1

[COMMENTAIRES DES THESES SUR FEUERBACH]

FEUERBACH ZERNE TEZLER

evirenin Notu

Marx'n Feuerbach'n materyalizmini eletirmek zere kaleme ald bu on bir tez, "Alman deolojisi"nin giri niteliindeki birinci ksmnda andrmay dnd kuramsal tasarnn bir zetiydi muhtemelen. Dnya komnist hareketinin en nemli belgelerinden birini oluturan bu tezleri ayr olarak yaymlamann (trke olarak) gerekli olduunu dnyoruz. Engels tezlerin nemini yle aklyordu : Bunlar [bu tezler] daha sonra ileyip gelitirmek ereiyle [kaleme alnm], notlar ynna ylesine atlm, hibir biimde baslma amac tamayan, ama yeni bir dnya anlaynn dhiyane tohumlarnn atld ilk belge olmas sfatyla lsz derecede nemli notlardr. (F. Engels, "L. Feuerbach ve Klsik Alman Felsefesinin Sonu", nsz, 21 ubat 1888) Bu kadar nemli bir belgenin yeni bir evirisine neden ihtiya duyduumuza gelince Asl almanca olan bu metinde Marx benzer grnen iki ayr terim kullanr : "Praxis" ve "praktische". Buna karlk franszca, trke ve ingilizce eitli metinlerde tek bir szck kullanlm : trkede "pratik", franszcada "pratique" (birka istisna dnda), ingilizcede de "practice". Bu "pratik" yaklamn evirmenlere epeyce kolaylk salad kesin ! te bu yzden aadaki eviride "Praxis" szc yerine trke yazmyla "praksis"i, "praktische" (pratik) yerine de kimi anlam karklarn nlemek iin "klg" szcn kullandk. Aadaki evirinin dierlerinden fark asl olarak buradadr. Gerisi daha tli birka sorun ve bir slp anlaydr. Bylesine nemli bir terimi (praksis) ksaca da olsa tanmlamaya almak yerinde olacaktr "Praxis", eski yunancada "ilerin klgs", bir baka tanma gre de "bir sonucu hedefleyen etkinlik (bir yandan bilgiye, dier yandan varla kart olan bir etkinlik)" anlamna gelir. Bugn marksizmle birlikte sadece klgsal olan deil, ama kuramsal olan da kapsayacak bir biimde daha geni bir anlam kazanmtr. "Praxis" almancada da, gnlk dilde, pratik (klg) anlamna gelir ve btn karklk da buradan doar. Bu kavram marksist terminolojide toplumsal ilikileri ve doal ortam devrimciletirerek deitirebilecek olan insan eylemlerinin btn (siyas, ekonomik, kltrel vs.) anlamna gelir. stelik sz konusu olan yaltlm bir bireyin eylemi deil, btn bir toplumsal eylemdir ; bir baka ifadeyle praksis tarihsel bir sretir. nsann dnyay ve kendini (toplumsal ilikilerinin btnl iinde) srekli deitirmesinin bu faaliyeti hem en stn derecede klgn olan kuramsal etkinlii hem de uygulamay yani bizzat klgsal etkinlii ierir. Ksaca kuram ve klgnn ayrlmaz birliidir praksis. Zaten tm felsefe tam da bu ikisini birbirinden ayrmaya dayanr. Praksis : felsefenin sonu artk burada "Marx ve marksizm zerine olan felsef gevezelikler"e son vermek gerekir. [] Marx yalnzca "eletirmek" ve bir "filozof" olarak kalmak "istemiyordu" ; denemesinin ["Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi"] devamnda gsterdii gibi, baka bir ey "istiyordu". [] sz konusu olan teoriyle pratiin birliini kurmak amacyla "daha st bir dnce dzeyi"dir. (Maximilien Rubel) Peki bu "daha st dnce dzeyi" ne anlama geliyordu ? [] Artk "yeni bir felsefe" sz konusu olamazd : "yeni materyalizm", var olann eletirisi ve gelecein aklc sezgisi ifte anlamn tayan teoriyle ayn vasfta yeni bir praksis olarak ortaya kar. (M. Rubel) "Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi"nin giriinde de Marx yle diyordu : 1

Siyas alman bilincinin bu geleneksel biiminin yalnzca kararl bir rakibi olmak sfatyla hukuun kurgusal felsefesinin bu eletirisinin sonu bizzat kendine deil, ama zmleri ancak tek bir arala, praksisle mmkn olan problemlere kar [varr]. (K. Marx, a.. Marx) Kukusuz bu konuda daha fazla bilgilenecek ve dnecek olan okurun artk bu tezleri farkl bir gzle okuyacandan eminiz. Daha tli olan sorunlara gelince Almanca "Anschauung" szc franszcaya kh "intuition" (sezgi) kh "contemplation" (derin dncelere dalma, kendi iini seyre dalma, dikkatle seyretme) olarak evrilmi. "Contemplation" kavram insann derin dncelere dalmas sonucu birdenbire gerekleen bilmeye, bilie yani "sezgi"ye ulamasn dolayl bir biimde ifade ettiinden, sonuta "sezgi" szcnde karar kldk. Sz konusu olan grgl sezgi bile olsa, bu szcn (sezgi) zmnen teori pratik ayrln, bylece de gerei edilgin bir biimde aramay ifade ettiini unutmamak gerekir. te yandan almanca "Sinnlichkeit" karl olarak franszcada "le sensible" kullanlm. Biz de bunu "duyulur. hissedilir dnya" ya da "duyulur olan, duygun olan" anlamnda "duygun dnya" diye evirdik. Ayn biimde almanca "sinnliche" sfatn da franszca karl olan "sensible"e dayanarak "duygun" (hissedilir, duyulur, alglanabilir) olarak tercme ettik. "Duyulur" sfat "aklr alr" anlamna da geldiinden, "duyulan" anlamndaki "duygun"u tercih ettik. Tezlerde kullanlan tm keli parantezler eviriye aittir, yani asl metinde yer almazlar. Bu parantezleri metnin anlalmasn kolaylatrmak amacyla kullandk. Bunun tek istisnas 4. tezdeki franszca "dans les nues" (bulutlarda) ifadesidir : "bulutlara" yerine "hayal lemine" demeyi ve keli ayra iinde de kelimenin asl anlamn vermeyi tercih ettik. Ayrca tezlerde alt izili (kaln ve koyu) tm szckler orjinal metne aittir. Daha nce yaynladmz trke metinlerde bu tezlerden yaplan alntlarn buradaki metinden farkl olduu dikkatli okuyucunun gznden kamayacaktr. Bu durumda temel alnmas gereken buradaki metindir. Dier yazlarda yer alan alntlar da zaman iinde buradaki metne uygun olarak dzeltilecektir. Son bir nokta Teori ve pratik konusundaki her trl ikicilikten kanmak iin komnistlerin sistemli bir biimde "praksis" szcn kullanmalar gerektiine inanyoruz. Bir szc milyonlarca defa tekrar etmenin, onun asl anlamn kavramak anlamna gelmediini elbette biliyoruz, ama en azndan dnya komnist hareketi iinde benzeik (homojen) ve uygun bir terimi kullanmaya balamann ve bunu srdrmenin bu dorultudaki bir balang olarak hi de fena olmayaca inancndayz.

Feuerbach zerine -IBtn gemi materyalizmin (Feuerbach'nki de dahil) byk kusuru, [bu materyalizmlerde] somut nesnenin, gerein, duygun dnyann somut insan etkinlii olarak, praksis olarak deil, znel bir biimde deil, ama yalnzca nesne veya sezgi biiminde anlalm olmasdr. Etkin yann, olduu hliyle duygun, gerek etkinlii bilmeyen idealizm tarafndan bu materyalizmle kartlk iinde soyut olarak gelitirilmi olmas bu yzdendir. Feuerbach dnce nesnelerinden gerekten farkl duygun nesneler ister ve bizzat insan etkinlii nesnel bir etkinlik olarak kavramaz. Bu yzden "Hristiyanln z"nde, yalnzca kuramsal davrann gerekten insanca olduunu dnr, praksis de sadece iren biimdeki yahudice tezahr iinde saptanr ve anlalr. Bu nedenle "devrimci" etkinliin, "klgsal ve eletirel" etkinliin nemini kavramaz.

- II nsan dncesinin nesnel gereklii yanstp yanstmad sorunu, kuramsal deil klgsal bir sorundur. nsan hakikati yani dncesinin gerekliini ve gcn, u fni dnyaya aitliini praksisi iinde kantlamaldr. Praksisten yaltlm bir dncenin gereklii veya gereksizlii sorunu, yalnzca skolstik bir sorundur.

- III Ortam ve eitim tarafndan dnmn materyalist retisi, ortamn insanlar tarafndan dntrlm olduunu ve bizzat eiticinin de eitilmek zorunda olduunu unutur. Bu yzden toplumu, biri toplumun stnde yer alan iki ksma bler. Ortamn [koullarn] dnmesiyle insan etkinliinin veya insann kendini dntrmesinin dmdelii, ancak devrimci praksis olarak kavranabilir ve akla uygun bir biimde anlalabilir.

- IV Feuerbach, dinsel kendine yabanclama ile dnyann dinsel ve dinsel olmayan iki ayr dnyaya blnmesi olgularndan yola kar. Yapt i, dinsel dnyay dinsel olmayan temelinde rtmekten ibarettir. Ama bu dinsel olmayan temel bizzat kendinden kopuyor ve bamsz bir krallk olarak hayal lemine [bulutlara] yerleiyorsa eer, bu durum, dinsel olmayan temelin kendisinden kopmas ve kendinde eliik olmasyla aklanabilir ancak. O hlde bu temeli bizzat kendinde, elikisi iinde anlamak gerektii kadar, onu klgsal olarak devrimciletirmek de gerekir. Bylece, rnein, dnyev ailenin uhrev ailenin srr olduu bir kez kefedildikten sonra, artk kuramda ve klgda yok edilmesi gereken u birincinin kendisidir.

-VSoyut dnceyle tatmin olmayan Feuerbach, sezgi ister ; ama duygun dnyay, insan ve duygun klgsal bir etkinlik olarak kavramaz.

- VI Feuerbach dinsel z insansal ze indirger. Ama insansal z, yaltlm bireyin znde olan soyut bir ey deildir. Gereklii iinde o, toplumsal ilikilerin[in] btndr. Bu gerek zn eletirisine girimeyen Feuerbach, zorunlu olarak : 1) tarihsel sreci hesaba katmaz ve kendi iin [var olan] dinsel bir duygu saptar ve de soyut olarak yaltlm bir insan bireyi var sayar ; 2) z [de] ok sayda bireyi doal bir biimde birbirine balayan suskun ve isel bir genellik olarak, bir "tr" olarak anlamaz.

- VII Bu yzden Feuerbach, bizzat "dinsel duygu"nun toplumsal bir rn olduunu, tahlil ettii soyut bireyin de iyice belirli toplumsal bir biime aidiyetliini grmez.

- VIII Tm toplumsal yaam, z bakmndan klgsaldr. Kuram gizemcilie srkleyen btn srlar, ussal zmlemelerini insansal praksiste ve bu praksisin anlalmasnda bulurlar.

- IX Sezgisel materyalizmin yani dnyay klgn bir etkinlik olarak anlamayan materyalizmin ulat en son sonu, bir yaltlm bireyler ve sivil [burjuva] toplum kuramdr.

-XEski materyalizmin bak as burjuva [sivil] toplumdur ; yeni materyalizmin bak as [ise] insansal toplum ya da toplumsal insanlktr.

- XI Filozoflar eitli biimlerde dnyay yalnzca yorumladlar, [oysa] nemli olan onu dntrmektir. Not : Marx'n 1844-1847 arasndaki notlarnda yer alan bu tezler, ilk kez ancak lmnden sonra 1888'de Engels tarafndan yaymlanmtr.

"FEUERBACH ZERNE TEZLER"E LKN DNCELER

Giri () gerekte pratik [eylemi iindeki] materyalist iin yani komnist iin sz konusu olan, mevcut dnyay devrimciletirmek, bulmu olduu duruma klgsal olarak hcum etmek ve onu dntrmektir. (K. Marx, "Alman deolojisi", II. blmn "Feuerbach'n Sezgisel ve Tutarsz Materyalizminin Eletirisi" balkl 2. ksm, a.. Marx) Gelecein kurulmas ve tm gelecek iin mkemmelletirilmesi bizim iimiz deilse eer, [bu dnce dorultusunda] gerekletirmi olduumuz bundan daha kesindir : sylemek istediim var olan her eyin acmasz bir eletirisi, ne d glerle olan bir atma karsnda ne de bu atmada ulat sonular nnde gerilemeyen bir eletiri anlamnda acmasz [bir eletiri]. (Marx'tan Arnold Ruge'e mektup) Komnist program, gerek dnyann btnnn yeniden insanletirilmesinin programdr ve bugn sermayenin kat hakimiyetine tbi olan hibir ey onun eletirisinden kaamayacaktr. Dnyay yorumlamann bana buyruk mekn [gettosu] sfatyla felsefe de ondan kaamaz. Bu ulama [bu mekna] saldran bir kavram olarak diyalektik materyalizm, felsefe kart [anti-felsefe] niteliiyle yani felsefenin yok ediliinin praksisi sfatyla onun karsna kar. Bu anlamda felsefenin diyalektik bir eletirisi, toplumsal gerekliin tm alanlarna kar olan devrimci mcadelenin gelimesinde btnyle, olduu gibi yerini bulur ve mevcut gerekliin btnnn almasnn gerekletii anda bizzat felsefenin de fiilen almas sonucuna ulamay hedefler. 1844 Almanya'snda Marx tarafndan "klgc siyas bir parti"nin eylemcilerine yneltilmi olan o nl cmlenin ("onu gerekletirerek felsefeyi ortadan kaldramazsnz" cmlesinin) derin anlam da tam budur. Devrimci eylemin (eer tutarl olmak isterse), eylemi iindeki proletaryann her eyleminin (gemi-bugn-gelecek) erimini hesaplayabilmesi amacyla, uruna ayakland nedenlerin tam bir anlay gibi zorunlu bir sonucu vardr. Bu ayn metinde ("Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi") Marx, "onu ortadan kaldrmakszn felsefeyi gerekletirebileceklerini zanneden" filozoflara seslenir. Bu metinde dnya zerindeki gerek eylemden ayrlm felsef yorumun snrlarn eletirerek, mevcut dnyay anlama ve ona meydan okuma biimlerinin ayn hatay ters yz edilmi bir tarzda reterek bu iki tutumun birbirini tamamladklarn ortaya koyar. Bir yandan "pratik" grnm dier yandan "teorik" vehesi iinde dnlm olan devrim, eylemsel ve dnsel btnl iinde kavranmamtr. Bu olgu, kimilerini eylem iin eylemde tek bana dnlen devrimi deiimin motoru olarak kuramlatrmaya gtrr tutarl tm sola zg bir tavrdr bu. Dierlerine gelince, onlar da [insanlarn sahip olduklar] bilinlerden yola karak devrimci praksisi eletirel-kuramsal bir tutumla snrlarlar [bylece] akademizme, propagandacla, militan almann olumsuzlanmasna derler. Devrimci praksisi oluturann btnln ve bu faaliyeti devinimi iindeki bir eylem ve anlay olarak gz nnde bulundurmadklar iin, her iki sapma da reformizme varr. Btnl iinde yani bu btnln bilgisi ve eletirisi olarak gz nnde tutulan diyalektik materyalizm, bilin ile gerek arasnda bir dmdeme olarak belirir. Bu ekilde nitelenen diyalektik materyalizm, felsef tutumdan kkten farkldr. Dnyay yorumlay 5
i

iindeki felsefe, insann yabanclamasn hissediyor, ama insansal varl anlama isteiyle onu iine kapatt teorik aratrmann aamayaca snrlara arpyordu. Bu teorik aray, proletaryann onu aan eylemi iinde zlr, dalr. Bu durumda yabanclam bir varlk sfatyla dnyay dntrerek/alt st ederek, iine batt snf uzlamazln aarak, bir baka ifadeyle kendi kendini de ortadan kaldrarak proletarya, dnya zerinde yrtt dnlm eylemiyle felsefenin temellerini kavrar. Proletaryann kurtulu mcadelesinin kuramsal ifadesi olarak ortaya kan diyalektik materyalizm, zmnen bir felsefeyi ieren n varsaymlar reddettii ve felsefeyi yalnzca kanlmaz almas iinde kavrad iin, herhangi bir marksist veya proleter felsefe de var olamaz. Felsefenin bu kavran olmakszn kanlmaz olarak yeniden burjuva bak asna dnlr. Marksizm ne bir "ekonomi" ne bir "felsefe" ne bir "tarih" ne herhangi bir baka "insan bilim" ne de bylesi bilimlerin bir bileimidir byle bir ey, burjuva "bilimsel ruh" bak asna yerleerek sylenebilir ancak. [] K. Marx'n nerdii ey, burjuva felsefesinin bir "eletirisi", tm burjuva insan bilimlerin "eletirisi", tek bir szckle burjuva ideolojisinin btnl iinde "eletirilmesi"dir ve Marx burjuva "ekonomisi" gibi "ideoloji"nin de eletirisine girimek iin proleter bak asna yerleir. (K. Korsch, "Marksizm ve Felsefe") Felsefeye ynelik tutumlarnda ok sayda "marksist"in saysz kereler kaybettikleri bak asdr bu ! Tarih boyunca marksizmin tan olduu tahrifatlar, her zaman diyalektik materyalizmin tahrifatlarna balyd : daha 1903'te Bogdanov-Lunaarski eilimine kar mcadele etmek amacyla Lenin "Materyalizm ve Ampirio-Kritisizm"i yaynlad zaman, "felsef tartmalar" Bolevikler arasnda var olan ok saydaki pratik ve taktik ayrl gizlemeye yaryordu durmadan. Lenin ii snfn materyalizme kazanmaktan yanayd : devrim idealist teorilerin kulaa ho gelen, uzlatrc idealizmiyle yetinemezdi "ona gereken, materyalizmin gzpek ve okun kktenciliidir." (A. Pannekoek, "Filozof Lenin")ii Bunu yapabilmek iin de Lenin, Hegel diyalektiindeki "tin"in yerine "madde"yi koyar bu da sonuta, Hegel tarafndan oktan alm olan materyalistlerle idealistler arasndaki u kadim tartmay yeniden gndeme tayan basit bir terminolojik yer deitirmeden ibarettir. Birka yl sonra tek lkede sosyalizm zerine felsef kurgulara girien Stalin, tamamen basite diyalektiin devrimci ilkesinin, olumsuzlamann olumsuzlanmas ilkesinin stn izer. SSCB'de tamamlanm bir komnizmin hkm srdn iddia edebilmek gayesiyle, burjuvazi zerinde diktatrln uygulayan proletaryann snf olarak bizzat kendini yadsmak zorunda olduunu "unutmak" dorusu daha yedir ! Olumsuzlamann diyalektik ilkesini daha ilk aamasnda snrlayan stalinciler, proletaryadan (yani onun smrsnden) oluan bir komnizm kurarlar ! Pozitiflemi (!) "sosyalist bilim"e terk edilen yntem bilimsel sorunlar, yarar yalnzca kar-devrimci programlarnn merulatrlmasndan ibaret eklenti sorunlar olarak dnlmektedir artk. Bu olguculuk [pozitivizm]iii artk olduu gibi grnr : i [emek] gcnn satcs sfatyla yani sermaye olarak smrlen durumunda bulunan iinin vgs yoluyla kapitalist ilerlemenin kuramlatrlmas ! Stalinciler ve solcular bu baya, harclem kavramlarn propagandasn yapmakta ve onlar savunmakta birbirleriyle uyuurlar. Bugn bir baka dzeyde de, yalnzca felsefenin srekliliinde daha iyi anlamak gayesiyle, ha bire aralarnda atan "yeni" bir marksolog yn buluruz bu "felsefe pazar"nda. Onlar iin sz konusu olan felsefeyi ortadan kaldrmak deil, ama artk bugn iyice kabul gren "marksist" etiketi altnda felsef tartmalar bengi klmaktr. Felsefesel tapon mallarna daha ok sayda taraftar ikna etmek iin gerektiinde takm deitirmeye hazr ve gevezelik stne gevezelikten ibaret fikir tartmalarnn yapld sahada skm bir hlde bulunan "marksistler" ve "anti-marksistler", imdilerde rakibini ihbar edecek bir azgnlkla ha bire topu birbirlerine atyorlar. Bylece rnein, karsna ilk kan ynsal yavru fok katliam nnde aptalca szlanan bir hmaniste ve artc bir anti-komniste dnm olan "yeni filozof" Glucksman, imdilerde, daha mkemmeli imknsz o kokumu grnmne, u bir zamanlarn maocu papaz, marksizm-leninizmin banaz hayran ve Stalin'in kaytsz artsz savunucusu Glucksman grntsne kar kyor ! Marx'n felsefeye kar olan yazlarna gelince bu kl krk yarclar o yazlarda yalnzca "gen Marx'n henz olgunlamamlnn kant" olan metinler grmek ltfunda bulunurlar ! 6

ster felsef bir yenilie havale ederek ister yntem bilimsel sorunlar bilmezlikten gelerek olsun, marksologlar ve solcularn bir program dorulamak iin kullanlan yntemin snf mcadelesi iinde yer al biimiyle dorudan doruya ilikili olduunu fark edememeleri olgusu, diyalektik materyalizmi kavrayamadklarnn kantdr. Burjuvazinin snfsal durumunun acnacak nitelii, yalnzca kar olduu iin deil, stelik onun iin kanlmaz olarak her zel sorun zerinde snf karlarnn alabildiine ak bir bilincine sahip olmas zorunluluunda yer alr, ama eer bu ayn ak bilin btnlkle ilgili soruya kadar genilerse, bu durum onun iin lmcl olacaktr. [] Burjuva ideolojik tarih, kendisi tarafndan yaratlm bir toplumun gerek zn grmemek ve snfsal durumunu gerektii gibi anlamamak [anlamazlktan gelmek] gayesiyle yrtlen umutsuz bir mcadele tarihidir sadece. [] proletaryann gr as ile, bu adan hareketle toplumun btnlnn grnr hle geldii bir yaklam [bir a] bulunmu oldu. [] Marks yntem [yani] gerekliin bilgisi sfatyla diyalektik materyalizm, ancak snfsal bir bak asndan, proletaryann bak asndan mmkndr. (G. Lukacs, "Tarih ve Snf Bilinci) u "genlik hatalar" (!!!) yani Feuerbach zerine tezler, burada yaplan yorumlar araclyla devrimci bir eylem ve tahlil yntemi olarak marksizmin deimezliini hatrlatmann bir vesilesidirler yalnzca. Bu tezler, Feuerbach'n materyalist felsefesine yneltilmi bu eletiri sayesinde, marksizmin yntem bilimsel ilkelerinin belirli bir dzeydeki sentezini ortaya koyacak gtedirler. "Ludwig Feuerbach ve Klsik Alman Felsefesinin Sonu" balkl almasnn yeni bir basks vesilesiyle [ilk defa] Engels yaymlamt bu tezleri. Engels, "Alman deolojisi"nin (yazarlarnn salnda hi yaymlanmam olan bir metin) kaln kt tomarn kartrrken bu on bir tezi ihtiva eden Marx'n eski bir defterine rastlar Bunlar [bu tezler] daha sonra ileyip gelitirmek ereiyle [kaleme alnm], notlar ynna ylesine atlm, hibir biimde baslma amac tamayan, ama yeni bir dnya grnn dhiyane tohumlarnn atld ilk belge olmas sfatyla lsz derecede nemli notlardr. (F. Engels, "L. Feuerbach ve Klsik", nsz, 21 ubat 1888) Feuerbach zerine tezlerinde Marx'n aklad bu dnya gr, proleter praksise sk skya baldr ve ancak bu devrimci snfn bak asndan akla uygun olarak anlalabilir. Burada gelitirmek istediimiz dnce de u : diyalektik materyalizmin ortaya k, K. Korsch'un da dedii gibi, "gerek bir proleter hareketin ortaya knn dier yzdr" yalnzca ve burjuvazinin artk [devrimci] dnme yeteneini yitirdii ayn dnemde ortaya kar. Feodalizmin kalntlarna kar olan mcadelesi sayesinde anlad devrimci snf konumunun, artk yeniden kurduu dzenin koruyucusu olmay istedii bu noktada madd snrlarn bulmu olmas olgusudur bu. Yani burjuvazinin gr as da toplumsal praksisinin kald noktada durmutur. Toplum zerinde uygulad hakimiyeti, dnya grn iyi kt koruyabildii durumunun donmu bir gryle snrlanr. Varlna zg eylemeyiiv zmek zorunda olan proletarya, diyalektik bir zmlemeyle, bu gerekliin her tezahrnde mevcut olan elikileri aa kartr ; bugn egemen olan snfa gelince, o da toplumun hareketinde, ani kopularn (bunalmlar-savalar) sadece tesadf aksaklklar olarak dnebildii yava bir evrimsel sre grmeyi umar yalnzca. Tm insan gereklie (ister toplumsal ister fizik olsun) zg bir muharrik olarak elikiyi (ve dolaysyla elikinin almasn yani olumsuzlamay) grmeyi reddederek burjuvazi, bizzat gereklii anlamaktan kendini mahrum eder. te bu yzden marksizm renilemez, ve bu, adna niversite (hatta ii niversitesi) denilen u "evrensel" bilimin o souk mzelerinde durmadan markslk diye sayklayan ok saydaki yal niversite faresinin hi houna gitmez ! Gerekliin marksist diyalektik tm kavran, son tahlilde, uzlamaz snf kartlklarna gre kendimizi ortaya koymu olduumuz biime baldr. "Proletaryann kurtulu koullarnn teorisi" olarak marksizm yleyse ancak proleter bak asndan, tm toplumsal snflarn ortadan kaldrlmasn amalayan proletarya diktatrlyle, proletarya ve burjuvazi arasndaki elikinin kanlmaz zl [yok oluu] bak asndan kavranabilir ve bu bak asnn burjuvazinin kulaklarnda kyamet gnnn o uyumsuz, kakk borazan sesleri gibi nlamas da anlalr bir eydir. dealist ve kaba materyalist 7

grnmleri altnda dnlen diyalektik, u veya bu biimde mevcut dzeni yceltiyormu gibi grndnde, bu, dzen taraftar burjuva dnrlerin "aydn ruhlar"na bir sre iin cazip gelebilir ; ama devrimci grnm altnda [] Gizemli bir havaya brndrlm diyalektik, var olan eyleri yceltiyormu gibi grndnden, Almanya'da moda olmutu. [Ne var ki] Akla uygun biimiyle, ynetici snflar ve onlarn banaz ideologlarnn gznde bir rezalettir, irenliktir, nk [diyalektik] var olan eylerin bu olumlu kavraynda, ayn anda mukadder olumsuzlanmalarnn, kanlmaz ykmlarnn anlayn da ierir ; nk tm biimleri yalnzca geici d grnmlerden ibaret olan hareketin kendisini kavrayan [diyalektik], z bakmndan eletirel ve devrimci olduundan, hibir ey bunu [var olan eyleri yceltmeyi] ona kabul ettiremeyecektir. (K. Marx, II. cilt, 2. almanca basknn 24 Ocak 1873 tarihli sonsz, a.b..) 1 Btn gemi materyalizmin (Feuerbach'nki de dahil) byk kusuru, [bu materyalizmlerde] somut nesnenin, gerein, duygun dnyann somut insan etkinlii olarak, praksis olarak deil, znel bir biimde deil, ama yalnzca nesne veya sezgi biiminde anlalm olmasdr. Etkin yann, olduu hliyle duygun, gerek etkinlii bilmeyen idealizm tarafndan bu materyalizmle kartlk iinde soyut olarak gelitirilmi olmas bu yzdendir. Feuerbach dnce nesnelerinden gerekten farkl duygun nesneler ister ve bizzat insan etkinlii nesnel bir etkinlik olarak kavramaz.[] (K. Marx, "Feuerbach zerine", Tez 1, a.. Marx) Burjuva materyalizminin yanstt gereklik anlay, duygun eylerin, doann, nesnelerin ksaca gerek dnyann donmu grn zerine temellenmi bir kavramdr. Somutluk, kesin olarak cansz bir madde gibi sabitlemi, durmu bir biimde dnlr. Gzlerini bu maddeye dikmi olan kaba materyalizm, gzlenen eyin edilgin ve yaln varl bak asn daha bir st dzeye ykseltmeyi bir trl beceremez. Onun iin bir fincan, bir fincandan daha baka bir ey deildir ! Marksizme gelince, gereklii diyalektik olarak gz nnde bulundurur ve her eyi insan etkinliin, toplumsal klgnn bir sonucu olarak kabul eder. Nesneler her eyden nce insanlar tarafndan yaratlm nesnelerdir, onlarn etkinliklerinin bir billrlamasdr yani "somutluk" hereyden nce insan dncesinin ve eyleminin bir rndr. "Duygun gereklik bir sopaya, bu en dk asgarye indirgendiinde bile, bu sopay reten etkinlii ierir." (K. Marx, "Alman deolojisi", II. blmn 3. ksm : "Balangtaki Tarihsel likiler ya da ") Basite bu yaltlm nesnenin gz nnde bulundurulmas bile dorudan doruya yaratc zneyi ierir. zneden nesneye insanla (zne) onu evreleyen (nesne) arasndaki iliikileri aklamak iin kullanlan felsef terimlerdir bunlar olan ilikiler, aslnda felsefenin temel rgensel bir birlik oluturann iine sokuturduu kavramsal bir uurumu ifade ederler bu terminolojik ayrtrmayla olan yalnzca budur. nsana "dsal" olduu sylenen gereklik onun buluncunun bir rnnden, onun etkin varlndan daha baka bir ey deildir, karlnda da bu varlk, daha doarken kefettii hliyle bu dnyadaki zsel belirlenimlerini bulmu oldu. Burjuva materyalizmi, insanla onu evreleyen arasnda var olan bu tarihsel ba karp atar. Kaba bir akl yrtme insann evresini, bir etken olarak var olduu ortam, "doa"nn zel bir yer tuttuu birbirinden farkl alanlara ayrr. Burjuva kafalar, anlaylar iin "doa", bambaka bir kendilik, daha yksnn ta balarnda eline ald ilk madde zerindeki mdahalesi henz ok snrlyken insann ortamn oluturan basit unsurlardan olumu bir kendilik olarak kavranr, tasarlanr. Olduu gibi amza yansm olan ve bu durumda tarihinden insan tarafndan dntrlmesinin tarihinden koparlm olan "doa", hakim dnce iin bugn hl insansal varlktan ve onun mdahalesinden iyice farkl, apayr bir gzlem ve inceleme dnyas olarak, bilimsel tarzda kefedilecek bir dnya olarak kalr. Ama gerekte geliimi boyunca insan, etkinlii sayesinde balangtaki bu ilk doaya meydan okumu ve srekli bir biimde onu tamamlayp [bir st dzeyde] gerekletirmitir. Bu doay, balangtaki maddeyi zorlukla tanyabilecei derecede dntrerek onu sahiplenmitir. Tm bu sre boyunca dnen ve kendi doasn da deitiren insann bizzat kendisidir. nsan iin doa, insan toplumudur ! Yani evresi yaad bu ortam 8

zerindeki mdahale yetenei tarafndan belirlenmitir dorudan doruya. nsann doal ortam, tamamen basite, iinde gelitii ortamdr ister plstikten ister yeilliklerden olumu olsun ! Bu demektir ki gecekonduda oturan, yolda sokakta dilenen ve salkl yaama pek merakl evrecilerin seim propagandasn oluturan u yeil kent merkezlerini artk gremeyen proleterler, Afrika llerinin veya Asya steplerinin "doal uyum"u iinde alktan geberen proleterlerden daha fazla "ortamlarndan ayr dm" (burada beton ve elik !) deildirler ! "Doa"y ancak apayr, insann dnda bir kendilik olarak kabullenmeyi isteyerek burjuva materyalizmi, tamamen basite, "doa"nn tarihinin yalnzca insan tarafndan ortamnn dntrlmesinin tarihi olduu gereini gizlemi oldu. Bu birinci tezin ilk ksmnda felsef terminoloji alannda kalarak (onu yok etmek amacyla !) Marx, znel olarak bir baka deyile znel klg olarak, insan retim olarak gz nnde bulundurulmam olan nesneye ilikin kaba materyalist dnceleri eletirir. Feuerbach, der, idealist hataya dmez ve dnce nesnesinden farkl duygun bir nesne ister ; ama bizzat insann etkinliini, znel etkinlii nesnel bir etkinlik olarak, duygun eylerin retim etkinlii olarak, gerek dnyann btnl ve doa zerinde dntrc bir eylem olarak kavramay baaramaz. Somut nesneyi olduu hliyle, "nesnel" dnya ile snrlayan bu materyalistler, insann "etkin" yann kaba bir gerekircilie [determinizme] indirgerler. nsann etkin yan, faal yn dier byk felsef dnce akm tarafndan yani idealizm tarafndan gelitirildi. Tam da bu materyalizmin duygun nesne ile duygun insan etkinlii arasnda hibir iliki gremedii noktada idealizm, dsal gereklik zerindeki tm nfuzunu dnen insana verecektir. dealist bak as, materyalist kuramn tamamlaycs kar tezi burada insann gereklikle olan faal ilikisini (yani materyalistlerde olmayan) son snrna kadar itmi olmas anlamnda temsi eder : insana dsal olan gerek dnya insann bir rn olarak dnlr, ama soyut bir biimde yani [yalnzca] insann bir dnce rn olarak. Soyut ekilde gelitirilmitir, der Marx, nk asl belirleyicilii "madde" ile kartlk iindeki "tin"e veren idealistler, besbelliki insan etkinliini olduu gibi kabul etmeyi reddederler. Onlar iin insansal rn, duygun ve madd bir rn deildir. Bu idealist n varsaymlarla tutarllk iinde kalarak bu kuram samala kadar itecek olan Berkeley'dir. zdeksizci [zdei, maddeyi yadsyan, gayrimaddeci] kuramna gre, nesneler yalnzca insanlarn kafalarnda mevcuttur : bir sandalyede oturmaktaym, ama bu sandalye mevcut deil, yalnzca bir dncedir ; oturmay dndm iin oturuyorum ve de kendi dmda, dncemin dnda oturuyorum bu nesnenin [sandalyenin] hibir zdeklii yoktur ! Papaz Berkeley [bu uslamlamasnda] nereye varacan ya da neye varmak istediini biliyordu : eer insann bylesine "snrl" ve "saf" dncesi dsal dnya zerinde bylesine bir nfuza sahipse, evrenimizde bir yerlerde insann ancak kendisine boyun eebilecei bir mutlak dnce gc, saf bir tin var olmaldr yani tanr ! Eer kaba materyalizm ve idealizm birbirlerine muhaliflerse, bunun sadece birbirlerini daha iyi tamamlamak iin olduu grlr. ki felsef eilim arasndaki kartlk (madde mi dnceyi belirler yoksa dnce mi maddeyi ?) temelinde zdeklikdnce mnakaasnn bizzat ortaya koyulu biimini yeniden bir sorun olarak masaya yatran diyalektik materyalizm, bilinli varln kendisini evreleyen ortamdan ayrlmaz bir biimde blnmez bir btnlk oluturduu iki akm da aan daha st dzeyde bir sentez retir ; ve eer en sonunda madde dnceyi belirliyorsa, genel olarak madd dnya diye adlandrlanla hibir ilikisi olmayan dncenin, soyut bir kendilik sfatyla deil de madd bir ifade olarak gz nnde tutulmasyla olur bu. Gerekliin farkllklarn bir birlii olarak anlalmas, diyalektik akl yrtmenin zsel, temel bir belirtisi, niteliidir. Eytiimsel uslamlama, ikici kavramlardan birini ya da dierini snrl ve sonlu bir alana kapatmann olanakszln anlad iin, tin-zdek ikiciliini reddeder (ikicilii tmyle reddeder !). Genel olarak uslamlama zel olarak da bilim, kesin kavramlardan ve kat yasalardan oluan bir sistem iinde snflama yaparlar ; olgularn gerek dnyasnda tm geileri ve tm kerteleri gsteren de budur. Adlarn araclyla dil, olgular beklere ayrr ; ayr beklerde yer alan olgular, kavram rnei [gibi], edeer ve deimez olarak dnlrler. Gerekte dntkleri ve birbirleriyle birleip kaynatklar hlde, soyut kavramlar olarak iki bek belirgin izgilerle biribirinden farkldr [bu tr snflamalara gre]. Yeil ve mavi 9

10

biribirinden farkl iki renktir, ama ikisi arasnda kk farklar [nans] tayan renkler vardr ve yeilin balad, mavinin bittii yeri ayrt etmek olanakszdr. Bir iein geliiminin hangi aamasnda bir iek olmaya baladn veya artk iek olmaktan ktn sylemek imknszdr. Gnlk tecrbelerimiz iyi ve kt arasnda mutlak kartlk olmadn ve, eski ltin atasznn de dedii gibi, adaletin doruu pekl adaletsizliin doruu olabilir. Hukuksal zgrlk, kapitalist dzende kleliin saf ve yaln bir biimini alr. Eytiimsel uslamlama gereklie uyarlanmtr, zira kavramlarn kullanmnda sonsuzun sonlu olanla veya dinamik olann duruk [statik] olanla gsterilmesinin olanakszl [bu tr bir akl yrtmede] gzden rak tutulmaz her kavram yeni kavramlara ve hatta kart olan kavrama dnmelidir. Metafizik olan ama diyalektik olmayan akl yrtme, tamamen tersine, inaksal [dogmatik] iddialara, elikilere gtrr, zira dnya gerekliini oluturan duraan ve bamsz kendilikleri [sadece] kavramlarda grr. (A. Pannekoek, "Filozof Lenin") Eytiimsel zdekilik gerekliin ikici kavramlarna iddetle saldrr. Yani bir dnce yntemi olarak marksizmi materyalizmin [kaba] ve idealizmin olumsuzlamas hline getiren, gereklii kavramann bizzat biimidir. [Aslnda] Burjuva materyalizminden baka bir ey olmayan, diyalektik bir terminoloji maskesi altnda, kulaa pek ho gelen "materyalist" bir ey olarak yutturmaktan ok sk yararlanld.v 1 []Bu yzden "Hristiyanln z"nde, yalnzca kuramsal davrann gerekten insanca olduunu dnr, praksis de sadece iren biimdeki yahudice tezahr iinde saptanr ve anlalr. Bu nedenle "devrimci" etkinliin, "klgsal ve eletirel" etkinliin nemini kavramaz. (K. Marx, Tez 1, a.. Marx) Grdmz gibi Feuerbach dncenin, tinin nesnelerinden gerekten farkl nesneler, bir madde ister, ama insan etkinlii, nesnelerin, doann, dncelerin ve de gerekliin dnm etkinlii olarak anlamaz. Yani klgnn, gereklii dntrmenin nemini anlamayacaktr. eylerin "daha st" kavramlarna ("Evrensel Sevgi"ye, "nsan Tr"ne) snarak gerek yaam koullarnn eletirisinde gecikmeyecektir. [] Komnist materyalistin sanayide olduu kadar toplumsal yapda da kkl bir dnmn hem koullarn hem de gerekliliini aka grd yerde kanlmaz olarak yeniden idealizme der. (K. Marx, "Alman deolojisi", II. blmn 2. ksm : "Feuerbach'n Sezgisel ve Tutarsz" Bylece Feuerbach, "sezgi, duygu ve sevgi" araclyla canla bala "derin varl"n arayarak yabanclamasndan bireysel olarak kurtulma perspektifinden baka bir ey brakmaz kendine. [] Mamafih milyonlarca proleterin veya komnistin bu konuda tamamen farkl bir grleri var ve zaman geldiinde bir devrim araclyla klgsal olarak "varlk"larn "z"leriyle uyumlu hle getirdikleri zaman, bunu [grlerini] kantlam olacaklar. (Marx, a.g.e., II-9 : "Feuerbach'n dealist Tarih Anlaynn Tmamlayc Eletirisi) 1841'de Feuerbach tarafndan yazlm "Hristiyanln z", dinsel grngnn psikolojik ve antropolojik bir eletirisidir. Feuerbach tarafndan u fni dnyaya yaplm bu onama yemini, Hegel idealizmiyle sert bir koputu ve ada bir yn gen alman dnr dinin bu eletirisinden etkilenmiti. Feuerbach felsef dncenin, unvanlar nedeniyle aydn dncelerin dnyasn retme ayrcalkl hakkn kendilerine mal etmi olan uzmanlam dnrler ve dier byk akademisyenlerle snrlamamas gerektiini ilk olarak istemi ve iln etmi olduu iin, bizzat Engels, "hepimiz geici bir sre iin foyerbah olmutuk" diyerek onun deerini teslim eder. Feuerbach'n temaac, edilgin [contemplatif] materyalizmini eletirmesine ramen Marx da Feuerbach'n kendisi iin "koulsuz zorunluluk" olarak isimlendirdii felsefeye kar olan mcadelesinde bu asl ncl ekip alabilecekti.

10

11

nsanla kartlk iinde bir filozof olmay isteme, dnen insandan baka bir ey olma ; [] terk edilmi yalnz bir monat gibi, mutlak bir hkmdar gibi, dnya-d ilgisiz bir tanr gibi soyutlamann hiliinde deil, ama var olu iinde bu dnyada bu dnyann bir yesi olarak dn. (L. Feuerbach, 1843) Feuerbach din zerine en fazla kuram ileri srm olan bir filozoftur. Soyut olarak tanrnn var olmadn gstermeye almakla geirmitir vaktini. Ama dinsel gc klgsal inkra kadar gitmeyecektir. Eletirisini ideolojik olanla snrlayarak, sonuta yntem bilimsel bakmdan ancak bir baka ideolojiyi yani toplumsal yaamn ksm bir grngsnn ksm bir baka aklamasn retebilirdi. Bylece bir ideolojiyi bir bakasnn karsna koyduunda, gerekten var olan dnyaya kar olan mcadeleyi, aka bir baka dzeyde de olsa, ideolojilere kar mcadele etmenin (devrimci mcadele erevesinde kuramsal olarak mcadele etmek bile), bu ideolojilerin ayrlmaz paralarn oluturduu gerek dnyaya kar olan klgsal bir muhalefeti somutlatrdn unutur. Marksist zmleme sk skya ve her an praksise baldr yani klgya ve devinimi iindeki bu klgnn anlalmasna : kendi snfsal karlarn anlayan bir snftr bu, kendi devinimini kavrayan bir hareket. steklik gerekliin meydan okuduu tek bir parasna (dine) hcum ederek (gl bile olsa) Feuerbach, bu pratii iinde yalnzca itiraz etmi [protesto etmi] olur ; itirazc [protestocu] etkinlik de son tahlilde dzene atlaklarn gstererek ve uygun dzenlemelerle kusurlarna, eksikliklerine are bulmasna yardm ederek onu glendirmi olur yalnzca. [rnein] Marcuse, D. Cohn-Bendit, Babar, Brice Lalonde ve dierleri "feministler", "rklk kartlar", "pasifistler" vs. parsel parsel ayrlm, protestocu, ksaca reformist olan bu eletirinin ok saydaki ada ifadeleridir. Sermayenin kuramsal ve klgsal eletirisi btnl hedeflemelidir, aksi takdirde hibir yere varamaz. Yalnzca kuramsal davrann hakikaten "insanca" olduunu dnerek Feuerbach (ayn ekilde btn burjuva dnrler), dnyaya ynelik gerek bir eylemden [daha batan] kendini alkoymu olur. "Hristiyanln z"nde pratikten gelitirdii bir kavram, temel yasas "dnyann en pratik" [dini] olmas gereken yahudilikten, din klna brnm bir bencillik yaratr. Yahudilii "dine saygs olmayan [profan] bir hristiyanlk"la, hristiyanl da "din adamlarnn erkinden yana [klerikal] olan bir yahudilik"le karlatrarak, gerekte u "iren" sfatn genel olarak dine yaptrr. "Pratik kavram irentir ve iinde bencillik tar, zira onu benimseyerek eyler karsnda yalnz karm dorultusunda davranm olurum." (L. Feuerbach, "Hristiyanln z") Marx Feuerbach'n klgy [pratii] kavray biimini eletirir ve onun bu anlaynn nedenini, dnyaya bakarak benimsemi olduu kat temaac [contemplatif] davranyla aklar. Bizzat insan faaliyetin [etkinliin] nemini anlamam olarak Feuerbach, devrimci eylemin ve "klgsal-eletirel etkinliin" nemini de kavrayamaz. 2 nsan dncesinin nesnel gereklii yanstp yanstmad sorunu, kuramsal deil klgsal bir sorundur. nsan hakikati yani dncesinin gerekliini ve gcn, u fni dnyaya aitliini praksisi iinde kantlamaldr. Praksisten yaltlm bir dncenin gereklii veya gereksizlii sorunu, yalnzca skolstik bir sorundur. (Marx, Tez 2, a.. Marx) Bu ikinci tezde Marx, gereklik konusunda insann dncesini dorulama gc olarak klgnn nceliinde bir kez daha srar eder ; bir insan bizzat kendisi hakknda oluturduu kanaate gre yarglanmaz, ama yapt iler, eylemi gz nnde tutularak yarglanr. Gerek bir hareket, ok sk olarak arkasnda gelitii bayraklarla toptan eliki iindedir. Bugn [1983 sonu] Polonya'da Papa'nn nnde dize gelen ve Polonya ulusal aput parasn sallayp duran iiler, mcadelelerinin kendilerini ezen devlete verilen destekle snrl olduu izlenimini veriyorlar. Ama yine de direniler [yasal olmayan grevler] rgtleyerek, yksek frnlar sndrerek, kurulu dzene iddetle kar koyarak (kaba materyalizm POUP ve idealizmden televizyondaki dinsel ayinler ustaca hazrlanm bir karm) polonyal proleterler, ulusal ekonomiyi baltalamay [sabote etmeyi] rgtlyorlar. Ve sklp alnan art-deer sorununu da bylece tekrar ortaya koyarak hem de klgsal bir biimde ! , nesnel bir biimde deer yasasnn temeline yani bizzat sermayeye ve onun kendini yeniden 11

12

glendirmek iin ihtiya duyduu her eye saldryorlar. O hlde polonyal iiler bu pratikleriyle [aslnda] dine kar, ulusa kar savam oluyorlar. [Bu yzden] ideolojilerin zararszln, hakim dnceyle bir kopu olmadan [her eye ramen] proletaryann arkalarnda mcadeleye karar verdii u ideolojilerin zararszln iddia etmek, kukusuz yanl olacaktr ; ve aktr ki proletarya, insanlarn bulunlar zerinde uygulanan akl almaz korkun bask sayesinde burjuvazinin zerinde hl sahip olduu nfuzdan uzun vadede kurtulmay baaramazsa, bu durumda madd bir g olarak ideolojiler, srdrlen mcadeleleri yeni dzenlemeler yoluyla yalnzca sermayenin savunulmasna yneltebilecek olan tersine bir evrime [involution, dumura urama] tbi klacaktr. nsann gereklii ve dncesinin gcn ifade etmeyi baarmas, asl olarak toplumsal pratik iinde olur. Filozoflarn dinsel dnceleri "kendinin bilinci"nde, insanlar zerinde hkmranlklarn srdren "diktatrlkler"den kurtuluunun o yce ifadesinde eritip yok etmeye ardklar bir noktada, devrimci etkinlik, bu kurtuluun "gerek dnyadan baka bir yerde ve gerek aralarn dndaki aralarla" (Marx, "Alman deolojisi") hakikaten gerekletirilmesinin imknsz olduunu gsterir. Bu anlamda marksizmin burjuva bilimi tarafndan bkp usanmadan aranm olan u d krc hayaletle, "nesnellik"le kesin olarak hibir ilikisi yoktur. nsann gereklii dsal olarak analiz edecei bir dnyay dnmek olgusu bile bylesi bir kavramn sapknlnn lsn verir eer bu insan gerek dnyada yer alan insann kendisi deilse, bu gereklie ilikin hangi kavraya sahip olabilir ? yi ama bu insan nerede bulunmaktadr ? Gerek dnyann dnda yer alan bu insan nasl kavranabilir ? Bizzat nesnellik kavram, insann ve ona dsal olann (yani analizinin konusu olann) ikili bl [dikotomi] biimindeki grne baldr daha birinci tezde eletirilmi olan bir gr bu. yi de insann dsall nerede balar, nerede biter ? Metafizik zmleme, bir kez daha burada da, bir yandan sonlu ve snrl iyice belirlenmi insan, dier yandan da insana "dsal olan dnya"y, "insan olmayan" karanlk ekmecelerine tktrp sralamaya, dzenlemeye alr. Sermaye bu kaba ikiciliin en parlak olumsuzlamasdr : deerin hkmranl altnda "yaam"n ald insanlk d nitelik, insann iine, varlna ilemitir. nsanda insanca kalan ey, burjuva dncesinin edeplice "dsal dnya" diye adlandrd tarafndan srekli olarak varlna zorla kabul ettirmeye alt insanlkszlatrmaya [dshumanisation] kar yrtt mcadeledir. Proletaryann maruz kald snf egemenlii, burjuva basknn rgtlenmi glerinin "fizik" niteliiyle snrlanmaz. Sermaye, bizzat kafamzn iine de aynaszlar yerletirmitir ! nsan vcudu [varl] u "dsal dnya" tarafndan tamamyla altalanmtrvi : ahlk, din, ideoloji, bizzat akl yrtmenin biimi hepsi de bize egemen olan ie atmann ifadeleridir. Bu andan itibaren gereklik zerindeki mdahalenin ve dncenin yanszl nasl iddia edilebilir ? Marksizm bu yanlgy hemen yadsr ve tersine ii snfnn yrtt klgsal mcadeleyle olan en sk ilikileri korur ve srdrr. Ve son tahlilde insan sorunlar zerine olan bir dncenin yerindeliinin dorulanmas ve kesinlenmesi olacak olan, dnya zerindeki gerek etkinin, nfuzun ifadesi bu klgsal mcadeledir. Marksizm, praksisinin "geree kar gerek"ten ibaret basit bir fikir tartmasna indirgenmesini reddeder. Cidd, arbal bir havayla yaplan bu teorik atmalar [dellolar], gerek komnistten, rnek bir komnist yani felsef rakibinin derekesine indirgenmi, kaba marks saflara dm bir komnist yaratmaya koyulurlar yeniden. Ayrca marksizm, idealizmin lik ifadeleri olan mutlak gereklere kesin olarak kar kar ; diyalektik materyalizm de zgrlk ve eitlik ahiretindeki ebed ve "kendinde" gerekleri, dinsel ve ahlk ideallerin yanna gnderir. Felsefenin ve bilimin kefetmekle grevli olduklar bu bengi ve deimez gerekler, yalnzca bir ryann betimlemeleridirler. "stelik gzel bir rya bile deil, zira srp giden deimez bir dnce, artk hibir gelimeye elverili olmayacaktr." (K. Korsch) Bir uslamlamann doruluunu, srekli olduu kadar acmasz da olan bir snava tbi tutan yaamn pratiidir, yalnzca odur. 3 Ortam ve eitim tarafndan dnmn materyalist retisi, ortamn insanlar tarafndan dntrlm olduunu ve bizzat eiticinin de eitilmek zorunda olduunu unutur. Bu yzden toplumu, biri toplumun stnde yer alan iki ksma bler. Ortamn [koullarn] dnmesiyle insan etkinliinin veya insann kendini 12

13

dntrmesinin dmdelii, ancak devrimci praksis olarak kavranabilir ve akla uygun bir biimde anlalabilir. (K. Marx, Tez 3, a.. Marx) Tarih insan tam da insann tarihi yapt lde yaratr. Hem tarih tarafndan belirlenmi insann karlnda dnya zerindeki eylemiyle tarihsel gelimeyi etkiledii birletirici bir sre olarak temsil eden tarihsel hareket, hem de materyalist ve idealist filozoflarn kar sav niteliinde [antithtique] birbirini tamamlayan kavramlarnn almasnn kayna, btnln bu diyalektik dorulanmasnda yer alrlar. Eski materyalistler (bugn ok sayda marksolog tarafndan "genletirilmi" !), tarihin hareketinde, gemi koullarn rn olan insanlarn yeni belirlemeler erevesinde iinde gelitikleri ortam ve yaamlarn deitiremedikleri basit bir belirleme grmek istiyorlard sadece. Bu yzden ortamlarn deitirenlerin tam da bu insanlar olduunu unutuyorlard. Bylece bu kaba materyalistler, devrimci eylemin ve bilinli insan etkinliinin nemini tarihi deitiren bir pratik olarak anlamaktan kendilerini yoksun klm oluyorlard. Dolaysyla bilincin dntrlmesini de, bu dnyann bir gereksinimi gibi dnmek durumuna varrlar. [Bylece] burjuva materyalizmi, "almak" eitim denemeleriyle toplumun dzenlenmesi projelerinde bugn hl yerini bulmakta. ocuklarn, toplumla uyumsuzluk iinde olanlarn, toplum d kalanlarn vs. bilinlerinin dnm, toplumun dnmnn doal [gerekli] sonucu olmaldr. Lkin u perian bilin dntrclerinin burada unuttuklar, savunduklar dnya grnn temelinde yer alan mutlak gerekirciliktir tam da : tastamam sermayenin ihtiyalaryla belirlenmi okullarn, deerin diktatrlne boyun een insanlar yani proleterler retmek gibi bir ilevleri vardr sadece ! Bilinlerin dnmn istediklerinde, yalnzca var olann farkl yorumlarna havale ederler bu ii, bir baka ifadeyle, farkl bir yorum araclyla var olan kabul etmek !!! Kapitalist sisteme kar isyannn ona kodesi boylatt proleter de, bir sre sonra [kendisini gnderecekleri] alma kamplarnda dkmek zorunda kalaca kovalar dolusu terine daha az bir aclk vermeye alacak olan snma [yardm] merkezlerine kapa atmkta bulur areyi. Bu materyalistler toplumu iki ayr ksma blerler : eitenler ve eitilenler ; insan bilincinin tayclar olan filozoflar, ideologlar, sanatlar yani kaytsz artsz eiticiler ve onlarn rencileri, hani u kltrsz cahil denilen insanlar, "avam takm". te bir kez daha tm ilikilerin karlkl etkileim niteliini grmeyen, anti-diyalektik bir kavram Bir bilgi algland ayn biimde aklanp ortaya koyulduunda, karlnda onu ortaya koyan bu dncesini akla kavuturmaya, gerekletirmesi gereken eitimi ve bylece kendini eitmeyi de yalnzca yetkinletirmeye itebilecek olan eletirel bir geri dn [yansmay, tepkiyi] onu ortaya koyana geri gnderir. Kaba materyalizm manicilii vii ve onun iyilikle ktl, gzellikle irkinlii vs. ayrmasn tm elikilere zg karlkl etkileim olgusunu hi mi hi anlamakszn eletirmitir. Ayr olduklar gn gibi aikr olan, ama srekli karlkl etkileim iindeki parti ve snf iin de ayn ey. Diyalektik anlayn bizzat ilkesi, devrimci hareketin ifadesini devrimci kuramda grmektir. 1917'de Ekim ayaklanmasndan birka ay nce Lenin burjuva devletin yklmas iin arda bulunduu "Devlet ve Devrim" i yazdnda, her eye ramen Lenin'e zg nitelikleri inkr etmeksizin (ne de kusurlarn !), sz konusu olan "olaanst bir dnrn dhiyane bir nsezisi" deildi ; bu kitab her eyden nce o gnlerdeki devrimci akmn gcnn (ve snrlarnn !) bir ifadesiydi, dolaysyla bu hareketin halis bir rn olarak dnlmesi gerekir. "Belirli bir dnemdeki devrimci dncelerin varl, daha batan devrimci bir snfn varln ngerektirir." (K. Marx) dealistler, onlara gelince, toplumsal belirlemeleri her zaman yadsmlar ve devingen bir gereklikte yalnzca insan dncesinin eylemini grmek istemilerdir. Burada da bir kez daha stnl tm "madd" olumsallktan [contingence] uzak olan dnceye, tinin etkisine verirler. Onlar, bir snfn dieri zerindeki hakimiyetinde sadece bir dncenin dieri zerindeki egemenliini grmek isterler. Yani onu tayan ve gerekten hakim olan bireylerden ayr tutulan bir dnce bu durumda bir dnceyi (zellikle bir dnce) yaltlm bir soyutlama olarak, tm tarih boyunca ve tek bana gelien bir kavramn ["tin"in] "kendi kendini belirlemesi" olarak gz nnde bulundurmak [artk] kolay olacaktr. 13

14

Materyalistler, "tarih imaltlar" olarak kabul edilen dnrleriyle, filozoflaryla, hlaklaryla ve dier ideologlaryla bu "kavram" diktatrln kiiletirerek daha da yetkinletirirler. Byk tarihsel alt st olular, toplumsal mcadelenin ya da miyad dolmu toplumsal ilikilerin almasnn bir ifadesi olarak gz nnde bulundurulmazlar artk, ama byk insanlarn dehalarna atfedilirler. Materyalistler ve idealistler birbirlerini tamamlar ; birinciler tarihsel sreci "basit bir cansz olaylar derlemesi" olarak tasarlarken, ikinciler de onu "hayali kiilerin hayali eylemleri" olarak canlandrrlar kafalarnda. [] tarihin [] her aamas madd bir sonu sunar, bir retici gler yn, her kuan ncelinden miras olarak devrald bireyler arasnda ve doayla birlikte tarihsel olarak yaratlm bir iliki ; bir yandan yeni kuaa dayatlm ama kukusuz onun tarafndan deitirilmi olan, dier yandan bu yeni kuan ve kendi varlk koullarnn belirli bir geliiminin ve zg niteliinin damgasn vurduklar bir koullar, sermayeler ve retici gler yn. Uzun szn ksas bu tarih anlay, insann koullar yaratt kadar koullarn da insan yarattn gsterir. (K. Marx, "Alman deolojisi", II-7 : "Materyalist Tarih Anlaynn z") Koullarn deiiminin (yani tarihin rn olan insanlarn tarih tarafndan dntrlmeleri olgusunun) ve insan etkinliinin (insanlarn kendi tarihlerinin devindirici gc olmalar olgusunun) dmdelii akla uygun bir biimde yalnzca devrimci praksis olarak anlalabilir.Bir baka deyile proletaryann burjuvaziye kar olan savam udur : tarihsel ve toplumsal olarak belirlenmi ii snf ile onun devrimci etkinlii yani onu snrlayana kar olan srekli mcadelesi olgusu arasndaki mkemmel dmdelik, ancak devrimci bir praksis olabilir. Bir kez daha tekrar edersek marksizm proletaryann [yani] kendini yadsmak iin ortaya kan, kurmak iin ykan, tm devletleri yok etmek iin "devlet"i yneten, "kinin gzellii, silhl snf savann bar ve gelecein sknetini dourduunu gren" (A. Bordiga) bir snfn bak asndan anlalabilir yalnzca. 4 Feuerbach, dinsel kendine yabanclama ile dnyann dinsel ve dinsel olmayan iki ayr dnyaya blnmesi olgularndan yola kar. Yapt i, dinsel dnyay dinsel olmayan temelinde rtmekten ibarettir. Ama bu dinsel olmayan temel bizzat kendinden kopuyor ve bamsz bir krallk olarak hayal lemine [bulutlara] yerleiyorsa eer, bu durum, dinsel olmayan temelin kendisinden kopmas ve kendinde eliik olmasyla aklanabilir ancak. O hlde bu temeli bizzat kendinde, elikisi iinde anlamak gerektii kadar, onu klgsal olarak devrimciletirmek de gerekir. Bylece, rnein, dnyev ailenin uhrev ailenin srr olduu bir kez kefedildikten sonra, artk kuramda ve klgda yok edilmesi gereken u birincinin kendisidir. (K. Marx, Tez 4) Hem dinsel yabanclama bilincini hem de dnyay biri gerek ve dnyev dieri gerek d ve semav iki dnyaya blme bilincini dourma abalar iindeki Feuerbach, bir kuramc olarak yani felsefeye zg olan kurgul dnce alann terk etmeksizin, bir dnr sfatyla kendini sorgulamakszn mmkn mertebe uzaa gidicektir seimini aka ortaya koyar : tanr yoktur. Daha iyi bir yaama inanmak yerine onu isteyerek ve onu gerekten istiyorsak yaltk bir durumda kalmayp tersine glerimizi birletirerek daha iyi bir yaam yaratabiliriz ; en azndan bugne kadar insanln ac ektii pis hakszlklar, berbat ve dayanlmaz ktlkleri bertaraf edebiliriz. Lkin bunu istemek ve uygulamaya koymak iin, tanr sevgisi yerine insan sevgisini, tanrya inan yerine insana, onun gcne olan inanc, dsal veya kendisinden stn bir varla bal olmayan fakat bizzat kendine bal olan bir gelecek olarak insanln geleceine olan inanc biricik gerek din olarak nmze koymak ve de insann yegne eytannn [yine] insan yani kt, kaba,karc ve batl inanl insan olduunu, stelik onun biricik tanrsnn da insan olduunu anlamak gerekir. (L. Feuerbach, 1849) Demek ki Feuerbach'n tm abas, insan bilincini onu dolduran yanl betimlemelerden kurtarmaktr. Ama anlamad, bu betimlemelerin kendiliklerinden ortaya kmadklardr ; 14

15

ve eer insanolu varln kusursuz bir betimlemesi araynda bilincini "bulutlara" frlatp atmsa, bu, yeryzndeki gerek yaam koullarnn ok sayda elikiyi barndrmas, gizlemesi yzndendir. Bu elikiler, tm plaklklaryla gzler nne serilmesi ve klgsal olarak devrimciletirilmeleri gereken elikilerdir. Burjuva materyalizminin radikal bir ortaya k olan Feuerbach, dini yenerek ortadan kaldrmak ister, ama toplumsal yaamn rn olan bir kavram, basit birka kantla [salt zihinsel argmanlarla] yok edilemez. [] yani Feuerbach, dier kuramclar gibi, var olan bir olgunun doru bilincini uyandrmak, aa kartmak ister yalnzca, oysa gerek bir komnist iin nemli olan mevcut dzeni devirmektir. (K. Marx, "Alman deolojisi", II-9 : "Feuerbach'n dealist Tarih Anlaynn Tamalayc Eletirisi") Feuerbach, "evrensel sevgi"nin tek yolu olan "kendinin bilinci"ni dinsel bilin biimlerinin karsna koyar. Art arda gelen ve bitip tkenmez kant ve kar kantlarla allaha inananlar ve inanmayanlar [mminler ve ateistleri] kar karya getirir : birileri ha bire "tanr vardr" derken, dierleri de durmadan "hayr yoktur" derler. Devrimci marksistler iinse tanr vardr ve onu yok etmek gerekir (daha dorusu : tanr yoktur ! Ama yine de onu yok etmek gerekir !). Burjuvazinin bulunlar zerinde uygulad hakimiyetin ok gerek bir tezahr olarak yani kurtulularna doru atlm iinde olan proleterleri tastamam gerek bir biimde frenleyen madd bir g olarak tanr vardr. "Din, ezilen yaratn i ekiidir." (Marx) Lkin mcadelesi iindeki proletarya, ister din afyonunun ister "kendinin bilinci" iine sokuturulmu demokratik uyku hapnn taycs olsun tm tanrlar g kullanarak yok etmeyi kendisi iin bir grev bilecektir. Alevler iindeki kentlerin gkyzndeki yanslarnn afa oluturaca gn ; toplarn grlemeleri eliindeki "La Marseillaise" ile "Carmagnolle"n ezgilerinin, bu "semav ezgiler"in kulaklarnda nlayaca ve bu durumda zorunlu olarak giyotinin de tempo tutaca gn ; imansz bir "gruh"un "a ira, a ira" viii diye bas bas bardklar ve "kendinin bilinci"ni sokak lmbalarnda ipe ekerek ortadan kaldracaklar gn Papa'mz, tm bunlarn gerekleecei bu son yarg gn zerine ktnde ok byk bir aknlk yaayacaktr. (K. Marx, "Alman deolojisi", II. blmn 6. ksmnn sonunda zeri izilmi olan pasaj) Marksizm fikirlerin, betimlemelerin [tasarmlarn] ve bilincin retiminde "gerek yaamn dili"ni kullanr ve klgsal olarak alt st edilmesi gereken de bu gerek yaamdr. O hlde uhrev [ya da semav] ailenin bu betimlemesi yeniden dnyev ailenini elikileri iine tandnda, teorik ve pratik olarak hilenmesi, yok edilmesi gereken bu elikilerdir. Gerek ailenin ykm, z elikisinin dourmu olduu tasarmlar da devirir. Ama ideolojinin gerekliin geliimi zerinde hibir rol oynamadn da dnmemek gerekir. Semav aile kukusuz sadece bir yans deildir. Dnyev ailenin bir rn sfatyla madd bir gce dnerek karlnda , diyalektik bir etkileim iinde, gerek ailesini glendirir. Burjuva ideolojinin ykm iin yrtlecek kuramsal almann gereklilii de burdan gelir. byle bir almann nedenlerini anlamamak, eylemci sapmaya dmektir : artk teori retilmez, eylem kendi kendine yeter ! Eletiri silh besbelli ki silhlarn eletirisinin yerini tutamaz. Madd bir g, bir [baka] madd gle devrilmelidir, ama teori de ynlar kavrad andan itibaren madd bir gce dnr. Teori insan gsterir gstermez ynlar kavramaya yeteneklidir ve kktenciletii andan itibaren de insan gsterir, ortaya koyar. Radikal olmak, eyleri kknden kavramak demektir. Fakat insan iin kk, insann kendisidir. (K. Marx, "Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi") Marksizm, sermaye tarafndan ne srlen madd gler btnlnn olumsuz eletirisi olmak ister, ama eletirilen konu, daha nce de grdmz gibi, hibir biimde fizik maddeyle snrlanmaz ; diyalektik materyalizm, dnyada gerekten var olann tmn dolaysyla erkeyi, tini, bilinci ve benzerlerini de zdeksel olarak dnr. Devrimci snf 15

16

konumunu anlamak amacyla proletaryann yrtt mcadele, bu ynyle ne kadar kuramsal grnrse grnsn, o lde eletireldir de bilinler zerinde uygulanan iddetin kanlmaz ve sonuta pek klgsal bir eletirisi. Kuramsal olarak anlatlan klgsal bir biimde ortaya koyma gerekliliinden sz ettiimizde, bunu, teori (sadece zihinsel dnmenin bir soyutlanmas gibi anlalan) ve pratik ("somut" eylemin imgesi) arasnda kaba bir kartlk olarak anlamamak da gerekir aslnda. Her eyin eylem ("dorudan", "somut", "silhl" vs.) zerine merkezlendii eylemcilik de, dnyay daha az yorumlayan bir biim deildir ; kurgusal dncenin lokman ruhu kokan alanlarndaki yaltk bir filozof, dnrler dnr de besbelli ki dnyaya gre kendini ortaya koymann pratik bir biimini retir ayn ekilde. 5 Soyut dnceyle tatmin olmayan Feuerbach, sezgi ister ; ama duygun dnyay, insan ve duygun klgsal bir etkinlik olarak kavramaz. (K. Marx, Tez 5, a.. Marx) Grdmz gibi, soyut dnce feuerbach' tatmin etmez. Filozoflar yalnzca filozof olmakla sular ve onlardan her eyden nce dier insanlar kadar "dnen insanlar" olmalarn ister, zira "varl kavrama arzular, insan gerekleme araylar herkesin hakkdr" der. Feuerbach soyut dncenin yetersizliklerini ve snrlarn hisseder ; bu durumuda kuramsal dncenin snrlarn amak iin "sezgi"ye bavurur. Felsefeye eylerin gerek zn de ortaya kartan yalnz oymu gibi tamamen stn bir nitelik atfederek, toplumsal insana ("sokaktaki Mehmet efendi" diyoruz bugn !) sezgi yoluyla "hissedebildikleri"nden itibaren gereklik hakknda bir yargya ulama olana verir. Engels'in dedii gibi : Feuerbach'n yanlgs [] son tahlilde, "gzleri" ile, yani bir filozofun "gzlkleri" ile grmeksizin zdekliin stesinden gelememesi olgusundan ibarettir. Feuerbach, felsefe asndan insanla gereklik arasnda var olan uurumu sezgiyle kapatmaya alr, ama insansal varl [insan] "dsal dnya"ya, nesnelere, doaya, tarihine, bilincine vs. balayan eksiksiz ilikiyi anlayamaz. nsan gereklii insan etkinlik, insansal pratik olarak kavrayamaz. Ve bazen Feuerbach gereklie klgsal bir boyut veriyormu gibi grnse bile, bundan sonular karmay reddeder. Devrimci praksis onun iin olsa olsa kuramsal bir dnmeyi hak eden bir ey olarak kalr. 6 Feuerbach dinsel z insansal ze indirger. Ama insansal z, yaltlm bireyin znde olan soyut bir ey deildir. Gereklii iinde o, toplumsal ilikilerin[in] btndr. Bu gerek zn eletirisine girimeyen Feuerbach, zorunlu olarak : 1) tarihsel sreci hesaba katmaz ve kendi iin [var olan] dinsel bir duygu saptar ve de soyut olarak yaltlm bir insan bireyi var sayar ; 2) z [de] ok sayda bireyi doal bir biimde birbirine balayan suskun ve isel bir genellik olarak, bir "tr" olarak anlamaz. (K. Marx, Tez 6, a.. Marx) Feuerbach dinsel temelleri insan temellere tar. nsan "yaad u dnyada kendini mutlu klmay dnmeden nce, bir baka yaamn Hayali Alanlar'ndaki yazgsn bildiini iddia etmitir." (D'Holbach, 1770) Artk onun iin [Feuerbach iin] sz konusu olan, "tanr sevgisi" yerine "insan sevgisi"ni koymaktr (bkz. daha nce Feuerbach'tan yaplm olan alnt). Feuerbach'n gklere kard insann zne olan bu dn, onu "kendinde" insan dncesine gtrr. Oysa insan, hibir zaman herhangi bir insan deildir ! "insansal z, yaltlm bireyin znde olan soyut bir ey deildir." (Marx) nsan her eyden nce "yaamakta olduu, yaad eyler"dir. Ve kendisine toplumsal olarak dayatlan hayat yaar yalnzca. Varl, dncelerini etkileyen, isteklerine konu olan yaamnn, srdrd yaamn gerek koullar, sadece bu koullar tarafndan tamamen belirlenmi toplumsal bir varlktr. Feuerbach tarafndan o kadar ok vlm olan "Evrensel Sevgi", 16

17

toplumsal ilikilerde sahip olduklar yere gre kimileri iin iinde bulunduklar yaam koullarndan duyulan memnuniyeti, kimileri iin de varlklarnn k, bat olarak hissettiklerine kar duyduklar isyan temsil eder. Yani var olan dnyaya kar mcadele, her eyden nce uzlamaz snf elikisine kararl olarak kar koyma seimine baldr. Var olan ve gerekten davranan, etken olan insan eletirmeyerek Feuerbach, dostluk ilikileri iindeki "gerek insanlar", "etten ve kemikten bireyler" ister yalnzca ve bylece tarihsel sreci ihmal eden ve her trl toplumsal mlhazann dnda tutan bir soyutlama oluturur insandan. Eer insann bir tarihi varsa, o da evrensel "kendinde" insann tarihidir. "Balangta insan dinsel inanlyd" : ilkel insan ite byle canlandrr kafasnda. Tarih, insanlarn hep birlikte yanl bilinlerinden yava yava kurtulduklar dorusal bir ilerleme olarak grld. Bylelikle Feuerbach, insan tarihinin yerine insan dncelerinin tarihini, bilincin gelime srecini koyar. inde yaadklar u gerek cehennemde yabanclam bir durumda bulunan insanlarn niin umutsuzluklarnn supab olarak o "kayp cennet"in alklatrc aray noktasna vardklarn incelemeksizin sadece yaanm gerekliin soyut dinini grr. nsansal z doru gereklii tanmad iin, din insansal zn hayali gereklemesidir. (K. Marx) Feuerbach bilinci toplumsal bir belirleme tarafndan bulunlara toplumsal olarak dayatlm bir ey olarak kavramaz. Bu durumda insan, genel olarak onu dier insanlara [insansal varlklara] "doal bir biimde balayan evrensel nitelii iinde, soyutlan iinde dnr yalnzca. Her ey bir elindelik [irade] sorununa dnr her birey kendisine doru geldii gibi dnme ve davranma "hak"kna sahip olacaktr. Bylece Feuerbach neyse o olarak grnr : bir burjuva ideolou, demokrat bir filozof. Yeni ve yapntl [uydurma, dsel, gerek d] bir topluluun ("yapntl", zira bir snfn bir dieri zerindeki hakimiyetini ok gerek bir biimde olumlar) yldrgan yeniden oluumunun gc olarak, sermayenin yaam biimi olarak demokrasi, "serbest seimler", referandumlar vs. rgtleyerek ara sra taknd bu ifadeden ibaret deildir hibir biimde, ama biz burada, onun "elindelik" kavramyla gizlenen tepeden trnaa burjuva olan niteliini daha fazla aa kartmak iin demokratik ideolojinin bu grnm zerinde srar edeceiz. Edeceiz, nk bu, demokratik ideolojinin toplumsal uzlamazl Feuerbach iin o denli nemli olan u "nsan Tr'nn evrensellii" iinde bomay becerdii iindir tam da ; nk hakim snf, programn "zgr insanlar"a kabul ettirmeyi hem de (ve zellikle !) onlar seimlere yollayarak baard iindir. Burjuvazi yurtta oy kullanma kabininde kstrarak, kiisel grlerin baya bir toplamndan kendi gvencesini kartr, salar. Btnln bylesi bir kavran, marksist yntem tarafndan gelitirilmi olan btnlk kavramna kesin bir biimde kardr. Aslnda marksizm iin btnlk, eit paralarn basit bir toplam gibi dnlmez. Btn, her zaman kendisini oluturan paralarn toplamndan daha stn bir niteliktir. Yani btnln bu anlay iinde, devrimci dolaysyla parti olarak rgtlenmi proletarya tarafndan tanan kollektif ve bilinli bir program olan komnizm, ii snfnn tarihsel ve kollektif bilincinin olumsuzlamas olan demokrasiye uzlamaz bir biimde kardr. Demokrasi toplumu oluturan bireylere grlerini sorarak insanlar daima toplumsal projelerinden uzaklatrr, ayrr. Bireysel bilin burjuva bilintir, nk tek bana ve zayf olan bireysel bilin, ok sayda ideolojinin (hepsi de burjuva) karsnda ancak kendini ezdirir ve bu durumda karde bilinleriyle birlikte ynsal olarak, sessiz ve boyun een bir sr hlinde (bireycilikle sr hlinde yaama birbirini tamamlar !), adna seim yerleri denilen toplumsal kyma makinelerinin nnde toplap hazr bulunurlar. Feuerbach materyalist olduu lde tarihi asla iin iine kartrmaz ; tarihi iin iine soktuunda da [artk] materyalist deildir. (K. Marx, "Alman deolojisi", II-2 : "Feuerbach'n Sezgisel ve Tutarsz Materyalizminin Eletirisi")

17

18

Materyalizm ve idealizm birbiriyle atr, ama eylerin kavran biimlerinde i ie geerler. Feuerbach bunun arpc rneidir ; var olmayan bir mutlan [tanrnn] yabanclam aray olarak az ok iyi anlad dinsel grng konusundaki tm idealist kurgulara kar hakl olduunu iddia etmek, bunu dorulamak istenci iindeki Feuerbach, bir o kadar gizemsel olan bir baka mutlak iin ayn sefil aray nerecek noktaya varr : insanolunun yeni dini olarak bizzat sunduu "Evrensel Sevgi"dir bu. Marksizm falan ya da filn dinin salt eletirisiyle (azck da olsa kktenci tm burjuva materyalizmine zg bir eletiriyle) yetinmez ; hayr. marksizm her eyden nce dinsizlik niteliiyle ortaya kar, dorulanr, bir baka ifadeyle tm dinlerin klgsal bir eletirisidir ; ne anlama geldikleri bilinen tanrya, insana, zgrle, eitlie, demokrasiye vesaireye olan inalarn hepsi, yok edilmesi gereken Ynlendirici Dnceler'dir. Feuerbach tanrtanmazlk inanc iin yaman bir biimde bouna abalar ve de u "fni dnya"sn onayarak Sevgi'ye ve nsan'a tarih-d, zamana bal olmayan, hasl dnya-tesi yeni bir "br dnya" atfettii iin [idealistlerden] daha az idealizme dmez. 7 Bu yzden Feuerbach, bizzat "dinsel duygu"nun toplumsal bir rn olduunu, tahlil ettii soyut bireyin de iyice belirli toplumsal bir biime aidiyetliini grmez. (K. Marx, Tez 7) "Dinsel duygu" toplumsal bir rndr. Yalnzca insanlar, bizzat onlar, dncelerinin ve tasarmlarnn reticileridirler. Ama dncelerin bu retimi, her eyden nce iinde gelitikleri madd ilikilere, madd koullara baldr. [] tersine, madd retimlerini ve madd ilikilerini gelitirerek, kendilerine zg bu gereklikle birlikte dncelerini ve dncelerinin rnlerini de dntrenler insanlardr. Yaam belirleyen bilin deil, ama bilinci belirleyen yaamdr. (K. Marx, "Alman deolojisi", I-4 : "Materyalist Tarih Anlaynn z. Toplumsal Varlk ve Toplumsal Bilin") Dini yaratan insandr, ama tersi deil ! Marksizm dinin eletirisini onun zerine dayand toplumsal gerekliin eletirisi olarak ele alr. nsann dsz, avuntusuz bir zincir tamas iin deil, ama onun zincirini silkip atmas ve canl iekleri toplamas iin eletiri, bu zinciri ssleyen hayali iekleri paralayp alt st etti. Dinin eletirisi insan dnsn, davransn, akla geri dnm ve yanlgdan kurtulmu insan olarak kendi gereini biimlendirsin diye, [artk] kendi etrafnda yani gerek gneinin etrafnda dnsn diye kurtarr onu yanlglarndan. (K. Marx, "Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi") Feuerbach'n materyalizmi dinsel tarihin zerinde durduu gerek temeli unutur. Yaam koullarnn, snf elikilerinin yol at insan sefaletin nedenlerini, tarihin idealist kavran derecesinde, "dinsel duygu"da bulur. Ama bilincin yokluu yalnzca madd yoksunlua dayal olabilir. Feuerbach iin snflar yoktur. inde insann sadece elenmeye almak zorunda olduu o doal uyumun katksz gr olarak insann z, onun iin var olan tek eydir. Ve eer dkn, hatta insanca yaama benzer her eyden dlanm olan varlklar "Evrensel Sevgi"nin o eksiksiz bilincine varamyorlarsa, bu, olduu gibi kabul edilmesi gereken byk bir mutsuzluktur. nerilerinden sadece biri zerinde durursak eer, baln "z" onun varldr yani sudur. Irmak balnn "z" [de] rmak suyudur. Ama bu rmak sanayinin emrine tbi klnr klnmaz, boyalar ve dier atklarla kirletildiinde, buharl gemiler zerinde vzr vzr gidip gelmeye baladklar zaman, bal bu yaam ortamndan yoksun brakarak rman suyu baka kanallara aktarldnda, basite suyu boaltnda, bu su onun "z" olmaktan kar ve artk ona uygun olmayan bir ortama dnr. (K. Marx, "Alman deolojisi", II-9 : "Feuerbach'n dealist Tarih") Ne saf doa ne de saf varlk vardr ; insann varlnn gereklii, istesin ya da istemesin, 18

19

grtlana kadar gmld toplumsal ilikilerinin gerekliidir. u "taral mnzev filozof" (Engels Feuerbach' byle gryordu), insann "balangtaki safl"na dnmesi yoluyla insan uyumu ne srd zaman, burjuva toplumun boucu erevesine direnme iddiasyla bizzat bu gereklikten kamann sonusuz, bo bir giriiminde bulunmu olur. nsan yaamnn sorunlarna verilen bylesi bir cevap, u iki kanadal gen tarafndan bulunmu olan zm kadar glntr : "uygarln nimetleri"yle kentsel yaamn gerilimlerinden bkm usanm bu iki gen, her eyi satp savdktan sonra, 1981'de Gney Amerika'nn ssz kk bir adasnda henz bozulmam doaya doru uyumlu ve meteliksiz bir geri dn gerekletirirler ; hangi ada m Malouines [Falkland] adalarndan biriix !!! 8 Tm toplumsal yaam, z bakmndan klgsaldr. Kuram gizemcilie srkleyen btn srlar, ussal zmlemelerini insansal praksiste ve bu praksisin anlalmasnda bulurlar. (K. Marx, Tez 8, a.. Marx) Bu sekizinci tez zerinde konuulmayacak kadar ak ! Toplumsal yaam znde insann pratik yaamdr. nsansal varln onu davranmaya iten "kesinlikler"den dersler kartabilmesi, iinde gelitii gerekliin gnlk deneylerindedir. ncekilerin geliimi iinde veya onlarn aleyhine kazanlm olan bu "kesinlikler", bu varln dnya zerindeki eylemi ve dntrc etkinliinin her zaman dinamik olan anlay sayesinde insansal praksisten onun [bu varln] sonsuz geliimini yaratmak iin, karlnda yalnzca dorulanm olmay (olumsuz olarak !) beklerler.Devrimci praksis sfatyla bu, dnya leinde ve tarihsel (dn-bugn-yarn) bir praksistir ve de araszclkla x snrlanamaz. Marksizm kendini temel bir grgclk [ampirizm] olarak koyar ortaya : "oluumun ve lmn kesintisiz srecinden baka bir eyin var olmad" yerde "her eyde ve her eyin geersizlii" (F. Engels, "L. Feuerbach ve Klsik Alman Felsefesinin Sonu") zelliinin kendisi iin yegne mutlaklk, onu baskn klan bir mutlaklk olduu bir grgclk. Diyalektik materyalizm, dnen ve davranan bir varlk olan insan tekrar dnyann merkezine oturtarak, "bylece dnyann nesnelliini toplumsallam insann etkinliinin bir rn sfatyla btnl iinde kavrayarak" (K. Korsch, "Tarihin Materyalist Anlay"), tm kuramsal gizleri yok eder. 9 Sezgisel materyalizmin yani dnyay klgn bir etkinlik olarak anlamayan materyalizmin ulat en son sonu, bir yaltlm bireyler ve sivil [burjuva] toplum kuramdr. K. Marx, Tez 9) Feuerbach'taki duygun dnya kavram, onun [duygun dnyann] "edilgin bir seyrinde" ve bu dnyaya ilikin sahip olduu kanda, sezgide kalr. Gerein seyredici bu anlaynda saf bir doa ve uyumlu bir insan grr. Ama gereklik, elikiler olarak ierdii eyde dorudan doruya insann dinsel cennete ilikin grne arpan olgular, varlklar ve nesneler sunar Feuerbach'n gznde. Feuerbach iin bu durumda, sezgisel olarak dnyaya yaklamak ve gerei "duygun kesinlik" ("zml kekin kant, onu yemektir.") olarak kavramak (ve dahi snrlamak !) yeteneini, zelliini bu gerek insana (sonu olarak hakknda bize hibir ey sylememi olduu u insana) brakmak gerekir. Bylece filozofa da eylerin gerek zn kefetmek grevini brakan Feuerbach'n bizzat kendisi, gereklii "gerek insan" veya "filozof" gibi anlamann iki biimi arasnda kararsz kalr. Hareket ettii bak as ne olursa olsun, ister "gerek insan" ister "filozof" olarak, insansal klg diye niteledii "duygun kesinlik" kavramn eletirel bir gzle incelemeyi baaramaz. Sezgisel materyalizm, dier pek ok materyalizm gibi, bir burjuva materyalizmidir. Burjuva toplumun bir teorisi olarak o, eyleri olduklar gibi, deitirmeksizin, devinimlerini hayal bile etmeksizin kavrar. Gerei tasarlamann tm bu biimleri, kendi asndan deitirmekte hibir kar olmayan 19

20

bir durumu srdrmek gayesiyle kendine bir tarih, hem de bitmi ve donmu bir tarih edinmeye alan burjuvazinin abalarna uygun derler. Snf hakimiyeti bir kez gerekletikten sonra, snf olarak kendini ama dncesi artk onun iin imknszdr. Marksistler iin insan tarihinin sonu yoktur. Tersine, bir balangc vardr tarih ncesinin zifir karanlklarndan kmak amacyla insan tarafndan yrtlen uzun bir mcadelenin rn olan komnizmdir bu balang. 10 Eski materyalizmin bak as burjuva [sivil] toplumdur ; yeni materyalizmin bak as [ise] insansal toplum ya da toplumsal insanlktr. (K. Marx, Tez 10) Eski materyalizm sivil toplumun, burjuva toplumun bak asnda yer alr. Almancada "brgerlich" szc, "burjuva" ve "sivil" anlamlarnda ayrm gzetmeksizin kullanlr ; ve bu olgu eer dilsel bir zorluk ieriyorsa, bu, hakim snf olarak burjuvazinin tedrici ilerlemesinin olumlanmasna uygun olarak yurttalar toplumunun gelime birliinin ilgin bir kken bilimsel [etimolojik] rnei olduu iindir. Burjuva toplum, snflar sivil toplum [denilen] iinde boarak kendini glendirir. Felsefe kart niteliiyle, devrimci praksis sfatyla yeni materyalizmin bak as, insann bak asdr. Gerek dnyann kklerinden yani insansal praksisten yola kt iin, kktenci bir bak asdr. Komnizm, "tr iin bir pln" (A. Bordiga) olarak, insann kendisiyle uzlamas olarak ortaya kar, dorulanr. Kesin bir olgu olarak anlalan proleter devrim, sermayenin yapntl topluluklarn (din, ekonomi, siyaset, sanat, ulus vs.) iddettle darmadan eder ve de insan yeniden yaamna, kendi yaratsna ve hazlarna balar [kavuturur]. Bu devrim kollektif insansal varln gereklemesini hedefler, dolaysyla iktidarn demokratik olarak paylamay da hibir biimde dnmez. Tersine o, tm iktidarlar, insan ve "Gemeinwesen"ixi arasndaki tm ayrlmay tasfiye etmenin kanlmaz ihtiyacndan doar. 11 Filozoflar eitli biimlerde dnyay yalnzca yorumladlar, [oysa] nemli olan onu dntrmektir. (K. Marx, Tez 11, a.. Marx) Feuerbach filozoflar eletirmeye kalkt zaman da yanlr. Dnen bireyleri bu filozoflarn karsna koyarak, insan gerekleme isteinin zorunluklarnn reddini devindirici bir g olarak aldn ve dolaysyla bu istein her varla zg olmadn grmez. Toplumun gerei gibi incelenmesiyle, toplumsal yapnn btn bir kategorisinin Feuerbach'n aklad "isyan ettirici ktlkler" iinde tamamland, eksikliklerini giderdii abucak anlalr. Bu yzden hakim snfa durumunu olduu gibi srdrme olanan verenin tam da u "pis hakszlklar" olduu da [kolayca] fark edilir. Bu duruma kar isyan etmekten ok uzak, burjuvazi, o da yabanclam olmasna ramen, "kaba insan"n smrsnde bulduu g duygusuyla mest olmutur. Yani tarih zerinde gerei gibi dnmek ve davranmak dnen insana dyorsa eer, sz konusu bu insan herhangi bir insan deil, ama dorudan yaanm gereklii reddedebilecek kiidir yalnzca. Gerek varlklarndan tamamen ayrlm proleterlerin bu klelik durumundan honut kalmalar imknszdr. Bu gerek insanlarn gerek yaam zerinde srdrdkleri klgsal eylemle tm kurgusal felsefe biter. Ve bu, giri blmnde de grm olduumuz gibi, u solcular nezdinde araszclk ve ekilmez lf ebelikleriyle eanlaml olan yntem bilimsel sorunlarn "devrimci eylem" sorunlarna bal bir takm ekleri oluturduklar anlamna gelmez. Gerekliin anlalmas hi kukusuz insansal klgnn ayrlmaz parasdr. Tekrar bir sorun olarak masaya yatrlan, kendi hareketini gerek tarihe dayatacak olan mutlak tinin kiiletirilmesini tarih imaltlar sfatyla filozoflara, dnrlere ve dier ideologlara mal etmi olan snfl toplumun roldr. Filozoflar, "tumturakllk ve kibir dolu dncenin u dar kafal aktarlar" (Marx), oldum olas "tarihin muammalar"na nazar bir zm getirmeye alrlar. Marksizm ise, [tarihin] gizemlerini zmleme sorunlarn reddeder, fakat gereklii dntrmeyi ve sonuta bizzat bu yolla u gizemlerin gerekliini zmeyi, 20

21

datmay hedefler. Bir zamanlar, kafalarna yerlemi yerekimi dncesi yznden, yalnzca bu yzden insanlarn boulduklarn zanneden temiz yrekli bir adam varm. ayet bu dnceyi, rnein hurafe olarak, dinsel olarak niteleyip kafalarndan kartp atsalarm artk boulma tehlikesinden muaf olacaklarm. Tm saymlamalarn ok sayda ve mkerrer kantlarla tehlikeli sonularn kendisine gsterdii u yerekimi kuruntusuna kar mr billh savam durmu. Bu saf adam, ada devrimci alman filozoflarnn bizzat bir rneidir. (K. Marx, "Alman deolojisi", nsz, a. . Marx) Notlar :

21

i Bu makale "Le Communiste"in Kasm 1983 tarihli 18. saysndan evrilmitir. Metindeki keli parantezler eviriye aittir. (.n.) ii Bkz., A. Pannekoek'un bu kitab iin, daha nce burada "Diyalektik Materyalizm zerine Eletirel Notlar" balyla yaynladmz metnin sonundaki "Ek" blm. iii Arkasna sakland renk hangisi olursa olsun burjuvazi u veya bu biimde, u veya bu anda daima pozitivizme (daha 19. yzylda August Comte tarafndan sentezlenmi olan pozitivizme, olguculua) dner, bir baka ifadeyle, toplum hareketinin bilimlerin srekli gelimesine bal olan kesintisiz bir insansal ilerleme sreci olarak kuramlatrlmasna dner ; gerekliin bu tr bir kavran, srekli olarak smry dzenleyi biimi konusunda hakim snf tarafndan retilmi ideolojik bir aklamadr yalnzca.

Sendikaclar, insanseverler, demokratlar ve envai trden ilericilerin deerin {iktisad deerin, deiim deerinin} diktatrln durmadan reforme etmek gibi bir amalar vardr ; rolleri, giderek dayanlmaz hle geleni daha bir yaanlabilir {dayanlabilir} klmaktr ! A. Comte'tan Althusser'e var gleriyle ve mthi bir hrsla kuramsallatrdklar ilerleme, kapitalist dzeni korumann ve srdrmenin "dinamik" bir unsurunu oluturur gerekte (olumlamann olumlanmas). iv eyleme {extranisation} konusunda "Le Communiste"in 14. saysndaki "nsann Yabanclamasndan sansal Toplulua" balkl makaleye baknz. v rnein Lenin, "nesnel gereklii" felsef "madde" kavramna indirgedi. Bu durumda tm gereklik sadece fizik maddeyle snrlanr. Oysa diyalektik materyalizm iin gerek dnya, somut elle tutulur madde kadar insan dncelerinden de oluur. Pannekoek'un dedii gibi : "Eer {} deney dnyamz btnyle aklamak istiyorsak, fizik madde kavram yetmez ; erke, ruh, bilin gibi baka kavramlara da ihtiyacmz var." (Filozof Lenin) vi "Altalamak" {subsumer} ve "altalama" {subsomption} terimleri, sk sk dsal bask olarak anlalan "hakimiyet" {domination} kavramn, bu hakimiyeti insann iine iletmeye yani iselletirmeye kadar geniletirler. ("Le Communiste"in notu)

Trkede "altalamak" kavram, tikel olan bir birlik iinde dnmek, anlamak ve zele genelin altnda yer vermek anlamna gelir. (.n.) vii Manicilik (manieizm, manikeizm, zndklk mezhebi) : M.S. 3. yzylda ran'da Mani tarafndan kurulan bir din ; iyilik-ktlk (k-karanlk) kartlna dayanan, yahudilik dnda tm dinlerin, asl olarak ran'n zerdt diniyle hristiyanln bir karmas olan tamamen eklektik bir din. ann bir eit toplumsal topyasyd. (.n.)

viii "Ah a ira, a ira, a ira ! Tous les aristocrates la lanterne !" : "Ah olacak, olacak, olacak ! Zadegn takm sokak lmbalarnda ipi boylayacak !" diye evrilebilecek olan bu szler, "La Carmagnolle"n nakaratn oluturur. "La Marseillaise" de fransz mill marnn addr. (.n.) ix Bu adalar yznden 19 Mart 1982'de (genlerin u doaya dnlerinden birka ay sonra !) Arjantin ve ngiltere arasnda "patlak veren" sava hatrlanrsa, bu iki gencin durumlarnn glnl anlalacaktr. Sava 14 Haziran 1982'de "sonuland". (.n.) x Araszclk {immdiatisme} : "Bilen"le "bilinen" arasndaki araszln, dolaymszln ve zdeliklerinin retisi. (.n.) xi "Gemeinwesen" : bu almanca szck, komnizmde bir topluluun olduunu, ama geliimi iinde bu topluluun ortak, kollektif bir varlk olduu dncesini en iyi ifade eden bir szcktr. {Dier yandan} "topluluk" kelimesi ok durgun bir hli, oluumu deil ama verili bir sonucu belirtir ; stelik "topluluk" tabirinde "varlk" kavram da grnmez.