...,,,;......4--(4.d...z.--.

ANKARA NIVERSITESI ILAHIYAT FAKLTESI YAYINLARI NO: 173

KLASIK MANTIK
744'S 4'1.;

"(A"
bc

BEINCI BASK

0641,- ,

Prof. Dr. Necati NER

ANKARA NIVERSITESI ILAHIYAT FAKLTESI YAYINLARI: NO: 173

4, 1.1

.4-a>

cibcy74-

e L

KLASIK MANTIK
BE INCI BASKI

Prof. Dr. Necati NER

BIRINCI BASKI 1970 KNC BASKI 1974 NC BASKI 1978 DORDNC BASKI 1982 BE INCI BASKI 1986

ANKARA 0NIVERS TES BASIMEV ANKARA - 1986

iONDEK LER
nsz GIRI Mantk nedir 9 Tarihsel bilgi Birinci Blm Kavram ve Treim Kavramn tanm Dellet Kavramn zelli Kavram e itleri Kavramlarn eitli delletleri Kavramlar aras ilikiler Be Tmel Kategoriler Kavram tart mas
kinci Blm

16 16 18 18 20 22 24 28 34

Tanm ve Blme Tanm Blme

nc Blm

36 43

Hkm ve nerme nermenin tanm nermenin yaps nerme e itleri

45

46 46 III

Yklemli ve artl nermeler 46 nermelerin olumlu ve olumsuzlu u . .... 47 Ykleili nermelerin zellik ve e itleri 49 Karmak nermeler 56 artl nermeler 57 Bileik nermeler 72 Modal nermeler 75 nermeler aras ilikiler 92 91 Kar olma Dndrme 95 Drdnc Blm Aklyrtme 105 Kyas: 105 Kyasn tanm 105 Kyasn eitleri 106 Basit kyaslar 108 Kesin kyas 132 Semeli kyas 141 Bileik kyaslar 144 Dzensiz kyaslar 146 Kyaslarn modalitesi 165 Kyasn deeri 172 Analoji ve Tmevar m 172 Analoji 174 Tmevarm
Beinci Blm

Tasdik Trleri ve Be Sanat 181 Tasdik trleri 183 Be sanat Be sanatta kullan lan ncllerdeki nerme e183 itleri 189 Bibliyografya IV

NSZ
Fikir tarihimizde nemli yeri olan mant k bilimi, medreselerimizde okutulan derslerin n saf nda gelenlerindendi. As rlar boyunca Islm dnyas nda, Arapa bilim dili olarak kabuledildiinden, mantk kitaplar o dilde yaz hrd. 19. Asr; ikinci yarsndan itibaren, gerek tercme ve gerek tel f yolu ile Trke mant k kitaplar yay nlanma& balad. Klasik anlaya uygun olarak, eski dil ve alfabemizde yay nlanm bir hayli mantk kitab vardr. Bunlarn en nemlileri arasnda unlar sayabiliriz: Abdunnafr in Gelenbevi'den tercme ettii Mizan'ul Burhan (1877); Ebherr nin sagoji'sinin Ali Haydar tarafndan Hediyecik ad ile tercmesi (1891); Ismail Hahkk (Izmirli)'n n ayni eseri Miyar'ul-Ulum ad ile Trke erhi (1897); Ahderi'nin Sllem adl manzum eserinin R fat tarafndan Vesileel-lican ad ile tercme ve erhi (1899); Ahmet Cevdet ( Pa a)in yazd Miyar- Sedad (1877) ve Mehmet Tevfik'in yazd Gayet'ul Beyan fi lm'l-Mizan (1888). Adlarn saydm z eserler, Islm kltr geleneine tamamiyle bahdrlar. Avrupadaki mant k gelimekrini de iine alan veya tamamen yeni bir anlay ierisinde yazlm eserler de vardr. Bu yoldaki ilk eser, Italyan mantks Gallupi'den, ad bilinmeyen biri tarafndan tercnie edilerek 1860 da yaynlanan Miftah'ul-Fnun'dur. Batdaki yeni mantk gelimelerin de yer veren ilk telif eser, Ali Sedad' n 1885 de yay nlad Mizan'ul-Ukulf'il-Mant k v'el-Usul adl kitabdr. 1914 de Ismail Hakk (Izmirli) Felsefe Dersleri ad altnda, bir mantk kitab daha yay nlad . Yazar bu eserinde Bat kaynaklarna dayanm, klasik mant Bat mantk lar anlay ierisinde kaleme alm ve yer yer Islm mantk larmn grlerini de belirtmitir.

1916 da Salih Zeki, klasik mauttk anlay nda farkl olarak, 19. asr Ingiliz mantkplarnn kurmaya teebbs ettikleri, cebirsel

mantk ( logique algebrique) anlay iinde yazd Mizan- Tefekkr' yaynlad. Daha sonra bizde mantk yay nlarnda azalma grlr. Liseler iin yazlar: kitaplarda, Rnesans'tan sonra, Batda gelien bir akma uyarak, metot meseleleri, buna bal olarak ele alnan ve bilim felsefesi iine giren konular ar basm, asil mantk konular ihmal edilmitir. Lise ders kitaplar dnda, dorudan doruya man:W(1a jlgili, Trkede yay nlanm eserler unlardr: Prof. Vehbi Eralp'n, Reichenbach'dan tercme ettii Lojistik (1939). Ord. Prof. Hilmi Ziya lken'in Mantk Tarihi (1942) ile A. Reymond'dan tercme etti i Lojik prensipleri ve Muasr Tenkit (1942). Prof. Hamdi Ragp Atademir'in, Aristo'nun Organon'unun ilk be kitab (1947-1952) ile, Porphyrios'un Isagoirsi (1948) tercmeleri. Prof. Dr. Mbahat Kyel (Trke'r)in, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi cilt XIV say 1-2 de, Yahya ibt Adi'nin mant kla ilgili bir risalesinin ash ile birlikte yaynlad tercmesi; ayn dergi cilt XVI 1958 3-4 de, Farabi'nin risalesinin asllar ile birlikte tercmeleri; ayn dergi cilt XVIII 1960 say 1-2 de Musa Ibn Meymun'un Al-Makal fi S na'at .al Mantk' nn ash ve tercme'si; Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Felsefe Blittif yay n olan Aratrma dergisi cilt 1 1963 de, Farabi'nin erait'ul-Yakin'inin ash ile tercmesi; ayn dergi cilt III 1965 El-Vhibi (?) nin Kategoriler erhi'nde zikredilen ve kategoriler zerine Yunan ve Islm filozoflar nn yapm olduklar erhlerden alnan paralar asit ve tercmeleri; n ayn dergi cilt IV 1966 (1968) de yine ash ile birlikte tercmesini ya y nlad Farabi'nin Peri .ffermenetas Muhtasarz adl eseri. Dr. Tee Grnberg'in 1958 de yaynlad Sembolik Mant k I (Onermeler Mant). Grlyor ki dilimize, klasik. mant n nemli kaynaklar kazandrdm olmaklh beraber mantkla ilgili yayn fazla deildir. Hele mantk renimi yapadarn bavuraca, btn mant k konularn sistematik ekilde ele alan ve bugnn dili ve alfabesiyle yay nlanm bir mantk kitab yoktur. Bu eksikli i,: giderilmesine yardm etmek amac ile bu kitab yazm bulunuyorum. Ad ndan da anlalaca gibi, kitapta mantn konular, klasik anlay asndan ele alnm tr. Modern mantk iin yaln z k saca tarihsel bilgi verilmitir. Klasik mant k, Aristo'dan beri, asrlar boyunca; kl k rk yararcasna ilenmi, gerek Bat 'da, gerek slam dnyasnda, bu konuda yzlerce "TraW" yaz lmtr. Ben bu kitab hazrlarken, kltr geleneimize uygun olarak yaz lm mantk kitaplarnn konular ele al

VI

ve ileyi tarzlarn esas aldm. te yandan, Bat klasik mant kllarmn fikirlerini dd, Franszca kaynaklar gz nnde bulundurup, mantk konularn karlatrmal bir ekilde anlatmaya altm. Bilindii gibi, her iki kltr dnyas, yani Bat ve Islnt mantlcolartnn da kayna Aristo'dur. Kaynak ortak olduu iin, mantk anlaylarnn ' esasnda farkllk yoksa da, baz konular deiik ekilde cnlalp an(atlmtr. Kitapta kulland m terimlerle ilgili bir hususa dokunmak istiyor rum. Dilimiz geli me yolunda bulunduu iin bilhassa terimler zerinde meslektalar aras nda bile tam bir anlama yoktur. Ben terimlerin trkeletirilmesi taraftary m. Dilin bu yolla kuvvetlenip geli eceine, o dili konuup yazanlarda, sa lam kavram kuruluunun salanaca ma ve sonu olarak dnme zenginliine eriileceine inananlardamm. Yalnz, yap lacak trkeletirmenin dil kurallarna uygun olmas gerekir. Bu nedenle, yeni bir terim yapan herhangi bir bilim dal adamnn Trk dili uzmanlar ile ibirliinde bulunmasnda byk fayda vardr. Doru ve tutunabilecek terimler yapabilmek iin, trkele tirmede keyfilikten, her ne pahasna olursa olsun, yabanc kkten bir terimi atma tutkusu gibi hataya drme ihtimali fazla olan, ar davranlardan uzak bulunmal, bilimsel zihniyet iinde, tiirkele tirme sabrla yriitlmelidir. Ite bu dnce iledir ki, kitapta, mmkn oldu u lde Trke terim kullanmaa altm. Her terimi,: Trkeleriyle birlikte Arapa ve Franszcalarn da yazdm. Baz kitaplarda Trke olarak kabul edilen, fakat kulaa ho gelmedii gibi, nereden ve nasl tiiretildii de anlalmayp, dilimizde benzeri olan kelime yap llarna da raslanmayan, baz terimleri kullanmay p daha iyileri bulununcaya kadar eskilerini ahkoydum. Tas m, nerti, sonurtu kelimeleri gibi. Baz terimleri de Trke kelimelerle kar layamadun iin, eskilerini aynen aldm. Bu terimler Islam mant kplarna hstr ; bu nedenle Bat dillerinde de karlklar yoktur. Mesel, hulfi k yas, me rute-i hasse, rfiye-i mme, mnte ire ve evveliyat gibi. Baz terimleri &Franszca olarak aldn ve Trk alfabesiyle yazdm, kollektif (collectif) gibi. Kulland m Franszca terimler iki grupta toplanr: Birinciler, yalnz .8,..t nantklarmn kullanp, Islam Mantkelarnca ele alnmad iin Arapa karl bulunmayan ve bugnk dilimizde de henz kar l olmayan terimlerdir. Distributif, collectif inceptive, desitive, dietum ve n odus gibi. ikinci gruba girenlerin ise

VII

eski ve yeni dilimizde kar hklan vardr; deduction, modalite ve contiugent gibi. Ikincilerin dilimizde kar lklar bulunmasna ra men, neden Fransizcalarm tercih ettiimi kitapta akladm. Bunlar yazm, kitapta kullan lan terimlerin neden kk bakm ndan birlik ifade etmediklerini, bazan Trke, bazan Arapa ve bazan Franszca olduklarn aklamak iindir. Her bilim kolunda, kitaplar yaz la yayla, tartmalar yapla yapla dilde birlie varlacaktr. Kitabn hazrlanmasnda yardmlarn esirgemeyen arkadam Do. Dr. Hseyin Atay'a te ekkr ederim. Necati NER

VIII

G R
il< I. Mant k Nedir? AKelime anlam : Mantk kelimesi, Yunanca Logike kelimesinin arapa tercmesidir. "Logikos, logos'a yani sz (parol)e, akl (raison)a veya ak lyrtme (raisonnement ) ye ait demektir"'. Grlyor ki kelime anlam ile lojik, hem sz hem de ak lla ilgilidir. Mantk kelimesi de tpk byledir. Farabi kelimenin a klamasn yle yapyor: "Bu sanat n (mantk) ad nutk kelimesinden tremi tir. Bu kelime eskilere gle eye dellet eder: 1 nsann makulleri idrak edebilece i kuvvete dellet eder. Bu kuvvetle ilim ve san'atlar elde edilir ve onunla hareketlerin gzeli ve irkini ay rdedilir .2 kincisi insann nefsinde anlay yolu ile has l. olan makullerdir; bunlara iten konuma denilir. 3 ncs, ieride bulunan eyi dil ile Sylemektir; ona da d tan konuma denilir" 2 .
1 PAUL FOULQUI,Dietionnaire de la Langlie Philosophique, Logique maddesi. 2 MUBAHAT KYEL (Trker), Farbrnin Baz Mantk Eserleri, D.T.C.F. Dergisi Cilt XVI say 3-4 Eyll - Aral k 1958.

Ali Sedad da nutk kelimesinin hem d nutuk (sz) hem i nutuk (d nme)a dellet etti ini syleyerek Seyyid erif Crcani'nin Haiye-i Sura's ndan u nakli yapyor; "Mantk nutk-u zahiriye (d nutuk) tlak olunur ki bu konu madr ve nutk-u batni (i nutuk) ye tlak olunur; o da makulat n idrakidir. bu fen (yani mant k) ncekini, (yani konu may ) kuvvetlendirir ve ikincisini (yani makulat n idrakini) doru yola sevkeder. mdi bu fen ile nefs-i nat ka diye adlandrlan nefs-i insaniyenin iki mnas dahi kuvvetlenir ve ortaya kar. te bu sebeple mant k ismi tretilmi tir" 3. Demek ki mant k kelime anlam ile hem d nme, hem de bunun ifadesi olan konu ma ile
B --- Terim anlam :el,

Mantk kelimesi hem bir bilime ad olarak hem de bir d nme tarz n belirtmek iin kullantl . Herhangi bir sz ve yaz kar snda mant kl veya mant ksiz deyimlerini kullan rken kasdedilen mant k bilimi de ildir. nsan mant k bilimii renmeden de mant kl dnr. nsan yarat l ndan beri mant kl d nebildii halde, mant k biliminin kurulu u daha ok sonralar olmutur:
Mant kl dnme ile mant k bilimi aras nda s k bir ili ki vardr. Mant k, mant kl denen d nme tarzn kendisine konu olarak alan bilime verilen add r. Baka deyimle mant k bilimi, mant kl dnmenin dzenli olarak tesbitinden ibarettir.

Mantkl dnmeye, do ru d nme veya tutarl dnme de denilir. Mant kl d nmede, fikirler3 AL SEDAD, Mizan'ul Ukul

s. 14.

den yaplan hkmlerden karlan sonularn tutarl olmas gerekir. Tutarl dnme ise akl yrtmenin akl ilkeleri denen ilkelere uygun olmas ile mmkn olur' `A/kA rtmeler zinDnme, ak yurtn ciridir. Aklyrtme ise hkmler aras nda ba kurarak, zihnin, bilinenlerden bilinmeyenleri elde etmesidir. Eski mantklar mant konusuna gre tan mlarken "bilinenden bilinmeyenin elde edilmesine vasta olan blimdir'". "Mantk hakikata sevkeden zihin lemlerinin dE-ki.:1\4antn bir de amac4 Genellikle ak l ilkeleri olarak zdelik ilkesi (Le prindpe d'identite) ve onun m taklar (deriye) olan elimezlik ilkesi (le principe de contradiction), nc stkk n imknstzl t ilkesi (le principe de tiers-exclu) ile yeter sebeb ilkesi (le principe de raison suffisante) ve bunun m taklar olan nedensellik ilkesi (le principe de causalite) ve "gaiyet" ilkesi (le principe de finalit ) den bahsedilir.
zdelik ilkesi: Bu ilke dncenin kendi kndisi ile uygunluunun art d r. Birey ne ise odur veya A A d r eklinde ifade edilir. elinezlik ilkesi: Birey ayni zananda hem kendisi hem de kendisinden baka bir ey olamaz veya A non A deildir, diye ifade edilir. nc kk n imknstzl t ilkesi: A ile A arasnda nc bir ihtimal yoktur, diye ifade edebiliriz. Bu ilkeyi do ru-yanl iftine uygularsak birey ya dorudur ya yanltr; nc bir hal olamaz. Bu ilke yaln z iki hakikat deerli mantklar iin geerlidir. Bu ilkenin reddedilmesi ile ikiden fazla hakikat deerli mantklar kurulmutur.

Saydmz bu ilke tamamen ekilsel dnce (la pensee formelle) iin yeterlidir. ekilsel mant k ve matematikde zihin bu ilkelere uyar.. Fakat ne zaman zihin faaliyeti gerekli in (ralit) aklanmasma ynelirse o zaman bunlara fraveten "her ey varolu sebebine sahiptir", diye ifade edebilece imiz yeter sebep ilkesi ile bunun mtaklar olan nedensellik ve "gaiyet" (finalit ) ilkelerine uymak zorunluluu doar. 5 AHMET CEVDET, Miyar-t Sedad s. 11 6 E. GOBLOT, Traitcs de logique s. 17.

na gre tan m yaplr. "Mantk zihni hatadan koruyan bir fen', bir aletdir 8. "Mantk eylerin bilgisinde akl n iyi kullanma sanatdr"9. Bu tanmlardan anlald gibi mantn bir teorik yn bir de pratik yn vard r. Birincisi mantkl dnme dediimiz bir dnme tarznn tesbitidir. Bu tutumu ile mantk bilim olarak adlandrlr. kinci yn ise kurulan bu bilimin tatbik edilmesidir, bu tutumu ile de bir sanat ve teknik (fen) olarak adland rlr. Mantk bilim midir? yoksa sanat m d r? diye yaplan tartmalarn sebebi bu iki ynllkten. gelmektedir. Mantk, doru dnmenin tesbitini yaparken, elbette, dnmeyi ifade eden dil zerinde durur. Biz fikirlerimizi szlerle ifade ederiz. Fikirlerimizi a klamada kullandmz kelimeler yaln z fikirlerimizi deil duygularmz da ifade ederler. Bu sebeple konuulan dilin iki anlaml veya. aldat c ifadeleri olabilir. Dilin sakncalarndan 1rtulmak iin geen asrn ikinci yarsndan beri mantk iin, konuma dilinden farkl , sembolik bir dil yapma yoluna gidildi. Bu yeni yolda mantk anlaynda deiiklik de oldu. Yukarda verdiimiz tanmlar, geleneksel veya klasik denilen mant k anlayna gredir. Burada mantk teriminin anlam kelime anlam na da uygundur. Modern mantkta bu anlayn deitii grlyor. Aradaki farkll modern mantk taraftarlarndan R. Blanche yle aklyor: "Men ede mant k, dnmenin fiili (effective), i lemleri zerine bir temmld (reflexion). Mantk kendilerini szl ifadelerde
7 SLEYMAN. SIRRI, Mantk s. 17. 8 AL HAYDAR, Hediyecik s. 30. 9 Logique de Port-Royal s. 30

gsteren, herzaman kulland n aklyrtmeleri tahlil eder ve onlar n geerliini salayan kurallar meydana karmak isterdi. imdi nasl geometrimiz zorunlu olarak geo- ve zorunlu olarak -metrie de ilse, mantk da sk olarak baland logos'dan balarn kopard. Sonda yalnz "logos-calcul" ile megul olmak iin "logos-raison" ve "logos-langage" brakyor. Mantk yalnz her ampirik muhtevay deil, terkip etmek ve uygunluklarn deitirmek iin, megul olduu kendi sembollerinin mantksal anlamn bile soyutlatnyor"'. II. TARIHSEL BILGI , Mantk biliminin kurucusu Aristodur (m.. 384322). Aristo'dan nce Elea okulu ve Sofistler mant k biliminin kurulmas iin hazrlk almalar yapmlardr. Bunlarn mnakaalarnda dikkatin mant kl dnme zerine ekildiini gryoruz. Fakat mant bir disiplin olarak kurma erefi Aristoya aittir. Aristo, Organon ad altnda yazd alt kitapta mantk konularn incelemi tir. Alt kitap unlardr: , taplarda, kavramlar, hkmler, ak lyrtmeler ve eitli isbat ekilleri zerinde durur. Ak lyrtmelerde enok yeri kyas'a verir. K yas, Aristo mantnn bel kemiini tekil eder.
Kategoriler, nermeler, Birinci Analitikler, ikici Analitikler, Topikler, Sofistik Deliller. Aristo bu ki-

10 R. BLANCH, Introduction a la Logique Contemporaine s. 18-19. Burada kullanlan "Logos-raison" ve "Logos-langage" terimleri yukarda bahsettigimiz islm mantklannn "i nutuk" ve "d nutuk" terimleri ile karlanr. "Logos-calcul" den gnlk dille ilgisi olmayan sembollerle yap lm (matematikte olduu gibi) mantk ilemleri anla lmaktadr.

Aristo'nun mant metafizikle skdan slcya ilgilidir. nk Aristo'ya gre zihnin kanunlar ayn zamanda varln da kanunlardr. Aristo'dan sonra Stoacilar (bilhassa Chrysippe (277-204 civar ) mantk konular ile uramlardr. Stoaclar mant metafizikten ay rmaa, onu ekil; ve dille ilgili bir bilim haline getirme e al mlardr. Gerek Islam dnyas nda gerek Bat da, Aristo'nun mantk anlay asrlar boyunca hakim olmu SioaClarn fikirleri Aristo mant ierisinde erimi , Aristo tek otorite olarak hkm srm tr. Islam kltr dnyas nda, mantk almalar, Aristo'nun eserlerinin Arapaya tercme edilmesi ile balamtr. Mantk kitaplarnn ilk tercmeleri, Huneyn b. shak (.M. 877), Ebu Bir Matta (.M. 938)dr. Tercmelelerle ba layan Aristo mantna kar ilgi gittike artm, mantk kitaplar defalarca tefsir ve erhedilmilerdir. Byk slam mantklar arasmda Farabi (870-950), bni Sina (9801-037), Fahreddin Razi (.M. 1209), Seyyid erif (1340-1413) in adlar n sayabiliriz. Miladi nc asrda, Organon tefsircilerinden Ammonios Saccas-, Aristo'nun yukar da saydmz alt mantk kitabna, yine Aristo'nun yazd Reterik ve Poetik adl eserleri de ilave ediyor, hatta Porphyrios'un sagoii'sini de bunlara ekliyordu". slam mantklar da yukarda zikredilen sekizi Aristo'nun birisi Porph.yrios'un olan dokuz kitab .kabul- etmi, herbirini mant n bir blm olarak telakki etmi lerdir.
11 BRAHIM MADKOUR, L'Orgonan d' Aristote dans le Monde Arabe s. 13.

islm dnyasnda asl mantk almalar Farabi ile balar. "Farabi mantk konusunda ok sayda eser vermi tir. Aristo'nun Organon ad altnda toplanan mantk kitaplarn ksaltmak suretiyle toplu olarak ele ald gibi ayr ayr sz konusu ederek daha geni zetler yapm ve yine ciltler tutacak ekilde birer birer erhetmi tir. Bylece mant k sanatnn islm leminde gerekti i kadar anla lmasnda byk hizmette bulunmu tur. Bu yzden Aristo'dan sonra gelmek manas nda "Muallimi sahi" adn almt'. Farabi mant sekiz blme ay ryordu 13. Bu blmler nceden adlarn saydmz Aristo'nun sekiz kitabna tekabl eder. Farabi'den sonra byk islm mantkcs olan bni Sina'y grrz. " bni Sina, Porphyrios'un sagoji adl eserin de mantk kitaplar arasnda yer veriyordu"". Bu suretle Farabrde sekiz olan mant k kitaplarnn say s dokuza km oluyor. bni Sina mantk anlamnda tamamiyle Aristo'cidur. Aristo'yu kuvvetle mdafaa etmi tir". Ayrca Aristo'nun Yunan tefsircilerinin eserlerini de okumu tanm nazariyesinde Eflatun, Calinus'tan da faydalanm ,hkm mant nda Stoaclarn fikirlerine de yer vermi tir". Daha sonra gelen islm mant klar , Farabi ve bni Sina gelene ini takip etmilerdir. bni Haldun'un beyan na gre", bni Sina'dan sonra yeti en mantk12 MUBAHAT KYEL (Trker), Ridbrnin Baz Mantk Eserleri,
D.T.C.F. Dergisi, C. XVI say 3-4 s. 167 ve Fdrei4rnin Peri Hermeneias Muhtasar. Aratrma IV 1966 dan ayr basm s. 5-8. 13 FARAB, filmlerin Say m, (A. Ate tercmesi) s. 82. 14 HLM ZIYA LKEN, Mantk Tarihi s. 82. 15 BRAH M MADKOUR, Ayn esr. s. 268. 16 HILMI ZIYA LKEN, -ayni esr. 101. 17 BN HALDUN, Mukaddime (Z.K. Ugan tercmesi) II s. 677.

clar, yazdklar mantk kitablarmda baz deiiklikler yaptlar. Tan m bahsini, burhan ksmndan kartp be tmel (klliyat hams)e eklediler. Kategoriler ksmn ise mantn konular arasndan kardlar. Burhan., Cedel, Hitabetjiii. ve Safsata'dan ibaret olan be kitab da ihmal ederek baz lar bunlardan pek cz'i surette bahsettiler. brahim Madkour'un kanaatna gre" bu de iiklik bu yazarlarn deildir. Gerekte onlar bni Sina'y taklitten baka birey yapmamlardr. Esasn Aristo mantn n tekil ettii, Farabi ve bni Sina geleneine uygun olarak yaz lp, asrlar boyunca medreselerde okutulan eserler aras nda en ok rabet grpte klasikle enler: Esirddin Mufaddal b. mer el-Ktibi el- Kazvini (.M. 1276) nin Risale el-emsiyye fi .el-Kavaid el-Mant ktyye'si Abdurrahman el-Ahderi'nin 1553 de yazd el-Sllem el-Mnevrak adl manzum eseri ile bizim medreselerde son zamana kadar okutulan Fenari (.M. 1430) nin erh-i sagoji adl eseridir' 9. slam dnyasnda mantk bilimi aleyhinde baz fikirler de belirmtr. bni Salah (.M. 1245) ve El- . evi(.M. 1277)_gibi -blz ramay haram k ldlar". Ehli Snnet bilginleri arasnda mantk dmanl o derece artt ki u sz darbmesel gibi kullanlmaa balad : "kim mantkla urarsa zndk olur" 21 .
18 BRAHM MADKOUR, Ayn. esr. s. 245. 19 HAMD RAGIP ATADEMR, Porphyrios ve Ebheri'nin hap). jderi, DTCF Dergisi VI 1948, s. 463. 20 RFAT, Vesilet' l- kan. 21 QOLDZHER, Mevkif Ehrel-Snne el-Kudema Bzai Ulm el -Evail, Abdurrahman Bedevi'nin el-Turas el-Yunani fi el-Hadaret el-slmiye adl tercmesi iinde s. 147.

Manta kar byle menfi tavr almnasn bni Haldun Mukaddime'sinde yle aklyor: Mtekellimin dini akideleri mdafaa iin baz deliller tesbit etmilerdi. Mantn delilleri ise mtekelliminin bu delillerini rtyordu. Ebu Hasan E 'ari ile Ebu Bekir el-Bakillani ve Ebu shak sferayini "delilin butlanndan medlillun da butlan lazm gelecei" kanaatnda idiler. Bu kanaata gre, mant k, rntekelliminin delillerini rtrken bu delilillerin mdafaa ettii asl dini inanlar da rtm saylrd. Bunun iin eski kelamclar mantkla megul olmay men ve mant, cerh ve iptal edece i delile gre, bid'at veya kfi- addetmi lerdir. Fakat Gazzali ve Razi gibi dnrler, delilin butlamndan medllun da butlan liizm gelecei iddiasn kabul etmediler. Mant n baz delilleri rtm olmasna ramen asl dini.. akaide zararl olmadn bildirmi lerdir". "Gazzaliye kadar bir kfr addedilen mant k, sonra byk bir rabet grerek farz- k ifaye hkrnnde tutulmu tur". Batdaki mantk al malar da Aristo'nun eserlerinin latinceye tercme edilmesi ile ba lar. lk defa Bo&e (470-525) Aristo'dan Kategoriler ve nermeler (Interpr&ation) ile Porphyrios'dan sagoji'yi tercme etti. Organon'un dier blmleri zerinde incelemeler ancak XII. asrn yarsnda balad'. Ortaa Avnipasnda Aristo mantdun n byk temsilcileri olarak, Albert le Grand (1193-1280) Saint Thomas d'Aquin 22 IBN HALDUN, Mukaddime, Atf ef. Kitapl g yazma no. 1926 varak 238-239. Mukaddimenin Zakir Kadiri Ugan tercilmesinde bu bahis yoktur. 21 ve 22 No lu notlarda zikredilen eserlerden 23 24
Prof. Tanci'nin yard mlar ile faydaland k. SMAIL HAKKI (znirli), Felsefe Dersleri s. 45. T. KOTARBINSKL Leons sur l'HisMre de la Logique, A. Posner, s. 90.

(1225-1274) Pierre d'Espagne (1226-1277) in adlar n sayabiliriz. Ortaa Avrupa dncesine Aristo hakimdi. Aristo'nun hakimiyeti fizik, metafizik ve mantkta Rnesansa kadar devam etmi tir. Aristo mant, ortaa bilimleri iin bir metot olarak yeterli idi. Rnesansla ba layan tabiat bilimlerindeki gelime karnda Aristo mantnn metot olarak yetersizli i ortaya kt. Aristo mantnn esasn kyas tekil ediyordu. Kyas dedksiyonun en mkemmel eklidir. Bacon (1561-1626) ve Descartes (1596 -1650) kyasa kar koydular. Onun yetersizliini gstererek yeni metot yollar aradlar. Bacon, dedksiyona kar olarak tmevar m yolunu esas ald. Fikirlerin bu yola ynelmesi, bilimlerin gerek genel ve gerek tek tek netotlar nn tesbitine yol at . lk defa Petrus Ramus (1515-1572) mant blmlere ayrrken, kavram, hkm ve ak lyrtmeden sonra bir drdnc blm olarak metot bahsini eklemiti". Bacon ve Descartes'in metot meselelerine dikkati ekmelerinden sonra, bilimlerde metot meseleleri mantn nemli bir blm haline gelmitir. Mantn bu drdnc blm, ilk defa sistematik bir tarzda Port-Royal (1612-1694) mant mda i lenmi tir. Yenia felsefesinde ilimlerde metot meselelerinin neminin artmas bilhassa renim amac ile yazlan mantk kitaplarnda, mantn dier blmlerinin byk lde ihmale urayp, yerlerini metot meselelerine terketmesine sebep olmu tur. Mantk ad altnda bilim felsefesinin alan iinde olan konular i lenmi , bu durum gnmze kadar devam etmi tir.
25 T. KOTARBNSK1, ayn eser, s. 104.

10

Mantk kitaplarna metot bahsinin eklenmesi mantn esasna birey ilave etmemi , onun bnyesinde bir deiiklik yapmamtr. nk bu blmde ele alnan, bilimler snflamas , bilimlerin konular , metotlar , ilkeleri gibi meseleler mant ktan ok bilim felsefesini ilgilendirir. Klasik mantn konusunu te kileden, kavram, nerme ve kyas zerinde yeniada, Aristo'dan farkl baz yeni grler ileri srlm ise de, yeni fikirler Aristo mantnda kkl bir de ime yapamamtr. Mantn geli mesi baka bir istikamette olmu tur; bu da XIX. asrn ikinci yarsnda balayan sembolik mantk almalardr. Bu mant a, lojistik, yeni mantk, modern mantk adlar da verilir. Modern mant n ilk habercisi olarak Raymond Lulle (1235-1315) grlr 26. Lulle mant mekanik bir sanat olarak kabul ediyor, tamamen formel olma imkann seziyordu. Lulle, Leibniz (1646-1716) zerinde byk bir etki yapt ". Lulle, mant n formelli ini gstermek iin bilmece gibi bir metoda ba vurmutu. Bu yoldaki al malar Leibniz'de daha a kla kavutu. Leibniz bir taraftan Aristo mant zerinde almalar yaparken, di er taraftan da yeni. bir mantk kurma denemeleri yapm tr. Leibniz, mant kta aklyrtmenin, nermelerin muhtevalar ndan tamamen bamsz bir ekilde i lemesini istiyordu; yle ki ak lyrtme kurallar hesap kurallar gibi olsun. Bu ise ancak yeni bir semboller sistemi icadetmekle olabilirdi. Bu srste nle ifade edilen nermelerle i lem yaparken onlarn muhtevalar zerinde d nlmemeli26 M. BOLL et J. REINHART, Histoire de la Logique s. 7. 27 J.TRICOT; Traik; de Logique Formelle, ss. 307.

11

dir. Leibniz bu sisteme "carakteristique universelle" diyor. Asl sembolik mantk almalar De Morgan (1806-1876), bilhassa Boole (1815-1864) ve Stanley Jevons (1835-1882) la ba lar. Bu ngiliz mantkcla, natemati i rnek alarak mant yeniden kurmaya ynelmilerdi. Bunlar cebirin i lem ve i aretlerini manta tatbik ediyorlard. Yani matemati i manta bir nevi temel yapmak istediler. Fakat mant k alan matematikten daha geni olduu iin mantn bu yoldaki gelimesi mmkn olmad. XIX. asnn sonlar na doru cmleler teorisindeki paradokslar meselesi matematikcilerin dikkatini mantk zerine ekti. "Bertrand Rusell (1872-1970) gsterdi ki bu paradokslarn kk derindedir. Paradokslardan ka nmak iin mantk aratrmalarna ynelmek gerekir. Paradokslar temelli bir mesele, ortaya koyuyordu, bunlar halletmee klasik mant k yetmezdi"". Rusell, Frege ve Peano'nun al malarna dayanyordu. Rusell arkada Whitehead ile 1910-1913 arasnda yaynladklar "Principia Matheniatica" adl eser ile lojistik denen yeni mant k kuruldu. Blanche'nin belirttii gibi, Matenatica'dan sonra asrn balarnda, yeni mant n ikinci byk eseri olarak Hilbert ve Bernays'n birlikte yaynladklar "Grundlagen der Mathematik" (1934-1939) grlr. te matemati i temellendirmek iin kurulan bu yeni mant k, ngiliz mantkclarnm teebbsnn aksine, ba ar salam ve yeni mantk al malar bu ynde ve e itli yollarla gelimitir.
28 R. BLANCH ,, Logique 1900-1950, Revue Ph losophique 1953 iinde.

12

Rusell ve Hilbert mant iki hakikat deeri zerine i lerken Lukasiewicz ile Post hakikat de-erli mantklar kurdular. Reichenbach ihtimaliyet mant kurdu. Yeni mantk zerinde al anlarn adlarn Boll ve Reinhart'n eserine dayanarak u gruplar iinde . toplayaliiliriz Hilbert ve arkada lar : (Beymann, von Neumann, Bernays, Ackermann), Viyana evresi filozoflar (Wittgenstein, Reichenbach, Camap, Dubislav...), Polonya Okulu (Chwistek', Tarski, Lukasiewicz, Post.,.), Sezgiciler (Brouwer, Heyting...), Amerikan mantkclar (C. I. Lewis, Morris, Church, Quine...) ve farkl eyilimde olan bilim adamlar (Frankel, Ramsay, Weyi, Gentzen, Herbrand, Goedel, N. Bourbaki ve Destouches; Enriquez, Gonseth...) u hususa dikkat etmek gerekir ki yeni mant k almalar ile ilgilenenler, metamatikcilerle fizikcilerdir. nk matemati in ve fizi in birok meseleleri yeni mantkla ilgilidir. Baz istisnalar ile filozoflar mantn bu yeni gelimesi ile pek uramamla rdr. Klasik mantk, felsefenin bir kolu idi, mantk almalarnn bu yeni ynde geli mesi ile, mant k, felsefeden ayrlmtr. Bugn modern mantkla yuraanlar, filozoflardan ok matematikiler ve fizikilerdir.

13

KLAS K MANTIK
Klasik mantk Aristo geleneine bal olarak ele alnan manta denir. Gerek slam dnyas nda gerek Avrupada asrlarca retimi yaplan bu mantktr. Mantk konularnn ilenmesinde, slam mantklan ile Bat mantkclan arasnda fark varsa da bu bir mahiyet fark deildir. Her iki kltr dnyas na bal mantkclann ele al p iledikleri Aristo mantdr. Klasik mantk dille ok ilgilidir. ok defa ekilsel (formelle) olarak adland rlsa da, konuma dilini kulland iin, mantk ilemlerinde muhtevan n etkisinden pek synlamaz. Mantk, Aristo'da, metafizik bir hviyet ta yordu. Daha sonrakiler, yaln z mantk i lemlerini ele alarak metafizik konulardan uzakla mak istemi lerdir. Mantkta i in iine daima muhteva girdi i iindir ki, klasik mantk felsefenin bir kolu olmaktan kurtulamamtr. Mantn bamszl k yoluna girmesi, balangta belirtti imiz gibi, XIX. asrn iknici yar s nda balamtr. Biz bu kitapta, klasik mant n konularn i lerken slam mantkclarnn anlamn esas almakla beraber, klasik Bat mantklarnn eserlerini de gz

14

nnde tutup, gerek slam dnyasnda gerek Batda klasik mantn nasl ilendiini belirtmeye al acaz. Mantkl dnme kendisini aklyrtmede gsterir. Aristo aklyrtme ekillerinden dedksiyona nem vermi, onun da en mkemmel ekli olan kyas esas almt. Q halde klasik mantk iin asl ama kyasn incelerimesidir. Kavram ve nermelerin ele al nmas kyasn incelenmesi iin zorunlu hazrlktr. Be sanat kyasn uygulanma yefidir.

15

BIRINCI BLM

KAVRAM VE TERIM
KAVRAMN TANM Kavram bir objenin zihindeki tasavvurudur. Buna fikir (id'e) de diyebiliriz. Aristo iin kavram "objenin tanmnn bir kelime ile ifadesidir' 29. Burada objenin tasdik veya inkar yoktur: Kavram dille ifade edilirse mantkda buna terim denilir. DELLET (ddnotation): Terim'in, kavram n bir ifadesi olduunu sylemistik. Biz kavramlar baz iaretlerle ifade ederiz. aretler ya szl veya szsz olur. Btn ifade ekilleri mant ilgilendirmez, kavram n hangi eklinin mant ilgilendirdiini belirtmek iin, e itli ifade ekillerini grelim. Islam mantklar bunlar dellet bal altnda incelerler. "Dellet bir eydir ki onu anlamaktan ba ka bir eyi anlamak laz m gelir"", szl veya szsz olur. Bunlar da "tabii", "akli" ve "vaz'i" diye er er ayrlarak delletin alt ekli meydana gelir.
29 TRICOT, TraW de Logique Formelle, s. 52. 30 ISMAIL HAKKI (Izmirli), Miyar'uPUlam, s. 11; RAT, Mizan'ul-Makal s. 8.

16

1 Szl tabii dellet: Oh, off, nidalarnn bir arya delleti gibi. 2 Szl akl dellet: iitilen bir szm onu syleyen adama delleti gibi. 3 Szl vazIdellet: nsan teriminin konu an hayvana delleti gibi: 4 Szsz tabii dellet: Hasm n gren bir ki inin yz ifadesinin de imesi gibi. 5 Szsz akl dellet: Duman n atee delleti gibi. 6 Szsz vaz'l : izgilerin, i aretlerin delletleri gibi. Bunlardan mant ilgilendiren szl vaz'i dellettir. Szn klasik mantk iin nekadar nemli olduunu mantn tanm bahsinde grmtk. Klasik mant ilgilendiren delletin szl olmas tabiidir. Szl tabii ve szl akli delletlerin mant ilgilendirmemeleri aktr. Szl tabii delletler, belirsizdir. nsann herhangi bir feryad', bir l onun bir ruh haline dellet etse de, her zaman ayn eyi ifade etmez. Mesel bir "Ah..." sz, ruhsal bir s knty, organik bir acy, bir hiddeti ifade edebilir. Bunlarm belirsizli i yannda para para olu lar da onlarn mantk dmda bulunmalarnn bir sebebidir. Yani byle bir sz baka szlerle birle tirip hkmler, ak lyrtmeler yapmak imknsadr. Szl akli denen dellete gelince, burada, szde kullanlan kelimelerin anlamlar bahis konusu deildir. Bunlar bir nevi a rm vastalardr. Bir konumay iitmekle, konuan' grmeden; kime ait olduunu bilmeye yaryan bu konumadaki sz deil ses rol oynar. 17

Szl vaz'i dellette esas olan szdr. Bu szler anlamldr, objeleri ifade ederler. te klasik mantn konu olarak ald kavramlarn delletleri bu soydur. KAVRAMIN ZELL Kavramla hayali birbirinden ay rmak gerekir. Hayal daima zeldir, belli bir objenin tasavvurudur, hayalde niteliin rol byktr. Kavram ise geneldir, objenin u veya bu niteli ini tamaz. At hayali ile at kavram n karlatralm: At hayali, rengi, ekli ve duruu ile belli bir at n, onu grr gibi zihinde canlandrlmasdr. At kavram ise belli bir at ifade etmez, btn atlar onun ierisine girer. Grlyor ki kavram genel bir fikirdir. KAVRAM EITLERI a- Tek tek ele al nnca: Tilmel, tekil ve tikel kavramlar: Eer kavram bir snfn tmne dellet ediyorsa tmel ,bir s nfn bir ferdine dellet ediycrsa tekil kavram denilir. Mesel, ehir, tmel; Ankara, tekil'dir. Kavramlar !' bizzat kendileri yal n olarak ele al nd zaman, bylece ya tmel veya tekil olur. E er kavram yal n olarak deil de, bir nermede, konu olarak al nd zaman, tmel ve tekilden ba ka bir de tikel olur. Tikel kavramlar, bir snfn bir ksmna dellet eder, baz insanlar, baz ehirler gibi... Soyut ve somut kavramlar. Eer kavram bir nesneye veya bir varl a dellet ediyorsa somuttur. insan, filozof, beyaz... gibi. Eer kavram bir olu tarzn ifade ediyorsa soyuttur, insanl k, beyazl k gibi. Soyut ve somut kavramlar n baka bir tan m : "somut kavramlar, zihne, zihinin tayinetti i bir ko18

nu iinde, bir ekil (forme) takdimederler (presenter). nsan ve beyaz kavramlar nn durumu byledir. Soyut kavramlar ise konusuz olarak bir ekil takdim ederler. nsanlk, beyazlk kavramlarnda olduu gibi. Soyut kavramlar bir konudan soyutla trlarak elde edilmi lerdir".
Kollektif (collectif) ve distribtif (distributif) kavramlar: Bir fertler grubunda gerekle en kavramlar

kollektif kavrarnlardr (meclis, ordu, sendika gibi), Distribtif kavramlar da bir gruba dellet ederler, fakat bunlar, grupta deil de fertte gerekle irler (insan, asker i i v.s. gibi). Fertte ve grupta gerekle menin ne demek olduunu aklamak iin bir misal verelim. Bir i i sendikasna dahil olan bir i i iin bu sendikadr diyemeyiz. Fakat i i grubuna dahil olan birisi iin bu iidir diyebiliriz. Sendika kavram , kendisini meydana getiren fertlerin herhangibirisinde gerekleemiyor. Fakat i i kavram , kendisini tekil eden fertlerin herbirinde gerekle ir.
Msbet (positif) ve menfi ( gatif) kavramlar:

ngiliz mantks De Morgan'a gre her kavram bir msbet bir de menfi anlam tar. Mesela "insan"' kavram Ahmet iin msbet olarak do rudur (Ahmet insandr); at iin ise menfi olarak dorudur (at insan olmayanchr ) bylece "insan" kavram msbet, insan -olmayan kavram menfidir. Msbet ve menfi kavram fikri btn varl kaplar. De Morgan msbet kavramlar byk harflerle menfi kavramlar kk harflerle gs.teriyor. Mesela X = insana x = insan olmayand r. Bylece X + x = btn varl klar".
-

s. 45. 31 JACQUES MARITAIN, Eliments de Philosophie 32 LOUIS LIARD, Les Logiciens Anglais Contemporains, s. 73 vdd. J. TRICOT, Traitts de- Logique Formelle, s. 32.

19

Bu ekilde alman kavram ifti birbirinin eli ii (nakizi) olur. nsan, insan-olmayann ; insan-olmayan, insann eliiidir. Ileride greceimiz gibi nermelerin eliiklii farkl bir aniamdadr.

b- Birbiri ile ili kileri bak mndan: Bir kavram baka bir kavrama yklendi inde, yklenen kavram, yklendi i kavrama olan nisbeti bakmndan ya zsel (zatf) veya ilintisel (arzf) olur. Bir kavram yklem olarak herhangi bir eye yklendii zaman, yklenen kavram, o eyin zntin dnda deilse, yani yklenilenin varl yklenene bal ise, yklenen kavrama zsel denilir. Mesela, insan akll bir hayvandr nermesinde, insan kavramna "akll hayvan" kavram yklenmitir. nsann insan olmas onun akll hayvan olmas na baldr. O halde, "akll hayvan" kavram , "insan" kavramna nisbetle zseldir. E er yklenen kavram, yklendi i eyin zne dahil de il ise, yani yklenen kavram ortadan kald rl nca yklenilen ortadan kalkm yorsa yklenen kavrama yklenilene nisbetle ilintisel denilir. Mesela nsan glcdr, nermesinde, glclk insann zne dahil olmadndan, glc kavram insan'a nisbetle ilintiseldir. KAVRAMLARIN EITLI DELALETLER a Nelik, gereklik, kimlik: Tmel bir kavram n yalnz zihindeki fertleri dikkate alnrsa, nelik (mahiyet); e er zihin dndaki fertleri dikkate al nrsa gereklik (hakikat) denilir. Zihin dnda fertleri ister bulunsun ister bulunmas n
20

her kavramn nelii vard r. Fakat zihin dnda objesi bulunmayan kavramlarn. gerekli i yoktur. Mesela, "insan" kavramnn hem nelii hem gerekli i vardr. nki insan denince zihinde onu karlayacak bir "tasavvur" bulunduu gibi insan kavramnn zhrin dnda dellet etti i fertler de mevcuttur. Halbuki, masallarda geen "anka ku u" kavramin n, nelii vardr fakat gerekli i yoktur. nk anka ku u denince zihinde onu karlayacak bir anlam vard r. Fakat zihin dnda anka kuunun dellet edece i bir obje yoktur. Eer gerekli i olan bir kavram yani bu kavramn' dellet etti i gerekliklerden birisini belirtirsek, baka deyimle, onu nitelikleri ile ortaya koyupta dierlerinden ayrrsak, bu gerekli e de kimlik (hviyet) denilir. b

ilem, kaplam:

Bir kavram, ya iine ald fertlere dellet eder, mesela insan kavram , Ali, Veli, Aye v.s. gibi fertlere delalet eder ki bu fertlere o kavram n kaplam (umul-extension) denir; veya o fertlerin ortak nitelikleri, zellikleri ve karakterlerine dellet eder, mesela Ali, Veli gibi fertleri insan k lan onlardaki duygululuk, hareketlilik, akhl lk gibi vasflard r. te bu vasflar da insan kavram n n ilemi (tazammuncomprehension) denilir. Bu iki nitelik birbirine kar t olarak de i irler, yani kaplam oal nca iIem;azal r, ilem oalnca kaplam azalr. Mesel, kavak kavram ndan aa kav ramna geerken kaplam artar, ilem azal r. Aa kavramtnn kaplam daha geni tir. nk. A a kav21.

Tonu iine kavaktan baka am, mar. vs gibi btn aalar girer. Kavak a acnn da ilemi aatan fazladr. nk aa kavram kavak kavramm n btn zelliklerini iine almaz, aa kavramnn zellikleri btn aalarda m terek olan zelliklerdir.

< KAVRAMLAR ARASI LIKILER

ki kavram aras nda drt trl ili ki olabilir: E itlik (msavat), Ayr kl k (mbavenet), tamgiri imlik (umum ve husus mutlak), ve eksik - giri imlik (umum ve h,usus min vech). Eer iki kavram n herbiri di erinin btn fertle ini, karlarsa aralarnda e itlik vardr denir: Konuan ile glen gibi. ki kavramdan herbiri di erinin hibir ferdini iine almazsa ayr klk vardr denir, insanla at gibi. kisinden yalnz biri di erinin btn fertlerini iine al rsa aralar nda tam-giri imlik vardr denir, insan ile hayvan gibi. E er iki kavramdan her biri dierinin baz fertlerini iine al rsa aralarnda eksik - giri imlik vard r denir, memeli ile bal k gibi.

Bu drt ili kiyi ekillerle gsterelim:

1 - Eitlik

O
22

KONUAN GULEN

Konuan ve glen kavramlarnn ikisi de insana has vasflardr. Her konuan glendir ve her glen konu and r.

2 Ayrklik nsan, kavram nn hibir ferdi at kavram iine, at kavramnnhibir ferdi insan kavramnn iine girmez. Yani hibir at insan de ildir ve hibir insan at de ildir. 3 Tam-giri imlik nsan kavram iine giren btn fertler hayvan kavram iine girer ama, hayvan kavram iine giren btn fertler insan kavram 'iine girmez. Yani btn insanlar hayvand r ama, baz hayvanlar insandr. 4 -- Eksik - giri imlik Memeli kavramnn baz fertleri bal k kavram iine bal k kavram nn da baz fertleri Memeli kavramtiine girer. Yani baz memeliler balktr. baz bal klar mernelidir. 23

BE TMEL

Porphyrios (233-304) Aristo'nun mant k kitaplarma giri olarak sagoji ad altnda bir kitap yazm, burada, cins, tr (nevi), ayrm, hassa ve ilinti'den bahsetmi tir". sagojiyi ilk defa Ammonios'un, mantk kitaplar arasnda saydn ve bni Sina'dan sonra slm mantkclarnn bu fikri benimsedilderini nceden sylemi tik. Be tmelln kolayca anla labilmesi iin Porphyrios Aac denen u emay gz nnde bulundurmak faydal olur. Cevher Cismi olmayan Cismi olan Cansz I Duygusuz Canl
Duygulu (hayvan-

animal) Aklsz Akll (insan)

33 Be tmelden ilk defa bahseden Porphyrios degildir. Aristo da bunlar ele alr, fakat ilk defa Porphyrios bunlar ak bir ekilde incelemistir.

24

ir6,;zdie

Cins: Porhyrios cinsi yle tan mlyor: "Birtk varla nisbetle herhangi bir tarzda bulunan fertler topluluudur". Ba ka deyimle "altnda trlerin s raland eydir" 34. islam mant kclarnn tanm daha aktr:' "Cins gereklikleri (hakikat) e itli olanlardan, bunlar nedir, diye sorulunca verilen cevapt r."". Mesela insan, at ku... nedir ? denilince verilecek cevap hayvandr olacaktr. Hayvan bir cinsin ifadesidir 36. Verilen tanmlar cinsin kaplam dikkate al narak yapltnstr. ilem as ndan da cinsin tan m yaplabilir: "Cins bir vas flar yndr". Aristo'nun tarum da ilem asndandr. "Cins'bir ok trde ortak olan ve cevher kategorisinde onlara yklenebilen eydit"". Cinsin e itleri: Uzak cins, yak n cins diye ikiye ayrlr. Bir tr'n hemen stnde bulunan cinse yakn dierlerine uzak cins denilir. Yukar daki emada, insan trnn yak n cinsi hayvan, uzak cinsleri ise, canl , cismi olan ve cevherdir. Cinsin' dereceleri: En stte bulunan cinse stn cins, alt nda baka cins buluninayana a a cins, her ikisi arasnda bulunanlara da. orta cins denilir. Yine ayn emada, cevher, stn cins; hayvan, a a cins; dierleri orta cinsdir.
34 PORPHYRIOS, sagoji, H.R. Atademir tercmesi, s. 30. 35 AHMET CEVDET, Miyar-t Sedad, s. 15, 1. HAKKI Miyar-ulUltm, s. 21; . FEVZI Miyar- Ulunt s. 18, AHMET HIFZI, Ksm- Tasavvurat. 33. 36 Dilimizde, frans zcadaki "animal" ile "be^te" yalnz hayvan kelimesi ile karland iin, yanl anlalmaya sebeb oluyor. Burada ve bundan sonra bu kitapta kullanlacak hayvan kelimesi animal karldr. s. 66. 37 J..TRICOT,

25

Tr: Gerekliklert ayn olan birok eye bunlar nedir diye sorulunca verilecek cevapt r. Mesel Ali, Ahmet, Fatma NS... nedir? diye sorulunca insand r. denilir. te insan bir trdr. Porhyrios'un tan m : "Tr, cins altnda sralanan ve cinsin z bakimmdan kendisine yklendi i eydir". Ahmet Cevdet de yle tanmlyor: "bir gerekli in ayn olan zel tmel (kiildir". li i Tr'n e itleri: zel tr ve greli tr diye ikiye ayrlr. zel tr (bazan buna gerek tr de denilir) tr olmakla cins olmayan yani art k trlere blnmeyen tr'e denir. Tr olmakla cins de olabiline de greli tr denir. Yukardaki emada insan zel trdr. nk altnda baka tr yoktur. Canl ise greli bir trdr.
-

Ay r m (fasl): Ayrm, cins iinde tr gsteren karakter veya karakterler toplam dr. Ayrmn izalunda Port Royal mant daha aktr. ki trl bir cins dnelim, her trn cinste bulunmayan baz eyleri ihtiva etmesi zorunludur. Aksi takdirde yaln z cins vardr. Yani trlerin ihtiva etti ini cins de ederse, cins ve tr ayrm yaplmaz. Bylece cinsten farkl olarak her trn ihtiva etti i birinci esas, vas f ayrimdr. Her trn kendisine has ay rmlar' vardr. Mesel, cisim ve ruh, cevher'in iki trdr. Cismin yle bir ey ihtiva etmesi gerekir ki cevherde olmas n, ruhun da yle. Cisimde birinci olarak grd mz bu ayr vasf, yaylm (etendu)dir, ruhunki ise dOncedir". yle ise cismin ayrm yaylm, ruhun ayrm dncedir 39 .
-

Arrnun eitleri : Ayrm uzak ayrm ve yakn ayrm diye ikiye ayrl r. Eer tr yak n cinsindeki
38 Bilindii gibi Port-Royal mant klar Descartes'a grdse ba l39 Logique de Port-Royal, s. 58.

26

ortaklarndan ayryorsa yakn; uzak cinsindeki ortaklarndan ayryorsa uzak ayrm denir. Mesela hareket etme, insanin uzak, hayvan n yakn ayr md r. lfslan mantkclar bu ttimele zsel tmeller zati) der ve tammlarnt yle yaparlar: "nelikler (mahiyet) birisi kendisine e itdieti kendisinden genel olmak zere iki "diz"den meydana. gelmi tir. te nelie tr, genel cz'ne cins, e it cz'ne ayrm denir. Mesela, insan neli i (inahiyeti) hayVan ile konuan (nattk) dan meydana gelmitir. Burada, hayvan cins, insan tr, kcnu an ayrndr''. Hassa: Hassa bir tre ait olan ve zorunlu olarak ayr ma bal bulunan vasftr. Porphyrios'a gre drt trl hassa olur'". 1 Trn baz fertlerine ait olan.hassa. Mesela hekimlik insan n hassasdr ve baz fertlerine aittir. 2 Trn btn fertlerine ait olan hassa. Mesela, iki ayakl olma insann btn fertlerine ait olan hassas dr. 3 Trn fertlerine belli bir anda ait olan hassa. Mesela insan n ihtiyarlay nca salarnn aarmas gibi. 4 Trilt btn fertlerine ait olmakla beraber daimi de ildir. Mesela insan iin glme bu tip hassad r. linti : Aristo ilintiyi yle tanmlyor: "ilinti ne tanm ne hassa, ne de cins olmay p nesneye ait olan eydir; veya hangisi olursa olsun bit ve ayn eye tek ait olabilen veya ait olmayan eydir, sz gelimi oturmu olmak ayn bir varla ait olabildii gibi ak da byledir, nki hibir ey ayn nesneyi kah ak kah ak-olmayan olmaktan al koyamaz"42. Bu u demek40 AHMET CEVDET, Miyar-t Sedad, s. 11. 41 PORPHYROS, ayni esr. s. 46 vd.

27

tir : lintinin ait oldu u eyin varl ilintiye bal deildir. lintinin e itleri : Ayrlabilen ve ayrlmyan ilinti olmak zere iki tip ilinti vard r. nsan iin uyumak ayrlamyan bir ilinti, Habe istanl veya karga iin kara olmak ayrlabilen ilintidir. Hernekadar Habeistanl ve karga iin karal k aynlmazsa da, onlarn varl kara olmaya bal deildir. Konu yok olmadan, rengini kaybetmi bir Habeistanli veya karga tasarlanabilir. Bu iki tmelin tan mlarnda da slam mantklannn tanmlar' daha aktr. slam mantklar , hassa ile ilintiye ilintisel tmel (klli i nzi) deyip yle tanmlarlar : "Bir tre bir tak m Sfatlar ilinti olur. Bu sfatlar eer bir tre ait ise hassa, e itli trlere mahsus ise ilinti denilir" 43. Mesela glmek insan n hassas, uyumak ilintisidir. nki glmek vasf yaln z insan trne hasdr, uyumak ise btn hayvanlara has bir rnteliktir.
-

KATEGORLER Kategori kelimesi Aristo'ya gre yklemi gsterir. Va ligin yahut bir konuya yklenen yklemin eitli snflandr. En geni anlam ile alnrsa kategorilerin says snrszdr. Fakat felsefede daima belli sayda kategoriden bahsedilir. Bunlar temel yklemler, daha dorusu temel kavramlardr. Aristo, Organ on'un birinci kitabn bunlara ayrmtr. Aristo'cu gelenee uyarak mantklarm ou bunlar en genel kavramlar diye ele al rlar.
42 ARSTO, Organon V, Topikler, H.R. Atademir tere., s. 43 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 12.

28

Kategorilerin mantn m yoksa ba ka bir disiplinin mi iine girdii mnakaa konusu olmu tur. Ali Sedad, kategorilerin mant deil de metafizii ilgilendirdiini, slam d nrlerinden mant a hcum edenle in, mantn bu blmn hedef ald klarn , bu sebeble, sonra gelen mantklarn bu blm mantk kitaplarndan kard klarn sylyor". Hffding'e gre ise, kategoriler teorisi, psikoloji ile bilgi teorisi arasnda bulunmaktad r45. Kategorilerin en genel kavramlar olarak telkki edilmesi, ok defa onlarn klasik, mantk iinde incelenmesini gerekli k lmtr. Aristo'ya gre, on kategori vard ' : Cevher, nicelik, nitelik, grelik, zaman, yer, durum, sahip olma, etki ve edilgi. Aristo iin kategoriler varl n genel cinsleridir. Birbirlerine irca edilemezler. Bunlardan hibirisi kendi kendine bireyi ne inkr ve ne de tasdik ederler. Tasdik ve inkr ancak bunlar aras ndaki bir balant ile olur. Bunlar tasdik ve inkr etmediklerine gre, -doru ve yanl da deillerdir. Cevher (Substance): z ile kaim olan eydir. Va ligin' devam ettirmek iin ba ka bit eye ihtiyac yoktur. Mesela ta vasflarndan ayr olarak kendi bana bir cevherdir. Onun rengi, ekli, arl vs. ilintileridir. e itli ta larda bu vasflar farkl olduklar halde, hepsinde m terek birey vard r ki, o da onun ta olmasdr. te bu, ta ta klan onun cevheridir. Cevher, azal p oalmaya elveri li deildir. Daha az insan, daha ok insan veya daha az ta ve daha ok
44 AL SEDAD, Mizamel-Uk1 s. 4-5 45 HOFFDING, La Penstse Humaine, s. 130.

29

ta olamaz. Cevh,.-rlerin kar tlar da bulunmaz. insan n, tan, atn kartlar yoktur. Fakat kar tlar kabul ederler, so uk olan, bir de imeyle scak olabilir, siyah birey beyaz olabilir. Bu de imelerde cevher hep ayn kal r. Nicelik (QuantiM): Ka, nice sorularnn cevabd r. Srekli ve sreksiz olmak zere ikiye ay llr. Sreksiz, aritmeti in konusu olan saydr. Srekli. ise geometrinin konusu olan mekan ile fizi in konusu olan zamand r. Saylar arasnda mterek bir s nr dnlemez. O halde sreksiz bir niceliktir. izgi ise sreklidir, nk blmleri birbirine dokunan mterek bir s nr dnmek mmkndr, bu noktadr. Dzeyler aras ndaki mterek snr ise izgidir. Niceliklerin kar tlar yoktur. Be metre uzunun zdd bulunmaz. o un aza, byiin ke kart olduklar dnlebilir ama, bu, niceli in deil, greliin ztldr. Niceliklerde azl k ve okluk da olmaz. Niceliin kendisine has karakteri, e itlik ve eitsizlik yklenebilmesidir. Bir eklin bir ekle eit olduu veya olmad , bir saynn bir sayya eit olduu veya olmad sylenebilir. Nitelik (Qualite): Nitelik, kenndisi ile bir eyin nasl olduu sylenen terime denir. Nas l sorusuna verilen cevapt r. eitleri: 1 Hal bildi en nitelikler: Fazilet, adalet, itidal gibi. 2 Meyil ifade eden nitelikler: Bunlar n birincilerden fark , kolayca deiebilmeleridir. Mesela, hastalk, soukluk, scakl k gibi, insann bunlara temay30

l olabilir. S cakke souk, sa lamken hasta kolayca olunabilir. 3 Duyu nitelikleri: Tatl lk, ac l k, renkler, kokular, v.s. gibi. 4 ekil niteli i: Bir eyin e rilii, doruluu, veya drt k eli oluu gibi. Niteliklerin kartlar olur. Mesela, adalet adaletsizliin, karalk akln kartdr. Azl k ve okl k da kabul ederler. Bir ey ba ka bireyden daha az veya daha ok ak olabilir. Fakat ekil nitelikleri *okluk ve azl k kabul etmezler. Grelik (Relation) : Btn varl baka eylere ba l olana denir. Mesela, en byk, greli bir kavramdr. nki onun en byk olmas -baka bireye gredir. Duyum, bilim gibi terimler de grelidir. nki ancak bireyin duyumu veya bir eyin bilimi olur. Btn greli kavramlar kar l kl d r (eorrelatif). Mesela, baba, o ulun babas ; o ul, babann oludur. Kanatl , kanat yznden kanatl d r, kanat ise bir kanatl n n kanad d r. Nerede (Ori): Nerede sorusuna cevap olan kategoridir. Bir eye, bir mekanda bulunmas yla ilinti olan haldir. Mesela evde, Ankara'da gibi. Nezaman (Ouand): Ne zaman sorusuna cevap olan kategoridir. Bir eye, bir zamanda bulunmasyla ilinti olan haldir. Mesela: Ahmet ne zaman okula balad ? 1964 y l nda, diye verilen cevapta Ahmed'in zamanla ilgili bir hali gsteriliyor. O halde dn, geen y l, gelecek hafta gibi zaman ifadeleri bu kategoriyi gsterir.
31

D l r u m (Situation): Bir eyin baz czlerinin dier czltrine veya kendisinin d nda bulunan eylere gre ilinti olan halidir. Mesela, ayakta durmak, oturmak, yat k olmak gibi. Sahip olma (Avoir): Herhangi bir eye sahip olma, bir eyin baka bir eye sahip olmas ile ona ilinti olan halidir. Mesela silahl dr, apkas bandadr gibi. Etki (Action): Bir tesir edicinin dier bir eye tesir etti inde, tesir ediciye ilinti olan haldir. Kesiyor, seviyor, k ryor gibi. Ed ilgi (Passion): Bir eyin baka bir eyle etkilenmesiyle, ona ilinti olan haldir. Kesiliyor, krlyor, seviliyor gibi". Aristo'dan sonra klasik mant klar kartegoriler teorisinde hep Aristo'yu takip etmi lerdir. Yukarda sayd mz on kategori gerek bat da ve gerek slam dnyasnda yazlan mant k kitaplarnda aynen kabuledilmi tir. D nce tarihinde, kategoriler meselesi Aristo'dan farkl ekilde de ele al nmtr. Aristo'dan sonra en byk kategoriler nazariyecisi olarak Kant' grrz. Kant'a gre kategoriler 47 Kant'a gre kategoriler mdrikenin a priori kal plard r. Kantn kategoriler anlay ile Aristo'nunki ok farkldr. Aristo'ya gre kategoriler varl a aittir. Kant'
46 Kategoriler iin geni bilgi bak. ARSTO, Organon I, Kategoriler.

47 KANT, Critique de la Raison Pure, Tremesaygues et Pacaud fran. tere. s. 94.

32

da ise kategoriler ziline aittir; bunlar zihinde tecrbeden nce mevcuttur ve bilgi ancak bunlar vastasiyle elde edilir. Dardan bana gelen intibalar, ancak zihnimdeki bu kalplardan getikten sonra bilgi haline gelirler. Kant'a gre kategoriler, nicelik, nitelik, grelik ve modalite olmak zere drde ayr lr. Bunlar da aralarnda er er blnerek oniki kategori elde edilmi olur ki unlardr: Nicelik Birlik (unitd) okluk (pluralitd). Tmlk (totalit Gereklik (realitd) Olumsuzluk (negation) Sinirlilik (limitation) Cevher ve ilinti (substance et
accident)

Nitelik

Grelik

Nedensellik ve bamllk Ortaklk veya kar lkl eylem

(Communaute3 ou action reciproque) (causalite et dependance)

mUn - imknszlk (possibilitdimpossibilitd)

Modalite

Varolma - Varolmama (existence-non-existence)

Zorunluluk - Olumsallk
(necessite - contingence)

Kant'dan ba ka Yeniada kategoriler teoricisi olarak, Renouvier ve Hffding'in adlar n sayabiliriz.

33

KAVRAM TARTIMASI Kavramlann gerekli i meselesi, Hristiyan Ortaanda, geni tartmalara konu olmu ; gr ortaya kmitr: Adclk (nominalisme), gerekcilik (tyL. alisme) ve kavramclk (conceptualisme).

Adc l k (nominalisme): Bu gr e gre genel fikirler yoktur; ancak i aretler, adlar vard r. Kavramlarn gereklii olmaz. lkada Antistenes diyordu ki: "bir at gryorum atl k deil Stoac lar da Antistenes'in fikrine kat ldlar. Bunlara gre de yaln z ferdin gerekli i vardr. Epicurcler daha ileri giderek kavramlar yalnz sesten ibarettir, dediler. Ortaa da Roscelin (XI. as r) ve Guillaume d'Occam (.M. 1350) adcl savundular. Roscelin cins ve trlerin ancak birer kelimeden ibaret olduunu syledi. Yenia felsefesinde de adc lk taraftar olanlar gryoruz. Mesela, Stuart Mill d ncenin konusu asla at, gen deil fakat bu at bu gendir diyordu. Gerekilik (Rdalisme ): Bu teoriye gre, tmeller, temsil ettikleri, eylerden ayr olarak bir gereklie sahiptirler. Porphyrios (233-304), Saint Anselme (1033-1109), Guillaurrie de Cpampeaux (. 1121) tmellerin, zellerden ayr olarak "gerekliklerinin mevcut olduu tikrinde idiler. Bossuet (1627-1704) aktel gerekliin var olduunu farzeder, bu gereklik, hakim olduu tekili de temsil eder ve ona tmellik ve deimezlik verir. Kav ra rnc l k (conceptualisme): Tmellerin, fertlerde mevcut olmakla beraber, zihinde varl klarn kabuleden gr tr. Tmeller bir soyutlama ile zihnin almas sonucunda elde edilmi lerdir. Ortaa da 34

Abelard (1097-1142) bu fikri temsil etmi tir. Yeniau banda Port-Royal mant klar da kavramcl savunmulardr. Arnauld diyordu ki "Mevcut olan herey tekildir. Bununla beraber, soyutlama yolu ile trnel fikirleri te kil ederiz ki bunlar birok eyi temsil ederler".

35

KINCI BLM.

TANIM VE BLME
I TAN1M / Aristo'ya gre tan m zn aratrlmasdr. yle de tanmlanr: Tanm bir kavramn karakteristik ilemini tayin eden zihin i lemlerine denir. Genellikle klasik mant klar tanm ikiye ayrrlar. Bat mantkclarnn "definition" ve "d6cription", slam mantkclarnn "had" ve "resm" diye adlandrdklar tanmlardan birincisi ze, ikincisi ilintiye aittir. ze ait olan daha do ru bir tanmdr. Kavramn yerini akca belirtip di erlerinden tamamen -ayrr. lintiye ait olan ise, bir ey hakknda, onun hassalar , nitelikleri ile ilgili olarak baz bilgiler verir. Birinciye zsel tan m, ikinciye ilintisel tan m diyeceiz. slam mantklar bunlar tam ve eksik diye ikier ikier ayrarak tan mn drt eklini ortaya korlar. Bu drt tanm eklinin aklanmas Be Trnele gre olur.
Be Tmele gre tan m eitleri:

1 Tam zsel tan m ( Hadd 1 tam): Bir eyin yakn cinsi ile yakn ayrmndan yaplan tanmdr. Insan konuan hayvanla tan m gibi. Hayvan insann yakn' cinsi, konuma ise yakn ayrmdr.
-

36

2 Eksik zsel tanem (Hadd- naks): Bir eyin uzak cinsi ile yakn ayrmndan yaplan tanmdr. nsan konuan cisimdir dersek, insann eksik zsel tanmn yapm oluruz. 3 Tam ilintisel tan m (Resm-i tam): Bir eyin yakn cinsi ile hassasndan yaplan tanmdr. Insan, glc bir hayvand r diye tanmlamak gibi. 4 Eksik ilintisel tan m (Resm-i nak s): Bir eyin ilintileri ile veya uzak cinsi ile ilintisinden yaplan tanmna denilir. nsan uyuyandr veya insan uyuyan cisimdir diye yap lan tan mlar eksik ilintisel tan mlardr. Grlyor ki tan= bu drt eklini aklarken, islm mantklar Be Tmel'i esas almlardr. Kavramlar cins ve tr ili kilerine gre s ralandnda, herhangi bir kavramn tan m , onun yerini belirterek dierlerinden ay rmakla oluyor. Bir kavram n yerini belirtirken gz nne al nan Porphyrios A acdr. Tanmlanana gre tan m eitleri: Aristo kinci Analitikler'de "mademki tan m yapmak ya nesnelerin ne oldu unu ya da ad nn ne ifade etti ini gstermektir..."" diyor... Lalande, Aristo'nun bu i areti zerine daha sonra gelen klasik mant klarn, tan m, nesnelerin tan m yahut gerek (rMehakiki) tan m ve kelimelerin tan m yahut adsal (nonlinale-ismt) tanm diye ikiye blp incelediklerini sylyor'". Lalande' n Aristo'ya dayad tanmn
48 ARSTO, Organon IV, Ikinci Analitikler (H.R. Atademir tere.) s. 123. 49 A. LALANDE, Vocabulaire Technique et Critique de la Philosophie, DUinition mad.

37

bu iki ayrmn mantklar farkl ekillerde ifade etmilerdir. slam mantklarnn ayrm, adeta farkl varlk sahalar dikkate alnarak yaplm gibidir. "hakiki tarif" dedikleri, nesnelerin tan m, dta varl (vcuda) bilinen bir neliin (mahiyetin) tanmdr, diye aklarur. Mesela: insann gerek zsel ve gerek ilintisel tanmlar byle bir tanmdr. Adsal tanmsa u ekilde ifade ediliyor: Bir isimden anla lan anlam, dtaki varl ile ilgilenmeksizin ke if ve izah etmektir. Anka kavrainnn tanm, "ulmu mdevvenede" konu olan terimlerin tan m bu cinste tanmlardr Gelenbevi dta varl belli olmayanlarn trl olabileceini syleyerek nelerin tan mnn adsal ta. nm olduunu aklyor'''. 1 Gereklik dnyasnda varolan bireyin (ayan dan birey) varl bilinmezden nce yap lan tanm adsal bir tammd . 2 Bizzat kendisi varolmay p fakat varl mm kn olan eyin tanm da adsal tanmdr. Mesela Anka'nn tanm byledir. 3 Bizzat kendisi varolmad gibi. varolmas da mmkn olmayanlarn tanm da adsal tanmdr. Mesela zdlarn birlii (itima-i z ddeyn) nin tanm gibi. Bu aklamalardan anlald gibi slam mantklarnda hakiki tanm denen nesnelerin tan m ile, adsal tanm arasnda asl fark tanmlanann gereklik
50 AHMET CEVDET, Miyar-t Sedad s. 32; . HAKKI, Miyar'ulUlfim s. 30. '51 GELE/413EV1, Mizan'ul-Burhan (Abdunnafi terc). C.I, s. 147.

38

dnyasnda var olup olmamasndan ileri geliyor. Eer tan mlanann gereklik dnyas nda yeri varsa ve biliniyorsa bu tanm gerek tan mdr. Tanmlananm gereklik dnyasnda varl yolda veya gereklik dnyasnda varolup da: bilinmiyorsa (ki yine yok say lr) bunun tanm da adsal tan mdr. Klasik Bat mantklarnn nesnelerin tan m (la definition des choses) ve adsal tan m -(ia definition nominales ou la ddinition du nom) anlamnda slam mantklarmn an layndan farkl bir durum gle arpar. Port-Royal mant nda bu ay rm yle yaplyor: "Zira nesrienin tan mnda, mesel : nsan ak ll bir hayVandr, zaman hareket lsdr, gibi tammlarda, tanmlanan insan veya zaman terimlerine, herkesce bilinen fikirleri verilmektedir. Bu fikirlerin ierisinde, akll hayvan ve hareket ls gibi di er fikirlerin de bulunduu iddia edilmektedir. Oysaki adsal tan mlarda, ancak ses'e dikkat edilir, ondan sonra, bu ses, baka ketimelerle gsterilen bir fikrin,i areti olduuna gre tayin edilir..' 52. Goblot'nun ayr m ise yledir: "Adlar n tanmlar, terimlerin anlamlar n , ya kelime icat ederek ya eski bir kelimenin mphem ifadesini belirterek, tesbit etmee ynelmi "conention" lard r. Burada tan m yaplan ad, tan mla meydana getirilmi tir. Nesnenin (la chose) tan mnda ise tanmlanan bir veridir. Bireyin neden ibaret oldu unun tan tlmas sz konusuclur.' 53
52 Logique de,,Port-Royal, s. 88. 53 E. GOBLOT, TraW de Logique, s. 88.

39

Adsal tanmlar tamamen keyfidir. Onu yapana baldr. Franck'n felsefe szlnde yle bir misal veriliyor: kenarl ve al ekle daire diyorum, desem, burada daire kelimesinin herkesce kabul ec!ilen anlamn deitirdiim iin ayplanabilirirn. Fakat bu kelimeye yeni bir anlam verdiim iin bana itiraz edilemez. Mesele udur: Adsal tan mlar bize baldr. u kelimeye u anlam veriyorum diyebilirim. Bunda doruluk ve yanllk aranmaz. Halbuki gerek (r6elle) tanmlarda durum tamamen tersinedir. Nesnelerin taibatn belirtirken nesneye balymdr. Bu sebeple doruluk ve yanllk bahis konusudur, tanmla tanmlanan arasnda uygunluk aranr. Ayn szlkte gerek tanmlarn ze ait, adsal tanmlarn da ilintiye- ait olduu belirtiliyor. Bir nesne (la chose) ilintileri ile tammlanrsa, mesela yldrm, k ve grlt ile tanunlamrsa bu tanm grnte gerektir ama temelde adsal bir tammdr54. Grlyor ki slam mantklar ile Bat mantklarnn, gerek ve adsal tammlara verdikleri anlamlar farkldr. Birinciler, ay rmada varlk sahalarnu; ikinciler, deyim yerinde ise, tan m yapann tanm yaplan karsndaki gr asn esas almlardr. Islam mantklanna gre nerdi olan tan m yaplan varlk sahasdr. Tanm yaplann varl ya zihin dndadr; nceden grd mz gibi byle bir kavramn bem nelii (mahiyet) hem de gerekli i vardr veya tanm yaplann varl yalnz zihindedir, yani yalnz nelii vardr . Birincilerin tan mma gerek tanm, ikincilerin tanmma da adsal tan m den i lir.
54 FRANCk, Dictionaire Des Sciences Philosophignes, Definition maddesi.

40

Klasik Bat mantklarna gre ise, bir nesnenin tabiatn belirtmek iin yap lan tanm gerek tan md r. Nesnenin tabiat] bize ba l olmad iin gerek tan m keyfi olmaz. Tanmn tanmlanana uymas gerekir. Adsal tan m ise, tan m yapana baldr. O halde keyfidir (arbitraire), bir adn anlamn aklamaktan. ibarettir. Bat mantkl'armn adsal dedikleri tan m slam mantikla nn "lafzi" dedikleri tan ma yakndr". Tanmn artlar : 1 Tanm tam olmaldr. Eski mantk lar mz bunu u formlle ifade ediyorlard : "Tarifefradm cami ayarn mni olmandr". Yani tanm yaplann btn fertleri tan m!' iine girmeli, o s n fa dahil olmayanlar da da b raklmaldr. Bat mantklar da ayn fikri u latince ctnle ile ifade ediycrlard : "Conveniat Loto definito et soli definito" yani tan m, tan m yaplann tmne ve yaln z ona uygun olmal d 57. 2 Bir eyi kendisinden daha mphem bir eytanmlamamaldr. Yani bir tan nn", anlam ak kelimelerle yap lmas gerekir. 3 Tanmda ksr-dng (devr-i batl - cercle vicieux) bulunmamal dr. Yani bir eyi, bilinmesi kendisine bal ba ka bir eyle tammlarnamal dr. Mesela, hkm, iki kavram aras nda bir ba kurmakt r diye tanmlad ktan sonra, kavram hkmn bir blmdr diye tan mlarsak k s r-dng olur.
55 "Mphem bir sz daha a k bir szle tefsir etme e lafzi tarif denir." AHMET HIFZI, Ktsm- Tasavvurat min Mizan s. 42. 56 SMAL HAKKI, s. 31. 57 GOBLOT, Ayn, esr. s. 117; TR COT, Ayr . esr. 91.

41

Tan mlanamazlar: Hereyi tanmlamak mmkn de ildir. Mantklar tan m yaplmayanlar grupta toplam lardr. 1 Tecrbenin dorudan doruya velileri tan mlanamazlar. Duyumlar (renk ses vs.), duyglar (a k, kin vs.) bu trdendir. Bilmek, anlamak iin bunlar dorudan doruya idrak etmek gerekir. Anadan do ma bir kre, k rmznn ne olduu hibir tan mla anlat lamaz. Ak, kin ve nefret duygular da byledir. 2 stn^ cinsler de tan mlanamazlar. Tanm, tanm yaplann cinsi ile yapl r. stn cinslerin cinsleri olmad iin tanmlar mmkn olamaz. Bu stn cinslere kategorHer, en genel kavramlar da denilir. Kategoriler bahsinde bunlar n tam bir listesinin yaplamad n say larnn filozoftan filozofa sylemi tik. Mesela, zaman, mekan, birlik, okluk'un tan mlar' dorudan doruya yaplamaz, ancak baz soyutla.malarla anla labilir. Biz geometrik ekilleri, mesafeye ait ili kiler vas tasiyle tan mlyoruz. Mekan ise, mesafeye ait btn belirtiler karldktan sonra geriye kalandr diyebiliycruz. 3 Tan mn aklanmasndan anla ld gibi, tam tan m, ancak trlerin olur. nki ancak trn z ile tan m yaplabilir. Ohalde fertlerin tam tan m yaplamaz. Aristo ancak genelin bilimi olur diyordu. Aristo'ya zt olarak Stoaclar ve Stuart Mill ise gerek olan ferttir, ancak ferdin bilimi olur diyorlard . Gerek tan m bir varl n kendine has k arakterlerini saymakt r. Mill, Aristocu gelene e aykr olarak gerek varl k fert olduuna gfe, ancak fertlerin "tan mn n yaplabileceini iddia ediyordu".
58 Tanunlanamalar iin geni bilgi bk. RABIER, Leons de Philosophie II, s. 188 vd. GOBLOT, Traite de Logique s. 177 vd.

42

II BLME Blme tanmla ilgilidir. Tpk tanmda olduu gibi bunda da bir belirtme vard r. Tanmn tarnamlaycs durumundadr. Tanm, tammlanann daha ok ilemi ile ilgilidir. Blme ise blnenin kaplam ile ilgilidir. Blme bir biiinn blmlerine ayrlmasdr. Klasik mantklar iki. trl blmenin olduunu sylerler. Birincisi bir tmi elenanlarma blnmesi, eski deyimi ile "klln eczasna taksimi" ikincisi, tmelin tikellerine blm, eski deyimi ile "kllinin cz'iyatna taksimidir". Bat mantklar da ayn ikilemeyi yapyorlar. Onlara gre de iki trl tm (btn) vardr. Birincisi farkl paralardan yap lm btndr buna latince "totum" denir; ikincisi m terek bir terim olan btndr. Latince "omne" denir. ki tr l tm olunca iki trl de blme olur. Birinci ekil blmede blnenler, blnenden ayrd r. Mesela suyun, oksijenle hidrojene blnmesi bu tiptendir. Bltnlerin ikisi de yani hidrojen ve okSijen, btn olan- sudan farkl eylerdir. kinci ekil blmede ise, blnenle blmleri birbirinden ayr eyler de illerdir. Yaln z blnen blmlerinden daha geneldir. Mesela, izginin do ru izgi ve eri izgi diye ayr lmas bu tipdendir. Mant k asndan asl blme bu ikincisidir.. Islam mantklar nasl tan m be tmele gre eitlemilerse Port-Royal mant klar da-, be tmeli esas alarak blmeyi e itlemi lerdir 61 .
59 AL SEDAD., Mizan'ul-Ukul..., s. 32-33. 60 Logique de Port - Royal, s. 177. 61 Ayn. esr. 177 vd.

43

1 Cinsin trlere blnmesi : Cevher, cisim ve ruh diye, hayvan (animail) insan ve insan olmayan hayvan (bete) diye ikiye blnr. 2 Cins bir de ay rmlarna blnr. Hayvan ya aklldr veya aklszdr. Say ya tektir veya iftir. izgi ya dorudur ya c ridir gibi... 3 Bir konu ilintileri ile de blnebilir: Vcut ya harekettedir veya skn halindedir.. nsan ya s hhathd r ya hastad r gibi. 4 Bir ilinti farkl konulara bl.nebilir. Mesela, meziyetler ya bedene ya da ruha aittir gibi. Blmenin artlar 1: 1 Blme tam olmaldr. Yani blnenin. kaplamna giren hibir ey darda braklmamal dr. Mesela, say ya tek veya ift olur; bu tam bir blmedir. Bu art her iki blme iin geerlidir. 2 Blmlerden biri blnenin ayn veya ona ayk r olmamaldr. Bu art yaln z ikirici blme iindir. Ali Sedad' n verdii misal udur: izgi, ya do ru izgi olur veya e ri izgi olur blmesi do rudur. Fakat eer izgi ya do rudur veya dairedir; izgi ya izgidir veya e ri izgidir dense bu son iki blme yanl olur. nk bu blrnelerde blnen.e ayk r ve blnene e it paralar vard r. Yenia felsefesinde ba layan metodoloji al malar nda, klasik mant n tan m ve blme bahisleri nemlerini devam ettirmi lerdir. Bilhassa matemati in metodu incelenirken tan mlar ele al nm , ampirik ve yapc (constructif) tanmlardan bahsedilmi tir. Blm bahsi de biyoloiide s nflama ad alt nda zerinde durulan bir konu olmutur. 44

gorff

tiliNcIJ BLM

HKM VE NERME
nermenin tan m 1: nerme iki veya ikiden fazla terimle yap lm bir szdr. yle bir szdr ki do ru veya yanl olmas gerekir. Bu nedenle dua, emir, soru gibi szlerden ayr l r. Mesela: Allah m, gnahlarm affet. u mektubu postaya ver. Anakara ile stanbul aras ka kilo netredir? gibi szler anlamldr, fakat do ru veya yanl deillerdir. Bunlara nerme denmez. Hava akt r. Yamur .vaarsa sokaklar slanr gibi ifadeler ise doru ve yanl olabilirler ve bunlar birer nertnedir. Bir szn doru veya yanl olmas iin, o szn bireyi tasdik veya inkr etmesi gerekir, yani bir hkm ihtiva etmelidir. O halde nerme bir hkmdr. Daha do ru bir deyimle nerme, hkmn ifadesidir. Hkm zihnin bir ilemidir. Bu, szle ifade 'edildi mi nerme denir. Aristo nermeyi yle tanmlyor: "Bir ey hakknda bir ey tasdik veya inkr eden szdr"" nerme yle de tantmlan r : "Bir szdr ki onu syleyene bu sznde do rudur yahut yanl tr demek sahih
62 ARSTO, Organon III, Birinci Analitikler, H.R. Atademir terc. s. 3. 63 GELENBEV, MIzan' i-Burhan, Abdunnafi terc, C. IL s. 4; AHMET CEVDET, Miyar- Sedad, s. 34.

45

Onermenin yap s : nerme bir hkni oldu una gre, or ne mede, bir yklenen bir yklenilen ve bir de bu ikisi aras ndaki ili kiyi salayan ba vardr.

Hava a kt r ve ya mur ya arsa skaklar slamr nermelerini alalm. Birinci nermede hava, yklenilen veya kendisine hkmedilen (mahkni-u aleyh); ak, yklenen veya kendisi ile hkmedilen (mahldm-u bih), t r ise bad r.
kinci nermede, ya mur ya ar kendisine hkmedilen; sokaklar slan r kendisi ile hkmedilendir, ikisi aras ndaki ba da, sa dr.

NERIM EITLERI
YOKLEMLI VE ARTLI NERMELER Bir nermede ba kald rld zaman, iki tarafn, yani kendisine hkmedilen ile kendisi ile hkn edilenin alaca ekle gre, nermeleri islam mantklar yklemli ve artl diye ikiye ayrrlar.

nermede ba kald rldnda iki tarafta tek kavram -kalrsa byle" nermelere yklemli nermeler r-H akt r nermesinde, ba kald ridenir. Mesea va lrsa geriye hava ve ak ,di ye iki terim.kal r. Bu tip nermelerde. kendisine hkmedilene konu, kendisi ile hkmedilene de, yk le m denir. Yukar daki nerrnede de hava ,konu; a k yklem; t r da ba'dr.
Eer nermedeki ba kaldrldnda iki tarafta tek kavram~ebirer cmlecik kal rsa bu tip ner,nelere rtl nermeler denir. Mesel,. Ya mur yaarsa sokaklar slanr. Ya gn uz olur veya gne batm bulunur nermelerini alal m. Birincisinde "sa", ikin 46

cisinde "ya, veya" ba larn kaldrnea geriye, birincide ya mur ya ar ve sokaklar slami-, ikincisinde ise gndz olur ve gne batm bulunur, Cii111 leleri kal r. artl nermelerde kendisine hkmedilene mukaddem (antecedent), kendisi ile hkrhedilene t l i (consequent) denir. Klasik Bat mantklarnn bu adan yapt klar e itlemede baz farkllklar vardr. Bunlara gre, bir nerrnede, bir konu ve bir yklem bulunursa bu nermelere basit veya "cathigorigue" veya "attributive" nermeler; birden fazla konu ve birden fazla yklem bulunursa bunlara da bile ik nermeler denir". Bat mantklarnn basit ve kategorik diye adland rd klar nermeler, slm mantklarmn yklernli dedikleri nermelerdir. slm mantklarmn artl dedikleri nermeler, bat llarn bileik dedikleri ner'neler ierisindedir. A ada greceimiz gibi, Bileik nermelerin birok e idi vardr. slam mantk lar bunlardan yaln z ikisini biti ik artl (conditionnelle) ve ayrk artl (disjonctif) nermeleri i lemi ler, smail Hakk izmirli'nin gibis, dierlerini dikkat nazar na almamlard r. NERMELER N OLUMLU VE OLUMSUZLU U Yukarda nermenin iki taraf olduunu sylemi tik. Yklemli nermelerde taraflar, konu ve yklem; sartl nermelerde "mukaddem ile "tli" dir. Taraflar aras nda bir ba kurulduu zaman nerme meydana geliyor. Zihin de byle bir ba iki ekilde
64 Logique de Port-Royal s. 125; TRCOT, Trait 65 SMAL HAKKI, Felsefe Dersleri, s. 144. s. 142.

47

kurar: Ya bu iki taraf aras ndaki ilikinin (nisbetin) vuku bulmas ile veya vuku bulmamas ile olur. Birinci durumda nermeye olumlu (mucibe) ikinci durumda -ise olumsuz (salibe) denilir. Yukardaki misalleri tekrar ele alal m. HaVa aktr nermesinde, hava ile a k arasndaki ilikinin 'okuku bulmas 'ile hkmolunmutur, bu nerme olumlu nermedir, Hava ak deildir nermesi ise olumsuz nermedir. Grlyor ki yklemli nerinelerde konu ile yklem birleirse ona olumlu, konu ile yklem birbirinden ayr lrsa buna da olumsuz nerme deniyor. artl nermelere gelince: Yamur yaarsa sokaklar slanr bitiik artl nermesi olumlu nermedir. nki mukaddem ile tali birbirine yakl4t rlm, aralarnda biti iklik vuku bulmutur. Yamur yaarsa sokaklar kuru kalmaz nermesi ie olumsuzdur. nki mukaddem ile falinin birle meleri vuku bulmam birbirinden ayrlmlardr. Yani biri varsa dieri yoktur. Yamurun yamas ile sokaklarn kuru kalmas bir arada olmaz.
Ya gndz olur veya gne batm bulunur ayrk artl nermesi olumludur. nki mukaddem ile tli arasndaki ayrlk vuku bulmutur. Ayrk artl nermede iki taraf arasndaki ilikinin esas, iki tarafn ayrk olmalar yani bir arada bulunmamalardr. O halde bu ayrlk vuku bulursa nerme olumlu olur.

Ayrk artl nn olumsuzunda ise bu ayrln vuku bulmamas gerekir. Mesela, ya gne doar veya rzgr eser deildir. Burada iki taraf aras nda ayrlk vuku bulmamtr. 48

YeKLEMLI NERMELERN ZELLIK VE EITLERI 1 Konunun niceliine gre eitleme : Yklemli nermelerde konu ile yklem bir ba vastasiyle ya birle tirilir veya uzaklatrlr. Klasik mantk asndan byle bir hkmde konu yklem ile vasflandrlrken, konu yklemin iine sokulur. Mesela insan lmldr derken konu yklemin iine sokulmu tur. Yani insan snf lmller snf iindedir demek"t ir. Konu yklem tarafndan vasflandrlrken, bu vasflandrmada kastedilen konunun kavram m yoksa o konunun dellet etti i nesne mi? olduu zerinde Islam mantklar durmu ve bu adan yklemli nermeleri e itlemi lerdir. Bu eitlemeye gemeden nce e itlemede esas olan terimlerin aklamasn yapal m: nermede konunun kavramna zikredilen konu (mevzu-u zikri), asl hkmedilene de yani konu olan kavram n dellet ettii fertlere gerek konu (mevzu-u hakiki) denir. Konu eer tek ise, kavram hem zikredilen konu, hem de gerek konu olur. Yani zikedilen konu ile gerek konu birleir. Mesela, Ahmet rencidir, nermesinde, Ahmet sznn kavram bilinen ve tek olan Ahmet adl kiidir ki o rencidir. Eer konu tmel olup da, bizzat nelik (nahiyet) zerine hkmolunursa yine zikredilen konu ile gerek konu birleir. Hayvan cinstir, nermesinde hkm, hayvan kavram = nelii zerindedir. O halde hayvan kavram hem zikredilen konu hem de gerek konu olur.
49

Zikredilen konu_ilegerek_kontun birle tii bu iki durumdan birincisine tekil nerme ikincisine tabii nerme deni . nermelerde zikredilen konu ileserek konunun birlemedi i durumlar da olur. kisinin ayrld zaman zikrectilen: koliuya konunun nvaM_"Sinv " veya konunun vgfiivc mevzu) denir. Hayvan ycr 2gier dedi imizde hayvanI-- WaM 'nvan mevzu", a bu kavramn dellet etti i fertler de "zat mevzu" olur. Hkm, "zat nevzu" yani konunun kavram nn fertleri kasdedilerek yap lrsa belirsiz (mhmele) ile nicelik bildiren (nahsure) nermeler meydana 2elir66. Bu ekilde yklemli nermelerin be e idi ortaya kar: . nermenin zikredilen konusu tekil ise, t e kil nerme (kaziye-i ahsiye) denir. Mesel, Ahmet rencidir gibi. 2 nermenin konusu tmel olup da hkm, konunun z (mevzu-u zati) kastedilmeyerek yaln z "unvan-1 inevzu" zerine olursa tabii' nerme denir. 3 Hkm., "zat nevzu" yani konunun fertleri zerine olup da nicelik bildirmezse belirsiz nerrn e (kaziye-i mhmele) denir. nsan lmldr gibi. 4 Eer konunun fertlerinin niceli i belirtilerek bunlardan bir k sm kastedilirse t i k e 1 n e r m e (kaziye-i cz'iye) denir. Baz insanlar retmendir, gibi.
66 GELENBEVI, Ayn. Esr,. C. I. s. 17-21; AHMET CEVDET, Ayn. Esr. s. 39-41. ISMAIL HAKKI, Miyar'ul-Ulum s. 38-40 ve Felsefe Dersleri s. 134-135,

50

5 Hkmde konunun fertlerinin niceli i belirtilerek bunlarn tm kasdedilirse tmel nerme denir. Btn insanlar blmldr gibi. Bu be nerme e idinden tabii nerme bilimlerde kullan lmad iddiasiyle terkedilmi tekil ve belirsiz nermeler de tmel ve tikele irca edilmi tir. Tekil nerme klasik mantklarca tmel nerme gibi kabul edilmi tir. nki tekil nermede konu olan terim btn kaplamyla ele al nmtr.

Belirsiz nerme ise kullanan n kasdna gre bazan tikel bazan da tmel olarak kabul edilebilir Ahmet Cevdet (pa a) bu hususta yle diyor: "Belirsiz nerme tikel nerme hkmndedir. Yani birinin do ru olduu yerde di eri de doru olur. Bilim ve fenlerde (uln ve funun) belirsiz nerme, tikel nerme gibi kullanlr. Fakat edebiyatta bazan belirsiz nerme tmel nerme gibi kullanld olmutur. Mesela Avrupa ahalisi alkandr denildiinde btn avrupallar kastedilir. Fakat bu trl edebiyat nermelerinin tmellii rf ve dete dayan r. Yoksa felsefi meseleler gibi akli bir isbata deil"" Bu ekilde be nerme e idinden geriye ikisi kalyor, tmel ve tikel diye. Bunlar n da oluml ve olumsuzluklar dikkate alnnca, islam mantklarmn "mahsurat- erbaa" dedikleri drt nerme e idi ortaya km olur. Tmel olumlu Tmel olumsuz Tikel olumlu Tikel olumsuz
her K Y dir. hi ibir K Y de ildir. baz K Y dir. baz K Y de ildir.

67 AHMET CEVDET, Ayn. Esr. s. 43.

51

Bunlar da u harflerle gsterilir: Tmel olumlu A Tmel olumsuz E Tikel olumlu Tikel olumsuz 068 Yklemin niceli i: Yukardaki aklamada grld gibi klasik mantklar nermenin niceli inden daima nermenin konusunun niceli ini anlamlar, yklemin niceli ine nem vermemi lerdir. Yklemin niceli i de Aristo'dan69 beri klasik mantklarn dikkatini ekmise de yklemin niceli inin belirtilmesinde bir fayda olmad sebebiyle ele al p i lememilerdir. slam mantklar da yklemin niceli inin belirtildii nermeleri "kazaya-i mnharife" kural d nermeler olarak telkki etmi ler" ve i lem d brakmlard r. Bunlara gre yklern konunun bir sifat olmak sebebiyle, daima kavram olarak telkki edilir, bu-kavram n dellet etti i fertlei- dikkate al nmazlar''. Bir kavram n fertleri dikkate al nmaynca da onun iin bir nicelik dnlemez. Klasik mantkta nemsenmeyip i lenmeyen bu konu XIX. asr ngiliz mantkclarmca ele al nd. George Bentham' n ncl ile Hamilton yklemin nicelii problemini i leyip geli tirmitir72.
68 Bu harfler bat mantklarnn kullandklar harflerdir. lsliun mantklar nermeleri u harflerle gstermi lerdir. ,E=J,I= 69 ARISTO, Organon II, nermeler, Atademir tere. s. 10. 70 GELENBEVI, Ayn. Esr. C. II. s. 22. 71 GELENBEVI, Ayn. Esr. s. 21 Ve ISMAIL HAKKI, Felsefe Ders- . leri s. 135. 72 LOUIS LIARD, Les LogieMns Anglais Contemporains, s. 37 vdd.

52

Btn insanlar lmldr, derken burada nermenin yklemi olan lml'nn niceli i belirtilmemitir. Hamilton'a gre bu hal dilin bir eksikli inden ileri gelir. Asl nda dncede yklemin de niceli i vardr. Btn insanlar lmldr demek gerekte, btn insanlar baz lmllerdir demektir. nki insanlardan baka lmller de vard r. O halde mant k, d ncede gizli olan bu durumu a ka ifade etmelidir. Bu adan ncrmelerin niceli ine gre blnmesi ele alnnca, evvelce yaln z konunun niceli i dikkate alnarak yap lan ikili ayrma bu sefer drde km olur 1 Konusu ve yklemi tmel olan (toto-totale) 2 Konusu tmel, yklemi tikel olan (toto-partielle). 3 Konusu tikel, yklemi tmel olan (parti-totale ) 4 Konusu tikel, yklemi tikel olan (parti-partielle ). nermelerin olumlu ve olumsuzlu u da dikkate alin ca "mahsurat- erbaa" denen yukar da grdmz drt nerme e idi sekize km olur. 1 Olumlu "toto-totale": Burada konu ve yklem btn kaplamlar yla al nmt r. Misal, her gen her kenarh poligondur. 2 Olumlu "toto-partielle": Konu tmel, yklem tikel olarak al nmt r. Misal, her gen baz ekillerdendir. 3 Olumlu "parti-totale" : Konu tikel yklem tmel olarak al nmt r. Misal,' baz ekiller btn genlerdendir. 53

4 Olumlu part-partielle": Konu ve yklem tikel olarak al mintr. Misal baz ekenarh ekiller baz genlerdir.

5 Olumsuz "toto-totale - : Konunun btn kaplam, yklemin btn kaplam nn dndad r. Misal, hi bir gen hi bir kare deildir. 6 Olumsuz, "toto-partielle": Konunun btn, yklemin kaplam nn bir ksm ndan karlm tr. Misal, hi bir gen baz ekenarh ekillerde,' deildir. 7 Olumsuz "parti-totale": Konunun kapla nna girenlerden bir k sm yklemin btn kaplam n n dnda brak lmt r. Misal, baz ekenarh ekiller hi bir gen deildir. 8 Olumsuz "parti-partielle": Konunun kaplamnn bir k sm yklemin kaplamnn bir ksmnda braklmtr. Misal, baz genler baz ekenarl ekillerden deildir. Yklemin de inceliini dikkate alarak nermelerin incelenmesi pek ra bet grmemi , Hamilton'un bu aklamas baz itirazIara hedef olmu tur. Bu itirazlar - nermenin dndrmesi bahsinde grece iz. 2 Konunun varl k sahasna gre esitleme: sln mant klar nermeleri bir de d nermeler (kazaya-i hariciye), gerek nermeler (kazaya-i hakikiye) ve zihinsel nermeler (kazaya-i zihniye) diye ayrrlar". Eer nermenin konusu olan kavram n fertlerinin dtavarl varsa ve hkm, d ta var olan bu fe tle
73 GELENBEVI. C. II., s. 37 vdd; AHMET CEVDET, ayn. esr. s 43 vdd; ISMAIL HAKKI, Felsefe Dersleri, - . 134.

54

zerine olursa buna d nerme denir. Mesel, her ate scaktir nermesinde hkm e er harite bulunan veya 'bulunacak olan her ate scaktr anlam kastedilerek verilmi se bu nerme d nerme olur. Konunun fertlerinin d arda varl olmayp da, var olmas farzedilerek hkmedileri nermelere gerek nerme denir. Yani konuyu te kil eden kavramn dta fertleri yok fakat olmas mmkndr. Meseli, Anka uucudur nermesi hakiki bir nermedin. Anka'nn darda fertleri yoktur fakat varl farzedilerek hkm vetilmi tir. Eer konuyu te kil eden kavramn. dellet etti i eyler yaln z zihinde mevcut ise yani darda varlklar' dnlmezse bylece zihinde varolan fertleri zerine verilecek hkmle elde edilen nermeye de zihinsel nerme denir. Mesela: Cins zsel bir tmeldir, nermesinde olduu gibi. Eer nermenin konusu olan kavramn dellet etti i eyin zihinde bile mevcudiyeti mmkn olmayp fakat zihinde varl farzedilerek hkmolunursa bu nermeye de varsay ml zthinsel (kaziye-i zihniye-i faraziye ) denir. Mesela: idam birlemesi imkns zdr nermesinde, zihinde varl farzolunan ztlarn birlemesinin zerine imkanszl kla hkrnol un mutur. 3 Konu ve yklemin msbet (positif) ve menfi (n4atif) olularma gre eitleme:

slam mantklar , nermeyi te kil eden konu ve yklemin msbet ve menfi olu larm dikkate alarak yklemli nermeleri e itlemi lerdir. Eer nermeyi yapan terimler msbet ise bu nermeye "muhassala" denir. Insan canldr, insan at de55

ildir nermelerinde olduu gibi. Birinci nermedeki insan ve canl ikinci nermedeki insan ve at terimleri msbettir. Asl "muhassala" olumlu olan nermeye denilip olumsuzuna "basite" denir. Yukar daki misalde, insan at deildir nermesi "basite"dir. Eer nermenin konu ve ykleminden her ikisi veya ikisinden birisi menfi ise byle nermelere de "madule" denir. Eer konu ve yklemden her ikisi de menfi olursa buna iki tarafl madule (madulet'l tarafeyn); yalnz konusu menfi olursa, konunun ma-dulesi (madlat'l mevzu) ; yalnz yklemi menfi olursa buna da yklem' in madulesi (madlat'l mahmul) ad verilir. Mesel, canl olmayan bilgili olmayandr, nermesi iki tarafl madule, paras olmayan .fakirdir, nermesi konunun madulesidir, insan drt ayakl olmayandr nermesi ise "madulat'l mahmul"dr. KARMA IK NERMELER Yklemli nermelere Bat mantklarn n basit nermeler dediklerini sylemi tik. imdiye kadar verdiimiz misallerde bu nermelerin bir konusu ve bir de yklemi vardr. Bu konu ve yklem tek terim olarak ifade edilmi lerdi. Bazan nermede konu veya yklem veya herikisi birden karma k (complexe) bir durum gsterir, yani konu ve yklem.e baz tamam.layc fikirler eklenir. Bu tip nermeler, bile ik (Composd) nerme demek deildir. Karma k da olsa tek konu ve tek yklem bahis konusudur. Yklemli nermeler ierisinde bulunan bu nermelere Bat mantklar karmak nermeler demi lerdir. Karmak nermede, konu veya yklemin anlamn a klayan kk cmleye tali cmle veya "cmlei muterize" (incidente) denilir. Mesel, arkadalar 56

tarafndan sevilen Ahmet al kandr. Bu karma k nermede karma klk konu zerindedir. Asl nerme, "Ahmet al kandr" nermesidir. Burada konu olan Ahmet, "arkada lar tarafndan sevilen" cmlesi ile bir kayda tbi tutulmu, belirli bir anlam kazanm t r Y klemin karma klina misal: alkanlk insan baarya ulatran meziyettir. Burada yklem olan "meziyet" "insan baarya ilatran" cmlesi ile kay tlanm t r. Hem konusu hem yklemi karma k olana misal: mark ve yaramaz ocuklar, onlarn -bu davranlarndan rahatsz olanlarca sevilmezler. Bu karmak nermede de konu olan ocuklar, " mark ve yaramazl k"la, yklem olan "sevilmez" terimi ise, "onlar n davran larndan rahats z olan ki ilerce" cmlesi ile kay tlanmt r. ileride ele alaca mz modal onermeler, karmak nermelerdendir. yaln z modal nermelerin karmakl konu veya ykleme baz fikirler eklenmesi ile deil, ikisi arasindaki bala ilgili tamamlay c bilgiden gelir. islam mantklar modalite bahsinde bu tip nermeieri ele al p incelemi ler fakat modalite d ndaki karma k nermelere nem vermemi lerdir. ARTLI eNER/ lifiER Bir nermede ba kaldr ld zaman, iki tarafta birer'hkm kal rsa bu ti. nerraelere arth ntrmeler: taraflardan birincisine "mukaddem" ikincisine "tli" dencliini nceden sk i til islm mantk c. lar _ artl nermeleri biti ik (nuttasla) ve ayrk (munfasda ) diye ikiye ay rrlar. 57

tA 5
!Bitiik artl nermeler:,./7

Eer artl nermede mukaddem ve talinin olunluda ve olumsuzda brIesrnemeleri ile hk_ artl nermeler (kazaya-i artiye-i muttasda - les propositions conditionel. les) denilir, Her ne zaman gne doarsa gndz olur Her ne zaman gne doarsa gece olur deildir.

Yukardaki iki nermeden birincisinde, mukaddemle talinin birle mesi, ikincisinde ise birle memesi ile hkmedilmi tir. Yani birincisinde mukadderg olan "gne doar" ve tali olan "gndz" bir araya getirilmi tir. kisi ayn zamanda bir arada olur. kinci nermede mukaddem olan "gne doar"la tali olan "gece olur"un birle memeleri ile hkrnol mmutur. Bunlar n ikisinin bir arada bulunamyaca bildirilmi tir. Bu -durumda birinci nerrneye,. bitiik artl olumlu ikinci nermeye biti ik artl olumsuz denilir. Bitiik artl nermelerin ce itlenmesi: Biti ik artl nermeler gerekli (lzumiye) ve raslant l (ittifakiye) diye ikiye ayrl r. I Gerekli bitiik artl nermelcr: Eer "mukaddem" ile,"tali" aras nda nedenliksibi belli bir bak. ikar414- bulnrsatip~e_.glcILbf jinermeleldertilir. Bunlarda da ya mukaddem talinin veya tali mukaddemin nedenidir; veyahut her ikisi ayn nedenin eseri olurlar. Mesela:
Her nezanan gne doarsa gndz olur

ner-

mesinde, mukaddem tali'nin nedenidir.

58

Herzaman gndz olursa gne domu bulunur nermesinde ise tali, mukaddem'in nedenidir. Hernezaman gndz olursa etraf aydnlanr nermesinde, "mukaddem" ve "tali" ayn nedenin, yani gne in domu olmasnn eseridirler. 2 Raslantl olan biti ik artl nermeler: Eer bitiik artl nermede mukaddem ile tali aras n da belli bir iliki olmayp da, iki taraf aras ndaki iliki tesadfe bal ise bu tip biti ik artl nermelere. de raslantl (ittifakiye) denilir. Mesela : Her nezaman arya clksam Ahmed'e rastlarm nermesinde, mukaddem ile tali aras nda yani ar ya kmakta Ahmed'e rastlamak aras nda nedenlik gibi belli bir ili ki yoktur, tamamen tesadfe ba ld r. nermeler: artl nermelerde, mukaddem ile Vali aras nda birbirini yok etme (nefyetme) suretiyle hkmolunan nermelerdir. Bu tip nermelerin olumlusunda, nermeyi meydana getiren iki taraf n ay ilmas nn vuku bulmas , olumsuzunda ise vuku bulmamas ile hkmolunur. Ya gndz olur yal~atnu bulunur ner_mesi ayrk artl nerme (kaziye-i artiye-i munfasdala proposition disjonctive) dir. Burada mukaddem ile tali'nin ayr lmas ile hkmolunmu tur. Yani birisi va:sa dieri yoktur. yle ise olumlu bir ayr k artl nermedir. Bir ey ya ta veya aa deildir nermesi ise olumsuz bir ayrk artl nermedir. nki mukaddem ile tali aras ndaki ayrlmam olumsuz k lnmas , yani ayr lmam vuku bulmamas ile hkmolunmutr. 59

Ayrk artl nermelerin Qe itienmesi : Ayr k artl nermeler ilkin gerekli (inadiye) ve raslant l (ittifakiye) diye ikiye ayr lr. 1 Gerekli (inadiye): E er bir ayr k artl nermede mukaddemi ile Valisinin kar t hali (nakizi) birbirine nedenlik gibi bir bala bal iseler veya her ikisi ayn nedenin eseri iseler bunlara gerekli denilir. Mesela': Ya gne domutur yahut gece mevcuttur nermesinde mukaddem olan gne domutur talinin kar t hali olan gece mevcut de ildir in nedenidir. Ya etraf aydnlkt r veya gece ,nercuttur nermesinde ise, mukaddem olan etraf aychnhktir ile Valinin kar t hali olan gece mevcut de ildir ayn bir nedenin, yani gnein domu olmasnn eseridirler. 2 Raslant l (ttifakiye): Eer ayrk artl ner!nede, mukaddem ile falinin kar t hali aras nda nedenlik gibi belli bir ba bul nmazsa buna da raslant l denilir. Raslantl iin Miyar- Sedad'da verilen misaller unlardr: Ya insan mevcuttur veya anka mevcuttur, nermesi olumlu bir "raslant l"d r. Ya insan konuandir yahut at kineyen deildir nermesi ise olumsuz bir raslant l dr. Ayrk artl nernela bir de kendisini meydana getiren iki taraf n yani mukaddem ile Valinin, doru ve yanl deer iftine gre, birbiri ile olan ili kileri bakmndan e itlenir. Bu a dan ayr k artl nermeler "hakikiye", "maniat-ul cemi" ve m iat-ul hul" diye e ay rl rlar. 1 "Hakikiye": E er "mukkaddem" ile "tali" arasnda, gerek do ruluk ve gerek yanl lk bakmndan ayk rlk ile veya bu aykr ln olumsiz klnmas ile hknolunursa "hakikiye" denilir. Aykrlktan 60

kasdedilen anlam udur: Eer iki nermeden biri doru ise dieri yanl tr. kisi birden doru veya ikisi birden yanl olamaz. Herhangi iki terim aras nda bu trden bir nerme yap lamaz. Bunun. iin gerekli art vardr. "Hakikiye" bir ey ile onun kar t hali (nakizi) veya eli iine e it olan ey aras ndaki "terditten" (ya yle veya byle) meydana gelir. Meseld, adet ya tek olur veya ift olur*. Verilen misalde tek ile ift aras nda bir seim vard r. Bu iki terimden birisi di erinin kart haline e ittir. Tek'in kar t hali tek-lmayand r bu ise ift'e e ittir. Taraflardan ikisi birden do ru veya ikisi birden yanl olamaz demekten kas t udur: Taraflar meydana getiren nermeler, ayn nesneye uyguland klarnda ikisi birden doru ikisi birden yanl olnuyacak demektir. Say ya tek olur veya say ift olur, nermesini al p uygulamay yapal m. Bu nermenin n ukaddem ve tli'sini mesel saysnda uygulayal m. ( tektir. U ifttir. ki nermeden birincisi do ru ikincisi yanltr. Yaptm z bu aklama "hakikiye"nin olumlular iindir. Olumsuz ner -neleide, mukaddem ile tli'nin ayk rlklarnn olumsuz kl nmas ile yap lr. Yani iki taraf meydana getiren nermeler bir arada doru ve bir arada yanl olabilirler. Vesilet'l - kan'dan nakletti imiz kural olumsuz nermelere uymaz. e itli mantk kitaplarnda hakikiye'nin olumsuzu iin verilen misallar unlardr:
* RFAT, Vesilet'l-ikan ve Mant k Teretnesi. s. 71.

61

Elbette birey ya insan veya hayvan deildir". Ya gne doar veya rzgar eser deildir". Bu insan daima ya katiptir veya trktr deffildir 76 .

Grlyor ki bu nermelerde, "mukaddem" ile "tli"nin ayknlklarnn olumsuz klnmas ile hkmolunmutur. taraflarda bulunan terimler birbirinin ne eli iidir ne de eli i ine eittir. "Hakikiye"de taraflar n hakikat de erine gre birbiri ile olan ili kisini 1 numaral cetvelde gsterebiliriz.
Cetvel: 1

Olumlu hakikiye Mukaddem D Tli Y

Y D

Olumsuz hakikiye Mukaddem D Y Tli Y Y

I I I

YD D D

'"Maniat-ul Cemi": Aynk artl nermede mukaddem ile tli aras nda bunlarn yalnz doruluklar bakmndan aykrlk ile veya bu ayk rln olumsuz klnmas ile hkmolunan nermelere "maniat-ul cemi" denilir. Olumlu nermede, do ruluk bakmndan iki tarafn aykr l ile hkmolunur. Yani ayn nesneye uyg ul and k lar nda her ikisi Jair.dealdoru--olainazYa_ hiri_drtru dit ci_y_anl _ veya her ikisi birden yanl Olumsuz nermelerde ise bu aykrlk olumsuz klnmtr. Yani olumsuz ner nelerde her ikisi birden doru olabilir. kisi birden yanl olamaz.
74 GELENBEV, ayn. esr. C. II. s. 110. 75 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 39. 76 MEHMET TEVF K, Gayet'ul-Beyan fi ilm'il-Mizan s. 23.

62

Bir ey ya aact veya tan. " nermesi olumlu maniat-ul cemi'dir. imdi bu nermenin iki tarafn da nesnelere uygulayal m. Uygulayacamz nermeler unlard r: 1 Bu aacn, 2 Bu tan..

Uygulayaca = nesneler, kavak, mermer ve at 1 lsun.

.

Kavak iin: Bu aactr. Bu ta.ti.

iki nermeden birincisi do ru ikincisi yanl t r. b -- Mermer iin: Bu aac n.. Bu ta n. iki nermeden birincisi yanl ikincisi dorudur.
c -- At iin: Bu aacn.. Bu tan..

Her iki nerme de yanl t r. Bu iki nermeyi do ru k lacak bir nesne yoktur. Olumsuz nerme iin, Gelenbevi ve Mehmet Tevfik ad geen eserlerinde u misali veriyorlar:
Bir ey aa olmayan veya ta olmayan deildir.

Bu nermede taraflar n aykr l . olumsuz k l nmtr. Yani ikisi birden do ru olabilir. Taraflar yukarda olumlu netmede yapt m z gibi, kavak, at nes77 Bu nerme maniat-ul cemi olumluya misal olarak u eserlerde aynen vard r: GELENBEV , ayn. esr. c. It, s. 111; AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 47; MEHMET TEVF K ayn. esr. s. 24; ISMAIL HAKKI, Miyar ul-Ulum, s. 47; RA T, kal, s. 81; RFAT, ayn. esr. s. 80.

nelerine uygula sak, ilk i ki si nde biri doru dieri yani olur. nc iin her ikisi de do ru olur: At iin:
Bu aa olmayandr. Bu ta olmayandr.

Her iki nerme de do rudur. Bu iki nermenin artl nerme iindeki ilikileri "deildir" le olumsuz klnmtr. Olumsuzluk taraflara ait de il,"taraflarn ilikisinedir. Misal olarak al nan nermede, taraflar arasnda doruluk bakmndan aykrlk olumsuz klnmtr. "Maniat-ul Cem?' de taraflar n mmkn hakikat deerleri 2 numaral cetvelde gsterilmi tir.
Cetvel:

Maniat-ul cemi olumlu Mukaddem Tli

D Y

1Y Y ID I Y

Manita-ul cemi olumsuz Mukaddem D ali

Y D1

Y D DI

Maniat-ul Hulfi: Ayrk artl nermede "mukaddem" ile "tali" arasnda, bunlarn yalnz yanllklar bakmndan aykrlk ile veya bu aykrln olumsuz lohnmas ile hkmolunan nermelere "maniat-ul hul" denir. Olumlu nermelerde, taraflar n yanllk bakmndan aykrl ile hkmolunur. Yani ayn nesne,ye uygulandklarnda, mukaddem ile tirikiiibirden_yan-_, 1116Iamaz5a1:irisi, veya ikisi birden do ru olabilir. Olumsuz nermede ise, yanl lk bakmndan bu aykrlk olumsuz klnmtr. Yani olumsuz nermede iki taraf birden yanl olabilir.
64

Bir ey ya aa - olmayan veya ta - olmayandr"

nermesi olumlu maniat-ul hul dur. Bu nermenin taraflarn' da ayn nesnelere uygu layalm: Taraflar tekil eden nermeler unlardu : 1 Ta - olmayandr, 2- A a - olmayandr. Uygulayacamz nesneler yine kavak, mermer at olsun a Kavak iin:
Bu Ta olmayandr Bu aa - olmayandr

ki nermeden birincisi do ru ikincisi yanltr. b Mermer iin :

Bu ta - olmayandr Bu aa - olmayandr

Burada da birinci yanl ikinci dorudur. c At iin:

Bu ta - olmayandr Bu aa - olmayandr

Her iki nerme de do rudur. Her iki nermeyi yanl klacak nesne ise yoktur. Olumsuz "maniat-ul hulii" iin Gelenbevi, bu insan ya rum veya zenci de ildir misalini, Mehmet Tevfik ise u misali veriyor: Elbette bir ey ya cans z
veya natdc
ln

Her iki misalde de, yanllk bakmndan aykiriile hkmolunmutur. Yani taraflar bir arada yanh olabilirler. Birinci misalde bir insan
78 Gayet ul-Beyan hari, bir st notta ad geen di er eserler ayn misali almlardr.

65

rim veya zenci olmaz ama mesela, inli olabilir kinci misalde de durum ayndr. Her iki taraf da ku'a uygulannca Ikisi de yanl olur. nki ku, ne canszdr ne de nat ktr. "Maniat-ul huhr da taraflar n mmkn hakikat deerleri 3 numaral cetvelde gsterilmi tir.
Cetvel:

Olumlu maniat-ul hule Mukaddem D Y Tli Y D

D D

3 olumsuz maniat-ul bubi Mukaddem D Y Y Tli Y D Y

"Maniat-ul Cemi" ve "maniat-ul hul" iin verilen kural udur: "Maniat-ul cemi bir ey ile onun eliiinden (naki ) daha az genel olan ey aras nda; "manita-ul hul" da ise, bir ey ile onun eliiinden daha genel olan ey arasnda aykrlkla verilen hkmle meydana gelir". Bu kural olumlular iindir. Olumsuzlara gelince: "Maniat-ul cemi" nin olumlusu "maniat-ul hulir nun olumsuzu gibi "maniat-ul hul'nun olumsuzu "maniat-ul cemi" nin olumlusu gibidir. Birer misalle bu kural uygulayahm:
Bir ey ya aatr veya tavr rtermesi olumlu

"maniat-ul cemi"dir. Burada ayk rlkla hkm,aala ta arasnda verilmi tir. Ta, aacn eliiinden daha az geneldir. nki aac'n eliii olan aa-olmayan, ta olmayan daha birok nesneleri de iine al r. Birey ya, aa-olmayan veya ta -olmayand r nermesi ise olumlu "maniat-ul huhr dur. A a olmayan'la ta olmayan arasnda bir aykrlkla hkmedilmitir.
79 RFAT, ayn. esr. s. 71.

66

Burada, ta-olmayan, aa-olmayan'n eliiin.den daha geneldir. nk aa-olmayann eliii aa'tr, aa ise ta -olmayann iine girer. Olumsuzlar iin durum aksinedir. Yukarda verilen cetveller incelenine grlr ki, "maniat-ul cemi" nin olumsuzu, "maniat-ul hulii"nun lumlusu ve ikincinin Columsuzu birincinin olumlusu gibidir. Verilen misallere !dikkat edince; bu iki ayr k artl nermeden birinin olumlusu ile di erinin olumsuzu arasnda baka bir benzerlik daha vard r. yleki : "Maniat-ul ceni" yi meydana getiren taraflardaki nermeler "muhassala'dr. Ayn nermeyi olumsuz k lmak iin ayn zamanda, taraflara "madule" yapmak gerekir. Mesela, "birey ya aa veya tatr" olumlu nermesinde taraflardaki nermeler "muhassala"d r yani terimleri msbet olarak al nmtr. Bu nermenin olumsuz maniat-ul, cemisi ; "bir ey ta olmayan veya aa olmayan deildir" nermesidir. Grlyor ki, nerme olumsuz yaplrken, taraflar da "madule" oh mutur. Yani terimler menfi olmu tur. "Maniat-ul hulii"da ise bunun aksi olur. Yani olumluda taraflar "madule" olumsuzunda ise taraflar "muhassala" olur. Birey aa-olmayan veya ta-olmayandr, gibi olumlu maniat-ul hul'dan olumsuz bir maniat-ul huM yapmak istersek yle olut. Birey aatr veya ta.

lar deildir. Bu iki trl ayrk artl nerme arasndaki ilikiyi

yle de aklayabiliriz: Olumlu bir maniat-ul cemi'yi taraflarr "madule" yapmadan, olumsuz k larsak, olumsuz maniatul hulf1; olumlu maniat-ul hul"yu taraflarm "madule" sine dokunmadan olumsuz yaparsak, olumsuz "maniat ul cemi" olur.
67

Bir ey ya aa veya tatr olumlu nermesi maniat-ul cemi, Birey ya aa veya ta deildir olumsuz nermesi maniat-ul hulf'dur.

artl nermelerin nicelii:

Yklemli nermelerde nicelik sz konusu olunca, nermenin konusunun kaplam dikkate alnyor ve konunun niceli i nermenin de nicelii oluyordu. artl nermelerin iceliinin belirtilmesi ba ka yolla oluyor. Burada zaman faktr i e karp nermenin niceliini tayinediyor. artl nermekr de yklemliler gibi nicelik bak mndan tmel, tikel, tekil ve- belirsiz olurlar.

Tmel nerme: Eer hkm btn zamanlar zerine olursa o nerme tmeldir.
Her ne zaman gne doarsa gndz olur, nermesi tmel biti ik nermedir. Biti ik artl nermelerde tmellii gstermek iin olumlusunun ba na her ne zaman, olumsuzunun ba na da hibir zaman deyimleri gelir. Ayrk artlida ise daima kelimesi kullanlr. Daima ya say tekbir veya Say ifttir nermesi de tmel olumlu ayr k artl rtermedir.

Tikel artl nerme: Eer hkm, baz zaman, diye kaytlanarak verilirse yani btn zamanlar iin geerli olmad belirtilirse nerme tikel olur.
Bazan rzgr eserse yamur yaar. Bazan elma ya rc olmayandr veya tatl olmayan-

d .
nermeleri tikel nermelerdir. 68

Tekil artl nerme: Eer hkm belli bir zaman zerine olursa nerme tekil olur. Yar n yamur yamazsa k ra gideriz. Bugn gne doduu zaman Zeyd ya denizdedir veya boulmaz. Belirsiz artl nerme:-Hkm hibir zaman kayd na tbi tutulmadan verilir ise belirsiz nerme olur. Yamur yaarsa sokaklar slamr. Bir ey ya aa veya ta deildir". Mkadden ve t1Pnin yaplar : artl nermelerde mukaddem ve tli'nin birer nerme olduunu sylemi tik. imdiye kadar verdi imiz misallerde mukaddem ve tli hep yklemli nermelerden yaplmt . artl nermelerde taraflar n her ikisi de artl veya biri artl dieri yklemli de olabili . Bu durumda dokuz biti ik artl, alt ayrk artl nerme tr vard r". Bitiik artllar: 1 "Mukaddem" ve "tli"si yklemli olanlar: Her ne zaman birey insan olursa o ey hayvandr. 2 ki taraf da biti ik artl olanlar: Her ne zaman bir ey insan olursa o ey hayvan olduundan her ne z aman bir ey hayvan olmazsa insan olmaz.
80 Tikel ayrk artl ve tekil ayrk artl nermelerin misalleri Gayet-' l-Beyan'dan al nmt r. 8 l Bu dnermeler iin verilen misaller Mizan' ul-Makal' dan alnmtr.

69

3 Her iki taraf da ayrk artl olanlar: Daima ya say ift veya say tek olduundan daima say eit k smlara ya blnr ya blnmez. 4 Mukaddem'i yklemli tli'si biti ik Gne, gndzn olmas na neden olduundan her ne zaman gne doarsa gndz mevcut olur. 5 Mukaddem'i biti ik artl tali'si yklemli olanlar: Her ne zaman gne doarsa gndz mevcut olacandan gndzn varl gnein domasna baldr. 6 Mikaddem'i yklemli ayrk artl olanlar: u ey say olursa ya o say ifti,- veya o say tektir. 7 Mukaddem'i ayrk tli'si yklemli olanlar: Her ne zaman bir ey ya ift veya tek olursa o ey saytdr. 8 Mukaddem'i biti ik artl, tli'si ayrk artl olanlar : Her ne zaman gne doarsa gndz mevcut olacandan daima ya gne domu bulunur yahut gndz olmaz. 9 Mukaddem'i ayrk artl tli'si bitiik artl olanlar: Daima ya gne domu bulunur yahut gndz olmam olduundan her ne zaman gne doarsa gndz olur. Ayrk artl lar: 1 ki yklemliden yaplm olanlar: Ya say ift olur veya say tek olur. 70

2 ki biti ik artldan yaplm olanlar: Ya gne doarsa gndz mevcut olur ya gne doarsa gece mevcut olur de ildir. 3

ki ayrk artldan yaplm olanlar:

Ya say ifttir ya tektir yahut ya ift olmayand r veya tek olmayand r. 4 Taraflardan birisi yklemli di eri biti ik olanlar: Ya gne gndzn varl na neden olmaz yahut her ne zaman gne doarsa gndz mevcut olur. 5 olanlar: 6

Taraflardan biri yklemli di eri ayrk artl

Ya bir ey say deildir yahut ya ifttir ve ya tektir.

Biri biti ik artl dieri ayrk artl olanlar:

Ya her ne zaman gne doarsa gndz olur yahut ya gne domu olur ya gndz olmam .bulunur. Mukaddem ve talPnin nitelikleri: artl nermelerin taraflar birer nerme oldu una gre bunlar farkl niteliklerde bulunabilirler. Yani olumlu veya olumsuz olabilirler. Taraflar n olumlu veya ,olumsuz oluunun nermenin btnne etkisi yoktur. artl n.errnelerin olumlu veya olumsuz olu lar , iki farafin birbirine yaklatrma veya uzakla trlmasndadr. Olumlu bir artl nermenin taraflar olumsuz olabilecei gibi, olumsuz bir artl nermenin taraftan olumlu olabilir. Her ne zaman gne doinam ise gndz mevcut deildir, ne mesi olumlu bir biti ik artldr ve taraflar olumsuzdur. 71

Taraflardan biri olumlu dieri olumsuz olabilir. Mesela, Her ne zaman gne doarsa gece mevcut deildir nermesi, mukaddem'i olumlu tali'si olumsuz olan olumsuz bir biti ik artl d r. Bir ey ya say deildir veya ya tektir veya ifitir nermesi ise, "mukaddem"i olumsuz, "tali"si olumlu olan olumlu bir ayr k artli nermedir. BILEIK NERMELER Klasik Bat mantklarnn nermele i basit ve bileik diye ikiye ayrdklarn , islam mantklarnn yklemli dedikleri nerme e idinin, basit nermeyi karladn ; artl dedikleri nermelerin de bile ik nermelerden olduunu, artl nermelerden ba ka bileik nerme tiplerinin de bulundu unu, fakat bunlarn Islam mantklarmca dikkate al narak i lenmediini sylemi tik. Bu blmde islam mant klarnn ele almadk lar artl nermeler d ndaki nerme tiplerini ele alaca z. Bileik nerme diye birden fazla konu veya birden fazla yklemi olan nermelere denir ve iki grupta incelenir. Birinci gruba girenler bile iklikleri aka belirtilmi olanlar, ikinci gruba girenler ise bile iklikleri gizli olanlard r. 1 Bile iklikleri aka belirtilmi olanlar: Ba lant l (copulative), ayrk artl (disjonetive), biti ik artl (hypotldtique), nedenli (causale, greli (relative), ekli (discrMve) nermelerdir. Bunlardan ayr k artl ve bitiik artl dnda kalanlar grelim:
72

a Balant l (copulative) nermeler; birbirine tasdik ve inkar ba lac "conionction" ile balanan, bir ok konu veya yklernden yap lan 'nermelerdir. Balantl , nermeler, ya bil Ok konulu, ya bir ok yklemli veya bir. ok konu ve bir ok yklemli olabilir. Mesela: Ali ve Ahmet al kandr. Ali alkan ve zekidir. Ali ve Ahmet al kan ve zekidirler. b Nedenli (causale) nermeler: Sebep bildiren bir kelime ile birbirine ba l *iki nermeyi ihtiva eden nerinelerdir. Mesela': renciler alyorlar nki imtihan var. c Greli (relative) nermeler: Baz ili ki ve mukayeseyi . ihtiva eden nermele dir.. Ahmet Ali'nin babas ise Ali de Ahlerin o ludt,82. d Ekli (discretive) nermeler: Fakat, rramafih gibi .kelimelerle yaplan nermelerdi . Para mal satn alabilir fakat kalbi alamaz. 2 Bile iklii gizli olanlar.: Bunlar ekil bakmndan bile iklii belli olmay p da anlam bakmndan bileik olan nermelerdir. a agl (exclusive) nermeler Yklemin yalnz bir konuya hasredildi i nermelerdir.. Bu durum: "ancak" ve "yaln z" gibi kelimelerle belirtilir. Bu nermeler iki farkl hkm ihtiva ederler, fakat anlamda bu hknler birle ir. Yaln z Ahmet ev vazifesini yapt , nermesi zgl bir nerme olup u iki hkm ihtiva eder: 1 Ahmet vazifesini yapt , 2
82 Bu tip nermeleri islm mant k lar artl nermelerden sayarlar.

73

Dierleri vazifesini.yapnad. Bu iki hkm, yukar daki nerme iinde anlamda birle milerdir. Insan ancak ktigini bier. Ancak fazilet insan asil klar, nerme-

leri de vgldr. b karmal (expective) nermeler: Konunun bir ksmn kararak btn konu zerine verilen hkm karmal bir nermedir:
Eflatuncular hari, btn eski felsefe retileri Allah'n cishnsiz oklu unu kabul etmezlerdi.

Bu nerme u iki hkm ihtiva eder:

1 Eski filozoflar cismani bir tanr ya idanrlard.

Eflatuncular bunlarn aksine.

Kirlatrnnall (cbmparative) nermeler: c Bir karlatrma ile fikri ifade eden nermelerdir. Bunlar da iki hkm ihtiva ederler ve bu iki hkm anlamda birleir. Mesela:

Btn kay plarn en by bir dostun kaybdr ; Ali Ahmet'ten al kandr, nermeleri gibi.

d "Sunrlandnc" nermeler: Ne zaman bir ey yle olmaya balad veya yle olmay brakt denildiinde, iki hkm verilmi olur. Birisi o eyin bahsedilen zamandan evvelki hali, di eri o tarihten sonraki halidir. Bylece bu nermelerden birine "nc4tive" dierine "ddsitive" nenir ve her ikisi de anlamda birle ip bileik bir nerme olur. Mesela,
Krk alt seneden beri fes, Trkiye'de erkekler iin ba rts olmaktan kaldrld. Bu bileik nermede

u iki hkm mevcuttur: I Krk alt sene nce Trkiye'de erkekler fes

giyerlerdi.
74

2 giy;nez.

Krk alt senedir Trkiye'de erkekler fes

MODAL* NERMELER nermelerin modalitesi meselesi ta Aristo'dan beri mantklar me gul etmi tir. Hareket noktas Aristo olmasna ramen nermelerin modalite bak mndan eitlendirilmesinde, klasik Bat mantklar ile islam mantklar aras nda fark vard r. Moda! nermelerin tan m : "Bir nermede bazan konu ile yklem aras ndaki nisbet bir kaytla kaytlan r; nermenin do ruluu o kaydn doruluuna baldr. te o kayda nermenin modalitesi, "ciheti" denilir'" 3. Byle bir kaytlama Goblot'un belirttii gibi" iki ekilde anla labilir: 1Ya ok sayda modaliteden bahsedilir, modalitelerin says zarflarn sa} snca olur. Mesela: "Sokrat iyi niinakasa ediyor" nermesinde hkm, iyi ile bir kayda tbi tutulmu tur. Bu ekilde zarflarla (adverbes) deitirilen hkmlerin say s snrszdr. Modalite bu anlamda nermey^ birle en herhangi bir adverb oluyor. 2 Ya da Aristo'da oldu u gibi, nermele de, konu ile )ilklem aras ndaki ba kaytlayan belli sayda modaliteden bahsedilir. Mant klar bu ikinci yolu semilerdir.
* Modalite, eski dilde "cihet" kelimesi ile kar lanm, bazlar da trke karlk olarak "kiplik" kelimesini kullanm lardr. Cihetin dilimizde daha ok yn karlnda kullanld ve kiplik'in ise, modalite anlam n vermeyip, yap k, bitiik, yaklakanlamlar nda kullan ldiriin yenisi bulununcaya kadar modalite kelimesini almay uygun grdk. 83 AHMET CEVDET, Miyar- Sedad s. 90. 84 GOBLOT, Traik, deLogique s. 159.

75

Konu ile yklem aras ndaki ba bir deiiklie tbi tutulduuna gre, bir "modal" ermede iki hkm bulunur. Yani modal nerine iki hkm ihtiva eden karma k bit nerme olur. "Hkmlerden birisi dieri zerine verilmi hkmettir". O halde modaliteyi hkm zerine verilmi hkmdr diye tanmlayabiliriz. Zorunlu olarak ate scakt r nermesi modal bir nermedir. u iki hkm ihtiva eder: 1 2-- Ate scaktr, 2 Zorunludur. Burada zorunludur hkm ate scaktr hkm itzerine verilmi tir. fy 5X5 re_ "..-0 ckk Aristo'da modal nermeler 1 , c.> Ve.44.4 < 5--4-~"<-09 -A ri sto 'da medalite bahsi pek a k deildir. Or- rtltfj ganon'un ikinci kitabnda, mmkn, imkansz, zorun lu ve "contingent" nermelerden bahsediliyor 86. Bu drt hkm ekli Ortaa Bat mantklar tarafndan kabul edilen modalite e itleridir. Organon'un nc kitab olan Birinci Analitikler'de ise yle diyor: "her nc! (nerme) ya bir ar ya bir zorunlu veya bir "olaan" (contingent) ykleme koyar'''. Demek ki Aristo trl nerme kabul ediyor: . Ar ve basit nerme 2 -- Zorunlu nerme 3 Kontenjan (centin ent-olumsal) nerme.
RS TRICOT, Organon 1-11, Franszca terciinesi, s. 120 de not 2. 86 ARISTO, . Organon 11,onerrnekr, Atadenir tere, s. 33. Contingent

kelimesi dilimizde olagan veya olunsul kelimeleriyle karlanmt r. Daha iyisi bulununcaya kadar Frans zca kelimeyi aynen kullanmay ve Trk alfabesiyle kontenjan diye yazmay uygun bulduk. 87 ARISTO, Organon II, Atademir tere. s. 6. Aristo'nun bu cmlede kulland "To endechomenon" kelimesi Fr'ans zcaya "possible", bazan "Contingent" olarak evrilmi tir. Fazla bilgi iin bk. N. NER. Modal nerneler, ilfhiyat Fak. Dergisi, y l 1967 c. Xl.

76

Bu nerme de sonradan, Assertorique, Apodictique ve Problematique diye adlandrlmlardr.

Aristo ne modalite kelimesini kullanm ne de onun tanmn yapmtr. Ancak Aristo tefsircileri ile ba layan modalite tanmna gre denebilir ki Ikristo zorunlu ve kontenjan (yahut mmkn) diye iki modalite eidi kabul etmi tir". Ar yahut basit dedi i nerme modalitesiz nermedir. Aristo'ya gre "zorunlu, ba ka olrna dir' 89. "Kontenjan, zorunlu olmayan ve var olmas nda mknszlk olmakszn varl fark edilendir"". Aristo'nUn kabul ettii yukarda zikretti imiz nerme eidine misl verelim: 1 Basit nerme: A, B dir. 2 Zorunlu nerme: A, B di - .zorunludur, yani A'n n B olmas zorunludur. 3 Kontenjan (yahut mmkn) nerme: A, B dir kontenjand r veya A nn B olm,s kontenjandir91.
Klasik Bat mantklar nda modal nermeler:

Aristo mantk anlayn' devam ettiren Avrupa mantklan model nermeler zerinde daha fazla durmu ve ondan mlhem olarak ele ald klar modal ner88 TRICOT, TraiM de Logique, 136; HAMELIN, Le Systcsme d'Aristote, s. 190. 89 ARISTO, ~physique, Tricot, Frans zca tere. Tom. I, s. 259. 90 ARISTO, Organon III, Birinci Analitikler, Atademir tere, s. 140. 91 ARISTO'da modal nermeler iin geni bilgi, bk. N. NER, ayn eser.

77

meleri karma k (Complexe ) nermeler aras nda zi krederek daha sistemli bir ekilde incelem lerdir" Ortaa Bat mantk larna gre bir nermeyi u drt "mod" dan biri de iikli e uratabilir: Mmkn, kontenjan, imkns z ve zorunlu. Bu suretle Aristo'da iki olan modalite say s drde kyor. neden de belirtti imiz gibi Aristo,nermeler'de bu drt modalite e idinden bahsetmi ti. Fakat Birinci Analitikler'de modaliteyi i lerken ikisini dikkate almtr. Avrupa mant klar nermeler'den mlhem olarak konuyu ele almlard r. Modal nerme karma k nerme olduuna gre, Bat mantklar as l nermeye dictum, tli nermeye modus diyorlar. Modus; mmkn, imk ii-s71" 'Er , -7 i.Wrive zorunlu labilir. Ate steakttr, zorunludur (biz ter dilimizde yle ifade ederiz Ate in scak olmas zorunludur) nermesinde ate scakt r asl nerme yani --clict--- n, zorunludur ise modusdur. Bunlarn olumlu ve - uolumsuzluu da dikkate al nnca sekiz ili ki ortaya kar. Dictum'un da niteli i ele al nnca onalt e idi ortaya kar: 1 Dictum olumlu modus mmkn olumlu kontenjan " 2 3 imknsz 4 zorunlu 5 mmkn olumsuz 6 imkansz
14

1,

92 Bat mantklarnda modal nermeleri a klamak iin u eserlerden faydaland k : Logique de Port-Royal; GOBLOT, TraW de -Logique; P. JANET ve G. SEA iLLES, Histoire de la Philosophie; TRCOT, Traite de Logique Formelle; H.D. GARDE L, initiation
Philosophie de Saint Thomas d' Aquin.

78

L ,

.1.. e .........- L.,- ,39 99

LI"
f

7 ---94 8 " 9 Dictum olumsuz

10

"

"
" " "

ff ff

99 ff f9

11 12 13 14 15 16

" ,,

" " ,,
"
9 ff

"

,,,-......--.------L-" kontenjan zorunlu mmkn olumlu ,, imkansz ,, kontenjan zorunlu mmkn olumsuz imkansz kontenjan zorunlu
95 99 93

Onalt nerme tipi drt grupta toplan r ve A, E, I, U harfleri ile gsterilir. 1 Dictum olumlu modus olumlu A 2 Dictum olumsuz modus olumlu E 3 Dictum olumlu modus olumsuz I 4 Dictum olumsuz modus olumsuz U Bu hadler skolastiin modalite teorisini zetleyen u drt kelimeden al nmtr. Purpurea, Iliace Amabimus, Edentuli. Kelimelerin ilk sesli harfleri mmkn'n drt eklini gsterir. Purpurea'n n U su, dictum ve .modus'un olumsuziuunu gsterir. Mesela, Dnyann yuvarlak olmamas mmkn de ildir. Iliace'nin I s , yalnz mod us'un olumsuzluunu gsterir. Dnyann yuvarlak olmas mmkn de ildir. Amabimts'un A s iki nermenin de olumlu olduunu gsterir: Dnyann yuvarlak olmas mmkndr. Edantuli'nin E si yalnz modus'un olumlu olduunu gsterir: Dnyann yuvarlak olmamas mmkndr. Bu ekilde, kelimelerin ikinci sesli harfleri kontenjann drt eklini; nc sesli harfleri imkanszn drt eklini ve drdnc sesli harfleri zorunlu' nun drt eklini gsterirler. 79

Zikredilen drt kelimenin ikinci bir zelli i daha vardr: Kelimeler ierisindeki modlar dikkate al nrsa, bunlardan hepsi birlikte do ru veya hepsi birlikte yanl olur. Misl olarak Amabimus'u alal m: Sesli harfler sra ile AA I U. Yukar daki kurala uygun olarak nermeleri yazal m:
A Dnyan n yuvarlak olmas mmkndr* A Dnyan n yuvarlak olmas kontenjandr. I Dnyan n yuvarlak olmas inknsz deildir. U Dnyann yuvarlak olmamas zorunlu deildir.

Bu drt nerme ya birlikte yanl olur veya bir, ru olur. Di er kelimeler de ayn ekilde al-liktedo nabilir. Grlyor ki Ortaa Bat nantklar, Aristo'dan mlhem olarak ele, ald klar modalite bahsini gayet sistemli bir ekilde ilemilerdir.
Kant'ta modal nermeler:

Kant'a gre modalite-hkrnn muhtevas ile ilgisiolmayan, zihnin tamamen- ekle ait bir fonksiyonudur. Modalite bakmndan hkrrler, problematique, assertorique ve apodictique diye e ayr lr: Tasclik veya inkrda, basit bir imkn ifade eden hkmler problematik; gere i ifade eden hkmler assertorik; zorunlulu u ifade eden hkmler de apodiktiktir. A. Virieux-Reymond, Kant' n bu l modalitesini yle aklyor : Assertorik, olgu hakikati olarak tasdik edilen Mesel, Paris Fransan bakentidir. Bu n hkm gere e uyar fakat tarihi artlar ba ka olsayd dier bir ehir Fransa'n n bakenti olabilirdi.
80

Problematik basit bir imkn ifade eden hkmlerdir. Fezann bkilkl (courbure) sebebiyle kclinat belki sm rldr. Apodiktik, akl hakikatlerini ifade eden hkmler dir. Dairenin ap merkezden geer. Daire'nin tanm kabul edildikten sonra bu hkmn z dd dnlemez". Gerek Aristo tefsircileri ve gerek Ortaa Bat mantklarna gre modal nermeler karma k nermelerdir. Karma k olmayan basit nermelerde bir modalite bahis konusu deildir. Kant'ta ise her hkmn modalitesi vard r. Bu bakmdan Kant' n modalite anlay eskilerden farkl dr".
slam mantk lar nda modal nermeler:

slam mant klarnn modalite anlay ile, Bat mantklarnn modalite anlay arasnda olduu gibi, slm mantklar arasnda da farkl iki gr mevputtur. "Mtekaddimin" ve "mteahhirin"", modaliteyi farkl -.olarak ele al p incelemi lerdi . A Mtekaddimin:
M tekaddimirt e_kabll ediyor : v imkr (possibilite), i ntina (inpossibilite) ve, c ub (zorunluluk-n&e.;;Tii"
-

93 A. VIR REUX-REYMOND, La Logique Formelle, s. 17. 94 Kant'da modalite iin .bk. N. ner, ayn. esr. 95 M. AL_ AYN , Darulfnn ilahiyat Fakltesi Mecmuas nda (Sene 3, say 10, 1928) yay nlad Trk Mant klar adl makalesinde, Sadettin Taftazani'den nce gelenlere mtekaddimin, sonra gelenlere muteahhirin denir diyor. 96 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 90; ISMAIL HAKKI, Miyar alUlum, s. 48, Felsefe Dersleri, s. 137.

81

 slam rnant klarnda bu trl modalite ay rm bni Sina gelene ine uyularak yap lmtr. Daha nce Farabrde durum farkl idi: Farabrye gre "ilk cihetler (modalite) trldr: Zaruri, mmkn ve mutlak"97 Bu ay rm Aristo'nun yukar da belirttiimiz nerme tipini 'kar lar. Aristo tefsircilerine gre, basit nerme modalitesiz ner ne olarak kabul ediliyordu. Farabi basiti kar layan mutlak' da yukardaki cmlesinde bir modalite e idi saymakla Aristo'dan ayr lm grlmekte ise-de, mutlak' n modalitesinin dier modalitelerden ayr ldn sylyor. "Mutlakta adet, btn cihet (modalite) bildiren unsurlar ortadan kald rmak ve ne zarureti ne de in .kn aa vurmakt r.. cihetle in kaldrl onun iin cihet makam na geer"". Bu ifade ile Farabrn.in de tpk Aristo gibi iki modalite kabul etti i anla l r. Mtekaddimin denilen slam mant k lar Farabrden ayrlarak, zikretti imiz modalite e idini kabul ediyorlar. 1 Zorunluluk (vcub), "vcub-u zati" ve cubu bilgayr" diye ikiye ayr lr. Bunlardan birincisinde zorunluluk "zat- mevzu" dan yani, konunun znden, asl varlndan gelir. Mesela: Allah alin dir (bilicidir), insan natkt r (akll konuucu), nermekrinde konu-ile yklem aras ndaki ban zorunlulu u. "vcub-u zati" dir. nki bilme Allah n zne ait olduu gibi, natk oh-na-da insan n zne aittir. E er zorunluluk. zden gelmiyorsa ona da "vcub-u bilgayr" denilir. Mesela, nsan yaz yazarken parmak?

97 FARAB , Peri Hermeneias Kitab, Arat rma IV, 1966 dan ayr basm, s. 29. Eseri yay nlayan ve tercme eden Mbahat Kyel. 98 Farabl ,ayn. esr.

82

larnn hareket etmesi zorunludur, fakat bu zorunluluk

onun znden gelmez. 2 ndu" Bireyin kendisinden varl ile yokluunu iktiza etmesidir ; "imkan-1 has" ve "imkan- am" diye ikiye ayrlr99. "imkan-1 has" hem var olma hem de yok olma ynnden zorunluluu olumsuz klmaktadr. nsan ktiptir nermesinde, insan n katip olmas veya olmamasnda zorunluluk yoktur. Bu nerme bir "imkan- hass'" ,ifade eder. "Imkan- m": yalnz bir taraftan, yani ya varolma veya yokolma tarafndan zorunluluu olumsuz klmaktadr. Her ate scalar nermesinde, atein scak olmas zorunludur, fakat s cak olmamas zorunlu deildir. 3 i nti a imlcnszlk) "z d varlmda yokluunu gerektirme zorunlulu udur" 19. "Vcub", "imkn" ve "imiina" terimlerinden kasdedilen anlam aydnlatmak iin eski mant k kitaplarnn ounda verilen misal udur: Atein scak olmas zorunlu, souk olmas imkansz ,snmesi mmkndr. Bunlar nerme halinde yazalm:
Ate in scak olmas zorunludur. Atein souk olmas imkns zchr. Ate in snmesi mmkndr.

slam mantklar modaliteyi bu tarzda -aklarken dayand klar kaynak bni Sina'nn eserleridir. bni Sina ise, Bat Ortaa mantklar gibi, Aristo-'
99 ISMAIL HAKKI (Izmrli), imkn- m' imIcn- hs'rcontingence ile karlyor. Felsefe Dersleri, s. 138. 100 ISMAIL HAKKI, Felsefe Dersleri, s. 138.

83

VI 140 L

nunOrganon adl eserinin ikinci kitab olan nermeler'den mlhemdir. "Yaln z kontenjan' listeden karp inkn ierisinde mtalaa etmi tir" . B

Mteahhirin:

"Mteahhirin" eskilerin modalitesine kar lk, zorunluluk,_skyam, fiil ve imkn diye drt modalite kabul ederler. Ad geen drt modalitenin farkllklar ve birbirleri ile Olan ili kileri dikkate al narak e itli modal nermelerden bahsederler. Genellikle sekizi basit, yedisi mrekkep olmak zere onbe modal nermenin zerinde ok durulur 102. Yalnz bu saylar sabit de ildir. Bazan basitler ondrde karlr, bileiklerin de yediden fazla olabilece i sylenir'''. Drt modaliteyi esas alarak modal nermelerin eitlenmesi u esasa dayan r: nermeler ihtiva ettikleri hkm says daha dorusu modalite saysna gre, basit ve bile ik olurlar. Basit nermeler tek modaliteyi ihtiva eder. Her gvercin bilfii 1 uucudur nermesi basit bir nermedir. inde tek modalite vardr o da fiildir. Her gvercin Will uucudur fakat devaml deil. Bu nerrne ise.iki moda-. lite ihtiva ediyor; birincissi fiil, ikincisi devamd r.

Basit Modal nermeler: Basit nerme trletini saymadan nce, bunlar n farkllamasulda esas olan, drt modalitden her birinin nasl eitlendiini grelim:
101 1. MADKOUR, l'Organon d' Artstote dans le Monde Arabe, s. 176. 102 GELENBE-Vi, ayn. esr. c. II, s. 77 vd; AHMET CEVDET, ayn. esr. 92 vd; RAIT, ayn. esr. s. 65 vd, 103 GELENBEV, ayn. esr. c. II, s. 96; MEHMET TAHIR, Zilbdetid Muhtelitat min'et Tasdikat, s. 3.

84

a Zorunluluk: slam mant klar alt eit zorunluluun bulunduunu sylerler. 1 Konunun znden (zat-essence) kan zorunluluk.
2 "Zat- mev "un btn vakitlerinde, nisbetin yani yklernin konuya yklenrnesinin zorunlulu u, buna "zaruret-i zatiye" denilir. 3 "Zat- mevzu"un "vas f mevn" ile vasflandrlmas art ile olan zorunluluk. Buna da "zaruret-i vasfiye" denir. 4 Belli vakittteki zorunluluk. 5 Belirsiz vakitteki zorunluluk. 6 Yklemin artna bal zorunluluk. Modal nermelerin e itlenmesinde 2-3-4 ve 5. zorunluluklar kullan lmtr. b Devam: Bir konunun z (zat- mevzu) bir de konunun vasf (yasf- mevzu) dikkate al narak iki trl devam kabul edilmi tir.

Fiil: Vuku bulduu zamana gre e itlenir. d imkn: Her zorunluluun kasnda bit imkn kablire-diTe-- -alt imkndan bahsedilirl". Bun-ek lardan yaln z bir tanesi dikkate al narak mmknden bir eit nerme kar lmt r. O da "mmkne-i amme"di "Hiniye-i mmkne" "mmkne-i daime" ve "mmkne-i vaktiye" de a ada grece imiz gibi zorunluluk dikkate al nm tr.
c imdi basit nermelerin e itlerini sayabiliriz.
104 Zorunluluk ve mmkn iin fazla bilgi, bk. GELENBEV , ayn. csr. s. 97 vd.

85

r
1

t_

"Zaruriye-i mutlaka": "Zat- mevzu mevcut olduka, yklernin konuya yklenmesinin zontllizluu ile hkmolunan nermelerdir. Her insan mevcut olduka zorunlu olarak hayvandr. Her insan mevcut olduka zorunlu olarak ta deildir. 2 Mesrute-i amme: "Vasf- mevzu" mevcut

r olduka yklemin konuya yklenmesinin zorunluluu ld

ile hkmolunan nermelerdir. Her yaz c yaz yazd mddete zorunlu olarak parmaklar' hareket eder. Her yazc yaz yazd mddete zorunlu olarak parmaklar hareketsiz deildir. 3 "Vaktiye-i mutlaka" : Belli bir zamanda, yk lemin konuya yklenmesinin zorunluluu ile hkmolunan nermelerdir. Ay "yakt heylule"de zorunlu olarak tutulurm. Ay "vakt- heylule" de zorunlu olarak kl deildir.
1/44N

4 "Mnteire-i mutlaka" : Belirsiz bir zamanda yklemin konuya yklenmesinin zorunluluu ile hkmolunan nermelerdir. Ay gecenin birinde zorunlu olarak tutulur. Ay gecenin birinde zorunlu olarak k vermez. 5 "Daime-i mutlaka" : "Zat- rnevzu" mevcut oldukca nisbetin devam ile hkmolunan nermelerdir Her insan mevcut olduka devaml olarak hayvandr.
105 Vakt- heylule, gnein, arzn ve ayn, ayn dzlein ve ayn dorultuda ve arzn gnele ayn arasnda bulunduu vakittir.

86

Her insan mevcut olduka devaml olarak k deilye-i amme": "Vasf- mevzu" devaml in konuya yklenmesihin devam ile rmelerd ir. yaz yazd mddete daima parmaklar hare

Her yaz c yaz yazd mddete daima parmaklar: hareketsiz deildir. 15" 7 "Mutlaka-i amme" : N sbetin fiiliyeti ile, yani yklemin. konuya yklenm.esinin, bir defa olsun fiile kmas ile hkmolunan nermelerdir. Her gvercin bilfiil 1.ucudur Anka bilfiil uucu 8 "Mmkn-i afflme": Yklemin konuya bir imkn ile yklenmesi ile meydana gelen nermelerdir. Her ate bilimkn s caktr. Her'ate bilinkn souk deildirt06. Bileik Modal nermeler: Basit nermeler. devam ve zorunluluk mcdaliteleri ile kay tlanarak bile ik nermeler elde edilir.
106 Miltekaddiininden bahsederken, ate in Sdk olmas zorunlulua misal verilmi ti. Burada ate in scakl imkan'a misal veriliyor. imkandan kas t udur: nermedeki nisbetin, yani yklemin konuya yklenmesinin ters ynden zorunlulu unun imkans z kil nrnasd r. Yani atein scak olmamas n n zorunluluu imkans z k l nmt r. nceledegimiz mant k kitaplar nn ounda nrnkne-i mme iin, bizim ald gmz misal verilmi tir. Gelenbevi' nin, mmkne-i mme iin verdi i misal udur: "Her insan imkan- am ile katiptir".

87

1 "Merute-i hasse": zn (zatn) devams zl ile kaytlanan "me rute-i mme'ye denir. Her yazc madem yaz cdr bizzat parmaklar hareket eder, lakin haddizatnda devaml deil. 2 "rfiye-i hasse": zn (zatn) devamszl ile kaytlanan "rfiye-i amme" ye denir. Her yazc yaz yazd mddete devaml olarak parmaklar' hareket eder lakin haddizatnda devaml deil. 3 "Vaktiye-i la daime" veya "vaktiye": zn devamszl ile kaytlanan "vaktiye-i mutlaka"ya denir. Ay vakti heylule'de zorunlu olarak tutulur, lakin aslnda devaml deil. 4 "Mnteire-i la daime": veya "mntesire" : Devamszlkla kaytlanan "Mnte ire-i mutlaka"ya denir. Bir gn zorunlu olarak ay tutulur lakin devaml deildir. 5 "Vcudiye-i la daime": Devamszlkla kaytlanan "mutlaka-i amme"ye denir. Her gii;ercin bifiil uucudur lkin.devanl 6 "Vcudiye-i la zaruriye": Yklemi i konuya yklenmesinin zorunlu olmamas ile kaytlanan "mutlaka-i mme"ye denir. Her insan bilfiil glcdr lkin bu glclk zorunlu deildir. 7 Mmkn-i hasse" : Yklemin konuya yklenmesinin zorunlu olmamast ile kay tlanan "mmkne-i amme"ye denir. 88

Her insan bilimkan yaz cdr fakat zorunlu deil. Misllerle akladmz bu onbe nerme, mantklar tarafndan en ok dikkate al nan nermelerdir. Bunlardan baka u nermelerden de bahsedilirr7. "Mutlaka i vaktiye": Yklemin konuya yklenmesi belli bir zamanda olup nisbetin tahakkuku ile hkm.olunan ne melerdir.
,

Ay bilfiil "vakti heylule"de tutulur. "Mutlaka-i mnte ire": Yklemin knuya yklenmesi, fiilin olduu vakitte vuku bulan nermelere denir. Ay' n varolduu vakitlerin birinde ay fiilen tutulur.

.24444 ,A6' "Hiniye-i mutlaka":

, 4

Hkm "vasf mevzu"un baz vakitlerinde; fiilen gerekle mei ile verilirse, "hiniye-i niutlaka" denir. Her zatuleenpli bu hastaln devam ettii zamanlarn bazsnda ksiirr. "Hiniye i la daime": Hiniye-i mutlaka" devamszlkla kaytlamrsa "Hiniye-i la daime" olur.
-

Her zatlcenpli bu hastaln devam ettii 'zamanlarn bazsnda ksrr lakin devaml deil. "Hiniye i mlimkne": nermede ayk r ynden, yani nerme olumlu ise olumsuz, olumsuz ise olumlu yrlden zorunluluun olumsuz k lnmas ile hkmolunan nermelerdir.
-

Her zatlcenpli, zatlcenp olduunda ksrmesi mmkndr.

107 GELENBEV, ayn. esr. s. 96 vd.; MEHMET TAHIR, ayn. esr. s. 3. Misaller Gelenbevi'den al nmt r.

89

vaktiye": Konunun var oldu u vakitlerin birinde, aykr ynden zorunlulu un lumsuz klnmas ile hkmedilen nermelerdir. Ay "vakt- heylule" de "imkan din" ile tutulur. Burada bir taraftan zorunlulu un olumsuz klnmas ile hkmedilmi tir. Olumsuz k lnan zo unluluk, ay' n "vakt- haylule"de tutulmama zorunlulu udur. Mteahhirin'e gre modal nermelerin e itlenmesinde zaman' n nemli bir rol oYnad_grlyer. Hernekadar bu mant klar zaman' ayr bir modalife ekli olarak sayma nalarsa da modal nermelerin eitlenmesinde zaman n ikinci dereceden bir modalite olarak telkki edildi i anlalyor. "Vaktiye-i mutlaka", "mnte ire-i mutlaka", vaktiyc-i l daime", "mnteire-i l daime", "mutlaka--i vaktiye", "hiniye-i mutlaka" ve "mmkne-i vaktiye"nin farkl lamalarnda esas rol oynayan zaman faktrdr. Mesel: Ay vakt- heylule'de zorunlu olarak tutulur. Ay gecenin birinde zorunlu olarak tutulur. Her iki nermede de zorunluluk bir kayda tbi tutulrnutur, bu da zamand r. Ay' n tutulmas zorunludur. Ne zaman ? "Vakt- heylle"de veya gecenin birinde. Grlyor ki bu tip nermelerde zaman adeta ikinci dereceden bir modalite olarak i in ierisine giriyor.
NERMELER ARASI ILIKILER

Bu balk altnda kar olma (tekabl-opposition) ve dndrme (akis - conversion filin ne olduu F'sfeT le51ctir. Klsik mant n bu iki konusu90

v\.
nu slam mantklar nermeler blmnde "ahka n- kazaya" ad altnda, Bat mantkc lar ise genellikle ak l yrtme (raisonnement) blmnde, vastasz karsama (l'inference imniediate) ad altnda incelerTei- Hangi balk altnda incelenirse incelensin bahsedilen ayn eydir. slam mant klar, aada greceirniz gibi, iki nermeyi ele al p birbiri ile olan ilikilerini Bat mantk lar ise bu iki nerme aras ndaki ilikinin altnda bhnian ak l yrtmeyi esas alm slardr. Burada sz konusu olan yklemli nermelerdir: vv. KAR IOLMA Ayn terimlerden yap lm iki n.3rme, ya nicelik, _ya nitelik veya hem nicelik hem nitelik bak mndan birbirinden farkl iseler, bu iki nermearasnidaka ji= olma vardr. Bu artlar iinde iki nerme biribirriffe -Ya it'd r, ya altkar t'dr, ya eli iktir 'veya al- kar t k't r.
1 Kart (mutezad - centraire) nermeler:

Konu ye yklemi ayn olan iki tmel nerme nitelik bakmndan farkl iseler bunlara kar t nermeler denir. a Eer tmel olumlu do ru ise, tmel olumsuz yanl olur. -(iffibir insan lml de ildir Btn insanlar lmldr

b Eer tnel olumsuz do ru ise, tmel olumlu yanlt r. Hibir at iki ayakl deildir 'I) Btn atlar iki ayakhdr
91

c Eer tmel olumlu yanl " ise, tmel olumsuz doru veya yanl olabilir.
Btn insanlar retmendir Hibir insan rettnen deildir Btn insanlar kutur Hibir Insan ku deildir Yanl Yanl Yanl Doru

d Eer tmel olumsuz yanl ise, tmel olumlu doru veya yanl olabilir. Hibir ku kanat!, deildir Btn ku lar kanatldr Hibir insan retmen deildir Btn insanlar - retmendir Yanl Doru Yanl Yanl

Demek ki, kart nermelerden birisi do ru ise, onun kartnn yanl olduu sylenebilir. Fakat e er birisi yanl ise, dierinin doru veya yanl olduu kar lamaz. 2 Altkart (Taht- Mutezad, Subcontraire) nermeler: Konu ve yklemleri ayn olan iki tikel nerme, nitelik bakmndan farkl iseler bunlara altkar t nermeler denir. a Eer tikel olumlu doru ise, tikel olumsuz doru veya yanl olabilir. Baz insanlar retmendir Baz insanlar retmen deildir Baz insanlar lmldr Baz insanlar lml deildir Doru Doru Do u Yanl

b Eer tikel olumsuz do ru ise, tikel olumlu dogru veya, yanl olabilir. 92

Baz insanlar bilgin deildir Baz insanlar bilgindir Baz insanlar lmsz deildir Baz insanlar lmszdr

Doru Doru Doru Yanl

c Eer tikel olumlu yanl ise, tikel olumsuz dorudur. Yanl Baz atlar iki ayakhdr Doru Baz atlar iki ayakl deildir d Eer tikel olumsuz yanl ise, tikel olumlu dorudur. Baz insanlar canl deildir Baz insanlar eanhd r Yanl Doru

3 Alt k (Mtedahil, Subalterne) onermeler: Konu ve yklemi ayn olan iki ne1-_03yaIn z nicelik bakmndan farkl olup da nitelik bakmndan 1 ayni olursa bu iki nerme birbiriyle alt ktr, Tmel olumlu ile tikel olumlu, tmel olumsuz ile tikel olumsuz nermeler biribiriyle a ltktr. Doruluk ve yanl lk bakmndan alt k nermeler aras nda u ilikiler vard r:

'2--

a Eer tmel olumlu ve tmel olumsuz do ru iseler, bunlar n altklar oldu tikel olumlu ve t kel olumsuz da doru olur. Btn insanlar lmldr Baz insanlar lmldr Hibir insan at deildir Baz insan at deildir Doru Doru Doru Doru

b Eer tmeller yanl iseler onlar n alt klar olan tikeller bazan do ru bazan yanl olurlar. 93

Btn insanlar iyi ahlkhdr Baz insanlar iyi ahliikldr Hibir insan retmen deildir Baz insanlar retmen deildir Btn atlar iki ayakldr Baz atlar iki ayakldr

Dpru . Doru Yanl Doru Yanl - Yanl

c Eer tikeller do ru iseler, bunlar n altklar olan tmeller bazan do ru. bazan yanl olurlar._
Baz insanlar lmldr Btn insanlar lmldr Baz insanlar retmen deildir Hibir insan retmen deildir

Doru Doru Doru Yanl

d -Eer tikeller yanl ise, onlarn altklar olan tmeller de yanl t r. Baz insanlar lmszdr Yanl Btn insanlar lmszdr Yanl 4 meler:
eliik (Mtenakz, Contradictoire) ner-

Konu ve yklemleri ayn olan iki nerme, hem nitelik hem de nicelik bak mndan birbirinden farkl olursa bu iki nerme birbiriyle eli iktir denir. Tmel olumlu ile tikel olumsuz, tmel olumsuzla tikel 'olumlu nermeler eli iktir.
Btn insanlar Baz insanlar lml deildir Hibir kas drt ayakl deildir Baz ku lar drt ayakldr

eli ik olan iki nermeden biri do ru ise, zorun- lu olarak. di eri yanl tr. Bu drt kar olum yle bir ekille gsterilebilir : 94

A L T K

ALT K AR IT

/DNDRME Bir nermeyi dndrme, onun niteli ini bozmadan, yklemini konu, konu-sunu Jklenmmaktir. islm mantike larma gre dilz...dnd ii r mP (Aks nstevi) ve ters dndrme (Aks-i nk z) diye iki trl olur'". Dz dndrme: Bir nermenin olumlu ve olumsuzlu . una, doru ve yanl ligma dokunmadan, yklemini konu, konusunu yklem yapmakt r. a Tmel olumlu nermenin dz dndrmesi tikel olumlu olur.

Btn insanlar,lmldr Baz tttdler insandi'

108 GELENBEV, ayn. esr. c, 146, AHMED CEVDET, ayn, esr. s. 54, AL SEDAD, ayn. esr. s. 52, SMAL HAKKI, Mi' s.. 51, Felsefe Dersleri s. 169.
)1 ,

95

b Tikel olumlunun dz dndrmesi, tikel olumlu olur. Baz beyazlar insandr Baz insanlar beyazdr c Tmel olumsuzun dz dndrmesi, trnel olumsuz olur. Hi bir aa ta deildir Hibir ta aa deildir d Tikel olumsuzun dz dndrmesi olmaz. nki sonu bazan do ru Imzan yanl olur. Baz insanlar a a deildir Baz aalar insan deildir Baz insan retmen deildir Baz retmenler insan deildir Doru Doru Doru Yanl

Bat mant klar dz dndrmenin u iki Mantk aksiyomuna dayand n sylerler1 . Birinci aksiyon: Btn olumlu nermelerde yklem, kaplamnn bir ksm irealn.Mtr.Her insan lmldr nermesi, insan n baz lmllerden olduuna i aret eder. lml burada till_olatak_al nmtr,_ -lcincLaksiyon : Olumsuz nermelerde yklem btn kaplam ile alnmt r. nk ousuz nermel m de konu, yklemin btn kaplam nn d nda bn ak lmtr. nsan bir srngen de ildir, nermesinde, insan srngenler s nfnn d nda braklmtr. Yani, riermede yklem Cilan srngen, tmel olarak al nmt r.

109 GOBLOT, TraW de Logique, s. 214; RABIER, Leons de Philosophie T. II, s. 40.

96

Bu aksiyomlarla, tmel ve tikel olumlu nemelerin dndrmede rirrin ,tkel 6TumTu, tmel olumsuz nermenin dndrmesinin tmel olumsuz olduu prensibe balanml oluyor.
---,J ,

ikinci aksiyoma dayanlarak tikel olumsuz bir onermenin neden dndrlemiyece i de daha iyi anlal r; yle ki: Tikel olumsuzdakonu tikel, yklem tmel alnmtr. Dndrlnce, tmel olarak al nan yklem, konu olacak ve nerme tikel oldu u iin tikel olmas gerekecektir. Asl nermede tikel olarak al nan konu, dndrlnce, nerme olumsuz oldu u iin tmeli ifade etmesi gerekecektir. Her iki hal de nermenin esasna aykrdr. nki, dndrmede terimlerin kaplamm n dei memesi lazmdr. Hamilton'un kar koymas : Klasik mantkta aksiyom olarak kabul edilen yukardaki iki genel kurala Hamilton, yklemin niceliini ele al tarz ile kar koyuyor. Yklemin niceli i bahsinde Hamilton'un fikirlerini grmtk. Onun, olumlu toto-totale ve olumlu parti-totale'da yklem tmel; olumsuz toto-partilelle ve olumsuz parti-partielle'de yklem tikel al nmt . Hamilton'un bu fikri kabul edilince klasik mant n dndrme ekilleri de dei ir. Hamilton'un fikrinin reddi: Hamilton, yklemin niceliini yorumlama ekliyle klasik mantn yukarda zikredilen iki askiyomuna kar km ise de, Hamilton'dan sonra gelenler onun bu fikrinin dourduu glkleri red ve bu konuda klasik mant k yolunu takip etmi lerdir. 97

Harnilton'a yap lan itirazlar yle zetlenebilir: 1 Olumlu nermelerde yklemi te kil eden terimin btn kaplam ile alnabilecei iddias doru deildir. Olumlu toto-total ve olumlu parti-totale muteber nermeler olamaz. Hatt, yklem yaln z konuya hasredilmi bile olsa. nki : a "nsan akll hayvandr" nermesinde, e er yklemin tmel olduu iddia edilirse, o zaman nermeni asl anlamndan baka anlam tayan, ikinci bir nerme daha oltaya kar. O da, udur: "Btn akll hayvanlar insandr". Bu nerrne ile birinci nermenin farkl tasdikler oldu u u farkl sorulara cevap vermeleri ile anla l r: nsan ak ll bir hayvan midir? nsan d nda baka ak ll hayvanlar var =t r? Bu sorulardan bir ncisi, insan kavranunn incelenmesi ile, ikincisi insan d ndaki hayvanlar s nfnn incelenmesiyle anla lr. Bu durumda toto-totale kabul edilen, ele aldmz nermenin analizinden birbi, rinden farkl u iki hkm km olur: Btn insanlar ak ll hayvand r. Btn ak ll hayvanlar insand r. Demek ki olumlu nermelerde yklemi tmel telkki etme fikri kar kla sebep olur'. b , Eer yklem tmel olarak al nrsa, konunun her ferdine de tmel olarak uygulanmal dr. Bu ise sama olur. Mesela, btn genler btn kenarl poligonlardr, nermesinde, baz genler btn kenarl poligonlardr demek imkans zdrm.
110 RABIER, ayn. esr. s. 42-43. 111 TRICOT, TraiM de Logique Formelle, s. 128-129.

98

2 Olumsuz nermelerde yklemin kaplamnm bir ksm ile ele alnabilecei iddias da doru deildir. Yani, olumsuz toto-partielle ve olumsuz parti-patielle muteber nermeler olamaz. "Hibir gen baz ekenarl ekil deildir", totopartielle nermesini alal m. Bunun dndrlmesi, "Baz ekenarl ekil hi bir gen deildir", olur. Hamilton burada, "Baz ekenarl ekil" in tikel olduunu sylyor ki doru deildir. Hamilton'un zerinde durduu "Baz" kelimesidir. "Baz " kelimesi iki anlamldr. 1 "Baz" belirtilmemi herhangi bir mikdar olabilir. Bu anlamda eldeki neme unu ifade eder. Hibir gen herhangi bir say da ekenarl ekil deildir. Yani tane bir dahi olsa de ildir demektir. Bunun anlam ise, hibir gen hibir e kenarl ekil deildir, olur. Burada ise grld gibi yklein, tmel olarak al nmtr. 2 Hamilton, "baz " kelimesinden belirtilmi o' bir mikdar anlyor. Yukardaki nermede u veya bil ekenarl ekiller demektir. Bu durumda da baz ekenarl ekiller tmel (tekil de olsa) yani kaplammm tmyle alnmtr. Konu btn olarak -d arda biraklmtr. O halde, olumsuz bir nermenin yklemi hibir zaman tikel olarak al namaz'''.
o** Ters dndrmek Bir nermenin olumlu veya olumsuzluk'una, do ru ve yanllma dok m. 1.1 ,GI usmun eli i

yu em; ykleminin eli iini konu yapmaktr, Ters dndrrmede olumlular n durumu dz dndrmedeki
112 RABIER, ayn. esr, s. 43-44, TRICOT, ayn. esr. s. 130.

99

olurnsuzlarm, olumsuzlar n durumu ise dz dndrmedeki olumlularn durumu gibidir. a Tmel olumlunun ters dndrmesi tmel . olumlu olur. Her insan hayvanchr, nermesinin ters dndrmesi Her hayvan olmayan insan olmayandir, olur. b Tikel olumlunun ters dndrmesi olmaz. c Tmel olumsuzm ters dndrmesi tikel olumsuzdur. Hibir insan aa deildir. Baz aa olmayan insan olmayan deildir. d Tikel olumsuzun ters dndrmesi tikel olumsuz olur.
Baz insan retmen deildir. Baz retmen olmayan insan olmayan deildir. artl nermelerin dndrlmesi:

'Buraya kadar grdklerimiz yklemli nermelerle ilgiliydi. Islm mantklar , artl nermelerin de dn, drlebileceini dnmlerdir. artl nermelerden yalnz biti ik artl -nermelerin dndrlmesi yap lr. Her ne zaman gne doarsa gndz olur; nermesinin dz dndrmesi: Bazan gndz olur ise gne domu olur, nermesidir. TerS dndiirmesi ise : Her ne zaman gndz olmaz ise, gne domu olmaz deildir, olur. Dier artl nermelerin. yani "Rastlantl" olan bitiik artl ile ayrk artl nermelerin dndrlmesine itibar edilmemi tir'''.
113 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 56, ISMAIL HAKKI, Mrydr'ul Ulm s. 53.

100

Modal nermelerin dndrlmesi:

slam mantklar mcdaliteli nermelerin dndrlmesi zerinde de durmu lardr. Modaliteli nermelerde dndrme sz konusu olunca, ok tan nm olan u on zerinde durulur : "Zaruriye-i mutlaka", "Daime-i Mutlaka", "rfiye-i amme'" "Me rute-i mme", "rfiye-i Hsse", "Me rute-i Hisse", "Vaktiye-i Mutlaka" "Mnte ire-i mutlaka", "Vcudiye-i la Daime" "Vcudiye-i la Zaruriye", "Mutlaka-i mme", "Mmkine-i anme", "Mmkine-i Hisse" Bu on nermenin olumlu ve olumsuzluklarma gre dndrmeleri de iir. Modaliteli nermelerin dndrlmesi ileride grece imiz gibi kyasn modalitesinde kullanlr. Modaliteli nermelerin dndrlme sinde, asl nerme, nceden grd mz kurallara gre dndrllir, bu dndrmede nermenin modalite si de deiir.

,(, 4 s1 y

Olumlular n dndrlmesi:

a Zaruriye-i mutlaka, dime-i mutlaka, rfiye-i mme, me rute-i mne'nin olumlularnn dndrlmesi, hiniye-i mutlaka olur. Bilindi i gibi, hiniye-i mutlaka vasf- mevzu' un baz vakitlerinde fiilin gereklemesiyle hkmedilen nermelerdir.

Mesela, her insan hayvandr, nermesini yukardaki drt modaliteden biri ile kaytlayalm, mesela zaruriye-i mutlaka ile. neme yle olur: Her insan zorunlu olarak hayvandr. Bu nermenin dndrmesi udur: Baz hayvan, hayvan olduka bilfiil insandr. Birinci'nerme zaruriye-i mutlaka, ikincisi hiniye'i 'mutlakad r. Birinci nerme do ru olunca ikincisi de doru olur. Bunun isbat yle yaplabilir: Eer son nerme
101

doru olmazsa onun eli ii dorudur. Yani, Hibir hayvan, hayvan olduka hibir zaman insan de ildir. Bunun dndrmesi ise, Hibir insan insan olduka hibir zaman hayvan deildir nermesidir. Bu ise yanltr. nki, ba langta kabul etti imiz, her insan zorunl olarak hayvand r'a zttr. O halde ishatn aradmz, baz hayvan hayvan olduka b:lfiil insandr nermesi dorudur. b Merute-i hsse ve rfiye-i hsse'nin olumlularnn dndrlmesi hiniye-i la dime olur. Hiniye-i la daime, zn (zat' n) devamszl ile kaytlanan mutlaka'dr. Mesel, her yazc mademki yaz cdr parmaklar' hareket eder, fakat, haddi zatnda devaml deil, merute-i hsse'sinin dndrmesi: Parmaklar hareket edenin baz s, parmaklar' hareket ettii mddete, yaz cdr, fakat devaml deil, diye hiniye-i la dime olur. c Vaktiye-i mutlaka, mnte ire-i mutlaka, vcudiye-i la dime, vcudiye-i la zaruriye ve mutlaka-i amme'nin olumlularnn dndrmesi mutlaka-i amme olur. Mesela, Her gvercin bilfiil uucudur lkin devaml deil, nermesi vcudiye-i la daime'dir. Bunun dndrlmesi, Baz uucular bilfiil glivercindir; diye mutlaka-i mme olur. d Mmkine-i mme ve nmkine-i hassenin dndrmeleri olmaz. 2 Olumsuzlarn dndrlmesi: Yukarda zikretti imiz on nermeden yalnz altsnn olumsuzlarnn dndrlmesi olur. Geri ka102

lan yedisinin dndrlmesi olmaz. Bu alt , nerme ise unlardr: Zaruriye-i mutlaka, Daime-i mutlaka, me rute-i mme, rfiye-i mme, me rute-i hasse ve rfiye-i hsse. Tmel olumsuz zaruriye-i mutlaka ve daime-i mutlaka= dndrmesi tmel olumsuz dime olur. Mesela, Hibir insan zorunlu olarak ta deildir, zaruriye'-i mutlakas nn dndrmesi: Hibir ta daini olarak insan deildir, diye daime-i mutlaka olur. b Tmel olumsuz me rute-i mme ve rfiye-i arnmenin dndrlmeleri, tmel olumsuz rfiye-i me olur. Mesela, Zorunlu olarak yazc, yaz yazd mddete parmaklar" hareketsiz deildir, merute-i mmesinin dndrmesi;daima parmaklar' hareketsiz olduk?' mddete, parmaklar, hareketsiz olan yazc deildir diye rfiye-i mme olur. c Tmel olumsuz me rute-i hssenin ve rfiye i hassenin dndrmeleri tmel olumsuz rfiye-i mme olur. Mesela, Her yaz yazan, daimi olarak deil, yaln z yaz yazd mddete parnaklar hareketsiz deildir, nermesi bir merute-i hassedir. Bunun 'dnd mesi : Daima parmaklar: hareketsiz olan, hareketsiz olduu mddetce yaz c deildir, diye rfiye-i mme olur. Genellikle tikel olumsuzlarm dndrlmeleri olmaz. Yaln z merute-i hsse ile rfiye-i hsse, nitelik ve nicelik bakmndan kendilerine uygun rfiye-i hasseye dndrlr 114.
114 Modaliteli nermelerin ddndrlmesi iin bak. GELENBEV , ayn. esr. c. II. s. 149-157.

103

DRDNC BLM

AKIL YRTME
Balangta mant kl dnmenin kendisini ak lyrtme (muhakenw, raisonnenent) de gsterdi ini sylemi tik. Genellikle 4,rl ak lyrtmeden bahsedilir: Dedksiyon (talil, deduction), tmevar m (istikra, induction), analoji (temsil, analogie)m. Klasik mantn en ok nem verdi i aklyrtme dedksiyondur. Dedksiyonda zihin bir veya bil ka hkmden hareket ederek zorunlu bir sonuca var r. Kyas dedksiyonun en mkemmel ekli olarak kabul edilir. Bu sebeple klasik mant k akl yrtmede esas olarak k yas almtr. Asl ama kyas incelemektir. Dier iki aklyrtme ekli olan tmevar m ve analoji ilerde grece imiz gibi, klasik mant klarn fazla nem verdikleri konular de ildir.
115 D&Iuction'un Osmanl ca kar l olan talil bugn pek kullanlmyor. Telaffuzu da eski dili bilmeyenlerce yanl yap l yor (a) ksa okunuyor. Bir ara bu terim, tmdengelim kelimesiyle kar land . Bu ise yanl anlamaya yol aar. nk her dedksiyon ekli tmden gelmez. Matematik dedksiyonda oldu u gibi. Hatt nc ekil kyastan disamis'de de tmden gelme yoktur. Bu sebeplerle imdilik dedksiyon kelimesini kulland k. Analoji de yle. Bu yabanc kelime bugn dilimizde yerleni gibidir. Osmanlca karl g olan temsil de dilimizde ba ka anlamlarda kullan ldndan analoji demeyi uygun bulduk.

104

ej,/^N.SAIL

KkWAS
Kyasm tan m :

Aristo kyas yle tanmlyor: "Kyas bir szdr ki kendisine, baz eylerin konulmasyla, bu konulan eylerden baka bil ey, sadece bunlar dolay syle zorunlu olarak kar" 16. Ayni fikir islam mantkalan tarafndan yle ifade ediliyor: "K yas nerrnelerden mrekkep bir delildir ki her ne vakit o nermeler teslim olunsa ondan bizzat di er bir nerme laz m Mesela: Her cisin deikendir. Her deiken sonradan olmadr. Bu nermeler kabul edilince, onlardan zorunlu olarak u nerme kar: Her cisim sonradan olmadr. nceden konan nermelerin her birine ncl ve nermelerden zorunlu olarak kan nermeye de sonu denilir. Verdi imiz misalde, her cisim deikendir ve her deiken sonradan olmadr nermeleri' ncllerdir. Her cisim sonradan olmadr nermesi ise sonutur.
Kyas eitleri:

Kyaslar ihtiva ettikleri nerrnelerin say ve trlerine gre e itlere ayr l rlar. Kyas e itlerini slam ve Avrupa klasik mant klar farkl ekilde s-flarlar. Ayn kyas tiplerinden bahsetmi olmalar- n
116 ARSTO, Organon III, Birinci Analitikler (Atademir tere). s. 5. 117 GELENBEV, Fenn-i Mantk (Abdunnafi tere). c. II, s. 176; AHMET CEVDET, Miyar- Sedad s. 67; . HAKKI, Miyar'ul
-Ulum, s. 56.

105

na ramen snflamada kabul ettikleri ilkenin farkl oluundan snflamalar ayr ayrdr. Biz burada slam ma.ntklarnn s nflamasn esas alarak kyaslar inceleyeceiz ve gerekti inde Avrupa mantklarnn farkl gr lerine yer verece iz. Kyaslar ilkin ierisinde bulundurduu nermelerin saysna gre basit ve bile ik (mrekkep) diye,ikiye ayrl r. Eer kyas iki ncl bir sonutan, yani nermeden meydana geliyorsa buna basit; iki nclden fazla 6rclden meydana geliyorsa buna da bileik kyas denit 1 t 8. BAST KIYASLAR ki nclden yap lan kyaslara basit k yaslar denir: Bunlar da kesin (iktiranl ) ve semeli (istis118 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 78; AL SEDAD, Mizan-ulUkul, s,78-79; RAIT, Mizan-ul' Makul, s. 122; SMAIL HAKKI, Miyar'ul-Ulum, s. 66. Klsik Avrupa mant klar basit ve bileik kyasla:dan bahsederken slm mantklaryla ayn ly kullanmamlardr. Onlar basit ve bileik ayrmnda kyastaki nermelerin say s deil de nerme eitlerini almlardr. Genellikle yklemli nermelerle yaplan k yaslara bsit yahut "eategorique", artl nermeerin ierisine girdigi k yasara da bileik (compos0 derler. Fakat inceledi imiz mantk kitaplarnda slm mantklannda olduu gibi basit ve bileik diye ak ve hepsinde mterek bir sm tlama yoktur. Esas olan basit ve kategorik denen kyas tipi ile onun d nda kalanlardr. Bu sonuncular eitli balklard incelenir. Bazan bile ik, bazan hypothtique, bazan conditionnel, conjonctif ve zel k yaslar diye incelenir. (Bk. Logique de Port - Royals. 198-248; LOUIS LILARD, Logique s. 3750; RABIER, Leons de Philosophie II , s. 69; GOBLOT, Traite de Logique, s. 216-244; J. MARITAUS, EMments de Philosophie IL s. 105-283; TR1COT, Traiti, de Logique, s. 277 vd. Fakat yukarda da dediimiz gibi hangi ad alt nda toplanrsa toplansn hep ayn kyas tipinden bahsedilir.

106

nalr 9 diye ikiye ayr lr. Eer kyasn _ sonucu nellerde anlam bak muidan ----bulunup da eklen bulunmazsa -buna kesin kyas denir. Mesela: Btn insanlar lmldr; Sokrat Insandr; Ohalde Sokrat lmldr. Bu kyasta Sokrat lmldr sonucu, anlam bakmndan, birinci nc}, yani btn insanlar lmldr nermesi iinde bulunmaktad r. Eer sonucun ayn yahut kar t hali (nakizi ) ncllerde-hem anlam bak mndan hem de ekil bakmndan bulunursi buna da semeli k yas denilir. Mesela: Eer mknats u cismi ekerse o cisirn demirdir; Mknats bu cisn i ekiyor; O halde bu cisin demirdir. Bu kiyasta, bu cisin demirdir nermesi hem anlam hem de ekil bak mndan birinci nclde vard r. Semeli kyasn bir ncl mutlaka artl bir nermedir. Kesin ve seneli kyaslar tanmlad ktan sonra onlar daha geni bir ekilde a klamaya geebiliriz.
119 ISMAIL HAKKI (izmirli) Felsefe Dersleri adl eserinde iktiranl kelimesini CatCgoriquele; istisnai! kelimesini Conjonctine karlamtr. Halbuki Catgorique terimi, Hypothtique yahut Conditionnel olmayan kar l olarak kullan l r. "Sylogisme Cat4orique" btn nermeleri catCgorique ner nelerden yani artl olmayan hkmlerden yaplan kyastr. (Bak LALANDE, Vocabulaire de La Philosophie,Cat&orique maddesi ve FOULQUIE. DictionaNe de la Langue Philosophique, ayn madde), Halbuki klsik Islm mant khlar greceimiz gibi artl nermelerden yaplm iktiranl kyastan da bahsederler.

107

-- KESIN KIYAS Kesin kyaslar (k yas iktirani) da yklemli kesin ve artl kesin diye ikiye ayrlr. Eer k yas yalnz yklemli nermelerden yap lrsa buna yklemli kesin; e er kyasn nclleri artl veya biri artl dieri yklemli nermelerden yap lrsa bunlara da ai tl kesin kyaslar denir.
-

A Yklemli kesin k yas:

Bat l rnant k lar n "eategoriqe" veya basit (sinple) dedikleri kyaslar bu k yaslard r. Gerek islam dnyas nda gerek bat da as l zerinde durulan kiyaslar yklemli kesin k yaslard r. Aristo da bunlar i ler. Aristo Organodda artl nermelerden yap lan kyaslara yer vermemi tir. a tl nermeleri ele alan ve artl nermelerle yap lan kyas teorisi yapanlar ilk defa Stoac lar, bu arada bilhassa Cprysippe'dir 120. Daha sonra gelen mant klar artl nermeleri ve bunlarla yap lan kyaslar Aristo mant na ilave etmi lerdir. yklemli kesin k yasta, - byk, kk ve orta diye terim bulunur. Sonucun yklemine byk terim, sonucun konusuna kk teri , her iki nclde tekrar ;:dilene de orta terim denilir. Byk terimin iinde bulunduu ncle byk nerme (kbra, majeure), kk terimin iinde bulundu u ncle de kk nerme (su ra, mineure) denilir.
120 TRICOT, TraW de Logique s. 227. Aristo'nun artl uner nclerden yapl kyaslar zerinde bir eser yazd fakat bunun kayboldugu iddia edilir. Fakat eski tefsirciler, artl ncllerle yap lan k yaslar teorisini Aristo'nun talebeleri Theophraste'a, Eudcme'e ve Stoac lar'a atfederler (Bak. P. JANET ET G. SEAILLES, Histoire de la Pieosopie s. (24).

108

Yukarda verdiimiz misali alarak terim ve nermeleri gsterelim. o6

O Btn insanlar Iflmldr; Sokrat insandr ; o O hlde Sokrat b ldr. kyasnda lml: Byk terim Sokrat: Kk terim Insan : Orta terimdir. Btn insanlar lmldr : Byk nerme Sokrat insand r : Kk nerme Sokrat lmldr : Sonu

Byk ve kk nermele e nclle denilir. Yklemli Kesin Kyas' n Kurallar ekilleri ve "Mod"lar : Yklemli kesin k yaslar, orta terimin bulunduu yere gre ekillere, nermelerin nitelik ve niceli ine gre de "mod"lara ayr lr. Yklemli kesin kyaslarn ekil ve modlarn n aklanmasndan nce kurallarn grelim. Kyas kurallar: Genellikle mantklar u sekiz kuraldan bahseder ler: 1 Her k yasta, byk kk ve orta diye terim bulunmaldr. 2 Orta terim sonuta bulunmamal dr. 3 Orta terim iki nclde de tikel olarak al namaz. 109

Mesel, am aanr; Mee de aattr; Bu iki nclde orta terim olan "a a", birinci mantk aksiyomu (olumlu nermelerde yklem daima tikeldir) gere ince tikeldir. O halde bu iki nclden doru bir sonu kmaz. E er am needir diye bir sonu kar rsak yanl olur. 4 Sofiu daima ncllerin zayfna bald r, buradaki zay f deyiminden olumsuz ve tikel kastedilmektedir yani ncllerden birisi olumsuzsa, sonu olumsuz, birisi tikelse sonu tikel olur. 5 Byk ve kk terimlerin ncllerdeki kaplam ne kadar ise, sonuta ondan fazla olamaz Mesel: A a insan deildir; Insan cisimdir ; Bu iki nclden drdnc kural gere ince, aa cisim deildir sonucunun kmas gerekir. Halbuki bu yanltr. nk bu k yasta byk terim olan "cisim" Byk nermeae tikel (I. mant k aksiyomu gere i) sonuta ise tmel olarak al nmtr (II". mantk aksiyomu gere ince). 6 ki olumsuz nclden sonu kmaz. 7 ki tikelden sonu kmaz. 8 ncller olumlu ise sonu olumsuz olrnaz.
Kyasn Mod ve ekilleri:

Yklemli kesin kyas, iinde bulunan nermelerin nitelik ve niceli ine gre "mod" (darb) lara; orta terimin bulunduu yere gre de ekiller ayrlr.
110

Modlar: Bilindii gibi yklemli kesin kyasta nerme Vardr. Bunlar da ya tmel olumlu A, ya tmel olumsuz E, ya tikel olumlu I, veya tikel olumsuz O olabilir. Bu drt nerme e idi er er al nnca aada gsterileri 64 mmkn ili ki yani, 64 e it mod bulunur. e ec c eeee c e AAAAAAAAAAAAAAAA AAAAEEEEI'I I I ooqo AEIOAEIOAEIOAEIO aaa a cc ccc aaaa E E E E E E E EEEEEEEE E EEEAAAAII II0000 E A I OEAI 0EAIOEAIO aaaa I I I I c ee c c c a aaa I I I I I I I I I I I I AAA A E E EE000Q IAEOIAEOIAEOIAEO a O O O a a a c c c a a a a a a a a 000000000000000 000A AAAE EEEII I I A-EIOAEIOAE IOAEI

Yukardaki kyas kurallar dikkate alnnca bu 64 mod'un 54 dil sonu vermez. Genel kyas kurallar nn altnc ve yedincisi gereince (a) harfi ile gster ilen 28 mod; drdnc kural gere ince (c) harfi ile gsterilen 18 mod; sekizinci kural gere ince de (e) harfi ile .gsterilen 6 mod sonu vermez. Bu ekilde ad geen kurallar gere ince 52 mod'un sonu vermeye' cei aka grlr. A E O ve I E O modla mm da 111

sonu ve, medii yine k yas kurallarna, dolaysiyle, dayanlarak anlalr. A E O mod'u: Eer bir -k yasta kk nerme tmel olumsuz olursa, sonu daima tmel olur. Bunun aklanmas Port-Royal mant nda yle yaplmaktadi . Kk terimi genel olan bir k yasta, kk terim, btn ile orta terimle birle ir veya btn ile ondan ayrlr. Kk terimle orta terimin birle mesinden kacak sonuta, kk terim yeni bir terimle birle ir (byk terim). Bu birle mede kk terim btn ile o terimle birle ir veya btn ile ondan ayr lr"'. AEO da kk nerme E oldu u iin, her ekilde kk terim trnel olarak al nmtr. nki kk terim kk nermede yklem oldu u zaman, nerme olumsuz olduu iin, ikinci mantk aksiyomu gereince tmeldir; kk terim konu oldu u zaman yine tmel olarak al nmtr, nki nerme tmeldir. Bylece kk terim, kk nermede tm ile orta terimle birlemi veya tm ile ondan ayr lmtr. Ayn ekilde, tmel olarak sonuta byk terimle birle ir ve ya tmel olarak ondan ayrlr. Sonu olumsuz olduu iin, btn ile byk terimden ayr lmas gerekir, yani son _ucun tmel olmas lzmdr. d halde A E O, sonucu tikel olduu iin sonu vermeyen bir mod'dur. I E O mod'u: Sonucu olumsuz olan bir k yasn byk nermesi tikel olumlu olmaz. nki, sonu olumsuz olduu iin, sonucun yiiklemi olan byk terim tmel olarak al nmtr (ikinci mantk aksiyomu gerei). Mademki byk terim sonuta tmel al nmtr, beinci kyas kural gereince, byk nermede
121 Logique de Port-Roya, s. 203.

112

tikel olarak al namaz. O halde I E O mod'u be inci kural gereince sonu vermez. Bu ekilde 64 mmkn mod'dan 54 d sonu vermez. Sonu veren, yukardaki listede de siyah olarak yazlp belirtilen on mod unlard r122 . AAA AA! AEE AII AOO E AE E AO E IO IAI O AO ekiller: Orta terimin kyas iinde bulundu u yere gre kyaslar ekillere ayrlr. Drt kyas ekli vardr. Bunlar da, birinci ekil, ikinci ekil, nc ekil ve drdnc ekil diye adlandrlr. Aristo yalnz kyas eklinden bahseder. Geri Aristo aada zikredece imiz drdnc ekilden saylan modlardan bahsederse de, bunlar ayr bir ekil olarak ele almayp birinci eklin dolayl (indirect) modlar olarak telkki eder. Ortaa Bat mantklar ve ilk isln filozoflar da kyasn eklini ele almlar, daha sonra gelen mantklar drdnc ekle de yer vermilerdir123.
122 Mod'lar, byk nerme, kk nerme ve sonu s rasna gre yazlmtr. 123 bni Rd'e gre kyasn drdnc eklini Galien icad etmitir. Bak. P. JANET et G. SEAILLES, Histoire de la Phillosophte, s. 622.

113

Orta terim byk nermede konu ve kk nermede yklem olursa birinci ekil'den k yas olur. Mesela, ,` , Btn jhsaykr. lmldr; Sokrat insandr; 6 O halde Sokrat lmldur.
?

o ,

Orta terim her iki riclde de yklem olursa nc ekil'den kyas olur. Mesela, t _,
-

" Orta terim her iki nclde de konu-Masa nc ekil'den olur. Mesela, C va madendir; C va kat deildir; Ohalck baz nadenler kat deildir. Eer orta terim byk nermede yklem, kk nermede konu olursa drdnc ekil-den bir kyas olur. Mesela: Btn insanlar canldr; Btn cahltlar lmldr; Ohalde baz lhltiler insandr. Yukarda 64 mmkn mod'un bulunduunu, fakat bunlardan ancak 10 unun sonu verdi ini syle nitik. imdi sonu veren 10 modla 4 ekli birlikte ele al pta bunlarn birle imini dikkate al rsak 10 x 4 = 40 e it kyas elde edilmi olur. Fakat bu krk k yas e idinin de hepsi sonu vermez. nki belli bir ekil iinde kyas n sonu vermesi iin, o ekillerin bal bulunduu zel kurallara uymas gerekir. Bu durumda, 40 mmkn k yas e idinden birinci ekilden 4, 114

Her insan canhdr; Hibir ta canl deildir; Ohalde hibir ta insan deildir

ikinci ekilden 4, nc ekilden 6, drdnc ekilden 5 olmak zere 19 u sonu verir. imdi ekillerin zel kurallarn ve her ekilde sonu veren modlar grelim:
Birinci ekil: iki kural vardr.

Kk neme olumlu olmaldr. Eer kk nerme olumsuz olsa, k yas lcurallannn altncs gereince, byk nerme olumlu olacak, drdnc kural gere ince de netice olumsuz olacaktr. Bu durumda, byk terim, byk nerme olumlu olduu iin burada tikel, olumsuz nermenin yklemi tmel olacandan, sonuta da tiltel olarak alnm olacaktr. Bu durum ise kyas kurallarnn beincisine aykrdr. Bu kural nc ekil iin de geerlidir. nki byk terim orada da yklemdir. 2 Byk nerme tmel olmaldr. Birinci kural gere ince, kk nerme olumludur. Kk nermede yklem olan orta terim bu sebeple tikel olarak al nmtr. Kyasm nc kural gerein ce yani orta terim iki defa tikeli, ifade edemez konu olduu byk nermede tmel olmas gerekir. Bu iki kurala gre birinci ekilden u drt mod s onu verir :
Her O B dir Her K O dur HerKBdir Hibir O B deildir Her K O dur Hibir K B deildir Her O B dir Baz K O dur Baz K B dir
AAJ

ti
41)/

E
A E A
t,DY

115

Hibir O B de ildir Bat K O dur Baz K B de ildir

E
O

Ikinci ekil: ki kural vardr:

1 ki nclden birinin olumsuz olmas gerekir. Eer ncllerden ikisi de olumlu olsa, orta terim, her ikisinde de yklem olduu iin iki defa tikel olarak alnm demektir. birinci mant k aksiyomu gerei Bu durum kyas. kurallarnm ncsne aykrdr. 2 Byk nerme tmel olmal dr. kinci ekilde yukar daki kural gere ince sonu olumsuz olduu iin sonucun yklemi olan byk teriin, tmel olarak al nmtr ikinci mantk aksiyomu . Halbuki ayn terim byk nermede konudur, neticede tmel olduu iin burada da filme' olarak alnmak zorunluluundadr. Kyas kurallarnn beincisi gereenice O halde byk nermenin tmel olarak al nmas gerekir. Bu iki kurala uygun olarak ikinci ekilden sonu veren modlar unlardr:
Hibir B O de ildir Her K O dur Hibir K B de ildir Her B O dur Hibir K O de ildir Hibir K B de ildir Hibir B O de ildir Baz K O dur Baz K B de ildir
116

E
A E A E E E

Her B 0.dur Baz K O deildir Baz K B deildir

A o
O

fp '

K. O

nc ekil: ki kural vardr.

1 Kk nerme olumlu olmal dr. Birinci eklin birinci kural nda bunun gerekesi aklanmt. 2 Sonu daima tikeldir.. Kk nerme dainia olumlu olduu iin yklemi olan kk terim tikel olarak al nmtr. 1. mantk aksiyomu Kk terim sonucun konusu oldu undan hi bir zaman tmel olarak al namaz. kyasn beinci kural
nc ekilden, bu kurallara gre, sonu veren

modlar unlardr:
Her O B dir Her. O K dr Baz K B dir Baz O B dir Her O K dr Baz K B dir
,

)3"-ts,r tztC A
1

A A

Her O B dir Baz O K dr Baz K B dir Hibir O B deildir Her O K dr Baz K B de ildir

A
O

117

Baz O B deildir Her O K dr Baz K B deildir Hibir O B deildir Baz O K dr Baz K B de ildir

O A O
E

Drdnc ekil: kural vard r.

1 -- Byk nerme olumlu olursa, kk nerme de' tmel olur. Byk neme olumlu oldu u iin, orta terim, tikel olarak al nm t r. iinki orta terim byk nermede yklemdir. K yas kurallarnn ncs gere ince, kk nermede orta terim tmel olarak al nmal d r. Orta terim kk nermede konu oldu undan, kk nermenin filme] olmas gerekir. 2 Kk nerme olumlu olursa sonu daima tikel olur. . Kk terim, kk nermede yklem oldu undan, tikel olarak . al nmtr. nki kk nerme olumludur. K yas kurallar nn be incisi gere ince sonuta da tikel olarak al nmas gerekir. Kk terim sonuta konudur. Konu tikel olunca nerme de tikel olmu olur. 3 Olumsuz modlarda byk nerme tnel olma I d r. Byk terim son ucun yklemi oldu undan, olumsuz olan sonuta tmel olarak al nmtr. Il. mantk aksiyomu K yas kurallar nn be incisi gere ince, bu durumda, byk terim nclde de tmel olarak al nmal d r. Byk terim, byk nermede konu oldu118

undan, bu konunun tmel olmas gerekir ve byk nerme tmel olur'''. Drdnc ekilden sonu 'veren modlar unlard r: Her B O dur Her O K dr Baz K B dir Her B O dur Hibir O K deildir Hibir K B de ildir Baz B O dur Her O K dr Baz K B dir Hibir B O deildir Her 0 K dr Baz K B de ildir Hibir B O deildir Baz O K d r Baz K B de ildir A A A E E 1 A E A O E 1 O

Modlarn kelimelerle gsterilmesi:

Klasik Bat mantklar , her ekilde sonu veren modlar gsteren u kelimeleri kullanm lard r.
Birinci ekilde: Barbara, Celarent, Darii, Ferio kinci ekilde: Cesare, Camestres, Fcstino, BafOCO

nc ekilde: Darapti, Datisi, Disamis, Felapton, Ferison, Bocardo

124 ekillerin zel kurallarn n gerekelerinde, Logique de Port-Royal'den faydalan lmtr.

119

Drdnc ekilde: Bramantip, Camenes, Dimaris, Fesapo, Fresisonl".

Bu kelimeler gayet mahirane tesbit edilmi tir, kyasla ilgili e itli bilgileri zetler. I Her kelimenin sesli harfleri, o ekilde, sonu yeten bir mod'u ifade eder. Dikkat edilirse kelimelerin sesli harfleri nerme e itlerini gsteren harflerdir. Meseli, Barbara yukar da grdmz birinci eklin sonu veren modlar nClan birini gsterir, o da: A A A d r. 2 Aada greceimiz gibi, ikinci, nc ve drdnc ekiller mkemmel ekil olan birinci ekle irca edilirler. Kelimelerin -ba nda bulunan sessiz harfler yani, B, C, D, ikinci, nc ve drdnc ekillerdeki modlar n, birinciden hangi moda irca edilmesi gerekti ini gsterir. rca edilecek mod hangi harfle ba l yorsa, birind ekilde o hadle ba layan kelimenin gsterdi i mod'a irca edilebilir. Meseli, Darapti, Darii'ye irca edilir. 3 Kelinaelerin basnla bulunmayan sessiz harfler, irca i leminin nasl yaplacan gsterir: s ve p kendisinden bir nceki nermenin dz dndrme yaplacan gsterir. Mesela Cesare'de, s'den nce E byk ner nedir tmel olumsuz oldu u iin dnd rlnce yine tmel olumsuz 'yani E olaca n ;
125 Drdnc eklin modlarm gsteren kelimeler, mant k kitaplarnda farkl alnmtr. Me,sel, Baranmatip, bazan Barbari, bazan Bamalipi Camenes, calantes ; Dimaris ise Dibais olarak al nmtr. Biz 13oirac ve Liard' n yazdklar kelime ekillerini tercih ettik. nki bir kelimenin gsterdi i modlar irca edilirken bazan ncller yer dei tirir. Kelimelerin ne ifade ettiklerinin a klanmasnda grld gibi ncllerin yer de itirmesinirr gerektii modlar gsteren kelimelerde "m" hrfinin bulunmas gerekir.

120

Daraptide P den nce gelen A kk nermedir, bunun dndrlmesi ise T olacaktr. m parfi, ircada nermelerin yer de itirmesi gerektiini, yani byk:nermenin kk nerme, kk nermenin byk nerme yerine geece ini gsterir. c rcann yalnz sama yolu ile (per absurdum) ile yaplabileceini -gsterir. Bu da Bocardo ve Barocdda olur"6. Gerek ekiller ve gerek modlar, baz mantkvlar tarafndan cetvellerle gsterilmi tir. Mesela Mehmet Nuri "kmal i Burhan fi Tercman'il Mizan"da her ekil iin ayr bir cetvel veriyor: Emile Boirac, "Cpurs EleMentaire de Philosophie"de hem ekilleri, hem de ekillerin modlarm ayn cetvelde gsteriyor. Btn ekil ve modlar bir bakta grmeye yarayan bu cetveli aynen alyoruz (4 numaral cetvel).
-

Birinci eklin nemi:

Aristo kyaslai, mkemmel ( parjPit.) ve mkemmel olmayan (imparfait) diye ayrr. "Snuun torunAuluunun apak olmas iin ncllerde konulmu olann dnda hi bir eye muhta lmayan k yasa mkemmel kyas; kendileri, gerekten konulan terimlerden gerekli olarak kan, ama ncllerde aqkca zikredilmemi olan bir veya birok eye muhta olan kyasa eksik (mkemmel olmayan) kyas deri M12799. Aristo iin mkemmel kyas birinci ekilden olan kyaslar, mkemmel olmayan da ikinci ve nc ekilden yaslardr"8

126 Modlar gsteren kelimelerin izdh iin, k. P. JANET et G. SEAILLES, ayn. esr. s. 629; RABIER, Leons de Philosophie, s. 56 TRICOT, Traite... 195 vd. 127 ARSTO, Organon III, Birinci Anaktikler, Atadernir tere. s. 5. 128 RABIER, Leons de Philosophie II Logique, s. 50.
,

121

Cgivel 4: ekiller ve modlar

ekiller
O

Birinci ekil B Ikinci ekil K O nc O ekil K B Drdnc .O ekil ekil K K

Yedi olumlu Oniki oulmrnod suz mod Barbara Celarent Dahi Ferio Cesare Camestres'

iki .. tmel iki tikel iki tmel iki tikel

Cedveldeki harflerin anlam O '= Orta Terim B = Byk Terim K = Kk Terim

Aristo tarafndan, aka sonu verdi i iin, rhIcemmel olarak vas flandrlan birinci ekil k yasn, ekillere nisbetle stnlk sa layan ba ka baz6zellikleri daha vardr. slam mantk lar bu hususa dikkati ekmi lerdir. Bu zellikler unlardr: Biritci ekil kyas dierlerinden ok kullan lr. Yalnz bu ekil, "mahsurat- erbaa" denilen drt nerme trn sonu olarak verir: Drt ncrme e idinin en mkemme122

oc i Claa
O O B B K B O K. B

Festino Baroco Darapti Datisi Disamis Felapton

Alt Ferison tikel Bocardo Camenes Bramantip Dimaris Fesapo Fresison Bir tmel Drt tikel

li saylan tmel olumluyu yalnz bu ekil sonu .olarak verebilir. Dier ekillerin sonular nn isbatlanmas, o ekilleri birinci ekle irca etmekle olur. Bu sebeplerle birinci ekil islm mantklarnca "miyar-ul ultim" olarak telkki edilmi tir 129.
Drdnc eklin durumu:

Yukarda belirtti imirgibi Aristo'da drdnc e kil yoktur. Drdnc ekli Galien (Calinos) icadetmi tir. Bu ekil Isltim mantklarnca Razi, Ebheri ve sair mtekaddimin'den sonra kabul edilmi tirm Batda XV. asrdan sonra ra bet grm tr. Asrmzn banda da ba.zrmantklar drdnc ekli reddetmilerdiri". Drdnc ekli kabul etmeyenler, t pk Aristo gibi, drdnc eklin modlarn birinci eklin dolayf (indirect) modlar olarak kabul ederler. Rabier ye Goblot drdnc ekli reddederken, Lachelier'ye dayanmaktadrlar. Lachelier yle diyor. "Ne drdnc' prensip ne de drdnc ekil vardr: Yalnz birinci ekilden elde edilen modlar vard r. Bunlar da birinci eklin ncllerinin veya sonucunun dndrlmesi (conrersion) ile meydana gelir... Doktor filozof Ga -hen bu modlar (4. eklin be modunu) mstakil bir ekil olarak kabul etti. Fakat bu fikir tamamen yanltr. Btn Ortaa mantklarm n mileadele ettikleri bu fikir ancak Rnesans devrinde az ck itibar grmeye ba lad 132.
129 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. '70; SQLEYMAN SIRRI, Mantk, s. 1171 MER FEVZI, Miyar'ut-Ukan, 4 84; ISMAIL HAKKI Felsefe Dorsleri, s. 204. 130 ISMAIL HAKKI, Felsefe Dersleri, s. 204. 131 TRICOT, TraiM de Logique Formelle s. 223. 132 RABIER, ayn. esr. s. 65. vd; Goblot, TraiM de Logiqe, s, 235. 123

ekillerin

Aristo ikinci ve nc ekilleri birinci ekle irca ederek onlar geerli k lyor'. Gerek .Bat da gerek islam dnyas nda mantklarn ou dier ekillerin birinci ekle irca n kabul etmi ler, bir ksm ise her ekli bamsz bir ekil kabul ederek, irca i lemini ho karlamamlard r. kincilere gre, irca olsa bile, irca edilen tabiat ndan bireyler kaybeder. Mesela, bni ina134 ve Lachelier'" bu fikirdedirler. ekillerin ircami, ya k yastaki nermelerin dndrlmeleri veya ncllerin yerinin de itirilmesi veya samaya irca yolu ile olur. kinci nc ve -drdnc ekillerin birinci ekle irca edilmesi ile sonular nn doruluu isbat edilmi oluyor. nk birinci ekilde onularn ncllerden zorunlu olarak kt akca grlmektedir. Di erlerinde bu a klk yoktur. Bir kyasn nasl irca edilece i Bat mantklarnn mod'lar ifade etmek iin kulland klar kelimelerdeki harflerden anla labileceini nceden sylemi tik. imdi ikinci, nc ve drdnc ekIllerden misaller vererek ircann nasl yap ldn gsterelim : Cck Ikinci ekilden, t- 4 Her insan canhdr ; ibir ta canl' deildir ; alde hibir ta insan dildir. Bu kyas ikinci ekilden Camestres dir. Kelimenin "C" ile balamas birinci ekilden Celarent'e irca edilmesi gerekti ini gsterir. Kelimenin iindeki "m" ise, ircada ncllerin yer de i tirece ini : "s" ler ise, ken133 ARSTO, Organon, Birinci Analitikler, Atademir tere. s. 25 vd. 134 AL SEDAD, Mizan'ul-Ukul s. 86. 135 RABIER, ayr . esr. s. 60.

124

dilerinden nce gelen "E" lerin dz dndrmesinin yaplacan gsterir. Bunlar lygulaymca u kyas elde edilmi olur :
Hibir canl ta deildir; Her insan canhdr ; . O halde hibir insan ta deildir.

Bu kyas ise birinci ekilden celarent'dir. Sonucun dz dndrlmesi yaptmca asl kyas sonucu elde edilir, o da Hibir ta insan deildir, nermesidir. On ekil:
Hibir insan umaz; Her insan canhdr ; e Ohalde baz canllar umaz.

Bu kyasnc ekilden .felapton'dur. Bunun ircas, kelimeden anlalaca gibi, yalnz kk nermenin dz dndrlmesi ile olur. Uygulama yaplnca birinci ekilden ferio elde edilir ki udur:
Hibir insan umaz; Baz canllar insandr; Ohalde baz canllar umaz,

,so t

-1,

Drdnc ekil: ekil :

Btn insanlar cahldir ; Btn canllar lmldr; Baz lmller ihsandr. 6;-

Bu kyas da drdnc ekilden Bramantip'dir. Kelimedeki "m" ve "p" nin ifadelerine gre ncller yer deitirecek ve sonucun dz dndrlmesi yap lacak. Bu i lem yaplnca- birinci ekilden u barbara meydana gelir: _
12
4L"--4.-- ,i"'"

C-4t.r..-,\,1/4A51,144(
-{

gre t.

Btn canllar lnddr; Btn' insanlar canldr; Btn insanlar lmldr. Sonucun dz dndrlmesi yap lnca, ilk kyas n sonucu elde edilmi olur. Grlyor ki, ncllerin yerinin de itirilmesi veya nermelerin dz dndrlmeleri ile yap lan ircalardan elde edilen birinci ekil k yaslar n sonucu, ya, irca edilen k yasn sonucunun ayn n veya onun dz dndrmesini veriyor. Bir de samaya'irca (per absurdun ) yolu ile, bu irca i lemi yaplabilir. kinci ekilden Baroco ile nc ekilden Bocardo bu yolla Barbara'ya irca edil irler. Baroco'yu alarak, sama yolu ile ircan n nasl yapldn gsterilim: Her insan aklldr; Baz akll deildir; Baz canllar insan deildir. Bunun birinci ekle irca yle olur: Sonucun eli i'Oni alarak, byk nerme ile bir kyas yapal m: Her insan (ikili:dr,. (yukardaki kyasn byk nermesi) Btn canllar insandr (Yukardaki kyasn sonucunun eli ii) ,Ohalde btn canllar akllidr. Elde edilen .nerme birinci. ekilden Barbara'dr. Bunun sonucu olan btn canl lar aklldr nermesi yanltr. nki biz ilk k yasta baz canllarn akll olmad n sylemitik. Bu yolla Barbara'nn samal
126

ortaya konulmakla Baroco'nun dorulu u gsterilmi olur. yleki: Barbara'n n sonucu yanl olunca ncllerden en az birinin de yanl olmas icabeder. Birinci ncl alan "Her insan ak lld r" nermesi dorudur. nki Baroco'da bunu kabul etmi tir. yle ise ikinci ncl alan "Btn canl lar insand r" nermesi yanl tr. Bu nerme yanl olunca eliii olan "Baz canllar insan de ildir" nermesinin doru olmas gerekir; zaten sbat istenen de budur. yle ise yukar daki Baroco do rudur. nc ekilden Bocardo'nun doruluunun isbat da ayn metotla yap l r. Yani sonucun eli ii al n r, elde edilen nerme ile Bocardo'nun kk nermesinden birinci ekilden Barbara yap l r. Elde edilen Barbara'nn samal gsterilerek Bocardo'nun dopruluu isbatlanm olur.
artl kesin klyaslar:

Sart iI kyas lar, ya yaln z artl nermelerden veya artla nermelerle yklemli nermelerden yaplan lgyasMrdr196. Yap ldklar nerliefe-rin e~ine gre be blme ayrlr.

Birinci blm: ncllerin ikisi de biti ik artl nermeden yap lrsa birinci blmden bir k yas olur, sonu da biti ik artl nermedir. Mesel;
136 artb kesin, .k yaslar slm mant klar n n zerinde durduklar bir konudur. Bat mant kclar bunlara nem vermemi lerdir. Bat l , mant klar yaln z, artl kesin'in drdnc blmn tekileden ikilem (k yas- mukassim, dilemme) zerinde durmu lardr. Bunu da bileik veya zel k yaslar aras nda zikrederler.

127

Her ne zaman gndz olursa aydnlk olur; Her ne zaman gne doarsa gndz olur; yle ise her ne zaman gne doarsa ayd nlk olur. Biriici blmdeki artl kesin kyaslarn da tpk yklemli kesin kyaslar gibi drt ekli vardr.
Eer orta terim byk nermede mukaddem, kk nermede tli.olursa birinci ekil; ikisinde de tli olursa ikinci ekil; ikisinde de mukaddem olursa nc ekil; eer byk nermede tli, kk nermede mukaddem olursa drdnc ekilde!). olur. Yukar daki kyas birinci ekilden,bir kyast. imdi, dier ekillere birer misal verelim. ikinci ekilden,

Her ne zaman gne doarsa gndz olur. Her ne zaman oda aydnlk olursa gndz olur deildir; Ohalde hernezaman oda.aydnitk olursa gne domu deildir.
nc ekilden,

Her ne zaman gne doarsa gndz olur Her ne zaman gne doarsa oda aydnlk olur. Ohalde hazan oda aydnlk olursa gndz olur.
Drdnc ekilden,

Her ne zaman gndz olursa gne domu olur; Her ne zaman gne doarsa oda aydnlk olur; O halde hazan oda aydnlk olursa gne domu

olur.
ikinci blm: nclleri iki ayrl( artldan yaplan kyaslard r. 128

Kurallar : ncllerden birisi tmel ve herikisi de olumlu olmal dr. kinci ncl de ya hakikiye veya maniat-ul hul olmal dr. Mesela : ift ya tek k smlara blnr veya ift k smlara blnr Say ya tek olur veya say ift olur O halde say ya tek olur veya say tek k smlara blnr veyahut say ift k smlara blnr. Bu kyasn sonucunda, mukaddem "say tek olur", tali "say tek ksmlara blnr veyahut say ift ksmlara blnr"dr. nc blm: ncllerden birisi biti ik artl nerme, di eri yklemli nermedir. Sonu a tl nerme olur. Mesela : Her deiken sonradan olmadr. Her ne zaman bir ey bileik olursa deiken O halde her ne zaman bir ey bileik olursa sonradan olmadr. Drdnc blm: ncllerden biri ayr k artl nerme dieri yklemli nermedir. Sonu ya yklemli veya artl olur. a Yklemlinin say s, artl nermenin blmleri saysnca olupta yklemlilerin yklemleri de ayn olursa, sonu yklemli bir nerme ohr ve buna ikilem (k yas- mukassim, diknone ) denir. Kurala: ayrk artl nerme tmel olumlu ve "hakikiye" olmaldu. Mesela, Cisimler ya maden olur veya nebat olur veya hayvan olur.
129

Maden bileiktir, nebat bileiktir, hayvan 'bileiktir. halde cisimler bileiktir.

Cezaland rlan nbeti hikayesi ikilem iin gzel bir misaldr. Hikaye udur: 'Bir harpte, d man bir baskn yapp kar tarafa ar zayiat verdirir. Bask na urayan birliin, baskn esnasudaki nbetisi, komutan tarafndan mahkemeye verilir. Nbetiye hakim yle der: "Eer nbet bekliyor idiysen niin birli ini baskndan haberdar etmedin. E er nbeti gere i gibi beklemiyor idiysen niin kanun ve emirlere uymad n? Her iki durumda da kur una dizilmee mahktimsun". Burada hakimin yapt bir ikilendir. imdi bu aklyrtmeyi ikilemin tan mna uygun olarak yazal m: artl ncl:
Ya, nbeti dman:1z hareketini birliine haber vermemi tir veya nbet beklemeyipicanuildere_ uynamTii_

Yklemli nel:
Dmann hareketini haber vermeyip birliine zayiat verdiren nbeti kuruna dizilmelidir. Kanun ve enirlere uygun olarak nbet beklemeyip birliine zayiat verdiren nbeti de kuruna dizilmelidir.

Sonu:
yle ise bu nbeti kur una dizilmelidir.

b -- Eer yklemlilerin yklemleri e itli olursa o zaman sonu artl bir nerme olur. Mesela:
Cisimler ya maden olur, ya nebat olur veya hayvan olur;
130

Maden canszdr, nebat canhdr, hayvan duyguludur; Ohalde cisimler ya cansz olur, ya canl olur, veya duygulu olur.

Yklemlilerin says artlnn blmlerinin saysndan az veya ok oldu u zaman da, sonu artl nerme olur.
Beinci Blm: Bir ncl biti ik artl, dieri ayrk artl nermeden yaplan kyaslardr.

Kural : Kk nermesi bitiik artl ve byk nermesi ayrk artl ve olumlu olduunda, ortak czleri birinde mukaddem di erinde tli olursa, sonu ayrk artl ; eer ortak czleri mukaddem ve tlinin paralar olursa, sonu biti ik artl nerme olur. Mesel,
Her ne zaman olursa olsun lem sonradan olma ise, yaratann hr irade sahibi olmas gerekir. Ale ni yaratan ya hr irade sahibidir veya hr irade sahibi deildir. O halde ya lem sonradan olnadr veya onu yaratan hr irade sahibi deildir.

Verilen misalde, ncllerde ortak taraf olan "Alemi yaratan hr irade sahibidir" nermesi birinci nermede mukaddem, ikincide tli oldugu iin sonu aynk artl nerme olmu tur. Sonucu biti ik artlya nis1 :
Her ne vakit lem deiken ise sonradan ohnadr ; Halbuki daima, ya her sonradan olma mmkndr yahut her sonradan olna zorunludur;
131

Ohalde, her ne zaman lem deiken ise daima ya akn mmkn olur veya lem zorunlu olur. Burada mterek cz olan "sonradan olma" ikinci nermenin mukaddem ve tlisinin paralar olduu iin sonu biti ik artl bir nerme olmu tur'" SEMELI KIYAS Semeli kyas (klyas isrisnai) sonucun ayn nn yahut kar t halinin (nakizinin) ncllerde hem eklen hem anlam bak mndan bulunduu kyastr'''. Eer sonucun ayn hali, ncllerde bulun yorsa doru seme (istisna i nstakim), eer kart, hali bulunuyorsa dola k seme (istisna i gavr mstakim) denilir.
-

Semeli kyaslarn ncllerinin ya biri artl nerme dieri yklemli nerme olur veya her iki ncl de artl nerim olur. Birinci ncln artl nerme olmas gereklidir. Bu sebeple birinci ncle artl ncl ikinci ncle semeli ncl demlir. Semeli ncl artl ncln taraflar ndan birisi veya bir tarafn kart halidir. Semeli k yasn birinci ncl kyasn tipini tayin eder. artl ncl ya biti ik artl nermeden veya ayr k artl nermeden yap lr. Birinci ncln biti ik veya ayr k artl olmasna gre semeli kyas da ikiye ayr lr.
137 artl kesin kyaslarn aklanmasnda verilen misaller Miyar-

Sedad'dan alnmtr. 138 Semeli kyas terimini istisnai' k yas karl olarak kulland m. Istisna teriminin kar lad kyaslara Frans zcada "des syllogisme conjonctifs" denir. Bu tip k yaslarda, birinci ncl te kil eden artl nermenin taraflar ndan birisi tercih veya kabul edilip ikinci ncl yaplr. Bu i leme slam mantklar "istisna etmek" demilerdir.

132

Semeli kyasn, artlar : 1 artl ncl olumlu olmaldr 2 artl ncl gerekli olmal dr.
3 ncllerden birisi tmel olmal dr'".

artl ncl biti ik artl olan kyaslarda, artl ncln mukaddeminin ayn n seme, talinin ayn n ; talinin kar t halini (nakizini) seme, mukaddemin kart halini sonu olarak verir. Mesela, Her ne zaman gne doarsa oda aydnlk olur; Gne domutur ; O halde oda aydnlkt r. Bu semeli k yasta artl nc! bitiik artl 1zumiye ve filme] olumludur. Mukaddemi aynen seilmitir. Yani mukaddemi aynen ikinci nc! olatak kabul edilmi tir. Mukaddem "gne domutur" nermesidir, bu seilmi tlinin ayn olan, "oda aydnhkt r" nermesi sonu olarak kmtr. O halde verdi imiz, misal doru semeli bir kyastr. kart halini seerEer ayn ncln sek, o zaman mukaddemin kart hali sonu olarak kar. Bylece dola k semeli bir kyas elde edilmi olur. O da udur: nlk olur; Her le zaman gne doarsa oda ayd Oda aydnlk deildir; Ohalde gne domantr.
139 GELENBEV, ayn. esr. s. 183 de ve ISMAIL HAKKI, Miyar' ul-Ulum s. 69 da iki nclden birisi tmel olmaldr diyorlar. AHMET CEVDET ayn. esr. s. 63 de ise yalnz artl ncln tmel olmas gerektiini sylyor. .

133

Fakat mukaddemin kar t halini seme, tlinin kart halini sonuland rmad gibi tlinin aynn seme de mukaddemin ayn n sonulandrmaz" 140 artl ncl ayrk artl olan kyaslar: Eer birinci ncl ayr k artl hakikiye ise taraflardan birinin ayn n seme di erinin kart halini; birinin kart halini seme di erinin ayn n sonulandrr. Bu ekilde birinci ncl hakikiye olan k yastan drt e it sonu elde edilebilir. Mesel 1 Ya bu say tektir veya bu say ifttir Bu say tektir (mukaddemin aynn seme) Ohalde ift deildir., 2 Bu say ifttir. (tlinin ayn n seme) Ohalde tek deildir. 3 Bu say tek deildir (mukaddemin kar t halini seme) Ohalde ifttir. 4 Bu say ift de ildir (tlinin kar t halini seme) Ohalde tektir. Eer artl ncl "naniat-il-ceni" ise, artl ncln taraflarndan birinin ayn n seme di erinin kart halini sonu olarak verir. Mesel, 1 Birey ya aatr veya tavr; Bu. ey aatr ; Ohalde ta deildir
140 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 64.

134

Bu ey tatr; O halde aa deildir.

Maniat'ul-cemide taraflar n kart halleri seilmez, nk tek sonu kmaz. Mesel: Bu ey aa olnayandr diye birinci tarafn kart halini sesek, buradan zorunlu olarak "tatr" sonucu kmaz. Baka bir ey de olabilir. Eer artl ncl "maniat ul kulu" ise, taraflardan birinin kart halini seme di erinin aynn sonuland rr, bu ekilde, iki sonu elde edilir. 1 Bir ey ya ua olmayandr veya ta olmayandr;

Bu ey tatr; Ohalde aa olmayandr.

2 Bu ey aatr; halde ta olmayandr. Taraflardan her hangi birisiiin ayn seilemzz. Yukarda verdiimiz misallerin birinci ncl artl nermz, ikinci ncl yklemli nerme idi. Bu tip kyaslarn'sonular 'da yklemli olur. Semeli ncl, artl nerme de olabilir. artl nermeler bahsinde artl nermelerin taraflar n meydana getiren nermele in artl nerme de olabileceini gstermitik. te eer, yaplan kyasta, artl ncln her iki taraf veya bir taraf artl nerme olur ve bu artl nerme seilirse .sonu artl bir nerme olur. Mesel: Her ne zaman gne doarsa gndz olursa, her ne zaman gndz deilse gnein domu olmas ger ek. mez, nermesinin he n mukadden hem tlisi artl nermedir. Bunlardan mesel, mukaddemi seelim. O zaman k yas yle olur:

135

Her ne zaman gne doarsa- gndz olursa her ne zaman gndz de ilse gnein domas- gerekmez; Her ne zaman gne doarsa gndz' olur; Oludde gndz deilse gnein domu olmas gerekmez. Grlyor ki bu kyas' n btn nermeleri artl dr. Fakat semeli k yasn en ok kullan lan' ncllerinden biri artl dieri yklemli olan trdr.
Bat mant klar nda semeli k yaslar:

Klasik Bat mantk lar , semeli k yaslar "conjonclif"k yaslar olarak adlandrp bileik (conposes ) kyaslardan sayariar. Bu k yaslar n bir nermesi bileik dieri basit nerrnedir''' Port-RoYal mantnda "conjonctif" k yaslar, biti ik artl "conditionnel", ayl k artl "disjonctf" ve balant l "copulatif" diye e ayr l rlar'". Bitiik artl (conditionnel yahut hipotetiq e) k yasla, ayr k artl (disjonctif) kyaslar n, nceden inceledi imiz gibi ikier tr vard r. Biti ik artl kyaslarda, ya artl ncln muka,ddemi aynen seilir veya talinin kar t hali. Ayrk artl kyaslarda ise ya iki tarafn ayn veya iki taraf n kart hali seilir. (Bat mantk lar ayr k artl nermelerden yaln z hakikiyeyi dikkate alm lard r). Klasik Bat mant k lar semeli klyasn bu trlerini, basit kesi , kyas ekillerine benzetmi lerdir.
141 nceden de i aret ettigimiz gibi, bat mantiktlari, bizim artl
dedigimiz nermeleri bile ik; yklemli dedi imiz nermeleri de basit nerme saymaktad rlar. 142 Logique de Port-Royal s. 236.

136

Bu durumda, artl ncl bitiik artldan olanlarn ik, ayrk artldan olanlar n da iki ekli vard r. Tricot, Trait d de Logiq e Formelle'de bu ekille in de ayr ayr modlar bulunduunu beyalla her ekle ait modlar gsteriyor"`.
Tricot'ya gre semeli k yaslann ekil ve modlan:

Biiindii gibi bu kyasla n byknermesi ( artl ncl) olan biti ik artl nerrnehin ya mukaddeminin ayn veya tlisinin kart hali ikinci ncl olur. Orta terim, byk riermenin taraflar ndan birisidir. Eer orta terim bilinci nermede mukaddem olup ikinci nermede aynen al nrsa birinci ekilden bir kyas olur. Eer orta terim birinci nermede tli olupta, bunun kart hali ikinci ncl te kil ederse, ikinci ekilden bir k yas denir. Her birinin drder mod'u vard r.
Birinci ekil:

Mod: Eer

S A ise S, B dir S A dr ohalde S B dir

Mod: Eer

S A ise S B de ildir S A dr halde S B deildir S A deilse S B dir S A deildir ohalde S B dir. S A deilse S B de ildir S A deildir ohalde S B deildir

Mod: Eer

Mod: Eer

143 TRiCOT, ayn. esr. s. 230-233.

137

kinci ekil: 1 . Mod: Eer S A ise S B dir S B deildir ohalde S A. deildir .S A ise S B de ildir S B dir ohalde S A deildir. S A deilse S B dir S B deildir ohalde S A dr S A deilse S B dir S B dil'. ohalde S A dr.

2 . Mod: Eer

3. Mon: Eer

4. Mod: Eer

B Ayrk artl (disjonctif) kyaslarm ekil ve modlar : Byk nermesi aynk artl olan bir klyasni, kk nermesi ya taraflardan birinin ayn veya kar thali olur. Eer taraflardan birinin ayn al np ikinci ncl yapl rsa di erinin kar t hali sonu olur. Bu bilinci ekildendir. Taraflardan birinin kar t hali al np ikinci ncl yaphrsa, di erinin ayn sonu olur. Bu da ikinci ekilden k yas olur. Her birinin drder mod'u vard r. BirinCi . Mod: ya S A d r ya S A' dr S A d r ohalde S A' de ildir. 2 . Mod: ya S A d r ya S A' de ildir. S A d r ohalde S A' de ildir 138

3 . Mod: ya .S A deildir ya A' dr

S A deildir ohalde S A' deildir.

4 . Mod: ya S A deildir ya S A' deildir

S A deildir ohalde S .4' dr

kinci ekil: 1 . Mod: ya S A dil. ya S A' dr

ohalde S A deildir S A' dr S S S A dr ya S A' .de ildir' A deildir A' deildir

2 . Mod:

ya
ohalde

3 . Mod:

ya ohalde

S A deildir ya S A' dr S A dr S A' dr. S A deildir ya S A' deildir S l dr S A' deildir.

4 . Mod:

ya ohalde

Grlyor ki modlar artl nermenin taraflar nn, olumlu ve olumsuz olmalar na gre e itleniyor. slm mantklar semeli kyaslarda taraflar hep olumlu olan artl nermeleri alm lar, bu bakimdan modlar zerinde durmain lardr. Zaten, semeli . yaslarda, kesin k yaslar gibi ekil aramam lard r. k C Ba lant l (copulatif) k yaslar: Port-Royal mant inda, balant l kyaslar, -canjonctif" kyaslarn nc bir ekli olarak ele alnr.

Balant l kyas n byk nermesi inkr edici ba lant139

l bir nermedir. Taraflardan biri al narak ikinci nerme yaplp sonuta di eri d arda brak lr. PortRoyal mantnda verilen misal udur: Bir insan ayn zamanda sofu ve kendi paras nn esiri olamaz; Hasis kendi parasnn esiridir ; Ohalde haris sofi olamaz 14`. Baz mantklar balantl kyaslar ayr bir b& lm olarak deil de ayrk artl kyaslar iinde ayarlar'''. nki balantl kyaslarn birinci nermesi inkr edici bir balantl nermedin Bu nermede isetaraflar aras nda bir uyu mazl k vardr. Yani biri doru ise di eri yanltr: Ay* artl nermelerin art da ayndr. Yalnz yukarda belirttiimiz gibi, ayrk artl nermelerin de e itleri vardr. Islam mantklarnn "hakikiye" dediklerinde iki taraf ayn zamanda doru ,ayn zamanda yanl olamaz. Bundan ba ka ayrk artlmn, maniat-ul cemi ve maniat-ul hula tipleri vard r. Birincinin olumlusunda iki tat af birden doru olamaz ama iki taraf birden yanl olabilir. Ikincisinde ise , bunlarn aksi gibidir. te inkarc balantl nermeler, hakikiye tipinde de il de dierleri tipinde bir ayr k artl nerme gibidir. Rabier'nin balantl kyasa verdii misal udur: Bir insan ayn zamanda beyaz ve siyah olamaz; Bu insan beyazd r; O halde bu insan siyah deildir. kinci nerme olarak taraflardan- birinin kar t halini alamayz. nki sonu kmaz. Buradaki inkare balantli nerme, "maniat-ul cemi" gibidir. n.144 Logique de Port-Royal, s. 241. 145 RABIER, ayn. esr. s. 71; TRICOT, ayn. s. 234.

140

krc balant l nerme ayr k artl nerme tabiat nda olunca, bununla yap lan kyaslar da ayr k artl kyaslar gibidir. BILEIK KIYASLAR ikiden fazla nclden yap lan kyaslara bile ik k yaslar denilir. nclleri ikiden fazla oldu u iin bunlar ayn zamanda iki veya daha fazla basit k yas da ihtiva ederler. 1 Zincirleme k yas (Mevsul un-netaic-Le Polysyllogisme) Bu tip kyaslar ardarda gelen birok k yastan meydana gelmi tir. Birinci k yasn sonucu onu takip eden kyasn ncllerinden biri olur. Miya - Sedad'da verilen misal udur u karalt insandr Her insan hayvandr Ohalde u karalt hayvand!. u k'aralt hayvandr Her hayvan cisimdir halde u karalt cisimdir. Grlyor ki, "u karalt cisimdir" sonucunu karmak iin, birbirine bal iki basit kyas kullanlmtr. Birinci kyasn sonucu olan "u karalt hayvandr" nermesi ikincinin kk nermesi oluyor. Birinci kyas n sonucu, ikinci kyasn ya byk nermesi veya kk nermesi olur. Bu nedenle Bat mantklar , "polysyllogisme"i ileri giden (progressif) ve ge i giden I regressi f ) diye ikiye ayrrlar. Eer bi4 rinci kyasn sonucu, ikinci kyasn byk nermesi olursa ileri giden, kk nermesi olursa geri giden 141

denir. Her iki "polysyllogisme" iin Rabier u misalleri veriyor' 46.

"polysyllogis ne

ilerigiden polysyllogismc :
Btn onnawahlar k rm z kanldr Btn nemeliler omurgandr Btn memeliler k rm z kanldr Btn men eliler k rm z kanldr Btn et yiyenler men elidir Btn et yiyenler k rm z kanldr Btn et yiyenler k rmz kanldr Btn kedigiller et_ yiyenlerdir Btn kedigiller k rmz kanldr.

Bu bileik k yasta biribirine ba l k yas var. Birinin sonucu kendisinden - sonra gelenin byk nermesidir. Gerigiden Polysyllogisme :
Bu rmak grlt yap yor Grlt yapm hareket ediyor demektir Bu rmak hareket ediyor Bu rmak hareket ediyor Hareket eden donmam t r Bu rmak donn am t r Bu rmak donmamtr Dorun am olan beni tayamaz O halde bu rmak beni tayamaz.

Grlyor ki, bu misalde de birinci k yasn sonucu, kendisinden sonra gelenin kk nerniesi Oluyor. 2 -- "Mefsul un-netaic" (Le Sorite) Eer " neyul un-netaic" de kyaslarm sonular ortadan kald r l rsa, " nefiulun-netaic" elde edilir. Yukar daki misallere bunu uygulayal m :
146 RABIER, ayn, esr. s, 68,

142

u kandil insauhr Her insan hayvand,. Her hayvan eisindir Ohalde U karalt eisimdir. Btn omurgahlar k rmz kanhdr Btn memelikr omurgand r Btn et yiyer ler memelidir. Btn kedigiller o nurgandr Ohalrle btn kedigiller k rmz kanldr. Bu rmak grlt yapyor Grlt yapan hareket eder Hareket eden donnamtr Donmam olan beni tayamaz Ohalde bu rmak beni tayamaz.
3 "Hulfi" Kyas:

Bir kesin ile bir istisnal kyastan yaplan ve sama yolu ile isbat (demonstration par l'absurde) da kullan lan bir k yast r. sbat edilmesi istenenin kart halinin (nakizinin) samal n gstermekle isbat edilmesi istenenin doruluuna hkmetmekt:r. Byle bir isbatta zihin "hulfi k yas"i kullanr. MiyarSedad'da hulfi kyas iin verilen misal udur: Birey kendini yoktan varedemez, hkmn isbat iin, Eer bu doru olmazsa z dd olur yani birey kendini yoktan vareder. Eer birey kendini yoktan varetse evvelce yok iken varolmas Ohalde isbatn istediimiz mesele do ru olmazsa bir ey yok iken varolmas gerekir.
143

Bu sonucu, artl ncl yaparak tlisinin nakizini istisna edersek, yle bir k yas elde edilir: Aln nn istediimiz mesele do ru olmazsa bir ey yok iken varolmas gerekir. Birey'', yokken varohnas batddr. yle ise isbatm istediimiz mesele do rudur. DeZENS Z KIYASLAR imdiye kadar grd mz k yaslar ya iki ncll veya ikiden fazla ncll idiler. Klasik mant klar bunlarn dnda iki kyas e idinden daha bahsederler. Birisi "matvi kyas" (Enthy~e): di eri, delilli kyas (k yas- mdellele, epich&bne) dir. 1 "Matvi" k yas (k yas- matvl, enthym6ne): Konuma dilinde ok rastlanan bir k yas trdr. ifadede eksik fakat zihinde tam olan bir k yastr. Bu kyas tr iin smail Hakk , u iki misali veriyor: Birisinin kalbini k rana "kalp k rmak kt eydir" dendiinde, bu sz syleyen bir matvi k yas yapyor demektir. Bu ifadenin zihindeki tam ekli udur. Bu hareket kalp k rmakt r Kalp k rmak kt eydir Bu hareket kt bireydir. Grlyor ki ifadede hemncllerin birisi hem de sonu ifade edilmemi tir. Birisi arkada na, "Kay k ile Kadkye gidelim" dese ve arkada da "hava lodosludur" diye cevap yerse, bu cevap bir matvi. k yas olup, zihindeki tam ekil u semeli kyastr
:

144

Hava lodos olursa kayk ile gidilmez Hava lodoshclur yle ise kay k ile gidilmez'". Burada da ncln biri ile sonu ifade edilmemi tir. Ba.zari yalnz ncllerin biri ifade edilrnez. Mesel Descartes' n mehur sz: "Dnyorum ohalde varm" bu da matvi (enthyrr~) k yastr, zihindeki tam ekli udur: Btn dnenler vardr Ben d nyorum Ohalde varm. 2 Kantl Kyas (Kyas- mdellele, Epich&& me) Bu kyas trnde k yasn nclleri ile birlikte, o ncllerin delilleri de beraber zikredilir. Delilli k yas iin, smail Hakk'nn Felsefe Derslerinde verdii misal udur: I. ncl : Heva ve .hevesine tabi olan n kalbi daima zdrap iindedir; Delili : nki bir taraftan vicdan onu ayplar, dier cihetten o kimse isteklerini durduranaz ; II. ncl : Kalbinde zdrap bulunan kimsede saadet yoktur; Delili : nki saadet kalp rahatln gerektirir; Sonu : yle ise heva ve hevesine tbi olan kimse mesut olarak yayamaz.
147 ISMAIL HAKKI; Miyar'd-Ulum, s. 71.

145

Port - Royal mantnda, tannm Milon misali verilir: I. ncl : Bir adamn kendisine haks z yere saldran; ldrmesine cevaz vardr;

Delik : Tabii kanun ve gelenekler bunu gsterir; II. ncl : Claudius, Milon'a haksz yere hcumetmitir ;

Delili : Claudius'p hazrlklar, olay, v.s. bunu

gsterir;

Sonu : Ohalde Milon, Claudius'u ldrme hakkna, sahiptir.

Grld gibi; dzensiz kyaslar ad altnda zikrettiimiz, iki kwas eidi nceden grdklerimizden esas itibariyle ayrlmazlar. "Enthym ,me" nceden grdmz basit kyasa girer, ncekilerden fark ncllerle beraber delillerinin de birlikte zikredilmesidir. Eer bileik bir kyasta, ncllerin delilleri de zikredilse o zaman bile ik kyastan delilli bir kyas olmu olur. KIYASLARIN MODALTES nermelerin modalite -bakmndan eitlerini nceden grmtk. Kyas tekil eden nermelerin nodaliteleri dikkate al nnca kyasn da modalitesi bahis konusu olur. Kyasn modalitesinden anla lan udur: nclleri te kil eden nermelerin modalitesine gre sonu olan nermenin modalitesinin ne olaca nn Kyaslarn da modalitesi olaca n ilk defa Aristo ifade etmi tir. "Mademki basit ykleme, zaruri ykleme ve "olagan" (contingent) ykleme aras nda
146

bir fark vard r, apaktr ki bu yklemelerin her biri iin ayr kyaslar bulunacakt r"mg. Aristo kyaslarm modalitesine Birinci Analitiklerde geni- vermi ncllerin, apodiktik, kontenjan ve asertorik olularna gre kyaslann nasl bir sonu vereceini incelemitir. Klsik mantk kitaplarnn hemen hemen hepsinde nermelerin modalitesine yer verildi i halde, kiyasin moda litesine yer veren kitaplann say s azdr. Biz burada Aristo'nun bu bahsi nas l ilediini gsterdikten sonra slm mantklarnn almalarn ele alacaz. nermeler bahsinde, Arist'nun, kontenjan (mmkn) ve zorunlu diye iki niodalite e idi kabulettiini grmtk. Bunlarn yannda bir de modalitesi olmayan basit ykleme ekli vard, daha sonra gelenler basit (yaln) yklemeyi "asertorique" diye adlandrmlard. te Aristo'nun kabul etti i bu nerme tipi, kyaslarda yer alabildi ine gre kYasn durumu ne olacaktr ?Yani ncllerin modalitesine gre hangi kyaslar sonu verir ve bu sonu veren k yaslann sonularnm modalitesi- ne olur? .Kyasn 'ekil ve mod'lar ayr ayr ele alnarak bu bahis incelenmi tif. Bu adan kyaslann durumunu, yani ncllerin modalitesine gre sonucun nas l bir modalite alaca n Aristo'ya gre gsterirken nermeleri ve modalitelerini harflerle ifade edece iz. I Kyasn ncllerinin ikisi de zorunlu olursa, sonu da zorunlu olur. Bu durum k yasn ekli ve bu ekillerin sonu veren btn modlan iin geerlidir.
148 ARSTO, Organon III, Birinci Analitikler, Atademir terc. s. 29.

147

II ncllerden birisi zorunlu di eri basit ykleme (assertorique) olduuna gre durum yle olurl": Birinci ekilde: Zorunlu olan nerrnenin'byk ve kk nerme olmas na gre sonu de iecektir. Bylece birinci eklin drt mod'undan herbiri iin iki ihtimal olmak zere birinci ekilden sekiz tip modal kyas mmkn olur. K . AZ B : Ay S : AZ Barbara B : AY K : AZ. S : AY Barbaran n birinci halinin a klamas : Byk nerme tmel olumlu ve zorunlu, kk nerme tmel clumlu ve assertorique, olursa sonu filme' olumlu ve zorunlu olur. Meselt, Btn O lar B oir, zorunludur* Btn K lar O dur Ohalde btn K lar B dir, zorunludur. B : EZ K : AY S : EZ Celarent B : EY K : AZ S : EY Datil B : AZ K : IY S : IZ B : AY K : IZ S : IY

149 Burada kullan lacak harflerin anlamlar : B = Byk nerme, K = kk nerme, S = Sonu, Y = Asertorique veya yal n nerme, Z = Zorunlu, M = contingent veya mmkn A = Tmel olumlu, E = Tmel olumsuz, 1 = Tikel olumlu, O = Tikel olumsuz. Yani btn O lar n B olmas zorunludur.

148

'B( :. S : OZ
Feri

W-

B : EY K : IZ S : OY kinci ekil: Zorunlu ncill olumsuz ise sonu zorunlu, eer zorunlu ncl olumlu ise sonu assertorique olur've her mod iin iki ithim41 vardr: B : EZ B : EZ K : IY K : AY S : OZ S : EZ Cesare Festino B : _ EY B : EY K. : IZ K : AZ Z : EY S : OY B : AY B :AY K : OZ S : OZ S : EZ Camestres Baroco B : AZ B : AZ K : OY K : EY S .: OY S : EY ncllerin her ikisi de olumlu olursa sonu zorunlu olur. Biri olumlu di eri olumsuz olursa .ve zorunlu olan olumstz ise sonu zorunlu, zorunlu olan olumlu ise sonu zorunlu olmayacakt r. Alt mod'un her biri iin iki ihtimal vardr. B : EZ B : AZ K : AY K : AY S : OZ S : IZ Felaptcln Darapti 43 : EY B : AY K : AZ K : AZ S : OZ S : IZ
nc

149

B : IY K. : AZ S : IZ Disamis B : IZ K : AY S : IY B : OZ K : AY S : OY Bocardo B : OY K : AZ S : OY Ferison Datisi

B : AZ K : IY S : IZ B : AY K : IZ S : IZ B : EZ K : IY S : OZ B : EY K : IZ S : OY

III ncllerden ikisi de - contirgent olursa:

Birinci ekil: Birinci eklin drt mod'unda da sonu kontenjan olur.

13 :AM K : AM S : AM Ferio

Celarent

B :EM Barb K S : EM B :AM K : IM S : IM

B :EM K : IM Darii S : OM

kinci ekil: kinci ekilde iki ncl de kontenjan olursa sonu vermez. nc ekil: nc ekil kyaslarn iki ncl de kontenjan oldu u zaman, kyas sonu verir ve sonu yine kontenjan olur. Aristo burada nc eklin be modunu ele al p Bocardo'yu zikretmiyor. Modalite bahis konusu olduu zaman Aristo'ya gre sonu veren be mod unlardr:

Darapti 150

( B : AM K : AM S : IM

Disamis

B : IM K : AM S : IM

Felapton

B : EM K : AM S : OM Datisi

Ferison

13 : EM K : IM 1 S : OM

B : AM B : IM S : IM

IV ncllerden birisi assertorik di eri kontenjan olursa: Birinci ekil: Birinci ekilde, byk ne menin veya kk nermenin kontenjan olu una gre, drt mod'dan iki er iki er olmak zere sekiz k yas eidi vardr; sekizinin de sonucu kontenjan olur. Aristo byk nermenin kontenjan oldu u drt e ide mkemmel (parfait), kk nermenin kontenjan oldu u drt eide de mkemmel olmayan -(irrparfait) k yas diyor. B : AM K : AY S : AM Barbara B : AY K : AM S : AM B : EM K : AY S : EM Celarent B : EY K : AM S : EM Ferio Darii B : AY K : IM S : IM B : EM K : IY S : OM B : AM K : IY S : IM

K B : EY : IM S : OM

kinci ekil: kinci eklin drt mod'unda, e er olumsuz ncl kontenjan ise sonu yoktur. E er olumlu ncl kontenjan ise k yas sonu verir ve sonucun, modalitesi kontenjan olur. Bu durumda ikinci ekilde drt mod e idi sonu verir ki unlardr:

151

Cesare

B : EY . B : AM K : AM Camestres K : EY - S :EM S :EM B : EY B : AM Festino K : IM Baroco K : OY S : OM S : OM nc ekil: oncllerinin birisi kontenjan di eri asertorik olan nc ekil kyaslarm alt molundan ikier ihtimalle oniki tip -modal k yas vardr. Sonu da-; ima kontenjandr. B : AM K : AY S : IM Darapti B : AY K : AM S :IM B : EM K : IY S : OM Felapton B : EY K : IM S OM. B : AM K : IY S : IM B : IM K : AY S : IM Disamis B : IY K : AM S : 1M B : EM K : AY S : OM B : EY K :AM S : OM B -. OM K : AY S : OM

Ferison

Bacardo B : OY B : AY K : AM K : IM S : OM S : IM V Bir ncl zorunlu dieri kontenjan olan k yaslar: Birinci ekil: Bir ncl zorunlu di eri kontenjan olursa, birinci eklin drt modu da sonu verir. E er Datisi 152

kk nerme zorunlu olursa Aristo buna mkemmel k yas diyor. Eer ncller olumlu olursa sonu kontenjan olur, eer ncllerin biri olumlu di eri olumsuz olursa ve olumlu olan zorunlu olursa sonu kontenjan, eer olumsuz ncl zorunlu olursa sonu ayn zamanda kontenjan ve asertorik olur. Bylece birinci ekilden sekiz modal k yas tipi meydana gelir. : AM < I3 S :' AM Barbara B. : AZ K -: AM S : AM B : EM K : AZ S : EM Celarent Ferio B : EZ K : AM S EY ve EM Da-rii B : AZ. K : IM S : IM B : EM K : IZ S : OM B ' OZ K S : OY ve OM K B :. ZN4 S:IM

kinci ekil: ncllerden birisi zorunlu di eri kontenjan olan ikinci ekilde k yaslarda, e er olumsuz ncl zorunlu ve olumlu ncl kontenjan ise sonu yaln z olumsuz kontenjan olmaz asertorik olumsuz da olu '. Fakat e er olumlu ncl zorunlu ve olumsuz ncl kontenjan ise sonu kmaz. Bu artlar iinde ikinci ekilden, sonu veren modal k yaslar unlard r: B : EZ 13 ( EZ im Cesare K : AM Festio S- : EM ve EY S OM ve OY

Canestres

B :AM K : EZ Baoco S : EM ve EY

B :AM K : OZ !S : OM ve OY
153

nc ekil: Bir ncl zorunlu di eri kontenjan olan nc ekil kyaslara gelince, ncller olumlu ise kyas sonu verir ve sonu kcfntenjan olur. E er ncllerden biri olumlu di eri olumsuz ise ve olumlu da zorunlu olursa olumsuz- kontenjan otur. E er olumsuz olan ncl zorunlu ise sonu hem olumsuz kontenjan hem de olumsuz asertrik olur. Bu artlar iinde sonu veren k yas tipleri unlardr: B : Z K : IM S : IM Datisi K B AM IZ S : IM B : EZ K : IM S : OM ve OY Darapti B : EM K : IZ : OM B : OZ K : AM S : OM ve OY Felapton K : OM K : AZ s : OM' Disamis B :,IM K : AZ S : IM B : AZ B : AM S : 1M B : AM K : AZ S : IM B : EZ K : AM S : OM ve 'OY B : EM B : AZ S : OM B : IZ K : AM S : IM

Ferison

Bacardo

Aristo'ya gre her ekil kyasta, ncllerin modalitesinin ne olaca n grdk. Aristo her halin isbatim ayr ayr yapmaktad . Her halin isbat n gstermek kitabn hacmini aaca ndan, isbatlar bir yana 154

brakp yalnz sgnular verdik. Yalnz isabat n nasl yapldn anlamak iin iki rnek vermekle yetineceizi". Sonu'tn modalitesinin isbat . ya mesde ak l iin apak klnmakla veya samaya irca metod ile olur. kinci ve nc ekillerin do ruluklar tpk kategorik kyaslarda oldu u gibi birinci ekle irca etmekle isbatlan r. Mesel'a, birinci ekilden Barbara'y alal m: ncllerden birisi apodiktik (zorunlu). dieri asertorik (yahn) olSun. Yukarda grdk ki, bu artlar iinde, eer byk nerme zorunlu ise, sonu zorunlu, kk nerme zorunlu ise sonu aserto ik olur. Birinci halin isbat : Her B nin A olmas zorunludur Her G B dir halde her G nin l ohnai zorunludur. Aristo bu hali a kla kararak yapt isbatta yle diyor: Mademki btn A lar zorunlu olarak btn B lere aittir ve G de B terden biridir ohalde A n n G ye ait olmas zorunlu olur'''. kinci halin isbat : Her B A d r Her G nin B ohnus zorunludur halde her G .4 dr. Bu kyasta sonucun zorunlu olmayaca , samaya irca metodu ile yap l r. Bu da, k yas n ya Darapti ve150 Modal k yaslar iin bak. ARISTO, Organon III, Birinci Analitikler, Atademir tere, s. 29-80; O. HAMEL N, Le Sys&me d'Aristote, s. 188-225; TRICOT, Trnite de Logique Formelle, s. 245-275. 151 ARSTO, Organon III, Birinci Analitikler, Atademir tere. s. 31.

155

ya Datisi'ye irca ile olur. Biz Darapti'ye irca ederek isbat yapal m: G nin A olmasmn zorunlu olduunu farzedelim. Bu nermeyi byk nerme olarak al rsak nc ekilden bir darapti elde etmi oluruz. O da udur: Her G nin A olmas zorunludur Her G nin B olmas da zorunludur, (ilk k yastas kabul etti liniz) Bu iki nclden kacak sonu zorunludur, nki iki ncl zorunlu olursa sonu da zorunlu olur. So nu udur : Ohalde baz B nin A olmas zorunludur. Halbuki biz ilk kyasmzda her B nin A olmas nn basit bir ykleme olduunu yani zorunlu olmad n kabul etmi tik. Bu ikinci sonu yanl olunca, ilkin kabul etti imiz birinci sonu do ru olur'". Bir de ikinci ekilden bir misal alal m : ncllerden birisi zorunlu di eri kontenjan' olsun : Hibir B A de ildir, zorunludur Her G A dar, kontenjandr (veya mmkndr) Yukarda grdmz gibi bu durumda sonu hem mmkn hem de asertorik olabilir. Mmknn isbat : Birinci ekle irca etmekle olur. Misal olarak_ ald mz kya.S cesare olduuna gre, celarent'e irca edilmesi gerekir. Bunun iin de byk nermenin dz dndrmesi laz mdr. O zaman kyasmz yle olur:
152 TRIC-OT, ayn. esr. s.. 259 vd.

156

Hibir A, B zunhidu Her G A dr, iniimkndr Ohalde hibir G B deildir, inffinktindr. Asertorik sonucun isbat : Samaya irca yolu ile sonucun asertorik olduu gsterilir. lk kyasmzn asertorik sonucu udur. Hibir G B de ildir. Bu sonucu yanl farzedelim o zaman sonucun eli ii olan baz G B dir nermesinin do ru olmas gerekir. Baz G B dir kk nerme olmak zere, hi bir B A de ildir nermesinin yerine de hibir B A de ildir mmkndr, nermesini byk nerim olarak al p bir kya's yaparsak, u k yas elde ederiz: Hibir B A de ildir, mmkndr Baz G B dr Ohalde baz G A de ildir, _mmkndr. Halbuki ilk kyasm zda her G nin A olmas mmkndr demi tik, halde yeni kyasta elde etti imiz sonu yanl tr; binnetice ilk sonu yani hibir G R de ildir nermesi .dorudur"'
slam mant k lar nda meselenin izah :

slam mantklar kyaslar n modalitesini "m ktelitad" adi alt nda incelerler. Biz burada "mteahhirin"e gre moda! k yaslan aklanmasn ele alacaz. Kyasn modalitesi bahis konusu olunca, genellikle hodal nermelerin - u on eidi ele al nr: Zarurlye-i mutlaka, mutlaka-i mn e, me ute-i nime, rfiye-i dinine, nutlaka-i daine, me rute-i hsse, rfiye-i hsse, vcudiye-i la zaruri:ye, viicudiye-i la
153 ARSTO, Organon Ili, Birinci Analitikler, Atademir terc. s. 69; HAMELIN, Le SyWme d' Aristote s. 216.

157

daime, vaktiye, mnte ire, mmkne-i mme, mmkne-1 hsse.

Saydmz n nermenin herbiri ayr ayr byk ve kk nerme olabilirler. Bu durumda 169 kyas tipi mmkndr. Fakat bunlarn hepsi sonu vermez: Genel k yas kurallar na ek olarak her ekil iin modalite bal c. mndan da baz kurallar kabuledilmitir.
Birinci ekil: Birinci eklin art kk nermenin "fidiyetidir". Yani kk nerme mmkne-i mne ve mmkne-i hsse olamaz..Bu arta gre, 169 ihtimalden 26 s sonu vermez. Geriye 143 k yas ihtimali kal r. 143 ihtimalden ncllerin modalitesine gre sonucun modalitesinin ne olaca yle gsterilmitir: Yukarda adlarn saydmz on modal nerme iki gruba ayrlr: Birinci grupta, "vasfiyat- erbaa" denilen, merute-i mme, me rute-i hsse, rfiye-i mme ve rfiye-i hsse bulunur. Geri kalan dokuz modalite grubu ikinci gruba girer. Eer byk nerme ikinci gruptaki nermelerden birisi olursa sonucun modalitesi byk nermenin modalitesi gibidir. Meseli, byk nerme zaruriye, kk nerme daime olursa sonu zaruriye olur.

Eer byk nerme, merute-i mme, me rute-i hsse, rfiye-i mme ve rfiye-i hsse den birisi olursa sonu 5 numaral cetvelde gsterildi i gibidir.
kinci ekil: kinci ekil iin, genel kyas kurallar dnda u artlar da aran r:

1 E9r kk nerme, zaruriye-i mutlaka olursa, yukarda saydmz on nermeden herbiri 158

Kk nerme 4 Zaruriye Dairrie Merute-i mme rfiye-i mme Merute-i hsse rfiye-i hsse Mutlaka-i mme Vcudiye-i la zaruriye Vcudiye-i la daime' Vaktiye Mnteire

Byk nerme-> Sonu ,,

Cetvel 5 : Birinci eklin cetveli Metute-i mme rfiye-i mme Zaruriye Daime Merute-i mme, Daiine Daime rfiye-i mme rfiye-i mme rfiye-i mme rfiye-i mme Mutlaka-i mme Mutlaka-i mme Mutlaka-i mme Vaktiye-i Mutlaka Mutlaka-i Mnteire '

_Merute-i hasse Zaruriye-i la daime Daime-i la daime Merute-i hsse rfiye-i hsse Merute-i hsse rfiye-i hsse Vcudiye-i la daime Vcudiye-i la daime Vcudiye-i la daime Vaktiye _ Mnteire

rfiye-i hasse Daiime-i la daime Daime-i la daime rfiye-i hsse rfiye-i hsse rfiye-i hsse rfiye-i hsse Vucdiye-i la daime Vucdiye-i la daime Vcudiye-i la daime Mutlaka-i Vaktiye-i la daime Mutlaka-i Mnte ire-i la daime

"

Orfiye-i mme I Merute-i mme

"

rfiye-i mme Mutlaka-i mme Mutlaka-i mme

." . ,

Mutlaka-i mme Vaktiye-i Mutlaka Mnteire-i Mutlaka

byk nerme olabilir. Eer kk nerme, dairne-i mutlaka olursa, iki mmkne hari di er onbir nermeden herbiri byk nerme olabilir. 2 Zaruriye-i mutlaka ve daime-i mutlaka'dan bakas , kk nerme olursa, byk nerme, ancak, u alt nermeden birisi olabilir: Zaruriye-i mutlaka
daime-i mutlaka, merute-i mme, rfiye-i mesrute-i hsse ve rfiye-i hsse. trune,

3 Eer, milnkne-i mme ve mmkne-i hsse kk nerme olursa, byk nerme ancak zaruriye-i mutlaka, mesrute-i mme ve merute4 hasse'den birisi olabilir. Bu artlar alt nda, 169 kyas ihtimalinden, 84 sonu verir. kinci ekilden sonu veren k yaslar 6 numaral cetvelde gsterilmi tir.
nc ekil: nc ekildeki kyaslarn moda-

lite bakmndan durumu birinci ekildeki gibidir. Yani bunda da kk nerme, nnkne-i mme ve nmkne-i hsse olamaz. Bu surttle 169 ihtimalden 143 sonu verir. Eer byk nerme, birinci ekli aklarken sayd mz ikinci gruptaki nermelerden birisi olursa, elde edilecek 99 k yas trnde sonu'un modalitesi byk nermenin modalitesi gibidir. Eer byk nerme, birinci gruptaki drt nermeden biri, yani merute-i mme, merute-i hsse, nune ve rfiye-i hasse'den biri olursa sonu kk nermenin dndrlmesi gibidir. Ancak dndrrnede devams zlk kayd bulunursa, bu kay t da eklenir. Bu artlarda sonular 7 numaral cetvelde gsterilmi tir.
160

Drdnc ekil: Drdnc ekil" kyaslarda modalite bakmndan sonu vermeleri iin, genel kyas kurallarna ilaveten be art daha mevcuttur. Bu eklin btn modlarna ait olduu halde drdnc ekilde, artlarn bir ksm modlardan yalnz bazlarn ilgilendirir. 1 Mnkne-i mme ve mmkne-i hsse ncllerde kullanlamaz. Bu arta gre 169 ihtimalden ancak, 121 i sonu verir. 2 Olumsuz ncllerdeki nermeler, dndrlebilen nermelerden clmal dr. Bilindii gibi u alt modal nermenin olumsuzlar dndrlebilir : Zaruri-

ye, dirne, merute-i mme, me rute-i hsse, rfiye-i hsse. Bu art A A I ve I A I modlar dnda kalanlar

iindir. 3 Kk nerme zaruriye veya dbne, byk nerme ise ikinci maddede adlar geen olumsuzlar dndrlebilen alt nermeden birisi olmal dr. Bu art A E E mod'u iindir. 4 A O O mod'unun byk nermesi yukar da ad geen alt nermeden birisi olmal d r. 5 I E O mod'unun kk nermesi nerute-i hasse ve tfiye-i hasse'den birisi, byk nermesi ise yukardaki alt nermeden biri olmal dr' 34. Grlyor ki bu be arttan birincisi drdnc eklin btn mod'lar na; ikincisi alt moda; , drt ve
154 Yukarda kyaslarn modlarndan bahsederken drdnc ekilde be mod'un bulunduunu sylemitik. Islm mant klar ekseriyetle, drdnc ekilde sekiz mod'un sonu verece ini kabul ederler. nceden zikretti imiz be moddan ayr olarak kabul edilen mod unlardr: AOO, OAO ve IEO. Halbuki ,AOO drdnc eklin birinci, OAO ve 1E0 nc kural gereince sonu vermezs 161

rfiye-i hsse

Mtlaka-i mme

Vcudiye-i la daime Mutlaka-. vaktiye Vaktiye Mutlaka-i mnteire Mnteire Sonu Mmkne-i Mmkne-i IllIre yok hsse Mmkne-i hsse

I
to os vc. 0: o 5 CD Kk nerme 4, Merute-i amma rfiye-i mme Merute-i hsse
claime-imuth

IZ os No o g (D Kk neme 4. Merute-i mme rfiye-i mrne Mutlaka-i mme

Dairne-i mutlaka

Zaruriye-i mutlaka I

Zaruriye-i mutlaka Daime-i mutlaka

Merute-i hisse

Merute-i imme

os Ps o o g eli Byk nerme 4, Zaruriye-i mutlaka Mutlaka-i daime Merute-i mme

orfiye-i imme

daime-imutlaka

daime-imatluka

Daiime-i mutlaka

rfiye-i hsse Mutlaka-i Vcudiye-i la zaruriye

Mecute-i hsse .friye-i hsse Vcudiye-i la zarutiye Vcudiye-i la daime Vaktiye Mnteire Mrnkne-i mme Mmkne-i hsse

rfiye-i amme Mutlaka-i mme Merute-i hasse rfiye-i hsse Vilcudiye-i la zaruriye Vcudiye-i la daime Vaktiye Mnteire

Isonu Iyok

Milmkne-iAmme Mmkilue-i'hsse

sonuI yok

Cetvel : 7
Veudiye-ila Zaruriye I

zuluPet!-a,1Pn311A

n4mtntu-aiinrz

Daime-1 mutlaka

Kknerme

rfiye-i amme

Onerme 1,

rfiye-i hsse

Mutlaka-i amme

Byk

assvet-amnini

antunw

GIIPreA

Merute-i mme rfiye-i amme Merute-i hasse rfiye-i hisse

Sonu
9,

Hiniye-i 'mutlaka Hiniye-i mutlaka Hiniye-i la daime

nime

Mutlaka-i

Mutlaka-i amme Vucdiye-i la daime Vilcudiye-i la daime

11

Hiniye-i la .daime

beinci artlar birer mod'a aittir. Bu durumda birinci"' ve ikinci modlardan 121, nc mod'dan 46, drdnc ve beinci mod'lardan 66, altmc mod'dan 12, yedinci mod'dan 22, sekizinci mo'ddan ise 16 adet k yas sonu verir"6. Biz burada yalnz ilk iki mod'un sonularnn modalitesinin ne olacan gsterir cetveli vereceiz.
155 Bu kitabn hacmini gz nne alarak, modal kyaslarda fazla tafsilata girmedik, fazla bilgi iin Bk. GELENBEV/, Mizan-ul Burhan II, s. 209-220; MEHMET TAHIR, Zbdet l-Muhtelitad... s. 1-31; MEHMET NURI, Ikmal- Burhan, s. 16-24. Biz buradaki cetvelleri, Zbdet !-Muhtelitat ve &mak Burhan'dan aldk. 156 Drdnc eklin, Islam mantklarnca kabul edilen sekiz modu unlardr; bunlar sra ile, birinci ,ikinci.. sekizinci diye adlandrdr : AM, IAI, AEE, EAO, EIO, AOO, OAO, IEO. Burada modlar, byk nerme, kk nerme ve sonu s rasna gre yazdk.

163

Cetvel : 8 Vcudiye-i la zaruriye I

0X!PluA. aturepal -a,qpnaDA

Merute-imme rfiye-i mme

nerme i 1

Byk nerme

Zaruriye Daime Merute-i mme rfiye-i mme Merute-i hsse rfiye-i hsse Mutlaka-i mme Vcudiye-i la zaruriye Vcudiye-i la daime Vaktiye Mnteire

Sonu
99

Hiniye-i mutlaka Hiniye-i mutlaka Hiniye-i mutlaka Hiniye-i mutlaka Hiniye-i Mutlaka Hiniye-i mutlaka-i la daime Mutlaka-i mme Mutlaka-i mme Mutlaka-i mme Mutlaka-i mme

11

11

99

Mutlaka-i mme Mutlaka-i mme Mutlaka-i mme

,,
17

Mutlaka-i mme Mutlaka-i mme

Bir ve ikinci modlar yani AAI ve AII den modalite bakmndan 121 er kyas tr elde edilebilece ini sylemitik. Bunlarda, kk nermeler zaruriye ile dime yahut iki nclden biri, tmel olumsuzlar dndrlebilen alt nermeden biri olunca o kyaslarui sonular164

Mutlaka-imme

Kk

assvgt-altuaN

augua

nn modalitesi kk nermelerin dz dndrlmeleri gibidir, saylar 46 dr. Geri kalan 75 adet k yasn sonularnn modalitesi mutlaka i mme'dir. Zikredilen 121 adet kyasn sonularnn modalitesi 8 numaral cetvelde gsterilmi tir.
-

KIYASIN DE ER Klasik mantn esasn tekil eden k yasa, dolaysiyle klasik manta Yenia felsefesinde kar koymalar olmutur. Biz burada, iki filozofun, Descartes ve Stuart Mill'in itirazlar na yer verece iz. Descai tes, Metot zerine Konu ma'da yle diyor "Mantk, kyaslar ve baka bir sr kurallar ile yeni birey retmekten ziyade, belli eyleri bakalar na aklamak yahutda Lillus'un sanat gibi bilinmeyen eyler hakk nda muhakemesiz sz sylemekten ba ka eye yaramyor. Geri mantkta pek doru ve pek iyi birok kurallar varsa da, arala na birok zararl ve gereksizleri de karrrutr. Bylece do ru ve iyileri zararl ve gereksizlerden ay rdetmek youtulma n bir mermer tandan Diana ve Minerva'n n heykellerini karmak kadar gutr"`". Akl n daresi in Kurallar adl eserin X. ku alnda da yle diyor: ".... hakikati ara mak isteyenlere baya diyalektiin (yani mantn) hibir faydas yoktur. Ancak daha nceden bilinen delilleri, bazan kolayca ba kalarna anlatmaya yarayabilir" 158. Grlyor ki klasik mant k Descartes tarafndan ar bir ekilde hcuma uruyor. Mantkta doru kurallar varsa da, yanl ve zararllarndan ayrmak gtr. Kyas yeni bir bilgi vermez, belli ilan
157 DESCARTES, Metot zerine Konu ma, M. Karasan terc., s. 22-23. 158 DESCARTES, Akl n daresi iin Kurallar, M. Karasan terc. s. 56.

165

bilgilere bakalarna aktarmaya yarar. Ohalde verimsiz ksr bir metotdur. kinci nemli kar koyma Stuart Mill tarafndan yaplmaktadr. Mill, kyasn klasik anlayma iki adan itiraz ediyor: Birincisi, kyas, klasik anlam ile, bir say kantsama (musadere alelmatlup, pdtition de principe) dr. Kyas sonucun isbatna yarayan bir kan t gibi kabul edilmi tir. Sonu ncllerde bulundu u iin, ndillerin bilinmesi sonucun bilinmesini gerektirir. Halbuki ncller kan t (delil) olarak kullanlp sonu karlyor. Yani bilinmesi kendisine ba l olan eyi kant olarak kullanp o eyi isbata kalkyor. Bu ise bir say kantsamadr"9. "Her kyas sonucu isbat eden bir kan t olarak, bir say kantsama (pdtition- de prioncipe) dr. Mesela,
Btn insanlar lmldr Sokrat insand r halde .Sokrat lm liidr.

Bu kyasta, Sokrat lmldr sonucu ,bNtt insanlar lmldr nclnde nceden kabuledilmi tir. Herinsan ferdinin lmll bizim iin kesin olmadan btn insanlar n lml olduuna inanamayz. Eer Sokrat'n lml olduu bizim iin pheli ise, btn insanlar lmldr iddias da ayn duruma der; iinde bulundurdu u bir halin pheli olmas, onun doru olarak kabuledilmesine mnidir"'".
159 Kyasa bu ekildeki ilk itiraz eski yunan septiklerinden Sextus Empiricus yapmtr. Mill, Empricus'un fikirlerini al p gelitiriyor. 160 STUART M LL,,SysMme de Logique, Louis Peisse'inFrarszca terc., s. 204.

166

Mill'in kyasn klsik anlayna ikinci tiraz 'udur: Mill'e" gre kyas genelden zele bir karsama linf&elee) deildir. Biz ancak zelden (particulier) zele karsama yapabiliriz. "Parma atele yanan cuk ate e bir daha yanamaz. Ondan kammas "ate yak cdr" genel hkmn dnd iin deildir. Bu genel prensibi asla d nmez. Bir Mum grd zaman, parma nn ilk yandn hatrlar, eer parman aleve tutarsa yanaca n dnr. Buna her kar lat olayda. inan r. Bylece zel bir halden Zel bir hali istidll eder"'fil. "Btn karsamalar zelden zele olur"'". Ohalde k yasta karsama (itffirence) var m d r, varsa nas l bir karsamadr ? Mill bu kOn uyu a klarken ald misli biz de alp, meseleyi nas l izah etti ini grelim.
Btn insanlar lmldr; Wellington dk insandr; Ohalde WIllington diikil

Wellington dk lmldr, sonucu acaba, btn insanlar lmldr, nermesinden mi ekiyor? Buna Mill hayr diyor. Eer yle olsa idi, bu k yas yukarda belirtti imiz gibi, bir say kamtsama olurdu. Ohalde bu sonu nereden ekiyor? Bu ancak di er insanlar n lml olduklar nn gzlenmesinden kar. "Wellintgton dknn lmll nn gerek kan t , onun atalar , bizim atalar mz, onlarn a dalar , hepsi lm lerdir. Bu olgular yukar daki aklyrtmenin gerek nclleddir"'". Ohalde karsama genel bir prensipten de il de, nceden bilinen olgulara. daya161 STUART MLL, ayn. esr. s. 210. 162 STUART M LL, ayn. esr. s. 217. 163 STUART MILI., ayn. esr. s. 202.

167

nlarak yaplr. imdi akla yle bir soru gelebilir: Yukandaki kyasta, btn insanlar lmldr, nermesinin rol nedir? Byle bir genel hakikata olgular gzlemekle varrz. Genel hakikat zel hakikatlarn yndr. Gzlenen olgulardan, bunlarda do ru olann, onlara benzer, gemi teki ve gelecekteki olgularda da doru olaca eklinde bir sonu karnz'"" Demek ki genel bir hkm trnevanmla elde ederiz. "Ohalde genel nermeler, yap lm karsamalarn kaydedildii yer (ktk registre) dir, dierlerinin karlmas iin kullanlan ksa formllerdir. Misalimizdeki byk nerme bu cins bir formldr. K yasn sonucu bundan kmaz, fakat bu formle uygun olarak elde edilir" 65. Grlyor ki, Sturat Mill'in k yas tefsir tarz klasik anlaytan ok farkl dr. Klasik manta kar yaplan bu itirazlar cevaps z kalmam, kyas savunulmutur.
-

Descartes'a verilen cevap:

Descartes, k yasn bilinen bir eyi aklamaktan baka bir eye yaramad n sylyordu. Yani, onca yaplan. ey byk terimin kaplam n aklamakt r; onun iinde bulunan kk N, e orta terimleri ortaya kartmaktr. Bu durumda kyastan yeni birey elde edilemez. Boirac kyas bu ekilde anlay n yanl Olduu kanaa.tndadr: "Kk ve orta terim nceden byk terim iinde de illerdir; byk ve orta terimler nceden kk terimin ierisinde de deillerdir. Kk terimin orta terime, orta terimin byk terime bal olduu verilmi tir. Zihin bu ilikiden yeni bir ke if yapar; o da sonuta k164 STUART M LL, ayn. esr. s. 208. 165 STUART M LL, ayn. esr. s. 217.

168

k terimle byk terim aras ndaki bad r. Bu ba yenidir nceden bilinen bir ey deildir" 166. O halde Descartes'in, k yas yeni birey vermiyor, iddias doru deildir. Tricot baka bir hususa dikkati ekiyor: K yas n ksr olduunu sylemek, deduksiyonun k sr olduunu sylemektir. nki k yas en mkemmel dedksiyon eklidir. Halbuki Meyerson kesin ekilde gsterdi ki, btn nedense] a klamalar, ilmin ilerlemesi ile, zde lik ilkesine dayanan akri bir izah ekline. dnyor. Ampirik kanunlar yava yava yerlerini daha yksek kanunlara veriyor. Deneysel bilimler ilerledike dedksiyon',:i ba vuruyorlar. "Milbalaa etmeden denebilir ki modern bilim dedksiyonun -zaferidir, dedksiyonun z ise k yast r". Tricot ilave ederek diyor ki: "Descartes' n mant k kurallarn faydas zl iddias ise, ancak Descartes' n Aristo'ya olan d manl ile a klan.abilir"`". Descartes, mant k kurallar iinde zararl larnn bulunduunu, bunlar iyilerinden ay rman n glnden bahsediyordu. Aristocu bir mant k anlayn n taraftar olan Ali Sedad bu hususa temas ediyor. Mant k kurallarm n yanl kullanlmasndan doan sakncalar gsteriyor. Descartes'in tenkitlerinin faydal bir uyarma oldu unu kabul ediyor. "Mant k bir kanun aleti olup fikrin do ru ve yanl n.1 ay rp, bilinen.den bilinmeyene ulamaya hizmet eder ise de daima sonucun doruluu, ilkelerin ve nceki bilgilerin dorulu, una bal olduunundan bunlarda kk bir hata meydana gelse devam eden k yaslar ile o hata gittike
166 E. BOIRAC, Cours .Slementaire de Philosophie, s. 243. 167 TRICOT, Traiti de Logique Formelle, s. 302.

169

byyerek s rf hatadan ibaret bir meslek ortaya getirebilir; Bylece mant m uygulanmas nda, nCllerin tesbitinde pek ok dikkat gereklidir. Halbuki bir aral k bu yoldaki ho grrlk ile mant kn tatbikatnda hatalar gittike ilerleyip baz netafizik ilkeler zerine dayanan garip sonular do mu idi. Ve artik duyulurlar (mahsusat) dan bile k yas yolu ile bahsolunup, harice mracaata lzum grlmez idi. Vehimlere ve hayallere yer verilip, ilimler ve fenler ilerlemekten geri kald . te bu durgunluk halinin yok edilmesi Bacon .ve Descartes'm uyarmas ile olabildi'"'". Stuart MiI1'e cevap: Mill kyasa itiraz olarak ilkin diyordu ki, k yas bir say kantsama (msadere alelmatlup - petition de principe) dr. Eer kyasta sonucun ncllerde aynen bulunduu kahuledilirse Mill'in bu iddias dorudur. Fakat klasik mant k taraftarlar sonucun ncllerde aynen bulunmad n savunurlar. Descartes da sonucun yeni bir ey. vermediini sylyordu. Descartes'a verilen cevaplarda grld ki Boirac'a gre sonuta yeni bir iliki mevcuttur. Sonucun konusu ile byk nermenin yklemi aras nda yerli bir sentez meydana gelmitir. Sonu ncllerden farkl olunca kyaS da say kantsama, veya k sr dng (devri batl, cercle vicieuX) olarak telkki edilemez 169. Stuart Mill'in ikinci itiraz kyasn klasik anlay na idi. karsaman n ancak zelden zele olabileceini, eski mantklarn dedii gibi genelden zele doru bir karsaman n olmyacan iddia ediyordu. Ki&
168 AL SEDAD, s. 6. 169 RABIER, Leons de Philosophie II Logique, s. 81; TRICOT, ayn. esr. s. 302.
,

170

sik anlay savunanlar Mill'in bu itiraz n! red ile, genel hkm olmadan karsaman n mmkn olmyaca, zelden zele gidi e bir karsama denemiyece i kanaatndadrlar. arunda, insan zihni, hibir genelleme yapmadan, zel bir halden zel bir hale gider. Mesela, eer deneyler A ile B nin birbiri ard sra geldiini gstermi se, A ile kar laldnda B beklenir. Burada bir kant yoktur. Gzlenen bir karsama sz konusu deildir. Gzlenen bir A olay ve beklenen bir B olay vard r. zelden zele giderek bir nceden grme mevcuttur. karsam (infirence) daki nceden grme bir dnme mahsuldr. a r mda gemi teki tecrbeler gelecekteki zel olguyu beklemek iin mekanik bir itme rol oynar. karsamada ise, gemi teki deneyler, yaln z bir it ne rol oyna maz, bunlar ayn zamanda, beklenenin gerekle mesi ve temellendirilmesi iin birer nedendirler. Yani verilecek hkm iin kanittrlar. Hangi artlarda gemi teki haller gelecektekile iin birer kan t olabilirler? E er gemi teki zel hallerin birbirini takibetmesi bir tesadf de il de, zorunlu bir kanuna uygun olarak olmu sa onlar gelecek iin kan t olabilir. Eer bir hal herhangi bir kanuna uymuyorsa, o, kan t vazifesi gremez. E er bir kanuna uygun ise bir kantt r ve ondan bir sonu kabilir: kan-arnan n temeli kanun fikridir. Yani genel bir fkamdr. O halde genel bir hkme dayanmadan karsama olmaz. Gzlemlenen olgu ile beklenen olgu aras nda bir kanun varsa yani her ikisi bir kanuna ba l iseler karsama mmkn olur. O halde tmel nerme veya byk nerme, sonu iin k yasta yegane de171

lildirl". Bu a dan meseleye baknca, karsama iin tek yolun Mill'in dncesinin aksine genelden zele olabilece i anla lr. - Leibniz'in kyas hakkndaki fikrini naklederek bu konuya son verelim: "Kyaslarn eklinin icad, insan zihninin en gzel hatt e muteber bulu larndan biridir. Bu, nemi yeteri kadar bilinmeyen, bir nevi tmel matematiktir. Denebilir ki, kullan lmas bilindii ve kullanlabildii takdirde aldanmazl iine alan bir sanatt r. Fakat bu herzaman mmkn olmam t r""'. II ANALOJ VE TMEVARIM Birka defa tekrarlad unz gibi, klasik mant k iin nemli olan kyastr. Kyas, akln yrtme yolundan birisi olan dedksiyon'un en mkemmel eklidir: Bu sebeple, klasik mant k, aklyrtme sz konusu olunca, dedksiyonu esas alm tr. Bunun yannda analoji ile tmevarm da ihmal edilmemi , ne olduklar , zerinde durulmu tur. Fakat analoji ile tmevarm daha ok Yenia felsefesinde metot meseleleri ele al nnca nem kazanmtr. Biz burada bu iki konuyu klasik mantn erevesini a madan ele alacaz. ANALOJ Ana loji (temsil) bir akl yrtme I yolu olarak, iki ey arasndaki benzeri* dayan p, birisi hakknda
170 RABIER, ayn. esr., s. 82-83. 171 Bu metin, Leibniz'in Nou v. Ess. sur l'entend huni., IV . XVII, 4 den naklen, P. JANET G. SEALLES, Histoire de la Philosophie, s. 636 ve TRICOT, ayn. esr. s. 303 den al nmtr..

172

verilen bir hkm di eri hakk nda da vermektir. Alinin zelden zele yry dl. Mesel: Yer gezegeninin armosferi vard r ve zerinde caohlar yaar, Merihte de atmosfer vardr. Ohalde Merihte de canllarn bulunmas gerekir. Burada yap lan bir analojidir. Yerle Merih aras ndaki bir benzerli e dayanarak yerde olan bir durumun Me ihte de olmas gerekti i karlmtr. slm hukukunda analojiye "kyas- fkhr denilir. Fkhta ok kullan lan bir ak lyrtme yoludur. islm mantklar analojide drt unsurun bulunduunu syle ler. 1 Benzetilen (mehbeh ), bu unsur as l deail ikinci derecedendir (frudandr 1. 2 -- Kendisine benzetilen (n.yebbeh-n buil) as l olan budur. 3 kisi aras nda bulunan ortak anlam, buna "illet" denilir.
4 Benzetme (tebih ) buna da "hkm" deni-

Bu drt unsuru yukar daki misalde gsterelim: Merih gezegeni: Benzetilendir. Yer: Kendisine benzetilendir. Canl lar n yaamas : Hkmdr. Atmosfer: " llet"dir. kisi aras nda ortak anlam. Analojinin tek ba na bil ak lyrtme yolu olduu mnaka a konusudur. Analoji ile yap lan bir aklyrtmede hem dedksiyon hem de tmevar m bulunduu sylenir. Yani burada akl n iki trl hareket
172 GELENBEVI,
Mizan'ul-Burhan,

Abdunnafi terc. s. 173.

173

etti i gze arpmaktad r. I Birinci hareket birbirine benzeyen iki olgu'nun ayn yapda olduuna dor u bir harekettir. Byle bir hareket tmevar mdr. Misalimizde, Yer'in ve Merih'in atmosferi ayn yapdad r hkm tmevar msal bir ak lyrtme ile olur. 2 - - kinci hareket, farzedilen yap dan zorunlu bir sonu kartmak-t r. Bu da dedktif bir yolla olur. Merihte hayat vardr hkm atmosferin varl na skdan s kya bald r. Ancak byle genel hkmden sonu karlabilir. K yasin deeri blmnde, zelder zele bir aklyrtmenin olm yaca gsterilmi.?ti. O halde Merihte hayat vardr hkm zihinde yaplan yle bir gizli k yasla elde edilir: Atmosferi ola gezegende hayat vardr Merih atmosferi olan bir gezegendir O halde Merihte hayat vardr. Demek ki, Analoji, tmevarnha dayanan bir dedksiyondar. Fakat varsay msal (hypothdtiue) bir dedksiyondur. nki dayand genel fikir varsay lm, fakat isbat edilmi deildir. Bu sebeple analoli ile verilen hkm, daima olumsal (probable) olarak kal r, zorunluluu gerektirmez. TUMEVAR1M Tmevairm (istikra-induction), zihnin tikelden tmele gidi yoludur. Bir btnn paralar na dayanarak o btn hakknda hkm vermektir. Tmevarm ya tan olur veya eksik olur. Tam tmevar m, bir btn yapan paralar n hepsini inceleyerek o btn hakknda hkm vermektir. Buna ekilsel tmevar m (induction formelle) da denir. Mesela: Pazartesi, sal, aramba, perembe, cuma, cumartesi ve pazar gnlerinin herbiri 24 er saattir. 174

Pazartesi, sal, aramba, perembe, cuma, cuinartesi ve pazar haftann btn gnleridir. Ohalde haftwun gnleri 24 saattir. Hafta bir btndr, onun paralar olan gnler teker teker say l p, onlar hakk nda verilen bir hkm, sonuta, btn hakk nda da veriliyor. Aristo'nun Organon'da ele ald tmevar m bu tr tmevar mdr. Eksik tmevar m veya byltc tmevarm (induction anilifiante) veya bilimsel tmevarm (induction scientifique) ise, bir btn meydana getiren paralar n hepsine de il de, bir k smna dayanlarak o btn hakk nda hkm vermek veya btnn ba l bulunduu kanunlara ulamakt r. Mesela, Ar imed, suya batan birka cismi gzlemleyerek, bundan me hur kanununu karyor: "Bir s vya daldnlan bir cisim, a adan yukar ya doru bir itme kuvvetinin etkisindedir. Bu kuvvet cismin ta rd sv nn arlna e ittir". Grlyor ki burada az say da yaplm deneylere dayan larak genel bir hkm karlmtr. Bu ikinci tr tmevar m zerine dikkati ilk defa Bacon ekti, onu Stuart Mili geli tirdi. Deneysel bilimlerin kanunlar na varmak iin ba vurduu tmevarm i te bu ikinci tmevar md r. Bu iki tr tmevar m aras nda fark vard r. Birincisinde sonu zorunlu, ikincisinde ise olumsal (muhtemel )d r. Klasik mant n ura t tmevar m srf birinci tr tmevar m olduu iin, biz.burada yaln z ondan bahsedece iz. Bilimsel tmevar m konumunu' d nda olduu iin onu ele almayacaz. Aristo, Birinci Analitikler'de yle diyor: "Tmevar m veya tmevanml k kyas'" ulardan birine
1-73 Burada k yas kelimesinden Aristo, genel olarak akilyrtmeyi kesdetmitir. Bak. ARISTO, Pre n. Analytiques, Tricot fr. tere. s. 312, not 2.

175

dayan larak brnn Orta teri ne yklendiini karmaktan ibarettir. Szgelimi B, A ile G arasnda orta terim olmak zere, A n n B ye ait oldu u, G ye dayamlarak gsterilecektir. te gerekte tmevar mmz biz byle yaparz. A nn uzun yaamak B nin safradan mahrum olmak, G nin de sz gelimi, insan, at, kat r gibi uzun mrl fertler oldu unu kabuledelim. O zaman A, G nin btnne aittir. nki safras z her hayvan uzun yaar. Fakat B (safradan mahrum olma) de her G ye aittir. yle ise G, B ile aksoknur ve orta terim G den daha ok kaplam olmazsa gerekli olarak A, B ye ait olur"'". Aristo'nun ald terimlerle tmevarm yle olacakt r: insan at, kalr uzun nldr I Btn safrasz hayvanlar insan, at ve katrdr O halde btn safrasz hayvanlar uzun nrldr. Sonucun kesin olmas dolaysiyle tmevarmn mmkn olmas iin kk terim (yani, safras z hayvanlar) ile orta terim (yani, insan, at ve kat r)n e deer olmas gereklidir. nki sonuta, birinci nermenin (kabuledilen) konusu olan insan at ve kalr yerine, sonuta, konu olarak, btn safrasz hayvanlar alnmtr. Bunun anlam udur. Tmevar mda saym n tam olmas gerekir. Aristo'nun verdi i terimlerle k yas yaparsak yukardaki ifade u ekli al r: II Btn safrasz hayvanlar uzun iimiirldr nsan, at ve katr safrasz hayvanlardr Ohalde insan at ve katr uzun nrldr.

174 ARISTO, Organon Ili, Birinci Analitikler., Atademir tere. s. 229.

176

Dikkat edilirse, ayn terimlerle yaplan iki ifadede, kyasla tmevar m arasndaki fark a kca grlr. Ayn terimlerle yaplm bu iki ak l yrtme yolunun benzer taraflar unlard r: Her ikisinde de terim ve i$9 nerme vardr. Her ikisinde de sonu oncullerden zorunlu olarak kmaktadr. kisi arasndaki farklara gelince, ilkin orta terimin durumu farkl dr. Tmevarmda orta terim tek tek say lan fertler topluluudur (at, insan, katr), tmevarmn mmkn olmas iin bu saymn tam olmas gerekir. K yasta ise orta terim genel bir kavramd r (safrasz hayvanlar). kinci fark her iki aklyrtmenin ikinci ncllerinde grlr. Tmevarmda, ikinci ncln konu ve ykleminin kaplamlar birbirine eit fakat kyasta konunun kaplam daha geni tir. Liard da bu iki aklyrtme eklinin yani tam tmevarmla kyasn farkl olduunu sylyor'". yle ki: Tmevar mda, ilkin belli bir fert toplulu unun mterek u veya bu nitel* sahip olduu tastik ediliyor, sonra bu ferdler toplam nn belli bir snfn toptan kaplam n tekil ettii tasdik ediliyor ve buradan u sonu karlyor: Bu s nf kollektif olarak al nan btn fertlerin niteli ine sahiptir. Gerekte, byle bir aklyrtmede karsama (inftrence) dan ok, bir tikel terimler kolleksiyon ma edeer olan bir genel terimin onlarn yerine konulmas vardr. Bu adan baklnca tam tmevar rnda, sonu birinci ncln bir tekrarndan ibarettir. Halbuki k yasta ise bir karsama mevcuttur. Biz burada, Aristo'nun verdi i terimlerle yaplan bir tmevarmla ayn terimlerden yap lm birinci e175 LOUIS LIARD, Logique, s. 58.

177

kilden bir kyasn mukayesesini yapt k. Baz mantklar, bu arada, Lachelier ve Rabier tmevar m nc ekil kyasla mukayese eder ve tam tmevanmin iicric ekilden bir kyas olduunu sylerleri". Yukarda kullandrruz terimlerden nc ekilden bir kyas yaparsak yle olur:
1TI nsan; at ve kat r uzun mrldr nsan, at ve kattr safrasz hayvanlardr Ohalde baz farasz hayvanlar uzun mrldr.

Bu kyas nc ekilden Darapti'dir. Bu ak lyrtme, I numarada gsterilen ak lyrtme yani tnevarmla karlatrlrsa ikisinin ayn olmad grlecektir. Her ikisinde de ayn terimler kullan lm, ncllerin yeride ayn dr. Fakat I numaral aklyrtmede ikinci nermenin yklemi ile konusunun kaplam birbirine e ittir, her ikisi de tmel. alnmtr. Sonu, birinci nermenin konusu yerine o konuya e deer olan ikinci nermenin konusu konularak meydana getirilmitir. TII numarada gsterilen Darapti'de ise durum byle deildir. kinci nermenin yklemi tikeldir, bu sebeple sonucun konusu da tikel oluyor. Burada edeer terimlerin bir yer de itirmesi yoktur: O halde tam tmevarmla nc ekilden bir kyas arasnda fark vardr. Tmevarmn yukarda akladmz ekilde anlalmas,' yani tam tmevar m, u itirazlarla karlanutr : Bu ekildeki bir aklyrtme velimsizdir. Mesela, A y, kendisini yapan btn paralar olan al, a2, a3 vs. den karmak basit bir totolojidir, yeni birey vermez, ayn eyi tekrardan ibarettir. kinci itiraz
176 LACHELIER, Etudes sur le Syllogisme s. 37; RABIER Cours de Philosophie II, Logique,. s. 144.

178

da udur: Tam say m herzaman mmkn olmaz. Tam sayma, basitkolleksiyonlarda olur. Mesela, bir snfta bulunan renciler, gezegenler v.s. bu hallerde tam tmevarm uygulanabilir, fakat bir tr byle de ildir. Trler, verilmi sinirli fertler topluluklar deil, snrsz daimi o alan fertler topluluudur. Bunlarda tam uyma pratik bakmndan mmkn deildir. Byle hallerde tam de il, eksik veya tamamlayc tmevarm denen aklyrtme uygulanr. Bu itirazlar karsnda Aristo'nun tmevarm teorisi baka bir yoruma tbi tutulmu tu. Aristo tmevarm "tikelden tmele gei "'" olarak tanmlyordu. Hamelin ve Tricot diyorlar ki, Aristo iin tmel (universelle) yalnz btn (tous) demek deildir, bilhassa zorunlu demektirl". Byle olunca, o zaman tmevarm btn gei deil, zorunluyu, z yakalamak olur. Bu gr Aristo'nun ikinci Analitiklerin sonundaki "Biz ferdi varl klar idrak ediyoruz, fakat idrakin as l konusu tmel olandr, mesela, insan, Callias diye adlandrlan insan deildir." fikrinden karlyor. Yani biz fertlerden tr kartmyoruz, fakat fertte tr gryoruz 19. Aristo'nun tmevar mn.bu ekilde yorumlama, klasik mantn tmevarm anlayndan farkldr. Tmevarrnm yeri Aristo'da nemlidir. nki mantn zn te kileden kyasn temelinde, Hame177 ARSTO, Organon V, Topikler, Atademir tere. s. 22. 178 HAMELN, SyWn e d' Aristote, s. 258; Tricot. s. 295. 179 ARSTO'nun bu fikri iin bk., Aristo, Organon IV, Les Seconds Analitiques, TRICOT'nun frans zca terc. s. 246 not 1; LACHELIER, Tiimevarimm Temeli, Atademir. terc. s. 67.

179

lin'in de belirtti i gibi tmevarm vard r'". Kyas, birtakm genel kurallardan ilkelerden, hareket eder. Arsito'da do utan fikirler olmad na gre, ohalde bu genel fikirler nas l elde ediliyor? Aristo bu sorunun cevabm kinci Analitiklerde a kca veriyor : "Ohalde bize ilkeleri bildirenin gerekli olarak tmevarm olduu apaktr"".

180 HAMELN ayn. esr. s. 253. 181 ARSTO, Organon IV, Ikinci Analitikler, Atademir tere. s. 165.

180

BEINCI BLM

TASTIK 'MIEN' VE BE SANAT

slam mantklar mantk kitaplarn tasdik trleri ve be sanatla tamamlarlar. nceden de syledi imiz gibi klasik mantn esas blmn k yas te kileder. Kavram ve nerrr elerin incelenmesi k yasa hazrlktr. Kyastan sonra ele al nan be sanat da kyasn uygulama alan dr. Bu sebeple klasik mant n bu son blm muhteva ile daha ok ilgilidir.

TASDK TRLERI
Tasdik iki kavram arasnda bir ba kurmaktr. Bu bala iki kavram ya birbirine yakla trlr veya uzaklatrlr. Mesela aa ye ildir'de, aala yeil kavramlar yaklatrlm ; ta canl deildir'de, tala canl kavramlar uzakla trlmtr. slam mantklarma gre bu yaklatrma veya uzakla trmada zihin drt trl durumda bulunabilir. Yani drt trl tasdik olabilir, bunlar da : yakin (kesin bilgi), takli t, cehl-i mrekkeb ve zand rm. Tasdikte iki kavram arasndaki uzakla trma veya yaklatrma ift tarafl dr. Yani ya bu uzakla trma ve182 AHMET CEVDET, Miya - Sedad, s. 89 vd.; 1SMA1L HAKKI, Miyar'ul-Ulum, s. 72. vd.

181

ya yaklatrma vuku bulur veya bulmaz. Bir ey ya udur veya deildir. Yukardaki misalleri alal m: Aa ya yeildir veya de ildir, ta ya canl deildir veya canhdr. Bu ift tarafl lk iki hakikat de eri zerine dnlmtr. te akl bu iki taraftan birsini seerse tasdik olur, eer iki taraftan birisini seemezse phe olur. Akl bir taraf semede kararl ise ve seilen taraf da geree uyuyorsa byle bir tasdik (veya bilgi) yakin'dir (kesin bilgidir). E er akl semesinde kararl olup da, seilen taraf gere e uymazsa cehli milrekkeb olur. Eer bu seme kar taraf tmden ortadan kaldrp da salam olmazsa taklit denilir. Bir taraf seme, kesin olmayp, bir taraf tercih etmekle beraber kar tarafa da ihtimal tan nrsa buna da z a denilir. Ahmet Cevdet drt tasdik trne u misalleri veriyor : Alemin sonradan olduunu doru delilerle kesin olarak tasdik edenlerin bilgisi gere e uymak la yakin'dir. Yanl delillerle lemin ba langc olmadn kesinlikle tasdik edenlerin bu bilgisi cehli mrekkeptir. Yanl delillerle lemin ba langc olmadn kesinlikle tasdik edenlerin bu bilgisi cehli mrekkeptir. Hibir kant gstermeden bilim adamlar nn fikrine dayanarak, lemin ba langc olduunu tasdik eden cahilin bu bilgisi taklit'dir. Geceleyin karanlkta dola an birisi iin bu hrszdr, demek zan'dr. 182

Ohalde nermeler hakikat de eri bakmndan ya "yakiniye" ya "eehli milrekkebe" ya "taklidiye" veya "zanniye" olur" 3
.

BE SANAT

Islam mantklarmn kyasn uygulama yeri olarak gsterdikleri be sanat unlard r: Burhan, cedel hitabet, iir, safsata. Mant k kitaplarnda be sanata fazla yer verilmez. o unlukla bunlarn yalnz tan mlar yaplmakla yetinilir. Be sanat bir eyi bildirme, bir gerei gsterme daha do rusu bilgi vastasdr. Klsik mantklara gre bu yollarn hepsinde zihin kyas' kullanr. Be sanatn be inde de kyas kullanldna gre, bunlar arasndaki fark, kyaslar meydana getiren ncllerin tasdik trlerine gre farkl olularndan ileri gelmektedir. Be sanat n, ayr ayr tanmlarn' yapabilmek iin bunlarda kullan lan ncllerdeki nerme e itlerini grmek gerekir. BE SANATTA KULLANILAN NCLLERDEK NERME E ITLERI nermelerin bu ekilde e itlenmeleri tamamiyle onlarn muhtevalar ile ilgilidir. nermenin muhtevasn tekileden bilginin kayna ve hakikat de eri gz nne alnarak byle bir e itleme yap lm tr. Bu a dan ele alnnca yedi trl nerme vard r ki unla dr: "yakiniyat", "me hurat", "msellemat", "makbulat", "zanniyat", "muhayyilat" ve "vehmiyat". 1 Yakiniyat: Bu nermeler kesin bilgi verirler. Buradaki tasdik, yukar da grdmz "yakin" cin183 AHMET CEVDET, ayn. esr., s. 90-91.

183

sindendir. Yani bu nermelerde, zihin bir taraf kesinlikle seer ve nerme de gere e uyar, "nazariye" ve "bedihiye" diye ikiye ayr lr. Nazariye'den olan nermelerin ak lca, kesinlikle kabuledilebilmeleri iin bir kanita ihtiyalar vardr. Yukardaki misalimizi alal m. "(dem sonradan olmadr" bu nerme yakiniyattand r, nazari'dir. nki ak l bunu bir kan t vas tasiyle kabul eder. Biz bu hkme yle bir delille var rz. Alem dei kendir, her deiken sonradan olmad r, ohalde alem sonradan olmadr. Bedihiye (apalkhk) ye gelince, bunlar n doruluunu akl hibir kanta ba vurmadan kabuieder. Mesela, btn paralardan byktr, nermesi Bedihi nermeler yani akl n hibir kan ta ba vurmadan, apa k olarak kabul etti i nermeler eitlidir. Bunlar da ev veliyat, ftriyat, m ahedat, mcerrebat, hadsiyat ve mtevatirat diye alt ya ayrlr. a Evvelivat: Bu neri -neler zihnin hibir vas taya ba vurmadan do rudan doruya kabuletti i nermelerdir. Mesela btn, paralardan biiyktr, ger(' gndz deildir, gibi. b F triyat: Zilii bu tr hkmlerde zihinde bulunan bir orta terim vas tasiyle konu ile yklem arasnda ba kurar. Mesela, "drt ifttir" ncrmesinde, drt ve ift terimlerini d nrken, drt ikiye blnr, ikiye blnen say lar ifttir diye ya i, lan gizli bil k yastan sonra zihin hkm verir. Mii ahedat: Duyular vas tasiyle tasdik edilen hkmlerdir. Eer bunlar be duyu vastasiyle olursa "hissiyat" denilir. Mesela, gne k saan, 184

ate scaktr, nermelerinde oldu u gibi. Eer i duyular vastasiyle h.kmolunursa buna da "vicdaniyat" denilir. Mesela, al n hisseden birisinin ackt m demesi gibi. d Hadsiyat: "hads" (sezgi) ile verilen hkmlerdir. "Hads zihnin sr'ati intikalidir"'". Zihnin ani kavramasdr. Zihinde ok h zl gizli bir kyas vastasiyle meydana gelir. Hadsiyat iin, inceledi imiz mantk kitaplarnda verilen misal udur: Ay n gneten alr. Bu hkmn ne ekilde verildi ini Ahmet Cevdet yle a klyor: "Ay n gne e nisbetle durumu de itike k yapsn n eitli olduu m ahade olunacak, eer ayn gne ten gelmese durumu de itike k yaps e itli olmaz idi, diye birden kalbe do an gizli bir kyas vas tasiyle, ak l, (ay n gneten al r) diye hkmeder"'". e Mcerrebat: Tekrar edilen deneyler sonunda verilen bkmdfir. Mesela, alkollu iki insan sarho eder, nermesinde olduu gibi. Eer byle bir hkm veren, kendisi deneyerek hkme varm sa "mcerrebat"dan ba kasnn, deneyine dayanarak, ba kasnn hkmn naklen veriyorsa "miltevatirat" dan olur. f Mtevatirat: ounluun tasdik etti i ve akl iin imkansz grnmeyen nermelerdir. Mesela Mekke'yi grmeyen birisinin, "Mekke vard r" diye hkmet nesi bu tr bir nermedin lvItevatiratdan olan ncrmelerin duyulara dayanm olmas arttr. Grlyor ki, islam mant klarnca ak l iin doruluu apak olarak kabuledilen alt e it nerneden
184 GELENBEV1, ayn. esr. C. II, s. 265; AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 97. 185 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 97.

185

ilk ikisi yani evveliyat ve. ftriyat tamamen akla, di erleri ise duyu organlar na dayanr. Bu sebeple, Ahmet Cevdet, bunlardan birincisine ak lsal apakl k (bedihiyat-1 akliye), ikincisine d apaklk (bedihiyat- hariciye) diyor186 . Aklsal apaklk, akl n zde kk ilkesine dayan r. Ahmet Cevdet'e gre btn aklsal apaklk ifade eden nermelerin ls "bir ey hem vaki hem gayri vaki olamaz" nermesidir. Yani birey hem var hem yok olamaz. Bu nermeden u drt nerme kar: "vaki vakidir" (var olan vard r), "gayri vaki gayri vakidir (var olmayan varde ildir), "vaki gayri vaki deildir" (var olan varlmayan de ildir), "gayri vaki ,vaki de ildir (var olmayan var de ildir). Btn apa k nermeler bu drt nermeden birisine dayan r. Mesela, bir deildir nermesi, bir ey kendinden ba kas deildir, yani "vaki gayri vaki deildir" nermesine dayan r. 2 Mehurat: ncllerde kullan lan ikinci tr nermeler me hurattan lan nermelerdir. Blu lar halk tarafndan doruluu kabul edilmi hkm!erdir. Ya btn insanlar veya bil k sm insanlar tarafndan kabul edilirler. Mesela, adalet iyi, ZU11.1171 ktdr, nerncsinin herkes tarafndan doruluu kabul edilir. Bazan yalnz bir grup insan tarafndan kabul edilen hkmler vardr. Yalnz bir millet veya bir meslek mensuplar tarafndan, rf adetlere ; ahlak anlay larna gre verilmi hkmler bu soydandr. 3 Mtisellemat: Bir tart ma esnasnda kulan lan ve kar tarafa do ruluu kabul edilmi fierrrclerdir. Muhatab ikna iin kant olarak gsterilirler. Mesela, bir Msliimnla H ristiyann tart masnda,
186 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 101. vd.

186

Hristiyan, Hazreti Muhammedin mirac' na itiraz etse, mslman ona, Hazreti sann ge kn delil olarak gsterir. 4 Makbulat: Otorite prensibidir. Her hangi bir konuda otorite olarak tan nan ki inin'szleri makbulattandr. Bu tip nermelerin do ruluunun dayanak noktas onu syleyenin salad otoritedir. Bu ilke Ortaada pek rabette idi. Bugn bile birok insan ayn ilkeye ba vurmaktad r. 5 Zanniyat: Zanna dayanlarak verilen hkmlerdir. Mesela, gece karanl kta dolaan bir insan iin "bu hrsizdir" nermesi gibi. Bu tip nermeler ok defa aldatcdr. 6 Muhayyilat: Doru olmadklar belli iken srf ne 'e vermek veya nefret uyand rmak iin, tahayyledilerek verilen hkmlerdir. Mesela, iki ak c bir yakuttur, bal iren bir kusmuktur, gibi. 7 Vehmiyat: Kuruntu ile verilen hkmlerdir. Gerekte olmayan eyi Varm gibi kabul etmektir. Duyulabilen eylere dayan larak duyulamazlar hakknda verilen hkmler byledir. Mesela, idrak edilen cisimlere kyasla, her varlk mekn kaplar; hkm byledir. Bylece nermelerin muhtevalann gznne alarak, onlarn kayna ve hakikat de eri bakmndan eitlerini grdkten sonra, be sanat' n tammlarm yapabiliriz. 1 BURHAN (demonstration): nclleri yak niyattan yaplan bir kyastr. Gayesi kesin bilgi elde etmektir. 187

2 CEDEL (dialectique): Me hurat veya ms:,11imat'tan yap lan kyastr. Bunun iin Ali Sedad "Burhan' idrakten ciz olanlar ikna etme e hizmet eder" diyor. 3 HTABET: Makbult ve zanniyat'tan yaplan kyastr. 4 SAFSATA: Vehmiyat'tan yaplan kyastr. Yanl olduu bilinerek yaplrsa buna mugalata denir. 5 IIR: Muhayyilt'tan yap lan kyastr. slam ma:ntklar iin mantn dokuz kitaptan ibaret olduunu tarihsel bilgi blmnde sylemi tik. Bu kitaplardan birisi Porphyrios'un, sekizi Aristo'nun idi. Yazlan mantk kitaplarmda, ilk drd, yani, sagoji, Kategoriler, nermeler ve Birinci Analitikler ar basm, bunlarn muhtevalar mantn asl kosunu te kiletmitir. Be Sanat ise geri kalan be kitab karlar. nceden de belirtti imiz gibi Be Sanat kyasn uygulama yeridir. Mant k kitaplarnda genellikle bunlarn yalnz tan mlar yap lmakla yetinilir.

188

BBIYOORAFYA
AHMET CEVDET (Pa a): Myar- Sedad, stanbul, 1923. AHMET HIFZI: Ksm- Tasavvurat miii Huldsat'ul Mizan, stanbul, 1309. AL HAYDAR (eyhzade): Hediyecik, sagoji tercmesi, stanbul, 1309. AL SEDAD: Mizan'ul Ukul fi'l-Mant k ve'l Usl, stanbul, 1303. ARSTO: Organon, Hamdi Ragp Atademir tercmesi, I, Kategoriler, Ankara 1947; II,nermeler, Ankara, 1947; III, Birinci Analitikler, stanbul; IV, kinci Analitikler, stanbul 1950; V, Topikler, stanbul, 1952. ARSTO: Metaphysique, Tricot, Paris, 1948. traduction franaise par

ATADEMR, Hamdi Ragp: Porphyrios ve Ebheri'nin DTCF Dergisi, Cilt IV, Say 5, .1948. AYN, Mehmet Ali: Trk mant kc lar , Darlfunun Ilhiyat Fakltesi Mecmuas , Sene 3, Say 10, stanbul, 1928. BLANCH, Robert; Introduction i la Logique Contemporaine, A. Colin, Paris, 1957. 189

BLANCH, Robert: Logique 1900-1950, Revue Philosophique, 1953 iinde. BOIRAC, Emile: Cours Eletnentaire de Philosophie, 27 ene ed, Alcan, Paris, 1918. BOLL, Marcel et Jacques Reinhart: Histoire de la Logique, PUF, Paris, 1961, DESCARTES, Rene: Metot zerine Konu ma, M. Karasan tercmesi, 2. bs., Ankara 1962. DESCARTES, Rene: Akl n idaresi in Kurallar, M. Karasan tercmesi, 2. bs., Ankara 1962. FARAB : filmlerin Say m , A. Ate tercmesi, stanbul, 1955. FOULQUI, Paul: Dictionnaire de la Langue Philosophique, PUF, Paris, 1962. FRANCK, Adolphe: Dictionnaire des Sciences Philosophiques, Hachette, Paris, 1885. GARDEL, H.D.: Initiation la Philosophie de Saint Thomas d'Aquin. Les editions du Cerf, Paris, 1952-1954. GELENBEV : Mizan-ul Burhan, Abdunnafi tercmesi, stanbul 1297. GOBLOT, Edmond: Traite de Logique, quatrieme e,dition, A. Colin, Paris, 1925. HAMEL N, O.: Le Systeme d'Aristote, deuxime edition. Alcan, Paris, 1931. HFFDNG, H.: La Pensee Humaine, Traduction franaise par De Coussange. Alcan, Paris, 1911. BN HALDUN: Mukaddime, yazma, Atf ef. Ktb. No. 1926 ve Z. K. Ugan'n terc. st. 1954. SMAL HAKKI (zmirli): Miyar'ul-Ulum (sagoji erhi), stanbul, 1315. 190

ISMAIL HAKKI ( zmirli): Felsefe Dersleri, stanbul, 1330. JANET, Paul et Gabriel Sailles: Histoire de la Phillosophie, nuevime edition, Librairie Delagrave, Paris. KANT, Emmantel : Critique de la Raison Pure, traduction franaise par Tremesaygeuses et Pacaut, nouvelle edition, PUF, Paris,,1950. KOTARBINSKI, Tadeusz: Leons sur 1' Histoire de la Logique, traduction franaise par Anna Posner, PUF, Paris, 1964. KYEL, (Trker)..Mubahat: Frbrnin Baz Mantk Eserleri, DTCF Dergisi, c. XVI, Say 3-4 EyllAralk 1958. KYEL, (Trker) Mubahat: Frbr nin Peri Hermeneias Muhtasar, Aratrma IV, 1966 dan ayr basm, Ankara 1966. LACHELIER, J.: Etudes sur 1e Syllogisn e, Alcan, Paris, 1970 LACHELIER, J.: Tmevar nnn Temeli, Hamdi Ragp Atademir tercmesi, stanbul 1949 LALANDE, Andre: Vocabulaire Technique et Critique de la Philosophie, Huitime edition, PUF, Paris, 1960 LIARD, Louis: Logique, quatri6ne edition, Masson, Paris, 1897 LIARD, Louis: Les Logiciens Anglais Contemporains, Alcan, Paris, 1907 Logique de PortRoyal, Nouvelle edition, Hachette, Paris, 1895. 191

MADCOUR, brahim: L'Organon d' Aristote Dans le Monde Arabe, Paris, 1934 MARITAIN, Jacques: Elements de Philosophie vingtime edition T6:lui, Paris, 1966.
,

MEHMET TAHIR (Kilisli Hocazade): Zbdet'ulMuhtelitad min'et-Tasdikat, stanbul, 1299 MEHMET TEVFIK: Gayet'ul-Beyan fi ilm'il-Mizan, stanbul, 1306 MILL, Stuart: Systeme de Logique, 2 Tome, Traduction franaise par Louis Peisse, F. Alcan, Paris, 1880, 1889 MER FEVZ : Miyar t l-Ulum. stanbul, 1309 NER, Necati: Klasik Mant kta Modalite I, Ilhiyat Fakltesi Dergisi, c. XV, y l 1967, Ankara, 1968 PORPHYRIOS: isagoji. Hamdi Ragp Atademir tercmesi, Konya, 1948 RABIER, Eile; Leons de Philosophie II, Logique, Hachette, Paris, 1909, RAT: Mizan' zil- Makal, stanbul, 1315 RIFAT: Vesilerl-ikan ve. Mantgc Terciimesi tercme ve erhi) stanbul, 1317 . (Sllem

SLEYMAN SIRRI: Mant k, stanbul, 1310 TRICOT, J.: Traite de Logique Formelle, Deuxi6ne dition, J. Vrin, Paris, 1966 ()IKEN, Hilmi Ziya: 1942

Mant k Tarihi,

stanbul,

VIRIEUX-REYMOND, A.: Logique Formelle, PUF, Paris, 1962

192

u'2"1

7'

Lkcx-i

01.4r.-1 1710.--1):1

t,,Sf

S-7

6Z,y.,7 L

"c,

41.0i

1,