Teme Tanecikler Ders Notları

TEMEL TANECKLER
DERS NOTLARI

PROF. DR. GEDZ AKDENZ

BLM II
II.6 HADRONLAR VE ZELLKLER

Kuvvetli etkileimleri hadronlar yapar. Hadronlar; 1)Baryonlar (yarm spinli; Bose-Einstein
istatistiine uyarlar.) 2)Mezonlar (tam spinli; Fermi-Dirac istatistiine uyarlar.) imdi baz
mezonlarn ve baryonlarn zelliklerini tablolar halinde gzden geirelim.
MESONLAR: 3 I S(strange quark) Quark yaps

(Pion)
+
, ,
0
-1,0,+1 0
2
, ,
d d u u
u d d u

(Mon) 0 0
6
2 s s d d u u +

(Kaon)
+
K K ,
0
-1/2,+1/2 1 s u s d ,
0
, K K

-1/2,+1/2 -1 d s u s ,
Btn mesonlarn spini 0 dr. (S=0)

BARYONLAR 3 I S(strange quark) Quark yaps
P,n -1/2 0 uud, udd
+
, ,
0
-1,0,+1 -1 uud, udd
0 -1 uud, udd
0
,
-1/2,1/2 -2 uud, udd

+ + +
, , ,
0
-3/2,-1/2,1/2,3/2 0 sss
+

* 0 * *
, , -1,0,1 -1 sss
0 * *
,

-1/2,1/2 -2 sss
0 -3 sss

G.Akdeniz, Temel Tanecikler Ders Notlar, Blm II.6 1.sayfa

BLM II

II.7 ETKLEME RNEKLER

Bu reaksiyonlar incelerken ve etkileme tiplerini belirlerken takip edilecek sra yle
olmaldr. nce yk korunumuna, Baryon saysna korunumuna, acaiplik korunumuna ve
sonra L L Le , , lepton korunumuna baklr. Bunlarn yansra reaksiyonun gereklemesi iin
reaksiyonda momentum-enerji korunumunun olmas unutulmamaldr.

rnekler gemeden nce korunan birimleri etkilemelere gre gzden geirelim.

Korunan Birim Kuvvetli Etkileme EMT Zayf Etkileme

Elektrik yk (Q) E E E
Baryon Says (B) E E E
Acayiplik Says (S) E E H
zospin ( 3 I ) E H H
Hyperyk (Y=S+B) E E H
Enerji
Momentum Korunumu E E E
Asal mom.

RNEK-1.

0 0
+

reaksiyonunu Standart model erevesinde inceleyiniz.

Yk korunumu (Q): 0 0 + 0
(B)aryon : 1 1 + 0
( 3 I )zospin : 0 0 + 0
(S)trangeness : -1 -1 + 0
Y : 0 0 + 0

Olduundan bu reaksiyon kuvetli etkilemedir.

Not: Sadece 3 I korunmazsa, elektromanyetik (EM) etkileimdir.Yk ve Baryon says
mutlaka korunacak (giren quark kadar kan quark var). Yani Q ve B says mutlaka
korunacak.Sadece ikisi yannda, 3 I , S ve Y korunmuyorsa zayf etkilemedir.


RNEK-2.

+ n reaksiyonunu Standart model erevesinde inceleyiniz.

Q : -1 0+(-1)
B : 1 1+0
3 I : -1 -1/2 1 Korunmuyor.
S : -1 0 + 0 Korunmuyor.

Zayf etkileme.

RNEK-3.

e e +

reaksiyonunu Standart model erevesinde inceleyiniz.

Q :-1 -1+0
e L : 0 1 1
L :1 0 + 0 Korunmuyor.

Byle bir reaksiyon hibir zaman gzlenmez. Mon ntrinosuna bal bir parack daha
olmal ki reaksiyon gereklesin.

RNEK-4.

0
+
+
p reaksiyonunu Standart model erevesinde inceleyiniz.

Q : 1 1 + 0
B : 1 1 + 0
3 I :1/2 1/2 + 0
S :0 0 + 0

Kuvetli etkilemedir.

RNEK-5.

+
+ + e n p e reaksiyonunu Standart model erevesinde inceleyiniz.

Q : 0 +1 0 + 1
B : 0 +1 1 + 0
3 I : 0 + -1/2 + 0
S : 0 + 0 0 + 0
e L :-1 + 0 0 1

lepton ( e )olduu iin baryonu 0. 3 I korunmad iin EM etkilemedir.

RNEK-6.

0
+ +
e p e reaksiyonunu Standart model erevesinde inceleyiniz.

Q : -1 + 1 0 + 0
B : 0 +1 0 + 0

Byle bir reaksiyon olmaz.

RNEK-7.

0 0
+ + + + +
+ +
K n p p reaksiyonunu Standart model erevesinde inceleyiniz.

Q : 1+1 1 + 0 + 0 + 1 + 0
B : 1+1 1 + 1 + 0 + 0 + 0
3 I : +1/2 1 - 1/2 - 1/2 + 1 + 0
S :0+0 -1 + 0 + 1 + 0 + 0

Kuvvetli etkileme.

RNEK-8.

+ p reaksiyonunu Standart Model erevesinde inceleyiniz.

Q : 0 +1 1
B : 1 1 + 0
3 I : 0 - 1
S : -1 0 + 0

Zayf etkileme.

RNEK-9.

+
+
e p reaksiyonunu Standart Model erevesinde inceleyiniz.

Q :1 1 + 0
B :1 0 + 0

Etkileme grlmez.


2 2 2
2
2
2
2
2
2
0
2
2
) , , , (
1
1
c m P
c
E
P P
P P P
c
E
P
c
v
mc
mc E
mc P
c
v
v m
v m P
z y x

r
r
r
SORU-1: Durgun haldeki bir pionun mona bozunmas srasnda ortaya kan
monun hzn hesap ediniz.

+
+
+ +

eklinde bozunur

Bozunmadan nce Bozunmadan sonra

+

P P
P P P
r r
r r r
+
(Durgun pion iin 0
P )

Soruyu zmeden nce drtl vektr tanmn ksaca hatrlayalm.

Enerji-Momentum Drtl Vektr


i
i
P P P P P P
0
0

( )
( )
( )

P E P
P E P
E P
, :
, :
0 , :

4 2 2 2 2 2
c m c P E P

P P P +

P P P P P
P P P
2
2 2 2
+

E m c m c m
c
E
c
E
c m c m
P P c m c m
2
2
2
2 2 2 2
4 2 4 2
4
2
4
2
+
,
_
+
+
durgun pion iin 0
P ve dolaysyla
4 2 2
c m E


P P c m c m
P P c m c m c m
2 0
2
4 2 4 2
4 2 4 2 4 2
+
+
2
2 2
2
c
m
m m
E

Benzer ekilde;

( )
2
2 2
2 2 2 2
4 2 4 2 4 2
2
2
2
c
m
m m
E
E m c m c m
P P c m c m c m
P P P

+

{ }

P P P P P
r r r r r
+

Enerjisi ve momentumunu bildiimiz monun hzn hesap edebiliriz.

v m P
mc E
r
r
2

2
mc
v m
E
P
r
r

2
c
E
P
v
r
r
bantsndan

c
m m
m m
v
2 2
2 2

r
c v 271 . 0
bulunur.


c
m
m m
P
c
E
P
c P c P E

2
2 2

r r

SORU 2:Duran bir protona bir proton arparak en az bir tane proton yaratmak
iin gerekli olan eik enerjisi nedir?

p p p p p p + + + + (baryon says korunmal)

p p

arpmadan nce arpmadan sonra

Labaratuvar sisteminde paracklar durgun halde bulunmadndan bu sistemde
almak elverili deildir.Bunun yerine momentum merkezi (CM) sisteminde
almak uygundur.Oluan drt paracn hepsi sistemde hareketsiz
kalmal.nk toplam momentum bu sistemde (CM) sfr.

nce Sonra


Lab.sisteminde toplam enerji-momentum drtl vektr korunumlu olduundan
arpma ncesi ya da sonras deeri almam bir deiiklie yol amaz.arpma
ncesi iin toplam drtl vektrn deeri;

[ ] 0 , 0 , ,
2
P
c
mc E
P top
r
+

Buradaki E ve P protonun enerjisi ve momentumu,m ise protonun
ktlesidir.imdi CM sisteminde drtl vektr arpma sonras iin yazalm.

) 0 , 0 , 0 , 4 (
'
c m P
p
top

c m E E E E
P P P P
p
4
0
6 5 4 3
6 5 4 3
+ + +

'

P P top
fakat top top top
top
P P P P
'
'

(Drtl vektrn karesi her
referans sisteminde invaryant)

( )
2
4 2 2
2 4 2 2 2 2
2 2 2
) 4 (
c
c m E
P c m c P E
mc p mc
c
E

+
denklemde yerine yazarsak


2
2 2 2 2
2
2
2 2
2
2
7
16 2
mc E
c m c m
c
E
Em c m
c
E
+ + +
SORU-3:zde m ktleli ve T kinetik enerjili iki paracn kafa kafaya
arptn dnelim. Paracklarn greli kinetik enerjisi ne olur?

(Kafa kafaya arpma) (Sabit hedefli)

Yine benzer olarak toplam drtl vektr CM sisteminde ve lab. sisteminde
yazalm.

( )
( )
'
2 '
,
0 ,
2
'
P
c
mc E
P
c
E
P
top
top
+

( ) ( )
4 2 2 2
2
2
4 2 2 2
2 2 2
2
'
2
2
2
2
'
2
2
2
2
2
2
2
2
4
4
,
' 2
2
c m mc mc T mc T
c m mc E E
p c m m E
c
E
c
E
P mc
c
E
c
E
p
c
mc E
c
E
+ + +
+
+ +

,
_
,
_
,
_
(
2
mc T E + ve
2 '
mc T E + )


( ) ( )
2 2

top top
P P
,
_
+
+

+
+ + + +
2
2 2
2 2 2
4 2 4 2 2 4 2 2 2
2
1 4
4 2
4 2
2 4 2
2
mc
T
T T
mc
Tmc T
T
mc T Tmc T
c m c m mc T c m Tmc T

SORU-4:v hzyla hareket eden bir pion bir tane mon ve mon ntrinosuna
bozunmaktadr. Eer ntrino pionun hareket ynne gre 90 ayla hareket
ediyorsa monun hareket asn bulunuz.(Soru c=1 kabul edilerek zlmtr.)

+

v

P P P
P P P
P P P

+

P P m m
P P m m m
P P P
2
2
2 2
2 2 2

+


) . ( 2
2
2 2
2 2

P P E E m m
P P m m

( ) 0 90 cos .

P P P P
r r

v m
m m
v m
m m
P
P
m m
P E
m m
P E m m
P E P E
P
P
P P
P P
ekilden
E E m m
2
2 2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2
) 1 )( (
2
tan
2
tan
2
tan
tan 2
tan
tan
sin
cos
;
2

r
r r
r r

(
c
v
)


II.8 PROBLEMLER

1- a ) Aadaki tepkilemelerin gerekleip gereklemediine baknz ve eer
gerekleiyorsa hangi tip etkileme olduunu belirleyiniz.
p + p
0
+
0

-
e
-
+ +

-
+ p
-
+
+

b) Aadaki etkilemelerin gereklemesi halinde X ne olmaldr ? Etkileme trlerini
syleyiniz.
p + p
+
+ K
0
+
+
+
0
+ X

-

-
+ X
K
+

+
+ X + e
-
+

c ) Aadaki etkilemelerin quark yapsna gre ekillerini iziniz

-
(sss)
0
( sud ) + K

( us )

+
e
+
+
+
e

2- a) Aadaki etkilemelerin quark yapsna gre ekillerini iziniz.

0
( usd ) p( uud ) +
-
(ud)

+

e
-
+ e
-
+

b ) Aadaki tepkilemelerin gerekleip gereklemediine baknz ve eer
gerekleiyorsa
hangi tip etkileme olduunu belirleyiniz.
p + p
0
+
0

+
e
+
+ +

-
+ p
-
+
+

3- Aadaki tepkilemelerin gerekleip gereklemediine baknz ve eer gerekleiyorsa
hangi tip etkileme olduunu belirleyiniz.
p + p p + n +

+

-

0
+ e
-
+
K
-
+ p K
0
+ n

4- a) Aadaki tepkilemelerin gerekleip gereklemediine baknz ve eer
gerekleiyorsa hangi tip etkileme olduunu belirleyiniz.

-

0
+ e
-
+
e
-
+ p e
-
+
0
+ K
+

-
+ p
-
+
+

b) Aadaki etkilemelerin gereklemesi halinde X ne olmaldr ? Etkileme trlerini
syleyiniz.
K
+

+
+ X + e
+
+
K
-
+ p X +
0
K

0

+
+ X
BLM IV

IV.2 LE GRUBU VE LE CEBR UYGULAMALARI

Bu ksmda baz Lie Dnm Grubu rnekleri ele alacaz ve bulunan jenaratrlerin
oluturduklar Lie cebrini gzden geireceiz.

RNEK-1. 1- boyutlu, ve 2-parametreli Lie dnm gurubuna rnek olarak,

2 1
' + x x
koordinat dnmn alabiliriz. Bu bir fiziksel dnm olup, burada; ) (
2
telemeyi,
) (
1
boyca deiimi ifade eden bamsz parametrelerdir. Bir nceki ksmda tanmladmz
Lie grubunun etkisiz eleman bu rnekte
( ) ( ) x g x g , x x
2
; 0 , 1 ; , 0 1
1
+ dr.
Etkisiz eleman civarndaki sonsuz kk dnm yaplarak, dx sonsuz kk deiimi

2 1 2 1
0 ) 1 ( d x d x d d x d dx x + + + + +

olarak bulunur. Bu uzayda mevcut bir F=F(x) fiziksel bykl uzaydaki bu srekli teleme
ve boyca deimeden , parametrelerdeki sonsuz kk deiimlere bal olarak

( )
dx
F
d x d dx
x
F
dF

+
2 1

ekline deiir. Burada lineer bamsz deiimler olan
1
d katsays 1.jeneratr (telemeye
karlk gelen dnm operatrn),
2
d katsays 2.jeneratr (boyca deiime karlk
gelen dnm operatrn) verir. Yani; Bu Lie grubu dnm iin jenaratrler aadaki
ekildedir.

x
X

x
x X
2 2
1 1

Bulunan bu jenaratrlerin komtasyon ilikisi ise bu operatrleri bize bir LIE cebri oluturup
oluturmad hakknda bilgi verir. Bu bilgi bu uzayda bu dnmlerle oluan invaryansln
yannda fiziksel olarak kapall ifade eder ki; bu ilemler altnda fiziksel modelleme
yapmamz olanakl klar imdi bu komtasyon ilikisini inceliyerim.
Kapallk zellii bir nceki ksmda grdmz

G. Akdeniz, Temel Tanecikler Ders Notlar, Blm IV.2 1. sayfa

[ ]
[ ]
[ ]
[ ] [ ] 1 , 0 , ,
1 , 0 ,
,
idi. eklinde ,
212 211 12 1 2 2 1
122 121 2 122 1 121 12 2 2 1
2
2
2
2
2 1
+
+
,
_
,
_
C C X C X X X X
C C X C X C X C X
x
X X
x
A
x
A
x
x
A
x
A
x A
x
x
x
A
x x
x A X X
X C X X
k k
k k
k ijk j i

Bylece telemeye tekabl eden operatr ile (momentum operatr) ve boyca deiime
tekabl eden operatr arasnda Lie cebri yaplamasn bulmu oluruz.

RNEK-2. 2-boyutta, 2-parametreli dnm gurubuna rnek olarak iki boyutta boyca
byme alabiliriz. Byle bir dnmn koordinat dnmleri
2 2 2
1 1 1
'
'
x a x
x a x

eklindedir. Bu dnmn etkisiz eleman
2 2
1 1
1
1
x x
x x
( ) ( )
2 1 2 1 2 1
, ; 1 , 1 , ; , x x g x x a a g

olup, sonsuz kk dnm.

( )
( )
2 2 2 2 2 2 2
1 1 1 1 1 1 1
1
1
x da dx x da dx x
x da dx x da dx x
+ +
+ +

eklindedir. Bu dnm iin Jenaratrleri daha nceki ksmda verdiimiz kapal formu
kullanarak bulalm.

1,2 2 , 1 ,
1,......, ,......., 1 ,
2
1
1

i da u dx
parametre r boyut n i da u dx
i i
r
i i

olduundan bu rnekte,

2 22 1 21 1 2
2 12 1 11 1 1
da u da u da u dx
da u da u da u dx
+
+

2 22 21 12 1 11
, 0 , 0 , x u u u x u

olarak bulunur. Buradan jenaratrler


,
_
,
_
,
_
2
1 2
22
1
12 2 2
2
1 2
21
1
11 1 1
1
i i
i
i i
i
n
i i
i
x
u
x
u
x
u X
x
u
x
u
x
u X
x
u X

olmak zere
2
2 2
1
1 1

x
x X
x
x X

bulunurlar. imdi bu jenaratrlerin komtasyon ilikisine bakp bir Lie cebri oluturup
oluturmadklarn grelim ve eer bir Lie cebri oluturuyorlar ise yap sabitlerini
hesaplyalm. Aadaki hesaplar yaptmzda

[ ]
[ ]
0 0
,
0
,
212 211 112 111 122 121 2 122 1 121
12 2 1
2 1
2
1 2
2 1
2
2 1
1
1
2
2
2
2
1
1 2 1
+
,
_
,
_
C C C C C C X C X C
X C X X
x x
A
x x
x x
A
x x
x
A
x
x
x
x
A
x
x
x A X X
k k

rnekte verilen dnmn bir Lie cebri oluturduunu grm oluyoruz ve yap sabitlerini
hesaplam oluyoruz.

RNEK-3.

( )
( )
2
1
2
1 1
1
1
x a x
x a x
+
+

Dnm grubunun jenaratrn bulunuz.

Bu dnm grubunun tek bir jenaratr vardr. Bu jenaratr

( ) iin). a ( a a 1 1 1
1
< +

Snrlamas altnda


( ) ( )
( ) ( ) ( )
2 2 2 2
1
2 2 2
1
2
1 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1
1 0 1
dax dx x da x da dx x x x
dax dx x da dx x x x
+ + +
+ + +

olup

( ) ( ) ( )
2
2
1
1
2
2
1
1 2
2
1
1
2 1
,
x
x
x
x X
x
F
dax
x
F
dax dx
x
F
dx
x
F
dF x x F

eklinde bulunur.
RNEK-4.

'
+
+
+
+
2
1
1 2
'
2
2 2 1
1
'
1
1
1
1
1
x
Cos
x itg x
x itg x
Cos
x

zm:
( )
( )
( )
( )
( )
) ( ) (
) , (
) 1 (
1
1
) 1 (
1
1
1 ) (
1
1
0
0
1 , 1
90
0
90 1
1
90 1
1
0
0
90 1
1
0 0
2
1
1
1
2 1 1 2
2
2 2 1 1
1
2 1
2 1 1 2 2 2 2 1 1 1
2 1 1 2 2
1
1 2 2 2
2 2 1 1 2 2 1
1
1 1
1
2
1
1
2
2
2 2
2
1
1
1
1
1 1
2 1 2
2 1 1
2 2
1
1
x d x id
x
F
x id d
x
F
dF
x x F F
x d x id dx , x id x d dx
x d x id x
d
x id dx x
x id x d x id x
d
dx x
d d - 1
d - 1
1
x
Sind
x
d Cos
d Sin
i dx x
Cosd d Sind d x
d Cos
d Sin
i x
d Cos
dx x
x
Cos
x itg x
x itg x
Cos
x
itg
Cos
1 1
1

+ +
+ +
+ +
+ +
+ + +
+
+
+
+
+
+
<<
+
+
+
+ +
+
+
+
+
+


Bamsz
1
d ve
2
d deiimlerine gre dzenlenerek jenaratrler ve yap sabitleri
aadaki ekilde bulunur.

[ ] [ ]
[ ] 0 , 0 ,
0 0
0 , 0 ,
,
112 111 1 1
222 221 212 211 122 121
2 1 12 2 1
2
1
1
2 2
2
2
1
1 1

C C X X
C C C C C C
X X X C X X
x
ix
x
ix X
x
x
x
x X
k k

RNEK-5.

3 3
2 0 2
1 1
2 0 0
x x
ch x sh x x
x x
sh x ch x x

+

+

zm

0 0 2 0 0
x x sh x ch x x +

2 0 0
0 1 x x x +
olmas iin
sh=0 ,ch=1 yani, =0,2 olmal. Buradan

) 0 ( ) 0 (
2 0 0 0
d sh x d ch x dx x + + + +
) 0 0 ( ) 0 0 (
2 0 0 0
shd ch chd sh x shd sh chd ch x dx x + + + +
d shd 1 d
2 0 0 0
<< + + chd shd x chd x dx x
d x x d x dx x
2 0 2 0 0 0
dx ) ( +

d shd 1 chd d
2 0 2
<< + shd x sh x x

( ) d x dx x d x dx x
2 0 2 0 0 0
+

bulunur.

x
2 2 2 0 2
x ch x sh x x +
0,2 ise 1 ch , 0 sh 1 0
2 0 2
+ x x x


( ) ( ) ( ) d x dx d x x d ch x d sh x dx x
0 2 0 2 2 2 2 0 2 2
dx x 0 0 + + + + +

1 d
2 0 2 0 2 2
x x chd x shd x dx x + + +

0 dx x , 0 x d
3 3 3
x x x bulmu olduk.

F=F ) , , , (
3 2 1 0
x x x x

3
3
2
2
0
0
dx
x
F
dx
x
F
x d
x
F
dx
x
F
dF

d
x
F
x
x
F
x d x
x
F
d x
x
F
dF ) (
2
0
2
0
2 0
2
2
0

2
0
0
2
1
x
x
x
x x
jeneratr bulunur.

ORNEK-6.a.

2 1 1
2
2
1 2 bx x
a
x +
,
_

2 1 2
)
2
1 ( 2 2 x
a
bx x + +

zm

1 1
x x
olmas iin;
-1 a 1 )
2
0
2(1 0 b 0 2b 0 1
2 1 1
+ +
x x x
2 1 1 1
) 0 ( 2 )
2
) 1 (
1 ( 2 x db x
da
dx x + +
+
+ +
( )
2 1 1 1 2 1 1 1 1
2 2 ) 1 ( dbx dax dx x dbx x da x dx x + + + +

dier koordinat iin ayn ekilde
-1 a 0 b ; 1 0 x )
2
1 ( 2 2
2 1 2 2 1 2
+ + + x x x
a
bx x
2 1 2 2
)
2
) 1 (
1 ( 2 ) 0 ( 2 x
da
x db dx x
+
+ + + +
2 1 2 2 2 1 2 2
2 ) 1 ( 2 ) ( dax dbx dx x x da dbx x dx x + + + +

bulunur. Buradan,

F=F
2
2
1
1
2 1
x
F
dF ) ; ( dx
x
F
dx x x


) 2 ( ) 2 (
x
F
dF
2 1
2
2 1
1
dax dbx
x
F
dbx dax +
+ +

dF= db
x
F
x
x
F
x da
x
F
x
x
F
x
,
_
,
_
2
1
1
2
2
2
1
1
2 2

olduundan
1.Jenaratr;
2
2
1
1 1
x
x
x
x X

2.Jenaratr;
2
1
1
2 2
2 2
x
x
x
x X

bulunur. Bunlarn komtasyon ilikileri

[ ]
2 112 1 111 1 1
; X C X C X X +

[ ]
2 122 1 211 1 2
; X C X C X X +

[ ]
1
]
1
,
_
,
_
,
_
,
_

2
1
1
2
2
2
1
1
2
2
1
1
2
1
1
2 2 1 1 2 1 2
2 2
2 2 ;
x
A
x
x
A
x
x
x
x
x
x
A
x
x
A
x
x
x
x
x A X X A X X A X X
[ ]
bulduk. ni sabitleri yap C C
x
A
x x
x x
A
x x
x
A
x
x x
A
x
x
A
x
x
A
x x
x
A
x
x
A
x
x x
A
x x
x x
A
x x
x
A
x
x
A
x X X
0 , 0
0 2 2 2 2 2 2
2 2 2 2 ;
212 211
2
2
2
1 2
1 2
2
2 2
1
2
2 1
2
1
2
1
1
2
2
2 1
2
2
2
1
1 2
2
1 1
2 1
2
2 2
1
2
2
1
1
2 1 2

1
]
1
,
_
,
_
,
_
+
,
_
,
_
,
_
,
_
RNEK-6.b.
x x sin x
x sin x x
x x
x x
3 2 3
3 2 2
1 1
0 0
cos
cos

+
+

Bu dnm uzay-zamanda x
1
ekseni etrafnda dnmeyi ifade etmektedir.Drt boyutlu bir
parametreli dnme bir rnektir. Bu dnmn trev operatr ise
Etkisiz eleman
( ) ( ) dr. sin , 1 cos iin 1 0 , , , ;
3 2 1 0
d d d d g x x x x g <<

olmak zere;
( ) ( )
( ) ( )

d x dx x d x dx x
d x dx d x x dx x
d x d x x d x d dx x
x d x x d x d dx x
2 3 3 2 3 3
3 2 3 2 2 2
3 2 3 2 3 3
3 2 3 2 2 2

cos sin 0 cos 0 sin
sin cos 0 sin 0 cos
+ +
+ +
+ + + + +
+ + + + +

olduundan trev operatr

( )
x
L
x
x
x
x
i
x
x
x
x X
x
F
d x
x
F
d x dx
x
F
dx
x
F
dF
dx
x
F
dx
x
F
dx
x
F
dx
x
F
dF x x x x F

,
_

3
2
2
3
3
2
2
3
3
2
2
3 1
1
0
0
3
3
2
2
1
1
0
0
3 2 1 0

, , ,
h

eklinde bulunur. Grld gibi bu bize asal momentum operatrn verir.


rnek: SL(1,1) dnm grubunun jeneratrnn bulunuz. ( Burada; S dnm matrisinin
determinantnn 1 olduunu, L dnm matrisinin Lorentz matrisi olduunu ve (1,1) ise
dnmn 1 zaman ve 1 uzay boyutlarnda olduunu ifade etmektedir.)
Lorentz Dnmleri: Bu rnei yapabilmemiz iin Lorentz dnmlerini hatrlayalm.
Aadaki ekildeki gibi, bir (S) sistemi ve bu (S) sistemine gre v hzyla dzgn dorusal
hareket yapan bir (S) sistemi olsun.

P noktasnn koordinatlar x
0
= ct ve x
1
= x olmak zere, (S) sisteminde (x
0
, x
1
), (S)
sisteminde (x
0
, x
1
), = [1/(1-
2
)]

ve = v / c

olmak zere, (S) sistemi ile (S) sistemi
arasndaki dnmleri veren bantlar (Lorentz dnmleri ),

x
0
= (x
0
x
1
)
x
1
= (x
1
x
0
)
x
2
= x
2

x
3
= x
3

koordinat dnmleri ile verilir.Bu koordinat dnm X, X koordinatlar ifade eden stun
matrisleri olmak zere matris formunda
X=LX
olarak yazlabilir ve
= L

eklinde gsterilir.Burada L, elemanlarn Lorentz dnmlerinden elde ettiimiz matristir.

L =

Lorentz grubu iin ortogonal birim matris: Einsteinn zel rlativite teorisi, uzay-zaman
birlikte mutlak kabul eder ve koordinat dnmlerinde
x
= c
2
t
2
x
2
= c
2
t
2
x
2
= sabit
olduunu syler. Bu zellik matris formunda
L
T
GL =G
v
r
r
r
P
x
ct
ct

(S)
(S)
x
x
0

x
1
x
0

x
1
-
-
ile ifade edilir. Burada G, Minkowski metriini veren, transpozesi kendisine eit (simetrik) ve
karesi de I birim matrise eit olan matrisdir.

G =

Daha nceki rneklere benzer ekilde, Lorentz koordinat dnmnn transpozesini
alp, sa taraftan GX ile arparsak,
X
T
= (LX)
T
= X
T
L
T
=> X
T
GX = X
T
GX = G

olduu grlr.

imdi uzay ve zaman iin sonsuz kk telemeleri verecek olan dL matrisini
oluturalm. (c = 1)
= (I + dL)

a
i
<<1 olmak zere,
dL = olsun. Buradan

dL
T
= olur.

Dnm zelliinden dolay

[(I + dL)
T
G](I + dL) = G

(I + dL
T
G)(I + dL) = G

G + GdL + dL
T
G+ dL
T
GdL = G
GG = I
GdLG = -dL
T

olur. dL
T
GdL terimini ok kk olaca iin ihmal edebiliriz. Bu durumda dL = - dL
T

bulunur, ki bu da dL matrisinin anti - simetrik olmasdr. imdi dL matrisinin anti simetrik
olma zelliini kullanarak matrisin elemanlarn hesaplayalm.

= -

a
1
= - a
1
=> 2a
1
= 0 => a
1
= 0
a
4
= - a
4
=> 2a
4
= 0 => a
4
= 0
a
2
= - a
3
=> a
2
+ a
3
= 0
a
3
= - a
2
=> a
2
+ a
3
= 0
1 0
0 -1
t + dt
x + dx
t
x

a
1
a
2
a
3
a
4

a
1
a
3

a
2
a
4
a
1
a
2

a
3
a
4
a
1
a
3

a
2
a
4

sonular elde edilir. Grld gibi elimizde a
2
ve a
3
bilinmeyenlerine bal iki denklem
sistemi var.

a
2
+ a
3
= 0 Bu homojen denklem sistemidir ve katsaylar matrisinin determinant
a
2
+ a
3
= 0 sfr ise sonsuz zm vardr. Sfrdan farkl ise yalnz trivial zm
vardr. Katsaylar matrisinin determinantn hesaplayalm:

= 0 olduundan dolay sonsuz zm vardr.

O halde a
2
= dk olsun. Bu durumda a
3
= - dk olur.

dL =

I + dL =

=( I + dL) => =

=

t + dt = t + xdk => dt = xdk

x + dx = tdk + x => dx = tdk

bulunur.dF = dt (F/t ) + dx (F/x) ifadesinde bulduumuz dt ve dx ifadelerini yerine
yazalm.
dF = dk[x(/t) +t (/x)]

elde edilir. yleyse jeneratrmz
J = x(/t) + t (/x)
olarak bulunur.

Bu jeneratr uzay - zamana bal olan byklkte, uzay deiimleri ile zaman
deiimlerinin birbirinden bamsz olmadn gsterir.

G.Akdeniz, Temel Tanecikler Ders Notlar, Blm IV.2 10.sayfa

1 1
1 1
0 dk
dk 0

1 dk
dk 1

t + dt
x + dx
t
x

t + dt
x + dx
1 dk
dk 1

t
x

t + dt
x + dx
t + xdk
tdk+ x

IV.2.1 PROBLEMLER

1- x ' = e
-a
x+ (1 + b) koordinat dnmnn oluturduu Lie Grubunun trev operatrlerini
( J
1
, J
2
jenaratrlerini ) bulunuz. Burada J
1
, a sabitine ait jeneratr ve J
2
, b sabitine ait
jeneratrlerdir.
a) [x J
1

, J
2
2
] komtatr ifadesini hesaplaynz. b) =
,
_
0
1
e
3 ix
+
,
_
1
0
e
- 3ix
, =
,
_
0 1
1 0

Pauli spin matrisi ve A =

J
1
olmak zere A operatrnn < > beklenen deerini
hesaplaynz

2- x ' = (Sina) x + b koordinat dnmnn oluturduu Lie Grubunun trev operatrlerini
y ' = (Sina) y + b ( J
1
2
b sabitine ait jeneratr) olmak zere

bulunuz . J
1
2
, J
2
2
ve [ J
1

2
+ J
2
2
, J
2
] komtatr ifadelerini hesaplaynz.

3- x ' = e
- a
x + b koordinat dnmnn oluturduu Lie Grubunun trev operatrlerini
y ' = e
a
y + b ( J
1
, J
2
1
, a sabitine ait jeneratr ve
J
2
, sabitine ait jeneratrlerdir. a) J
1
2
ve J
2
2
operatrlerini ve [J
1

2
+ J
2
2
, J
2
] komtatr ifadesini
hesaplaynz

4- x
1
` = e
a
x
1
+ (1-2b) x
2
koordinat dnmnn oluturduu Lie grubunun trev operatrlerini
( J
1
, J
2
)

x
2
`= (1-2b) x
1
+ e
a
x
2
jenaratrlerini ) bulunuz . Burada J
1
, a sabitine ait jenaratr ve J
2
, b
sabitine ait jeneratrlerdir . a) [ J
1
2
+ J
2
2
, J
2
] komtatr ifadesini hesaplaynz. b) e
J
J
2
e
J

ifadesini hesaplaynz.

5- x ' = a x + (1- b) koordinat dnmnn oluturduu trev operatrlerini ( X
1
, X
2

jenaratrlerini ) bulunuz Burada X
1
, a sabitine ait jeneratr ve X
2
b sabitine ait
jeneratrlerdir. a) Yap sabitlerini hesaplaynz. b) [ X
1
2
+ X
2

2
, X
1
] komtatr
ifadesini hesaplaynz. c)
2
X
e
X
1

2
X
e

ifadesini hesaplaynz

6- x ' = ax + b koordinat dnmnn oluturduu trev operatrlerini ( J
1
, J
2

jenaratrlerini) bulunuz Burada J
1
, a parametresine ait jeneratr ve J
2
b parametresine
ait jeneratrlerdir.
[ x J
2

, 2 J
1
] komtatr ifadesini hesaplaynz.

7- x ' = ax + (1- b) koordinat dnmnn oluturduu trev operatrlerini ( J
1
, J
2

1
2
b parametresine
ait jeneratrlerdir.
[ 3 J
2

, x J
1
G. Akdeniz, Temel Tanecikler Ders Notlar, Blm IV.2.1 1. sayfa

8- x ' = (cosa) x + sinb koordinat dnmnn oluturduu trev operatrlerini ( J
1
, J
2

1
2
b parametresine
ait jeneratrlerdir. a ) [ J
1
2
+ J
2

2
, J
1
b)
2
J
e
J
1

2
J
e


9- x ' = e
- a
x + (1- b) koordinat dnmnn oluturduu trev operatrlerini ( J
1
, J
2

jenaratrlerini ) bulunuz Burada J
1
2
b parametresine
ait jeneratrlerdir. a) [ J
1
2
+ J
2

2
, J
1
b)
2
J
e
J
1

2
J
e


10- x ' = e
- a
x + by koordinat dnmnn oluturduu Lie Grubunun trev operatrlerini
y ' = e
-a
y + bx ( X
1
, X
2
jenaratrlerini ) bulunuz. Burada X
1
, a sabitine ait jeneratr
ve X
2
b sabitine ait jeneratrlerdir. a) Lie cebiri yap sabitlerini hesaplaynz.
b) [ X
1
2
+ X
2

2
, X
1
] komtatr ifadesini hesaplaynz. c)
1
X
e
X
2

1
X
e

11- x ' = a x+ (1 - b)y koordinat dnmnn oluturduu Lie Grubunun trev operatrlerini
y ' = a y+ (1- b)x ( X
1
, X
2
1
ve X
2
b sabitine ait jeneratrlerdir. a) Lie cebiri yap sabitlerini hesaplaynz. b)
1
X
e
X
2

1
X
e

12- x ' = e
-a
x+ (1 + b)y koordinat dnmnn oluturduu Lie Grubunun trev
operatrlerini
y ' = e
-a
y+ (1 + b)x ( X
1
, X
2
1
ve X
2
b sabitine ait jeneratrlerdir. [ X
1
2
+ X
2

2
, X
1
] komtatr ifadesini
hesaplaynz.

13-x ' = (Sina) x + b koordinat dnmnn oluturduu Lie Grubunun trev operatrlerini
y ' = (Sina) y + b ( J
1
2
b sabitine ait jeneratr) olmak zere
bulunuz. J
1
2
ve [ J
1

2
, J
2
] komtatr ifadelerini hesaplaynz.

14-x ' = (1-a)x + b koordinat dnmnn oluturduu Lie Grubunun trev operatrlerini
( J
1
, J
2
1
2
, b sabitine ait
jeneratrlerdir.
a) [x
2
J
1

, J
2
] komtatr ifadesini hesaplaynz. b) =
,
_
0
1
Sin2x +
,
_
1
0
Cos2x ,
3
=
,
_
1 0
0 1

Pauli spin matrisi ve A =
3
J
2
olmak zere A operatrnn < > beklenen deerini
hesaplaynz.

G. Akdeniz, Temel Tanecikler Ders Notlar, Blm IV.2.1 2. sayfa

BLM IV

SU(2) VE SU(3) GRUBU JENERATRLERNN MATRS GSTERM

a) SU(2) grubu jeneratrlerinin matris gsterimleri.
b) SU(3) grubu jeneratrlerinin matris gsterimleri.

a) SU(2) grubu jeneratrleri 2x2 boyutlu matrislerdir. Uniter matristir ve determinant
bire eittir.

SU(2) grubu jeneratrlerini
ile gsterelim.

SU(2) grubu 3 1 2 1
2 2
n jeneratre sahiptir, yani 3 , 2 , 1 olmaktadr.

F
)
operatrleri SU(2) grubu jeneratrleri olsun.

F
)
2 ile verilir.

Ortagonallk koulundan

ij j i
q q olmaktadr.

+
T
)
ykseltme
T
)
alaltma operatrleri olmak zere,

( )
+
+ T T T F
) ) ) )
2
1
1 1

( )
+
T T i T F
) ) ) )
2
1
2 2

3 3
T F
) )

ile verilmektedir. Ayrca

1 2
q q T
j j

+
)
,
2 1
q q T
j j

)
,
1 1 3
2
1
q q T
)
,
2 2 3
2
1
q q T
)
,
3 3 3
0 q q T
)

eklindedir.

G. Akdeniz, Temel Tanecikler Ders notlar, Blm IV.3.a 1. sayfa

( )
j i ij
q F q

2
)
ise;

( )
1 2 2 1 1 2 2 1
1 1
2
j i j i j i j i
j i j i j i j i ij
q q q q
q T q q T q q T T q q F q

+ +
+ +
+ +
) ) ) ) )

( ) ( ) 1
21 1 12 1

) )

( ) ( ) 0
22 1 11 1

) )
ise
,
_
0 1
1 0
1
)
olur.

( ) [ ]
[ ] ( )
1 2 2 1 1 2 2 1
2 2
1
2
j i j i j i j i
j i j i j i ij
i q q q q i
q T q q T q
i
q F q

+
) ) ) )

( ) i
12 2
)

( ) i
21 2
)

( ) ( ) 0
22 1
11

) )
ise
,
_
0
0
2
i
i
)
olur.

( )
j i j i ij
q T q q F q
3 3 3
2 2
) ) )

( )
1 1 1 3 1 3
2 2
i i i i
q q q T q
) )

( )
2 2 2 3 2 3
2
i i i i
q q q T q
) )

( ) 0 2
3 3 3 3
q T q
i i
) )

( ) 1
3 3

i
)

( ) 1
22 3

)

( ) ( ) 0
21 1 12 3

) )
ise
,
_
1 0
0 1
1
)
olur.


Buradan SU(2) grubunun jeneratrleri olan
1
,
2
,
3
n Pauli matrisleri olduu
grlmektedir.

,
_

0 1
1 0
2
1
i
J
,
_

0
0
2
2
i
i
i
J
,
_

1 0
0 1
2
3
i
J

b) SU(3) grubunun ise 9 1 3 1
2 2
n tane jeneratr vardr.

F
)
2 ve
ij j i
q q

Burada
+
T
)
,
+
U
)
,
+
V
)
ykseltme operatrleri,
T
)
,

U
)
,

V
)
alaltma operatrleri olmak zere;

2 1
q q T
)
,
1 2
q q T
+
)
,
3 2
q q U
)
,
3 2
U q q
+

)
,
1 3
q q V
+
)
,
3 1
q q V
)
,
1 1 3
2
1
q q T
)
,
2 2 3
2
1
q q T
)

3 3 3
0 q q T
)

1 1
3
1
q q Y
)

2 2
3
1
q q Y
)

3 3
3
2
q q Y
)

( )
+
+ T T T F
) ) ) )
2
1
1 1

( )
+
T T i T F
) ) ) )
2
1
2 2

3 3
T F
) )

( )
+
V V i F
( ) )
2
1
5

( )
+
+ U U F
) ) )
2
1
6

( )
j i ij
q F q

2
)
ise;

( )
j i j i j i j i ij
q T q q T q q T T q q F q
+ +
+ +
) ) ) ) )
1 1
2

1 2
q q T
j j

+
)
ve
2 1
q q T
j j

)
ise;

( )
1 2 2 2 1 2 2 1 1 j i j i j i j i ij
q q q q + +
)

( ) ( ) 1
21 1 12 1

) )
,
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0
33 1 32 1 31 1 23 1 22 1 13 1 11 1

) ) ) ) ) ) )
ise;

,
_
0 0 0
0 0 1
0 1 0
1
)
olur.

( ) [ ]
[ ] [ ]
1 2 2 1 1 2 2 1
2 2
1
2
j i j i j i j i
j i j i j i ij
i q q q q i
q T q q T q
i
q F q

+

+
) ) ) )

( ) i
12 2
)

( ) 0
13 2

)

( ) ( ) 0
23 2 22 2

) )

( ) ( ) ( ) 0
33 2 32 2 13 2

) ) )
ise;

,
_
0 0 0
0 0
0 0
2
i
i
)
olur.

( )
j i j i ij
q T q q F q
3 3 3
2 2
) ) )

( )
2 2 2 3 2 3
2
i i i i
q q q T q
) )
( ) 0 2
3 3 2 3
q T q
i i
) )


( )
3 3 1 1 1
1
2
i i i
i
q T q q q
) )
( ) 1
11 3

)

( ) 1
22 3

)

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0
33 3 32 3 31 3 23 3 21 3 13 3 12 3

) ) ) ) ) ) )
ise;

,
_

0 0 0
0 1 0
0 0 1
3
)
olur.

( )
j i j i j i ij
q V q q V q q F q
+
+
) ) ) )
4 4
2
+
V
)
j
q =
1 3
q
j
ve
V
)
j
q =
3 1
q
j
ise;

( )
1 3 3 1 1 3 3 1 4 j i j i j i j i ij
q q q q + +
)

( ) ( ) 1
31 4 13 4

) )

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0
33 4 32 4 23 4 22 4 21 4 12 4 11 4

) ) ) ) ) ) )
ise;

,
_
0 0 1
0 0 0
1 0 0
3
)
olur.

( ) [ ] [ ]
1 3 3 1 5
1 1
j i j i j i j i ij
i
q V q q V q
i

+
) ) )

( ) i
13 5
)

( ) i
31 5
)

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0
33 5 32 5 23 5 22 5 21 5 12 5 11 5

) ) ) ) ) ) )
ise;

,
_
0 0
0 0 0
0 0
5
i
i
)
olur.

( )
j i j i j i ij
q U q q U q q F q
+
+
) ) ) )
6 6
2

2 3 j
q q
j
U
+
)
ve
3 2 j
q q
j
U
)
ise;

( )
2 3 3 1 2 3 3 2 6 j i j i j i j i ij
q q q q + +
)
( ) ( ) 1
32 6 23 6

) )

G. Akdeniz, Temel Tanecikler Ders notlar, Blm IV.3 .a 5. sayfa

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0
33 6 31 6 22 6 21 6 13 6 12 6 11 6

) ) ) ) ) ) )
ise;

,
_
0 1 0
1 0 0
0 0 0
6
)
olur.

( ) [ ] [ ]
2 3 3 2 7
1 1
j i j i j i j i ij
i
q U q q U q
i

+
) ) )

( ) i
23 7
)

( ) i
32 7
)

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0
33 7 31 7 22 7 21 7 13 7 12 7 11 7

) ) ) ) ) ) )
ise;

,
_

0 0
0 0
0 0 0
6
i
i
)
olur.

( )
j i j i ij
q Y q q F q
) ) )
3 2
8 8

( )
1 1 1 8
3
1
3
i i i
q Y q
) )

( )
2 2 2 8
3
1
3
i i i
q Y q
) )

( )
3 3 3 8
3
2
3
i i i
q Y q
) )

( ) ( )
3
1
22 8 11 8

) )

( )
3
2
33 8

)

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0
32 8 31 8 23 8 21 8 13 8 12 8

) ) ) ) ) )
ise;

,
_
2 0 0
0 1 0
0 0 1
3
1
8
)
olur.

G. Akdeniz, Temel Tanecikler Ders notlar, Blm IV.3 .a 6. sayf

IV.3 SU(2) GRUBU TREV OPERATRLER
Geometrik simetriler yannda i simetri adn verdiimiz simetrik zelliklerde paracklar
dnyasnda mevcuttur. Bu i simetrilerin dinamik yapsna ayar gruplar diyoruz.
Bu simetrilerin ilki elektromanyetik etkilemeyle bilinen U(1) ayar simetrisidir. Bu
simetrinin dinamik yaplamasn veren foton al veriidir.
Zayf etkilemenin simetrisi SU(2) dir. Buradaki S herhangi bu dnm veren matrisin
veya operatrn determinantnn 1 olduunu syler. Buda zel matristir. U ise dnm
matrisinin veya operatrnn bir uniter matris veya uniter operatr olduunu ifade eder. 2
says ise dnm matrisinin 22 lik bir kare matris oldugunu syler.
( )
1
U U
I U U
U U
T
(Uniter matris)

Eer zayf etkilemede bir durum, bir hal, bir yap ile gsteriliyor ise buradaki alan
iki boyutlu stun matrisi zellii de gsterir.

,
_

12
11
( Zayf etkilemede bir hal,yap)

U
I
oluyorsa

' ' korunumu salanmaldr.
Bu zellik bize zayf etkilemeler iin 3 korunan bykln yeterli olduunu syler.
Bunun karl olarak bu etkilemeyi verecek dinamik yap en fazla 3 ana paracktan oluur.
( )
1 ' '
'

U U U U
U U

imdi bu dnm ifade eden Lie operatrn bulalm. U matrisi bir dnm matrisidir ve
grup zellii gsterir. iki boyutlu, dnm parametrelerimiz U matrisinin iinde;
0
) ( ) (
) (
dU dU
dU dU
I dU dU dU dU I
I dU I dU I
dU I d
I

+
+ + +
+ +
+ +

dU matrisi yaklaklkla bile olsa anti hermitsel matris zelliini gsterir.

dU d 22 lik matrisi inaa edelim
8 7 6 5
4 3 2 1
ia a ia a
ia a ia a
dU
+ +
+ +

8 7 6 5
4 3 2 1
ia a ia a
ia a ia a
dU

dU dU olduundan
G. Akdeniz, Temel Tanecikler Ders notlar, Blm IV.3 1. sayfa

8 8 7 8 7 8 7
4 6 3 5 4 3 6 5
6 4 5 3 6 5 4 3
2 2 1 1 1 1 2 1 2 1
0
0 0 2
a a a ia a ia a
a a a a ia a ia a
a a a a ia a ia a
a a a a a a ia a ia a
+ +
+ +
+ +
+ +

katsaylar matrisinin determinant sfrsa sonsuz zm ,deilse tek zm var.
0
0
5 3
5 3
+
+
a a
a a
0
1 1
1 1

katsaylar matrisini dU da yazalm;
8 2 8 2
8 2 8 2
6 5 6 5 8 2
8 6 5
6 5 2
8 6 5
6 5 2
1 0 1
1 ) )( ( ) 1 )( 1 (
1 ) det(
1 det
1
1
a a ia ia
ia ia ia ia
ia a ia a ia ia
dU I
U
a ia a
ia a ia
dU I
a ia a
ia a ia
dU

+ + + +
+ + + +
+
,
_
+ +
+ +
+
,
_
+
+

matrisi yeniden yazalm
,
_
+
+
,
_
+
+
ida idc db
idc db ida
dU
ia ia a
ia a ia
dU
8 6 5
6 5 8
dc a db a da a
6 5 8
, ,
,
_

y
x

,
_

dy
dx
d
,
_
,
_
y
x
dU
dy
dx

,
_
,
_
+
+
,
_
y
x
ida idc db
idc db ida
dy
dx

iyda ixdc xdb dy
iydc ydb ixda dx
+ +
+

) , ( y x F F olduundan
y
F
dy
x
F
dx dF

F
y
ix
x
iy dc F
y
x
x
y db F
y
iy
y
ix da
,
_
,
_
,
_

y
iy
x
ix J

1

x
y
y
x J
2

x
iy
y
ix J
3

Bu operatr ayn kuantum fiziinde olduu gibi korunan byklklere karlk gelen
kuantum saylar arasndaki baml veya bamsz ilikileri verir. J
2
operatr L
z

operatrdr.
Bu da SO(2) nm , SU(2) nin bir alt drubu olduunu ifade eder. Zayf etkilemede spin
kavram kendiliinden ortaya kar ki bunu izospin olarak geniletebiliriz
[ ] [ ] [ ]
1 3 3 2 2 1
, , , , , J J J J J J
[ ]
k ijk j i
J C J J , (kapallk zellii gsterir) C
ijk
lar yap sabitleridir ve kuantum saylarnn
alabilecei deerleri gsterirler.

[ ]
x
iy J
x
y
x
ix
x y
J
ix
y x
J
ix
y
J
ix
x
J
ix
y
x
y
J
x
x
ix
y
ix J
y
x
x
ix
x
y
y
iy
y
x
y
iy
x
y
x
x
y
x
x
ix
x
y
y
x
y
iy
x
ix
J J
j i

1
]
1
,
_
,
_

1
]
1
1
]
1
+
1
]
1
+
1
]
1
+
1
]
1

1
]
1
,
_
,
_
,
,
, , , ,
,
,
2
2
2
2

[ ]
[ ]
3 2 1
2 1
2
2
2
2
2
2
2
2
2 2 ,
,
,
J
x
iy
y
ix J J
x
iy
y
ix
x
iy
y
ix J J
y x
J
iy
x y
J
iy
x
J
iy
y
J
iy
x
y
x
J
y
y
iy
x
iy y
x
x
y
iy
y
J
ixy
y
J
ix
y
J
ixy
x
J
ix
x
y
x
J
y
x
ix

,
_
,
_
,
_

1
]
1

,
_
+
,
_

C
121
=0 C
122
=0 C
123
=-2
C
211
=0 C
212
=0 C
213
=2


IV.3 SU(3) GRUBU TREV OPERATRLER
Bu dnmn A matrisi 3x3 bir sanal matris olup, bu A matrisi kuantum byklklerinin
simetrik zellikleri nedeni ile niter bir matristir ve zel bir matristir. Yani;
Ax X ' dnmnde I A A
+
ve detA=I dr.
Etkisiz dnm civarndaki sonsuz kk dnm ise

SU(3) Gurubu ;S(special 1 A ) ,U(niterlik I A A
t
) , (3) boyut

{ {
8 1 9 , 9 9 18 , 18 2 9 , 9 3 3
1 det

niterlik
jeneratr vardr.

dAX dX X dA I dX X IX X
AX X
+ + +
) (
'

dnmnde sonsuz kk dnm oluturan elemanlar sonsuz kk parametrelerden
olumu dA matrisini

,
_
+ + +
+ + +
+ + +
17 16 15 14 13 12
11 10 9 8 7 6
5 4 3 2 1 0
ia a ia a ia a
ia a ia a ia a
ia a ia a ia a
dA

eklinde ifade edebiliriz. Burada
i
a elemanlar sonsuz kk parametrelerdir. Bu dnmn
zelliinden
dA matrisi aadaki zellikleri salamaldr.

( ) ( ) ( )( )
( ) 1 det
I
t t t
+
+ + + + + + +
dA I dA dA
I dA dA dA dA I I dA I dA I dA I dA I
t
t

Bu zelliklerden dolay dA matrisinin elemanlar iin;

7 6 3 2
3 2 7 6
ia a ia a
ia a ia a

Bu iki terimin farkn alrsak
3 7
a a toplamn alrsak
2 6
a a
5 4 13 12
5 4 13 12

ia a ia a
ia a ia a

4 12
a a toplamn alrsak
5 13
a a
11 10 15 14
11 10 15 14

ia a ia a
ia a ia a

10 14
a a toplamn alrsak
11 15
a a

bulunur.
Bu sonulara gre dA matrisini dokuz bamsz parametre ile ifade edebiliriz. Yani
,
_
+ +
+ +
+ +
17 11 10 5 4
11 10 9 3 2
5 4 3 2 1
ia ia a ia a
ia a ia ia a
ia a ia a ia
dA

eklinde ifade edebiliriz. Ayrca
1 9 17
1 9 17
17 9 1 9 1 17 1 1 9 17 9 17
17 9 1 1 9
17 11 10 5 4
11 10 9 3 2
5 4 3 2 1
0
1 1
1 ) 1 )( 1 (
1
1
1
1
) det(
a a a
ia ia ia
a a ia a a a a ia a a ia ia
ia a a ia ia
ia ia a ia a
ia a ia ia a
ia a ia a ia
dA I

+ +
+ + +
+ + +
+ + +
+ + +
+ + +
+

bulunur. Yukardaki hesaplarda
i
a lerin sonsuz kk olmalar nedeni ile kendi aralarnda
arpmlarnn sfr
alnmtr. Bu sonulada bir parametre daha der ve dA matrisini

7 11 6 10 8 9
8 1 7 6 5 4
7 6 8 3 2
5 4 3 2 1
, , a a a a a a

ia ia ia a ia a
ia a ia ia a
ia a ia a ia
dA

,
_
+
+ +
+ +

eklinde tanmladk.
Daha nce yaptmz rneklere benzer ekilde
3 8 1 2 7 6 1 5 4 3
3 7 6 2 8 1 3 2 2
3 5 4 2 3 2 1 1 1
3
2
1
3
2
1
) ( ) ( ) (
) ( ) (
) ( ) (
) (
) (
x ia ia x ia a x ia a dx
x ia a x ia x ia a dx
x ia a x ia a x ia dx
x
x
x
dA
dx
dx
dx
x dA dx
j ij i
+ + + +
+ + + +
+ + + +
,
_
,
_

3 38 2 37 2 36 1 35
1 34 33 32 3 31
2 28 3 27 3 26 25
24 1 23 1 22 21
18 17 16 3 15
3 14 2 13 2 12 1 11
8 38 7 37 6 36 5 35 4 34 3 33 2 32 1 31 3
8 28 7 27 6 26 5 25 4 24 3 23 2 22 1 21 2
8 18 7 17 6 16 5 15 4 14 3 13 2 12 1 11 1
, , ,
, 0 , 0 ,
, , , 0
0 , , , 0
0 , 0 , 0 ,
, , ,

ix u ix u x u ix u
x u u u ix u
ix u ix u x u u
u ix u x u u
u u u ix u
x u ix u x u ix u
da u da u da u da u da u da u da u da u dx
da u dx
j ij i

+ + + + + + +
+ + + + + + +
+ + + + + + +


olduundan SU(3) dnm grubunun trev operatrleri aadaki ekilde bulunur.

,
,
,
3
3
2
2 8
3
2
2
3 7
3
2
2
3 6
3
1
1
3 5
3
1
1
3 4
2
1
1
2 3
2
1
1
2 2
3
3
1
1 1
x
ix
x
ix X ,
x
ix
x
ix X
x
x
x
x X ,
x
ix
x
ix X
,
x
x
x
x X
x
ix
x
ix X
,
x
x
x
x X ,
x
ix
x
ix X

DEV: Benzer ekilde SU(4) grubunun trev operatrlerini bulunuz.

BLM IV
IV.4 SU(2) ve SU(3) SMETR GRUPLARININ MATRS GSTERMLER VE
ZELLKLER

SU(2) Gurubunun tane jeneratr vardr. Bunlar aadaki ekilde tanmlyabiliriz.
'

z
y
x
i
X
i
X
i
X
2
2
2
3
2
1

[ ]
tr Antikomta BA AB B A,
Komtatr BA - AB B A,
dir matrisleri spin Pauli
z y x
+

, ,

Bunlarn baz zellikleri ise

[ ] ak. ispatlanac sonra , ) Daha X C X X a
k ijk j i

{ }
'

Notasyonu ise j i , 0
Dirac ise j i , 1
, 2 , )
ij

ij j i
b

{ } : m ispatlayal Bunu dr. 0 2 ,
12 2 1

1 0
0 1
,
0
0
,
0 1
1 0

3 2 1
Matrisleri
i
i
Sipin
Pauli
,
_
,
_
,
_

{ } bulunur
0 0
0 0
0
0
i - 0
0
0 1
1 0
0
0
0
0
0 1
1 0
,
1 2 2 1 2 1

,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
+
i
i i
i
i
i
i

{ } m. ispatlayal dir.Bunu 2 2 ,
11 1 1

{ } I 2
0 1
1 0
2
0 1
1 0
0 1
1 0
2 2 ,
2
1
2 2
1 1 1 1 1 1

,
_
,
_
,
_
+ +

[ ] 0 iij , 1,-1 ijk , 2 , )
ijk
+ Civita Levi i c
k ijk j i

[ ] ( ) m ispatlayal dir.Bunu 2 2 2 ,
3 3 123 2 122 1 21 12 2 1
i i i
k
+ +

[ ]
grlr. olduu 2
1 0
0 1
2
2 0
0 2
0
0
0
0
0 1
1 0
0
0
0
0
0 1
1 0
,
3
1 2 2 1 2 1

i i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_

[ ] dr. 0 0 2 ,
2
1
2
1 11 1 1

k k
i

( ) sfrdr. nn toplam elemanlar kegen yani nin toplam dr.zleri 0 Tr )
k
d
( ) 1 det )
k
e

I f
z y x

2 2 2
)

x z x y z z y z x y y
i g
z x
, , )

bulunur. Tr TrI Tr dir. Tr
olur.
i
i
Tr Tr
m. ispatlayal Bunu dr. Tr
Tr h
ij j i
2
1 0
0 1
1 2 2
0
0
0
0 2 ) (
2 ) ( )
2
1 1 1 11 2 1
2 1
12 2 1
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
2 0 0
0 1 0
0 0 1
3
1
,
0 0
0 0
0 0 0
,
0 1 0
1 0 0
0 0 0
,
0 0
0 0 0
0 0
0 0 1
0 0 0
1 0 0
,
0 0 0
0 1 0
0 0 1
,
0 0 0
0 0
0 0
,
0 0 0
0 0 1
0 1 0
8 7 6 5
4 3 2 1

i
i
i
i
i
i
Gell Mann
matrisleri

Bu matrisler aadaki ekilde yazldnda komtasyon ilikileri ve yap sabitleri bulunur.

[ ] i , ,
2
1

F f F F F

imdi larn zelliklerini yazyoruz.Bunlar F iinde geerlidir.

[ ]

if a 2 , ) dr.

[ ] dr. 2 , )

if a

[ ] [ ]
8 128 7 127 6 126 5 125 4 124 3 123 2 122 1 121 12 2 1
2i 2 ,

f f f f f f f f if + + + + + + +

,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_

0 0 0
0 0
0 0
0 0 0
0 0
0 0
0 0 0
0 0 1
0 1 0

0 0 0
0 0
0 0
0 0 0
0 0
0 0
0 0 0
0 0 1
0 1 0
1 2 2 1
i
i
i
i
i
i
i
i

gibidir. aadaki ise matrisler eden
tekabl Bunlara vardr. jeneratr tane 8 gibi miz gsterdii nce Daha : grubu SU(3)
m. eitleyeli tarafn iki denklemin halde O olur. 2
0 0 0
0 1 0
0 0 1
2
0 0 0
0 2 0
0 0 2
3
i i i
i
,
_
,
_
f
123 1
147 1/2
156 1/2
246 1/2
257 1/2
345 1/2
367 -1/2
458 2 / 3
678 2 / 3

dr. 0
128 127 126 125 124 122 121
f f f f f f f

[ ]
3 12 2 1 123
2 2 , dir. 1

i if f
} {

d b 2
3
4
, ) +
Anti komtasyon ilikisi ise
} { ) ....... ( 2 2
3
4
,
8 148 1 141 14 14 4 1

d d d + + +
6 1 4 4 1
0 1 0
1 0 0
0 0 0
0 1 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
1 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 1
0 1 0
0 0 1
0 0 0
1 0 0
0 0 1
0 0 0
1 0 0
0 0 0
0 0 1
0 1 0

,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
+
) ......... ( 2
8 148 1 141 6
d d + +

f
118 1/ 3 { } bulunur.
2
1
. 2 ,
2
1
6 6 2 1 146
d
146 1/2 } { ) ....... ( 2
3
4
2
3
4
,
8 118 1 111 11 11 1 1

d d d + + + +
157 1/2
228 1/ 3
247 -1/2
256 1/2
338 1/ 3
344 1/2
355 1/2
366 -1/2
377 -1/2
448 -1/ 3 2

558 -1/ 3 2

668 -1/ 3 2

,
_
,
_
,
_
,
_
+
0 0 0
0 2 0
0 0 2
0 0 0
0 1 0
0 0 1
2
0 0 0
0 0 1
0 1 0
0 0 0
0 0 1
0 1 0
2 2
1
2
1
2
1

8 118 2 112 1 111
........
3 / 4 0 0
0 3 / 4 0
0 0 3 / 4
0 0 0
0 2 0
0 0 2
2
1
d d d + + +
1
1
1
]
1
,
_
,
_

8
3
1
2 0 0
0 1 0
0 0 1
3
1
3
1
2 0 0
0 1 0
0 0 1
3
1
3 / 2 0 0
0 3 / 1 0
0 0 3 / 1

,
_
,
_
,
_

3
1
d dr. 0
118 117 116 115 114 113 112 111
d d d d d d d
Ayrca bu SU(3) matrisleri aadaki zelliklere sahiptir.

2
0 0 0
0 1 0
0 0 1
) ( 2 2 ) (
0 2 0
0 0
0 0 0
0 0
) (
2 ) )
0 ) )
3 3 33 3 3
45 5 4
,
_
,
_
Tr Tr , Tr
i
i
Tr Tr
Tr( d
Tr( c


[ ] ( )
[ ] ( )
[ ]
[ ]
{ } ( )
( ) 0 0
4 ,
1 0
2 2 ,
2
0 0 0
0 0
0 0
2
0 0 0
0 0 1
0 1 0
2 ,
. 1 4 4 2 2
0 0 0
0 1 0
0 0 1
2
4 2
4 ,
4 , )
312 318 317 316 315 314 313 311
31 2 1
2 1
312 312
312 3 3
312 2 1 3

,
_
,
_

1
1
1
]
1
,
_
8
3
3
det Ama det g)
yap. iin 214 - gster olduunu id Tr f)
bulunur. f , f f f f f f f
yaparsak ilemleri Bu if i
i i
i
i
yapalm salamasn Bunun f if i i i Tr
if i Tr
if Tr
if Tr e

RNEK
z hesaplayn rini zvektrle ve zdeer matrisin bulunuz.Bu matrisini
? e zere gstermek matrisini Spin Pauli
y
i
.

( ) ( ) ( )
bulunur. matrisi
cos sin
sin cos
0 sin
sin 0
cos 0
0 cos
I sin I cos
.......
! 3
..........
4! 2!
- 1 I
..........
4!
I
3! 2!
I
I
.. ..........
! 4 ! 3 ! 2
I
diyelim. .........
! 4 ! 3 ! 2
1
3 4 2
4
3
2
4 3 2
4 3 2
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
+
+ + +
+ + + + +
+ + + + +

i
i
i e
i
i
i
i
i i i
i e
i x
x x x
x e
y
y
i
y
y
y
y
y y y
y
i
y
x

Bu matrisin zdeer ve zvektrlerini bulalm.
( )
i i zdeerler
i
I R X RX

sin cos , sin cos :
sin cos sin cos
1 cos cos 0 1 cos 2
0 sin cos 2 cos 0 sin cos 0
cos sin
sin cos
0
2 1
2
2 , 1
2
2 , 1
2
2 2 2 2
2
+
t t
t +
+ + +

G. Akdeniz, Temel tanecikler Ders notlar, Blm IV.4 6. sayfa
( )
bulunur.
2
1
X ,
i
2
1
X
2
1
m
2
1
m 1 m 2 1 m m 1 mm mm 1
m
im -
m im
olmaldr. X X yani m normlayal bunu
m
im
X
im X m X i .
diyelim m X X i X
X X i
zlr. cinsinden bamsz 1 1 - n halde dir.O 2 dir.n 1 rang matrisin Bu
X
X
i
i
X
X
e
e
iin
2 1
2 2 2 2
i
i
,
_
,
_

+ +
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
,
_
+
1
1
1
1
sin sin
0 sin sin
0 sin sin
0
sin sin
sin sin
0
cos sin
sin cos
1 1 1
11 11
21 21 11
21 11
21
11
21
11
1


EKL I. Kuark ve anti kuarklar

Bir kuark ile antisi Y ve I
3
n zt deerlerine sahip

EKL II spini 3/2 olan baryonlarn decuplet yaps


EKL III spini olan baryonlarn oktet yaps

EKL IV spini 0 olan Mezonlarn oktet yaps

mezonlar iin B=0 olduundan
Y=B+S
Y=S



IV.5 PROBLEMLER

1-
x
=
,
_
0 1
1 0
ve
z
=
,
_
1 0
0 1
Pauli spin matrisleri ve serbest bir parametre olmak zere
A=
x

z
i
e

4
matrisini oluturup, bu matrisin zdeer ve zvektrlerini bulunuz.

2-
x
=
,
_
0 1
1 0
ve
z
=
,
_
1 0
0 1
A=
x

z
i
e

4
matrisininin zvektrleri olmak zere bir paracn dalga fonksiyonu

=
1
e
2x
+
2
e
-2x
ile verilmektedir. Bu parack iin a )
+
(
x
z
) ifadesini hesaplaynz

3-
x
=
,
_
0 1
1 0
ve
z
=
,
_
1 0
0 1
A=
z
i
e

x

z
i
e

6
matrisininin zvektrleri olmak zere bir paracn dalga
fonksiyonu

=
1
sin2x

+
2
cos2x ile verilmektedir. Bu parack iin
+
(
x
z
) ifadesini hesaplaynz

4-
x
=
,
_
0 1
1 0
ve
z
=
,
_
1 0
0 1
A=
x

z
i
e

6

=
1
e
(2x+it)
+
2
e
-(2x+it)
+
(
x
x t
z
) akm
younluunu , b) <
x
> =
+

x
beklenen deer ifadesini hesaplaynz

5-
x
=
,
_
0 1
1 0
ve
z
=
,
_
1 0
0 1
A=
z
i
e

x

z
i
e

2
matrisininin zvektrleri olmak zere bir paracn dalga
fonksiyonu

=c
1
1

+ c
2

2

ile verilmektedir. Bu parack iin ; <
x
> =
+

x
ve <
x
> =
+

x
beklenen deer ifadelerini hesaplaynz

6-
1
=
,
_
0 1
1 0
ve
2
=
,
_
1 0
0 1
Pauli spin matrisleri ve serbest bir parametredir.
1
ve
2

A =
2
2

i
e
1

2
2

i
e


=
1
e
(x+it)
+
2
e
-(x+it)
+
(
1
x t
) akm
younluunu , b) <
1
> + <
2
> beklenen deer ifadesini hesaplaynz. ( Burada <
i
> =
+

i

dir.)

7-
1
=
,
_
1 0
0 1
ve
2
=
,
_
0 1
1 0
1
ve
2
A=
2
2

i
e matrisininin zvektrleri olmak zere bir paracn dalga fonksiyonu

=
1
Sin ( x -t) +
2
Cos ( x - t ) ile verilmektedir. Bu parack iin <
1
> + <
2
> beklenen deer ifadesini
hesaplaynz.
( Burada <
i
> =
+

i
dir.)

8-
1
=
,
_
0 1
1 0
ve
2
=
,
_
1 0
0 1
1
ve
2

A =
1
2
i
e
2
2
i
e

=
1
Sin (x-it)

+
2
Cos ( x-it )

ile verilmektedir. Bu parack iin <
1
> =
+

1
beklenen
deer ifadesini hesaplaynz.

9-
x
=
,
_
0 1
1 0
ve
z
=
,
_
1 0
0 1
1
ve
2

A=
x
z
i
e

6

=
1
e
( 2x +it)
+
2
e
- ( 2x +it)
ile verilmektedir. Bu parack iin
+
(
x
/t -
z
/x) akm
younluu ifadesini hesaplaynz.

10-
1
=
,
_
0 1
1 0
ve
2
=
,
_
1 0
0 1
1
ve
2
A=
1

2
2
i

=
1
Sin ( x -
2t) +
2
Cos ( x + 2 t ) ile verilmektedir. Bu parack iin a )
+
(
1
x t
) akm
younluunu ,
b) <
1
> + <
2
i
> =
+

i
dir.)


11-
1
=
,
_
1 0
0 1
ve
2
=
,
_
0 1
1 0
1
ve
2
A=
1
4

i

=
1
Sin ( 2x - 3t)
+
2
Cos ( 2x - 3 t ) ile verilmektedir. Bu parack iin a )
+
(
1
x t
) akm
younluunu ,
b) <
1
> + <
2
i
> =
+

i
dir.)

12-C =
,
_
0 2
2 0
ve D =
,
_
2 0
0 2
matrisleri ve serbest bir parametre olmak zere
A= C
D i
e
8
matrisini oluturup, bu matrisin zdeer ve zvektrlerini bulunuz.

13-
1
=
,
_
1 0
0 1
ve
2
=
,
_
0 1
1 0
1
ve
2
A=
1
2

i

=
1
Sin ( 2x -t) +
2
Cos ( 2x - t ) ile verilmektedir. Bu parack iin <
1
> beklenen deer ifadesini hesaplaynz. (
Burada <
1
> =
+

1
dir.)


BLM V
V.1 FEYNMAN KURALLARI
Bozunum oranlar ve salma tesir kesitlerini hesaplamak iin M amplitnden yararlanyoruz.
1 ) Gelen ve giden paracklarn 4l momentumu
n
p p p ,.... ,
2 1
olsun ve ara paracn 4l
momentumlar
n
q q q ,..., ,
2 1
olsun. Her bir izgiye, pozitif dorultuyu belirlemek iin ok
yerletiriyoruz.

P
2
q
P
2

2 ) Her bir vertexiin (-ig) eklinde bir faktr yazacaz. g=balanma sabiti.
3 ) Her bir ara(i) izgi iin
2 2 2
c m q
i
i i

eklinde bir faktr yazacaz.
4 )Enerji ve momentum korunumu= Her bir vertex iin bir delta fonksiyonu katsays
yazacaz.
( ) ( )

,
_
+
giden
gelen
k k k
3 2 1
4
4
2 m m
5 ) Ara momentumlar zerinden integral alnacak. Her bir ara izgi iin
( )
4
4
2
q d
eklinde bir
katsay yazlacak ve btn ara momentumlar iin integre edilecek.
6 ) Delta fonksiyonu ihmali. ( ) ( )
n
p p p + + + ... 2
2 1
4
4
Bu terimi yok edip geriye kalan
terime iM diyeceiz.

KUANTUM ELEKTRO DNAM (QED) N FEYNMAN KURALLARI
1 ) Notasyon: Gelen ve giden paracklarn 4l momentumlar
n
p p p ,.., ,
2 1
ve sipinleri
n
s s s ,.., ,
2 1
olsun. Ara paracklarn momentumlar
n
q q q ,.., ,
2 1
olsun. Ak diyagrammzn
dorultusunu belirleyip oklar yerletiriyoruz.

Elektron * u gelen

* u giden

Pozitron * v gelen

* v gidi

Photon *
geli

*
gidi
G.Akdeniz, Temel Tanecikler Ders Notlar, Blm V.I. 1.sayfa

3 ) Vertex faktrleri: Her bir vertex iin
e
ig eklinde bir faktr yazcaz.
4
4

c
e g
e
h

4 ) propagatr: Her bir ara izgi iin bir faktr yazacaz.
e veya pozitron
( )
2 2 2
c m q
mc q i
, photon
2
q
ig

5 ) Enerji ve momentum korunumu: Her bir vertex iin bir delta fonksiyonu yazacaz.
( ) ( )
3 2 1
4
4
2 k k k m m (geli +, gidi -)

6 ) Her bir ara parack iin momentum
( )
4
4
2
q d
eklinde bir faktr olacak ve integre edilecek.

7 ) Delta fonksiyonu yok edilecek.
( ) ( )
n
p p p + + + , , 2
2 1
4
4
Geriye kalana iM denilecek.

8 ) Antisymmetrization: Gelen veya giden paracklarn yerlerini deitirisek yani 2. bir ekil
varsa, ikinci ekilde izilecek ve M amplitdne (-) ilave edilkecek.

KUANTUM CHROMODYNAMCS(QCD) N FEYNMAN DAGRAMLARI

1 ) D izgiler: momentumu p, spini s ve rengi c olan

Quark *
( )
( ) c p u
s
. gelen

*
( )
( )
+
c p u
s
. giden

Antiquark * ( )
+
c p v . gelen

* ( ) c p v . gidi

Gluon * ( )

c p geli

( )
* *
.

c p gidi
*
c: quarkn rengi ;
,
_
0
0
1
krmz,
,
_
0
1
0
mavi,
,
_
1
0
0
yeil,

2 ) propagatr: Ara parack;
quark-anti quark iin
( )
2 2 2
c m q
mc q i
+
gluon iin
2
q
ig

dir.

3 ) vertex katks

2
s
ig
, Gell Mann Matrisleri

ZAYIF ETKLEME N FEYNMAN KURALLARI

1 ) Propagatr: (W, Z)
( )
2 2 2
2 2
/
c M q
c m q q g i

( )
( )
2
2
2
Mc
ig
Mc q

2 ) Vertex faktr
w w
g 4 Zayf balanma sabiti.

NEML NOKTALAR

1 ) Kuark yap (sdu)larn yannda rengi gsteren clerin olmas lazm.
2 ) Kuarklarda alarda hesaba katlr. D girip u karsa Cos, s girip u karsa Sin oluyor.
3 ) Kuark varsa zayf etkileme, yoksa EMT etkileme. Elektromagnetik etkilemede
veya e
ara paracktr.


( )
5
1
2 2

w
ig
Feynman Diagramlarnda Kullanlan Tablo

u
Vertex katks : -
c
w
Sin
ig

) 1 (
2 2
5

s

u
Vertex katks : -
c
w
Cos
ig

) 1 (
2 2
5

d

Zo iin Vertex katks : ) (
2
5

f
A
f
v
z
c c
ig

f c
v
C
A
e
,
,

2
1

2
1

e
-
,
-
,
-
-
2
1
+ 2 Sin
w -
2
1

u , c , t
w
Sin
2
3
4
2
1

2
1

d , s , b
w
Sin
2
3
2
2
1
+
-
2
1

Propagator W
t
, Zo iin :
2
) (Mc
ig
( q
2
<< (Mc)
2
iin )

G.Akdeniz, Temel Tanecikler Ders Notlar, Blm V. 2. Ek I

BLM V

V.2 FEYNMAN DAGRAMLARI UYGULAMALARI

1 )
e
e +

iin Feynman diagramn izip, bu diagrama gre M
amplitdn(genliini) yaznz.

( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
1
]
1

1
]
1
,
_

+
2 1
2 2
4 1 1
2 2
3
5
2 1
5
3
U
ig
U
Mc
ig
C U Cos
ig
C U iM
w
c
w

( )
( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ] 2 1 4 1 1 3
8
5
1
5
3 2
2
U U C U Cos C U
Mc
ig
iM
c
w

+

2 )
e
e
+ +


G.Akdeniz, Temel Tanecikler Ders Notlar, Blm V.2 1.sayfa

( )
( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ] 2 1 4 1 1 3
8
5
1
5
3 2
2
U U C U Cos C U
Mc
g
M
c
w

+
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
1
]
1

1
]
1
,
_
2 1
2 2
4 1 1
2 2
3
5
2
5
U
ig
U
Mc
ig
U
ig
U iM
w w

( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
1
]
1

1
]
1
,
_
2 1
2 2
4 1 1
2 2
3
5
2
5
U
ig
U
Mc
ig
U
ig
U iM
w w

( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ] 2 1 4 1 1 3
8
5 5
2
2
U U U U
Mc
ig
iM
w

3 ) ift oluumu;
+
+ + e e iin Feynman diagramn izip, bu diagrama gre
M amplitdn(genliini) yaznz.
EMT etkileme olduu iin ikinci bir ekil daha var.

( ) ( ) [ ]
( )
( ) ( ) [ ]( ) ( )
( ) ( ) q p p
q p p V ig
c m q
mc q i
V ig iM
e e

+
+

4 2
4
4
3 1
4
4
2 2 2
2
2 4 2 3 1

4
l terimi integre edelim...
( )
( ) ( )( ) ( )
( )
+
4
4
4 2
4
4
3 1
4
4
2 2 2
2
2 2
q d
q p p q p p
c m q
mc q i

buradan
1 3
p p q bulunur..

4 ) ( ) ( ) ( ) d u uud p uds

+
0

( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ] 2 1 4 1 1 3
8
5 5
2
2
U U U U
Mc
g
M
w

( ) ( ) [ ]
( )
( )
( ) ( ) [ ] 4 2 3 1
2 2
2
1 3
V ig
c m p p
mc q i
V ig iM
e e

+

( )
( )
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] 4 2 3 1
2 2
2
1 3
2
V ig V
c m p p
mc q ig
iM
e
e

+

( )
( )
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] 4 2 3 1
2 2
2
1 3
2
V ig V
c m p p
mc q ig
iM
e
e

+

( )
( )
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] 4 2 3 1
2 2
2
1 3
2
V ig V
c m p p
mc q ig
iM
e
e

+

( )
( )
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] 4 2 3 1
2 2
2
1 3
2
V ig V
c m p p
mc q ig
iM
e
e

+

( )
( )
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] 4 2 3 1
2 2
2
1 3
2
V ig V
c m p p
mc q g
M
e
e

5 ) u u e e + +
+
Zayf etkilemesi iin Feynman diagramn izip, bu diagrama gre M

( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] 2 2 4 1 3
4
2 2 4 1 3
4
5
4
5
2
2
5
4
5
2
2
C V c c C U U c c V
Mc
g
M
C V c c C U U c c V
Mc
g
i iM
f
A
f f
A
f z
f
A
f f
A
f z

+
+

6 ) ( ) ( ) ( ) d u uud p udd

+
0


( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
1
]
1

1
]
1
,
_

+
+
2
5
4
2 1
5
3
2 1
2 2
4
1 1
2 2
3
C U Cos
ig
C U
Mc
ig
C U Sin
ig
C U iM
c
w
c
w

( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ]
2
5
4 1
5
3 2
2
2 1 4 1 1 3
8
C U Cos C U C U Sin C U
Mc
ig
iM
c c
w

+ +
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( ) ( )
1
]
1

1
]
1
,
_

+
2 2
2
4 1
2
3
5
4 2
5
C V c c
ig
C U
Mc
ig
U c c
ig
V iM
f
A
f z f
A
f z

( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( ) ( )
1
]
1

1
]
1
,
_

+
2 2
2
4 1
2
3
5
4 2
5
C V c c
ig
C U
Mc
ig
U c c
ig
V iM
f
A
f z f
A
f z

7 )

+ + e e

Zayf etkilemesi iin Feynman diagramn izip, bu diagrama
gre M amplitdn(genliini) yaznz.

8 ) Aadaki Feynman diagram iin etkileme ifadesini yazp, Feynman diagramna gre M


( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ]
( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ]
2
5
4 1
5
3 2
2
2
5
4 1
5
3 2
2
2
5
4
2 1
5
3
2 1 4 1 1 3
8
2 1 4 1 1 3
8
2 1
2 2
4
1 1
2 2
3
C V Cos C U C U Sin C U
Mc
g
M
C V Cos C U C U Sin C U
Mc
ig
iM
C V Cos
ig
C U
Mc
ig
C U Sin
ig
C U iM
c c
w
c c
w
c
w
c
w

1
]
1

1
]
1
,
_

+ +
+ +
+
+
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ]
( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ] 2 4 1 3
4
2 4 1 3
4
2
2
4 1
2
3
5 5
2
2
5 5
2
2
5
2
5
U c c U U c c U
Mc
g
M
U c c U U c c U
Mc
ig
iM
U c c
ig
U
Mc
ig
U c c
ig
U iM
f
A
f f
A
f z
f
A
f f
A
f z
f
A
f z f
A
f z

1
]
1

1
]
1
,
_

9 ) ( ) ( )
e
e uud p udd n + +


10 )
+ +
+ + e e e e iin Feynman diagramn izip, bu diagrama gre M


( ) ( ) [ ]
( )
( ) ( ) [ ]( ) ( )
( ) ( )
( )
( ) ( )( ) ( )
( )
( )
( )
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ]
( )
( )
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] 2 4 1 3
2 4 1 3
2
2 2
2
2 2 4 1 3
* *
2 2
2
2 4
2
* *
2 2
2
2 4
2
2 4
4
4
4 2
4
4
3 1
4
4
2 2 2
4 2
4
4
3 1
4
4
*
2 2 2
*
V U
c m p p
mc q g
M
V U
c m p p
mc q ig
iM
p p q
q d
p q p p q p
c m q
mc q i
p q p
p q p V ig
c m q
mc q i
U ig iM
e
e
e e

+

+
+
+

( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ]
( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ] 2 1 4 1 1 3
8
2 1 4 1 1 3
8
2 1
2 2
4 1 1
2 2
3
5
1
5
3 2
2
5
1
5
3 2
2
5
2 1
5
3
U U C U Cos C U
Mc
g
M
U U C U Cos C U
Mc
ig
iM
U
ig
U
Mc
ig
C U Cos
ig
C U iM
c
w
c
w
w
c
w

1
]
1

1
]
1
,
_

+
+
+

11 ) d d e e + +
+


( ) ( ) [ ]
( )
( ) ( ) [ ]( ) ( )
( ) ( )
( )
( ) ( )( ) ( )
( )
( )
( )
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ]
( )
( )
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] 2 4 1 3
2 4 1 3
2
2 2
2
2 2 4 1 3
2 2
2
3 1
2
2 2
2
3 1
2
3 1
4
4
2 4
4
4
3 1
4
4
2 2 2
2 4
4
4
3 1
4
4
2 2 2
V V U U
c m p p
mc q g
M
V V U U
c m p p
mc q ig
iM
p p q
q d
p q p p q p
c m q
mc q i
p q p
p q p V ig V
c m q
mc q i
U ig U iM
e
e
e e

+

+
+
+

( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] 2 2 4 1 3
4
2 2 4 1 3
4
2 2
2
4 1
2
3
5
4
5
2
2
5
4
5
2
2
5
4 2
5
C U c c C U U c c V
Mc
g
M
C U c c C U U c c V
Mc
ig
iM
C U c c
ig
C U
Mc
ig
U c c
ig
V iM
f
A
f f
A
f z
f
A
f f
A
f z
f
A
f z f
A
f z

1
]
1

1
]
1
,
_

+
+
+
KUANTUM ELEKTRO DNAM (QED) N FEYNMAN KURALLARI
Feynman kurallarn kullanarak amplititn (M) bulabiliriz. Bozunum oranlarn ve salm
tesir kesitlerini hesaplamak iin M kullanlr.

RNEK 1: +
e e
lk nce, QEDnin 1. kural gerei; gelen ve giden paracklarn 4l momentumlar
Sras ile
4
,
3
,
2
,
1
p p p p olsun. Ara paracmz foton ( ) dur ve 4l momentumu q
olarak gsterilir.

Feynman diyagramn izmek iin vertex noktalarna gelen ve giden paracklar yerletirilir.
Her parack kendi trnden parackla eleir. Bu sebeple

1. vertex noktasna gelen ve giden paracklar elektronlardr.

2. vertex noktasna gelen ve giden paracklar ise monlardr.

Feynman diyagramna U(1), U(2), U(3) ve U(4) paracklar srasna gre yerletirilir. U(3) ve
U(4) vertexten kanlar gsterdii iin zerleri izgilidir.
Bunlar belirttikten sonra eklimizi aadaki gibi izebiliriz.

imdi srasyla kurallarn kullanarak Amplititd(M) deeri belirlenebilir.
1. vertex iin [ ] ) 1 ( ) )( 3 ( U ig U
e
yazlr. Buradaki ) (

e
ig vertex faktrdr.
Sonra propagatr(tayc) katks yazlr. Ara paracmz foton olduu iin QED
Feynman kurallarndan (
2
q
ig
) yazlr. (ara parac belirlerken vertexe gelen ve giden

paracklar dikkate alarak, vertexde yk korunumuna baklr. Bu rnekte yk korunumunu
salamak iin ara paracn foton olmas gerekir.)
2. vertex iin [ ] ) 2 ( ) )( 4 ( U ig U
e
yazlr. Vertex faktrnde indisi yazlr.

Enerji momentum korunumu iin her bir vertexe ait bir delta fonksiyonu yazlr.
) ( ) 2 (
3 1
4 4
q p p ve ) ( ) 2 (
4 2
4 4
p q p + bu fonksiyonlarda Feynman
kurallarna uygu olarak yazlr.

Son olarak ara parack zerinden integre edilir.
q d
4
4
) 2 (
1

Yazlanlarn hepsini birletirirsek:
G. Akdeniz, Temel tanecikler Ders notlar, Blm V.2 7. sayfa

[ ] [ ] ) 2 ( ) )( 4 ( ) 1 ( ) )( 3 (
2
U ig U
q
ig
U ig U
e e

,
_
) ( ) 2 (
3 1
4 4
q p p
) ( ) 2 (
4 2
4 4
p q p +

q d
4
4
) 2 (
1

enerji-momentum korunumundan yararlanarak, ikinci vertex noktasnda
2 4
p p q
yazlabilir. Bylece denklemimizde delta fonksiyonlar yok olur ve kalan iM ye
eitlenir.

[ ] [ ] ) 2 ( ) )( 4 ( ) 1 ( ) )( 3 (
2
U ig U
q
ig
U ig U iM
e e

,
_
g olur.

( )
[ ][ ] ) 2 ( ) )( 4 ( ) 1 ( ) )( 3 (
) (
2
2 4
2
U U U U
p p
g
M
e
bulunur.

RNEK 2:
+ +
+ + e e e e

lk nce 1. kuralmz gerei; gelen ve giden paracklarn 4l momentumlar
Sras ile
4
,
3
,
2
,
1
p p p p olsun. Ara paracmz foton ( ) dur ve 4l momentumu q
olarak gsterilir.

Feynman diyagramn izmek iin vertex noktalarna gelen ve giden paracklar yerletirilir.
Her parack kendi trnden parackla eleir. Bu sebeple

1. vertex noktasna gelen ve giden paracklar elektronlardr.

2. vertex noktamza gelen ve giden paracklar ise pozitronlardr.

Feynman diyagramna U(1), V(2), U(3) ve V(4) paracklar srasna gre yerletirilir. U(3) ve
V(4) vertexten kanlar gsterdii iin zerleri izgilidir.

Bunlar belirttikten sonra ekil aadaki gibi izilebilir.

imdi srasyla kurallar kullanarak denklem oluturulur.
1. vertex iin ) 1 ( ) )( 3 ( U ig U
e
yazlr. Buradaki ) (

e
ig vertex faktrdr.
Sonra propagatr(tayc) katks yazlr. Ara paracmz foton olduu iin Feynman
kurallarndan(
2
q
ig
) yazlr. Bu rnekte yk korunumunu salamak iin ara paracn

foton olmas gerekir.

2. vertex iin ) 2 ( ) )( 4 ( V ig V
e
yazlr. Vertex faktrnde indis olarak yazlr.

Enerji momentum korunumu iin her bir vertexe ait bir delta fonksiyonu yazlr.
) ( ) 2 (
3 1
4 4
q p p ve ) ( ) 2 (
4 2
4 4
p q p + bu fonksiyonlar kurallara
uygun olarak yazlmaldr.

Son olarak ara parack zerinden integre edilir.
q d
4
4
) 2 (
1

Yazlanlarn hepsini birletirirsek:

[ ] [ ] ) 2 ( ) )( 4 ( ) 1 ( ) )( 3 (
2
V ig V
q
ig
U ig U
e e

,
_
) ( ) 2 (
3 1
4 4
q p p
) ( ) 2 (
4 2
4 4
p q p +

q d
4
4
) 2 (
1

enerji-momentum korunumundan yararlanarak ikinci vertex noktasnda
2 4
p p q
yazlabilir. Denklemimizde delta fonksiyonlar yok edilir ve kalan iM ye eitlenir.

[ ] [ ] ) 2 ( ) )( 4 ( ) 1 ( ) )( 3 (
2
V ig V
q
ig
U ig U iM
e e

,
_
g olur.

( )
[ ][ ] ) 2 ( ) )( 4 ( ) 1 ( ) )( 3 (
) (
2
2 4
2
V V U U
p p
g
M
e
bulunur.

RNEK 3.

+ + e e e e
ilk iki rnekte olduu gibi btn ilemler tekrarlanr. Fakat burada iki farkl eleme
olmas mmkndr. Bu durumlarda her iki eleme iin M
1
ve M
2
bulunur. M= M
1
+M
2

olur. Bu rnekte yk korunumunu salamak iin ara paracn foton olmas gerekir.

( ) [ ] ( ) [ ]( ) ( )
( ) ( )
( )
+

,
_
q d p q p
q p p U ig U
q
ig
U ig U
e e
4
4
4 4
4 4
2
2
1
4 2
2
3 1
2 ) 2 ( ) 4 ( ) 1 ( ) 3 (

3 1
p p q ve
g yazlabilir.

( )
( )
( ) [ ] ( ) [ ] ) 2 ( ) 4 ( ) 1 ( ) 3 (
2
3 1
2
1
U U U U
p p
g
M
e

Olur.

M
2
iin:

( ) [ ] ( ) [ ]( ) ( )
( ) ( )
( )
+

,
_
q d p q p
q p p U ig U
q
ig
U ig U
e e
4
4
4 4
4 4
2
2
1
3 2
2
4 1
2 ) 2 ( ) 3 ( ) 1 ( ) 4 (

4 1
p p q ve
g yazlabilir.

( )
( )
( ) [ ] ( ) [ ] ) 2 ( ) 3 ( ) 1 ( ) 4 (
2
4 1
2
2
U U U U
p p
g
M
e

olarak bulunur.
KUANTUM CHROMO DNAM (QCD) N FEYNMAN
KURALLARI

RNEK 1. d u d u + +
P(momentum), S(spin), C(renk) olmak zere btn d izgileri belirterek diyagrammz
aadaki gibi yazlr. Ayn trden paracklar eletirilerek vertex noktalarnda birletirilir.
Ara paracmz gluondur. Anti-kuarklar V ile gsterilir. U(3) ile V(2) ve bunlarn renk
faktrleri C(3) ile C(2) vertexten kan olduu iin zerleri izgilidir.

1. vertex iin
1
]
1
,
_
+
1 3
) 1 (
2
) 3 ( C U
ig
C U
s

yazlr.

Propagatr(tayc) iin ara paracmz gluon olduundan
,
_
2
q
ig

katks yazlr. Bu rnekte yk korunumunu salamak iin ara paracn gluon olmas
gerekir.

2. vertex iin
1
]
1
,
_
+
4 2
) 4 (
2
) 2 ( C V
ig
C V
s

yazlr.

QED olduu gibi enerji-momentum korunumu iin her bir vertexe ait birer delta
fonksiyonu yazlp, sonra yok edilerek kalan ifade iMye eitlenir.

,
_
1
]
1
,
_

+
2
1 3
) 1 (
2
) 3 (
q
ig
C U
ig
C U iM
s

1
]
1
,
_
+
4 2
) 4 (
2
) 2 ( C V
ig
C V
s

g yazlabilir. Ve gerekli dzenlemeler yapldnda denklem u hale

gelir.

( )
( )
[ ][ ][ ][ ]
4 2 1 3
2
2
) 4 ( ) 2 ( ) 1 ( ) 3 (
2
C C C C V V U U
q
g
M
s

+ +

Sonra [ ][ ]
4 2 1 3
4
1
C C C C f

+ +
olarak tanmlanr ve deeri bulunur.

Burada renklerimiz C
1
ve C
3
krmz olsun yani
,
_

0
0
1
3 1
C C
C
2
ve C
4
mavi olsun yani
,
_

0
1
0
4 2
C C olur.

Bunlar f de yerine koyarsak.

( ) ( )

22 11
4
1
0
1
0
0 1 0
0
0
1
0 0 1
4
1
1
1
1
]
1
,
_
1
1
1
]
1
,
_
f burada birinci kare

parantezde, birinci satr birinci stunu 1 olan bir matris kar. kinci kare parantezde ise ikinci
satr ikinci stunu 1 olan bir matris kar. lar Gell-Man Matrisleridir. Bu matrislerin
deerleri yerine konulursa sonu aadaki gibi olur.
[ ]
6
1
)
3
1
)(
3
1
( ) 1 )( 1 (
4
1
4
1
8
22
8
11
3
22
3
11

1
]
1
+ + f

RNEK 2. d u d u + +
P(momentum), S(spin), C(renk) olmak zere btn d izgileri belirterek diyagrammz
aadaki gibi yazlr. Ayn paracklar eletirilerek vertex noktalarnda birletirilir. Ara
paracmz gluondur. U(3) ile U(4) ve bunlarn renk faktrleri C
3
ile C
4
vertexten kan
olduu iin zerleri izgilidir.

1. vertex iin
1
]
1
,
_
+
1 3
) 1 (
2
) 3 ( C U
ig
C U
s

yazlr.

Propagatr(tayc) iin ara paracmz gluon olduundan
,
_
2
q
ig

katks yazlr. Bu rnekte yk korunumunu salamak iin ara
paracn gluon olmas gerekir.

2. vertex iin
1
]
1
,
_
+
2 4
) 2 (
2
) 4 ( C U
ig
C U
s

yazlr.

QED olduu gibi enerji-momentum korunumu iin her vertex iin bir delta fonksiyonu
yazlr ve sonra yok edilerek kalan ifade iMye eitlenir.

,
_
1
]
1
,
_

+
2
1 3
) 1 (
2
) 3 (
q
ig
C U
ig
C U iM
s

1
]
1
,
_
+
2 4
) 2 (
2
) 4 ( C U
ig
C U
s

g yazlabilir. Ve gerekli dzenlemeler yapldnda denklem u hale

gelir.


( )
( )
[ ][ ][ ][ ]
2 4 1 3
2
2
) 2 ( ) 4 ( ) 1 ( ) 3 (
2
C C C C U U U U
q
g
M
s

+ +

Sonra [ ][ ]
2 4 1 3
4
1
C C C C f

+ +
olarak tanmlanr ve deeri bulunur.
Burada renklerimizC
1
,C
2
, C
3
ve C
4
krmz olsun yani
,
_

0
0
1
4 3 2 1
C C C C olur.

Bunlar f de yerine koyarsak.

( ) ( )

11 11
4
1
0
0
1
0 0 1
0
0
1
0 0 1
4
1
1
1
1
]
1
,
_
1
1
1
]
1
,
_
f burada birinci kare

parantezde, birinci satr birinci stunu 1 olan bir matris kar. kinci kare parantezde ise
birinci satr birinci stunu 1 olan bir matris kar. lar Gell-Man Matrisleridir.
[ ]
3
1
)
3
1
)(
3
1
( ) 1 )( 1 (
4
1
4
1
8
11
8
11
3
11
3
11

1
]
1
+ + f

RNEK 3. g g u u + +
Bu etkileme farkl ekilde olabilir. Her bir ekli bir nceki sorularda yapld biimde
aadaki ekilde izilebilir.

1. ekil:

M
1
iin:

Notasyonlar uygun ekilde yerletirerek diyagram izilebilir. Bu durumda ara paracmz
quarktr. nk vertexe giren ve kan paracklarn ykleri ancak bu ekilde eitlenebilir.
1. vertex iin;
1
]
1
,
_

4 4 2
2
) 2 ( a
ig
C V
s
yazlr.

2. vertex iin;
1
]
1
,
_

1 3 3
) 1 (
2
C U
ig
a
s

yazlr.

Propagatr iin;
( )
1
]
1
+
2 2 2
c m q
mc q i
yazlr.

Enerji momentum korunumu iin delta fonksiyonlar tanmlanp, yok edilirse ve kalan
terim
iMye eitlenirse denklem aadaki hale gelir

( )
1
]
1
,
_
,
_
+
1
]
1
,
_

+
1 3 3
2 2 2
4 4 2
) 1 (
2
2
) 2 (
C U
ig
a
c m q
mc q i
a
ig
C V iM
s
s

.
Burada
3 1
p p q yazlarak yeniden dzenlenirse;
[ ] ( )
1 2 4 3 3 3 1 4
3 1
2
1
) 1 ( ) ( ) 2 (
1
8
C C a a U mc p p U
p p
g
M
s

+
+ olur.

2. ekil

Notasyonlar uygun ekilde yerletirerek diyagram izilebilir. Bu durumda ara paracmz
quarktr. nk vertex noktalarnda ykkorunmu ancak bu ekilde salanyor.

1.vertex iin;
1
]
1
,
_

1 4 4
) 1 (
2
C U
ig
a
s

yazlr.

2.vertex iin;
1
]
1
,
_

3 3 2
2
) 2 ( a
ig
C V
s
yazlr.

Propagatr iin;
( )
1
]
1
+
2 2 2
c m q
mc q i
yazlr.

Enerji momentum korunumu iin delta fonksiyonlar tanmlanp, yok edilirse ve kalan
terim
iMye eitlenirse denklem aadaki hale gelir

( )
1
]
1
,
_
,
_
+
1
]
1
,
_

3 3 2
2 2 2
1 4 4
2
) 2 (
) 1 (
2
a
ig
C V
c m q
mc q i
C U
ig
a iM
s
s
.
Burada
4 1
p p q yazlarak yeniden dzenlenirse;
[ ] ( )
1 2 3 4 4 3 1 3
4 1
2
2
) 1 ( ) ( ) 2 (
1
8
C C a a U mc p p U
p p
g
M
s

+
+ olur.

3. ekil

M
3
iin; eklimizi izleyerek denklemi oluturabiliriz.
1. vertex iin;
1
]
1
,
_
+
1 2
) 1 (
2
) 2 ( C U
ig
C U
s
yazlr.
2. vertex iin;
( ) ( ) ( ) [ ] { } [ ]

4 4 3 4 3 4 3 3
a p q g p q g p p g f g a
s
+ + +

Propagatr iin;
1
]
1
2
q
g
i

yazlr.

Burada
4 3
p p q + yazlabilir. Ayn zamanda
4 3
2
2 p p q yazlabilir. Denklem
dzenlenirse aadaki halini alr.

( )( ) ( ) ( ) [ ]
( )
1 2 4 3
4 3 4 3 4 3 3 4 4 3
4 3
2
3
) 1 ( 2 2 ) 2 (
1
4
C C a a f
U p p p p U
p p
g
i M
s

+

Olur.

Toplam M ise
3 2 1
M M M M + + eklinde tanmlanr.

ZAYIF ETKLEME N FEYNMAN KURALLARI

RNEK 1. ( ) ( ) ( ) d u uud p udd

+
0

Feynman diyagram aadaki gibi izilir. Pionun up kuark anti olduu iin sanki etkilemeye
giriyormu gibi izilir. Dolaysyla 1 vertexe delta parac girer proton kar, ikinci vertexe
de pionun up kuark girer yine pionun down kuark kar. Ara paracmz
W olu nk
vertex noktalarnda yk korunumu ancak bu ekilde salanr.

1. vertex iin:
1
]
1
,
_

+
1
5
3
) 1 ( sin ) 1 (
2 2
) 3 ( C U
ig
C U
c
w

yazlr. d-kuark
girip, u-kuark kt iin vertex katksna
c
sin eklenir.


Ara paracmz
W olduundan, propagatr
2
) (Mc
ig
olur.

2. vertex iin:
1
]
1
,
_

+
2
5
4
) 2 ( cos ) 1 (
2 2
) 4 ( C U
ig
C U
c
w

yazlr. u-kuark
girip, d-kuark kt iin vertex katksna
c
cos eklenir.

Delta fonksiyonlarn yazp, integre ettikten sonra yok ederek kalan iM ye eitleriz.
Denklemimiz aadaki gibi olur.

iM
1
]
1
,
_

+
1
5
3
) 1 ( sin ) 1 (
2 2
) 3 ( C U
ig
C U
c
w

2
) (Mc
ig
1
]
1
,
_

+
2
5
4
) 2 ( cos ) 1 (
2 2
) 4 ( C U
ig
C U
c
w

Denklem dzenlenirse;

M
( )
2
2
8 Mc
g
w
( ) [ ]
1
5
3
) 1 ( sin ) 1 ( ) 3 ( C U C U
c

+

( ) [ ]
2
5
4
) 2 ( cos ) 1 ( ) 4 ( C U C U
c

+
olur.

RNEK 2.
e
e s c +
+
Charm paracnn bozunumunda da zayf etkileme sz konusudur. Bozunumun feynman
diyagram izilmek istenirse; ayn trden paracklar eletirilerek yaplabilir. Yani

Birinci vertex noktasna giren ve kan paracklar srasyla c ve s quarklardr.
kinci veretxe giren ve kan paracklar ise srasyla ntrno ve elektrondur.
Ara parack W
-
olarak dier rneklerde olduu gibi hesaplanr. Bunlarn nda feynman
diyagram aadaki gibi izilir.

1 vertex iin; ( )
1
]
1
,
_
) 1 ( 1
2 2
) 3 (
5
U
ig
U
w

yazlr. Burada ( )
5
1
2 2

,
_
w
ig

veretx faktrdr.

2 vertex iin ( )
1
]
1
,
_
) 2 ( 1
2 2
) 4 (
5
U
ig
U
w

yazlr. Burada ( )
5
1
2 2

,
_
w
ig

vertex faktrdr.

Paropagatr iin;
,
_
2
) (Mc
ig
yazlr.
Enerji-momentum korunumu ii delta fonksiyonlar yazlr. Delta foksiyonlar her vertex iin
yazlr. ( ) ( ) q p p
3 1
4
4
2 ve ( ) ( ) q p p +
4 21
4
4
2 yazlr. Ara momentumlar iin
integre edilip, delta fonksiyonu ihmal edilerek kalan terim iM ye eitlenir.

( )
1
]
1
,
_
) 1 ( 1
2 2
) 3 (
5
U
ig
U
w

,
_
2
) (Mc
ig
( )
1
]
1
,
_
) 2 ( 1
2 2
) 4 (
5
U
ig
U
w

( ) ( ) q p p
3 1
4
4
2 ( ) ( ) q p p +
4 21
4
4
2
4
4
) 2 (
q d

burada q p p +
3 1
yada
3 1
p p q yazlarak denklem dzenlenirse u hale gelir.

M=
2
2
) ( 8
) (
Mc
g
w
( )
1
]
1
,
_
) 1 ( 1
2 2
) 3 (
5
U
ig
U
w

( )
1
]
1
,
_
) 2 ( 1
2 2
) 4 (
5
U
ig
U
w

Olur.


BLM VI
ALAN TEORLERNE GR
VI. 3 BAZI ALAN MODELLERNDE NSTANTON VE MERON ZMLER

nceki ksmda Alan Modelleri hareket denklemlerinin klasik zmlerin ele alm ve
bu zmlerin bir snflandrmasn yapmtk. Ayrca Konformal simetriye sahip alan
modellerini gzden geirmi, konformal simetriyi kran instanton ve meron tipi zmleri ele
almtk ve bu zmlerin fiziksel zelliklerini ksaca incelemitik. imdi bu ksmda baz
konformal simetriye sahip alan modellerini gzden geireceiz ve bu modellerin instanton ve
meron tipi zmlerini bulacaz.

1- Thiring Modeli (Ann. Phys. 3,91 (1958))

Konformal simetriye sahip olan Thiring Modeli iki (oklidyen ve uzay-zaman) boyutludur ve
modelin Lagrange fonksiyonu

{
( )
2
3 2 1
terimi
Etkileme
terim
Kinetik
g i L + /

dr. Burada;

( )
. : .
) ( ,
2 1
matrisi spin Pauli
x x alan fermiyon
T

/

r
r

Modelin hareket denklemleri , Euler Lagrange formalizminden

1.Yol:
{
,
_
x x
L
x
L
,
) (

olmak zere ve iki ve alanlar dikkate alndnda

i
L
i i
L L
/
1
]
1
) (
.
) (
r
r

[ ]
denklemi. hareket 2. 0 ) ( 2 -
) ( 2
+

g i
i i g
r
r

G.Akdeniz, Temel Tanecikler Ders Notlar, Blm VI.3 1.sayfa

) (
1
]
1
L L
Konformal simetrinin < 0 | | 0 > 0 esinlenerek,
( )
c
x
x i
2
1
. 1
+
+
r r
instantan tipi
bir n zm dnebiliriz. Burada c sabit bir spinr alan c=
,
_
2
1
c
c
dir.
(Bu konuda ve zm hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz; G. Akdeniz and A.
Smailagic, Nuovo CimentoA). 51,345 (1979)
+ / j i
r r
r
r
r
2 1
, . iki boyutta ,(4 boyutta olsayd DRAC matrisi lar gelirdi).
j i
r r r
2 1
+
2
2
2
1
2
2 1 2 2 1 1
, , . x x x j x i x x x x x + + +
r r
r r r

ki hareket denklemi de ayn formda olduundan, birinci denklemi ele alyoruz.
0 ) ( 2 + / g i
( )
( ) ( )
( ) [ ]
( )

2 2 2
1
) . ( 1
) (
1
) ) . ( 1 (
1
. 1
~
x
x i
c
x
c x i
c
x
x i
T
T
T
T
T
+
1
]
1
,
_
1
]
1
+
+

r r r r r r

( ) ( )
2 2 1 1 2 2 1 1 2 2 1 1
, .
~ ~
) . ( + +

T T
x x x x x x
r r r r

( )
) 1 (
. 1
2
x
x i
c
+
r r
bulunur.
imdi ? bunu bulalm.
( )
( )
c
x
x i
x
x i
c

2
2
1
) . 1 (
) 1 (
. 1
+
+
+
r r r r

2
) . ( . . 1 ) . 1 )( . 1 ( x x i x i x i x i
r r r r r r r r r r
+ + +
{ {
2 2
2
2
1
2
2
I
2
2 1 2 1 2 2 1 2 1
2
1
I
2
1 2 2 1 1 2 2 1 1
2

) )( ( ) . (
1 2
x x x
x x x x x x x x x x x
+
+ + + + +

3 2 1
r r

1 2 2 2 2
2
) 1 ( ) 1 (
) 1 (
+
+

x
c c
c
x
x
c bulunur.
2
2
1
1
,
x x

[ ]
( )
[ ] . 1
) (1
1
;
1
) ( 1
) (
2
2
2 2 1 1
2 2 1 1
c x i
x
x
c x x i r r

+
+
+
+ +
+ / eklinde
dnelim.
( )
( )
[ ]
( )
( )
[ ]
( )
{ {
[ ]

) 1 (
2
) 1 (
) . ( 2
) 1 (
2
) 1 (
) ( ) ( 2
1
1
) ( 1
1
2 1
) ( 1
1
2 1
2 1 2
2
2
1 2
2
2
2
2 2 1 1 2 2 2 2 1 2 1
2
1
2
1 1 1
I
2
2
I
2
1
2
2 2 1 1 2
2
2
1
2
2
2 2 1 1 2
2
1
1
2
1
x
ic
x
c ix x
x
ic
c
x
x x x i x x x x i x
c i i
x
c x x i
x
x x
c x x i
x
x x
+
+
+
+

+
+
+
+ + + + +

1
]
1
+
+
+
+ +
+
+
+ +
+
+

+
+

r r


Hareket denklemimiz:
0 ) ( 2 + / g i eklindeydi. Yukarda bulduklarmz denklemde yerine koyarsak
[ ]
1 3 2 1 2
2
1 3 2 1 2
2 2 2
2 1 2 2 2
2
1 2
2
) 1 (
) . 1 (
2
) 1 (
. 2 ) 1 ( 2 2
) 1 (
) . 1 (
2
) 1 (
) 1 ( 2 ) . ( 2
) 1 (
) . 1 (
) 1 (
2
) 1 (
2
) 1 (
) . ( 2
+
+
+
+
+

+
+
+
+

+
+ + +
+
+
+

+
+
+
+

x
c x i
c c g
x
c x ix i i
x
c x i
c c g
x
c x i c ix x i
x
c x i
x
c c
g
x
c i
x
c ix x i
r r r r
r r r r
r r r r
1 2 2 1 3 1 +
yanltr. karsa bal e ' kmamal, bal e ' ;
1
) . 1 ( 2 ) . 1 ( 2
) . 1 ( 2 . 2 2
x x c c
g
c c x i c c g x i
x i c c g x i
+ +
+
r r r r
r r r r

Bylece Thiring Modeli iin c
x
x i
2
1
. 1
+
+

r r
spinor tipi instanton zm bulunur.

Bu zm iin Aksiyonu bulmak istersek:
g r
dr r
g
r x r x r x
r
d dr r
g
x d
x g
A
x g
L
x g x
c c
x g
g
x
c x c
x
c c
g
x
c x i i
x
x i c
i g i L
x d L A S

+

+

+

+

+
+
+

+
+
+
+

+
+
+
+
+
+ /

43 4 2 1
r r r r
2 / 1
0
2 2
2 2
0
2
0
2 1
2 2
2
2 2
2 2
2 2 2 2 2 2 2 3 2
2
2 2
2
2 2 2
2
2
) 1 (
2
cos , sin
) 1 (
1
) 1 (
1 1
) 1 (
1 1
olmal. eit mertebeler
) 1 (
1 1
) 1 (
2
) 1 (
1 1
) 1 (
) 1 ( 2
) 1 (
) (
) 1 (
) . 1 ( 2
1
) . 1 (
) (

2- Sigma Modeli ( Simetrili) : ki boyutlu, Konformal simetriye sahip olan Modelin
lagrange fonksiyonu

( ) ) , ( 1
2
) (
2
1
2 1
1 1
2 2
x x
x m
L
N N

1
]
1
N
1
1

ile verilmektedir. (Bu model hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz; V. de Alfora, E. Fubini
and G. Furlan; Phys. Lett. 5B,163(1976)) . Bu modelin hareket denklemlerini bulunuz ve
modelin


3 ; 0 ,
1
1
1,2
1
2

2
2
3
2
>
+
x
x
x
x

zmleri olduunu gsteriniz. Bu zmler iin aksiyonun sonlu olduunu gstererek
zmlerin instanton zelliklerine sahip olduunu kantlaynz.

Bu kez hareket denklemlerini varyasyon ( modelin Lagrange fonksiyonunu minimize ederek)
bulalm, yani

0 S
2
x Ld S (minimize etmek)
( ) 0 1
2
) (
2
1
0
2
1 1
2 2
1
]
1
,
_

x d
x m
S
N N

( ) ( )

1
]
1

,
_

2 2
2
1 1 1
2
,
0 2
2
) (
) ( 1
2
1
) ( ) ( 2
2
1
A A A dV
x d
x m
x m
N N N

du , u V

vdu uv udv

=
N
1
(
]

,
_

N N
x d x m x m
1
2
1
2
0 ) ( ) ( 1
2
1
)

= (
N
1
) ] 0 ) ( 1
2
1
) (
2
1
2

,
_
x d x m x m
N

O halde hareket denklemlerimiz:

N
1
(
0 ) ) ( +

x m (1) ,

,
_

N N
1
2
1
2
1 0 1
2
1
(2)
(1) . denklemi soldan
ile arpalm

N
1

+
N N
x m x m
1
denk. (2). 1
1
2
) ( 0 ) (

3 2 1

Bunu (1)de yerine koyalm.
N
1
(

0 )

Bu denklemlerin zm iin, aadaki instanton tipi

3 ; 0 ,
1
1
1,2
1
2

2
2
3
2
>
+
x
x
x
x
zmleri veriliyor.
{
0
21
2
2
11
2
1
1
2
1
1
2
1
2
1
2

x
x
x
x
x
x
+
+
+
+

2
2
2
2
1
1
1
2
,
1
2
x
x
x
x
+
+

N
1

2 1
+
3 2
+
4 3
+ .....
4
+
2
2
1
2
2
1
1
2
1 2
2
1 1
1
1 1
x x

2 2
2
1
2
2 2
1 1
2
2
1
1 1
1
) 1 (
4 ) 1 ( 2
) 1 (
2 2 ) 1 ( 2
1
2
x
x x
x
x x x
x
x
x x +
+
+
+

,
_

( )( ) ( ) [ ] ( )
( )
( )
( )
3
2
3
1
2
1
4
2
1
2
1
2
2
2
1 1
2
1
1
2
1
16 1 12
1
2 1 2 4 1 2 1 8 4
x
x x x
x
x x x x x x x
x
+
+ +
+
+ + +

( ) ( )
2
2
2 1
2
2
2 1
2
1
1
4
1
2 2
x
x x
x
x x
x
+

+

( )( ) ( )
( )
( )
( )
3
2
2
2 1
2
1
4
2
2
2
2 1
2
2
1
2
2
1
2
1
16 1 4
1
2 1 2 4 1 4
x
x x x x
x
x x x x x x
x
+
+ +
+
+ + +

3 2
2
1
2
1
1
) 1 (
16 ) 1 ( 16
x
x x x x
+
+ +

1

4 2
2 2
1
2 2
1
1
) 1 (
32 ) 1 ( 32
x
x x x x
+
+ +

2

4 2
2 2
2
2 2
2
2
) 1 (
32 ) 1 ( 32
x
x x x x
+
+ +

2
2
3
2
2
1
3
2
3
x x

( ) ( )
( ) ( )
2
2
1
2
2
1
2 2
1
2
2
1 1
3
1
4
1
2 1 1 2
1
1
x
x
x
x x x x
x
x
x x
+
+
+
,
_

( ) ( )
( )
( )
( )
( )
( )
3
2
2
2
2
2
2
3
2
3
2
2
1
2
4
2
1
2
1
2
2
1
3
2
1
16 1 4
1
16 1 4
1
2 1 2 4 1 4
x
x x
x
x
x x
x
x x x x
x
+
+ +
+
+ +
+
+ + +
3
3 2
2
3
) 1 (
) 1 ( 8

+

x
x
4 2
2 2
3
) 1 (
) 1 ( 8
x
x
+

N
1

2 2
) 1 (
8
x +

bulunur.

N
1
(

0 )

=1 iin
( )
0
1
8
1
2
2
1

+
+
x
(?)
( )
( ) ( ) ( )
0
1
16 16 16 16
1
16
1
16 1 16
3
2
1
2
1
2
1 1
3
2
1
3
2
2
1
2
1
+
+ +
+
+
+
+ +
x
x x x x x x
x
x
x
x x x x
kar.
( )
0
1
8
3
3
2
3

+
+
x
(?)
( )
( ) ( )
( )
( )
0
1
1
1
8
1
1 8
2
2
2
2
3
2
2
+
+
+

x
x
x x
x
olduu grlr.

L= ( )
1
]
1

1
2
) (
2
1
1
2
1
2
N N
x m

( ) ( ) ( ) [ ] ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
,
_
+ + + + + + +
+ + + +
4 4 3 4 4 2 1
olur. 0
2
3
2
2
2
1
2
3 2
2
3 1
2
2 2
2
2 1
2
1 2
2
1 1
2
3
2
2
2
1
2
3
2
2
2
1
1
2
) (
2
1
1
2
) (
2
1

x m
x m

+
+
+
+
+ +
+
+ +
+ +
+
- 0
2
0 0
2 2 2 2 2 2
2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 4
2 2
2 4 2
2
3
2
2
2
1
2 2
2 2
2
3
2 2
2
2 2
1
2 2
2
1 2
1
4
) 1 (
dr
8
) 1 (
d
4
) 1 (
4 S
, kullanarak da arn koordinatl polar Buradan bulunur.
) 1 (
4
1
) 1 (
) 1 (
) 1 (
1 2
) 1 (
2 1 4

) 1 (
) 1 (
,
) 1 (
4
,
) 1 (
4

r
r
r
dr r
x
x d
x
L
x
x
x
x x
x
x x x
x
x
x
x
x
x

zmler iin sonlu aksiyon bulunur. Bu da zmlerin instanton tipi zmler olduunun bir
kantdr.


3)
4
Teorisi

4 2 2
4 2
1
2
1
+ m L Lagrange fonksiyonu ile bilinir.

a )Modelin hareket denklemini bulunuz.
b) Bu modelin tek boyutlu
2
2
x
ATghm zm iin A y tayin ediniz.
zm
a)
( )
1
1
]
1
L L
m, x'e bagl olmadg iin onu yazmadk.
( ) ( ) ( )
2
2 2

3 2
4
4
2
2
1
m
L

( )

,
_
2
2 L

2
2
x

olduklarndan, hareket denklemi
0
3 2
+ m
bulunur.

b ) Verilen czm iin;

,
_
2
1
2
2
2
2
x m
h Tg
x
x Am
x

( )
( )
( ) hU Tg U
ChU
U
TghU
2
2
1

( ) ( )
2 2
1
2
1
2
2 2
2
2
2 2 2
2
2
3
2
2
2
3
2
2
2
2
x m
Tgh
x m
h Tg
x
x m
A
x m
h Tg
x
x
x
x Am
x

,
_
,
_
,
_

Bulduklarmz hareket denkleminde yerine yazarsak
0
2 2 2 2
1
3
2
3 3
2
2
2 2
2 2
,
_
,
_

x m
h Tg A
x m
ATgh m
x m
Tgh
x m
h Tg Am
1
1
]
1
+ +
2
1
2
1
2
2
2 2
2
2
2
2
2
x m
h Tg A
m
x m
h Tg
x m
Tgh Am

0 1
2
0
2
2 2
3 2
1
1
1
]
1

43 4 2 1
m
A
A
x m
h Tg m

m
A
m
A
m 1
2

G. Akdeniz, Temel Tanecikler Ders Notlar Blm VI.3 7. sayfa
4 ) ki boyutlu , ( )

e m L
2 2
2
1
+ (Louville Modelinin) hareket denklemlerini bulunuz
ve
1
1
]
1
,
_
2
2 2
1
2 2
ln
x
B
m
A eklindeki bir zm olabilmesi iin 'y uygun seerek A ve
B arasndaki ilikiyi bulunuz.. Aksiyonu hesaplaynz. (Burada
2
2
2
1
2
x x x + dir.)

Hareket denklemi; S= 0
2
x Ld yntemiyle

e m
2
olarak bulunur.
Verilen
1
1
]
1
,
_
2
2 2
1
2 2
ln
x
B
m
A zmn hareket denkleminde yerine koyarsak.

2
2
2
2
1
2
x x

2
2
2
2
2
1
1
1
1
4
,
1
4
x
Ax
x x
Ax
x +

( )
( )
( )
( )
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2
2
1
2
1
8 1 4
,
1
8 1 4
x
Ax x A
x
x
Ax x A
x
+
+ +

+
+ +

( )
( ) ( )
2
2
2
2
2 2
1
8
1
8 1 8
x
A
x
Ax x A
+

+
+ +

( ) A
B A
x
B
m x
B
m
A e
1
,
1
2 2
1
2 2
ln exp
2
2 2
2
2 2

,
_
'
'
,
_

( )
2 2
2
2 2
2
2
2
1
2 4
1
8
A B
x
B
m A
B
m
x
A

'
,
_
+
bulunur.

Aksiyon hesab iin;
( )
( )
( ) ( )
( )
( )
( )
2
2
2 2
2
2
2
2
2
1
2
2
2
2
2
2
1
1 8
1
8
2
1
2
1
1
2
ln
x
x A
x
A
m
m L
yazarsak, yerine nda fonksiyonu Lagrange zmn
x
A A
m
A
+
+

+
+ +
'
1
]
1

( )
( )

+

+

+

2 2
2
2
2
2
2 1
32
1
1
16 A Rdr
R
R
A dx Ldx S
,
_

t

2
1
,
2
1
, 2
2
1
2 0 1
2
1 2
1
1
1
2
A A
m i R R

5) Ters iaretli sper simetrik model. (Akdeniz-Dane modeli)
(C. Dane and G. Akdeniz) Lett. in Math. Phys. 9,205(1985)
( ) ( ) sbt m g e
m
e
m
i L + + + / +
2
2
2
2
2
2 2
2
1

a ) Hareket denklemlerini bulunuz?
b )
( )
? .
1
2 2
ln
1
1
. 1
2
2 2 2
nedir C C ve A iin zmler Bu veriliyor
x
A
m
ve C
x
x i
'
,
_
+
+
r r

ikenler
x Ld
deg , ,
0
2

hareket denklemi bulmalyz.
( ) ( )
( ) ( )

g g e
m
e
m
e
m
e
m
i i x Ld
2 2
2 2 2 2
2
2 2
2
2
1
0
2 2
2
2
2
2
+ + + +
+ + / + / +

( )

v dv

du u

vdu uv udv
( )

/ / i i
( )
( ) 0 2
2 2
0 2
2 2
2
2
+ + /
+ + /

g e
m
i
g e
m
i

- 0
2
2 2
2
2
2
+ +
e
m
e
m

( ) ( )
( )
2
2
2 2
1
. 1 2
1 1
. 1
x
C x i i
x
C C
x
x i C
+
+
/
+
r r r r
2
2
2
2
1
2
x x

( )
( )
( )
2
2
2
1
2
2
1
2
2
1
1 1
8 1 4 1
1
4
x
x x
x x
x
x
+
+

( )
2 2
2
2
1
2
2
1
8
x x x
x
+
+

2
2
2 4
+ e
m
e
m

( ) u e u e
u
,
_
ln
2

( )
+
,
_
2
2 2
2
2
2
1
2 2
1
8
x
A
m
m
x

2 2
1 1
2 2
2 4 x
C C
x
A
m
m
+
,
_

( )
A
A
C C
2
2
1 16
+

bulunur ve yerine yazarsak A iin,

( )
( )
( ) g
g g
A
g A A g
32 2
32 128 4 2
0 32 2 32
2
2 2 2
2 , 1
2 2 2

m

bulunur.

6) 4 boyutlu Konformal invaryant Grsey Modeli (1956)
( )
3
4
2
g
i
L + /
Lagrange fonksiyonu ile verilir. Bu modelin
nstanton tipi
( )
C
x a
x i a
3
2 2
.
+
t

zm iin ( )
g
a
C C 3
3
1
olduunu gsteriniz.
Meron tipi
( ) ( )
1
1
]
1
t
2
1
2
4
3
2
.
1
1
x
x
i
x

zm iin ( )
g
C C
1
8
9
2
3
1
olduunu gzteriniz. (G.Akdeniz, Nuovo Cim. Lett. Vol. 33 ,
40-44 (1982))

7) 2- Boyutlu bir gravitasyonel modelin Lagrange fonksiyonu

ae
t x
L +
1
1
]
1
,
_
+
,
_
2 2
2
1
ile verilmektedir. Bu modelin instanton tipi zmnn
1
1
]
1
,
_
+ +
2
2 2
1
ln
t x
C
B A eklinde bir logaritmik formda olabilmesi iin A, B ve C
arasndaki banty ve cinsinden tayin ediniz.


BLM VI

ALAN TEORLERNE GR
VI. 1 PARACIK FZNDE ALAN TEORLERNE KISA BR TARHSEL GR

1900 balarnda kuvantum fiziinin ortaya kmas ile 1926 ylnda Schrdingerin, Bohr
tarafndan kefedilen bir atomdaki elektronlarn acayip davranlarnn de Broglie dalga teorisini kesin
matematiksel denklemlere dntrm olmas, yani kk cisimlerin davrannn non-lineer
kuvantum dalga denklemleri (Schrdinger Denklemi) ile belirlenebileceinin anlalmas ve 1930 lu
yllarda Dirac tarafndan yazlan spinr alanl non-lineer dalga denklemi zmlerinin (gene Dirac
tarafndan bulunan) elektron ve anti-elektron yorumlamasndaki baars, teorik fizikte yeni bir
paradigmann ortaya kmasna neden olmutur. Bu paradigma teorik fizikileri temel paracklar iin
yeni non-lineer alan denklemleri yazmaya ve bu denklemlerin fiziksel dalga zmlerini aramaya
tevik etti. Yeni paracklarn kefedilmesi ile bu teorik almalar ve araylar daha da cazibeli bir
duruma geldi. zellikle 1950li yllardan itibaren teorik fizik dnyasnda sz konusu bu abalarda
byk bir artma gzlendi. Tm paracklar kapsayaca mit edilen geni simetrilere sahip bir ok
sayda teorik modeller gelitirildi ve nerildi. Non-lineer alan denklemleri zerine yaplan bu srarl
almalar ve araylar en sonunda meyvesini verdi. Temel paracklar tek bir alan teorisi altnda
toplayabilmenin nn aacak matematiksel yapnn temelleri atld. 1954 ylnda iki teorik fiziki,
Yang ve Mills ok nceleri matematikiler tarafndan zerinde almalar yaplm Abelyen olmayan
Lie gruplarnn snflandrlmasn bu tip non-lineer alan modellerine uyguladlar. Geometrik olmayan
i simetrileri de kapsayan (global ayar) ve paracklar veren alanlarn dinamik yaplamasn da
verebilecek local gauge (yerel ayar) simetrisine sahip teorik alan modeli, Langrange fonksiyonu
formalizmini gelitirdiler.

O yllardan bugne alan teorilerinin zerine yaplan ve yaplanmakta olan almalar
srmektedir; doadaki gravitasyon dndaki etkileimlerin ayar teorilerinin gelitirilmesi, bu
teorilerde simetrinin kendinden krlmasnn anlalmas, zayf etkilemelerdeki ara bozonlarn
hzlandrclarda bulunmas, ayar teorilerin dinamik zelliklerinin, ara parack al verii, bu al
verite ortaya kan bozukluklarn giderilerek, Feymann diyagramlaryla ifade edilebilmesi, sper
simetri kavram ve birleik alan teorileri gibi devrimci grler ve bulular bu son 30 yl iine
smtr. Parack fiziinin standart modeli diyebileceimiz bu oluumlar kmesi kozmolojide de
nemli gelimelerin nn amtr. Standart
modelin arkas zerine yaplan teorik almalar, ktle ekimli sper sicim teorileri, yksek boyutlu

G. Akdeniz; Temel Tanecikler Ders Notlar, Blm VI.1 1. Sayfa

modeller, sper simetrili modeller gibi, srmektedir.

Parack fiziindeki bu hzl gelimeler, modellerle ortaya kan non-lineer alan denklemlerin
geni simetrili fiziksel zmlerinin yeni teknikler gelitirilerek bulunmasn (rnein yerel ayar
teorilerdeki perturbasyon teknii) ve bu zmlerin fiziksel zelliklerinin ve yerinin tartlmasn hep
yannda tamtr. imdi bu topolojik zmleri ksaca gzden geirelim ve bir snflandrmasn
verelim.

Solitonlar: Lagrange tipi alan teorilerinin klasik hareket denklemlerinin sonlu-enerjili, kararl
dalga zmlerine genelde soliton ad verilir. Solitonlar 19. yzylda uygulamal matematikiler
tarafndan non-lineer dalga denklemlerinin zmlerinde bulunmulardr, daha sonra ki yllarda kat
hal fizii ile plazma fiziinin baz problemlerini aklamada kullanlmtr. Solitonlarn parack
fiziinde anlaml (relevant) zmler olabileceinin anlalmas 1960 l yllara dayanr . Sonlu enerjili
yerel dalga zmlerini ifade eden solitonlar, gerek (dalga) yaylrken gerekse kendi aralarndaki
etkilemelerinden sonra yaplarn korurlar. Baka bir deile ekillerini srekli koruyarak, yaamlarn
sonsuza dek srdrrler, kendi aralarnda etkiletiklerinde bilgi al veriinde (enerji al verii)
bulunmazlar. rnein foton tipik bir soliton karakterindedir. Bu zelliklerinden dolay kararl
paracklar soliton zmleri ile ifade edilmeye allmtr. te yandan solitonlarn paracklar
fiziinin nemli bir alma alan olmasn
salayan dier bir zellii de topolojik grnmleridir. imdi solitonlar topolojik klasik zmler ad
altnda snflandrarak ksaca zelliklerini gzden geirelim. (Solitonlar hakknda daha geni bilgi iin;
Rajaraman,R. (1982) Solitons and Instantos, North-Holland, Amsterdam; Rebbi, C. and Solliani, G.
(1984) Solutons and Particles, World Scientific, Singapore; Actor, A. (1980) Clasical Solutions and
the Energy Momentum Tensor, Annals of Physics, Vol.131,269-282; Eilenberg, G . (1981) Solitons
in Nuclear and Elemantry Particle Physics, World Scientific,Singapore .)

Topolojik Klasik zmler genel olarak, a) sabit, b) statik, yalnz uzaya bal ve c) hem uzaya
hem de zamana bal (uzay ve zamanda alan instanton ve meron zmleri) zmler olmak zere
kmeye ayrlrlar.

a) Sabit zmler: Bu zmler sfrdan farkl olan ve potansiyeli minimum
klan, sfr enerjili kararl zmlerdir. Bunlar vakum zmleri olup, solitonlar bu zmler
arasnda hapis olduundan sonlu enerjiye sahiptirler. Bu tezde inceleyeceimiz soliton zmleri bu
zellie sahiptir. Perturbasyon teknii ile bulunan soliton zm kendiliinden sabit zmler
arasnda hapis olmaktadr. Sabit zmler Yang-Mills yerel ayar teorilerinde simetrinin kendiliinden
krlmasnda ve Higgs mekanizmasnda nemli rol oynarlar.

b) Statik zmler: Bu zmler ise uzay boyutuna gre, tek boyutlu kink (tek yamal)
zmleri , iki boyutlu vorteks zmleri ve boyutlu monopole (tek kutup) zmleri ad altnda
e ayrlrlar. Kink zmleri Baryonlar olarak yorumlanr. Ayrca bu zmlerin Sine-Gordon
denklemini VI.3 de ele alacamz ktleli Thirring Modeline dntrebilecei gsterilmitir. ki
boyutlu vorteks zmleri tek yamal zmlere boyut asndan genileme yaplabilmesi uralar
tesine geememitir. Mono-pole zmleri SU(2) ayar teorilerinde tekil uzaysal noktann hapis
olmas ile tHooft bulmutur. (tHooft,G. (1971) Nucl. Phys., B35 , 267) Bu zmlerin kutup zellii
olmas, Maxwell denklemlerini daha simetrik yazmak iin Dirac tarafndan ortaya atlan magnetik
mono-pole paracklarna karlk gelmesini salamtr. Buradaki amaz da magnetik mono-polelerin
gzlenememi olmasdr. Baka bir deyile byk patlama sonras mono-pole tipi paracklar yaama
ortam bulamamlardr.

c) Topolojik zmler: Topolojik zellikleri olan, hem uzaya hem de zamana bal olan, uzay
ve zamann i ie girdii veya uzay ve zamann birlikte sonsuza ald klasik zmlerdir. Bu
zmlere rnek olarak instanton ve meron tipi zmler verilebilir. nstanton ve meron zmlerinin
simetrik zelliklerini ve eitli alanlardaki yaplarn VI.3 de geni olarak ele alacaz ve eitli alan
modellerinde bu zmlerin nasl bulunacan gstereceiz. Konformal simetrinin krlmas ile
bulunan instanton zm tekniini VI.2 de ksaca anlatlacaktr. nstantonlar sfr enerjili zmlerdir
ve eylemleri sonludur. Kuvatum karakteri tarlar, bu nedenle kuarklarn vakum durumu olarak
yorumlanmlardr ve vakumlar aras geii verdiklerinden kuarklarn birlikte dolamalarn (her
zaman ikili yada l bir yaantnn iine hapsedilmi olmalarn) aklamada nem kazanmlardr.
Meronlar ise uzay-zamanda singlerdirler. Bu singlerlikten uygun bir dnmle kurtulunur.

1950 li yllarn, kefedilen parack saysndaki hzl artn da etkisiyle, teorik fizikte her
temel bir tanecii bir denklemle ifade etme almalarnn younluk kazand yllar olduunu
sylemitik. Paracklar bir denklemle ifade etmenin en nemli nedenlerinden biri de Diracn spinli
paracklar iin yazd rlativistik (grelilik) kuvantum zellii olan, yani greliliin ve kuvantum
fiziinin ilkelerini bir araya getiren ve Dirac Denklemi olarak bilinen denklemin, elektronun ve anti-
elektron zelliklerine uygun sonular vermesiydi. (Anti-elektronlarn (pozitron) Anderson tarafndan
kozmik nlarda 1932 ylnda kefedilmesi ve ayn anda bir elektron yaratmadan bir pozitron
yaratmann olanakszlnn anlalmas) Fakat Dirac Kuram ile ortaya kan her parack-anti-
parack iftine bir denklem fikrinin, zellikle paracklarn kuvantum saylarnda karklklara yol
verecei de akt. Born ve Heisenberg bunun tek bir birleik denklem yazmakla alabileceini ne
srdler. Bu fizikilere gre, tm paracklarn inasna olanak verecek bir alan modeli non-lineer
yapda ve fermiyon zellii olan bir dalga

denklemi olmalyd. Tm paracklar da bu denklemin zmn veren fermionsal paracklardan
olumalyd. zellikle 1950 li yllarda Heisenberg ve rencileri bu tip bir alan modeli yazmak iin
byk abalarda bulundular. Heisenberg ve rencileri Dirac denklemine benzeyen, ktle terimine ek
olarak fermiyonlarn dier paracklar oluturabilmesi iin; kendi aralarnda btnlemeleri de ifade
eden terimi de ieren modeller gelitirdiler. Heisenbergin bu almalarndan ve abalarndan
etkilenen bir ok teorik fizikide benzer spinor alanl modeller gelitirdi. Hzlandrclarn gelimesi ile
bulunan yeni deney sonular ve arkasndan Yang-Mills tarafndan bulunan yerel ayar teorileri
Heisenberg bu ryasna son verdi. Fakat konformal simetrilere sahip spinor alanl non-lineer modeller
ve spinli paracklar olan kuarklarn 1960 ylna doru Gell-Mann ve Y.Neeman tarafndan nerilmesi
ve deneylerde kefi ile tekrar nem kazandlar. 1970 li yllarn sonuna doru Yang-Mills teorilerinde
instanton tipi zmler bulundu. (Polyakof, A. M. , Schwartz, A. S. and Tyupkin, Yu. S. (1975) Phys.
Lett. B59 , 85;) Bu zmlerin uzay-zamana bal olmalar yannda, vakum zellikleri gstermeleri
parack fizikilerinin byk bir ilgisini ekti. Bu ilgi eitli skaler alan modellerinde instanton
zmlerinin bulunmas ile kendini gsterdi, rnein Alfaro, Fubini ve Furlan Sigma Modelinde
instanton zmleri buldu (Alfaro, V.D. and Furlan, G. (1976) Nuovo Cimento,34a,555). Bu
gelimelere paralel olarak Akdeniz ve Smailagic spinr tipi insatanton zmleri bulmak iin, iki
boyutlu saf fermiyonsal ve konformal simetriye sahip olan ktlesiz Thirring Modeli (Thirring , W.E.
(1958) A Soluble Relativistic Field Theory , Annal physics, Vol.3,91-112) zerinde bir laboratuar
model olarak almalar yaptlar ve bu modelde konformal simetrinin krlmas ile fermiyon tipi
instaton ve meron tipi zmleri buldular (Akdeniz, K. G and Smailagic , A . (1979) Clasical Solitons
for Fermionic Models, II Nuova Cimento, Vol. 51A, No.3,345-357) Bu zm tekniini Blm VI.3
de gstereceiz. Spinr tip instanton ve meron zmlerini drt boyuta tamak iin yeni bir
konformal invaryant spinr model Akdeniz- Smailagic tarafndan nerildi. Bu modelde konformal
invaryantln salanmas ve etkileme terimi kuantizasyon iin gerekli perturbasyon tekniklerine
uygun olabilmesi iin ancak nc mertebeden trevlerle salanabildiinden, model matematik bir
model olmaktan teye gidemedi.
Konformal invaryant alan modelleri zerine yaplan bu almalar zerine, Akdeniz 1982
ylnda yapt bir alma ile (Akdeniz, K .G. (1982) Classical Solutions of the Grsey s
Conformal-Invariant Spinor Model, Lettere al Nuova Cimento, Vol . 33,40-44.) Grsey tarafndan
1955 ylnda gelitirilmi bir spinr alan dalga denklemini (Grsey , F. (1956) On a Conform- Ivariant
Spinor Vave Equation , IINuova Cimento , vol. 3, No.5, 988-1006) parack fizikilerinin dikkatine
sundu. Heisenbergin ryasn gerekletirmek iin Grsey tarafndan nerilen bu denklem konformal
simetriye haiz ilk non-lineer spinr dalga denklemidir. Bu zelliklerinden dolay, Grsey non-lineer
spinor dalga denklemi (GSD), Dirac denklemine ve Heisenberg ve arkadalarnn nerdii
denklemlere gre daha geni dinamik bir simetriye sahiptir. Ayrca fermiyonlarn dndaki dier
spinli parack yaplamasna da aktr. Akdeniz

ayn almada GSD de konformal simetrinin krlmas ile instanton ve meron tipi zmlerini buldu
ve bu zmlerin Heisenberg le bu konularda aratrmalar yapm olan Kortel tarafndan 1956
ylnda ( Kortel, F. (1956) On Some Solutions of Grseys Conformal Invarian Spinor Vave
Equation, II Nuova Cimento, vol .4, No.2, 210-215) GSD de bulunan zm snfnn iinde mevcut
olduunu gsterdi. Bu alma sonras GSD drt boyutlu ve birinci mertebeden trev iermesi
nedeniyle de tekrar teorik fizik dnyasnn gndemine geldi ve gerek denklem gerekse model olarak
zerinde bir ok alma yapld. GSD nin dier fiziksel zmlerinin bulunmasnda, modelin
kuvantum zelliklerinin anlalmasnda ve yeni versiyonlarn yaplmas almalarnda da bir ok Trk
fizikisinin de imzas vardr. Bu nemli almalarn ou Trkiyede yaplmtr ve bir ok tez
almasna konu olmulardr Ayrca son yllarda GSM nin daha yksek boyuttaki instanton ve meron
zmleri bulundu. Bu almalar hakknda (nem, C. Balkl Doktora Tezi, stanbul niversitesi
Fen Bilimleri Enstits, 2001)

Gelecek blmde alanlar teorisindeki Lagrange Fonksiyonu formalizmini ele alacaz. ve
Euler Lagrange diferansiyel denklemlerinin kartl zerinde duracaz. Bu denklemlerin simetrik ve
deimezlik zelliklerini ele alacaz. Deimezlik zelliklerine bal olarak ortaya kan korunumlar
tartiacaz. Lagrange fonksiyonlarnn yerel faz dnmlerine gre deimezliini, rnein bu
deimezlik Elektromagnetik kuramnda yk korunumunu verir ve ayar alan ad verilen bir alann
varln ortaya koyar, bu yeni alan fotonlarn btn zelliklerin tar, inceleyeceiz. Ortaya kan
yerel ayar alanlarn ara paracklarn zelliklerini verdiini greceiz. Ayrca drt-boyutlu konformal
koordinat dnmnn zelliklerini ksaca ele alacaz. Konformal dnmn trev operatrlerinin
Lie Grubu yaplamasn ve Lie cebiri zelliklerini vereceiz. Konformal invaryant ve spinor alanlar
ieren bir modelde, konformal simetrinin nasl krlabileceini gstereceiz. Blm VI.3 de konformal
simetrinin kendiliinden krlmasn ile instanton ve meron tipi spinor zmlerin nasl elde edileceini
gsterip eitli skaler ve spinr alanl teorik modellerde instanton ve meron zm rneklerini
vereceiz.
Blm V!.4 de ktleli Thirring Modelinde ve Ktleli Grsey Modelinde Soler n-zm (Soler , M.
(1970) Classical , Staible , Nonlinear Spinor Field with Positive rest Energy , Physical Rev. D. , 1 ,
2766 2769) ile soliton yaplamalarn gstereceiz. Bulanan soliton zmlerinin dinamik yapsn
tartacaz.

PAUL MATRSLER (Temel paracklar)
1)Yarm-spinli paracklar
2)Hamiltonien ve Lagrangien

S=1/2 paracklarn
i i
L
2
1
i=1,2,3
i
lere Pauli matrisleri diyoruz.
,
_
,
_
,
_

1 0
0 1

0
0

0 1
1 0
3 2 1 z y x
i
i

ZELLKLER:
1) I
2
3
2
2
2
1

2)
3 2 1 2 1
i ,
1 3 2 3 2
i ,
2 3 1 1 3
i
3) Komitatiflii; [ ]
3 2 1
2 , i Dairesel permtasyon.
[ ]
1 3 2
2 , i [ ]
2 1 3
2 , i
Genel: [ ]
k ijk
i 2 ,
2 1

4) iI
2
3
2
2
2
1
. .
5) [ ] 0
i r
T
6) 1 ) det(
i

7)
j j j i ij j i
i + 2 } {
,

8) [ ]
ij j i r
i T 2

Teme Tanecikler Ders Notları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Teme Tanecikler Ders Notları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TEMEL TANECKLER

-1/2,1/2 -2 uud, udd

e p e reaksiyonunu Standart model erevesinde inceleyiniz.

+ p reaksiyonunu Standart Model erevesinde inceleyiniz.

matrisininin zvektrleri olmak zere bir paracn dalga fonksiyonu

matrisininin zvektrleri olmak zere bir paracn dalga fonksiyonu

matrisini oluturup, bu matrisin zdeer ve zvektrlerini bulunuz.

) yazlr. (ara parac belirlerken vertexe gelen ve giden

yazlr. Vertex faktrnde indisi yazlr.

) yazlr. Bu rnekte yk korunumunu salamak iin ara paracn

yazlr. Vertex faktrnde indis olarak yazlr.

g yazlabilir. Ve gerekli dzenlemeler yapldnda denklem u hale

f burada birinci kare

g yazlabilir. Ve gerekli dzenlemeler yapldnda denklem u hale

f burada birinci kare

spinor tipi instanton zm bulunur.

+ m L Lagrange fonksiyonu ile bilinir.

You might also like