T.C.

MARMARA N VERS TES ORTADOU ARATIRMALARI ENST T S ORTADOU SOSYOLOJ S VE ANTROPOLOJ S ANAB L M DALI

DEMOKRAT KLE(T R)ME SREC NDE SUR YE

(Yksek Lisans Tezi)

Danman Yrd. Do. Dr. ebnem Glfidan

Ozan Nejat Aslan

stanbul2006

NSZ
Bilindii zere Souk Sava dneminden sonra dnyada kresel boyutta yeni gelimeler meydana gelmitir. Bu yeni srete demokrasi ve demokratikleme konular sk sk gndeme gelmektedir. Hi kukusuz demokrasi meselesi, Ortadouda otoriter rejimler ile ynetilen birok lke asndan farkl bir anlam ifade etmektedir. Yaanan bu yeni srete, demokrasi, blge lkeleri zerinde bir bask unsuru olarak kullanlmaktadr. Bu genel tespitler nda beni bu almay yapmaya sevk eden balca neden, kimi Batl lkeler tarafndan siyasi ve hatta askeri amalar iin kullanlmaya balanan demokrasi kavramnn ve demokratikleme olgusunun Suriye zerindeki etkileridir. Yksek lisans tez konusunun belirlenmesinde, tezin yazmnda ve sonulandrlmasnda srekli yardm ve desteini yanmda grdm deerli hocam Yrd.Do.Dr.ebnem Glfidana sonsuz kranlarm sunmay bir bor bilirim.

stanbul, 2006

ZET
Gnmzde Ortadouda ileri boyutta bir deiim sreci yaanmaktadr. Bir taraftan kresel apta cereyan eden demokratikleme sreci blge lkelerini bask altnda tutarken, dier taraftan ABD hkmeti demokrasi kavramn blgede kendi karlar balamnda kullanmaktadr. stelik ABD, Suriyeyi kitle imha silahlarna sahip olmakla, uluslararas terre destek vermekle ve demokratik bir ynetime sahip olmamakla sulamaktadr. Suriyeye ynelik siyasi ve ekonomik yndeki d basklar lkenin varln tehdit etmektedir. Suriyede u ana kadar siyasi ve iktisadi alanda gerekletirilen reformlar rejimin otoriter yapsn nemli lde deitirmemitir. Bununla beraber son zamanlarda artan bask ve tehditler lkede daha youn bir reform srecine yol amtr. Bu durum, Suriyedeki rejimin geleceini tehdit etmektedir. Bu almada iki temel nokta zerinde odaklanmtr. Birincisi, Suriye'deki demokratikleme sreci neden i dinamikler vastasyla gerekletirilememektedir? kincisi, siyasi ve hatta askeri yndeki d basklar Suriyede gerek bir demokrasiye yol aabilir mi? Bu sorulara uygun yantlar verebilmek iin lkedeki siyasi aktrlerin ve siyasi sistemin durumunu ve ABDnin blge zerindeki siyasi ve ekonomik amalar incelendi.

II

ABSTRACT
The whole Middle East Region has currently been undergone to a drastic process of transformation. On one hand, the countries of the region are under the constant influence of the democratisation process worldwide. On the other hand, The United States Goverment is using the concept of democracy in the context of its own interests. Furthermore, United States is accusing Syria possesing weapons of mass destruction, sponsoring international terrorism and lacking of a democratic goverment within the country. The external pressures forcing the Syrian State to carry out social and political reforms threaten its existence. Until now the reforms initiated in the political and the economical fields did not result in a significant change in the autocratic structure of the regime. However, recently growing pressures and threats have lead to a more extensiv reform procedure. This situation is threating the future of the current regime. Within the context of our project, we are focusing on two questions. First, why Syrias democratisation process cannot be achieved through internal dynamics? Secondly, might the external political and military pressures lead to a real democracy in Syria? We have examined the role of the internal political actors and the current political system as well as the political and the economical aims of the United States on the region to give adequat responses to these questions.

III

KISALTMALAR
ABD AEI a.g.e. a.g.m. a.g.s. BAC BM BOP CIA IMF PNAC s. UC Amerika Birleik Devletleri American Enterprise Institute ad geen eser ad geen makale ad geen internet sitesi Birleik Arap Cumhuriyeti Birlemi Milletler Byk Ortadou Projesi Central Intelligence Agency uluslararas Para Fonu Project for the New American Century sayfa Ulusal lerici Cephe

IV

 NDEK LER
NSZ..........................................................................................................................................I ZET............................................................................................................................................II ABSTRACT................................................................................................................................III KISALTMALAR........................................................................................................................VI G R .............................................................................................................................................2 1.DEMOKRAS VE DEMOKRAT KLEME KAVRAMLARINA GENEL B R BAKI........5 2.ABDN N YEN DNYA DZEN PROJES VE ORTADOU.........................................13 2.1.Tarihsel Olarak ABDnin Ortadouya Ynelii........................................................13 2.2.Demokratikletirmenin Arka Plan.............................................................................16 2.3.ABDnin Ortadouya Ynelik Projesi ve Demokrasi Anlay................................20 3.SUR YEN N TAR HSEL GEL M ....................................................................................24 3.1.Osmanl Egemenlii...................................................................................................24 3.2.Fransz Egemenlii.....................................................................................................29 3.3.Askeri Darbeler Dnemi.............................................................................................35 3.4.Genel Olarak Hafz Esad Dnemi..............................................................................46 4.SUR YEDE S YAS YAPI....................................................................................................50 4.1.Siyasi Yapnn Otoriter Nitelii.................................................................................50 4.1.1.Kiisel Egemenlik.............................................................................................51 4.1.1.1.Kiisel Egemenlii Destekleyen Unsurlar...........................................54 a.Anayasa.........................................................................................................54 b.Parlamento ve Partiler...................................................................................55 c.Baas Partisi....................................................................................................58 d.Ordu..............................................................................................................64 5.REFORMLARIN DEMOKRAT KLEMEDEK ROL......................................................68 5.1.Hafz Esadn Reform Uygulamalar........................................................................68 5.2.Bear Esadn Reform Uygulamalar........................................................................72 6.DEMOKRAT KLEMEYE ENGEL GNCEL FAKTRLER............................................82 6.1.Ekonomik Faktr......................................................................................................82 6.2.D Faktr.................................................................................................................88 SONU......................................................................................................................................97 KAYNAKLAR.........................................................................................................................102

GR
Yllardr siyasal ve toplumsal karmaalarn hkim olduu Ortadou corafyasnda ou lkelerin henz demokratik bir siyasi yapya sahip olduklar sylenemez. Blge lkelerinin byk bir ksm monariler ya da tek partili otoriter-totaliter rejimlerin idaresi altndadr. Siyasal katlmn nndeki engellerin varl sz konusu rejimlerin srekliliini salamaktadr. Bu rejimler, deien dnya koullar lsnde d glerle ilikiler kurarken, kimi zamanlar da ayn d glerin mdahalelerine maruz kalmaktadr. Bu genel tespitler nda blgenin kilit lkelerinden Suriyeyi ayr dnmek olanakszdr. Temel siyasal ve toplumsal haklarn hemen hemen hi bulunmad ve sivil toplumun zayf olduu bu lkede demokratik bir gelenek mevcut deildir. Franszlardan 1946 ylnda bamszln kazandktan ksa bir sre sonra art arda gelen askeri darbeler sonucunda diktatrlklerle ynetilen Suriye, gnmzde gcn esas olarak ordu ve Baas Partisinden alan ve ierisinde tek bir mezhep aznlnn hkim olduu kiisel bir egemenlik anlayna dayal otoriter bir rejimle idare edilmektedir. Baka bir deyile, Suriye devleti kuruluundan bu yana srekli otoriter iktidarlar tarafndan ynetilmitir. Bu iktidarlar bir taraftan glerini salamlatrma abalar ierisine girerken, dier taraftan siyasi ve ekonomik alanlarda demokratikleme ve liberallemenin baz unsurlarn barndran reformlar gerekletirmeye almlardr. Bununla beraber, son zamanlarda ABDnin blge ve Suriye zerindeki demokratikleme ynndeki basks, rejimi zor duruma sokmu ve dardan demokratikletirme konusunu gndeme getirmitir. Bu noktada, bu almann temel amac bir Ortadou lkesi olan Suriyede demokrasinin nndeki engelleri ortaya koymak ve mevcut otoriter devlet yaps ierisinde olas bir demokratiklemenin gerekleip gerekleemeyeceini tespit etmektir. Bu balamda, lkede demokratikleme ve liberallemeye yol aabilecek reformlarn ve bu ynde dardan gelen demokratikletirme basklarnn rejim ierisindeki anlam ve ilevi sorgulanacaktr. Buna ilaveten dardan demokratikletirme modelinin ya da projesinin gerekten bir lkeyi demokratik bir ynetim yapsna kavuturma amacn tayp tamad konusu zerinde

durulacaktr. Zira, son zamanlarda ABDnin Ortadou blgesindeki siyasi ve askeri faaliyetlerindeki art aka ortadadr. ABDnin blgedeki faaliyetleri ya da mdahaleleri gnmzde yine ABD tarafndan ortaya atlan Yeni Dnya Dzeni ve Byk Ortadou Projesi balamnda gereklemektedir. Blge zerindeki Amerikan mdahalelerinin temel gerekeleri dnya bar, terrle sava ve otoriter-totaliter yapdaki lkelerin demokratiklemesi ynndeki ifadelere dayanmaktadr. Ancak, sz konusu mdahalelerin blge lkelerinde ve Suriyedeki otoriter rejimleri demokratik rejimlere doru dntrme hedefi, bata blgede yaayan halklar ve Ortadou zerinde aratrmalar yapan birok kii tarafndan kuku ile karlanmaktadr. zetle, sz konusu sorularn yantlarn bulabilmek amacyla, bir yandan Suriyedeki siyasi sistemin yapsn ve bu sistem ierisinde yer alan nemli aktrlerin sistem ierisindeki ilevlerini analiz etmeye alrken, dier yandan, dardan gelen demokrasi ynndeki basklarn demokratiklemeye olan katks sorgulanacaktr. almann birinci blmnde gnmzde demokrasi kavramnn ierii incelenecektir. kinci blmde, Amerikann Ortadou zerindeki mdahalelerinin dayana olan Yeni Dnya Dzeninin bir aya olan Ortadouya ynelik BOP (Byk Ortadou Projesi) olarak adlandrlan projesi zerinde durulacaktr. ABDnin Ortadou blgesi zerindeki yeniden yaplandrma hareketi balamnda nasl bir demokrasiden yana olduu tespit edilmeye ve demokratikletirme olgusunun arkasnda yatan nedenler aratrlmaya allacaktr. nc blmde, lkedeki demokrasi geleneinin varlna k tutmas asndan Suriyenin tarihsel geliimine yer verilecektir. Zira, lkede demokratiklemeyi olanaksz klan unsurlar tarihsel sreler ierisinde ortaya kmaya balamtr. Bu sreler Osmanl dneminden balamak zere srsyla, Fransz idaresi, askeri darbeler ve Hafz Esad dnemleri alt balklar halinde ele alnacaktr. Temel olarak siyasi yap zerinde durulaca drdnc blmde, lkedeki kiisel egemenlik yaps ve o yapy destekleyen unsurlar incelenecektir. Beinci blmde, Suriyede son dnemlerde gerekletirilen reformlarn hangi amalar erevesinde gerekletirildii ve demokratiklemeye yol aabilecek nitelikte olup olmad sorunsalna yant aranacaktr. 3

Son blmde ise, Suriyede demokratiklemenin nndeki engellerin nedenleri zerinde durulacaktr. Bu erevede, brokrasinin ve ekonomik yapnn snrlayc etkilerinden sz edilecektir. D faktrler balamnda ise, ABDnin dardan mdahale yoluyla blgeyi ve Suriyeyi demokratikletirmenin gerekte hangi karlara hizmet ettii, hangi elikileri barndrd ve blgenin ve Suriyenin geleceini hangi ynde etkileyecei sorularna yant veren bir deerlendirme yaplacaktr.

1. DEMOKRAS ve DEMOKRAT KLEME KAVRAMLARINA GENEL B R BAKI

Demokrasi, znde iktidarn halk kkenli olduunu savunan ve iktidar halk otoritesine dayandran teoridir. Bununla beraber, ok farkl demokrasi anlaylar ve ok farkl tanmlar nedeniyle demokrasinin tam bir tanmn yapmak olanakl grnmemektedir1. Bunun bir nedeni modern siyasette tek bir demokrasi anlay zerinde uzlamann olmamasdr. Zira, her toplum kendi tarihsel ve toplumsal koullarna bal olarak kendine ait bir demokrasi anlay gelitirmitir2. Gnmzde ar sa ve sol partilerin zgrlk ve oulcu ierikten yoksun demokrasi anlay ile liberal gdml (sol, merkez, sa) partilerin oulcu, zgrlk ve insan haklarna saygl demokrasi anlay birbirinden olduka farkldr3. Her siyasi rejimin sz konusu kavramlar kendi menfaatleri ynnde bir ara olarak kullanmtr. Avrupa ve Kuzey Amerikadaki oulcu liberal, Sovyetler Birliindeki halk demokrasisi ve nc Dnya lkelerindeki otoriter ve totaliter rejimlerin hemen hepsi, gerek demokrasiye kendilerinin sahip olduklarn iddia etmilerdir4. zetle, farkl demokrasi modelleri ierisinde yer alan liberal demokrasi, halk demokrasisi ve nc dnya demokrasileri gibi farkl demokrasi anlaylar ve modelleri5 az nce belirtildii zere kendi tarihsel koullarnn bir rn olarak ortaya kmtr. Bunlardan halk demokrasisi ya da Marksist demokrasi anlay demokrasiyi eitlik ynnden ele almakta ve gerek demokrasinin eitlii salayan demokrasi olduunu ileri srmektedir6. Bu yaklam, liberal ya da oulcu demokrasideki siyasal zgrln, burjuva snfnn ekonomik hkimiyetini gzetmek suretiyle onun sz konusu hkimiyetine zarar gelmeyecek kadar bir esneklie sahip olduunu iddia etmektedir7. Bu bakmdan Marksist anlaya gre bir kapitalist demokrasi modeli olan liberal demokrasi, snf basks gereini gizleyen yapmack bir rejimdir. nk ekonomik g belli bir aznln elinde bulunmakta ve devlet sz konusu

Esat am, Siyaset Bilimine Giri ( stanbul: Der Yaynlar, 1995), s.387. Andrew Heywood, Demokrasi, Der: Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999), s.77. 3 am, a.g.e., s.387. 4 Jochen Hippler, Die Demokratisierung der Dritten Welt nach dem Ende des Kalten Krieges, http://www.jochenhippler.de/Aufsatze/Demokratisierung_Dritte_Welt/demokratisierung_dritte_welt.html. 5 Demokrasi modelleri konusunda ayrntl bilgi iin bkz, Heywood, a.g.e., ss.77-84. 6 Blent Daver, Siyaset Bilimine Giri (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993), s.186. 7 am, a.g.e., s.409.
2

aznln, yani burjuva snfnn, ilikilerini dzenleyen bir yap arz etmektedir. Dolaysyla, liberal demokraside ne karlan dzenli ve yarmac seimler, mevcut yap ierisinde bir anlam ifade etmemektedir. Bu nedenden tr gerek demokrasi, ancak snf sisteminin yklmasndan sonra kurulacak snfsz sosyalist bir dzenle mmkn olacaktr. Tek parti egemenliinin sz konusu olduu bu siyasal sistemde, demokratik merkeziyetilik ilkesi gerei, parti yeleri btn konular zerinde zgrce tartabilmekte, fakat son aamada alnan kararlar idari mekanizmadaki btn organlar balamaktadr8. nc dnya lkelerindeki demokrasi anlay ise daha farkl bir ortamda gelimitir. ou uzun yllar boyunca Batl lkelerin smrgesi altnda yaam bu lkeler, bamszlklarn kazandktan sonra milli birlik ve dayanma duygusu ierisinde uluslama srecine girmilerdir. Bu srete en bata kabile, etnik ve dini ayrlklar gibi sorunlarla karlamlardr. Bu yzden bu lkeler, modernleme ve ekonomik gelime karsndaki engelleri ancak tek bir egemen parti iktidar ile aabileceklerini dnmlerdir. nk kabile, etnik ve dini farkllklarn varl, siyasal oulculuun uygulanmasna elverili bir ortam sunmamaktadr. Bu koullarda siyasal oulculuun uygulanmas birok nc dnya lkelerinin, paralanmalarna neden olabilirdi. Dolaysyla, aralarnda Suriyenin de bulunduu birok nc dnya lkelerinde bu sorunsal karizmatik bir lider nderliinde tek parti gdmndeki bir siyasal yapyla almaya allmtr. Ancak, mevcut yap ierisinde liderin ve partinin yozlama tehlikesi her zaman ihtimal dahilinde olmutur. Bunun bir nedeni demokrasinin vazgeilmez unsurlarndan biri olan yarmac seimlerin birok nc dnya lkelerinde var olmaydr. Yozlamayla beraber, artk parti ve lider genel olarak toplumun karlarndan ziyade kendi karlarna gre hareket etmektedirler9. te yandan, liberalizmin bir paras olan liberal demokrasi anlay, Avrupann tarihsel koullarnn bir rn olarak ortaya kmtr. Buna gre, liberalizm, burjuva snfnn sorunlarna zm arayan bir ideolojik gelimeyi simgelemektedir. Bu balamda, temel ilkeleri eitlik ve zgrlk olan liberalizmin bu ilkeleri, burjuva snfnn aristokrat snf karsndaki siyasi karlarna katk salamtr. Eitlik ilkesi, hukuksal anlamda bir eitlii belirtirken, herkesin eit oy hakkna sahip olduu seimlerle ynetimi belirlemesi kast

8 9

Heywood, a.g.e., ss.80-81. Ibid, ss.82-83.

edilmektedir. zgrlk ilkesi ise, burjuvalarn kendi dncelerini yayabilmeleri ve nasl bir dzen kuracaklarn anlatabilmeleri iin gerekli imknlar vermektedir10. Genel olarak liberalizm, siyasal liberalizm ve ekonomik liberalizm olarak ikiye ayrlarak deerlendirilmektedir. Siyasal liberalizm bir anlamda liberal demokrasinin temel felsefesini olutururken, ekonomik liberalizm, kapitalizmin ideolojisi saylmaktadr. Siyasal liberalizmin bugn de geerliliini koruyan ilkelerinin dnsel temelleri, nceki yzyllarda yaam olan nemli dnce adamlar tarafndan dile getirilen fikirlere dayanmaktadr. Bunlardan, John Locke, toplumu yneten iktidarlarn mutlak ve snrsz olmamas gerekliliinden sz ederken, iktidarn snrlandrlmas, Montesquieu, zgrlklerin ancak birbirlerini dengeleyen glerin varl durumunda yaayabileceini belirtirken, gler ayrm ve Alexis de Tocqueville, yerinden ynetim, kitle rgtleri ve demokratik kltrden bahsederken, katlmc demokrasi ilkelerine vurgu yapmlardr. Yine devamnda, Benjamin Constant ounluk ynetiminin her zaman demokratik ve zgrlk olmayabileceini gsterirken, J.Stuart Mill, devletin ounluun aznlkta olanlar ezmesine engel olmak gibi bir grevinin var olmas gerektiinden sz etmitir. Ekonomik liberalizm ise, bireyin mlkiyet hakk korunmak artyla tarihsel srete farkl anlaylar ierisinde ifade edilmitir. Kapitalizmin hzla gelitii bir dnemde Adam Smith tarafndan temsil edilen anlayta, ekonomik anlamda bireyin karlar her trl ilerlemenin n koulu olarak grlyordu. Toplumsal adaletle elimesine ramen, insanlar kendi karlarna gre hareket etmeliydi. Smithe gre, ekonomik zgrlklerin yaratt eitsizlikler sanld kadar nemli deildi. Ancak, 1929da kapitalist ekonomiler byk bir bunalm yaaynca, Smithin anlay gncelliini kaybetmi ve Keynesin ekonomi modeli ortaya kmtr. Bu model temelde zel giriime dayal ekonomik sistemi kurtarmak iin, devletin ekonomi alannda mdahaleciliini savunmutur. 1970lerin sonlarnda ise, bu sefer devletin ekonomiye her trl mdahalesine kar kan yeni bir liberal akm g kazanmtr. Friedmann temsil ettii Chicago Okulu, kamu iletmelerinin zelletirilmesini ve toplumsal adaleti salamak amacyla kurulan sosyal sigortalardan vazgeilmesini savunmutur. Bu gr ekonomik liberalizmin k noktasna yeniden dn gibi de yorumlanmtr11.

10

Ahmet Taner Klal, Siyasal Sistemler, Siyasal atma ve Uzlama (Ankara: mge Kitabevi Yaynlar, 2003), s.85. 11 Ibid, ss.86-93.

zetle, liberalizm, siyasal olarak anayasal ynetim, hukukun hkimiyeti, bamsz ve adil yarg, snrl ve sorumlu siyasi ynetim, gler ayrl12, genel oy hakk, bireysel hak ve zgrlkler ve siyasal oulculuk ilkelerine sahipken, ekonomik alanda kiisel giriime dayanan kapitalist pazar ekonomisini geerli klacak sosyal ve siyasal kurumlamay ngrmektedir13. zellikle de liberal ideolojinin siyasi boyutunu ifade eden liberal demokrasinin yukarda belirtilen sz konusu ilkeleri bugnk Bat demokrasilerinin oluumunda byk bir katk salamtr. Zakariann belirttii gibi, Batda yaklak bir asrdr demokrasi, liberal demokrasi anlaynn sahip olduu ilkeleri benimsemi ve bu suretle tanmlanan bir siyasi sistem haline gelmitir. Bunun bir nedeni liberal deerlerin Batnn tarihsel geliimi ierisinde Batda demokratik rejimlerin kurulmasndan nce kk salddr. Bu erevede rnein, ou Bat lkeleri demokratik sistemin nemli unsurlarndan biri olan genel oy verme hakkn 1940larda tanrken, liberalizmin temel ilkeleri bir yzyl nce yani, 1840larda kabul edilmiti. 1945ten beri ise, Batl hkmetlerin ou hem demokrasiye hem de anayasal liberalizme birlikte sahip olmutur14. Dolaysyla, gnmzde demokrasi adyla anlan siyasi ynetim biiminin adnn en azndan Batda, liberal demokrasi olduu genel olarak kabul edilmektedir. Bu, ayn zamanda demokrasinin liberal ilkelerden yoksun olamayaca, liberal ilkelere sahip olamayan demokrasilerin gerek anlamda demokrasi olmad anlamna da gelmektedir15. Nitekim, liberal deerler iermeyen demokrasi tanmlamalarna bakldnda durum daha netleecektir. Buna gre, en batan beri halkn ynetimi anlamna gelen demokrasi, Alexis de Tocquevilleden Joseph Schumpetere, ondan da Robert Dahla kadar birok yazar tarafndan ifade edildii zere, hkmetleri seme sreci olarak grlm ve ak, hr ve adil seimlerin demokrasinin z olduu kabul edilmitir16. Karl ve Schmitterin de belirttii gibi, demokrasinin en popler tanm, onu, tarafsz bir ekilde idare edilen ve oylarn drste

Atilla Yayla, Liberalizm ve Demokrasi: Mkemmel Olmayan Birliktelik, Tahamml G Ayrlk, Der: Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999), s.61. 13 am, a.g.e, s.390. 14 Fareed Zakaria, lliberal Demokrasinin Ykselii, Der: Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999), ss.41,44. 15 Atilla Yayla, Liberalizm ve Demokrasi: Mkemmel Olmayan Birliktelik, Tahamml G Ayrlk, Der: Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999), s.60. 16 Zakaria, a.g.m., s.43.

12

sayld dzenli seimlerle e tutmaktadr. Salt seim olgusu demokrasinin varl iin yeterli grlebilmektedir17. Benzer noktadan hareket eden Atilla Yayla, demokrasinin plak olarak ele alndnda, daha ok ynetim olayyla ilgili bir teknik olduunu belirtmektedir. Bu teknik esas olarak siyasetin konusu olan kolektif kararlarn alnmasna katlmn hem nitelii ve genilii, hem de bu kararlarn alnmas srecinde izlenecek kurallar yani, ounluun dediinin olmas ile ilgilidir. Baka bir deyile, demokrasi egemenlik konusunda, egemenliin nitelii ve kullanm biiminden ok, onun bir btn olarak kime ait olduu hususunu ne karmaktadr. Bu biimiyle, demokrasi, egemenliin halka ait olmasn ve ounluun dediinin olmasna nem verirken, egemenliin hukuksal erevede snrlandrlmas gerektii prensibini daha az ne karmaktadr18. Ksacas, demokrasi, liberal deerlerden yoksun, srf dzenli seimler ve ounluun hakim olduu bir ynetim biimi olarak ele alnan tanmlar artk gnmzde geerliliini kaybetmitir. Kemal Abu Jaber, genel oy hakk ve serbest seimlerin demokrasinin vazgeilmez unsurlar olduunu belirtirken, bunlarn, hkmet zerindeki anayasal snrlandrmalarla, hukuk devletlilii ve insan haklar gibi liberal deerlerce glendirilmesi gereinden sz etmektedir. Amin Saikal ise, temelde ulusal temsili salayan seim unsurunun demokratik olmayan rejimler tarafndan otoriter niteliklerini gizlemek iin kullanabildiklerine dikkat ekmektedir19. Dolaysyla, bir lkede gerek anlamda bir demokratik sistemin var olmas, sadece seimlerle ve o seimlerin sonu olarak ounluu iktidara tamas prensibi ile badamamaktadr. Gnmzde birok lke bunun somut rneklerini vermektedir. Buna gre, randa seimlerin zgr bir ortamda cereyan etmesine ramen, bugn rann demokratik bir lke olduunu iddia etmek zordur. nk ran anayasas liberal demokrasinin temel ilkelerinden ifade ve rgtlenme zgrlkleri konusunda snrlayc hkmler iermektedir. Ayn ekilde, Krgzistan ve Kazakistanda olduu gibi Orta Asya lkelerinde makul derecedeki serbest seimlere ramen, gl yrtme organlar, zayf yasama organlar ve yarg sistemleri
17

Philippe C. Scmitter ve Terry Lyn Karl, Demokrasi Nedir, Ne Deildir, Der: Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999), s.5. 18 Yayla, a.g.m., ss.60-63. 19 Amin Saikal ve Albrecht Schnabel, Democratization in the Middle East, Experiences, Struggles, Challenges, (Tokyo: The United Nations University, 2003), s.6.

rettiler. Yine son olarak, Etopyann seimle gelmi hkmeti gvenlik kuvvetlerini lkedeki basna ve siyasi muhaliflere kar kullanmakta ve insan haklarna zarar vermektedir20. Btn bu ifadelerin nda denebilir ki, gnmzde liberal demokrasi anlayndan yoksun bir demokrasinin gerek anlamda bir demokrasi olmad fikri daha fazla geerlik kazanmaktadr. Bu durum, artk demokrasi kavramna ilikin tanmlamalarn daha da netlemesini salamtr. zellikle, 1974 Portekiz Karanfiller Devrimi ile balayan ve 1989da Dou Avrupadaki komnist rejimlerin kmesiyle beraber otokratik ynetimlerden uzaklama srecinden sonra demokraside ortak bir tanmlamaya doru bir ynelme olmutur. Artk hkmetlerin demokratik nvan hak etmek iin kabullenmek zorunda olduklar asgari artlar zerinde belli bir konsenss ortaya kmtr21. Sz konusu ortak tanmlamada liberal demokrasinin temel ilkeleri nemli bir rol oynamaktadr. Liberal deerler hi kukusuz birok lkeye demokratik bir sistemle btnletirecek ilkeleri sunmaktadr. Ancak, demokrasinin istikrarl bir eklide var olabilmesinde baz koullarn da bir araya gelmesi gerekmektedir. Klal, bu noktada ekonomik ve toplumsal koullar iaret etmitir. Ekonomik koullar, bireylerin temel yaamsal ihtiyalarnn (yeme, barnma gibi) karlanabilecei bir retim dzeyinin ve belirli bir sermaye-emek dengesinin var olmas ile toplumsal snflar arasnda ok byk gelir farknn bulunmamasdr. Toplumsal koullar ise, bata ulusal btnln salanm olmas, ulusal kltrn hogr ve uzlamaya dayal deerlere sahip olmas, hibir toplumsal snfn dierleri zerinde kesin bir stnlnn bulunmamas, toplumsal snflar arasndaki gei akkanlnn yksek olmas ve toplumda ounluun kitle iletiim aralarn izleyebilecek bir eitim dzeyinde bulunmas ile izah edilmektedir22. Buraya kadar demokrasinin son zamanlarda zerinde uzlald temel nitelikleri belirtilmeye allmtr. Buradan demokratikleme kavramna geilecek olursa, demokratikleme esas olarak yukarda belirtilen liberal demokrasi tanmnda yer alan temel kriterlerin uygulama srecini ifade etmektedir. Nitekim, Najemin tanmnda demokratikleme bir sre olarak ele alnmaktadr. Najeme gre, demokratiklemede, eskisine nazaran daha ok hesap veren bir

20 21

Zakaria, a.g.m., ss.42,45. Philippe C. Scmitter ve Terry Lyn Karl, Demokrasi Nedir, Ne Deildir, Der: Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999), s.3. 22 Klal, a.g.e, ss.249-250.

10

hkmete, daha serbest ve adil yarmac seimlere, daha geni siyasi haklara ve son olarak daha gl ve zgr sivil topluma doru bir gidiat sz konusudur23. Majid Tehranian ise, demokratiklemeyi siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel boyutlar balamnda bir btn olarak ele almaktadr. Siyasi olarak halk egemenlii, hukukun stnl, dnemsel seimler, aznlk haklarnn korunmas; ekonomik olarak zel mlkiyetin tannmas, serbest pazarn benimsenmesi, tekellerin ortaya kmamas iin ticaret ve yatrmlarn hkmet tarafndan denetlenmesi, ticarette rekabet, salk ve evrede belli standartlarn salanmas; sosyal olarak isizler ve emekliler iin sosyal gvenliin salanmas ile kamu salnn ve eitimin yaygnlatrlmas; kltrel olarak bireyin kendi kimliini ifade zgrl ve haberleme aralarna ulamada snrlandrmalarn olmamasdr24. Demokrasi ve demokratikleme asndan yukarda belirtilen sz konusu unsurlar hi kukusuz Ortadou gibi demokratik ynetim anlaynn pek geerli olmad bir blgede de nem arz etmektedir. Bunlarn, blge lkelerinde toplum ve devlet katnda zayf kalmas, blgenin demokratik yapdan uzakta olduu eklinde deerlendirilebilir. Dolaysyla, bu almada Ortadou ve Suriye iin demokrasiden bahsedilirken ve demokrasinin buralarda etkin olmad sylenirken, sz konusu unsurlar yani, bugn geerli olan demokratik deerler dikkate alnmtr. Bu erevede blge lkelerinin demokratiklemesinin nndeki engeller demokratik deerlerin bir trl yaama geirilmemesiyle ilgilidir. Bunun nedeninin bir blmn blgenin kendi koullarnda aramak gerekir. Bu noktada, Albrecht Schnabelin tespitleri nemlidir. Ortadouda demokratikleme hareketlerinin yukardan veya aadan gelebilme ihtimali zerinde duran Schnabel, blgede baarl bir demokratikleme srecinin ilemesi iin hareketin, hem liderlikten (yukardan) hem de toplumdan (aadan) ayn sre ierisinde kaynaklanmas gerektiinden sz etmektedir. Demokratikleme ynnde sadece aadan gelen bask karsnda politik liderliin siyasi sreci amaya yanamama ihtimalinin varl, hareketin baarsn sekteye uratacaktr. Ayn ekilde, yukardan elitler tarafndan srdrlen demokratikleme hareketi karsnda toplumun siyasi ve demokratik kltre kar yabanc olmas ve siyasi katlma elik eden zgrlkler ve sorumluluklar tayamayacaksa, hareket yine baarszla urayacaktr. Bunlarn
23 24

yan sra blgede siyasi yaamda nemli bir etken olan dini ve etnik aznlk

Saikal ve Schnabel, a.g.e., ss.5-6. Ibid, ss.6-7.

11

gruplarn dlanmas durumunda, bunlarn radikal akmlara ynelmeleri olasl sonu olarak demokratiklemeye zarar verecektir. Schnabel, son olarak Ortadouda salkl bir demokratiklemenin siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda liberallemeden getiine inanmaktadr25. Tm artlar elverili olsa dahi blgenin kendi koullar gz nne alndnda demokratiklemenin blge lkelerinde baz olumsuz sonular dourmas ihtimali bulunmaktadr. Zira, Ortadouda birok lkede olas sorunsuz bir demokratikleme srecinde dinci ve milliyeti fanatiklerin iktidara gelmeleri ihtimal dahilindedir. Yine, drst olmayan demokratikleme abalar, rtl bir otoriter yap iin perde vazifesi grebilir. Btn bu olumsuz sonular blgede gerek anlamda bir demokrasinin ortaya kmasn gletiren faktrlerin bir ksmn oluturmaktadr26. te yandan, blge lkelerinin demokratiklemeleri zerinde olumlu ya da olumsuz olarak d faktrlerin de nemli roller oynad aktr. Hi kukusuz blge dndan kaynaklanan d faktrlerin demokratikleme konusundaki etkileri blgenin kendi i faktrleri kadar nemlidir. Zira, bugn Ortadouda yaanan gncel olaylar bunu aka ortaya koymaktadr.

25 26

Ibid, ss.34-35. Ibid, ss.36-37.

12

2. ABDN N YEN DNYA DZEN 2.1. Tarihsel Olarak ABDnin Ortadouya Ynelii
Amerikann Ortadouya ynelii II. Dnya Sava sonras dneme denk dmektedir. Sava sonrasnda, ABD ve SSCBnin sper g olarak ortaya kmalar blgede siyasi olarak nemli gelimeleri beraberinde getirmitir. Sz konusu geliimler daha sonraki yllarda, bir zamanlar blgede smrgecilik faaliyetleri iinde olan Fransa ve ngilterenin blge zerindeki hkimiyetini sona erdirmitir. zellikle, II.Dnya Savandan sonra Souk Savan balamas Amerikann blgeye daha fazla karmasna yol amtr27. Zira, iki sper g dnyada birok blgede olduu gibi Ortadouda da ideolojik, askeri ve ekonomik olarak g savana ve yeni mttefik arayna girmilerdir. Bu karlkl rekabet ortamnda, ilk olarak 1947 ylnda Truman Doktrini ile ABD, Sovyetler Birliini gneyden evrelemek ve onun Ortadouda glenmesini nlemek amacyla Trkiye ve Yunanistana askeri malzemeler salam ve onlar askeri olarak Sovyetlere kar rgtlemitir28. Ancak, Suriye, Msr ve Iraktaki milliyeti hkmetleri tedirgin eden bu plan, sz konusu lkelerin Sovyetler Birliine yaknlamasna neden olmutur29. Blge, souk savala birlikte iki kart kampa blnmeye balamt. Bu arada blgedeki dengeleri altst eden nemli olay 1948de srail devletinin kuruluu ile yaanmtr. Bundan sonra blgede gelien olaylar srail eksenli olmutur30. Nitekim, 1956 ylnda patlak veren Svey krizinde srail, ngiltere ve Fransa ile birlikte hareket ederek, Msra saldrmtr. Bu devletin Svey gibi stratejik bir notay hedef alarak, askeri bir harekta girimeleri, SSCB ve ABDnin blge zerindeki karlarn tehdit etmitir. ok gemeden iki sper g ngiltere ve Fransaya sava sona erdirmeleri ve Sveyten geri ekilmeleri konusunda baskda bulunarak bu lkelerin geri ekilmelerini salamlardr. Bu olay ayn zamanda dnyadaki g dengesinin artk SSCB ve ABD lehine gelitiinin somut bir kant olmutur31.
Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi ( stanbul: letiim Yaynclk, 2003), ss.409,415. Gner zcan, Doksanl Yllar Boyunca Ortadouda ABDnin Deiien Konumu, Der: Fulya Atacan, Deien Toplumlar Deimeyen Siyaset: Ortadou ( stanbul: Balam Yaynclk, Nisan 2004), s.351. 29 Ibid, s.352. 30 Davut Dursun, Ortadou Neresi ( stanbul: nsan Yaynlar, 1995), s.31. 31 Hourani, a.g.e., s.427.
28 27

13

Svey Sava sonrasnda ABDnin blgede artan etkinlii ve dier taraftan Msr ve Suriye gibi devletlerin SSCB ile yaknlamas, Eisenhower Doktrinini gndeme getirmitir. Sz konusu doktrinle temelde blgeyi Komnizm tehlikesinden korumak amacyla harekete geen ABD, ncelikle Dou Akdenize 6. Filoyu gndermi ve Lbnana askeri mdahalede bulunmutur32. Daha sonralar ise, Suriye gibi SSCByle yakn ilikiler kuran blge lkelerini Sovyetlerin uydusu olmakla sulam ve bu lkeleri kendi tarafna ekmek iin Eisenhower Doktrinini kabul etmeye zorlamtr. Btn bu gelimeler blgedeki Arap lkelerini ABDnin ekonomik ve siyasi yaamn btn alanlarnda artan gc ve nfuzuyla kar karya brakmtr. Sz konusu tehlike, Suriye ile Msr tek bir Arap Cumhuriyeti ats altnda birlemesinde etkili olurken, Irakta, askeri bir darbe sonucu Cumhuriyetin ilan edilmesine neden olmutur33. 1967de patlak veren Arap- srail savandan sonra ABD bir yandan sraile askeri malzeme yardmnda bulunmak suretiyle srail ile ilikilerini gelitirirken, dier yandan ayn dnemde ngilterenin Krfez blgesinden ekilmesiyle burada aktif olmaya balamtr34. 1973 ylnda ise, Suriye ve Msrn ani saldrs sonucunda zor durumda kalan srail, ABDnin destei ile yenilmekten kurtulmutur. Bu olay sonrasnda, petrol reten Arap lkeleri ellerindeki en gl koz olan petrol silahn kullanmlar ve srailin Arap topraklarn igal ettii srece petrol retimini ksacaklarn ilan etmilerdir. Bu tutum, Ortadounun byk gler karsnda ekonomik ve siyasal bamszlk bildirgesi olarak da kabul edilmitir. Ancak, bu srete Ortadou lkeleri, bata ABD olmak zere sanayilemi lkelere olan bamllklarn arttrmlardr. Bunun nedeni, petrol sahibi lkelerin, petrol fiyatlarnn ar bir ekilde artmasyla nemli bir gelire kavumalarna ramen, petrolden elde edilen bu gelirleri silah ve sanayi ara mallar almnda kullanmalardr. Bu paralar doal olarak tekrardan petrol satn alan sanayi lkelerine aktarlmasna neden olmutur. Bylece, Ortadou lkeleri en bata ekonomik olarak Batya baml bir duruma gelmitir. ABDnin ve dier sanayilemi Batl lkelerin gc karsnda kaynaklarn geniletmek zorunda kalan birok Ortadou lkesi, yeni d bor ve yatrmlara ihtiya duymutur. Aralarnda Suriyenin de bulunduu bu lkeler

32 33

zcan, a.g.e., 352. Hourani, a.g.e., ss.425,428. 34 zkan,a.g.e., s.353.

14

ekonomide snrl liberalleme programlaryla kamu sektrnn yannda zel sektre de snrl olarak yer amak durumunda kalmlardr35. Gerek ekonomik gerekse askeri olarak blgedeki etkinliini gelitirmeyi srdren ABD, 1978 ylnda bu kez Carter Doktrinini dnyaya aklamtr. Buna gre, Amerikan hkmeti krfez blgesindeki karlarnn kendisi iin yaamsal olduunu ilan ederek, kendisine Kuzey Afrika, Ortadou ve Bat Asyay kapsayan geni bir corafyada askeri bir grev alan belirlemitir36. te yandan 1989da Berlin Duvarnn yklmasyla Dou Avrupa lkelerinin Sovyet yanls hkmetleri birer birer iktidardan uzaklatrlmtr. 1991de ise, Sovyetler Birliinin dalmaya balamasyla birlikte Souk Sava sona ermitir. Sovyetlerin sahneden ekilmesi ABDnin tek g olarak serbest hareket etmesini salamtr37. Bundan sonras iin blgede tek sper g artk ABDdir. Nitekim, Souk Savan sona ermesinden sonraki yeni dnemde Kuveyti 1991 ylnda igal eden Iraka mttefikleriyle birlikte kolayca mdahalede bulunan ABD, Irak yenilgiye uratarak, Krfez lkelerini ve blgeyi dorudan ynlendirebilecek gce sahip olmutur38. Krfez Sava, Amerikaya blgede yeni bir dzen kurulmas iin ok nemli bir frsat vermitir39. Amerikann dnyann geneli zerinde n grd Yeni Dnya Dzeni syleminin bir paras olarak da grlen Ortadouyu kendi karlar dorultusunda yeniden yaplandrma projesi, aslnda ABDnin blgede ve hatta dnyada daha etkin politikalar srdrmesini ve gcn arttrmasn hedeflemektedir. Zira, birazdan zerinde durulaca gibi tek bana sper g olarak kalan ABD, gcn devam ettirmek ve dnya ve Ortadouda daha etkin politikalar srdrebilmek iin kendi karlar dorultusunda yeni yaplanmalar oluturmak istemitir. Bunun fikirsel altyaps ise, Amerikadaki Yeni Muhafazakrlar tarafndan hazrlanmtr.

35 36

Hourani, a.g.e., ss.482-486. zkan, a.g.e., s.354. 37 Dursun, a.g.e., s.32. 38 zkan, a.g.e., s.356. 39 Dursun, a.g.e., s.33.

15

2.2. Demokratikletirmenin Arka Plan

SSCBden kaynaklanan ideolojik, politik ve askeri tehditlerin ortadan kalkmasndan sonra 40, Batl lkeler bu sefer de dnyada kendi kltrlerine ynelik yeni tehditleri dile getirmeye balamtr. Baka bir deyile, Souk Sava dneminin sona ermesiyle Bat ve onun gl temsilcisi ABD, kendi dndaki dnyada mevcut olmadna inandklar zgrlk, eitlik, hukuk devleti, insan haklar, demokrasi, serbest piyasa, bireycilik ve seklarizm gibi liberal demokratik deerleri ne karmlardr. Sz konusu deerleri kendi kltrlerinin bir paras olarak gren Batl lkeler, kendi dndaki dnyadan bu deerlere ynelik ciddi tehditlerin olutuuna inanmtr. Bu nedenden tr Batda, Batl deerleri zmsememi ya da o deerlere sahip olmayan lkelerden kaynaklanan tehditlerin yok edilmesi gerektii ska dile getirilmitir. Hipplerin de belirttii gibi, Bat dnyas, genelde kendi deerlerini tehdit eden ve yeni dman lkelerinin oluturduu kresel terr, radikal dinci ve milliyeti akmlar gibi tehditlerin ortadan kaldrlmasnn ancak buralara demokrasinin ihra edilmesiyle mmkn olacana inanmaktadr41. Demokrasinin Bat dndaki lkelere ihra edilmesi konusu aslnda yeni bir olgu deildir. Souk Sava sonras yeni dnemde dnyann Ortadou gibi stratejik nemdeki blgelerinde meydana gelen olaylar sonrasnda ska gndeme gelmektedir. Demokrasi ve demokratikleme sylemleri bu dnemlerde yeni retilen kavramlar, stratejiler ve projeler ierisinde yer alrken, daha ok Batnn ve Amerikann ulusal gvenlik ve dnya genelindeki siyasi ve ekonomik karlar balamnda dile getirildii iddia edilebilir. Nitekim, ncelikli olarak George Bush (Baba Bush) dneminde, Irakn Kuveyti igali srasnda Yeni Dnya Dzeni kavramyla kar karya gelinmitir. Amerikan merkezli bak alarn ifade eden kavramda, temelde sorunlarn barl yollardan zm, yaylmacln durdurulmas, askeri harcamalarn kontrol altna alnmas ve tm lkelerin insan haklarna sayg gstermesi ilkelerinin geerliliinden sz edilmitir. Amerikan bak asna gre, yeni dnya dzeni kavram erevesinde belirtilen ilkelerin hayata geirilmesi ve dnyann gerekli yerlerinde uygulanmas iin askeri bir mdahaleye gerek duyulabilir. Bu

40 41

Erol Bilbilik, Amerikan Kuatmas ( stanbul: Otopsi Yaynlar, 2003), s.129. Hippler, Die Demokratisierung der Dritten Welt nach dem Ende des Kalten Krieges.

16

gr, siyasi otorite olarak dnyada tek sper g Amerikann ne ktn kantlamaktadr42. George Walter Bushun (oul Bush) iktidar dneminde ynetimde etkin olan yeni muhafazakr akmn temsilcileri tarafndan ortaya konan kimi projelerde (Yeni Amerikan Yzyl Projesi ve Byk Ortadou Projesi) sunulan grler az sonra grlecei zere, aka demokrasiyi ABDnin karlar ve gvenlii balamnda ele almakta ve bu erevede demokrasinin dardan askeri mdahale yoluyla bile ihra edilebileceini belirtmektedir. Bu balamda, Ortadouda demokrasi ve demokratikleme kavramlarnn, blgede yaanan gelimeler de dikkate alndnda blgeye demokrasiyi getireceklerini belirten d glerin sylemleri ierisinde ne anlam ifade ettii, Amerikada g kazanan yeni muhafazakrlarn grlerinin incelenmesi srasnda anlalacaktr. Zira, az nce de belirtildii gibi demokrasi, yeni muhafazakrlar tarafndan dnyay ve blgeyi yeniden yaplandrmak adna hazrlanan projelerde nemli bir yer tutmaktadr. Bu bakmdan yeni muhafazakr fikirlerin zerinde durulmas faydal olacaktr. Buna gre, ncelikle yeni muhafazakr akmn temsilcilerinin George W.Bushun ABD bakan seilmesiyle nemli lde glendiinin belirtilmesi gerekir. Bugn Bush ynetiminde yeni muhafazakr dncenin yannda Hristiyan kkten dinciliin ve liberalizmin de yer ald siyasi bir ittifak mevcuttur43. Amerikadaki yeni muhafazakr akmn temsilcileri lkedeki birok vakf, giriim, medya, niversite, aratrma merkezi ve think thank denen dnce kurulular zerinde etkin bir gce sahiptir. Bu kurulular, yeni muhafazakrlara ayn zamanda kurumsal altyap salamaktadr. zellikle, 70li ve 80li yllarda muhafazakr yapdaki multi dolar milyonerlerinden ekonomik bir elit snfnn ortaya kmas, muhafazakr thin thank kurulularn Amerikada yaygnlatrmtr. Bugn, sz konusu think thank kurulularnda 2000 kiinin faaliyet gsterdii ifade edilmektedir. Bunlarn nde gelenleri, gl ahsi ilikiler, parasal ve ideolojik balantlar yoluyla vakflarda, derneklerde, dnce

Mehmet Akif Okur, Kresel Siyaset, Der: Mmtazer Trkne, Siyaset (Ankara: Lotus Yaynevi, 2003), s.675. 43 Ahmet nsel, Amerikada Yeni Muhafazakarlk, Birikim Dergisi ( stanbul: Birikim Yaynlar, Mays 2003), say:169, s.10.

42

17

kurulularnda ve medyada gl alar oluturarak44, bakanlar, federal yneticileri ve parlamenterleri youn bir ekilde etki altna almaktadr45. Yeni muhafazakrlarn ve onlarn think thank kurulularnn ideolojileri siyaset felsefecisi Leo Straussa dayanmaktadr. Leo Straussun retisinde ne kan temel unsur siyasal rejimlerin insanlar daima biimlendirdiidir. Strauss, Mutlak yinin her zaman var olduunu buna bal olarak da dnyada iyi ve kt rejimlerin varlna dair kesin kategorik ayrmn mmkn olduunu belirtmitir46. Straussa gre insanlar arasnda doal bir hiyerari vardr. Halka tek bana gvenmek doru olmaz. Her zaman yeterli bilgi ve beceriye sahip olamayan halka geni yetkiler vermek sonu olarak elitlerin erdemlerini yok edecektir47. Straussun bu grleri yeni muhafazakrlar tarafndan ilerde er Gler olarak tanmlayacaklar rejimlere kar, mutlak iyiyi temsil eden Amerikan rejiminin kendi gvenliini ve dnya barn korumak iin mdahale hakknn olduu eklinde bir yorumda bulunmalarna katk salamtr48. Ktl temsil eden ve bu yzden mdahale edilmesi gereken rejimlerden ise, demokratik ynetimden ve anlaytan yoksun lkeler kast edilmektedir. Yeni muhafazakrlara gre ABD bu rejimlere kar etkin bir ekilde mcadele etmelidir49. Yukarda genel olarak deinilen ve yeni muhafazakrlar tarafndan benimsenen Straussun grleri gnn koullarna gre daha kapsaml hale getirilerek, muhafazakr grteki think thank kurulularnda ifadesini bulmutur. Bu balamda, bugn orduyla, ulusal gvenlik birimiyle, basn silah ve petrol sanayisi evreleriyle yakn ilikiler ierisinde bulunan Amerikadaki, American Enterprise Institute (AEI), Heritage Foundation ve Project for the New American Century (PNAC) gibi muhafazakr think thank kurulularnda u grler ileri srlmektedir; Amerikann stn g olarak varln devam ettirmesi ve bu erevede Amerikan prensip ve deerlerinin dnyada gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas gerektii, sosyal devlet anlaynn tamamen terk edilerek, toplumsal faaliyetleri snrlandrmak, sendikalarla ve Komnizmle mcadele etmek ve kresel terr yok etmek. Daha da tesi,

44

Tobias Bader, Neokonservatismus, Think Tanks und New Imperialism, http://www.unikassel.de/fb5/frieden/regionen/USA/neocons.html. 45 nsel, a.g.m., s.14. 46 Ibid. 47 Eva Kreisky, Forschungspraktikum: Alte oder Neue Kriege? Der Irakkrieg, http://evakreisky.at/20042005/fop0405/FoP_WS045_Gruppe7.pdf. 48 nsel, a.g.m., s.14-15. 49 Kreisky, a.g.m.

18

yeni muhafazakr think thankler zelletirmeden, liberalleme ve serbest ticaretten, Amerikal giriimciler iin yeni piyasalarn almas gerekliliinden sz etmekteler50. D ve gvenlik politikalarnda ise, Amerikan karlar dorultusunda hareket edilmesi ve bu karlarn en iyi ekilde dnyada politik ve ekonomik zgrlklerin yaylmasyla gerekleecei belirtilmektedir. Bu erevede, demokrasiyi ve serbest piyasay dnyada yaygnlatrmak gerektii zerinde durmaktalar. Kendi ifadeleriyle, demokratik kapitalizme doru bir dnme (transition to democratic capitalism) ihtiya vardr. Ancak, bu amalarn gerekletirilmesi yine bu kesimin szclerine gre, savunma politikalarnda zgrlklerin askeri olarak terre kar sava vererek savunulmasna ynelik nlemlerin alnmasyla mmkn olacaktr. Bu noktada ne kan Bush Doktrini ise, demokrasi ve zgrlk ideallerinin global yaplandrlmasndan ve dnya bar gibi kavramlardan sz etmektedir51. Bush Doktrini temelde, yeni muhafazakr eilimli politikaclar tarafndan oluturulan Yeni Amerikan Yzyl Projesi ne dayanmaktadr52. Amerikann askeri, endstriyel, teknolojik ve ekonomik olarak mevcut statsnn srdrlmesi iin kresel egemenlik tezinin ilendii projede, Amerikann daha aktif bir d politika izlemesi ve savunma anlaynn yeniden dzenlenmesi hedeflenmektedir. Bu anlay, Wolfowitz ve Cheney gibi ynetimdeki muhafazakrlarn dile getirdikleri, ABDnin dnyann Bat deerlerinden yoksun teki ksmn aktif bir ekilde dzenlemek hakkna sahip olduu anlamna gelmektedir. Hi kukusuz Yeni Amerikan Yzyl Projesinde dile getirilen yeni dzenleme, zengin enerji kaynaklarna sahip Ortadou blgesini de hedef almtr53. Bush doktrininde, bata Ortadou ve btn dnya iin bahsedilen demokrasi ve zgrlkler, bir bakma Amerikann kresel egemenlik ve kar araylar ile ayn balam ierisinde ifade edilmektedir. Bu durum sonu olarak Amerikann blgedeki lkeler iin gerek anlamda demokratik bir ynetim ekli arzu ettii konusunda baz kukularn olumasna neden olmutur.

50 51

Bader, a.g.m. Ibid. 52 Glten Kazgan, Kreselleme ve Ulus-Devlet, Yeni Ekonomik Dzen ( stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, Haziran 2005), s.108. 53 Kreisky, a.g.m.

19

2.3. ABDnin Ortadouya Ynelik Projesi ve Demokrasi Anlay

Dnya genelinde yeni bir yaplanmay ngren yeni dnya dzeninin Ortadouya ynelik blmnn harekete geirilmesi Amerikadaki Bush ynetimi ve o ynetimde etkin olan muhafazakr evre tarafndan gerekletirilmeye allmaktadr. Bu bakmdan Yeni Dnya Dzeninin Ortadou aya olarak Byk Ortadou Projesi (BOP) gndeme getirilmitir. Proje, bugn Rumsfeld ve Wolfowitz gibi yeni muhafazakrlar tarafndan hazrlanan Yeni bir Amerikan Yzyladl projede dile getirilmitir54. Atilla Akara gre, esas olarak Sovyet sisteminin 1991de yklna kadar geriye gtrlebilen BOP, ABDnin, Sovyetlerin tarih sahnesinden ekilmesinden sonra ortaya kan dengeler ya da dengesizlikleri yeniden tanmlama ve bir strateji gelitirme ihtiyacnn bir rnyd. Amerikann bu srete tek byk g olarak sahneye kmas, gelecei kendi karlar dorultusunda biimlendirmek istemesine neden olmutur. te bu noktada Greater Middle East yani Genileyen Ortadou kavram yava yava domutur. Bu kavram ilk balarda ABDnin radikal slamn gcn krmak ve blgedeki enerji ve petrol kaynaklarn kontrol ve gvence altna almak balamndaki tehdit alglamalarna endeksli bir ekilde tanmlanmtr55. 11 Eyll olaylar ise, sz konusu tehdit alglamalarn en st dzeye karmtr56. Bilindii zere Amerikan ynetimi 11 Eyll saldrlarndan sonra Irak Savayla Ortadouya mdahale karar alrken, bata Irak olmak zere blgede demokratik olmayan birok rejimin kresel terr desteklediini, kitle imha silahlarna sahip olduunu ve dnya barn tehdit ettiini ileri srmtr57. Aralarnda ran, Suriye, Kuzey Kore gibi lkelerin de bulunduu ABDnin haydut devletler listesindeki lkeler, Amerikan ynetimince hedef olarak seilmitir58. Bu srte BOPta, ABDnin blgede askeri-sava yntemleri benimsemesi gerektii gndeme getirilmitir. Nitekim, Irakn igali, sz konusu yntemin uygulanmakta

54

55

Volkan Yarar, mparatorluun Yeni Av Sahalar ( stanbul: Mephisto Basm Yayn, Ocak 2005), s.195 Atilla Akar, Byk Ortadou Kuatmas, Yeni Dnya Dzeninin Ortadou Aya ( stanbul: Tima Yaynlar, 2005), ss.19-20. 56 Ibid, s.20. 57 Kreisky, a.g.m. 58 Bilbilik, a.g.e., s.129.

20

olduunun kantlamtr. Ancak, yntemin giderek tkanmaya balamas zerine, Ortadouya ynelik projede daha barl ve demokratik bir anlay ortaya kmtr59. Artk, petrol kaynaklarnn denetlenmesi, baka bir alternatif hegemon devletin ortaya kmasnn engellenmesi, kitle imha silahlarnn ve terrizmin yok edilmesi, srailin gvenliinin salanmas gibi hedeflerin yan sra projede, demokrasi konusu ne kmaya balamtr60. Dolaysyla, hedef olarak belirlenen lkelerle kresel bazda mcadele edeceini ilan eden Amerikan ynetimi, sz konusu mcadelede temel gereke olarak insan haklar, ok kimliklilik, oulculuk ve katlmcla dayal evrensel bir demokrasi anlayn blgede yaygnlatracan belirtmitir61. Nitekim, Colin Powel, Heritage Fondationda yapt konumada, Arap dnyasndaki demokrasi yokluunu sivil toplumun gelimemi olmasna ve kadnlarn bask altnda tutulmasna balamtr. Buradan yola kan Powel, Arap lkelerinde serbest piyasann gelimesini salamak ve sivil toplumu glendirmek suretiyle demokratikletirme harektnn balatlmas gerektiinden sz etmitir62. Bu balamda, ABD, Ortadouyu lkedeki yeni muhafazakrlarn savunduu biimiyle siyasi ve ekonomik olarak liberal bir demokrasi modeli ile dntrmeyi hedeflemektedir. Amerikann bu liberal demokrasi modeli ilk aamada zgr seimler vastasyla temsili bir hkmetin seilmesine olanak veren bir ynetim eklini tanmlamaktadr. Bunu, bireysel zgrlkler ve Lockun tarif ettii zel mlkiyet haklarnn garanti altna alnmas haklar takip etmektedir. Dolaysyla, demokratik ve ekonomik zgrlk haklarnn birbirini tamamlad bir sistem sz konusudur. Baka bir ifadeyle, blgenin demokratikletirilmesinde ABDnin ngrd liberal demokrasi projesi esasen siyasi, ekonomik ve hatta gvenlik boyutlaryla bir btnlk arz etmektedir63. Amerikan bak as, gvenlik boyutuyla, liberal demokrasi anlaynn toplumlar bir arada yaamalar iin en iyi ortam sunduuna inanmaktadr. ABDye gre, demokratik bir bar ortamnda demokratikleen lkeler dier demokratik lkelerle atmaya girmez. Bu dnce
59 60

Akar, a.g.e., s.22. Ibid, s.22. 61 Bibilik, a.g.e., s.129. 62 Adil Baktaya, Bir Propaganda Kar Propaganda Arac Olarak Dnyada Amerikan Kartlnn Ykselii, Der: Toktam Ate, ABD D Politikasnda Yeni Ynelimler ve Dnya (Ankara: mit Yaynclk, 2004), s.191. 63 Kreisky, a.g.m.

21

tpk Irakta olduu gibi, demokrasi ile ynetilmeyen lkelere gvenlik gerekesiyle mdahale edilmesini meru klmtr. Siyasi boyutta ise, Amerikan ynetimi blgede halka dayal bir ynetim prensibinin benimsenmesi gerektiini dile getirmektedir. Bu erevede, demokrasinin blge lkelerinde kabul grmesi bir bakma mevcut siyasi yaplarn demokratik unsurlar vastasyla yer deitirmesini gerektirmektedir. Bu noktada, ABD tarafndan benimsenen liberal ya da oulcu demokrasi modeli yine Amerikan ynetimince blge lkeleri iin uygulanmak istenmektedir. Sz konusu model siyasi boyutuyla, oulculuu ve serbest seimleri kast eden ve kamuoyu nnde aka cereyan eden siyasi rekabeti, insan haklarn ve hukuk devleti ilkelerini iermektedir. Bu unsurlar temelde halk tarafndan seilen siyasilerin gerek anlamda halkn iradesini temsil etmeleri sonucunu dourmaktadr. Ekonomik boyuta ise, gerek demokrasinin ancak serbest piyasa ekonomisi ile beraber yryebilecei grnn kabul grdn belirtmek gerek. Bu gr ilk olarak Regan dneminde gndeme getirilmitir64. 1980li yllarn bandan itibaren Amerikadan kaynaklanan yeni bir ekonomik dzen anlaynn rn olup, piyasa ekonomisini kamu mdahalesinden arndrma (deregulation) eylemiyle somutlamaya balamtr. Ekonomide serbestleme, ihracata dnk bir byme ve daha serbestletirilmi bir dnya ekonomisi, sz konusu grn genel ilkesel erevesini oluturmaktadr65. Yukarda belirtilmi ifadelerden aka belli olmaktadr ki, ABD, Ortadou iin serbest piyasaya dayal bir liberal demokrasi anlayn etkin klmaya almaktadr. ABD ve dier Batl lkelerin demokrasi anlaynda genel olarak siyasi ve ekonomik zgrlklerin ayn paralelde yrd gr hkimdir. Daha ok Amerikada savunulan bu gr, serbest piyasaya dayal bir iktisadi yapnn olmad yerde, gerek anlamda demokratik bir sistemin var olamayaca tezine dayanmaktadr. Zira, bu gre gre, ekonomik zgrle sahip olmayan yurtta, demokratik ynde bir talepte bulunamaz. Serbest piyasaya dayal bir ekonomik dzenin zellikle de orta snf glendirdiine olan inan, o lkelerde demokratik rejimlerin ortaya kmas ynnde olumlu katkda bulunaca iddia edilmektedir. Bu yzden, demokrasi ile serbest piyasa birbirlerini tamamlayan unsurlar olarak grlmektedir. Bu grler ayn zamanda Amerikann iktisadi ve geliim modelini kresel anlamda merkeze oturtarak, bir lde Amerikan karlarn ve deerlerini evrenselletirmektedir. Bu durum,

64 65

Ibid. Kazgan, a.g.e., ss.15,23,79.

22

ekonomik liberalizme dayal demokrasinin, demokratik olmayan rejimlere bu ynde gerekirse dardan mdahaleyi art koarak onu merulatrmaktadr66. zetle, BOP ile youn bir eklide gndeme gelen ABDnin demokratikletirme ve demokrasi anlay Ortadou iin geni kapsaml bir dnm ifade etmektedir. Bu dnm, Akarn belirttii gibi siyasi, ekonomik, kltrel ve stratejik alanlarda gerekletirilmek istenmektedir. Blgede siyasi dnm demokrasiyi, ekonomik dnm serbest piyasaya dayal liberal bir ekonomi modelini, kltrel ve toplumsal dnm Bat yaam tarzn, stratejik dnm ise Batnn tehdit olarak kabul ettii terrizm ve kitle imha silahlarnn yok edilmesi balamlarnda kullanlmaktadr67.

66 67

Hippler, Die Demokratisierung der Dritten Welt nach dem Ende des Kalten Krieges. Akar, a.g.e., ss.25-26.

23

3. SUR YEN N TAR HSEL GEL M 3.1. Osmanl Egemenlii

Osmanl imparatorluu, gnmzde Suriye devletinin de bir paras olduu Ortadou olarak adlandrlan blgeyi 16.yyda ele geirmitir. Devrin padiah Yavuz Sultan Selimin 15161517 yllar arasnda Msrdaki Memlk sultanlna dzenlemi olduu seferler sonucunda Msr, Suriye, ve Kutsal Topraklar Osmanl imparatorluunun ynetimi altna girmitir68. Osmanllarn ele geirdikleri Arap topraklarndan Suriye, slamdan sonra ve Osmanl dneminde Lbnan, Filistin ve rdn topraklarn kapsyordu. Biladu-am olarak da adlandrlan bu topraklar69, jeopolitik adan nemli bir konumda bulunuyordu. Gerek amn hac faaliyetlerinin rgtlendii merkezlerden biri olmas, gerekse Halepin uluslararas ticaret sistemi iindeki nemli konumu ve ayrca am, Trablus ve Halep gibi vilayetlerden salanan vergi gelirleri, sz konusu jeopolitik nemi aka ortaya koymaktayd70. Bununla beraber blgede, Mekke ve Medine gibi kutsal yerlerin ele geirilmesi dini ve siyasi bakmdan nemli bir olayd. nk bu topraklar elde tutan kimse tm Mslmanlarn nderi kabul ediliyordu. Dolaysyla, Yavuz Sultan Selim, Memluk sultanln Kutsal Topraklarla beraber ele geirdiinde, ayn zamanda Hz. Muhammedin ardl olarak Mslmanlarn ynetimini stlenen Halifelik makamn da ele geirmi bulunuyordu. Bundan byle Osmanl padiahlar yzyllar boyunca halifelik makamnda oturdular71. Bu makamn vermi olduu Halife nvanna dayanan padiahlar, slami gelenein mirass olarak slami balamda meru otorite kullandklarn iddia edebilmilerdir. Sz konusu otoriteyi ve Mslman nfusun ittifakn salamak iinse, en bata otoritenin temel kayna olan eriat muhafaza etmek gerekiyordu72.

68

Sabahattin en, Ortadouda deolojik Bunalm, Suriye Baas Partisi ve deolojisi ( stanbul: Birey Yaynclk, 2004), s.20. 69 Salih Akdemir, Suriyedeki Etnik ve Dini Yapnn Siyasi Yapnn Olumasndaki Rol, Avrasya Dosyas Dergisi ( stanbul: ASAM Yaynlar, 2000), cilt:6, say:1, ss.210-211. 70 en, a.g.e., s.21. 71 Ana Britannica, ( stanbul: Ana Yaynclk ve Sanat rnleri, 1987), cilt:10, s.302. 72 Hourani, a.g.e., ss.268, 271.

24

Ancak, o dnemlerde Suriyede ska meydana gelen isyan hareketleri ( bn Hane, Canbirdi Gazali, Fakr el-din el-Maani, Zahie el-Omar)73 gz nne alndnda, blgedeki otoriteyi ve Mslman ittifak tek bana eriat muhafaza ederek salamak Osmanllar asndan hibir zaman kolay olmamtr. Osmanl imparatorluu, blgede ve Suriyede egemenliini pekitirmek ve srekli klmak iin esasen feodal bir sistemden yararlanmtr. Sz konusu feodal yap Batdaki durumun aksine demokrasinin tarihsel evrimi iinde nemli roller oynayan topraksoylular (aristokrasi) ve kentsoylular (burjuvazi) gibi snfsal dinamiklerin ortaya kmasna olanak vermemitir74. Zira, Hinnebuscha gre, imparatorluk ynetimi, 19.yya kadar ehirleri temsil talep dorultusunda birletirebilecek bir burjuva snfnn ortaya kmasna izin vermemi ve ayn zamanda zel mlkiyetin ortaya kn engelleyerek, blgedeki kabilecilik yapsnn almasnda etkisi olan toprak sahibi aristokrasinin geliimini engellemitir. Mevcut yap ierisinde ise, askeri bir tr vergi sistemi empoze edildiinden, ancak ince bir sivil toplum tabakas meydana gelebilmitir. Bunlarn iinde vakflar, tarikatlar ve ky tekilatlar vard. Fakat bunlarn bir sreklilii yoktu ve devlet ile aralarnda ciddi kopukluklar vard. Dolaysyla, devlet ile toplum arasnda istikrarl bir kaynamann olmad bir yapda, Suriyedeki toplum 19.yya kadar demokratik gelenein geliimi asndan kendini ifade edebilecek her hangi bir meclis altnda bir yetki elde edememitir75. Osmanl mparatorluunun blgede uygulam olduu feodal yap askeri bir nitelik

tayordu. Nitekim, Suriye blgesi XVII. yzylda paalklar denen drt ayr idari birime (am, Trablusam, Halep ve Sayda) ayrlmtr. Feodal sistem kapsamnda rgtlenen paalklarda toprak, ounlukla Trklerden oluan tmar sahiplerine datlmt. Yar rsi olarak intikal eden bu tmarlar ylda bir defa vergi dyorlar ve imparatorlua asker yetitiriyorlard. Tmar sahiplerinin haklar vergilerin toplanmas ve kyller zerinde belirli bir kontrol ile snrlanyordu. artmaktayd76. dari birimlerin banda bulunan paalarn gleri ise, merkezden yani, stanbuldan uzaklald oranda ve hkmetin zayflamas lsnde

73 74

Ayrntl bilgi iin bkz. en, a.g.e., s.22. Batda siyasal demokrasinin gelimesi konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Klal, a.g.e., ss. 250-251. 75 Raymond A. Hinnebusch, State and Civil Society in Syria, The Middle East Journal (Washington: Indiana University Press, 1993), vol.47 no.2, s.244. 76 Bernard Lewis, Tarihte Araplar, ( stanbul: Anka Yaynlar, 2003), s.217.

25

Osmanllar asndan yukarda belirtilen feodal yapya dayanan idari rgtlenme kadar, bata Suriye olmak zere blgedeki yerel g odaklar ve bunlarn kontrol altna alnmas da nemli bir konuydu. Blgeden salanan vergilerin dzenli bir eklide toplanmas ve gnderilmesi, ticaret ve ordularn gei yollarnn tehdit edilmemesi iin Osmanl yneticileri yredeki toprak sahibi ailelerin ve Bedevi, Drz, Trkmen ve Nusayri gibi yerel emirlerin otoritesini tanmaktayd. Osmanl Devleti ou kez sz konusu yerel g odaklar arasndaki iktidar ve kar mcadelelerine mdahale etmiyordu. Devlet ile yerel g odaklar arasnda belirli bir iliki ve denge oluturulmutu. Ancak, bu iliki ve denge yerel g odaklar tarafndan bozulabilmekteydi77. Osmanllar buna nlem olarak, yerel g odaklarna mensup aileleri ve airetleri zaman zaman birbirlerinin karsna karmtr78. Zira, blgedeki ve Suriyedeki toplumsal yap Osmanlnn sz edilen siyasetinin uygulanmas iin elverili bir ortam sunmaktayd. Buna gre, Osmanl mparatorluunun Arap eyaletlerinde farkl birok airete ve dinlere mensup gruplar vard. Genelde da kapal cemaatler eklinde varln srdren bu gruplar, ie dnk ve mutlak sadakatin n planda olduu bir dnyada yayorlard. Nikolaos van Dam bu konuda unlar aktarmaktadr; Bir airet ya da mezhep, kendinden olmayan farkl airetlere, mezheplere veya dinlere kukuyla ve hatta nefretle bakabilirdi. Blgedeki toplumsal yapyla paralellik gsteren Suriye toplumu da benzer bir yapya sahipti. Suriye toplumu birok da kapal cemaate veya toplulua blnmt. Bunlarn iinden ounluk mensubu Snni cemaati, her trl i ekimeyle blnm olmasna ramen, dier dini veya mezhepsel aznlklarda eksik olan z gven ve sorumluluk duygusuna sahipti. Snniler tarafndan marjinal olarak grlen dier aznlk yeleri ise ounlukla lkedeki tarihi kararlarn ve ynetim mekanizmalarnn dnda tutulmaktaydlar79. Dolaysyla burada ksaca belirtilen blgenin toplumsal yapsnn genel nitelii Osmanllarn blgedeki feodal yapsnn ve denge politikasnn srdrlmesinde etkili olup, muhtemelen lkede demokratik bir gelenein geliememesinde rol almtr. te yandan, Osmanl Devletinin Arap topraklarndaki feodal yaps ayn kalmamakta, dnemin artlarna gre deimekteydi. Onsekizinci yzylda deimeye balayan feodal yap

77 78

en, a.g.e., ss.21-22. Hourani, a.g.e., s.274. 79 Nikolaos van Dam, Suriyede ktadar Mcadelesi ( stanbul, letiim Yaynlar, 2000), s.20.

26

ierisinde, yerel Osmanl aileleri denen bir g ortaya kmtr. Bunlar, eyalet bakentlerine yerleen nemli askeri ve sivil memurlarn kurmu olduklar ailelerdi. Kuaklar boyunca Osmanlnn hizmetinde kalan bu ailelerin bir ksmn Trkler bir ksmn ise Araplar oluturuyordu. Bu ailelerden biri rnein, amda kuaklar boyunca valilik makamnda yer alabilmiti. Bunlar, ayrca glerinin ve istikrarlarnn bir ifadesi olarak am ve dier Arap eyaletlerindeki byk kentlerde gsterili evler ve saraylar ina etmilerdi. Osmanlnn Arap eyaletlerindeki iktidarnn ve kltrnn bu dnemde artmasnda sz konusu yerel Osmanl ailelerinin katks ok fazla idi80. Tanzimat dneminde ise, seklerleme ve merkezileme dorultusunda ynetimin modernize edilmesi bu kez, Arap eyaletlerindeki Osmanl egemenlii altndaki birok blgedeki feodal g niteliindeki paalarn ve vergi toplayclarn glerini nemli lde zayflatmtr81. Feodal rejimin dalmaya balamasyla, artk eyaletler askeri paalklarn mlk olmaktan kyordu. Yeni dzende, eyaletler merkezi hkmet tarafndan maaa balanan memurlarn idare ettii idari blgeler idi. Byk toprak sahibi aileler ise, her ne kadar feodal imtiyazlarn kaybetmi grnseler de, toplum ierisinde, idari ve iktisadi hayatta hkim snf olarak varlklarn srdrmeye devam etmilerdir82. Ancak, 1858 ylnda yrrle giren arazi kanununda miri topraklarn zel mlkiyete dnmesiyle, eski toprak sahibi snflar tasfiye edilmeye balanmt. Dolaysyla, eski toprak sahibi ailelerin yerini yeni toprak sahibi aileler almt. Yeni dzene uyum salamak amacyla, yeni toprak sahibi ailelerin yannda eski ulema snf mensuplar gibi toplum ierisinde yer alan birok gruplar tanzimatn getirmi olduu brokratikleme ve seklerleme eilimine uyum salama abas ierisine girmilerdir. Bu ama ierisinde rnein, ocuklarn stanbuldaki modern okullara gnderebiliyorlard. Fakat mevcut yeni dzene uyma abalar Arap corafyasnda toplumsal dengeleri bozmaya balamt. Birok yerde, Mslman yerel g odaklar tanzimatn getirdii merkeziletirici reformlardan dolay, Avrupann gcne ve bundan daha fazla yararlanan blgedeki Mslman olmayan topluluklara tepki gstermilerdir. te yandan tanzimatla beraber Bat kaynakl demokratik ve liberal fikirlerin Osmanl Devleti iinde gelimeye balamasyla, devletin birok yerinde olduu gibi Suriyede de bir takm siyasi dernekler kurulmutu. Bunlardan kimi ayrlk amalar iinde hkmet ve Trk kart

80 81

Hourani, a.g.e., ss.303,300,304. en, a.g.e., s.29. 82 Lewis, a.g.e., s.225.

27

bir propaganda etrafnda toplanrken, kimi bu tr ama ve faaliyet ierisinde yer almamtr. Bu dnemde imparatorluun her blgesinden gelen insanlar, imparatorluk iinde kendi blgelerini veya memleketlerini mecliste temsil edebiliyordu. Kanuni Esasinin yani, ilk anayasann 1876da ilan edilmesini takiben alan ilk Osmanl meclisinde, imparatorluun deiik eyaletlerinden gelen mebuslar, Osmanl parlamentosunda yer almt. Bu mebuslar, il idare meclislerinin seimle gelen yeleri arasndan valilerce veya meclis yelerinin ortak kararyla tayin edilen kimselerdi. Parlamentoda 232 mebusluun 32si Arap kkenli Osmanl vatandalarna aitti. Arap eyaletlerinden Suriye, nfusuna oranla daha fazla temsil ediliyordu. Ancak, demokrasi asndan tanzimatn gstermi olduu olumlu tablo ksa bir sre sonra bozulmaya balad. II. Abdlhamitin, meclisi 1878 ylnda kapatmasyla balayan istibdat dneminde, Suriye blgesinden be milletvekili, ynetimin politikalarn srekli eletirdikleri gerekesiyle stanbuldan uzaklatrldlar. Bu durum karsnda imparatorluun Arap vilayetlerinde Abdlhamit kart muhalif hareketler gelimeye balad. II. Abdlhamitin buna nlem olarak Suriyeli aydnlar arasnda younlamakta olan edebiyat ve gazetecilik faaliyetlerini kontrol altna almaya balamas, pek ok gazetecinin Avrupaya ve Msra kamasna neden olmutur. Otuz yl sren istibdat dneminden sonra II. Abdlhamit 1908 ylnda tekrar merutiyeti ilan etmek zorunda kalmt. Bu kez Suriyede farkl tepkiler ortaya kmt. rnein, dini ve mezhep aznlklarnn daha youn olarak yaadklar ky blgelerinde merutiyetin ilan cokuyla karlanrken, daha ok byk toprak ailelerin Snni ounluun yaad i blgelerde durum kukuyla karland. Fakat genel olarak, kinci Merutiyetin ilan amdaki yksek snflar, sivil-asker kesimi ile tccar ve ulema arasndan destek grmtr83. O dnemlerde Osmanl Devletinde iktidarda bulunan ttihat ve Terrakiden Arap kkenli Osmanl vatandalar pek memnun deildi. Kasm 1908 ylnda yaplan seimlerde ttihat ve Terrakinin kendi adaylarnn seilebilmesi iin byk abalar harcamas, Araplar arasnda ttihatlara kar ilk ciddi muhalefetin ortaya kmasna neden olmutur. Yeni cemiyetler kanunu ile yeni partilerin kurulmas Arap kkenli mebuslara gerek anlamda muhalefet yapmalarna imkn verilmi olsa da, sz konusu kanunda milliyetilik ve rk esasna gre siyasi gruplar kurmann yasak olmas Araplarn tepkisini ekmitir. II. Abdlhamitin birok

83

en, a.g.e., ss.44-53.

28

Arap kkenli Osmanl devlet memurlarn ve onlarn himayesindeki mahiyetleri 1908 ylnda tasfiye etmesi ve sonraki dnemde iktidardaki ttihat ve Terrakinin baz devlet hizmetleri atamalarnda ve mecliste Arap kkenli Osmanl vatandalarna kar ayrmclk yapt iddialar, sz konusu tepkilerin boyutunu geniletmitir. Dolaysyla, bu dnemlerde Arap kkenli Osmanl vatandalar beklentilerini ve isteklerini ortaya koyabilmek iin ok sayda resmi cemiyet ve gizli rgt kurmutur84. Suriyedeki Osmanl egemenlik dnemine btn bu verilerin nda bakldnda denilebilir ki, Osmanl sisteminin merkeziyeti yaps 19.yya kadar blge toplumunda demokrasiyi ortaya karabilecek dinamiklerin geliimini engellemi ve blgedeki yerel g odaklaryla karlkl kar ilikilerine girmitir. Daha sonraki dnemlerde ise, tanzimatla beraber, siyasi alanda uygulanan reformlar, parlamentonun almas ve ayn zamanda merkezilemeyle beraber yerel g odaklarnn zayflamas gibi olumlu bir tablo ortaya kmtr. Fakat o dnemde padiahn ve ttihat ve Terrakinin devletin gcn yeniden salamak amacyla uygulam olduu baz politikalar, Ortadou blgesinde ve Suriyedeki Arap kkenli vatandalarn tepkisini ekerek, faaliyetlerinin bir ksmn yeraltnda yrtmelerine neden olmutur. Bu durum ise, sonu olarak blgede demokratik gelenein geliimini olumsuz bir ynde etkilemitir.

3.2. Fransz Egemenlii

Fransa ve ngiltere I.Dnya Sava srasnda Ortadouyu Osmanl egemenliinden karmak iin blgedeki Arap topluluklarn imparatorlua kar kkrtm ve onlarn ileri gelenleriyle ibirlii yapmtr. Sz konusu savata Araplar kendi yanlarna ekebilmek iin onlara byk Suriyeyi de iine alan birlemi bir Arap kralln vaat etmilerdir. Fakat daha henz savan balarnda verdikleri szleri unutan ngiliz ve Franszlar, tarihte Sykes-Picot olarak da geen anlamay imzalayarak, Suriyeyi gizlice kendi aralarnda paylamlardr. Buna gre, ngilizler, rdn, Irak ve Filistini; Franszlar ise, Suriye ve Lbnan kendi egemenliklerine geirmeyi planlamlardr. Nitekim, bu paylama uygun olarak Suriye, 1920 ylnda balayan ve 1946 ylnda sona eren Fransz manda ynetimi altna girmitir85.

84 85

Ibid, ss.54-57. Akdemir, a.g.m., ss.211-212.

29

Fransann idaresi altndaki dnemde Suriyede eski geleneksel yaplarn yava yava ortadan kalkt ve bunlarn yerine yeni snflar ve siyasi yaplarn ortaya kt grlmektedir. Yeni oluumda, Osmanl st yaps geleneksel yerel adetlerin yer almad yar liberal bir yapyla yer deitirmitir. Bu yap ierisinde temsili kurumlarla beraber ulusal mcadelede nemli grevler alan ilk siyasi partiler ve yerel liderler ortaya kmtr. Kentlerle balants olan bu yeni unsurlar kentlerde yeni rgtlenmelerin ve gruplamalarn ortaya kmasnda nemli rol oynamlardr86. zellikle, kapitalist sistemin lkeye girmeye balamasyla beraber, eyhler tarafndan idare edilen ve alma standartlar belirlenen kentlerdeki esnaf loncalar yok olmaya balamtr. Krsalda ise, Franszlar tarafndan yaratlm yeni bir toprak snf ortaya kmtr. Ancak, bu yeni snf, devlete istikrarl bir krsal taban verecek bir meruiyetten yoksundu ve kendilerini mecliste temsil eden gruplar da krlgan bir yapya sahipti87. Suriyede bu dnemde yukarda ksaca deinmi olduumuz toplumsal ve siyasal alanlarda nemli gelimeler ve deiimler yaanrken, yine ayn zaman srecinde Franszlarn uygulam olduu politikalar karsnda toplum ierisinde ciddi olaylar ve blnmeler yaanmtr. Bu tepkilere sebep olan balca olgu, Franszlarn var olan toplumsal yapnn etnik ve dinsel blnmlnden yararlanarak bl ve ynet siyasetini uygulam olmalardr88. Franszlarn egemenliklerini srdrmek amacyla toplum ierisindeki aznlk mensuplarn kendi taraflarna alarak, nfusun ounluunu oluturan Snni kesimin karsna karmak eklinde uyguladklar sz konusu politikalarndan en ok Snni cemaat mensuplar rahatsz olmutur. Zira, lkedeki Snni ounluk o zamanlar Arap Milliyetilii etrafnda Filistin, rdn ve Lbnan da kapsayan Bamsz Byk Suriye krallnn kurulmas ynnde youn bir dnce ve fikre sahiptiler. Ancak, Franszlar, sz konusu milliyeti dncelerin ve fikirlerin lkedeki egemenliklerine ve karlarna tehdit oluturabilecei dncesiyle lkedeki mezhep farkllklarn bilinli bir ekilde krklemitir. Etnik ve dini aznlklar glendirerek, onlara kendi bamsz devletlerini kurdurtan Fransa, bu yolla lkeyi birok paraya blerek (kuzeyde bir Alevi devleti, gneyde bir Drzi devleti ve merkezde bir Snni devleti) Snni ounluun milliyeti dncelerini harekete geirmelerini engellemeye almtr. Ekonomik ve siyasi alanlarda aznlklarn desteklenmesi, Snni kesimin Fransz mandasna ok ar tepkiler gstermesine neden olmutur. te yandan, asrlardr Snniler

86 87

Hinnebusch, a.g.e., ss.244-245. Ibid, s.245. 88 Doan entrk, Saddamn Baas, Ortadouda Arap Birlii Ryas ( stanbul, Alfa Basm Yaym, 2003), s.9.

30

tarafndan hor grldklerine inanan aznlk mensuplar, manda ynetimine scak bakmlardr89. Franszlarn uygulad bl ve ynet politikas, onlarn ayn zamanda lke dndaki konumunu salamlatrmtr. Bu yntem, Franszlara Arap Milliyetiliini, hem ngilizlerin kendilerine kar blgede kullanabilecei bir silah olmaktan karm hem de sz konusu milliyetiliin Kuzey Afrikadaki smrgelerine sramasn engellemitir90. Franszlarn aznlklara salad ekonomik ve siyasi destek karlksz kalmamtr. Bu sayede, Suriye toplumu ierisindeki konumunu glendiren aznlklarn Fransz ynetimine salam olduu en nemli desteklerden biri blgenin kontrol iin Franszlarn kurmu olduklar zel Dou Akdeniz Birlikleri adl yerli bir orduda grev almalardr. Bu durum, Doan entrkn de ima ettii gibi, bata Alevilerin ve dier aznlklarn gelecekte Suriye ordusunda nemli mevkilere gelmelerine ve bunun salam olduu avantajla iktidar mcadelelerinde ve siyasi krizlerde nemli roller almalarna neden olmutur. Hatta denilebilir ki, bu durum Snnilerin egemenliini ortadan kaldrarak, askeri darbelerle orduyu siyasi hayatn iine ekmelerine ve belki de, tek bir mezhebe dayal otoriter bir rejim kurmalarnda da etkili olmutur91. Aznlk gruplar her ne kadar yabanc bir gle (Fransz manda ynetimi) karlkl kar ilikileri ierisine girmi olsa da, Suriye, ierisinde nemli oranda aznlklarn da bulunduu Arap ulusalclk hareketlerinin nemli bir kalesi idi. Fakat bu ulusalc hareketler tam anlamyla bir birliktelik ierisinde deildi. lk dnemlerde Arap ulusalclk hareketleri Osmanllarn blgede uygulam olduu Trk siyasetine kar bir tepki ierisinde gelimeye balamt. Sz konusu ulusalc hareket daha ok toplumdaki baz yksek tabaka mensubu kiilerin, kk burjuva entelektellerinin ve ordudaki subaylarn ideolojisi durumundayd. Bunlar genelde, Suriyedeki birok etnik ve mezhep gruplarnn varlndan dolay sekler tarzda bir ulusal hareketten yanaydlar nk, ancak bu tarzda bir ulusalclk yurttalar tek bir at altnda tutabilirdi92.

89 90

Akdemir, a.g.m., ss.212-213. Mehmet Akif Okur, Fransz Manda Ynetimi Dneminde Suriye, Der: Trel Ylmaz ve Mehmet ahin, Ortadou Siyasetinde Suriye (Ankara, Platin Yaynlar, 2004), s.9. 91 entrk, a.g.e., s.13. 92 Jrn Schulz, Zwischen Baathismus und Pragmatismus, http://www.oeko-net.de/kommune/kommune3-98/zzsyria3.htm.

31

Fakat yine de, lkedeki erken ulusalclk hareketlerinde daha ok muhafazakr kesimden gelen gruplar etkili olmutur. Daha ziyade byk toprak ve tccar burjuva snf mensuplar olan bu kesimler, I.Dnya sava srasnda ngiltere ve Fransann kendilerine vaat ettikleri bamsz bir krallk kurulmas taraftarydlar. Bunlar, otuzlu yllarda orta snftan yeni bir ulusalc hareket kana dek siyasi sistemde baskndlar. ktidarda bulunduklar sre ierisinde modern bir devlet yaratmada ve toplumsal gerilimleri azaltmada baarsz olurken, ayn zamanda askeri darbeler dneminde Suriyede artan iktidar mcadeleleri ierisinde yer almlardr93. Ksacas, Suriyede farkl kesimler farkl ulusalclk anlayna sahipti. Bu farkl anlaylar ilerde bamszlk sonras dnemlerde Suriyede demokratik geliimi sekteye uratan askeri darbelerde kendini gstermitir. Ancak, yine de ulusalclar lkenin bamszlnn kazanlmasnda ve sonrasnda demokrasi asndan bir takm nemli unsurlarn altyapsnn oluumunda katkda bulunmulardr. Nitekim, 1926 ylnda ulusalclar, Fransadan ulusal birliin salanmas, ulusal ordunun organize edilmesi ve demokrasi asndan nemli bir gelime olan seimlerin ve anayasann yaplmas gibi lkenin bamszln kazanmas yolunda nemli taleplerde bulunmutur94. Sz konusu talepleri Fransa, 1927 ylnda kabul etti. Nisan 1928 ylnda yaplan seimlerde byk kentlerdeki ulusalclarn kurmu olduu muhafazakr yapdaki Halk Cephesi Partisi (al-Kutla al-Watanniya) oylarn ounluunu ald. Bu dnemdeki meclis, kurucu meclis niteliinde idi. Hazrlanan yeni anayasada Suriyenin tam bamsz, egemen ve blnmez bir btn olduundan, hkmet eklinin Cumhuriyet olduundan ve anayasann liberal haklarn temeli saylan eitlik ve zel mlkiyet gibi haklar garanti altna aldndan sz edilmekteydi95. Ancak, Fransann anayasadaki lkenin blnmez btnl ilkesine kar kmas sonucunda meclis, 1930 ylnda Franszlar tarafndan feshedildi. Yeni seimlerin yapld ayn ylda tekrar Halk Cephesi Partisi yelerinden oluan yeni bir hkmet kuruldu. Bu dnemlerde Almanya ile talyann Ortadoudaki dengeleri tehdit etmesi, Fransann blgedeki politikalarnda deiiklik yapmasna sebep oldu. Sz konusu deiiklik esasnda Suriyenin bamszln kazanmas iin bir frsat vermitir. Fakat lkedeki Alevi aznlk Fransadan Suriyenin bamszln kazanmas durumunda kendi blgelerinin (Kuzeydoudaki Alevi

93 94

Ibid. en, a.g.e., s.93. 95 entrk, a.g.e., s.15.

32

zerk Blgesi) Suriye ile birlememesini talep etmilerdir. Ancak, Fransada kurulan yeni bir koalisyon hkmeti Alevilerin isteini kabul etmemi ve Ceber-i Drz ve Alevi blgelerinin Suriyeye katlmasna karar vererek, lkenin bamszln onaylamtr. Aralk 1936 ylnda yaplan seimlerde Halk Cephesi lideri Haim el Atasi Cumhurbakan seilmitir. Milliyetilerin ounlukta olduu parlamento Fransa ile yaplan anlamay onaylad. Ancak, Fransadaki koalisyon hkmeti bozulunca iktidara gelen yeni hkmet sz konusu anlamay onaylamad. Sonu olarak 1939da Suriye Anayasas feshedildi ve parlamento tekrar kapatld. Alevi ve Drz blgelerine ise tekrar zerklik verildi96. kinci Dnya Sava dnemine gelindiinde ise, Ortadouda Alman etkisi ve nfuzunun artmaya balad grlmtr. Almanlar, Pan-Arabizmi tevik etmeye alrken97, ayn dnemlerde Suriyede orta snf ierisinde yeni bir nasyonalist hareket domaktayd. Eski oligariye kar bir sava balatan yeni hareketin en gl organizasyonu, 1940 ylnda Miel Eflak ve Salah Bitar tarafndan kurulan Baas Partisi olmutur98. Almanlarn Ortadouda yukarda sz edilen nfuz kazanma faaliyetlerine kar, Fransz hkmeti Suriyeye tam bamszlnn verileceini duyurdu. 1939da hkmetin Franszlar tarafndan feshedilmesinden yl sonra 1941 ylnda Hasan al-Hakim Suriyede yeni bir hkmet kurdu. Drz ve Alevi blgeleri Suriye ile tekrar birletirildi. ngilterenin basksyla anayasa tekrar yrrle girdi ve 1943te seimler yapld. Bu seimlerden de milliyetiler byk bir zaferle ayrld. Meclis, kr Kuvvetliyi Cumhurbakan seti. Bu dnemde Suriye eklen bamsz bir devlet grnmndeydi. lkedeki Fransz askeri varl halen devam etmekteydi99. Fransa, btn gelimelere ramen Suriyedeki ekonomik, kltrel ve stratejik imtiyazlarn kaybetmemek iin mcadele veriyordu. Fransann bu tutumuna kar, Suriyede srekli gerginlikler meydana gelmekteydi. Mays 1945te am, Fransz uaklar tarafndan bombalanmt. Nihayetinde, ngilterenin artan basksyla Fransa, Suriyeden ekilmeye karar vermitir. 17 Nisan 1946 ylnda Suriye resmen bamsz bir devlet olmutur100.

96 97

en., ss.94-96. entrk, a.g.e., s23. 98 Schulz, a.g.m., s.2. 99 entrk, a.g.e., s.25. 100 Ibid., s.32.

33

Suriyede Fransz mandas bamszln kazanld yllar arasnda yasal ve yasal olmayan birok siyasi parti kurulmutur. Burada ksaca o dnemlerde faaliyet gsteren bir ka partinin nitelii zerinde durmakta fayda vardr. Zira, sz konusu partilerin nitelikleri belki de temsil ettikleri toplumun demokrasi geleneine dair bir fikir verebilir. Ahmet Taner Klalnn belirttii gibi, oulcu demokrasi, ancak oulcu bir toplumsal yapda geliebilir. Oysa geleneksel yapnn arln koruduu, airet veya toprak aalar ile dinsel gler ittifaknn karsna, ada teknolojiye dayal retici glerin kmad durumlarda, oulcu deil, ancak tekilci toplumlardan sz edilebilir.101 Dolaysyla, burada sz edilen geri kalm toplumlardaki geleneksel yaplar Suriyede de mevcut olup, kendini siyasi partilerde gstermitir. Suriyedeki siyasi partilerin byk bir blm blgesel karlar temsil etmekteydi. deolojileri ne olursa olsun daha ok belirli blgelerde ya da nfusun belirli kesimleri (i evreleri, byk toprak sahipleri, askerler, renciler, aznlklar gibi) arasnda yaygnlaabiliyorlard. Dier kesimler zerinde etkileri ok snrl idi102. Bu partilerden ilki, 1928 ylnda kurulan ve bamszlk sonrasnda hkmet olan Halk Cephesidir. Kurucular, toprak sahipleri ve ehirli sekinlerin temsilcileriydi. zellikle, am ve Halepte etkili olan muhafazakr yapdaki Halk Cephesi, toprak sahipleri ve i evrelerinin karlarn temsil ediyordu103. Bu partinin am ve Halep gibi Snnilerin ounlukta olduklar kentlerde gl olduu gz nne alnrsa, daha ok lkedeki Snni ounluk tarafndan desteklendii yargsna varabiliriz. kinci olarak Beyruttaki renciler tarafndan 1932de gizli kurulan Suriye Sosyalist Milliyeti Partisi genelde Hristiyan ve Alevi aznlklar tarafndan destekleniyordu. Faist tarzda bir ideolojiye sahip olan bu parti, toplumun sekler temelde radikal bir reforma tabi tutulmasn savunuyordu104.

101 102

Klal, a.g.e., s.305. Van Dam, a.g.e., s.24. 103 entrk, a.g.e., ss.15,39. 104 Ibid., s.40.

34

Ekrem Hurani tarafndan 1939 ylnda kurulan Suriye Genlik Partisi kyller ve ordudaki subaylar arasndan destek bularken105, 1935 ylnda Halep ehrinde kurulan Mslman Kardeler Hareketi esnaflar, serbest meslek sahipleri, retmenler ve brokratlardan oluan orta ve alt-orta snf mensuplarndan destek alyordu. Bu hareket, daha sonralar, lkedeki Alevi aznln kontrolndeki rejime kar slami motifte bir Snni bakaldry temsil etmitir. zetle diyebiliriz ki, o dnemlerde faaliyet iinde olan siyasi hareketler ve partilerin ou toplumun btnn temsil etmeyen daha ok farkl snflarn ve farkl dinsel ve mezhepsel gruplarn szcs konumundaydlar.

3.3. Askeri Darbeler Dnemi

Bamszln kazandktan ksa bir sre sonra Suriye, art arda gelen askeri darbeler sonucunda radikal deiikliklere maruz kalmtr. Bu radikal deiiklikler, siyasi rejimi ve sistemi derinden etkilemitir. 1946 ylnda bamszln kazanan Suriyenin parlamenter demokrasi yaam ok ksa srmtr. lkenin ierisinde bulunduu i ve d artlar sonucunda yaanan demokrasi deneyimi baarszlkla sonulanmtr. Bu baarszln merkezinde ise, daha ok lider etrafnda retilen hizipler, dini mezhepler ve kabileler balamnda ekillenen siyasa yer almtr. Sz konusu baarszlklar lkede demokratik bir sistemin temelinin kurulmasna engel olmutur. Siyasal mcadeleler ve g odaklar arasndaki kar atmalar bamszlk sonrasnda daha da artmtr. Hem blgedeki g mcadelelerin i politikaya yansmas hem de ynetimden duyulan honutsuzluk lkede sonu gelmeyen askeri darbeler zincirini balatmtr106. ncelikle, Suriyede Fransz manda dneminde balayan toplumsal ve siyasi alandaki deiimlerin bu dnemlerde de devam ettiini belirtmekte fayda vardr. Zira, sz konusu deiimler sonucunda ortaya kan yeni toplumsal gler demokratik gelime asndan olumsuz bir durum yaratan askeri darbelerin gerekletirilmesinde etkide bulunmutur. Buna gre, askeri darbelerin yaanmaya baland 1950li yllarda Franszlar dneminde siyasi
105 106

Ibid., s.42. atlk Amanov, Hafz Esad Dnemi Suriye D Politikas, Der: Trel Ylmaz, Mehmet ahin, Ortadou Siyasetinde Suriye (Ankara, Platin Yaynlar, Ekim 2004), ss.191-193.

35

yaamda etkin olan ve sadece geleneksel muhafazakr elitlere dayanan dar tabanl rejimin zorlanmaya baladna tank olunmakta. Bir taraftan, kk bir tarm sanayi burjuvazisinin ortaya kmas beraberinde sendikalar ve ii snfn yaratrken, dier taraftan retimin yaygnlamas ile brokrasi ve ordu kesiminden gelen yeni bir cretli orta snf meydana gelmitir. Toplumsal alandaki bu farkllamalar siyasal oulculukla sonulanmtr. Basn, siyasi partiler ve kar gruplar 50li yllarda artarken, genelde sz konusu yeni ortaya kan snflar tarafndan desteklenen Baas ve Komnist partiler gibi sol yelpazedeki oluumlar geleneksel elitlerin aksine, mezhep ve blge yerine ulus, snf ve meslek kavramlarna vurgu yapmlardr. lke ynetiminde geleneksel elitler kadar sz sahibi olmak isteyen bu yeni orta snfn yeleri, lkedeki baml kapitalizmin kendilerini zmsemedeki baarszlndan dolay liberal demokratik modele kar tavr almlardr. Buna ek olarak 50li yllarn sonlarna doru artan ulusal krizler ve ekonomik istikrarszlklar sz konusu yeni orta snfn yeleri arasnda gl bir devletin gelitirilmesi fikrinin domasna neden olmutur. Bu balamda, nce demokrasi yerine savunma iddialarn gndeme getirmilerdir107. Dolaysyla, bu anlay muhtemelen lkede art arda gelen askeri darbelerin nn aan ve ona meruiyet kazandran etkenlerden birini oluturmutur. Sz konusu askeri darbeler zincirinin ilki 1949 ylnda gerekletirilmitir. Fransz ordusunun 1946da lkeyi terk etmesinden sonra yrrlkte olan ve yl sren liberal demokratik cumhuriyet niteliindeki anayasal dzen 1949da gerekletirilen bir askeri darbe ile son bulmutur108. 1949 ylnda gerekletirilen askeri darbenin banda Snni bir general olan Hsn Zaim bulunmaktayd. Zaim, kendisini Cumhurbakan ilan ettikten sonra ilk i olarak parlamentoyu feshetmitir. Bylelikle, Arap dnyasnda ilk askeri diktatrl kurmu oldu109. Amerikan gizli servisi CIA tarafndan da desteklenen darbe Suriye ve dnya siyaseti asndan bir takm gerekler ortaya koymutur. Salih Akdemir bu hususta unlar belirtmektedir, Suriye asndan bu darbe, bamszlk sonrasnda Suriyesinde siyasetin yegne belirleyici etkenin silahl kuvvetler olduunu aka gzler nne sermektedir. Dnya siyaseti asndan vurgulad gerek ise, Suriyede ve hatta nc dnya lkelerinin hemen hepsinde, emperyalist gler, blgedeki karlarn, darbe ile iktidara getirttikleri askeri rejimler sayesinde gerekletirmilerdir. Bunun en ak
107 108

Hinnebusch, a.g.e., s.245. Syrien, Den Wandel Gestalten, http://bertelsmann-transformation index.de/130.0.html. 109 Chronik, Arabische Republik Syrien, http://www.mittelmeerbasar.de.

36

kant, General Hsn Zaimin kendisini iktidara getiren Amerikann karlar iin, Arap-Amerikan irketi Armakonun kard petroln, Suriye zerinden Akdenize pompalanmasna imkn verecek olan Tapline anlamasn onaylamasdr110. ngiltere ve Fransa gibi batl lkelerin de destekledii darbe, zellikle yksek fiyatlardan ve ar brokrasiden ikyet eden ehirli kitleleri ve siyasi muhalefeti heyecanlandrmtr111. Zira, bamszlk sonrasnda Suriyedeki en nemli sorunlardan biri ekonomik eitsizliin hkm srmesiydi. Bu dnemde zel teebbsn lke ekonomisinde ok nemli bir yerde olmasna karn, Bat dnyas ile bozulan ilikiler ve kk fakat ar sol ve sa gruplar arasndaki mcadeleler iyi organize olmayan i ve ekonomi evrelerinin durgunluunu bsbtn arttrmtr. Bu durum, toplum ierisinde ekonomik reform ynndeki seslerin ykselmesine neden olmutur. Btn bu gelimelerin yannda yoksul snflarn ekonomik ve sosyal mit arzular kabarm ve bunlarn ancak ihtilalci bir rejimle yerine getirilebileceine dair inanlar yaygnlamtr. Dolaysyla, btn bu koullar sosyalist fikirlerin ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Nitekim, Suriyedeki parlamenter rejimi 1949da deviren Hsn Zaim ve sonraki generaller sosyalist sloganlarla ortaya kmtr112. Bu generallerin lkeyi modernletirmek noktasnda genelde otoriter tarzda bir ynetim anlayn ve ilerici toplumsal reform uygulamalarn benimsedikleri sylenebilir. Zira, darbe yoluyla iktidara gelen Hsn Zaim, bir taraftan otoriter ynetim anlayna bal kalarak siyasi partileri ortadan kaldrrken, dier taraftan toplumu ileri bir seviyeye gtrecek reformlardan olan kadnlara seme hakknn verilmesini ve medeni hukukun yaplandrlmasn salamtr113. Zaim, iktidarn srdrme abalar ierisindeyken, be ay sonra Austos 1949da General Sami Hnnavinin nderliinde bir kar darbe ile ynetimden uzaklatrlm ve idam edilmitir. Sami Hnnavi iktidar ele geirdikten sonra yasaklanan siyasi partilerin tekrar faaliyete gemesine ve seimlerin tekrar yaplmasna izin vermi olsa da siyasi yaamn arka plannda ordu bulunmaktayd114.

110 111

Akdemir, a.g.m., s.217. Syria, http://www.countrystudies.us. 112 smet Giritli, Bugnk Ortadounun nemli Sorunlar ( stanbul, . .T. .A. Nihat Sayar-Yayn ve Yardm Vakf Yaynlar, 1978), ss74-75. 113 Syria, a.g.s. 114 en, a.g.e., s.184.

37

Sami Hnnavinin gerekletirmi olduu darbe ngilizler tarafndan desteklenmitir. Bunun en nemli nedeni, ngilizlerin, Suriyeyi, Irakla ayn kampa ekmek istemesidir. O dnemde Irak krallkla yneten Haimi ailesi ngiliz yanls politikalar izlemekteydi115. Gndeme getirilen verimli hilal denen bir projeyle Suriye ile Irak tek bir devlet ats altnda birletirilmek istenmitir. Suriyede sz konusu projeye ilikin en byk destek lkedeki geleneksel glerden yani, muhafazakrlardan gelmitir. Nitekim, darbeden birka ay sonra Kasm 1949da gerekletirilen seimlerde muhafazakr yapdaki Halk Partisinin iktidara gelmesiyle, Suriyede ilk defa Irak ile birleme yanls bir hkmet kurulmu oldu. Fakat Suriyenin Irak ile birlemesi fikrine muhalefetteki sol evreler kar gelmekteydi. Bunlarn temel argmanlar, Iraktaki Haimi Krall ile birleildii taktirde Suriyenin bamszln ve rejimin cumhuriyeti niteliini kaybedecei ynndeydi. Muhalefet ayrca, birleme gerekletii taktirde Suriyenin ngilterenin bir uydusu olacan da iddia etmekteydi. zellikle, Baas Partisi ve Ekrem Hurani (Arap Sosyalist Partisi kurucusu) sz konusu projeyi emperyalist bir komplo olarak deerlendirmitir. Bu kayglardan tr hemen harekete geen Ekrem Hurani ocukluk arkada olan Albay iekliyi yeni bir darbe konusunda ikna etmeye almtr. Zira, Ekrem Hurani ve Edip iekli esasen Suriye politikasnda Iraka kart akm temsil ediyorlard. Ekrem Huraninin de abalar sonucu Sami Hnnaviye ynelik Edip iekli darbesi Aralk 1949da gereklemitir116. Edip iekli darbesinden ksa bir sre sonra 27 Aralk 1949da Halk Partisi nderliinde bir hkmet kurulmutur. Bu hkmet ierisinde Ekrem Huranide bakan olarak yer almtr. Amerikan karlarna uygun politikalar izlenen Edip iekli117 dneminde genel olarak Suriyede kaotik bir ortam sz konu olmutur. Bunun balca nedenleri, parlamentodaki eitli gruplarn anlamazlk iinde olmas, birbirlerine gvenmemesi ve ayrca, ordu ile hkmetler arasnda yaanan gerginliklerdi118. Sz konusu gerginlikler temelde sivil hkmetler ile darbeci subaylar arasndaki iktidar mcadelesine dayanmaktadr. O dnemde kurulan muhafazakr hkmetler ordunun politikadaki gcn snrlamak isterken, darbelerin yaand belirsizlik srelerinde yeteri gce sahip olamayan ordu, lke genelinde gl olan muhafazakr yapdaki eski elitlerin iktidara gelmelerine engel olmak istemitir119. Dolaysyla, mevcut koullar ierisinde Halk Partisi nderliinde kurulan hkmetlerin birka
115 116

Akdemir, a.g.m., s.216. en, a.g.e., ss.184-186. 117 Akdemir, a.g.m., s.217. 118 en, a.g.e., ss.186-187. 119 Schulz, a.g.m.

38

defa istifa etmek zorunda kalmalar olaan karlanmaldr. En son hkmet istifas topraksz kyllerin 1951 ylnda Hama ve Humus kentlerinde ayaklanmalar zerine 10 Kasm 1951de gereklemitir. Sz konusu ayn tarihte ve ayn gnde hkmetin istifasndan birka saat sonra kurulan yeni hkmette istifa etmek zorunda kalmtr. Zira, Edip iekli yeni kurulan hkmetin orduya dost olmad gerekesini ne srmtr120. Mdahale sonrasnda parlamentoyu kapatan iekli, ekonomik ve askeri gelimelere arlk vermi ve toprak aalarnn elindeki topraklara el koymutur. Bu arada iekliye en byk muhalefet Baas Partisi tarafndan gelmekteydi. Baas Partisinin askeri ynetime muhalefet etmesinin nedenleri arasnda, ynetimin muhafazakr iktisadi politikalar izlemesi ve zgrlkleri snrlandrmas, yetkilerin tek bir ahs (Edip iekli) etrafnda toplanmas ve Bat yanls d politikalar izlenmesi gsterilmektedir121. Muhalefetin giderek artmasyla daha sert tepkiler alan iekli, 1952 ylnda lkedeki btn partileri yasad ilan etti. Arap Kurtulu Hareketi Partisi ad altnda yeni bir parti kuran iekli, yeni bir anayasa hazrlatt. Haziran 1953te yaplan referandum sonucunda Suriye halknn byk ounluu yeni anayasay kabul etmitir. Bu anayasayla Suriyede devlet bakanl sistemine geildi ve iekli devlet bakan seildi122. Btn bu gelimeler lkedeki tansiyonu srekli germitir. Artan gerilim sonucunda ayn yl ierisinde yaplan seimlere katlamayan partiler, durumu protesto etmek amacyla Homs kentinde bir araya geldiler. Burada, iekliye kar lke apnda bir isyan hareketi karar alnd. syan hareketinde nemli roller oynayan Drzi aznlklar ve ordu iine szan ieklinin rakipleri 1954 ylnda gerekletirdikleri askeri darbe sonucunda iekliyi iktidardan uzaklatrdlar123. iekliyi iktidardan uzaklatran askeri darbe, askeri bir ynetim yerine sivil bir ynetimi i bana getirmitir124. Yaplan seimlerden sonra muhafazakr yapdaki Millet ve Halk Partileri koalisyon kurarak iktidara gelmitir125. zellikle, toprak sahibi snflarnn

120 121

en, a.g.e., ss.187-188. Ibid., ss.188-189. 122 Syria, a.g.s. 123 Ibid. 124 Akdemir, a.g.m., s.217. 125 entrk, a.g.e., s.152.

39

destekledii Halk Partisinin iktidarda olmas, bu snflarn bu dnemde siyasi iktidar zerindeki glerini gstermektedir126. Muhafazakr partilerin iktidarda olduu 195557 yllarnda radikal siyasi akmlar giderek glendiler. zellikle, Arap Birlii, Bat kartl, Sovyetler Birliine yaknlama, ekonomik ve siyasi alanlarda iyiletirmeler gibi talepler Baas Partisi, Arap Sosyalist Partisi ve Komnist Partiyi bir araya getiren ve birlikte hareket etmelerini salayan temel etkenler olmutur127. Mecliste 22 milletvekilliiyle temsil edilen sz konusu muhalefet partilerin koalisyon hkmetine tepkileri ok uzun srmedi. Gcn, daha ok rencilerden, entelektellerden, krsal kesimden gelen gen subaylardan ve kentlerdeki alan snftan alan Baas Partisi, bu dnemde, Arap Sosyalist Partisi ile birletikten sonra Suriye siyasi hayatnda nemli bir g haline gelmitir128. yle ki, Salih Akdemirin belirttii gibi, 1954te iekliye kar yaplan darbede Baas Partisinin de parma olduu iddia edilmitir129. Baaslar bu dnemde lkede iktidar ele geirmek iin youn aba harcadlar. Siyaset ve ordu iinde nfuzlarn arttrmak amacyla, bir taraftan yeni kurulan hkmetleri protesto ederek iktidardan ekilmelerini saladlar, dier taraftan Genel Kurmay Bakannn istifa etmesinde nemli rol oynadlar. Nitekim, bu etkinliklerinden ksmi baarlar da elde ettiler. rnein, parti, Haziran 1956da kurulan yeni hkmette iki bakanlkla temsil edilmelerine ramen, Genel Kurmay Bakan evket ukayrnn zorla istifa ettirilmesinde etkili olmutur. Fakat yine de btn abalar Baasn iktidar tek bana elde etmesi iin yeterli olmamtr. En bata, toplumsal ve siyasal faktrler buna engeldi. Bir taraftan muhafazakr elitlerin, yani toprak aalarnn ve kentlerdeki sekin ailelerin lke genelinde devam eden egemenlikleri, dier taraftan Baasn kendisiyle ayn siyasi alandaki rakibi konumundaki Komnistlerin gittike glenmesi, partinin hareket alann daraltmaktayd. Btn bu nedenlerden tr Baas Partisi ierisinde iktidara demokratik yollardan gelinemeyeceine dair bir inan domutur. Bu srete dardan destek arama yoluna gidilmi ve bu dorultuda daha nce 1956 ylnda yrtlen kampanyaya tekrar arlk verilerek, Suriyenin Msrla birlemesi konusu gndeme getirilmitir130.
126 127

Hourani, a.g.e., s.444. Syria, a.g.s. 128 entrk, a.g.e., ss.152-153. 129 Akdemir, a.g.e., s.217. 130 Ibid., ss.157-158.

40

Ancak, unutulmamaldr ki, Suriyenin Msrla bir araya gelme abalarnda lkenin i dinamikleri kadar, d dinamikleri de rol oynamtr. Zira, souk sava dneminde, dnyadaki birok lkede olduu gibi Ortadou lkelerinde de, Amerikan ve Sovyet yanls rejimler ortaya kmtr131. Amerika, bu dnemde Eisenhower Doktriniyle Ortadou lkelerini Komnizm tehlikesinden koruyacak tedbirler alma yoluna gitmi ve bu suretle blgedeki lkeleri kendi tarafna ekme siyaseti uygulamtr. Bu erevede Suriyeyi 1957 ylnn balarnda bir Sovyet uydusu olarak deerlendiren Amerika, Suriyeye Eisenhower Dotrinini kabul etmesi iin bask uygulamtr. Bu basklar karsnda lkedeki siyasi liderler ve ordu mensuplar Suriyenin Msrla birletii taktirde gcnn daha da artacan hesap etmilerdir. 6 Austos 1957de Sovyetler Birlii ile ekonomik ve teknik yardm ngren bir anlama imzalanmtr. Bunun zerine birka gn sonra ciddi bir Suriye-Amerika krizi patlak vermitir. Her iki lke diplomatlarn geri armtr. Suriye-Amerikan ilikileri gittike gerginleirken, Suriye ordu kademelerinde tasfiyelere giriilmesi ve Genel Kurmay Bakannn deitirilmesi, blgedeki btn dikkatlerin Suriyeye younlamasna neden olmutur. Komnist ve Sovyet yanls olduu iddia edilen yeni Genel Kurmay Bakan Afif Bizrinin greve gelmesi Batda ve baz blge lkelerinde kaygyla karlanmtr. te yandan Msrla birleme fikri sadece Amerikan basklarndan kurtulmak iin bir are olarak benimsenmemi, ayn zamanda lkenin Iraktaki gerici rejim ile birleme olasln yok etmek iin de gndeme getirilmitir. Bu dnce daha ok ordudaki subaylara aitti132. ubat 1958 tarihinde Msr ve Suriye bir araya gelerek Birleik Arap Cumhuriyetini (BAC) resmen kurmutur133. Ancak, bu birliktelik uzun srmemitir. Aradan geen ksa bir zaman sonra birlik ierisinde huzursuzluklar ba gstermitir. Huzursuzluun kaynan bu birliktelik veya ortaklkta arl oluturan Msrn uygulad baz politikalar oluturmutur. Msr, Suriyenin iilerine mdahalede bulunmu, Suriyeli politikaclar ynetimden uzaklatrm ve karlan sosyalist kanunlarla orta snfn karlarn tehdit etmitir. Btn bunlar birlie kar milliyeti bir muhalefetin g kazanmasna neden olmutur134. Birlie kar muhalefet hem sa hem de sol evreden gelmitir. Sol evrelerin banda, baz Baas Partisi yetkilileri ile Baas Partisi taraftar aznlk mensubu subaylar bulunurken, sa
131 132

Dursun, a.g.e., s.32. en, a.g.e., ss.208-213. 133 Dursun, a.g.e., s.128. 134 Giritli, a.g.e., s.92.

41

evrelerde muhafazakr grteki siyasiler ile ou amdan gelen Snni kkenli subaylar yer almtr. Bunlardan zellikle, aml subaylar Nasr tarafndan nemsiz grevlere atandklarndan dolay birlie tepkiliydiler. Nitekim, birlie son veren askeri darbe aml subaylar tarafndan gerekletirilmitir135. Eyll 1961de Albay Kerim el-Nahlavi liderliindeki Snni subaylarn

aml

gerekletirdikleri darbe ile Birleik Arap Cumhuriyeti sona ermitir. Darbeyi gerekletiren subaylar, darbeyi planlarken, kendileriyle ayn mezhep ve blgeden gelen subaylar stratejik noktalara atamalar dikkat ekicidir. Zira, bu durum Suriyedeki iktidar mcadelelerinde mezhep ve blgecilik faktrnn ne denli nemli olduunu kantlamtr136. Darbeden sonra ordu, Aralk aynda seimlerin yaplmasna karar verdi. Komnist Partisinin seimlere katlmasna msaade edilmedii gibi, eski partilerin yeniden kurulmasna da izin verilmemitir. Kapatlan Halk Partisinin yerine Shabb Partisi, Millet Partisinin yerine ise, Watani Partisi kurulmutu. Bu partiler muhafazakr yapdaki partilerdi. Yaplan seimlerde bu yeni kurulan partiler mecliste ounluu elde etmitir. Muhafazakrlarn hkmet olduu bu dnemde muhafazakr grl eski siyasetilerden Nazn el-Kutsi Cumhurbakan, Mslman Kardeler yesi Maruf Davalibi ise Babakan olmutur. muhafazakrlarn siyasi alandaki gleri bu dnemde de devam etmitir137. ktidara gelen muhafazakrlar ilk i olarak BAC dneminde yaplan milliletirme ve toprak reformlarn iptal etmilerdi. Ardndan da Iraktaki Haimi ynetimine yaknlama politikasn benimsemitir. Bu politikalar Baas Partisinin tepkisini ekmi ve lkede tekrar huzursuzluklarn kmasna neden olmutur138. Ayrca bu dnemde darbeyi gerekletiren aml Snni subaylarn da ordu ve hkmet zerindeki gleri azalmaktayd139. Bu durumun nne gemek iin ordudaki ayn ekip, 1962 ylnda bir kez daha darbe yapma gerei duymutur. Fakat halkn ounluu 1962de seilen sivil hkmet lehine gsteriler yapnca ordunun darbe giriimi baarszlkla sonulanmtr140. Bu sreten sonra ordudaki Snni kkenli subaylar arasnda bitmek bilmeyen iktidar hrs birbirlerini ordudan tasfiye etmeleriyle sonulanmtr. Boalan kademelere aznlk mensubu subaylarn getirilmesi Baas
135 136

Dolaysyla,

en, a.g.e., ss.221-222. van Dam, a.g.e., ss.60-62. 137 en, a.g.e., s.224. 138 Ibid, ss.225-226. 139 van Dam, a.g.e., s.62. 140 Chronik, Arabische Republik Syrien, a.g.s.

42

Partisini ordu ierisinde glendirmitir141. Zira, BACin sona ermesinden sonra yeni ittifak araylarna giren Baaslar, orduya ve daha ok ordu ierisindeki aznlk subaylara ynelmitir. nk hem aznlklar hem de Baas Partisi temelde Snni oligarinin iktidarn ykmak istemilerdir142. Nitekim, orduda hkimiyeti ele geiren Baas subaylar, Nasrc ve Birlikten yana olan subaylarla birleerek, 8 Mart 1963 ylnda gerekletirilen darbe ile BACa son veren darbecileri grevlerinden uzaklatrmlardr. Bu darbeyle beraber Baas Partisi iktidar ele geirmitir143. Darbeci subaylar, temsil ettikleri sosyo-ekonomik kken itibariyle liberal demokrasi modeli yerine, kurumsal erevesi daha ok Sovyetler Birliindeki merkezi demokrasi anlayn anmsatan otoriter ve ihtilalci bir hukuk devleti anlayn benimsemilerdir144. Nitekim, bu dorultuda harekete geen darbeciler, kurduklar Ulusal Devrim Komuta Konseyi denen bir askeri ynetim organ vastasyla, hem orduyu hem de devleti ynetmilerdir. Baka bir deyile, gerek g, sivil hkmetten ok bu organn tekelinde bulunmaktayd145. Sz konusu ynetim organnn iktidar dneminde, Suriyede siyasi partiler kapatlm, parlamenter sistem terk edilmi ve basn zgrl snrlandrlmtr. Bunlarn yerine arlkl olarak Arap Birlii, devletletirme, laikleme ve kadn haklar gibi sylemler ne karlmtr146. Darbeden ksa bir sre sonra, Suriyede tekrar siyasi gerginlikler ba gstermitir. Bu kez, Baas Partisi ierisinde g mcadeleleri ortaya kmtr. Tpk nceki darbe srelerinde olduu gibi burada da blgecilik ve kabilecilik iktidar mcadelelerinde etkili olmutur147. Dier bir etken ise, partinin eski sivil kurucular ile radikal sol akmn etkisindeki gen subaylar arasndaki uyumazlkt148. Buna gre, BAC dneminde kapatlan ve daha sonra tekrar kurulan partide, eski partinin kurucu liderleriyle yeni kurulan Baas Partisinin gen yeleri arasnda ideolojik ayrlklar ortaya kmtr. Birinci grup ierisinde, Pan Arabist olan ve Msrla tekrar birlemeyi savunan Miel Eflak, Selahaddin el- Bitar gibi eski Baasn kurucular ve ideologlar ile Ulusal Devrim Komuta Konseyi bakan Snni bir general olan Emin el-Hafz bulunmaktayd. kinci grupta ise, Hafz Esad, Salah Cedid ve Muhammed mran gibi Alevi kkenli subaylarn ban ektikleri Neo-Baas olarak adlandrlan gen
141 142

Akemir, a.g.e., ss.218-219. Schulz, a.g.m. 143 Akdemir, a.g.m., s.219. 144 Syrien den Wandel Gestalten , a.g.s. 145 en, a.g.e., s.232. 146 Rafik Schami, Die Geschichte Syriens, http://www.rafik-schami.de/dunkleseitederliebe_3.cfm. 147 en, a.g.e., s.234. 148 Syriens Geschichte, Militaerregierungen, http://www.die-wasserpfeifen.de/syrien/syrieninfo06.htm.

43

subaylar vard149. Bunlar daha ok Suriyenin ayr bir devlet olarak sosyalist ilkeler dorultusunda ynetilmesi taraftarydlar150. ktidar mcadeleleri alannda grlen gr ayrlklar ve uyumazlklar, lkede kaotik bir ortamn olumasna neden olurken, ayn dnemde Ulusal Devrim Komite Konseyi Bakan Emim El Hafzn talimatyla Suriyede devletletirme politikalar uygulanmaya konulmutur. Bankalar ve nemli sanayi kurulular kamulatrlm ve toprak reformu balatlmtr. Bylece, o gne kadar iktidar mcadelelerinde ve ynetimin belirlenmesinde sz sahibi olan zengin burjuva ve byk toprak sahibi snfnn ekonomik ve siyasi glerine byk bir darbe indirilmitir151. Ayrca, 1966dan itibaren brokrasideki Snni kkenliler tasfiye edilmi ve yerlerine ounluunu Alevi aznla mensup Baas yeler yerletirilmitir152. Dolaysyla, Emin Hafz zamannda balatlan bu radikal politikalar daha ok aznlklarn, orta ve alt snf mensuplarnn yararna olmutur153. Her ne kadar Emin Hafzn nclnde balatlan sosyalist programlar, savunulan temel grler erevesinde Baaslarn ounun zerinde hem fikir olduklar uygulamalar olsa da, parti ii ideolojik ayrlklara bir de mezhepsel ayrlk konusu eklenince Suriyede yeni bir darbe giriimi kanlmaz olmutur. Bata, Emin el-Hafz gibi ordudaki Snni subaylar, aznlklarn ordu ierisinde gittike glenmelerini nemli bir tehlike olarak grmlerdir. Emin el-Hafzn bunu nleyecek uygulamalar ierisine girmeye balamasyla ortam iyice gerginlemitir. Sz konusu gerginlik aznlklarn ordu ierisindeki gcn krmak154 amacyla bir Alevi generali olan Sallah Cedidi mevkiinden azletmesi zerine kmtr. Bunun zerine, Cedidi destekleyen Alevi subaylar ubat 1966da General Hafz ynetimine bir darbe ile son vermilerdir. Bu darbe ile ayn zamanda Alevi subaylar ilk kez ordu ve hkmet ierisinde kontrol ele geirmilerdir155. Darbeyi gerekletiren kadronun banda, Salah Cedid, Muhammed mran ve Hafz Esad gibi Alevi kkenli subaylar bulunmaktayd156. Baas Partisinin sol kanad ile ibirlii yapm
149 150

Akdemir, a.g.e., s.219. Syriens Geschichte, Militaerregierungen, a.g.s. 151 Schami, a.g.m. 152 Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Ortadou, Siyaset, Sava ve Diplomasi ( stanbul, Alfa Yaynlar, 2005), ss.463-464. 153 Schulz, a.g.m. 154 Akdemir, a.g.m., ss.219-220. 155 Giritli, a.g.e., s.93. 156 Akdemir, a.g.m., s.220.

44

bu kadro, ordunun tekrar Snni Araplarn etkisine decei korkusu ile Msr ile birlemeye kar km ve Sovyetler Birlii ile sk ilikiler kurmutur157. Darbeci subaylar, sivil hkmetin bana Snni cemaate mensup ve feodal bir aileden gelen Nur al-Din Attasiyi getirmilerdi. Baas Partisi yesi Attasinin banda bulunduu hkmet, ekonomik ve sosyal alanlarda Sovyetlerle alarak sosyalist politikalar uygulamaya devam etmitir158. Bu dnemde Baas Partisinin ve gizli servisin kamu hayat zerindeki etkisinin yava yava artt gzlenmektedir159. te yandan, 1966 darbesinden bir yl sonra srail ile yaplan ve yenilgi ile sonulanan alt gn savalar, Suriyede iktidar alannda tekrar deiiklikler yaanmasna neden olmutur. Yenilgi ile beraber, Msr ve Suriyedeki radikal sosyalist rejim gzden dmtr. Salah Cedid ve onun sivil hkmetteki temsilcisi olan Attasi yaanan yenilgi sonrasnda ciddi yaralar alrken, hkmette Savunma Bakanl ve Hava Kuvvetleri Komutanl grevini yrten Hafz Esad glenerek ne kmtr160. Hafz Esadn Salah Cedid arasndan anlamazlk sadece srail konusunda snrl kalmamtr. Bu iki general arasndaki rekabet askeri, sosyo-ekonomik ve d politika konularn da iermekteydi. rnein, Esad, srail ile mcadelede Araplarla ibirlii yaplmasn isterken, Cedid ve sivil hkmeti sz konusu mcadele iin en iyi yolun lkedeki devrimci sreci hzlandrmak olduu kanaatindeydiler161. Dolaysyla, bu durum parti ierisinde ayrlklara neden olmu ve partinin sivil kanad zerinde etkili olan Cedid ile partinin Esada bal askeri kanad arasndaki atma 1970 ylna kadar devam etmitir162.

3.4. Genel Olarak Hafz Esad Dnemi

13 Kasm 1970 ylnda kansz bir darbe giriimiyle iktidar ele geiren Hafz Esad, Suriyede otuz yl gibi uzun bir sre iktidarda kalmtr. lkeyi ynettii dnem, hem souk savan

157 158

Giritli, a.g.e., s.93. Chronik, Arabische Republik Syrien, a.g.s. 159 Shami, a.g.m. 160 Syria, a.g.s. 161 en, a.g.e., s.263. 162 Syria, a.g.s.

45

iddetlendii hem de blgesel g kaymalarnn yaand hareketli yllara denk gelmitir163. Alevi kkenli Esadn iktidar ele geirmesi ve sonrasnda ilk Alevi Devlet Bakan olmas, lke nfusunun %12sini oluturan Alevi aznln, ekonomik ve sosyal ayrmcla maruz kalan bir dini cemaat olmaktan kurtarm ve ynetimde hkim duruma gelmesini salamtr164. Esad dneminde Suriye, zayf, istikrarsz bir lkeden etkili ve istikrarl bir blgesel g haline gelmitir165. stikrarn salanmasnda, Esadn uygulam olduu politikalar ve iktidar elitinin nceki dnemlere kyasla, geldikleri blge ve mezhep asndan (ou Alevi kkenli) daha homojen bir nitelikte olmas bunda etkili olmutur. Otuz yl boyunca ynetim srecinde siyasi ve askeri iktidar elitlerinin yapsnda byk bir deiim olmamtr166. Hafz Esad, Suriyeyi ynetirken iki noktaya nem vermitir. Bunlardan birincisi, ynetimi olas i ve d tehditlerden korumak; ikincisi ise, uygulad politikalara geni bir kitle destei salamaktr. Ynetimi boyunca ulusal birlii tesis etmek isteyen Esad, bunu, oulcu bir ynetim yerine otoriter bir ynetimle gerekletirmeye almtr167. Darbeden ay sonra 16 ubat 1971de Suriyede geici bir anayasa ilan edilmitir. Siyasi desteini arttrmak isteyen Esad, 85 Baas, 40 milliyeti ve sol parti yesi, 48 eitli ii rgt, kyl ve meslek organizasyonlarnn temsilcilerinden oluan 173 sandalyeli Halk Meclisini kurdurmutur. Bu meclisin grevi, yeni bir anayasa hazrlamakt. 12 Mart 1971de yaplan referandumda Esad, yedi yllk bir dnem iin Devlet Bakan olmutur168. Bu dnemde lkedeki toplumsal huzursuzluklar 31 Ocak 1973te anayasann ilan edilmesinden sonra balamtr. nceki anayasalarda yer alan devletin dini slamdr ibaresi 1973 anayasasnda belirtilmemitir. Bunun zerine, bata Mslman Kardeler olmak zere lkedeki muhafazakr evreler, protesto eylemlerine ynelmilerdir. Geri adm atmayan Esad, gerginlii azaltmak iin Devlet Bakannn mutlaka Mslman olmas gerektiini bildiren bir maddeyi anayasaya koydurmutur. 1973 ylnn mart aynda yaplan referandumla anayasa
163 164

Amanov, a.g.e., s.194. van Dam, a.g.e., s.119. 165 Eyal Zisser, Ortadou-Gei ve Halefiyet-Sreklilik ve Deiim, Avrasya Dosyas ( stanbul: ASAM Yaynlar, 2000), cilt:6, say:1, s.118. 166 Amanov, a.g.e., s.199. 167 en, a.g.e., s.273. 168 Ibid.

46

%97,6lk bir oy oranyla kabul edildii halde, nisan aynda am ve Halepte ayaklanmalar kmtr169. Bu arada ayn yl ierisinde (1973) Suriye, Msr ile birlikte sraile aniden saldrmtr170. srail ile giriilen bu savata, Suriyedeki ekonomik dengeler sarsntya uramtr. Petrol rafineleri, limanlar ve elektrik santralleri srail tarafndan bombalanmtr171. Yaanan ekonomik kayplar gittike artarken, rvetilik, adam kayrmaclk ve parti ideolojisi (Arap Nasyonalizmi) ile uygulamalar arasndaki eliki, rejimin sava sonras dnemde artk inandrcln kaybetmesine yol amtr. Ayrca bu dnemde Suriyenin komularyla ilikileri ktlemitir. 1976da Suriye ordusu Lbnanda Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda cereyan eden i savaa mdahale ettiinde, mdahale srasnda ordunun neden Lbnandaki Marun-Hristiyan milisleri koruduu ve destek verdii de pek anlalamamtr. Yine bu zaman srecinde rdn ile atmaya girilmi ve Irakla ilikiler ciddi bir ekilde gerilemitir172. Esad, byle bir ortamda Sovyetler Birilii ile yakn ilikiler gelitirmek istemi ve bu suretle, lkenin bulunduu corafyadaki yalnzln gidermeye almtr. Btn olumsuzluklara ramen, bu sayede Suriye, Ortadou blgesinde nemli bir g haline gelmitir173. Darda yaanan bu gelimeler karsnda, ierde Esad, toplum zerinde tahakkm kurmaktayd. ubat 1978 ylnda yaplan referandum sonucunda tekrar devlet bakan seilmitir. Suriyede rejim bu tarihten sonra, Snni muhafazakr kesim arasnda geni taban olan Mslman Kardeler ile kanl atmalar yaamtr. Sz konusu atmalarn ilki Halepteki askeri akademideki 60 rencinin Haziran 1979da dzenlenen silahl bir saldrda ldrlmesi zerine kmtr. ldrlen rencilerin ou Alevi kkenliydi. Olaydan Mslman Kardeleri sorumlu tutan hkmet, hemen harekete geerek, Mslman Kardelerin hapishanede tutuklu bulunan 15 yesini idam ettirmitir. Mslman Kardeler ise, bu dnemde eylemlerini geniletmeye almtr. 80li yllarn banda Hama, Halep gibi kentlerde kitlesel gsteriler dzenlemi, i yerleri ve okullar kapattrmay baarmtr. 1980de gittike artan kaos ortamnda, Hafz Esada ynelik baarsz bir suikast giriiminde bulunulmutur. Rejim, bu olaydan sonra sert bir karlk vermi ve Mslman Kardeler
Ibid, ss.274-275. Esad, 1967de srailin igal ettii stratejik nemdeki Golan Tepelerini 1973teki savata geri alamamasna ramen, bu sava kendisinin kazand bir zafer olarak kullanmtr. Bkz, Schulz, a.g.m. 171 en, a.g.e., s.281. 172 Schulz, a.g.m. 173 Amanov, a.g.e., s.194.
170 169

47

mensubu 550 mahkum hcrelerinde ldrlmtr174. Mslman Kardeler ile Baas rejimi arasndaki en kanl atma ise, ubat 1982de slami kktenciliin kalesi olarak nitelendirilen Hama kentinde patlak vermitir. Kent halknn ve kktenci slamc muhalefet glerin rejime kar birlikte katld silahl bir ayaklanma gerekletirilmitir. Ayaklanmann balangcnda slamc muhalefet gleri kentte bulunan devlet grevlileri ve Baas Partisi yetkililerine kar katliamlara girimitir. Ayaklanma hzla yayld bir srada ordu birlikleri kente girerek, ayaklanmay kanl bir ekilde bastrmtr. Tahminlere gre bu ayaklanmada ldrlenlerin says 5 ile 25 bin kii arasnda deimektedir. ldrlenlerin ou ise, Hama halkyd175. Bu olay, Alevi topluluun kendi iinde dayanma balarn glendirmi ve Hafz Esad Suriyede rakipsiz bir konuma getirmitir176. Rejim dndan gelen tehditlerin bertaraf edilmesinden sonra bu kez rejim ierisinden Esada ynelik bir tehdit ortaya kmtr. Hama olaylarndan bir yl sonra Esadn ar bir hastalk geirmesi, devlet bakannn kim olacana dair speklasyonlarn ortaya kmasna sebep olmutur. Sz konusu speklasyonlara bir son vermek iin Esad, aralarnda kardei Rfaatn da bulunduu Abd al-Halim Khaddam ve Zuhair Mashariqa gibi isimleri halefi olarak ilan etmitir. Fakat 1984 ylnda iki karde arasnda meydana gelen anlamazlklar sonucunda Rfaat, aabeyi Esada kar bir darbe giriiminde bulunmu ancak baarsz olmutu. Aabeyi tarafndan hayat balanan Rfaat, buna karlk lkeden uzaklatrlm ve Fransaya srgne gnderilmitir177. 80li yllarn ortalarndan itibaren ise, rejim asndan nemli gelimeler yaanmtr. Bata petrol fiyatlarndaki d, yolsuzluk ve rvetiliin devam etmesi, lkenin uluslararas platformdaki izolasyonu ve ekilen dviz sknts gibi sorunlar, devleti yneten Baas Partisini zor durumda brakmtr. Btn bu olumsuz tabloya, 1990l yllarn banda Sovyetler Birliinin dalmas ve Dou Bloku lkelerinden gelen d yardmlarn kesilmesi durumu da eklenince Esad, lkeyi bu skntl ortamdan kurtarmak iin pragmatik bir karar alm ve Batya yaklama politikalarn devreye sokmutur. Sz konusu politikalar erevesinde Iraka kar yrtlen I.Krfez Savanda Amerika Birleik Devletlerinin

174 175

en, a.g.e., ss.278-279. Van Dam, a.g.e., ss.183-186. 176 en, a.g.e., s.279. 177 Khalatbari, a.g.m.

48

tarafnda yer alan Suriye, Iraka Bar Gc nezlinde asker gndermi ve bunun karlnda krfezdeki Arap lkelerinden parasal yardm almtr178. Hafz Esad 2000 ylnda geirmi olduu bir rahatszlk sonucunda hayatn kaybetmitir. Esad dnemi iin ksaca u saptama yaplabilir: Bu dnemde Suriye, Baas Partisinin totaliter kudretinin etkisinden kp, Esadn otoriter gcnn etkisi altna girmitir179.

178

Richard Schapke, Der Lwe von Damaskus, Hafez el Assad und das moderne Syrien, http://www.diekommenden.net/dk/bn-ai/assad.html. 179 Ibid.

49

4. SUR YEDE S YAS YAPI

almann bu aamasnda Suriyedeki mevcut siyasi sistemin nitelii zerinde durulacaktr. Zira, lkede son zamanlarda reform hareketleriyle beraber bir deiim sreci yaanmaktadr. Bu balamda, sz konusu deiim veya dnm srecinin demokratik bir sisteme doru bir ynelii ifade edip etmediini anlamak iin ncelikle Suriyedeki siyasi sistemin niteliini ve sistem ierisinde yer alan nemli kurumlar ve aktrleri incelemek faydal olacaktr.

4.1. Siyasi Yapnn Otoriter Nitelii

Her ne kadar Suriye grnte siyasi yap olarak ok partili bir ynetim anlayna dayanan bir Bakanlk Cumhuriyeti olarak tanmlansa da180, birden ok partinin varlna ve gerekletirilen dnemsel seimlere bakarak, lkede gerek anlamda demokratik bir sistemin ve demokratik bir oulculuk anlaynn var olduu yargsna varmak doru olmaz. Nitekim, Klalnn da belirttii gibi, ok partinin varl her zaman iin gerek bir demokrasi anlamna gelmeyebilir. Zira, oulculuk esasen sayya deil farkllklara dayanmaktadr181. Suriyede devlet bakan snrsz ve mutlak bir ynetim gcne sahiptir182. Bu g, Hafz Esadn iktidar ele geirmesinden sonraki srete elde edilmitir183. Ondan ncesinde (Hafz Esad iktidara gelmeden nce) ise, her ne kadar dta (souk sava dnemi ve byk gler arasndaki rekabet) ve ite (toplumsal gerginlikler ve ordunun siyasallamas) meydana gelen olaylar Suriyeyi ksmen sahip olduu demokratik gelenekten hzla uzaklatrm olsa da184, anayasa ve parlamentoda az ok demokratik gelenein var olduu sylenebilir. Zira, Suriye, 1946 ylnda bamszln kazandktan sonra liberal demokratik nitelie sahip bir anayasa ile

180

Syrien,http://www.reintegration.net/syrien/index/htm. Ayrntl bilgi iin bkz. Klal, a.g.e., s.246. 182 Demokratie Focus: Syrien, http://www.nahostfocus.de/page.php. 183 Andre Bank ve Carmen Becker, Syrien unter Bashar al-Asad: Strukturen und Herausforderungen, http://www.imi-online.de/2005.php3?id=1098. 184 Samir Aita, Assad junior sitzt in der Falle, http://www.taz.de/pt/2005/07/08.nf/mondeText.artikel,a0054.idx,16.
181

50

idare edilmeye allmtr185. 1949dan Baas Partisinin tek bana iktidar olduu zamana kadar (1963) meydana gelen saysz askeri darbelere ramen, Suriye parlamentosu, yaps itibariyle toplumun genelde her kesimini temsil eden siyasi partileri iinde barndrmtr. rnein, askeri darbelerin ilk dnemlerinde, darbe sonrasnda yeniden faaliyete geirilen parlamentoda, tamamen zt kutuplarda yer alan siyasi partilerden Mslman Kardeler ve Komnist Partisi ayn mecliste bir arada temsil edilmitir186. Bu ksmi demokratik gelenek Esad dnemiyle beraber anlamn tamamen kaybetmitir. Parlamento, anayasa ve parti gibi demokrasi asndan nemli kurumlarn Esad dneminde ii boaltlm ve kiisel egemenliin birer paras haline getirilmitir. Nitekim, demokratik sistemlerde ne kan dnce, ifade ve rgtlenme zgrl ile siyasi alanda rekabet ve serbest basn gibi temel unsurlar Suriyedeki mevcut egemenlik anlaynda bir anlam ifade etmemektedir187. Parlamentonun fiili olarak hibir yasama yetkisine sahip olmad, yalnzca milliyeti sol izgideki partilerin yasal olduu ve bunlarn da sistem ierisinde etkisiz kald ayrca, halkn iradesini ynetime yanstan seimlerin sonucunun daima nceden belli olduu ve son olarak toplumun byk lde her trl ifade ve katlm imknnn kstland188 lkede, demokratik oulcu bir yapdan sz etmek gtr.

4.1.1. Kiisel Egemenlik

Suriyede 1963 ylnda Baas Partisinin tek parti olarak iktidara gelmesinden sonra uygulanan kolektif liderlik prensibinin yerini, tamamen kii olarak Hafz Esada gre biimlenmi bir bakanlk monarisi189, ya da Bank ve Beckerin ifade ettikleri gibi neopatrimonyal eilimlerin gl olduu otoriter-baskc bir bakanlk rejimi almtr190.

185

Yasemin Serbest, Die Aussenpolitik Syriens, http://www.weltpolitik.net/Regionen/Naher%20u.%20Mittlerer%20Osten/Syrien/Grundlagen/Die%20Au%DFen politik%20Syriens.html#_ftnref21. 186 Aita, a.g.m. 187 Maurice Duverger, Politikaya Giri (Ankara:Varlk Yaynevi, 1964), s.96. 188 Hans Gnter Lobmeyer, Suriye:Leviathann Diyar, Der: Ferhad brahim ve Heidi Wedel, Ortadouda Sivil Toplum Sorunlar ( stanbul: letiim Yaynlar, 1997), ss.94-95. 189 Ibid. 190 Bank ve Becker, a.g.m.

51

Max Weber tarafndan tanmlanm patrimonyal egemenlik tipinin191 modern biimi olan neopatrimonyalizmde, patrimonyal egemenlik anlayyla rasyonel-brokratik egemenlik anlay biraraya gelmektedir. Burada, esasen patrimonyalizme ait unsurlardan biri olan ahsi ilikilerin, yasal brokrasi ile bir noktada bulutuu bir yap sz konusudur. Daha ok siyasi alanda karlkl kar ilikileri ana dayanan bu yapda, patron (devlet bakan) kamusal kaynaklar ve hizmetleri, menfaatleri dorultusunda belli odaklara aktarmaktadr. Sz konusu kaynaklarn ve hizmetlerin aktarmnda, akrabalk ve geleneksel toplumsal ilikiler nemli etkiye sahiptir192. Suriyedeki mevcut sistem yukarda tanmlanm neopatrimonyal egemenlik anlay ile paralellik gstermektedir. Rejimin banda bulunan kii, devlet bakanl, parti genel sekreterlii ve silahl kuvvetler bakomutanl sfatlaryla tm devlet ve toplum kurumlarn karmak ve dallanm kar ilikileri ayla kendine balamaktadr193. Hi kukusuz bu noktada rejim ierisindeki elitler nemli ileve sahiptir. Nitekim, devlet bakan brokrasi, Baas Partisi, ordu ve istihbarat birimleri gibi nemli kurumlar kendine balarken, bunu patronaj kanal vastasyla elitler zerinden gerekletirmektedir194. Rejim asndan stratejik mevkilerde grev alan bu elitler, devlet bakanna bal ve ona mutlak sadakat ierisindedirler195. Bu bakmdan gerek siyasi erki belirleyen ey resmi grev ve ideoloji deil, himaye ilikileri (patronaj) a ierisindeki bireysel konumdur. Bu konum Lobmeyere gre, sklkla astlarn stlerinden daha fazla sz hakkna sahip olma frsatn sunabilmektedir196. Mevcut sistem, her ne kadar i ve d politikadaki arln kaybetmise de Baas Partisine197, siyasi rantlara, tolere edilen yolsuzluklara ve alevi-militer ekirdek kadrosuna

191

Patriyarkalizmin patrimonyal otoriteye dnmesiyle, baka bir deyile efin mal varlnn artmas ve otorite altnda bulundurduu alanlarn genilemesi ile, geleneksel otoritenin srdrlebilmesi iin, bir ynetim rgt gerekli hale gelir. Bu rgt meydana getiren memurlar, patrimonyal efin akrabalar ve kendine yakn tebas arasndan seilir. Bu memurlar, ef ile yakn kiisel ilikiler iinde bulunurlar ve grdkleri fonksiyonun nemine gre, efin masasna kabul edilirler. Patrimonyal otoritenin srdrlmesini salayan kurulular ise, askeri birlikler ve idare rgtdr. Bkz. Cokun San, Max Weberde Hukukun ve Meru Otoritenin Sosyolojik Analizi, (Ankara: Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi,1971), s.99-103. 192 Gero Erdmann, Neopatrimoniale Herrschaft, Der bergang zur Demokratie ist nicht gelungen, http://www.inwent.org/E+Z/1997-2002/ez1001-6.htm 193 Lobmeyer, a.g.e., s.94. 194 Bank ve Becker, a.g.m. 195 Serbest, a.g.m. 196 Lobmeyer, a.g.e., s.94. 197 Serbest, a.g.m.

52

dayanmaktadr198. zellikle, Esad ailesinin ve dier Alevilerin ordu ve istihbarat birimleri ile ekonomideki kilit pozisyonlar ellerinde tutmaktadr. Bunlarn yan sra, ticaretle uraan ve st tabakaya ait olan Snni burjuva snf da rejim asndan nemli bir rol oynamaktadr. Esad, 70li yllardaki uygulad liberalleme (I. nfita) programyla zel sektr glendirmi ve bu suretle bunlar (Snni burjuvalar) kendi tarafna ekmeye almtr199. zetle, Hafz Esad tarafndan temeli atlan kiisel egemenlik sistemi, patronaj ve kar ilikileri ana dayanmaktadr. Rejim, korporatizm ve kar ilikileri yardmyla temelini salamlatrrken, ayn zamanda farkl siyasal ve toplumsal gruplar ile heterojen yapdaki etnik ve dinsel unsurlar bir araya getirmek suretiyle kendine balamaktadr. Bu yolla sistem istikrar kazanmaktadr200. Suriyede devlet bakan, toplum ierisine nfuz etmek iin sadece devlet kurumlarn kendi kiisel egemenliinin bir paras haline getirmemekte, lkedeki sivil toplum unsurlarn da bu ynde kullanmaktadr. Hafz Esad dneminde rgtl sosyal hayatn nemli bir unsuru olan sivil toplum rgtlerinin Esadn kiisel egemenliinin bir paras olduu iddia edilebilir. nk devletten zerk olan ve yurttalarn kamu nndeki haklarn ve fikirlerin ifade edilmesini salamak ve gerekirse devletten hesap sormak gibi ilevlere sahip olmas gereken sivil toplum unsurlarnn Suriyede daha ok devlet gdmnde olduu grlmektedir. Bunlar, (kyller birlii, sendikalar birlii, renci birlii vs.) her ne kadar ye saylar 70li yllarda hzla artm olsa da, balangtaki ilevlerinden yani, temsil ettikleri toplumsal gruplarn karlarn savunma ilevlerinden yoksun braklarak, Esadn kiisel egemenlik sistemine entegre edilmitir. Sz konusu rgtler bu haliyle temsil ettikleri toplumsal grubun btnne yarar salayamamaktadr. Salanan yarar kolektif olmaktan ziyade bireysel trdendir. nk bu rgtler Esad devrinde kurumsal himaye alar haline getirilmitir. Zira, bu adan bakldnda parti ve kitle rgtlerinin grevi, egemen elit ile toplum arasndaki aktarma istasyonlar olarak nemli toplumsal gruplar Esadn egemenliindeki himaye alarna balamak olmutur201. Dolaysyla, Suriyedeki kiisel egemenlik sistemi ierisinde yer alan devlet ve toplumsal kurumlarn esas amac siyasal oulculua hizmet etmek deil, tam aksine oulcu ortam
198 199

Bank ve Becker, a.g.m. Serbest, a.g.m. 200 Ibid. 201 Lobmeyer, a.g.e., ss.96-98.

53

snrlayarak toplumu denetim altna almak olmutur202. Sz konusu kar ilikileri ve himayecilik alaryla yaplandrlm egemenlik anlaynda, snrlandrlm seim kanunlarnn, rejim tarafndan devirilen partilerin ve korporatistik kitle rgtlerinin demokrasi adna hibir arl bulunmamaktadr203.

4.1.1.1. Kiisel Egemenlii Destekleyen Unsurlar a. Anayasa 1973 ylnda ilan edilen Suriye Anayasas, Osmanl, Fransz ve slam kanun sistemlerinin birer sentezi niteliinde olup, genel erevesi 19.yyda Batda eitim grm Arap Nasyonalist hareketi ierisinde yer alm nderlerin fikirleri tarafndan izilmitir. Zira, devletin eklini belirlemi olan Suriyeli ulusalclarn benimsemi olduklar Arap Nasyonalizm ideolojisi anayasada yer almtr. Buna gre, 1973 anayasas Suriyeyi blnmez Arap ulusunun yalnzca bir paras olarak deerlendirmekte ve btn Arap halklarn tek bir devlet altnda toplayan birleik bir Arap devletine vurgu yapmaktadr. Dolaysyla, anayasann ideolojik bir tarafnn olduu sylenebilir204. Devletin halk, sosyalist bir cumhuriyet olarak tanmland anayasada egemenliin asl kaynann halkn kendisinde olduu belirtilmektedir205. Bu balamda, vatandalarn eitlii, inanlarn serbeste yerine getirilmesi ve kadn-erkek eitlii gibi206 temel yurttalk haklarndan sz edilmektedir. Bunlarn yannda politik, ekonomik, sosyal ve kltrel haklarn da anayasann gvencesi altnda olduu belirtilmektedir207. Ancak, anayasada hibir ekilde rk, dil ve cinsiyet eilimleri konusunda yurttalara gvence verilmemektedir208. te yandan, gerek devlet bakannn gerekse Baas Partisinin lke ynetimindeki ayrcalkl stats anayasann ilgili maddelerinde gvence altna alnarak, devlet bakanna snrsz bir

202 203

Serbest, a.g.m. Bank ve Becker, a.g.m. 204 Syria, a.g.s. 205 Ibid. 206 Syrien, Den Wandel Gestalten, a.g.s. 207 Syria, a.g.s. 208 Syrien, Den Wandel Gestalten, a.g.s.

54

g verilmitir209. Anayasann 131. Maddesine gre, yargnn bamszl yarg meclisinin en st noktasnda olan devlet bakannn gvencesi altndadr. Devlet bakannn kanunlarn ekillenmesinde ve yrtlmesinde nemli etkisi bulunmaktadr210. Ynetimin en st noktasnda bulunan devlet bakan (Hafz Esad ve sonrasnda olu Bear Esad) bu nvanyla birlikte Baas Partisi genel sekreteri, Ulusal lerici Cephe (U C) nderi ve hatta Silahl Kuvvetler Bakomutan sfatlaryla; babakan, nemli devlet memurlarn ve askeri personelini atama, sava ve olaanst hal ilan etme, anayasay deitirme, genel af ilan etme211, parlamentoyu feshetme212 ve hkmeti drme213 yetkilerine sahiptir. Dolaysyla, burada Esad, kendi rejimini glendirmek iin anayasay kendisine mutlak bir g kazandracak ekilde dzenlemi olduu aka grlmektedir214. Devlet bakannn yan sra, Baas Partisinin de anayasal olarak rejim ierisinde nemli bir gc bulunmaktadr. Dier partilerden ayrcalkl bir konuma sahip olan Baas Partisi, anayasann 8.maddesine gre, devlet, toplum ve Ulusal lerici Cephe ierisinde nderlik rol hkme balanmtr215. Son olarak Suriyede devletin hukuksal niteliine bakldnda, bir hukuk devleti iin n art olan gler ayrl ilkesinin burada geerli olmad grlmektedir. Bunun temel nedeni, rejimin yasama ve yargy bask altnda tutmasdr. Yasama, yrtme ve yarg mevcut yapsyla daha ok rejimin ve devlet bakannn ayrcalkl durumunu desteklemektedir216.

b. Parlamento ve Partiler Gnmzde Suriyede nceki dnemlerden farkl olarak askeri darbelerin ya da d glerin fiili mdahalelerine maruz kalmayan ancak, temeli Hafz Esad tarafndan atlan tek bir kiinin merkezde olduu otoriter rejime ait bir parlamento mevcuttur. Suriyedeki parlamento, yaps itibariyle gerek anlamda demokrasi ile ynetilen lkelerdeki parlamentolardan ilev ve

209 210

Ibid. Syria, a.g.s. 211 Government,http://www.traveldocs.com/sy/govern.htm. 212 Syria,a.g.s. 213 Bank ve Becker, a.g.m. 214 en, a.g.e., s.275. 215 Hans Gnter Lobmeyer, a.g.e. Bkz. dipnota. s.95. 216 Syrien, Den Wandel Gestalten,a.g.s.

55

arlk olarak farkldr. Zira, ncelikle lkedeki parlamentonun yasama yetkisi olduka snrldr217. zellikle, gvenlik, d politika, insan haklar, bte gibi konular zerinde kontrol bulunmayan parlamentonun yetkileri, herkes tarafndan bilinen ve ihlal edilmemesi gereken bir krmz izgi tarafndan snrlandrlmtr. Bu snr ierisinde devlet bakannn politikalar ve gvenlik aygtlarnn rol herhangi bir ekilde sorgulanamaz. Yolsuzluk, askeri ve d politika konular ise parlamenterlerin sorumluluk alan dndadr218. Parlamento ounlukla sadece ekonomik sorunlarn tartld bir platform niteliindedir. Bnyesindeki milletvekillerinin rejimin politikalarn hibir zaman ak bir ekilde eletirememesi onun esasnda rejimin ve devlet bakannn bir enstrman olduunu gstermektedir219. Parlamentodaki korporatist yap da bunu desteklemektedir. Buna gre, seimlerin drt ylda bir yapld 250 milletvekillii koltuuna sahip parlamentoda, sandalyelerin yardan biraz fazlas ii snf mensuplarna ve iftilere rezerve edilmitir220. Siyasi partiler ise, tamamen rejimin menfaatleri dorultusunda, rejim tarafndan devirilen partilerdir221. Bunlar Baas Partisi liderliinde Ulusal lerici Cephe (U C) adyla bir tr koalisyon ierisinde faaliyet gsteren sosyalist, komnist ve milliyeti izgideki partilerdir. Gerek anlamda muhalefet partilerinin yerine getirdii ilevlere sahip olmayan U C partileri kurulularndan bu yana rejimden ayr bamsz bir politika ortaya koyamamtr. Daha ok, rejimin oulcu bir yapya sahip olduu imajn vermek ve bylece rejime meruluk kazandrma grevini yerine getirmektedir. Dolaysyla, U C dnda yer alan partilerin rejim tarafndan yasa d kabul edildii gerei gz nne alndnda222, denilebilir ki, parlamento yaps gerei daha ok siyasi glerin rejim menfaatine devirildii bir alan olarak hizmet etmektedir223. Grld gibi, Suriyedeki otoriter rejim, gerek anlamda muhalefet glerini bnyesinde barndrmamaktadr. Sistem ierisinde yer alan partiler ideolojik olarak rejime yakn partilerdir. Bu partiler anayasal olarak parlamentonun te ikilik bir ounluunu temsil etmektedir. Bunlar arasnda nder parti olarak kabul edilen Baas Partisi daima en ok
Bank ve Becker, a.g.m. en, a.g.e., s.275. 219 Syrien, a.g.s. 220 Schapke, a.g.m. 221 Bank ve Becker, a.g.m. 222 Ibid. 223 Ferhad brahim, Eine praesidiale Monarchie zwischen Kontinuitaet und Diskontinuitaet, Politische Strukturen in der Zeit der Stagnation http://www.forschungsstelle-drittewelt.de/Dokumente/AP/AP_FSDW_31_Ibrahim.pfd-zusaetzliches Ergebnis.
218 217

56

sandalyeye sahip parti konumundadr224. 19982002 yasama yllar arasndaki partilere ve sahip olduklar sandalye saysna bakldnda durum daha net bir ekilde anlalacaktr. yle ki; Baas Partisi 135 milletvekilliine yani, parlamentodaki sandalye saysnn yardan fazlasna sahipken dier partilerden, Arap Sosyalist Birlii ve Sosyalist Birlik Partisi 7 milletvekillii, Suriye Komnist Partisi, Birleik Komnist Partisi, Arap Sosyalist Hareketi ve Birleik Sosyalist Demokrasi Partisi 4 milletvekillii ve son olarak Arap Sosyalistleri Hareketi 2 milletvekillii ile temsil hakkna sahip olmutur. Bamsz adaylar ise, 83 sandalye saysna sahiptir225. simlerinden de anlalaca zere Suriyedeki partiler ideolojik olarak birbirine ve rejime yakn partilerdir. Bat demokrasilerinde grlen hkmeti denetleme ve eletirme hakkna sahip ve serbeste tekilatlanabilen muhalif partilere226 Suriyede rastlanmamaktadr. Gerek anlamda muhalif partilerin olmad bir ortamda seimlerin demokrasiye ne lde hizmet ettii kukuludur. Suriyede gerek devlet bakanl seiminde yaplan referandum, gerekse milletvekili seimleri, halkn gerek anlamda bir inisiyatif kullandn dorulamamaktadr. Yaplan her iki seimde de halk hibir ekilde ynetimi ve devlet bakann deitirememektedir227. imdiye dek yaplan bakanlk seimlerinde devlet bakanlarnn her zaman yzde doksann zerinde oy ald grlmtr. rnein, Hafz Esad, yedi yllk dnem iin 1971de yaplan bakanlk seiminde %99,2 ve 1991de %99,9 oy almtr. Ayn ekilde Esadn olu, Bear Esad 2000 ylndaki referandumda oylarn %97,29unu alarak iktidara gelmitir228. Suriyedeki devlet bakanlarnn oylarn neredeyse tamamn alarak seilmeleri, akla totaliter rejimlerdeki siyasal katlm biimini getirmektedir. Zira, tek-partiye dayanan totaliter sistemlerde yurttalar demokratik sistemlerde olduu gibi oy kullansalar da oylama sonularnda hibir zaman kadrolarn ve liderlerin deitii grlmemektedir. Genelde, tekparti tarafndan belirlenen lider aday ounlukla %90n zerinde oy almaktadr229.

224 225

Politics of Syria, http://www.answers.com/topic/politics-of-syria.

Ibrahim, Eine praesidiale Monarchie zwischen Kontinuitaet und Diskontinuitaet, Politische Strukturen in der Zeit der Stagnation. 226 Daver, a.g.e., s.185. 227 Politics of Syria, a.g.s. 228 en, a.g.e., s.273.280.313. 229 Kapani, a.g.e., s.142.

57

Nitekim, devlet bakannn seimi konusuna biraz daha ayrntl bir ekilde bakldnda, Suriyede tpk totaliter rejimlerde olduu gibi, devlet bakan aday referandumdan nce resmi olarak Baas Partisi tarafndan belirlenmektedir. Ancak, baka bir husus daha var ki o da, devlet bakannn kendisinden sonra gelecek halefinin belirlenmesinde nemli etkide bulunduu gereidir230. rnein, bu gerek, Hafz Esad henz hayattayken olu Bear Esada iktidar yolunu amak iin hkmete radikal bir ekilde mdahale etmesiyle dorulanmtr. Esad, Babakan Zuhabiyi rvetten tutuklatm, gizli servis efini ve Genelkurmay bakan Shehabiyi ise emekliye sevk etmitir231. Dolaysyla, demokrasinin temel unsurlarndan biri olan seimler Suriyede gerek anlamda halkn iradesini iktidara yanstt bir mekanizma deildir. Birok Ortadou lkesinde olduu gibi Suriyede de seim yoluyla olas bir iktidar deiikliine yol aabilecek srprizlerin n her zaman kapaldr. Rejimin temsilcileri, rejimin bana kimin geecei hususunda kendi aralarnda danarak bir konsensse varrlar.232 Bu yap, Blent Daverin kitabnda belirtildii gibi, aday gstermenin diktatrlklerde grlen belli bir partinin ve son analizde efin tekeli altnda olduu233 prensibiyle paralellik gstermektedir.

c. Baas Partisi Asl ad Arap Sosyalist Yeniden Dirili Hareketi olan Baas Partisi234, Hristiyan kkenli Michel Eflak ile Snni kkenli Selah el-Bitar tarafndan 1940 ylnda amda kurulmutur235. Baaslar henz partileemedikleri dnemlerde lkedeki Fransz egemenliine kar kamuoyunu harekete geirecek faaliyetler ierisinde yer almlardr. Baas Partisinin anayasal olarak resmi bir parti haline gelmesi Franszlarn Suriyeyi 1946 ylnda terk etmesinden sonra gereklemitir. Ertesi yl yaplan partinin ilk kurucu ulusal kongresinde ounluu retmen, renci ve dier meslek grubu temsilcilerinin katlmyla Ebedi Misyonu Olan Tek Arap Ulusu na vurgu yaplmtr. Kongrede, partinin ad Arap Baas Partisi olarak kararlatrlrken

230

Syrien, Den Wandel Gestalten, a.g.s. Viktor Kocher, Herrschaft und Machtwechsel im Nahen Osten, Erbrepublik und Erbmonarchie anstatt Demokratie, http://www.quantara.de/webcom/show_article.php/_c-494/_nr-2/_p-1/i.html. 232 Thomas Pany, Der junge Lwe umstellt von Wlfen, http://www.heise.de/tp/r4/artikel/15/15242/1.html. 233 Daver, a.g.e., s.188. 234 Giritli, a.g.e., s.74. 235 van Dam, a.g.e., s.40.
231

58

ayn zamanda i tz de belirlenmitir. Bylece, Baas 1947 ylnda siyasi hareketten organize bir siyasi partiye dnmtr236. Baas Partisi ama olarak, Ortadoudaki btn Arap devletlerini Birleik Arap Cumhuriyeti ad altnda birletirmenin yannda, sosyalist reformlar gerekletirmek, sosyal farklar azaltmak, mlkiyeti snrlandrmak, byk retim aralarn milliletirmek, miras hakkn korumak, sermaye ve zel giriimi devam ettirmek gibi ilkeleri savunur237. deolojik kaynan 19.yydaki romantik-halk Alman Nasyonalizmden alan Baas ideolojisi238 temelde iki ana teze dayanmaktadr. Bunlardan birincisi, tm Araplarn tek bir ulus olduunu dile getiren Arap Milliyetilii, ikincisi ise, btn bunlarn gereklemesi iin Sosyalist bir dnceye sahip olunmas gerektiini belirten Arap Sosyalizmi olmutur239. Milliyetiliin Bat d corafyada Emperyalizmden dolay bir ideoloji haline geldii gz nnde tutulduunda, Arap Milliyetilii bata Emperyalizm olmak zere anti-Siyonizm ve Arap dayanmas etrafnda ekillendii sylenebilir. Zira, gerek Ortadou corafyasnda ulusal ekonomiyi kontrol eden yabanc glerin varl, gerekse Filistinde 1948 ylnda srail devletinin kurulmasnn engellenememesi, kitlelerin anti-Emperyalizm ve anti-Siyonizm dorultusunda seferber olmasna yol amtr 240. Arap Sosyalizmi ise, daha ok Arap dnyasnn kendi zel artlarna gre biimlenmitir. Marksizm ile kapitalizm aras kendine zg bir sistemdir241. Batdaki sosyalist anlaytan her ne kadar farkl olsa da bir takm ortak noktalar paylamaktadrlar. Her iki oluum da bilimsel sosyalizmin kabul edilmesi, snf mcadelesi teorilerinin ve proletarya diktatrlnn reddedilmesi, liberal ekonomi modelinin benimsenmesi noktasnda ayn grleri paylamaktadr242. Bununla beraber, Arap Sosyalizmi, Batdaki sosyalizme gre daha az snf fikriyle hareket eder ve daha ok milliyeti bir karaktere sahiptir. Daha az snf fikriyle hareket etmesinin
en, a.g.e., 118-119. Mehmet Atay, Arap Baas Sosyalist Partisi zerine Avrasya Dosyas ( stanbul: ASAM Yaynlar, 2000), cilt:6, say:1, s.131. 238 Schulz, a.g.m. 239 Erich Gysling, Syriens bse Baathisten, http://www.forumostwest.ch/seiten/gysling_artikel_3.htm. 240 en, a.g.e., ss.146-147. 241 Hourani, a.g.e., s.469. 242 Atay, a.g.m., s.135.
237 236

59

sebebi, sanayilemenin Arap dnyasnda yeterince gelimemi olmasndandr. Bu balamda, Arap Sosyalizmi tarm reformu, tarm iilerinin durumu gibi kyl sorunlarna daha ok dikkat ekmek zorunda kalmtr. Arap Sosyalizmin Batdaki sosyalist anlaya gre daha milliyeti bir izgide olmasnn sebebi ise, Bat lkelerinde Sosyalizmin, Arap corafyasnda olduu gibi ulusal birlii salamak gibi bir sorunsalnn olmamasyla izah edilebilir. Nitekim, Baas ideolojisindeki Arap sosyalizminin bamszlk ve ulusal birlii salamak balamnda, dta emperyalizme; ite ise, i rahatszlklarla mcadele etme mecburiyeti vard243. Dolaysyla, Baas ideolojisinde, Araplarn karlatklar bata bamszlk ve ulusal birlik gibi nemli sorunlarn varl, milliyetilikle sosyalizm arasnda ister istemez sk bir ilikinin kurulmasna neden olmutur244. Bu sorunlarn giderilmesi yani, Arap Birliini ve Arap Sosyalizmini bir btn olarak etkin klmak, sonu olarak demokratik zgrlkler konusunu bu corafyada gz ard etmitir. nk bu ideolojiyi benimseyenler ncelikle sosyal, ekonomik ve ulusal zgrlkler olmakszn gerek demokrasiye ulamann imknsz olduuna inanmlardr. Onlar tarafndan zgrlk daha ok her trl yabanc egemenlikten kurtulmak olarak alglanmtr245. Baka bir deyile, Ortadouda ve Suriyede 40l ve 50li yllarda ortaya kan ve daha ok Baas Partisini destekleyen246 yeni elitler ya da yeni cretli orta snf, Batl lkelerin dzeyine ulamak iin rgtl bir ekonomik ve toplumsal devrimin gerekli olduunu ve bunun iin abuk hareket edilerek gl ve etkili hkmetlerin kurulmas gerektiine inanmlardr. Demokrasi ise bu erevede ama olarak, gl hkmetlerin ortaya kmasna engel tekil edecei varsaymyla arka plana itilmitir247. zetle, Baas ideolojisinin demokrasiyi ideolojik olarak araka palana itmesinin nedenini, gerek anlamda bamszln ve birliin kazanlmas ve geri kalmlktan acil bir ekilde kurtulmak iin gl ve etkin bir siyasi iradenin meydana getirilmesini savunan fikirlerde aramak gerekmektedir.

243 244

Ibid., ss.133,135. Ibid., s.135. 245 en, a.g.e., ss.141-142. 246 entrk, a.g.e., s.102. 247 Ibid.,s.141.

60

Btn bu koullar ierisinde Baas Partisi ve onu destekleyen kesimler ideolojik amalarn lkede etkin klmak iin iktidara gelmek zorundaydlar. Parti ve taraftarlarna gre, lkedeki parlamenter sistem kolonyal gler tarafndan kurulmu ve parlamento muhafazakr oligari tarafndan etki altnda tutulan bir kurum haline gelmitir. Dolaysyla, eski elitlerin ya da oligarinin tasfiye edilmesi iin acilen parlamenter sistemin ortadan kaldrlmas gerekiyordu. Bunun iin ordu ve brokrasi ierisine szarak baarl bir darbe giriimine ihtiya vard248. Nitekim, bu dorultuda 1963 ylnda Baas subaylarn gerekletirmi olduu darbe ile Baas Partisi tek-parti olarak iktidara gelmitir. O dnemde parlamenter sistemin terk edilmesi ve siyasi partilerin kapatlmas Baasn tek-parti olarak lkeyi otoriter bir anlayla ynetmesinin yolunu amtr. Zira, partinin yaps incelediinde Baasn daha ok totaliter bir parti niteliinde olduu anlalacaktr. Parti, balangtan itibaren anti-komnist bir tutum taknan Eflak ve Bitar tarafndan Marksist tipte bir kadro partisi modeline gre rgtlenmitir249. Buna gre, Baas Partisi, Suriye Sosyal Milliyeti Partisi gibi bir aznlk partisi olmak yerine lke genelinde btn toplumsal kesimlere hitap eden ve ulusal bir siyasal ideolojiye sahip olan bir kitle partisi olduunu iddia etmitir. Ancak, kitle partisi olarak yola kan Baas Partisinin yelerinin ounlukla lkedeki aznlklardan (Aleviler, Drzler, Hristiyanlar gibi) olutuu gerei gz nne alndnda bu durum partiyi kitle partisi olduu iddiasndan uzaklatrmaktadr250. Partinin daha ok aznlklar tarafndan desteklendiinin balca nedeni, partinin benimsemi olduu sosyalist ilkelerdir. Sz konusu sosyalist ilkelere Snnilerin ounlukta olduu yerel burjuvazinin ve tccarlarn hkim olduu byk kentlerden az destek gelirken, asl destek, dini aznlklarn daha youn olarak yaadklar krsal kesimden gelmitir. 1963 askeri darbesinden itibaren partinin siyasi ubelerine ve Baas hkimiyetindeki dier tm iktidar kurumlarna eleman alm iin genelde dini aznlk mensuplar (bata Aleviler ve sonrasnda Drzler, smaililer ve Hristiyanlar) tercih edilmitir251. Aznlklarn Baas Partisine ilgi gstermelerinin bir baka nemli nedeni de, Baas Arap milliyetiliinin laik karakteriydi. Gemite Arap Milliyetilik hareketi Snni slamclkla i ie gemitir. Snni Arap milliyetisi teki dini aznlk mensubu Araplar (Drzler ve Hristiyanlar) kusurlu bir Arap olarak grebiliyordu. Dolaysyla, aznlk mensuplar laik Arap milliyetiliini benimseyerek, Snni kkenlilerin
248 249

Schulz, a.g.m. Schapke, a.g.m. 250 entrk, a.g.e., s.53. 251 Ibid., s.205.

61

lkede milliyetilik yoluyla mutlak hkimiyet kurma abalarn bu suretle bertaraf etmek istemilerdir252. Baas Partisinin daha ok kadro partisi yapsnda olmas esasen partiye yelik konusunda aa kmaktadr. Parti, totaliter partilerin kapal niteliine uyacak ekilde, yelii sk bir dzenlemeye tabi tutarak, uzun bir staj evresinden sonra parti organlarnn kesin kararna balamaktadr. te yandan partinin rgtsel yaps hem komnist hem de faist partilerle benzerlik gstermektedir. Buna gre, Baas Partisi tpk faist partiler gibi parti yesi olmayan milis glerine sahiptir. Fakat parti esasen temel yap olarak komnist partilerin de sahip olduu hcre sistemine dayanmaktadr. Hcre, hacmi ve sreklilii sayesinde dzenli, sk ve salam bir disiplin kurmay mmkn hale getirebilmektedir. Hcre sistemin tabannda halk ve hcre, ucunda ise milli kumandanlk ve genel sekreterlik vardr. Partinin rgtsel yapsnn hcre ve milislere dayanmas daha ok lkedeki siyasi koullarn bir sonucudur. Yoksa parti ideolojik dzlemde Faist ve Komnist partilerle ayn fikirleri tamamaktadr. Benzerlik daha ok rgtsel anlamda olmutur253. Btn bu anlatlanlarn nda denebilir ki, Baas Partisini ideolojisi ve yaps mevcut koullar ierisinde biimlenmitir. Sz konusu koullar partinin demokrasiye bak asn ve belki de ne tr bir ynetim anlayyla lkeyi yneteceini de ekillendirmitir. Buna gre, ortaya kan anlay otoriter tarzda bir ynetim anlay olmutur. Nitekim, 1963 ylnda iktidara gelen parti grnrde ynetim mekanizmasnda tek siyasi g pozisyonundayd. Ancak, yedi yl sonra bir baka Baas subayn (Hafz Esad) gerekletirmi olduu askeri darbeyle yeni bir anlay ortaya kmtr. 1963 ylnda ou Baas olmak zere milliyeti ve Nasrc subaylarn gerekletirdii darbe ile fiilen lkede tek parti254 konumuna ykselen ve ynetim mekanizmasnda ordu ile ortaklk ierisinde olan Baas Partisi, Hafz Esadn 1970 ylnda darbe yoluyla iktidar ele geirmesinden sonra nemini yava yava kaybettii gzlenecektir.

252 253

van Dam, a.g.e., ss.41-42. entrk, a.g.e., ss.56-58. 254 Serbest, a.g.m.

62

Nitekim, 1973 anayasasnda partiye verilen devlet ve toplum iersindeki nderlik rol Esad iktidar srecinde snrlandrlmtr. yle ki, Esadn 1991de yeniden seilmesindeki referandum srecinde partinin hibir etkisi olmam ve be ylda bir yaplmas gereken parti kongresi uzunca bir sre yaplmamtr255. Baas Partisinin lke ynetimi zerindeki gcnn gittike azalmasnn karsnda devlet bakannn (Hafz Esad) gcnn artmas, sadece Suriyeye zg bir durum olmam. Baasn iktidara geldii Msr ve Irakta da benzer sreler yaanmaya balanmtr. Her lkede de, ordu, milliyeti-sosyalist halk mobilize edici rejimler kurmaya alm fakat sonu olarak, ierisinde askeri ve brokratik unsurlarn da olduu kiisel egemenlik biimleri ne kmaya balamtr. Mevcut durumda ise, her lkede Sosyalist Baas Partisinin kaderi otoriter rejimlerdeki kk faist partilerinkinden pek farkl olmamtr256. Ancak, parti her ne kadar 70li yllardan itibaren siyasi alanda, kiisel egemenlik sisteminin bir paras olarak arka planda kalm olsa da mevcut rejim, partiye brokratik ve toplumsal alanlarda etkin bir rol sunmaktadr. Buna gre, il valileri, polis mdrleri, belediye bakanlar ve dier yerel memurlar parti sekreterliine ve parti yrtme kuruluna baldr. Ksacas, brokrasi partiye baldr257. Parti ise daha nce de belirtildii gibi kiisel egemenliin dayand unsurlardan birisidir. Toplumsal alanda ise parti kendi rgtleri vastasyla toplum iine szmaktadr. Bu rgtlerin balcalar, partinin kendi milis gleri, halk ordusu, devrimci genlik rgt, kadn rgt, iftiler dernei ve genel sendikalar derneidir. Her birinin kendinden sorumlu olduu bu rgtler blgesel komutanlk tarafndan gzetim altnda tutulmaktadr. Sz konusu rgtlerin asl amac yelerine baas deerleri yerletirmektir. Bu deerler, ilkretimde yaz aylarnda eitim kamplarnda ve niversite dneminden sendikalara katlmaya kadarki srelerde alanmaktadr258.

Volker Perthes, Incremental Change in Syria, Current History, (Philadelphia: Current History.Inc., january 1993), vol.92 no.570, s.25. 256 Juan. J. Linz, Totaliter ve Otoriter Rejimler, (Ankara, S Yaynlar, 1975), Bkz. dipnota, s.212. 257 Syria, a.g.s. 258 Ibid.

255

63

d. Ordu Suriyede ordu, bamszln kazanlmasndan Hafz Esadn 1970 ylnda iktidara gelmesine kadarki srete birok kez siyasi yaama mdahalede bulunmutur. Gerekletirilen darbelerde ideolojik, mezhep ve hizip faktrlerinin olduu kadar darda meydana gelen olaylarn da etkisi vardr. zellikle, kinci Dnya Savandan sonra Ortadoudaki birok lke, Batl devletler arasnda ortaya kan kutuplamalara gre kendilerini dzenlemek zorunda kalmlardr. Ayrca, Filistin ve petrol teminine ait sorunlar nedeniyle, Arap lkelerine kar blgesel ve uluslararas mdahaleler yine bu dnemde gerekletirilmitir. Bu durum karsnda blgede ve zellikle Suriyede gl devlet slogan altnda ileri derecede bir militerleme sreci balamtr. Bu militerleme srecinde rejimler gittike otoriterleirken, ayn zamanda var olan gvenlik aralar (ordu, istihbarat, polis) arttrlm ve glendirilmitir. Bu kurumlar, birok kez iteki kart siyasi rakiplere kar kullanlrken, sonu olarak olas demokratik gelimelerin n en azndan uzunca bir sre kesilmitir259. Ordunun en son 1970 ylnda gerekletirdii mdahale ise, sonular bakmndan 50li ve 60l yllarda gerekletirilen darbelerden nemli lde farkllklar gstermektedir. Hafz Esadn nderliinde gerekletirilen 1970 askeri darbesi lkedeki mevcut sorunlar zerindeki ordu mdahalesini en st seviyeye karmtr. Sz konusu darbe ile ordu, bata kendi ierisinde olmak zere, Baas Partisi, hkmet ve halk ierisindeki kart gleri etkisiz hale getirerek nemli bir baar kazanmtr. nceki darbe srelerinde grlen komutanlar arasndaki ekimeler ve itaatsizlikler Esadn dzenlemi olduu darbede yaanmamtr. Tm ordu Esadn arkasnda durmutur260. Silahl kuvvetlerin Esada bal ya da Esadn silahl kuvvetlere hakim olmasnn altnda yatan sebebi Esadn devlet bakan olmasndan sonra temelini att kiisel egemenlik sisteminde aramak gerekir. Buna gre, Esad, rejimini temelde kiisel, etnik ve akrabalk (kan ba) temelinde kurarken, benzer yapy ordu iin de geerli klmtr. deolojik, etnik, blgesel ve akrabalk faktrleri yardmyla orduya hkim olan Esad, silahl kuvvetler ve istihbarat birimleri ierisindeki kilit pozisyonlara aile yelerini ve kendisinin de mensubu
259

Dietrich Jung, Globale Sicherheitspolitik und Staatliche Herrschaft,Die Aktuelle Entwicklung im Mittleren Osten Nach dem 11.September 2001, Staatenbildung im Mittleren Osten, s.6 http://www.readersipo.de/artikel/0307_Alll1.htm. 260 Eyal Zisser, The Syrian Army: Between the Domestic and the External Fronts, http://www.meria.idc.ac.il/journal/2001/issue1/jv5n1a1.html.

64

olduu Alevi aznlklar getirmitir261. rnein, zel kuvvetler komutanl, 1.tmen komutanl, hava savunma komutanl, askeri personel dairesi ve askeri istihbarat birimler gibi nemli mevkiiler Alevi kkenli ordu mensuplarnn komutanl altnda bulunmaktadr262. Bylece, saysal ounluu ellerinde tutan Alevi kkenli generaller kendi aralarnda belli bir dayanma ve sadakate sahiplerdi. Nitekim, 1982 ylnda Esad ar bir rahatszlk geirdiinde Alevi subaylar iktidarn kaybedilmemesi iin hemen ortak hareket ederek bir araya gelmilerdir. Sz konusu sadakati salayan unsurlarn banda ise, Esadn kiisel egemenlik sisteminde ne kan karlkl kar ilikileri ve patronaj a gelmektedir. Bu sistem ierisinde, generallerin lke koullarna gre yksek bir maaa ve bir takm ekonomik ve siyasi imtiyazlara sahip olmalar tesadf deildir263. te yandan, nemli birimlerin veya grevlerin bana getirilmek iin salt anlamda Alevi kkenli olmak yeterli deildir. Aleviler arasnda ayn blgeden veya ayn airet konfederasyonu mensubu olmak gibi nemli etkenler sz konusu olmutur. rnein, Baas Partisi Merkez Komitesindeki askeri yelerin byk ounluu Alevi subaylar iken bunlar arasndan Lazkiye blgesinden gelenler arlkl olarak temsil ediliyordu. Yine bu balamda, Esadn nde gelen asker yandalarnn hemen hepsinin devlet bakan ile ayn airet konfederasyonuna mensup olduu iddia edilmektedir. zellikle, rejimin ekirdek kadrosunda yer alan birok subay ya ayn airete mensuptu ya da aralarnda akrabalk ilikileri vard. Nitekim, 1990l yllarda gvenlikten sorumlu istihbarat efinin Esadn einin kuzeni olduu ve yine nemli bir generalin (Adnan brahim Esad) Esadn kuzeni olduu bir gerekti264. Hafz Esadn kendi kiisel egemenlik sistemi ierisindeki otoriter rejimi glendirmek iin ordu ierisinde yapm olduu dzenlemeler srf kendi iktidar ya da egemenlik dnemleri iin geerli olmamtr. Esad, mevcut yapnn srekliliini salamak iin kendinden sonra iktidar byk olu Basil Esada devretmek istiyordu. Ancak, Basilin bir trafik kazasnda hayatn kaybetmesinden sonra devreye dier olu Bear Esad girmitir. Esad, olu Beara iktidar yolunu amak iin ncelikle ordu zerinde younlamtr. Zira, ordudaki subaylar her zaman Suriyedeki bir lider iin siyasi destek unsuru olmutur. Dolaysyla, Hafz Esadn

261 262

Ibid. van Dam, a.g.e., bkz dipnota, s. 120. 263 Zisser, a.g.m. 264 van Dam, a.g.e., ss.200-202.

65

lmnden nce Esadla ayn jenerasyondan olan birok subay emekliye sevk edilmitir. Bunlarn yerine Beara bal gen Alevi subaylar gelmitir265. Eyal Zisser, Suriye ordusunu inceleyen makalesinde ordunun yeni dnemde Esad ailesini mi koruyacak yoksa lkenin kaderini kendi eline mi alacak sorusu zerinde dururken, ordunun u an Beara bal olduunu belirtmektedir266. Nitekim, bugnk Suriye gvenlik brokrasisine bakldnda mevcut tablo Zisserin tespitini dorulamaktadr. Buna gre, ordu ierisindeki birok nemli birimlerin banda bulunan kiilerin ou Alevi aznlk mensuplarndan ve Bearn akrabalarndan olumaktadr. rnein, am ve evresini kontrol eden Devrim Muhafzlar Komutanlnn banda Bearn kardei General Mahir Esad bulunmaktadr. stihbarat birimlerini ve ordu atamalarn kontrol eden askeri gvenlik rgtnn banda bulunan General Asf evket, Bearn ablasnn eidir. Yine, askeri istihbaratnn ve hava kuvvetleri istihbaratnn banda bulunan generallerin hepsi Alevi cemaati mensuplardr. Bunlarn yan sra yine birok stratejik noktalarda Alevi aznlklar bulunmaktadr267. Dolaysyla, Hafz Esadn ordu ierisinde mezhepsel ve akrabalk ilikileri yoluyla kurmu olduu yap, kendinden sonra iktidar koltuunda oturan olu Bear Esad dneminde de devam etmektedir. Bu yap muhtemelen, orduyu kontrol altnda tutma ve rejimi gvence altna almak amacyla oluturulmutur. Zira, gemite darbeler ve kar darbeler sk sk siyasi yaama damgasn vurmu ve lkeye istikrarszlk getirmitir. Btn bunlara ramen silahl kuvvetlerde Snni kkenli subaylar da nemli grevlerde bulunmaktadr. Ancak, Snniler, ordu ierisinde Aleviler kadar etkili deildir. Bunlarn, yksek mevkilerde grev yapmalar rejim asndan bir tehdit oluturmamaktadr. nk bunlar eklen o mevkilerdedir268. Ama, Snni ordu mensuplarnn tatmin edilmesi ve aznlklarn ordudaki kilit mevkileri igal ettii izleniminin silinmek istenmesidir. Bu erevede, Genel Kurmay Bakanl, Babakanlk, Savunma Bakanl ve Dileri Bakanl

265 266

Zisser, a.g.m. Ibid. 267 Oytun Orhan, Suriye, Dnm ve Trkiye, Stratejik Analiz (Ankara: ASAM Yaynlar, Eyll 2005), cilt:6, say:65, s.20. 268 Van Dam, a.g.e., s.119.

66

gibi askeri ve siyasi makamlar Snnilerin elinde bulunabilmektedir269. Ancak, Snniler asndan sz edilen mevkilerin banda bulunmak devlet bakannn ve rejimin gcn sarsmaya yetmemektedir. Baka bir ifadeyle, orduda ve siyasette yksek mevkilerde bulunmak bamsz bir gce sahip olmak iin yeterli deildir. rnein, 197078 yllar arasnda Hava Kuvvetleri Komutanlnn banda Snni kkenli bir general bulunmaktayd. Bu general hava kuvvetlerini hibir zaman devlet bakanna kar olas bir ayaklanmada kullanabilecek bir durumda deildi. Bunun nedeni, btn ana hava slerin Esadn Alevi yandalarnn komutas altnda olmasyd. Bu durum, Mustafa Talas gibi dier nemli pozisyonlarda bulunan Snni generaller iin de geerlidir270. Ayrca, Snni kkenli komutanlar Baas rejimine dman olan eski Snni elit mensuplarnn bir paras deildir ve sosyo-ekonomik olarak dier aznlk mensuplaryla ayn kategori ierisinde yer almaktadrlar271. Dolaysyla, rejime kar byk apta bir dmanlk beslememektedirler.

269 270

entrk, a.g.e., s.276. van Dam,a.g.e., ss.119-120. 271 Syria, a.g.s.

67

5. REFORMLARIN DEMOKRAT KLEMEDEK ROL 5.1. Hafz Esadn Reform Uygulamalar

Suriyede, Hafz Esadn ynetimi altnda rejim asndan nemli denebilecek reformlar gerekletirilmitir. Bu reformlardan ilki Esadn 1970 ylnda iktidar ele geirmesinden hemen sonra dzeltme harekt (el-hareka el-tashihiyya) ya da I. nfita olarak da adlandrlan i politika ve ekonomide snrl bir liberalleme programn kapsamaktayd272. politikada gerekletirilen en nemli olay Ulusal lerici Cephenin (U C) 1972de kurulmas olmutur. U C, ideolojik olarak rejime yakn komnist, nasyonalist ve sosyalist partileri bnyesinde barndrmaktadr. Bu partiler, sadece Baas Partisinin nderliinde U C ats altnda siyaset yapma imknna sahiptirler273. Burada ama lkedeki siyasi gleri mevcut otoriter rejime bal klmaktr274. Esadn I. nfita ile uygulamaya koyduu snrl liberal reformlar kltrel yaamda da baz almlar getirmitir. Bu ynde gerekletirilen reformlardan biri, lkedeki her mezhebin kendi dini inanlarn yerine getirmesinin nndeki engellerin kaldrlmas; dieri ise, Krt etnik aznln kendi dilini ve folklorunu ifade etmesine izin verilmesi olmutur275. Bunlarn haricinde, I. nfita esas olarak iktisadi alanda bir reformu ngrmtr. Bunun birka nedeni vardr. Esad ncesindeki Baas egemenlii dneminde (19631970) uygulanan sosyalist programlar sonucunda ticaret, para ak ve kk tccarlar zerindeki devletin kontrol artmtr. Bu durumdan en ok ticaret ile uraan muhafazakr Snni burjuva kesimi ile orta snfn bir blm olumsuz olarak etkilenmitir. Bu olumsuzluk zamanla Baas egemenlik anlayna kar slami sloganlar etrafnda bir koalisyon hareketinin domasna neden olmutur. Gittike glenen hareket, ayn zamanda Suriyede uygulanan sosyal reformlar Sovyetlerdeki ateist anlayla badatrmtr. Snni olmayan btn mezhepleri

272 273

Schapke, a.g.m. Ibid. 274 brahim, Eine praesidiale Monarchie zwischen Kontinuitaet und Diskontinuitaet, Politische Strukturen in der Zeit der Stagnation. 275 Schulz, a.g.m.

68

zellikle de, Alevi cemaati, slam d gsterirken, Alevilerin baskn olduu Baas rejimini de Tanr tanmaz olarak nitelendirmitir276. Kendi iktidar dnemi ncesinde ortaya kan ve ileride rejime ciddi anlamda tehdit oluturabilecek bu olumsuz duruma Esad tarafndan bir son verilmek istenmitir. Bu amala Esad, ekonomik temeli elinden alnan muhalif Snni burjuvaziyi rejimin tarafna ekmek istemi ve bunun iin ncelikle zel sektr glendirecek ve destekleyecek nlemler almtr. Anayasaya ise, zel mlkiyetin devlet gvencesi altna alndna dair bir madde koydurmutur277. Yine ayn amalar erevesinde, Snni burjuvaziye parti kapsn aan Esad, sz konusu kesime ekonomide daha fazla hareket alan kazandrmtr278. I. nfita sreci ierisinde gerekletirilen ekonomik reformlarn baka bir nedeni de, uygulanan sosyalizm anlaynn Msr ile Suriyenin 1967 ylnda sraile kar kaybettikleri alt gn savalarndan sonra derin bir krize girmi olmasdr279. Ayrca, devlet tekelindeki ekonominin gittike ktleen durumu da sz konusu reformlarn gerekletirilmesinde etkili olmutur280. Uygulanan snrl nitelikteki ekonomik liberalleme sonucunda 1970 ile 1979 yllar arasnda ekonomide byme asndan pozitif bir seyir izlenmitir. Bunda, bata Esadn zel giriimi tevik etmesi nemli bir rol oynamtr. Dier etkenleri ise, 1973teki Arap- srail Savandan sonra Suriyenin bir cephe lkesi olarak Arap dnyasndan byk miktarlarda maddi yardm (siyasi rant) almas ve 19731976 yllar arasnda petrol fiyatlarnn ykselmesiyle, petrol ihracatndan artan gelirler oluturmaktadr281. Ancak, Esad iktidar dneminin ilk yllarnda ekonomide yaanan verimlilik 80li yllarn banda tersine dnmeye balamtr282. Yaanan ekonomik krizin birok nedeni vard. Bunlarn balcalar, petrol fiyatlarndaki d283, kamu ve zel sektrde yaygnlaan yolsuzluk ve rvetilik, enflasyonun artmas, tarmn gerilemesi, ran-Irak savanda Suriyenin ran lehine olan tutumu karsnda zengin Arap lkelerinden gelen maddi

276 277

Ibid. en, a.g.e., s.281. 278 Schulz, a.g.m. 279 Syrien, den Wandel Gestalten, a.g.s. 280 Lobmeyer, a.g.m., s.106. 281 en, a.g.e., s.281. 282 Ahmet Emin Da, Hafz Esadn D Politikas ve Souk Sava Sonras Suriye- srail Bar Sreci, Yksek Lisans Ti, Marmara niversitesi Ortadou ve slam lkeleri Enstits, Siyasi Tarih ve Uluslararas likiler Ana Bilim Dal (Yksek Lisans Tezi), stanbul, 1999, s.50. 283 en, a.g.e., s.283.

69

yardmlarn azalmas, yurtdnda alan Suriyeli iilerin gnderdikleri dviz miktarndaki d ve artan askeri harcamalar olmutur. Btn bu olumsuzluklara ilave olarak 80li yllarn sonlarna doru Dou Blounun dalmas ile birlikte Sovyetler Birliinden gelen maddi yardmlarn da kesilmesiyle kriz daha da bymtr284. Perthes bu dnemde ortaya kan ekonomik krizin asl nedenini daha ok 70li ve 80li yllarn banda uygulanan kalknma politikalarna balamaktadr. Ona gre, bu dnemde uygulanan politikalar tarm ve zel sektrdeki retimi aksatmtr. Speklatif bir geliime srklenen zel sermaye lke dna kmtr285. Her ne sebeple olursa olsun o dnemde ekonomide yaanan ciddi kriz karsnda Esad ynetimindeki hkmet, 1980li yllarn ortasndan itibaren II. nfita olarak adlandrlan yeni liberal ierikli reform programn uygulamaya koymutur. Devlet ile zel sektr arasndaki ilikilerde kkl deiiklikler yaanmtr. zel sektrn ithalat ve ihracattaki pay byk lde arttrlrken286, d ticarette bu kesimin temsilcilerine daha fazla hareket serbestlii tannmtr. Bylece, rejim ile ulusal burjuvazi arasnda bir ittifaklk durumu sz konusu olmutur287. 1990l yllarn banda ise, liberal ekonomik reformlar daha da geniletilerek, d sermayenin lkeye giriine olanak salayan reformlarn n almtr. Bunda, d dnyada meydana gelen gelimelerin de pay vardr. Nitekim, Dou Blokunun yklmasndan sonra Bat dman bir izgiden Bat yanls bir izgiye kayan Esad, Batya dnk ekonomi politikalarna bu dnemde hz vermitir. 1991de karlan 10 numaral yeni yatrm yasas ile yabanc sermaye ve yatrmlar lke iine ekilmeye allmtr. Bir yl sonra Mays 1992de zel sektr kstlayan yasalar ortadan kaldrlm ve yerine zel yatrm yasas getirilmitir288. Sz konusu durumda ekonomi alannda liberal deiikliklerle beraber yabanc yatrmclarn nndeki kstlamalara (vergi indirimi, gmrk muafiyetleri gibi) son verilmitir289. II. nfita dneminde gerekletirilen siyasi reformlar ise, ekonomik reformlara gre daha dar bir erevede gerekletirilmitir. 1990 ylnda seim sisteminde yaplan deiiklikle,
284 285

Da, a.g.e., ss.50-51. Perthes, a.g.m., s.25. 286 en, a.g.e., s.283. 287 Aita, a.g.m. 288 Da, a.g.e., s.61. 289 Perthes, a.g.m., s.25.

70

ounluunu Snni kkenlilerin oluturduu giriimci kesime mecliste bamsz milletvekili olarak temsil hakk verilmitir290. Yine ayn yl ierisinde hem olaanst hal yasalarnn snrlar daraltlm hem de ok saydaki siyasi tutuklu serbest braklmtr. Ancak, gerekletirilen bu yenilikler Lobmeyerin de ifade ettii gibi, insan haklar konusunda birtakm olumlu sonular vermi olsa da, bunlar i politika alannda kkl bir deiiklie neden olmamtr291. Btn bu verilerin nda denebilir ki, Suriyede Hafz Esad dnemi reform hareketleri temelde rejimin meruluunu ve otoriteyi salamaya ynelik gerekletirilmitir. Bu durum zellikle ekonomik alanda yrtlen liberal reformlar iin geerli olmutur. Ekonomi konusu Suriyede daha ok devletin politikadaki hareket alannn bir parasdr. Yani, politika ekonomi iin deil, ekonomi aracl ile politika yaplmaktadr292. Dolaysyla rejim, Esad dneminde snrl ve korporatistik bir liberalleme yoluna giderken, ister istemez zel sektr temsilcisi yerli burjuva kesimine baz tavizler vermitir293. Rejim, zel sektre vermi olduu tavizler sonucunda sanayi ve ticaret burjuvazisi iktisadi karar alma srelerine katlmaya balam294 ve bata retim olmak zere finans, d yatrm ve i sahas alanlarnda kamu sektryle rekabet edebilecek duruma gelmitir295. Ancak, verilen bu tavizler devletin siyasi ve ekonomide gcn snrlandrmak istedii anlamna gelmemelidir296. Zira, kamu sektrnn ekonomideki arln azaltacak byk apta zelletirmeler sz konusu dnemde gerekletirilmemitir. Unutulmamaldr ki, zel sektr temsilcileri Esad dneminde daha ok iltimaslk ve kar ilikileri ayla rlm siyasi ve iktisadi yapnn bir parasdr. Bu bakmdan rejim kendi gelecei asndan zel sektrn piyasada yeterince bymesini ve bamsz bir g olarak ortaya kmasna izin vermemitir297. Hafz Esadn izledii iktisadi alandaki liberalleme politikalar, esasen Suriyede devlet, parti ve ordu ile derin ilikiler ierisinde olan brokratik burjuvazi denen bir snf ortaya karmtr. Bunlar, gerekletirilen liberalleme programlarndan en fazla yararlanan

Lobmeyer, a.g.m., s.104. Ibid, ss.102-103. 292 Ibid, s.106. 293 Steven Heydemann, Taxation without Representation, Authoritarianism and Economic Liberalization in Syria, Der:Ellis Goldberg ve Reat Kasaba ve Joel Migdal, Rules And Rights In The Middle East (Seattle.London: University of Washington Press, 1993), s.8. 294 Perthes, a.g.m., s.25. 295 Syrien, a.g.s. 296 Lobmeyer, a.g.e., s.106. 297 Syrien, a.g.s.
291

290

71

kesimlerdir ve ayn zamanda iktidardaki Baas Partisi araclyla kendi karlar dorultusunda hareket etmektedirler298. zetle denebilir ki, ksmi liberalleme hareketlerinin youn olarak yaand 90l yllardan beri iktisadi ve toplumsal sorunlar zerinde birtakm nemli admlar atlm, ancak bu admlar otoriter yapnn almasnda yeterli olmamtr. Sistem esasnda bu srelerde henz demokratiklememi, tam aksine snrlandrlm toplumsal gleri etki altna almak suretiyle, ekonomiyi canlandrmaya almtr. Sonuta, gerekletirilen reformlar toplumun btn kesimlerinin siyasete etkide bulunmasnn nn amamtr299.

5.2. Bear Esadn Reform Uygulamalar

Hafz Esad dneminde balatlan ksmi reform hareketleri, Bear Esad dneminde de artarak, srdrlmtr. Bear Esad iktidarnn ilk yllarnda am Bahar olarak da adlandrlan siyasal, sosyal ve ekonomik alandaki reform sreleri, toplumun btn kesiminde etkili olmutur. Bu dnemde, demokrasi, sivil toplum ve insan haklar gibi kavramlar ne karlmtr300. Suriye, Bear Esadla yeni bir tarihsel dneme girerken, sz konusu dnemin yeni olmas ve halen devam etmesi salkl ve kesin tahminlerin yaplmasn gletirmektedir. Yine de gerek ierden ve dardan gelen deiim ynndeki basklar, gerekse ABDnin Iraka mdahalesi sonrasnda gelien olaylar Suriyeyi ve Bear Esad farkl ve nemli bir konuma getirdii ak olarak ortadadr301. Yeni dnemde Suriyenin dnyay etkileyen siyasi konjonktrden etkilenmesi ile i ve d politikada birtakm nemli deiimler yaanmaya balamtr302. 2000 ylnda iktidara gelen Bear, ynetim ve brokrasi alanlarnda ciddi reformlarn yaplacan ve hatta srail ile snrlarn 1967deki biiminin temel alnmas kouluyla bar

298 299

Serbest, a.g.m. Ibid. 300 Orhan, Suriye, Dnm ve Trkiye, s.22. 301 Erdem Erciyes, Ortadou Denkleminde Trkiye-Suriye likileri ( stanbul, IQ Kltrsanat Yaynclk, 2004), ss. 52-53. 302 Erciyes, a.g.e., s.53.

72

masasna oturulacan dile getirmesi, Suriye iin o dnemlerde nemli deiimlerin balangc olarak kabul edilebilir303. Nitekim, Bearn devlet bakanl koltuuna oturmasyla beraber, ilk dnemlerde daha nceden pek mmkn olmayan farkl fikirlerin tartld bir ortam yaratld. Sz konusu ortamda, niversite hocalar, muhalif siyasetiler, entelekteller ve sradan yurttalar gibi geni yelpazedeki toplumsal kesimlerin bir ou, parlamenter demokrasiye gei, dnce zgrl, yolsuzluk ve iltimasln nlenmesi gibi imdiye kadar tartlmayan konular zerinde tartmlardr304. zellikle de, Hafz Esad dneminde uygulanan ekonomik liberalleme ile gc artan giriimci kesim ve daha ok akademisyen, avukat ve sanatlardan oluan aydn kesimin bir araya gelerek Sivil Toplumun Canlan ad altnda rgtlenmeleri, reform konularnda birok taleplerin dile getirilmesine olanak salamtr305. Bu talepler, genel olarak, skynetimin kaldrlmas, snr d edilenlerin geri dnmelerine izin verilmesi, siyasi tutuklularn serbest braklmas, basn ve dnce zgrlnn salanmas konularna ynelikti306. Rejim bu talepleri dikkate alm ve hemen sonrasnda siyasi ve ekonomik adan nemli denebilecek gelimeler yaanmaya balanmtr. am Bahar olarak adlandrlan bu dnemde, ilkin cezaevindeki siyasi tutuklular serbest braklm ve ardndan U C ierisindeki partilere kendi gazetelerini karma izni verilmitir307. Yolsuzluk ve rvetilikle mcadele erevesinde birka st dzey ynetici rvet ve yolsuzluk nedeniyle grevden alnmtr. Yine bu srete, gnmz dnyasnda kiisel zgrln nemli aralarndan biri olan ve Suriyede 1996 ylnda kullanlmaya balanan ancak sadece st dzey yneticilerin kullanmasna izin verilen internet, Bear ynetimince serbest braklm ve yaygnlatrlmtr. Son olarak basndaki devlet tekeline son vermek amacyla, zel basn kurulularnn kurulmasna izin veren yasa yine bu srete onaylanmtr308. Ekonomi alannda ise, 2000 ylnn Temmuz ayndan itibaren ciddi ve planl bir ekonomik reform program ve ticari liberalizasyon politikas uygulanmaya konulmutur. Ekonomik
303

brahim, Eine praesidiale Monarchie zwischen Kontinuitaet und Diskontinuitaet, Politische Strukturen in der Zeit der Stagnation. 304 Pany, a.g.m. 305 Orhan, Suriye, Dnm ve Trkiye, s.24. 306 Harte Zeiten Fr Syrische Reformer, http://www. Henner-kirchner/vorlagen/2001/2001h2sr.htm. 307 Orhan, Suriye, Dnm ve Trkiye, s.24. 308 Yasin Atlolu, Suriyenin Siyasi ve Ekonomik Da Alm Politikalar Avrupa Birlii ve Trkiye, Stratejik ngr, ( stanbul: Tasam Yaynlar, Sonbahar 2004), say:3, s.229.

73

reformlarn amac, zel bankaclk sistemi ve menkul kymetler borsasnn kurulmas, yeni kur politikalar lkeye yabanc sermaye giriini hzlandrmak iin lke ekonomisini daha verimli hale getirmekti. 2000 ylnn son aylarnda ise, hkmet, ekonomik programn ilk aya olan ticari bankalar ve menkul kymetler borsasnn almasn onaylamtr309. Ancak, balatlan bu reform sreci uzun srmemitir. Bearn hem devletin karlarn hem de deiim ynnde artan taleplere bir lde cevap vermek iin gerekletirdii reformlar Suriyeli aydnlar tarafndan yetersiz bulunmutur. Aydnlar, 2001 ylnda hkmete U C dnda baka yeni partilerin kurulmasna ve zgr seimlerin yaplmas ynnde bir manifesto sunmutur310. Sz konusu manifestoda, demokratiklemenin ve modernlemenin ancak oulcu bir sistem ierisinde gerekletirilebileceinden, mevcut toplumsal gruplarn dncelerini serbeste ifade etmelerini gvence altna alan haklara ihtiya olduundan ve bamsz yargnn, sosyal ve kadn haklarnn neminden bahsedilmitir311. Bu manifesto, rejimi ciddi anlamda tehdit eden ve ynetimdeki Alevilerin ve Baas Partisinin egemenliine son verebilecek istekler iermekteydi. Bu dneme kadar devlet tarafndan ciddi engellemeyle karlamayan, hatta hkmet iindeki reformcu kanat tarafndan da desteklenen reformlar, bu noktadan itibaren ciddi bir devlet basksyla karlamtr. Hemen harekete geen hkmet, iktidardaki Baas Partisine bal kitle rgtlerini (Kadn kollar, renci kollar ve genlik kollar) devreye sokmutur. Rejim ierisindeki nemli isimlerden biri olan ulatrma bakan Adnan mran, sz konusu manifestoyu sunan sivil toplum inisiyatifinin neoemperyalizmin bir paras olduunu ve Suriye Anayasasnn toplumun btnln garanti altna aldn belirtmiti. Benzer baka bir k da bakan yardmcs Abdl Halim Khaddam tarafndan yaplmtr. Khaddam, Suriyenin Cezayire ve Yugoslavyaya dntrlmesine izin vermeyeceklerini ifade etmitir. Bu aklama, Suriyenin ok etnikli ve mezhepsel yapsnn devlet tarafndan kabul grmesini isteyen sivil toplum temsilcilerine verilmi bir cevapt. Rejim ierisinden sert tepkiler alan hareket, ksa bir sre sonra birok yelerinin cezaevine gnderilmesi ve toplantlarna izin verilmesi sonucunda sindirilmitir. am Bahar srecini sona erdiren bu mdahaleler, devlet ierisindeki reform kart siyasi ve askeri sekinlerin
309 310

Ibid, ss.229-230. Harte Zeiten Fr Syrische Reformer, a.g.s. 311 brahim, Eine praesidiale Monarchie zwischen Kontinuitaet und Diskontinuitaet, Politische Strukturen in der Zeit der Stagnation.

74

gcn aka gstermitir312. Sertlik yanls ahinler olarak da adlandrlan bu gler, ilk aamada am Bahar srecinde ortaya kan muhalif sekler yapdaki sivil toplum hareketlerinin lke ierisinde olas bir kar devrim hareketini tetikleyeceinden ekinmilerdir313. Dier kayglar da, reformcu kesimin istedii ekonomik liberallemenin devletin kontrolnde bulunan rantiyer yapdaki ekonomik sistemi yok edecei konusudur. Zira, birok kar reformcu siyasi ve askeri elitlerin, sz konusu ekonomik sistemden ciddi bir kar vardr314. Benzer kayglar Bear Esad tarafndan da paylald varsaylmaktadr. Her ne kadar baz Arap gazetecileri, Bear ile reform yanllar arasnda gizli bir ittifakn var olduunu iddia etseler de315, birok aratrmac Bearn ekonomik ve siyasi liberallemeye Baas Partisinin egemenlik haklarnn sorgulanmamas kouluyla destek verdiini ifade etmektedir316. Bearn deiik zamanlarda Suriye gazetelerine verdii demelerde, Bat tarz bir demokrasinin asla kabul edilemeyeceini, Suriyenin esas olarak kendi tecrbelerine dayanmas gerektiini vurgulamtr. Bear, henz iktidarnn ilk gnlerinde Suriyede bir gazeteyle yapt rportajda ise, mevcut siyasi yapya ilikin unlar sylemitir; Bizim tecrbelerimizden ortaya kan Ulusal lerici Cephe, demokratik bir modele dayanmaktadr. Bu model siyasi yaammzda ve birliimizin korunmasnda yaamsal bir neme sahiptir317. Dolaysyla, Bear Esad reformlar tamamen Bat tarz demokratik bir siyasal sistemi hedef almak amacyla gerekletirilmemitir. Bear iktidarnn ilk dnemlerinde yaplan reformlar esasen belli bir denge gzetilerek yaplmaya allmtr. rnein, birok siyasi tutukluyu serbest brakmas sivil toplum komitesindeki aktivistlerin demokrasi ynndeki taleplerine cevap vermenin yannda, sz konusu aktivistleri bir anlamda rejime ynlendirmek amacn da tamtr. Yine ayn amalar dorultusunda U C partilerinin kendi gazetelerini karmalarna ynelik verilen izin temelde dier siyasi akmlarn rejim karsnda glenmelerini nlemek ve Baas Partisini daha etkin bir hale getirmek iindir318.

312 313

Orhan, Suriye, Dnm ve Trkiye, s.24. Carsten Wieland, Sind Assads Tage Gezaehlt?, Syrien Unter Reformdruck, http://www.dasparlament.de/2005/32-33/thema/007.html 314 Orhan, Suriye, Dnm ve Trkiye, s.24. 315 Harte Zeiten Fr Syrische Reformer, a.g.s. 316 Andre Wernecke, Perestroika in Damaskus?- Teil 1., http://www.e-politik.de/www.e-politik.de/beitragdruck71a9.html?Beitrag_ID=1272. 317 brahim, Eine praesidiale Monarchie zwischen Kontinuitaet und Diskontinuitaet, Politische Strukturen in der Zeit der Stagnation. 318 Harte Zeiten Fr Syrische Reformer, a.g.s.

75

Ksaca, Suriyede Bear Esad dnemi en azndan rejimin kendi dinamikleri ierisinde demokratikleme asndan radikal deiimlerin yaanmayacann iaretini vermitir. Zira, lkenin iinde bulunduu koullar dikkate alndnda Bearn deiimi temsil eden bir aktrden ok rejimin bir adam olduu gerei ar basmaktadr319. Bear Esad, ne kesin olarak reform kart bir tutum sergilemektedir, ne de reformlarn olas bir rejim deiikliine varacak bir deiime izin vermektedir. Ksacas Bear Esad, reform kart glerle liberal kesim arasnda bir noktada yer almaktadr. Bu noktada Perthes Volkerin tespitleri nemlidir. Volkere gre, Suriyede liberalleme konusunda farkl gr bildiren farkl grup mevcuttur. Buna gre, Kamu sektr, sendikalar, brokratik kesimler ve devlete bal yazarlar ve sanatlar tarafndan temsil edilen ilk grubu muhafazakrlar oluturmaktadr. Bunlar, mevcut sorunlarn tpk Hafz Esad dnemindeki gibi snrl reformlar ile dzeltilebilecei fikrindeler. Dolaysyla, liberallemeye kar bir tavr sergilemektedirler. kinci grupta, daha ok bilim adamlar, aydnlar ve ticaretle uraan zel sektr kesimleri yer almaktadr. Bunlarn temel argmanlar siyasi bir liberallemeden yoksun ekonomi alannda uygulanacak liberal politikalarn baarszla mahkum olaca eklindedir. Yani, sz konusu kesim siyasi liberalleme ile ekonomik liberallemenin ayn paralelde yrtlmesi gerektii fikrindeler320. Reformcular olarak da adlandrlan ve aralarnda Bear Esadn da bulunduu son grupta genelde teknokrat elitler ve Baas Partisinin yeni jenerasyondan olan genler yer almaktadr. Bu kesim, ncelikle ekonomik ve ynetim alannda bir modernizasyonu n grmektedir. Nitekim, Bear iktidara geldiinde reformlarn siyasi alandan ok iktisadi alanda cereyan edecei mesajn vermiti. Bear ve onunla ayn dnce ierisinde olan birok Suriyeliye gre, bugn 17 milyonluk nfus eer kendini yeterince besleyecek ve hayatn gven ierisinde srdrebilecek gelire sahip deilse, bireysel ve siyasi zgrlklerin varl bir anlam tayamaz. Bunlar ancak belli bir yaam standardnn salanmasndan sonra deer kazanacaktr. Bu da esasnda, reform srecinde Suriyede cretlerin ykselmesi, zel bankalarn kurulmasna izin verilmesi gibi ekonomik reformlarn, neden yeni parti ve basn yasalar gibi siyasi reformlardan daha nde gittiini bir lde aklanmaktadr321.

Bank ve Becker, a.g.m. Volker Perthes, Syrias Time For Action, http://www.oxfordbusinessgroup.com/weekly01.asp?id=240. 321 Sami Moubayed, Politische Reformen in Syrien, http://www.qantara.de/webcom/show_article.php/_c468/_nr-312/i.html.
320

319

76

Wielanda gre, bugnk iktidarn gerekletirdii reformlar aslnda in modeli denen siyasi liberallemeden yoksun bir ekonomik liberalleme modelini rnek almaktadr322. Bu model muhtemelen rejimin menfaatleri ile uygunluk iindedir. Ancak, siyasi boyuttan yoksun olan bu modelin d dnyada gelien yeni olaylar nedeniyle uygulama alan bulmas son zamanlarda glemitir. Dardan gelen mdahaleler artk sadece ekonomik alanda deil ayrca siyasi alanda da reform yaplmasn ngrmektedir. D dnyada gelien ve Suriye asndan zor gnlerin balangc kabul edilen olaylarn ilki 11 Eyll 2001de ABDye yaplan terr saldrlar ile ortaya kmtr. Bu olaydan sonra, gvenlik alglamalar tamamen deien ABD, iki yl sonra 2002de aklad yeni Ulusal Gvenlik Stratejisi (The National Security Of The United States Of American) kararyla, blgesel kaynakl kresel terre ve kitle imha silahlarna sahip serseri devletlere (rogue state) kar nleyici saldrlar dzenlemeyi kararlatrmtr. Bu devletler arasnda Afganistan ve Irakn yannda Suriyede bulunmaktadr323. ABD, Suriyeyi kimyasal silah retmekle, terrist gruplar barndrmakla ve bir yl sonra 2003te gerekletirdii Irak operasyonunda Iraktaki direniilere destek vermekle sulamtr324. Bu sulamalar, aka Suriye iin byk bir tehdit oluturmaktadr. zellikle 2003 ylnda ABDnin Iraka mdahalesini onaylamayan Suriye, o tarihten itibaren d tehditlere daha ok maruz kalmtr. Zira, ayn yln Ekim aynda srail, kendi lkesinde yaplan bir intihar saldrsn gereke gstererek, Suriyeye ynelik askeri bir saldr gerekletirmitir. Bu saldrdan be ay sonra bu kez Suriyenin Kaml kentinde Krt kkenliler ile Arap kkenliler arasnda bir atma kmtr. Mays 2004te ise, Amerika Suriyeye ambargo koyduunu ilan etmitir325. Suriye asndan olumsuz bir durum yaratan btn bu gelimeler ayn ekilde reform srecine de yansmtr. ABD bu srete Suriyeye reform konusunda bask oluturmaya balamtr. Nitekim, Oytun Orhann da belirttii gibi, artk yeni srete reformlar sadece lkenin iinde bulunduu ekonomik kmazdan kurtulmann bir yolu ve ierden gelen taleplerin bir sonucu olarak deil, ayn zamanda ABD tarafndan maruz braklan bask ortamndan kurtulmann da

322 323

Wieland, a.g.m. Atlolu, a.g.m., s.231. 324 Ghadry, a.g.m. 325 Atlolu, a.g.m., s.231.

77

bir yolu olarak ortaya kmtr326. Dolaysyla, Suriyedeki reform sreci 2003teki Irak Savandan sonra d etkilere ve basklara gre biimlenmeye balamtr. Bu dorultuda gerekletirilmeye balanan ekonomik ve siyasi reformlar ise, birazdan grlecei gibi, bir nceki yllarda yaplan reformlardan ok daha kapsaml olup, rejimin varln tehdit edebilecek dzeye gelmitir. Bu dnemde ekonomik reformlar ierisindeki ilk nemli gelime, Bear Esadn 2001 yl sonunda gerekletirdii kabine deiiklii olmutur. 18 bakann yerine yenilerinin atand kabinedeki en nemli deiiklik, Dnya Bankas ekonomisti Ghasan El-Rfainin Suriye Ekonomi ve D Ticaret Bakan olarak atanmasdr. El Rfai, nceki grevinde uzun yllar Ortadou ve Kuzey Afrika Blgesinde zel sektrn geliimi ve yatrm konularnda almalar yapmtr327 Yine, ekonominin ynetimine, ngiltere'de eitim grm Abdullah Dardari (Baas yesi deil) ve Fransa'da eitim grm ekonomi profesr Adib Mayaleh gibi neo-liberal eilimli brokratlar atand. IMF ile ilikilerin glendii bu dnemlerde328, ekonomik reformla ilgili dier bir gelime de bankaclk alannda yaplmtr. Aralk 2002de zel bankalarn kurulmasna ilikin yasa onaylandktan sonra, 5 bankaya ube ama izni verilmitir. Bu yasayla, yabanc yatrmclar sz konusu bankalarn en fazla %49una sahip olma yetkisine kavumutur. Sz konusu zel bankacln kurulmasna ilikin yasa tasarsnn kabulnden bir yl sonra Ocak 2004te Suriyede iki zel banka faaliyete gemitir. Bu yasa daha ok zel sektrn gelitirilmesi amacyla karlmtr329. Ekonomik alanda gerekletirilen dier nemli bir deiiklikte, dvizle yaplan ilemleri snrlayan yasann kaldrlmas olmutur. Alnan kararla yabanc yatrmlarn ve turizm gelirlerinin arttrlmas hedeflenmitir. Ayn zamanda lke dnda bulunan Suriyelinin paralarnn da lkeye ekilmesi planlanmtr330. Siyasi alanda ise, rejimin kendi koullar gz nne alndnda olduka nemli deiimler yaanmtr. zellikle, ABDnin demokratikleme, insan haklar, ekonomik liberalleme ve etnik aznlklarn korunmas gibi konular ne srerek yapt basklar, lke ierisindeki muhalif glerin de harekete gemesine neden olmutur. Artan i ve d basklar karsnda

Oytun Orhan, Irak Savandan Sonra Suriyede Ekonomi ve Siyaset, http://levantwatch.blogspot.com/2003_07_01_levantwatch_archive.html. 327 Atlolu, a.g.m., s.230. 328 Ergin Yldzolu, Cumhuriyet Gazetesi, 26.10.2005. 329 Atlolu, a.g.m., s.230. 330 Orhan, Irak Savandan Sonra Suriyede Ekonomi ve Siyaset.

326

78

hkmet, 130 siyasi tutukluyu serbest brakmtr331. Yine, 2003 yl ierisinde 300 aydnn, daha fazla siyasi reform talebiyle balattklar bir imza kampanyas sonucunda hkmet, 408 Nolu bir kararname yaynlamtr. Sz konusu kararnameye gre, Suriyede artk, en alt dzey dahil tm hkmet grevlilerinde, askerlerde, emniyet rgt mensuplarnda, tm niversite hocalarnda ve gazetecilerde Baas Partisi yesi olma koulu aranmayacakt. Bu kararnameyle Baas Partisinin lke ierisindeki etkinliinin bir lde azaltlmak istendii ne srlebilir332. erden ve dardan gelen reformlarn geniletilmesi ynnde sz konusu tm basklar karsnda Bear Esad ynetimi bir taraftan reform srecini devam ettirerek basklar asgari bir dzeye indirgemek isterken, dier taraftan rejimi rahatlatmak balamnda d politikada yeni araylara ynelmitir. Bu anlamda Avrupa Birlii ile yaknlama siyasetinin nemi Suriye asndan son zamanlarda artmtr. Bu erevede, Aralk 2003te Avrupa Birlii ile yaplan uyum anlamasnda Bear ynetimi artan basklar karsnda bir k yolu aramaya almtr. Buna gre, sz konusu anlama ile lkede Bearn temsil ettii modernist reformcu kanat, ekonomik reformlarn daha sorunsuz geeceini hesaplamtr. Jeopolitik adan ise, ABDnin blgedeki etkinliini Avrupa Birlii ile ilikilerin gelitirilmesi suretiyle siyasi olarak dengelenecei varsaylmtr. Ancak, Avrupa Birliine yaknlama rejim asndan baz zorluklar beraberinde getirmektedir. Zira, sz konusu uyum anlamas rejimin toplumsal temeli asndan riskler barndrmaktadr. Bu riskler, belli imtiyazlara sahip ve devlet kaynaklarndan yararlanan kamu sektrn, rejimle yakn balar olan baz giriimci kesimleri ve byk tarm reticilerini kapsamaktadr. Bu noktada ise, rejime yakn baz elitler Avrupa Birlii ile yaplan anlamaya kar pheci bir yaklam sergilemektedir. Zira, sz konusu anlamann demokrasi, insan haklar ve ekonomik yap konularnda baz asgari standartlar koul olarak ne srmesi, Suriyenin i ilerine mdahale olarak deerlendirilmektedir333. te yandan siyasi reform srecinin rejimin yapsn tehdit edici ekilde geniledii bu dnemlerde baka bir olay, sz konusu sreci daha da hzlandrmtr. Bu olay Lbnan muhalefet lideri ve eski babakan Refik Haririnin bir suikast sonucunda ldrlmesi ve phelerin Suriye zerinde odaklanmasna dayanmaktadr. 2004 Austos ay ierisinde

Atlolu, a.g.m., ss.231-232. Orhan, Irak Savandan Sonra Suriyede Ekonomi ve Siyaset. 333 Bank, Becker, a.g.m.
332

331

79

Suriyenin basks sonucu Lbnan Parlamentosu, am yanls Devlet Bakan Emil Lahudun grev sresini yl daha uzatmtr334. Ayrca, Haririnin Bearla kiisel anlamazlk yaamas, onun Lbnandaki anti-Suriye muhalefetine daha da yaklatrmtr335. Tam bu srete bir suikasta kurban giden Hariri, phelerin Suriyeye odaklanmasna neden olmutur. Bu olay sonrasnda ABD ve Fransann BM Gvenlik Konseyi nezlinde Suriyeye Lbnandaki askeri birliklerinin geri ekilmesi ynnde yapm olduklar bask sonucunda, Suriye askeri birliklerini geri ekmitir336. Lbnandan birliklerini geri eken Suriye, blgesel anlamda nemli lde g kaybettikten sonra d basklar daha fazla hissetmeye balamtr337. Nitekim, siyasi reformlar ynnde yaplan deiikliklerin kapsamnn, Hariri suikast sonrasnda artan ABD ve teki d basklar sonucunda geniletilmesi dikkat ekicidir. Bu dorultuda, Bear Esad, 2005 ylnda Baas Partisinin 10. Kongresinde yapt konumada, anayasa deiikliinden, Baas Partisinin devlet ve toplum ierisindeki tekelci statsnn daraltlmasndan ve devlet kapitalizmi balamndaki ekonomideki sosyalist karaktere son verilecei ynnde yeni reformlarn yaplacan ilan etmitir. Kongrede alnan kararlar ise rejim asnda son derece nemli sonular dourabilecek niteliktedir. Bunlardan ilki, Baas Partisi ierisindeki reform kart eski yneticilerin emekli edilmesi338 ikincisi ise Ulusal lerici Cephe dnda yeni partilerin kurulmasna izin veren yeni partiler yasasnn kabul edilmesi olmutur339. Bylelikle, sz konusu yasa, kurulacak yeni partilerin, Ulusal lerici Cephe ve Baas Partisiyle ve dolaysyla rejim ile atma olasln ortadan kaldrm, fakat beraberinde rejimin tek parti sistemine dayanan yapsn da nemli lde deitirecek admn atlmasn da salamtr. Kurulmas muhtemel yeni partilerin ise, 2007de yaplacak seimlere katlmalar ngrlmektedir. Bununla beraber ynetim dier taraftan, Baas Partisinin parlamentoda siyasi ounluu hi bir zaman kaybetmeyecek bir forml zerinde de durmaktadr. Btn bu reformlar aslnda rejim asndan son derece nemli deiiklikleri ifade etmektedir340.

334 335

Atlolu, a.g.m., s.237. Wieland, a.g.m. 336 Atlolu, a.g.m., s.237. 337 Aita, a.g.m. 338 Ibid, a.g.m. 339 Orhan, Suriye, Dnm ve Trkiye, s.27. 340 Moubayed, a.g.m.

80

Bu deiiklikler, son birka yldr yaanan ekonomik darboazn (zellikle Irak Savandan sonra Suriye ekonomisi olumsuz etkilenmitir) ve yeni blgesel koullarn dayatmalarnn bir rndr. Bu dayatmalar neticede lkede ekonomik ve siyasi olarak nceki reformlardan daha kapsaml reformlarn gerekletirilmesini zorlarken, sz konusu durumda rejimin gelecei tehdit altndadr. Bu durum, Bear ynetimini gerek ekonomik gerekse siyasi reformlar konusunda bir ikilemle kar karya brakmaktadr. Ynetim, ortaya kan yeni blgesel koullar ierisinde artan ABD basksndan kendini korumak iin daha fazla reform yaplmas gerektiinin farkndadr ancak, bu kez reformlarn rejimin geleceini tehdit ettii gerei karsnda da ihtiyatl davranmak zorunda kalmaktadr. Bunun yan sra, ierde de deiimden yana olanlarla olmayanlar arasnda gerilim yaanmaktadr. rnein, toplum ve devlet ierisinde daha fazla g kazanmak isteyen ve iktisadi liberallemeyi savunan kesimle, mevcut sitemden kar olan ve glerini muhafaza etmek isteyen rejim ierisindeki muhafazakr kesim, ynetimi bu adan zorlamaktadr341. Tm bu koullar altnda yaplan reformlarn ise, lkeyi demokratikleme srecine gtrmesi pek mmkn deildir.

341

Orhan, Irak Savandan Sonra Suriyede Ekonomi ve Siyaset.

81

6. DEMOKRAT KLEMEN N NNDEK GNCEL ETKENLER 6.1. Ekonomik Faktr

Suriye ve Ortadou blgesindeki Arap devletlerinin hemen hepsi rantiyer bir ekonomik yapya sahiptir342. Gehrmannn tanmyla, rantiyer sistemde devlet, gelirlerinin bir ksmn igc salamak iin retime yatrmak yerine rejim ierisindeki yaamsal nemdeki stratejik, politik ve sosyal gruplara aktarmaktadr. Bu yolla rejime bal klnan gruplar, devlet snf ierisindeki kar alarnn bir paras haline gelmektedir. Ayrca, rantlardan salanan gelirler toplumun geni kesimine dk maliyetli salk ve eitim hizmetleri ve yoksullara temel gda maddeleri yardm olarak da paylatrlmaktadr. Ekonomik kaynaklardan yararlandrlan farkl toplumsal gruplar, bunun karlnda siyasi taleplerden vazgeerek, devlet snf ierisindeki sadakati salamaktalar. Bylelikle, rejim hem desteklenmi hem de istikrarl bir yapya kavuturulmu olmaktadr343. Sz konusu sistemde devlet, maddi olarak sivil toplum unsurlarndan bamsz hareket etmekte ve siyaset ve ekonomi zerinde bask oluturmaktadr.344 Devlet, mevcut yap sayesinde toplum karsnda gl olmaktadr345. Rantiyer devletin gl olmas, esasnda devlet ve rejim asndan bir zorunluluk tekil etmektedir. Bu zorunluluk Ortadoudaki rantiyer Arap devletleri iin de geerlidir. Zira, meruluk ve istikrarszlk bu devletlerin en byk sorunudur. Arap rejimleri, bu sorunu amak iin ncelikle toplumun geni bir kesimini baskc ya da baskc olmayan yntemlerle kendi bnyesine dahil etmitir. Bu nedenden tr, Arap toplumlar, sivil toplum grntsnden ok iktidarlarn toplumu grnts vermektedir. Brokrasi, kamu sektr, ordu ve dier gvenlik tekilatlar blgedeki devletlerin kendi toplumlarn rejime kaynatrmalarn ve hatta onlara i imkn salayan unsurlarn banda gelmektedir. Mevcut yap, yenilikten ziyade, istikrar n plana kararak, brokrasi ve patronaj a vastasyla topluma egemen olmaktadr. Bylece, birok nc dnya lkelerinde olduu gibi Ortadouda da, esas itibariyle neo-patrimonyal eilimlerin gl olduu brokratik bir egemenlik anlay ortaya
342

David Jan Slavcek, Dritte Welt, Politische Konditionalitt im Barcelona-Prozess, http://www.hausarbeiten.de/spiegel/hausarbeit/po9/24937.html. 343 Anke Gehrmann, Rente und Wirtschaftssysteme, http//www.uni-leipzig.de/..ib/study/Lehrveranstalltungen/Quaissa/ss03/Referate.doc-Zusaetzliches Ergebnis. 344 Jung, a.g.m. 345 Gehrmann, a.g.m.

82

kmtr. Sz konusu egemenlik anlaynda devleti sadece rejimin banda bulunan ahs ve onun ailesi temsil etmektedir. Bunlar, mevcut rantiyer yapnn merkezinde yer alarak, bir takm maddi kaynaklar ncelikle rejimin sadk yandalarna aktarmaktadr346. Ancak, unutulmamaldr ki, rantiyer sistemin son derece krlgan olmas maddi kaynaklarn aktarlmasnn kesintiye uramasna yol aabilmektedir. rnein, 1980li yllarda meydana gelen ekonomik kriz, dier Arap lkelerinin yannda Suriyeyi de etkilemi ve rantiyer yapnn i yzn ortaya karmtr. Buna gre, 80li yllarda petrol fiyatlarnda meydana gelen d Suriye gibi petrol reten lkelerin gelirlerinde ciddi bir kayba yol amtr. Suriyenin petrol retiminden elde ettii gelirinin azalmasnn yan sra, petrol zengini Arap lkelerinden ald parasal yardmlardan da mahrum kalmtr. Suriyenin patronaj sistemini ayakta tutacak finans kaynaklarnn kesilmesi347 farkl kesimlere aktarlan maddi olanaklarn ortadan kalkmas tehlikesini dourmutur348. Baka bir deyile, Heydamannn da belirttii gibi, poplist politikalara dayanan rejimin meruluu byk lde zarara uramtr349. Bu yzden devlet daha nceden bahsedilen II. nfita hareketi ile zel sektre ekonomide daha fazla hareket imkn salamtr. Patronaj ann hakim olduu bu yapda, Suriyedeki rejim gelecei asndan lke iindeki mevcut g odaklarn belli bir dengede bir arada tutmak zorundadr. Bunun iin rnein, sol eilimli sivil teknokrasi ile parti brokrasisinin sosyal reform taleplerine cevap vermek, Snni burjuvazinin rejime adaptasyonunu salamak ve ordunun olas darbe giriimini nlemek iin maddi kaynaklara ihtiya duymaktadr350. Sz konusu kaynaklar byk lde siyasi rantlardan, petrol gelirlerinden (ihracatn te ikilik blm petrole dayanmakta), yurtdnda almakta olan Suriyeli iilerden gelen dvizlerden, Batl lkeler tarafndan gelimekte

346 347

Slavcek, a.g.m. Gehrmann, a.g.m. 348 Lobmeyer, a.g.m., s.106. 349 Heydamann, a.g.e., s.82. 350 Schulz, a.g.m.

83

olan lkelere verilen yardmlardan351 ve kamu sektrnden salanmaktadr. Bu kaynaklar lkedeki brokratik yap tarafndan kontrol edilmektedir352. Suriyede brokratik yapnn ekonomiyi kontrol altnda tutmas esasnda onun, toplum ierisindeki gcn de gstermektedir. Bu g, lkenin tarihsel kouluna bal olarak ortaya kmtr. Bamszln kazandktan sonra liberal ekonomik politikalar benimseyen Suriyede, 1960tan sonra uygulamaya konulan devletletirme program sonucu kamu sektr bymeye ve glenmeye balamtr. Bunda, tek parti dneminde Baas iktidarnn ve daha sonra Esadn kendi elitlerine devlet ierisinde yer ama abalar nemli rol oynamtr. Ksaca, kamu sektrndeki bu byme, ekonomik gereklilikten ziyade patronaj sisteminden kaynaklanmaktadr353. Brokratik aygtn, ekonomideki devlet kontrolyle paralel bir ekilde bymesi, onun bir takm ilevlere sahip olmas ile de aklanabilir. Zira, brokrasi Suriyede ve birok Arap lkelerinde rant gelirlerinin kontrol ve datm ve ayrca devirme yoluyla sisteme yeni unsurlarn entegre edilmesi gibi nemli ilevlere sahiptir354. Sz konusu ilevlerinden dolay, brokratik yapnn glgesinde devlet burjuvazisi snf ortaya kmtr. Rantiyer sistemden yararlanan bu snf ierisinde iki ayr kesim vardr. Birinci kesim, orduda grev yapan yksek rtbeli Alevi subaylar ile355 devlet ekonomi brokrasisinin yksek mevkilerinde bulunan yelerdir. Bunlar, rejime sadakat karsnda devlet mlkiyetindeki retim ve yatrm aralar zerindeki fiili kullanm yetkisinden yararlanarak, toplumsal mlkiyet zerinden zenginleen kesimlerdir356. Ekonominin devlet kontrolnde olmas, sz konusu kesimlere ciddi karlar salamaktadr357. rnein, ordunun ve dolaysyla yksek rtbeli subaylarn silah retim sanayisinden besin maddesi retim
351

Siyasi rantlardan daha ok Suriyenin sraile kar bir cephe lkesi olmas nedeniyle petrol zengini Arap monarilerinden gelen parasal yardmlar (1973-1987 arasnda senelik 1 milyar Dolar) kastedilmektedir. Bkz, Martin Beck ve Oliver Schlumberger, Der Vordere Orient ein entwicklungspolitischer Sonderfall?, http//www.Ipb.bwue.de/aktuell/bis/3_98/bis983a.htm. Yine siyasi ranta rnek olarak, Suriye, I.Krfez Savanda Iraka kar ABDnin yannda yer almasndan dolay Krfez lkelerinden 8 milyar Dolar d yardm almtr. Bkz, Da, a.g.e., s.52. 352 Ferhad brahim, Der schwierige Weg zur Demokratie im Vorderen Orient, http://www.Ipb.bwue.de/aktuell/bis/3_98/bis983a.htm. 353 Ibid. 354 Ibid. 355 Gary C. Gambill, The Political Obstacles to Economic Reform in Syria, http://www.meib.org/articles/0107_s1.htm. 356 Lobmeyer, a.g.e., s.94. 357 Oytun Orhan, Kreselleme Kskacndaki Suriyede Reform Hareketi, http://levantwatch.blogspot.com/2001_05_01_levantwatch_archive.html.

84

sanayisine kadar geni bir alanda etkili olmas358, ayn ekilde Bearn anne tarafndan akrabas olan Maluf ailesinin bata petrol, silah ve iletiim alanlarnda olmak zere i dnyasn kontrol etmesi, sz konusu askeri ve brokratik elitlerin mevcut sistemle olan balarn ortaya koymaktadr359. ou Alevi kkenlilerden oluan bu grubun yeleri360 sistemin merkezinde yer alarak, nemli ihale datmlarn, petrol gelirlerini ve Arap monarilerinden gelen parasal yardmlar kontrolleri altndan tutmaktadrlar361. Dolaysyla, bu kesim, olas geni apta bir liberal reform programa rantiyer yapdaki sistemi kertecei iin scak bakmamaktadr362. Devlet burjuvazisi ierisinde yer alan dier bir kesim de ekonomi sektrnde faaliyet gsteren ve 1990l yllarn banda glenmeye balayan zel sektr temsilcileridir363. Bunlar, genelde sanayi, tarm, turizm, nakliyat ve emlakilik alannda faaliyet gstermekte ve lkedeki siyasiler ile yakn ilikiler ierisindedirler364. Devlet ile d sermaye arasnda oynadklar arac rollerinden tr ykl miktarda komisyon alan sz konusu kesimin yeleri ayn zamanda silahl kuvvetler ile yaplan ticaret ve yatrmlardan da ciddi karlar elde etmektedirler. Bu karlarn bir ksmn devletin brokratlaryla paylamaktadrlar. Bunlarn faaliyetleri her ne kadar yasal da olsa kullandklar metot ounlukla yasaddr. Bear Esad dneminde artan reformlarla beraber zel sektrn devlet karsndaki arl artmsa da, bu kesimlerden ciddi anlamda demokratiklemeye yol aabilecek reform taleplerinin beklenmesi gtr. Zira, lkedeki zel sektrn devlet ile i ie ve devlete baml olmas365 bu sektre ynelik brokratik engellerin asgari bir dzeye indirilmesi gibi bir avantaj salamaktadr. Ayrca, risk alarak, retim ve rekabet faaliyetleri ierisinde bulunmak Suriyedeki zel sektr temsilcilerine cazip gelmemektedir. Bunlar, daha ok aile ve ahsi ilikilere dayanan patronaj sistemi ierisinde yer alan aktrlerdir. Bu sitemde yer almak, lkedeki zel sektre temsilcilerine ticari faaliyetlerinde daha az risk ve daha ok kar getirmektedir366. Her ne kadar devlet burjuvazisinin yukarda belirtilen yeleri kadar geni bir olanaa sahip olmasalar da, orta snf ierisinde yer alan sivil memurlar, sendika yneticileri ve ayrca
brahim, Der schwierige Weg zur Demokratie im Vorderen Orient. Orhan, Suriye, Dnm ve Trkiye, s.20. 360 Orhan, Kreselleme Kskacndaki Suriyede Reform Hareketi. 361 en, a.g.e., s.282. 362 Orhan, Kreselleme Kskacndaki Suriyede Reform Hareketi. 363 Bank ve Becker, a.g.m. 364 Gambill, a.g.m. 365 Bank ve Becker, a.g.m. 366 Beck ve Schlumberger, a.g.m.
359 358

85

iilerin de rejim ile aralarnda kar ilikilerine dayanan bir ortaklk durumu vardr367. Bunlarn byk bir blm kamu sektrnde faaliyet gstermektedir. Yaplan tahminlere gre, saylar 1,2 milyon civarnda olan bu kesimin temsilcileri ulusal igcnn %40n oluturmaktadr368. Suriyede orta snfa ait ou insan, kamu sektrndeki i koullarnn zel sektre gre daha iyi bir dzeyde olmas nedeniyle kamu sektrn tercih etmektedir369. Bu durum, demokratikleme ynnde her zaman gl ses karan orta snf devlete baml klmakta ve onu, olas demokrasi taleplerinden uzaklatrmaktadr370. Devlete baml olan dier bir kesim de, lkedeki iftilerdir. Suriyede nfusun %80i iftilikle uramaktadr. Hafz Esad dneminde uygulanan toprak reformundan yararlandrlan Suriyeli iftiler, bugn kredi ve sbvansiyon imknlaryla rejime bal klnmtr371. Gambille gre, olas geni apta bir ekonomik liberalizasyon rejim ierisindeki elitlerin kar alarn zayflatacak ve devamnda toplum katnda siyasi taleplerin ykselmesine neden olacaktr. Bu durumda kaybeden taraf ncelikle, devlet sbvansiyonlarndan yararlanan kesimler, devlet himayesinde ticari faaliyetlerde bulunan zel sektr giriimcileri, yolsuzluklardan yararlanan baz elitler ve devlet brokrasisinin st kademesinde grev alan brokratlar olacaktr372. Ancak, unutulmamaldr ki, sz konusu kesimleri rejime balamak iin gerekli kaynaklar (petrol gelirleri ve Arap monarilerden gelen parasal yardmlar) sonsuz deildir373. 15 yl iinde Suriye'nin net petrol ithalats olacan dnen IMF, Suriye'nin ekonomisini eitlendirmesini ve piyasa reformlarn hzlandrmasn nermekte ve hkmetin kamu sektrn yeniden yaplandrmay ve zel sektr glendirmesi gerektiinden sz etmektedir. IMF'yi dinleyen Bear rejimi son zamanlarda d faktrlerin de basksyla, Suriye'nin dnya ekonomisiyle entegrasyonunu, uluslararas mali sermayeye almasn hzlandrmak iin nceden bahsedildii zere, reform kapsamnda baz deiiklikler yapmtr. Ancak, bu deiiklikler, Suriye'nin siyasi yapsndan dolay snrl tutulmak zorundayd. zellikle lkedeki sekinler, sosyal-ekonomik karlarn dikkate alarak, reform ve yeniden yaplanma srecine kar bir tavr sergilemektedirler. Bear'n ise snrl da olsa
367 368

brahim, Der schwierige Weg zur Demokratie im Vorderen Orient. Gambill, a.g.m. 369 Beck ve Schlumberger, a.g.m. 370 brahim, Der schwierige Weg zur Demokratie im Vorderen Orient. 371 Gambill, a.g.m. 372 Ibid. 373 Jochen Hippler, Ein Schritt vorwrts, http://www.freitag.de/2001/28/01280901.php.

86

gerekletirdii demokratik almlara karn iktidarda kalabilmek ve rejimi yaatabilmek iin bu sekinlerin desteine ihtiyac vardr374. Rejimin ihtiyac olan bu destein getirmi olduu ykn faturas ar olmutur. Devlet aygt ar bir ekilde imi, kamu sektr verimsizlemi ve saysz ekonomik tekeller ortaya kmtr. Pawelkaya gre, byle bir yapda kapitalist ilikilerin ve mantn gelimesi olanakszdr. Sermaye, karsnda, belirsiz mekanizmalar ve karmak brokrasiyi bulmaktadr. Devletten bamsz bir kapitalist snfn ortaya kmas ok zordur. Bu ynde hareket etmek isteyen zel sektr temsilcileri ise, rejim tarafndan ekonomik ve siyasi olarak marjinalletirilmektedir375. Suriyede toplumun nemli bir kesiminin ekonomik olarak rejime eklemlenmesi ayn zamanda rantiyer sistem tarafndan oluturulmu ve kar ilikilerine dayanan toplumsal davranlar da meydana getirmitir. Bu bakmdan mevcut yapnn almas kolay deildir. Gerek anlamda bir iktisadi liberallemenin beraberinde getirecei serbest piyasa rekabet ortamnn rantiyer sistem tarafndan oluturulmu toplumsal davranlara yabanc kalaca varsaylmaktadr376. zetle, Suriyede rejim, brokratik yap ve rantiyer ekonomik sistemle toplumun geni bir kesimini etkileyerek, devletin toplum zerinde egemen bir g olmasna yol amtr. Brokratik yapnn gelimesi toplumun geni bir kesimini ona bal klm ve bu suretle brokratik yapya bal devlet burjuvazisi denen bir snf olumutur. Bu da, esasen Suriye burjuva snfnn toplumsal bir gelimenin sonucunda ortaya kmad, daha ok devlet tarafndan kontrol edilen ve ynetilen bir srete ortaya kt anlamna gelmektedir. Bu nedenden tr, Suriyedeki burjuva snfnn Avrupadaki rneinin aksine, otoriter rejimin demokratiklemesi iin gerekli olan sivil toplum unsurlarn oluturmas pek mmkn gzkmemektedir. nk, Burjuvazi Suriyede byk oranda brokratik yapnn bir paras olduundan devlet ile i ie ve devlet tarafndan kontrol edilmektedir. rnein, Bear Esad dneminde artan reform hamlelerine kar devlete bal brokratik burjuva kesiminden daha ok diren gsterilmesi tesadf deildir. Bunlar, Lobmeyerin ifade ettii gibi, kendi karlar uruna istikrarl bir devleti, demokratik olarak merulatrlan bir devletten stn tutmaktadr377.
374 375

Yldzolu, a.g.m. Peter Pawelka, Entwicklung und Globalisierung- Der Imperialismus des 21. Jahrhunderts, Der Brger im Staat (Stuttgart: Landeszentrale fr politische Bildung, 2003), cilt: 2/3, say: 53, ss. 92,94. 376 Beck ve Schlumberger, a.g.m. 377 Lobmeyer, ss.108-109.

87

6.2. D Faktr
Tarihsel sre olarak bakldnda yaklak elli yldr ABDnin Ortadou blgesinin ekonomik kaynaklarn kontrol etmekte ve siyasi gelimeleri belirleyerek, blgenin sosyoekonomik yapsn etkilemektedir. Baka bir ifadeyle, ABD uzun sreden beri blgedeki birok lkenin ekonomik, siyasi, kltrel ve toplumsal yaps zerinde belirli bir etkiye sahiptir378. ABDnin blgede belirleyici bir g olarak etkide bulunmasnn arka plannda daha ok kendi karlar yer almaktadr. Bu karlar blgedeki stratejik petrol rezervlerini gvence altna almak ve bunun iin blgede gvenlii salamak, yeni blgesel ve ekonomik yaplar oluturmak ve kresel anlamda dnya enerji piyasasn dzenlemek ile ilgilidir. Btn bunlar, deien koullar ierisinde blgede toplumsal, ekonomik ve siyasi ilikilerin dntrlmesi balamnda yapsal deiiklii beraberinde getirmektedir. ABD, bu ynde her zaman iin deiik yntemlere bavurmutur. Bunlar, politik, diplomatik ve askeri mdahaleler, gizli operasyonlar, ekonomik yardmlar ve devlet ierisindeki baz gruplar dier gruplar karsnda desteklemek eklindeki yntemlerdir379. Bunlardan askeri mdahale yntemi son zamanlarda daha fazla geerlik kazanmtr. zellikle, SSCBnin dalmasndan sonra tek sper g olan Amerikada, Souk Sava dneminde oluturduu kendi askeri, ideolojik, siyasi ve hatta ekonomik yapy muhafaza etmek ve daha da yaygnlatrmak hedefi erevesinde380 dta daha etkin politikalarn yrtlmesi gndeme gelmitir381. Bu, bir anlamda darda askeri mdahale ynteminin benimsendiinin iaretidir. Nitekim, Irakn Kuveyti igali ve sonraki yllarda meydana gelen 11 Eyll olaylar sz konusu yntemin uygulanmas iin nemli bir frsat sunmutur. Bu erevede, ABDdeki yeni muhafazakr politikaclarn da etkisiyle harekete geilmi ve ulusal gvenlik stratejisi devreye sokularak, Irak igal edilmitir. Mdahaleye gereke olarak kitle imha silahlar ve terrizmle mcadele ne srlmtr. Demokrasinin ise bu mcadelede etkin bir silah olarak kullanlmas gndeme getirilmitir. Bu balamda, Irakn demokratikletirilmesi domino etkisi yaratarak, aralarnda Suriye gibi lkelerin de bulunduu

378

Peter Pawelka, Die USA als Hegemonialmacht im Vorderen Orient, Der Vordere Orient in der Weltpolitik, http://www. lpb.bwub.de/aktuell/bis/3_98bis983c.htm. 379 Ibid. 380 Bilbilik, a.g.e., s.129. 381 Kreisky, a.g.m.

88

blgedeki birok lkede demokrasinin yaylaca ve bu suretle blgeden kaynaklanan terrizm gibi kresel tehditlerin ortadan kalkaca gr ileri srlmtr 382. Hi kukusuz, BOP gibi projeler vastasyla da dile getirilen ve dnyaya ilan edilen bu dnceler dnya kamuoyunu ikna edememitir. Kreiskyye gre, ABDnin Ortadouda demokrasiyi getirme hedefi esas olarak blge ve dnya zerindeki hegemonyal statsn korumak ve iktidarn srekli klmak amacyla ilgilidir. Irakn igaliyle Ortadouda gerekletirilen mdahale ve hatta sonrasnda Suriyeye yaplan basklar ise bu balamda deerlendirilmelidir. Zira, demokrasi ad altnda Ortadouya yaplan mdahale, neomuhafazakar ideolojinin savunduu biimiyle, gerekte ABDnin dnyadaki hegemonyal amacna hizmet eden bir eylem olmutur383. Sz konusu hegemonyal amalar erevesinde dile getirilen, blgesel ve yeni ekonomik yaplarn oluturulmas, petrol rezervlerinin gvenliinin salanmas ve dnya enerji piyasasn dzenleme hedefleri birazdan zerinde durulaca gibi ABDnin kendi ekonomik karlar ile rtmektedir. Bu karlar, temelde Amerikan ekonomisinin kapitalist yapsndan dolay iinde bulunduu sorunlarla balantl bir durum arz etmektedir. brahim ztrkn bu dorultuda yapt tespitler konuya k tutacak niteliktedir. ztrke gre, nemli bir sorun ve tehditle kar karya kalan Amerikadaki kapitalist sistem bir kriz yaamaktadr. Bu kriz, ancak evre lkelere yaylarak giderilebilir ki, bu esasnda kapitalizmin doasnda mevcuttur. Sz konusu yaylma bir yandan mal ve hizmet sat, bir yandan da yeni pazarlar elde etme anlamna gelmektedir. Yeni pazarlarn bulunmas, bu balamda uzun sreli krizin eiine gelmi olan kapitalist sistemi rahatlatacaktr384. Bugn bir lde ABDdeki d ticaret ana dayanan sz konusu kriz, Amerikan ekonomisinin gnlk 2 milyar dolar tutarnda bir paraya gereksinim duymasna yol amaktadr. Burada, Avrupann ve Japonyann 60 yldr ekonomilerini bytmeleri, bunun yan sra Rusya ve inin sahneye kmas Amerikan ekonomisi iin bir tehdit unsuru olmutur. zellikle, ABD tarafndan ilan edilen haydut devletlerden gemite Irakn bugn ise, rann petrol ticareti faaliyetlerini Avro para birimi zerinden gerekletirmeleri, yine
382 383

Ibid. Ibid. 384 brahim ztrk, Byk Ortadou Projesinin Siyaset ve ktisat Felsefe, http://www.turkishtime.org/27/32_tr.asp.

89

Kuzey Kore ve inin dviz rezervlerini Dolardan Avroya evirmeleri, ABD asndan olumsuz gelimelerdir. Zira, ABD ekonomisi Dolarn tm dnyada geerli olduu srece salkl bir yapya sahiptir385. Dolaysyla, ztrke gre, ABD iinde bulunduu ekonomik durgunluu ve hatta krizi amak iin piyasa kapitalizmini benimsememi lkelere kar askeri gcn kullanmak suretiyle bir igal giriiminde bulunmak ve sonrasnda alan yeni pazarlarn ele geirilmesini hedeflemektedir386. Bu ise iteki ekonomik sorunlarn darda askeri ve ekonomik hakimiyetin salanmas yoluyla zlecei anlamna gelmektedir. Bugn, ok uluslu Amerikan irketleri nc dnya lkelerinin ekonomilerinin denetimini ele geirmektedir. Bunu serbest ticaret temelinde yaparlarken, ekonomik operasyonlar ve karlar asndan gerektii yerde Amerikan askeri gc tarafndan da desteklendikleri bir gerektir387. Amerikann i dinamiinden kaynaklanan dier bir sorun da neo-muhafazakr ideolojinin Amerikan toplumu zerindeki kltrel hegemonyasn yaygnlatrma sorunudur. erdeki kltrel hegemonya bu anlamda dardaki rnein, Ortadouda salanacak yeni kapitalist yaplandrmalara bir lde baldr. Bu anlay bir neo-muhafazakr proje olan ve ierisinde demokratikleme kavramn barndran BOPu adeta neo-emperyalist proje haline getirmektedir. Bu adan bakldnda Badere gre, Irak Sava Amerikan sermayesinin karlar dorultusunda Ortadouyu yeniden yaplandran bir savan balangc olmutur388. Ksacas, Amerikann blgeyi demokratikletirme abalarnn altnda yatan ana nedenin kendi ekonomik karlar dorultusunda blge lkelerini yeniden yaplandrmak ve kapitalist sistemi entegre etmek olduu varsaylabilir389. Zira, Ortadou ve dnyann geri kalan ksmna serbest piyasaya dayal bir demokrasi anlaynn gelmesi, buralarda yeni pazarlarn almas anlamna gelip, bundan en ok sanayilemi Batl lkelerin yararlanaca aktr. Bu balamda, Ortadou ve nc dnya lkelerine ynelik demokratikletirme projelerinde, bu lkelerin kendi kaderlerini belirlemelerinden ok, bata ABD olmak zere Bat dnyasnn

385

Clemens Ronnefeldt, Syrien, ran, Nordkorea Wer ist als Naechster dran?, http://www.uni-kassel.de/fb5/frieden/regionen/USA/ronnefeldt.htm. 386 ztrk, a.g.m. 387 John Bellamy Foster, Emperyalizmin Yeniden Kefi ( stanbul: Devin Yaynclk, Haziran 2005), ss.122-125. 388 Bader, a.g.m. 389 Jung, a.g.m.

90

ekonomik karlarna uygun bir ekonomik ve hatta siyasi yapnn ortaya kmas hedeflenmektedir390. ABD ve Batdaki kapitalist ekonominin karlar blgede yeni ekonomik ve siyasi yaplanmalar dayatmas, bir lde petroln dnya piyasalarna uygun fiyatlarla temin edilmesi, petrol rezervlerinin gvence altna alnmas, blgesel ve kresel anlamda askeri glerin belli bir dengede tutulmasna baldr. Bu erevede ABDnin, dini ( ran gibi) ve ulusal (Suriye ve Irak gibi) motifli ynetimlerle mcadeleyi n plana karmas anlamldr391. nk en bata, bu lkelerden rnein, Suriyenin iktisadi ve siyasi yaps Amerikann blgeyi yeniden yaplandrmak iin ne srd serbest piyasa sitemine dayal demokratik kapitalizm modeli ile uyumamakta ve ona engel tekil etmektedir. almann nceki blmlerinde de anlatld kadaryla Suriyedeki siyasi ve ekonomik yap ABDnin blge iin ngrd ekonomik ve siyasi model ile atmaktadr. Sz konusu modelde hi kukusuz Demokrasi kavram nemli bir rol oynamaktadr. Bu kavram ile beraber dile getirilen iyi bir ynetim, bilime dayal bir toplumsal yapnn ortaya karlmas ve ekonomik potansiyelin geniletilmesi ynndeki sylemler her ne kadar olumlu deerler olarak grnse de, sz konusu deerlerin arkasnda Amerikann kendi kar amalar yer almaktadr. Bu amalarn Ortadou ile ilgili blm, denebilir ki, gnmzde gerekletirilme sreci ierisindedir. Bugn, ABD kendisine tehdit oluturduuna inand baz devletleri (Afganistan ve Irak) igal etmesi ve ardndan buralarda Amerikada eitim alm neo-liberal grteki ynetici elitlerini i bana getirmesi, petrol ve doal gaz gibi enerji kaynaklarnn yer ald Orta Asya, Ortadou, Kafkasya ve Krfez blgesinde birok noktada askeri sler kurmas ve devamnda baz lkeleri parasal ve silah satlar yoluyla kendisiyle ibirlii ierisine girmesini salamas sz konusu hegemonyal amalarn gerekletirilmesi konusunda atlm somut admlar olarak kabul edilebilir. Suriyeye yaplan ve son zamanlarda younlaan basklar ve hemen akabinde lkede dardan bir rejim deiikliinin planlanmas ise, ABDnin hegemonyal amalar gden politikalar balamnda ele alnmaldr392. Bu politikalar almada anlatld kadaryla temelde d mdahale yoluyla demokrasi ad altnda Suriyede ve blgede siyasi, ekonomik ve hatta toplumsal bir dnm, kendi karlarn gzetmek suretiyle gerekletirmek zerine kurulmutur.
390 391

Hippler, Ein Schritt vorwrts .... Jung, a.g.m. 392 Mohssen Massarrat, Demokratisierung des Greater Middle East, http://www.bpb.de/publikationen/Q6E4BX,0,0,Demokratisierung_des_Greater_Middle_East.htm.

91

Amerika, bunun iin ncelikle Suriyeyi, uluslararas toplumdan izole etme, siyasi ve ekonomik bask uygulama ve hatta askeri mdahale yntemlerini uygulamak suretiyle rejimi ykmay hedeflemektedir. Nitekim, Amerikann son zamanlarda Suriyeye ilikin politikalarna bakldnda sz konusu hedefe ulamak iin bir takm admlar att grlmtr. Buna gre, Aralk 2002de ABD Bakan George W. Bush tarafndan imzalanan ve Kongre tarafndan da kabul edilen kararla (Syria Accountability Act) Suriye gzetim altna alnm ve bir dizi de talepte bulunulmutu. Bu talepler, Suriyenin terre destek vermesi, kitle imha silahlar retmesi, Lbnandaki askeri-siyasi varl ve Iraka yabanc direniilerin giriine gz yummas konusu zerinde younlamtr. Suriyenin bu konuda alt ay iinde somut admlar atmas istenmiti. Ancak, Suriyeden herhangi bir ekilde bu konularda ilerleme grmeyen ABD, Mays 2004te Suriyeye yaptrm uygulanacan aklad. Sonuta, askeri alanda kullanlabilecek rnlerin Suriyeye ihra yasa vurgulanrken, Suriye uaklarnn Amerikan hava sahasna girileri yasaklanmtr. Bundan baka sz konusu yaptrmlar erevesinde Suriye Ticaret Bankas ile ilikiler durdurularak, terrle ilgisi olduundan phelenilen Suriye vatandalarnn ABDdeki malvarlklar dondurulmutur. 2004 Mays ayndaki bu yaptrmlardan sonra Eyll 2004te BM Gvenlik Konseyinde alnan kararla Lbnanda bulunan 14 bin Suriye askerinin lkeden ekilmesi talep edilmitir. BM Gvenlik Konseyinin bu kararndan birka ay sonra 14 ubat 2005 tarihinde Lbnann eski babakanlarndan Refik Haririnin Beyrutta bombal bir saldr sonucu ldrlmesi ile pheler Suriye zerinde younlamtr. Zira, Hariri, Suriyenin Lbnandaki askeri varln sona erdirmesini savunmutu. Bu olaydan sonra Suriye zerindeki ABD basks daha da artmtr393. te yandan ABDnin hegemonyal amalar gden politikalar bir taraftan blgeye demokrasi getirmeyi vaat ederken, dier taraftan yine blgede kendi ekonomik ve siyasi karlarn gzetmesi elikili bir durum yaratmaktadr. Bu eliki, Amerikann blgede demokratik rejime sahip olmayan lkelere kar benzer olmayan tutumlar sergilemesinde kendini gstermektedir. Amerikan ynetiminin Suriyedeki gibi kimi demokratik olmayan Arap rejimlere kar devlet ve toplum katnda demokrasi ynndeki reform talepleri, bu lkeleri bask altnda tutup, kendilerini savunmaya ekmeye zorlarken, Msr gibi Amerikan karlar dorultusunda hareket eden ve Libya gibi d politikada yapt deiikliklerle artk terre
393

Ylmaz Trel, Suriyedeki Gelimelerin Trkiyenin Gvenliine Etkileri ve Alnabilecek Tedbirler, http://66.249.93.104/search?q=cache:WjrXCV9HnQJ:www.harpak.tsk.mil.tr/duyurular/SEMPOZYUM_MART _2006/10_TUREL_YILMAZ.doc+suriye+ekonomisi&hl=tr&gl=tr&ct=clnk&cd=25.

92

destek vermeyeceini aklayan teki otoriter Arap rejimleri zerinde ak bir baskda bulunmamas dikkat ekicidir394. Benzer elikili durum ABDnin Afrikadaki politikalarnda da ortaya kmaktadr. Amerika, Afrikada nemli petrol rezervlerine sahip olduu kefedilen ve eskiden bizzat kendi tarafndan eletirilen baz otoriter yapdaki devletlerle u sralarda sk bir ibirlii ierisindedir395. Yine ayn ekilde ABDnin gemiteki souk sava dneminin iki kutuplu dnya dzeninde srekli olarak diktatrlkleri desteklemitir. randaki ah rejiminin, Afganistanda SSCBye kar mcahitlerin ve son olarak gnmzde Suudi Arabistandaki ve Krfez blgesindeki monarilerin desteklenmesi var olan elikilerin somut rneini gstermektedir396. Burada zellikle alt izilmesi gereken nokta, Amerikann dini kuralarn devlet ve toplum katnda egemen olduu bir ynetim anlayyla ynetilen petrol zengini Arap monarilerine ak bir ekilde demokratik bir ynetim iin talepte ve baskda bulunmamasdr. Eer gerek ama Ortadouda demokrasiyi hakim klmak ise ABDnin ilan ettii ekilde blgedeki monarilerin de dardan gelen demokratikleme basklarna maruz kalmalar gerekirdi. Ancak, ABDnin nderliindeki d basklar daha ok Suriye gibi gemite SSCB ile yakn ilikiler kurmu ve ABDnin tehdit olarak alglad lkeler zerinde younlamaktadr. Snrl kaynaklara sahip, darda fazla dostu olmayan ve parasal olarak ok az d yardm alan Suriye, bata petrol zengini Arap monarileri olmak zere birok Arap komularna gre toplumsal liberalizme daha yakn bir yerdedir. Buna ramen Suriye, demokratik bir ynetim ekline sahip olmad ve dnya barn tehdit ettii gerekesiyle ABDnin bask ve tehditlerine maruz kalmaktadr397. Amerikan ynetiminin dardan demokratikletirme ad altnda yapm olduu sz konusu basklarn Suriyedeki rejimin demokrasi ynnde nemli ekonomik ve siyasi reformlar gerekletirmesine neden olduu bir gerektir. Ancak, almann nceki blmlerinde de belirtildii gibi bu reformlarn Amerikann Suriyeyi aka tehdit etmesi sonucunda gerekletirildii ve bundan tr daha ok dardan gelen mdahale ve basklardan kurtulmak amac tamaktadr. Baka bir ifadeyle, Suriyede 11 Eyllden itibaren gerekletirilen reformlar ncekilerden farkl olarak d etkilere ve tehditlere gre
Christian Hacke, Die US-Nahost-Politik-Der Einfluss Amerikas, http://www.db-thueringen.de/servlets/DerivateServlet/Derivate-7256/hacke.html. 395 Baktaya, a.g.e., s.193. 396 Massarrat, a.g.m. 397 Wieland, a.g.m.
394

93

biimlenmeye balamt. Bu durum, Suriye devletinin bir taraftan Amerikan basksn azaltmak iin ekonomik ve siyasi reformlar gerekletirmek zorunda olmas, dier taraftan sz konusu reformlarn devletin ve rejimin geleceini tehdit edecei gerei Bear ynetimini ikilem ierisinde brakmtr. Dolaysyla, btn bunlar gz nne alnarak denebilir ki, ABDnin dardan mdahale yoluyla yapt basklar ve tehditlerin Suriyenin gerek anlamda bir demokratiklemeye doru yol almasn salayaca phelidir. Demokrasi adna yaplan basklar esasen Suriyedeki rejimi ykmaya yneliktir. Suriyedeki mevcut rejimin yklmas durumunda lkede baz olumsuz sonular ortaya kacaktr. Trel Ylmaza gre Suriyedeki rejimin yklmas ncelikle etnik-mezhepsel atmay krkleyecektir. Suriyede eskiden beri devam eden, ancak, st kapal olan etnik-mezhepsel ve hatta blgeye ve airete dayal toplumsal ayrmlar halen varln korumaktadr398. lke mezhepsel ve etnik olarak paralanmlk ierisindedir. Gneyde Drz topluluu, kuzeyde Krt gruplar, Batda iktidardaki Alevi aznlk ve dou blgesi ile am ve Halep gibi byk ehirlerde Snni ounluk yaamaktadr. Bunlarn yannda yine nemli oranda Hristiyan aznlklar da vardr399. Rejimin yklmas durumunda, Hafz Esad dnemi ile birlikte st kapatlm olan mezhepsel atmalarn su yzne kmas ihtimal bulunmaktadr400. Nitekim, bugn Irakta yaanan gelimeler de dikkate alndnda birok Suriyeli var olan etnik ve mezhepsel farkllklara dayanarak Baas rejiminin devrilmesiyle lkede kaotik bir ortamn egemen olacandan endie etmektedir401. Yine bu erevede bir dier nemli husus, nfusun yaklak yzde 9unu oluturan Krtlerin ynetim boluu durumunda bir istikrarszlk unsuru olarak ortaya kmalar ihtimalidir. Suriyede btn olumsuz artlarna ramen Irakl Krtlerden farkl olarak, Suriyeli Krtler, herhangi bir zerklik ve bamszlk talebinde bulunmamaktadrlar. lke iinde faaliyet gsteren Krt parti liderlerinin de ifade ettikleri zere Suriyeli Krtlerin mcadelesi Suriye vatandalar olarak kltr haklarnn kazanlmas ve daha fazla zgrlk mcadelesidir. Ancak, bu durum deimez deildir. Nitekim, buna en somut rnek, 2004 Mart aynda Haseki vilayetine bal Kaml ilesinde bir futbol ma sonrasnda Araplarla Krtler arasnda atmalarn kmas ve sz konusu atmalarn btn lkeye yaylmasdr. Birok insann lm ve yaralanmasyla sonulanan Kaml olaylar, Krt sorununun Suriyede bir istikrarszlk potansiyeli tadn ak bir ekilde gstermitir. Suriyedeki mevcut rejimin yklmas sadece Suriyeyi deil, blgeyi de etkileyebilecek bir
398 399

Trel, a.g.m. Uri Avnery, Die naechsten Kreuzzge, Libanon, Syrien, rak und ran Drohen Brgerkriege im Namen von Freiheit und Demokratie?, http://www..uni-kassel.de/fb5/frieden/regionen/Libanon/avnery.html. 400 Trel, a.g.m. 401 Avnery, a.g.m.

94

baka sorunu daha iddetlendirebilir. Radikal slamn ykselii ve iktidar ele geirmesi sorunu Suriye ve blge lkeleri iin gittike artan bir tehdit unsurudur. Suriyede, Hafz Esadn lmnden itibaren rejime ynelik en ciddi tehdit, 1950li yllardan itibaren Suriye politikalarnda slamn temsilcisi olarak ortaya kan radikal slamc Mslman Kardelerden gelmitir. rgt son dnemde varln hissettirmeye balad gibi, lke iinde de slamn sosyal yaamda etkisinin artt gzlenmektedir. Doal olarak bu srecin ortaya knda Suriye siyasal sisteminin otoriter yaps nemli rol oynamaktadr. Rejimin yklmas halinde Orta Doudaki gelimeler ve zellikle de Ocak 2006daki Filistin seimlerinde radikal slami kimliiyle n planda olan Hamasn kazand zafer dikkate alnrsa, slami akmlarn glenmeye balad bir ortamda Suriyede ciddi bir ynetim alternatifi olarak slamclar ykselie geebilir402. Baktaya, bu noktada Suriyede demokratikletirme ile gelen serbest seimlerin byk olaslkla ar slamclar ve milliyetileri glendireceini iddia etmektedir403. Kazgan ise, Suriye gibi laik yapdaki otoriter Arap devletlerinde, demokratik seimlerin, iktidara eriat rejimini getirebileceini belirtmektedir404. Sz konusu tehlikelerin gncel rneini son zamanlarda Irakta yaananlar ortaya koymaktadr. Iraka gerekletirdii askeri mdahaleden sonra lkeye demokratik sistemi etkin klacan belirten ABDnin bunu henz gerekletirememitir. En bata, lkede demokrasinin temel unsurlarndan biri olan serbest seimlerin uygulanmaya konmasnn lkede demokratik bir dzene geite hizmet etmemitir405. Irakta yaplan seimler etnik ve mezhepsel blnmeyi daha da derinletirmitir406. Unutulmamaldr ki, Suriyede dhil olmak zere Ortadouda birok lke etnik, mezhep, dini ve hatta kabile olarak blnm toplumlardan meydana gelmektedir. Siyasi aktrlerin seilmesinde ncelikli olarak hangi mezhebe, dine, kabileye ve etnik gruba ait olduu kriteri aranmaktadr. Ulusal bilincinin zayflamasna neden olan ve demokratiklemeye engel tekil eden bu unsur, demokrasinin bir toplumda yaayabilmesi iin ncelikle o topluma ait bir ulus devletin varln da tehdit etmektedir407. Baka bir ifadeyle dardan mdahale yoluyla Ortadouda demokratik bir sistemi etkin klmak, sistem ierisine etnik, mezhep ve kabile unsurlarnn derinlemesine nfuz etmesine neden olabilir. Bu ise, bata var olan devleti paralamak ve hatta ortadan kaldrmak anlamna gelmektedir.
402 403

Trel, a.g.m. Baktaya, a.g.e., s.193. 404 Kazgan, a.g.e., s.280. 405 Kreisky, a.g.m. 406 Massarrat, a.g.m. 407 Kreisky, a.g.m.

95

zetle, Ortadouyu dardan mdahale yoluyla demokratikletirmek en bata var olan ulus devleti yok ederek, onun yerine demokrasiyi zarara uratacak etnik, mezhep ve dine dayal siyasi yaplarn ortaya kmasna neden olabilecektir. Ortaya kabilecek yeni siyasi yaplarn ise, demokrasi ad altnda mdahalede bulunan d gce kar mcadele etmesi beklenebilir. Btn bunlar, d mdahale ile blgeyi demokratikletirmenin dier elikilerini ortaya koymaktadr. Varl somut olaylara dayanan bu elikiler, bir lkeye ve devamnda tm blgeye demokrasinin getirilecei sylemlerini bir lde geersiz klmaktadr.

96

SONU
Suriye ve Ortadoudaki toplumlar tarihinin hibir dneminde gerek bir demokratik geliimi ve siyasi oulculuu yaamamlardr. Demokratik gelenek ne toplum ierisinde ne de devlet yapsnda egemen olmutur. Grnen sadece otoriter ve totaliter yapda bir egemenlik biimi ile hanedanla dayanan iktidar yaplardr. Bunda hi kukusuz blgenin iinde bulunduu koullarn ve dnyada meydana gelen siyasi ve askeri olaylarn etkisi byk rol oynamtr ve oynamaktadr. Bugn otoriter yapdaki Suriyede demokratiklemenin nndeki engellerin nedenini yukarda belirtildii zere ite ve dtaki koullarn dayatmalarnda aramak gerekir. Bu balamda, demokratik gelenein ve demokratik unsurlarn Suriyede Osmanl dneminden itibaren oluamadn ifade etmek yanl olmayacaktr. Zira, Osmanl imparatorluunun kat merkeziyetilik anlay, blgede ve Suriyede, Batdaki durumun aksine tarihsel evrim ierisinde demokrasiyi talep edecek bir burjuva snfn ortaya karamamtr. mparatorluun kendi i dinamiklerinin karamad demokratik gelenek, ancak tanzimatla beraber dardan gelen modernleme olgusu iinde bir takm ilerlemeler kaydedebilmitir. Bu gelimeler demokrasi ynnde baz olumlu sonular beraberinde getirmitir. En bata demokrasinin nemli unsurlarndan bir olan parlamentonun ve seimlerin imparatorluk ierisinde yaama geirilmesi demokratik gelenek asndan olumlu gelimeler idi. Bu gelimelerden hi kukusuz imparatorluk ierisindeki Arap kkenli vatandalar da yararlanmtr. Osmanl parlamentosunda birok Suriyeli milletvekili kendi blgesini temsil edebiliyordu. Yine Suriyede birok dernek siyasi faaliyette bulunabiliyordu. Ancak, bu olumlu gelimeler Osmanlda uzun sre varln koruyamamtr. nce istibdat dnemiyle parlamentonun kapatlmas ve siyasi faaliyetlerin yasaklanmas, ardndan Jn Trklerin iktidara gelmesiyle Pan-Trkizm akmnn glenmesi, blgede ve Suriyede olumsuz bir hava yaratm ve demokratik gelimeyi sekteye uratmtr. Bu gelimelerin hemen ardndan yaanan Birinci Dnya Savandan sonra Suriye, Fransz igaline uramtr. Bu dnemde lkede zayf da olsa demokratik unsurlar olumaya balam ancak bunlar, igal koullar altnda gerek anlamda bir demokratiklemenin iaretini vermemitir. nk bu dnemde geleneksel yaplarn ortadan kalkmaya balamasyla yeni

97

siyasi partilerin ve yerel liderlerin ortaya kt grlse de, bunlar lkede demokratiklemeye katk salamamtr. Buna engel olan balca etken bu partilerin ncelikli olarak yeni gelimeye balayan Arap milliyetilii balamnda lkeyi Fransz smrgesinden kurtarmak iin milli mcadeleyi esas almalar olmutur. Zira, bamszlk mcadelesinin cereyan ettii bir ortamda ilk aamada demokrasi ve demokratikleme dorultusunda giriimlerde bulunmak mcadele asndan pek doru bir hareket olmayacakt. Dier bir etken de, sz konusu partilerin genel olarak toplumun btnn temsil etmemi olmalardr. Mevcut partiler farkl dinsel, mezhepsel ve snflarn szcs durumundaydlar. Bunda hi kukusuz Franszlarn lkeyi bl-ynet anlay etkili olmutur. Franszlar bu anlay erevesinde lkenin farkl etnik ve mezhep yapsndan yararlanarak, lkedeki aznlk gruplarn desteklemi ve lkeyi mezheplere gre idari olarak blmtr. Dolaysyla, toplum ierisinde var olan blnmeler bu suretle daha da derinlemitir. Bu durum ileriki zamanlarda etkisini gstermi ve demokratikleme srecinin yaama gemesindeki engellerden birini oluturmutur. zellikle, Askeri darbeler dnemi olarak da adlandrlan bamszlk sonras yeni srete, yer yer hayata geirilen demokrasi deneyiminin darbeler yoluyla kesintiye uramasnda mezhep, kabile faktr ve liderlik etrafnda ekillenen hiziplerin etkisi nemli olmutur. Bu dnemde demokrasinin nndeki engellerden bahsederken, yukarda belirtilen faktrlerin yan sra, lkede yeni ortaya kmaya balayan toplumsal glerin varln da hesaba katmak gerekmektedir. Bu glerden en nemlisi brokrasi ve ordu kesimlerinin oluturduu yeni orta snf idi. Bunlar lkenin iinde bulunduu sorunlar karsnda gl bir devletin varlna dikkat ekerek, var olan sorunlar karsnda nce demokrasi yerine nce savunma anlayn benimsemilerdir. Zira, dta kinci Dnya Sava sonrasnda dnyann ABD ve SSCB etrafnda kutuplamas, blgede srail devletinin kurulmas, ite ise, ekonomik istikrarszlklar ve toplumsal kargaalar sz konusu anlayn benimsenmesinde etkili olmutur. Bu anlay etrafnda kenetlenen gler, modern ve gl bir Suriyeye ancak sosyalist bir yapya dayanan otoriter bir ynetim anlayyla ulalabileceine inanmlardr. Ancak, bu fikirler toplum katnda fazla yaygn deildi. Suriyede iktidar demokratik yollardan belirlendii zaman iktidara ounlukla muhafazakrlar gelmekteydi. Dolaysyla, radikal milliyeti sol ideolojiyi benimsemi brokratik ordu kesimi mensuplarnn iktidara demokratik olmayan yollardan gelmesi ve sonrasnda otoriter bir rejimin hayata geirilmesi gerekmekteydi. Bunun askeri bir darbe ile gerekletirilmesinden sonra lkede tek partiye (Baas Partisi) dayal bir ynetim yaps meydana getirildi. Bu dnemde iktidara gelen Baas 98

Partisi ve ordu lkede merkezi demokrasi anlay erevesinde otoriter ve ihtilalci bir hukuk devleti dzenini lkeye yerletirmilerdir. Tek partiye dayal ynetim yaps ise, Hafz Esadn iktidarnda gerilemeye balamtr. Daha ak bir ifadeyle Baas Partisi nemini yava yava kaybetmekteydi. Zira, Suriyede bu sefer Esad dnemiyle patrimonyal bir egemenlik anlay ortaya kmtr. Demokratik sistemle tamamen zt yapdaki bu egemenlik biiminde Esadn kiisel egemenlii temelinde tek bir aznlk, belli kabileler ya da airetler, akrabalar ve dostlar devlet ierisindeki ynetim mekanizmalarnda srekli etkin bir konumda bulunmaktadrlar. Bunlar, karlkl kar ilikilerine dayal bir yapda rejim tarafndan kollanrken ayn zamanda ekonomik ve siyasi imtiyazlar erevesinde rejime ve devlet bakanna bal kalmaktadrlar. Ayn yap Bear Esad iktidar srecinde de varln korumaktadr. Alevi aznln ynetimdeki imtiyazlar, Esad ailesinin akraba ve dostlarnn ekonomi siyaset ve ordu ierisindeki stratejik mevkilerdeki pozisyonlar devam etmektedir. Her iki liderin (Hafz Esad ve Baar Esad) iktidar dnemlerinde yaplan reform hamleleri mevcut yap ierisinde lkenin demokratiklemesine ciddi anlamda katk salamamtr. Reformlar arlkl olarak ekonomi alannda cereyan edip, siyasi alanda baz kstl yenilikleri kapsamaktayd. Bu da otoriter rejimin, gerekletirilen reformlar vastasyla kendini gnn i ve d koullarnn dayatt gelimelere gre dzenledii anlamna gelmektedir. Nitekim, Hafz Esadn Souk Sava Dneminin sona ermesinden sonra Bat dnyasnn glenmeye balad bir srete pragmatik bir karar alarak, lkeyi rejimin temelini sarsmayan liberal reformlarla Batya yaklatrmtr. Yine ayn ekilde, iktidarnn ilk gnlerinde lkedeki rejim aleyhtar ve ounluunu Snni tccar snfnn oluturduu muhalefeti rejimin yanna ekmek iin liberal balamda ekonomik reformlar gerekletirmitir. te yandan, reformlarn, her iki lider iin de geerli olmak zere, rejimin temelini sarsacak nitelikte olmamas gerekirdi. Gerek anlamda bir demokratiklemeye yol aabilecek reformlar sonucunda gerekletirilecek demokratik bir seim, lkedeki Snni ounluu ve byk ihtimalle onlarn nemli bir ksmnn taraftar olduu slami prensiplere dayal bir din devleti modelini iktidara tayabilir. Bu ise, iktidardaki Baas Partisinin ve Alevi aznln sonunu getirecektir. Ayn ekilde gerekletirilecek geni aptaki reformlarn, mevcut rantiyer yapdan faydalanan devlet iindeki, zellikle de Alevi elitlerin, imtiyazlarnn kaybedilmesine neden olacaktr. 99

Dolaysyla, rejimin gelecei asndan mevcut tehlikelerin bilincinde olan iktidardaki sekinler, gerekletirilen reformlarn Bat tarznda demokratik bir siyasal sitemi hedef almamtr. Reformlar belli dengeler gzetilerek gerekletirilmitir. Hibir zaman radikal deiimlerin yaanmasna izin verilmemeye allmtr. Ancak, 2003te Irakn igalinden sonra Bear Esadn iktidar srecine denk gelen d basklarn Suriyedeki rejimi zorlad dnlebilir. Bu srete ABDnin Suriyeyi terre destek verdii gerekesiyle ak bir ekilde tehdit etmesi ve ardndan demokratikleme ynnde basklarda bulunmas rejim ierisindeki dengeleri bozmaya balamtr. Bu basklar sonucunda Suriyedeki ynetim daha kapsaml reformlar yapmak zorunda kalmtr. zellikle, siyasi alanda Baas Partisinin egemenliini sarsacak reformlarn yaplmas rejimin ve devletin geleceini ileriki srelerde ciddi anlamda tehdit edecei aka ortadadr. almada elde edilen bilgilerden de anlalaca zere, ABDnin blgedeki lkeleri demokratikletirecei sylemlerinin arka plannda kendi kresel egemenlik anlay yer almaktadr. Bu balamda demokratikletirme esas olarak ABDnin yeni dnya dzeni erevesi iinde blgeyi ekonomik, siyasi ve hatta toplumsal olarak kendi karlar dorultusunda yeniden yaplandrmasnn bir parasdr. Sz konusu yaplandrma, siyasi anlamda blgede ABD ile uyumlu hkmetlerin ortaya kmas, ekonomik anlamda blgenin Bat sermayesine almas ve son olarak toplumsal anlamda Bat deerleri ile ters dmeyen lml slam kltrnn oluturulmasna dayanmaktadr408. Dolaysyla, blge lkelerinin demokratikletirilmesi projesinin gerisinde blgeyi ABDnin ve hatta Batnn karlarna gre yeniden yaplandrmak istei bulunmaktadr. Bunun blge lkelerinin demokratiklemesi ile nasl bir ba oluturduu nemlidir. Zira, temelde kendi ekonomik, siyasi ve toplumsal karlar balamnda baka bir lkeye demokrasi ad altnda yaplan askeri ve siyasi bir mdahale, Ortadou gibi bir blgede, demokratiklemeden ok kaos ve paralanmay getirecektir. Nitekim, Irakta bugn olanlar bu konuda nemli ipular sunmaktadr. u anda Irakta radikal dinciler seimleri kazandlar. lkede her gn yaanan iddet eylemleri ve kargaalar sonucunda ulusal birliin yava yava yok olmaya balad bir ortamda, demokratik bir ynetim eklinin uygulanabilmesi olanak ddr.

408

Akar, a.g.e., ss.26-27.

100

Bu durumda dardan demokratikletirmenin Ortadoudaki lkelerde devleti ve toplumu paralayacak sonular dourmas gerei, nceki yzyllarda uygulanan emperyalist politikalar ile rtmektedir. Bu balamda, Ortadouya demokrasi ihracnn blge lkelerinin otoriter rejimlerden kurtulmas ve adalamas ile bir ilgisi bulunmamaktadr. Demokratikletirme, daha ok neo-muhafazakrlar tarafndan oluturulan jeo-stratejik karlar balamnda dile getirilmektedir. Bu haliyle 19. yyda Avrupal smrgecilerin barbarl yok etmek ve medeniyeti getirmek iin igal gereklidir mantyla rtmektedir409. Artk gnmzde, Otto Czempielin de ifade ettii gibi, dardan bir lkeye askeri mdahalede bulunarak, deitirmenin mmkn olmadn belirtmek gerekmektedir. Zira, gnmz toplumlar dardan gelen bir askeri gcn zorla bir eyleri deitirmesini kabul etmeyecek kadar kendini gelitirmitir. Bunun, ister bir lkeyi demokratikletirmek amacyla yaplm olsun fark eden bir ey olmayacaktr. Suriyede dar ile balants olan bir demokratik rejimin kabul edilmesi pek mmkn deil. Birok Suriyeli mevcut rejimin demokratik olmadnn farknda olmalarna ramen, dardan Amerikan igali ile gelebilecek bir rejimi kesinlikle istememektedir410. Massarrat, Ortadou lkeleri iin demokratiklemenin en iyi yolunun kendi i dinamiklerini harekete geirmek ve reformlarn dardan bask yoluyla uygulanmasnn nlenmesiyle mmkn olacan belirtmektedir411. Ancak, i dinamiklerin Suriyede, lkeyi demokratiklemeye gtrecek yeteri bir gce sahip olduunu iddia etmek en azndan u dnem iin doru olmayacaktr.

409 410

Massarrat, a.g.m. Ernst Otto Czempiel, Militaerische Gewalt von aussen kann keinen Staat im Inneren veraendern, http://www.zeit-fragen.ch/ARCHIV/ZF_104a/T05.HTM. 411 Massarrat, a.g.m.

101

KAYNAKLAR

Aita, Samir, Assad junior sitzt in der Falle, http://www.taz.de/pt/2005/07/08.nf/mondeText.artikel,a0054.idx,16. Akar, Atilla, 2005, Byk Ortadou Kuatmas, Yeni Dnya Dzeninin Ortadou Aya, stanbul: Tima Yaynlar. Akdemir, Salih, 2000, Suriyedeki Etnik ve Dini Yapnn Siyasi Yapnn Olumasndaki Rol, Avrasya Dosyas Dergisi, stanbul: ASAM Yaynlar, cilt:6, say:1, sayfalar: 211-213, 216-220. Amanov, atlk, 2004, Hafz Esad Dnemi Suriye D Politikas, Der: Trel Ylmaz, Mehmet ahin, Ortadou Siyasetinde Suriye, Ankara: Platin Yaynlar. Ana Britannica, 1987, stanbul: Ana Yaynclk ve Sanat rnleri, cilt:10. Ar, Tayyar, 2005, Gemiten Gnmze Ortadou, Siyaset, Sava ve Diplomasi, stanbul: Alfa Yaynlar. Atay, Mehmet, 2000, Arap Baas Sosyalist Partisi zerine Avrasya Dosyas, stanbul: ASAM Yaynlar, cilt:6, say:1, sayfalar: 131,135. Atlolu, Yasin, 2004, Suriyenin Siyasi ve Ekonomik Da Alm Politikalar Avrupa Birlii ve Trkiye, Stratejik ngr Dergisi, stanbul: Tasam Yaynlar, say:3, sayfalar: 229-232,237. Avnery, Uri, Die naechsten Kreuzzge, Libanon, Syrien, rak und ran Drohen Brgerkriege im Namen von Freiheit und Demokratie?, http://www..unikassel.de/fb5/frieden/regionen/Libanon/avnery.html. Bader, Tobias, Neokonservatismus, Think Tanks und New Imperialism, http://www.unikassel.de/fb5/frieden/regionen/USA/neocons.html Baktaya, Adil, 2004, Bir Propaganda Kar Propaganda Arac Olarak Dnyada Amerikan Kartlnn Ykselii, Der: Toktam Ate, ABD D Politikasnda Yeni Ynelimler ve Dnya, Ankara: mit Yaynclk. Bank, Andre ve Becker, Carmen, Syrien unter Bashar al-Asad: Strukturen und Herausforderungen, http://www.imi-online.de/2005.php3?id=1098 . Beck, Martin ve Dr.Schlumberger, Oliver, Der Vordere Orient ein entwicklungspolitischer Sonderfall?, http//www.Ipb.bwue.de/aktuell/bis/3_98/bis983a.htm. Bibilik, Erol, 2003, Amerikan Kuatmas, stanbul: Otopsi Yaynlar. Chronik, Arabische Republik Syrien, http://www.mittelmeerbasar.de.

102

Czempiel, Ernst Otto, Militaerische Gewalt von aussen kann keinen Staat im Inneren veraendern, http://www.zeit-fragen.ch/ARCHIV/ZF_104a/T05.HTM. am, Esat, 1995, Siyaset Bilimine Giri, stanbul: Der Yaynlar. Dam, Nikolaos Van, Suriyede ktadar Mcadelesi, stanbul: letiim Yaynlar, 2000. Da, Ahmet Emin, 1999, Hafz Esadn D Politikas ve Souk Sava Sonras Suriye- srail Bar Sreci, Marmara niversitesi Ortadou Marmara niversitesi Ortadou ve slam lkeleri Enstits, Siyasi Tarih ve Uluslararas likiler Ana Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi, stanbul. Daver, Blent, Siyaset Bilimine Giri, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993. Demokratie Focus: Syrien, http://www.nahostfocus.de/page.php. Demokratische, totalitaere und autoritere Systeme, http://www.dadalosd.org/deutsch/Demokratie/Demokratie/Grundkurs1/Material/abgrenzung.htm. Dursun, Davut, 1995, Ortadou Neresi, stanbul: nsan Yaynlar. Duverger, Maurice, 1964, Politikaya Giri, Ankara:Varlk Yaynevi. Erciyes, Erdem, 2004, Ortadou Denkleminde Trkiye-Suriye likileri, stanbul: IQ Kltrsanat Yaynclk. Erdmann, Gero, Neopatrimoniale Herrschaft, Der bergang zur Demokratie ist nicht gelungen, http://www.inwent.org/E+Z/1997-2002/ez1001-6.htm. Foster, John Bellamy, 2005, Emperyalizmin Yeniden Kefi, stanbul: Devin Yaynclk. Gambill, C. Gary, The Political Obstacles to Economic Reform in Syria, http://www.meib.org/articles/0107_s1.htm. Gehrmann, Anke, Rente und Wirtschaftssysteme, http//www.unileipzig.de/~ib/study/Lehrveranstalltungen/Quaissa/ss03/Referate.doc-Zusaetzliches Ergebnis Ghadry, N.Farid, Syrian Reform:What Lies Beneath, http://www.meforum.org/article/683. Giritli, smet, 1978, Bugnk Ortadounun nemli Sorunlar, stanbul: . .T. .A. Nihat Sayar-Yayn ve Yardm Vakf Yaynlar. Government,http://www.traveldocs.com/sy/govern.htm. Gysling, Erich, Syriens bse Baathisten, http://www.forumostwest.ch/seiten/gysling_artikel_3.htm. Hacke, Christian, Die US-Nahost-Politik-Der Einfluss Amerikas, http://www.db-thueringen.de/servlets/DerivateServlet/Derivate-7256/hacke.html.

103

Harte Zeiten Fr Syrische Reformer, http://www. Hennerkirchner/vorlagen/2001/2001h2sr.htm. Heydemann, Steven, Taxation without Representation, Authoritarianism and Economic Liberalization in Syria,1993, Der:Ellis Goldberg ve Reat Kasaba ve Joel Migdal, Rules And Rights In The Middle East, University of Washington Press. Heywood, Andrew, 1999, Demokrasi, Der: Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori, Ankara: Siyasal Kitabevi. Hinnebusch, A.Raymond, 1993, State and Civil Society in Syria, The Middle East Journal Washington: Indiana University Press, , vol.47, no.2, sayfalar: 244-245. Hippler, Jochen, Die Demokratisierung der Dritten Welt nach dem Ende des Kalten Krieges,http://www.jochenhippler.de/Aufsatze/Demokratisierung_Dritte_Welt/demokratisier ung_dritte_welt.html. ________________, Ein Schritt vorwrts, http://www.freitag.de/2001/28/01280901.php Hourani, Albert, 2003, Arap Halklar Tarihi, stanbul: letiim Yaynclk. brahim, Ferhad, Eine praesidiale Monarchie zwischen Kontinuitaet und Diskontinuitaet, Politische Strukturen in der Zeit der Stagnation http://www.forschungsstelle-drittewelt.de/Dokumente/AP/AP_FSDW_31_Ibrahim.pfd-zusaetzliches Ergebnis.
__________________, Der

schwierige Weg zur Demokratie im Vorderen Orient, http://www.Ipb.bwue.de/aktuell/bis/3_98/bis983a.htm.

nsel, Ahmet, Amerikada Yeni Muhafazakrlk, 2003, Birikim Dergisi, stanbul: Birikim Yaynlar, say:169, sayfalar: 10, 14-15. Jung, Dietrich, Globale Sicherheitspolitik und Staatliche Herrschaft,Die Aktuelle Entwicklung im Mittleren Osten Nach dem 11.September 2001, Staatenbildung im Mittleren Osten, http://www.reader- sipo.de/artikel/0307_Alll1.htm. Kazgan, Glten, 2005, Kreselleme ve Ulus-Devlet, Yeni Ekonomik Dzen, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, Haziran. Khalatbari, Babak, Laenderstudie, Syrien, http://www.dias-online.org. Klal, Ahmet Taner, 2003, Siyasal Sistemler, Siyasal atma ve Uzlama, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Kochen, Viktor, Herrschaft und Machtwechsel im Nahen Osten, Erbrepublik und Erbmonarchie anstatt Demokratie, http://www.quantara.de/webcom/show_article.php/_c494/_nr-2/_p-1/i.html. Kreisky, Eva, Forschungspraktikum: Alte oder Neue Kriege? Der Irakkrieg, http://evakreisky.at/2004-2005/fop0405/FoP_WS045_Gruppe7.pdf.

104

Lewis, Bernard, 2003, Tarihte Araplar, stanbul: Anka Yaynlar. Linz, J.Juan, 1975, Totaliter ve Otoriter Rejimler, Ankara, S Yaynlar. Lobmeyer, Hans Gnter, 1997, Suriye: Leviathann Diyar, Der: Ferhad brahim ve Heidi Wedel, Ortadouda Sivil Toplum Sorunlar, stanbul: letiim Yaynlar. Massarrat, Mohsen, Demokratisierung des Greater Middle East, http://www.bpb.de/publikationen/Q6E4BX,0,0,Demokratisierung_des_Greater_Middle_East. htm. Moubayed, Sami, Politische Reformen in Syrien, http://www.qantara.de/webcom/show_article.php/_c-468/_nr-312/i.html. Okur, Mehmet Akif, 2003, Kresel Siyaset, Der: Mmtazer Trkne, Siyaset, Ankara: Lotus Yaynevi. _______________, 2004, Fransz Manda Ynetimi Dneminde Suriye, Der: Trel Ylmaz ve Mehmet ahin, Ortadou Siyasetinde Suriye, Ankara, Platin Yaynlar. Orhan, Oytun, Suriye, Dnm ve Trkiye, Stratejik Analiz Dergisi, Ankara: ASAM Yaynlar, Eyll 2005, cilt:6, say:65, sayfalar: 20,22,24,27. ____________, Irak Savandan Sonra Suriyede Ekonomi ve Siyaset, http://levantwatch.blogspot.com/2003_07_01_levantwatch_archive.html. ____________, Kreselleme Kskacndaki Suriyede Reform Hareketi, http://levantwatch.blogspot.com/2001_05_01_levantwatch_archive.html. zcan, Gner, 2004, Doksanl Yllar Boyunca Ortadouda ABDnin Deiien Konumu, Der: Fulya Atacan, Deien Toplumlar Deimeyen Siyaset: Ortadou, stanbul: Balam Yaynclk. ztrk, brahim, Byk Ortadou Projesinin Siyaset ve ktisat Felsefe, http://www.turkishtime.org/27/32_tr.asp. Pany, Thomas, Der junge Lwe umstellt von Wlfen, http://www.heise.de/tp/r4/artikel/15/15242/1.html. Pawelka, Peter, Die USA als Hegemonialmacht im Vorderen Orient, Der Vordere Orient in der Weltpolitik,http://www. lpb.bwub.de/aktuell/bis/3_98bis983c.htm. _________________, 2003, Entwicklung und Globalisierung- Der Imperialismus des 21. Jahrhunderts, Der Brger im Staat, Stuttgart: Landeszentrale fr politische Bildung, cilt: 2/3, say:53, sayfalar: 92,94. Perthes, Volker,1993, Incremental Change in Syria, Current History, Philadelphia: Current History.Inc., vol.92, no.570, sayfalar: 25.

105

_______________, Syrias Time For Action, http://www.oxfordbusinessgroup.com/weekly01.asp?id=240. Politics of Syria, http://www.answers.com/topic/politics-of-syria. Ronnefeldt, Clemens, Syrien, ran, Nordkorea Wer ist als Naechster dran?, http://www.uni-kassel.de/fb5/frieden/regionen/USA/ronnefeldt.htm. Roy, Oliver, Demokrasi Kolay Deil, Radikal Gazetesi, 15 Nisan 2005. Saikal, Amin ve Schnabel, Albrecht, 2003, Democratization in the Middle East, Experiences, Struggles, Challenges, Tokyo: The United Nations University. San, Cokun, 1971, Max Weberde Hukukun ve Meru Otoritenin Sosyolojik Analizi, Ankara, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi. Schami, Rafik, Die Geschichte Syriens, http://www.rafikschami.de/dunkleseitederliebe_3.cfm. Schapke, Richard, Der Lwe von Damaskus, Hafez el Assad und das moderne Syrien, http://www.die-kommenden.net/dk/bn-ai/assad.html. Schmitter, C.Philippe ve Karl, Tery Lyn, 1999, Demokrasi Nedir, Ne Deildir, Der: Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori, Ankara: Siyasal Kitabevi. Schulz, Jrn, Zwischen Baathismus und Pragmatismus, http://www.oeko-net.de/kommune/kommune3-98/zzsyria3.htm. Serbest, Yasemin, Die Aussenpolitik Syriens, http://www.weltpolitik.net/Regionen/Naher%20u.%20Mittlerer%20Osten/Syrien/Grundlagen/ Die%20Au%DFenpolitik%20Syriens.html#_ftnref21. Slavcek, Jan David, Dritte Welt, Politische Konditionalitt im Barcelona-Prozess, http://www.hausarbeiten.de/spiegel/hausarbeit/po9/24937.html. Syria, http://www.countrystudies.us. Syrien,http://www.reintegration.net/syrien/index/htm. Syrien, Den Wandel Gestalten, http://bertelsmann-transformation index.de/130.0.html Syriens Geschichte, Militaerregierungen, http://www.diewasserpfeifen.de/syrien/syrieninfo06.htm. en, Sabahattin, 2004, Ortadouda deolojik Bunalm, Suriye Baas Partisi ve deolojisi, stanbul: Birey Yaynclk. entrk, Doan, 2003, Saddamn Baas, Ortadouda Arap Birlii Ryas, stanbul: Alfa Basm Yaym.

106

Ylmaz, Trel, Suriyedeki Gelimelerin Trkiyenin Gvenliine Etkileri ve Alnabilecek Tedbirler, http://66.249.93.104/search?q=cache:WjrXCV9HnQJ:www.harpak.tsk.mil.tr/duyurular/SEM POZYUM_MART_2006/10_TUREL_YILMAZ.doc+suriye+ekonomisi&hl=tr&gl=tr&ct=cln k&cd=25. Wernecke, Andre, Perestroika in Damaskus?- Teil 1., http://www.e-politik.de/www.e-politik.de/beitragdruck71a9.html?Beitrag_ID=1272. Wieland, Carsten, Sind Assads Tage Gezaehlt?, Syrien Unter Reformdruck, http://www.das-parlament.de/2005/32-33/thema/007.html. Yarar, Volkan, 2005, mparatorluun Yeni Av Sahalar, stanbul: Mephisto Basm Yayn. Yayla, Atilla, 1999, Liberalizm ve Demokrasi: Mkemmel Olmayan Birliktelik, Tahamml G Ayrlk, Der: Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori, Ankara: Siyasal Kitabevi. Yldzolu, Ergin, 26.10.2005, Cumhuriyet Gazetesi. Zakaria, Fareed, 1999, lliberal Demokrasinin Ykselii, Der: Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori, Ankara: Siyasal Kitabevi. Zisser, Eyal, The Syrian Army: Between the Domestic and the External Fronts, http://www.meria.idc.ac.il/journal/2001/issue1/jv5n1a1.html. _________, 2000, Ortadou-Gei ve Halefiyet-Sreklilik ve Deiim, Avrasya Dosyas Dergisi, stanbul: ASAM Yaynlar, cilt:6, say:1, sayfalar: 118.

107