You are on page 1of 14

EDEBYAT-SOSYOLOJ LKSNDE SOSYOLOJK KAYNAK ve LTLER Erturul AYDIN * ZET Disiplinler aras ilikilere baktmzda, bilimlerin birbirleriyle yakn,

uzak ya da dolayl balantlarnn olduunu grrz. Edebiyat ile sosyoloji arasnda iliki, ncelikle edebiyatn sosyoloji aratrmalarna katks, sosyolojinin edebiyata kaynaklk etmesi gibi somut gstergelerle birlikte, yntem, etkileim ve ltler asndan da birbiriyle paralel diyalog vardr. Edebiyatn, uygarlk tarihi iindeki duruuyla dier bilim dallaryla olan ilikisi, edebiyat rnlerinin aydnlatma kapsamn da geniletmitir. Nitekim edebiyat ats altnda yer alan rnler, toplumlarn inan, yaay tarz ile duygu ve dncelerini aa karr. Bunun dnda, insanlar arasndaki sosyal iliki, din, mitolojik deerler, davran biimleri ve her trl tabiat olay da edebiyata yansyarak yer bulur. Anahtar Kelimeler: Edebiyat, Sosyoloji-Toplumbilim, Edebiyat Sosyolojisi, Sosyolojik Kaynak, Sosyolojik lt.

Yrd. Do. Dr., Dou Akdeniz niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm, Gazimausa-KKTC, ertugrul.aydin@emu.edu.tr ertugrulaydin@gmail.com.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

358

Erturul AYDIN

SOCIOLOGICAL SCALES IN LITERATURESOCIOLOGY RELATIONS ABSTRACT When we look at interdisciplinary relations, we see that there are close, far, or indirect relations between sciences. There is a close dialog between literature and sociology from the viewpoints of methodology, interaction and scales along with the concrete signs; such as contribution of literature to the sociological researches, sociology science sourcing the literature. The attitude of literature in the civilization history and its relationships with other science branches has widened the clarification range of it. As a matter of fact the works that exists in the framework of literature reveals the feelings and thoughts of the society on their beliefs and social relationships. Other than that; religion, mythological values, behavioral forms, and all kind of natural events takes part by their reflections in the literature. Keywords: Literature, Sociology, Literature Sociology, Sociological Source, Sociological Scale.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Edebiyat-Soyoloji likisinde Sosyolojik Kaynak ve ltler

359

Tarihsel sre izleyen genel tarih gibi edebiyat tarihi de, milletlerin ruhsal ve fiziksel gelimelerini bizatihi edeb kaynaklara dayanarak inceler ve aklar. Ki, milletlerin yzyllar boyunca meydana getirdikleri edebiyatn ats altnda vcut bulan/bir araya gelen eserler, tarih boyunca birok bilim dal tarafndan incelenir ya da malzeme konusu edilir. Bu noktada, genel tarihin iinde nemli bir alt kol olan edebiyat tarihi, sosyolojinin yardmna koar, dahas iini kolaylatrr. Bu yzdendir ki, salam bir edebiyat tarihi, milletlerin edebiyatlarnn hem sosyoloji, hem de edebiyat sosyolojisi asndan inceleniinde zel bir rol oynamaktadr. Birer farkl disiplin olarak tarih ile sosyoloji arasndaki ilikiler zellikle son krk ylda yeni bak bak as ve yaklamlar beraberinde getirmitir.1 almamzn esas eksenini oluturan edebiyat-sosyoloji balants ise, edebiyat ve sosyolojinin malzemelerinin bir ksmn ayn at altna getirmeye alan bir baka bilim dal-disiplin olan edebiyat sosyolojisi2ni de etkiler. Sosyolojiden gelen dinamik temel, edebiyatn hanesindeki toplumsal yorulma ve edeb kurallar sisteminden geen edebiyat metnine yeni bir anlam katar. Yaadmz modern zamanlar, edebiyatn sosyal yann analiz ederken; hem dorudan sosyoloji hem de edebiyat sosyolojisinden faydalanr ve onu etkin-yararl klar. John Berger ve Luckmannn sosyal gerekliin inas ya da gerekliin sosyal inas prensibindeki toplum ina edilen bir gerekliktir dncesini, nceki nesillerin rnlerini ileten dil ve her insann subjektif gereklii ne kmaktadr.
1 Bkz. Theda, Skocpol (ed.), (1999), Karlatrmal ve Tarihsel Sosyolojinin Yntemleri zerine Aklamal Kaynaka, Tarihsel Sosyoloji, (ev: Ahmet Fehmi), stanbul, Tarih Vakf Yay., s. 390-403. 2 Edebiyat sosyolojisi, edebiyatn toplumla kendisi arasnda yeni organik balar kurmaya almasna yardmc olur. Ayrca, din, kanun ve trelerin edebiyat zerinde meydana getirdii etkilerle bu kavramlarn edebiyatn hanesindeki yerini saptar. Edebiyat sosyolojisi, siyasi rejim, kltr kurumu, sosyal tabaka ve dilbilim problemleri gibi edebi olaylar ereveleyen sosyal yap ve teknik durumlar inceler. Edebiyat tr, belli bir sreten ve ekonomik gereklikten sonra ortaya kar. Sosyologlar iin zel bir nem anlamna gelen sre durumu, edebiyat sosyolojisine kaynaklk eder. (Bkz. Erturul Aydn, (1999), Edebiyat Sosyolojine Bakta Trk Edebiyat, Edebiyat ve Toplum Sempozyumu, Gaziantep, s. 5-11)

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

360

Erturul AYDIN

Edebiyat-sosyoloji arasndaki irtibat somutlandrmak iin, aile roman trne ksa bir gndermede bulunalm. Konusunda ya da probleminde, ana merkezde soylu-kentsoylu aile hayatnn olduu bu alt tr, toplum hayatndan gelen siyasal bask gibi nedenlerden tr ailenin bir ka olarak snak ve zm arama merkezi olmasyla nem kazanr. Bylelikle, sosyal hayatn, edebiyat metninde somutlan(drl)arak; gn na k ve tarihsel tespiti znel-nesnel eletiri szgecinden de geer. Metnin esas varl ise, gerekliin kanlamazln vurgular ve probleme biraz olsun ayna tutar. Edebiyat ve sosyoloji bilimlerinin yaknlamasnn sonucunda/sonrasnda edebiyat sosyolojisi alan, 1900lerden balayarak; edebiyatla toplumun etkileimin karlkl aydnlatmaya alr. k noktasnda, edebiyatn toplum hayatnda kapsad/edindii rol ve dorudan doruya toplum artlarnn edebiyat etkileyii yer alr. Bu nedenle, bir toplumun genel grnmn eletiriyi birinci plana alarak atsn kuran toplum romannn temelinde dorudan doruya sosyolojinin deneme ve uygulama alan sz konusudur. Toplum ve kltr hayatnda romann stats, XVIII. yzyldan balayarak hep nemsiz bir konu gibi geitirilir. Bylelikle, yeni burjuva bir okuyucu kitlesi iin yazlan romann baarya ulamas iin seri retim ve seri pazarlama art ortaya kar. (Kerrigan, 1995: 41) Hem edebiyat-sosyoloji ilikisinde, hem de dorudan doruya edebiyat sosyolojisinde, k ve var noktalar arasnda nemli bir farkllk olmakla birlikte, btnleyici zmleme vardr. Sz gelii, kr ya da ky roman olarak bilinen metinlere yansyan kyl-ifti topluluklarna ait gsterilen zihn alkanlklar ile ileri noktada duygu, entellektellik ve dikkati yanstan modern roman malzemesi hem edebiyat hem de sosyolojinin yaklamlaryla bilimsel bir deer ve gereklik kazanr. Kr hayatn ereveleyen roman metninde kapal toplum yapsna dardan yaplacak saldrlar/darbeler kurgulanp temel krizler meydana getirerek; kentli insann sahip olduundan farkl yetenek sergilenii ortaya konulur. Bylelikle, bireyin sosyo-kltrel yan kadar, psikolojik dnyas metinlere de tanr. Bu yap talar da, ncelikle edebiyat sosyolojisinin elinde yeni anlam kazanr ve yeni deer/tespitler ortaya

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Edebiyat-Soyoloji likisinde Sosyolojik Kaynak ve ltler

361

konulur. Bu durumda, sosyolojinin edebiyattan beslenmesi kadar; edebiyatn sosyolojiden metot edinmesi en tabi haliyle karmza kar. Nitekim edebiyatn bir sosyal olay olduunu vurgulayan ve daha 1950lerde Bordeauxda edeb olaylar inceleyen bir Sosyoloji Merkezinin varlndan haberdar eden Robert Escarpit, yazarn toplum iindeki konumunu belirlerken; bir yazar toplum iindeki yerine yerletirmek iin yaplacak ilk iin yazarn beslenme kaynaklar zerinde durmak olduunun altn izer. (Escarpit, 1968: 10, 18, 45) te yandan, edebiyat sosyolojinin oluum ve varln besleyen edebiyat-sosyolojisi iliki ve kaynaklk deerini, en somut hliyle zetleyip snflandralm:
ESER

YAZAR

BASIM, YAYIMDAITIM UNSURLARI

OKUYUCU

Edebiyat sosyolojisi (literatur soziologie), geleneksel deerlerin korunmas ve gelecek nesillere aktarlmasnda gl bir ara olan edebiyatn, yazar asndan ele alnn, yazarn birey oluundan hareketle psikolojik tabannn varsaym ve okuyucu noktasndaki ilevini gz nnde bulundurur. Zevk kavramnn ereveledii dncelerden hareketle, edebiyatn okuyucuda meydan getirdii gdler ise, toplum ve toplumsal hayatn dinamiklerini etkiler. Bu noktada, edebiyat-sosyoloji ilikisi/yaknlamasn, edebiyatn nemli bir tr olan romanla, zellikle de, uzun yllar model roman olarak derslerimizde ele alp incelediimiz Albert Camusnun Yabanc romanyla somutlandrmak istiyoruz. Bu romanda varln tespit ettiimiz, kavramlar ve almlarnn yorumu ile kahramanlar dizisi/kiiler ve simgesel deerlerin her birinin ayr ayr sosyolojik taban ve iselletirmeye dayal sosyo-dinamik almlar vardr. Bunlar, tematik ve kar gler asndan en yaln haliyle yle snflandrabiliriz:

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

362

Erturul AYDIN

TEMATK G

KARI G

KLER

Cezayirdeki Fransz varlnn tam yansmas, Meursaultnun susuzluu problemi, Meursault, Marie, Raymond, Masson. Cinayet, Avrupa kkenli Cezayirlinin susuzluu, Cezayir Franszlar ile Araplarn psikolojik ilikisi, uursuz sembolik teori. Ferdin duyu hayatn belirleyen heyecanlar, Kk beyaz adamn karanlk ve ocuksu ryas, Meursaultnun kendini evreleyen toplumla balarnn olmay, Yazarn, Not Defterlerinde Raymond ve metresinin hikyesiyle ilgili olarak Raymondun sana vermi olduum mutluluu bileceksin cmlesi.

Kurban Giden Arap, Maripli Kadn, inde erimekten korkulan rk: Arap(lar).

KAVRAMLAR

Mslmanlk, Kuzey Afrika, Romancnn kahraman ile paylat ey, bilhassa duyu organlarndan ald zevk. Kt davranlara maruz kalan metresinin Arap oluu, Ana kahramann Cezayirde Robensonun adacnda oturduu gibi oturmas, Cinayetin bir eit byl bir hareket olarak gsterilmesi.

SMGELER

Albert Camusnun Yabanc romannda koro emas.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Edebiyat-Soyoloji likisinde Sosyolojik Kaynak ve ltler

363

Edebiyat metni retiminde temel artlar ve yaanlan devrin dorudan etkisine dikkatlerimizi ynelten Halil nalck, ir ve Patron adl kitabyla edebiyat-sosyolojinin argmanlarna kaynaklk eden temel noktalar dile getirir ve bunun nemini kantlam olur: Genelde, bilim adam ve sanat, belli bir toplumda egemen sosyal ilikiler ve belli bir kltr erevesinde sanatn ifade eder. Osmanl toplumu gibi patrimonyal trde bir toplumda, baka bir deyimle, sosyal onur, stat ve mertebelerin mutlak egemen bir hkmdar tarafndan belirlendii bir toplumda bu gerek daha da belirgindir. (nalck, 2003: 9) lkemizde edebiyat sosyolojisi alanyla ilgili eitli aratrmalara nclk yapan Nurettin azi Ksemihal, 1969da Romada yaplan bilimsel sempozyumda (Actes du XXII. Congrs, de lInstitut International de Sociologie) sunduu Yurdumuzda Edebiyat Sosyolojisiyle lgili Aratrmalar (Quelqes Recherches Sur la Soiologie de la Littrature en Turquie) balkl bildirisinde Trkiyede edebiyat sosyolojisinin tarihesi, konusu, ynetemi ve blmleri zerine ilk derslerin stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde 1965-1966 ders ylnda verildiini, bu derslerin zet notlarnn Edebiyat Sosyolojisine Giri adl altnda bir araya getirildiini, 1967den itibaren de rencilerin bir ksmnn mezuniyet tezlerini edebiyat sosyolojisiyle ilgili olarak setiklerini belirtir. (Ksemihal, 1967-68: 185) Bu hazrlk almalarnda, halkn kitaba olan ilgisi, eser trleriyle okuyucu arasndaki iliki, yazarlarla doum yerleri ve meslekleri arasndaki balantlar gibi konular ilenir. Bu almalarda hareketle, lkemizin edebiyat sosyolojisiyle tanmas isabetli ve sistematik yaplan bir balangla olmutur diyebiliriz. Hem sosyolojinin, hem de edebiyat sosyolojisinin yanlarndan biri de karnavallatrmann tesinde bir denge kurmalardr. eviri yoluyla baka dillere aktarlan kaynak metnin yaylm ve etkilerinin tespit ve analizi bu iki alann hareket sahasnda yerini bulur. Ferd romann kendi kendini anlatndaki kurgu, nedensellik ve yaklam biimi edebiyat sosyolojisini; beslenme kayna, paralel metin ilikisi ve mesajlar ise, hem sosyolojiyi hem de karlatrmal edebiyat ilgilendirecektir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

364

Erturul AYDIN

majlar dnyasna girecek malzeme toplam da, deiik cephelerden bu alanlara ait yeni almlarn netlemesini salayacaktr. Sosyolojik temelli kadn problemlerini ileyen kadn yazarlarn metinlerinin ilerlik ve P. Brgerin edebiyat sosyolojisine kazandrd ilev zmlemesi, ii edebiyat st balnda inceleme bekleyen, bilimsel saptama gerektiren malzemelerin salt toplum bilim ve edebiyat alt kmesinde ele aln literatr eksik brakacaktr. Bu noktada, devreye girecek olan edebiyat sosyolojisi, sz konusu metinleri kuatc zellikleriyle ilerliini ekillendirir. Bunun dnda, bestseller, a roman, almlama estetii ve arkaizm gibi kavramlarn zihinsel ve kltrel n ve arka planlar edebiyat ve sosyolojinin almalaryla zm ve aydnla kavuur. Trk edebiyatna baktmzda, zamanla ran, Arap, Fransz, Amerikan gibi etkilerin zmsenerek; mill unsurlara katlmas, metne dayal zmlemeler, edebiyat tarihlerinin farkl cephelerden yorumlanmas, metinlerin ilk ve son durumlaryla karlatrma yapma eylemi, eser, tip ve sahne zerinden haraket etme, ieriin detaya varan analizi, biim ve tarz tespit ve yorumlar beraberinde sosyolojik taban ve kyaslamay getirecektir. te yandan, benzerlikler, ayrlklar hatta aykrlklar zerinden yorum ve karsamalarda bulunma ise, ilerleyiin zn ortaya koyacaktr. nl edebiyat tarihisi ve teorisyeni Lanson, edebiyat toplumun yansmas olarak dnr. Lanson, edebiyat tarihinin, edebiyat-hayat arasndaki balantsna da vurgu yapar. 1789 ihtillinin oluumunda edebiyatnn payn ne karan yazar, yine, edebiyat tarihinin sosyolojiye ihtiya duyduunun altn izer. Lanson, ayrca edebiyat tarihi yazmann kurallarn aklarken objektiften subjektifi ayrmaya da dikkat eker: Usulmzn takip ettii gaye, objektif bilgiden subjektif intiba ayrmak, objektif bilginin nefine olarak sbjektif intiba, tahdit, kontrol ve izah eylemektir (Lanson, 1937: 29-31). Lansonun bu tespiti, hem edebiyat, hem de sosyoloji iin geerlidir. Ki, metin, vaka, yazar ya da slp deerlendirmelerinde varacamz saptamalarn st seviyede olmas yanlmalardan alkoyacaktr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Edebiyat-Soyoloji likisinde Sosyolojik Kaynak ve ltler

365

Jean-Paul Sartre, Edebiyat Nedir?3de (Quest-ce que la littrature?) edebiyatn hanesinde yer alan belli bal noktay tartmaya aar: Yazmak Nedir?, Niin Yazyoruz?, Kimin in Yazyoruz?. Esasen, yazma temelinden hareket eden yazar iin, idealizm, ruhbilimcilik, gerekircilik, faydaclk ve ciddiyet ilk plandadr. Demek ki, yaplmak istenen edebiyat, insanla amlayan yazma temelli bir belgeleyitir. Buna karlk Todorov, Poetikaya Girite, edeb metin zmlemesinde anlambilimsel gr izah ederken edebiyat zerine sylem edebiyatla ayn yerden kmtr ve sz konusu olan ey herhangi bir dzen icat etmek deil nmzde duran eitli ihtimallerden birini mmkn olan en tarafsz ekilde semektir saptamalarn yapar. (Todorov, 2001: 45) Daha sonra, metinde gzlemlenecek saysz ilikileri hl-i hazr ve gyabi ayrmnn saptanlmas ve yarglalarn belirlenmesinde bu pf nokta dikkatten kamamaldr. Ian Watt, XVIII. yzyl romanclarndan Daniel Defoe, Richardson ve Fieldingin romanlaryla ilgili sorulabilecek pek ok soruya tatmin edici cevap verilemediini ileri srer. (Watt, 2002: 7) Sonra da, bir okul oluturmayan bu yazarlarn buna ramen, yeniyi arama ve bunu okuyucuya tantmalarn deha ile rastlant anahtar kelimeleriyle aklamak ister. Onun, bu sra d yaklam, Eski Yunan ve nceki yzyllarn metinleri arasndan syrlan Defoe, Rihardson ve Fielding farkllnda aramak iin mutlaka edebiyat-soyoloji balantsn hesaba katmak gerekecektir. Keza, Henry Fielding, Daniel Defoe, Samuel Richardson gibi yazarlar, roman trnn ilk gerekileri olarak, edeb tr olarak romanda nesnel gerekiliin yanstlmas insann bilincindeki ve her zaman alla gelmi zellikler gstermeyen davranlarn ortaya kmas halinde oluan deikenliin saptanmasn uygulayamazlar. Nesnel gerekilie bal kalmaya zen gsteren roman tr, yazarn kahramanna kendi kiiliinden bir takm zellikler vermekte ve bylelikle okuyucuyu etkilemektedir. Mesel, yar gerek yar mistik olan Faust, tarih srecinin toplum dncesinin nne kard bir trajedidir. Ki, Goethe, sanatn tabiatla enine boyuna yara girimediini ve rasyonel mkemmellii, anlamal-

Jean-Paul Sartre, Edebiyat Nedir?, (ev: Bertan Onaran), stanbul 1995, Payel Yaynlar, 3. b., 124 s.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

366

Erturul AYDIN

lk ve soylu tutkularn erdemlilii gibi fenomenleri aa kavuturduunun altn izer. Hem edebiyat, hem de sosyolojinin grev ve nceliini Wittgensteinn Baka baka alarda baka baka oyunlar oynanr sz olduka anlaml bir biimde gz nne serer. Her an kendine zg nitelik ve neminin oluu alar aras deerlendirmelerde edebiyat metinlerinin nemini de ortaya koyar. Bu durumun yine, Wittgensteinn Estetik yarg anlatmlar dediimiz szckler karma kark olsalar da bir dnemin kltr diye adlandrdmz eyin zerinde kesinkes belirli bir rol oynarlar (Wittgenstein, 1997: 22) cmlesinde grrz. Edebiyat ile sosyoloji arasnda inter-disipliner/disiplinler aras etkileimler dnda, neden-sonu ilikisini de gz ard etmemeliyiz. Nitekim bu alanlardaki temel amalardan biri de, edebiyatn yaylm alann tespit etmeye alarak; edebiyatlar arasndaki etkileimdeki roln saptamaktr. Bu noktada, uygulanacak yntemlerin banda, bu alana ait literatr incelenerek kronolojik esas ve geliime ait kstaslar gz nnde bulundurularak; elde edilecek olan malzemede yarglara varmak, daha sonra, edebiyatlarn tarihesi erevesinden hareketle ilgili etkileimleri saptayarak benzerlik, hareket ve kaynak noktalar hakknda hkmlere ulamak gerekmektedir. Toplum-eletiri-birey arasndan gelien atmalar ile grev ve sorumluluk sahibi bireyin gerileme durumu, Fransz Ekol mensuplarnn, Kafka, Proust, Hesse ve Musil gibi romanclara ve psikanalize duyduklar ilgi sonrasnda ortaya kar. Bu nedenle, ekol mensuplar, irrasyonel mistisizm ile rasyonalizm arasndaki diyalektikte bir k noktas ararlar. XX. yzyln balarnda edebiyatn bir dal konumuyla ortaya kan edebiyat sosyolojisinin, dil-dnce-bilgi balantsnda edebiyat ve toplumbilimle (sosyoloji) kesitiini grrz. Edebiyat sosyolojisinde ise, yazarn karakteri, toplumsal evre arasndaki ilikisi gndeme tanr. Kreselleen dnyada, edebiyat ve toplumbilim alanlarnn nemi giderek ykselmede ve daha da nem kazanmaktadr. Gerek sosyoloji, gerekse edebiyatn geliiminde, milletler aras edebiyat ilikilerinin byk nemi vardr. te yandan, grev ve ncelik probleminin nemi ortaya karrken; edebiyat bilimi ve ede-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Edebiyat-Soyoloji likisinde Sosyolojik Kaynak ve ltler

367

biyat teorisi zerinde ciddi almalara imza atan Wellek-Warrenin karlatrmal edebiyata olan temkinli ve pheci bakn dikkate almamzda yarar vardr. Wellek-Warren, karlatrmay, btn tenkit eitleri ve bilim dallarnda kullanlan bir metot olarak gstererek; onun belirli inceleme ve problemlerini kapsadn belirtir. Ancak, ona gre, iki ve ya daha fazla edebiyat arasndaki ilikilerin incelenmesi kstlamadr. (Wellek-Warren, 1983, 55-58). Disiplinler aras etkileimin edebiyat-sosyoloji noktasndaki balantsn, sosyoloji bir sosyal ilim olmasna ramen, hareket alan toplumun btn olduundan, bu btn iinde farkl sosyal ilimlerce ele alnmas gereken farkl ilgi alanlarn da kapsamaktadr (Erkal, 1982: 1) teziyle amlayarak; beslenme kaynaklar, referanslar ve ltleri asndan da yaknlatrabiliriz. Edebiyat, edebiyat dier ifade alanlarna yaklatrma ve daha iyi anlayabilmek iin tarih, eletiri ve felsefe araclyla yntem karlatrmas yapmak; metinlerin k/beslenme kaynaklarndan hareket ederek; bizleri, milletler, devirler ve slplar aras saptamalarn tesinde, alla gelen geleneksel metin analizlerinin dna kararak; yeni boyut ve ufuklar aan kyas sistemi edebiyat araclla harmanlanan ok merkezli bir zmleme ortaya koymaktadr. Esasen, sosyolojinin kendisi de bir sosyoloji olaydr; sosyolojinin konularndan birini oluturur (Sezer, 1985: 13-14) dncesi, toplum kaynamas (cohsion sociale) ve ballama (consensus) asndan sosyolojide kullanlan, anket, soruturma, szl-yazl tutanak, tarih-istatistik gibi yntem ve tekniklerin edebiyattaki yansmas/alm, kltrler aras edeb olaylarn bir yorumunu ortaya karr. XIX. yzyln balarnda temelleri A. Comte tarafndan atlan yeni bilim dal sosyoloji (sociologie), sonradan ok gelitiren tecrb sosyolojinin Amerikada kazand yenilikler, yeni toplum grleri ve yeni metodlarla (lken: 1969, 264) birlikte, edebiyatmza zellikle Tanzimatla birlikte gelen edeb trlerinin kazandrdklar, 1840-1940 yllar arasnda oluan edeb akmlarn getirdikleri, dnemin sosyal ve siyas hayatnn satr aralarndaki olaylar zinciri asndan Trk edebiyat zerinde yeni boyut ve bak alar ortaya karabilir. Ki, edebiyat ve sosyolojinin sahip olduu/ortaya kard yntemler, sosyolojizmin (sociologisme) prensiplerinden yararlanr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

368

Erturul AYDIN

Geni mercekten bakldnda edebiyatn etki alannn derecesi ve dier bilim alanlaryla irtibatnn oulcu bir merkez ve bak asna sahip olduunu grrz. Nitekim edebiyatn bilgileri ileyen, hibir bilgiyi sabit klmayan ve onu feti haline getirmeyen bir alan oluu ile birlikte, yazarn sivil kiiliine, siyasal gdmllne bal olmadn dnen Roland Barthes, bu potansiyel ve ereveyi ilgi ekici bir biimde sistemletirmeye alr: Edebiyat pek ok bilgiyi stlenir. Robinson Crusoe gibi bir romanda tarihe, corafyaya, topluma, teknie, botanie, antropolojiye ilikin bilgi vardr. Eer bilmem hangi ar sosyalizm ya da barbarlk gerei biri dnda btn bilim dallarmzn retimden dlanmas sz konusu olsayd, kurtarlmas gereken edebiyat dal olurdu, nk edebiyat ant iinde btn bilimler yer alrlar (Barthes, 2008: 49).4 Sonu: Edebiyat ve sosyolojinin beslenme kaynaklarnn hangi kstas/lt ve yntemlerle ele alnd ve birbirlerinden ne miktarda etkilendii/etkilenme derecesi nemlidir. Hem yazma, hem de metin retmede g ve baarnn yzeye yansmayan taraflarnn bilinmesinde edebiyat ile sosyolojinin yaknlamasnn rol vardr. Bunun dnda, edebiyat eseri, ncelikle metin araclyla anlatlann dnyasn kurgulamak iin gereken verileri ve nitelikleri rasyonel dnyadan alr. Bylece edebiyat eserinde ayn zamanda gerek dnyann dorudan bir yansmasyla karlarz. te bu gerek dnya, ve sosyal oluum zinciri edebiyat ile sosyolojiyi yaknlatrr. te yandan, edebiyat alannda meydana gelen sosyolojik artlar edeb eseri dorudan etkiler. Eserin, yazardan gelen bir bilin dayana kadar, onu varsaydran dinamikleri etksi altna alr. En son sz: Kutadgu Biligden balayarak XXI. yzylda yazlan herhangi bir edeb metnin arka plannda sosyoloji ve ona bal deerleri bulabiliriz.

Roland Barthes, te yandan bu ilevsellii, Edebiyat bilimin kk aralklarnda alr: Her zaman onun gerisinde kalr ya da nne geer, tpk gndz biriktirdiklerini geceleyin yan ve bu dolayl ltyla gelen gn aydnlatan Bologna ta gibi ifadeleriyle ssledii somut rnekle akla kavuturur. (Bkz. Roland, Barthes, (2008), Eiffel Kulesi ve Al Dersi, (ev: Mehmet Rifat-Sema Rifat), stanbul, Yap Kredi Yaynlar, s. 49.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Edebiyat-Soyoloji likisinde Sosyolojik Kaynak ve ltler

369

KAYNAKA BARTHES, Roland, (2008), Eiffel Kulesi ve Al Dersi, (ev: Mehmet Rifat-Sema Rifat), stanbul, Yap Kredi Yaynlar. CAMUS, Albert, (1994), Yabanc, (ev: Samih Tiryakiolu), stanbul, Varlk Yay., 117 s. Erkal, Mustafa E., (1982) Sosyoloji (Toplumbilim), Trabzon, Karadeniz niversitesi . . B. F. Yaynlar. ESCARPT, Robert, (1968), Edebiyat Sosyolojisi, (ev: Ali Trkay Yazc), stanbul, Remzi Kitabevi. NALCIK, Halil, (2003), ir ve Patron, Ankara, Dou Bat Yaynevi. KERRIGAN, Michael, (1995), Blfnn Rehberi Edebiyat, (ev: zden Arkan), stanbul, Afa Yaynlar. KSEMHAL, Nurettin azi, (1967-1968), Yurdumuzda Edebiyat Sosyolojisiyle lgili Aratrmalar, Sosyoloji Dergisi, nr. 20-21. LANSON, Gustave, (1937), limlerde Usul Edebiyat Tarihi, (ev: Yusuf erif), stanbul, Remzi Kitabevi. SARTRE, Jean-Paul, (1995), Edebiyat Nedir?, (ev: Bertan Onaran), stanbul, Payel Yaynlar, 3. b., 124 s. SEZER, Baykan, (1985), Sosyolojinin Ana Balklar, stanbul, . . Yaynlar. SKOCPOL, Theda, (ed.), (1999), Karlatrmal ve Tarihsel Sosyolojinin Yntemleri zerine Aklamal Kaynaka, Tarihsel Sosyoloji, (ev: Ahmet Fehmi), stanbul, Tarih Vakf Yaynlar. TODOROV, Tzvetan, (2001), Poetikaya Giri, (ev: Kaya ahin), stanbul, Metin Yaynlar. LKEN, Hilmi Ziya, (1969), Sosyoloji Szl, stanbul, MEB Yaynlar. WATT, Ian-Roland, Barthes, (2002), Roman ve Gerek Etkisi, (ev: Mehmet Sert), stanbul, Don Kiot Yaynlar.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

370

Erturul AYDIN

WELLEK, R.-A., Warren, (1983), Edebiyat Biliminin Temelleri, (ev: Ahmet Edip Uysal), Ankara, MEB Yay. WITTGENSTEIN, Ludwing, , (1997), Estetik, Ruhbilim, Dinsel nan zerine, Bilim ve Sanat Yaynlar, (ev: A. Baki Gl), Ankara.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

You might also like