T.C.

KLTR VE TURZM BAKANLII Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl

24. ARATIRMA SONULARI TOPLANTISI 1. CLT

29 MAYIS - 2 HAZRAN 2006 ANAKKALE

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yayn No : 3080-1 Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn No: 120-1

YAYINA HAZIRLAYANLAR Dr. Fahriye BAYRAM Birnur KORAL

Kapak ve Uygulama Suna HKENEK

ISBN: ISSN:

978-975-17-3246-0 (1. CLT) 978-975-17-3245-3 (TAKIM) 1017-7663

Kapak Fotoraf: Michael HOFF (Rough Cilicia Archaeological Project: 2005 Season)

Not : Bildiriler, sahiplerinden geldii ekliyle ve geli srasna gre yaymlanmtr. Kitapta yaymlanan yazlarn tm sorumluluu yazarlarna aittir.

KLTR ve TURZM BAKANLII DSMM BASIMEV ANKARA-2007

NDEKLER
Hatice ZYURT ZCAN Erzurum Arkeoloji Mzesindeki Bizans Sikkeleri .................................................1 Serra DURUGNL, Murat DURUKAN 2005 Yl Korykos (Kzkalesi) Yzey Aratrmas ................................................17 Ali BORAN, Abdlhamit TFEKOLU, Mehmet MUTLU, Zekai ERDAL, rfan YILDIZ Siirt-Batman lleri ve lelerindeki Ortaa ve Sonrasna Ait 2005 Yl Yzey Aratrmas ..............................................................................23 Winfried HELD, Gonca CANKARDA ENOL, Ahmet Kaan ENOL 2005 Yl Bybassos Aratrmas .........................................................................37 Thomas CORSTEN Kibyra 2005 ......................................................................................................51 Halil Hamdi EKZ Ahlatlbel dolleri ..............................................................................................61 Eugenio RUSSO The Architectural and Decorative Late Antique and Byzantine Sculptures of the Agoradepo at Ephesus: Prolegomena to a Catalogue.............................73 Nevzat EVK, Sleyman BULUT, sa KIZGT, Engin AKYREK Bey Dalar Yzey Aratrmalar 2005 ...............................................................85 sa KIZGUT, Max KUNZE, Nevzat EVK, Sleyman BULUT n n Yzey Aratrmalar 2005 ......................................................................99 A. Osman UYZAL, Aye AYLAK TRKER anakkale li Ortaa ve Trk Dnemi Yzey Aratrmas 2005 Yl almalar .......................................................................................107 Aye AYDIN Kahramanmara, Malatya ve Taucu Amfora Mzesindeki Rlikerler...............127 Aynur ZFIRAT Van, Ar ve Idr lleri Yzey Aratrmas, 2005..............................................143

Alpaslan CEYLAN 2005 Yl Erzincan, Erzurum, Kars ve Idr lleri Yzey Aratrmalar ................163 Engin BEKSA Kuzeybat Anadolu ve Trakyada Erken Kltistik Kaya/Kaya Oyma ve Megalit/ Antlar ve Klt Alanlar Projesi: Edirne ve Krklareli lleri 2005 Yzey Aratrmas ..................................................................................183 Fokke GERRITSEN Regional Survey in the Amuq Valley, Hatay the 2005 Season ...........................201 Oktay BELL 2005 Ylnda Dou Anadolu Blgesinde Urartu Baraj, Glet ve Sulama Kanallarnn Aratrlmas.......................................................209 Michael HOFF, Rhys TOWNSEND, Ece ERDOMU Rough Cilicia Archaeological Projet: 2005 Season ...........................................231 Detlev WANNAGAT Der Tempel Des Zeus-Olbios Uzuncabur 2005 ..............................................245 Fehmi ERARSLAN, Margherita FACELLA Royal Coinage of Commagene in Adyaman Museum Numismatic Collection ...253 Kadir PEKTA, Glseren BA Bitlis/Adilcevaz evresi Yzey Aratrmas 2005 .............................................261 Eref ABAY, Fulya DEDEOLU 2005 Yl ivril Ovas Yzey Aratrmas 2005 .................................................277 Mustafa AHN Myndos Yzey Aratrmalar 2005 ...................................................................293 Glriz KOZBE rnak li Cizre-Silopi Ovas Yzey Aratrmas, 2005 ......................................307 Gngr KARAUUZ 2005 Yl Devrek-Gkebey (Tefen) Yzey Aratrmas ....................................327 Enver AKIN, Feridun Suha AHN, Necdet NAL Gneydou Anadolu Mzelerindeki Roma Dnemi Eserleri Inda Blgesel zellikler ve Atlye likileri ..............................................................341

zdemir KOAK, Adem IIK 2005 Yl Afyonkarahisar li ve leleri Arkeolojik Yzey Aratrmas ................357 Bekir ESKC, Ali Akn AKYOL, Yusuf Kaan KADIOLU Erzurum Yakutiye Medresesi Yap Malzemeleri, Bozulmalar ve Koruma Problemleri .....................................................................................................381 Kaan REN dyma lka Kenti ve evresi 2004-2005 Yllar Arkeolojik Yzey Aratrmalar ........................................................................399 Emel ERTEN, Murat ZYILDIRIM Olba Yzey Aratrmas-2005 .........................................................................421 Thomas DREW-BEAR Afyon ve Ktahya Mzelerinde Politeist ve Erken Hristiyan Yaztlar ................433 Melih ARSLAN Krklareli Mzesindeki Hellenistik Bronz Lysmakhia Denesi .........................443 Fahriye BAYRAM, Turgay YAZAR 2005 Yl Ortaa Grc Mimarisi Yzey Aratrmas .......................................457 idem ZKAN AYGN stanbul Ayasofyasnn Deme Alt Dehliz, Kuyu ve Su Sistemleri Aratrmas, 2005 ...........................................................................................467 Hasan BAHAR Konya-Karaman lleri ve leleri Yzey Aratrmas 2005 .................................481 Sleyman DEM, Haldun ZKAN, Hseyin YURTTA, Nurettin ZTRK 2005 Gmhane Yzey Aratrmas ...............................................................501 Bar SALMAN 2005 Yl anlurfa ve Adana Mzeleri Mozaik almas ..................................513 Sema DOAN Alanya ve evresinde Bizans Aratrmalar 2005 .............................................533

ERZURUM ARKEOLOJ MZESNDEK BZANS SKKELER

Hatice ZYURT ZCAN*
2005 ylnda Kltr Bakanlnn izniyle Erzurum Arkeoloji Mzesinde yapm olduumuz alma sonucunda envanter defterlerine kaytl 628 adet Bizans sikkesi tespit edilmitir. Bu sikkelerin 22 tanesi gm, 578 tanesi bakr, 28 tanesi altn solidustur. Soliduslar, 10 yldr sren mahkemeleri nedeniyle mze yetkililerince almaya dahil ettirilmemitir. Gm sikkelerin, 3 tanesi hexagram, 1 tanesi miliaresion, 14 tanesi asper, 4 tanesi billon aspron trachydr. Follislerin 150si anonimdir. Follislerden 10 tanesi tannamaz durumdadr. Buna gre mzede, V. yzyl Anastasius dneminden balayp XIV. yzyl III. Manuel dnemine kadar uzanan, 24 imparator devrine ait sikke rnekleri bulunmaktadr. Sikkelerin mzeye geli ekilleri; satn alma ve msadere yoluyladr. Drt sikke Atatrk niversitesinden devir olarak mze kaytlarna gemitir. Malzemenin topland ve korunduu Erzurum ehri; V. yzyln banda Ermeni halknn Karin diye adlandrd nemsiz bir kasabayd1. Anadoluya ynelik ran saldrlar younlanca, Dou Roma mparatoru II. Theodosius2, generallerinden Anatoliusu douya gndererek burada bir savunma sistemi kurmasn istedi. Anatolius 415te savunmaya ve hcuma elverili Karin ehrinin etrafn surlarla evirterek imparatora izafeten ehre Theodosiopolis adn verdi3. ehir kuruluu ile beraber ticar, din ve asker adan nemli bir merkez hline geldi. Araplarla Bizansllar arasnda
Hatice ZYURT ZCAN, Atatrk niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Bizans Sanat Ana Bilim Dal, Erzurum/TRKYE. ozyurthatice@mynet.com

1 R.Grousset, Histoire de LArmenie des Origenes a 1071, Paris 1971; Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi (. Sosi Dolanolu), stanbul 2005, s.18; T.A.Sinclair, Eastern Turkey; An Arcitectural and Archelogical Survey, C.II, London 1989, s.73. 2 M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Devleti Tarihi (. Maide Selen), stanbul 1999, s.34; A. Bailly, Bizans Devleti Tarihi (. Haluk aman), stanbul 2006, s.19; P. Lemerle, Bizans Tarihi (. Galip stn), stanbul 1994, s.51. 3 Grousset, a.g.e., s.176;. Sinclair, a.g.e., s.273; F.H. Weissbach, Theodosiopolis Pauly Realencyclopedic der Clasischen Altertumweissbachft, Mnchen 1934, s.1928.

birok kez el deitirdi4. Seluklularn 1071deki Malazgirt Zaferinden sonra bile uzun bir sre dayanan ehir, ancak 1080 ylnda Seluklu topraklarna katld5. ANASTASIUS (491518) dnemine ait mzede 18 sikke bulunmaktadr. Anastasius dnemi, Bizans sikkelerinin Roma sikkelerinden ayrld dnemi oluturmaktadr. Bunun nedeni imparatorun 498de yapt sikke reformudur6. Constantinopolis Follis AE. 32 mm., 17.047 gr., Off: A, ky. 6 Env. No: 599 Resim: 1 nyz: D erevede Roma imparator sikkelerinde IV. ve V. yzyllarda kullanlan unvan ve sfatlardan olan ve Bizans sikkelerinde VIII. yzyla kadar kullanlmaya devam eden, DN (Donimus noster: efendimiz) ile balayan ANASTA SIVS harerinin yer ald lejand7, PP( perpetus: edebi), AVG (AUGUSTUS: KUTSAL) ifadeleri ile son bulmaktadr. Roma sikkeleri geleneinde bst saa doru diademli8 ve paludamentumludur9. Arkayz: Anastasiusun yapt reform follislerin birimlerinde grlen deiimdir. Sikke birimleri, nummus deerlerini belirten eski Yunan hareriyle gsterilmeye balanmtr10. M11. Yukarda ha; sol ve sa bolukta birer yldz; aada off. har; kesimde CON yazs vardr.
4 Procopius, On Building (.H.B.Dewing- G.Downey), London 1940, s.278; N.G.Garsian, The reform of Justinian in Armenian, Lisbon 1970, s.117,123. 5 B. Umar, Karadeniz Kappadokias, stanbul 2000, s.162. 6 O.Tekin, Bizans Sikkeleri, stanbul 1999, s. 72. 7 Lejand: sikke zerindeki yaz. Bkz., Tekin, a.g.e., s.214. 8 Diadem: ba aln hizasnda evreleyen ba band. Bkz., Tekin, a.g.e., s.213 9 Paludamentum: d, uzun ve mor askeri pelerin. Bkz., Tekin, a.g.e., s.214. 10 K.W.Harl, Kazlarda Bulunan Sikkelerin Tanmlanmas in Rehber Bizans (. Burak Delikan), stanbul 2002, s. 34; Tekin, a.g.e., s. 32. 11 M: 40 nummay gsteren deer iareti

I. IUSTINUS (518-527) dnemine ait mzede 13 adet sikke bulunmaktadr. Constantinopolis Follis AE 3.1 mm., 15.774 gr. ky.7 Env. No: 4470 nyz: DNIVSTI NVSPPAVC Bst saa doru, diademli, zrhl ve paludamentumlu. Arkayz: M, yukarda ha; sa ve sol bolukta bir yldz; aada off har; kesimde CON yazs vardr. I. IUSTINIANUS (527565) dnemine ait mzede 100 sikke bulunmaktadr. Constantinopolis Follis AE. 3.3 mm., 15.90 gr. Off: A, ky.6 Env. No: 3976 nyz: DNIVSTINI ANVSPPAVC Prolden bst, diademli ve paludamentumlu Arkayz: M, yukarda ha; sol bolukta yldz; sada uzun ha; aada off; kesimde CON yazs vardr. Tam cepheden resmetme bu dnem sikkelerinde grlr. Ama prol VII. yzyla kadar azalarak devam eder12. Nikomedia (zmit) Follis AE. 4.5 mm., 23.291 gr., Off: B, ky.6 Env. No: 4797 Resim: 2 nyz: DNIVSTINI ANVSPPAVG Bst cepheden, ty sorgulu, mifer giymi, zrhl, sa elinde hal glabus, sol omzunda svari betimli kalkan, sa bolukta ha.
12 Tekin, Bizans Sikkeleri, s.29; P. Grierson, Byzantine Coins, Berkeley 1982.

Arkayz: M deer iareti; aada off.; kesimde: NIK; yukarda ha; solda ANNO; sada tarih vardr. Bu sikkede de grld gibi Iustinianusun XII. saltanat ylndan itibaren arka yzde Roma rakam ile imparatorlarn saltanat yl kullanlmtr13. VIII. yzyla kadar devam eden bu uygulama tarihleme asndan nemlidir. I. IUSTINIANUSun Antiakheiada14 (Theoupolis) (Antakya) baslan erken rneklerinde, imparator taht zerinde tasvir edilmitir. Mzede bu tipte sikke bulunmaktadr. Antiakheia (Theoupolis) AE. 3.3 mm., 15.270 gr., Off: B, ky.6 Env. No: 4520 Resim: 3 nyz: DNIVSTINI ANVSPPAVG mparator taht zerinde cepheden, sol elinde hal glabus, sa elinde asa tutuyor. Banda nimbus var. Arkayz: M ortada deer iareti; sol ve sanda yldz; stte ha; altta off; kesimde THEuP yazs vardr. II. IUSTINUS (565-578) dnemine ait mzede 94 sikke bulunmaktadr. mparatorlar sikkeler zerinde ya tek balarna ya iktidar paylatklar kiilerle ya da aile bireyleri ile birlikte oturarak veya ayakta resmedilmitir15. II. Iustinus genellikle mparatorie Sophia ile birlikte tahtta otururken tasvir edilmitir. Kyzikos Follis AE. 3 mm., 15.639 gr., Off: A, ky.7 Env. No: 733 Resim: 4 nyz: DNIVSTI NVSPPAVG
13 Harl, Bizans, s.10. 14 Antiokheiann ad 528 depreminden sonra Theoupolis olmutur. Bkz., Harl, a.g.e., s.16. 15 Tekin, a.g.e., s.29.

Iustinus ve Sophia tahtta oturuyorlar, cepheden; Iustinus sa elinde hal glabus16, Sophia hal asa tutuyor. Her ikisinin de banda nimbus bulunuyor. Arkayz: M deer; ANNO; yukarda ha; sada tarih; aada Off; kesimde KYZ hareri vardr. II. TIBERIUS (578582) dnemine ait mzede 57 adet sikke bulunmaktadr. II. Tiberius, I. Iustinianus dneminden itibaren kullanlan hal globus yerine, mappa ve kartal bal asa ile resmedilmitir. Nikomedia Follis AE. 29 mm., 12.74 gr. ky.7 Env. No: 4666 nyz: m TIbCONS TANTPPAVI Bst cepheden, banda hal pendilial ta, konsl giysili, sa elinde mappa17 sol elinde kartal bal asa tutuyor. Arkayz: m solda; ANNO; yukarda ha; sada tarih; kesimde NIKOMI yazs vardr. MAURICIUS TIBERIUS (580602) dnemine ait mzede 13 adet sikke bulunmaktadr. Bu dnemde eitli harf formlar, hatta el yazsndan alnt harer kullanlmtr18. Constantinopolis Follis AE. 3.1 mm., 11.012 gr., Off: E ky.6 Env. No: 4693 Resim: 5
16 Globus: Dnyay simgeleyen kre. ktidar sembol. Bkz., Tekin, Bizans Sikkeleri, s.213. 17 Mapa: beyaz mendil. Bkz., Tekin, s.214 18 Harl, Bizans, s.15.

nyz: DNmAVRIC TIbERPPAV Bst cepheden, ty sorgulu, zrhl, kalkanl, sa elinde hal globus. Arkayz: M; solda ANNO; sada tarih; aada off.;, kesimde CON hareri vardr. FOCAS (602610) dnemine ait mzede 4 sikke bulunmaktadr. Follis AE. 2.8 mm., 11.012 gr., Off: B, ky.6 Env. No: 4556 nyz: NFOCAS PERPAVC Bst cepheden, konsl giysili, hal ta giyiyor, sa elinde mappa, sol elinde uzun ha tutuyor. Arkayz: XXXX; yukarda ANNO; kesimde KYZ, solda iktidar yl yazldr. 8. HERACLIUS (610-641) dnemine ait mzede 2 adet hexagram sikke bulunmaktadr. Bizans gm sikkeleri, altn ve bakrlara gre daha az sayda baslmtr. V. ve VI. yzylda zellikle bat darphanelerinde kk birimlerde gm sikkeler bastrlmsa da, hexagram olarak adlandrlan ve 24 tanesi 1 solidusa denk gelen sikkeler ilk olarak 615 ylnda Heraclius dneminde bastrlmtr. Bu sikkeler VIII. yzyla kadar tedavlde kalmtr19. Constantinopolis AE. 23 mm., 5.973 gr. ky.6 Env. No: 6445 Resim: 6 nyz: JJNNERACLIUSEThCONSTPP Solda Heraclius, ksa sakall; sada Heraclius Constantinus, sakalsz. kisi de tahtta oturuyor, khlamys ve ta giymiler. Sa ellerinde hal globus tutuyorlar. Balar arasnda ha vardr.
19 Harl, a.g.e., s.24.

Arkayz: EUSA IUTAROMANIS (Tanr Romallara yardm etsin) basamakl kaide zerinde globus, onun da zerinde potent ha vardr. II. CONSTANS (641-668) dnemine ait mzede 1 follis ve 1 hexagram sikke bulunmaktadr. Follis AE. 2.3 mm., 4.29 gr., Off: B, ky.7 Env. No: 1888 nyz: ENT TO NIKA mparator ayakta, cepheden, sakalsz, tal, khlamys giymi, sa elinde uzun ha, sol elinde hal globus tutuyor. Arkayz: m; yukarda ha; sada N E O; kesimde off har ve tarih yazldr. Hexagram AE. 24 mm., 5.432 gr., Off: B, ky.6 Env. No: 483 nyz: NCONTAN TINUSPPAV Cepheden, tal, khlamys giymi, sa elinde hal globus tutuyor. Arkayz: EuSA IuTAROMANIS basamakl kaide zerinde globus zerinde potent ha vardr. II. MIKHAEL (820-829) dnemine ait mzede tek sikke bulunmaktadr. Follis AE. 2.1 mm., 4. 39 gr., Off: B, ky.6 Env. No: 4893 nyz: MIXAHL S OEOF Mikhael solda, sakall, tal ve khlamys giymi. Teophilos sada, sakalsz, tal, loros giymi.

Arkayz: M; solda X/X/X; yukarda ha; sada N/N/N; aada off. har yazldr. VI. LEON (886912) dneminden mzede 2 sikke bulunmaktadr. Bu dnemde follislerin arka yz dzenlemesi deimitir. Yeni dzenlemede imparatorun 4 ya da 5 satr hlinde ad yer alr20. Follis AE. 28 mm., 8.526 gr., ky.6 Env. No: 5369 Resim: 7 nyz: +LEONbAS ILEVSROm VI. Leonun bst cepheden, tal, ksa sakall, khlamys giyimli, sol elinde akakia tutuyor. Arkayz: Drt satr: + LEON/ EhQEObA/SILEVR/ OmEOn 720de III. Leo (717-741) dneminde, gm miliaresion karlmtr21. Mzede tek rnek I. Romanos dnemine aittir. I. ROMANOS, VII. CONSTANTINE, STEPHEN_ CONSTANTINE LECAPENUS (933-944) Miliaresion AE. 2.3 mm., 2.535 gr., ky.5 Env. No: 189 nyz: Basamakl kaide zerinde ha, han kollarnn kesitii nokta zerinde imparator portresi ikonu. Fetheden yce sa lejand. Arkayz: Be satr hlinde imparator ismi yer alr.
20 Harl, ae, s.2425. 21 Tekin, ae, s.21; Harl, ae, s.24

I. ROMANOS (920-944) Follis AE. 2.7 mm., 5.973 gr. ky.5 Env. No: 4862 nyz: +R mAn BASILEVSR m I. Romanosun cepheden sakall bst tal ve khlamys giyimli. Sa elinde labarum asas, ucu yaprak ssl, sol elinde hal globus tutuyor. Arkayz: Drt satr: +R mA/ n EnOE bA/ SILEVSR / mAI n I. Ioannes Tzimiskez (969876), 969da bakr follislerin dizaynn deitirmitir. Yeni dzenlemeye gre; nyzde imparator portresinin yerine sa vardr, arka yz ise deiik formlarda dzenlenmitir. 970den 1092ye kadar kullanlan bu sikkeler anonim bakr follisler olarak anlmaktadr22. ANONM FOLLSLER (9701092) dneminden mzede 150 sikke bulunmaktadr. A2 Grubu (9761035) AE. 28 mm. 9.022 gr. ky.6 Env. No: 1435 Resim: 8 nyz: +EmmA NOVHA (Tanr bizimledir) sann bst cepheden, sakall, ta nimbuslu, tunik ve himation giyimli, sa elini takdis pozisyonunda havaya kaldrm. Sol eli ile ncil tutuyor. Arkayz: Drt satr hlinde: +IhS S (sa krallar kral) XRIST S BASILE BASILE
22 D.M. Metcalf, An Interpretation of Byzantine Rex Regantium Folle of Class A, ca.970-1030, Numismatic Chronicle, VII, X (1970), s.199-219; M. Thompson, The Athenian Agora II; Coins from the Roman through Venetian Period. Princeton 1956, s.74-115; Harl, Bizans, s.34-35; Tekin, Bizans Sikkeleri, s.20.

B Grubu (10301042) AE. 2.8 mm., 8.234 gr. ky.6 Env. No: 71/6 nyz: +EmmA NOVHA (Tanr bizimledir) sann bst cepheden, sakall, ta nimbuslu, tunik ve himation giyimli, sa elini takdis pozisyonunda havaya kaldrm, sol eli ile ncil tutuyor. Sa ve sol bolukta: IC XC hareri yazldr. Arkayz: ki basamakl kaide zerinde ha, han kollarnn ucunda birer nokta. IS XS bAS ILE bAS ILE C Grubu (10421050) AE. 27 mm., 8.489 gr. ky.6 Env. No: 3674 nyz: +EmmA NOVHA (Tanr bizimledir) sann bst cepheden, sakall, ta nimbuslu, tunik ve himation giyimli, sa elini takdis pozisyonunda havaya kaldrm. Sol eli ile ncil tutuyor. Sa ve sol bolukta: IC XC Arkayz: Mcevherlerle ssl ha, han kollarnn ucunda birer nokta IC XC NI KA (sa kazanr, sann zaferine) D Grubu (10421055) ky.6 AE. 31 mm., 8.162 gr. Env. No: 5367 nyz: Yaz yok, sa arkalkl tahtta oturuyor. Cepheden sakall, hal nimbuslu, tunik ve himationlu, sa eli takdis pozisyonunda, sol eli dizindeki kitab tutuyor.

10

Arkayz: -+ISXS bASILE BASILE G Grubu (10681072) AE. 2.8 mm., 6.292 gr. ky.6 Env. No: 1884 Resim: 8 nyz: Yaz yok sann bst cepheden, sakall, ta nimbuslu, tunik ve himation23 giyimli, sa elini takdis pozisyonunda havaya kaldrm. Sol eli ile ncil tutuyor. Sa ve sol bolukta: IC XC hareri yazldr. Arkayz: Yaz yok Meryemin bst cepheden nimbuslu, orans, tunik ve maphorion24 giyimli. ki yanda MP OV (Tanrnn Annesi). I Grubu ( 10781081) AE. 3.39 gr. 22 mm. Ky.5 Env. No: 54 nyz: Yaz yok sann bst cepheden, sakall, ta nimbuslu, tunik ve himation giyimli, sa elini takdis pozisyonunda havaya kaldrm. Sol eli ile ncil tutuyor. Sa ve sol bolukta: IC XC hareri yazldr. Arkayz: Yaz yok, Latin ha, han drt ucunda birer nokta, aralarda bitkisel bezeme. Yukarda sa ve sol bolukta birer hill.
23 Himation: Bir tr pelerin. Bkz., Tekin, ae, s.213. 24 Mophorion: Meryemin kulland ba rts. Bkz., Tekin, ae, s.214.

11

1059 ve 1092 arasnda follisler bir deiim daha geiriyor. Yeni dzende n yzde sa ikonu ayn kalrken, arka yze imparatorun ismi veya gr yerletirilmitir. X. KONSTANTINOS (10591067) dnemine ait mzede 13 sikke bulunmaktadr. Follis AE. 2.8 mm., 7.266 gr. ky.6 Env. No: 76/2 nyz: +EmmA NOVHA (Tanr bizimledir) sa, kare souppedion stnde ayakta duruyor, cepheden, sakall, ta nimbuslu, tunik ve himation giyimli, sa eli ile pelerini, sol eli ile ncil tutuyor. Sa ve sol bolukta: IC/XC hareri vardr. Arkayz: Solda Eudokia ayakta cepheden, pendilial25 ta giymi, loroslu; sada Konstantinos ayakta, cepheden, pendilial ta giymi, loroslu. Aralarnda labarum26 tutuyorlar, ortasnda ha var. Labarum basamakl kaide zerinde. VI. ROMANOS DIOGENES (10681071) dnemine ait tek sikke bulunmaktadr. AE. 2.8 mm., 8.198 gr. ky.6 Env. No: 77 nyz: Yaz yok. sann bst cepheden, sakall, ha nimbuslu, tunik ve himation giyimli. Sa eli pelerinini tutuyor, sol elinde kitap var. Solda ve sada IC XC/NI KA yazs vardr. Arkayz: Latin ha, ortasnda X, her bir kolun ucunda nokta, han kollar arasnda C R/P hareri yazldr.
25 Pendilia: Bir ucu taa bal, kulak hizasndan aaya sarkanpendant. Bkz., Tekin, a.g.e., s. 214 26 Labarum: zerinde khristogramn ilenmi olduu sancak. Bkz., Tekin, s. 214

12

Follislerin ayar 1028den sonra srekli olarak drlmtr. Bunun nedeni her gelen imparatorun, kendinden nceki imparatora ait sikkeleri yeniden darp etmeleridir. Eski sikkelerin bu dnm arlk standartlarnn ve tasvirlerin bozulmasna neden olmutur27. 1092de I. Aleksiosun yapt para reformundan sonra ukur sikkeler baslmaya balanmtr. Altn olan hyperpyron olarak adlandrlm bu ukur sikkelerin alt birimlerinden biri de gm karml billon aspron trachydr. Constantinopoliste baslan bu sikkeler standart tiplerle ve lejandla baslmtr. Yazlar yukardan aaya dorudur. ou ksaltlm ve hataldr28. I. MANUEL KOMNENOS (11431180) dnemine ait mzede 2 sikke bulunmaktadr. Billon Aspron Trachy AR. 29 mm., 3.239 gr. ky.6 Env. No: 472 Resim: 9 nyz: sa cepheden tahtta, nimbuslu Arkayz: mparator ayakta cepheden, Meryem ona ta giydiriyor. Yazlar yukardan aaya doru yazlmtr. Mze envanter kaytlarnda asper olarak baslm 12 Trabzon devletine ait sikke bulunmaktadr. Bu dnem sikkeleri ikonograk adan dierlerinden farkldr. nceleri bir yzde Aziz Eugenis, dier yzde imparator ayakta gsterilirken, Aleksiostan itibaren imparatorlar ve aziz at zerinde gsterilmitir29. II. IOANNES (12801297) dnemine ait mzede 2 sikke bulunmaktadr. Asper AR. 2.1 mm., 2.851 gr. ky.6 Env. No:732
27 Harl, a.g.e., s.35. 28 Harl, a.g.e., s.40;S. Bendall, The Later Palaeologan Coinage, 1282-1453, Londra 1979; S. Bendall- P.Donald, The Billon of Michael VIII Palaeologs, 1258-1282, Londra 1974. 29 O.Retowski, Die Mnzen der Komnenen von Trapezunt, Wrzburg 1974; W.Worth, Catalogue of the Coins of the Vandals, Ostrogoths and Lombards and of the empires of Thessalonica, Nicaea and Trebizond in the British Museum, London 1911.

13

Resim: 10 nyz: mparator, ayakta, cepheden, banda ta, tunikli, sa elinde labarum, sol elinde hal glabus tutuyor. Sa bolukta Manus Dei imparatoru talandryor. Arkayz: Aziz Eugenios, sakall nimbuslu, ayakta, sa elinde uzun ha, sol eli elbisesini tutuyor. III. MANUEL (13901417) dnemine ait mzede 10 sikke bulunmaktadr Asper AR. 1.042 gr., 1.07 mm. Ky.6 Env. No: 79/5 nyz: III. Manuel, sakall, at stnde saa gidiyor; banda ta, tunik giyimli, sa elinde atall asa, sol eli dizini tutuyor. Arkayz: Aziz Eugenios, sakall, banda nimbus, at stnde, sa elinde uzun ha, sol eli dizinde. Elimizdeki sikkelerin byk bir blm Konstantinoupolis, Nikomedia, Kyzikos ve Antiokheia darphanelerine aittir. II. Iustinus ait sikke rnei ise Selanikten olmas bakmndan ilgintir. Bizans mparatorluunda, VI. yzyl sonunda, Constantinopolis, Thessalonika, Nikomedeia ve Antiokheia olmak zere drt darphane merkezi vard. I. Iustinus dneminde bunlara Kyzikos, Aleksandreia ve Khersonos eklendi. I. Iustinianus dneminde Kartaca, Roma, Ravenna darphaneleri faaliyete gemitir. VII. yzyldan itibaren toprak kayb nedeniyle darphanelerin saylar azalmaya balam, Orta Bizans Dneminin byk bir ksmnda Konstantinoupolis adeta tek bana kalmtr. 1204deki Latin istilasndan sonra Bizans sikkeleri, Nikaiada bir sre sonra da Magnesiada baslmsa da Konstantinouplis bu dnemde de en nemli merkez olmutur30. Erzurum Arkeoloji Mzesinde bulunan bu sikkelerin anszl, kaz buluntusu olmamalardr. Ancak kaytlar ve mze yetkililerinin verdii bilgiler, malzemenin Erzurum ve evresinden bulunmu olduu ynndedir. Erzurumun Bizans tarihi akna baktmzda malzeme ile rtt de grlmektedir.
30 O. Tekin, Balangtan Bizans mparatorluunun Sonuna Kadar Byzantion, Constantinopoliste Sikke Basm, Dnya Kenti stanbul, stanbul, s.66-67

14

Resim 1: Anastasius

Resim 2: I. Iustinianus

Resim 3: Iustinianus

Resim 4: Marcius Tiberius

Resim 5: Heraclius

15

Resim 6: VI. Leon

Resim 7: A Grubu

Resim 8: G Grubu

Resim 9: I. Manuel Komnenos

Resim 10: II. Ioannes

16

2005 YILI KORYKOS (KIZKALES) YZEY ARATIRMASI

Serra DURUGNL* Murat DURUKAN
Bu ylki almalarmz amaca ynelik olarak gerekletirmi bulunmaktayz: 1) Geen yl balanm olan tapnak ile stunlu yolun mimari elemanlarnn allmasn ve bu iki yapnn yan sra Total Station ile Korykos yerleiminin topograk haritasnn karlmasn devam ettirmek; 2) Korykosa bal yeni yerleimlerin aranmas ve allmas; 3) Yrk Kilisesi olarak bilinen kilisenin allmas. nce tapnak, evresi ve stunlu yol ile ilgili olarak yaplm bulunan yeni saptamalara deinilecektir: Tapnak alannn sadece amzda deil, Roma Dnemi sonunda Bizans kilisesine evrilmesi, Ortaada ise deniz ve kara kalelerinin yapm srasnda ok sayda yap elemannn tanmas nedeniyle, yaplan detayl aratrmalarda farkl meknlardan tapnaa ait mimari paralar bulunmaktadr. Bulunan frizli bloklardaki bezemelerde, bitki motierin ierisindeki yaban domuzu veya kurt eklindeki hayvan betimlemelerinin altnda Lesbos sslemeleri, bu sslemelerin altnda yumurta dizisi, yumurta dizisinin altnda ise inci dizisi ve ardndan bo braklm bir alan, aritravn balangcn
Prof. Dr. Serra DURUGNL, Mersin niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 33 342 iftlikky Kampus, Mersin/TRKYE Yrd. Do. Dr. Murat DURUKAN, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 33 342 iftlikky Kampus, Mersin/TRKYE Bu ylki aratrmamz Mersin niversitesi Bilimsel Aratrma Projesi Birimi tarafndan madd olarak desteklenmitir. T.C. Kltr ve Turizm Bakanlna vermi olduu aratrma izni iin teekkr ederim. Bakanlk temsilcisi olarak bu yl Nesrin Demirhan projemize katlmtr. Berlin Mzesinden Dr. Gabriele Mietke, Korykosun Bizans Dnemini almak zere ekibimize katkda bulunmaktadr. Mersin niversitesi, Arkeoloji Blmnn ve yine ayn niversitenin Mimarlk Fakltesinin rencilerine katklarndan dolay teekkr ederim.

17

oluturmaktadr; dz ksmdan sonra ikinci bir inci dizisi bulunmakta ve yine dz bir alan, nc inci dizisi ve yine dz bir ksm ile sonlanmaktadr. Btn frizli bloklarn zerine hatl oyuklar almtr. Muhtemelen ikinci kullanma ait olan bu hatllar, bu mimari elemanlar henz st yapda kullanlmaktayken, sonraki evrede yaplan yapnn ahap atsn tamak zere oluturulmulard. Bu mimari paralarda bulunan softin bittii her iki ba ksmnda stunlar yer alyor olmalyd. Tapnan mimari bezemeleri; hareketli yaprak motieri ve oranlar nedeniyle .S. 2. yzyln ikinci yarsna tarihlenebilmektedir1. Bulunmu olan bir Korinth mermer stun bal, dier ematize edilmi stun balklarndan farkl olarak akanthus yapraklar tm i bezemeleriyle ve detaylarla verilmitir. Bu baln bu kadar farkl ve mermerden olmas ayn alanda farkl yaplarn farkl dnemlerde yan yana varolduklarna ya da tapnan farkl zamanlarda gelitirildiine iaret etmektedir. Bu balamda yorumlanmas gereken granit stun paralar da ayn alanda bulunmaktadr. Geen yl almalarna balanm olan stunlu yolun, karayolunun gneyinde devam ettii saptanmtr. Limon bahelerinin ierisinde saptanm bulunan stun kaideleri bylelikle stunlu yolun aks hakknda da bize kir vermitir: Stunlu yol kuzey-gney istikametinde, Korykosun en nemli koylarndan birisinde sonlanyor olmalyd. Bu koyda bir de hamamn bulunmas burada bir limann var olmu olma ihtimalini ortaya koymaktadr. Korykosa bal yeni yerleimlerin aranmas ve allmas konusunda, stunlu yolun ulam olduu dnlen koyun 200 m. ve tapnan da 400 m. kadar dousunda ilgin bir yapya rastlanmtr. Yap 7x9 stun dzenine sahiptir. Stunlarn aplar 50-52 cm. apndadr. ki stun aras 2,10 m.dir. Korinth stun balklar etrafa dalm bir ekilde bulunmaktadr. Ayrca bir adet on stun balna rastlanmtr. Youn bitki rts altnda bulunan bu yap ile ilgili olarak imdilik bir kamu binas olduu gr ileri srlebilir. Stunlu ksmn bir peristyl avlu oluturduu ve belki Delostaki Beyrutlu tccarlarn loncas gibi bir toplant meknna ait olduu dnlebilir. Bu yapnn hemen
1 L. Vandeput, The Architectural Decoration in Roman Asia Minor. Sagalassos:a Case Study (1997) 156 vd..

18

sahil kesiminde de ayrca, baka bir yapya ait olduu dnlen birok baka mimari eleman bulunmutur. Bunlar ksmen deniz kenarna teraslama amacyla ylmlardr: Stun kaideleri, stun tamburlar, stun bal, aritrav gibi. Burada, deniz kenar boyunca ana kayaya oyulmu meknlar, tuz elde etme ya da balk iftlii olarak kullanlm olabilir. Burada ayrca birok su kanalna rastlanmtr. Kzkalesi merkezinden, Adamkayalar yoluna sapldktan sonra kuzeye doru 3. veya 4. kilometrede, karayolunun batsnda Hoyrazakar ya da Kelleci mevkiinde farkl dnemlere ait farkl yaplarla karlalmtr. Polygonal duvarl bir kule yerleimin Hellenistik Dneme geri gittiine iaret etmektedir. Burada ayrca bulunan bir kemer ise iki katl bir yapya iaret etmektedir. Kap lentosu zerinde Malta ha bulunmaktadr. Ayn yerleimin karsnda (karayolunun batsnda) akroterli kapa zerinde zm salkm bulunan bir chamosorium mezar, yerleimin nekropolne iaret ediyor olmaldr. Yine ayn yerde akroterli kapa zerinde bst bulunan dier bir chamosorium mezar vardr. Erkek grnde grlen uzun sakal Septimus Severius dnemine iaret etmektedir. Adamkayalar yolunu kuzeye doru devam ettikten sonra 10. kilometrede gelinen Hseyinler Kynn Burak mevkiinde bulunan bir konsol zerinde anne ve hizmetli olma ihtimali yksek olan kk bir gr (ocuk?) yer almaktadr. Hizmetli sol elini annenin bartsne uzatmtr. Kadn bel hizasnda ellerini nne kavuturmu, sa eli arafn altnda kalm bir vaziyette betimlenmitir. Bu tarz konsol zerinde bulunan ve mezarlarn nne dikilmi bulunan rneklere Dalk Kilikiada sklkla rastlanmaktadr2. Hseyinler Kynn Kuzukaya mevkiinde, Roma yolu kenarnda bir yuvarlak sunak bulunmutur. Burada bulunan Roma yolu, Dalk Kilikiann en iyi korunmu yollarndandr. Hseyinler Kynn Tol yerleimi gnmzde de kullanm grd iin hibir ey orijinal konumunda deildir. Burada bulunan .S. 5. veya 6. yzyla ait olmas gereken kilise olduka iyi korunmutur. Burada dikkati eken husus, Kilikia kiliselerinin ounda grld ekilde byk blok
2 B. St, Tombs with Monumental Columns in the Olba Region, Olba, XI, 2005, 103-155.

19

talarn kullanlarak harcn sadece ksm olarak kullanlmas ve d yzeyleri dzletirilen talarn i ksmda kaba yontulu braklmas. Bu mevkide ayrca havuzu iki kademeli olan bir ilik kompleksi bulunmutur. Biriktirilen zm veya zeytin svsnn tortusunun altta toplanarak st havuzda tortusuz ksmn birikmesi hedeenmitir. Hseyinler Kynn Tol mevkiinde zerinde bst bulunan bir yuvarlak sunan, zerinden dm olduu podyumu da sunan yannda bulunmaktadr. Sunak zerindeki grden en sadaki bir kadndr, dier ikisi ise erkektir. Bstler stilistik zelliklerine gre I.S. 2. yzyl sonlar ile 3. yzyl balarna tarihlenebilir. Tol mevkiinde antik yol ok grkemli bir Roma kprs ile tamamlanarak derenin almas salanmak suretiyle kar yamaca ynlenmektedir. Kprnn sadece ayaklar gnmze ulamtr. Hseyinler Kynn Taalt mevkiinde aedicula ierisinde bir elinde mzrak, dier elinde kalkan olan balkl bir sava gr bulunmutur. Arkas prolli olan bu parann nereye ait olmu olabilecei hakknda evredeki buluntulardan bir sonuca varlamamtr. Hseyinler Kynn Kertik mevkiinde bulunan kk kule yapsnn sadece tarm alanlarnn korunmas dnda savunma ve gzetleme amalarna da ynelik ina edildii anlalmaktadr. Hatta bu kule yapsnn snr belirleme amacyla da yapld dnlmektedir. Polygonal duvarlarn derzlerinin dzenli oluu Hellenistik Dneme iaret etmektedir. Hseyinler Kynn Balukur mevkiinde yerde bulunan ana kaya zerine alak kabartma ve detaylar insize izgilerle oluturulmu, ayakta duran iki gr betimleyen bir buluntuya rastlanmtr. Birisi daha uzun boylu olmak zere ikisinin de ayaklar prolden vcutlar cepheden verilmitir. Uzun boylu grn ba yine prolden gsterilmitir. Ksa boylu grn ise ba belirgin deildir. Uzun boylu grn elinde ucu yumuak pskl ile biten bir nesne bulunmaktadr. Ksa boylu grn elinde ise kare biimli bir nesne bulunmaktadr. Burada, belli bir programn paras olarak, bir kutsal tren alaynn mensuplarnn betimlenmi olduu dnlmektedir. Tarihleme konusunda, bu buluntunun klasik alara ait olmad sylenebilmekle beraber, ne denli erken bir tarihe verilebilecei konusu son derece problemlidir. Gbekli Tepe buluntular ile yaplacak karlatrmalar da tatmin edici olmamaktadr nk buradaki grler ok daha sert ve keler oluturan vcut hatlarna

20

sahiptir. Gbekli Tepenin tek insan kabarmasnda da vcut hatlar ve hareketler ok daha yumuaktr3. Daha nce detayl olarak yaynlanm olan Gme Kulenin4 500 m. gneydousunda yeni bir kuleye rastlanmtr. Kule, blgede bildiimiz dier kulelerin ebadndadr: 5.53x5.05 m. Kulenin gneydou duvarnda ikinci kat hizasnda darya doru knt yapan bir oluk, yani su gideri grlmektedir. Kulenin kuzeydousunda tarmsal faaliyetlerin gerekletirildii mekanlar, yani ilikler bulunmaktadr. Ayrca, kulenin gney duvarnda ana kaya kullanlarak oluturulan temelin d ksmnda, yine ana kayann kullanlmas suretiyle bir iliin oluturulduu grlmektedir. Kulenin hemen dou yannda da bir sarn grlmektedir. Kule-ilik-sarn ilikisini hemen hemen her kulede bulmak mmkndr. retim asndan zaten ilik ve sarn, yani su birbirleriyle ilikilidir. Kulenin izodom tarzda kesilmi talar erken Roma Dnemine iaret etmektedir. Bu kulenin 500 m. gneyinde daha kk ve ilikli bir kule daha bulunmutur. ki kule ayn aks zerindedir. Bu da Dalk Kilikia kulelerinin birbirleriyle iletiim salayacak ekilde ina edildiklerine yeni bir rnek olarak eklenmektedir. Kzkalesinin 5 km. batsndaki modern yerleim Akkumun kuzeyinde bulunan Yerkuyu mevkiinde, yine yannda ilii olan bir kule bulunmutur. Poligonal duvarlar ve allagelmi boyutlar Hellenistik Dneme iaret etmektedir. Akkum Mektep Dam mevkiinde poligonal duvarlardan oluan byk bir meknn ise kaba ve taklit nitelii tayan poligonal duvar yaps, bu meknn, iinde bulunduu yerleim gibi, Bizans Dneminden balamak suretiyle, aa yukar 100-150 yl ncesine kadar kullanm grdn dndrmektedir. Akkum rkkalede de bir kule ve yannda iki sarn bulunmutur. Daha kk olan bu kulenin poligonal duvarlar da daha zensizdir. Bu gibi kk kuleler daha ziyade salt kk tarm arazilerinin tarm rnlerini depolamak iin geliigzel ina edilmi kulelerdir.
3 K. Schmidt, Stier, Fuchs und Kranich. Der Gbekli Tepe bei anlurfa und die Bilderwelt des obermesopotamischen Frhneolithikums, Nrnbergerblaetter zu Archaeologie 14, 1997/98, 166 Res. 18; K. Schmidt, Gbekli Tepe and the Rock art of the Near East, TBA-AR 3, 2000, 1-14. 4 S. Durugnl, Trme und Siedlungen im Rauhen Kilikien (Bonn 1998).

21

Elaiussa Sebaste antik kentine snr olan Paa Deresi vadisinin batsnda bir yerleim incelenmitir. Hellenistik Dneme ait olan poligonal duvarl bir mezar ve yine ayn teknikteki bir kule, yerleimin erken evresine iaret ederken, bir tonozlu mezar, Roma Dnemine ait tek yap olarak belirlenmitir. Dier yaplar Bizans Dnemine aittir, ancak duvarlar sonradan defalarca kullanm grd iin plan vermemektedir. Burada dikkati eken en nemli yap, byk talardan oluturulmu byk bir mekndr. Talarn bykl, har kullanmnn gerekliliini ortadan kaldrmtr. Bizans Dneminde har kullanlmakszn ina edilen din ve sivil yaplar Dalk Kilikiann dikkati eken bir zelliidir. Bu gelenek Hellenistik ve Roma dnemlerinden aktarlarak devam ettirilmitir. Oysa ki, Kk Asyann dier blgelerinde kk talarn ve tulann har ile salamlatrlarak kullanlmas yaygndr5. Bu byk yapnn byk kesme talarnn girii oluturan ksmnda da gl bir kilit sistemi salamak zere oyulmu olan hatl oyuklar grlmektedir. Bu tarz, ta blokun iine doru oyularak alm olan kilit sistemlerinin ncllerine de blgenin kulelerinde rastlamak mmkndr.

5 F., W. Deichmann, Rom, Ravenna, Konstantinopel, Naher Osten. Gesammelte Studien zur spaetantiken Architektur, Kunst und Geschichte (1982) 702, 702 v.d.; 717 v.d.

22

SRT - BATMAN LLER VE LELERNDEK ORTAA VE SONRASINA AT 2005 YILI YZEY ARATIRMASI
Ali BORAN* Abdlhamit TFEKOLU Mehmet MUTLU Zekai ERDAL rfan YILDIZ
Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 25.08.20005 tarih ve 124704 sayl izni ve denetimi ile yaplan Siirt- Batman li ve lelerindeki Ortaa ve Sonrasna Ait Yzey Aratrmasnn 2005 aratrma dnemi 28.08.2005 tarihinde balam ve 09.09.2005 tarihinde sona ermitir. Aratrma; Yrd. Do. Dr. Ali Borann bakanlnda, Do. Dr. Abdlhamit Tfekiolu, sanat tarihiler Uzman Zekai Erdal, Uzman rfan Yldz M. Cabir Alper, Restoratr- Mimar Mehmet Mutlu, Mimar Aydn Mzrak ile Bakanlk Temsilcisi Serdar Okurun katlmyla gerekletirilmitir. Yzey aratrmas Kltr Bakanl Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrlnn (DSMM) madd destekleri ile Siirt Valiliinin destekleri ile yaplmtr1. Aratrma esnasnda envanterlik ve tanabilir bir esere rastlanmamtr.
Yrd. Do. Dr. Ali BORAN, Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm retim yesi 65080 Kampus-Van/TRKYE Abdlhamit TFEKOLU, Yznc Yl niversitesi, Trk slam Sanatlar Anabilim Dal 65080 Kampus-Van/TRKYE Mehmet MUTLU, Yznc Yl niversitesi, Van Meslek Yksek Okulu, Restorasyon Blm 65080 Kampus-Van/TRKYE Zekai ERDAL, Meteoroloji Mdrl Avanos-Nevehir/TRKYE rfan YILDIZ, Mili Eitim Mdrl, Van/TRKYE 1 SiirtBatman lleri ve lelerindeki Ortaa ve Sonrasna Ait 2005 Yl Yzey Aratrmasna katk ve desteklerinden dolay; Kltr ve Turizm Bakanl Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrl (DSMM)ne, Siirt Valisi Sayn H. Avni Mutluya, Kaymakam Sayn Ahmet Sheyl ere, l Kltr Mdr Yaar Barana, l Emniyet Mdrlne, l Jandarma Komutanlna ve ismini anamadm herkese kranlarm sunarm.

23

2005 yl aratrmas Aydnlar ve evresindeki mezar talar zerine younlatrlmtr. AYDINLAR (TLLO) LESNDE SMAL FAKRULLAH TRBES VE HAZRESNDE BULUNAN MEZAR TALARI XVII. yzylda yaam smail Fakirullahn rencisi brahim Hakknn vefat ve Aydnlara defnedilmesinden sonra ina edilen trbe etrafnda hazire olumutur. 2005 yl yzey aratrmasnda, bu trbe ve hazirede gnmze kadar ulam mezar talar allarak bunlarn sanat tarihi asndan zmlemeleri yaplmtr. 1ahin Aann Kz Mihriban Hatuna Ait Mezar Ta Kabir, dorudan topraa oturtulmu ba ve ayak ahidelerinden olumaktadr. ahideler, dikdrtgen formlu bir gvde ve sivri kemerli bir tepelikle sonlanmaktadr. Beyaz renkli mermer malzemeden yaplm ahidelerin i yzeyine ait alnlk ksmlar, 2 cm. da tantldr. Her iki ahidenin de sadece i yzeylerine yaz yazlm, yan ve d yzeyleri sade braklmtr. 93x38x7 cm. llerinde olan ba ahidesindeki kitabe, cel sls yaz trnde ve Arapadr. Kabartma tekniiyle hakk edilmi kitabenin metni yledir:

Anlam: lm bir ksedir. nsanlarn hepsi onu iecektir. Bu kabir, Allahn rahmetine ve balamasna muhta bir kul olan, ahin Aann kz Mihriban Hatuna aittir. O, 1186/1772 ylnda vefat etmitir.

24

Ayak ahidesi ise 67x38x9 cm. llerinde olup mahall slupta cel talik yaz tryle ve Farsa yazlm kitabe iermektedir.

Anlam: lm herkesin girecei bir kapdr. yi insan dnyaya zerre miktar deer vermez. Daver bu ite en nde olandr ama her ey olacana varr. Kitabelerde ahin Aann kz Mihriban Hatunun 1186/1772 ylnda vefat ettii, dnya hayatnn ve oradaki varlklarn faniliini vurgulayan iirlere yer verildii anlalmaktadr. 2-Salih Beyin Olu Mahmud Beye Ait Mezar Ta Kabir, 104x30x7 cm. llerinde, dorudan topraa oturtulmu sadece ba ahidesinden meydana gelmektedir. Dikdrtgen formlu gvde, dilimli sarkl bir serpula sonlanmaktadr. Sar renkli kalker ta malzemeden yaplm ahidenin i yzne kabartma tekniinde cel sls yaz tryle ve Arapa kitabe metni yazlmtr. Kitabe yzeyi, ikierli satrlar hlinde cetvellerle ayrlmtr:

Anlam: Bu kabir, Mir zzeddin soyundan Sleyman Beyin olu Salih Beyin olu Mahmud Beye aittir. O, 1235 ylnda Allahn rahmetine ulamtr.

25

Kitabe, XVIII. yzyln sonunda blgede yneticilik yapm olan Salih Beyin soyunu tespit etme asndan nem tamaktadr. Buna gre Salih Bey, Mir zzeddin Beyin soyundan Sleyman Beyin oludur. Kabir de kendisinin olu olan ve 1235/1820 ylnda vefat eden Mahmud Beye aittir. 3-Hakknn Kz Arife Hanma Ait Mezar Ta Kabir, 120x36x10 cm. llerinde ba ahidesi 51x28x14 cm. llerindeki ayak ahidesi ve 240 (boy)x51 (genilik)x 10 cm. (ykseklik) llerindeki pehle talarndan olumaktadr. Ba ahidesi dikdrtgen formlu gvdeye sahip olup dilimli kemerli alnlkla sonlanmaktadr. ahidenin sadece i yznde cel sls yaz tryle ve Arapa yazlm kitabe yer almaktadr. Pehle talar ile ayak ahidesi yzeylerinde herhangi bir ssleme ve yaz esi yoktur. Kitabe metni sar renkli kalker ta malzemeye yedi satr hlinde kabartma tekniiyle hakk edilmitir.

Anlam: O Allah, diridir (canldr), daima vardr (sreklidir), bakidir (sonsuzdur), Ondan baka her ey yok olucudur. Bu kabir, Allah dostu Hakknn kz Arife Hanma aittir. O, (Arife Hanm) smail Fakirullahn torunu Hamid Kamilin de eidir. O, 1252 ylnda vefat etmitir. Kitabeden, kabrin Arife Hanma ait olduu ve onun 1252/1836 ylnda vefat ettii anlalmaktadr. 4-eyh Hamidin Olu Molla Fehime Ait Mezar Ta Kabir, 160x42x11 cm. ebadnda ba ahidesi, 47x28x14 cm. llerinde ayak ahidesi ve 243x52x10 (ykseklik) cm. llerindeki pehle talarndan

26

olumaktadr. Dilimli sarkl serpua sahip ba ahidesi, dikdrtgen formlu gvde hlinde dorudan topraa oturtulmutur. Ayak ahidesi de yine ayn formda olup sivri kemerli tepelikle sonlanmaktadr. Sadece ba ahidesinin i yzeyinde cel slsle ve Arapa yazlm kitabe metni yer almaktadr. Kabrin tamamnda sar renkli kalker ta malzeme kullanlmtr.

Anlam: O Allah, diridir (canldr), daima vardr (sreklidir), bakidir (sonsuzdur), Ondan baka her ey yok olucudur. Bu kabir, (smail) Fakirullahn olu eyh Abdlkadirin olu eyh Mustafa Faninin olu eyh Hamidin olu eyh Molla Fehime aittir. Vefatna tarih olarak ene garib= ben bir garip kimseyim cmlesi sylendi. O, 1264 ylnda vefat etmitir. Kitabeden kabrin, smail Fakirullah soyundan eyh Hamidin olu Fehime ait olduu ve 1264/1848 ylnda vefat ettii anlalmaktadr. Vefat tarihinin rakamla verilmesinin yan sra, ene garib cmlesiyle ebcedle tarih drme yntemiyle de verilmesi, kitabenin ne kan zelliidir.

5-Hac Sleymann Kz Halime Hatuna Ait Mezar Ta Sadece ba ahidesinden oluan kabir, dorudan topraa oturtulmutur. 110x 31x8 cm. llerindeki ahide, dikdrtgen formlu gvdeli olup dilimli kemerli tepelikle sonlanmaktadr. ahidenin i yzne cel slsle ve Arapa kitabe metni yazlmtr. Kabartma tekniiyle hakk edilmi kitabe, cetvellerle birbirinden ayrlm alt satrdan meydana gelmektedir.

27

Anlam: Fatiha. O Allah, daima diridir ve ebedidir. Bu trbe (kabir), eyh smailin olu eyh Abdlkadirin -Allah ikisini yce klsn- olu Molla Sleymann olu Hac Sleymann ei Halime Hatunundur. O, hicri 1212 ylnda tun (veba) hastalndan vefat etmitir. Kitabeden kabrin, smail Fakirullahn soyundan Hac Sleymann ei Halimeye ait olduu ve veba (tun) hastalndan 1212/1797 ylnda ld anlalmaktadr. Mezar ta, lm nedeninin aka belirtilmesi ve kabrin trbe terimiyle ifade edilmesi asndan nem tamaktadr. 6-smail Fakirullahn Eine Ait Mezar Ta 92x35x8 cm. llerindeki ba ahidesinden meydana gelmektedir. 1968 ylnda kitabe metninin ayns yazlp yeni ahide dikildii iin, orijinal ahide ortadan krlm hldedir ve topraa dikilmi vaziyette deildir. Dikdrtgen formlu gvdeye sahip ahide, dilimli kemerli tepelikle son bulmaktadr. Sar renkli kalker ta malzemeden yaplm ahidenin i yzne cetvellerle e ayrlm toplam dokuz satrlk kitabe metni yazlmtr. Kabartma tekniiyle hakk edilmi kitabe, cel slsle ve Arapa yazlmtr.

Anlam: Bu kabir, eyh smail Fakirullahn -Allah kendisinden honut olsun- ocuklarnn annesine aittir. O, Siirtli Hac Muhammedin kzdr. 1127 ylnda Allahn rahmetine ulamtr.

28

Kitabeden, kabrin smail Fakirullahn ismi belirtilmeyen eine ait olduu ve 1127/1715 ylnda vefat ettii anlalmaktadr. Kitabe, Siirt yer adnn XVII. yzyldaki kullanmnn tespiti asndan nemlidir. 7-Molla Mahmud Olu Molla Aliye Ait Mezar Ta Kabir, dorudan topraa oturtulmu 124xx37x9 cm. llerindeki ba ahidesinden olumaktadr. ahide, dikdrtgen formlu gvde hlinde ykselip dilimli sarkl bir serpula son bulmaktadr. Sar renkli kalker ta malzemeden yaplm ahidenin i yzne kitabe metni, (gney) yan yzne Amel Seyyid Abdrrezzak cmlesiyle usta (sanatkr) ad, d yzne ise mhr-i Sleyman bezemesi ieren bir rozet ilenmitir. Kitabe, cel sls yaz tryle ve Arapa yazlmtr. Kabartma tekniiyle sekiz satr hlinde hakk edilmitir:

Yan yzeydeki usta (sanatkr) kitabesinin metni ve okunuu ise yledir: Amelu Seyyid Abdurrezzak. Anlam: Varl srekli, diri ve sonsuz olan ancak Allahtr. Ondan baka her ey yok olucudur. Bu kabir, eyh smail Fakirullahn olu Hac Salihin olu Molla Mahmudun olu Molla Aliye aittir. O, 1263 ylnda vefat etmitir. Yan yzeye ise bu ahide, Usta Seyyid Abdrrezzakn eseridir ifadesi yazlmtr. Kitabeden kabrin, smail Fakirullahn soyundan Molla Mahmudun olu Molla Aliye ait olduu ve 1263/1874 ylnda vefat ettii anlalmaktadr. Ayrca kitabe, ahidenin Usta Seyyid Abdrrezzak tarafndan yapldnn, onun eseri olduunun tespit edilmesi asndan nem tamaktadr.

29

8-irvan Beyi Salih Beyin Mezar Ta Mezar ta, brahim Hakk Trbesinin iinde, gneydeki kubbeyle rtl oda iinde bulunmaktadr. Trbedeki onarmlar srasnda yerinden sklm ve duvarn kenarna rastgele braklm durumdadr. 145x46x10 cm. llerinde sadece ba ahidesinden ibarettir. Dikdrtgen formlu gvdeye sahip ahide, dilimli sarkl bir serpula sonlanmaktadr. Sar renkli kalker tandan yaplm ahidenin i yzne kitabe metni yazlmtr. Kitabe, cel sls yaz tryle ve Arapa yedi satr hlinde kabartma tekniiyle hakk edilmitir.

Anlam: Varl srekli, diri ve sonsuz olan ancak Allahtr. Ondan baka her ey yok olucudur. Bu kabir, Budak Hann olu olan ve Allahn emrettii eyleri bilerek yneten, Allahn indirdii eyleri uygulayan bilgin ve Allah iin hayrl iler yapan kii Salih Beye aittir. O, Peygamberin hicretinin 1243/1827 ylnda garip bir hlde Allahn rahmetine ulat (vefat etti) ve Allah iin ehit olanlarn stnlklerine ulat. Kitabeden mezar tann, Budak Beyin olu Salih Beye ait olduu, Salih Beyin yrenin yneticisi olduu ve insanln faydalanmas iin hayrl ve gzel ilerle urat anlatlmaktadr. Kitabeye gre Salih Bey 1243/1827 ylnda vefat etmitir. 9-Salih Beyin Ei Elmas Hanma Mezar Ta brahim Hakk Trbesinin iinde, gneydeki kubbeyle rtl odann iinde yer almaktadr. Salih Beyin mezar ta gibi bu da, trbenin son zaman onarmlar

30

srasnda yerinden sklerek duvarn kenarna konmutur. Mezar ta, form olarak dier talardan farkllk gstermektedir. 73 (en)x56 (boy)x 9 (kalnlk) cm. llerinde enine dikdrtgen formlu olan ahide, mezar tandan ok, bir yap kitabesi biimine sahiptir. Sar renkli kalker ta malzemeye kabartma tekniiyle cetvellerle e blnerek toplam be satr hlinde yazlm kitabe metni yer alr. Kitabe, cel sls yaz tryle ve Arapa yazlmtr.

1- Hz merkad es-sade el-uhreviyye Elmas Hanm/binti Sleyman Bey el-Espyr zevcet Slih Bey bin Hn Bdk e-irv 2- kad tvfyet senetil-hicriyyetin-nebeviyye sene 1221 f yevmilhams beynes-Salteyn vekad medat min ehri ayyr selset eyym ve celfakrl-hakr Salih bin Bdk 3- bade yevmis-slesi es-sn aere min ehri har ve ben hzihil-kubbete Anlam: Bu kabir, ahiret yurduna g etmi mutlu kul, Espayirli (Pervari blgesi) Sleyman Beyin kz Elmas Hanma aittir. (Elmas Hanm), irvli (irvanl) Budak Hann olu Salih Beyin eidir. O, hicr 1221/1806 ylnn mart aynn nc gn le-ikindi arasnda vefat etmiti. Budak Hann olu Salih Bey, (ramazan) aynn sonunda onikinci gnde aramba gn geldi ve kubbeyi (trbeyi) ina ettirdi. Bu ifadelerden, kitabenin bir mezar ta kitabesi olduu anlalmakla birlikte, bu kubbeyi ina ettirdi cmlesinden brahim Hakk Trbesinin tamamn ya da gneydeki kubbeli oday eklettirerek kap zerine konulan bir yap ina kitabesi tarzndan dzenlendii de dnlebilir. Kitabeden ortaya kan kesin bilgiler yledir: Kitabe Salih Beyin ei Elmas Hanmn vefat zerine

31

yazlmtr. Elmas Hanm 1221/1806 ylnda vefat etmitir. Bununla birlikte o (Elmas Hanm), Pervari blgesi (Espyir) emiri Sleyman Beyin kzdr. Salih Bey, irvanl Budak Hann oludur. Trbe (ya da trbenin gneyindeki kubbeli oda) Salih Bey tarafndan 1221/1806 ylnda, ei Elmas Hanm iin ina ettirilmitir. DEERLENDRME Yzey aratrmas kapsamnda, Siirte bal Aydnlar (Tillo) ile merkezinde bulunan brahim Hakk Trbesi ve Haziresindeki mezar talar incelenmitir. Bu balamda trbe iinde 2, hazirede 7 olmak zere toplam 9 mezar tann zm yaplmtr. Tipolojilerine gre bu talarn yedisi ahideli mezar formuna sahip olup 3nde ba ve ayak ahidesi, 4inde ise sadece ba ahidesi bulunmaktadr. Bir ta da enine dikdrtgen formlu bir yap ina kitabesi tarzndadr. ahidelerin hepsi dikdrtgen formlu gvdelidir. Balk biimi asndan erkek ahideleri dilimli sarkl serpu zellii gsterirken, bayan ahideleri dilimli kemerlenmi tepelik eklindedir. Ba ve ayak ahideli iki kabrin kenar, ykseklii az olmakla birlikte pehle ta niteliinde snrlandrlmtr. ahidelerin sadece i yzeylerine kitabe metni ilenmitir. Kitabeler, dil ynnden Arapa ve Farsadr. Farsa, sadece ahin Aann kz Mihriban Hatuna ait kabrin ayak ahidesinde kullanlmtr. Bu ahide, Farsann yan sra, cel talik yaz tryle yazlmas asndan da farkl zelliklere sahiptir. Dier kitabelerin tamam cel slsle yazlmtr. Bylece Mihriban Hatunun mezar ahidelerinin sivri kemerli tepelikli oluu, malzemesinin mermer oluu, alnlklarn 2 cm. da tantl yapl, ayak ahidesine Farsa ve cel talik yaz tryle manzum kitabe yazl zellikleriyle, Baykan evrimtepe ve Adakale Ky ile Kozluk Eski Mezarlk alanlarndaki XVIII. yzyl mezar talaryla benzerlik gstermektedir. Mezar ta kitabeleri konu ve anlam bakmndan incelendiinde len kiinin kimlii, vefat tarihine ilikin bilgiler, lmle ilgili ayet ve hadis metinleri, len kii iin dua ve balanma istekleri, sosyal statye ait unvanlar, yreye ait

32

yer adlar gibi konulara yer verilmitir. Bu balamda en nemli kimlik bilgileri, irvan Beyi hkimi Salih Beyin; Salih Beyin einin (Elmas Hanm) ve olunun (Mahmud Bey) mezar talarnda tespit edilmitir. Dier talarda daha ok trbenin inasna sebep olan Fakirullah ve brahim Hakk neslinden gelen kiilerin kimlikleri ve din statleri (eyh, mola, lim vs.) ortaya kmaktadr. Kitabelerde yer ad olarak Siirt, irv (irvan), Espyerd (Pervari blgesi) kelimeleri gemektedir. Tarih cmleleri ise ou kez hem Arapa yaz ile hem de rakamla verilmitir. eyh Hamidin olu Molla Fehime ait 1264/1848 tarihli mezar tanda rakamn yan sra /Ene garib cmlesiyle ebcedle tarih drme yntemine de rastlanmaktadr. Vefat tarihi ve zaman asndan en zengin bilgi Salih Beyin ei Elmas Hanmn mezar tandan grlmektedir. Buna gre Elmas Hanm hicr 1221/1806 ylnn mart aynn nc gn, perembe gn, iki namaz arasnda (yani le-ikindi arasnda) vefat etmitir. Mezar talar arasnda 1221/1806 tarihli Elmas Hanm (Salih Beyin ei)nki, form ve ierik asndan farkldr. Mezar tandan ok, bir yapnn ina kitabesi niteliindedir. Son cmlesinde Salih Beyin bu kubbeyi ina ettirdi ibaresi, brahim Hakk Trbesinin inai durumunu gzden geirmeyi gerekli klmaktadr. Yani trbe, tamamyla ina ya da ksmi eklenmeyle, geniletme durumuna sahiptir. 1263/1860 tarihli Molla Mahmudun olu Alinin mezar ta, sanatkr adnn tespit edilii ynyle ayr bir neme sahiptir. Buna gre ahidenin yan (gney) yzne Amel Seyyid Abdrrezzak cmlesi yazldndan, Usta Seyyid Abdrrezzakn ad tespit edilmektedir. Sonu olarak, Aydnlar (Tillo) brahim Hakk Trbesi ve Haziresi mezar talar, XVII. yzyldan sonraki zamana aittir. Tipoloji, malzeme, teknik, yaz slubu, yaz dili, ssleme eleri, balk (serpu) tipleri, anlam ve konular ynyle blgesel zellikler tamaktadr. Bu talar, yrenin siyas, idar ve inan anlayn ortaya koymas bakmndan nemli kltr varlklardr.

33

izim 1: Aydnlar smail Fakirullah Haziresi

Resim 1: Aydnlar lesi, genel grn

Resim 2: smail Fakirullah Haziresi, genel grn

Resim 3: ahin Aann kz Mihriban Hatuna ait mezar ta

34

Resim 4: Salih Beyin olu Mahmud Beye ait mezar ta

Resim 5: Hakknn kz Arife Hanma ait mezar ta

Resim 6: smail Fakirullahn eine ait mezar

Resim 7: Hoca Mahmud olu Hoca Aliye ait mezar ta

35

Resim 8: irvan Beyi Salih Beyin mezar ta

Resim 9: Salih Beyin ei Elmas Hanmn mezar ta

36

2005 YILI BYBASSOS ARATIRMASI

Winfried HELD* Gonca CANKARDA ENOL Ahmet Kaan ENOL
Mula li, Marmaris lesi, Bozburun Yarmadasnn (antik Karia Chersonesos) kuzeybatsndaki Hisarn Kynde bulunan Bybassos antik kentinde (Resim: 1) gerekletirilen yzey aratrmasnn ilk kampanyas 29 Austos-16 Eyll 2005 tarihleri arasnda tamamlanmtr1. T. C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne verdii izin iin teekkr ederiz. 19952001 yllar arasnda gerekletirilen Loryma yzey aratrmasndan2 sonra blgedeki ikinci nemli aratrmamz olan Bybassos antik kenti ve evresinin yerleim modellerinin aratrlmas 2005 ylnda Wrzburg niversitesi tarafndan nanse edilmitir. Bu alma Prof. Dr. Ersin Doerin ynetiminde 19901998 yllar arasnda Hisarn-ubucak keramik atlyelerinin kazsn3 yapan ekibin katklaryla gerekletirilmektedir.
* Do. Dr. Winfried HELD, Universitt Wrzburg, Lehrstuhl fr Klassische Archologie, Residenzplatz 2, Tor A, D97070 Wrzburg/ALMANYA Yrd. Do. Dr. Gonca CANKARDA ENOL, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, TR35100 Bornovazmir/TRKYE Yrd. Do. Dr. Ahmet Kaan ENOL, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, TR35100 Bornovazmir/TRKYE 1 Yazarlardan baka almalara katlanlar: Arkeolog Dr. Gabriele Albers (Wrzburg); Mimar Dr. Nicole Rring (Berlin). Bakanlk temsilcisi olarak Nizamettin Kara (Ankara Etnorafya Mzesi) almalara katld. 2 W. HeldA. BergerA. Herda, Loryma in Karien. Vorbericht ber die Kampagnen 1995 und 1998, IstMitt 49, 1999, 159196; W. Held, Neue und revidierte Inschriften aus Loryma und der Karischen Chersones, Epigraphica Anatolica 36, 2003, 5586; id., Platz, Heiligtum und politische Institutionen in Loryma und der karischen Chersones, in: W. HoepfnerL. Lehmann (Hrsg.), Die griechische Agora, Symposion Berlin 2004 (baskda); id., Der Survey in Loryma, in: W. Radt (Hrsg.), Stadtgrabungen und Stadtforschung im westlichen Kleinasien. Geplantes und Erreichtes: Eine Bilanz. Akten des Symposions in Pergamon 2004, Byzas 3 (baskda); id., Loryma ve Karia Chersonesosunun yerleim sistemi, Olba 12, 2005, 85100; id., Die Karer und die Rhodische Peraia, in: F. Rumscheid (Hrsg.), Die Karer und die Anderen, Kolloquium Berlin 2005 (baskda). 3 J.-Y. EmpereurN. Tuna, Hirotls, potier rhodien de la Pre, BCH 113, 1989, 277299; E. Doer A. K. enol, Rhodos Peraiasnda ki Yeni Amphora Atlyesi, Arkeoloji Dergisi 4, 1996, 5973; G. C. enolA. K. enolE. Doer, Amphora Production in the Rhodian Peraia in the Hellenistic Period, Transport Amphorae and Trade in the Eastern Mediterranean, Coll. Athen 2002 (2004) 353-360.

37

Aratrmann hede, Karia Chersonesosunun gney ucundaki Loryma ile kuzeyinde bulunan Bybassos ve evresinin yerleim modellerini karlatrarak antik dnemlerdeki btn yarmadaya zg kltr ve ekonomi tarihini incelemektir. ARAZ ALIMALARI W. HELD Hisarn Kyndeki Hisartepe zerinde bulunan antik kentin, eski almalarn etkisiyle Rhodos demosu olan Erine olduu dnlse de 1961de, J. M. Cook Hisarn Kynn Erine deil Bybassos olduunu belirlemitir4. Bybassos, Chersonesoslularn Koinnunun ( X) yesiydi. Kariaya zg olan bu siyasal birlikte bulunan kent, Erken Hellenistik Dnemden itibaren Rhodos hkimiyeti altnda olduundan Rhodosun bir demosu olmutur. Bybassosun ilk kez aratrlan kalntlar sk bir orman ve bitki rts altnda bulunmaktadr (Resim: 2). almalar, iyi korunan kent surlarnn takip edilmesi ve GPS yardmyla krokisinin karlmasyla balatlmtr. Bu aratrmalarda surlarn drt evresi tespit edilmitir. Byk ve kaba yontulmu bloklardan oluan en eski evre, Lorymann ayn teknikle ina edilen arkaik surlaryla karlatrlarak, M. . 7.-6. yzyla tarihlendirilmelidir (Resim: 3). Baz yerlerde 4,50 m. yksekliine kadar korunan bu arkaik surun byk blmn takip etmek mmkndr. Bu evreye ait surlarn kaps batda, bugnk patika zerinde tespit edilmitir. Bastion veya kulesi olmayan sur, savunma iin hasas noktalarda dikdrtgen dnlerle ekillenmektedir. kinci evre dzgn yontulmu talarla poligonal bir teknikte ina edilmi ve yine Loryma ile karlatrarak Klasik Dneme tarihlendirilmitir. Yerleim alann bat ve kuzeye doru genileten sur, gney ve douda arkaik suru tekrar kullanp birok yerde salamlatrlmtr. Klasik Dnemde sava ve savunma
4 J. M. Cook, Cnidian Peraea and Spartan Coins, JHS 81, 1961, 5672; J. M. CookW. H. Plommer, The Sanctuary of Hemithea at Kastabos (1966) 57.

38

tekniklerinin geliimi dorultusunda sur zerine bat, gneybat, gneydou, dou ve kuzeyde olmak zere be adet bastion eklenmitir (Resim: 4, 5). kinci evreyi oluturan Klasik Dnem suru iinde, gneydou bastionu, daha kaliteli bir isodomos tekniiyle ina edilmitir (Resim: 6). Lorymadaki akropol kulesiyle yakn iilik zellikleri gsteren bu yapnn daha ge bir evreye, muhtemelen M. . 4. yzyl, Hekatomnid Dnemine ait olduu dnlmektedir. Ge Bizans Dnemine tarihlendirilen en son sur evresinde youn olarak devirme malzemelerin kullanld tespit edilmitir. naasnda, har ve keramik paralarnn kullanld yapnn batya doru, arkaik surun arkasnda bulunduu belirlenmitir. Surun batda bulunan kaps hlen iyi korunmu durumdadr (Resim: 7). Yapnn dousunda ise ikinci kk bir kap bulunmaktadr. Surun byk ksm ise, yine arkaik surlarn bulunduu yerde ina edilmitir. Bundan dolay, baz yerlerde, surun ayn noktasnda evrenin st ste korunduu tespit edilmitir. 2005 yl yzey aratrmalarnn nemli bir bulgusu da Bybassosun en tepesinde, bir i kalenin kefedilmesidir. Bu yapnn iinde byk ve gsterili bir kompleks belirlenmitir. inde bir trikonchos, bir tonozlu mekn ve bir kubbeli mekn bulunmaktadr (Resim: 8). Ayn dnemde, gneydou bastionu zerine byk ve tonozlu bir sarn ina edilmitir. Ge Bizans Dneminde, yaplarda daha eski kalntlarn kullanlmas, antik Bybassosun surii kalntlarnn yzeyde tespit edilememesine yol amaktadr. Sadece Ge Bizans Dneminde, i kalede, antik dnemden armud ekilli bir sarn tespit edilmitir. Bizans yaplarnda devirme malzeme olarak kullanlan mermer bloklar, mimari paralar, byk bir eik ta ve bir louterion ayann belirlenmesi bu blgede byk bir antik yapnn varolduunu gstermektedir. Byk ihtimalle, byk bir yapya iaret eden bu kalntlar Bybassos dynastnn (reis) konana ait olmaldr5.
5 Kr. Lorymadaki dynast kona: W. Held, Platz, Heiligtum und politische Institutionen in Loryma und der karischen Chersones, in: W. HoepfnerL. Lehmann (Hrsg.), Die griechische Agora, Symposion Berlin 2004 (baskda).

39

Sur yapsnn son evresindeki bat kapsnda ise, ikinci bir eik ta ve byk bir merdiven bloku antik devirme malzemesi olarak kullanlmtr (Resim: 7). Bu ikinci grup ise byk bir kamu yapsna ait olmaldr. Seramik buluntularna gre, Bybassosta M. . 6.2. yzyllar arasnda kesintisiz bir yerleim olduu grlmektedir. Blgenin M. S. 4.6. ve 11.12. yzyllarda yani, Erken ve Ge Bizans dnemlerinde tekrar yerleim yeri olarak kullanld belirlenmitir. Yzeyde tespit edilen seramik ve Erken Bizans Dnemine tarihlendirilen iki mimari parann ait olduu yapyla ilikileri tespit edilememitir. 2005 yl almalarnn nemli sonularndan biri de Karia Chersonesos iin tipik olan Roma mparatorluk Dnemindeki hiatusun Bybassosta da izlenmesidir. Bybassosun hemen batsnda, Hellenistik Dneme tarihlendirilen gsterili bir mezar yaps belirlenmitir. inde alt adet stel kaidesi ve bir mezar odas tespit edilen yapnn rekonstrksiyonu Lorymadan tandmz tipik mezarteras eklinde oluturulmaldr. Kaidelerden drd Karia Chersonesosuna zg kademeli kaide eklinde, ikisi de Rodos tipi yuvarlak mezar sunaklarnn kaideleridir (Resim: 9). 2005 yl kampanyas iinde Bybassos evresinde de bir yzey aratrmasna balanmtr. zellikle kentin kuzeydousundaki Kzlbalk Ovasnn evresi taranarak 35 adet buluntu yeri tespit edilmitir (Resim: 10). Hellenistik ve Erken Bizans dnemlerindeki iftliklere ait buluntular ieren yerleimler arasnda sadece bir iftliin seramik buluntular Roma Dneminde de devam etmektedir. Aratrmalar srasnda blgede yerde Kalkolitik aa ait seramik ele geirilmitir. 2005 yl almalarnda bir tepe zerinde Bybassosa benzer yapda bir antik yerleim kefedilmitir. Yzeyde bulunan seramik, yerleimin Arkaik Dnemden Hellenistik Dneme kadar devam ettiini gstermektedir. Bu yerleimin etrafnda Arkaik ve Klasik dnemlere tarihlendirdiimiz iki evreli bir sur duvar bulunmaktadr. Blgede Bizans Dnemine tarihlendirilen nei bir bazilika ve bir seramik atlyesine ait kalntlar da tespit edilmitir. Bu ilk sonular, Loryma yzey aratrmasyla karlatrnca, Karia Chersonesosunun tarihi iin genel bir resmi tamamlamamza olanak

40

vermektedir. Buna gre Kalkolitik an ilk yerleim evresinden sonra blgede uzun bir hiatus izlenmektedir. Geometrik veya Erken Arkaik Dnemde, Loryma ve Bybassos gibi, bu yarmadaya zg kk yerleim yerleri kurulmutur. Bu yerleimlerin surlarnn Arkaik ve Klasik dnemlere ait iki nemli evresi bulunmaktadr. Hellenistik Dnemde, blgenin her yerinde iftlik ve bu iftliklerin tarmsal retimi gerekletirdikleri tarm teraslar kurulmutur. M. . 2. yzyl sonu veya 1. yzyl banda btn yarmada terk edilmitir. kinci bir hiatustan sonra, ge Antik/Erken Bizans dnemlerinde yeni bir yerleim evresi grdkten sonra yarmada tekrar terk edilmitir. Ge Bizans evresinde, Bybassos gibi baz uygun yerlerde, byk ihtimalle Rhodos valyeleri tarafndan sahillerin kontrol iin kk kaleler ina edilmitir. Karia Chersonesosunun bu uzun hiatuslarn sadece siyasal veya sava nedenleriyle aklamak mmkn deildir. Bu durumu yarmadann hassas doa dengesiyle birlikte deerlendirmek gerekmektedir. Gelecek kampanyalarn, hiatuslarn nedenleri zerine neriler sunacak verileri ortaya karacan umut ediyoruz. BYBASSOS 2005 YILI YZEY ARATIRMALARINDA ELE GERLEN AMPHORA MHRLER G. C. ENOL A. K. ENOL Bybassos ve evresinde gerekletirilen yzey aratrmalarnda ele geirilen seramik buluntularn byk blmn, blgenin tarmsal retiminin ihracatta nemli yer tuttuunu gsteren yerel amphoralar oluturmaktadr. Yzey aratrmalarnda tespit edilen tarm teraslar retimin boyutunu greceli olarak gsterdii gibi bacla uygun yaplaryla da tarmn nitelii hakknda bilgi vermektedir. Yzey aratrmalar srasnda tespit edilen ve iinde arap ve zeytinya elde etmekte kullanlan presleri de barndran ok sayda ilik, antik dnemde blgenin tarmnn yaps hakknda nemli bulgular oluturmaktadr6. Rhodos ynetimi altndaki bu topraklarda, arap retimine bal olarak, . .
6 Doer-enol 2002, s. 13-19.

41

ge 4. yzyldan . S. 2. yzyl ilerine kadar Rhodos amphoralarnn retimi gerekletirilmitir. Peraiann kuzeyinde yer alan Kallipoliste balardan elde edilen arabn tanmas iin retilmi amphoralara ait atlyeler ve plklere ait bulgular tespit edilmitir7. Bu blgede, aml Ky yaknlarnda, Proto-Rhodos amphoralar olarak adlandrlan bant ve mantar formunda az kenarna sahip, kulplarnda monogram mhrler tayan amphoralarn retildii belirlenmitir8. Ayrca, aml Kynn gneyinde, Karaca-Nalta olarak adlandrlan mevkide de kk bir Rhodos amphora atlyesinin varl bilinmektedir9. . . 4. yzyln sonu ile 3. yzyln ba arasnda gerekletirilen amphora retimine ilikin dier bir kant Turgut Kynn yaknlarnda, yzey aratrmamzn merkezi olan Hisarn Kynn gneyinde yer almaktadr10. Hisarn (Bybassos) Ky civarnda tespit edilen ve byk boyutlu bir retimi kantlayan en nemli bulgu, retici Hierotelese ait olan atlye ve amphora atk tabakalardr. . . 3. yzyln ikinci eyreinden itibaren faaliyete balayan reticinin, ayn yzyln son eyreine kadar kesintisiz olarak amphora rettii bilinmektedir11. Prof. Dr. E. Doer bakanlnda gerekletirilen kaz almalar, sz konusu alanda, . . 3. yzyl iinde birden fazla reticinin faaliyette bulunduunu12 dolaysyla bu alann, belirli dnemlerde birden fazla atlye ieren, gnmzde sanayi sitesi olarak isimlendirdiimiz bir grnmde olabileceini gstermitir. . . 3. yzyldaki bu youn amphora retiminin ardndan, Roma mparatorluk Dneminin balarnda bu alandaki atlyelerde, literatrde Ge Rhodos amphoralar
7 Bean 2000, s. 161. 8 E. Doer-A. K. enol, Rhodos Peraiasnda ki Yeni Amphora Atlyesi, Arkeoloji Dergisi IV, zmir, 1996, s. 61-66, g. 3-9 ve s. 71, no. 1-4, levha XIV-XV, g. 17-20. Ayrca bkz. enolenol-Doer 2004, s. 357-358. 9 Doer-enol 1996, s. 68, g. 11, 72, no. 6-8 ve levha XV, g. 22-24. Ayrca bkz. enol-enolDoer 2004, s. 359. 10 J.-Y. Empereur-M. Picon, A la recherche des fours damphores, BCH Suppl. XIII, Recherches sur les amphores grecques, d. J.-Y. Empereur-Y. Garlan, Paris, 1986, s. 116; Empereur-Tuna 1989, s. 289. 11 Empereur-Tuna 1989, s. 277-289; E. Doer, Rodoslu mleki Hieroteles, Arkeoloji Dergisi II, zmir, 1994, s. 195-218. 12 E. Doer, Hisarn/ubucak Rodos Amphora Atelyeleri Kazs, XVIII. Kaz Sonular Toplants II, Ankara, 1996, s. 235-254; enol-enol-Doer 2004, s. 353-356.

42

olarak tanmlanan mhrsz mahmuz kulplu amphoralarn retilmi olduu tespit edilmitir13. Ayn dnemde Kallipolis atlyelerinde de bu tip amphoralarn youn olarak retildii ve Akdenizdeki merkezlere ihra edildii bilinmektedir. Bilinen amphora atlyeleri dnda Rhodos amphora formunda ancak, adann kiliyle retilmemi amphoralarn varl, Rhodos hkimiyetindeki blgelerde amphora retiminin izlerini aramay gerektirmektedir. Rhodoslu mleki Hierotelesin stilinin izlendii mhrler, bu durumun Peraiada gerekletiini dnmemize neden olmaktadr14. 2005 sezonunda Hisarn Kynn evresindeki tepeler (Oyuklu, rdekbakacak, Zelle Tepeleri ve Hisar Tepe) ve Kazan Deresi yatanda gerekletirilen yzey aratrmalarnda arlkl olarak Rhodos kkenli olmak zere toplam 13 adet mhrl amphora kulpu ve bir adet ift mhrl kiremit paras ele geirilmitir (Resim: 10). Rhodos amphoralarna ait mhrler ierisinde, kil yaps nedeniyle adann kar kysnda retildii belirlenen rnekler, Peraiann Rhodos ihracatnda stlendii rol hakknda nemli deliller olarak deerlendirilmelidir. Kabamersin ve Kzlavlu dereleri arasndaki alanda (BY. FS. 6) bulunan amphora mhr zel durumuyla dikkati ekmektedir. Bu mhrde . . 3. yzyl iinde faaliyette bulunan retici Diandrosun ad okunmaktadr (Resim: 11). Ele geirilen rnein aksine, reticinin, Hierotelesin mhrlerinin formuna benzeyen merkezi noktal mhrleri bilinmektedir15. Bybassosta ele geirilen bu mhr, reticinin Helios ba semboll farkl bir kalbn gstermesi bakmndan nemli bir buluntudur. amurlu Srtn dousunda mrelor Deresinin ovaya ulat ksmda (BY. FS. 19) ele geirilen yarm daire formunda olmas gereken amphora mhrnn byk bir ksm krktr (Resim: 12). Bu mhrn benzerleri, Alexandriadaki
13 A. K. enol, Ge Rhodos Amphoralarnn Bat Anadoluda Dalm ve retim Problemleri, Sualt Bilim ve Teknoloji Toplants, SBT96, 17-20 Ekim 1996, s. 165-172. 14 enol-enol-Doer 2004, s. 357, dipnot 39 ve s. 359; E. Doer, G. C.-enol, Bat Anadoludaki Yzey Aratrmalarnda Ele Gemi Bir Grup Amphora Mhr, Arkeoloji Dergisi V, zmir 1997, s. 40-41, no. 9-10. 15 enol-enol-Doer 2004, s. 357, dipnot 39. Msrda Alexandria Greko-Romen Mzesinde ABC 925. 45 ve 46.

43

Benaki Koleksiyonunda, kkeni tespit edilemeyen mhrler arasnda korunmaktadr16. Kil zellikleri yardm ile Peraiada retilen bir amphoraya ait olduu anlalan, ligatr tarznda harerden oluan bu mhr, olaslkla, . . c. 304-c. 271 (Period Ia) dneminde, bir yl grevde bulunmu Rhodoslu ynetici Mentaiosun adn tamaktadr. Narderenin ovaya ulat ksmda douda yer alan srtn bat yamacnda (BY. FS. 20) bulunan Peraia retimi amphoraya ait bir mhr de ksmen korunmutur. Kare formundaki bu mhr zerinde grlen ligatr harerin transkripsiyonu yaplamamsa da kulpun tipolojik zellikleri, bu mhrn, Rhodos mhr kronolojisi iinde Period Iaya (. . c.304-c. 271) tarihlendirilmesini olanakl klmaktadr. Hisartepe ve Oyuklu Tepenin gney yamacndaki ekili arazinin dzlnde (BY 9) ve bu alanda bulunan Hellenistik iftlii de iine alan gney yamata (BY 13) ele geirilen iki mhr de . . 3. yzyl iinde faaliyette bulunan retici Hierotelesin amphoralarna aittir. BY 9 alannda bulunan yuvarlak formlu merkezi noktal mhr tamamen silinmi olmasna ramen, Hellenistik iftlikte (BY 13 alan) ele geirilen mhrde ynetici Lysandrosun ad okunmaktadr. Hierotelesin retim yllar srasnda denetleme grevini stlenen bu yneticiye ait oyuk merkezi noktal mhr, . . c. 262-c. 247 yllar arasna tarihlenmektedir. Blgede gerekletirilen yzey aratrmalarnda Peraia retimi amphoralarn dnda Rhodostan gelen arabn da tketildiini belgeleyen buluntular arasnda, adann retimi amphoralara ait mhrl kulplar da yer almaktadr. Bu buluntular BY. FS. 5 (Gnlk Deresinin kuzeyi, Kzlbalk Ovasnn dousu), BY. FS. 15 (amurlu Tepenin kuzeybat yamac), BY 17 (Kerdime mevkii, Bybassosun gney dzl), BY 13 (Oyuklu Tepe, Hellenistik iftlii iine alan gney yama), BY. FS. 18B (amurlu Tepe ile amurlu Srt arasndaki dzlkte yer alan yolun gneybatsndaki st ekili arazi) ve BY. FS. 18den (amurlu Tepe ile amurlu Srt arasndaki dzlk) gelmektedir.
16 M ABC 1014 ve 1035.

44

Bunlardan BY. FS. 5deki buluntu, . . 4. yzyln sonu-. . 3. yzyln ilk eyreine tarihlenebilecek yuvarlak formlu, restore edilemeyen bir mhrdr. BY. FS. 15te ele geirilen ise . . c. 263 ylnda yneticilik yapm olan Kleonymosun adn tamaktadr (Resim: 13). BY. 17de bulunan ve restore edilemeyen Rhodos kkenli amphora mhrn . . 2. yzyln ortalar ile ikinci yarsna tarihlemek mmkndr. BY. 13te ele geirilen yuvarlak formlu bir mhr olaslkla . . 4. yzyln sonu ile . . 3. yzyln ilk eyreinde retilmi bir amphoraya ait olmaldr. retici Hierotelesin mhr formunu taklit eden reticilerden biri olan Aphrodiosa17 ait yuvarlak merkezi noktal mhr, reticinin faaliyet dnemi olan . . 3. yzyl iine tarihlenmektedir. BY. FS. 18 B alannda bulunan dikdrtgen formlu ksaltma mhr ise (Resim: 14), ynetici Damokrates Iin adn tamasndan hareketle, . . 244-236 arasnda grev yapt bir yla verilmektedir. BY. FS. 18de ele geirilen mhr, ynetici Aratophanes Iin adn tayan bir mhrdr (Resim: 15). . . c. 169-167 yllar arasnda bir yl grevli olan yneticinin mhrnde Panamos ay ad da grlmektedir. Bybassos aratrmalarnda ele geirilen ithal bir amphoraya ait tek mhr, Knidos kkenlidir. BY. FS. 18de ele geirilen bu mhr, Kaunoslu Zenonun adn tayan bir monogram mhrdr18. Zenon B grubu olarak snandrlan, sadece Zenonun adna ait iki monogram tayan bu mhr, . . c. 280-c. 240 yllar arasna tarihlemek mmkndr19. Bybassosta gerekletirilen yzey aratrmalar, blgenin tarmsal potansiyeline ve amphora retimine ait nemli kantlar sunmaktadr. Bu almalar, zellikle, Rhodos amphora mhr kronolojisinin Period Ia (c. . . 304-271) olarak adlandrlan ve mhrleme sistemleri ile ilgili verilerin yetersiz olduu bu dnemdeki retimine k tutmas asndan olduka nem tamaktadr. Bu durum, Rhodosun zellikle Hellenistik Dnemdeki d ticaretinin . . 4. yzyldaki boyutlarn ortaya koymas asndan da son derece dikkat ekicidir.
17 enol-enol-Doer 2004, s. 357, dipnot 39. 18 J.-Y. Empereur-N. Tuna, Znon de Caunos et lpave de Sere Liman, BCH CXII, 1988, s. 341-357. 19 G. Cankarda-enol, Klasik ve Hellenistik Dnemde Mhrl Amphora reten Merkezler ve Mhrleme Sistemleri, Ege Yaynlar, 2006, dipnot 119.

45

KISALTMALAR Bean 2000 Bean, G. E., Eskiada Menderesin tesi, stanbul (ev. P. Kurtolu, ikinci bask), 2000. Doer-enol 2002 Doer, E., enol, A. K., Rhodos Peraias Amphora Atlyeleri Aratrma Projesi, Proje no. 1997 EDB 010, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Bornova-zmir, 2002 (yaynlanmam aratrma projesi). Empereur-Tuna 1989 Empereur, J.-Y., Tuna, N., Hirotls, potier rhodien de la Pre, BCH CXIII, I Etudes, 1989, s. 277-299. enol-enol-Doer 2004 enol, G. C., enol, A. K., Doer, E., Amphora Production in the Rhodian Peraea in the Hellenistic Period, Transport Amphorae and Trade in the Eastern Mediterranean, Acts of the International Colloquium at the Danish Institute at Athens, September, 26-29, 2002, Ed. by. J. Eiring and J. Lund, Monographs of the Danish Institute at Athens, Volume V, Denmark, 2004, s. 353360.

46

Resim 1: Karia Chersonesos haritas

Resim 2: Bybassos

47

Resim 3: Arkaik sur

Resim 4: Klasik dou bastionu

Resim 5: Klasik dou bastionu rlvesi (N. Rring)

Resim 6: Hekatomnid Dnemi (?) gneydou bastionu

Resim 7: Ge Bizans kaps

48

Resim 8: kaledeki Ge Bizans binas (N. Rring)

Resim 9: Hellenistik mezar

Resim 10: Amphora mhrlerinin bulunduu alanlar

49

Resim 11: retici Diandrosa ait amphora mhr

Resim 12: Ynetici Mentaiosa ait amphora mhr

Resim 13: Ynetici Kleonymosa ait amphora mhr

Resim 14: Ynetici Damoktares Ie ait amphora mhr

Resim 15: Ynetici Aratophanes Ie ait amphora mhr

50

KBYRA 2005
Thomas CORSTEN*
Die Forschungsreise des Jahres 2005 in der Kibyratis hatte mehrere Schwerpunkte. Im Mittelpunkt stand die abschlieende Aufnahme der Felsgrber des lykischen Typus auf dem Territorium von Kibyra zur Vorbereitung einer Publikation unter Mitarbeit von Kirsten A. Gay, M. A. (Universitt Tbingen)1. Daneben wurden weitere, typologisch verschiedene Felsgrber und antike Siedlungsspuren untersucht, bekannte Inschriften revidiert und neue aufgenommen. Die Arbeiten in Bubon konzentrierte sich auf eine vorluge Aufnahme eines Stadtplans, die Untersuchung von Siedlungen im Umkreis der Stadt und die Sichtung alter und neuer Inschriften2. Die lykischen Grber Wie schon im letzten Jahr berichtet, hatte G. E. Bean in den 50er Jahren des vergangenen Jahrhunderts ein Felsgrab mit nachgeahmter Fassadenarchitektur eines Typus, wie er an der lykischen Sdkste blich war, bei Uylupnar/Yamad gefunden und in einem Aufsatz, der vornehmlich Inschriften gewidmet war, kurz erwhnt3. In den vergangenen Jahren wurden uns drei weitere Grber dieser Art gezeigt, von denen eines bei Sgt liegt, die beiden anderen bei Kozagac4. Im Jahre 2005 erhielten wir darber hinaus Kenntnis von weiteren lykischen Felsgrbern in der Nhe des Dorfes Anbarck. Whrend die anderen Grber in unserem Gebiet jeweils einzeln liegen, sind
* Prof. Dr. Thomas CORSTEN, Seminar fr Alte Geschichte und Epigraphik, Universitt Heidelberg, Marstallhof 4, 69117 Heidelberg/DEUTSCHLAND 1 Der Antikenverwaltung danke ich fr die Forschungserlaubnis und der Regierungsvertreterin Habibe Bkler (Mula) sowie dem Direktor des Museums Burdur, Hac Ali Ekinci, und dem Ruinenwchter Isa Eryurt fr tatkrftige Hilfe. Fr nanzielle Untersttzung bin ich dem British Institute at Ankara (London) und der Gisela und Reinhold Hcker Stiftung (Heidelberg) zu Dank verpichtet. 2 Zu den Arbeiten in Bubon siehe den Bericht von Christina Kokkinia. 3 G. E. Bean, Annual of the British School at Athens 51, 1956, 145 mit Tafel 40 b. 4 Siehe den Bericht des Vorjahres sowie Anatolian Archaeology 9, 2003, 27; 10, 2004, 22-3; 11, 2005, 27.

51

hier zwei Grber leicht versetzt bereinander angeordnet aus dem Felsen gearbeitet (Abb. 1). Ihre Fassaden sowie ihr Inneres sind fast identisch. Beide Grber sind verhltnismig klein und weisen jeweils nur eine Trrahmung auf (Abb. 2: Fassade des unteren Grabes). Innen sind zwei Klinen mit erhhten Kopfenden ausgearbeitet (Abb. 3: Innenraum des unteren Grabes). Whrend es uns bisher nicht gelungen ist, die Siedlungen ausndig zu machen, die zu den zuvor bekannt gewordenen Grbern gehrt haben mssen, konnten wir in der Nhe der Grber von Anbarck hingegen Siedlungsreste mit Keramik aus vorhellenistischer Zeit feststellen. Eine grndliche Untersuchung des Ortes, die im letzten Jahr aus Zeitmangel leider nicht mglich war, soll in diesem Jahr durchgefhrt werden. Die Lage der nunmehr sechs Felsgrber des lykischen Typus in der Kibyratis, also weit nrdlich des eigentlich lykischen Kulturgebietes, ist auf den ersten Blick berraschend. Die Verbreitungskarte lykischer Felsgrber, die K. Kjeldsen und J. Zahle im Jahre 1975 publiziert haben, zeigt denn auch als das damals einzige bekannte Monument lediglich das von Bean entdeckte Grab bei Uylupnar/Yamad5; dieser Befund hat sich durch die hier besprochenen zustzlichen Grber zwar verstrkt, in seiner Aussage aber nicht wesentlich verndert. Neuere Forschungen haben jedoch ergeben, da die lykischen Grber in der Kibyratis doch nicht so isoliert sind wie angenommen. N. P. Milner hat nmlich vor kurzem die Ergebnisse eines Surveys im Gebiet der sdlich von Kibyra gelegenen Stadt Oinoanda vorgestellt, bei dem ebenfalls vier Felsgrber desselben Typus entdeckt wurden6. Sie stellen gewissermaen eine geographische Verbindung zwischen der Kibyratis und dem lykischen Kulturgebiet her. Der Zugang von Lykien zur Kibyratis kann nur ber zwei Flutler erfolgen, die beinahe an den ueren Grenzen Lykiens gelegen sind, nmlich ber das des Xanthos und dasjenige des Arykandos. In Zentrallykien trennen hingegen hohe Bergzge die beiden Landschaften. Im Westen bietet das Tal des
5 K. Kjeldsen/J. Zahle, Archologischer Anzeiger 1975, 317 (Nummer 58 auf der Karte). 6 N. P. Milner, Anatolian Studies 54, 2004, 62-64 und 66-68.

52

Xanthos eine Verbindung in die Umgebung von Oinoanda mit seinen lykischen Grbern (siehe die Karte). Dieser Weg entspricht ungefhr dem heutigen Straenverlauf, und wenn man dem Flu weiter abwrts folgt, gelangt man ber einen Pa in das Tal von Sgt und damit in die sdliche Kibyratis. Das Tal von Sgt ffnet sich u. a. nach Nordwesten, wo man nach berschreiten eines weiteren Passes in das Tal um den Glhisar Gl (mit dem Grab bei Uylupnar/Yamad) gelangt; auf dem Weg dorthin passiert man die lykischen Grber bei Anbarck und Kozagac. Die andere Mglichkeit, die lykischen Grber der sdlichen Kibyratis zu erreichen, ist durch das Flutal des Arykandos gegeben. Auch hier kann sich die antike Wegefhrung kaum von der heutigen Strae unterschieden haben. Von Limyra gelangt man durch das Flutal zunchst in die Ebene von Elmal. Wenn man sich nach Nordosten in Richtung auf das antike Termessos zu wendet, erreicht man bei dem heutigen Dorf alpnar einen Pa, der in nordwestliche Richtung in ein Tal fhrt, in dem die antike Stadt Tyriaion liegt. Diesem Tal folgend, gelangt man schlielich an den sdstlichen Zugang der Ebene von Sgt, welches man, wie zuvor beschrieben, von Xanthos ausgehend an seiner sdwestlichen Seite erreicht. Whrend die Zugangswege von Lykien in die sdliche Kibyratis somit klar sind, fehlen uns leider fr die Datierung der Grber in den Gebieten von Oinoanda und Kibyra jegliche Anhaltspunkte. Milner datiert die von ihm gefundenen Exemplare in die hellenistische Zeit, was sicher nicht auszuschlieen ist. Andererseits ist auch ein etwas frherer Zeitansatz denkbar, denn in der ersten Hlfte des 4. Jh. v. Chr. mu der politische Einubereich der Lykier sich ziemlich weit, auch nach Norden, ausgedehnt haben. Der offenbar in Limyra beheimatete Frst Perikle hat in dieser Zeit nicht nur das gesamte Kstengebiet bis Telmessos im Westen unterworfen, sondern seinen Einu auch in der Ebene um das heutige Elmal geltend gemacht7. Davon zeugt eine bei dem dortigen Kzlca gefundene Grabinschrift,
7 Siehe z. B. T. R. Bryce, The Lycians in Literary and Epigraphic Sources (Copenhagen 1986) 111-113; A. Keen, Dynastic Lycia (Leiden/Boston/Kln 1998) 154-70.

53

die in die Regierungszeit dieses Mannes datiert ist8. Perikle hat durch seine Eroberungen eine solche Machtflle erlangt, da er sich in einer griechischen Inschrift in Limyra schlielich Knig von Lykien nennen konnte9. Und noch als Alexander d. Gr. auf seinem Feldzug den Sdwesten Kleinasiens erreichte, war das damals Milyas genannte Gebiet um Elmal fr Steuerzwecke mit Lykien zu einer administrativen Einheit verbunden. Der Schriftsteller Arrian gibt jedenfalls im 2. Jh. n. Chr. ltere Quellen wieder, aus denen hervorging, da der persische Knig die Milyas mit Lykien zu einem Steuerbezirk vereinigt hatte10. Diese Situation lt zwei Datierungsmglichkeiten zu, zwischen denen man sich ohne weitere Anhaltspunkte nicht leicht wird entscheiden knnen. Zum einen knnen die Grber bei Oinoanda und Kibyra in der Regierungszeit des Perikle, also in der ersten Hlfte des 4. Jh. v. Chr., angelegt worden sein. Das wrde zumindest auf einen kulturellen Einu hindeuten, den die sehr nahe lykische Kultur auf die Einwohner der Gegend ausgebt htte. Aber auch eine politische Einunahme ist nicht undenkbar; Perikle knnte seinen Herrschaftsbereich bis in die sdliche Kibyratis ausgedehnt haben, und die dortigen, in lykischer Art ausgestalteten Felsfassadengrber knnten lykischen Familien gehrt haben, vielleicht Angehrigen der herrschenden Oberschicht. In diesem Falle knnte die bei Arrian berlieferte Zusammenfassung der Milyas mit Lykien zu einem Steuerbezirk eine Sptfolge der Eroberungen des Perikle gewesen sein. Denn zunchst hat letzterer sich gegen den Perserknig erhoben, mglicherweise zu Beginn der Unruhen in Kleinasien in den 60er Jahren des 4. Jh. oder im Zusammenhang mit diesen11. Nach der Niederschlagung der Aufstnde und dem Ende des Perikle wurde Lykien der Herrschaft des Karers Maussollos unterstellt12, mglicherweise eben in der
8 G. E. Bean, Journeys in Northern Lycia 1965-1967 (sterreichische Akademie der Wissenschaften. Denkschriften, 104. Band; Wien 1971) 22-23 Nr. 38 (G. Neumann, Neufunde lykischer Inschriften seit 1901 [Ergnzungsbnde zu den Tituli Asiae Minoris Nr. 7; Wien 1979] 36-38 Nr. N 314). 9 M. Wrrle, Chiron 21, 1971, 203-217. 10 Arrian, Anabasis I 24, 5. Zu dieser Stelle und zur Lokalisierung der Milyas siehe A. S. Hall, Anat. Stud. 36, 1986, 137-157, bes. 142-151. 11 A. Keen, Dynastic Lycia 167-70. 12 A. Keen, Dynastic Lycia 171-4.

54

Ausdehnung, die das Land unter Perikle erreicht hatte; diese Konstruktion wre dann der bei Arrian erwhnte Steuerbezirk, der noch zur Zeit Alexanders bestand, ohnehin nur etwa zwanzig Jahre spter13. Ebenso gut denkbar ist allerdings auch, da die Grber, wie N. P. Milner vorschlgt (s. o.), erst in der hellenistischen Epoche entstanden sind. Dann wren sie Zeugnisse eines lang anhaltenden kulturellen Einusses Lykiens auf die Milyas, der zeitlich ber die politische Beherrschung durch Perikle von Limyra und die Eroberung Kleinasiens durch Alexander hinausgegangen wre. Neben diesen Felsgrbern des rein lykischen Typus nden sich in der Kibyratis auch Grber, die in einem Mischtypus aus lykischen und griechischen Elementen ausgefhrt sind. Ein solches Grab wurde uns in der Nhe einer antiken Sttte zwischen Kozagac und Bayr gezeigt (Abb. 4). Es ist nur etwa bis zur halben Hhe aus dem nicht ausreichend hoch anstehenden Felsen herausgearbeitet, whrend die obere Hlfte aufgemauert gewesen sein mu, jetzt aber verloren ist. Erhalten ist jedoch die Tr, deren Wandungen mit ihrer dreifachen Staffelung lykischen Einu zeigen. Unmittelbar darber und nur wenig breiter als die Trrahmung setzt ein Spitzgiebel an, der in lykischen Felsgrbern unbekannt ist; er ist durch diagonale Streben in mehrere dreieckige Felder gegliedert. Das Innere des Grabes weist nicht wie die meisten lykischen Grber aus dem Fels gehauene Klinen auf, sondern ist fast vollkommen leer; lediglich einige wenige Abarbeitungen auf dem Boden deuten u. a. darauf hin, da das aufgemauerte Dach wohl durch einen Mittelbalken gesttzt wurde. Felsgrber bei Karamanl Weitere, typologisch gnzlich andere Felsgrber wurden in der Nhe von Karamanl (nrdlich von Kibyra) aufgenommen. Unmittelbar auerhalb des Ortes etwas abseits von der Strae nach Tefenni wurden in eine Felswand
13 Vgl. in diesem Sinne schon A. S. Hall, Anatolian Studies 36, 1986, 144 Anm. 16, whrend P. Briant, Histoire de lempire perse (Paris 1996) 726-7 und besonders 1037 einen solchen Zusammenhang bestreitet.

55

zwei Gruppen von jeweils zwei Grbern ausgemeielt. Von der ersten Gruppe ist nur ein Grab vollstndig ausgearbeitet, das zweite unvollendet geblieben. Die zweite Gruppe besteht aus zwei aufwendig gestalteten Grbern, von denen eines eine Art Vorhalle aufweist (Abb. 5). Auf der Spitze des Hgels mit der ersten Grbergruppe ist eine groe Anlage (Kale genannt) erhalten, die von einer etwa 2,5 m dicken Mauer aus Bruchsteinen umgeben ist. Auf der Grundlage von aufgesammelten Scherben kann die Anlage in die nachrmische Zeit datiert werden. Sonstige Siedlungsreste In Imamky Mevkii in der Nhe von Kozaac sind sprliche Ruinen eines Gehftes, wohl aus rmischer Zeit, erhalten (Abb. 6). Erkennbar sind noch zwei Rume und Reste einer Umfassungsmauer. Aus spterer Zeit stammen die Reste einer kleinen Kirche mit Apsiden bei Akpnar, ebenfalls in der Nhe von Kozaac. Das Bauwerk war offenbar zu einem Teil aus Spolien erbaut worden, aus denen ein qualittvoller Quader mit dem Relief eine Blitzbndels heraussticht. Inschriften Von den neuen Inschriften sei im folgenden eine Auswahl vorgestellt. 1. Glhisar, im Teegarten: Grabinschrift (Abb. 7):

56

2.

Glhisar, im alten Gstehaus: Grabinschrift (Abb. 8):

3.

Tefenni: Grabinschrift (Abb. 9):

Ein Ortsname *T, den man wohl aus dem Ethnikon in Zeile 3 rekonstruieren mu, scheint bisher nicht bekannt. 4. Karamanl, bei der Jandarma, gefunden in Mrseller: Weihinschrift an Zeus Megistos und Kaiser Traian (Abb. 10):

57

Mapp

Abb: 1

Abb: 2

58

Abb: 3

Abb: 4

Abb: 5

Abb: 6

59

Abb: 7

Abb: 8

Abb: 9

Abb: 10

60

AHLATLIBEL DOLLER
Halil Hamdi EKZ*
Bu aratrmann konusunu Ahlatlbel kazsnda aa karlan ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde korunmakta olan idoller oluturmaktadr1. Burada ele aldmz idollerin hepsi de Ankarann yaklak 14 km. gneybatsnda, Glba lesine bal Yalncak ile Tapnar kyleri arasnda ve Haymana yolunun yaknnda yer alan Ahlatlbelde 1933 ylnda Hamit Zbeyr Koay tarafndan yaplan sistematik kazlarda ele geirilmitir. Bunlardan 115-226-64 envanter numaral idol byk kpn olduu ocakta, 150 cm. derinlikte2, 12321 envanter numaral idol ise yzeyden 195 cm. derinde3 aa karlmtr. Eserlerin envanter kaytlarndan 115-136-64 envanter numaral idoln 3 numaral evde douda 200 cm. derinlikte; 115-13864 envanter numaral idoln 1 numaral ocakta gneydou tarafta 150 cm. derinlikte; 115-164-64 envanter numaral idoln 1 numaral ocakta kuzeyde 123 cm. derinlikte; 115-411-64 envanter numaral idoln kuzey etekte 110 cm. derinlikte; 115-296-64 envanter numaral idoln topran iinde bulunduu anlalmaktadr. Dier Ahlatlbel idollerinin ise kesin buluntu yerleri ve bulunu durumlar bilinmemektedir. KATALOG AHLATLIBEL DOLLER 12320 ENVANTER NUMARALI DOL (Resim: 1) Eserin kaz envanter numaras A.B.482dir4. Pimi topraktan yaplan ve hamuru gri renkte olan idol iyi korunmu durumdadr. Boyu 5.5 cm., kol
* Halil Hamdi EKZ, Arkeolog M.A., zmir Arkeoloji Mzesi, zmir/TRKYE 1 Ahlatlbel idolleri zerinde almama izin veren Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdr Sayn Hikmet Denizliye, Arkeolog Sayn Vahap Kayaya, almalarm esnasnda yardmlarn esirgemeyen ve depodaki eserlerin resimlerini eken Arkeolog Sayn Nusret etine, tehirdeki eserlerin resimlerini eken Arkeolog Sayn Ouz Bostanc ile Sanat Tarihisi Sayn Bahar akrhana sonsuz teekkrlerimi sunarm. 2 Koay 1934, s. 80. 3 Koay 1934, s. 81, 84teki resim; Kulaolu 1992, s. 76, 185, No. 83. 4 Koay 1934, s. 81, 84teki resim; Kulaolu 1992, s. 75, 185, No. 81.

61

genilii ise 2.7 cm.dir. nce ve yass bir idoldr. Banda konik ekilli, alt ksm dar, ucu sivri olan ve bala benzeyen ksa bir knt vardr. Derince oyulmu, kalnca ve yay eklinde olan kalarnn ular birbirine ok yakndr ve bitiik gibidir. Gzleri iri ve yuvarlak ekilli birer ukurluk hlindedir. Burnu, az, kulaklar ve enesi belirgin deildir. Uzun ve kaln olan boynunun alt ksm daha genitir. Omuzlar aa doru eiktir. Gsleri kk ve yuvarlak ekilli birer ukur hlindedir. Kollar ok ksa, kalnca ve ular yuvarlak birer knt hlinde belirtilmitir. Beli incedir. Bel ksmnda bulunan kazma olarak yaplm ince ve yatay ekilli bir izgi ile muhtemelen kemeri belirtilmitir. Kenarlar yuvarlak olan gvdesinin alt taraf yarm daire veya krei andrr ve zeri kazma olarak yaplm dikey ve ksa ekilli izgilerle ssldr. Arka taraf ise dzdr. Ba ve vcut detaylarnn ok az bir ksm belirtilmitir. 12321 ENVANTER NUMARALI DOL (Resim: 2) Eserin kaz envanter numaras A.B.520dir5. Pimi topraktan retilmi olan ve hamuru devety renginde olan idol haf anm durumdadr, yz ve vcut hatlarnn detaylar fazla belirgin deildir. Boyu 4.5 cm., omuz genilii ise 1 cm.dir. nce ve yass bir idoldr. Banda konik ekilli, alt ksm dar, ucu dz olan ve bala benzeyen ksa bir knt vardr. Gzleri yuvarlak ekilli birer ukurluk hlindedir. Burnu, az, kulaklar ve enesi belirgin deildir. Boynu uzunca ve kalndr. Omuzlar aa doru eiktir. Gsleri yuvarlak ekilli birer ukur hlindedir. Kollar ok ksa ve ular yuvarlak birer knt hlindedir. Beli ince, kalas ise geniedir. Kenarlar yuvarlak olan gvdesinin alt taraf dairemsi ya da kurs ekillidir. Gbei yuvarlak ekilli bir ukur hlindedir, onun altnda ise yan yana tane yuvarlak ukur bulunur. Ba ve vcut detaylarnn ok az bir ksm belirtilmitir. 12895 ENVANTER NUMARALI DOL (Resim: 3) Eserin kaz envanter numaras A.B.507dir6. Pimi topraktan imal edilen ve hamuru kahverengi olan idoln gvdesinin alt ksm bulunmamaktadr.
5 6 Koay 1934, s. 80, 82 ve 83teki resim; Kulaolu 1992, s. 76, 185, No. 84. Koay 1934, s. 79, 82 ve 83teki resim; Kulaolu 1992, s. 74, 184, No. 80.

62

Boyu 5.1 cm., kol genilii ise 3.7 cm.dir. nce ve yass bir idoldr. Ba yarm daireyi andrmaktadr. Derince oyulmu ve kalnca olan kalar dzdr. Gzleri yuvarlak ekilli birer ukurluk hlindedir. Burnu, az, kulaklar ve enesi belirgin deildir. Boynu uzun ve kalncadr. Boynunda yatay ekilli ve kazma olarak yaplm iki izgi ile onun altnda da yuvarlak ekilli ve yan yana duran tane ukur bulunur ve bu sslemeyle muhtemelen kolyesi belirtilmi olmaldr. Omuzlar aa doru eiktir. Kollar ksa, kaln ve ular yuvarlak birer knt hlindedir ve kol ularnda yuvarlak ekilli birer ukur bulunmaktadr. Gste ve arkada srt ksmnda eik ve birbirine paralel ikier izgiden oluan bir apraz moti vardr. Beli incedir. Bel ksmnda bulunan ince, yatay ekilli ve kazma olarak yaplm bir izgi ile muhtemelen kemeri belirtilmitir. Gbei yuvarlak ekilli bir ukur hlindedir. Kalas ise geniedir. Ba ve vcut detaylarnn ok az bir ksm belirtilmitir. 115-5-64 ENVANTER NUMARALI DOL GVDES (Resim: 4) Eserin kaz envanter numaras A.B.181dir7. Pimi topraktan yaplm ve gri renkte hamurlu ve devety renginde astarl olan idoln boynunun st ksm krktr ve ba yoktur. Boyu 7 cm., kol genilii ise 4.5 cm.dir. nce ve yass bir idoldr. Boynu ince ve uzuncadr. Omuzlar yuvarlak hatldr. Genie ve kaln olan kollarnn ular sivridir. Beli incedir. Kenarlar yuvarlak olan gvdesinin alt taraf yarm daire veya kree benzer. Gste yatay ekilli ve birbirine paralel olan iki izgi ile eik ekilli iki izgiden oluan bir apraz moti vardr. Gvdesinin alt taraf eik ve birbirine paralel olan izgiler ile ssldr. Arka taraf ise dzdr. Vcut detaylar belirtilmemitir. 12319 ENVANTER NUMARALI DOL GVDES (Resim: 5) Eserin kaz envanter numaras A.B.310 dur8. Pimi topraktan retilen ve hamuru ak kahverengi renkte olan idoln boynunun st ksm krktr ve ba mevcut deildir. Boyu 6.7 cm., gvde genilii ise 4.1 cm. dir. nce ve yass bir
7 8 Koay 1934, s. 79, 82 ve 83teki resim; Kulaolu 1992, s. 77, 186, No. 85. Koay 1934, s. 80, 84teki resim.

63

idoldr. Kalnca olan boynunun alt ksm daha genitir. Boynunda yatay ekilli ve kazma olarak yaplm bir izgi ile onun altnda da yan yana duran yuvarlak ekilli alt tane ukur bulunur ve bu sslemeyle muhtemelen kolyesi belirtilmi olmaldr. Omuzlar aa doru eiktir. Kollar ksa, kaln ve ular yuvarlak birer knt hlindedir. Beli incedir. Gbei yuvarlak ekilli bir ukur hlindedir. Kenarlar yuvarlak olan gvdesinin alt taraf yarm daire veya krei andrr. Gste eik ekilli iki izgiden oluan bir apraz moti ile birbirine paralel olan iki izgi bulunmaktadr. Gvdesinin alt ksm eik ve birbirine paralel olan izgiler ile ssldr. Arka taraf ise dzdr. Vcut detaylarnn ok az bir ksm belirtilmitir. 115-141-64 ENVANTER NUMARALI DOL GVDES (Resim: 6) Eserin kaz envanter numaras A.B.188dir9. Pimi topraktan imal edilmi ve hamuru siyah renkte olan idoln boynunun st ksm krktr ve ba bulunmamaktadr. Boyu 3.7 cm., gvde genilii ise 2.9 cm.dir. nce, yass ve dz bir idoldr. Boynunun alt ksm daha genitir. Omuzlar aaya doru haf eiktir. Gsleri kk ve yuvarlak ekilli birer ukur hlindedir. Kollar ksa, kalnca ve ular yuvarlaka birer knt hlinde belirtilmitir. Bel ksmnda iinde beyaz renkte bir dolgu maddesi kalnts olan ince, yatay ekilli ve kazma olarak yaplm bir izgi bulunmaktadr ve bununla muhtemelen kemeri belirtilmitir. Kenarlar yuvarlak olan gvdesinin alt taraf yarm daire veya kree benzer ve zeri kazma olarak yaplm ksa, dikey izgiler ile birbirine paralel eik izgilerle ssldr. Arka taraf ise dzdr. Vcut detaylarnn ok az bir ksm belirtilmitir. 115-9-64 ENVANTER NUMARALI DOL GVDES (Resim: 7) Eserin kaz envanter numaras A.B.26dr10. Beyaz renkte sedeften yaplan idoln omuzdan yukar ksm krktr ve ba ile boynu yoktur, gvdesi ise
9 Koay 1934, s. 81, 84teki resim; Kulaolu 1992, s. 74, 184, No. 79. 10 Koay 1934, s. 81, 84teki resim.

64

atlaktr. Boyu 2.6 cm., gvde genilii ise 1.8 cm.dir. nce ve yass bir idoldr. Omuzlar yuvarlak hatldr. Kollar ksa, ok kaln ve ular yuvarlak birer knt hlindedir. Beli incedir. Kenarlar yuvarlak olan gvdesinin alt taraf oval ekillidir. Arka taraf ise dzdr. Vcut detaylar belirtilmemitir.

115-164-64 ENVANTER NUMARALI DOL GVDES (Resim: 8) Kaz envanter numaras A.B.21911 olan eserin Ahlatlbelde 1 numaral ocakta kuzeyde 123 cm. derinlikte ele geirildii envanter kaytlarnda belirtilmektedir. Pimi topraktan retilen ve hamuru devety renkte olan idoln boynunun st ksm krktr ve ba mevcut deildir. Boyu 3 cm., gvde genilii ise 2.1 cm. dir. nce, yass ve Troia tipi bir idoldr. Boynu ksa ve kalndr. Omuzlar aa doru eiktir. Kenarlar yuvarlak olan gvdesinin alt taraf dairemsi ya da kurs ekillidir. Arka taraf ise dzdr. Vcut detaylar ile kollar belirtilmemitir.

115-136-64 ENVANTER NUMARALI DOL GVDES (Resim: 9) Kaz envanter numaras A.B.17812 olan eserin Ahlatlbelde, 3 numaral evde douda, 200 cm. derinlikte ele geirildii envanter kaytlarndan belli olmaktadr. Pimi topraktan imal edilen ve hamuru devety renkte olan idol siyahlam durumdadr, alt ve st ksmlar krktr, ba, boynu ile gvdesinin alt taraf mevcut deildir. Boyu 5 cm., kol genilii ise 6 cm.dir. nce ve yass bir idol gvdesidir. Omuzlar aa doru eiktir. Gsleri kk ve yuvarlak ekilli birer ukur hlinde belirtilmitir. Kollar ksa, kalnca ve ular yuvarlak birer knt hlindedir. nce olan beli yatay ve birbirine paralel tane izgi ile ssldr. Arka taraf ise dzdr. Vcut detaylar belirtilmemitir.

11 Koay 1934, s.79, 82 ve 83 deki resim. 12 Koay 1934, s. 80, 84teki resim.

65

115-226-64 ENVANTER NUMARALI DOL BAI (Resim: 10) Ahlatlbelde byk kpn ele geirildii ocakta 150 cm. derinlikte bulunmu olan eserin kaz envanter numaras A.B.367dir13. Pimi topraktan yaplan ve hamuru ak kahverengi renkte olan idoln belinden aa ksm krktr ve gvdesinin alt taraf bulunmamaktadr. Boyu 5.8 cm., kol genilii ise 4.9 cm.dir. nce ve yass bir idol gvdesidir. Banda konik ekilli, alt ksm dar, ucu sivri olan ve bala benzeyen ksa bir knt vardr. Gzleri yuvarlak ekilli birer ukur hlindedir. Burnu, az, kulaklar ve enesi belirgin deildir. Uzunca ve kaln olan boynunun alt ksm daha genitir. Boynunun n ve arka tarafnda yuvarlak ekilli bir sra kk nokta ile bunun altnda yatay ekilli ve kazma olarak yaplm olan bir izgi bulunmaktadr ve bu sslemeyle muhtemelen kolyesi belirtilmi olmaldr. Omuzlar aa doru eiktir. Gsleri kk ve yuvarlak ekilli birer ukur hlindedir. Kollar ksa, kalnca ve ular yuvarlak birer knt eklindedir. Beli incedir ve gbei yuvarlak ekilli bir ukur olarak belirtilmitir. Gste ve arkada srt ksmnda eik ve birbirine paralel ikier izgiden oluan bir apraz moti ile iki tane yuvarlak ekilli ukur vardr. Ba ve vcut detaylar belirtilmemitir. 115-8-64 ENVANTER NUMARALI DOL BAI (Resim: 11) Eserin kaz envanter numaras A.B.25tir14. Pimi topraktan retilen ve gri renk hamurlu ve ayn renkte astarl olan idoln boynunun alt ksm krktr ve gvdesi yoktur. Boyu 4.7 cm., ba genilii ise 2.5 cm.dir. nce ve yass bir idol badr. Konik ekilli, ucu sivri ve ksa bir knt hlindeki balnn dar olan baa oturan ksm kazma olarak yaplm ince ve yatay ekilli bir izgiyle belirtilmitir. Derince oyulmu, kalnca ve yay eklinde olan kalarnn ular birbirine ok yakndr ve bitiik gibidir. Gzleri iri ve yuvarlak ekilli birer ukurluk hlindedir. Kalar ile gzlerindeki oyuk ksm beyaz renkte bir dolgu maddesi ile doldurulmutur. Boynu uzunca ve incedir. Arka taraf ise dzdr. Ba detaylar belirtilmemitir.
13 Koay 1934, s. 80, 84 deki resim. 14 Aydngn 2005, s. 119; Koay 1934, s. 80, 82 ve 83teki resim.

66

115-296-64 ENVANTER NUMARALI DOL BAI (Resim: 12) Kaz envanter numaras A.B.48815 olan eserin Ahlatlbelde topran ierisinde aa karld envanter kaytlarndan bilinmektedir. Pimi topraktan imal edilen ve hamuru ak kahverengi olan idoln boynunun alt ksm krktr ve gvdesi mevcut deildir. Boyu 2.7 cm., ba genilii ise 1.7 cm.dir. nce ve yass bir idol badr. Banda konik ekilli, alt ksm dar, ucu sivri olan ve bala benzeyen ksa bir knt vardr. Derince oyulmu, kaln ve yay eklinde olan kalarnn ular burnun st ksmnda birlemektedir. Gzleri iri ve yuvarlak ekilli birer ukurluk hlindedir. Boynu uzun ve kalncadr. Arka taraf ise dzdr. Ba detaylar belirtilmemitir. 115-138-64 ENVANTER NUMARALI DOL BAI (Resim: 13) Kaz envanter numaras A.B.18016 olan eserin Ahlatlbelde 1 numaral ocakta gney-dou tarafta 150 cm. derinlikte bulunduu envanter kaytlarndan anlalmaktadr. Pimi topraktan yaplan ve hamuru siyahms renkte olan idoln boynunun alt ksm krktr ve gvdesi yoktur. Boyu 2.8 cm., ba genilii ise 2.6 cm. dir. nce ve yass bir idol badr. Ba yarm daire gibidir. Derince oyulmu, kalnca ve yay eklinde olan kalarnn ular burnun st ksmnda birlemektedir. Gzleri iri ve yuvarlak ekilli birer ukurluk hlindedir. Boynu incedir. Arka taraf ise dzdr. Ba detaylar belirtilmemitir. 115-411-64 ENVANTER NUMARALI DOL BAI (Resim: 14) Kaz envanter numaras A.B.68317 olan eserin Ahlatlbelde kuzey etekte 110 cm. derinlikte ele geirildii envanter kaytlarndan bilinmektedir. Pimi topraktan retilmi ve hamuru gri renkte olan idoln boynunun alt ksm krktr ve gvdesi mevcut deildir. Boyu 3 cm., ba genilii ise 3.5 cm.dir. nce ve yass bir idol badr. Ba yarm daireye benzemektedir. Gzleri yuvarlak ekilli birer ukurluk hlindedir. Boynu kalncadr. Arka taraf ise dzdr. Ba detaylar belirtilmemitir.
15 Koay 1934, s. 81, 84teki resim; Kulaolu 1992, s. 75, 185, No. 82. 16 Koay 1934, s. 81, 84teki resim. 17 Aydngn 2005, s. 120; Koay 1934, s. 81, 84teki resim.

67

KARILATIRMA VE TARHLENDRME 12320, 115-8-64, 115-226-64 ve 115-296-64 envanter numaral eserlerin balarnda konik ekilli, alt ksm dar, ucu sivri olan ve bala benzeyen ksa bir knt vardr. Bunlardan 115-8-64 envanter numaral idol bann bandaki konik ekilli ve ucu sivri kntnn baa oturan ksmnda bulunan yatay ekilli izgi bu kntnn bir balk olduunu gstermektedir. Karaolan18 ve Karayavanda bulunan bir idoln19 klaha benzeyen balklar da bu tipte konik ekilli, ucu sivri ve ksa bir knt halindedir. Ahlatlbel, Karaolan ile Karayavan idollerinin (Eski Tun a II-III. safhalar) balklar M.. 2. binylda ok sevilen ve daha sonra M.. 1 binylda Ge Hitit Dneminde de yaygn olarak kullanlan konik ekilli, ucu sivri ve klaha benzeyen Hitit tipi baln ilk defa Anadoluda Eski Tun anda ortaya ktn kantlamaktadr20. 12321 envanter numaral Ahlatlbel idolnn ise banda bulunan konik ekilli kntnn ucu dzdr. 12895, 115-138-64, 115-180-64 ve 115-411-64 envanter numaral Ahlatlbel idollerinin yarm daireyi andran balar Alaca Hykte Eski Tun ana ait mezarlarda aa karlan baz kadn heykelcikleri ve altn ikiz idoller21 ile Koumbeli22 ve Etiyokuunda23 ele geirilen baz idollerin (Eski Tun a II-III. safhalar) balarna benzemektedir. KAYNAKA ALP, Sedat 1965, Gney-bat Anadoluda Bulunan Erken Bronz ana Ait Mermer doller, Belleten, XXIX1/113(1965), s. 3-8. An. Med. I: Avrupa Konseyi 18. Avrupa Sanat Sergisi. Anadolu Medeniyetleri I Tarih ncesi/Hitit/lk Demir a, stanbul 22 Mays-30 Ekim 1983, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl.

18 19 20 21 22 23

Ekiz 2001, s. 243-244, 246, Res. 1-2. Kulaolu 1992, s. 79, 187, No.90. Ekiz 2005 b, s. 59. Koay 1951, s. 73, Lev. CXCV L 1-2; s. 62, Lev. CXXIX H. 4-8. Tezcan 1966, s. 6-7, Lev. XX, XXXIII. An. Med. I, s. 110 A 244; Kansu 1940, s. 91, ek. 81, E.Y.382.

68

AYDINGN, engl G. 2005, Kentleme ve Tunun Ke: lk Tun ann Kutsal Bedenleri. Urbanization, the Invention of Bronze and the Sacred Bodies of the Early Bronze Age, Tun ann Gizemli Kadnlar. Mysterious Women of the Bronze Age. Yap Kredi Yaynlar-2254, stanbul, s. 29-80. BLEGEN, Carl W.-John L. CASKEY-Marion RAWSON-Jerome SPERLING 1950, Troy. General Introduction The First and Second Settlements. Volume I, Part 1, 2. Published for the University of Cincinnati, By Princeton University Press. EKZ, Halil Hamdi 2001, Anadolu Medeniyetleri Mzesinde Bulunan Eski Tun ana Ait Bir Grup dol, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2000 Yll, Ankara, s. 243-251. EKZ, Halil Hamdi 2005, Adyaman Mzesinde Bulunan Hitit Tanr Heykelcii, Trk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Yl: 2005, Say: 5, Ankara. s. 57-64. KML, Turhan 1982, Yortan Cemetery in the Early Bronze Age of Western Anatolia. BAR International Series 145. KANSU, evket Aziz 1940, Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Etiyokuu Hafriyat Raporu (1937). Les Fouilles DEtiyokuu (1937). Trk Tarih Kurumu Yayn V. Seri No.3, Ankara. KOAY, Hamit Z. 1934, Ahlatlbel Hafriyat, Trk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, II, stanbul, s. 3-100. KOAY, Hamit Z. 1938, Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Alaca Hyk Hafriyat 1936daki almalara ve Keiere Ait lk Rapor. Trk Tarih Kurumu Yayn, V. Seri, No. 2, Ankara. KOAY, Hamit Z. 1951, Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Alaca Hyk Kazs. 1937-1939daki almalara ve Keiere Ait lk Rapor. Les Fouilles dAlaca Hyk, entreprises par la Socit dHistoire Turque. Rapport prliminaire sur les Travaux en 1937-1939. TTKY, V. Seri, No. 5, Ankara.

69

KOAY, Hamit Z.-Mahmut AKOK 1957, Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Byk Gllcek Kazs. 1947 ve 1949daki almalar Hakknda lk Rapor. Ausgrabungen von Byk Gllcek, ausgefhrt durch die Trkische Historische Gesellschaft. Vorbericht ber die Arbeiten von 1947 und 1949. Trk Tarih Kurumu Yayn, V. Seri, No. 16, Ankara. KULAOLU, Belma 1992, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi: Tanrlar ve Tanralar. T.C. Kltr Bakanl, Antlar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn, stanbul. LLOYD, Seton-Nuri GKE 1951, Excavations at Polatl. A New Investigation of Second and Third Millenium Stratigraphy in Anatolia, Anatolian Studies, Vol. I (1951), s. 21-76. LLOYD, Seton-James MELLAART 1962, Beycesultan. Vol .I, The Chalcolithic and Early Bronze Age Levels. Occasional Publications of the British Institute of Archaeology at Ankara, No. 6, London, W.1. OSTEN, Hans H. von der 1937, The Alishar Hyk Seasons of 1930-32, Part II. Oriental Institute Publications XXIX, The Oriental Institute of the University of Chicago, Chicago, Illinois. RENFREW, Colin 1969, The Development and Chronology of the Early Cycladic Figurines, American Journal of Archaeolog, Volume 73/1, s. 1-32. SEVN, Veli 2003, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, Eski Anadolu ve Trakya, Balangcndan Pers Egemenliine Kadar. letiim Yaynlar, stanbul. TEZCAN, Burhan 1966, 1964 Koumbeli Kazs. Koumbeli Excavation in 1964. Orta Dou Teknik niversitesi, Middle East Technical University, Ankara. TEMZER, Raci 1975, Anadolu Medeniyetleri Mzesi. Ankara Turizmi, Eski Eserleri ve Mzeleri Sevenler Dernei Yayn, Ankara.

70

Resim: 1

Resim: 2

Resim: 3

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

Resim: 9 Resim: 8 Resim: 7

71

Resim: 10

Resim: 11

Resim: 12

Resim: 13

Resim: 14

72

THE ARCHITECTURAL AND DECORATIVE LATE ANTIQUE AND BYZANTINE SCULPTURES OF THE AGORADEPO AT EPHESUS: PROLEGOMENA TO A CATALOGUE1
Eugenio RUSSO*
Being in charge of the research-project Byzantine architectural and decorative sculpture in Turkey, and collaborating with the project Christian Ephesus carried on by the Austrian Archaeological Mission I am cooperating with, I have studied the many fragments housed in the Agoradepo in Ephesus. Here I am presenting a small sample of the material produced dating from the late-antique epoch on, in view of the publication of the complete catalogue. I want also to state that I have already dealt with the main issues and the chronological sequence of the sculptures in various occasions, and in particular at a conference in Rome (1996)2, at the Iznik Symposium in 20003, at the conference in Rome 20024, at the XXII Symposium in Konya in 20045. There are my reections on the same issues in the volume about the Artemision at Ephesus in 20016 and in the Festschrift for Friedrich Krinzinger in 20057.
1 Eugenio Russo, Universita degli Studi di Bologna, Facolta di Conservasione di Beni Culturali, Palazzo Corradini, Via Mariani 5 48100 Ravenna-ITALYA. Im glad to thank Prof. Dr. Friedrich Krinzinger, Director of the Austrian Archaeological Mission in Ephesus, and the photographer of the Austrian Archaeological Institute, Niki Gail. E. Russo, in Efeso paleocristiana e bizantina-Frhchristliches und byzantinisches Ephesos (Atti del Convegno internazionale di studi, Roma, 22-24 febbraio 1996), Wien 1999, pp. 2653. E. Russo, Bizantinistica, serie seconda, 4 (2002), pp. 1-11. It is the text submitted to the First International Iznik/Nicaea Symposium (Iznik, 1st-4th November 2000). E. Russo, in La Persia e Bisanzio (Atti del Convegno internazionale di studi, Roma, 14-18 ottobre 2002), Roma 2004, pp. 737-826. E. Russo, in 22. Aratrma Sonular Toplants (Konya, 24-28 Mays 2004), 1. Cilt, Ankara 2005, pp. 193-202, and Bizantinistica, serie seconda, 6 (2004, but 2005), pp. 47-56. E. Russo, in U. Muss (ed.), Der Kosmos der Artemis von Ephesos, Wien 2001, pp. 265-278. E. Russo, in Synergia. Festschrift fr Friedrich Krinzinger, I, Wien 2005, pp. 295-304. See also that I wrote in DallEuropa al Mediterraneo. Ricerche delle Missioni Archeologiche Italiane in Turchia / Firattan Akdenize. Trkiyedeki talyan Arkeoloji Heytelerinin Aratrmalar, Ankara 2005, pp. 187-195.

2 3 4 5 6 7

73

The rst fragment I am showing belongs to a marble slab8 (Fig. 1) carved on the exterior llet with a comb chisel and decorated with a double stripe plait with small pearls in the centre; the central eld is decorated with pelta lanceolate leaves and vertical cut ribbing. We could regard it still a classical piece, there being two reasons that induce me to date this fragment back to the 4th-5th century, in line with that retrospective vision and that classicist trend which forms the typical backbone of the whole Ephesian production in the early Christian age: the rounded form of the relief and the leaves of the four impost Ionic capitals of the monument with four columns discovered near the Western gate of the Agor, known thanks to Jobst9, and to be dated back to the beginning of the 5th century10. We can consider nearly coeval a Blattkranz capital (Fig. 2) (but more likely closer to the 5th century), of a kind that is extremely widespread in Ephesus11. Our sample12 is characterized by an inserted console. Below the upper vertical edge the hollow leaves form a circular edge, also placed vertically. The hypotrachelion shows edged attened ovoli and small blunted spears that form two dividing grooves. For the kalathos and the hypotrachelion a at chisel has been used, while the upper vertical edge and the console have been nished with a comb ne chisel. This fragment of a slab, of a common type, can be dated back to the 4th 5th century, with some pelta in relief (or, rather, with a attened bottom inside
Without number of inventory; not Proconnesian marble; cm 39 high x 55,5 wide x 13 thick. W. Jobst, in Pro arte antiqua. Festschrift fr Hedwig Kenner, II, Wien 1985, p. 200, g. 6 top and bottom (end 4th-5th cent.); W. Jobst, IstMitt., 39 (1989), pp. 245-255 (4th cent.); Th. Zollt, Kapitellplastik Kostantinopels vom 4. bis 6. Jahrhundert n. Chr., Bonn 1994, pp. 360, 364 note 449, 366 (beginning of 5th cent.). 10 E. Russo, in Efeso paleocristiana e bizantina, p. 36; E. Russo, in Synergia, p. 302. 11 See, as an example, a capital in the Archaeological Museum of Seluk, inv. n. 1622, from Magnesische Strasse, dated 40 BC-20 AD by A. Bammer, in A. Bammer - R. FleischerD. Knibbe, Fhrer durch das Archologische Museum in Seluk-Ephesus, Wien 1974, p. 125, pl. 21. About the Blattkranz capitals see Ch. Brker, Blattkelchkapitelle, Diss. Berlin 1965. In Ephesus this type can be nd during the centuries, as testied by the items kept in the Artemision, Ar 1500 G, 4th cent., perhaps of 3rd cent. CE; Art. 598 B, 4th cent.; Art. 595 G, not after 4th-5th cent. (E. Russo, in Der Kosmos der Artemis, p. 265 with the earlier bibliography). 12 Without number of inventory; not Proconnesian marble; cm 30,8 high; 38x38 on the top, diameter 27. The corbel projects on the top cm 18,5, its height is cm 19, its width cm 22. 8 9

74

the frame) and no decorations on the back13. A at chisel has been used for the surface of the piece, while a comb chisel has been used for the bottom. It is possible to date back to the same epoch, 4th5th century, a fragment of a grilled slab (transenna) with well smoothed faces14 and showing the rhomboid motif. It is a common one, but not so widespread as the pelta motif that probably has a comparison in the in a coeval fragment of the Hanghaus transenna15 which seems to show both the pelta and the rhomboid motifs16. The pelta motif can also be seen on the back of a slab worked on both faces17. On the front (Fig. 3) inside the frame made up of a band, a llet and a narrow moulding, the inner eld contains squares and hexagons which form octagons and in the middle, inside the clypeus, there is a rough shaped Greek cross with extended arms. The same squares and hexagons are also found on a slab housed in the Castle Museum at Bodrum18. The shape of the cross conrms that the decoration on the back (Fig. 4) is contemporary; it is not a relief but is engraved with a wavering line. Inside the exterior llet the pelta pattern melt in the centre with a clypeus whose upper and lower halves are not identical. Inside the clypeus a Greek cross identical to the one on the front, has been scraped off. It is a piece typical of local workers and not of a high quality, but it is interesting because it is a late artefact and its decorations go back to the past but also reveal that it is actually 5th century if not 4th-5th because of the shape of the crosses and the use of the double face and of the two different techniques emploied.
13 Without number of inventory; Proconnesian marble?; cm 39 highx28,5 widexcm 8 thick. On the right edge there is an addition for the setting, thick cm 5, which projects until cm 2. 14 Without number of inventory; not Proconnesian marble; cm 24,5 high x 34 wide x 7 thick. 15 B. Asamer, in Cl. Lang-Auinger, Hanghaus 1 in Ephesus. Funde und Austattung (FiE, VIII/4), Wien 2003, p. 119, FA 3, pl. 49 (4th-5th cent?). 16 The surviving fragment is very little, indeed, but, I think, that at the left hand, not in the triangle below, nor over the listel the curve of a pelta is formed, as we can see in the centre and at the right end. 17 Without number of inventory; not Proconnesian marble; cm 50 highx122 largex12, 5 thick on the edge, 11 in the centre. 18 A. B. Yaln, in Atti del X Simposio di Efeso su S. Giovanni Apostolo, Roma 2005, p. 328, g. 9.

75

We assign to a denitely later epoch, the 6th century, but also in this case to Ephesian workers, a fragment of a small double pillar used in the inclosure of an iconostasis19 (Fig. 5). It is formed of two parts: one has a quadrangular plan, the other a rectangular one. The upper surface of the quadrangular plan (Fig. 6) shows the housing of the small column and the hole for the pin (but this is not central as regards the point originally planned), while the front and the right side are decorated with a common motif of frames. In the back part there are no decorations but several holes and only the two upper ones are to be connected to the original function of the artefact. The part having a rectangular plan shows in the upper part of the front (Fig. 5) a frame handrail formed of a cyma reversa, a cyma recta, a cyma reversa, in a sequence going from top to bottom; lower down there is the frame motif which contains in inner eld: the point would appear to be more an end of a cross than a vegetal motif; on the back there is a similar frame handrail and in the eld below is engraved a cross with extended end. The left side of the piece has a channeling for housing the slab. The most interesting aspect is a Greek cross with extended ends on the upper surface of the rectangular part (Fig. 6): as far as I know it is a unicum in this peculiar artefact. The shape of the cross reveals the work of local workers: when the piece has been later reused the cross has been ruined and also one more hole has been made close to the end of one of the arms. Fragment of a slab (Fig. 7): this is typical of the middle 6th century and it was the work of Aegean workers (not local). It is worked on both the smooth faces with a wide V shaped groove20, where there is a disc which represents ivy leaves in Christs monogram formed of 8 arms. On the low part of the front face, the frame formed with a llet and three listels, is interrupted almost in the centre of the slab in three of its four elements; this is not the case with the back face. But here the attening is greater and the lobes of the ivy leaves are not clear-cut so that the main face, even if not completely nished, appears to be of a higher standard.
19 Without number of inventory; Proconnesian marble?; cm 29, 5 highx41 widex16,5 thick of the part of quadrangle plan, 17 thick at the higher edge of the part of rectangular plan, 14,5 in the body. 20 Without number of inventory; not Proconnesian marble; cm. 46 highx34 wide x 5,5 thick .

76

A fragment of the corner of a pagan rough hewn garland sarcophagus (Fig. 8), shows, strangely enough, on one side of the corner, a small cross with extended ends carved also in an irregular way but with good proportions21, evidently in a subsequent use of the piece. The sarcophagus was worked with a comb chisel. The shape of the cross allows us to date back the later work to the 6th century. Next piece is a limestone fragmentary slab (Fig. 9), a typical product of local workers of the second half of the 6 th century22. The frame is not a regular one: in the upper part there is a diagonally cut llet to allow the inserting of the handrail, a narrower llet, a toothed moulding; on the left side the llet and the toothed moulding. Inside the eld there are two peacocks hanging in midair (their tails touching the sides of the eld), their beaks touch each other and also the central cantharus has been removed! The engraving of the peacocks contour, and the lines carved on their bodies is sharp, while, along the two animals contour the background has been slightly lowered with a small groove using a pointed chisel. In the other parts of the item a at chisel has been used. These and other elements are crucial in excluding the hypothesis that it was made in the Middle Byzantine period. We observe the especially unusual dimensions which incline to a square shape, so that we cannot completely exclude the presence along with the slab, of a horizontal panel on its right. The motif of the two peacocks facing each other usually represented at the sides of a cantharus, is common: on this occasion, considering the chronological, geographical, formal closeness, I want to mention only some examples: an epistyle of the basilica of the three churches in Paros23 ; a small double arch in Konya24; a slab in the Eskiehir Museum25, where the peacocks are represented at the side of a poor looking metamorphosed tree
21 Without number of inventory; marble; height body of sarcophagus with garlands 33,5+8 recess for the cover. The engraved cross cm. 184x8,5. 22 Inv. n. 1/41/82, from Seluk; limestone; cm 59 highx51 widex5,5 thick. 23- A. K. Orlandos, Praktik, 1960 (but 1966), p. 249, pl. 186 a. 24 W. M. Ramsay-G. L. Bell, The Thousand and One Churches, London 1909, pp. 293-294, g. 251. 25 E. Parman, Ortaada Bizans Dneminde Frigya (Phrygia), Eskiehir 2002, p. 166, E 15, drawing 91, photo 113.

77

of life; a sarcophagus in Keskin26; a slab in Priene with a clypeus and a cross in the centre27; a slab in Milet Museum28; a slab in the Basmane Museum in Izmir29. Also the Ephesian item along with the others I have already mentioned is to be assigned to the current I have outlined while dealing with the fragment of a parapet of an ambo small staircase which has been found in the area near St. Johns and housed in Seluk Museum30. What I have observed about the previous item can be referred also to the fragment of a slab in three parts (Fig. 10) I found in the Agoradepo and I reassembled Also in this case the workers are local and the peacock oats inside the eld, but the result is of a higher standard compared with that of the previous slab. I want to emphasize the movement of the legs, the difference in the way the feathers of the wing, the tail and the legs are worked, the peacocks vigorous appearance though hanging in the air, he enters the eld without any hook, the care used in carving the legs, the lack of error in the joint wing-tail. It is a really interesting piece dating back to the second half of the 6th century and it cannot be absolutely assigned to the Middle Byzantine period. In the Fig. 11 we can see a fragment of a slab representing a peacock drinking from a vase neck and which has come to light after nearly a century age-old oblivion; it has been reduced in size31 after 1909, when G. Lampakes had published a drawing of it32 while staying in Ayasoluk. There are doubts about the period when the piece was worked. In fact, by Lampakess drawing the piece would appear as middle Byzantine, while by the de visu inspection
26 J. Kollwitz, in Atti del VI Congresso internazionale di archeologia cristiana (Ravenna, 23-30 settembre 1962), Citt del Vaticano 1965, pp. 393-394, g. 10. 27 Th. Ulbert, Studien zur dekorativen Reliefplastik des stlichen Mittelmeerraumes, Mnchen 1969, pp. 54-55, cat. no 86, pl. 37; Th. Ulbert, IstMitt, 19-20 (1969-70), pp. 344, 356, cat. no 29; R. Farioli, in XXX CARB, Ravenna 1983, p. 224, g. 17. 28 R. Farioli, in XXX CARB, Ravenna 1983, pp. 225-226, g. 18. 29 Th. Ulbert, Studien, pp. 54-55, cat. no 57, pl. 37; Th. Ulbert, IstMitt., 19-20 (1969-70), pp. 344, 356, cat. 30, pl. 69,3. 30 E. Russo, in Efeso paleocristiana e bizantina, pp. 50-51, g. 70 (inv. nos 569-570). 31 Without number of inventory; not Proconnesian marble; cm 62 highx83 widex10 thick. Width of the lower edge cm 3,2 around. 32 G. Lampakes, Hoi hept asteres tes Apokalypseos, Athenai 1909, p. 80, g. 45.

78

we become convinced that the piece was worked in the second half of the 6th century. Surely, the peacocks neck is stiff and graceless and the surface of the slab is worn out by the peoples trampling, as it was reused as part of a oor: so it does not make easy the interpretation. But the type of plumage and the whole item suggest to date it back to the 6th century. We should observe that on left part of the vase, in this slab worked only on one side, by the peacocks head there is still a part of the left frame and this means that a second peacock had not been planned. Such a decoration showing the isolate peacock could then be assigned more to the parapet of an ambo than to the enclosure of a presbytery, probably also to the parapet of an ambo staircase. It is not easy give the dating of the next item (Fig. 12), which is very interesting. It is a fragment of a small pillar used in an enclosure with a pommel standing on its top33. It is worked on both sides. In the front the frame is formed of a llet, a toothed listel, a decreasing listel; inside the eld rise two vine-branches intersecting and ending with a lock from which hangs a heartshaped leaf. In the lozenge below, there is a ower with a corolla in relief (a kind of patera). Our fragment is cut on the left side and is not worked on the back side (it presents only a series of grooves worked with a comb chisel). On the right side we observe a central vertical band with a attened bottom, where a twisted vine-branch and leaves with a carved ribbing were obtained. Well, considering these decorations we doubt if to date it back to the second half of the 6th century (if we consider the side) and to the 8th century (if we consider the front). But I think that, on the whole, we should date it to the 8th century; this makes our piece extremely interesting and allows us to set it in the period and in the cultural context which emerged following the study of a small pillar in the Artemision34. A Corinthian capital35 (Fig. 13) of a column of rather good workmanship is surely to be assigned to the Middle Byzantine period; its classicism makes
33 Without number of inventory; not Proconnesian marble; cm 55 high (with the knob, 47 without)x23,5 widex14 thick. 34 E. Russo, in Der Kosmos der Artemis, pp. 275-277, gs. 26-27. 35 Without number of inventory; not Proconnesian, white marble; cm 40 high; 42,5x41 today higher part (42,5 complete dimension); diam. 20 around. Abacus strip cm 74, lower edge cm 2.

79

it an isolated piece among the work of the same period36. In the centre of the four sides, in the kalathos below the vertical llet of the abacus (not worked) we can see: a lion with its head turned back as it were biting its tail (the overhang of the bottom is 5 cm thick) (Fig. 13), a peacock, a monsters or a grifns face, a motif representing a small tree. The motifs which decorate a fragment of a Middle Byzantine architrave are very common37 (Fig. 14). It probably had a vertical moulding in its upper part which is now lost. The diagonal part shows from the left circular shaped motifs (formed three stripes) knotted together, of a far Iranian origin and which contains tree shaped leavesvegetal elements; an eight petal ower; a motif of small arches on top of small columns with small trapezium-shaped capitals and small bases with steps. In the lower platband we observe motifs formed of a rectangle or rhomb knotted together, with a central girandole spaced out with not decorated parts. Today I want to complete my outline, presenting you a Middle Byzantine piece: an impost38 (Fig. 15) decorated only on one face with three clypei containing a Greek cross with extended arms and two six petals owers. On the other faces a at chisel was used. It is a sculpture of not too high quality.

36 We dont nd any exact comparison in the catalogue of M. Dennert, Mittelbyzantinische Kapitelle, Bonn 1997. 37 Without number of inventory; not Proconnesian marble; cm 12 ca highx64 longx34 deep at the top, 24 on the bottom. Diagonal part today cm 14. In the lower plat-band the design cm 23,5 high preserved x 30 (the girandole in the middle, diameter cm 11,5). 38 Without number of inventory; Proconnesian marble; cm 10 high (including the vertical higher edge, 4), 56x45 on the top, 33,5x25 on the bottom, 11 on the left hand and 13 on the right hand, central height 10,5.

80

Fig. 1: Ephesus, Agoradepo: fragment of marble slab with a double strip plait on the exterior llet (photo AI).

Fig. 2: Ephesus, Agoradepo: Blattkranz capital (photo AI).

Fig. 3: Ephesus, Agoradepo: slab (front) with squares and hexagones and Greek cross in the middle (photo AI).

Fig. 4: Ephesus, Agoradepo: slab (back) with pelta and Greek cross in the middle (photo AI).

81

Fig. 5: Ephesus, Agoradepo: fragment of a small double pillar, front (photo AI).

Fig. 6: Ephesus, Agoradepo: fragment of a small double pillar, upper surface (photo AI).

Fig. 7: Ephesus, Agoradepo: fragment of a slab with Christs monogram (photo AI).

Fig. 8: Ephesus, Agoradepo: fragment of garland sarcophagus with a cross later carved (photo AI).

Fig. 9: Ephesus, Agoradepo: limestone fragmentary slab with two peacocks (photo AI).

82

Fig. 10: Ephesus, Agoradepo: fragment of a slab in three parts, with peacock (photo AI).

Fig. 11: Ephesus, Agoradepo: fragment of a slab with a peacocks neck (photo AI).

Fig. 12: Ephesus, Agoradepo: fragment of a small pillar with pommel, front (photo AI).

83

Fig. 13: Ephesus, Agoradepo: Corinthian capital, side with a lion (photo AI).

Fig. 14: Ephesus, Agoradepo: fragment of a Middle Byzantine architrave (photo AI).

Fig. 15: Ephesus, Agoradepo: Middle Byzantine impost (photo AI).

84

BEY DALARI YZEY ARATIRMALARI 2005

Nevzat EVK* Sleyman BULUT sa KIZGUT Engin AKYREK
Bu sezon almalar 15 Temmuz-15 Austos 2005 tarihleri arasnda gerekletirilmitir1. almalar, ncelikle Trebennann territorum snrlarnn tespit edilmesine ynelik olarak evrede balatlm, daha sonra da aratrma alanmzn dousunda kalan Kosara, Lykai, Gedelma ve Kithanaurada, son olarak da Kelbessos ve n n yerleimlerinde srdrlmtr. evre Aratrmalar N. EVK S. BULUT . KIZGUT E. AKYREK Boncuklu Kilise: Neapolise ulam salayan orman yolu kenarnda bulunan Boncuklu Kilisede, 2004 ylnda ksmen tahrip edilen mezar kontrol edilmi ve geen yllarda eksik kalan planlar tamamlanmtr.
* 1 Prof. Dr. Nevzat EVK, Akdeniz niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Klasik Arkeoloji Blm, Antalya/TRKYE Bu ylki almalar, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn, nceki yllarda olduu gibi, zamannda ve nitelikli bir Bakanlk temsilcisi (Nihat Doan) atamas sayesinde zamannda balayabilmitir. Bu olumlu yaklamlarndan dolay ok mteekkiriz. Aratrmalarmz 13 bilimci, 2 harita mhendisi, 2 mimar ve 6 arkeoloji blm rencisinin katlm ile toplam 23 kiilik bir ekip ile srdrlmtr. Her yl olduu gibi bu yl da, Akdeniz niversitesi Aratrma Projeleri Biriminin, gereken tm ihtiyalar bir proje kapsamnda karlamas; Suna-nan Kra AKMED Aratrma Enstitsnn dier bir ok nemli giderimizi bir proje erevesinde karlamas; Fransz yelerimizin yol ve konaklama cretlerinin Fransz Arkeoloji Enstits tarafndan; Alman yelerimizin giderlerinin Mannheim niversitesi tarafndan karlanmas sayesinde de mal bir sorun yaanmakszn tamamlanmtr. Genel Mdrlmze, Akdeniz niversitesine, Suna-nan Kra AKMEDe, Fransz Arkeoloji Enstits ve Mannheim niversitesi ile Winckelmann Kurumuna tm ekip adna ok teekkr ediyoruz.

85

Neapolis iftlikleri: Neapolise ulam salayan orman yolu kenarnda 3 adet iftlik tespit edilmitir. Bunlardan biri olduka geni bir alana yaylm olup kalntlar arasnda dik durumda bir deirmen ta gze arpmaktadr. Alan iinde sal-blok talardan yaplan bir mezar dikkat ekicidir. Dier bir iftlik kalnts Boncuklu Kilise mevkiindedir. Erken Bizans kilisesinin gney bitiiinde balayan iftlik kalntlar arasnda, dank durumda bir ilik ile olduka nitelikli ta iiliine sahip ok sayda konut kalnts bulunmaktadr. Son iftlik ise, II. iftlik Iin kuzey yaknlarndadr. ok sayda konut kalntsnn yan sra bir de mezar vardr. Konutlardan birinin iinde byk bir arlk ta bulunur. Mezar, bir oda-podyum ve zerinde lahit yerlerinin izlerini barndrr. Palamut Dz: Neapolisin, Keldan kuzeydousundaki falez dzlndedir. 1996 ylnda yaanan yangn sonrasnda tespit ettiimiz, 1998de de n incelemeler yaptmz alanda, eksik kalan iler tamamlanmtr. Kalntlar, dou-bat ynnde uzayan geni bir dzlk zerinde bulunmaktadr. Manastrn bat tarafnda ise 20-25 evden oluan bir kalnt grubu yer alr. Bazlar 3-4 oda ve avludan oluan evlerin birounda armut formlu sarnlar ve eitli ilik elemanlarna rastlanmtr. Ev komplekslerinin tek tek planlar izilmi, ayrca btn yerlemenin kroki olarak plan kartlmtr. Roma Dnemine ilikin olarak tepenin kuzeydou ucunda, kilisenin kuzey yaknnda kayalklar zerinde 3 adet khamasorion ve kayalklara alan bir giri tespit edilmi olmasna karn yerleimde dnemin kesin bir proli izilememektedir. Palamut Dzne kmadan nce tepenin eteklerinde Roma Dnemi iftlik kalntlar bulunur. Kartn Pnar Yerleimi E. AKALIN B. ZDLEK H. KAN Yerleim, Doyran Kynn 2,3 km. kuzeybatsndaki tepenin kayalk cephesi ve zerindeki alanda younlar. Tepenin kuzeybatsnda bulunan alak tepede konut kalntlar ve blgenin en nitelikli lahdi bulunur. Kartn

86

Pnar merkez yerleimi yandan ortalama 10-15 m. yksekliinde kayalk cepheye sahiptir. Kayaln gneydou uzun cephenin ortasnda ounlukla ana kayadan oyulan, orijinal hliyle korunmu hibrid yap kalntlar grlr. Bunlar akropoln girii n ve yanlarnda bulunan ilk yaplardr. ki katl bu yaplarn ne doru da bugn ok izlenemeyen- duvarlarla tamamland izlenir. Tepenin n uzun yzyle orman yolu arasnda kalan dzlk nekropolde 10 adet, tahrip olmu lahit, orman yolu boyunca yan yana sralanmtr. Lahit srasnn gneybat aasnda ana kayaya oyulu nilerle dzenlenmi bir l klt alan grlr. Kartn Pnar gney alanndaki lahdin n yz tamamen bezenmitir. Tabula ansatann iki yannda mzrakl kalkanlar yer alr. Soldaki kalkan iinde bir erkek bst, sadakinde iki erkek bst bulunur. nyzn iki kenarndan zm salkml asma dallar ykselir. st frizde sol ve sa yanlarda ikier grup hlinde girland tutan, Eroslar bulunur. Frizin ortasnda bir ift kz ve nnde taburede oturan bir adamla karsnda duran baka bir adam bulunur. Alt frizde ise vahi hayvanlar ve av sahnesi vardr. Avn paralayan da aslanlar ve aralarnda mandalar yer alr. Lahdin yan yzlerinde de yine kalkanlar bulunur. Lahit deneciler tarafndan podyumunun iine drlmtr. Lahdin hemen yaknnda grlen kemer paralarndan, mezarn bir kemer iinde yer ald anlalr. Yerleim kayalnda 3 kaya mezar bulunur. de arkosolium mezardr. Kemerli niler biiminde alm ve zeminlerine mezar yerletirilmitir. Tepenin kuzeydou ucundaki kayalk mezarlk olarak ayrlmtr. Bu alanda ayn nekropol dzenlemesi ierisinde bir aedikula mezar ve arkasnda da chamosorionlar bulunur. Yaknlarndaki kayalk, ta oca olarak kullanlmtr. Aedikula, mezar st rtsne varncaya kadar salam korunmutur (Resim: 1). Doyran Glet Manastr E. AKYREK A. TRYAK Antalya-Saklkent yolu zerinde Doyran Beldesi sapa geildikten yaklak 5-6 km. sonra sa tarafa sapan ksa bir toprak yoldan 2004 ylnda tamamlanm olan Doyran Gletine ulalmaktadr. Yolun sa tarafnda baraj

87

gvdesine bakan kk tepenin zerinde boyu 30 m.yi aan bazilikal planl bir kilise tespit edilmitir. Kilisenin narteks ksm dnda btn duvarlar ayaktadr. Dou taraf, apsis ve ok iyi durumda olan pastophoria odalarn da iine alacak biimde dz bir duvarla evrilmitir. Kilise Erken Bizans Dnemine zg bazilikal planldr. Kilisenin gneydou tarafnda, kiliseye 2 m. kadar yaknlkta dikdrtgen planl ve iki katl olduunu dndmz bir baka yap tespit edilmitir. Kithanaura N. EVK S. BULUT . KIZGUT E. AKYREK Antalya-eski Kemer yolunun 44. km.sinden 6 km. sonra Sarayck Kyne varlr. Kalntlar, dou-bat ynnde uzanan akropol stnde ve akropoln gney ve bat etekleri ile orman yolu boyunca uzanmaktadr. Akropol, bat ve kuzeyi sarp kayalklar stnde ykselir. Gney kesimi daha az eimli kayalk ve yamatr. Gneybat giriten itibaren sur duvarlar balar ve baz kesimlerde 5-6 m. ykseklii dek korunmu olan surlarn iki kademeli olduu grlr. Akropoln gney kesinde, bosajl duvarlara sahip salam ve yksek korunmu bir kule kalnts vardr. Sarp kuzey kesimde sur duvar grlmez. Akropole 3 giri tespit edilmitir. Biri gneybat, biri dou dieri de kuzeybat taraftadr. Asl giri gneybat taraftadr. Akropoln gneybat ucunda bir bazilika kalnts bulunmaktadr. Girii batda olan bazilika nei olup byk bir apsise sahiptir. Merkez yaplarnn devamnda tam akropoln ortasnda byk bir bazilika daha bulunur. Narteksi, girii, ne, iki stun sras ve apsisi belirgindir. Olduka nitelikli ve byk boyutlu bu yap Roma Dnemindendir. Bazilika ile akropoln gneydou kesinde bulunan Yaztl Yap arasnda kalan ksm ile dou kayalklarnn balad yere kadarki alan tamamen konut doludur. Antik yolun akropole dnd kesimde yolun solunda (gney) hamam-gymnasium, solunda da (kuzey) iki byk yap grlr. Bunlardan biri duvarndaki phallos kabartmasyla dikkat eker.

88

Yerleimin en nitelikli ve korunmu yaps hamamdr (Resim: 2). Neredeyse tm blmleri aka izlenebilir. Baz blmleri at balangcna kadar ayaktadr. Yap 7 blmden oluur. Kuzey-gney dorultusunda uzanr. lk blm akropole kan yolun sandan balayan dikdrtgen planl palaestra olup dou ve bat kesimleri tamamen tahrip olmutur. Snrlar ana kayadan ve genel hamam planndan tespit edilebilmektedir. Palaestrann girii kuzey yzdedir. Burada in situ sve kalntlar bulunur. Palaestrann tam yapsn anlayacak kadar veri kalmamtr. Palaestrann gney duvarnn batsndan bir giri, servis blmne alr. Servis blm hamama girii salar ve ikinci blme kadar dikdrtgen olarak uzar. Servis blmnden, hamamn en byk ve nitelikli blm frigidarium/apoditeriuma girilir. Frigidariumdan, dousunda byk bir apsise sahip gney mekna geilir. Benzeri Side Hamamndan bilinen havuz blmdr. Bu odann gney dz duvar ortasndan tepidariuma, buradan da bir kapyla caldariuma geilir. Caldarium gney ve bat duvarnda iki apsisle evrelenir. Apsislerin ortasnda birer pencere akl bulunur. Akropoln batsndan uzanp kuzeye dnen orman yolu boyunca iki yanl nekropol devam eder. Hamam sonrasnda yolun kuzeyinde aedikula mezarlar ve lahitler, nl Sarayck Heroonuna kadar uzanr. Heroonun dousunda ayn sra zerinde 4 odaya kap almaktadr. Bu, heroonun temenosu gibi gzkr. Heroonun batsndan kuzeye inen gl bir duvar tm yapy evreler. Lahitlerin bitim snrnda kaya ktleleri zerinde Trebenna rneklerinde olduu gibi khamasorionlar ve yuvarlak ostothekler almtr. Bu ostothekler yannda baz stel yuvalar ve ukurluklar da gzlemlenir. Lahitlerin hemen hepsi Pisidia karakterinde kalkanl-mzrakl ve ortalarnda tabula ansataldr. Kossara/Kozaras? N. EVK S. BULUT . KIZGUT B. ZDLEK Antalya-Altnyaka yolunun 53,8. km.sinde saa dnen orman yolu, Bostanyeri Kyne ular. Kyn kuzeybatsnda, dou-bat ynnde uzanan

89

Kaplan Dann bat ucunda baz kalntlar vardr. Buras, Stadiasmus Paterensis bilgilerine dayandrlarak S. ahin tarafndan Kossara olarak lokalize edilmitir. Buna karn Kaplan Da tepesinde yerleime ait olabilecek bir ize rastlanmamtr. Grlebilen kalntlar kk bir savunma yapsna aittir. Ovack Tmls N. EVK S. BULUT B. ZDLEK Altnyaka yolundan, Kemer yol ayrmndan 4.2 km. sonra Blcek Dana dnlr. Bu yolun 3,5 km. sonrasnda Ylta mevkiinde srpriz bir kalnt vardr. 17 m. apnda yma ta paralar yuvarlak bir alan oluturmutur. Bu alann kuru-moloz duvarlarla evrelendii ve tmls st yma tepeciinin snrland grlr (Resim: 3). Tamam almtr. Ymann iinde uzunca bir dromosu olan mezar odas grlr. Giri doudandr. Dromosla birlikte mezar odasnn uzunluu 9 m.dir. Yuvarlak planl mezar odasnn ap yaklak 2,5 m.dir. Korunan duvar ykseklii ise 1,80 m.dir. Bu blgede tespit edilen bilinen- ilk tmls olmasyla ok nemlidir. Lykai/Blcektepe N. EVK S. BULUT B. ZDLEK Gedelmadan 1.8 km. batda bulunur. Ovack yolundan orman yangn kulesi yolundan gidilir. 1276 m. yksekliinde bir tepedir (Resim: 4). Stadiasmus Patarensise gre S. ahinin yapt lokalizasyon sonucu Lykainin burada olmas doru grnmektedir. Stadiasmusa gre, Kossaradan Lykaiye giden yol buradan Kithanaura ve Pygela ynlerinde iki gzergha ayrlyordu. Orman kulesinin kuzeydou eteinde 2 eksedra, 4 lahit, 1 ostothek ve

90

tanmlanamayan baka kalntlar bulunmaktadr. Yangn kulesinin gneydou eteinde, gl erken karakterli duvarlar olan yap kalntlar vardr. Kulenin hemen arkasnda ykselen tepenin kule tarafnda bulunan youn kalntlarda kaak kazlar yaplmtr. Deneci artklar ierisinden ok ve mzrak ucu, kilit mekanizmalar, spatula gibi ok sayda metal buluntu, 5 adet pimi toprak arak, 1 adet lykion paras, bak ucu yannda, bir de bulle benzeri ok kk kurundan yaplm bir obje bulunmutur. Eliptik formlu objenin bir yznde Appolloniosa anlamnda eski Yunanca bir szck dier yznde ise mzrak kabartmas vardr (Resim: 5). Kadrama/Gedelma N. EVK S. BULUT B. ZDLEK Lykaide/Blcektepe Orman Kulesinden 1.8 km. uzaklktadr. Kemerin 12 km. batsndadr. Gneli-Gedelma yerleimi ierisinde, yaynlardan bilinen ok iyi korunmu bir Bizans Ortaa kalesi bulunmaktadr. Kale Jacobek tarafndan .S. 9. yzyla tarihlenir. Ad, tahl phrygmosu -tahl kurutma, tahl koruma, hububat ukuru anlamndadr. Buras sadece Gedelma iin deil ayn zamanda blge iin bir depo-kale niteliindedir. Kelbessos N. EVK I. P. PEDARROS almalar periyodik olarak srdrlen ve 3 yl iinde bitirilmesi planlanm alma alanlarmzdandr. Bu yerleimde 2005 alma sezonunda, haritalama ve envanterleme almalarna devam edilmitir. Gelecek sezon (2006) haritalar tamamlanacaktr. Harita almalar dnda tm nemli yaplarn rlveleri plan-kesit- karlm, nekropolde ise mezarlarn ounluu detaylca incelenmitir.

91

Gzle-Asarlk Tepe/Kapkaya N. EVK S. BULUT B. ZDLEK Kelbessostan Asarlk Tepeye Gzle-Yazr Korkuteli yol ayrmndan saa dnlerek Gzle Kyne varlr. Kelbesos-Asarlk Tepe aras toplam 17 km.dir. Gzle Kynn kuzey ynnde ykselen Asarlk Tepe, doubat dorultusunda uzanan kayalk bir tepedir. Tepenin gney yamacnda kalntlar vardr. Yoldan ulalan ilk kesim kayalk yamacn yaklak ortalardr. Bu kesimde ilk olarak nekropolle karlalr. Toplam 6 lahitten 3 salamdr (Resim: 6). Lahitlerin arkasnda bulunan 3 ana kaya ktleciinde stel yuvalar aldr. Bir koruma duvar, lahitlerin bitiiinde balayp kuzeybatya doru ykselerek tepeye ular. Aadan da ke yapp gneydouya ynelir. ift cidarl duvarn kalnl 0.95 m.dir. Moloz talarla ve harla rldr. Tepenin orta kotlarnda gneydouya doru kilise bulunur. nei kilisenin narteks, naos ve apsisi ve duvarlar grlebilmektedir. Gasetin ni iftlii N. EVK S. BULUT B. ZDLEK E. AKALIN Minnetin Tepe yaknlarnda bulunan iftlik evi, iki katl olup 3 ana blmden olumaktadr (Resim: 7). Korunmu yapnn evresinde de tahrip olmu baka yaplar da bulunmaktadr. Ana blmn alt kat kuzey tarafta iki kk odann tonozlaryla tanr. Bunlar ilik ve depolardr. Yapnn gney tarafnda bir ksm dairesel dnen duvarlara sahip bir blm vardr. Bu blmn en ilgin yanlarndan biri dou duvar ortasnda girii karlayan bir nitir. Tm blgede bir iftlik evini en iyi yanstan, en iyi korunmu kalntdr. itdibi iftlik: Typallia eteklerindeki yamata, yolun sa stndedir. Tm etek tarm teraslaryla doludur. blmden oluan bir iftlik evi salam

92

korunmutur. Evin 15 m. kuzeyinde salam ve nitelikli iki lahit bulunur. iftliin gney uzanda, yolun hemen altnda, 2,53x1,76 m. llerinde ana kayaya al bir ilik mevcuttur. Kaleba (Asarlk Kalesi): andr Vadisinin gney yamacnda, Yarbaandr Kynn karsndaki yamata, Asartepe denilen mevkide tespit edilen iyi durumdaki kale, Bizans Dnemine aittir (Resim: 8). Btn vadiye egemen olan bir konumdaki kalenin bat ve kuzey taraar yz metreyi aan sarp uurumlar hlinde olduundan, duvarlar yalnzca gney ve bat taraarn evrelemektedir. Gney duvarna bitiik olarak yaplm iki burtan bat tarafndakinin alt ksm sarn olarak yaplmtr. Kalenin iinde ve evresindeki yamalarda bulunan ok saydaki srl seramik paralar Orta Bizans Dnemine aittir. Dipsiz-Yonca Planl Kilise E. AKYREK S. BULUT A. TRYAK 2004 sezonunda tmyle allan Dipsiz yerleimi bu sezon kilise almalar iin tekrar ele alnmtr (Resim: 9). Trebenna territoriumunda kalan Dipsiz yerleimi, Tnektepenin gneybatsnda yer alr. Tnektepeye kan asfalt yoldan tepeye varmadan nce ayrlarak dik ve aalk yamatan bir buuk saat kadar aaya doru inildiinde yap kalntlar ile karlalr. Bu yerlemenin bat tarafnda kuzey ve gney duvarlarnda apsise yakn boyutlarda birer ni bulunan, yonca yaprakl diye tanmlayabileceimiz plan tipinde bir kilise kalnts grlmtr. Yapnn narteks dnda btn duvarlar tam olarak izlenebiliyorsa da, en iyi durumda olan kuzey duvar 2 m. kadar ayaktadr. Yap plan olarak 2003 sezonunda Trebenna yolu zerinde Pnarba mevkiine yakn bir yerde grdmz Alakisleye ok benzemektedir. Duvar rgsnde yer yer dzgn bloklara rastlansa da, esas olarak beyaz kire harc ve moloz ta kullanlm, aralarda ok az sayda kiremit krklar tespit edilmitir.

93

Trebenna ve Kelbessos Territoriumu N. EVK S. BULUT, I. P. PEDARROS B. ZDLEK Trebenna ve Kelbessos territorium snrlarn saptamak amacyla, Belen, Moryer, Sinan Deirmeni vb. gibi alanlar kapsayan topograk aratrmalar gerekletirilmitir. Sinan Deirmeni: Kelbessostan 4.8 km. batdaki vadi iindedir. Adn kydeki eski deirmenden alan Sinan Deirmeni, olaanst bir corafya ve doa ierisinde sakl kalarak orijinal grnmyle gnmze dek ulaabilmitir. ok sayda ahap depo, vadinin bir yannda dizilidir. Yanlarnda moloz tatan yaplm evler bulunur. Likyada ok rnei bilinen ahap depolar ve ta-ahap ev dokusu burada tmyle yerleim baznda korunmutur (Resim: 10). Sinan Deirmeni yerleimi tm orijinal dokusuyla sit alan iln edilmeye uygun bir ak-hava mzesi gibidir. Derin kanyonun batda sonland u nokta olarak genel arazi yapsndan dolay Kelbessos ve Trebenna territoriumlarnn kesitii nokta olarak grdmz ve bu nedenle arazi incelemesine gittiimiz Sinan Deirmeninde karlatmz kyllerden brahim Dnmez, bize olduka ilgin bilgiler vermitir. Zira, gnmzde bu derenin kuzey yan (poyraz) Doyranllara, gney yan da Geyikbayrllara aitmi. Tpk antik dnem iin de dndmz Kelbessos ve Trebenna snr gibi. Yakn zamana kadar tm evre yerleimlerdeki halk burada cuma gnleri toplanarak, yrenin o zamanki tek camisinde ibadetlerini yaptktan sonra ihtiyalarn da buradan karlarlarm. Ksacas, Sinan Deirmeni dinsel bir merkez olmasnn yan sra ticar ve sosyal bir buluma yeriymi.

94

Resim 1: Kartn Pnar, aedikula

Resim 2: Kithanaura, hamam

95

Resim 3: Ovack Tmls

Resim 4: Lykai, genel grn

Resim 5: Lykai, kurun obje

96

Resim 6: Gzle, nekropol

Resim 7: Gasetin ni, iftlik evi, plan

Resim 8: Kaleba, Ortaa kalesi

97

Resim 9: Dipsiz, kilise

Resim 10: Sinan Deirmeni, tahl ambarlar

98

N N YZEY ARATIRMALARI 20051

sa KIZGUT* Max KUNZE Nevzat EVK Sleyman BULUT
Beydalar Yzey Aratrmalar bnyesinde yer alan n n almalar bu sezon 27 Temmuz-11 Austos tarihleri arasnda yrtlmtr (Resim: 1). Geen sezon bitirilen, resm yaplarn bulunduu merkez blmden sonra bu ylki almalar, Dou Kesim olarak adlandrdmz iki byk yap kompleksinin bulunduu alanda younlatrlmtr. Topografyann yaps ve zerindeki teraslamalar incelenmi, yerleimin su kaynandan alnan suyun tarm alanlarna aktarlmas iin oluturulan yaplar gzlemlenmitir. Tespit edilen btn yaplar, su kanallar ve tarm teraslar haritaya ilenmitir. Dou kesimi kalntlar, ortada ykselen yaklak 10 m. yksekliindeki kaya ktlesinin gney ve kuzeydousunda olmak zere iki ayr yaplar btn olarak deerlendirilmitir. Bu iki byk birim dnda, iki farkl ynde tekil yaplar da tespit edilmitir. Yaplan incelemeler ve karlan planlar sonucunda her iki birimde de yaklak ayn zellikleri gsteren bir dzenleme saptanmtr. Yan yana iki mekn ve nde her iki mekna ait bir n oda ve/veya avlunun bulunduu ekirdek birimler oluturulmutur. Bu uygulama gney ana birimde yer alan ve en eski olduuna karar verilen ekirdek birimin (A2-A3 ve A 1) daha
* sa KIZGUT, Akdeniz niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Antalya/ TRKYE Nevzat EVK, Akdeniz niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Antalya/ TRKYE Max KUNZE, Mannheim niversitesi Mannheim/ALMANYA Sleyman BULUT, Akdeniz niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Antalya/ TRKYE n n Yzey Aratrmalar, Nevzat evik bakanlnda yrtlen Beydalar Yzey Aratrmalar bnyesinde gereklemitir. Bu alanda verdii alma izni ve salad tm olanaklar iin Sayn evik e teekkr ederiz.

99

sonra gereken ve oluturulan dier birimlere rnek olduu anlalmaktadr (Resim: 2). Duvar tekniinin izlenebildii gney ana biriminde daha ok iri ve dzgn bloklarn kullanld, zellikle iliklerin yer ald arka duvarlarn ya ana kayaya dayandrld, deilse de daha gl tutulduu gzlemlenmitir. A2 meknnn arka duvarna monte edilen bask kolu yuvas, hemen aada duran tekneye ait paralar ve A1 meknnda yer alan arlk ta bir iliin varln ve dolaysyla A meknlarnn ilik birimleri olduunu kantlamaktadr (Resim: 3). Korunmu tek bloktan oluan kap sveleri, hemen nlerinde duran kalkan ve mzrak kabartmal lento bloku, nitelikli iilik gstermektedir. Arka duvarlar ana kayaya dayal olan ve ayn plan gsteren B biriminin, hemen batsndaki A birimi ile organik bir ba yoktur. Meknlarda ilik kalntsna rastlanmamtr. C birimi ile arasndaki duvarda iyi iilikli bir kap ve kuzey bitiiinde de bir pencerenin varln gsteren yap elemanlar bulunmaktadr (Resim: 4). B4 meknnn plannda yaplan sonraki deiiklikler B ve C meknlarnn orijinal yapsn deitirmitir. C ekirdek biriminin iki mekn ve n oda dzeni korunmu gibi grnmektedir fakat, B4 ve C2 meknlarnn ortak duvar tamamen devirme malzeme ile rlmtr. Duvar ierisinde kap elemanlar bulunmaktadr. C biriminin ilii C2 meknnda yer almaktadr ve ok dzgn bloklarla oluturulmutur (Resim: 5). C2, C3 ve C4 meknlarnn kaplar dzgn ve ilenmi bloklarla yaplmtr. C birimine bal grlen C4, C5, C6, C7 birimleri zayf duvar yaplar ve dier duvarlarla balantszlklar nedeniyle ge dnem eklentileri olarak deerlendirilmitir. E yaps yuvarlak formludur ve moloz talarla rlmtr. Duvarlar yer yer izlenememekte ve girie ilikin bir iz grlememektedir. D yaps ise korunmu duvarlar, girii ve dou kedeki apsidial yaps ile tekil durmaktadr ve ilevi imdilik saptanamamtr. st kotta ve kuzeydou ynde yer alan yaplar btn de aada yer alan ve benzer plan benimseyen birimlerden olumutur (Resim: 2). lk olduu dnlen F biriminde, kuzeyinde bulunan teraslama ile yapnn glendirildii anlalmaktadr. F2 ve F3 meknlar nitelikli kaplar ile F1 meknna almaktadr. Daha sonra yapldklar duvar teknii ile anlalan G biriminin n odas tahrip olmutur.

100

H biriminin de en son yaplan birim olduu ve daha ge dnemlerde tarm alanlarna su ulatrmak iin kanal yapm srasnda tahrip edildii anlalmaktadr. K mekn ise tekildir ve srtn ana kayaya yaslamtr. Bu yap birimlerinin bir st kotunda yer alan ve gl duvarlar ile dikkat eken -O- meknnn plan nettir, tek birimden olumutur. Kuzey duvarnn bat yarsnda, tahrip edilen bir ilik olduu tespit edilmitir. Tekne ve arlk ta grlebilmektedir, ters duran iri bloklarn ise dier elemanlara ait olduu dnlmektedir (Resim: 6). Bu yaplarn dnda, yerleimin kuzey st kotunda bir adet rme mezar (Resim: 7) ve adet khamasorion tespit edilmitir. rme mezar, iri ve dzgn bloklarla rlm, derzler svanmtr. Alt mezar odas kaak kaz ile tahrip edilmi, krlmasna karn srgl kap detaylar korunmutur. Var olan izlere gre zerinde bir lahit olduu dnlmektedir. Khamasorionlarn ikisi tamamen kaya ierisine alm ve gen alnlkl kapaklara sahiptir. nc rnek ise sadece tabandan kayaya baldr. Paralanm n yzn korunan blmnde kalkan ve mzrak bezemesi ile tabula ansatann bir blm izlenebilmektedir (Resim: 7). Btn bu meknlarn incelenmesi sonucunda tespit edilen adet iliin, evredeki dz alanlar ve oluturulan tarm teraslarnn, dou yukarsnda akmaya devam eden su kaynann varl bu evrede yaplan retimin younluuna iz vermektedir. Resm yaplarn yer ald merkez blme uzak olmamas (yrme yolu ile 15 dakika) sosyal yaam gereksinimleri iin kolaylk salam olmaldr. Daha sonraki almalarda, merkez blmden derin bir vadi ile ayrlan bat blme aktarlan koordinat noktalar ile gelecek yln harita almalarna hazrlk yaplm ve gney yndeki kayalk tepenin zeri ve evresi aratrlmtr. Tepe, her yne hkim gr salayan konumdadr (Resim: 8). Tahrip edilen ykntlar arasnda bamsz bir mekn ve hemen kuzeyinde de birbirine bitiik iki meknl bir yap yer almaktadr. Yer yer izlenmesi mmkn olmayan duvar paralarnn deerlendirilmesi gelecek yln almalarna braklmtr. Bu meknlar evreleyen ve tamam izlenen duvarn korunabilmi baz yerlerinde

101

1.80 m. kalnl olduu tespit edilmitir. ounluu kk moloz talarla rl duvar, talarn azl nedeniyle ok yksek olmamaldr. Bu alanda ele geirilen ve birisi yaztl olan kakasbos betimlemeli drt adet adak steli, tepenin her yne bakml olmas ve bir temenos duvar ile evrelenmi olmas gibi bulgular nedeniyle, burada kutsal bir alan beklenmesi doaldr. Buluntular: Dou kesimde yer alan ve zellikle C meknlarnn ierisinde yaygn olarak bulunan ve demir zellii gsteren cruf paralar bulunmutur. Analiz ettirmek amacyla belirli bir miktar toplanmtr. Tarihlemeye destek salamak amacyla bir miktar seramik paras alnmtr. lk incelemelere gre sz konusu seramikler Roma ve Ge Roma Dnemine tarihlenebilecek zellikler gstermektedir. Bat kesimde ise kutsal alan olarak deerlendirilen blmde ele geirilen drt farkl adak steline ait paralar bulunmutur. Kire tandan olan stellerin birincisi stelin alt blmne aittir ve dokuz santimetrelik pervaz korunmutur. Bu pervaz zerinde iki satr eski Hellence yazt okunmaktadr (Resim: 9). Yazta gre Perikles olu Hermais Heraklese (adad) ifadesi sz konusudur. ereve ierisinde iki ayr atn yer ald anlalmakta ve sa yandaki atn binicisinin ayaklar grlmektedir. kinci para, stelin alt ve sa bitiminin kesine aittir. Alt pervaz drt santimetredir ve yaztszdr. Atn aya seilebilmektedir. nc para, alt ve sol kenarn birletii keye aittir, korunmu alt pervaz sekiz santimetredir ve yaztszdr. Atn sa arka aya ve kuyruu grlmektedir. Drdnc para ise alt ve sa kenarn birletii kedir. Alt pervaz be santimetredir ve yaztszdr. Atn sars ve n iki aya grlmektedir.

102

Resim 1: Kent plan (genel)

Resim 2: Dou kesim plan

Resim 3: Dou kesim, A birimi

103

Resim 4: Dou kesim, A ve B birimleri

Resim 5: Dou kesim, C birimi

104

Resim 6: Dou kesim, O birimi

Resim 7: Dou kesim, hyposorionlu lahit, khamasorion

105

Resim 8: Bat kesim, kutsal alan

Resim 9: Bat kesim, buluntular

106

ANAKKALE L ORTAA VE TRK DNEM YZEY ARATIRMASI 2005 YILI ALIMALARI

A. Osman UYSAL* Aye AYLAK TRKER
Kltr ve Turizm Bakanlnn izniyle balanlan anakkale li, Merkez le, Eceabat, Gelibolu ve Yenice ileleri ile Akkydeki Ortaa ve Trk dnemi yzey aratrmas 28 Kasm14 Aralk 2005 tarihleri arasnda yaplmtr. Bu almalara Prof. Dr. A. Osman Uysal, Yard. Do. Dr. Aye aylak Trker, Uzman Trker Trker, Uzman Ahmet Sipahiolu, Ara. Gr. Zekiye Uysal, Ara. Gr. Yusuf Acolu ve Bakanlk temsilcisi olarak Sanat Tarihisi sa Ylmaz katlmlardr. Yzey aratrmasnn bu ylki blmnde; alma programnda belirtildii biimde Eceabat lesine bal Kilitbahir Ky ve evresi, Sestos-Akba mevkii, Gelibolu ile merkezindeki Bizans ve Osmanl Devri eserleri ve kalntlar incelenmi; ayrca Geliboluya bal Bolayr ve evresi ile boazn Anadolu tarafndaki zbek ve Karacaren kylerinde aratrmalar yaplmtr. ncelenen merkezler Osmanl Dnemine ait H. 1335 (M. 1916-17) tarihli haritada iaretlenmitir (ekil: 1). KLTBAHR anakkale Boaznn en dar yerinde, Gelibolu Yarmadas yakasnda kurulmu olan Kilitbahir, Ortaada domu bir yerleim gibi grnmektedir. Burasnn Trk ncesi gemiine dair kayda deer veriler yoktur. Bizans Devrinde ayn alanda bir isknn varl konusunda gr ortaya koyabilmek iin daha derinlemesine aratrmalara ihtiya vardr. Yerlemeye adn veren
* Prof. Dr. Ali Osman UYSAL, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, anakkale/TRKYE Yard. Do. Dr. Aye AYLAK TRKER, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, anakkale/TRKYE

107

Kilidl-Bahr Kalesi, buradaki en nemli mimari anttr (Resim: 1). Fatih Sultan Mehmed tarafndan, boazn savunulmas ve stanbula ynelik tehditlerin engellenmesi maksadyla; Anadolu yakasndaki Kala-i Sultaniye (imenlik Kalesi) ile birlikte M. 1462-63 ylnda yaptrlmtr1. Fatihin bu inaatlar iin Gelibolu sancak beyi ve donanma komutan olan Yakub Beyi grevlendirdii2 kabul edilmektedir. Kale zel plan ile, allm ehir surlar ve i kale dzenine sahip kalelerden farkldr. Kyya paralel uzanan dz sur ve bununla birleen oval surun tekil ettii d surun iinde yaprakl yonca planl i kaleye sahiptir. kale surunun i keleri arasna yree benzer planl ana kule (donjon) yerletirilmitir. Ana kulenin Ahmedek (Ehmedek) ilevi stlendii dnlebilir. D sur, kara tarafndan bir hendek ile kuatlmtr. D kale kaplar gney ve kuzey taraara almaktadr. Bu kaplara hendek zerine atlan asma kprlerle ulald sanlmaktadr. Boaza paralel uzanan sur zerine belirli aralklarla byk kemerli mazgalvari aklklar konulmutur. Bunlarn iine, boaz kontrol eden toplar yerletirilmi olmaldr. D surun zellikle deniz tarafndaki blm harap olmutur. Dier ksmlar daha salam durumda olup mazgallar ve seirdimleri mevcuttur. kalede yedi katl olarak tasarlanm ana kulenin sadece en stteki rts kargirdir. Ara katlar ahap tavanl yaplmtr. Bu katlara sur iindeki merdivenli dehlizle klmaktadr. kalede bir baruthane ve hamam denilen yap bulunmaktadr. Eskiden iinde kale mescidi de var imi. Kilitbahir Kalesi XVI. yzylda Kanuni zamannda tamir grmtr. Bu srada kalenin gney tarafna ilve surlar ve bunun gneydou ucuna Sar Kule diye bilinen dairesel planl antsal kule yaplmtr. Sar Kule kapsnn stndeki M. 1541-42 (H. 948) tarihli kitabe, sz konusu imar faaliyetini belgelemektedir3. Kilitbahir daha sonralar da birka kez onarm grm olmaldr. Kalenin kuzeydousundaki ihata duvar ve kap XIX. yzyl iidir. Bu kapdaki onarm kitabesi M. 1893-94 tarihini tamaktadr. Bu asrda kalenin evresi tabyalarla da takviye edilmitir4.
1 2 3 4 F. Babinger, Mehmed der Eroberer und seine Zeit, Weltenstrmer einer Zeitenwende, Mnchen 1953, p. 223. E. H. Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, stanbul 1953, s. 172. Ayverdi, kalelerin inas konusunda tarih kaynaklarn verdii bilgileri de tartr ve M. 1463-64 tarihini benimser. E. H. Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, s. 803. Kilitbahir ve boazdaki dier kaleler hakknda yeni tamamlanm u almaya baklabilir; Y. Acolu, anakkale Boazndaki Kaleler, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Anabilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), anakkale 2006.

108

Kilitbahirde kale ve eklerinin dnda, Fatih devrinden itibaren yaplm din ve sosyal amal yaplar vardr. Bunlarn bir ksm yklarak yok olmutur. Bu yaplardan en eskisi Fatih Camiidir. Yakub Beyin H. 884 (M. 1479) tarihli vakyesinin H. 889 (M. 1484) ylnda tanzim edilen zeylinde Fatih Mescidi adyla geen yap bugn mevcut olmakla birlikte zgn niteliklerini yitirmitir. Ayn vakyede Yakub Beyin, ardaktaki klliyesinden baka Kilitbahirde bir han ve hamamnn bulunduu kaytldr. Han, ortadan kalkmtr. Kyde bugn iin iki hamam harabesi tespit edilmitir. Bunlardan birisi, XVI. asrda kaptan deryalk makamnda bulunan Piyale Paaya atfedilmektedir. Hamamn, Fatih Camiine yaknl ve mimari slubu nedeniyle, bu yapnn, Yakub Bey vakyesinde geen eser olduunu dnyoruz (Resim: 2). Krklar Hamam adyla anlan dier yapnn banisi ve dnemi henz belirlenememitir. Krklar Hamam ifte Hamamn karakterindedir (Resim: 3). Kilitbahirin st tarafnda yer alan, tek kubbeli Chid Sultan Camii ve Trbesi XVII. yzyl balarna verilmektedir5. Yanndaki mezarlkta deiik tarihlerden kalma ahideler mevcuttur. Sahildeki Tabip Hasan Camii (M. 1902) kk bir yap olup hlen kullanlmaktadr. Bu kck yerlemede ok sayda emenin yer almas dikkat ekicidir. Yakub Bey vakyesindeki kaytlara nazaran, daha Fatih zamannda Dut Pnar denilen kaynan sularnn knklerle kye getirilerek emelerden aktld anlalmaktadr6. En eski tarihli emeleri belirlemek mmkn olmamtr. Kitabeleri ile kesin tarihlenebilen emeler arasnda en erken tarihli rnek Havuzlar mevkiindeki Halil Paa emesidir7. Kitabesinde ebcet ile verilen H. 1037/M. 1627-28 tarihi bulunur. Ancak eme cephesinde kitabe panosu dnda kalan tm yzey imento ile svaldr ve cephe kompozisyonu anlalamaz.
5 6 7 R. Eren, anakkale ve Yresi Trk Devri Eserleri, anakkale 1990, s. 72. Bkz. Yakub Bey ibn Abdullahn H. 889 Tarihli Arapa Vakyesinin Tercmesi, Vakar Genel Mdrl Arivi, Defter No. 1767, s. 316. anakkaledeki emeler 1996 ylnda hazrlanan yksek lisans tezinde tiplerine gre gruplandrlmt, ancak 2005 ylndaki almada yeni rnekler tespit edilmitir. Bunlar arasnda Emin Aa emesi, Saliha Hanm emesi, mine Hatun emesi ve Fatma Molla Kadn emesi ile kitabesi bulunmayan ve ksmen ykk durumdaki yaklak 10 kadar eme yer alr. anakkale emeleri iin bkz. A. Trker, Osmanl eme Mimarisinde anakkale emelerinin Yeri ve nemi, Ortaada Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukana Armaan, Ankara 2002, s. 167-184.

109

XVIII. yzylda Lale Devri ncesinde ina edilen tek rnek ar Caddesindeki H.1122/M.1710-11 tarihli Hac Mehmet Aa emesidir. XVIII. yzyldan dier rnekler; Damat brahim Paa emesi (H. 1136/M. 1723-24) (ekil: 2; Resim: 4), Fatma Molla Kadn emesi (H. 1168/M. 1754-55), Emin Aa emesi (H. 1185/M. 1767-68), Molla Ahmet emesi (H. 1198/M. 178384), mine Hatun emesi (H. 1198/M. 1783-84), Mehmet Aa emesi (H. 1199/M. 1784-85) ve Saliha Hanm emesi (H. 1212/M. 1797)dir. Kitabesi bulunmayan Havuzlar mevkiindeki istiridye nili eme ve kitabesi bulunan ancak tarih blm krk olarak gnmze ulaabilen Drri Hanm emesi ise mimari ve bezeme zellikleri ile ayn yzyl ierisinde deerlendirilebilecek rneklerdir. XIX. yzyla ait emeler arasnda ar Caddesinde kitabesi okunamayan ancak H. 1216/M. 1801-2 tarihinde ina edildii anlalan eme ile Sultan Abdlhamit dneminde ina edilen Beylik eme (H. 1315/M. 189798) ve Kale Meydan emesi bulunur. Kydeki baz konutlarn da tarih adan incelenmeye deer olduklar gzlenmitir. SESTOS-AKBA MEVK 2005 yl almalarnda Akba mevkiinde kalenin gneydousunda ve limanda srl ve srsz seramik paralar tespit edilmitir. Srl seramikler arasnda kse ve tabak trndeki kaplara ait az ve kaide paralar ile testilere ait az ve kulp paralar bulunur. Srl kselerde sgrafto ve tek renk srl seramik gruplarna ait rnekler grlr. Tek renk yeil srl tabaklara ait kaide paralar zerinde ayak izleri grlr. Seramikler XII. ve XIII. yzyllara iaret etmektedir. YALOVA (YALAKABAD) KY Akba Koyunun yaklak 3 km. kuzeybatsnda bulunan Yalova Kyndeki almalarda Bizans Dnemine ait mimari plastik paralar tespit edilmitir. Bunlardan bir blm duvarlarda devirme olarak kullanlmtr (Resim: 5). Devirme paralar arasnda Bizansta zellikle erken dnemde sk rastlanan

110

yass payelere ait para bulunur. Paralardan biri payenin st blmne aittir ve bu blm balk gibi ilenmitir. kinci rnek gvdeden bir paradr ve geni yzlerden biri ne bakacak biimde yerletirilmitir. Yzeyin ortasnda dey ynde kaln bir bant grlr. Bu bant, payelerin yapdaki kullanm srasnda duvarlarn oturduu blmlerdir. nc parada ise payenin ksa kenarlarndan biri grlebilir. Mevcut paradan payenin alt blmnn iki silme ile hareketlendirildii ve yekpare bir kaide blmnn bulunduu anlalr. Mimari plastik buluntular arasndaki ikinci grubu templon payeleri oluturur. Bizans ortodoks kiliselerinde yaygn olarak templon kurulularnda kullanlan bu payeler iin templon payesi terimi kullanlr ancak bu payeler templonun yan sra kiliselerin solea veya galeri katndaki korkuluk levhalar arasnda da kullanlabilirler8. Yalova Ky mezarlk duvarnda devirme olarak kullanlan 3 templon payesi grlr. Payeler zerinde soft moti izlenir. Motierden birinde ksa kenarlar ibkey biimlendirilirken dier ikisinde dz braklmtr. Devirme paralarn yan sra kyn iinde ve Zafer lkokulu bahesinde Hafz Ahmet Trbesi evresinden getirildii sylenen mimari paralar, yap talar ve mimari plastik eserler tespit edilir. Zafer lkokulu bahesindeki eserler arasnda sepet veya impost-blok olarak tanmlanan9 tipte bir stun bal grlr. Prolli abaks blmnn altnda kvrlm stilize yapraklar arasnda madalyon iinde bir ha moti bulunur. Buluntular arasnda bir de levha vardr. Yalova Kynde XX. yzyl balarndan kalma harap okul binasnn korumaya alnmas gereklidir. Burada bulunan Zafer emesi Rum 27 Nisan 1334 (M. Nisan 1918) tarihlidir. Cevat Paa emesi yklmtr. Fakat isim ve H. 1332 (M. 1913-14) tarihini veren kitabesi kalmtr.
8 Bu konuda bilgi iin bkz. S. Doan, Bizans Mimarlnda Liturjik levli Ta Yaptlarda Terminoloji Sorunu, Sanat Tarihinde Terminoloji Sorunlar Semineri I, (Ed. Sacit Pekak), Ankara 2005, s. 33-34; O. Alp, Bizans Mimari Plastiinde Terminolojik Sorunlar, ayn eser, s. 29. E. Parman, Ortaada Bizans Dneminde Frigya (Phrygia) ve Blge Mzelerindeki Bizans Ta Eserleri, Eskiehir 2002, 178.

111

GELBOLU (Merkez) Gelibolunun Bizans Dnemindeki ad Kallipolis veya Gallipolis olarak geer, erken dnemde Trakya Herakleiasna bal bir piskoposluk merkezidir. 1209 ylnda ise metropolis konumuna getirildii anlalr10. Theophanes V. yzylda Atillann Geliboluyu ve blgedeki dier ehirleri ele geirerek, blgede kaleler ina ettirdiini belirtir11. Procopius, I. Iustinianusun Gelibolunun duvarlarn onarttndan sz eder12. Gelibolu Kalesine ait izler ise ile merkezinde, i limann kuzeyinde yaklak 20-25 m. yksekliindeki tepenin zerinde grlr. Eski Hkmet Konann bat ynn snrlayan bahe duvarnn altnda, yaklak 6 m. yksekliinde, 50.5 m. boyunda, kuzey-gney dorultusunda uzanan bir duvar bulunur. Duvarda Bizans Dneminden XX. yzyla kadar yap evrelerini temsil eden farkllklar grlr13. Bizans Dnemini temsil eden bir grup eser Gelibolu Belediyesi tarafndan Piri Reis Tantma Merkezinde korunmaktadr. Gelibolu ve yakn evresinden getirildii ifade edilen eserler arasnda srl-srsz seramikler ile mimari plastik paralar bulunur14. Seramikler arasnda tama kaplar olan amphoralarn iki farkl tipi grlr. Bunlardan ilki retim yerinden dolay Ganos amphoras olarak adlandrlan ve Marmara Denizinin kuzeybatsndaki Gaziky ile Hoky arasndaki atlyelerde retildikleri tespit edilen tipin rnekleridir15. Bu tipteki amphoralar, Kilitbahirde de grlr; amburnu mevkiinden karld renilen bu amphoralar zel bir koleksiyondadr. kinci grup ise SinopDemircide retildii anlalan
10 J. Darrauzs, Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitane, Paris 1981, s. 491, 164. 11 C. Mango ve R. Scott, The Chronicle of Theophanes Confessor, Byzantine and Near Eastern History A. D. 284-813, Oxford 1997, s. 103. 12 Procopius, De Aediciis, IV, 10.5-23. 13 A. Trker, Bizans Dneminde Gelibolu Kalesi, stanbul niversitesi Sanat Tarihi Yll, baskda. 14 Seramik eserler hakknda ayrntl deerlendirme iin bkz. A. Trker, Geliboluda Bizans Seramikleri ve karistik Ekmek Damgas, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 22, 2, 2005, s. 87-104. 15 N. Gnsenin, Les Amphores Byzantines (Xe-XIIIe siecles) Typologie, Production, Circulation Dapres Les Collections Turques, These de doctorat de Luniversit de Paris, Paris 1990, s. 47-53; N. Gnsenin, Ganos. Centre de production damphores lpoque Byzantine Anatolia Antiqua II, 1993, s. 193-198; A. In ve N. Gnsenin, Tekirda li Hoky-Gaziky Amphora Frnlar Kurtarma Kazs 1992, IV. Mze Kurtarma Kazlar Semineri, Ankara 1994, s. 497-512.

112

amphoralarn tipindedir16. Seramik eserler arasnda stma kaplar ve Zeuxippus 1A grubundaki srl kse paralar ile bir ekmek damgas bulunur. Mimari plastik paralar arasnda levhalar, stun balklar ve templon payeleri grlr. Gelibolu M. 1354 ylnda Gazi Sleyman Paa tarafndan fethedilerek Osmanl topraklarna katlmtr17. 13 Austos 1366da Hallar tarafndan ele geirilip18 Bizansa terkedilmi; M. 1376da ise yeniden Osmanl idaresine braklmtr19. ehir ksa zamanda Osmanllarn balca deniz ss ve kaptan- deryalk merkezi olmu; asker neminin yannda ticar canll sayesinde hzla gelimitir. . H. Uzunarlya gre Osmanllarn ilk tersanelerinden birisi, Yldrm Bayezid devrinde burada kurulmutur20. XV. yzyl ariv belgelerine gre; 40 mahalleden oluan ehrin nfusu 6000 civarndayd21. Nfusun ounluu Trk olmakla birlikte, zellikle Rumlarn tekil ettii gayr-i mslim nfus 184 hane kadard. Bunlarn arasnda 4-5 hane Latin tccar, 4 hane Ermeni saylmaktadr22. XVI. yzyldan itibaren ehirde spanyol Yahudileri de grlmeye balanr. Ayn asrda nfusunun 7000-8000lere kt; XVII. yzylda ise 5500 civarna indii kaydedilmitir23. ehir, stratejik konumu nedeniyle Osmanllarn Akdenize alan kaps olmutur. Burada oluturulan tersane zamanla bytlmtr. Bu da ehirde gemicilik sektrnn gelimesini salamtr. Bunun yannda dokumaclk ve dericilik nemli i kollar arasnda yer almaktadr. ar dokusunu oluturan dkknlar ve hanlar, bedesten ile iskele civarnda younlamt.
16 D. Kassab-Tezgr ve F. Dereli, Rapport de la Fouille de Demirci-Sinop 2000, Anatolia Antiqua IX, 2001, 215-225; D. Kassab-Tezgr ve M. Tauma, Amphores Exportees de Mer Noire en Syrie du Nord, Anatolia Antiqua IX, 2001, s. 105-115. 17 F. Kurtolu, Gelibolu ve Yresi Tarihi, stanbul.1938, s. 36. 18 F. Kurtolu, a.g.e., s. 40. 19 F. Emecen, a.g.m., s. 1. 20 . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara 1988, s. 394. 21 . Sezgin, XV. ve XVI. Asrlarda Gelibolu Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1998, s. 28-34. 22 F. Emecen, a.g.m., s.2-3. 23 . Sezgin, a.g.e., s. 34-35.

113

XVI. yzyldan sonra, zamanla eski canlln yitiren ehir, zellikle I. Dnya Sava srasnda harap olmutur. Tarih boyunca tekrarlanan depremlerin yan sra, bilhassa bu sava, Geliboludaki mimarlk antlarnn byk lde yklmasna ya da harabeye dnmesine yol amtr. Geliboludaki mimarlk antlar arasnda kaleden geriye pek bir ey kalmamtr. Asl eklini Bizans Dneminde alm olmas gereken kale, Osmanllar eliyle tamir ettirilmi ve gney tarafta limana hkim ykseltinin zerine i kale ve saray yaptrlmtr. Evliya elebiye gre altgen biiminde olan kalenin 70 kadar kulesi vard24. Bu kaleden sadece i kalenin duvar paralar kalmtr ki; bunlarn bir ksm Bizans Devri suruna aittir. Bununla birlikte; ehrin XIV. yzyl sonlarndaki durumunu tasvir ettiini dndmz bir gravr, kalenin ekli hakknda genel bir kir vermektedir25 (Resim: 6). Gravrde i kalede tasvir edilen saray, I. Muradn yaptrd bina olmaldr. Gelibolulu Mustafa linin de sz ettii sarayn26 harabeleri XVI. yzylda tersane geniletmeleri srasnda ortadan kaldrlmtr. Ad geen gravrde de resimlenen tersane; i kalenin gneyine yaslanmtr. Tersanenin Yldrm zamannda, d limann gerisine gzl olarak ina edildii dnlmektedir27. Bir baka gre gre, Gelibolu Tersanesi I. Muradn emriyle, ilk Osmanl denizcilerinden Mansur Bey tarafndan kurulmutur28. Buna gre; Yldrm Bayezid, buray Saruca Paaya tamir ettirmitir. Tamirat srasnda i ve d limanlar temizlenerek tersaneyi korumak iin ykseke iki kule yaptrlmtr. Tersanenin iki ucundaki antsal kulelerden birisi ortadan kalkmtr. Gelibolu Tersanesi sonradan bytlmtr. Bugn, sadece, i liman diye tarif edilen
24 Evliya elebi Seyahatnamesi, C. 5, Haz. Y. Dal- S. A.Kahraman- . Sezgin, stanbul.2001, s. 162. 25 Semavi Eyice, sz konusu gravr XVI. yzyla mletmektedir. Bkz. S. Eyice, anakkale Boaz Kalelerinin XVI. Yzylda talyada Baslm Gravrleri, Bedrettin Cmerte Armaan (H.. Sosyal ve dari Bilimler Fakltesi Beeri Bilimler Dergisi), Ankara.1980, s. 257-275. 26 Gelibolulu Mustafa Ali Efendi, Knhl-Ahbar, C. I, Kayseri 1997, s. 125. 27 dris Bostana gre; Yldrm Bayezid, M. 1390 ylnda Saruca Paay kaptan- derylk makamna getirerek liman tahkim ve tersaneyi yeniden tamir ve ihya ettirmitir. . Bostan, Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii, Trkler, C. 10, Ankara 2002, s. 123. Daha fazla bilgi iin bkz. . Bostan, Osmanl Bahriye Tekilt :XVII. Yzylda Tersane-i mire, Ankara.1992, s. 14-17. 28 . KayabalC. Arslanolu, Trk Denizciliinin Gemii, Trk Kltr, Say: 117, Ankara 1972, s. 760.

114

ilk yapnn harap d duvarlar ve kulelerden birisi grlebilmektedir (Resim: 7). ehrin tersanesi ve limana bakan tarafn tasvir eden ok sayda gravr bulunmaktadr. stanbula giden deniz yolu zerinde bulunmas dolaysyla, birok Batl seyyah Geliboluya uram veya ehrin denizden grnn tasvir etmitir. ehirde XIV. yzyldan XX. yzyl balarna kadar ina edilmi ok sayda din ve sosyal amal binalarn da ok byk bir ksm ayn akbete uramtr. XVII. asrda Evliya elebi 164 tane cami, mescit, tekke ve zaviyenin varlna iaret eder29. Bunlarn ou yok olmutur30. Bugne gelebilenlerden Ulu Cami (M. 1385) tamamen yenilenmitir31. XVIII. yzyl sonlarnda Geliboluya urayan Castellann tanmna gre, Ulu Cami dokuz kubbeli bir yapyd32. Bundan hareketle, asl hlinin Bursa Ulu Camii ve Edirne Eski Camii gibi ok kubbeli plan tipindeki yaplara benzedii sylenebilir. Yap M. 1677de ve M. 1889da onarlmtr. Cami, M. 1889daki onarmda tmyle yenilenerek imdiki grnmn kazanmtr. Azaplar Namazgh (M. 1407), trnn en gzel rneklerinden birisi olarak hlen ayaktadr. Sofuca Halil Mescidi (XV. yzyln ilk yars) ve Yazczde Camii de tmyle yenilenmitir. XVI. yzyla tarihlenen Kad skelesi Camiinin takaps orijinaldir. Ayn dnemden Cerrah Hseyin Mescidinin bat kanadna sonradan ilve yaplmtr.
29 Evliya elebi Seyahatnamesi, C. 5, s. 162. 30 E. H. Ayverdinin Osmanl mimarisini konu alan dev eserlerindeki bilgilere ek olarak Gelibolu yaplar zerine son zamanlarda yaplm lisansst tezleri zikretmek gerekir. Bu almalarda baz eksiklikler ve eletirilecek hususlar bulunmaktadr. Bkz. O. lk, Geliboluda Bulunan Trk Dnemi Mimari Eserleri, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Erzurum 1998; E. Dumlu, Gelibolu Hamamlarnn Tarihsel Geliimi zerine Bir Aratrma, Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Mimarlk Anabilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1999; Y. Polat, anakkale ve lelerindeki Osmanl Dnemi Cami Mimarisi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Anabilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Erzurum 2002. 31 Bkz.; E. H. Ayverdi, stanbul Mimar ann Menei: Osmanl Mimarsinin lk Devri, I, stanbul 1989 (2), s. 305-307. 32 A. L. Castellan, Lettres sur La Grce, LHellespont et Constantinople, I, Paris 1811, p. 57.

115

Mevlevihane hari olmak zere tekke ve zaviyeler yok olmutur. Ahi Devle Zaviyesinin zerine XVII. asrda kurulan mevlevihane; M. 1766da vuku bulan depremden sonra M. 1767 ylnda III. Mustafa zamannda onarlmtr. Yap M. 1805 ve M. 1851 yllarnda yeniden tamir edilmitir. M. 1899-1900 yllarnda Sultan II. Abdlhamid, mevlevihaneyi yeniden ina ettirmitir. Dolaysyla imdi grlen bina II. Abdlhamid devrine aittir. M. 1908de tekrar onarlmtr. Bu onarm bat taraftaki kap zerindeki kitabede anlatlr. 1920de Yunan igali srasnda cephanelik olarak kullanlm; bu srada hman ve mezar talar tahrip edilmitir33. 1994 ylndan itibaren Vakar Genel Mdrl tarafndan onarma alnmtr. Restorasyon 2004te tamamlanmtr. Mezar antlarndan Alemdar Ali Baba (Emir Ali) Trbesi (XIV. yzyl?), erbeti Baba Trbesi (XIV. yzyl sonuXV. yzyl ba), Mansur Bey Trbesi (XV. yzyl ba), Saruca Paa Trbesi (XV. yzyl ortalar), ve Sinan Paa Trbesi (XVI. yzyl ba) ayaktaddr. Bunlardan Emir Ali Trbesi tmyle yenilenmitir. Namazgh yaknndaki Bayrakl Baba yatr ak trbe niteliindedir ve Karaca Beyin M. 1410 tarihli sandukasn barndrmaktadr34. ehirde ok sayda hazire bulunmaktadr. Bunlarn, imdi mevcut olmayan cami ve mescitlerin hazireleri olduklar kanaatindeyiz. Hazirelerdeki mezar talar okunarak yklm cami ve mescitlerin yerleri belirlenebilir. Ariv kaytlarnda ve kaynaklarda belirtilen medrese, mektep, darl-kurra, imaret ve kervansaray-han gibi yaplarn tamam yklp gitmitir. Hamamlardan Saruca Paa ifte Hamam, engl (andarl Kara Halil Paa) Hamam, Yakub Bey Hamam, Kasap Hamam, Pazar Hamam ve Has Ahmet Bey Hamam zamanmza gelebilmitir. Bunlarn ou haraptr. Kilitbahirde olduu gibi, Geliboluda da birok eme tespit edilmitir. Geliboludaki emeler arasnda tespit edilen en erken tarihli rnek Hapishane Sokakta bulunan ve zerindeki kitabeden Hac Mustafa olu Hseyin tarafndan, Recep H. 853 (Austos M. 1449) tarihinde yaptrld
33 Bkz. B. Tanrkorur, Gelibolu Mevlevhnesi, T.D.V. slam Ansiklopedisi, C. 14, stanbul 1996, s. 6-8. 34 Bkz. A. O. Uysal, Gelibolu Trbeleri, Uluslararas Sanat Tarihi Sempozyumu, Prof. Dr. Gnl neye Armaan (10-13 Ekim 2001, zmir), zmir 2002, s. 567-578.

116

renilen emedir. Kitabe panosu ve musluk tablas orijinal olarak gnmze ulaan emenin 1946 ylnda Asm Eken tarafndan onarld ve bugnk grnmn ald anlalr. Geliboluda tespit edilen emeler arasnda Lale Devrine tarihlenen iki rnek Kaymak Mustafa Paa tarafndan H. 1138/M. 1725-26 tarihinde yaptrlan Telli eme ve Hac Mustafa tarafndan H. 1139 (M. 1726-27) tarihinde tamir ettirildii anlalan Hanerli eme bulunur. Bunlardan Telli eme, mermer kaplama olarak yaplmtr ve zengin bir bezemeye sahiptir ancak, bugn olduka bakmszdr. Hanerli emenin ise bugnk yaps yenidir ve orijinal yerinde bulunmad belirtilir. Yklan emenin musluk tablas ve kitabesi alnarak gnmzde ina edilen emede kullanlmtr. Geliboludaki dier emeler arasnda H. 1225 (M. 1810) tarihli Trazter Hanm emesi; H. 1240 (M. 1824-25) tarihli Katip smail emesi; H. 1252 (M. 1838-39) tarihli Saide Hanm emesi ve H. 1326 (M. 1908) tarihli Saniye Saliha Hanm emesi ve Necati emesi (XVIII. yzyl) bulunur. Bugn iin Yazczde emesi adyla bilinen ve Yazczde Camiinin nnde ykselen eser bir ge dnem yapsdr. Fakat zerindeki kitabeler ok eski olup herhangi bir emeyle ilgili deildir. Bizim zebildiimiz kadaryla, stteki kitabe Sultan II. Murad dnemine, XV. yzyln ilk yarsna ait olup Mihali Hatibin medrese ve kervansarayndan sz etmektedir. Kitabe H. 832 (M. 1428-29) tarihlidir35. Alttaki kitabe ise bir hana aittir. Kitabe metni konusunda bir ey sylemeyen F. Kurtolu, tarih ksmn H. 807 (M. 14041405) olarak okumutur. Bu tarih Fetret Devrine ve Emir Sleymann idaresi zamanna rastlyor. BOLAYIR Gelibolunun kuzeybatsnda bir menzillik uzaklkta bulunan Bolayr, yarmadann Saroz Krfezine bakan bir yamacna kurulmutur. Kasaba, Gazi Sleyman Paann fetihleri sonucu Trk topraklarna katlmtr. Sleyman
35 Kitabelerin okunuundaki katklar iin Dr. Mirza Tokpnara teekkr ederim.

117

Paann M. 1362 tarihli vakyesine gre; burada kendisi tarafndan bir imaret, cami ve kervansaray yaptrlarak Seyd Kava, Bolayr ve Demircili kyleri vakfedilmitir36. lmnden sonra imarete gmlerek zerine trbe yaplmtr. Bugn imaret ve kervansaray ayakta deildir. Cami, onarlarak gnmze gelebilmitir. Kare planl, tek kubbeli trbesi de onarm grmtr. Trbenin yannda vatan airi Namk Kemalin mezar bulunmaktadr. Caminin yannda gze arpan iki mezar ta ge dneme aittir. Bolayrn gneyindeki savunma yaps kalntlarnn impe Kalesi olduu37 ileri srlmse de, bunun gerekle bir ilgisi yoktur38. Sz konusu kalntlar XIX. yzylda yaplm tabyalardr. Krm Harbi (M. 1854) srasnda mttek Fransz kuvvetleri burada konulanmtr. Bolayr tabyalarnn gneyinde, denize hkim konumdaki Namazgh Tepede mermerden bir dikili ta gze arpar. Uzaktan bakldnda bir mezar tan andran bu ant, aslnda namazgh mihrab olarak yaplm ve zerine kitabeler kabartlmtr (Resim: 8). Mermerden bir kaide zerine yerletirilen antn n yzne, stten iki dilimli kemerle erevelenmi bir ni oyulmutur. Niin stndeki yatay kartua kabartlm Kullem dahale aleyhe Zekeriyal-mihrb 1331 ibaresi, bunun mihrap ilevi grdn kantlamaktadr. Niin altndaki yzeyin sa yannda 329 tarihi yazldr. Dier yzn st yars, e boyutlu iki kare ereveye blnerek ilerine apraz kartularla snrlanm yazlar kabartlmtr. st erevedeki drt satrlk yazda: ehzde Sleyman Paann ilk Rumiline geb tmar kld yerdir, Mretteb alay ibareleri okunmaktadr. Alttaki erevenin en st blmnde ay-yldz kabartmas vardr. Bunun altndaki iki kartua: Uak Redif Taburu hatrasdr. yazlmtr. Bunun altnda iki oval madalyon ve aralarnda kk dikdrtgen bir ereve bulunmaktadr. Madalyonlardan birisinin iindeki yaz zlememitir. Fakat dierinde Mlazim smail yazldr. En alttaki kk kartuta ise 1329 tarihi tekrarlanmtr.
36 E.H. Ayverdi, Gaaz Sleyman Paa Vakyesi ve Tahrir Defterleri, Vakar Dergisi, Say: 7, Ankara 1968, s. 19-28. 37 Bkz. M. rdesel, Gelibolu ve Yresi Tarihi, Gelibolu 1998, s. 52-53. 38 impe Kalesi iin bkz. M. M. Aktepe, Osmanllarn Rumelide lk Fethettikleri imbi Kalas, Tarih Dergisi, .. Ed.Fak., Say: II, stanbul 1950, s. 283-306.

118

Ta ilk incelediimizde, tarihlerin tmnn hicr olduklarn ve bu antn 1912-1913 yllar arasndaki Balkan Savalar srasnda dikildiini dnmtk. Balkan Savalarnda Bolayrda bir kolordunun konulandrlm olmas ve 1913 ubatnda Osmanl ordusu ile Bulgar kuvvetleri arasnda Bolayr Muharebesinin39 cereyan etmi olmas da bu dncemizi destekler grnyordu. Buna karlk, tek bir tan zerinde iki ayr tarih ibaresinin varl artc bir durumdu. Fakat bu dnemde hicr ve rm takvimlerin birlikte de kullanldklarn dikkate alnnca sorun aydnland.Gerekten buradaki kitabede de, biri Rm 1329, dieri Hicr 1331 olmak zere, iki farkl takvimle ayn tarih verilmiti. Buna gre Namazgh Tepedeki ant M. 1913-14 ylnda, kinci Balkan Sava srasnda ya da hemen akabinde dikilmi olmaldr. Kitabe, bu ant mihrabn Mretteb Alay bnyesinde bulunan ve Afyon yresinden gelen Uak Redif Taburu adna Mlazim smail tarafndan diktirildiini gsteriyor. Namazgh Tepe mihrab tarih ve arkeolojik bir belge olmasnn yan sra, o yllarda uyanan tarih bilincini vurgulamas bakmndan da dikkate deer. ZBEK KY anakkaleye yaklak 7-8 km. mesafede, modern anakkale-Bursa karayolunun sanda yer alan zbek Kynn kuruluunun Fatih dneminden nceye dayand ileri srlmtr40. Fakat Pir Reisin haritasnda isminin olmayna baklrsa, kyn en azndan XVI. yzyldan sonra olutuu dnlebilir. Bugnk ahalisinin 93 Harbi diye bilinen OsmanlRus Sava (M. 1878)ndan sonra Varnadan geldii sylenmektedir41. Kyn gneybatsnda kk bir hamam ve suyu hlen akar durumda bir eme ile baz temel kalntlar dikkati ekmektedir (Resim: 9). Bu kalntlarn gerisindeki yamac kaplayan ky mezarlnda daha ziyade XX. yzyl balarna ait ahideler ve Cumhuriyet Dneminden ahap hece tahtalar bulunmaktadr.
39 Bolayr Muharebesi hakknda bkz. . S. Balkaya, Balkan Harbinde Bolayr Muharebesi ve arky karmasna Dair Bir Eser, anakkale Aratrmalar Trk Yll, Say: 2, anakkale 2004, s. 345-355. 40 Bkz. R. Eren, anakkale linin Tarih indeki Geliimi ve Folklor ncelemeleri, anakkale 1994, s. 180. 41 R. Eren, a.g.e., s. 180.

119

Konak hamamlar tipinde kk bir bina olan hamamn sadece scaklk blm ve bitiiindeki nitenin duvarlar kalmtr. Soyunmalk ve klhan blmleri yklmtr. Fakat temel izleri belli olmaktadr. Hamamn yanndaki eme tek cephelidir. Duvarnda ve su hatllarnda yer yer devirme talar kullanlmtr. Yaplarn malzeme ve teknik zellikleri XIX. yzyla uygun dmektedir. Hamam, eme ve bunlarn batsndaki temel kalntlar, bu civarda ge dnem haritalarnda grlen Halil Paa iftlii ya da adn bilemediimiz bir baka iftlikle ilgili olmaldr. H. 1335 (M. 1916-17) tarihli haritada bu civarda sadece Halil Paa iftlii gsterilmitir. Kalntlarn gerisindeki mezarlkta iki kadn mezar tespit edilmitir. Bunlardan birisi H. 1335 (M. 1916-17) tarihli olup Halil Paa iftlii msteciri Nazifzde Mehmed Necati Bein annesi Fatma Zehra Hanma aittir. Fatma Hanm mezarnn ayak tann i yzne vazodan kan iek kabartmas yaplmtr (Resim: 10). Dier mezarn zerinde mermer levhal sanduka yer almaktadr. Ba ahidesinin biiminden de hemen anlalaca gibi bir hanma ait olan mezar H. 1336 (M. 1918) tarihlidir. Mezarda, anakkale mstahkem mevki levazm reisi binba Ahmet Dursun Bein annesi Munise Nazik Hanm yatmaktadr (Resim: 11). KARACAREN KY anakkaleye bakan bir tepenin eteindeki dar vadiye kurulmu olan Karacaren Ky, bu civarn en eski Trk yerlemelerinden birisidir. Pir Reisin haritasnda Karacaren42 ismiyle kaydedilmitir. Kydeki caminin ve tarihi hamamn evresinde antik talar gze arpmaktadr. Bugn plk ve foseptik olarak kullanlan hamam harabesi, malzeme ve teknik zellikleriyle XIX. yzyl yapsdr (Resim: 12). Kyde sokak kenarna atlm durumdaki bir kurna hamama ait olmaldr.
42 Pr Reis, Kitb- Bahriyye, C. 1,Haz. Y. Senemolu, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1973, s. 114.

120

Karacaren Kynde, sokaklardan birisinde tespit ettiimiz mezarn ahidesinde u ibareler okunmaktadr: Merhum el mafur, el muhtac al rahmete, Rabbihl-gafr Kethda Be Yusuf Aa bin altm yedi evvalinin yedinci gn dr- fenadan dr- bekaya rhlet etmidir Ruhin fatiha, sene 1067 (19 Temmuz 1657) (Resim: 13).

121

ekil: 1

ekil: 2

122

Resim: 1

Resim: 2

Resim: 3

123

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

Resim: 7

124

Resim: 8

Resim: 9

Resim: 10

125

Resim: 11

Resim: 12

Resim: 13

126

KAHRAMANMARA, MALATYA ve TAUCU AMFORA MZESNDEK RLKERLER

Aye AYDIN*
2005 yl iinde Kahramanmara, Malatya ve Taucu Amfora Mzesinde yaptmz almada ikisi tam, biri gvde ve biri kapak hlinde toplam drt adet lahit biiminde rliker ve bir adet dz kapakl rliker belirlenmitir. Trkiye mzelerinde bugne kadar yaptmz almalarda dz kapakl rliker says olduka az olduu iin 2000 yl mze almalarmzda stanbulda belirlediimiz dz kapakl iki rlikere de bu makalede yer verilerek birlikte deerlendirilmitir. DEERLENDRME Martir olarak adlandrlan din ehitleri ve aziz unvan verilen hayatlarn dinine adam kutsal kiiler, Hristiyanlkta hem yaadklar dnemde hem de ldkten sonra sayg grmlerdir. Hastalklara ifa, dertlere zm bulduklarna inanlan martir ve azizlerden Son Yarg Gnnde Tanryla inananlar arasnda arac olmalar beklenmitir. Kadn ya da erkek aziz ve martirlerin ldkten sonra rliklerini1 korumak iin farkl formlarda rliker ad verilen objeler yaplmtr2.
* Do. Dr. Aye AYDIN, Mersin niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 33342 Mezitli-Mersin/TRKYE ayayse@mersin.edu.tr Bu almay yapmakta gsterdikleri kolaylklar iin Kahramanmara Mzesi Mdr A. Denizhanoullar, Malatya Mzesi Mdr E. stnda ve Taucu Amfora Mzesinden A. Eyiceye ve alanlarna teekkr ederim. Aziz ve martirlerin ziksel kalnts asl rlik, yaad sre iinde kendisine, ldkten sonrada ziksel kalntsna temas eden her nesne ise (giysi paras, kulland eyalar vb.) ikinci derece rlik (kontakt/temas rliki) olarak adlandrlmtr (Th. Baumeister, Heiligenverehrung I, RAC XIV, 1988, 134; G. Mietke, Wunderttige Pilgerandenken, Reliquien und ihr Bildschmuck, bkz. M. Brandt-A. Effenberger (Hrsg.), Byzanz. Die Macht der Bilder (1998), 49; J. Witt, Reliquien und Wallfahrt, bkz. L. Wamser (Hrsg.), Die Welt von Byzanz-Europas stliches Erbe (2004), 185. rnein, sann zerinde ld hatan alnan paralar iin staurothek ad verilen kutular (M. Brandt-A. Effenberger (Hrsg.), Byzanz. Die Macht der Bilder (1998), 49 Abb. 38, 50-51 Abb. 39 a-c, 84 Abb. 66, 151 Abb. 150-151) ya da enkolpion (rlik kolyeleri) ad verilen menteelerle birbirine bal, iki paral kolye eklinde rlikerler yaplmtr (H.C. Evans-W. Wixom (Hrsg.),

127

Rliker eitlerinden biri tatan ya da mermerden yaplm dikdrtgen prizmal gvdeli, keleri akroterli kapaklaryla kk lahitlerdir3. zellikle Suriye, Anadolu ve Balkan kkenli olan lahit eklindeki rlikerlere kyasla daha az rnekle gnmze ulaan bir grup ise kapa dz olan rlikerlerdir. Her iki eitte de genellikle kapak gvdeye metal kenetlerle balanm, bylece rlikin alnmas ya da ona bir zarar gelmesi engellenmitir. Metal kenede ait delikler ve iine gmldkleri yuvalar genellikle kapak ve gvdenin dar yzlerinde yer almtr. Bazen de kapak, ya gvdenin st ksmndaki bir sra di zerine, ya da gvdenin st kenarndaki ynde dolaan yivle oluturulan srg sistemiyle gvdeye oturtulmutur. Rlikerler genellikle kiliselerde martir ve azizlerin ait olduklar yer olarak kabul edilen bema blmnde altarn altnda ya da kendilerine ayrlm zel odalarda korunmutur. Gerek lahit llerine ulamamakla birlikte, boyutlar 1.00 m.yi aan genellikle 5.-6. yzyla ya da 7. yzyla tarihlenen lahit formundaki rlikerler, bata Suriye olmak zere olas Kilikya ve sauryada kilise iinde kendileri iin ayrlm martyrion olarak adlandrlan bema yanndaki odalardan birinde
The Glory of Byzantium. Art and Culture of the Middle Byzantine Era A.D. 843-1261 (1997), 161-174 Kat. Nr. 108-109, 111-113, 116-125; 302-304 Kat. Nr. 205-206; 332 Kat. Nr. 226; J. Lafontaine-Dosogne (Hrsg.), Splendeur de Byzance. Muses royaux dArt et dHistoire Bruxelles (1982), 168-171 Kat. Nr. 11-14; A. Effenberger (Hrsg.), Byzantinische Kostbarkeiten aus Museen, Kirchenschtzen und Bibliotheken der DDR (1977), Taf. 27, 103-107; L. WamserG. Zahlhaas (Hrsg.), Rom und Byzanz. Archologische Kostbarkeiten aus Bayern (1998), 200-202 Kat. Nr. 290-295). Capsella/capsa ad verilen farkl form ve malzeme kullanlarak yaplm olan ziborium, pyksis adyla anlan kapakl kutularn yan sra (H. R. Hahnloser-L. Grodecki-N. Lieb-P. Moisy, Liturgische Gerte, Kreuze und Reliquiare der christlichen Kirchen (1972), 22. 45 Abb. 27 a-b, 28), ampulla denen kutsal svnn konulduu kk ieler de rliker olarak adlandrlmtr (Hahnloser-Grodecki-Lieb-Moisy 1972, a.g.e. 38 Abb. 2). 9. yzyldan balayarak lamba, aa, kitap gibi doada var olan ya da sk kullanlan objelerin formunda ya da rlikin ekline gre yaplan ba, parmak, el, ayak biiminde de rlikerler yaplmtr (Hahnloser-Grodecki-Lieb-Moisy 1972, a.g.e. 83 vd. Abb. 93-97). S. Eyice, Anadolu ve stanbulda Lahit Biiminde Rlik Mahfazalar, stanbul Arkeoloji Mzesi Yll 15/16, 1969, 97 vd.; H. Buschhausen, Die sptrmische Metallscrinia und frhchristlichen Reliquiare, I. Teil: Katalog (1971), 263 vd.; S. Eyice, Rlik Mahfazalar Hakknda Bir Kitap ve Bu Mnasebetle Anadoludan Baz Rlik Mahfazalar, STY VIII, 1979, 57 vd.

128

yer almtr4. Martyrionlarn iinde birden fazla rliker bulunabilmitir. Normal lahitler gibi uzun, ancak onlara kyasla daha ksa, daha dar ve yksek, bazalt ya da kiretandan yaplm genellikle sade olan bu rlikerlerde, bezeme programnda silmeler, halar, hayvan ve stilize yapraklar yer almtr. Rlikerlerin dikkati eken zellikleri at formundaki kapaklarnda bulunan deliktir. Benzer bir dier delik, gvdenin genelde n, bazen de yan yznde bulunur. Kapaktaki delikten rlikerin iine aktlan sv, rlike temas ederek, gvde n yzndeki delikten kutsallam olarak alnp pimi topraktan ya da metalden kk ielere konarak isteyenlere, hac kiliselerinde ise haclara verilmitir. Daha kk boyutlardaki oval, lahit formlu ya da dz kapakl rlikerler bema alannda altarn iine, mensa ad verilen tablann altna ya da altar tabanndaki yzeysel ya da yuvarlak veya elips eklindeki derin yuvaya (lokulus) yerletirilmitir. nsanlk iin kurban olan sann yeri nasl ki altarn zeri ise, inanc uruna ldrlen martirlerin yeri de yine kurban edilmi olmalarndan dolay altarn alt olarak gsterilmitir5. Altar altnda in situ olarak bulunan lahit biimli rlikerler genellikle 20-25 cm. llerinde, kapaklarnda bazen gvdeye aktlan sv iin bir delik ya da tutama veya el, dudak dedirmek amal bir ukur bulunan, gvde alt ve st blm silmelerle hareketlendirilmi genellikle 5.-6. yzyla, bazlar ise 7. yzyla tarihlendirilen eserlerdir6. Rlikerlerin yerletirildikleri bir baka yer duvar yzeyindeki nilerdir. Ni iinde rliker ya da rlik ieren benzer kutularn varl 4. yzyldan
4 G. Descoeudres, Die Pastophorien im syro-byzantinischen Osten (1983), 5. 16. 22 vd. Antakya merkezli blgede gney, Apameiada ise kuzey yan oda martyrion olarak kullanlmtr; J. Lassus, Sanctuaries chrtiens de Syrie (1947), 162 vd.; J. Lassus, Syrien, bkz. B. Brenk (Hrsg.), Sptantike und frhes Christentum (1977), 215; B. Schellewald, Zur Typologie, Entwicklung und Funktion von Oberrumen in Syrien, Armenien und Byzanz, JbAC 27/28, 1984/85, 173. 175 vd.; H.C. Butler, Early Churches in Syria 4th-7th Centuries (1929), 49 vd.; Wamser-Zahlhaas 1998, a.g.e. 24.; A. Aydn, Emirzeli: Eine hellenistische bis sptantike Siedlung im Rauhen Kilikien (1999), 136 vd. A. Grabar, Martyrium I, Architecture (1946), 105 vd.; F. W. Deichmann, Ravenna. Geschichte und Monumente (1969), 75; Buschhausen 1971, a.g.e. 10; A. Angenendt, Der Kult der Reliquien, bkz. A. Legner (Hrsg.), Reliquien, Verehrung und Verklrung (1989), 10 vd. Eyice 1969, a.g.m. 106; Buschhausen 1971, a.g.e. 228, 295, 300.

129

balayarak tespit edilmektedir. Scrinium (Lat.) ad verilen nceleri mektup ve nemli evraklarn iine konduu silindirik kutular7 ile daha sonra len kiilerin kiisel eyalarnn, zellikle de kadnlarn ss eyalarnn konulduu, mezarda lnn ba ksmnn stndeki nie yerletirilen, yzlerine bronz levhacklar aklm ahap kutular, Hristiyanlkta yerini yine lnn genellikle dou duvarna ynlendirilmi ba ksm stndeki nie yerletirilen, ancak iinde martir ya da azize ait rlikin bulunduu scriniumlara, yani rlikerlere brakmtr (izim: 1). Bu niler genelde mezar yaplarnda grlr, ancak bu almada deerlendirdiimiz stanbuldaki dz kapakl rliker (Rl. 7) kilisenin altnda bulunan tonozlu koridorun kuzey duvarnn dndaki nite yer almtr8. Kahramanmara, Malatya ve Taucu Amfora Mzesinde 2005 ylnda yaptmz almalarda iki tam (Rl. 2 ve 5), bir gvde (Rl. 4) ve bir kapaktan (Rl. 1) oluan drt adet lahit biiminde rliker ve bir adet dz kapakl (Rl. 3) rliker tespit edilmitir. Eserlerden Rl. 1. 4 ve 5 kiretandan, 2-3 ve 7 mermerden, 6 ise tatan yaplmtr. Rl. 1 beik at eklindeki bir kapaktr. Rl. 2 ve 5in gvdeleri dikdrtgen prizmal, kapaklar ise beik at formundadr. Dz kapakl olan Rl. 3 yine dikdrtgen prizmal, 6 ve 7 ise kareye yakn dikdrtgen prizmal gvdeye sahiptir. almamzn konusunu oluturan rlikerlerden Rl. 1, 2 ve 4 boyutlar asndan deerlendirildiinde Suriye blgesi rlikerleri gibi kilise iinde bir odada, Rl. 5 altar altnda, Rl. 7nin in situ olarak bir duvar iinde bulunmasndan yola karak Rl. 3 ve 6nn da benzer niler iinde ya da altar altnda yer alm olabilecei dnlr. Rl. 3, 6 ve 7 gibi dz kapakl rliker says olduka azdr9. Bunlar genellikle srgl rneklerdir10.
H. Brunner-K. Flessel-F. Hiller (Hrsg.), Scrinium, Lexikon alte Kulturen, 3, 1993, 363. Buschhausen 1971, a.g.e. 15 vd., Abb. 1-5; F. Dirimtekin, Etyemezde Bulunan Bir St. Vierge Freskosu, TrkAD VIII-2, 1958, 1959, 39-41, Lev. XXXVIII, 3; F. Dirimtekin, Dcouverte dune fresque de la Vierge a Istanbul, CArch 10, 1959, 307, Fig. 5-6. 9 Buschhausen 1971, a.g.e. C15. 26. CTaf. 13. 15; Witt 2004, a.g.m. 187 Nr. 248; WamserZahlhaas 1998, a.g.e. 25 Nr. 11. 10 Sadece Rl. 6 ve 7 oturmaldr. 7 8

130

kinci derece rlik elde etmek amacyla rlikerin iine svnn aktlmas ve alnmas iin gerekli olan delik Rl. 1, 3 ve 5te kapakta, 4te ise gvde de yer almtr. Rl. 5in dikkati eken bir zellii gvde iindeki alann iki eit paraya blnm olmasdr. Bu iki blm arasndaki balant ise bir kanal araclyla salanmtr. Benzer bir i blnme, Silifke Mzesindeki rlikerlerden birinde de grlr11. Rl. 2nin gvdesinde alt ve stte bir sra silme yer alr. Bu ekilde rliker gvdesinin silmelerle hareketlendirildii benzer rnekler stanbul Arkeoloji Mzesindeki bir grup rliker ile Efes Mzesindeki rlikerdir12. sann zaferini simgeleyen, byl bir gce sahip olduuna inanlan ha, Paulusun yazd mektuplarda13, ayn zamanda Adem araclyla tm insanla geen gnahtan kurtuluu, Tanrnn hikmetini, adaletini ve gcn ifade eder. Bu nedenle ha, sann retisini benimsedii iin ldrlm olan martirlere ait rlikleri iinde barndran rlikerler zerinde sk kullanlan bir motif olarak karmza kar14. Rl. 1de uzun ve dar yzlerden birinde kabartma tekniinde yaplm birer ha bulunur. Dar yzdeki ha, n yzdekinden farkl olarak bir gen iine alnmtr. Rl. 2de ise kapakta uzun yzlerden birinde yine kabartma tekniinde madalyon iinde bir ha motine yer verilmitir. Rl. 3te gvdenin dar yzlerinden birinde d konturlar kazma tekniiyle elde edilmi bir ha, dierinde ise kabartma tekniinde ortada bir madalyon iinde alt sivri yaprakl iek moti ve iki yannda tavus kuu tasvir edilmitir.
11 Eyice 1979, a.g.m. 62 Res. 1. 12 Eyice 1969, a.g.m. 99 vd. Res. 2. 4-5. 9. 13. 17. 19-20-21. 23-24; Eyice 1979, a.g.m. 65 vd. Res. 13; Buschhausen 1971, a.g.e. C41. 43. 46. 49. 50. 55. 57. 60; S. Erdemgil, Katalog des Ephesos Museums (1989) 71. 13 Filiplilere Mektup Bap. 2,5-11; Korintoslulara Birinci Mektup Bap. 1, 12; Romallara Mektup Bap. 5, 12-18; Galatyallara Mektup Bap. 3,14; A. Schimmel, Dinler Tarihine Giri (1959) 127 vd. 14 Ha motinin kullanld rnekler iin bkz. E. Herzfeld-S. Guyer, Meriamlik und Korykos, MAMA II (1930), 186 vd. Abb. 202; Eyice 1969, a.g.m. 107 Res. 19; 106 vd. Res. 18; Eyice 1979, a.g.m. 62 vd. Res. 3-4; Buschhausen 1971, a.g.e. C39. 49; Wamser-Zahlhaas 1998, a.g.e. 24.

131

Erken Hristiyanlk-Bizans sanatnda antitetik olarak dzenlenmi hayvan grleri; levhalar, lahitler, mozaik ve duvar resimlerinde grlr15. Genellikle merkezde yer alan haa, sa monogramna ya da su dolu kaba ynelmi inanl insan sembolize eden koyun, geyik, gvercin ya da tavus kuu16 gibi cennete ait hayvan grleri, bu tr kompozisyonlarda kullanlmtr. Ancak antitetik dzendeki hayvan grl rliker says azdr. Bunlardan biri olan anlurfa Mzesindeki rliker gvdesinde sonradan kakma tekniinde eklendiini dndmz bir ha, kutsallaan svnn alnd n yzdeki deliin altnda yer almtr. Ayn delik, dier uzun yzde de vardr. Han bulunduu yzde aka grlen, ortadaki delie doru ynelmi iki da keisi tasviri burada olduka ypranm olarak gnmze ulamtr. Rliker gvdesinin dar yzlerinde ise birer dii kei yer almtr17. Keskinde bulunan, lahit olarak tantlmasyla birlikte ilevi belirlenemeyen bir blok zerinde de kabartma tekniinde ematik olarak byk bir kabn iki yannda simetrik olarak yerletirilmi tavus kuu grleri yer almtr18.
15 Levhalar iin bkz. T. Ulbert, Untersuchungen zu den byzantinischen Reliefplatten des 6. bis 8. Jahrhunderts, IstMitt 19/20, 1969/1970, 356 vd.; Deichmann 1969, a.g.e. 58 vd.; Lahitler iin bkz. J. Kollwitz-H. Herdejrgen, Die ravennatischen Sarkophage, ASR VIII 2 (1979), Kat. B 3.9.13.15.16.18.19.22.23.30.31.33; G. Koch, Frhchristliche Sarkophage (2000), Abb. 99101. 105-106; Mozaik ve fresk iin bkz. B. Brenk, Sptantike und frhes Christentum (1977), 135. 137. 220a. 379a. 383. 16 A. Aydn, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki Bir Kiliseye Ait Mimari Paralar, Belleten Cilt: LXVI Say 245, 2002, 49 vd. dn. 21. Tavus kuunun anavatannn Hindistan olduu kabul edilir. Hint mitolojisinde de Sava Tanrs Skandann simgesidir (M. Lurker, Wrterbuch der Symbolik (1985) 524). Etinin ge rmesi, Antik Dnemde tavus kuunun lmszlk simgesi olarak kabul edilmesine neden olmutur. Yunan dnyasnda Herann, Romallarda ise imparatorienin simgesidir. Hristiyanlk tavus kuunu cennet bahesine ait bir hayvan olarak kabul etmitir. Tavus kuu, cennette sa ile yaayacak ve cennetin nimetlerinden yararlanacak iyi ruhlar, insanlar simgeler (G. Schiller, Ikonographie der Kunst. Band 3, Die Auferstehung und Erhhung Christi (1971)177; H. Sachs-E. Badstbner-H. Neumann, Christliche Ikonographie in Stichworten (1973) 275; J. Kramer, Pfau, LCI 3, 1993, 409 vd.; E. Parman, Bizans Sanatnda Tavus Kuu konograsi, Sanat Tarihinde konograk Aratrmalar, G. nala Armaan (1993), 387 vd.). Tavus kuu ya tek bana ya da ift olarak bir ha, kantharos veya su kabnn iki yannda ya da asma dallar ve zm salkmlar ile mozaik, fresk tekniinde yaplan duvar resimleri, lahit ve levhalar zerinde tasvir edilmitir. 17 A. Aydn, Ein Reliquiar im Museum von anlurfa, IstMitt 52, 2002, 383 vd. 18 C. M. W. Cox-A. Cameron, Monuments from Dorylaeum and Nacoleia, MAMA V (1937), 55 Nr. 105 Pl. 34; J. Kollwitz, Ravenna zwischen Orient und Occident, Atti del VI. Congresso Interzanionale di Archeologia Cristiana (23-30 Settembre 1962), 1965, 394 Abb. 10; Koch 2000, a.g.e..130, 559, 562 vd.

132

Suriye merkezli iki rlikerde ise gvde zerindeki delikten kan kutsal svnn biriktirildii kurnaya ynelmi hayvanlardan Paris rneindeki tavus kuu grleridir19. Rl. 3, merkezde ha, sa monogram ya da su dolu kaba ynelmi antitetik dzendeki hayvan grl kompozisyonlardan, ortadaki madalyon iinde yer alan alt sivri yaprakl iek motiyle ayrlr. Bu motif daha ok Orta Bizans Dneminde (zellikle 10.-12.yzyl) baz levha, templon aritrav ve kap lentolarnda kullanlmtr20. Rl. 3n dier uzun yznde kazma tekniinde yaplm merkezdeki bir kaptan iki yana doru alan, kk kvrk dallarla zenginletirilmi uzun dallarn ularndan aaya sarkan, yanlardaki ular olduka sivri yapraklar ve ayn kaptan yukarya doru devam eden yine ular yapraklarla sonulanan dallar bulunur. znik Mzesinde sergilenen su mermerinden 5.-6. yzyla tarihlenen bir rliker gvdesinin dar yzlerinden birinde de silmeler dnda st kenarlarda mzrak ucu eklinde balayp eimli olarak aaya doru inen ve kk helezonlarla sonulanan kazma tekniinde yaplm benzer bezemeler yer alr21.
19 Der Louvre. gypten, Vorderer Orient, Klassische Antike (1991), 287; J. Fleischer-. Hjort-M.B. Rasmussen (Ed.), Byzantium. Late Antique and Byzantine Art in Scandinavian Collections (1996), 65 vd. Abb. 33. 20 Cox-Cameron 1937, a.g.e. Pl. 15 Nr. 7A; W. H. Buckler-W. M. Calder, Monuments and Documents from Phrygia and Caria, MAMA VI (1939), Pl. 49 Nr. 274; W. M. Calder, Monuments from Lycaonia, the Pisidio-Phrygian Borderland, Aphrodisias, MAMA VIII (1962), Nr. 191. 258; S. Eyice, Two Mosaic Pavements from Bithynia, DOP XVII, 1963, 373 vd. 3.5.9.; O. Feld, Die Kirchen von Myra und Umgebung, J. Borchhardt (Hrsg.), Myra. Eine lykische Metropole in antiker und byzantinischer Zeit, IstForch 30, 1975, 370 vd. Taf. 120 Nr. 32A (11. yzyl); 372 vd. Taf. 120 Nr. 35D-E; 374 Taf. 121 Nr. 40A (10.-11. yzyl); A. Grabar, Sculptures Byzantines du Moyen Age II (XIe-XIXe sicle) (1976), Pl. LIX,c Nr. 76c (11. yzyl); J-P. Sodini, Une iconostase Byzantine `a Xanthos, bkz. Actes du Colloque sur la Lycie Antique 1980, Pl. XXXIa-e, XXXIVa.c.e.; U. Peschlow, Materialien zur Kirche des H. Nikolaos in Myra im Mittelalter, IstMitt 40, 1990, 230 vd. 11. yzyla tarihli rnekler Taf. 43,6; 44,1-2. Kat. Nr. 57. 65. 66; E. Russo, Sculpture del complesso eufrasiano di Parenzo (1991), Kat. Nr. 126 Fig. 152 (8. yzyl); B. Levick-S. Mitchell-J. Potter-M. Waelkens, Monuments from the Upper Tembris Valley, Cotiaeum, Cadi, Synaus, Ancyra and Tiberiopolis, MAMA X (1993), Kat. Nr. 66 Pl. VII, 66.Y. tken, Forschungen im Nordwestlichen Kleinasien, IstMitt Beiheft 41, (1996), Taf. 8,3; 13,4; G. R. H. Wright, Beycesultan 1954: some Byzantine Remians, AnatSt XLVII, 1997, 184 vd. 189 Fig. 9 (9.-10. yzyl); E. Parman, Ortaada Bizans Dneminde Frigya (Phrygia) ve Blge Mzelerindeki Bizans Ta Eserleri (2002), 212 10.-11.yzyla tarihlenen rnekler Levha 5,3; 15, 10; 25, 22; 26, 22b; 27, 23a; 29, 25b; 49, 51; 60, 71; 86, 105, 88, 107; 89, 109; 94, 117-118; 95, 119; 98, 125; 139, 192. 21 Eyice 1969, a.g.m. 99, Res. 1; S. Eyice, znik, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi 1, 1, 1987, 80.

133

Rl. 1, 2 ve 3n dndaki Rl. 4, 5, 6 ve 7 gvde ya da kapakta bezemeye sahip olmayan sade rneklerdir. Bunlar iinde Rl. 4n uzun yzlerinden birinde ikinci kullanmna ait bir yazt yer almaktadr. Genel olarak 5.-6. yzyla tarihlendirilen rlikerler iinde 7. yzyla verilenler sayca azdr. Kesin tarihlendirmeyi salayacak verilerin olmay nedeniyle benzer rneklerden yola karak Rl. 3 dndaki eserleri 5.-6. yzyla tarihlemek mmkndr. Rl. 3n tarihlendirilmesi, zerindeki bezeme programnn benzerlerini ve bunlarn stil zelliklerini irdelemekle salanr. Genel olarak bakldnda ta, ldii, gm gibi malzemeler zerine gerek Hristiyan, gerekse pagan motier, 4. yzyln ikinci yars ile 5. yzyl banda genellikle zarif ve plastik etkili ilenmi, 5. yzyl iindeyse gl bir stilizasyona uramtr. 5. yzyl sonu ile 6. yzyl banda ise tekrar zarif, hareketli, keskin kvrmlara sahip giysileriyle plastik etkili grlerin yksek kabartma tekniinde yapld grlr22. 6. yzyl bandan ortasna kadar yksek kabartma yerini alak kabartmaya ve plastik etkili olmakla birlikte yz ifadesi ile vcut oluumu stilize edilmi grlere brakr. 6. yzyl ortasndan itibaren d konturlar vurgulu, genellikle hareketli grler nceye kyasla daha alak olan kabartma tekniiyle, adeta uyguland yzeyle ayn seviyede verilir, yzyln sonuna doru bu zelliklere stilize anlatm da eklenir23. Benzer rneklere baklarak Rl. 3 ssleme programnn alak kabartma oluu, grlerin hareketli ancak stilizasyona uram olmalar ve d konturlarnn vurgulanmasyla 6. yzyl ortalar ya da sonuna tarihlendirilebilir24.
22 K. Wessel, Studien zur strmischen Elfenbeinskulptur, Wissenschaftliche Zeitschrift der Universitt Greifswald II, 1952/53, 63 vd.; O. Mazal, Handbuch der Byzantinistik Geschichte. Religion. Sprache. Kunst (1997) 167, Deichmann 1969, a.g.e. 89 vd.; Ulbert 1969/1970, a.g.m. 340. 23 R..F. Hoddinot, Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia (1963), 180 vd. Abb. 100; Ulbert 1969/1970, a.g.m. 341 vd. Nr: 16 Taf. 67, 1. lk rnek olarak Philippi B Bazilikas levhalar verilir; P. H. F. Jakobs, Die frhchristlichen Ambone Griechenlands (1987) 161. Taf. 23 a; H. Tezcan, Topkap Saray ve evresinin Bizans Devri Arkeolojisi (1989) 131. Res. 136; A. Effenberger, Studien zu den Bildwerken der Frhchristlich-byzantinischen Sammlung III: Das Petrusrelief von Alaam, Staatliche Museen zu Berlin Forschungen und Berichte 27, 1989, 147 vd. 24 rnekler iin bkz. Ulbert 1969/1970, a.g.m. Nr: 19. 20. 22-23 Taf. 67, 3-4. Taf. 68, 1-2; W. H. Buckler-W. M. Calder-W. K. C. Guthrie, Monuments and Documents from Eastern Asia and Western Galatis, MAMA IV (1933), 35 Nr. 112 Pl. 30; Cox- Cameron 1937, a.g.e. 77 Nr: 166 Pl. 42; Buckler- Calder 1939, a.g.e. 119 Nr: 349 Pl. 61.

134

Rliker No Tr Tantm

: 1 (Resim: 1-2) : Rliker kapa : Gvdesi olmayan pembe renkte kiretandan kapak, mahya ortasndaki delikten itibaren iki eit para eklinde krlmtr. Kapan kelerindeki akroterlerden ikisi mevcuttur, dierleri alt kenarlarn baz blmlerinde olduu gibi krlmtr. Kapan n yznde stteki deliin hemen altnda, yani merkezde kabartma tekniinde yaplm bir ha bulunmaktadr. Benzer bir ha, dar yzlerden birinde de yer alr. n yzdekinden farkl olarak ha, bir gen iine alnmtr. Dier dar yzde ise bezeme unsuru yoktur. : 2 (Resim: 3-4) : Rliker : Olduka sade, bezemesiz olan mermer gvde, alt ve stte bir sra silmeye sahiptir. Gvdenin alt ksmnda yer yer krklar vardr. Akroterli kapan uzun yzlerinden birinde madalyon iinde bir ha motine yer verilmitir. : 3 (Resim: 5-6) : Rliker

Bulunduu Mze : Kahramanmara Mzesi25

Rliker No Tr Tantm

Bulunduu Mze : Kahramanmara Mzesi26

Rliker No Tr

Bulunduu Mze : Kahramanmara Mzesi27

25 Envanter No: 785; Buluntu Yeri: Belli deil. Mzeye satn alma yoluyla kazandrlmtr. l: E: 35 cm.; B: 67 cm.; Y: 30 cm. 26 Envanter No: 272 (Gvde), 273 (Kapak); Buluntu Yeri: Belli deil. Mzeye satn alma yoluyla kazandrlmtr. l: E: 22,5 cm. ; B: 44 cm. ;Y: 16 cm. (gvde) 15 cm. (kapak). 27 Envanter No: 3.2.75; Buluntu Yeri: Belli deil. Mzeye satn alma yoluyla kazandrlmtr. l: E: 16,5 cm. (gvde) 12 cm. (kapak); B: 24 cm. (gvde) 21 cm. (kapak); Y: 8,5 cm. (gvde) 2 cm. (kapak).

135

Tantm

: Mermerden yaplm rliker gvdesinin uzun yzlerinden birinde kabartma tekniinde, ortada bir madalyon iinde alt sivri yaprakl iek ve iki yannda tavus kuu, dier uzun yznde ise kazma tekniinde yaplm merkezdeki bir kaptan iki yana doru alan, kk kvrk dallarla zenginletirilmi uzun dallarn ularndan aaya sarkan, yanlardaki ular olduka sivri yapraklar ve ayn kaptan yukarya doru devam eden yine ular yapraklarla sonulanan dallar bulunur. Gvdenin dar yzlerinden birinde ise d konturlar kazma tekniiyle elde edilmi bir ha vardr. Rliker kapann ortasnda ise bir delik yer almaktadr. : 4 (Resim: 7-8) : Rliker gvdesi : Kiretandan rliker gvdesinin yzlerinde bezeme unsuru yoktur. Gvdenin dar yzlerinden birinde 16 cm. apnda (ite 8 cm.) bir delik bulunmaktadr. Delik olas bir kurnaya aittir. Gvdenin uzun yzlerinden birindeki Ermenice yazt, eserin ikinci kullanmna iaret eder.

Rliker No Tr Tantm

Bulunduu Mze : Malatya Mzesi28

Yazt:

28 Envanter No: Yok; Buluntu Yeri: Belli deil. l: E: 55 cm.; B: 1,02 cm.; Y: 55 cm.

136

Tercmesi: Erdi takdiri Allahn stedii kutsal ruhu Kabri Hripsimenin Ki eiydi Krikorun Himayesinde Aptrtridenin yi ilerle..(?) Allahn rahmetine kavutu Ermeni tarihiyle Binikiyzdoksandokuzda29 Rliker No Bulunduu Mze Tr Tantm : 5 (Resim: 9-10) : Taucu Amfora Mzesi30 : Rliker : Dtan olduka sade olan kiretandan rlikerin kapandaki delik, allm zere ortada deildir. Bunun nedeni rlikerin iine baklnca anlalmaktadr. Gvde iinde rlik iin kare eklinde iki ukur blm oluturulmutur. Bu blmler arasndaki balanty olduka dar bir kanal salamaktadr. Rlikerin kapandaki delikten ieriye aktlan sv, ncelikle deliin hemen altndaki ukura dolmakta hatta tamakta, taan sv kanal araclyla dier ukura da akmaktadr. : 6 (Resim: 11-12)

Rliker No

Bulunduu Mze : stanbul Arkeoloji Mzesi31

29 Yaztn orijinal yazm ve evirisini yapan Sayn S. Bilal ve A. Bilale, kendilerine ulamam salayan Sayn Do. Dr. C. Can ve F. Cana teekkr ederim. 30 Envanter No: 300; Buluntu Yeri: Belli deil. l: E: 10,5 cm.; B: 18 cm.; Y: 8,5 cm. (gvde) 6,5 cm. (kapak). 31 Envanter No: 75.60; Buluntu Yeri: Belli deil. Mzeye 1875 ylnda satn alma yoluyla kazandrlmtr. l: E: 15,7 cm.; B: 18 cm.; Y: 11,5 cm. (gvde) 1,5 cm. (kapak). Eyice 1979, a.g.m. 67 Res. 18-20.

137

Tr Tantm

: Rliker : Tatan olduka kaba yontulmu kareye yakn dikdrtgen biimindeki gvdenin iki uzun yznn birinde, yzn st kenarnda ayn seviyede iki, dierinde ise yzn st kenarnda ortada 0,5-2,7 cm. llerine sahip enine dikdrtgen bir yuva yer alr. Bunun dnda gvde olduka sadedir. Kapan alt, gvdeye oturmas iin dili yaplmtr. Ke ve kenarlarnda yer yer krklar vardr. Kapan stnde bir gen oluturan 1 cm. derinliinde biri kare, dier ikisi ayn seviyede yuvarlak formda yuvalar bulunur. Bunlar ierdeki rlikin alnmasn nlemek amacyla rlikerin iki yzde de kapatldn gsterir.

Rliker No Tr Tantm

:7 : Rliker : Siyah damarl mermerden kaba yonu ilenmi kareye yakn dikdrtgen rlikerin gvdesi ve kapa olduka sadedir. S. Eyice gvde yzlerinin kenarlarda 1 cm. kadar genilikteki eritle, bu eritten kalan alann ise tarak izleri belli olacak ekilde kaba ilenerek rustika tekniinde yontulan kesme talar hatrlattn ifade eder33. Kapak gvdedeki di sras zerine oturur.

Bulunduu Mze : stanbul Ayasofya Mzesi32

32 Austos 2000de mzeye gidilmi, eserin sadece envanter bilgilerini almamza izin verilmitir. Envanter No: 350 Buluntu Yeri: stanbul, Samatya yaknndaki Etyemezde, Etyemez Tekkesinin yanndaki hastane yapm srasnda bir Bizans kilisesi ya da apeli kalnts iinde bulunmutur. F. Dirimtekin, yapnn apsisi altnda bir kripta ve onunla balantl tonozlu bir koridordan bahseder. Rliker koridorun kuzey duvarnn dndaki bir ni iinde in situ olarak bulunmutur. l: E: 15 cm.; B: 19 cm.; Y: 12 cm. (gvde) 3,3 cm. (kapak). Dirimtekin 1959, a.g.m. Lev. XL, Res. 8; Dirimtekin 1959, a.g.m. 307, Fig. 5-6; Eyice 1969, a.g.m., 104-105, Res. 12; Buschhausen 1971, a.g.e., C62, 311, CTaf. 24. 33 Eyice 1969, a.g.m. 105.

138

izim 1: Klnde bulunan scriniumlu Hristiyan mezar (H. Buschhausen, Die sptrmische Metallscrinia und frhchristlichen Reliquiare, I. Teil: Katalog (1971), Abb. 1)

Resim 1: Kahramanmara Mzesindeki rliker kapa (Rl. 1)

Resim 2: Kahramanmara Mzesindeki rliker kapa (Rl. 1)

Resim 3: Kahramanmara Mzesindeki rliker (Rl. 2)

Resim 4: Kahramanmara Mzesindeki rliker (Rl. 2)

139

Resim 5: Kahramanmara Mzesindeki rliker (Rl. 3)

Resim 6: Kahramanmara Mzesindeki rliker (Rl. 3)

Resim 7: Malatya Mzesindeki rliker gvdesi (Rl. 4)

140

Resim 8: Malatya Mzesindeki rliker gvdesi (Rl. 4)

Resim 9: Taucu Amfora Mzesindeki rliker (Rl. 5)

141

Resim 10: Taucu Amfora Mzesindeki rliker (Rl. 5)

Resim 11: stanbul Arkeoloji Mzesindeki rliker (Rl. 6)

Resim 12: stanbul Arkeoloji Mzesindeki rliker (Rl. 6)

142

VAN, ARI VE IDIR LLER YZEY ARATIRMASI, 2005

Aynur ZFIRAT*
2005 yl aratrmalarmz Van Gl havzasnn kuzey ve dousunda gerekletirilmitir1. Van li, Muradiye, aldran, Merkez ve Edremit ileleri snrlar iinde yer alan otuzbir merkezde allmtr (Harita; izim: 1). Daha nceki aratrmalarmzn sonularyla paralel olarak incelediimiz merkezler Ge Kalkolitik adan Ge Demir ana dein uzanan bir sreci kapsar, ounluu Erken/Orta Demir ana aittir. altmz merkezlerin hemen hepsinde Orta Demir ana rastlanmtr. Ge Kalkolitik a ve Orta Tun ana2 ait bulgular ise son derece az saydadr. Ge Kalkolitik a Bu dneme ait malzemeye drt merkezde rastladk: Erek Glnn kuzeyinde ve dousundaki Aa Glalan (O71/6) ve Baklatepe (O71/3)3 ile aldran Ovasndaki aldran Kalesi (M72/2) ve avuba (M72/3). Daha
* 1 Do. Dr. Aynur ZFIRAT, Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Kampus 65080-Van/ TRKYE. aynurozrat@yahoo.com 2005 yl aratrmamzda Bakanlk temsilcisi olarak Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnden Ouz Akbabaz grev yapmtr. Dier ekip yeleri Prof. Dr. Veli Sevin, Prof. Dr. Necla Arslan Sevin, Ara. Gr. Hatice Kalkan (Yznc Yl niversitesi, Arkeoloji Blm, Ara. Gr., M. A., Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits doktorant), Ara. Gr. M. A. Nilgn Cokun (Yznc Yl niversitesi, Arkeoloji Blm) ve Ara. Gr. M. A. Davut Yiitpaa (Yznc Yl niversitesi, Arkeoloji Blm) ve Ara. Gr. M. A. Bilcan Eren (Yznc Yl niversitesi, Arkeoloji Blm)den olumutur. Aratrmamz iin verdii izin nedeniyle Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, salad destekler iin Yznc Yl niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Bakanlna, Trk Tarih Kurumuna ve ekip yelerine teekkr ederim. Orta Tun a yalnzca aldran Ovasndaki avuba (M72/3) ve Erek Glnn kuzeyindeki Beyazta (N 71/8)ta bulduumuz kahverengi-kiremit rengi mal grubuna giren birka parayla temsil edilir. Bu paralar Aras Boyallar zellikleri gsterirler, bu kltrde boyallarla birlikte ayn mal zelliklerine sahip sadece boya bezemesiz olularyla ayrlan kahverengi-kiremit rengi mal ayn oranda kullanlmtr . lk kez Ch. Burney tarafndan belirlenmi olan Baklatepe bu aratrmann yaynlarnda eski ad olana Hino olarak geer. Burney 1958: 178-187, harita II 225; Russell 1980: 225te lk Tun a merkezi olarak belirtilmitir.

143

nceden incelediimiz Evditepede yeniden yaptmz almada bu dneme ait anak mlek bulunmutur. Bu merkezler blgeden bildiimiz bir ekilde uzun sreli yerleim izleri gsteren (Ge Kalkolitik a/lk Tun a-Ge Demir a) kayalk bir tepe zerinde yer alan kale tipi yerlemelerdir. Son derece az sayda anak mlek bulunmasna ramen bu merkezlerin kltr ve fonksiyon asndan farkl zellikler gstermedii dnlebilir. Topladmz anak mlekler aratrmamzda daha nce de rastladklarmz gibi blgenin gneyle ilikisini gsteren Amuq E-F chaff faced ware trndedir (Resim: 1)4. Elimizdeki paralar basit az kenarl derince anaklara aittir. Kahverengi hamurlu ve hamurunun renginde astarl, kaba kum ve bitki katkl, orta veya kt piirilmilerdir. El yapm bu paralarn yzeyinde bitki katk izleri youndur. lk Tun a lk Tun ana ait kaleler 2005 yl almalarmzn yeni sonularndan biridir. Aslnda blgede daha nce yaplan aratrmalardan yukarda da szn ettiimiz gibi erken dnemlerden Demir ana dein yerleilmi kale tr yerlemelerin varl belirlenmiti5. Bu rneklerde grnen mimari kalntlar Demir ana aittir, lk Tun ana ait mimari izlere rastlanmamt. Bu sene belirlediimiz iki kale ise lk Tun ana ait kalelerin varln kesinletirmitir. Bu son bulgular tm blgede byk apta ovalardaki hyklerden tandmz lk Tun a yerleim sisteminin da eteklerindeki kayalk tepelerin zerinde yer almasnn blgede bu dnem yerleim sistemini oluturduu konusundaki grlerimiz iin daha kesin sonulara gtrmtr. aldran Ovasnda aldran Kalesi (M72/2) ve avubanda (M72/3), Van Ovasnn kuzeydousundan balayarak Erek Glnn dou ve kuzey sahilleri boyunca uzanan hatta Kratl (O70/8), Baklatepe (O71/3), Akta (O71/4), Kilisetepe (O71/2)6 ve ehirtepede (O71/5) lk Tun ana ait
4 5 6 Marro ve zfrat 2005: 322-326; zfrat ve Marro baskda. Marro ve zfrat 2005: 328 zfrat ve Marro baskda; Sevin 2004a: 182-185. lk kez Ch. Burney tarafndan belirlenmi olan Kilisetepe bu aratrmann yaynlarnda eski ad olan Keanis olarak geer. Burney 1958: 178-187, harita II 2254; Russell 1980: 224de lk Tun a merkezi olarak belirtilmitir.

144

malzeme topladk. Hepsi yksek bir kayalk tepe zerinde yer alan ve kale grnml bu yerleimler iinde Akta ve ehirtepede yalnzca lk Tun anda yerleilmitir. Her iki kale de dikdrtgen planldr, duvarlar yar ilenmi iri talardan yaplmtr. Akta Kalesi 76.50x31 m. boyutlarndadr ve 2.40 m. kalnlnda duvarlara sahiptir (Resim: 2). ehirtepe Kalesi ise 41x58 m. boyutlarndadr, duvar kalnl 3.30 m.dir. Bu merkezlerden topladmz lk Tun a anak mlei Dou Anadoludan ve bizim aratrmalarmzdan iyi bilinen Kura-Aras geleneindedir (Resim: 3). Kabaca iki mal grubuna ayrlr: Siyah ya da siyah-gri akl ve kahvekiremit akl mal. Siyah ya da siyah-gri akl anak mleklerin birounda az kenar farkl renktedir ve daha ak tonlardadr; genellikle krem, gri veya devety renklerinde ve akldr. Dier grubu kahverengi-kiremit hamurlu ve astarl, haf akl paralar oluturur. El yapm, kaba ya da orta kum katkl ve byk oranda kt piirilmilerdir. Her iki grup da biimsel olarak genellikle uzun boyunlu mlekler, kapal azl ve yuvarlak gvdeli mlekler ile az kenar ekik anaklardan oluur. Son Tun/Erken Demir a Son Tun/Erken Demir ana ait buluntularla blgede sklkla karlald gibi kayalk tepeler zerindeki kaleler ve eteklerindeki nekropollere de rastladk. Bu merkezler aldran Ovasndaki avuba (M72/3), Van Ovasnn kuzeydousundaki Siyahta (O70/5), Kratl (O70/8), Erek Glnn dou kysndaki Harabe Kale (O72/1), Abdullah emesi (O71/1) ve Baklatepe (O70/8)dir. Dou Anadolu yksek yaylasnda saylar gittike artan bu kale ve eteklerindeki byk nekropoller nfusun belli merkezlerde toplanmaya baladnn ve Urartu Krallnn ortaya kn hazrlayan etkenlerden biri olduu dnlen sosyal organizasyonun olumaya balamasnn birer gstergesi olarak dnlebilir. Kalelerde dzenli bir plan anlayna rastlanmaz, duvarlar yar ilenmi talardan yaplmtr. Harabe Kale bu dneme ait tek evreli bir yerleim olmas ve mimarisinin iyi korunmu oluuyla nemlidir (Resim: 4). Dikdrtgen planl

145

kale 115x24 m. boyutlarndadr. D duvarlarn kalnl 2 m.dir, ortasndan 4 m. kalnlnda bir duvarla ikiye blnmtr. Duvarlarda ykseklik baz yerlerde 1 m.ye kadar izlenebilmektedir. Nekropoller bu dneme zg ta rg oda mezarlardan oluur. Siyahta yerleimi ya da kalesi ve nekropol yalnzca bu dnemde kullanlm olmas ve youn kaak kazlarla alan ok saydaki mezar nedeniyle Erken Demir a iin en fazla bilgi edinebildiimiz bir dier merkezdir. Burada zerleri iri sal talaryla kapatlm oda mezarlarn bazlarnn boyutlar 2.65x1.00x1.00 m., 2.20x 0.92, 2.40x1.70x0.80 m.dir (Resim: 5). Van Gl havzasnda zellikle dou ksmda Erken Demir a anak mlei byk oranda pembe-devety malla temsil edilir. Form olarak keskin karnl ve yivli anaklarla, alak boyunlu, yuvarlak gvdeli kk mlekler ounluktadr (Resim: 6, 7). Pembe, kzl kiremit ve kahverengi hamurlu, hamurunun renginde astarl, genellikle orta kum katkl, aksz ya da haf akl ve ark yapmdr. ounlukla orta derecede frnlanm bu kaplarn yzeylerinde pime nedeniyle olumu alacal renkler bu mal grubunun zelliidir. Frnlama sonucunda siyah bir grnm elde edilmi kaplar da bu mal grubu iinde yer alr. anaklar kapal azl kresel gvdeliler ve keskin karnllar ile ak azl basit ve ekik az kenarllar olarak ikiye ayrlr, ounlukla yivler ve aralarndaki kazma tekniinde yaplm entik dizileri ve dalgal hatlarla bezenmilerdir. Boyunlu ve yuvarlak gvdeli mlekler ayn ekilde yivler ve entik dizileriyle bezelidir, az kenarnn iinde ya da dndaki yivler bu dnem mlekleri iin tipiktir. Bu mal grubunun iinde yer alan iki para Erken Demir anda ok fazla rastlamadmz ve Nahvan Erken Demir anda yaygn olarak kullanlan trde kiremit renginde boya ile yaplm bezemeye sahiptir (Resim 7: 8-9)7. Pembe-devety rengi mal grubunun iinde nc grubu, anaklarda kaplarn iine ve dta karn ksmna kadar, mleklerde ise az kenarnn ii ve dta yine karn ksmna kadar kiremit rengi astar uygulanm rnekler oluturur. Aksz olan bu paralarda astar transparan bir grnme sahiptir ve frayla srlm gibi dzensiz izler gsterir. Bu paralar Erken Demir ann ikinci ve son evresine ait olmaldr.
7 Aliev 1977: 113-124: Bu trde boyallar Yoncatepede de bulunmutur, bkz. Belli ve Konyar 2003: 65-76.

146

Van Gl havzasnda Erken Demir ann ikinci aamasn ve Orta Demir ana geii temsil etmi olan kiremit rengi astarl mal grubu aratrmamzda ok sayda bulunmutur8. Bu paralar genellikle kahve-kiremit rengi hamurlu, ince ve orta kum katkl, orta piirilmi, akl ve ark yapmdr. Urartu Dnemindekilerle benzer olmamakla birlikte teknik ve grnm olarak daha farkl kaln bir koyu kiremit rengi astara sahiptir. Havzann kuzeyindeki aldran Ovasnda yer alan avuba yerleimi ya da kalesinin yer ald kayalk tepenin eteindeki nekropol, alak kurganlardan olumutur (Resim: 8). Birou kaak kazyla tahrip edilmi mezarlarn biimleri ve ele geirilen malzemeye gre bu yrenin, anak mlek ve mezar gelenei olarak Van Gl havasndan ok Tendrek Dann izdii kltr snrnn kuzeyinde yer alan Ar-Idr havzasnn etkisinde olduu aktr. Her iki yre arasndaki geit noktasnda yer almas bu etkiyi aklayabilir. anak mlekler Ar-Idr blgesindekiler gibi Son Tun/Erken Demir anda Gney Kafkasyaya yaylm bulunan gri-siyah akl maldan yaplmtr. Daha az sayda kahve-kiremit rengi hamurlu ve hamurunun renginde astarllar ile Van Gl havzas Erken Demir ao kiremit astarl mal vardr. Orta Demir a Orta Demir ana ait buluntulara hemen hemen incelediimiz tm merkezlerde rastladk: Yukar Elmalk (P70/1), Siyahta (O70/5), Tasmal (N70/8), Baklatepe (O71/3) Abdullah emesi (O71/1) Kilisetepe (O71/2), Bykdz (O69/3), Cargavattepe (O72/2), Bienek (O72/3), Beyazta (N 71/8), Muradiye Kalesi (N72/1), avuba (M72/3) ve aldran Kalesi (M72/2). Daha nce Ch. Burney9 tarafndan incelenmi olan Yukar Elmalk Kalesi dnda bu dnem iin dzenli bir mimariye rastlayamadk. Yukar Elmalk Kalesi Urartu mimarisinden tandk ekilde kabaca dikdrtgen planl ve bastiyonludur. Orta byklkteki ilenmi talardan yaplm dzgn duvarlar baz yerlerde
8 9 Sevin 2004b. Burney ve Lawson 1960: 177-178; Russell: No 202. Yukar Elmalk Kalesi bu yaynlarda eski ad olan Zivistan eklinde geer.

147

1.5 m.ye kadar izlenebilir. Yine daha nce Ch. Burney10 tarafndan allm bulunan Muradiye ve aldran kaleleri (Resim: 8) bu dnem iin nemli grnr, ancak ilkindeki byk Ortaa kalesi, ikincisinde de son derece youn olan modern tahribat nedeniyle kalntlar yok olmutur. Baklatepedeki kale duvarlarnn ise burada Ge Demir a anak mleinin de bulunmu olmas nedeniyle tarihlenmesi sorunludur. Belirgin olan bu dnemde ncesinin aksine her tr arazinin kullanlm olmas ve dzenli bir planlamay gsteren yerleim sisteminin varldr. Urartu Krall nedeniyle blgede bu dnemde var olan merkez otorite varln gsterir. Topladmz Orta Demir anda anak mlei klasik Urartu krmz akl malnn (Resim 10: 1-6) dnda kahve-kiremit rengi maldan (Resim 10: 7-12) yaplmtr. Byk oranda kahve-kiremit hamurlu ve hamurunun renginde astarl ve akldrlar. Genellikle orta kum katkl ve orta piirilmilerdir. anaklar kabaca yuvarlak gvdeliler ve keskin karnllar olmak zere ikiye ayrlabilir. Az kenarlar genellikle da ak ve kalnlatrlmtr. Keskin karnl anaklar ounlukla dik ve basit az kenarllar ile daha ak azl ve az kenarlar da doru ekik ya da kalnlatrlm olarak ayrlr. mleklerde alak boyunlu ve yuvarlak gvdeliler ile yksek boyunlu ve oval gvdeli tipler ounluktadr. Daha az sayda olan Urartu Dnemine ait krmz akl mallar Urartu merkezleri iinde sklkla rastlanan mal ve formlarn tekrardr. Ge Demir a Ge Demir ana ait yerleimlere blgede aratrma yaptmz dier yrelere gre daha sk rastladk. 2004 yl sonularmzla paralel olarak Van Glnn dou sahilinin bu dnemde youn bir yerleime sahne olduu belirgindir. Ge Demir a izleri hem dzlk alanlardaki yerleimlerde hem de kalelerde bulunmutur: Baklatepe (O71/3) Abdullah emesi (O71/1), Kilisetepe (O71/2), Cargavattepe (O72/2), Aa Glalan (O71/6), avuba (M72/3) aldran Kalesi (M72/2). eitli dnemlerde de yerleim grm bu merkezlerin yan sra tek dnemlik yerleimler olan Saraydaki Yeilal
10 Burney ve Lawson 1960: 183-185; Russell: No 211, 219.

148

II kalesi, Van Glnn dou sahilindeki afak Bulaklar (O69/5), Koltuklar (O69/4), Sazlkyan (O70/6) ve Sivritepe (O70/7) bu dnem iin nemli grnr. Son iki merkez, bir tepe zerindeki dz yerleimlerdir, herhangi bir mimari kalnt grnmemektedir. Yeilal II kalesi kabaca dikdrtgen planldr (Resim 11)11. Kalenin uzunluu 187.50 m., kuzeydouda 80 m., gneybat da 60 m. geniliinde, duvar kalnl 2 m.dir. Baz alanlarda duvar ykseklii 1.70 cm.ye kadar korunmutur. Duvarlar yar ilenmi iri talardan yaplmtr. afak Bulaklar ise zel bir durum gsterir (Resim 12). Van Glne bakan tepenin zerindeki bu alanda 3-4 m. yksekliindeki kk yma talarn zerinde ilenmemi iri talardan bir platform yaplmtr. 19 m. apnda tek bir ta srasyla evrili bu platform 7x7 m. boyutlarndaki tek bir ta sras ve bunun iindeki 5.30x5.30 m. boyutunda ve 2.50 m. kalnlnda duvarlar olan kare bir mekndan oluur. Platformun 40 m. batsndaki 2 m. apndaki bir alanda grlen siyahlklar, kller ve topran krmzlamas bir ocan varlna iaret eder. Buras olaslkla din trenler iin kullanlm bir kutsal aland. Bu alann altndaki yamalarda ise bu alanla ilikili grnen Koltuklar mevkiinde geni bir yerleime ait kalntlar ve bazlar kaak kazyla alm pithos gm ieren mezarlar vardr. Ge Demir a anak mlei Dou Anadolu ve ran Azerbaycan merkezlerinde bulunanlarla yakn benzerlik gsterir12. ki mal grubuyla temsil edilir (Resim 13). Pembe, kahve ve kiremit rengi hamurlu ve astarllar (Resim 13: 5, 7-9; 18, 20-21) ve krem, pembe ve devety renkli, krem astarl ve boya bezemeliler (Resim 13: 1-4; 10-19). Her iki grup farkl astar rengi ve boya bezeme dnda ok farkl mal zelliklerine sahip olmamakla birlikte krem astarl ve boyallarn ok daha zenli ve kaliteli yapld aktr. ounlukla ince ve orta kum katkl, orta piirilmilerdir. Hepsi akl ve ark yapmdr. Balca biime ayrlabilirler: Tulip bowl ya da triangle ware denen anak ve kseler; dik ya da hafe ak azl anaklar, bu paralar dz az kenarldr ve az
11 Bu kalenin hemen yanndaki Urartu kutsal alan ve kalesi iin bkz. Sevin ve Belli 1976-1977. 12 Kroll 2000; Marro ve zfrat 2005: 333; zfrat ve Marro baskda; Sevin 1998; 2002.

149

kenarlarnn altnda keskinlik vardr; boyunlu mlekler. Triangle ware tr anaklarda genellikle kaplarn i yzeyleri kahve ya da kiremit renginde tek ya da siyah-kiremit, siyah-kahverengi, kiremit-kahverengi olmak zere iki renkte boya ile bezenmitir. kinci grup anaklardaki siyah ya da kiremit rengi boya bezeme dz az kenarnn zerindeki bantlardr, bu trde bezeme mleklerin az kenarnda da vardr. Gvde paralar daha ok kk mleklere aittir, bunlar tek ya da ift renkte boya ile daha hareketli bezenmitir. Sonu 2005 yl almamz genel anlamda daha nceki aratrmalarmzn sonularn desteklemekle birlikte Van Gl havzasnn dou kysnn, bat kylar ve Ar-Idr blgesinin aksine Ge Kalkolitik, lk Tun a ve Ge Demir anda ok daha youn bir yerlemeye sahip olduu sylenebilir. Orta Tun a iin bulgularn yok denecek kadar azlnn nedenleri henz ok belirgin deildir. Bu durumun Orta Tun anda yaamn daha ok yksek alanlara kayd grne uygun grnd sylenebilir. Erken ve Orta Demir anda ise tm blgede olduu gibi yerleim says son derece younlamtr. zellikle Urartu Krall (Orta Demir a)na ilikin bulgular incelediimiz tm merkezlerde bulunmutur. Ge Demir anda ise Van Glnn dou kylarnn youn bir yerleime sahne olduu aktr. Bibliyografya Aliev, V. G., 1977: Azerbaycanda Tun Devrinin Boyal Gaplar Medeniyeti, Baku: Akademiya Nauk Azerbaidjanskoi SSR. Burney, Ch. A., 1958: Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze, Anatolian Studies VIII: 157-209. Burney, Ch. A., ve G. R. J. Lawson 1960: Measured Plan of Urartian Fortresses, Anatolian Studies X: 177-196. Kroll, S., 2000: Nordwest-Iran in achaimenidischer Zeit. Zur Verbreitung der Classic Triangle Ware, Otar Lordkipanidze zum siebzigsten

150

Geburtstag: Iberien (Knigreich Kartli) und seine Nachbarn in achaimenidischer und nachachaimenidischer Zeit, Acten des internationalen Symposiums in Tbilisi, Georgien, vom 28.9.3.10.1997, Archologische Mitteilungen aus ran und Turan 32: 131138. Marro, C. ve A. zfrat 2005, Pre-classical Survey in Eastern Turkey. Third Preliminary Report: Doubayazt and the Eastern shore of Lake Van, Anatolia Antiqua XIII: 319-356. zfrat, A. ve C. Marro, Baskda: 2004 Yl Van, Ar ve Idr lleri Yzey Aratrmas, Trk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi. Sevin, V., 1998: Van/Karagndz Kazlarnn Inda Dou Anadolu Ge Demir a anak mlei, eds. G. Arsebk, M. J. Mellink ve W. Schirmer, Karatepedeki Ik, Halet ambele Sunulan Yazlar, stanbul: 715-726. Sevin, V., 2002: Late Iron Age Pottery of the Van Region Eastern Anatolia: In the Light of the Karagndz Excavations, eds. R. Aslan et alii, Festschrift fr Manfred Korfmann Mauerschau I, RemshaldenGrunbach: 475-482. Sevin, V., 2004a: Pastoral Tribes and Early Settlements of the Van Region, Eastern Anatolia, ed. A. Sagona, A View from the Highlands: Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, Ancient Near East Studies Supplement 12, Herent, Peeters: 179-203. Sevin, V., 2004b: Son Tun/Erken Demir a Van Blgesi Kronolojisi: Kkeni Aranan Bir Devlet-Urartu, Belleten LXVIII/252: 355-400. Sevin, V., ve O. Belli 1976-1977: Yeilal Kutsal Alan ve Kalesi, Anadolu Aratrmalar IV-V, 367-411.

151

Merkez Kodu M72/1 M72/2 M72/3 N72/1 P73/1 N 71/8 O71/6 O71/5 O72/3 O72/1 O72/2 N 69/4 O69/5 O69/4 O69/3 O69/2 O69/1 O71/2 O71/1 O71/4 O71/3 N70/8 O70/5 O70/6 O70/7 O70/8 P70/1

Ad Demircik aldran Kalesi avuba Muradiye Kalesi Yeilal II Beyazta Aa Glalan ehirtepe Bienek Harabe Kale Cargavat Tepe Gotur Bulak afak Bulaklar Koltuklar Bykdz Denikler Harabe Kilisesi Kilisetepe Abdullah emesi Akta Baklatepe Tasmal Siyahta Sazlkyan Sivritepe Kratl Yukar Elmalk

Ky Merkez Merkez Sellik Merkez Yeilal Yukar Glalan Aa Glalan Aa Glalan Yatk Srt Yatksrt Yatk Srt zyurt Aart Aart Aart Aart Aart Kaymakl Erek Akta Baklatepe Yaylyaka At Kalecik Kalecik Kratl Elmalk

le aldran aldran aldran Muradiye Saray Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez

l Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van

izim 1: 2005 ylnda allan merkezler

152

Harita : Van Gl Havzas merkezleri

153

Resim 1: Ge Kalkolitik a anaklar (aldran, Evditepe)

Resim 2: Akta Kalesi

154

Resim 3: lk Tun a anak mlei (Akta: 3-8, 11; Baklatepe: 4, 12, 17, 19; Kilisetepe: 2, 9, 13, 16; ehirtepe: 10, 14-15, 18)

155

Resim 4: Harabekale

Resim 5: Siyahta Nekropol

156

Resim 6: Erken Demir a anaklar (Siyahta)

157

Resim 7: Erken Demir a mlekleri (Siyahta)

158

Resim 8: avuba Nekropol

Resim 9: aldran Kalesi

159

Resim 10: Orta Demir a anak mlei (Urartu krmz akl mal: 1-6; Kahvekiremit mal: 7-12)

160

Resim 11: Yeilal II Kalesi

Resim 12: aban Bulaklar

161

Resim 13: Ge Demir a anak mlei (Sazlkyan: 1-7, 9-21; Sivritepe: 8 )

162

2005 YILI ERZNCAN, ERZURUM, KARS VE IDIR LLER YZEY ARATIRMALARI

Alpaslan CEYLAN*
Kltr ve Turizm Bakanlnn B.16.0.AMG.0.10.00.02./713.1.151315 say ve 12 Ekim 2005 tarihli izinleri ile 21-31 Ekim 2004 tarihleri arasnda Erzurum li Tortum, Uzundere, spir ve Hns, Idr li Merkez, Kars li Merkez ve Kazman ve Erzincan li Tercan ilelerinde yrtlmtr. Bakanlm altnda yrtlen almalara, Yrd. Do. Dr. Akn Bingl, Ara. Gr Yasin Topalolu, yksek lisans rencisi Oktay zgl, Yavuz Gnat katlmtr. Bakanlk temsilcilii grevini Erzurum Mzesi arkeologlarndan F. Gler Barn yrtmtr. zverili almalarndan dolay meslektalarma teekkr ederim. Yzey aratrmalarna katk salayan Atatrk niversitesi Aratrma Fonuna1 desteklerini bizlerden esirgemeyen Idr Meslek Yksekokulu retim grevlilerinden Aslantrk Akyldza, Sanat Tarihisi Uzman Hasan Buyruka ve Corafyac Ouz imeke, Kazmandan Sait Kke, Karstan Yavuz Yldrm ztrkkana Erzurum Mzesinden Davut Kayaya, teekkr etmeyi bir bor bilirim2. 1998 ylndan itibaren Erzincan, Kars ve Idr illerinde yrttmz almalar sonucunda nemli tarih ve arkeolojik verilere ulam bulunmaktayz. Bu erevede 2005 yl almalarmz da ok verimli tamamlanm ve blgenin tarih ve arkeolojisini aydnlatma asndan nemli sonular ortaya koymutur.
* Do. Dr. Alpaslan CEYLAN, Atatrk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Eskia Tarihi Anabilim Dal retim yesi, Erzurum/TRKYE +90 442 231 36 38 ceylanerzurum@ hotmail.com Proje No: 1998/71 Yzey aratrmalar srasnda gsterdikleri anlay ve saladklar katklardan dolay Atatrk niversitesi Rektr Prof. Dr. Yaar Stbeyaza, Fen-Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. mit Demire, Tarih Blm Bakan Prof. Dr. Selami Kla, teekkr ederim.

1 2

163

Erzincan Blgesinde Belirlenen Yerlemeler 2005 ylnda Erzincan blgesindeki almalarmz Tercan lesinde younlamtr. Yaylack Kalealt Yerlemesi Yerleme Tercann dousunda yer alan Yaylack Kynn hemen gneyinden geen Karasunun kenarnda yer almaktadr. Yerleme Yaylack Kalesinin 950 m. dousundadr ve 1563 m. yksekliktedir. Genel olarak yakn dnem mimari kalntlarna rastlanmaktadr. Yerlemenin muhtemel bir eski ky yerlemesinin kalnts olduunu dnmekteyiz. Yerlemede yaptmz incelemede Ortaa ve Demir a keramiklerine youn bir ekilde rastlanmtr. Yerlemenin byk bir ksm gnmzde tarla olarak kullanlmaktadr. Yerlemede gemii 50-100 yl arasnda deien birka mezar bulunmaktadr. Yaylack Kalesi Kale Tercann dousunda yer alan Yaylack Kynn 500 m. gneyinde bulunmaktadr. Ykseklii 1649 m. olan kale kayalk bir tepe zerinde kurulmutur. Kale blgeye hkim bir konumda modern Erzurum-Erzincan karayolunu kontrol altnda tutmaktadr. Surlar ana kayaya oyulmu bir ekilde kiklopik teknikte, kabaca yontulmu 60-70 cm.lik talarla ina edilmitir. Gnmzde 2-3 sralk ta dizisiyle ortalama 1-1.5 m.lik ksm ayaktadr. Kalenin girii daha yayvan olan gney blmdedir. Kalenin ayakta kalan sur duvarlar da eimi az olan bu blmdedir. Kalede yaplan incelemelerimizde lk Tun a, Demir a ve Ortaa keramik verilerine rastlanlmtr. Kalecik Kalesi Kale Tercann Yaylack Kynn 500 m. kuzeybatsnda yer almaktadr. 1599 m. ykseklikte kayalk bir tepe zerinde yer alan kalenin kye bakan gney tarafnda herhangi bir mimari kalntya rastlanmazken tepenin

164

kuzeyinde ve batsnda erken dnem mimari kalntlar bulunmaktadr. Sur yataklar ana kayaya oyularak oluturulmutur. Kalenin gney ve kuzeyi sarp olup kuzeyinden gelip dousunu dolaarak Karasuya balanan Yaylack Deresi gemektedir. Kalenin hemen gneyinden dou-bat ynnde ErzurumErzincan karayolu gemektedir. Kale, Yaylack Kalesi ve Yaylack yerlemesini grecek konumdadr. Keramik verileri ynnden olduka zengin olan kalede lk Tun a (Karaz) ve Demir a keramii tespit edilmitir. Karaz kltrnn batya doru yaylmnda yeni bir merkez olmas nedeni ile de kale byk bir nem tamaktadr. pnar Kalesi Kale; Tercan lesinin gneybatsnda yer alan pnar Kynn 550 m. gneybatsnda 1611 m. yksekliktedir. Kalenin gney kesimini sradalar, batsn ise Frat (Karasu) Nehri evrelemektedir. pnar Kynden 80 m. yksekte yer alan kayalk bir tepe zerine kuzey-gney dorultulu yaplan kale genel zellikleri ile Demir a kalesidir. Kalede, blgedeki rneine Erzincan, ayrl lesinin 8 km. kuzeydousunda yer alan Sratalar Kalesinde grlen3 ana kayaya oyularak yaplm bir su kanal ve sarn bulunmaktadr. Ayrca kalenin kuzey ve kuzeybatsnda yer alan ana kayaya oyularak oluturulmu girintiler bulunmaktadr. Kalede suya inen bir su tnelinin de girii tespit edilmi ancak su tnelinin tamam gnmzde dolmutur. Keramik verileri deerlendirdiimizde kalede arlkl olarak Orta Demira (Urartu) etkisinin grld anlalmaktadr. Karacaren Yerlemesi Tercan lesinin 7.5 km. kuzeyinde yer alan Karacaren Kynn 3.5 km. gneyinde bulunan yerleme 1798 m. yksekliktedir. Tercan Barajn
3 A. Ceylan, 2000 Yl Erzincan ve Erzurum Yzey Aratrmalar 19. Aratrma Sonular Toplants 2, 2002, 165-178; A. Ceylan, The Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron Age, V. Anatolian Iron Ages Symposium, Van/Trkiye, 6-10 August 2001, Anatolian Iron Age5, London, 2005, 21-26.

165

grebilen evreye hkim bir konumda bulunmaktadr. Yerleme zamanla tarla olarak kullanlmaya balanmtr. Tarlann srlmesi sonucunda paralanm keramikler yzeye kmtr. Keramik verisi zengin olan yerleme Ortaa zellii tamaktadr. Yerlemenin 3 km. gneyinde herhangi bir zellik tamayan 150-200 yllk eski bir mezarlk tespit edilmitir. Krolu-Bekaya Kalesi Bekaya Kynn 200 m. batsnda olan 1748 m. ykseklikteki sarp kayalk dizisinin zerinde yer almaktadr. Kye ismini veren dou-bat ynnde uzanan be kayalk tepenin batdaki 3. tepesinde kale duvarlar kendisini gstermektedir. 1748 m. ykseklikteki 257 m. lik kayalk tepenin zerine yaplan kale blgeye hkim konumda korunakl ve k ok g olan bir yapdadr. Kale zellikle tepenin batsnda kendisini gstermektedir. Duvar rgs asndan deerlendirildiinde Ortaan tipik harl duvarlar olduu grlmektedir. Kalenin bulunduu tepe srasnn etrafndan dolap douya doru uzanan Tuzluay akmaktadr. Kaleye giden yol ortadan kalkm ve korunakl bir yapya ulamtr. Yksek bir konumda olmas nedeni ile doal tahribat dnda herhangi bir tahribat grlmemektedir. Erzurum Blgesinde Belirlenen Yerlemeler 2005 ylnda Erzurum blgesindeki almalarmz Merkez ve Oltu ilelerinde younlamtr. Tortum Kalealt Kalesi Tortum lesinin 5 km. kuzeybatsnda Kalealt adverilen blgede yer almaktadr. Vadiye hkim bir konumda yaplan kale stratejik bir yapya sahiptir. Byk lde tahrip edilen kalenin sur duvarlarnda har kullanlm olduu grlmektedir. Kalenin ileye yaknl nedeni ile ok sayda kaak kazya maruz kalmtr. Kale yaps ve keramik verisi bakmndan Ortaa zellii tamaktadr.

166

Tortum Kalesi Tortumun 20 km. batsnda ayn adla anlan kyde bulunmaktadr. Kale blgenin en byk ve en salam yaps olma zellii tamaktadr. Sur duvarlarnn byk bir ksm ayakta olan kale surlarnda har kullanlm olduu grlmektedir. Ayrca yer yer kale surlar ahap hatllarla glendirilmitir. Yapsal olarak kale bir Ortaa kalesidir. Keramik verileri de Ortaa zellii gstermektedir. Kalede yaptmz incelemede sur duvarlarnda nemli atlaklar tespit edilmitir. Bu nedenle kalede gerekli nlemler acilen alnmad takdirde sur duvarlarnn byk bir ksm yok olacaktr. Kapkaya Kalesi Kale Tortum lesinin 17 km. batsnda Naldiken Dalarnn (3153 m.) dousunda yer almaktadr. Blgeyi kontrol altnda tutan bir konumda ina edilmitir. Blgedeki kalelerin aksine kiklopik teknikte yaplan kale yapsal zellikleri ile Demir a kalesi olma zellii tamaktadr. Tarih adan son derece nemli olan kalede yaptmz incelemelerde Demir a keramikleri elde edilmitir4. Dikyar Kalesi Uzundere lesinin 3 km. gneyinde Tortum-Uzundere karayolunun zerinde yer almaktadr. Kale ok sarp bir kayalk zerine yaplm ve ismi de buradan gelmektedir. Kalenin bugnk durumunda byk bir ksm yklmtr. Kalenin sur duvarlarnda har kullanlm ve yapm teknikleri bakmndan Ortaa kalesi zellii gstermektedir. Laleli Kalesi spirin 50 km. gneybatsnda, Pazaryolunun ise 30 km. batsndaki kale, Laleli Kynn 2 km. kuzeydousundadr. oruh Nehri kalenin, kuzeybatsndan gelerek gneydousunu dolamaktadr. Blgede tespit
4 Kapkaya Kalesi zerine detayl bir makale almas yayna hazrlanmaktadr.

167

edilen oruh Nehrine en yakn kalelerden biridir. 1380 m. yksekliindeki kalenin kuzeyinden spir-Bayburt karayolu gemektedir. Kale zerinde yer ald ovaya hkim bir konumdadr. Kalenin kuzeyinde moloz ta rg sistemi ile oluturulan Ortaaa ait duvarlar, byk oranda tahrip olmakla beraber ancak zeminde ana kayaya paralellik gsteren ksmlarda izlenebilmektedir. Kalenin zerine oturduu ana kayann ykseklii yaklak 30 m. kadardr. Kaak kazlar kalenin tahribini daha da hzlandrmtr ki kalede kaak kaz izleri youn ekilde gzlemlenmitir. Kalenin 100 m. kadar dousunda, gnmzde elmalk olarak kullanlan yerlerde Erken Demir ana ait duvar kalntlarna rastlanmtr. Kalede yaplan ilk incelemelerde bol miktarda Ortaadan balayp Erken Demir ana kadar uzanan keramiklere de rastlanmtr yidere Kalesi spire 23 km. uzaklktaki yidere Kynn yaklak 1.5 km. gneydousundadr. Kuzeybat-gneydou dorultulu kale 1960 m. ykseltidedir. evreye tamamen hkim bir konumda olan kale olduka yksek bir ana kaya ktlesi zerinde yer almaktadr. Kalenin hemen kuzeyinden kyle ayn ismi tayan bir dere akmaktadr. Duvar rgs kalenin her tarafnda tamamen yok olmakla beraber gneyin tarafnda ancak zeminde ana kayaya paralel olarak kalmtr. Kuru duvar rg sistemi ile oluturulan duvar yaps Ortaadan daha nceki bir dneme ait olduunu yanstmaktadr. Herhangi bir keramik buluntusuna rastlanmayan kalenin girii byk bir olaslkla en uygun ksm olan gneydoudan verilmitir. Bu kale de blgede gerekletirdiimiz tarih ve arkeolojik aratrmalar srasnda ilk kez tarafmzca tespit edilmitir. Karakale Kalesi spire 45 km. uzaklktaki Karakale Kynn yaklak 3 km. kuzeybatsndadr. evreye btnyle hakm bir konumda yer alan kale 1740 m. ykseltiye sahiptir ve yaklak 100 m. yksekliindeki bir ana kaya zerine kurulmutur. evredeki en yksek ve sarp bir kayalk alan zerine dou-bat dorultulu olarak yerletirilmitir. Kalede sur izlerine pek rastlanmamakla

168

birlikte kale ar derecede tahrip olduundan dolay zelliini kaybetmi bir grnm vermektedir. Kalenin zerinde kurulduu zirveden Yusufeli snrlar ierisinde kalan Yokulu, Kprgren kaleleri ve oruh Nehrinin takip ettii vadi net olarak grlmektedir. Bu zelliinden dolay blgede yer alan kk kalelerden biri olduunu ve gzetleme amal yapldn syleyebiliriz. Cankurtaran Kalesi spire 13 km. uzaklktaki Cankurtaran Kynn yaklak 2 km. kuzeybatsndadr. Kale ayn zamanda Karahan Kalesiyle de snrdr. evreye tamamen hakm durumda olan kale 1990 m. ykselti ile blgede yer alan kalelerin en yksekte olanlarndan biridir. Kalede yaplan incelemeler srasnda duvar izlerine ve kalntsna rastlanmtr. Gnmzdeki grnts ile kaleden ok bir gzetleme kulesi olduu izlenimini vermektedir. Kye yaknl kalenin tahribini artrd gibi kalede kaak kazlarn yaplmasna olanak salamtr. Kuluca Kalesi Kale Hnsn 35 km. gneydousunda, Hns Ovasnn ve Akdalarn gneyinde, Bingl Dalarnn dousunda bulunmaktadr. Kale gneybatsnda yer alan dalarn u ksmnda yer almaktadr. Kale iki katl sur duvarlar ile evrilidir. Kalenin girii gneybatda yer almaktadr. Kalenin iinde mimari kalntlar bulunmaktadr. Kalenin ilk yaplnn Demir anda olmasna ramen daha sonra Ortaada tekrar ina edildiini dnmekteyiz. Kars Blgesinde Belirlenen Yerlemeler 2005 yl Kars blgesi yzey aratrmalarnda u merkezler tespit edilmitir. Budakveren Yerlemesi Kozlu Kynn 4 km. gneydousunda Keikran Dann dousunda 1976 m. ykseklikte bir tepenin gney kesiminde yer almaktadr. Yerlemenin

169

dousunda tatl su kaynaklar bulunmaktadr. Yerleme yerinin hemen eteklerinde Erken Demir a zellii gsteren mezarlar ve batsnda ise oval planl meknlar bulunmaktadr. Yerleme elde edilen Erken Demir a, lk Tun a, Demir a (Orta Demir a), Ortaa keramikleri nda, yerlemenin erken dnem zellii gsterdii bununla birlikte Ortaada yerleim yeri ve gnmzde de tarm alan olarak kullanld grlmektedir. Yerleme, yer yer kaak kazlar ve tarm alan olarak kullanlmas nedeniyle byk bir tahribatla kar karya kalmtr. Merkez genel anlamda deerlendirildiinde byk bir Erken Demir a nekropol ile birlikte ayn dneme ait olduunu dndmz bir dz yerleme yeridir. Kozlu Kaleleri Kazmana 23.2 km uzaklkta bulunan Kozlu Kynn yaklak 1 km. batsnda kuzey-gney dorultulu iki tepe zerinde, tepenin coraf yapsna uygun olacak ekilde gnmzdeki yaps ile birbirleri ile birleik iki kale eklindedir. Kale bulunduu 1964 m. yksekliindeki tepe ile blgeye egemen stratejik bir konumdadr. Kale ayn zamanda daha nceki tespitlerimizden olan Ktek Kalesinin de gneybatsnda yer almaktadr. Kalenin bulunduu tepenin dousu ve batsnda tatl su kaynaklar ve batsnda da bir sulama gleti bulunmaktadr. Kalenin gney ve kuzeyi savunma asndan daha zayf olduu iin buralarda sur duvarlarnn 3.80 m., dier yerlerde ise 3 m. olduu grlmektedir. Aadaki kale daha korunakl ve daha byk talardan (1.20x 1,1x60, 70x60cm.) kortin ve bastiyonlar yaparak oluturulmutur. Gnmzde alt sra yani yaklak 3-3.30 m. ykseklikte sur duvarlar ayaktadr. st kalede ise ta boyutlar daha kktr (30x50, 30x60,40x50). 2.50-2.30 m. geniliinde ve 1 m. civarnda surlar ayakta kalabilmitir. Bu zellii ile alt kalenin daha eski, st kalenin ise savunma asndan alt kaleyi daha glendirmek iin daha sonralar yapldn dnmekteyiz. st kale surlarnn mimariden daha uzak genel coraf yapya uydurularak kortin ve bastiyonsuz olarak dz bir ekilde yapldn grmekteyiz. Her iki kalenin de iinde mimari yaplarn bulunduu grlmektedir. Kalenin giriinin gneydoudan ve 3.80 cm. geniliinde olduu

170

tespit edilmitir. Kalenin bat kesiminde kumtandan oluan kayalk alanda ana kayann tralanarak 7x9.70 cm. boyutunda bir kutsal alan yapld grlmektedir. Yine kalenin batsnda alttaki sulama gletine doru giden bir kaya basamakl su tnelinin varl belirlenmise de gnmzdeki durumu ile bu zelliini tamamen kaybetmi ve tamamen dolmutur. Kalenin genel anlamda blgedeki su kaynaklarna ve hlen blge halknn geim kayna olan hayvancl kontrol altnda tutabilecek bir konumda yer alan nemli bir Demir a merkezi olduunu, fakat daha sonraki dnemlerde de kalenin kullanld syleyebiliriz. Kuyumcular Yerlemesi Kozlu Kynn 2 km. gneydousunda, 2066 metre ykseklikte, Aladalarn hemen eteinde, genel itibariyle kuzey-gney dorultulu herhangi bir mimari zellii olmadan doal talarn kabaca st ste koyulmasyla oluturulmu oval planl i ie geen yaplarn oluturduu bir yerlemedir. Herhangi bir keramik verisine rastlanmamasna ramen yerleme yerlerine uzakl ve mimari olarak kullanlan talarn bykl ve gnmzdeki 1.52 m. yksekliindeki harsz duvar rgleri ile bir erken dnem yerlemesi olabileceini dnmekteyiz. Yerlemenin hemen batsnda bir su kayna ve dousu ile gneydousunda Aringl ve Kozlu Gleti olmak zere iki sulama gleti yer almaktadr. Merkez blgedeki en yksek yerleme olmas zellii ile yaylaclk asndan nemli bir yeri olduu grlmektedir. Kozlu Ky Sulama Gletleri Kozlu Ky, snrlar ierisinde bulundurduu bol miktardaki su kaynaklarnn zenginlii ve nemli lk Tun, Demir ve Ortaa meknlarnn yan sra Kozlu Kalesinin batsnda yer alan Kozlu ve Kuyumcular yerlemesinin gneydousunda yer alan Aringl isimli iki sulama gletiyle de nemli bir merkezdir. Genel zellii bakmndan Kozlu Kyndeki gletleri, Urartu sulama gletlerinin zelliini tayan ve hlen kullanlan nemli iki sulama gletidir. Kozlu sulama gleti su kaynan batdan alp kuzeyden 2 metrelik az olan bir savakla boaltmaktadr.

171

Dereii Kaya Panolar Karsn kuzeyindeki eski Kars-Ardahan karayolunun hemen dousunda, batsndan Kars aynn akt 1832 m. ykseklikteki kayalk tepenin 1797 m. ykseklikteki ksmnda yer alan daha nce benzerlerine Kazman allda rastladmz izgi kazma yntemiyle oluturulmu hayvan tasvirlerin yapld 2.10x2 m. boyutlarnda bir pano daha tespit edilmitir. Dnem olarak skit, Kimmer dnemlerine ait olduunu syleyebiliriz. Toplam 9 hayvann ve tuzak sahnelerin tasvir edildii panoda ilk tespitlerimizde boyutlar 6 ile 16 cm arasnda deien geyik, at, kpek ve da keisi tasvirlerinin olduunu syleyebiliriz. Panodan 13 m. uzaklkta, 7x8.24 m. boyutlarnda ve 2.70 m. yksekliinde oluumunun doal olmasna karn daha sonra kullanldnn anlald, gnmzde iinde kaak kazlarn yapld bir maara da bulunmaktadr5. Idr Blgesinde Belirlenen Yerlemeler ok verimli geen Idr blgesi yzey aratrmalarnda u merkezler belirlenmitir. lktepe Kalesi Idrn 56 km. gneydousunda, Ar Dann batsnda yer alan lktepe ismi verilen tepenin zerine, coraf yap esas alnarak kurulmutur. 100 metrelik bir alanda 2 metre geniliinde gnmzdeki hli ile 1,5-2 m.lik yksekliindeki kiklopik duvar rgs ile blgeye hkim bir konumda nemli bir kaledir. Zeminden 60 metre ykseklikte, 963 m.lik bir tepedir. Kale genel itibariyle volkanik talarla kapl bir tepede yer almas nedeniyle uzaktan tespiti mmkn deildir. Kalenin hemen altnda nekropol alan, karsndan Atatepe Kalesi, Kasmnt Kalesi, rgltepe Kalesi yer almaktadr. Kalenin batsnda kalan ksmda gnmzde olduu gibi tarm alanlar bulunmaktadr.
5 A. Ceylan, 2004 Yl Erzincan, Erzurum ve Kars lleri Yzey Aratrmalar 23. Aratrma Sonular Toplants, 2005.

172

lktepe Hy Idrn 5 km dousunda bulunan lktepe ismi verilen tepenin hemen altndaki 872 m ykseklikteki kk ykseltide yer almaktadr. Hykte bulunan bol miktarda keramik verisinin yan sra basamakl ve kare planl bir ereve eklinde bulunan 3-4 metrelik bir ta bulunmaktadr. Yapsal olarak gnmzde byk lde tahrip olan tan tam olarak yaps anlalamamtr. Hykte, Anadoluda yaplan kaak kazlar ierisinde belki de en byk boyutlusu gerekletirilmitir. Ortalama 50m2 lik bir alanda 10 metre derinliinde i makineleri ile yaplan kaak kaz sonucunda hyk byk lde tahrip edilmitir. lktepe Yerlemesi D Sur Duvarlar lktepe Kalesinin kuzey eteklerinden balayan yolun batsndan devam eden 908 m. ykseklikte, 3-4 km.lik 3 metre geniliinde bir sur duvar kalnts bulunmaktadr. Bu kadar geni bir alan kaplayan sur duvarlarnn bu drt kale yerlemesi ierisinde kalan yerleme yerini koruyabilmek iin yapldn dnmekteyiz. Yapsal olarak sur duvarlar kiklopik teknikte byk kabaca talardan d talar, ileri ise daha kk tarladan oluturulmu ve doal coraf yapya uygun olacak ekilde yaplmtr. Yer yer temel seviyesinde bulunan sur duvarlar baz yerlerde 2-3 m. kadar ayakta kalabilmeyi baarmtr. Sur duvarlarnn devam ettii blgedeki tepelerin zerinde, zellikle lktepenin karsnda bulunan kk tepenin zerinde de yerleme kalntlar bulunmaktadr. Yine ayn tepe zerinde Erken Demir ana ait mezarlk bir alanda bulunmaktadr. Atatepe Yerlemesi lktepe, Kasmnt, rgltepe yerlemelerinin bulunduu blgede Ermenistann gneyinde bulunan ve Atatepe ismi verilen 936 m ykseklikteki tepede kiklopik teknikte yaplan 2 m. geniliinde olan sur duvarl bir kale bulunmaktadr. Kalenin bulunduu tepenin hemen kuzey eteklerinde 1.201.30 m.lik talardan yaplm 8x14 m. boyutlarnda kuzey-gney dorultulu

173

dikdrtgen planl bir yap bulunmaktadr. Bunun dnda oval ve dikdrtgen planl bol miktarda yerleme kalnts bulunmaktadr. Ayrca 3 adet Erken Demir a mezar vardr. Genel anlam ile Atatepe Demir a zellii tayan bir kale, kalenin kuzeyinde bulunan oval ve kare planl yerleme yeri ve Erken Demir a nekropol alan ile byk ve nemli bir merkezdir. Caf Kalesi Modern Doubeyazt-Idr karayolunun 16. km.sinde, karayolunun yaklak 500 m. gneydousunda yer alan 1650 m. yksekliindeki byk sradalarn vadiye ald noktadaki tepenin zerinde yer alan kalenin bat kesimi dalara yasland iin bu blm daha korunakl bir yap arz etmektedir. Batsnda Caf yerlemesi yer almaktadr. Kalenin bulunduu tepenin bat ve kuzey kesimini olduka sarp bir kayalk oluturmaktadr. Kale btn bu zellii ile DoubeyaztIdr karayolunu, su kaynaklarn kontrol altnda tutabilen stratejik bir konuma sahiptir. Kalenin sur duvarlar byk lde tahrip edilmi olmasna karn gnmzde 1 metrelik baz blmleri ayakta kalmay baarmtr. Dou- bat ynnde ina edilen kalenin sur duvarlar kiklopik teknikte ve ortalama 1,50 cm. geniliktedir. Kaleden toplanan keramik verisi ve mimari yap gz nne alndnda kalenin coraf yap esas alnarak Demir anda yapld, ancak daha sonra Ortaada da youn bir ekilde kullanld anlalmaktadr. Caf Yerlemesi Caf yerlemesi; modern Doubeyazt-Idr karayolunun 16. km.sinde, yolun her iki yakasnda kuzey-gney dorultulu geni bir alan kaplamaktadr. Yerleme ayn zamanda Ar Dann eteklerinde, Elma Gln dousunda, 1554 m. ykseklikte yer almaktadr. Yerleme byk bir tahribata uram olmasna karn sokaklar, oval ve kare planl ev yaplarnn duvarlar 1-2 m. boyutunda ayakta kalmtr. Yerleme Idrn genelinde olduu gibi volkanik bir zellik gsteren arazide yine volkanik talarla yaplmtr. Yerlemenin kuzeydousunda kalan kale ile korunduu ve stratejik bir vadinin balangcna ina edildii grlen yerlemenin Idr blgesindeki en byk yerlemelerden

174

bir olduu grlmektedir. Keramik verisi nda lk Tun a ve Ortaa yerlemesi olduu anlalmaktadr. Aa Erhac Kaya Odalar Idra bal Aa Erhac Kynn 300 m. dousunda, kyllerce ziyaret yeri olarak isimlendirilen blgede tarih mezarln hemen kenarndaki tortul kayaln ierisinde, saylar 3 olarak tespit edilen ancak gerek tan cinsinden gerekse yaplan tahribat sonras sadece bir tanesi mimari olarak kaya odasn zelliini koruyabilmitir. Mimarisini koruyan ve iziminin yaplabildii kaya odasnn 2.10 m. ykseklikteki giriine byk lde tahrip olmu basamaklarla klabilmektedir6. Tuzyata Hy Idr li, Tuzluca lesinde tuz yata olarak kullanlan iletmenin hemen giriinde yer alan iki merkezden biridir. Hyk genel olarak Ortaa keramii vermekle birlikte az sayda da olsa Demir a ve lk Tun a keramiine rastlanmtr. Hyk byk lde tahrip edilmi ve yerleme olarak deerlendirdiimiz merkez ile arasndan yol geirilmitir. Tuzyata Yerlemesi Idr li, Tuzluca lesinde tuz yata olarak kullanlan iletmenin giriindeki dier merkezdir. Tpk Tuzyata Hy gibi Tuzyata yerlemesi de byk bir tahribata uratlmtr. Kaak kazlar sonucu bol miktarda kemik ortaya karlm ve bununla birlikte byk kaba talardan oluturulmu mimari kalntlar belirlenmitir. Yerlemenin de hykle ayn dneme ait olduu dnlmektedir.
6 Yaptmz almalar sonucunda Aa Erhacdaki merkezin kaya mezar olup olmad belirlenemediinden merkez zerine almalar devam etmektedir ve merkez iin kaya odalar ifadesinin kullanlmas uygun grlmtr.

175

2005 yl almalarmzda tespit ettiimiz; Turul ah-ar Camii (Erzurum/ spir), Melik Halil Gazi Mescidi (Erzurum/spir), Numan Paa Ky Trbesi (Erzurum/spir), Kireli Kpr (Erzurum/Merkez), Averen-Demirgeit Ky Kprs, Karaz-zn Ky Kprs, Altnbulak-Tivnik Kprs, Aa Erhac Ky Mezarl (Idr), pnar Ky Mezarl (Erzincan-Tercan), Kervanren Ky Camii (Erzincan-Tercan), Kervanren Ky Mezarl (Erzincan-Tercan) gibi kltr varlklar zerinde detayl yayn almalar ekibimizin sanat tarihisi yeleri tarafndan gerekletirilmektedir. Haritada Gsterilen Merkezler
1-Yaylack Kalealt Yerlemesi (Erzurum) 2-Yaylack Kalesi (Erzurum) 3-Kalecik Kalesi (Erzurum) 4-pnar Kalesi (Erzurum) 5-Karacaren Yerlemesi (Erzurum) 6-Krolu-Bekaya Kalesi (Erzurum) 7-Tortum Kalealt Kalesi (Erzincan) 8-Tortum Kalesi (Erzincan) 9-Kapkaya Kalesi (Erzincan) 10-Dikyar Kalesi (Erzincan) 11-Laleli Kalesi (Erzincan) 12-yidere Kalesi (Erzincan) 13-Karakale Kalesi (Erzincan) 14-Cankurtaran Kalesi (Erzincan) 15-Kuluca Kalesi (Erzincan) 16-Budakveren Yerlemesi (Kars) 17-Kozlu Kaleleri (Kars) 18-Kuyumcular Yerlemesi (Kars) 19-Kozlu Ky Sulama Gletleri (Kars) 20-Dereii Kaya Panolar (Kars) 21-lktepe Kalesi (Idr) 22-lktepe Hy (Idr) 23-lktepe Yerlemesi D Sur Duvarlar (Idr) 24-Atatepe Yerlemesi (Idr) 25-Caf Kalesi (Idr) 26-Caf Yerlemesi (Idr) 27-Aa Erhac Kaya Odalar (Idr) 28-Tuzyata Yerlemesi (Idr) 29-Tuzyata Hy (Idr)

176

Harita : 2005 Yl Erzurum-Erzincan-Kars-Idr lleri Yzey Aratrmas merkezleri

177

Resim 1: Tercan-Krolu Kalesi [Erzincan]

Resim 2: Yaylack Kalesi [Erzincan]

178

Resim 3: Laleli Kalesi [Erzurum]

Resim 4: Dereii kaya panosu [Kars]

179

Resim 5: Kozlu Kalesi [Kars]

Resim 6: Kozlu Sulama Gleti [Kars]

Resim 7: Kuyumcular yerlemesi [Kars]

180

Resim 8: Caf Kalesi [Idr]

Resim 9: Caf yerlemesi [Idr]

Resim 10: Aa Erhac kaya odalar [Idr]

181

Resim 11: lktepe Hy [Idr]

Resim 12: lktepe sur duvarlar [Idr]

182

KUZEYBATI ANADOLU VE TRAKYADA ERKEN KLTSTK KAYA/KAYA OYMA VE MEGALT/ANITLARI VE KLT ALANLARI PROJES: EDRNE VE KIRKLAREL LLER 2005 YZEY ARATIRMASI1
Engin BEKSA*
Yzey aratrmas ncelikle 2004 ylnda almas balatlan Edirne li, Lalapaa lesi kapsamnda farkl kesimlere ziyaretler ile balamtr. Bu kapsamda ilk olarak Lalapaa ile merkezinin bat, gneybat ynnde bulunan Yamurbaba mevkiindeki Yamurbaba Dolmeni ve evresinde allm, ad geen dolmenin ar bir bitki rts altnda kald grlmtr. Genel nitelii itibariyle bu dolmenin Bynlde bulunan ifte dolmen tipi bir zellie sahip olduu ihtimali ortaya kmtr. Genel oluumu itibariyle bu mahallin kuzeydou istikametinde grlen Muhyittinbaba Tepesiyle bir irtibat olduu gzlenmitir. Batsnda ve gneyinde yer alan ykseltilerin de belirli lde irtibat gzlenmitir. Dolmenin gney istikametine gre tekil edildii
* 1 Prof. Dr. Engin BEKSA, Trakya niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm bakan, 22030 Edirne/TRKYE (ebeksac@hotmail.com) Yzey aratrmas proje kapsamnda kalan almalar, zellikle girilmesi zel izne tabi snr blgesinde Hudut Taburu Komutanlndan alnan izne bal olarak gerekletirilmi ve Lalapaa Hudut Bl Komutanlnn denetiminde uygulamaya geirilmitir. Bu aratrma iin gerekli izni salayan Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ve personeline, alma iin gerekli izni veren Trakya niversitesinin deerli rektr Sayn Prof. Dr. Enver Duran bakanlnda tm Trakya niversitesi yneticilerine, Hudut Taburu Komutanl ve Hudut Bl Komutan Piyade Yzba Adnan Anara, Piyade Kdemli avu Emrah Uysala, Lalapaa Belediyesi Bakan Sayn Ali Osman Uzmana, Slolu Belediyesi Bakan smet Baline, Vize Belediyesi Bakan Seluk Ylmaza, Sergen Belediyesi Bakan Hasan Kaynara, Sergen lkretim Mdr smail Sngye, Sergen Merkez Cami mam Remzi Bosnaya, Lalapaa Belediyesi makam ofr Orhan Merte, Lalapaadan Mehmet Akna, Suakacandan erafettin Grlere, Tatarlardan Halil Yakar ve Mestan Sezgiye, Tozakldan mer Aktopa, Slolundan aban Yavaa, Vizeden deerli dost Bar Toptaa, deerli dost Arkeolog Zlkf Ylmaza, deerli dost r. Gr. smail Hakk Kurtulua, deerli rencilerim Arkeolog Umut Murat Doan, Arkeolog Rasim Ekin ve Gazeteci Abdullah Kl ile eim Sanat Tarihisi ule Nurengin Beksaa sonsuz teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

183

ve gneydousunda ufukta yer alan Dokuz Hyk Tmlsleri ile de irtibatl bir manzara iinde yer ald anlalm bulunmaktadr. Dolmenin hemen yaknnda, kuzeybatsndaki ykseltiler zerinde yontulmu granit dikili ta kalntlar tanklnda iri dikili talara sahip olduu anlalan bir mezarlk alannn tarla amak amacyla tamamen yok edildii anlalmaktadr. Bu alandan gnmze biri uzun, dieri ksa iki dikili ta paras ulamtr. Hemen bu tarla nndeki alanda Demir a Trak seramiklerine rastlanm olmasna ramen dikili ta kalntlarnn bulunduu alanda hibir seramie rastlanmamas ilgintir. Bu da bize dolmenle ilikili bir erken yerlemenin mevcudiyetine ramen, arkadaki mezarlk alannn byle bir erken srele ilikisi olmadn gstermesi bakmndan nemlidir. Trakyada baz yerlerde gzlemlenen dolmenlerle iri dikili talara haiz mezarlklarn i ie olmas durumu da erken klt eylemlerinden ok, bu blgelerde Osmanl hkimiyeti srecinde kk salan heteredoks slm tarikatlarn inanlar ve kltistik eylemleriyle bantl olarak ortaya kan talar ve kaya oluumlarna nemli bir saygy gerektiren ritualistik eilimlerinin sonucudur. Bizzat bu duruma bu dikili talarn erken srelere ait olduunu savunanlarn banda gelen bir aratrmac da tanklk etmitir2. Trakyada dolmenleri heteredoks slm inan biimlerine balayan inan sistemlerinden kaynakland aikr olan ritualistik eylemler iin nemli bir mekn olma durumu hlen de srmekte olup baz aratrmaclarn da tanklnda gzler nne serilmektedir. Bu durum, Yamurbaba Dolmeni iin de geerli bir durumdur. Halk arasndan derlenen bilgilerle bu durum teyit edilmitir. Lalapaann yallar Yamurbaba Dolmeninde yamur dualar yapldn ve yaplan yamur dualarnn ardndan hemen yamurun geldiini belirtmilerdir. Halk inanlarnda, Yamurbaba Dolmeni tarafndaki bulutlar da yamurun habercisidir. Bu noktada, Yamurbaba szcndeki Baba ifadesi de esasnda heteredoks slm tarikatlardan, zellikle Bektailer ile balantl bir duruma iaret etmesi asndan nem tamaktadr. Kald ki, bu blgede doal oluumlarla ilikili birok benzeri baba ile ilikilendirilen yatrlarn varl da bilinen bir gerektir.
2 zdoan, M., 2006.

184

Esasnda arkeo-astronomik prensipler dorultusunda aka astronomik prensiplere gre tehiz edildikleri netlik kazanm bulunan Trakya dolmenlerinin, tm dnya zerindeki benzeri yaplar yapan ve onlara bal ayinler uygulayan topluluklarda olduu gibi, geni bir almla Ana Tanra Klt ve Atalar Klt ile ilikili olarak deerlendirilmesi gerektii de bir gerektir. zel bir uzmanlk alann gerektiren klt arkeolojisi balamnda kalan almalarla ele alnmas, megalit antlarn ilevinin tam olarak alglanamamas ve yanltc terimlerle ifadeye allmasn da engelleyecek ve Ruh Delii gibi garip ifadelerin de literatrden karlmasna esas tekil edecektir. Dnya zerinde birok yerde grlen dolmenler iin nemli bir e olan oval veya drt ke aklklar esasnda, Ruh Delii deil, Ana Tanra Kltyle ilikili ayinsel bir oluum olarak Atalar Kltne balanan bir olgudur. Bu tip aklklar ve dromos tekilatlar esasnda yaam-lmdnm olgusunu denetleyen ana tanrann vajinal semboldr. Esasnda menhir olarak adlandrlan tipleri de dahil olmak zere dikili talar da phallus sembolizmiyle yaamn eril ynne alm yapmaktadr. Bu balamda megalit antlar Atalar Klt ile de ilikiye girmekte olup doann dnmleri kadar gemi atalar ile u anda yaayanlar ve doacak olan torunlar arasndaki ba belgeleyen nemli bir klt semboldrler de. Bu noktada ilev ve ierik asndan nemli sosyal ve din bir odak oluturarak zaman ve mekn iinde evresindeki topluluklara yn veren kutsal bir merkez ve nemli bir klt objesi tekil etmektedirler. Dolmenlerin zerini rtt bilinen toprak dolgusuyla ald tepe sembol de tamamen Hieron Oros (kutsal da) kavramyla btnleerek yaamn akn ve kaosa kar dzeni temsil eden bir evren sembol oluturmaktadr. Esasnda kaya da ayn tipte bir alglamayla ele alnan bir nitelie haiz olarak deerlendirildiinden, tm bu semboller dolmen ve tepe balamnda yaam gleri ve yaam dzenleyen gler iin bir odak oluturmaktadr. Erken kltler ile heteredoks Hristiyan ve slm kltlerin bir birini antran kozmolojik ve esoterik dnya grlerinin de bu noktada kesitii ve hatta i ie getii iin bu tip antlarn alar boyu kutsiyetini korumas olgusuyla karlamaktayz. Lalapaa aratrmalarnn 2005 sreci esnasnda, Uzunbayr Ky evresinde Lalapaa Hudut Bl personeli gzetiminde gerekletirilen

185

almalar srasnda Yenibalk mevkiinde dolmen ve ist tipi mezar zellikleri gsteren bir buluntu ile karlalmtr. Bu kaya temelli oluumun daha ok Doan Kyde rastlanan kk dolmenleri hatrlatan zellikleri dikkat ekicidir. Fakat bu buluntunun ok ilgin bir biimde doal kaya ile irtibatl oluu; doal kayann dolmenin podyumu olarak tekilatlandrlm olmas ilgintir. Bu durum, esasnda kaya temelli dolmenler ve kaya kltleri arasndaki ba gstermesi asndan ok nemlidir. Bu durum bu alma esnasnda Slolu lesi, Keramettin Ky yaknnda grlen bir baka mezar tipiyle de irtibatl olarak, Traklarn kaya ve kayalk alanlar klt alanlar olarak tehiz etmesi olgusu asndan daha ilgin bir yansma yapmaktadr. Uzunbayr Ky, Eskibalk st mevkiinde rastlanan oluum, dolmen olmaktan ok ist mezar olgusuyla daha yakn bir grnt sergilemektedir. Bu mezar veya kltistik grnme haiz adak olgusu da kayalk bir ykselti ve kayalk alanla irtibatldr. Ta dolgusunu hlen de koruyan bir rt sistemine haiz olduu grlmektedir. Ana yn, gney-gneydou olarak belirlenmektedir. Yama stndeki ykseltide yaplm olup yamacn stne gelen ve stn dou-gneydousunda bulunan geni bir alan bulunmaktadr. Uzunbayr Ky, Karablk veya Karakolalt veya Stlk adlaryla bilinen baka bir mevkide de ilgin bir dolmen bulunmaktadr. Dromosu gneye bakan bu dolmen de kayalk bir alan stne yaplmtr. Yarya kadar dolgusunu muhafaza etmektedir. Bu mevki arkasndaki tarlalarda youn olarak Demir a Trak siyah seramiklerine rastlanm olmas, bu mahalde olduka geni bir Trak yerlemesinin varlna iaret eder gibidir. 2004 yzey aratrmasnda, Bynlde dolmenlerden birinin dromosu nnde bulunmu olan Erken Demir a ayin seramikleriyle tehis edilen dolmenlerin Demir a ile ilintili olmas durumu burada da kendisini gstermekte olup buradaki seramiklerin daha ok gndelik kullanma ak durumuyla farkllk arz etmektedir. ster ayinsel seramikler, isterse de gndelik kullanm objesi olan bu seramikler dolmenlerin Trak yaamnda tad nemi ve daha ok da Trak yerlemeleri iin dolmenlerin tad ritualistik ve sosyal adan yerleim sistematiini ynlendiren neme iaret eder gibidir.

186

Lalapaa lesi almalarn takiben, Edirne Merkez leye bal olmasna ramen, kltrel miraslar asndan Lalapaa periferinde kalan Suakaca Ky evresinde yaplan almalar esnasnda ilgin veriler elde edilmitir. Bu balamda, zellikle dikkat ekici bir oluum sergileyen ve Tunca Nehri kysnda yer alan kaya oluumlar stnde geni bir alana yaylan nemli bir klt alanna rastlanmtr. inde yer alan ve deiik birimlerden oluan ekliyle alann bir Trak kutsal vadisi dahilinde kalan ve geni bir alana yaylan bir klt alan oluturduu gzlenmitir. Bu klt alan Suakaca Kynn hemen yan banda yer almakta ve deiik birimlerden olumaktadr. Bu birimler iinde zellikle Tunca Nehrinin dousunda yer alan Berberodas ve Sinekli Maara ile nehrin batsnda yer alan Deliklikaya zellikle dikkat ekicidir. Bunlar dnda Sinekli Maara ve Berberodas arasnda yer alan alanda kayaya oyulmu deiik yuvarlak apsidial niler yer almaktadr. Tunca Nehrinin dousunda yer alan saha, Srakayalar olarak bilinen kayalk ykseltinin bat tarafnda bulunmaktadr. Tm bu kayalk alan genel niteliiyle kalker yapsna sahiptir. Klt alannn en karmak oluumunu tekil eden Berberodas, deiik alt blmlerden mteekkildir. Bu alanda, bu kesime adn veren Berberodas; zerinde deiik altar benzeri oluumlar bulunan ve dikdrtgen girii kuzeybat ynne bakan kayadan oyma dikdrtgen planl bir odadr. Odann yer ald kaya bloku zerinde de deiik kaya nileri mevcuttur. Kaya blokunun yan banda baka bir kaya blokunda alm ve bat, kuzeybat ynne gre tehis edilmi yuvarlak ve apsidial bir ni bulunmaktadr. Bu bloklarn ardna gelen ksmda ise bir aklk bulunmakta olup bu akln bat ve dou kesimini oluturan kaya duvarlarnda kk niler yer almaktadr. Bu alann dousunu oluturan kaya stnde, batda bulunan ve Berberodas adlyla anlan odann da yer ald kaya bloku stndeki bir kaya oluumuyla doru rntl bir adak veya ate ukuru yer almaktadr. Bu ukur ve n taraftaki kaya bloku stndeki kaya teekkl tamamen bat ynne gre kurgulanm bir emaya sahiptir. Berberodas olarak bilinen odann kaya stne uzanan baca benzeri bir menfez ile st ksma ald ve kap blm stndeki izlerden bu alan kapatan bir kap tekilatna sahip olduu fark edilmektedir. Bu alan tepeden dik bir yamala, kademe kademe Tunca Nehrine inen bir dzenleme stnde olup nehre yukardan bakmaktadr.

187

Berberodasnn ilerisinde yer alan Sinekli Maara, nceki alann kuzeyinde bulunmakta olup yine kayaya oyulmutur. Bu maarann n blmnde km bir kaya apeli olduu bellidir. Kabaca 9x6,5 m. i llere sahip yapnn, Ortaa Hristiyan dnemine ait bir tr inziva kilisesi olduu anlalmaktadr. Douya bakan iki apsis tekilat ve kuzeyde yer alan mezar blmyle dikkat eken meknn gneybat kesiminde on blml km bir hcre yer almaktadr. Meknn i duvarlarnda deiik tarihler veren kazmalar ve adlar okunmaktadr. Bunlar arasnda en ilginci Grek hareri yannda yer alan 1795 tarihi ile 1895 tarihidir. Bunlar bu mekn daha nce ziyaret eden kiilerin brakt tarihler olup ilgin bir durum sergilemektedir. Bu noktada ilgin bir husus da bu kilisede Grek hareri ve tarihlere rastlanrken, hemen yaknnda bulunan Berberodasnda hibir gratiye rastlanmamasdr. Ana maara evresinde de baka kaya nileri bulunmaktadr. Berberodas ve Sinekli Maara arasnda bulunan Mhrl Kaya doal bir oluum sergilemektedir. Tunca Nehrinin bat tarafnda bulunan Delikli Kaya, oluum itibariyle farkl bir doal oluuma sahiptir. st ksmna kolayca ulalan bu kaya abidesinin altnda bulunan ksma ulamak u andaki mevcut bitkiler nedeniyle ok zordur. Douya bakan kaya st ksmnda kuzeye bakan bir dikdrtgen kaya oyuu ile onun yan bandaki bir adak veya ate ukuru ile aadaki bulunan odaya alan bir yuvarlak baca menfezi bulunmaktadr. Alt ksmdaki oda nnde yer alan ve yksek bir podyum tekil eden balkon benzeri bir dzenleme ardnda yer almaktadr. Kuzeydouya bakan bir kapya sahip olan kayadan oyma oda dikdrtgen planldr. Podyumun ardndaki kapnn yanna ayrca apsidial yapl bir ni yerletirilmitir. Bu mekn kuzeydou ynne bakmaktadr. Sinekli Maaray kuzeydoudan, Berberodasn doudan grmektedir. Gnmzde tamamen bitkilerle kapl olan kayalk alann nnde Tuncaya uzanan bir dzlk mevcuttur. Dombay Ky merasnda kalan Dombay Kalesi olarak bilinen kalnt ve evresinde yaplan aratrmada, bir Ortaa ve daha nceki srelere giden bir yerleme ve bu yerlemeye temel tekil eden asker yapnn varl tehis edilmitir. evresinde geni alan zerinde bol miktarda Demir a seramii ile Roma ve Ortaa seramikleri bulunan yapnn, alan deneci ukurlarnda alt yapsnn iyi korunduu ve sttekinden ok farkl bir duvar teknii sergileyen

188

bir alt yaps olduu grlmtr. st yapnn tahkimat duvarlar ve yuvarlak bir burcu kolayca tehis edilmektedir. Bu kalntlardan benzeri bir yap olan Bulgaristan snrlar 12. yzyldan kalma bir Bizans kastrumu olan Matoina Kulesi de grlmektedir (Aladzov, D. 2001, s. 107 ). Slolu merkezi evresinde yaplan almalar esnasnda ziyaret edilen Kovankayalarn doal bir kayalk alan olduu gzlenirken, Ortaburun mevkiinde gneye bakan ve dromosu yklm bir dolmenin varl tehis edilmitir. Ayrca Tatarlar Kyne giden yolun solunda Demirkap mevkiinde iri dikili talara sahip bir mezarln bulunduu anlalmtr. Tatarlar Kynde yaplan almalar esnasnda Trbe olarak adlandrlan yerde 20. yzyl balarna ait bir yapnn kalntlar grlmtr. Drt direkli baldeken biimi bir dzenleme gsteren ve kubbeli olduu anlalan bu yapnn dou-bat ynndeki ekseni, bu yapnn daha ok 19. yzyl ileri veya 20. yzyl banda bu blgeleri igal etmi olan yabanc asker glerle ilikili bir Hristiyan yaps olma ihtimalini kuvvetle akla getirmektedir. Bu yap evresindeki alanda, zellikle de dousunda ve gneydousunda iri dikili talar bulunan mezarlk alanlar bulunmaktadr. Bu mezarlklardan zellikle Koca Mezarlk olarak bilineni, pusula ile yaplan yn tayinleri ile tam anlamyla slm bir mezarlk olarak tehis edilmitir. Bu mezarln hemen yaknnda bulunan ve blgede vuku bulan yabanc igaller esnasnda halk katledilmi bir Trk kynn izlerini de iine alan ilgin bir kalnt sahas da bu dikili talar iin nemli bir aklama yapmaktadr. Bu durum bu tip dikili talarn erken srelerden ok Trakyann Trk Dnemi ile ilikisi konusunda nemli bir kant tekil etmektedir. Bu mezarlk, hemen benzer bir rnei olan Edirne li, Lalapaa lesine bal mlekakpnar Kynn 3 km. gneygneydousunda bulunan Krkky mezarlk alann akla getirmektedir. Maalesef bu alan Dou Trakya arkeolojisi asndan nemli bir yanlg kayna olmu bulunmaktadr3.
3 Bu tip dikili talar ihtiva eden slm mezarlk alanlar Trakyann geni bir blmnde krsal kesimler gibi Edirne ve dier byk yerlemelerde de bulunmaktadr. Hatta Anadolunun birok yerinde de mevcuttur. Bu tip mezarlk alanlarnn Trakyadaki dalmna bakldnda bunlarn ounlukla ilk Osmanl fethi srecinde ilk ele geirilen blgelerde younlam olduu da fark edilmektedir. Ger Trkmen gruplarnn daha ok tercih ettii bu tip mezar ve mezar talar iin ilgin bir rnek iin Bkz. Ulla Johansen, 50 Yl nce Trkiyede Yrklerin Yayla Hayat, Ankara, 2005, s. 15teki fotorafta yaylada len Yrklerin mezarlar. Esasnda . A. Kansu da bir noktada Osmanl mezarlklarndan bahisle bu konudaki phesini belirtmektedir (Kansu . A., 1965, s. 16 ).

189

Bu alanda kendi dar periyodik dnemlerinde skp kalm, ne yazk ki blgenin daha sonraki dnemlerindeki inan ve kltrel corafyasn ve inan sistematiini bilmeyen veya bilmek istemeyen baz aratrmaclarn tavr ok dikkat ekicidir. Bu aratrmaclarn legal ve illegal aratrmalar dorultusunda daha nce yapm olduklar yanlgl tehis ve tespitlerini geri almak istemeyerek direnmesi bilimsel adan nemli bir tehlike tekil etmektedir. Bu talarn erken dnem klt antlar olan menhirler olduu tezi bilimsel adan Trakya arkeolojisi iin nemli bir tehlike olup Ge Ortaa srecinde bu blgede vuku bulan heteredoks slm tarikatlarn yaylm ve faaliyetleriyle tam bir uyum iinde yaylm gstermektedir. Kald ki, Krkkyden ok da uzak olmayan ve bu mezarlk alanndan da rahatlkla grnen ve tm blgeye hkim olan kaya ykseltiye adn veren ve bu ykselti zerinde bulunan din nder Muhyittin Babann kimliinde bile baz nemli ipular bulmak mmkndr. 16. yzylda yaam olan bu din ulusu, blgenin inan sisteminde derin izler brakm olup adn btn bu blgeye hkim olan bir tepeye verecek kadar nemsendii bir inan corafyasnn ve inananlarnca iskn edilmi bir blgenin kalbinde yatmaktadr. Muhyittin Babann temsil ettii Kalenderi Bektai inan sistematiinin ad geen heteredoks slm tarikatlar arasnda bu blgede en aktif olanlarndan birisidir. Bu zatn hl blgede nemli bir saygya mazhar olduunu da dikkate alrsak gerei daha rahat anlayabileceimiz kansndayz. 16. yzylda Muhyittin Baba gibi nemli bir din kiiliin ortaya kt Kalenderi Bektai hareketin ve dier heteredoks slm tarikatlarn Erken Osmanl hkimiyeti srecinde 14. yzyln ikinci yarsndan itibaren Trakyadaki etkinlikleri de tarih bir olgudur. 15. yzyln ilk eyreinde Fetret Devri olarak bilinen srete Trakya topraklar zerinde vuku bulan atmalarda ve zellikle de bu srecin ardndan, kardei Musa elebiyi yenerek iktidar ele geiren elebi Mehmete kar Simavna kads olu eyh Bedrettinin nderliinde gerekleen ba kaldrda, bu gruplarn ok etkin olduu tespit edilmektedir. Bu ayaklanmann bastrlmasndan sonra da ie dnk ve dar kapal bu heteredoks bu gruplar iin Trakya topraklar, nemli bir iskn ve faaliyet alan tekil etmitir. Bedrettiniler ve eitli heteredoks slm tarikatlar asndan

190

nemli bir iskn merkezi olan bu blgenin bu inan sistematii ile yakn ilikisi, blgeyi tanmayan aratrmaclar iin bilinmese de, blgenin yerlisi ailelerinden gelen insanlarnca ok iyi bilinen bir gerektir. Blgede sakin olan kyller ve hatta Edirne ve Lalapaa gibi merkez yerlemelerde oturanlarca da bu byk dikili talarn slm mezarlklara ait olduu aka ifade edilmektedir. Benzeri mezar talar sadece Krkky ve evresinde deil, tm byk iskn merkezleri evresindeki Osmanl Dnemi mezarlklar ve eitli cami ve mescitlerin hazireleri dahilinde de Erken Osmanl fetih ve iskn srecinden balayarak kullanlmtr. Fakat maalesef dar bak as ve yanl yntem kullanm, geni boyutlu interdisipliner ve alarn btnlnde geni kapsaml bir karlatrmayla kavranabilecek olan bu hususta, blge insan olmadklar iin Trakyann din ve kltrel gereini alglamaktan uzak kalan kiileri yanlgya srklemi bulunmaktadr. Slolu lesi snrlar iinde kalan Tatarlar Ky yaknndaki mezarlk alan iin geerli olan, yakndaki halk yok edilmi Osmanl Ky kalntlarnn bulunmas olgusu, Lalapaa lesi snrlar iinde kalan mlekakpnar yaknlarndaki mlekakpnar Kynn gney-gneydousunda bulunan Krkky mezarlk alan iin de geerlidir. 2004 yzey aratrmas esnasnda deneci ukurlarnda insan kemii paralarna rastlanm olan bu byk dikili mezar talarna haiz mezarlk alan yaknlarnda da, mezarln ilikili olduu kyn kalntlarn bulmak mmkndr. Esasnda bu mezarlk alan dahilinde 2004 ylnda yaplan yn tayin almalar bu baucu ve ayakucu talarnn ynnn de aynen Tatarlar Koca Mezarlk gibi, Edirnenin ve Krklarelinin slm mezarlklarna uyuan bir ekilde kuzeydou-gneybat ynnde olduunu gstermitir. Bu noktada, mlekakpnar Ky snrlar dahilinde kyn iinde kalan ve gnmzde talarnn byk bir blm kaybolmu bir baka mezarln mevcudiyetinin tespit edilebildiini de belirtmemiz gerekir. Her nedense mlekakpnar Ky dahilindeki bu Krkky benzeri mezarlk alannn blgede alm olan nceki aratrmaclarn dikkatini ekmemi olmas ilgintir. Bu noktada zellikle menhir olarak iddia edilen dikili talarn zerinde yaz bulunmas bahis konusu edilerek bunlarn erken srelere ait objeler olmas tezi de gelitirilmi bulunmaktadr. Bu tez, zellikle bu tip mezar

191

talarnn yaygn rneklerine rastlanan Trakyann hi phesiz Osmanl Dnemi abideleri olan cami ve dier din yaplarnn hazirelerinde rastlanan baz rneklerce rtlmekte ve bu tip talar zerinde aka okunamasa da Arap hareriyle yazlm ibarelere rastlanmaktadr. Bunlarn en gzel rneklerinden birine Edirne Gazi Mihal Camii haziresinde rastlanmaktadr. Bu binay yaptran kiinin geldii ailenin, yani Mihaloullar Slalesinin Bektai olduuna dair kaytlar zellikle bu noktada dikkat ekicidir. Fakat bu tr talarn ok ge srelere kadar da nasl kullanldna ait bilgilere kolayca ulalabilmektedir. zellikle 1960l yllarda cenazenin defni ve kayalklardan kaya blokunun kopmasnn beklenerek kye getirilii ve dikiliine ait bilgilerin derlenebilmesi ok nemlidir4. Bu hususta, Dombay Kynden derlenen bilgiler dorultusunda Tula Ky yaknnda byk dikili talar olan, fakat bu gn iin ortadan kaldrlm bir zbekler Mezarlnn var olduu anlalmaktadr5. Ayrca bu noktada, Krkky szcnn halk belleindeki alm krlm, yani yok edilmi ky eklinde olup bu evrede blgenin 19. ve 20. yzyl srecinde yabanc igal glerince halk katledilerek yok edilen bir kye iaret ettii anlalmtr. Kalntlar da evrede tehis edilebilmektedir. Tatarlar Ky ve evresinde yaptmz almalar esnasnda ziyaret ettiimiz Kapaklkayalar mevkii, ad itibariyle bir dolmeni artrmaktaysa da, esasnda tamamen doal bir oluum olarak tehis edilmitir. lgin doal oluumlar sergileyen bu saha, ilgin kaya yapsyla dikkat ekmektedir. Kaya kltlerinin ister Trak Dnemi ve ondan nceki erken dnemler isterse de Ortaa ve Osmanl sreleri itibariyle Trakyada nemli bir etkinlik ve ilevi olduu gzlenmektedir. Bu noktada, Slolu ve evresinde yaplan almalar esnasnda ziyaret edilen Keramettin Ky dnda Seyitin Sayas olarak bilinen alan kenarnda rastlanan ve daha nce denecilerce soyulduu anlalan,
4 Bu konuda bilgi veren ve aslen doup byd ve ocukluunu geirdii Slolu lesi, Keramettin Kynden kltr kklerini alan deerli dost Sayn Mustafa Karacaya derin teekkrlerimi sunmak isterim. Bu noktada slm inanta mezar ta sslemesi ve yaznn da fkha gre doru bulunmadn ve sslemenin mekruh kabul edildiini ve bu sebeple erken srelerde dz talarn kullanmnn tercih sebebi olduunu da belirtmemiz gerekmektedir. Bu bilgi Lalapaa lesine bal Dombay Ky yallarndan derlenmi olup Osmanl srecinde bu blgelere gelip yerleen Orta Asya ve Krm kkenli topluluklarn tarihsel olarak bilinen gereinin halk belleindeki izlerini ifade etmektedir.

192

erken srece giden ilgin bir mezar buluntusu dikkat ekicidir. Bu mezar teekkl gerekten dikkat ekici olup Trak inan sisteminde kayalk alanlarn nemini sergilemektedir. Doal kayalar iinde kazlan ve mermer bloklaryla oluan ist tipi mezar odasnn stnn iki mermer levhayla rtlm olduu anlalmaktadr. Bu tip mezarlara evre kylerde rastlandna dair bilgiler de derlenmitir. Bu tip mezarlar lm kltleriyle almlar yapan, ilgin kaya klt alanlar tekil etmektedir. Bu mezar daha nceki srete Krklareli Mzesi Mdrl ile Trakya niversitesi,Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm tarafndan gerekletirilen Krklareli Merkez leye bal Yundalan Ky yaknlarndaki tmls kazsnda bulunan Trak Dnemi gmsn akla getirmektedir. Yundalan Tmls daha farkl bir yap tekilatna sahip olmasna ramen, direkt olarak kayalk bir ykseltide kayann iine oyularak yaplm olmas durumuyla ilgin bir iliki sergilemektedir. Bu balamda, Slolu ve evresi ile balantl almalar kapsamnda Krklareli linin Sloluna yakn kesimlerinde, Kayalda ilgin bir kayalk alan iinde, kayalar arasnda kk bir apelin kalntlaryla, Koyunbaba stnde soyulmu ve olduka tahrip edilmi bir tmlsn kalkerli kaya podyumu evresinde, kayaya oyma mezarlara rastlanmtr. Bu almalar dorultusunda, Krklareli snrlar iinde kalan Koyunbabadaki maarann doal olduu tespit edilmitir. Krklareli li, Vize lesi, Sergen Beldesinde yer alan Mali Petra Kayalar zorlu bir yolculuk sonucu ziyaret edilmi ve bu kayalarn tamamen doal bir alan olduu ve daha nceki yllarda bu blgede altn belirten bir ekibin bu alan hakknda yanl bir tehiste bulunduu anlalmtr. Sergen Beldesi ardnda, Yldz Dalar iinde kalan geni ormanlk alan iindeki bu kayalklarn tamamen doal bir kayalk olduu gzlenmitir. Sergende yaplan almalarda Manastr Bayr denen mevkide muhtemelen 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarnda mevcut olan din bir yaplar topluluunun duvarlar ve atsn kaplad anlalan kiremitlerden oluan dank izler grlmtr. Ayn zamanda, Sergen sakinlerinden bu alanda bir manastrn mevcut olduuna dair szel bilgiler derlenmitir.

193

Sergen Eski Cami haziresi ve Sergen giriindeki eski mezarlkta ok sayda iri dikili tan varl tespit edilmi olup bu tr mezarlklarn ve balantl dikili talarn Trk mezarlklar ve slm kimlikle yakn ilikisi daha da netletirilmi ve erken menhirler olamayacaklar durumu iyice netlik kazanmtr. Sergen giriinde ve gnmzdeki durumuyla yerlemenin dnda kalan eski mezarlk da iri ve uzun dikili mezar talarna haizdir. zellikle bu uzun yazsz mezar talar arasnda Arap harerine haiz 18. veya 19. yzyl srecine kadar giden Osmanl Dnemi mezar talar dikkat ekmektedir. Ayn durum Sergenin iindeki Eski Cami haziresinde de karmza kmakta olup bu tip talarn ilevi hakknda nemli bilgiler derlememize imkn vermekte ve bu tip dikili talarn Osmanl sreci ile ilikisini desteklemektedir. 2004 yl aratrmalar esnasnda Fatma Kayalar mevkiinde, Gemikaya gibi nemli bir Trak Dnemi kaya suna ve klt alannn mevcudiyetinin tehis edildii Soucak Vadisi, 2005 ylnda bir kere daha ziyaret edilmi ve bu esnada daha nce net bir biimde incelenemeyen baz maaralar ve kaya nileri tespit edilmitir. Bu niler ve maara azlarnn gneydou ynyle irtibatl ve insan eliyle oyulmu kltistik kaya oluumlar olduklar grlmtr. Aratrmalar esnasnda, Pnarhisar lesine bal Tozakl Kynde orijinal bir durum arz eden ve ilgin bir biimde Trak ve Roma sreci izleri veren bir yerleim ve hemen batsndaki nekropol alanlar ve kk tmlsler fark edilmitir. Beiktepe adyla bilinen mevkide kuzey-gney eksenine gre tekil edilmi oval planl ve dik bir yama zerinde yerlemenin izleri bulunmutur. Yzeyde siyah Demir a ve Roma Devri seramik buluntular yannda baz mimari elemanlara rastlanmtr. Bundan baka Hasanaa nn ata olarak bilinen mevki hakknda da bilgi derlenmitir. Krklareline bal Vize ve evresi zellikle Trak Dnemi ve Ortaa srecinde yaplm ve birbiriyle rten kayadan oyma klt alanlar ve klt yaplaryla nemli dinsel dnmler asndan dikkat ekmektedir. Vize evresinde yaplan almalarda ncelikle Pazarl-Sofular yolu batsnda kayaya oyma mezar odalarnn varl tespit edilmitir. zellikle

194

Balkanlarn orta kesimlerinde Helenistik srelerden itibaren kullanlm olan benzerlerine6 rastlanan bu tip kaya mezarlar ve benzeri mimari dzenlemeler ilgintir. Bu farkl kltistik almlar olan mimari birimlerin varl Trakya ve Balkan arkeolojisi asndan byk neme haizdir. Bu kaya oluumlar genelde bir iki basamakla inilen bir giri blmne balanan, kegen planl ana odadan ibarettir. Vize lesi merkezinde Jandarma Alt olarak bilinen mahalde ilgin kaya oluumlaryla birlikte, Vize lesi ardnda bulunan Asmakayalar olarak bilinen vadi indeki muhtemelen kullanm Trak Dneminde balayan ve zellikle de Ortaa srecinde youn olarak kullanlan kaya oyma kiliseler ve deiik kaya meknlar dikkat ekmitir. ok sayda kayaya oyma din yapdan oluan bir klliye tekil eden bu yaplar topluluu, bu vadiyi oluturan akarsuyun dou tarafndaki kayalk yamalarda yer almaktadr. Bu topluluk iinde deiik boyutlarda kilise, apel ve inziva hcreleri yannda deiik boyutlardaki kaya oyma odalar ve salonlar da yer almaktadr. Bu kayadan oyma mimari birimlerin bazlarnda duvar resimleri kalntlarna da rastlamak mmkndr. Dikkatli bir incelemeyle u andaki ekliyle nemli bir Ortaa Hristiyan klt mekn olan bu kayalk alann daha erken srelerde zellikle Trak iskn srecinde de nemli bir kltistik faaliyete sahne olduu fark edilmektedir. Bunun en gzel kant bu kayalk meknn hemen stnde yer alan ve douya doru uzayarak genileyen ilgin bir Trak klt merkezi olarak tehis edilen Karakocak/Karakek Tepe ile i ie olmasdr. Asmakayalar stndeki Karakocak Tepe olarak bilinen blge, ilgi ekici kaya oyma oluumlaryla dikkat eken, ilgin bir alandr. Deiik kademelerden oluan ve geni bir yaylm alan olan Karakocak Tepe, Trakyann en ilgi ekici klt alanlarndan biri olarak dikkat ekmektedir. Yzeyde rastlanan seramiklerin byk bir ounluu Roma Devrine ait olarak grlse de, bunlar yannda siyah Demir a seramikleri de gzlemlenmitir. Karakocak Tepe iki giri blmyle ncelikle dikkat ekmekteyse de nc bir giriin de mevcudiyeti belli olmaktadr. Bunlardan ilki tm alann
6 Sokolovska, V.-Krstevski, C., 1997.

195

gneybatsnda bulunan ve nnde halk arasnda Karakocak Baba olarak bilinen bir yatra atf edilen mezarn da yer ald blmdr. kinci blm dou ve gneydou taraftaki kademeli olarak alalan yamalarda bulunmaktadr. nc giri ise tam gney tarafta dik kaya yamalar arasnda aadaki alana alan bir geit olarak kendisini gstermektedir. Alann tm gney, gneybat, bat, gneydou ve gneydou kesimleri dik kayalk yamalar olarak grlrken, kuzey taraf kademeli olarak kuzeye dou yavaa alalan bir yap gstermektedir. Karakocak Tepe, Vizeden tm ihtiamyla grlr. Karakocak Tepe gney taraftaki bir alt platform ve bunun arkasnda yer alan zirve dzlnden mteekkildir. Bu ilk platforma gneybatdan bir geitle ulalmakta olup bu geit stnde dar bakan bir akl olan kayaya oyulmu bir mekna sahiptir. Bu mekn gerisinde kayaya oyulmu kanallar ve deiik kaya dzenlemeleri bulunan bir alan yer almaktadr. Trak klt alanlarnn Bulgaristanda bulunan benzerlerinde de grlen bir oluum tespit edilmektedir. Bu tekilatn zellikle bat ve kuzeybat ynleri ile irtibat bellidir. Zirve dzlemi zerinde kayaya oyulmu duvar izleri ile baz duvar kalntlar yannda kayaya oyulmu mekn izleri ve youn bir ta varl gzlenmektedir. Bu talar eski yaplardan arda kalan izler olabilir. Ayrca kiremit ve tula kalntlar da nemli bir younluk tekil etmektedir. Bu zirve, platformu dou tarafna doru kademeli olarak alalarak alann dousunda geni bir klt alanna ulamakta olup bu sahada yzey kayasna oyulmu deiik altar dzenlemeleriyle dikkat eken alt birimler hlinde tekilatlandrlm ilgin birimler bulunmaktadr. Bu birimlerin gney dou ynne gre tekil edilmi olduu tehis edilmitir. Bu alt birimlerden biri nnde bir adak ukuru yer almaktadr. Karakocak Tepe genel zellikleri itibariyle Trakyann en ilgin ve nemli erken klt alanlarndan biri olarak dikkat ekmekte olup acilen korunmaya alnmas gereken bir saha olarak n plana kmaktadr. Vize yerlemesi ardna gelen ve Karakocak Tepenin gneybatsnda yer alan ve sit alan olarak tescil edilmi bulunan mlek Tepe zerinde bol miktarda Roma Devri malzemesi mevcuttur. Her ne kadar mlek Tepenin

196

prehistorik veriler ihtiva ettii baz aratrmaclar tarafndan belirtilmise de, bu alanda prehistorik seramiklerin mevcudiyeti pheli olup bu alanda prehistorik seramiklere rastlanmamtr. Rastlanan seramik malzeme Roma ve Roma srecinde burada bakenti bulunan otonom Trak Krall Dnemine aittir. Bu alan muhtemelen Vizede M.S. 46 tarihine kadar varln srdrm olan Sapian Krallarndan Kotys tarafndan Vizenin Roma esaslarna gre yeniden kurulu aamasyla ilikili akropol alandr. Bunun en gzel kant daha nce Krklareli Mzesi ve Trakya niversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm tarafndan gerekletirilen almalarda ortaya kartlm bulunan tiyatro ile de pekitirilmitir. Vize evresinde yer alan bir dier ilgin kayadan oyma klt alan veya klt alanlarnn varl Balkaya Ky evresinde tehis edilmektedir. Balkaya Kynn batsnda ve dousunda yer alan bu iki alan ilgin zellikler gstermektedir. Bu alanlardan ilki, kyn batsnda Vizeden gelirken ky giriinin sanda ve hemen yolun altnda yer almaktadr. Batya doru alalan bir yamata bulunan ve olduka geni bir alan tekil eden bu kayalk sahada kayaya oyulmu deiik alt birimler hlinde tekilatlandrlm kaya altar izleri ve kayaya oyma mezarlar ile birlikte, alann kuzey ucunda kayaya oyulmu ilgin bir kilisenin varl tehis edilmitir. Bu gn bir saya tarafndan kapatlm olan bu blm iinde iki apsisli ve kayalara oyulmu niler gsteren ok ilgin bir yap yer almaktadr. Bu apsislerden sol taraftakinin iinde ok yaln bir biimde oluturulmu bir tekilat ile ortada bordo ve siyah renklerde boya izleri ile tam st ksmda Malta ha olarak bilinen tipte kayaya oyulmu ve alt ksm tahrip edilmi ilgin kabartma bir ha yer almaktadr. Bu han ekli ve kilisenin ilgin zellikleri blgenin Ortaa srecindeki farkl Hristiyan tarikatlar asndan ilgin armlar yapmaktadr. Alann ncelikle Trak sreci ve ardl aamalar ile Ortaa srecinde Hristiyanlar tarafndan kullanlm olduu bellidir. Bu kaya oyma ant yapanlarn Bogomil Mezhebi ile ilintili olduu fark edilmektedir. Balkaya Kynn dousunda yer alan bir baka alanda da muhtemelen ayn srele ilintili bir baka kaya oyma alan zerinde de lgin mimari oluumlara rastlanmaktadr. Bu oluum kalker yapl bir tepenin zirve bolm

197

ile gney, gneybat ksmnda yer almaktadr. Bu sahann dou ksmnda az gneydou ynne gre tekilatlandrlm ve yuvarlak kemerli bir girie haiz bir hipoje yer almaktadr. Bu hipojenin az evresinde srl ve sar boyal sgrato Bizans seramiklerinin yannda baz Roma Devri seramikleriyle birlikte, ilgin form zellikleri gsteren bir Demir a seramiiyle birlikte dier Demir a seramiklerine de rastlanm olmas ilgi ekici olup alann Trak srecine giden bir kullanma haiz olduunu gzler nne sermektedir. Alann zirve blmnde deneciler tarafndan alm kayaya oyulmu mezar ukurlarna rastlanmtr. Bu mezarlar Hristiyan kimliini kantlar biimde dou-bat ynndedir. Bu nekropol alannn batsnda kayaya oyma kk bir apelin mevcudiyeti de dikkat ekicidir. Giri ksm tahrip olmu apelin yuvarlak kemerli girie ve bu giriin yanlarnda bulunan yuvarlak kemerli iki pencere aklna sahip olduu fark edilmektedir. inde apsis tekilat da ilgintir. Bu buluntular Balkayann ulalmas g konumuyla Ortaa sreci ve ncesinde ilgin bir yerleme alan tekil ettiini gstermektedir.

KAYNAKA Akman, M., Ruh Delii, Atlas, 158, 2006, s. 134136, 138. Aladzov, D., Prouti, Zabraveni, Neizvestni Kreposti Ot Haskovskiya Krai, Haskovo, 2001. Arslan, H. ., Trk Aknc Beyleri ve Balkanlarn marna Katklar, Ankara, 2001. Baiarsaikhan, J., Notes on Meaning of Deer Stone Iconography; W. W. Fitzhugh, The Hovsgol Deer Stone Project 2003 Field Report, Washington, 2004. Balivet, M., eyh Bedreddin, Tasavvuf ve syan, stanbul 2005. Barale, P., Il Cielo Del Popolo Del Faggio. Pollenzo, 2005. Barclay, G., Farmers, Temples and Tombs. Edinburgh, 2005.

198

Bareld, L. H., The Context of Statue-Menhires, Notizie Archeologiche Bergomensi, Bergamo, 3, 1995, s. 1137. Beksa, E., Lalapaa lesinin Erken Kltrel Olgusu ve Tarihsel Miras, Yre, 69, 2005, s. 821. Kuzey Bat Anadolu ve Trakyada Erken Kltistik Kaya (Kaya Oyma ve Megalit) Antlar ve Klt Alanlar Projesi, Edirne ve Krklareli lleri 2004 Yzey Aratrmas, 23. Aratrma Sonular Toplants, Cilt 1, Ankara 2006, s. 283292. Belli, O., Stone Statues and Balbals in Turkic World, TUBA-Ar, 6, 2003, s. 85116. Bradley, R., Altering the Earth. Edinburgh, 1993. Ritual and Domestic Life in Prehistoric Europe. Abingdon, 2005. Christov, I., Rock Sanctuaries of Ancient Thrace. Soa. Dominguez Arranz A.-Calvo Ciria, M. J., La Arquitectura Megalitica, Huesca, 1990. Fol, A., Ancient Thrace, Soa, 2001. Fol, V., Skalata, Konyat, Ogbnyat, Soa, 1993. Hasluck, F. W., Geographical Distribution of The Bektashi, Annual of British School at Athens, 21, 19141916, s. 84124. Hayashi, T., Several Problems About the Turkic Stone Statues, Yearbook of Belleten 2000, Ankara 2001, s. 221240. Joussaum, R., Des Dolmens Pour Les morts, Poitiers, 1985. Kansu, . A., Edirnenin Tarih ncesine Ait Aratrmalar, Edirne, Ankara 1965, s. 1321. Koyov, R. B.-Martynov, A. I., SSSR Arkeologiyas, Bak, 1990. Laqueur, H. P., Osmanl Mezar Talarnn Sslemesinde Bitkisel Motier, Suut Kemal Yetkine Armaan, Ankara, 1984, s. 263273. Lema Suarez, X. M., Caminando Entre Dolmenes. Cee, 2002. Llanos, A. (Azkarate, A.), Haitzulo Artizialak/Cuevas articiales, VitoriaGasteiz, 2004.

199

Mallory, J. P., Statue-Menhires and the Indo-Europeans, Notizie Archeologiche Bergomensi, Bergamo, 3, 1995, s. 319332. Moreno Gallo, M., A., Megalitismo Y Geograa. Valladolid, 2004. Mller, D. W., Menhire, Reallexikon der Germanischer Altertumskunde, Bd. 19, Berlin 2001, s. 529533. Megalithgraber, Reallexikon der Germanischer Altertumskunde, Bd. 19, Berlin 2001, s. 492495. Nowgorodowa, E. A., Alte Kunst der Mongolei, Leipzig, 1980. zdoan, M., Kapaklkayalar,Trakyann Sr Talar, Atlas, 158, 2006, s. 124140, 142. Powicke, F. J., Bogomils, Enc. of Religion and Ethics. 1911, Cilt 1, s. 784 785. Proverbio, F., Archeoastronomia, Milano, 1989. Ruseva, M., Thracian Cult Architecture, Yanbol, 2000. Sokolovska, V.-Krstevski, C., Rock Cut Chamber Tombs at Isar Marvinci, Macedonia and Neighboring Regions From 3rd To 1st Millenium BC., Skopje, 1997, s. 121126. Sylemez, H., Mezar Ta zerinden Kltr Sava, Aksiyon, 599, 2006, s. 7680. Triandafyllos, D., Megalithika Mnhimeia (Dolmen ) Ke Brakograai Eiz Thin Dutikhini Thrakhin, Analekta Athenon, VI, 1973, s. 240255. Thrace, Athens, 1996. Vasilev, G., Orphisme Et Bogomilisme, Thracia, 11, 1995, s. 503516. Zylmann, D., Das Ratsel der Menhire, Mainz-Kostheim, 2003.

200

REGIONAL SURVEY IN THE AMUQ VALLEY, HATAY THE 2005 SEASON

Fokke GERRITSEN*
INTRODUCTION The Amuq Valley Regional Survey is a long-term survey project in the Amuq Valley (northeast of Antakya, Hatay) and its surrounding uplands. Fieldwork seasons have been conducted since 1995 under the directorship of Aslhan Yener (project director) and Tony Wilkinson (eld director). Research has taken important strides not only in elucidating the settlement history of the region but also in understanding the complex geomorphological processes that have formed the present landscape, and especially the major role that humans have played in these processes in antiquity. The results of the 1995 to 2002 seasons have been published in Yener (2005). In 2005, the author of this report took on the position of eld director. The 2005 season of the Amuq Valley Regional Survey Project marked the initiation of a new phase in the survey. The signicant accomplishments of the previous seasons notwithstanding, many old questions remain and many new ones were raised by research in the last years. The mounded nature of many of the sites in the valley means that a sustained programme of repeated visits to individual sites is necessary to gain a reliable insight into the phases of occupation. Non-mounded sites, on the other hand, tend to be small and are quite numerous. Satellite imagery that has been used in recent years shows the presence of these small sites quite well, but many have not yet been visited in the eld. The 2005 season directed its efforts to the southeastern part of the valley, to the east of Demirkpr and the south of Kumlu (Fig. 1). The season lasted only two weeks and limited its scope to three issues:
* Fokke GERRTSEN, Netherlands Institute in Turkey, Merkez Han, P.K. 132, 34431 Beyolustanbul/TRKYE fa.gerritsen@nit-istanbul.org

201

1) the organization of the landscape around a town that is called Imma in the classical and medieval sources and today goes by the name Yeniehir; 2) the identication of several sites that were initially recorded by Robert Braidwood in the 1930s, but not in the 1995 to 2002 seasons; 3) recording previously unknown sites and enlarging the collections of selected known sites. LANDSCAPE AND ANCIENT LAND USE AROUND YENEHR The name Imma or Emma appears in texts from the Roman period and later, describing it as a populous and prosperous village (Eger n.d.). It has been identied with modern Yeniehir, located on a low plateau on the transition from the Amuq Plain to the limestone massif and on the route from Antioch (Antakya) into Syria. Islamic sources mention watermills around the village of Imma, fed by springs from the hills directly south of the town. The water from this spring is collected, still today, in a reservoir lake. A millhouse constructed on the reservoir dam carries a pre-Ottoman inscription. In 1997, the Amuq Valley Regional Survey team recorded the remains of a set of watermills near the large Late Roman/Byzantine site AS 202 (Khirbet al-Tahun) some kilometers to the west of Yeniehir, where the low plateau drops down into the Amuq Plain (Casana and Wilkinson 2005, 43-44, gs. 2.27-2.30). The mills have been dated (indirectly) to the Late Roman/Byzantine period. Large masonry embankments of roughly cut limestone blocks are preserved that conducted water through a channel to about 8 meters above the ground surface, in order to create the hydraulic power needed to turn a millstone. The series of three watermills at Khirbet al-Tahun was mapped for a second time, now with a total station (Fig. 2). This was done because additional foundations were observed of the towers in which the mill stones would have turned. Moreover, the embankments had suffered damage quite recently and appear to be under threat of further vandalizing. Satellite imagery indicates that reservoir and mills functioned in a single system, connected by a channel running across the plateau (Casana and

202

Wilkinson g. 2.30). In 2005 non-systematic eldwalking was carried out on the plateau to nd additional evidence relating to land use in the Roman, Byzantine and Islamic periods. Traces of said channel were recorded directly west of Yeniehir, at a point where it was lined by medium-sized dressed limestone blocks and where a secondary canal separated off towards the north. Dense sherd scatters with diagnostics of Roman through Early Islamic date, found in its vicinity, may represent occupation on the outskirts of ancient Imma. Further to the west, a site (AS 347) was found just north of the line of the canal (obscured here by irrigated elds), dating to the Hellenistic through Late Roman periods. While this site and others near it do not provide evidence that the system of reservoir, canals and watermills had its origins in the Hellenistic/Early Roman period, it does indicate that the low plateau on which Yeniehir is located was intensively inhabited and cultivated from around the beginning of the Christian era onwards. This pattern was also observed to the east of Yeniehir, where Roman sites AS 204 and AS 205 are situated amidst a landscape full of rock-cut chambers, tombs and stone quarries. The standing remains of several ancient buildings in the modern town of Yeniehir (cursorily recorded by Sinclair 1990, 295-296) suggest something of the important archaeological remains present under the surface. Unfortunately, this cultural heritage suffers heavily from bulldozing and sewage works. While the survey team visited the town, a bulldozer was busy unearthing dozens of very large dressed limestone blocks, clearly part of a major architectural structure. IDENTIFYING BRAIDWOOD SITES An initial goal of earlier stages of the Amuq Valley Regional Survey was to identify, revisit and recollect all sites that were recorded in the 1930s survey by Robert Braidwood (Braidwood 1937). This has been largely accomplished, with the exception of those sites that are now in Syria or within the militarized border zone, as well as a small number of sites that could not be found again.

203

The 2005 season managed to solve a few of the remaining questions in this respect. AS 159 (Zoba Hyk) was found to be located not underneath the modern village with this name but on a hill to its east. Surface collections indicate a sizable settlement dating to the Late Roman/Byzantine Period. It was also discovered that sites AS 96 and AS 97 had been incorrectly identied. AS 96 (Early Roman) was found to be under the modern village of Tarfa. AS 97 (in the Yener 2005 volume mislabelled as AS 96) is a few hundred metres to the east. All that remains from it is a dense sherd scatter with numerous Amuq E and F (Chalcolithic) diagnostics on a eld bulldozed at for agricultural purposes. ENLARGING THE DATABASE OF SITES AND CERAMIC COLLECTIONS A problem with surveying in an intensively cultivated area such as the Amuq Plain is that sites are not always accessible and that the visibility of surface artefacts is often obscured by crops. By visiting a site on multiple occasions, a suitably large collection of diagnostic artefacts can be built up. For this purpose, 16 known sites were visited again, focusing on unmounded and lowly mounded sites in the area. The mounded tell sites were deliberately not visited this season. Much work remains to be done on assessing the occupation periods of this large category of sites, but because they mainly date to the Bronze Age and Iron Age, this research will be postponed until the ongoing excavations in the Amuq Valley, i.e. Tell Atchana and Tell Tayinat, have further rened the intra-regional ceramic chronologies for those periods. For seven of the 16 sites it is now possible for the rst time to assess the periods of occupation, in eight others the previously supposed dates were conrmed. In one interesting instance, AS 255, a previously unknown phase of occupation was detected. Several mould-made ceramic gurines (Fig. 3) come from an irrigated eld directly to the south of the low mound, in addition to numerous ceramics, rooftiles (including vitried wasters) and basalt milling basins. The gurines and the ceramics indicate occupation of this site beginning in the sixth or fth century BC.

204

On the CORONA satellite imagery that the project has come to rely numerous anomalies are visible, especially in the plain itself, in the form of spots where the surface reected light differently than around it. Many of these, experience teaches, are small, unmounded sites that would be very difcult to detect without the help of the satellite imagery. A number of these locations was visited in the eld and proved to be settlements in all instances but one. The nine sites that were newly discovered in this way (AS 347-355) predominantly date to the Chalcolithic (Amuq C through F) and Hellenistic through Late Roman/Byzantine periods. For the later phases, this conrms the insight established in earlier seasons (Casana & Wilkinson 2005, 46) that the population in the plain was dispersed over a great number of hamlets and small villages no larger than one to two hectares. Tell-based settlement had diminished greatly by then. OTHER WORK Considerable time and resources were spent in 2005 on the reorganization of the depot where the survey collections are stored, in the village of Tayfur Skmen. Metal shelving was installed on which the steadily growing collections are stored in wooden trays. This will enable us and future researchers to access the materials efciently and safely. New and existing survey collections were analyzed by team members and specialists including, besides the author, Rana zbal (Neolithic and Chalcolithic Periods), Andy Creekmore (Bronze Age Periods), Andrea di Giorgi (Hellenistic and Roman Periods), Asa Eger (Late Roman, Byzantine and Early Islamic Periods). ACKNOWLEDGEMENTS The Amuq Valley Regional Survey team would like to thank the Ministry of Culture and Tourism for its support. We are grateful to its representative in the eld, Ms. Yasemin Ksekul (who tirelessly tramped through muddy elds with us). As always, we received highly valued help from the staff of the Hatay museum.

205

BIBLIOGRAPHY BRAIDWOOD, R. J., 1937: Mounds in the Plain of Antioch. An Archaeological Survey. Oriental Institute Publications 48. Chicago: University of Chicago Press. CASANA, J.-T. WILKINSON, 2005: Settlement and Landscapes in the Amuq Region. In K.A. Yener (ed.), The Amuq Valley Regional Projects Volume 1. Surveys in the Plain of Antioch and Orontes Delta, Turkey 1995-2002. Oriental Institute Publications 131. Chicago: University of Chicago Press, pp. 25-66. EGER, A., n.d.: Rural Settlement and Land Use in the Amuq (Antiochene) Plain: A Historical Geography of the Byzantine and Islamic Periods. Unpublished MA thesis, University of Chicago. SINCLAIR, T. A., 1990: Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey. London: Pindar Press. YENER, K. A. (ed.), 2005: The Amuq Valley Regional Projects Volume 1. Surveys in the Plain of Antioch and Orontes Delta, Turkey 19952002. Oriental Institute Publications 131. Chicago: University of Chicago Press.

206

Fig. 1: Map of the southeastern part of the Amuq Plain and adjacent uplands, indicating only those visited and recorded in 2005

207

Fig. 2: Team members mapping the masonry embankment of the mills at Khirbet al-Tahun

Fig. 3: Mould-made ceramic gurines from the surface of AS 255

208

2005 YILINDA DOU ANADOLU BLGESNDE URARTU BARAJ, GLET VE SULAMA KANALLARININ ARATIRILMASI
Oktay BELL*
Dou Anadolu Blgesinde Urartu Baraj, Glet ve Sulama Kanallarnn Aratrlmas konusunda yapm olduumuz almalarn ondokuzuncu yln, 03-20 Eyll 2005 tarihleri arasnda gerekletirdik. Bakanlm altnda yrtlen arkeolojik yzey aratrmasna stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Tarihi Anabilim Dalnda Ara. Gr. lknur Zeynep Konuralp (M.A.), Ara. Gr. smail Ayman (M.A.), Ara. Gr. Selim Pullu, Teknik Ressam Gzin Shran Belli, yksek lisans rencisi Nihal Ayyldz, lisans rencisi Rza Grler Akgn, Ayhan Yadmcel, Veysi Gn ve Armaan Tan katlmlardr. Bakanlk temsilcilii grevini ise, Van Mzesi Mdr Vekili Mete Tozkoparan (M.A.) yapmtr. Anayollarn dnda kalan ve genellikle ulalmas olduka zor, engebeli ve yksek dalk blgelerde bulunan Urartu sulama tesislerini aratrmak iin olaanst aba harcayan deerli meslektalarma ve sevgili rencilerime teekkr etmeyi zevkli bir grev sayarm1. GR 1987 ylndan beri Dou Anadolu Blgesi ile Nahvan zerk Cumhuriyeti topraklarnda gerekletirdiimiz arkeolojik yzey aratrmas srasnda saptam olduumuz baraj, glet ve sulama kanallarnn says, imdilik 105e ulamtr (Harita: 1). Bunlardan 103 tanesi Dou Anadolu Blgesinde, 2 tanesi de Nahvan zerk Cumhuriyeti topraklarnda bulunmaktadr (Harita: 2).
* 1 Prof. Dr. Oktay BELL, stanbul niversitesi, Avrasya Arkeoloji Enstits Mdr, 34459stanbul/ TRKYE, e-mail: obelli@istanbul.edu.tr. Dou Anadolu Blgesinde olduka geni kapsaml olarak srdrdmz bu nemli arkeolojik yzey aratrmas, daha nceki yllarda olduu gibi, 2005 ylnda da tmyle kendi madd olanaklarmz ile gerekletirilmitir.

209

Daha nceki yazlarmzda da sk sk belirttiimiz gibi, imdiye dein bulmu olduumuz 105 adet baraj, glet ve sulama kanal, Dou Anadoluyu bir Barajlar Blgesi hline getirmitir. Bunlardan da nemlisi, bulmu olduumuz baraj, glet ve sulama kanallarnn %13, geirmi olduu kk onarmlar ile gnmze dein kesintisiz olarak almaktadr. Dou Anadolu Blgesi dnda ne Anadoluda, ne de dnyann teki coraf blgelerinde bu kadar ok sulama tesisi bir arada bulunmad gibi, 2700-2800 yldan beri kesintisiz alan sulama tesisinin varlna da rastlanmamaktadr. Baraj, glet ve sulama kanallarnn yardm ile yaplan modern tarm, Dou Anadolu Blgesindeki tarm kltrnn ne denli modern ve ada olduunu bir kez daha gzler nne sermektedir. Eer sulamaya dayal modern tarm yaplmam olsayd, tarm iin olduka az ve yetersiz topraklara sahip olan Dou Anadolu Blgesinde bu kadar ok nfus yaayamazd. Tarlalardan elde edilen baklagillerin yan sra, meyve ve zellikle sebze bahelerinden elde edilen rnler, ekonomik amala kurulan kalelerin byk depolarndaki yiyecek ve iecek kplerini doldurmu ve uzun geen k mevsiminde, onbinlerce insann besin gereksinmesini karlamtr. ALIMA BLGES Urartu baraj, glet ve sulama kanallarn aratrmak amacyla 2005 ylnda srdrdmz almay Van Gl blgesi ile kuzeyde Idr blgesinde younlatrdk. Urartu Krallnn ekirdeini oluturan Van blgesi ilgintir ki, sulama tesislerinin te ikisinden fazlasn bnyesinde toplamaktadr. Buna karn kefedilmeyi bekleyen ok sayda arkeolojik kalnt ve sulama tesisinin bulunacan mit etmekteyiz. nk son 37 yldan beri Van blgesinde kesintisiz olarak arkeolojik yzey aratrmas yapmamza karn, hl blgeye tam egemen olduumuz sylenemez. zellikle baraj ve gletlerin ana yollarn dnda engebeli ve yksek dalarn zirvesinde yer almas, sulama tesislerinin bulunmasn olduka zorlatrmtr. Bu yzden kefedilmeyi bekleyen bu blgedeki arkeolojik ren yeri ve sulama tesislerini saptamak ve bilim dnyasna duyurmak iin, almalarmz tm hzyla devam etmektedir.

210

2005 ylnda Van ve Idr blgelerinde saptadmz Urartu sulama tesisleri ile kaleler, en eskisinden balamak zere kronolojik olarak deerlendirilmitir. Bulmu olduumuz sulama tesislerinin plan, kesit ve topograk haritalar ile bunlarn tarihlendirilmesine yardmc olabilecek kalelerin planlar, Teknik Ressam Gzin Shran Belli ve Nihal Ayyldz tarafndan izilmitir. zenli ve titiz almalarndan dolay kendilerine ok teekkr ederim. AHMET GOR GLET Ahmet Gor Gleti, Idrn Karakoyunlu lesinin 5.5-6 km. gneydousunda yer almaktadr. Blge tmyle Ar Dann (5165 m.) kuzey eteklerinde geni bir alana yaylan volkanik lav tabakas ile kapldr. Bilindii gibi volkanik pskr olan gzenekli lav tabakas, suyu geirgen bir yapya sahiptir. Bu yzden blge, su kaynaklar ynnden olduka fakirdir. Deniz seviyesinden ortalama 900 m. yksekliinde olan gletin bulunduu alann yakn evresinde, herhangi bir yerleim merkezi ve arkeolojik ren yeri yoktur (izim: 1). Yredeki yal insanlarn anlattna gre, gletin yakn evresi ok eskiden yaylak olarak kullanlmaktaym, ancak su kaynaklarnn azalmas yznden yaylak alanlar terkedilmitir. Bask ve alak tepelerle evrili alan, gnmzde allklar ile kapldr2. Gletin iri andezit talardan ina edilen duvar, dou-bat dorultusunda iki kayalk tepe arasna yaplmtr (Resim: 1). Toplam 16 m. uzunluundaki duvar, kuzey ksm kapatmaktadr (izim: 2). Sularn biriktii glet, yaklak olarak 80-90 m. geniliinde ve 300-330 m. uzunluundadr. Glet sular yaklak olarak 30.000 m2lik bir alan kaplamaktadr. Glet bu hliyle Tendrek Dann kuzeydou eteindeki Kurt Gleti3 ile Van Glnn gneyinde yer alan Ar
2 Idr Ovasnda srdrdmz arkeolojik yzey aratrmas srasnda bizlere rehberlik eden ve gletin yerini gsteren deerli hemerim Sayn Bnyamin Toktamlya, nemli katklarndan dolay ok teekkr ederim. O. Belli, 2001 Ylnda Dou Anadolu Blgesinde Urartu, Baraj ve Sulama Kanallarnn Aratrlmas, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, 20. Aratrma Sonular Toplants II. Ankara 2002, 161-162; Doubayazt Blgesinde Kefedilen Urartu Barajlarna Toplu Bir Bak, Gnein Doduu Yer: Doubayazt Sempozyumu, (Ed. O. Belli), stanbul 2004, 120-121.

211

Barajnn4 konumu ve tasarm ile ok byk bir benzerlik gstermektedir. Gneyden kuzey ynne doru akan kaynak, yamur ve sel sularnn tam olduu kaln toprak ve zellikle kum tabakas, kaln bir tabaka hlinde her taraf kapatmtr. Gletin duvar, nce gl sular tarafndan yklm, daha sonra da hzl bir ekilde akan sel sular tarafndan paralanmtr, yalnzca duvarn batda ve douda kayalk tepe ile birleen ksmlar grlebilmektedir. Sularn kuzey kesime doru srkledii duvarn talar dank olarak durmaktadr, ancak talarn byk bir ksm kum tabakas tarafndan kapatlmtr. Duvarn yapmnda kullanlan iri andezit talar, yakn evrede zengin olarak bulunan andezit yataklarndan elde edilmitir. Talarn n yzleri ile birleme yerleri kabaca da olsa dzeltilmitir. Duvarn ykseklii ile kalnlnn ka metre olduunu ise bilemiyoruz. Kuzey ynne doru aktlan sular, tarm alanlarnn su gereksinmesini karlamaktadr. Ancak yukarda da belirttiimiz gibi, gnmzde blge su kaynaklar ynnden olduka fakirdir. Glet duvarnn paralanarak yklmas ve evredeki su kaynaklarnn kurumas yznden, yakn evre neredeyse bir le dnmtr. Yakn evredeki yal insanlarn belirttiine gre, glet yaklak olarak 120-130 yldan beri almamaktadr. Yakn evrede yapm olduumuz arkeolojik yzey aratrmasnda, gletin tarihlenmesine yardmc olabilecek herhangi bir arkeolojik kalnt bulunamamtr. Yalnz 5 km. kuzeydouda Erken Demir ana ait Luhiuni kral kenti kalntlar ile Kral Menua dneminde kurulan Aa ve Yukar Karakoyunlu kaleleri (eski Menuahinili) bulunmaktadr5. Ayrca 4 km. batda ise Erken Demir ana ait Etiuni ve Urartu Dnemine ait Kasmt Kalesi yer almaktadr6.
4 O. Belli, Urartian Dams and articial lakes in Eastern Anatolia, Anatolian Iron Ages 3, The Proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium Held at Van, 6-12 August 1990, (Ed. A. ilingirolu-D. H. French), Ankara 1994,11; O. Belli, Urartian Dams and articial lakes Recently Discovered in Eastern Anatolia, Tel Aviv 21/1, Jerusalem 1994, 88-92; O. Belli, Dou Anadolu Blgesinde Kefedilen Urartu Barajlarna Toplu Bir Bak, Belleten 299, Ankara 1996, 653 -654. O. Belli-C. Avc- . Z. Konuralp-. Ayman, Idr Ovasnda Urartu ve Erken Demir a Kaleleri ile Nekropollerinin Aratrlmas-The Research of Urartian and Early Iron Age Fortresses and Necropoleis on Idr Plain, 60. Yanda Sinan Genime Armaan Makaleler, (Ed. O. Beli-B. B. Kurtel), stanbul 2005, 173-193. O. Belli, Idr Ovasnda Erken Demir a Kale ve Nekropollerinin Aratrlmas, Prof. Dr. Rek Duru Armaan, Ege Yaynlar, stanbul 2006 (baskda).

212

Her iki kale ve sivil yerleim merkezi de, olduka geni alanlara yaylmaktadr. Yani Erken Demir a ve Urartu Krall dneminde, blgede binlerce insann yaad anlalmaktadr. Blgenin Kral Menua (M. . 810-786) dneminden itibaren Urartu Krallnn egemenlii altna girdiini bilmekteyiz7. Bu yzden gletin M. . 8. yzylda yapld sanlmaktadr. ORTA DAMLA KANALI Orta Damla Kanal, Erci lesinin 38 km. kuzeydousunda yer almaktadr. Erci- Patnos karayolunun 33. kilometresinden itibaren yol kuzey ynne dnerek, 5 km.lik bir stabilize yol ile Aa Damla Kynden sonra Orta Damla Kyne (Eski Acinni) ulalmaktadr. Orta Damla Kanalnn sular, yaklak olarak 1.5-2 km. kuzeydouda Karbasan Ky mezrasndan kan ok gl kaynak sularnn bir kanal aracl ile getirilmesinden olumaktadr (izim: 3). Kanal nce Yukar Damla, Orta Damla ve Aa Damla kylerini getikten sonra, gneybat ynnde Patnos yaknlarna dein uzanmaktadr. Ancak yal insanlarn anlattklarna gre, yeni yaplan Erci-Patnos karayolu, kanaln getii baz kesimleri yer yer tahrip etmitir. Aslnda kaynak ve yamur sularnn birlemesinden oluan Padiah Deresi, araziyi ok geni ve derin bir biimde oyarak, gneybat ynne doru akmaktadr. Ancak Padiah Deresi sular, zellikle bask ve alak tepelerin eteklerinde yer alan tarla, sebze bahesi ve zm balarnn sulanmasnda kullanlamamaktadr. Bu yzden bir kanal aracl ile bask tepelerin gneydou eteklerinden geirilen kanal, bu kesimlerde ekilen meyve baheleri ile zm balarnn sulanmas ileminde kullanlmtr. Orta Damla ky evlerinin hemen kuzeyinde ykselen andezit kayalklarn gney yzne, 1.20 m. geniliinde ve 1.10 m. yksekliinde kare biimli kk bir ni iine yazlan ivi yazt, gnmzde Orta Damla Kanal olarak adlandrlan kanaln hangi Urartu Kral dneminde yapld konusunda bilgi
7 O. Belli, Urartu Krall Dneminde Doubayazt Blgesi-Doubayazt Region during the reign of the Urartian Kingdom, Gnein Doduu Yer: Doubayazt Sempozyumu, (Ed. O. Belli), stanbul 2004, 76-88.

213

vermektedir. Deniz seviyesinden 1880 m. yksekliindeki kaya yazt, kanaln yaklak olarak 35-40 m. kuzeyinde yer almaktadr. Halk tarafndan bu ni Hazine Kaps olarak adlandrlmaktadr. Bu nemli yaztta unlar okunmaktadr8: Tanr Haldinin gll sayesinde, Argiti olu Sarduri bu kanal at. Argiti olu Sarduri, gl kral, byk kral, Bianili lkesinin kral, Tupa kentinin efendisi Yazttan da ak bir ekilde anlalaca gibi, kanal Urartu Kral II. Sarduri (M. . 764-735) tarafndan yaptrlmtr. Yaklak olarak 6.5- 7 km. uzunluunda olan kanal ne yazk ki, son 90-95 yldan beri almamaktadr. Bu yzden kanaln getii baz yerler, yamur ve sel sularnn yksek tepelerden getirmi olduu toprak tabakas ile dolmutur. Kanaln mevcut ykseklii 40-60 cm., genilii de 60-80 cm. arasnda deimektedir. Ancak ilk yapld srada kanaln daha derin ve geni olduu anlalmaktadr. nk yzlerce yldan beri sularn getirmi olduu kaln toprak tabakas, kanaln iini doldurmutur. zellikle bask ve yayvan arazinin gney yamalarndan geen kanaln tam olduu su, bu kesimlerde yer alan meyve baheleri ve zm balarna hayat vermi olmaldr. zm balarnn yerleri, halk tarafndan da gsterilmektedir. Ancak gnmzde ne meyve ve sebze baheleri, ne de zm balar bulunmaktadr. ivi yazl kaya niinin yaklak olarak 75- 80 m. kuzeydousunda andezit bir kayalk tepe zerinde ise, kale kalnts yer almaktadr. 1/ 25.000lik haritada bu kayalk alan, Hazine Tepe olarak adlandrlmaktadr. Deniz seviyesinden ortalama 1925 m. yksekliindeki bu kaleyi, Orta Damla Kalesi olarak adlandrmay uygun bulduk. Ortalama 98 x 132 m. byklndeki kale, kayaln doal biimine gre, dou-bat dorultusunda, dikdrtgen bir plan
8 R. avuolu-M. Salvini, The Urartian Rock Inscription of Damla Ky , Studi Micenei ed Egeo- Anatolici 45/2, Roma 2003, 190.

214

gstermektedir (izim: 4). Kalenin andezit talardan yaplm duvarlar, ar bir ekilde tahrip olmutur; yalnzca temel kalntlar kalmtr. Duvarlarn d yzeylerinde daha byk talar kullanlm, ara ksmlar ise kk talar ile doldurulmutur. Byk talarn birleme yerlerinin kabaca da olsa dzeltildii grlmektedir. Kalenin orta kesiminde yer alan 48x72.5 m. byklnde, dikdrtgen bir plan gsteren kesim, sanki kalenin akropoln oluturmaktadr. Duvar kalnl 3-3.5 m. arasnda deimektedir. Buradaki yaplarn gney ve dou duvarlar, nispeten daha salam kalmtr. Temellerde kullanlan iri talar, evrede zengin olarak bulunan andezit yataklarndan elde edilmitir. Bu kesimin 22 m. batsnda bir teras hlinde uzanan alann da, yalnzca temel kalntlar gnmze dein ulamtr. Yakn evrede youn bir Urartu yerlemesinin mimari kalntlar grlmektedir. rnein 4.5-5 km. gneydouda ve yksek bir kayalk tepe zerinde Li Kalesi ve kalenin eteklerinde ise geni bir alana yaylan nekropol alan bulunmaktadr. Ayrca gneyde Zali, kuzeybatda ise Kanckl Kalesi ile nekropol yer almaktadr9. Nekropollerdeki Urartu mezarlarnda halkn uzun bir sreden beri yapm olduu kaak kazlarda ele geirdii eitli metal eya ve silahlar ile boncuk, mhr ve anak-mlekler, hem Anadolu, hem de Avrupa ve Amerikadaki mzelerin depolarn doldurmutur. ivi yazsndan da ak bir ekilde anlalaca gibi Orta Damla Kalesi, Kral II. Sarduri dneminde kurulmu olmaldr. Bu kalenin ayn zamanda sulama kanal yardmyla verimli topraklardan elde edilen eitli tarm rnleri ile meyve ve sebze bahelerindeki rnn depo edildii nemli bir ekonomik ynetim merkezi olduu anlalmaktadr. TEPE GLET Tepe Gleti, Van Ovasnn dousunu yarm ay eklinde evreleyen Varak Da (2850 m.) ile Erek Dann (3250 m.) arasndaki vadi iinde bulunmaktadr (izim: 5). Deniz seviyesinden 2520 m. yksekliindeki glete en yakn yerleim merkezi, Yukar Bakral (eski Yedikilise) Kydr. Bakral
9 W. Kleiss-H. Hauptmann, Topographische Katre von Urartu, Berlin 1976, 13, Nr. 44.

215

Kynn 3-3.5 km. kuzeydousunda yer alan glete, Varak ve Erek Da arasnda bulunan vadiden yaya olarak klmaktadr. Yresel deyimle Navser olarak adlandrlan glet, Varak Dann tam kuzeydousunda, Erek Dann ise kuzeybat eteinde yer almaktadr10. Glette biriktirilen sular, kar, yamur ve zellikle birok kaynak suyunun birlemesinden olumaktadr. Bilindii gibi Erek ve Varak dalar, Dou Anadolu ve hatta Anadolunun en zengin su kaynaklarna sahiptir. Gnmzde gletin iinde su bulunmamaktadr. Yamur, sel ve kaynak sularnn yksek tepelerden gletin iine tam olduu kaln toprak tabakas, gletin iini doldurduu gibi, duvarlarn zerine de toprak ymtr. evrede herhangi bir aacn kalmamas ve eimin ok dik olmas, erozyonun iddetini arttrmtr. Bilindii gibi, Varak ve Erek dalarnn arasndaki vadi, ayn zamanda ok sk bitki topluluu ile kapl bulunmaktayd. eitli aa trleri ile yabani bitkiler, 19. yzyln sonundan itibaren hzl bir ekilde ortadan kalkmaya balamtr. Gletin su toplama alan yaklak olarak 55 m. geniliinde ve 40 m. uzunluunda 2200 m2lik bir alan kapsamaktadr. Glet duvar, gneyde iki kayalk tepe arasna yaplmtr (Resim: 2). Ortalama 36 m. uzunluunda ve 5 m. geniliinde olan glet duvar, olduka iri andezit talardan yaplmtr (izim: 6). Glet bu hliyle, Urartu sulama tesislerinin tipik rneklerinden birini yanstmaktadr. Duvarn ortasnn ykld ve akan sularn etkisiyle talarn gney eteklerine yuvarland grlmektedir. Duvar talarnn zeri, glette biriken toprak tabakas ile kaplanmtr. Bu yzden duvarn yksekliinin ne kadar olduunu kesin olarak bilemiyoruz. Duvarda kullanlan iri andezit talarn d yzleri ile birleme yerlerinin kabaca da olsa dzeltildii grlmektedir. Duvarda kullanlan talar, yakn evrede zengin olarak bulunan andezit yataklarndan elde edilmitir. Talarn yklmasndan dolay savan yeri kesin olarak belli deilse de, orta ksmda yer ald sanlmaktadr. Gletin iindeki kaln toprak tabakasnn hangi nedenlerden dolay temizlenmediini imdilik bilemiyoruz.
10 Tepe Gletinin yerini bize gsteren ve rehberlik eden deerli dostlarm Hsamettin Aydemir ve Mehmet obana yardmlarndan dolay ok teekkr ederim.

216

Yaklak olarak 130-140 yldan beri gletin almad anlalmaktadr. Gletin iinde biriken kaln toprak tabakasnn hangi nedenlerden dolay temizlenmediini, imdilik kesin olarak bilemiyoruz. yle anlalmaktadr ki, 19. yzyln son eyreinden 1918 ylna kadar Vanda kan Ermeni isyanlar srasnda, Tepe Gleti bakmsz kalm ve yava yava tahrip olmaya balamtr. Gneybat ynne doru aktlan glet sular, dik vadide geni bir yatak amtr (Resim: 3). Kuzeyden gneybat ynne doru olduka hzl bir ekilde akan ve Harabe deresi adn alan sular, aada yer alan Vadi Gletinde biriktirilip dinlendirildikten sonra, tarm alanlarnn sulanmas iin kullanlmtr. Yakn evrede herhangi bir arkeolojik ren yeri bulunmamaktadr. Yalnzca 4-4.5 m. gneybatda Yoncatepe Saray bulunmaktadr. Tepe Gleti, yaklak 2.53 km. douda, Erek Da zerinde yer alan Rusa Barajnn (Keigl) ina teknii ile ok byk bir benzerlik gstermektedir11. Bu yzden Tepe Gletinin de Urartu Kral II. Rusa (M. . 685-645) tarafndan yaptrlan Rusa Baraj gibi, M. . 7. yzylda yapld anlalmaktadr. VAD GLET Tepe Gletinin yaklak olarak 2.5-3 km. gneybatsnda yer alan Vadi Gletinin deniz seviyesinden ykseklii, 2.110 m.dir. Glete en yakn yerleim merkezi, 1 km. kuzeybatda yer alan Yukar Bakral (Yedikilise) Kydr. Kyn 1 km. gneydousunda yer alan glete, yryerek ulalabilmektedir. Varak ile Erek dalar arasndaki vadinin gney ucuna yakn bir yerde bulunan Vadi Gletinde biriken sular, kuzeyde yer alan Tepe Gletinden gelmektedir. Ayrca birok kaynak suyu ile yksek tepelerden vadiye doru akan ve Tepe Gletinden gelen sular, Harabe deresi adn almaktadr (izim: 5). Ancak eimin ok dik olmas yznden, gneybat ynne doru ok hzl bir ekilde akan Harabe Deresi sular, beraberinde ok kaln bir toprak tabakas
11 O. Belli, Dams, reservoirs and irrigation channels of the Van plain in the period of the Urartian Kingdom, Anatolian Iron Ages 4, The Proceedings of the Fourth Anatolian Iron Ages Colloquium held at Mersin, 19-23 May 1997, (Ed. A. ilingirolu-R. J. Matthews), Anatolian Studies 49, London 1999, 24 vd, g. 14-15.

217

da tamtr. Metrelerce kalnlktaki toprak ve kum tabakasnn, glet alannn iini tmyle doldurarak kapatt grlmektedir. Glet duvar, gneyde iki tepe arasna yaplmtr, ancak kuzeyden gney ynne doru hzl bir ekilde akan Harabe Deresi ile sel sular, duvar paralamtr. Bu yzden glet duvarndan gnmze dein en kk bir kalnt kalmamtr. Yalnzca Yukar Bakral Kynn yal insanlar, gletin duvar konusunda bilgi vermektedir. Ortalama 80 m. geniliinde ve 130-150 m. uzunluunda olan gl alan, Tepe Gletinden ok daha byktr. Kuzeyde Tepe Gletinden gney ynne doru hzl bir ekilde akan ve Harabe deresi adn alan sular, burada biriktirilip dinlendirildikten sonra, gneybat ynne doru aktlarak tarm alanlarnn su gereksinmesini karlamaktadr. Tepe Gleti ile birlikte planlanan Vadi Gletinin de, M. . 7. yzylda yapld anlalmaktadr. AKAY GLET Akay Gleti, Vann 101 km. kuzeydousunda, zalp lesinin ise 46 km. kuzeybatsnda yer almaktadr. Glete en yakn yerleim merkezi, 4-5 km. batda yer alan Seydibey Kydr. Gletin kuzey kesiminde bulunan birka konut, Seydibey Kyne bal Akay mezrasn oluturmaktadr. Deniz seviyesinden ortalama 2140 m. yksekliinde bulunan glet, konutlarn 250 m. kadar gneyinde ve fazla yksek olmayan bir tepenin kuzeydou eteinde yer almaktadr (izim: 7). Gletin dousundan, araziyi derin ve geni bir biimde oyarak paralayan ve ayn zamanda glete su salayan Akay Deresi akmaktadr. Bu yzden sulama tesisini Akay Gleti olarak adlandrmay uygun bulduk12. Gneyden kuzey ynne doru akan Akay Deresi, yksek dalarn eteklerinden kan birok gl kaynak suyunun birlemesinden olumaktadr. Glette biriktirilen sular, Akay Deresinden alnan bir kanal aracl ile sa12 zalp blgesinde geni kapsaml olarak srdrdmz arkeolojik yzey aratrmasnda bizlere rehberlik eden ve Akay Gletinin yerini gsteren deerli dostum Sayn hsan ztrke, katklarndan dolay ok teekkr ederim.

218

lanmaktadr. Toprak iinde alan kanal, ortalama 1-1.5 m. geniliinde ve 6080 cm. yksekliindedir. ok uzun bir sreden beri almayan kanaln ii, kaln bir toprak tabakas ile doludur. Kabaca U biiminde olan gletin duvar, kuzey kesimi kapatmaktadr (izim: 8; Resim: 4). Glet duvarnn bat ucu yksek bir tepe ile birleirken, dou duvar gney kesime doru ok uzun bir ekilde devam etmektedir. Glet duvarnn kuzey blm ortalama 76 m., gneydou blm de 92 m. uzunluundadr. Kabaca U biimindeki duvar bu hliyle toplam olarak 168 m. uzunluundadr. Duvarn gneydou ynne doru uzun bir ekilde yaplmasnn nedeni, Akay Deresinin verecei zarardan korunmak iindir. nk gneyden kuzey ynne doru hzl bir ekilde akan Akay Deresi, kayalk araziyi o denli geni ve derin bir biimde oymutur ki, dere vadisi ile gletin dou duvar arasnda 3.5-4 m.lik bir ykseklik olumutur (Resim: 5). Halkn verdii bilgiye gre, Akay Deresi gletin gneydou duvarn sk sk ykm ve bu yzden duvar onarm grmtr. Hzl bir ekilde akan Akay Deresinden alnan bir kanal ile glete su salanmtr, ancak ok uzun bir sreden beri gletin iinde su bulunmamaktadr. Ayrca kanal suyunun tam olduu kaln toprak tabakas, gletin iini doldurmutur. Gletin iini dolduran bir baka toprak tabakas, batda ykselen tepedir, yamur ve sel sular dik bir biimde ykselen tepedeki toprak tabakasn gletin iine tamtr. Gletin iindeki toprak tabakasnn en az birka kez temizlenerek duvarlarn zerine yld grlmektedir. Bu yzden glet duvarnn genilii ortalama 7-10 m. arasnda deimektedir. Duvarlarn zerine ylan kaln toprak tabakas yznden, duvarlarn ykseklikleri de artmtr. Gnmzde duvarlarn ykseklii glet iinden 1-2.5 m., glet dndan ise ortalama 1.5-3.5 m. arasnda deimektedir. Duvarlarn zerine ylan kaln toprak tabakas yznden duvarn ka metre yksekliinde ve geniliinde olduunu bilemediimiz gibi, rg tekniini de bilemiyoruz. Savak kenarndan grlen birka ta, duvarlarn yapmnda evrede bulunan yerel ta yataklarndan elde edilen talarn kullanldn gstermektedir. Gletin savak ksm, duvarn kuzeybatsnda, batdaki yksek tepeye yakn bir yerde bulunmaktadr, yani savan kullanm asndan en uygun yere

219

yapld anlalmaktadr. Ancak gnmzde savak ykk durumdadr ve ok uzun bir sreden beri almamaktadr. Yklan savan st ve evresi toprak tabakas ile kapl olduu iin, savan biimi ve bykl konusunda herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Savaktan aktlan sular, arazide fazla derin ve geni olmayan kk bir vadi amtr. Savaktan kuzeybat ynne doru aktlan sular, Akay Deresinin sulayamad arazide yaplan tarmn su gereksinmesini karlamaktadr. Kuzey ynne doru kademeli olarak alalan da dzlkleri 1/25.000lik haritada Akay Dz olarak adlandrlmakta ve olduka geni bir alana yaylmaktadr. Deniz seviyesinden ortalama 2050-2010 m. yksekliindeki geni da dzlkleri, tarm iin olduka elverili zelliklere sahip olmasna karn, su ynnden fakirdir. Bu geni da dzlklerinin ortasndan dou-bat dorultusunda akan Karasu, araziyi ikiye blmektedir. Blgenin en byk akarsularndan biri olan Karasu, doudan bat ynne doru akmakta ve Anadolunun en byk kapal havzasn oluturan Van Glne dklmektedir. Araziyi geni ve derin bir biimde oyan Karasu, evredeki tarm alanlarnn sulanmas iin elverili zelliklere sahip deildir. te Akay Gleti, geni da dzlklerinin ortasndan akan Karasunun salayamad arazinin gneyinde kalan ve Akay Dz olarak adlandrlan topraklarda yaplan tarm alanlarnn su gereksinmesini karlamak iin yaplmtr. Bu yzden Akay Gletinden kuzeybat ynne doru aktlan sularn, tarm alanlar iin ok byk bir nem tad kolayca anlalmaktadr. Yakn evrede gletin tarihlenmesine yardmc olabilecek ok sayda Urartu kalesi bulunmaktadr. Bunlardan 2.5-3 km. douda olan Velicani (Aksorgu) Kalesi, batda olan ise Seydibey Kalesidir. Her iki kalenin de, blgenin en nemli ekonomik ve ynetsel amal kurulmu kaleleri olduklar anlalmaktadr. M.. 7. yzylda kurulan kalelerden Velicani Kalesi, deneciler tarafndan daha ok tahrip edilmitir. ok byk bir olaslkla Akay Gleti de, yakn evredeki ynetsel ve ekonomik amala kurumu olan kaleler ve dier sulama tesisleri gibi, M.. 7. yzylda yaplm olmaldr. 2006 ylnda, zellikle Seydibey Ky ve Kuruhayal Da (2800 m.) evresinde var olduu sylenen Urartu sulama tesisleri ile bunlarn tarihlenmesine katkda bulunacak arkeolojik mimari kalntlar geni kapsaml olarak aratrlacaktr.

220

1987-2005 YILLARI ARASINDA DOU ANADOLU BLGESNDE KEFEDLEN BARAJ, GLET, SULAMA KANALLARININ LSTES
1- Rusa (Keigl) Baraj 2- Menua (Semiramis/amram) Kanal* 3- Aznavurtepe Gleti* 4- Krcagl Baraj* 5- Doni Gleti* 6- Faruk Bendi* 7- Sphan Baraj 8- Arpayata Gleti 9- Ar Baraj 10- Krmz Dzlk Baraj 11- Bezirgan Kanal 12- Yukar Argt Baraj 13- Gelincik Baraj 14- Yukar Anzaf Baraj 15- avutepe Su Biriktirme Yaps 16- Aygr Gleti 17- Shke Gleti 18- Rean Baraj 19- Snnet Nebi Baraj 20- Gvelek Baraj 21- Meydan Boaz Baraj 22- Hrsz Deresi Baraj 23- Keba Baraj 24- Ss Baraj 25- Aa Kom Baraj 26- Yukar Kom Baraj 27- Karata Baraj 28- Kadim Baraj 29- Bakral Baraj 30- Harabe Baraj 31- I. Ferhat Baraj 32- Bendmurat Baraj 33- Ak Hseyin Gleti 34- Abbasgl Baraj 35- Yukar mergl Baraj 36- Aa mergl Baraj 37- Kilisegl Baraj 38- Kevenli Baraj 39- Dzlk Gleti 40- Tasmal Baraj 41- Yukar Adr Baraj 42- Aa Adr Baraj 43- Aa Esenpnar Baraj 44- Yukar Esenpnar Baraj 45- Arnd Gleti 46- Bey Kanal 47- Bey Gleti 48- Tepegren Gleti 49- irigl Baraj ve Gleti 50- irigl Gleti 51- Katrl Gleti 52- Darboaz Baraj 53- Azab Gleti 54- Memedik Gleti 55- Kurugl Baraj 56- Mustafapaa Baraj 57- Kelle Baraj 58- Kzkapan Baraj 59- II. Ferhat Kanal (Nahvan zerk Cumhuriyeti) 60- Kalecik Kanal (Nahvan zerk Cumhuriyeti) 61- Kuruba Gleti 62- Yakub Gleti 63- Vakf Bendi Kanal 64- Kr Kanal 65- Deniz Kanal 66- Yukar Andr Baraj 67- Aa Andr Baraj 68- Aa Karaaa Baraj 69- Kalenur Gleti 70- Yukar Kelekom Gleti

221

71- Aa Kelekom Gleti 72- Albayrak Gleti 73- Atllar Gleti 74- Mengene Kanal 75- Yukar Bedengl Gleti 76- Aa Bedengl Gleti 77- Yukar Embi Baraj 78- Aa Embi Baraj 79- ehnagl Baraj 80- Souksu Gleti 81- Kurt Gleti 82- Younhasan Gleti 83- uh Gleti 84- imlik Gleti 85- Pestekan Kanal 86- Dztepe Gleti 87- Yukar Korhan Gleti 88- Aa Korhan Gleti 89- sabey Gleti 90- Teperiz Gleti

91- Kei Gleti 92- Alaky Gleti 93- Akta Gleti 94- Mercimek Gleti 95- Kurbaal Gleti 96- Bklmdere Gleti 97- Kurugl Gleti 98- Dumu Gleti 99- Arab Gleti 100- Zor Osman Paa Ark 101- Ahmet Gor Gleti 102- Orta Damla Kanal 103- Tepe Gleti 104- Vadi Gleti 105- Akay Gleti

Yannda (*) iareti bulunan baraj, glet ve sulama kanallar, bizim yzey aratrmas almalarmzdan nce, 1889-1970 yllar arasnda Van blgesinde bulunan baraj, glet ve sulama kanallarn gstermektedir.

222

Harita 1: Nahvan ve Dou Anadolu Blgesinde yapm olduumuz arkeolojik yzey aratrmasnn yaylm alan

Harita 2: Dou Anadolu Blgesinde Urartu Krallna ait baraj, glet ve sulama kanallarnn dalm

223

izim 1: Ahmet Gor Gleti ve yakn evresinin topograk plan

izim 2: Ahmet Gor Gletinin plan

224

izim 3: Orta Damla Kanal ve yakn evresinin topograk plan

izim 4: Orta Damla Kalesinin plan

225

izim 5: Tepe Gleti ile Vadi Gleti ve yakn evresinin topograk plan

izim 6: Tepe Gletinin plan ve kesiti

226

izim 7: Akay Gleti ve yakn evresinin topograk plan

izim 8: Akay Gletinin plan ve kesiti

227

Resim 1: Kayalk iki tepe arasna yaplan Ahmet Gor Gleti

Resim 2: Tepe Gletinin yklan ta duvarlar

228

Resim 3: Vadi iinden hzl bir ekilde akan Harabe Deresi

Resim 4: i toprak tabakas ile dolan Akay Gleti

229

Resim 5: Akay Dere sularnn oyarak paralad arazi

230

ROUGH CILICIA ARCHAEOLOGICAL PROCET: 2005 SEASON

Michael HOFF* Rhys TOWNSEND Ece ERDOMU
Between 1996 and 2004 the Rough Cilicia Archaeological Survey Project (RCSP) conducted pedestrian surveys throughout the region of western Rough Cilicia. In 2005 the project changed its methodological focus towards the examination of one site in particular, and therefore we have modied somewhat the project name to reect this change. The Rough Cilicia Archaeological Project (RCAP) has now begun the exploration of the Roman city of Antiocheia ad Kragos, and activities of the 2005 season were primarily directed towards this new approach. In addition, the Project also was responsible for a short maritime exploration of Kaledran harbor. Funding for this seasons research was made possible by grants from the Research Council and from the Layman Funds from the Ofce of Research at the University of Nebraska and the College of Fine and Performing Arts also at UNL. Purdue University and the National Science Foundation also contributed funds for the maritime aspect of the project. The project is grateful to smail Gltekin, Kaymakam of the Gazipaa district of the Antalya province, Cemburak zgen, Mayor of Gazipaa, and Seher Turkmen, director of the Alanya Museum, for supporting and facilitating our research this season. Members of the RCAP were in the eld from July 17 to August 15, 2005. As was the case in 2004, the Project operated two separate and distinct teams: an underwater group under the direction of Enver Arcak that explored the harbor of Kaledran and a land-based team that investigated the Roman city of Antiocheia ad Kragos (Gney Ky).
* Prof. Dr. Michael HOFF, Department of Art and Art History, 120 Richards Hall, University of Nebraska, Lincoln, NE 68588-0114, USA e-mail: mhoff@unl.edu Assoc. Prof. Dr. Rhys TOWNSEND, Art History Program, Department of Visual and Performing Arts, Clark University, Worcester, MA 01610, USA Ass. Prof. Dr. Ece ERDOMU, Department of Architectural Engineering, Peter Kiewit Institute, University of Nebraska, Omaha, NE 68182-0681 USA

231

ROUGH CILICIA MARITIME SURVEY 2005 Enver ARKAK The Rough Cilicia Maritime Survey for 2005 was carried out with the cooperation of Florida State University and the Turkish Underwater Research Society from July 17 to 27 in Kaledran Bay. Team members included Burak Arcan, Robert Lamberton, Susan Rotroff, Arzu Gzta, Filiz Ttnc and zlem Yeniay. Serving as government representative was Mine Yapclar. Potential wreck sites, targeted by a local sherman as guide, were investigated along the coastal zone and in open water to a maximum depth of 25 meters. It is believed that the coast in this region near Kaledran has a high potential for potential wreck sites because of unpredictable sea and weather patterns. But survey along the littoral is made complicated by deep trawling activity that can damage cultural remains such as wrecks and their contents. Nevertheless team members identied large amounts of broken amphora and other ceramic remains. A few objects were deemed important enough to warrant cataloging and were deposited in the Alanya Museum: an iron anchor, three stone anchors, a complete amphora of Gnsenin Type 1, dated to the 11th century A.D. (Fig. 1), as well as a broken basket-handled amphora (perhaps late Iron Age?). Considerable wood remains were observed amongst the ceramic material and examples were brought to the surface for C-14 analysis. Artifact coordinates were marked with GPS and plotted using IKONOS satellite imagery. Considered together, these remains spread about the harbor suggest at the very least some sort of a wreck, probably Byzantine in date. ANTIOCHEIA AD KRAGOS Michael HOFF In 2005 the RCAP focused attention on the Roman city of Antiocheia ad Kragos, located approximately 20 kilometers SE of Gazipaa. The land team was directed by Prof. Michael Hoff, University of Nebraska, Prof. Rhys Townsend, Clark University, and Prof. Ece Erdomu, University of Nebraska. Team members included Jason Brunott, Lisa Bunge, Anna Drozda, Neel Kaiser,

232

Brooke Masek, and Brian Skourup. Edward Connor was the surveyor and nal nar of the Antalya Museum served as the government representative for the land portion of the project. Antiocheia ad Kragos was founded by Antiochos IV of Commagene, a client king of Rome, during the reign of Claudius. Appian reports (Mith. 96), however, that at an earlier time pirates, sheltered within the connes of two citadels, the Kragos and Anti-Kragos, operated bases there until Pompeys famous assault in 67 B.C. Attempts by our teams to locate vestiges of these pirate bases have so far proven unsuccessful as the remains date mostly to the later Roman and Byzantine eras. In modern times, the site was visited in the rst decade of the 19th century by Francis Beaufort, a naval ofcer who was given the assignment to survey the harbors of the south Turkish coast, looking for possible escape harborages for Napoleons eet. Having a penchant for antiquities, Beaufort made use of the opportunity afforded him by the British admiralty to explore the visible remains of the Turkish coastline and recognized the site to be the Antioch mentioned in the Byzantine-period itineraries. His description was unfortunately brief, compared to his more detailed descriptions of other sites along the Cilician coast1. As his comments are conned primarily to what he saw as harbor installations, he apparently never left the shallow cove in which he landed. Elizabeth Rosenbaum-Alfldi gave the fullest attention the city has received to date when she included Antioch in her pioneering description of the major sites and architecture of western Rough Cilicia in the 1960s. Rosenbaums plans were cursory, however, and focused on the visible and easily recognizable public structures2. Our project rst investigated the site in 1997 and provided preliminary mapping of all architecture, including buildings not reported by Rosenbaum. The architectural team returned in 2005 to continue the work of eight years ago, in order to complete our efforts to map all of the urban centers of the western portion of Rough Cilicia.
1 2 F. Beaufort, Karamania, or a Brief Description of the South Coast of Asia-Minor (London 1817) 185. E. Rosenbaum, et al., A Survey of Coastal Cities in Western Cilicia (Ankara 1967) 18-29; also, S. Erdemgil and F. zoral, Antiochia Ad Cragum, TrkAD (22 (1975) 55-71.

233

The remains of the ancient city lie several hundred meters inland and would have required a long climb up from the harbor to the 300-meter level where the remains of architecture are spread across an area of over 25 hectares. Many of the architectural remains of the city are spread within the connes of the modern village of Gney. The surviving identiable structures include a colonnaded street with strong gates (Fig. 2), serving as the principal entry into the city; a colonnaded peristyle, perhaps the citys agora and including what may be a small temple within its connes; two bath buildings; a palaestra; churches; and tombs. Through the use of a Sokkia Set 3 Total Station and also portable GPS units, the team created a topographical site plan that includes the majority of the standing architecture of the urban part of Antiocheia (Fig. 3). It remains to another season for a complete study of the architecture on the lower peninsula or anti-Kragos.

TEMPLE PROJECT Michael HOFF Rhys TOWNSEND Ece ERDOMU Apart from the topographical plan of the site, the majority of the research season was devoted to another of Antiocheias important structures, the Northeast Temple. Located on the higher slopes of the northeastern quadrant of the site, the collapsed remains of the building are prominently situated on a shelf overlooking the city below towards the southwest. Little information is known about this structure. Although ignored by Rosenbaum, George Bean and Terrence Mitford earlier drew attention to the structure in their 1965 catalogue of inscriptions in the region in which they refer to two large wall blocks from the temple carved with dice oracles among its architectural membra disiecta3.
3 G. Bean and T. Mitford, Journeys in Rough Cilicia in 1962 and 1963 sterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Denkschriften 85 (Vienna 1965) 37-41.

234

Prior to the 2005 season, a thick blanket of thorny bushes covered the structures ruins, obscuring the majority of the architectural material and preventing a thorough survey. A few exposed architectural blocks with ne workmanship, however, such as anta capitals, frieze blocks, and carved pediment, offered tantalizing evidence of an important structure, rivaling the very best architecture in the entire region, and thus urging a more thorough investigation. Once the brush was cleared away, team members spent nearly three weeks in the slow process of cataloguing, documenting, and photographing each block in situ (Fig. 4). Each blocks position was also surveyed to create an actual state plan of the block pile (Fig. 5). Over 270 blocks were documented in this fashion. They represent only those blocks on the upper surface of the block mound, however; more blocks remain underneath and await cataloguing in future seasons as we remove the upper layer. Nearly all of the blocks have fallen from the building and lie scattered around the podium mound; only a few survive in their original position. Along the NE ank of the podium a line of four blocks appears to constitute the toichobate of the structures rear wall. In addition, some foundation blocks survive in situ along the NW ank; other foundation blocks along the SE ank appear to have shifted only slightly from their original position. A single step block survives intact on the SW side, indicating that the temple was approached by a monumental staircase from that direction and overlooked the city below. Fragments of concrete adhering to remnants along the SW ank provide evidence that the structure is supported by concrete foundations, and we suspect that there is a vaulted sub-chamber, a layout that accords with other similar structures close by, e.g., at Selinus and Nephelis. Anecdotal remarks by local villagers also indicate a common memory of a so-called tunnel under the temple. Ground penetrating radar that we intend to bring during our next research season should help reveal sub-structural voids without disturbing the temple podium. From the few blocks remaining in their original position we are already able to posit that the temple measures approximately 10 by 7 meters. The position

235

of the blocks as they lie scattered on and around the mound reveal evidence for the basic plan of the structure since it is apparent that the membra disiecta correspond generally to their original positions. Column drum fragments and column capitals in the Corinthian style, for example, are found only along the SW ank, indicating that the temple contained a single colonnade along its front faade (Fig. 6). Based on the number of freestanding columns, bases, and capitals, we suggest a reconstruction of the building as tetrastyle prostyle. Corinthian pilaster bases and capitals were found at the rear corners, further indicating a rich embellishment. Architrave, frieze and geison blocks decorated the entablature along all sides (Fig. 7). Many of these are delicately carved and richly decorated; even architrave softs of the faade were decorated, including a sprightly hippocamp (Fig. 8). Fragments of the jambs and lintel of an articulated doorway lie within the interior close to the SW front of the temple. Clearly the most interesting block of the scatter is the pediment (Fig. 9). Carved out of a single large block of marble, it lies over 10 meters away from the SW faade of the structure, likely having fallen from its original position and rolled to its current position. It contains in relief two winged Victories, supporting an imago clipeata surrounded by an oak wreath. The bust of the gure, with torso present to just below the nipples, is heavily weathered and possibly purposely damaged, making identication of the gure problematic at best. The gure within the oak wreath could be Apollo (Fig. 10). His attributes of quiver and bow are plainly present behind each shoulder, and llets hang loosely down on either side of the neck upon the gures chest4. Yet the inclusion of Victories and oak wreath are also suggestive of an imperial personage. It is indeed possible that we may have an emperor or member of the imperial family in the guise of Apollo. Certain features of the carving, such as the drill work and the amount of torso included with the bust, are indicative of Antonine or Severan workmanship. Close association of members of either dynasty
4 On Apollo in a clipeus wearing a chlamys see LIMC II.1.1, 408 no. 314, s.v. Apollon/Apollo; cf. C. Vermeule, Roman Imperial Art in Greece and Asia Minor (Cambridge, Mass 1969) 88-91.

236

with Apollo is difcult to establish, but Caracalla is known to have included the god among his own personal pantheon, perhaps on account of health problems that we know he suffered around 214 and 215. Imperial coins from Rome, minted at about this time, such as an aureus with Apollo holding a lyre, appear to mark this association. A bit closer to Antioch are third century A.D. coins minted at Cilician Kolybrassos in which Apollo is prominently displayed, complete with bow and quiver. Still, Caracalla is better known for his afnity with Herakles, and there is no evidence that he or any other Antonine or Severan emperor ever assumed the guise of Apollo. The identity of the gure is therefore problematic and remains open for the time being. The composition of the Antioch pediment is not unusual in a general sense. The most well-known comparison is the Marcus Aurelius tondo over the Greater Propylaia at Eleusis, in which an imago clipeata of the emperor is placed fully in the center of the pediment, surrounded by a wreath5. Other pediments are known to have carried images of gods, emperors, or simple mortals within their frames. The great temple of Hadrian at Cyzicus apparently contained a bust of the emperor in the middle of the pediment since a copy of the drawings of Cyriacus of Ancona and a passage preserved in John Malalas indicate the existence of a giant imago clipeata of Hadrian at this site. Coins from Cyzicus verify the busts placement6. A bust of Commodus is seen on a naiskos pediment in Philadelphia in Lydia7. There is also a well-known image of Septimius Severus within a pedimental setting in the Izmir Museum. The pediment, possibly from a small temple, is said to have come from the district of Aphrodisias8. An image of Serapis is placed in the pediment of the porch to the Serapieon at Miletus, a building dated to the Severan period9.
5 See D. Ziro, u (Athens 1991) 268-272; K. Clinton, The Eleusinian Mysteries: Roman Initiates and Benefactors, Second Century B.C. to A.D. 267, ANRW II.18.2 (1989) 1526-1528. See B. Ashmole, Cyriac of Ancona and the Temple of Hadrian at Cyzicus, JWarb 19 (1956) 179-191. J. Keil and A. von Premerstein, Marmorgiebel mit Commodus-Buste, JAI 14 (1911) 45-48, g. 47. Izmir Museum, cat. No. 1200. H. Jucker, Das Bildnis im Bltterkelch (Lausanne and Freiburg 1961) 102-04 no. st 52, PL. 42; J. Inan and E. Rosenbaum, Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor (London 1966) 84 no. 58, PL. 37. Milet I.7 (Berlin 1924) 205 and gs. 215-18.

6 7 8

237

Not all pediments containing the representation of a single gure come from temples. A beardless youth is represented on the pediment of a small, possible sepulchral temple at Sagalassos, dated to the Antonine period10. The head was once identied as possibly belonging to Helios, although now the excavators believe it to represent the deceased. The question naturally arises therefore as to the nature of the Antiocheia structure itself and the gural representation on the pediment. Is the building indeed a temple or could it be an elaborate tomb outtted to resemble a temple? Temple tombs are quite common in Asia Minor and are notably present in the western portion of Rough Cilicia11. The image of Victories carrying a crown is a common theme in Roman sepulchral art to denote translation of the soul to the afterlife and nds analogy in scenes of imperial apotheosis, e.g., Faustina, in the column base of Antoninus Pius in Rome. Derived from oriental cults, this iconography symbolizes the sense that life is a sort of combat in which good triumphs over evil and leads to immortality12. Whether this precise imagery appears in imperial temples is less certain, however. Representations of imperial temples on coins seem to show twin Victories carrying a medallion. An example from Nikomedia in Bithynia, struck under Septimius Severus, depicts on the reverse an octostyle neokorate temple with a pediment containing winged Victories who support a medallion from both sides13. Burrell identies the medallion as a shield, a common device in pedimental decoration in Asia Minor14. Another coin example, from Perinthos in Thrace, also struck under Septimius Severus, shows a similar
10 M. Waelkens, Sagalassos, History and Archaeology, in M. Waelkens, ed. Sagalassos I (Leuven 1993) 46-47, g. 51; L. Vandeput, Remains of an Antonine Monument at Sagalassos, in M. Waelkens and J. Poblome, eds. Sagalassos II (Leuven 1993) 141-45. 11 See R.F. Townsend and M.C. Hoff, Monumental Tomb Architecture in Western Rough Cilicia, JAI 73 (2004) 251-280. 12 F. Cumont, Etudes syriennes (Paris 1917) 64-69; similar formulae of medallions with busts of the deceased supported by winged Erotes, see D. Scarpellini, Stele romane con Imagines Clipeatae in Italia (Rome 1987) 155-59 nos. 37-40. 13 British Museum 1961.3-1-123; B. Burrell, Neochoroi. Greek Cities and Roman Emperors (Leiden 2004) 155 and PL. 28, g. 118; M.J. Price and B. L. Trell, Coins and Their Cities (London 1977) 201 g. 390. 14 Burrell (supra n. 14) 155.

238

pedimental group15. A coin of Julia Domna from Patras depicts an octostyle temple faade, likely imperial, and its pediment contains a medallion with a bust within. In this case there are no anking Victories, however16. The coin evidence thus indicates that winged Victories may appear within a pedimental setting on a temple, although their presence together with an imperial personage is not conclusive. And Apollo certainly cannot undergo apotheosis. The question of the purpose of the temple-like structure at Antioch therefore cannot yet be answered with complete assurance.

15 Vienna, Mnzkabinett, Kunsthistorisches Museum, 8892; Burrell (supra n. 14) 237 and Pl. 36, g. 182. 16 Trell (supra n. 14) 201 g. 392.

239

Fig. 1: Amphora, from Kaledran Bay, Gnsenin Type 1 (11th Century A.D.?)

Fig. 2: Antiocheia ad Kragos, general view, fr NNW

240

Fig. 3: Plan of Antiocheia, upper city

Fig. 4: View of Northeast Temple, fr W

241

Fig. 5: Northeast Temple, state plan

Fig. 6: Northeast Temple, Corinthian capital, fr W (AT 173)

242

Fig. 7: Northeast Temple, Cornice blocks (AT 202 and 203)

Fig. 8: Northeast Temple, architrave soft, det. of hippocamp (AT 148)

243

Fig. 9: Northeast Temple, pediment, fr W (AT 178)

Fig. 10: Northeast Temple, pediment, det. of tondo

244

DER TEMPEL DES ZEUS-OLBIOS UZUNCABUR 2005

Detlev WANNAGAT*
Im Zentrum der Arbeiten des Jahres 2005 stand die Fortfhrung des Steinplans des Zeus-Olbios-Tempels1, Daneben wurde die aktuelle Flchennutzung innerhalb der archologischen Zone fr den topographischen Gesamtplan revidiert. Mit dem Abschlu des Grundrisses und den Ansichten der beiden Langseiten ist die Basis fr die Analyse der unterschiedlichen Bauphasen des Zeus-Tempels gelegt (Abb. 1-3). Aufgrund des massiven Steinraubes nach Aufgabe des Kultes ist der hellenistische Bestand sehr reduziert erhalten. Neben den Partien des Pteronbodens in der Nordwestecke des Tempels hat sich ein ebenso geschlossenes Kompartiment im vierten Joch der Nordseite erhalten (Abb. 4). Mit diesem Befund verdichtet sich das Bild von der Arbeitsweise der Bauhtte, denn die Eigenheiten, die bereits an anderen Stellen zu beobachten waren, sind hier noch einmal deutlich zu erkennen: Die Steinformate sind sehr variabel und schwanken zwischen ca. 100x90 cm bis zu 50x30 cm; der Steinschnitt ist nicht rechtwinklig, und die Blcke wurden teils durch Verzahnung einander angepasst (Abb. 5). Zu den bautechnischen Eigenarten des hellenistischen Tempels gehrt auch der spezische Einsatz von Bleivergu, der an drei Sulen notiert werden kann: N 11, S 9, S 12 (Abb. 6). Bemerkenswert ist vor allem die Verwendung des Bleis nicht nur zur Fixierung von Verklammerungen, sondern der Einsatz einer Bleiplatte von ca. 50 cm Gre, die unter der neunten Sule der Sdseite offenbar als Niveauausgleich gedient hat (Abb. 7).
* 1 Prof. Dr. Detlev WANNAGAT, Institut fr Altertumswissenschaften, Klassische Archologie, Universitt Rostock, Schwaansche Str. 3, D-18055 Rostock Mein Dank gilt der Generaldirektion der Denkmler und Museen in Ankara fr die Genehmigung der Arbeiten, die im Rahmen des EU-Programms Culture 2000 gefrdert wurden. Die Arbeiten dauerten vom 16. August bis zum 13. September; Teilnehmer waren neben dem Verfasser: M. Fladt, S. Memmer, G. Romagnoli, M. Spanu und M.Wannagat, als Vertreterin des Kultur- und Tourismusministeriums fungierte Frau Handan zkan vom Archologischen Museum in Aydn, der ich fr ihre umfassende Hilfsbereitschaft und Sachkompetenz in allen administrativen und archologischen Fragen sehr herzlich danke.

245

Die durch Steinraub nach Aufgabe des Zeuskultes entstandenen Fehlstellen im Stufenbau mussten beim Bau der Kirche ber groe Strecken ausgebessert werden; dafr wurden vielfach Spolien verwendet. Besonders signikant sind zahlreiche sorgfltig gearbeitete Blcke vom Stufenbau eines bislang unbekannten Gebudes. Die Blcke sind im aktuellen Zustand zwischen 100 cm und 155 cm lang und an ihrer doppelten Faszierung leicht zu erkennen (Abb. 8). Im Gegensatz zu dem doppelten Saumschlag der Tempelkrepis, der eine Gesamthhe von ca. 13 cm erreicht, ist die doppelte Faszierung mit ca. 9 cm Gesamthhe deutlich niedriger. Allein in den Jochen 911 der Nordseite wurden zwlf dieser Blcke verbaut, was bereits eine Lnge von dreizehn Metern ausmacht (Abb. 10). berwiegend wurden die Blcke dort als Wandsockel fr die Zusetzungen der Interkolumnien verwendet und als Lufer verlegt, drei aus dieser Serie ersetzten ausgeraubte Stylobatblcke. Einer von ihnen zeichnet sich durch den prolierten Abschlu der Faszien aus (Abb. 9), womit ganz unmissverstndlich deutlich wird, dass es sich um Zierfaszien handelt und nicht wie bei der Krepis des Tempels um einen bossierten Zustand. Die Faszien sind hier nicht bis an die Blockkante durchgefhrt, sondern enden ca. 16 cm davor und der bergang zur glatten Front ist durch ein Kyma gestaltet. Vermutlich handelt es sich um einen Block, der am seitlichen Ende des Stufenbaus platziert war. Es erscheint sinnvoll, das Gebude, zu dem dieser Stufenbau ursprnglich gehrte, in der Nhe des Tempels zu suchen. Die an der Nordseite des Temenos vermutete Halle wre ein mglicher Herkunfstort. Mit der Fertigstellung des Planes ist auch eine dritte Nutzungsphase dokumentiert, die auf die Zerstrung der Basilika folgte. Es handelt sich um eine notdrftige Manahme, die an der Verlegung eines Bodens im stlichen Mittelschiffbereich und der Apsis ablesbar ist (Abb. 1). Der Bodenbelag besteht durchgngig aus Spolienmaterial, das berwiegend von der zerstrten Basilika stammen drfte (Abb. 11). Der Boden liegt hher als der vormalige opus-sectile-Belag der Kirche und steigt nach Osten zur Apsis hin an. Welche Ausdehnung dieser Bau hatte und wie er im Aufri gestaltet war, wird sich auf Grund der schlichten Bauweise wahrscheinlich kaum mehr klren lassen.

246

Abb. 1: Zeus-Olbios-Tempel, Grundriss

247

248

Abb. 2: Zeus-Olbios-Tempel, Ansichten, Nord- und Sdseite 3: Zeus-Olbios-Tempel, Ansichten, Nord- und Sdseite

Abb. 4: Zeus-Olbios-Tempel, Joch N 4, Aufsicht

Abb. 5: Zeus-Olbios-Tempel, Joch N 4, Detail

249

Abb. 6: Zeus-Olbios-Tempel, Sule N 11, Gusskanle

Abb. 7: Zeus-Olbios-Tempel, Sule S 9, Bleiplatte

250

Abb. 8: Zeus-Olbios-Tempel, Joch N 11, Spolien

Abb. 9:

Zeus-Olbios-Tempel, Nordseite, Ansicht der Joche 10-11 mit grau markierten Spolien

251

Abb. 10: Zeus-Olbios-Tempel, Joch N 11, Spolie vom Stufenbau eines unbekannten Gebudes, Detail

Abb. 11: Zeus-Olbios-Tempel, Bodenbelag der Phase 3 im Mittelschiff der Basilika

252

ROYAL COINAGE OF COMMAGENE IN ADIYAMAN MUSEUM NUMISMATIC COLLECTION

Fehmi ERARSLAN* Margherita FACELLA
The coins issued by the dynasts of Commagene between III BC and I AD represent an important and unexploited resource to reconstruct the history of this region, comprised of the area between the bend of the river Euphrates and the Taurus mountain, which bordered with Syria on the South, Cilicia on the South-West, Cappadocia on the North and Armenia and Mesopotamia on the East. Only through a careful study of the coinage of Arsames, Samos and their successors is possible to more thouroughly understand the political changes through which Hellenistic and Roman Commagene underwent and its economy1. In this respect, while the works of E. Babelon (Les rois de Syrie, dArmnie et de Commagne, Catalogue des monnaies grecques de la Bibliothque Nationale, Paris 1890), O. A. Tayrek (Eski agda Kommagene, Dissertation Istanbul 1973), P. Z. Bedoukian (Coinage of Armenian kingdoms of Sophene and Commagene, ANSMusN 28, 1983, pp.71-88), M. Alram (Nomina propria iranica in nummis, Wien 1986) are helpful, they are either not up-to-date or incomplete. In recent years there have been advances in the understanding of the Commagenian monetary system under the royal rule: the publication of the rst volume of the Roman Provincial Coinage (A. BurnettM. AmandryP.
* Fehmi ERARSLAN, Adyaman Museum, Adana/TRKYE Dr. M. FACELLA, University of Pisa, Dipartimento di Scienze Storiche, via Galvani 1, Pisa/ TALYA (facella.margherita@tiscali.it). We would like to express our thanks to the Generel Directorate of Monuments and Museums for giving us permission for the research in the AdIyaman Museum. Cf. M. Facella, Basileus Arsames. Sulla storia dinastica di Commagene, in Studi Ellenistici, XII, a cura di B. Virgilio, Pisa-Roma 1999, pp. 127-158; M. Facella, The Economy and Coinage of Commagene (First century BCrst century AD), in: S. MitchellC. Katsari (eds.), Pattern in the Economy of Roman Asia Minor, Swansea 2005, pp. 225 250; M. Facella, La dinastia degli Orontidi nella Commagene ellenistico romana, Studi Ellenistici XVII, 2006.

253

P. Ripolls, London-Paris 1992) and the most recent book of Kevin Butcher (Coinage in Roman Syria. Norther Syria, 64BC-AD 253, London 2004) require mention. The authors of these valuable works further provide an introduction to the royal coinage of this kingdom. However, since their analysis is mainly dedicated to the coins once improperly called Greek Imperials, they have taken into consideration only the issues minted by the Commagenian dynasts who reigned between I BC and I AD and whose attribution is unquestioned. The new archeological researches conducted in south-eastern Turkey (in particular in the vilayet of Adyaman and in the vilayet of Gaziantep) in the last 20 years have expanded this numismatic material2; while new Catalogues of public and private collections containing Commagenian coins have also been published. A new, detailled and up-to-date Corpus of the royal coinage of Commagene is therefore a desideratum. In this respect, the numismatic collection of Adyaman Archaeological Museum is apposite, within which are preserverd many new items dicovered in recent and less recent excavations (Samsat, Pirun for ex.). In cooperation with Fehmi Erarslan, a survey of the Commagenian Hellenistic coinage preserved in the Museum was carried out during the summer 2005 (28-29th September), to identify the Commagenian coins in the collection3. Together with a number of coins long in the collection of the Museum and currently exhibited, new numismatic nds from the excavations of Pirun necropole could be re-examined4. To date, six royal coins from different Commagenian dynasts together with one civic coin, minted by Samosata, have been identied. Of the royal coins, two can be attributed to the king Samos II, one to the famous Antiochus I, one to Mithradates III and two to Antiochus IV. All of them are bronze issues, since the coinage of Commagene in the royal period consisted
2 M. Facella, The Coins of the Mithraea in Dlk, in A. Schtte-Maischatz - E. Winter, Doliche eine kommagensiche Stadt und ihre Gtter. Mithras und Iupiter Dolichenus, Asia Minor Studien 52, Bonn 2004, pp. 179-187; F. ErarslanM. FacellaE. Winter, Neue Funde aus der Nekropole von Perrhe im Museum Adyaman, in: XXVII. Kaz Sonular Toplants. 2. Cilt (30.05.-03.06.2005, Antalya) [in press]. We would like to thank also Asuman Ltzer for her precious and timeless support. These items will be included in a volume in preparation by Margherita Facella (University of Pisa), which will be devoted to the Hellenistic royal and civic coinage of Commagene.

3 4

254

only of bronze coins5. While the Commagenian coins long in the Museums collection are in very good condition, the items found in the excavations of Pirun are poorly preserved; nonetheless their identication is secure. The civic issue from Samosata (nr. inv. 2942-Fig. 1) is of an interesting type6. The obverse displays a lion walking to right (with no legend), while on the reverse appears a turreted city goddess, a Tyche, sitting to the right on a rock and holding in her right hand a palm branch. On the left hand side, behind the gure of the Tyche, the legend AMOAT (going upwards) is almost entirely preserved. We would expect, in accordance with those types belonging to this group, that the legend continued in front of the Tyche with the word OE. The preserverd letters, however, point to a different reading, which is [A]NTIOX[EN] (written downwards). A closer inspection reveals the letters MHT behind the head of the Tyche and, on the obverse (above the lion), the traces of a curly head turned to right. Clearly our specimen was overstruck on a large bronze of Antioch, which showed on the obverse the head of Zeus and on the reverse the god sitting on the throne, holding a Nike in the right hand and a sceptre in the left (the traces of Zeus head and of his left arm are still visible above the Tyches head, on the right). The legend can be reconstructed as the common one attested from the time of the Seleucids: [A]NTIOX[EN]/T[H]/MHT[POOE]. This is not the rst example of a coin of Samosata overstruck on a issue of Antioch: similar types are preserved in the British Museum, in the Cabinet des Mdailles and in the American Numismatic Society collection7. The lack of traces of the world OE on the reverse legend could easily induce one to think that it is of a new type. However, the occurrence of the world AMOAT all in one line on the left suggests that the legend continues on the right eld of the die, but the engraving was not deep and not strong enough to replace this part of the undertypes legend.
5 6 7 See W. Wroth, A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum. Catalogue of the Greek Coins of Galatia, Cappadocia, and Syria, London 1899, pp. xliii-li. Cf. Wroth, BMC Galatia, cit., p. 116, nr. 8; Butcher, cit., Syria, p. 468, nr. 2. Cf. RPC, vol. I, p. 572, nrr. 3848-3850; Butcher, cit., Syria, pp. 129-130.

255

Unfortunately the numeral in exergue indicating the date of issue of our Antiochene undertype is illegible. However, various hints point to a likely identication: the large denomination (12.79 g.), the occurrence of the word MHT[POOE] (a reading conrmed by the T legible under the I of [A]NTIOX[EN], to be restored in T[H]) and the presence of the laurel wreath (found on the upper part of the obverse) all indicate a specimen issued during the last year of the Pompeian era (48/47 BC)8. In fact, the last issues of Antioch coinage with a Pompeian era are much heavier and larger than the previous ones, issued on the old Seleucid standard. The evidence of the hoards, where these issues have been usually found together with Antiochene coins of the early Caesarean period, has induced Kevin Butcher to suppose that the standard reform must be dated back to the period after Pompeys defeat and Caesars visit to Antioch: afterwards a new era (Caesarean) and , a new legend (which displayed the titles and sometimes , ) was adopted9. The terminus post quem provided by the Antiochene civic coin is therefore the year 48, but the dating of our piece and of the other anonymous issues of Samosata is debatable. Babelon and Wroth had suggested an assignment of these civic coins to a period when Commagene was not a kingdom: the years 17-38 AD, between the reign of Antiochus III and Antiochus IV, when Commagene was temporarly annexed to the Roman Empire, would be the only option10. However, this hypothesis appears very unlikely, not only due to the long intervall of time separating the Antiochene issues from their overtypes, but also owimg the fact that there are no known cases of Commagenian overstrike on the coinage of Antioch issued from the year 40/39 BC onwards11. The authors of the Roman Provincial Coinage prefer to conclude that these
8 Cf. Butcher, cit., Syria, p. 314, nr. 13.1 a (Plate 1). 9 Butcher, cit., Syria, pp. 307-320. 10 See Babelon, Les rois de Syrie, cit., p. ccxv; Wroth, BMC Galatia, cit., p. l. Actually both scholars speak of an interruption of the royal coinage after the reign of AntiochusI and before the reign of Antiochus IV, since they start from the erroneous assumption that none of Antiochus I successors issued coins before Antiochus IV. On the coins of Mithradates II and Mithradates III see instead Alram, Nomina propria, cit., pp. 83-84. 11 So Butcher, cit., Syria, pp. 467-468. On some of the anonymous coins of Samosata a seated gure of Zeus occurs on the reverse. According to Butcher, these issue may imitate the Antiochene types of the 40s BC and could therefore traced back to the same years.

256

types were issued during the thirties, probably on the occasion of the siege of Samosata by Antony. However Butcher remarks that the coinage appears as too variable to be minted during a siege (38 BC)12. The numismatic evidence at our disposal informs us that the royal coinage of Commagene continued under Antiochus I successors, even if the scale of production became more irregular and the output very low. One of the coins preserved in Adyaman Museum (nr. inv. 2620-Fig. 2) is a specimen of the only issue thus far attributed to Mithradates II (ca. 20 BC), a very intriguing coin, of which only four other such specimens are known (2 examples in Berlin Bodes Museum and 2 in Oxford Ashmolean Museum). On the obverse of this small coin a crab is depicted, while on the reverse we nd the letters BA ME M TOY within a border of dots. Actually, as it is clear from the photo, part of the reverse legend is out of an, but a comparison with the other specimens suggests that the legend continued on a third line, where a single M was engraved. The presence of interpunctuation signs (BAMEMTOYM, less visible on our specimen) conrms that the legend was abbreviated. On Commagenian royal coins, abbreviations are not so common: the rst attested dates back to a type struck during the period of joint reign of Antiochus I and Mithradates II13. Here the title (in the genitive form) was abbreviated in BA, and the epithet in ME. Another numismatic type, which has been also attributed to Mithradates II, shows on the reverse the letters MIPI for M and IO, possibly for 14. Regarding the legend of the above coin, two interpretations have been suggested: Reinach intended BAMEMTOYM as an abbreviation for BA(IE) ME(AOY) M(IPAATOY) TOY M(IPAATOY), while Tayrek reads BA(IE) ME(AOY) M(IPAA)TOY M(- -)15. The rst hypothesis appears more acceptable, in that it respects the words division and nds an explanation to the nal M. However, it is true that the occurrence of a patronymic is so far an unicum on Commagenian coins and this could raise some doubts.
12 13 14 15 See RPC, vol. I, p. 572; Butcher, cit., Syria, p. 468. See Alram, Nomina propria, cit., p. 83, nr. 247 (with bibliography) Alram, Nomina propria, cit., p. 83, nr. 248. TH. Reinach, La Dynastie de Commagne, REG 3 (1890), pp. 362-380, in particular pp. 376377; O. A. Tayrek, Die Mnzprgung der Knige von Kommagene, AW 6 Sondernummer (1975), pp. 42-43.

257

As stated above, the reverse of this coin shows a crab, which could be regarded as conveying an astrological meaning. The occurence of a lion on the issues of Antiochus I (Fig. 3) has been explained in this sense through the evidence provided by the kings monuments, and in particular by a famous relief of the hierothesion on Nermud Dag, the so-called Lion Horoscope (Fig. 4)16. Recent studies have tried to detect an astronomical conception behind another Commagenian monumental complex: the royal burial site of Karaku17. Previously Humann and Puchstein had realised that astrology played a relevant role in Commagene and have interpreted the choice of the Scorpio on the coins of Antiochus IV (g.5) as a reference to the zodiacal sign under which Commagene stood according to Claudius Ptolemaeus (Tetrabiblion, II. 3 68)18. The Capricorn on other types of Antiochus IV and the bull on the above mentioned issue from the joint reign of Antiochus I and Mithradates II also would appear to be astrological symbols. Various cities of Syria and Mesopotamia adopted a sign of the Zodiac as a type between I BC and I AD19. Those occurring on the royal coinage of Commagene are likely to be connected with the birthday of the king20 or, as for the case of the Scorpio, with the astrological position of the land. Further enquiries are required on the matter. This brief paper has been conned to presenting some of the more problematic aspects involved in the study of the royal coinage of Commagene and to show the contribution from a survey of Turkish numismatic public collections. The prospect of new material from the current archaeological projects conducted in Commagene and northern Syria, as well as future eldworks, promises to cast some light on the many important questions concerning the production, metrology and circulation of the royal coinage to which we are still awaiting an answer.
16 On this relief see the recent article of S. Heilen, Zur Deutung und Datierung des Lwenhoroskops auf dem Nermud Dag, EA 38 (2005), pp. 145-158 (with previous bibliography). For an astrological interpretation of the lion type see Wroth, BMC Galatia, cit., p. xlv. 17 See R. Beck, The Astronomical Design of Karakush, a Royal Burial Site in Ancient Commagene: an Hypothesis, Culture and Cosmos 3.1 (1999), pp. 10-34. 18 K. HumannO. Puchstein, Reisen in Kleinasien und Nordsyrien, Berlin 1890, p. 330. 19 See for ex. Antioch civic series (RPC, vol. I, nrr. 4265-4266, 4268-4269, 4286-4287) and Damascus coins under Nero (RPC, vol. I, nr. 4804) which show a ram or the issues of Laodicea (RPC, vol. I, nrr. 4415-4416). See also an interesting type of Cyprus with capricorn and scorpion (RPC, vol. I, nr. 3916), previously attributed to Commagene. 20 See already Wroth, BMC Galatia, cit., p. xlv. Contra Butcher, cit., Syria, p. 227.

258

Fig: 1

Fig: 2

Fig: 3

259

Fig: 4

Fig: 5

260

BTLS / ADL CEVAZ EVRES YZEY ARATIRMASI 2005

Kadir PEKTA* Glsen BA
1997 ylndan itibaren gerekletirdiimiz Bitlis ve evresi Yzey Aratrmalar, Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn resm izni ile 2005 ylnda Adilcevaz ile merkezi ve ileye bal kylerde srdrlmtr. almalarda Dr. Glsen Ba, Uzman ahin Akbulut ve Kltr ve Turizm Bakanln temsilen Elaz Mzesinden Ziya Kln grev almlardr. Aratrma Kltr ve Turizm Bakanl ve Bitlis Valilii, l Kltr ve Turizm Mdrlnn madd destekleri ile Adilcevaz le Jandarma Komutanlnn yardmlar ile tamamlanmtr. almalarda ile merkezi ve ileye bal kylerin byk blm incelenmi, kylerin bir blmne le Jandarma Komutanlnn gvenlik gerekesiyle izin vermemesi nedeniyle gidilememitir. Aratrma srasnda kk bir apel dnda literatre gemeyen mimari yapya rastlanmamtr. Adilcevaz Kalesi dnda tespit edilen kltr varlklarnn byk blmn tarih mezarlklar ve mezar talar oluturmaktadr. Bunlarn bir blm blgedeki Hristiyan aznla ait mezarlklardr. Geriye kalan byk ounluk ise Trk-slm dnemine tarihlenmektedir. Bunlarn dnda ile merkezinde bugn nn lkretim Okulunun bahesinde korkuluklarla evrili bir alanda sergilenen farkl dnemlere ait kltr varlklar zerinde de allmtr. Adilcevaz Kalesi Kale, ile merkezine hkim bir noktada, yksek bir tepe zerine kurulmutur. Kalede, bir blm salam durumdaki surlarn dnda herhangi bir yap
* Do. Dr. Kadir PEKTA, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Knkl Kamps Denizli/TRKYE Dr. Glsen BA, Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Kampus, Van/TRKYE

261

kalnts grlmemektedir (Resim: 1). Moloz dolgulu ve dzgn kesme ta kaplamal surlarn byk blmnde kaplama talar dklm ve duvarlar moloz dolgulu ekliyle gnmze ulamtr. Bu ynyle kalntlar, tarihleme asndan fazla bir ipucu vermemektedir. Tarih kaynaklardan Osmanl Dneminde de kullanld ve son eklini ald bilinen kalenin kuzeyindeki surlar zerinde bir ku kitabe kesiti dikkat ekmektedir. nn lkretim Okulu Bahesindeki Eserler le merkezinde nn lkretim Okulunun bahesinde bir grup eser, tel rgyle evrelenen zeri atyla rtl bir alanda koruma altna alnmtr. Bu eserler arasnda Urartulara ait ta eserlerin yan sra Trk-slm dneminden kalan mezar talar ile kitabe paralar da bulunmaktadr. 1.42x0.56x0.12 m. llerindeki kiretandan lahit parasnn yzeyinde oyma sls kitabe yer almaktadr. Bazalttan yaplan ko eklinde bir mezar ta 0.54x0.40 cm. llerindedir. 0.45x0.35x0.44 cm. llerindeki bir ta paras zerinde sgratto tekniinde Arapa bir kitabe bulunmaktadr. Adilcevaz Eski Mezarl Ahlat-Adilcevaz karayolu zerinde, Adilcevaz ile merkezine 22 km. uzaklkta, yolun hemen kenarnda bir mezarlk tespit edilmitir. Eimli bir alana kurulan mezarlkta yeni gmlerin yan sra 20 kadar eski mezar ta bulunmaktadr. ahideli ve sandukal rneklerden meydana gelen mezarlarn bir blmnde yaz ve ssleme unsuru tayan mezar ta kullanlmtr. ki ahide ve atma lahit sandukadan meydana gelen bir mezarda 1.25x0.4 x0.15 cm. llerindeki ba tann nyznde alt satr kabartma sls kitabe yer almaktadr. st satrda H.1199 (M. 1785) tarihi bulunmaktadr (Resim: 2). Bir blm topraa gml vaziyetteki 0.35x0.35x0.15 cm. llerindeki ahidenin nyznde stte ters dz genler, altta bir ni yer almaktadr. ahidenin arka yznde rakamla H. 1302 (M. 1885) tarihi dikkat ekmektedir.

262

1.70x0.45x0.18 cm. llerinde yere yatk ekildeki baka bir ahidenin nyznde, stte mukarnas alnlk, altta dzensiz ekilde yazlan sgratto kitabe yer almaktadr. ahidenin arka yznde rgl ereve iindeki sivri kemerli niin yzeyinde karakteri tam olarak anlalamayacak derecede deforme olan bitkisel bir ssleme bulunmaktadr. Kitabenin yer almad mezar talarnn byk blmnde geometrik sslemeler ile kemerli ni sralarndan meydana gelen dzenlemeler grlmektedir. Kitabeli rneklerden mezarln 18. ve 19. yzyllarda kullanld anlalmaktadr. Sphanbey Tesisleri Yaknndaki Mezarlk Adilcevaz ile merkezinin 1 km. kadar kuzeydousunda, Van Gl kysnda baz mezar talar tespit edilmitir. Bugn, Sphanbey Dinlenme Tesislerinin 20 m. batsnda kalan bu mezarlkta olduka basit ve dzensiz 10 kadar mezar ta grlmektedir. eitli boyutlarda olan ve bir ksm krk paralar hlindeki mezar talar sadedir. Bazlarnn zerinde yer alan ha iaretlerinden Hristiyan dnemine ait olduu anlalan mezar talar zerinde kitabeye rastlanmamtr. Yolat Ky Adilcevaza bal Yolat (Kohoz) Kynde yaplan aratrmada burada yer alan Osmanl Dnemine ait Kohoz (Zal Paa) Hannn son durumu belgelenmitir. Dzgn kesme ta malzeme ile ina edilen dikdrtgen planl nei han, kyller tarafndan depo olarak kullanlmaktadr. Kyde yaplan aratrma sonucunda, bu yapnn dnda herhangi bir tarih kalntya rastlanmamtr. Karaeyh Kyeyh Hseyin Dede Mezarl le merkezinin 40 km. kuzeydousundaki Karaeyh Kynde bir mezarlk tespit edilmitir. Kyn gneyinden geen karayolunun yaknnda yer alan

263

mezarlk geni bir alan kaplamaktadr. Birok mezar tann yer ald mezarlkta 3 adet ko-koyun eklinde mezar ta ile ahideler ve dikdrtgen prizmatik sandukalar yer almaktadr (Resim: 3). Mezarlkta zellikle ahideler zerinde yer alan kitabeler ve sslemeler mezarln 15. yzyldan itibaren kullanlmaya balandn gstermektedir. Ba ahidesi ile sandukadan oluan mezarda, 1.56x0.40x0.20 cm. llerindeki ba tann nyznde stte mukarnas alnlk, altta be satrlk sgratto kitabe yer almaktadr. Yan yzlerinde de ayn karakterde yazlarn bulunduu ahidenin arka yz sade braklmtr. 1.56x0.40x0.30 cm. llerindeki drtgen prizmal sandukann yan ve ayakucu yzeylerinde farkl boyutlarda dairesel madalyonlar ve bitkisel motiere yer verilmitir. Ba ahidesi tarafnda olan ksmlarda, rlerek bir palmet moti meydana getiren erit kenarlarda yarm rumilerle sonlanmaktadr. Ayakucunda on iki dilimli bir glbezek bulunmaktadr (izim: 1). ahide ve sandukadan oluan ikinci mezarda 1.30 0.47 0.28 cm. llerindeki ahidenin nyznde, stte mukarnas alnlk, altta kandil motine yer verilmitir. Alt kesimde deforme olan kandil drt ynden sgratto bir kitabe ile evrelenmitir. 2.05x0.60x0.32 cm. llerindeki drtgen prizmal sandukann yan yzeylerinde ba ve ayakucuna yakn kesimlere dairesel birer madalyon yerletirilmitir. 0.20 cm. apndaki madalyonlardan ahide tarafndakilerin yzeyi merkezden dalan nsal izgilerle oniki dilimli bir glbezek olarak tasarlanmtr. Ayakucu tarafndaki madalyonlarda ise Trk sanatnda simgesel ieriiyle n plana kan ve iki ekenar genin kesimesine dayal mhr- Sleyman motine yer verilmitir. genlerin kenar ortalarndaki gen girintiler merkezde alt kollu yldz meydana getirmektedir (izim: 2). ahide ve sandukadan meydana gelen dier bir mezarda 0.40 x 0.40 x 0.25 cm boyularndaki krk ahide sadedir. Drtgen prizmal formda ve 1.98 x 0.58 x 0.32 cm llerindeki sandukann ba ve ayakucuna yakn yan yzeylerine farkl ssleme zellikleri ieren dairesel madalyonlar yerletirilmitir. aplar 0.15 ile 0. 20 cm. arasnda deien madalyonlardan nde mhr- Sleyman

264

motinin farkl versiyonlar kullanlrken, biri zerinde alt kollu arkfelek motine yer verilmitir (izim: 3). 1.25x0.35x0.43 cm. llerindeki atma lahit sandukann yan yzeylerinde ierii tam anlalamayan sgratto kitabelere yer verilmi bunlar dnda ssleme unsuru kullanlmamtr. Drtgen prizmal kaide zerine stte yarm silindirik formda son bulan 0.91x0.46x0.45 cm llerindeki sandukann yan yzeylerinde yksek kabartma tekniinde yaya gerilmi oku anmsatan bir motif ilenmitir. Sandukann alt yzeyinde ise ilgin bir dzenleme sz konusudur. Sa altta sgratto tekniinde krk atl bir mimari tasviri bulunmaktadr. Orta kesimde drtgen bir platform zerine konmu ekilde karlkl iki ku gr kabartma tekniinde yaplmtr. Bunlarn stnde solda sekizgen madalyonun yzeyine alt yaprakl bir glbezek, sada ise yarm bir daire yerletirilmitir (izim: 4). Mezarlkta grl baka bir mezar 0.82x0. 32x0.20 cm. llerindeki drtgen prizmal sandukadr. Sandukann ksa bat yzeyinde prolden bir ku gr kabaca ilenmitir. Mezarlkta ko-koyun formunda mezar ta bulunmaktadr. Biri salam olan rneklerin dierleri krk durumdadr (Resim: 4). Drtgen kaide zerinde silindirik form kazanan sanduka 1.25x0.50x0.40 cm. boyutlarndadr. Sandukann ksa kenarnn bir yznde arkfelek motine yer verilmitir. Mezarlkta mezar talarnn dnda Karaeyh ve Hseyin Dedenin gml olduuna inanlan kare planl, zeri ak ve herhangi bir tarih deeri bulunmayan iki trbe (yatr) bulunmaktadr. Bunlardan Hseyin Dedeye ait olan beton, dieri basit ta yapldr. Bahedere (Haskinduruk) Ky Mezarl le merkezinin 5 km. batsnda yer alan Bahedere Kynde tarih bir mezarlk tespit edilmitir. Gnmzde de kullanlmaya devam edilen mezarlkta tek ahide, prizmatik ve dz sanduka ile ahide ve sandukann birlikte yer

265

ald yaklak 30 eski mezar bulunmaktadr. Bunlar arasnda en eski mezarn kitabesine gre H. 720 (M. 1320-1321) tarihli olduu anlalmaktadr. Drtgen prizmal kaide zerinde gen prizmal formda sonlanan ve bugn ortadan ikiye ayrlan sanduka 2.10x0.60x0.38 cm. llerindedir. Sandukann gen prizmal blmnn yan yzeylerinde dikey eritlerle eit aralklarda drtgen blmler oluturulmutur. Bu yzeylere birbirini tekrar eden palmetli kvrk dallar ilenmitir. eritlerin alt kesimde dairesel dnlerle birbirine balanmas bitkisel zeminli bir kitabeye yknerek yaplm izlenimi brakmaktadr (izim: 5). Yere yatk bir krk ahide mevcut durumuyla 1.45x0.55x0.15 cm. llerindedir. ahidenin n yznde sgratto kitabe ile evrelenen yzeye ayn teknikle yedi satrlk bir kitabe ilenmitir. ahidenin arka yz youn ekilde sslenmitir. Palmetleri evreleyen ift rumilerden oluan bordrn evreledii blme kandil moti yerletirilmitir. 0.80x0.40x0.12 cm. llerindeki ahide parasnn nyz byk oranda tahrip olmutur. Alt kesiminden bu yzde yer alan sgratto kitabeden bir kesit izlenebilmektedir. ahidenin arka yznde palmetleri iki yandan evreleyerek birbirine balayan rumilerden meydana gelen dzenlemenin farkl boyutlar kullanlarak hareketli bir grnm oluturulmutur. Drtgen prizma formunda, gnmze para hlinde ulaan sanduka 1.85x0.46x0.18 cm. llerindedir. Sandukann st yzeyinde sgratto kitabenin ereve tekil ettii alana ni ierisinde bir kandil moti ilenmitir. Sandukann byk blm toprak altnda kalan yan yzeylerin grnen kesimlerinde kvrk dall bitkisel dzenlemeler dikkat ekmektedir. 1.30x0.60x0.17 cm. llerindeki ahidenin nyznde H. 721 (M. 1321) tarihini veren bir kitabe bulunmaktadr. ahidenin arka yznde bir ni ierisinde kandil motine yer verilmitir. Kandil dnda niin bo yzeyleri rumili kvrk dallar ve palmet motieriyle dolgulanmtr (izim: 6). 0.80x0.55x0.30 cm. llerindeki krk ahidenin nyznde stte dikey drt blme ayrlan sivri kemerli alanlara palmet-rumi dzenlemeleri birbirini tekrar eder nitelikte ilenmitir. Bu dzenlemenin altnda bitkisel dolgulu

266

zemin stnde sls bir kitabe dikkat ekmektedir. Amele Mehmet ibaresiyle balayan kitabenin bir usta kitabesi olduu anlalmakta ancak geriye kalann zmlemek mmkn olmamaktadr. Kitabenin altnda bitkisel bordrl ereveler iinde bir nie yer verildii anlalmaktadr (izim: 6; Resim: 6). 1.05x0.45x0.30 cm. llerindeki ko eklinde olan mezar tann ba krlmtr. Gvdenin yan yzeyinde trmk ve trm anmsatan kk ekiller sgratto tekniinde ilenmitir. Mezarlkta kademeli dikdrtgen prizmal sandukalardan birinde ve bugn sanduka kapa olarak kullanlan bir rnein st yzeyinde biriken yamur sularnn kular tarafndan iilmesini salama amac tayan deiiklik byklklerde dzensiz daire ukurlar almtr. Karakol Ky Mezarl Adilcevaza bal Karakol Kynn yaklak 1.5 km. kuzeyinde kyller arasnda Ziyaret Tepe olarak bilinen doal ykseltide iki mezardan oluan bir mezarlk tespit edilmitir. Halk tarafndan kutsallatrlarak ziyaret yeri olarak kullanlan mezarlktaki ilk mezar, 1.60x0.55x0.15 cm. llerindeki kalker ahideden olumaktadr. Etraf talarla evrilerek koruma altna alnan ahidenin nyznde stte mukarnas alnlk, altta ierii anlalamayacak lde deforme olan sgratto bir kitabe ilenmitir. Arka yzde blml rumi-palmet rgsnn altnda drtgen ni iinde bir kandil moti bulunmaktadr. Kydeki ikinci mezar ta andezit tften krk bir ahide parasdr. 0.55x0. 40x0.15 cm. llerindeki ahidenin nyznde yaz ve bitkisel dzenlemenin bir arada ele alnd bir ssleme anlay sz konusudur. En dta bitkisel dolgulu sls kitabenin ereve tekil ettii yzeye sivri kemer formunda sonlanan ikinci bir ereve yerletirilmitir. ereveyi meydana getiren bordrn yzeyine rumili kvrk dal ilenmitir. Ortadaki alan palmet motierini evreleyerek arada balant salayan rumi motierinden oluan dzenleme ile zenginletirilmitir (Resim: 5). Arka yzde yksek kabartma tekniinde bir aa motine yer verilmitir.

267

anakyayla Ky Mezarl anakyayla Kynde bugn de kullanlmaya devam eden tarih bir mezarlk tespit edilmitir. ahide ve sandukal mezar talarndan bir blm zerinde kitabe ve sslemeye rastlanmtr. Kitabeli rnekler iinde en erken tarihli olan 1.50x0.58x0.25 cm. llerindeki ahide zerinde karmza kmaktadr. Kiretandan olan ahidenin n yznde sgratto sls kitabede Emre bin Erengazi ad ile H. 729 (M. 1329) tarihi gemektedir. Arka yzde drt blml bitkisel dzenlemenin altnda, kandilden gelien rumi ve palmetlerin boluklar dolgulamasna dayanan hareketli bir kompozisyon ilenmitir. Kiretandan yaplan 0.75x0.40x0.25 cm. boyutlarndaki dier bir ahidenin nyz tahrip olmu durumdadr. ahidenin arka yzeyinde oniki keli yldz motinin dolguland dairesel bir madalyon ilenmitir. Arka yzdeki dzenlemede stte onalt kollu yldzn yer ald dairesel bir madalyon, altta ise dzenli olmayan ekenar drtgenlerin diagonal eksende sralanmasna dayanan geometrik dzenleme dikkat ekmektedir (izim: 7). ahidenin yan yzlerinde blgedeki mezar talarnda bitkisel sslemenin klie rnei hline gelen palmet-rumi dzenlemesinin bir rneine yer verilmitir. Mezarlkta ahide paralaryla oluturulan kare bir mezarda ahidelerin yzeyinin kvrk dallarla hareketlendirildii gzlenmektedir. Ba ve ayak ahidesi ile sandukadan meydana gelen bir mezarda ba ve ayak ahidesi 0. 60x0.30x0.10 cm. olmak zere ayn llerde dzenlenmitir. Altta drtgen balayan ahideler yarm silindirik blmle gen st blme balanmaktadr. Silindirik blmlerin yzeyi burmal yivlerle zenginletirilmitir. Dm ekilde yere yatk olan batann n yznde zikzaklarn oluturduu blmde soyut bir motif, arka yzde arkfelek motine yer verilmitir. Ayak ahidesinin n ve arka yznde benzer tarzda sgratto tekniinde dzensiz zikzaklarla hareketlilik salanmtr. Ayn tarzda iki ahide ve bir sandukadan oluan dier bir mezarda 0.60x0.30x0.10 cm. llerindeki ba ahidesi stte yuvarlak kemer formu kazanarak sonlanmaktadr. Arka yz sade tutulan ahidenin nyznde stilize edilerek ilenen kabartma bir insan gr dikkat ekmektedir. Bata

268

ile ayn llerdeki ayakta stte gen formda son bulmaktadr. ahidenin arka yznde soyut geometrik dzenlemelere yer verilmitir. Yukar Sphan Ky-apel leye 22 km. uzaklktaki Yukar Sphan Kynn yaklak 2-3 km. kuzeyinde bir apel tespit edilmitir. Dou-bat dorultusunda dikdrtgen plana sahip olan apel ta iilikli basit bir yapya sahiptir. Doudaki yarm daire planl apsisin yuvarlak kemerine ha motieri ilenmitir (Resim: 7). Aydnlar-Gldz Kyleri Yol Ayrmndaki Mezarlk Aydnlar-Gldz kyleri yol ayrmnn 500 m. kadar ilerisinde bir mezarlk tespit edilmitir. Yaklak 70 mezardan oluan mezarlkta, kaba yonu bazalttan yaplan talarn zerinde yer alan farkl boyut ve formlardaki ha motieri burasnn Hristiyan mezarl olduunu gstermektedir. Mezar talar zerinde kitabeye rastlanmamtr (Resim: 8). Adilcevaz blgesinde yaplan yzey aratrmasnda, Mslman ve Hristiyanlara ait yerleim birimlerinden gnmze daha ok mezarlklarn geldii anlalmaktadr. Bunlardan aznlk durumundaki Hristiyanlara ait mezar talar, ok azndaki ha kompozisyonu dnda herhangi bir zellik gstermez iken, Mslman mezar talar youn ssleme programlar ile dikkati ekmektedir. Bu ynyle Adilcevaz evresindeki mezar talarnn Bitlis evresindeki -zellikle de Bitlis il merkez ile Tatvan, Groymak ve Ahlattaki mezar talar ile- paralellikler gsterdii ortaya konmutur.

269

izim 1: eyh Hseyin Dede Mezarl, sandukann dou ve gney grn

izim 2: eyh Hseyin Dede Mezarl, sandukann kuzey ve gney grn

izim 3: eyh Hseyin Dede Mezarl, sandukann kuzey ve gney grn

270

izim 4: eyh Hseyin Dede Mezarl, sandukann yan ve arka yz

izim 5: Bahedere Ky Mezarl, sandukann plan, kesiti ve yan grn

271

izim 6: Bahedere Ky Mezarl, usta kitabeli ahide ve H. 721 tarihli ahidenin arka yz

izim 7: anakyayla Ky Mezarl, bir ahidenin arka yz

272

Resim 1: Adilcevaz Kalesi

Resim 2: Adilcevaz, eski mezarlktan bir mezar

273

Resim 3: eyh Hseyin Dede Mezarl

Resim 4: eyh Hseyin Dede Mezarl, ko-koyun eklinde mezar talar

274

Resim 5: Karakol Ky Mezarlndan bir ahide

Resim 6: Bahedere Ky Mezarl, kitabesinin bulunduu ahide

usta

275

Resim 7: Yukar Sphan Ky, apel

Resim 8: Aydnlar-Gldz kyleri yol ayrmndaki mezarlktan rnekler

276

2005 YILI VRL OVASI YZEY ARATIRMASI

Eref ABAY* Fulya DEDEOLU
2003 ylndan itibaren gerekletirdiimiz Denizli li, ivril Ovas yzey aratrmas projesine 2005 ylnda 15 Austos-1 Eyll tarihleri arasnda toplam 15 gn devam edilmitir . Yukar Menderes Havzasnda yer alan ve Denizli linden 96 km. kuzeydouda bulunan blge, verimli ivril ve Baklan ovalarn kapsamaktadr. Doudan Akda, kuzeydoudan Bulkaz Da, gneydoudan Beparmak Dalar ve Banaz platosu ile evrelenen blge coraf olarak kapal bir havza grnmndedir. Orta Anadolu ile Ege Blgesi arasnda kalan alan, kuzeydouda, douda, gneydouda ve batda yer alan doal yollar ile komu blgelere almaktadr (Resim: 1). 2003 ylnda projemize balarken temel amacmz, ivril Ovas iinde, doal zellikleri ile kapal ve su kaynaklar asndan zengin bir ovann btn dnemler boyunca yerleim sistemlerini aratrmak ve buna bal olarak da ova iinde sosyo-kltrel geliimleri tespit etmekti. nceki yllarda gerekletirdiimiz yzey aratrmas daha ok Beycesultan Hykn de konumland Ikl Glnn bat ksmnda kalan ova iinde younlatrlm ve bu alanda toplam 29 yerleim yeri tespit edilmiti. 2005 yl yzey aratrmasnda ise, Ikl Glnn gneydousunda bulunan ovalk alan iindeki arkeolojik yerleimlerin tespiti zerine allmtr. Dar bir vadi iinde yer alan ve olduka snrl tarm alanna sahip bu alan, bahsedilen topograk
* 1 Do.Dr. Eref Abay-Ege niversitesi Arkeoloji Blm, e_abay@yahoo.com; Ar. Gr. Fulya Dedeolu- Ege niversitesi Arkeoloji Blm, dedeoglufulya@gmail.com. 2005 ylnda gerekletirdiimiz yzey aratrmasna yazarlar dnda Berlin Freie niversitesinden Prof. Dr. Hartmut Knhe ve Dr. Rainer Czichon, Ege niversitesinden yksek lisans rencileri Asuman Kuru ve Rabia zcan, lisans rencileri ar Tarhan, Mehmet Yurtsever, Muhip ark ve Ozan ahin, Berlin Freie niversitesinden ise Tobias Etessami, Dilek Azbak, Kathrin Sachsenber, Tobias Schmidt katlmtr. Ayrca Nevehir Mzesinden Arkeolog Hamza alkan Bakanlk Temsilcisi olarak katlmtr. Kendilerine zverili almalarndan tr teekkr ederiz.

277

zellikleri ile batdaki ovadan ayrlmaktadr. Bu durumun, sz konusu alandaki yerleim ablonuna nasl yansd sorusuna yant bulmak 2005 yl yzey aratrmamzn temel amacn tekil etmekteydi. Bu hedef dorultusunda gerekletirdiimiz almalar sonucunda aratrma alannda toplam 13 yerleim yeri tespit edilmitir (Resim: 1). Yzey aratrmamz srasnda uygulam olduumuz metoda bal kalnarak her yerleim yerinin topograk plan ve doal evre izimleri yaplm, zerlerinden, belirlenmi olan rnek toplama alanlar dorultusunda malzeme toplanm ve tescil leri oluturulmutur (Resim: 2). Bu almalarn yan sra 2004 ylnda aratrdmz fakat topograk planlar izilmeyen baz yerleimler, bu eksiklikleri gidermek amacyla yeniden ziyaret edilmitir ve yerini tespit ettiimiz ancak alamadmz mer Hyk, Domuz Hyk, Bekirli Hyk ve Pekmez Hyk de alma kapsam iine alnmtr. Daha nceki yllarda yaptmz almalarda tespit ettiimiz gibi 2005 ylnda aratrdmz yerleimlerin deerlendirilmesi sonucu blgede Ge Neolitik-Erken Kalkolitik adan Seluklu Dnemine kadar uzanan bir kltrel geliimin olduu anlalmaktadr (Resim: 3). Ge Neolitik-Erken Kalkolitik a 2005 yl almalarmzda Ge NeolitikErken Kalkolitik aa ait buluntular 5 yerleim yerinde tespit edilmitir. Bu yerleimlerden andr Hyk, andr Byk Hyk, andr Kk Hyk ve Dou ahanlar Hyk Ikl Glnn gneydousundaki ova iinde yer alrken Domuz Hyk, Ikl Glnn batsndaki ovada bulunmaktadr. Bylece nceki yllarda tespit edilenler ile birlikte blgede Neolitik-Erken Kalkolitik aa tarihlenen yerleim says 10a ulamtr. Tek renkli ve ok renkli Haclar boyallar ile tanmlanan yerleimler, 1-2 hektar gemeyen bykle sahiptir ve daha ok nehir ve gl kenarlarna konumlanp dank bir ablon ortaya koymaktadr. Tm bu zellikler NeolitikErken Kalkolitik ada yerleimler arasnda hiyerarik bir yaplanmann olmadn gstermektedir.

278

Yerleimlerde tespit ettiimiz bu dneme ait keramikler daha ok Gller Blgesinde Haclar2, Kuruay3, Bademaac4 yerleimlerinin ve zmir Ulucak Hykn5 Ge Neolitik ve Erken Kalkolitik aa tarihlenen tabakalarndan bilinmektedir. Kaliteli el yapm, krmz astarl olan bu keramikler ounlukla S prolli kaplardan, derin kaselerden, kk mlek ve anaklardan olumaktadrlar (Resim: 4). Ge Kalkolitik a 2005 ylnda yaptmz yzey aratrmasnda Ge Kalkolitik a verileri ortaya koyan 3 yerleim yeri tespit edilmitir6. Ikl Glnn batsndaki ova iinde bulunan yerleimlerin eklenmesiyle, nceki yllarda tespit edilenler ile birlikte 15 yerleim yeri bulunmaktadr. Blgede el yapm, siyah ya da gri renkli perdahl keramikler ile tanmlanan Ge Kalkolitik a (Resim: 5), yerleimlerin daha ok ivril Ovasnn kuzeyinde topland ve Neolitik-Erken Kalkolitik aa gre yerleim saysnda artn olduu dikkati ekmektedir. Yerleimlerin byklklerine bakldnda ortalama 5 ila 9 hektar ve 5 hektardan kk olduu ve iki basamakl hiyerarinin saptanabildii nerilebilir. Erken Tun a Aratrmalarmz sonucunda blgede ilk olarak Erken Tun anda yerleim saysnda nemli bir artn olduu tespit edilmitir. 2005 yl yzey aratrmasnda bu dneme tarihlenen toplam 12 yeni yerleim yeri tespit edilmitir. Bunlardan 9 tanesi Ikl Glnn gneydousunda kalan ova iinde olup7 3 tanesi Ikl Glnn batsndaki ovada yer almaktadr8.
2 3 4 5 6 7 8 Mellaart,J. 1970: Excavation at Haclar, Vol. I, University Pres, Edinburg. Duru,R. 1994: Kuruay Hyk I, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, Levha 37, 40. Duru, R. 1995: Bademaac Kazlar 1993 16. Kaz Sonular Toplants I, Ankara, s. 6973. ilingirolu,A., Derin Z., Abay E.,Salamtimur, H., Kayan,. 2004: Ulucak Hyk Excavation Conducted Between 1995 and 2002, Paris, Figure 21-29. Bu yerleimler; Bekirli Hyk, Domuz Hyk, mer Hyktr. Bu yerleimler; andr Hyk, andr Byk Hyk, andr Kk Hyk, Dou ahanlar Hyk, kizhyk 3, kizhyk 2, Tantan Hyk, Bat ahanlar Hyk, Domuz Hyktr. Bu yerleimler; Bekirli Hyk, mer Hyk, Pekmez Hyktr.

279

Bylece 2005 aratrma sezonu dahil ovada Erken Tun ana ait toplam 31 yerleim saptanmtr. Bu yerleimlerin 28i Erken Tun a Ide, 30u Erken Tun a IIde, 10u ise Erken Tun a IIIte iskan edilmitir. Yerleimlerden nceki yllarda olduu gibi 2005 ylnda da Erken Tun alarna ait olduka zengin keramik repertuar tespit edilmitir. Bu repertuar iinde Erken Tun a I; el yapm, gri, kahverengi keramikler ile karakterize edilirken (Resim: 6), Erken Tun a IIde yine el yapm krmz ya da kahverengi keramiklerin arlkl olduu anlalmaktadr. Keramik formlarnda grlen keskin hatlar ve ok eitli kulp ve tutamak eklentiler bunlarn metal kaplardan etkilenip yapld izlenimi vermektedir (Resim: 7). Erken Tun a IIIte daha ok hamur ve d yzey ilemi ile farkllaan keramiklerde ilk defa ark kullanm ve depas gibi belirgin baz formlarn ska grlmeye balamas karakteristiktir (Resim: 8). Tm bu keramiklerin benzerleri bata Beycesultan Hyk olmak zere9, Kusura10 gibi yerleim yerlerinden de bilinmektedir. Ovadaki hyklerin dalmna baktmzda, yerleimlerin daha ok ovann dou ve bat tarafnda ve zellikle Byk Menderes Nehrinin bat yakasnda younlat dikkati ekmektedir. Ovann bat tarafnda Erken Tun a yerleimlerinin Ge Kalkolitik an devam eklinde gelimesine karn, 2005 ylnda aratrdmz Ikl Glnn gneydousundaki alanda youn bir ekilde isknn ilk olarak Erken Tun a I ile balad dikkati ekmektedir. Bu sreklilik Erken Tun a IIde de devam etmitir. Bu dnemde kurulan yeni yerleimler de var olan yerleimlerin civarnda yer almaktadr. Ova iindeki yerleimlerin yan sra zellikle Erken Tun a II ile birlikte gei yollarn kontrol eden stratejik noktalara kurulan yerleimler dikkati ekmektedir. Yaptmz yzey aratrmas sonular ivril Ovasnda yerleimlerin boyutlarnn Ge Kalkolitik adan sonra Erken Tun a I ve IIde aamal olarak bydn ve bu yerleimlerin hiyerarik olarak konumlandklarn
ET I keramik rnekleri iin bkz. Tabaka XVIII ve XVII Fig. P.15.-21; ET II keramik rnekleri iin bkz. Tabaka XVI ve XIII Fig. P.22.-P.46.; Fig. P.15.-21; ET III keramik rnekleri iin bkz. Tabaka XII ve XI Fig. P.46.-71. Lloyd,S-Mellaart J 1962: Beycesultan Vol II, London. 10 Lamb, W.1936 Excavations at Kusura near Afyon Karahisar Archaeologia 86, Fig 7-10. 9

280

gstermektedir. Ovadaki yerleimlerin boyutlar (15, 10 ve 5 hektardan kk olmak zere) dikkate alndnda zellikle Erken Tun a IIde 3 farkl boyutta yerleimin olduu ve bunlarn banda Beycesultan Hykn birincil merkez olduu ve buna boyutlar 15 hektardan daha kk olan Yasshyk, Deirmenhyk, Pnar Hyk gibi ikincil yerleimlerin elik ettii anlalmaktadr. nceki yllarda gerekletirdiimiz almalar sonucunda Erken Tun a IIIte ovadaki yerleim saysnda dikkati eker lde azalma olduunu saptamtk. 2005 yl yzey aratrmasnda elde ettiimiz veriler de bu durumu dorulamaktadr. Tespit ettiimiz 12 yeni yerleimden yalnzca mer Hykte Erken Tun a III dneminde de yerleim devamllk gstermektedir. Orta ve Ge Tun alar Orta ve Ge Tun alar ile birlikte blgedeki yerleim saysnda yeniden bir art grlmektedir (Resim: 3). 2005 yl yzey aratrmamzda bu dneme ait 8 yerleim yeri daha tespit edilmitir11. Bylece ovada bu dnemlere ait yerleim says toplam 27ye ulamtr. Sz konusu dnemler belirgin keramik repertuar ile kolaylkla dier dnemlerden ayrt edilebilmektedir. Olduka kaliteli, krmz ve kahverengi banyo astarl ve perdahl keramiklerin yan sra devety renkli byk boyutlu mlekler ve depolama kaplar bu dnemlerde yaygn bir ekilde kullanm grmtr. Uzun kaideli meyvelikler, da kalnlatrlm az kenarl anaklar ve kseler belirgin kap formlarn oluturmaktadr. Ayrca perdah bezemeli ve baskl mlekler de dnemin tipik keramikleri arasndadr (Resim: 9). 2005 ylnda tespit ettiimiz kiz Hyk I, II ve Dou ahanlar Hykte zellikle bu dnemler iin karakteristik olan keramiklerin ok gzel rnekleri tespit edilmitir. Bunlar arasnda sepet kulplu anaklar ile boa eklentili kaplar dikkati ekmektedir (Resim: 9). Sz konusu keramiklerin yakn benzerleri Beycesultan Hykn Orta ve Ge Tun a tabakalarnda ak bir ekilde belirlenmitir12.
11 Bu yerleimler; andr Hyk, andr Byk Hyk, andr Kk Hyk, Dou ahanlar Hyk, kizhyk 3, kizhyk 2, Bekirli Hyk, Pekmez Hyktr. 12 Orta Tun a keramikleri iin bkz. Mellaart-Murray 1995: Beycesultan Vol II, London.

281

Orta ve Ge Tun ana ait yerleimlerin dalmna baktmzda Erken Tun a II ile benzer bir yerleim ablonunun varl dikkati ekmektedir. Ova iindeki yerleimlerin yan sra gei noktalarndaki hyklerde de bu dnem youn bir ekilde temsil edilmektedir. Bu dnem ile birlikte baz yerleimlerin ift konili olduu ve en byk boyutlarna ulat anlalmaktadr. Yerleim boyutlarndan elde ettiimiz veriler, bu dnemde, merkezini Beycesultan Hykn oluturduu en az 3 aamal yerleim hiyerarisinin olduunu gstermektedir. Demir a Yzey aratrmamz srasnda Erken, Orta ve Ge Demir ana ait keramiklerin ele geirildii toplam 12 yerleim yeri tespit edilmitir. Bunlardan ikisi 2005 ylnda gerekletirdiimiz yzey aratrmas sonucunda saptanmtr13. Bu yerleimlerden Erken Demir anda blge iin karakteristik olan ve literatrde black on red pottery olarak geen, krmz astar zerine siyah boyal keramiklerin yan sra Orta ve Ge Demir andan bildiimiz devety zerine kahverengi ve siyah boyal keramikler ve lydionlar da bu dnemleri temsil eden keramikleri oluturmaktadr (Resim: 10). Sz konusu yerleimlerin daha ok Ikl Glnn gneybatsnda yer ald grlmektedir. Helenistik ve Roma Dnemi Gerek nceki senelerden gerekse 2005 yl almalarmzda elde edilen veriler ivril Ovasnn Helenistik ve Roma Dneminde de youn bir ekilde yerleildiini ortaya koymaktadr. Bugne kadar gerekletirdiimiz almalar, Helenistik Dneme ait 13, Roma Dnemine ait 10 yerleim yerinin varln ortaya koymutur14. Bunlardan 9 yerleim yeri 2005 yl almalarmz
13 Bu yerleimler; Dou ahanlar Hyk, Domuz Hyktr. 14 Helenistik Dnem yerleimleri; Emirhisar-Yass Hyk, Kesilmi Hyk, Uurlu Hyk, Yakack Hyk, kizhyk III, Dou ahanlar Hyk, erkeztarlas Hyk, ivril Hyk, Ikl Hyk, Pnar Hyk, zdemirciler Hyk, Hasan Hyk, nceky Hyk; Roma Dnemi Yerleimleri ise; Ikl Hyk, Pnar Hyk, zdemirciler Hyk, erkeztarlas Hyk, Bat ahanlar Hyk, Uurlu Hyk, Emirhisar-Yass Hyk, nceky Hyk, Kesilmi Hyktr.

282

sonucu belirlenmitir. Tipik siyah ve krmz rnisli ve devety astarsz keramikler ile temsil edilen (Resim: 11) sz konusu yerleimler daha ok Ikl Glnn batsnda yer almaktadr ve antik Eumenia kentine yakn bir ekilde konumlanmtr. Ge Antik a ivril Ovasnda saptadmz bir dier kltrel sreci Ge Antik a oluturmaktadr. Sz konusu dnem nceki yllardaki almalarmzla birlikte toplam 20 yerleim yerinde saptanmtr. Youn bir ekilde ele geirilen koyu yzl, kaba, youn tak katkl gnlk piirme kaplarnn yan sra srl keramikler bu dnemi temsil eden buluntu grubunu oluturmaktadr (Resim: 11). 2005 yl aratrmamzda 8 yerleimde15 sz konusu dneme ait keramikler tespit edilmitir. Sonu olarak 2003 ylndan 2005 ylna kadar youn olarak ivril Ovas snrlar iinde gerekletirdiimiz yzey aratrmas, ovadaki dnemsel yerleim ablonuna ilikin birok veri ortaya koymutur. almalarmz ovann iinde byk lde tamamlanmtr, daha sonraki almalarn ovann gneybatsnda kalan Baklan Ovasnda ve dalk blgede gerekletirilmesi ngrlmektedir.

15 andr Hyk, andr Byk Hyk, andr Kk Hyk, Dou ahanlar Hyk, kizhyk 3, kizhyk 2, Domuz Hyk, Pekmez Hyk.

283

Resim: 1: Yzey aratrmasnda tespit edilen yerleimler

284

Resim 2: Yzey aratrmas arazi kayt sistemi

285

Resim 3: Yzey aratrmasnda tespit edilen yerleimlerin dnemsel dalm grai

Resim 4: Yzey aratrmasnda tespit edilen Ge Neolitik-Erken Kalkolitik keramik rnekleri

286

Resim 5: Yzey aratrmasnda tespit edilen Ge NeolitikErken Kalkolitik a keramik rnekleri

287

Resim 6: Yzey aratrmasnda tespit edilen Erken Tun a I keramik rnekleri

288

Resim 7: Yzey aratrmasnda tespit edilen Erken Tun a II keramik rnekleri

289

Resim 8: Yzey aratrmasnda tespit edilen Erken Tun a III keramik rnekleri

290

Resim 9: Yzey aratrmasnda tespit edilen Orta Tun-Ge Tun a keramik rnekleri

291

Resim 10: Yzey aratrmasnda tespit edilen Demir a keramik rnekleri

Resim 11: Yzey aratrnmasnda tespit edilen HellenistikRoma ve Ge Antik a keramik rnekleri

292

MYNDOS YZEY ARATIRMALARI 2005

Mustafa AHN*

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 04.08.2005 tarih ve 113308 sayl olurlar ile 115 Eyll 2005 tarihleri arasnda yrtlen yzey aratrmasnda Bakanl temsilen aramza katlan Sayn Gven Yetikine, Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm aratrma grevlisi Erdoan Aslan ve blm rencilerine destek ve yardmlarndan dolay bir defa daha teekkr ederim1. Yzey aratrmamz Gmlk Belediyesi ve Bodrum Ticaret Odas tarafndan desteklenmitir. zellikle Belediye Bakan Sayn Mehmet lkm ve Ticaret Odas Bakan Mahmut Kocadona katklarndan dolay minnettarz. 2005 dnemi yzey aratrmalar ncelikli olarak Myndos yerleiminin bir paras olan yarmada zerinde ve yerleime yaklak 5 km. uzaklkta bulunan Koyunbaba mevkiindeki ta ocanda yapld (Resim: 1). Yarmada zerinde yaptmz yzey aratrmasnda balca iki konunun aydnlatlmasna allmtr: -Birincisi, G. E. Bean ve J. M. Cook tarafndan ortaya atlan savn doruluunu irdelemektir. Bu sava gre; adalardan g eden Lelegler ilk olarak Bozda zerine yerlemiler, daha sonra Maussollosun madd yardm ile Gmlkte ina edilen yeni kente gmlerdir. -Bu balamda yant bekleyen bir dier soru ise Leleg Duvar olarak isimlendirilen sur duvarnn teknik ve yapsal zelliklerine gre ne zaman ina edildiidir.
* Prof. Dr. Mustafa AHN. Uluda niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm. 16059- Grkle- Bursa/TRKYE mustafasahin@uludag.edu.tr Bu almada sreli yaynlar iin kullanlan ksaltmalar Archologischer Anzeiger 1997, 611628de olduu gibidir. renci olarak aramza katlanlar: D. ahin, O. Dumankaya, S. Gndz, H. ahan, L. Novakova ve Z. Polakova.

293

Her iki soruya yant bulmak zere aratrmalarmz ncelikle Bozda, avuadas ve Myndos Yarmadas zerinde younlatrlmtr (Resim: 1). Bodrum lesinin Gmlk Beldesinde yarmadann bat ucunda yer alan Myndos, Strabon (VII 321, XIII 611) tarafndan yaplan ak tarie ok rahat bir ekilde lokalize edilebilmektedir2. Myndos zerine aratrmalar 19. yzyldan beri yaplmaktadr. Kayda deer ilk ziyaretiler Sir Chr. Newton3, W. R. Paton ve J. L. Myrestir4. Bunu izleyen yzylda talyan bilim adam A. Maiurinin Myndos evresi ile ilgili ok nemli keieri olmutur. Myndos zerine en fazla tartma yaratan almalar ise ngiliz bilim adamlar G. E. Bean ve J. M. Cook tarafndan yaplmtr5. Yukarda sralamaya altmz aratrmalarda ortak olarak Myndosun yeri olarak bugnk yerleim gsterilmektedir. Ancak ilk olarak Paton ve Myres bu kre kar karak eski Myndosun Gmlk dnda bir yerde aranmas gerektiini savlamlardr. Bu konudaki en nemli dayanaklar ise Gmlk yerleiminde Leleg nekropolnn olmamasdr6. Bean ve Cook da bu savn arkasnda durarak, Gmlkte Maussollosun yardmyla kurulan modern Myndostan daha erkene giden izlerin bulunmadn ne srmler ve Palaemyndos () olarak adlandrdklar erken yerleimin Gmlkte deil de, baka bir yerde aranmas gerektiini savlamladr7. Bu nedenle ilk yerleimin Klasik Dnem kenti zerinde deil de hemen yaknda bulunan Bozda zerinde olduu arlk kazanmtr (Resim: 2)8. Bozda zerinde kurulu olduu savlanan prehistorik Leleg yerleimi daha sonra Mausolos tarafndan bugnk Gmlke tanmtr9. Bozda (Erenmezarlk) bundan dolay Myndoslu Lelegler asndan bir anda nem kazanmtr10.
M. ahin, Myndos 2004 Yl Yzey Aratrmas, 23. Aratrma Sonular Toplants (Ankara 2006), 171. 3 Ch. Newton, A History of Discoveries at Halicarnassus, Cnidus and Branchidae II (1865), 574 vdd. 4 W. R. PatonJ. L. Myres, Karian Sites and Inscriptions, JHS 16, 1896, 201 vdd. 5 G. E. BeanJ. M. Cook, The Halicarnassus Peninsula, BSA 50, 1955, 108ff.; ay. yaz., The Carian Coast III, BSA 52, 1957, 138 vdd. 6 W. R. PatonJ. L. Myres, JHS 16, 1896, 204. 7 G. Bean-J. Cook, The Halicarnassus Peninsula, BSA 50, 1955, 111 vd.; G. E. Bean, Kleinasien III. Jenseits des Mander Karien mit dem Vilayet Mugla (1974), 122 vdd. 8 G. E. Bean, a.g.e., 122. 9 R. Schtzeichel (Hrsg.), Beitrge zur Namenforschung 21. Beih. (1984), 408. 10 E. Varinliolu, Lelegian Cities on the Halicarnassian Peninsula in the Athenian Tribute Lists, Studien zum antiken Kleinasien II. Asia Minor Studien 8 (1992), 18. 2

294

Gerekten dnld gibi eski-Myndosyeni-Myndos var mdr? Bozdada yaayan insanlar .. 4. yzyln ortalarna doru deniz kenarna yeni ina edilen modern bir kente tanmlar mdr? Bu sorulara yant verebilmek iin ilk aratrma 2004 ylnda Bodrum Arkeoloji Mzesinde yaplmtr. Ama daha nceki bir tarihte herhangi bir ekilde yzeyde bulunarak mzeye gtrlm olan eserler arasnda eski Myndosa ait ipularn belirlemektir. Mze envanter kaytlarnda yaptmz incelemelere gre, Gmlk kkenli iki adet Myken Dnemine ait seramik mevcuttur11. Ayrca .. 6. yzyln ortalarna tarihlenen mermer bir erkek kurosunun Gmlkten getirildii bilinmektedir12. Bu eserlere gre Gmlkte Maussollos ncesine giden bir yerleimin sz konusu olduunu savlamak olasdr. Mausolos ncesi benzeri ipularn antik kaynaklarda da yakalamak mmkndr. rnein, .. 500 ylnda Skylax ynetimindeki Megabates donanmasnn Myndos Limanna urad bilinmektedir13. Myndosu .. 453/52421/20 arasnda Atik-Delos Deniz Birlii yeleri arasnda grmektedir14. Myndos ad yine .. 443 ylnda Atina tiribut listelerinde karmza kmaktadr15. Bu verilere gre eski-Myndosun da yeni-Myndosta olduu gibi deniz kysnda kurulu bir yerleim yerine sahip olmas gerekmektedir. Ancak antik kaynaklarn rivayetine gre eski-Myndosta yaayan insanlarn bir kale yerleiminden ovaya tanm olmas gerekmektedir16. 1811 ylnda Myndosu ziyaret eden Fr. Beaufort, yerleimin deniz kysnda olmas gerektiini de gz nnde bulundurarak, eski-Myndosu bulmak amac ile ncelikle Bozda evresinde aratrma yapmtr17.
11 M. ahin, a.g.e., 177. 12 O. Grman, Archaische Plastik im Museum von Bodrum, AntK 19, 1976, 85 Nr. 5 Lev. 20.35. 13 Herodot V 33 14 IG I2 192-196, 198-203, 213, 215, 218, 220, 222. Suppl. Epigr. Gr. V 2-6, 8-13, 23, 26, 28-29, 34. RE 16.1 (1933), 1075. 15 W. R. Paton-J. L. Myres, Karain Sities and Inscriptions, JHS 16, 1896, 205. 16 Plinius, Naturalis historia, 5, 107. 17 Fr. Beaufort, Karamania or A Brief Description of the South Coast of Asia Minor and of the Remains of Antiquity (London 1817), 103.

295

Bozdada yaayan insanlarn en yakn ky olan Kad Kalesi mevkiinden denize alm olmalar mmkn olsa da, hem Bozda zerinde .. 5. yzyl ncesine giden herhangi bir belirtinin olmamas, hem de Kad Kalesinde, Beufortun da gzlemledii gibi, antik bir limana iaret edebilecek kalntlarn bulunmamas bu olasl zayatmaktadr. Buna karn 2005 aratrma sezonunda Gmlkte Kocada ismi verilen yarmadann zerinde yaptmz yzey aratrmasnda tepe yamacnn kuzeyinde olmak zere bir blm hl iyi durumda korunmu bir sur duvarn tespit ettik (Resim: 3, 4). Bu duvar kullanlan kyklopik iri talar, rme teknii ve kalnlklar ile Maussollos dnemine tarihlenen sur duvarlarndan ak bir ekilde ayrlmaktadr18. Eer gerekten savland gibi Myndos, Maussollos tarafndan kurulmu bir yerleim ise, kyklopik teknikte rlen sur duvarlar nasl izah edilebilir? Bu sur duvar kalnts, Myndosta daha erken bir dneme geri giden bir yerleimin habercisi olabilir mi? Leleg duvar olarak da bilinen bu ok nemli kalnt yamacn kuzey eteklerinde balayp dier tarafa gemekte ve korunan izlerden anlald kadar ile nerede ise gneyin tamamn iine alacak ekilde alan evrelemektedir. Bu duruma gre sur duvarnn zirvenin tamamn iine aldn sylemek olasdr. Sur duvarnn gney yamata nerede ise deniz kenarna kadar indii gzlemlenmektedir (Resim: 5). Sz konusu sur duvar byk ve ekilsiz byk ta bloklar kullanlarak rlmtr. Ta bloklar belli bir formda drtgen keli kesilmemitir. Byk bloklarn arasnda rgy glendirmek iin daha kk talar yer almaktadr. Duvarn kalnl 2.75 metredir (Resim: 6). Talarn yzeyi kaba braklmtr. Bununla birlikte zaman zaman iyi allm talar da grmek olasdr. Kaln ta duvarn n ve arka srasnda yer alan talarda teknik ve ekil olarak herhangi bir farkllk gzkmemektedir. Korunan izlerden anlald kadar ile sur duvar deniz seviyesindeki dz alanda birbirinden ayrlarak bir kap geiine izin vermektedir. Sz konusu
18 Kr. M. ahin, a.g.e., 182, Resim 2.

296

bu alanda korunan byk bir kap eii burasnn kale girii olduuna iaret etmektedir (Resim: 7). Bu giri, doudan gelen duvar uzantsnn kavis yapmas nedeni ile L formlu bir grnm arz etmektedir. G.E. Beana gre Leleg duvar olarak adlandrlan kalntlar hl sr olma zelliini korumaktadr ve ona gre bu duvarn varl bir anlam ifade etmemektedir19; bu duvar sadece bir sur duvarnn uzantsdr ve eski sur duvarnn korunan bir paras olmaldr. Dier bir ifade ile kentle birlikte tm yarmaday da evreleyen Mausolos duvarnn sadece bir blmdr. Ancak yarmada zerinde bulunan duvar izlerinden anlald kadar ile tepenin kuzey yamacnda bir blm korunan bu kyklopik duvarlarn Mausolos sur duvarlar ile herhangi bir ilgisi yoktur ve ona paralel olarak yarmadann tamamn evrelemektedir (Resim: 8). Eer gnmze kadar duvardan iz kalmamsa, bunun sebebi sur duvarna paralel ekilde ina edilen ve getiimiz yzyln ortalarna kadar varln devam ettiren kire ocaklar olmutur (Resim: 9). Bu ocaklarda sur duvarna ait kyklopik ta bloklar sklerek yaklp kire hline dntrlmtr. Dolays ile de yarmadann zerinde sur duvarlarnn sadece kk bir blm gnmze kadar ulaabilmeyi baarmtr. Yerleimlerin kyklopik talardan oluan duvarlarla evrelenmesi Tun andan beri Anadolu ve Kta Yunanistanda karlalan bir gelenektir. Myndos sur duvar, kullanlan kyklopik ta bloklar, byk bloklarn rg iinde daha kk talarla dengelenmeye allmas, duvarn temel olmadan dorudan zemin zerine oturtulmas gibi zellikleri nedeni ile N. Claire Loader tarafndan oluturulan tipolojide 3. tipe girmektedir20. Bu teknik Kta Yunanistanda zellikle Argolid ve Boeotia blgelerinde bulunan kentlerin sur duvarlarnda ok yaygn olarak karmza kmaktadr. Kalenin giri kaps yerleimin kuzeyinde deniz seviyesinde uzanan dzlkte yer almaktadr. Burada ilgin olan durum giriin ynnn daha sonra kullanldn bildiimiz kuzey ve gney limanlarla ilintisiz konumudur (Resim: 10). Yukarda da vurguladmz gibi giri kapsnn eii doudan
19 G. E. Bean, Kleinasien III. Jenseits des Mander Karien mit dem Vilayet Mugla (1974), 125. 20 N. C. Loader, Building in Cyclopean Masonry. With Special Reference to the Mycenaean Fortications on Mainland Greece (Jonsered 1998), 27 vdd. Resim 2. 3.

297

gelen sur duvarnn ke yapmas ile her iki sur duvarnn arasnda kalmtr. Bu konumu ile giriin sur duvarlar arasna gizlenmeye alldn savlamak olasdr. Burada dikkat eken bir dier zelik giriin her iki yannda savunmay glendirmek zere ina edilen kulelere yer verilmemesidir. Bu zellii nedeni ile Loader tarafndan kale girileri iin oluturulan be grup arasnda L formlu giriler grubuna girmektedir (Resim: 5)21. Bu tipteki kale kaplar Ge Bronz anda olmak zere Kta Yunanistanda Mycenae22, Palaiokastro, Tiryns kaleleri gibi Ge Tun a yerleimlerinde karmza kmaktadr. Troia VI ve VIIa tabaklarnda bulunan giriler gz nnde bulundurulduunda sz konusu girilerin Anadoluya da yabanc olmad grlecektir23. Ancak ksa kap yolundan oluan giri tekniinin Anadoluda hkm sren Hititlerin kale kapsndan ok, hem teknik hem de giriin L formunda olmas nedeniyle Myken kale girilerine benzerlik gsterdiini dnyoruz24. Bu nedenle eskiMyndosta korunan sur duvar da Kta Yunanistanda bulunan Myken kaleleri ile iliki ierisinde ina edilmi olmaldr (Resim: 11). Ancak bu balamda Myndos surlarnn Miken duvarlarnda olduu kadar kaln olmad gz ard edilmemelidir. Bu nedenle Myndos sur duvarlarnn Myken surlarna gre daha ge bir tarihte ina edildiini savlamak olasdr. Ayrca, Myndosta yaayan Leleglerin sur duvarlarndaki benzerliklerden hareket ederek bir ekilde Kta Yunanistan ile iliki ierisinde olduunu savlamak olasdr. Non-Grek olan ve dilleri Grekler tarafndan anlalamayan Lelegler25, sur duvarlarn ina ederken neden Myken mimarisi etkisi altnda kaldlar sorusunu Kta Yunanistan ile deniz yolundan ticar ilikilerle aklamak olasdr. Eer yarmada zerinde erkene giden bir yerleim ve yerleimin sakinlerinin denizle ilikileri sz konusu ise insanlar Myndos limanlarndan hangisini kullanmlardr? nk yukarda da vurguladmz gibi eski-Myndosun da
21 22 23 24 25 N. C. Loader, a.g.e., 82 vdd. Resim 4.1. S. E. Iakovidis, Late Helladic Citadels on Mainland Greece (Leiden 1983), 25 Lev. 4. R. Naumann, Eski Anadolu Mimarl (Ankara 1975), 283 vd. Res. 355-357. S. E. Iakovidis, Late Helladic Citadels on Mainland Greece (Leiden 1983), 29 Lev. 5.1. P. Flensted-JensenA. M. Carstens, Halikarnassos and the Lelegians, in: S. Isager- P. Pedersen (Ed.), The Salmakis Inscription and Hellenistic Halikarnassos. Halicarnassian Studies IV (2005), 109 vdd.

298

mutlaka limana sahip bir ky yerleimi olmas gerekmektedir. Sur duvarlarnn arasna gizlenen giriin yn Maussollos sonrasnda kullanlan her iki limana dorudan bakan bir aks zerinde deildir (Resim: 10). Yerleimin gney yama zerinde durmas da kent sakinlerinin gney ve kuzey limanlarla dorudan irtibatnn olmadn gstermektedir. Yerleimin gney yama zerinde olmasnn nedenlerinden birisi iklim artlar olmaldr. Bu konuda belirleyici bir dier etken ise yarmadann bir mil kadar gneyinde yer alan ve yarmay eklinde doal bir yapya sahip olan avu Adasdr (Resim: 1). Adada yaptmz incelemelerde yama zerinde oluturulan teraslar zerinde kurulu olan bir yerleimin varln saptadk (Resim: 12). Ayrca doal liman olmaya uygun koyun etrafn tamamen evreler ekilde ina edilmi bir mendirek de mevcuttur (Resim: 13). Mendiree ait kuru duvarlar, gnmzde yer yer 4 metre derinlikte deniz altnda kalm olsa da, hava fotoraarndan ok rahat bir ekilde grmek olasdr. Tekrar Kocadadaki kale kapsna dnersek; giriin hemen karsnda, avu Adasnn limann rahat grebilecek bir konumda kk bir koyun varl dikkat ekecektir (Resim: 14). Hlihazrda elle tutulur bir buluntuya rastlamasak da, coraf olarak liman olmaya ok elverili olan bu koy byk bir olaslkla eski-Myndosun liman olmaldr (Resim: 5). leride deniz tabannn altn kapsayacak ekilde yaplacak aratrmalar bu konuda daha salkl bilgilere ulamamza olanak salayacaktr. Bylece Myndosta Gen Tun anda kullanlm olan nc bir limannn bulunduunu savlamak mmkndr. Byk bir olaslkla Myndoslular erken tarihlerde deniz yolunu kullanarak Myken kentleri ile irtibata gemi olmaldr. W. Radta gre Lelegler kylardan uzak durmu olmaldr. nk kyda olan ve bir limana sahip olan Leleg yerleimi bilinmemektedir26. Fakat Myndostaki yerleim Leleglerin de kylarda yerlemi olduklarn ve yerleimin nndeki kk liman bunlarn ayn zamanda denizcilikle de ilgilendiklerini gstermektedir.

26 W. Radt, Die Leleger auf der Halbinsel von Halikarnassos, AW 3, 1975, 6.

299

Sonu olarak, Halikarnassos Yarmadasna gelen Leleglerden bir grup, Myndos kentini savland gibi Bozda zerinde deil de, Gmlkte Kocada zerine kurmulardr. .. 4. yzyln ilk yarsna kadar burada oturan yerli halk, daha sonra Kocadan eteinde uzanan geni dzlkte Maussollosun da destei ile yeni ina ettikleri modern Myndosa tanmlardr. Dier bir ifade ile antik kaynaklarn da rivayet ettii gibi bir g sz konusudur; ancak bu g Bozdadan deil de, Kocadadan olmu olmaldr. Bu yerleimi korunan sur duvarlarna gre Erken Demir ana, dier bir ifade ile .. 1. binyln balarna tarihlemek olasdr. Sur duvarlarnn teknii ve sur duvarlar arasna gizlenen giri kaps, rnek modelin Anadoludan ok Kta Yunanistandan alndn gstermektedir. 2005 yl yzey aratrmalar kapsamnda ziyaret edilen ikinci mekn yerleime yaklak 5 km. mesafede yer alan Koyunbaba ta oca olmutur (Resim: 1). Burada byk bir ta oca bulunmaktadr (Resim: 15). Hemen kyda bulunan iskele ta ocanda kesilen talarn buradan deniz yolu ile tandn gstermektedir. Bu tama Myndos ile snrl kalm mdr, yoksa denizar bir nakil sz konusu mudur, sorularnn yant ancak ta ocann karakteristik zelliini belirledikten sonra mmkn olabilecektir. Bu amala ta ocandan alnan talar zerinde yapsal, ziksel ve kimyasal incelemelere balanmtr. Bunu takip edecek ikinci aamada, nce yakn evreden balayarak civar kentlerden ta rnekleri toplanarak Koyunbabadan nerelere ta ihra edilmi olabilecei saptanmaya allacaktr.

300

Resim 1: Myndos ve evresi

Resim 2: Kocada Yarmadas zerinden Bozdaa bak

Resim 3: Kocada zerinde korunan Leleg duvarlarna ait blm

301

Resim 4: Kocada zerinde korunan Leleg duvarlarna ait blm

Resim 5: Kocada zerinde olas ge Tun a yerleimi

302

Resim 6: Kocada zerinde korunan Leleg duvarlarna ait bir kesit

Resim 7: Ge Tun a kale giriine ait eik

Resim 8: Leleg duvarna paralel ilerleyen Maussollos duvar

303

Resim 9: Kocada Yarmadas zerindeki kire ocaklarndan birisi

Resim 10: Kocada Yarmadasn evreleyen liman toplu ekilde

304

Resim 11: Miken ve Myndos sur duvarlar

Resim 12: avuadas zerindeki yerleimin varlna ait mimari izler

305

Resim 13: avuadas Liman ve liman eviren mendirek

Resim 14: Kocada zerindeki olas Tun a liman

Resim 15: Koyunbaba ta oca

306

IRNAK L CZRE - SLOP OVASI YZEY ARATIRMASI, 2005

Glriz KOZBE*

rnak li, Cizre ve Silopi ilelerini kapsayan arkeolojik yzey aratrmamz, bakanlm altnda 24 Austos05 Eyll 2005 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Aratrma ekibinde, Arkeolog Serdar Ona ve Ali Uur Aslan ile Ege niversitesi Arkeoloji Blm lisans rencilerinden Abdullah Bilen ve Selin ler yer almtr. Samsun Mzesinden Sayn Yaar Kepenek Bakanlk temsilcisi olarak grev yapmtr. Sz konusu aratrmay gerekletirmek zere gerekli izni tarafmza veren Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, aratrmalarmz srasnda desteini esirgemeyen Mardin Mzesi Mdrlne; konaklamamz ve iaemiz konusunda elinden geleni yapan rnak Valiliine teekkr bir bor bilirim. Bunun yan sra aratrmamz, TBTAK Sosyal ve Beeri Bilimler Aratrma Projesi olarak desteklenmeye layk grlmtr. Dolaysyla madd problemlerimizin zlmesini salayan TBTAKa da burada teekkr etmek isterim. Blgedeki 2005 yl ikinci sezon almalarmz yine arlkl olarak, Cizre ve Cizreye 55 km. uzaklktaki Silopi ilelerini kapsayan ova kesiminde gereklemitir. Blgedeki hassasiyet nedeniyle, alma alanmzn snrlarn burada alnan asker gvenlik tedbirleri belirlemektedir. Geen yl olduu gibi 2005 ylnda da ovay evreleyen Cudi, Gabar ve Namaz gibi da ykseltileri aratrlmam; dolaysyla Silopi Ovasnn kuzeyindeki dalk alan, arkeolojik aratrmamzn snrlar dnda kalmtr. Buna gre, ova kesiminin dnda, Cizre lesinin gneybatsndan Mardin il snrna doru uzanan, Suriye topraklarna paralel olan alan da ilk kez bu yl tarafmzca taranmtr. Bu erevede aratrma alanmz yaklak 400 km2lik bir genilie sahiptir.
* Do.Dr. Glriz KOZBE, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Protohistorya ve nasya Arkeolojisi , Anabilim Dal, 35100 Bornova-zmir/TRKYE ; gkozbe@yahoo.com

307

2005 yl almalarmz srasnda 14 adedi hyk ve 3 adedi yama yerleimi olarak tanmladmz toplam 17 adet yerleim yeri ziyaret edilmitir. Bylece 2004 ylnda saptanan yerleim yerlerini de dahil edersek, aratrma alanmzda toplam 44 yerleim envantere geirilmitir (Harita: 1). Bunlardan iki adedi geen yl da incelemelerde bulunduumuz Takyan ve Kebele isimli hyklerdir. Sz konusu hykler, blgenin tarihsel geliiminde nemli rol oynayan, byk boy yerleimlerden olduklar iin bu yl da tekrar ziyaret edilerek daha fazla veri toplanmaya allmtr. Yzey aratrmasnda saptanm olan yerleimlerin hepsi ok dnemlidir. 1. Takyan Hyk Yakn 1 Silopi lesinden 10,5 kilometre gneybatda yer alan hyk, Budayl Kyne bal olup urik Deresinin dousunda bulunmaktadr (Harita: 1.16). Takyan Hykn 250 m. kuzeydousunda, 3x52x20 m. boyutlarnda dank buluntu alandr. zerinde pamuk ekimi yaplmaktadr. Bu da, alann tahribatna yol amaktadr. Tarmsal faaliyetler sonucunda topran altst olmasyla youn miktarda anak mlek toplanmtr. rneklerin ok byk ksmn Ubaid keramikleri oluturmaktadr. Bunun yan sra bezeme ablonlar zerinde yaptmz inceleme sonucunda Ge Halaf anak mleinin varl da saptanmtr. Ayrca Yeni Assur Dnemi keramii, akmakta ve obsidien aletler, serpantin balta, ezgi ta ve dibek ta gibi kk buluntular da ele geirilmitir. 2. Kebele Hyk Cizre lesinin 20 km. gneybatsnda ve Sfan aynn batsnda bulunan; Suriye snrna ise yaklak 1 km uzaklkta olan hyk, tmyle modern ky yerleimi ile kaplanm durumdadr (Harita: 1.22). zerindeki yaygn yerleim nedeniyle uzunluu yaklak 300 m., ykseklii ise 12 m. tespit edilen hykte salkl bir lm ve toplama yaplamamtr. Modern yerleimin hykte yapt byk tahribatn yan sra, 2005 ylnda Ky Hizmetleri tarafndan hyn st kesimine yaptrlan byk boy su deposu

308

ile hyn kuzeybatsnda hayvanlarn su ihtiyac iin alm glet de sz konusu tahribat daha da bytmtr. 2004 ylnda da ziyaret edilen Kebele Hykn yakn evresi, bu yl daha detayl dolalarak hyn dousunda ve kuzeyinde 1er adet; kuzeybatsnda 2 adet olmak zere evresinde 4 adet su kayna gzlenmitir. Ayrca hyn gneyinde, Suriye snrna doru uzanan Aa ehire ait mimari buluntular da daha detayl inceleme olana bulunmutur (Resim: 1). 3. Pnarn Silopinin 13.5 km. batsnda, Cizre-Silopi karayolunun 300 m. kuzeyinde ve Pnarn Kynn batsnda yer almaktadr (Harita: 1.44). 160x50 m. boyutlarndaki ve Nerd aynn dousunda bulunan bir srtn zerine kurulmu olan yerleim yerinin gneyinden kk bir ay gemektedir. Yerleim yerinin zerinde eski bir ky ve kilise kalntlar bulunmaktadr. Ayrca deneci ukurlarnn yol at youn tahribat sz konusudur. Modern ky ise srt yerleiminin yaklak 200 m. dousunda kalmaktadr. 4. Ortaky 1 zerinde modern mezarlk alan olan hyk, Silopinin 4 km. gneybatsnda, Ortakyn ise yaklak 2 km kuzeydousunda bulunmaktadr (Harita: 1.42). Bersis Suyu, hyn batsndan akmaktadr. 3x125 190 m. boyutlarndaki hyn gneyinde deneci ukurlar nedeniyle tahribat sz konusudur. Hyn batsnda kk bir hykleme daha grlmektedir. Burada da, tepe noktasnda alm bir deneci ukuru vardr. ok az sayda amorf keramik, ezgi ta ve akmaktandan oluan yzey buluntular ele geirilmitir. 5. Ortaky 2 Silopi lesine bal Ortakyde, Silopi karayolu zerindeki Ortaky yol ayrmndan 5 km. ieride bulunmaktadr (Harita: 1.43). zerinde jandarma karakoluna ait at talimgh ve asker siper yer ald iin hibir lm ve toplama yaplamamtr.

309

6. Rubai Hyk 1 Silopi lesinin 12 km. batsnda bulunmaktadr (Harita: 1.39; Resim: 2). Rubai 2nin yaklak 1 km kuzeybatsnda, Diclenin dou kysnda yer alr. zerinde asker bir kulenin bulunmas nedeniyle lm yaplamad ve eteklerin alt ksmlarndan ok az yzey bulgusu toplanabildi. 7. Rubai Hyk 2 Hyk, Silopi lesinin 12.5 km. batsnda yer alan Rubai Kynde bulunmaktadr (Harita: 1.40). Rubai 1in yaklak 1 km. gneyindeki hyk, buldozerlerle toprak ekimi yaplarak ok tahrip edilmitir. Nitekim, hyn biimi buldozerler tarafndan bozulmutur ve boyutlar belirlenememitir. 8. Baky Hy Silopinin 8 km. gneydousunda, Baky Kynn ise yaklak 2 km. gneyindedir (Harita: 1.41; Resim: 3). 6x90x150 m. boyutlarndaki Tilkabin olarak da bilinen hyn zeri ve yakn evresi Silopi lesinin pl olarak kullanlmaktadr. Dousunda Celal adl dere akmaktadr. Hyn gneydousunda deneci ukurlar bulunmaktadr. zerinde ise gnmze ait bir beton yapnn kalntlar da sz konusudur. 9. Sereemi Silopi lesinin 14 km. gneybatsndaki yama yerleimi, 1x80x40 m boyutlarndadr (Harita: 1.38). Yerleim, mevsimlik Sereemi aynn gney kysndadr. Nehir yata ve buldozerler tarafndan tahrip edilmi olan yerleim zerinde tarm faaliyetleri de yaplmaktadr. Az sayda keramik ve bir adet sve ta ele geirilmitir. 10. Gre Metroke Silopi lesinin yaklak 12 km. gneybatsnda, Budayl Kynn yaklak 1 km gneydousunda bulunmaktadr (Harita: 1.37). 3x140x165 m. boyutlarndaki hyk, olduka yayvan grnmldr.

310

11. Saklan Cizrenin 5 km. batsnda, Cizre-Nusaybin karayolunun gneyinde yer alr (Harita: 1.36). Yama yerleimi trndeki bu yerleimin boyutlar 1x60x40 m.dir. Tepenin gneyinden Saklan ay gemektedir. ayn zerinde, gneybat ynnde antik bir kpr ve deirmene ait kalntlar yer almaktadr. zerindeki mezarlk alan ve gney tarafndan toprak alnp deneci ukurlarnn almas yerleimdeki balca tahribatlardr. 12. Korucu Hyk Cizrenin 16 km gneybatsndaki Korucu Kynn 1.5 km. gneybatsnda yer alan hyk, Antik mevkiinde bulunmaktadr (Harita: 1.35). 4x75x 50 m. llerindeki kk boyutlu hyk zerinde ky kalnts yer almaktadr. Hyn kuzeydousunda, kaynak suyunu deerlendirmek zere kk bir glet oluturulmu; su, glete ta deli bir kanalla balanmtr. Yzeyden az sayda anak mlein yan sra ezgi ta ve sve ta bulunmutur. 13. Uur Hyk Cizrenin 27 km. gneybatsnda, Cizre-Nusaybin karayolunun 3 km. gneyinde, Suriye snrna 6 km. uzaklktadr (Harita: 1.34; Resim: 4). Cizre lesine bal Uur Kynde yer alan hyk, 13x120x150 m. boyutlarndadr. Konik biimli hyn zerinde asker amal bir gzlem kulesi ve Uur Karakolu bulunmaktadr. Bu nedenle hyn zerini dolamamza ve yzey toplamas yapmamza izin verilmemitir. Hyn en alt eteklerinde yaplan incelemelerde az sayda keramik ve bir adet havaneli bulunmutur. Bat ve gney eteklerinde modern ky yerleimi, kuzey ve kuzeybatda ise mezarlk alan vardr. 14. ekek Hyk 4x80x70 m. boyutlarndaki hyk, Cizrenin 24 km. gneybatsnda bulunmaktadr (Harita: 1.33). ekek Suyunun batsnda yer alan ekek

311

Hyk, Erdem ve Uur kyleri arasndaki yol zerindedir. Hyn gney kesiminde modern bir kye ait kalntlar gzlemlenmektedir. Hyn tepe noktasnda mezarlk alan yer almaktadr. Gney eteklerden youn toprak alm yaplmtr. Aratrma srasnda az sayda keramik ve krk bir grin paras da ele geirilmitir. 15. Erdem Hyk Cizrenin 16 km. gneybatsndaki Erdem Kynde yer alan hyk, 7x120x100 m. boyutlarndadr (Harita: 1.32). Hyn kuzeyinde glet, dousunda askeriye, gneydousunda ziyaret yeri ve gneyinde mezarlk alan bulunmaktadr. Modern ky yerleimi de hyn zerinde yer almaktadr. 16. Ta Hyk Cizre lesinin 18 km. gneybatsndaki Takyde bulunan hyk, 12x140x160 m. boyutlarndadr (Harita: 1.31). Hyn stnde mezarlk alan yer alrken kuzeybat ve dou kesiminde hy tahrip eden ky yerleimi bulunmaktadr. Yzey toplamas srasnda keramik ve tandr paralar ele geirilmitir. 17. Varlk Hy Cizre lesi, Varlk Kyndeki hyk, Cizre-Nusaybin karayolunun 18. km.sinde, karayolunun 1 km. kadar gneyinde yer alr (Harita: 1.24). 7x75x 5 m. boyutlarndaki hyn kuzey ve kuzeydousunda mezarlk, gney ve bat kesiminde ise modern ky yerleimi bulunmaktadr. Hyn kuzeyinde kk bir mevsimlik ay akmaktadr. Hyk tahribat grd iin snrlar tam olarak belirlenememitir. Ky ve hyk alan youn miktarda bazalt talaryla kapldr. YZEY ARATIRMASINDA SAPTANAN DNEMLER rnak li Cizre-Silopi Ovas yzey aratrmalar srasnda 4000ne yakn anak mlek paras toplanmtr. Tam bir terra incognita olan blgenin anak mlek gelenekleri, mal gruplar daha iyi bilinen Yukar Frat, Balih, Yukar

312

Habur veya Irak/Kuzey Cezire blgeleri ile belirlenmeye allmaktadr. Sz konusu komu blgelerdeki benzer rnekler gz nne alndnda, 2004 ve 2005 yzey aratrmalar sonucunda aratrma blgemizde, anak mlekli Neolitikten slm dnemlere dek uzanan 14 farkl dnem saptanmtr (Grak: 1). Amuk Bden tandmz kazma bezemeli mallar, bask bezemeli mallar ve koyu yzl akl mallar, anak mlekli Neolitik Dnem keramikleri olarak yzey aratrmasnn en erken tarihli rneklerini oluturmaktadr (izim: 1). Cizre-Silopi Ovasndaki en youn yerleme ilk kez Halaf Dneminde karmza kar. Aratrmalarda bugne dek 8 adet Halaf yerleimi saptanmakla birlikte elimizdeki anak mlek malzemesinin yaklak % 50si Halaf Dneminin eitli evrelerine aittir. Halaf anak mleklerinin bezeme ablonlar incelendiinde, Pre-Halaf/Halaf Transisyonel gei, Erken, Orta, Ge ve Ge Halaftan Ubaide gei adn verdiimiz Halafn tm alt evrelerinin blgede mevcut olduunu syleyebiliriz (izim: 2, 3) zellikle Takyan Yakn 1 ve Gre Ta adl hyklerde ele geirilen Ubaid Dnemi anak mlei, Halaf keramikleri ile karlatrldnda yzey aratrmamzda ok sayda rnekle temsil edilmez. Takyan Yakn 1deki keramikler, Ubaidin erken evresine tarihlenirken Gre Tada ele geirilenler ge evrenin mallardr (izim: 4). Bylelikle blgedeki Ubaid Dnemini, M.. 5. binyla ve M.. 4. binyln balarna tarihleyebiliriz. Ge Kalkolitik ve/veya Uruk dnemlerine ait veriler youn olarak saptanamamtr. Nitekim nceki dnemlere oranla hem yerleim yeri saysnda hem de bu dneme ait anak mlek saysnda nemli bir d grlmektedir (Grak: 2). Anadolunun yerel saman yzl Amuk F anak mlei, Gney Mezopotamya kkenli Uruk keramiine gre daha ok sayda ele geirilmitir. Bu da bize, aratrma blgemizin bu dnemde Uruk dnyas ile olan ilikilerinin kesilmi olabileceini gsterebilir. Erken Tun ann blgedeki balangc, M.. 3. binyln ilk yarsna tarihlenen ge Nineve V keramii ile temsil edilmektedir. Aratrmalar srasnda toplanan az saydaki Nineve V keramikleri arasnda, erken evrenin

313

zellii olarak bilinen insize ve eksize bezemeli rnekler sz konusuyken boya bezemeli rnekler imdilik grlmez. Nineve V Dnemi, Cizre-Silopi Ovasnn en az younluk gsteren dnemlerinden biridir (Grak: 2). Nitekim yerleim yeri saysndaki bu d, M.. 3. binyln ilk yars boyunca srer. Ova kesimi, 3. binyln ikinci yarsnda, yerleim asndan tam bir hiatus yaamtr. Sz konusu durum, M.. 2. binyln banda, Assurlu tccarlarn Anadoluyla ticaret ilikilerinin balamasna dek srer ve bu dnemde blgedeki yerleim yeri saysnda ve yerleme younluunda nemli bir art hatta patlama yaanr (Grak: 2). Boya bant bezemeli, konsantrik halkalardan oluan kazma bezemeli veya yatay oluk bezemeli Habur mallar (izim: 5) ile temsil edilen M.. 2. binyln ilk yars, bir baka deyile, Orta Tun a, blgedeki yerleim ablonunda da izlenildii zere Cizre-Silopi Ovasnn en youn dnemidir. Mitanni ve Orta Assur krallklarnn varl ile simgelenen Ge Tun a (M.. 2. binyln ikinci yars), aratrma blgemizde de sz konusu siyas kimliklere ait anak mleklerle belirlenmektedir. Ancak anak mlek geleneklerindeki birok mal ve biim zellii her iki dnemde de deimeden devam ettii iin yzey aratrmasnda toplanan bu dnemlere ait rnekleri birbirinden ayrt etmek her zaman kolay deildir (izim: 6). Orta Assur Krallnn kuzeye doru gerekletirdii emperyal yaylmn, Yukar Dicle blgesi gibi, Anadoludaki dier blgelerde arkeolojik olarak daha youn saptamakla birlikte; Orta Assur Dneminde Mehru olarak adlandrlan CizreSilopi Ovas, bu dnemde yerleim younluunda tekrar nemli bir d yaar (Grak: 2). Dou Anadolu Blgesinden tandmz Erken Demir a yivli keramii ile Gneydou Anadolu Blgesinin yerel Erken Demir a boyallarna ait anak mlekler, aratrmalarmz srasnda henz ele geirilememitir. Dolaysyla Cizre-Silopi Ovasnn Demir a (M.. 1. binyln ilk yars), ok sayda ele geirilen Yeni Assur Dnemi keramikleri ile tanmlanabilir. Bunlar da, Yeni Assur iin tipik olan az kenar ie dnk ve yivli anaklar, eki bal anaklar, da kalnlatrlm az kenarl ve boyun ksmnda halkal mlekler eklinde gruplanabilir (izim: 7). Sz konusu anak mlekler,

314

Yeni Assur yazl kaynaklarndan Ulluba olarak tandmz Cizre-Silopi Ovas ve evresinin, Yeni Assur mparatorluunun tarmsal kolonicilik dorultusunda gerekletirdii kuzey yaylmndan youn olarak etkilendiini desteklemektedir. Post-Assur Dnemi (M.. 7. yzyl sonu ve 6. yzyl), ele geirilen az saydaki bu dnem keramiklerine dayanarak blgede olduka zayf bir ekilde tespit edildiini dnmekle birlikte (Grak: 1); bu yorumu yaparken Yeni Assur ve Post-Assur keramiklerini birbirinden ne kadar doru ayrt ettiimizi tekrar gzden geirmemiz gerekmektedir. Nitekim biz, ge Yeni Assur ve Post-Assur dnemlerine ait baz anak mlekler arasndaki devamlln, MitanniOrta Assur keramikleri arasndaki devamllk gibi pek de ayrt edici olmadn dnmekteyiz. Hellenistik, Part, Sasani ve slm dnemler ise Cizre-Silopi Ovasnda 2004-2005 yllarnda srdrlen almalar sonucunda tespit ettiimiz dier dnemlerdir. Sasani dndaki dier tm dnemler tipik anak mlek rnekleriyle youn olarak karmza kmaktadr (Grak: 2).

315

Harita 1: Cizre-Silopi Ovas yzey aratrmas

316

izim 1: anak mlekli Neolitik Dnem keramikleri

317

izim 2: Orta ve Ge Halaf Dnemi keramikleri

318

izim 3: Ge Halaf ve Ge Halaf-Ubaid Gei keramikleri

319

izim 4: Ubaid anak mlei

320

izim 5: Habur anak mlei

321

izim 6: Orta Assur Dnemi anak mlei

322

izim 7: Yeni Assur Dnemi anak mlei

323

Grak: 1

Grak 2: Cizre-Silopi Ovasnda saptanm dnemlerin younluu

324

Resim 1: Kelebe Hyk (Babil)

Resim 2: Rubai-Hyk

325

Resim 3: Baky Hy

Resim 4: Uur Hyk

326

2005 YILI DEVREK-GKEBEY (TEFEN) YZEY ARATIRMASI

Gngr KARAUUZ*
Bakanlm altnda yrtlen Devrek-Gkebey ileleri yzey aratrmamza, Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 8.9.2005 tarih ve 131592 sayl izinleriyle Bakanlk adna temsilci olarak Uak Mzesinden Sayn Emel zelik katlmtr1. Bu ylki almalarmzda2, yeni kefedilmi nekropol alan, hykler, kaleler, Greke yaztl sunaklar, basamakl kaya antlar ile sunu ukurlar, pek ok sayda blgenin farkl alanlarna dalm mimari paralar ve yeralt oda mezarlardan oluan eitli kltr varlnn tespit ve belgelenmesi yaplmtr (Harita). 1. Hrolu Ky Devrek lesi, Hrolu Ky, Kamburolu Mahallesi Camiinin altndaki emede, kyn Trbe mevkiinden getirildii ifade edilen olaslkla Ge Roma Dnemine ait, 0.73x1.15 m. lsnde mezar ta emeye monte edilmi ekilde grlmtr. Bu mezar yapsndan kan talarn da Buldan Kprsnde yap talar olarak kullanlm olduu gzlemlenmitir. emenin hemen yannda da ayn yerden geldii ifade edilen biri 0.36 m. apnda, 0.22 m. yksekliinde; dieri 0.62 m. yksekliinde, 0.19 m. apnda stun tamburlar vardr.
* 1 Gngr KARAUUZ, Seluk niversitesi, Eitim Fakltesi, Meram-Konya/TRKYE, karauguz2@yahoo.com. Aratrma izni veren Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, bu ylki almalarmza Bakanlk temsilcisi olarak katlan Emel zelike, Gkebey Kaymakam Murat Bulacaka, anaklar Seramikin kurucularndan Mithat anakya, Gerze Belediye Bakan Bilal Hizarcya, Bahattin Gzsze, Satlm Karagele, brahim Krekiye, Halil brahim Kunta, Zafer Serime, Halil brahim ekirdekiye, Bahattin Kapucuya, Kerim Benliye, Bahattin Gzsze, Osman Doanaya, Murat Tekine, Ali zcana, Satlm Karagele ve brahim Ta ilgi ve yardmlar iin teekkr ederim. Zonguldak-Devrek Blgesi Arkeoloji ve Eskia Aratrmalar balkl bu projemiz, Seluk niversitesi, Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrl tarafndan desteklenmektedir (proje no: 05401048).

327

Yine ayn mahallenin 1 km. gneyinde, Kabali mevkiinde, yzeyde, olaslkla Roma-Ge Roma Dnemine ait anak mlekler gzlemlenmitir. Hrolu Ky, Merkez Mahallesinde emenin hemen yannda 1.23 m. apnda, 0.35 m. yksekliinde rahane (ilik) olabilecek ilenmi bir ta blok grlmtr. Hrolu Ky, brahimbeyler Mahallesinin 1 km. kadar dousunda Pren ve aklst mevkiinde Roma-Ge Roma Dnemi yerlemesi ve nekropol alan gzlemlenmitir. 2. Kemerler Ky Devrek lesi, Kemerler Ky, Karaahmetolu Mahallesinin Denizyeri mevkiinde, yaklak 1000 m2lik bir alanda IT. ve Roma Dnemi anak mlek paralar gzlemlenmitir. 3. Alparslan Ky Devrek lesi, Alparslan Ky, Sayeolu Mahallesi Uluziret mevkiindeki mezarlk alannda yaklak uzunluklar 0.45x0.33x0.90 m. olan baz mimari paralar grlmtr. Asar Kale: merciolu Mahallesi, Asar mevkiinde de olaslkla Roma-Ge Roma Dnemine ait, kuzeydou-gneybat dorultusunda 175 m., kuzeybatgneydou dorultusunda 110 m. uzunluunda ve ortalama 0.30x0.40x0.20 m. llerinde kesme talardan har kullanlarak ina edilmi kale sur duvar kalntlar mevcuttur (Resim: 1, 2). Bu kalenin bat duvarna bitiik 7.20x3.40x3.10 m. llerinde dikdrtgen planl ve har kullanlarak yaplm bir sarn bulunmaktadr. Yine kalenin yaklak orta ksmnda doal kayaya oyulmu 4.10x3.10x1.80 m. llerinde baka bir sarn daha bulunmaktadr. Kalenin bulunduu alandan Beylik Kalesi-Akasu-Mengen tarafna ulaan yol, ayn gzerghla bu sefer Yenice tarafna da geer. Kalenin i ve d kesimi aalarla kapl olduu iin ne yazk ki ok fazla seramik parasna rastlanmamtr. Ancak bulduumuz sadece tek bir para dikkat ekicidir.

328

Yine merciolu Mahallesinde (brahim Toprakn evinin nnde), st ksm krk olduundan dolay okunamayan 3 satrlk Greke kitabeli, 0.44x0.58 m. ebadnda sunak paras bulunmaktadr (Resim: 4). Ayrca Alibeyolu Mahallesindeki caminin yannda, Roma Dnemine ait 2.20x0.75x0.45 m. ebadnda mimari para ve caminin giri duvarna oturtturulmu hlde 1.00x0.45 m. boyutlarnda muhtemelen bir sunak ile baz mimari paralar gzlemlenmitir (Resim: 3). Alparsalan Ky, Akbyk Mahallesinin 500 m. dousunda, yaklak 300 m2lik bir alanda genellikle 0.76 m. yksekliinde, 0.33 m. eninde, 0.78 m. uzunluunda blok talarla oluturulmu olaslkla bir yeralt oda mezar bulunmaktadr. Mezar kuzey-gney dorultusunda uzanmaktadr. Bu alann hemen 20 m. kadar dousunda 0.40x0.45x1.00 m. llerinde ve doa artlar sebebiyle yosunlam olaslkla Roma Dnemine bir sunak bulunmaktadr. 4. Akasu Akasu Ky, Yukar Mahallenin 3 km. kadar kuzeyinde yama zerinde yaplm olaslkla Roma Dnemine ait bir yeralt oda mezar bulunmaktadr. Mezar, gen atl blok talarla oluturulmutur. Ne yazk ki, tahribattan dolay oda mezarn i demi hakknda bilgi edinemiyoruz. Ancak burada, yakn dnemlerde yaplm iki farkl yeralt oda mezar olmaldr. nceki dneme ait olmas gereken mezar kareye yakn formda olup 2.14x2.28 m. ebadndadr. Sonraki mezar odas ise ncekinin ana giriini kapatacak ekilde ina edilmi olup 2.00x1.71 m. llerindedir ve ksmen toprak altndadr (izim 1; Resim: 10). Mezarn iinde ve dnda kaak kazlar sonucu yaplm tahribatlar vardr. Bu mezar yapsnn yaklak 10 m. kadar dousunda ve bu mezarn karsnda 100 m. kadar gney yamata baka bir yeralt oda mezarn daha kaak kazlar sonucu tahrip edildii anlalmaktadr. 5. Buldan Hyk Devrek-Akasu yolu zerinde, Buldan aynn sanda, Topcudeirmeni (aroludeirmeni) mevkiinin 200 m. sanda yol yapm srasnda tahrip

329

edilmi (Resim: 6), ormanlk alanda bir hyk bulunmaktadr. Hykte bol miktarda GK3 ve T4 anak mlei gzlemlenmitir (izim: 2). Buldan Hykn ve Topcudeirmeninin yaklak 1 km. gneybatsnda, ormann iinde kutsal alan olmas muhtemel kayalk alanda; biri 0.60 m., dieri 0.32 m. apnda iki sunu ukuru ile 0.61x0.12 m. llerinde ve yaklak 0.40 m. basamak yksekliine sahip basamakl kaya ant, uurumun hemen yannda gzlemlenmitir (Resim: 5). Bu kutsal alann 20 m. kadar aasnda bir dere akmaktadr. Bu alann hemen karsnda harl baz yap kalntlar bulunmaktadr. Buras Gmpnar (Hatpolu) Ky Asar mevkiinde bulunan kale ve sarn yaps ile de balantl olmaldr. Ayrca Buldan aynn kuzey yamacnda, 0.20 cm. apnda bir sunu ukuru daha bulunmaktadr. 6. Beylik Kalesi Akasu Kynn yaklak 6 km. kuzeybatsnda, kuzeydou-gneybat dorultusunda 240 m., kuzeybat-gneydou dorultusunda 150 m. uzunluunda kyklopik, okgen ve dzgn kesme talarla ina edilmi ksmen ayakta bir kale yaps bulunmaktadr (Resim: 7, 8). Kale douda Gkebey, kuzeydouda aycuma, kuzeybatda aydeirmeni, gneyde Mengen, gneydouda Yenice ve batda Devrek ynne giden yollar kontrol eden bir tepe zerinde konumlandrlmtr. Beylik Kalesi, Alparslan Ky Asar mevkiinde bulunan kale yapsnn ise yaklak 10 km. kadar kuzeyinde kalmaktadr. Kalenin i tarafnda kutsal alan olduunu dndmz ve doal bir kaya zerine ilenmi ortalama 0.20, 0.10, 0.05 m. apnda ok sayda sunu ukurlar bulunmaktadr. Kalenin bulunduu kesim ormanlk bir alan olduundan hibir seramik parasna rastlanmamtr.
3 4 Mellaart-Lloyd 1962, Fig. P. 3: 14 (izim 2: 4); Duru 1996, Lev. 73: 1 (izim 2: 1); Duru 1996, Lev. 57: 6 (izim 2: 3); French 2005, Fig.186:15 (izim 2: 6). Efe 2001, izim 4:5, (izim 2: 2), Alkm-Alkm-Bilgi 1988, Lev. Pl. XXXIV: 7, 8 (izim 2: 5); Duru 1996, Lev. 89: 5 (izim 2: 2).

330

7. Yazcolu Ky Devrek lesi, Yazcolu Ky, Kirse mevkiinde, smail Kirenin tarlasnda Erken ve Ge Roma Dnemine ait anak mlemlekler gzlemlenmitir. Ayrca geen yl Yazcolu Ky, ubukuolu Mahallesinde ky meydannda yars topraa gmlm olarak grdmz Greke yaztl blok ta, buradan ky meydanna tanmtr. 8. Grbzler Ky Devrek lesi, Grbzler Ky, ibasmaz Mahallesi mezarlnda, gnmzde musalla ta olarak kullanlan, bir yznde 8, dier yznde 5 satr Greke yaztl bir sunak bulunmaktadr (Resim: 9). 9. Smbeyler (Hseyinbeyler) Ky Devrek lesi, Gerze Kasabasnn Hseyinbeyler Kynde Muharrem Karakkn bahesinde ev inaat srasnda bulunmu, olaslkla Roma Dnemine ait ve Ereli Mzesi tarafndan tescil ilemleri yaplm olan ancak, kyller tarafndan tahrip edilmesinin nlenmesi amacyla zeri toprakla kapatlm, bir ksm grlebilen oda mezar yerinde grlmtr. Yine bu kyn yaklak 300 m. kadar batsnda 3 basamakl bir kaya ant ve basamaklarn sonunda bir sunu ukuru bulunmaktadr. Bu yapnn yaklak 10 m. kadar batsnda moloz talarla yaplm sarn olmas muhtemel bir yap kalnts bulunmaktadr. 10. Gkebey Gkebey lesi, ukur Ky, Karahatipler Mahallesindeki eme ve cami nnde biri 0.35 m. apnda, 0.90 m. uzunluunda, dieri 0.30 m. apnda, 1.40 m. uzunluunda stunlar ve kyn kuzeydousunda Karadikenlik mevkiinde mimari yap kalntlar tespit edilmitir. Bu alann pek ok yerinde kaak kazlar sonucu tahribatlar oluturulmutur. Yenice-Karabk ynne alan yol zerinde bulunan bu yerlemenin hemen yannda Filyos ay akmaktadr. Ayrca Gkebey lesi, ukur Kyndeki seramik fabrikasnda, fabrikann ortaklar tarafndan oluturulan koleksiyondaki Roma Dnemine ait anak mlekler de grlmtr.

331

Sonu Bilindii zere Zonguldak il merkezine yaklak 43 km. olan Gkebey (Tefen), Bat Karadeniz Blgesinin ormanlk alanlarla kapl i kesimlerinde yer almaktadr. Kuzeyde Bartn, kuzeybatda Zonguldak ve aycuma, gneyde Yenice ve Devrek ile kuatlm olan ilenin hemen yanndan Filyos Irma ile birleen Soanl ay akmaktadr. Devrek ise Zonguldak line 55, Gkebeye yaklak 17 km.dir. Bu yl ki almalarmz Devrek ve evresinde younlatrlm ancak Gkebeyde de birka merkez gezilmitir. nmzdeki yllarda Gkebeyde daha detayl aratrmalar yaplmas planlanmaktadr. Bu ylki aratrmalarmz srasnda da blgenin ormanlk alanlarla kapl olmas ve olumsuz arazi koullar yznden yerlemelerin ve buluntularn tespitinde baz olumsuz koullarla karlalmtr. Geen yl tespit edilen Trbe Tepe Hyk, Boncuklar Hyk ile bu yl tespit edilen Buldan Hyk buluntularndan blgenin Ge Kalkolitik ve lk Tun anda youn bir iskna urad anlalmaktadr. Ancak yaptmz aratrmalar sonucunda Roma Dneminde de blgede youn bir iskn olduu anlalmasna karlk Orta-Ge Tun ve Demir anda blgenin yerleim dokusunu zmleyebileceimiz hibir malzemeye rastlamamamz ise dndrcdr. leriki yllarda bu probleme k tutacak eserlere rastlayacamz ummaktayz. KAYNAKA ve KISALTMALAR Alkm, U. B.-H. Alkm-. Bilgi 1988 kiztepe I, Birinci ve kinci Dnem Kazlar, (1974-1975), Ankara, 1988. Duru, R., 1996 Kuruay Hyk II, Ankara, 1996. Efe, T., 2001 Yasskaya: Karadeniz Ereli (Heraclea Pontica) yaknlarnda Bir lk Tun a Yerlemesi, KST, XXIII, 2001, 361-374. KST Kaz Sonular Toplants, Ankara. French, D., 2005 Canhasan I, The Pottery, (Canhasan Sites 2), Ankara, 2005. Mellaart, J.-S. Lloyd 1962 Beycesultan, I, The Chalcolithic and Early Bronze Age Leves, London, 1962.

332

Harita: Gkebey (Tefen)-Devrek ve evresi

333

izim 1: Akasu Ky, Yukar Mahallede bulunan mezarn plan

334

izim 2: Buldan Hyk 1. Ak kahverengi hamurlu; kendinden astarl; ince kumlu, tak, kire, mika katkl; kt pimi; e.y. 2. Ak turuncu renk hamurlu; kendinden astarl; ince kumlu, tak, kire, mika katkl; iyi pimi; e.y. 3. Ak kahverengi hamurlu; kendinden astarl; ince kumlu, tak, kire, mika katkl; orta pimi; e.y. 4. Ak kahverengi hamurlu; kendinden astarl; akl; orta kumlu, tak, kire, mika katkl; kt pimi; e.y. 5. Kahverengi hamurlu; kendinden ince kumlu, tak, kire, mika katkl; kt pimi; e.y. 6. Ak kahverengi hamurlu; kendinden astarl; orta kumlu, tak, kire, mika katkl; kt pimi; e.y.

335

Resim 1: Alparslan Ky, Asarkale sur duvar kalntlar

Resim 2: Alparslan Ky, Asarkale sur duvar kalntlar

336

Resim 3: Alparslan Kynde bulunan sunak

Resim 4: Alparslan Kynde bulunan Greke yaztl sunak

337

Resim 5: Topcudeirmeninin gneybatsndaki orman iinde yer alan kutsal alan

Resim 6: Buldan Hyk

338

Resim 7: Akasu, Beylik Kalesi sur duvar kalntlar

Resim 8: Akasu, Beylik Kalesi sur duvar kalntlar

339

Resim 9: Grbzler Ky, ibasmaz Mahallesi mezarlndaki Greke yaztl sunak

Resim 10: Akasu Ky, Yukar Mahallede bulunan yeralt oda mezar

340

GNEYDOU ANADOLU MZELERNDEK ROMA DNEM ESERLER IIINDA BLGESEL ZELLKLER ve ATLYE LKLER
Enver AKIN* Feridun Suha AHN Necdet NAL
Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izinleriyle balatlan aratrmamz Adyaman, Diyarbakr, Gaziantep, Mardin ve anlurfa mzelerini kapsamtr. almalarmz esnasnda bizlere her trl kolaylklar salayan ve yakn ilgi gsteren, Gaziantep Mze Mdr Fatma Bulgan ve Arkeolog Mehmet nal, Adyaman Mze Mdr Fehmi Erarslan, anlurfa Mze Mdr Eyp Bucak, Mardin Mzesi Mdr Vekili Hasan Karabulut ve Diyarbakr Mze Mdr Necdet nal, arkeologlar Nevin Soyukaya ve eref Yumruka ben ve arkadalarm adna ayr ayr teekkr etmeyi zevkli bir bor olarak gryorum. almadaki asl hedemiz, blge mzelerinde yer alan Roma Dnemi heykel ve kabartma sanatnda belirginleen yerel zelliklerin nedenlerini btn boyutlar ile ele alarak bunlarn nda, blgede baz atlyelerin var olabilecei konusunu irdelemekti. Bu erevede sz konusu mzelerde bulunan ok saydaki eser, mevcut envanter bilgileriyle ayrntl olarak gzden geirilmitir. ncelemeye alnan mzelerdeki mevcut eserlerin byk blmnn satn alma ve dier yollarla, ancak, kk bir blmnn kazlar yolu ile mzelere geldii tespit edilmitir. Kaz ve yzey aratrmalar dnda, eitli yollarla mzelere kazandrlan Roma Dnemi eserlerinin nemli bir
* r. Gr. Enver AKIN, Dicle niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 21280Diyarbakr/TRKYE Uzm. F. Suha AHN, Dicle niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 21280 Diyarbakr/TRKYE Necdet NAL, Diyarbakr Mze Mdr, Diyarbakr/TRKYE

341

blmnde yerel zellikler izlenemediinden (bunlarn bir blmnn blge dndan getirildii anlalyor) bunlar almaya dahil edilmemitir. Batda, birok alanda Grek sanatnn etkisinde kalan Roma mparatorluunun, douda isteyerek veya istemeyerek byk oranda yerel sanatlarn etkisinde kald ve ayn zamanda yerel sanatlarn da varlklarn devam ettirmelerine gz yumduklar anlalyor. Bunda birden ok etken varolmakla birlikte, asl nedenin douya alan ve burada varln devam ettirmeye alan imparatorluun gelitirdii yeni siyas yaplanma stratejisi ile ilgili gibi grlmektedir. Grek sanatnn en parlak dnemlerinde, Fidiasn, Iktinosun ve Kallikratesin Parthenonu gibi antsal yaplar ortaya koyan sanatlarn ad n plana karken, Romada imparatorluun ve imparatorlarn anna uygun eserlerin yaratlmas n planda tutulmutur1. Artk, sanatnn ad ve nereli olduu nemli deildir, nk o bir iidir. Bu nedenle, imparatorluun herhangi bir blgesinde yetien sanatlarn Romaya arlarak yaplar ortaya koyma ile grevlendirilmelerinde herhangi bir saknca grlmemitir. Augustusun Ara Pacis suna, Caracalla veya Diocletianus hamamlar, Titus ya da Constantinus taklar gibi mimar belli olmayanlar hep bu yolla ortaya konmutur. Traianusun zaferlerinin anlatld spiral stunda Latince Orostesin, Hadrianusun Pantheonunda ise Damascuslu (am) Apollodorosun adnn gemesi doulu sanatlara olan beeniyi aka gstermektedir2. Bu dnce, belki de Roma mparatorluu ile Grekler arasndaki belirgin farkl bak alarndan biri olarak grlmektedir. Helenistik Dnemde, dou ile bat sanatlarn birletirme abas ierisine girildiini bilmekteyiz. Ancak, bunun tam olarak baarlamad anlalyor. Zaman ierisinde zellikle Helenistik Dnemin son yz ylnda douda yerel karakterlerin Hellenizmi zorlayarak yeniden kendi corafyalarnda egemen olmaya balad net bir ekilde izlenebiliyor3. Roma Dneminde de byle bir abann iine girildiyse bile bunun baarlamayaca nceden anlalm olmaldr. Bu durumun nemli
1 2 3 Wheeler, 2004, 9. Wheeler, 2004, 8 vd. Mansel, 1999, 510.

342

nedenlerinden biri Anadolunun kltrel dokusudur. .. 1. yzylda Anadolunun dousuyla ilgilenmeye balayan Romallarn egemenlik abasnn zaman zaman bu kltrel dokunun paras olan blgesel krallklar tarafndan sekteye uratld bilinmektedir. Bunlarn yannda, Pers topraklar zerinde kurulan Parth Devletinin Roma ile mcadelesi ve ardndan ayn corafyada egemen olmaya balayan Sasani mparatorluu ile srekli el deitiren blgede, her iki tarafn da iine gelir biimde denge politikas ile varlklarn devam ettirmeyi baaran yerel krallklarn hkm srmelerine zemin oluturulmutur4. Bu blgesel krallklarn en nemlileri, Ge Helenistik Dnemde kurulan Kommagene Krall, anlurfa Edessa merkezli Osrhoene (Abgar) Krall ve Suriyede Palmyra (Tedmr) Kralldr (Resim: 1). Bu krallklarn kltrel ekillenmelerinde, .. 1. binylda Gneydou Anadoluda gelien ve kkleen, Anadolu, Mezopotamya ile Suriye kltrlerinin kaynamas sonucu oluan Ge Hitit sanatnn rol byk olmaldr. Bunun yannda, .. 6. yzyl ile birlikte Anadoluda uzun sreli bir egemenlik kurmay baaran Pers sanat ve bu sanat etkisinin Parth ve Sasani yolu ile bu krallklara aktarlmas da yadsnmamaldr. Aratrmamzn amac, yukarda da vurguland gibi blge mzelerindeki Roma Dnemi eserlerini inceleyerek yerel zellikler nda atlye ilikisini irdelemekti. Mzelerde ok sayda Roma Dnemi eseri yer almakla birlikte, son yllarda Gneydou Anadolu Blgesinde yaplan Zeugma kazlar dnda hemen hibir sistemli kaznn yaplmam olmas, satn alma veya msadere yolu ile mzelere alnan eserlerin dorudan blge ile ilgili olmamas gibi doal bir sorun ile karlalmtr. Bu sorun, zellikle Diyarbakr ve Mardin mzelerinde kendini gstermitir. Bu durum, sz konusu mzelerdeki satn alnan Roma Dnemi eserlerinin byk blmnde, Fratn bats ile ilgili ve daha ok Romal karakter sergileyenlerin younlukta olmasndan da anlalyor. Oysa, tahmin ve beklentilerimiz daha ok yerli karakterde eserlerin younlukta olmas idi. nk mimari yap ve elemanlarda bunu rahatlkla
4 Wagner, 1983, 103.

343

izleyebiliyoruz. Blgedeki yaplarda kullanlan Korinth balklarnda Roma Dnemi Anadolusunun batsndaki rneklerden farkllk gsteren zgn baz uygulamalar belirgin bir ekilde izlenebilmektedir5. Yerel zellik gsteren mimari atlyelerin varl anlalan blgede, heykeltralk alannda faaliyet gsteren atlyelerin de olmas gerektiini dnyoruz. Bu nedenle, yerel zellikler gsteren heykeltralk eserlerin azl, blgedeki Roma Dnemi yerlemelerinin yeterince aratrlmam ve kazlarn yaplmam olmas ile ilikilendirilmelidir. Buna karn, anlurfa Mzesinde yer alan Roma Dnemi eserlerinde daha ok yerel zellikler izlenebilmektedir. Bunun da nedeni, blgede bata Edessa olmak zere .S. 3. yzyla kadar egemenlik srdren Osrhoene (Abgar) Krallnn varldr6. Bunlarn egemenlii dneminden kalma heykel, kabartma ve mozaiklerdeki betimlemelerde grlen duru, balk, alvar anmsatan pantolon ve ayakkab ile dier baz zelliklerden yerli Anadolu, Pers, Parth ve Sasani kltrel rgelerinin bir arada kullanlarak kaynatrld izlenmektedir. Gaziantep Mzesinde yer alan eserlerde de, blgenin Roma Dnemindeki nemi ve Zeugma kazlar nedeniyle bir kltrel kesit edinebiliyoruz. Buradaki heykel ve kabartmalardaki belirginleen zelliklerden, Fratn bat yannn daha ok Romal karakter gsterdii anlalyor. Ancak, baz eserlerde grdmz zellikle kadnlarn, balarndaki giysi, ellerindeki i ve benzeri kadn asaleti ile ilgili baz objeler ile verilmi olmalar, Ge Hitit sanatna kadar inebilen baz rgelerin Roma Dnemi Gaziantep blgesi yerlemelerinde de hlen varln srdrdnn bir kant olarak grlmelidir. Bunlarn yannda, baz eserlerde gzlenen, ne doru taranan salar, ince ve uzun burun, badem gzler, erkeklerde sol el ile gs zerinde giysinin tutulmas, kabartma arkasndaki perde eklindeki fon ve kullanlan ss eyalar, kkeninde eski Anadolu, Parth ve Sasani sanatlarndan etkilenmi olan Palmyra sanatndaki7 uygulamalar ile paralellik gsteren ve bu stil ile anlan rneklerde mevcuttur. Bu paralelliin bir nedeni de Gaziantepin Anadoludan Suriyeye inen ticaret yollarnn kavanda yer
5 6 7 Bkz. E. Akn, Diyarbakr Ulu Camiide Kullanlan Korinth Balklar, Yaynlanmam Yksek Lisans Semineri, A. niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2000, Erzurum. Mommsen, 1886, 1 vd. Ramage ve Ramege, 2000, 272 vd.

344

almas ile ilikili olabilir. Adyaman Mzesinde ise, Kommagenenin Roma Dnemindeki nemini kaybetmesine paralellik gsteren bir durum orannda ok az sayda heykel ve kabartma rnekleri yer almaktadr. Bunlarda da yerel zelliklerin tespit edilen rneklerine rastlanmamtr. ANLIURFA Aratrmamzda en fazla yerli karakterlerin izlenebildii grubu anlurfa Mzesi buluntular oluturmaktadr. Nedeni, blgede merkez Edessa olmak zere .S. 3. yzyla kadar egemenliklerini srdrebilen Osrhoene (Abgar) Kralldr. Roma ve Sasani imparatorluklar arasnda olaanst bir strateji sayesinde bamszln koruyabilen bu kralln, geleneksel sanatn da srdrmeyi baard grlmektedir. Blgedeki maara mezarlarda ele geirilen mozaiklerde grlen ba giysisi, elbise, alvar anmsatan pantolon, ayakkab ile yaplan betimlerde, heykel ve kabartmalardaki paralellik bunlar tanmamzda da byk kolaylklar salamaktadr (Resim: 2). Kralie almet (almath) Steli Banda polosu ve gerisinde hizmetisiyle birlikte verilmi (Resim: 3) bst eklindeki kabartmann altnda Sryanice yazt yer almaktadr (Env. No. 4). Kadnn bandaki polos-fes Anadoluda Hititlerde uygulanm ve buradan da Ge Hitit sanatna aktarlmtr. Ge Hititin ge dnemlerinde Mara blgesindeki mezar talarnda grlen baln zerinden aaya doru gevek-ak inen ba giysisi geleneine benzer bir uygulama burada da var ki, bu Dou Roma sanatnda belirgin bir ekilde kullanlacaktr. Daha ok bir tanra havasnda verilmi, zellikle zyonomik adan Kargam Kubapasn8 artrmaktadr. almath, IX. Abgarn eidir. .S. 179-216. Karakpr Steli Kabartmada iki erkek yerel kyafetler iinde verilmitir (Resim: 4). Her ikisi de sol elleriyle rulo tuttuklarndan soylu veya ynetici olduklar anlalmaktadr
8 Akurgal, 1998, 539, Res. 31.

345

(Env. No. 1). zellikle alvar anmsatan Pers tarz olarak nitelendirilen pantolon ile verilmi olmalar, maara mezarlarda ortaya karlan mozaiklerdeki uygulamalarla ayn zellikleri gsteriyor. Bu stel zerinde grlen Greke yaztta Zabdibolos ibaresinin yer almas dikkat ekmektedir. Roma ile Sasani imparatorluklar arasnda uyguladklar denge politikasyla varln srdrebilen Osrhoene Krallnn kendi ocuklarn Fratn batsna, daha youn Greko-Roma arlkl kentlere eitim iin gnderdiklerinin bir gstergesi olarak yorumlanmaktadr. .S. 3. yzyl. Komutan Heykeli Yerel Abgar Krall kyafetleri iinde verilmitir (Resim: 5). zellikle pantolon ve ayakkab yerel karakterlidir (Env. No. 38). Fizyonomi yerel karakterde verilmitir. Klcn tutma biimi yine dier komutanlarda da grlen bir kahramanlk ifadesidir. .S. 3. yzyl. Komutan Heykeli Bazalttan yaplm olan heykelin ba eksiktir (Env. No. 57). Duru, giyim, kemer ve ayakkabs, Osrhoene Krall sanatyla ilgili olduunu gstermektedir (Resim: 6). Benzer uygulamalar maara mezar mozaiklerinde de grebilmekteyiz. .S. 3. yzyl. Kesmeta-Top Dandan Heykel Osrhoene Krall sanat zelliklerini yanstmaktadr. Elbise zerindeki zengin bezemeler, klcn tutu biimi ve pantolon tamamen yerel karakterde verilmitir (Resim: 7). Klcnn kn zerindeki drt yaprakl iek motinin benzerleri Ge Hitit sanat rneklerinde karmza kmaktadr. .S. 3. yzyl. GAZANTEP Aile Steli Zeugmada ele geirilen mermerden yaplm erkek ve kadnn betimlendii stelde grler n cepheden verilmitir (Env. No. 3899). Duraan ve solgun

346

yz yaplar lm ile ilgili yani, mezar steli olduunun gstergesidir (Resim: 8). Kadnn ba giysisi ve elinde i benzeri objelerin olmas Ge Hitit-Arami etkili, yerel karakterde Roma Dnemi eseri olduunu gstermektedir. .S. 2.-3. yzyl. Erkek Bst Palmyra stilinde olup mermerden yaplmtr (Env. No. 118). Sa eli ile sol gs zerinde elbisesini tutmaktadr. Geride hizmetisi ve sol elinde rulo ile verilmi olmas soylu, zengin veya bir ynetici olduunu gstermektedir (Resim: 9). ne doru taranarak alnda bukleleen sa, ince uzun ve dolgun yz yaps, ince uzun burun, kk az ve dolgun ene yaps ile tamamen Palmyra sanatnn karakterlerini yanstmaktadr9. Blgesel karakterli Roma Dnemi eseridir. .S. 2. yzyl. Erkek Bst Palmyra stilinde olan mermerden yaplm erkek bst, sa eli ve sol elini gs kafesi zerinde birletirerek rulo tutmakta olan bir gence aittir (Resim: 10).Yuvarlak yz, dolgun boyun, kaln fakat ayrntsz sa yaps, ince ve uzun burun, kk az ve dolgun ene yaps blgesel karakterli bir Roma Dnemi eseri olduunu gstermektedir (Env. No. 211). .S. 1.-2. yzyl. Kadn Steli Gvdesinin yars ile verilen kadnn sa elini gs, sol elini ise karn hizasnda tuttuu grlmektedir (Env. No. 178). Bandaki rts ve oval yz yaps, kk badem gz, kaln ka yaps ile blgesel zellikleri yanstmaktadr (Resim: 11). zerindeki Greke ZAAPOPE ACAYE XAIPE MAEP yaztta, Zaarore adna Mattar yaptrd salcakla kaln anlam okunabilmektedir10. .S. 2.-3. yzyl.
Palmyra sanatnda grlen az, yz, burun ve uzun oval gzler Bizans sanatna katkda bulunmutur. Bkz. Ramage ve Ramage, 2000, 272 vd. 10 Greke yaztlarn evirisinde yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. M. Hamdi Sayara teekkr borluyuz. 9

347

MARDN Mardin Mzesinde Roma Dnemine ait eserlerin azl, blgedeki kazlarn yetersizliiyle ilikili olmaldr. Mzede yer alan az saydaki eserler de satn alma yolu ile kazanlmtr. Aile Steli Yerel kalkerden yaplan stelin st taraf tapnak alnl eklinde dzenlenmitir (Resim: 12). Alnln altnda kadn ve erkek bstlerine yer verilmitir. Ortadan taranan kaln salar, yuvarlak, etli ve kk elmack kemikli yz yaplar, yerli karakter olarak yorumlanabilir (Env. No. 1415). Kabartmann altndaki Greke AIEO AINIYZO NKEPONON EAYTO[K] EKYPIATE YNBI ATY MNEME XAPIN yazttan, Papinios olu Aigeos yaarken ve akl bandayken (bu steli) kendine ve ei Kyriate iin (yaptrd), ans ho olsun. anlam okunabilmektedir. Yazttan hareketle, bunlarn, Roma Dnemindeki yerli soylulardan olduklar karlabilir. .S. 2.-3. yzyl. Sava Steli Yerli kalkerden yaplan stelde yer alan gr, ortadan taranm kaln sa yaps ve etli yuvarlak yze sahiptir ve elinde mzra ile betimlenen bir savaya ait olduu anlalmaktadr (Resim: 13). Fizyonomik zellikler asndan 1415 Env. No.lu esere benzerlik gstermektedir (Env. No. 26). Yerli karakterde Roma Dnemi eseridir. .S. 2.-3. yzyl. DYARBAKIR Gen Steli Mermerden yaplan stel zerinde ayakta durur vaziyette ve elinde mzrak ile betimlenen grn, arkaya doru taranan salar, dolgun yz yaps ile yerel karakterde verildii gzlenmektedir (Resim: 14). Fizyonomik adan zellikle sa yaps, yz ekli ve ka kemerinin aa sarkmas asndan Mardin Mzesindeki eserlerle benzerlik gstermesi dikkat ekmektedir (Env.

348

No. 1.55.93). Sa tarafndaki bolukta yer alan sunak, bu stelin bir savaya adandn gstermektedir. Yerel karakterdedir. .S. 2.-3. yzyl. Kabartmal Stel Kalkerden yaplan stel zerindeki kabartma gre yer verilmi, ancak olduka tahrip olduundan yzleri seilememektedir (Resim: 15). Bol dkml ve kvrml kyafetleri ile Roma Dnemi yerel karakterde yapld anlalmaktadr (Env. No. 1.58.93). Ellerinde rulo tutuyor olmalarndan soylu veya ynetici olduklar anlalmaktadr. .S. 2.-3. yzyl.

SONU Gneydou Anadolu mzelerinde yer alan Roma Dnemi eserleri nda yerel zellikler ve atlye ilikileri konulu aratrma erevesinde, blgedeki be mzede balatlan eserler zerindeki inceleme sonucunda, alma konusu seilen eserlerin kk bir blmnn bilimsel kaz ve aratrmalar yolu ile, nemli blmnn ise satn alma ve msadere yolu ile mzelere kazandrld anlalmtr. Mzelerdeki eserlerin bir blm Roma Dnemine ait olmakla birlikte, blge dndan getirildiinden bunlarda yerel karakter izlenememitir. Mzelerde yer alan blge kkenli olduunu bildiimiz eserlerde ise yerel zellikler tespit edilitir. Yerel zellikleri ile daha n plana kan anlurfa Mzesindeki eserler arasnda daha fazla stil birlii grlmektedir. Bu blgede egemenlik srdren Osrhoene Krall dnemi eserlerinde alvar anmsatan pantolon ile ayakkab Parth ve Sasani sanatlarnn bir yansmas olarak kabul edilmektedir. Kralie almathin bal, gz ekli ve dier baz zyonomik zellikleri bakmndan Kargam Kubapasn hatrlatmas, Osrhoene Krall sanatnda Ge Hitit sanatnn kltrel rgelerinin devam ettiini gsteriyor. Bunlardan da eski Anadolu ve Parth ile Sasani sanatlarn harmanlayarak bir stil oluturan Osrhoene Krall dneminde blgede retim yapan heykel atlyelerinin var olduu sonucu karlabilmektedir.

349

Gaziantep Mzesinde korunan ve zellikle Zeugma kazlarndan gelen eserlerde, Fratn bats ile paralellik gsteren daha ok Romal karakterler izlenmekle birlikte, Gaziantep evresinden getirildii anlalan baz eserlerde yerel olarak nitelendirdiimiz ve aralarnda benzerlik gsteren, Romadan farkl zyonomik zellikli eserler de mevcuttur. Bunlarn yannda Palmyra stili olarak bilinen iri oval gzl, kabartma arkasnda perde eklinde fonlu eserler de vardr. Bu benzerlik iki blge arasndaki yaknl gstermektedir. Olaslkla bu eserler Palmyral ustalara sipari edilmiti ya da blgede oturan ve burada retim yapan Palmyral ustalarn varlndan sz edilebilir. Diyarbakr ve Mardin mzelerinde kaz ve aratrmalarn yetersizliine baladmz az sayda tespit edilen yerel karakterli eserlerde gzlenen etli yuvarlak yz, patlak gz ve aa doru yay izen ka yaps ile ortadan veya geriye doru taranan gr salar, adeta ayn ustalarn elinden km olduklarn dndrmesi bakmndan Roma Dneminde bu blgede de retim yapan yerel atlyelerin var olabilecei sonucunu ortaya karmaktadr. nemli bir boluu doldurmas asndan nemsediimiz Roma egemenlii dneminde Gneydou Anadoluda ortaya karlan baz eserler zerinde Roma zelliklerinden farkllk gsteren yerel karakter olarak yorumladmz baz zellikler tespit edilmitir. Bunlardan da, yerel zellikleri Roma ncesinde de uygulayan ve Roma Dneminde de uygulamalarn devam ettiren baz heykel atlyelerinin var olduu anlalmaktadr. Bu atlyelerin yerlerinin tespiti ile ilgili almalarmz devam edecektir. KAYNAKA VE KISALTMALAR MORTIMER, W., Roma Sanat ve Mimarl, 2004. NANCY, H., R.-ANDREW, R., Roman Art, 2000. MANSEL, A. M., Ege ve Yunan Tarihi, 1999. MOMMSEN, T., The Provinces of The Roman Empire from Caesar to Diocletian, 1886. WAGNER, T., Provincia Osrhoenae, New Archaelogical Finds llustrating The Military Organisation Under The Severan Dynasty BAR, 156, 1983. AKURGAL, E., Anadolu Uygarlklar, 1999.

350

Resim: 1

Resim: 2

351

Resim: 3

Resim: 4

Resim: 5

352

Resim: 6

Resim: 7

353

Resim: 8

Resim: 9

Resim: 10

354

Resim: 11

Resim: 12

Resim: 13

355

Resim: 14

Resim: 15

356

2005 YILI AFYONKARAHSAR L VE LELER ARKEOLOJK YZEY ARATIRMASI

zdemir KOAK* Adem IIK
T. C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izni ve Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrlnn destei ile 2002 ylndan bu yana Afyon li ve ilelerinde yrttmz arkeolojik yzey aratrmalarna 2005 alma dneminde de devam edilmitir1. Bu dnem yaptmz almalar srasnda gerekli yardm ve ilgiyi gsteren Afyon Arkeoloji Mzesi Mdr Mevlt ymez ve Arkeolog Ahmet laslya teekkr etmeyi bor biliriz. Bu almalara, Kltr ve Turizm Bakanlnn temsilcisi olarak Krklareli Mzesinden rfan Candar katlmtr. Ayrca, ekibimizde Arkeolog Mustafa Bilgin, Ara. Gr. Hatice Gl Kkbezci ve yksek lisans rencimiz Salih Kaymak yer almtr. Laboratuvar almalarna ise yksek lisans rencilerimiz smail Baytak, Harun Oy ve S. . Mesleki Eitim Fakltesi, El Sanatlar Eitimi Blm rencisi Funda Maden katlmtr. Aratrmamz ve sonrasnda yrttmz laboratuvar almas tam bir ekip almas niteliinde srm ve btn ekip yeleri tam bir uyum ierisinde almtr. Bundan dolay kendilerine teekkr ederim. Malzemelerin deerlendirilmesinde ise Prof. Dr. Turan Efe ve Arkeolog Deniz . M. Ay-Efenin yardmlarn grdk. Bylece bizim iin problemli olan birok konuyu daha rahat kavrama ve deerlendirme imknmz oldu. Bundan dolay teekkr bor bilmekteyiz.
* Do. Dr. zdemir KOAK, Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Kamps-Konya/TRKYE ozdekocak@hotmail.com r. Gr. Dr. Adem IIK, Cumhuriyet niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Sivas/TRKYE adam633@mynet.com. Erken Dnemlerde Orta-Bat Anadolunun Bat Balants (Neolitik-lk Tun alar Aras), Proje no: 05401012.

357

Aratrmamzn balangcnda geen yl incelemeye baladmz ve Bayat lesi, Yukar aybelen Kynde (Yukar Maakl) bulunan Kykalesi yerlemesi ve Dede Mezar Nekropol evresinde topografya almalar yapld. Bu almalar Seluk niversitesi Mhendislik ve Mimarlk Fakltesinden Yrd. Do. Dr. Tayfun ay idaresinde srdrld. Arazi almalarmz ise Bayat-Emirda ve Bolvadin ilelerinin kesitii ve Paadalar silsilesinin bir blmn oluturan dalk kesimde srdrld. Bu almalarda amacmz geen yldan tandmz da gei kltrleri ile ilgili yeni bulgulara ulamakt (Harita)2. Bu amala almalarmza Emirda lesi, Yukar Kurudere Kynde baladk. Bu kesimde nce ekirgeli Hyk yerlemesi incelendi. Buras Bolvadin-Emirda yolunun (D675) yaklak 2 km. kuzeybatsnda, Yukar Kuruderenin 500 m. gneybatsnda ve Battal Hyk Tmlsnn 300 m. dousunda yer almaktadr. Bu yerleme kuzey-gney/dou-bat dorultusunda 110x70 m. boyutlarndadr. Koordinatlar: N 38054.970 E 031001.419 1223 m (6) Yine ayn kesimde ekirgeli Hyk Nekropol incelendi. Buras Yukar Kuruderenin 500 m. gneybatsnda, ekirgeli Hykn 100 m. batsnda ve Bolvadin-Emirda yolunun 3 km. kuzeybatsnda yer alr. Bu yerleme ve nekropol alannda Ta (lk Tun a) ait anak-mlek paralarna rastland. Buras kuzey-gney/dou-bat dorultusunda 150x75 m. boyutlarndadr. Koordinatlar: N 38054.959 E 031001.272 1225 m (5) Kurudere almalarndan sonra aratrmalarmz Derbent Ky evresine doru ynelttik. Burada, nce Uzunkuyu mevkiini (dou) (Uzunkuyu-Trkmenli aras) aratrdk. Buras kuzey-gney dorultusunda uzanan Derbent kaya mezarlarnn kuzeybat yamacnda yer alr. Buradaki T yerleimi daha sonraki tabakalar tarafndan tahrip edilmitir. Koordinatlar: N 38057.266
2

E 030057.710 1085 m (4)

Koak 2004 a, 173 vdd; Koak 2004 b; Koak 2005, 19 vdd.; Koak 2006, 83 vdd.; KoakBilgin 2005, 85 vdd.

358

Bu kesimde incelediimiz ikinci yerleme Uzunkuyu (bat) mevkiidir. Bu yerlemenin zeri youn bir ekilde ekili olduu iin tam olarak aratrlamad. Ancak burada zayf T buluntularna rastland. Buras Uzunkuyu mevkiinin (dou) 200 m. batsnda yer alr. Koordinatlar: N 38057.157 E 030057.609 1077 m (5) Aratrmamz Derbent kesiminden Bayat lesine ynlendirdik. Bayat ile merkezi yaknlarndaki aratrmalarmzda nce Ahalarn emesi mevkii 1 (Tekke Yan-Aha Tekkesi) yerlemesini inceledik. Buras Bayat-scehisar yolunun 250 m. dousunda ve St z Deresinin (Kayaboaz Deresi) hemen dousunda yer alr (Resim: 1). Yerlemenin stnde ok silik kale kalntlar bulunmaktadr. Bu yerleme kuzey-gney/dou-bat dorultusunda 150x110 m. boyutlarndadr. Koordinatlar: N 38057.230 E 030054.853 1120 m (6) Buradaki ikinci yerlememiz Ahalarn emesi mevkii 2dir. Buras Bayatn yaklak 3 km. gneybatsnda, Ahalarn emesi mevkii 1in batsnda, Bayat-scehisar ana yolunun 150 m. dousunda ve St z Deresinin (Kayaboaz Deresi) 50 m. batsnda yer alr. Koordinatlar: N 38057.294 E 030054.742 1095 m (7) Ahalarn emesi 1 ve 2nin her ikisinde de Neolitik aa kadar gidebilecek buluntulara rastlanmaktadr. zellikle Ahalarn emesi 1 yerlemesi buluntular zerinde yaptmz ilk deerlendirmeler buradaki buluntularn Neolitik, Kalkolitik ve lk Tun alarna ait olduu zerinedir. Bu yerlemelerde, ok sayda ta alet (Resim: 2)3, ta balta ve ezgi ta ele geirilmitir. Bayat merkezden sonra almalarmz Kemerkaya kesiminde srdrdk. Burada incelediimiz ilk yerleme aln Hyk mevkiidir. Buras Kemerkayann 1.5 km. kuzeybatsnda, Dolayn n mevkiinin 400 m. batsnda, Bolvadin-Emirda karayolunun 200 m. batsnda, al Tepesinin 200 m. kuzeydousunda ve Arslan Tepesinin (Tal) 3 km. kuzeydousundadr. Bu yerleme kuzey-gney/dou-bat dorultusunda 100x110 m. boyutlarndadr.
3 Koak 2004 b, 64.

359

Koordinatlar: N 38054.678

E 031003.598 1202 m (7)

aln Hykteki nemli malzeme gruplarndan birisini tavalar oluturmaktadr. Blgedeki tavalarn benzerlerine Afyon ve Konya Ovas bata olmak zere evre yerlemelerde rastlanmaktadr4. Kemerkayadan sonra Bayat lesinin kuzeyindeki alan aratrld. Burada Yeni Baraj Gleti kesiminde ok nemli bir T yerlemesi ve nekropol olan Asarck Hyk mevkii ve nekropol incelendi. Bunlardan Asarck Hyk mevkii Bayatn 6 km. kuzeyinde, Belencik mevkiinin 1 km. gneydousunda, Asarck Deresinin hemen kuzeyindeki ykselti zerinde ve Bayatta, Yeni Bayat Gletinin 500 m. gneyinde yer alr (Resim: 6). Asarck Hyk byk oranda tahrip edilmi bir yerlemedir. Buradaki kaz izleri tahribatn byk bir i makinas ile olduunu gstermektedir. Koordinatlar: N 39002.130 E 030054.153 1115 m (5) Asarck Hykteki almalarmzda birisi ana tanra ve birisi de muhtemelen bir boaya ait olan ve balar krk iki pimi toprak heykelcik tespit ettik (Resim: 7, 8). Bunlardan, ana tanra grn oturur biimde tasvir edilmi ve alt ksmda muhtemelen heykelciin sivri bir ubuk zerine oturtulmasna yarayan kk bir delik almtr. Arka ksmda ana tanrann rgl sa dip ksmna kadar uzatlmtr (Resim: 7). Asarck Hyk buluntular, bu yerlemenin daha ok lk Tun anda iskn edildiini gstermektedir (izim 1: 1-4; 2: 3, 4). Nitekim, burada bir ksm oluk, sakl astar5 ve boya bezemeli6 rnekler bunu durumun kant gibidir (Resim: 9). Asarck Hyk mevkii mezarl ise Belencik mevkiinin 1200 m. gneydousunda, Asarck Deresinin 700 m. kuzeyinde ve Bayatta Yeni Baraj
4 Topba vd. 1998, 41, 61 vdd., Fig. 48/89, Afyon-Karaolan T 2; Bahar-Koak 2003, 32, izim 2/3; Koak 2004 b, 62, izim 43; Bahar-Koak 2004, 63, izim 2-3; Koak-Bilgin 2005, 90, 108, Fig. 18. Biz, nceki yllarda yaptmz almalarda Bolvadin-Emirda yolu zerinde yer alan Durtacda da Asarcktaki noktal sakl astar bezemeli rnein benzerlerine rastlamtk. Bu rneklerin benzerlerine Beycesultanda T2nin ikinci yarsna tarihlenen buluntular arasnda rastlanmaktadr. Bkz. Lloyd-Mellaart 1962, 167, Fig. P. 39: 2 ve Fig. P. 41: 5a-c, Beycesultan XIV. Koak 2006, 86, izim 2: 6.

360

Gletinin 700 m. gneybatsndadr. Buras muhtemelen Asarck Hyke kadar uzamaktadr ve bu hyn nekropoldr. Bu nekropol alan da kaak kazlarla byk oranda tahribata uramtr. Bu tahribattan dolay yaklak 23 ta-sandk mezar ortaya kmtr. Asarck mevkiindeki bu Tun a nekropolnn (izim: 3) daha fazla tahribata uramamas ve burada ksa bir sre ierisinde bir kurtarma kazs yaplmas adeta zorunlu gibidir. Bu nekropol kuzey-gney/dou-bat dorultusunda 200x260 m. boyutlarndadr. Koordinatlar: N 39002.282 E 030054.237 1104 m (9) Bayat kesimindeki almalarmzda Bayat ile merkezinde yer alan Ahalarn emesi mevkii ile ilikili olabilecek baka bir yerleme daha aratrld. Buras Pazarck Hyktr. Bu yerleme Bayatn 800 m. gneyinde, scehisar-Bayat karayolunun (D260) 100 m. dousunda, Ahalarn emesi mevkii yerlemesinin 2 km. kuzeydousunda ve St z Deresinin 150 m. batsndadr (Resim: 3). Pazarck Hyk de byk oranda kaak kazlarla tahrip olmutur. Koordinatlar: N 38058.013 E 030055.239 1093 m (5) Burada Neolitik adan Ta (izim 1: 5-7; 2: 2) kadar uzanan dnemlere ait olabileceini dndmz bulgular elde ettik. Bu yerlemede ele geirilen nemli buluntularmzdan birisi, pimi topraktan bir ana tanra grndr (Resim: 4). Bu grn, Asarckta ele geirdiimiz heykelcikle benzerlik gstermektedir. Ba ksmn krk olarak ele geirdiimiz ana tanra grn oturur biimde tasvir edilmi ve alt ksmda muhtemelen heykelciin sivri bir ubuk zerine oturtulmasna yarayan kk bir delik almtr. n ksmda ve gbein hemen altnda kadnlk organ nokta ile betimlenmi, arka ksmda ise ana tanrann rgl sa dip ksmna kadar uzatlm ve sa rgleri yer yer kazma ve oyma bezemelerle gsterilmeye allmtr. Pazarck buluntular arasnda nemli bir grubu boya bezemeli anakmlek paralar oluturmaktadr (Resim: 5). Bu boya bezemeli grubun bir ksm lk Tun a 2 boyallardr. Daha sonra almalarmza Akpnar Kynde devam ettik. Burada Tuzlalk Hyk yerlemesini inceledik. Buras npnarnn 3 km. gneydousunda bir

361

srt zerinde yer almaktadr. Tuzlalk Hykn zerinde youn tarm ve kaak kaz izleri vardr. Koordinatlar: N 38051.579 E 030055.214 1312 m (9) Bu kesimdeki aratrmalarmz srasnda da yollarnn balantlarn anlayabilmek iin zburuna bal ve daha nce incelediimiz Yenikuyu Hyn yeniden inceledik: Koordinatlar: N 38052.748 E 030057.903 1386 m (5) Daha sonra mrall Kynde altk. Burada Kocaayr mevkiini aratrdk. Buras mrall Kynn 2 km. gneydousunda, Kazankaya Deresinin hemen gneyinde ve Ali Osmann Kafa Tepesinin 300 m. gney-gneybatsndadr. Muhtemelen burada Tda zayf bir yerleme vardr. Bu yerlemenin zerine daha sonraki dnemlere ait bir tmls kurulmutur. Bu yerleme yaklak 60 m. apndadr. Koordinatlar: N 38053.752 E 030056.743 1326 m (6) mrallda Atizin Mezar kesiminde ve Kocaba mevkiinde altk. Burada ge dnem yerlemeleri vardr. Daha sonra npnar Kynde Mezaralt kesiminde altk. Buras npnar Kynn hemen iinde (bat kesimi) yer alr. npnar Kynn iinde (gney kesimi) bir yama yerlemesi olan Kyn Yavrhatl mevkiini aratrdk. Burada dank ve zayf T buluntular vardr. Koordinatlar: N 38052.156 E 030054.066 1339 m (7) Daha sonra Sarl Kynde altk. Bu ky bir cep eklinde ve evresindeki yksek dalarla Bayat-scehisar yolu ve mrall-npnar-Akpnar kylerinin oluturduu cepten ayrlyor. almalarmz Emirda kesimine ynelttik ve Yreil Ky evresini aratrdk. Burada Porsuk mevkiini inceledik. Buras Yreil Kynn 3 km. kuzeydousunda ve Emirda-Bayat ana yolunun Eski Gm yol ayrmnda yer alr. Daha sonra Srack Kynde aratrmalarmz srdrdk.

362

Srack kesiminden Muratkoru Kyne getik. Muratkoru Kynn 200 m. kuzeybatsnda ve Muratkoru-Han yolunun 350 m. gneybatsnda Muratkoru yerlemesinde altk. Buradaki yerleme doal bir burnun zerinde yer alyor. Burada Ta ait buluntular elde ettik. Bu yerleme kuzey-gney/doubat dorultusunda 70x50 m. boyutlarndadr. Koordinatlar: N 39006.264 E 030056.602 1283 m (6) Muratkoru kesiminden Eski Gm kesimine getik. Burada amalan mevkii incelendi. Buras Eski Gm Ky snrlarnda ve Muratkoru-ukurkuyu yolunun hemen kuzeybatsnda yer alr. Buradaki T yerlemesi daha sonraki dnem yerlemeleri tarafndan tahrip edilmitir. Daha sonra ukurkuyu Kynde alld. ukurkuyunun 3 km. kuzeyinde Kzlcaren mevkii aratrld. Burada tmls ve mimari izleri vardr. Daha sonra Mallca Ky evresinde altk. Bu almalarmzda Mallca Ky arazisinde yer alan Bozyer mevkiini inceledik. Bozyer mevkii, Mallca Kynn 1 km. kuzeybatsnda, Mallca-Han yolunun hemen kuzey kesiminde ve Stlpnar Hynn 500 m. kuzeybatsndadr. Buras kayalk bir alan zerinde kurulmutur. Bu kayaln evresinde Tun a mezar kpleri ve malzemesi bulunmaktadr. Bu yerleme kuzeydou-gneybat/kuzeybatgneydou dorultusunda 150x110 m. boyutlarndadr. Koordinatlar: N 39005.593 E 030048.799 1401 m (10) Mallca Kynde altmz bir dier kesim de Stlpnar Hydr. Bu yerleme Mallca Kynn 500 m. kuzeybatsnda ve Mallca-Han yolunun hemen dousundadr. Burada Ta ait anak-mlek paralarna rastlanmtr (izim 2: 1, 5) Koordinatlar: N 39005.441 E 030049.105 1413 m (8) almalarmz yine Afyonun kuzey balantlar zerine odaklamaya devam ettirdik ve Emirdan kuzeyinde Tepeky evresini aratrdk. Bu aratrmalarmzda Tepekyn (Kuyruklu) 1 km. kuzeybatsnda, Kocaderenin 200 m. dousunda. Eskiehire bal Kadkuyusunun 4 km. gneyinde, Eskiehire bal Arslanl Kynn (burada da bir hyk var) 3.5 km. gneybatsnda ve Eskiehire bal Sarkavak Kynn 1 km. batsnda

363

yer alan Tepeky Hyk mevkiinde altk. Bu yerleme Eskiehir Ovasna uzanan doal bir burnun zerinde yer almaktadr. Bu yerleme 150 m. apndadr. Koordinatlar: N 39011.417 E 031000.156 1041 m (5) Buradan Gney Kyne getik. Gney Ky knda ve Bayat snrlar ierisinde Kuzey Hykte almalarmz srdrdk. Bu yerleme Bayat lesi snrlarnda, Gney Kynn 6 km. gneyinde ve Gney-Bayat lesi yolunun 350 m. kuzeydousunda yer alr. Buras bir tepe st yerlemesidir. Bu yerleme kuzeydou-gneybat/kuzeybat-gneydou dorultusunda 130x80 m. boyutlarndadr. Koordinatlar: N 39007.075 E 030058.993 1156 m (10) Biz, alma konumuzla ilgili bu dnem yaptmz aratrmalar srasnda zellikle Afyon evresinin Eskiehir ile balant noktalar zerine younlatk. Bu abalarmz sonucunda blgede Neolitik ve T arasnda bu dalk alandaki balantlarla ilgili olarak baz sonulara ulatk. Elde ettiimiz malzeme zerinde yapacamz ayrntl almalar blge dalk alan kltrlerinin kendi ierisindeki durumu, evre kltrlerle ilikileri ve bu dalk alann yol balantlar ile yerleme zelliklerini anlamamzda nemli yardmclar olacaktr. Bu kesimde, yol balantlarn veren nemli yerlemeler vardr. Bunlardan ana yol balants olarak kabul edebileceimiz en nemli gzergh Ahalarn emesi 1-2, Pazarck ve Krkinler yerlemeleri zerinden salanandr. Bunun yannda, dalk kesimden Asarck, Muratkoru, amalan, Stlpnar, Gney Hyk ve Tepeky Kuyruklu gibi yerlemeler de Eskiehir kesimi ile olan tali balanty salayan yerlemeler arasnda saylabilir. Nitekim, bu dalk alan buluntularnn ovalk kesimle baz farkllklar gstermesi ve baz malzeme gruplarnn Eskiehir-Denizli kesimi ve Afyonun batsyla daha yakn benzerlik gstermesi bunun kant durumundadr. Paadalar silsilesinde srdrdmz aratrmalarda, blgenin topograk zelliklerinin yerleimlerin ekillenmesinde nemli rol oynadn gzlemledik. Nitekim, bu kesimdeki yerlemelerin byk ksmnn doal tepe ve kayalk alanlar zerine oturtulduunu grdk. Yine, blge hyklerinin nemli ksmnn orta-kk boyutlu yerlemeler olduunu saptadk.

364

Daha nceki almalarda Baldanlar, Gvem mevkii, Durtac ve hyk bata olmak zere birok yerlemede ok sayda ta alet nemli bir ksm akmakta- ele geirilmiti. Bu dnemde ise Paadalar silsilesi zerindeki hemen her yerlemede ve byk younlukta ta alet elde edilmitir. Blgede, geen yllarda da zerinde durduumuz konulardan birisi ta alet younluu ve bu aletler arasnda obsidienden yaplanlarn yok denecek kadar az oluudur. Bu alma dneminde de elde ettiimiz ve nemli bir ksm akmaktandan yaplan ok saydaki ta alet arasnda obsidien alete hemen hemen hi rastlamadk7. Blge yerlemelerinden Pazarck, Tuzlalk ve Ahalarn emesinde ta balta paralar da ele geirilmitir. Ahalarn emesi 1, Asarck ve Pazarck yerlemelerinde ise meyveliklere ait paralar ele geirilmitir (izim 1: 5-7; 2). nceki yllarda ovalk kesimde yaptmz aratrmalar srasnda hemen hemen hi rneine rastlamadmz meyvelikleri bu kesimde bulmamz, imdilik bat ile olan ilikiyle aklamaktayz. Yine, blgede ovalk kesimde nispeten snrl olan tutamak rneklerine bu blgede ok youn bir ekilde rastladk. Bu tutamak rnekleri arasnda at nal ve gen biimliler ile ilmik ve sepet kulplular ilk sralar almaktadr. Tutamak rneklerine Ahalarn emesi 1, Asarck, aln, Pazarck, ekirgeli Nekropol, Hyk mevkii Tepeky, Muratkoru, Stlpnar ve Tuzlalkta ok sayda rastladk8. Paadalar kesiminde, benzerlerine ovalk blgede de rastladmz T boyallarna ait rnekler de elde ettik. Afyon evresinde Klloba, Karaolan ve Arslan Tepesi (Tal Hyk) gibi yerlemelerde de rastladmz bu boyallar T2nin ikinci yarsna tarihlenmektedir9. Blgedeki almalarmzda ayaklara ait sadece aln yerlemesinden iki para elde edebildik10.
7 8 9 Koak 2004 a, 63; Koak 2006, izim 2: 7-12. Koak 2004 b, izim 45, Resim 13-14. Topba vd. 1998, 40 vdd.; Efe-Ay 2001, 43 vdd.; Koak 2004 a, 174, Resim 6; Koak 2004 b, izim 46/4-6, Resim 15-16; Koak 2006, 93/6. 10 Koak 2004 b, izim 44.

365

Bu alma dneminde, nmzdeki yllarn da programn yapmak imknna sahip olduk. Sonuta, Yukar aybelen Kynde baladmz topografya almalarn 2006 ylnda Ky Kalesi yerlemesi, Gavur ni n ve Dede Mezar nekropollerinde geni bir blgede srdrmeyi planladk. Ayrca Paadalar silsilesinde Bayatn dou, bat ve ksmen de kuzeyinde aratramadmz blgede almak ve bunun devamnda aratrmalarmz Emirda-scehisar kesimlerine yaymaya karar verdik.
Yerlemelerin Listesi*
301.01 301.04 301.07 301.10 301.13 301.16 301.19 301.22 301.25 301.28 301.31 302.01 302.04 hyk Bolvadin B. Karaba Malte. Arapdede Kepez st Hanm Mevkii Durtac-Haceli Beyini-Beydini Tepetarla Seki Tarla ren M. (Hrbln) Erkmen Mevkii Akkonak yk Pazaraa Hyk Kocaouz Yarmdam Hyk M. Tepeky Pani Hyk Eski Kabir Bey Kalesi ren M. Kozluca Ky Kalesi Asarck Hyk Tuzlalk Mevkii ukurkuyu renler Ahalarn eme II Kocaayr M. mral Yaznn ayr 304.02 ekirgeli Hyk 304.03 ekirgeli H. Nek. 301.02 301.05 301.08 301.11 301.14 301.17 301.20 301.23 301.26 301.29 301.32 302.02 302.05 Arslan Tepesi (Tal) ataltepe Maltepesi (Maltepe) Ortakaraba Mezarl Akakepez Mevkii Tal Hyk-Dili Araplarn Deirmen Kk Kepez Toparcarlan Tmbet Kale M-B. Karaba Krkminare Cumhuriyet Hyk Mezarlk H. Karamk 301.03 301.06 301.09 301.12 301.15 301.18 301.21 301.24 301.27 301.30 irineli Mevkii Karakaya Yrkkaracaren Yenikuyu Bozku Hy renler Bozok Mevkii Gvem Mevkii Tmbet Tepe aln Hyk M.

Bolvadin

al

302.03 302.06

Kurumsa Boaz Ilpnar Yan

Sultanda 302.01 Emirda 304.01 304.04 305.01 305.04 305.07 305.10 306.01 306.04 306.07 306.10 306.13 306.16 307.01

obanlar

305.02 305.05 305.08 305.11 306.02 306.05 306.08 306.11 306.14 306.17 307.02

Baldanlar Pirenlik Kazlar Hyk Tokat Mevkii Gavur ni n Pazarck Hyk Ahalarn eme Koyunu Yavruhatl M Derbent K. Uzunkuyu I Bozyer Mevkii Krkinler Maaras

305.03 305.06 305.09

Mal Hyk Aa Mahal. Kale Sarkayalar-Kozlu

Bayat

306.03 306.06 306.09 306.12 306.15 306.18

Dede Mezar Stlpnar Asarck H Meza. Gney Hyk Derbent K. Uzunkuyu II Muratkoru Hyk

scehisar

izimler Listesi izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad Buluntu Durumu : 1/1 : 306.04.05.241 : Afyon-Bayat Asarck Hyk : Yarmkre karnl ve dz azl kse paras : Krk az paras

* Kodlar ile bu yerlemelerde Konya, Karaman ve Afyonkarahisar kesimleri ile ilgili bir kodlama sistemini uygulamaktayz. Burada sadece blge ierisinde ekibimiz tarafndan yerlemeler verilmektedir.

366

Az ap Dip/Kaide ap Hamur Rengi griHamur Katks Astar Rengi Pime Durumu Yapm Teknii Form izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad Buluntu Durumu Az ap Dip/Kaide ap Hamur Rengi Hamur Katks Astar Rengi Pime Durumu Yapm Teknii Form izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad Buluntu Durumu

: 12 cm. Ykseklik: Gvde ap: : Kalnlk : Az4 mm., Gvde6 mm. : Kahverengi hamurlu ve frnlamadan dolay tamamyla siyah renge dnm : Kk beyaz tak, kire ve saman katkl : yzey: bej renkli astarl D yzey: ak krmz-bej rengi astarl : Orta pimi : El yapm : Yarmkre karnl ve dz azl ksecik : 1/2 : 306.04.05.238 : Afyon-Bayat Asarck Hyk : Yarmkre karnl ve dz azl kse paras : Krk az paras : 10 cm. Ykseklik: Gvde ap: : Kalnlk: Az5 mm., Gvde6 mm. : Kiremit rengi hamurlu ve ortas frnlamadan dolay grilemi hlde : Kire ve tak katkl : yzey: Kahverengi kil renginde astarl ve mat D yzey: kil renginde astarl ve yar mat : Orta pimi : El yapm : Yarmkre karnl ve dz aza sahip kk bir kap formu : 1/3 : 306.04.05.243 : Afyon-Bayat Asarck Hyk : Yarmkre karnl ve dz azl kse paras : Krk az paras

367

Az ap Dip/Kaide ap Hamur Rengi Hamur Katks Astar Rengi

Pime Durumu Yapm Teknii Form izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad

: 10 cm. Ykseklik: Gvde ap: : Kalnlk : Az3,54 mm., Gvde6 mm., Dip7 mm. : Ak kiremit rengi hamurlu : Beyaz tak ve az oranda ta ile parlak mineral katkl : yzey: krmz ve sar karm bir renk hkim olup parlak olmayan yar mat dokusu vardr. D yzey: parlak ve yumuak koyu krmz renkli astarl : yi pimi : El yapm : Az iki keskin keli ve ukur bir ksecik

: 1/4 : 306.04.05.240 : Afyon-Bayat Asarck Hyk : Yarmkre karnl, dikey yalanc tutamakl ve dz azl kse paras Buluntu Durumu : Dip ve az proli veren krk kap paras Az ap : 13 cm. Ykseklik : Gvde ap: Dip/Kaide ap : Kalnlk : Az4 mm., Gvde8,5 mm. Tutamak:kalnlk4 mm.,Genilik1,1 cm., Boy, ykseklik2,7 cm. Hamur Rengi : Bej-ak kiremit rengi hamurlu ve ortas frnlamadan dolay grilemi durumda Hamur Katks : Beyaz tak, kire ve mika ile parlak mineral katkl Astar Rengi : yzey: pembemsi krmz renk astarl D yzey: hamur renginden daha ak renkte, ak ve boya yok Bezeme : Dikey yalanc tutamakl ve dz azl kse paras Pime Durumu : Orta pimi Yapm Teknii : El yapm Form : Tutamakl ve dz azl kse paras

368

izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad Buluntu Durumu Az ap Dip/Kaide ap Hamur Rengi Hamur Katks Astar Rengi

Pime Durumu Yapm Teknii Form

: 1/5 : 306.05.05.37 : Afyon-Bayat Pazarck Hyk : e dnk kenarl anak : Krk az paras : 30 cm. Ykseklik: Gvde ap: : Kalnlk : Az- 3 mm., Az omurga: 8 mm., Gvde7 mm. : Kiremit renkli hamurlu : Az miktarda tak ve parlak mineral katkl : yzey: koyu kiremit krmz astarl, yar parlak ve kaygan bir astar hkim D yzey: ak kahve-kiremit renkli, kaygan ve yar parlak astarl : yi pimi : El yapm : e dnk azl kenara sahip yayvan ve derin olmayan bir anak formu : 1/6 : 306.05.05.240 : Afyon-Bayat Pazarck Hyk : e dnk kenarl anak : Krk az paras : 30 cm. Ykseklik: Gvde ap: : Kalnlk : Az- 4 mm., Az omurga: 1 cm., Gvde: 1 cm. : Gri-krem rengi hamurlu : Az miktarda byk tak ve ok sayda parlak mineral katkl : yzey: krem-kahverengi ve frnlamadan dolay siyah dalgal astarl, yumuak dokulu D yzey: i yzeyle ayn astara sahip ve parlak

izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad Buluntu Durumu Az ap Dip/Kaide ap Hamur Rengi Hamur Katks Astar Rengi

369

Pime Durumu Yapm Teknii Form

: yi pimi : El yapm : e dnk kenarl gvdeden aza doru keskin bir kvrm yapan anak formu : 1/7 : 306.05.05.13 : Afyon-Bayat Pazarck Hyk : e dnk kenarl anak : Krk az paras : 21 cm. Ykseklik: Gvde ap: : Kalnlk : Az: 5 mm., Az omurga: 9 mm., Gvde: 8,5 mm. : Gri kahverengi hamurlu : Beyaz kire, beyaz tak ve parlak mineral katkl : yzey: ak kahverengi renkte, kaygan ve yar parlak astarl D yzey: parlak ve krmzms kahverengi astarl, akl : Orta pimi : El yapm : e dnk kenarl az keskin iki kenarl, derin ve yayvan bir anak formu : 2/1 : 306.06.05.28 : Afyon-Bayat Stlpnar Hyk : e dnk kenar azl anak : Krk anak paras : 22 cm. Ykseklik: Gvde ap: : Kalnlk : Az: 4 mm., Az omurga: 8,5 mm., Gvde: 6,5 mm. : Kirli ve koyu kiremit rengi hamurlu

izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad Buluntu Durumu Az ap Dip/Kaide ap Hamur Rengi Hamur Katks Astar Rengi

Pime Durumu Yapm Teknii Form

izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad Buluntu Durumu Az ap Dip/Kaide ap Hamur Rengi

370

Hamur Katks Astar Rengi Pime Durumu Yapm Teknii Form

: Tak (bykl ve kkl) ve parlak mineral katkl : yzey: koyu krmz kiremit rengi yumuak astarl D yzey: ak krmz kiremit rengi ve yar mat astarl : yi pimi : El yapm : e dnk kenarl gvdeden aza doru keskin bir kvrm yapan anak formu : 2/2 : 306.05.05.02 : Afyon-Bayat Pazarck Hyk : e dnk kenarl anak : Krk az paras : 21 cm. Ykseklik: Gvde ap: : Kalnlk : Az: 5 mm., Az omurga: 1,1 cm., Gvde: 1 cm. : Gri-siyah hamurlu : Bol miktarda beyaz tak, parlak mineral ve tak katkl : yzey: krmz renkte mat astarl D yzey: ak kahverengi aklanm ve parlak astarl : Orta pimi : El yapm : e dnk kenarl az keskin iki kenarl, ukur bir anak formu

izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad Buluntu Durumu Az ap Dip/Kaide ap Hamur Rengi Hamur Katks Astar Rengi Pime Durumu Yapm Teknii Form

: 2/3 : 306.04.05.242 : Afyon-Bayat Asarck Hyk : Yarmkre karnl ve ie dnk kenarl, dz azl kse paras Buluntu Durumu : Krk az paras Az ap : 15 cm. Ykseklik: Gvde ap:

izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad

371

Dip/Kaide ap Hamur Rengi Hamur Katks Astar Rengi Pime Durumu Yapm Teknii Form

: Kalnlk : Az: 2,5 mm., Omurga: 1 cm., Gvde: 7 mm., Dip: 8 mm. : Gri renk hamurlu : ri talar, kk tak ve yer yer kire katkl : yzey: ak kahve-bej renkli astarl D yzey: ak kahve-bej renk astarl : Orta pimi : El yapm : Dtan aza doru yumuak bir kavis yapm dz azl kse paras : 2/4 : 306.04.05.284 : Afyon-Bayat Asarck Hyk : e dnk kenar azl kap : Krk az paras : 19 cm. Ykseklik: Gvde ap: : Kalnlk : Az- 4 mm., Gvde: 8,3 mm. : Kirli kahverengi hamurlu : Tak, saman ve parlak mineral katkl : yzey: krmz renk astarl ve yar mat D yzey: kirli krmz renk astarl ve mat, przl anm krk hlde : Orta pimi : El yapm : Az ksm iki keskin keli ve gvdeden azdan gvdeye geerken haf bir omurga yapmtr. : 2/5 : 306.06.05.34 : Afyon-Bayat Stlpnar Hyk : Yarmkre karnl ve dz azl kse paras

izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad Buluntu Durumu Az ap Dip/Kaide ap Hamur Rengi Hamur Katks Astar Rengi

Pime Durumu Yapm Teknii Form

izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad

372

Buluntu Durumu Az ap Dip/Kaide ap Hamur Rengi Hamur Katks Astar Rengi Pime Durumu Yapm Teknii Form

: Krk az paras : 15 cm. Ykseklik: Gvde ap: : Kalnlk : Az: 3-4 mm., Gvde: 1 cm. : Ak kiremit rengi hamurlu : ok az kk beyaz tak ve mika katkl : yzey: kiremit rengi ve parlak, yumuak astarl D yzey: ak kiremit rengi astarl ve parlak : yi pimi : El yapm : Yarmkre karnl kk lekli ve haf ie dnk kenar azl kap formu

izim No Envanter No Buluntu Merkezi Buluntu Ad Buluntu Durumu Az ap Dip/Kaide ap

:3 : 306.09.05.01 : Afyon-Asarck Nekropol : Elips biimli asimetrik byk boy testi : Btnyle krlm paralar hlinde : Boyun: 8,2 cm. Ykseklik: 46 cm. Gvde ap: 35,3 cm. : 7 cm. Kalnlk : Az: 6 mm., Boyun: 1 cm., Gvde: 1,2 cm. Kulp: Eni: 5,5 cm., Boyu: 6,4 cm., Ykseklik: 1,5 (kra kadar), Kalnlk: 8 mm. Hamur Rengi : Ak gri renk hamurlu Hamur Katks : ok az miktarda parlak mineral ile kk tak katkl Astar Rengi : yzey: gri-siyah renk astarl D yzey: grimsi kahverengi astarl ve yer yer frnlamadan dolay siyah ksmlar Pime Durumu : yi pimi Yapm Teknii : El yapm Form : Az ksm tahrip olduundan formu tamamlayamyoruz. Fakat muhtemelen dikey bir kulp ile az ksm-aktacak birleiyor

373

KAYNAKA BAHAR, H.-. KOAK (2003), Western Links of the Lykaonia Plain in the Chalcolithic and Early Bronze Age, Anatolia Antiqua, XI, 21-51. BAHAR, H.-. KOAK (2004), Eskia Konya Aratrmalar 2 (Neolitik adan Roma Dnemi Sonuna Kadar), Konya. EFE, T.-D. . M. AY (2001), Klloba: Kuzeybat Anadoluda Bir lk Tun a Kenti, TBA-AR, 4, 43-78. KOAK, . (2004 a), Afyon-Bolvadin Yzey Aratrmalar 2002 (Neolitik adan lk Tun ana Kadar), Aratrma Sonular Toplants, XXI-1, 173-184. KOAK (2004 b), Erken Dnemlerde Afyonkarahisar Yerlemeleri, Konya. KOAK, . (2005), Bolvadin- ay ve Sultanda Yzey Aratrmalar 2003, Aratrma Sonular Toplants, XXII-1, 19-28. KOAK, . (2006), Afyon li ve leleri Yzey Aratrmalar 2004, Aratrma Sonular Toplants, XXIII-1, 83-94. KOAK, .-M. BLGN (2005), Tal Hyk: An Important Early Bronze Age Settlement and Necropolis in Bolvadin-Dili Village, Anatolia Antiqua, XIII, 85-109. LLOYD, S. H. F.-J. MELLAART (1962), Beycesultan I, The Late Chalcolithic and Early Bronze Age Levels, London. TOPBA, A.-T. EFE-A. LASLI (1998), Salvage Excavations of the Afyon Archaeological Museum, Part 2: The Settlement of Karaolan Mevkii and the Early Bronze Age Cemetery of Kaklk Mevkii, Anatolia Antiqua, VI, 21-94.

374

Harita : 2005 Afyon haritas

375

izim: 1

izim: 2

izim: 3

376

Resim 1: Ahalarn eme

Resim 2: Ahalarn eme 1 buluntular

Resim 3: Pazarck Hyk

377

Resim 4: Pazarck, heykel

Resim 5: Pazarck Hyk buluntular

378

Resim 6: Asarck Hyk

Resim 7: Asarck, heykelcik

379

Resim 8: Asarck, boa heykelcii

Resim 9: Asarck buluntular

380

ERZURUM YAKUTYE MEDRESES YAPI MALZEMELER, BOZULMALAR VE KORUMA PROBLEMLER

Bekir ESKC* Ali Akn AKYOL Yusuf Kaan KADIOLU
GR lhanl hkmdar Olcayto zamannda, Emir Cemaleddin Yakut tarafndan 1310 ylnda ina ettirilen Yakutiye Medresesi, kapal avlulu, eyvanl ve revakl medrese tipinin Anadoluda iyi korunmu rneklerinden birini temsil etmektedir1 (Resim: 1) Yap dengeli plan, grl ta kabartmalar ve ini sslemeleriyle Ortaa Trk sanat iinde sekin bir yere sahiptir. Bu zelliklerinden dolay zenle korunmas gereken tarih ve sanat deeri yksek kltr varlklarmzdandr. almamz, Erzurum Valilii l Kltr ve Turizm Mdrlnn desteiyle A Proje Mhendislik Mimarlk rmas tarafndan 2005 ylnda yrtlen Erzurum Yakutiye Medresesi Rlve ve Restorasyon Projesi kapsamnda gerekletirilmi olup projenin bir ksmn tekil etmektedir. Yerinde ve laboratuvar ortamnda gerekletirilen bu alma sonunda; -Zaman iinde yapda gerekletirilen onarm ve deiiklikler saptanm; -Arkeometrik yaplm;
*

incelemelerle

yap

malzemelerinin

karakterizasyonu

Yrd. Do. Dr. Bekir ESKC, Ankara niversitesi, Bakent Meslek Yksekokulu, RestorasyonKonservasyon Program, 06100, Shhiye, ANKARA (beskici@humanity.ankara.edu.tr) Uzman Ali Akn AKYOL, Ankara niversitesi, Bakent Meslek Yksekokulu, RestorasyonKonservasyon Program, 06100, Shhiye, ANKARA (aliakinakyol@gmail.com) Do. Dr. Yusuf Kaan KADIOLU, Ankara niversitesi Jeoloji Mhendislii Blm, 06100, Beevler, ANKARA (kadi@eng.ankara.edu.tr) Kuran, A., Anadolu Medreseleri, C. I, Ankara, 1969, s. 124-127; Szen, M., Anadolu Medreseleri (Seluklu ve Beylikler Devri), C. II, stanbul. 1972, s. 1-7; am, N., Erzurumda Yakutiye Medresesi le lgili Baz Mlahazalar, Vakar Dergisi, Say, XX, Ankara, 1988, s. 289-310; nal, R. H., Erzurum Yakutiye Medresesi, Ankara, 1993, .s. 7.

381

-Malzemeler zerinde oluan bozulma trleri ve nedenleri belirlenip bu sorunlara zmler nerilmitir. Bylece eitli disiplinlere bal, geni katlml bir ekip tarafndan hazrlanan proje, ilgili koruma kurulunun da onay alnarak uygulanabilir hle gelmitir. YAPIDAK ONARIM VE DEKLKLER Hlen mze binas olarak ilev gren yapnn, asl fonksiyonunu yitirdikten sonra Osmanl Dneminde belirli bir sre dkmhane, 19. yzyln sonlarndan itibaren de asker depo olarak kullanld bilinmektedir2. Cumhuriyet Dneminde, ilk ikisi 1964 ve 1973 yllarnda Vakar Genel Mdrl tarafndan, sonuncusu da 1991 ylnda Kltr Bakanl tarafndan olmak zere en az defa onarm grd anlalmaktadr. Bu yeni kullanm ve onarmlar srasnda, kk apl birka tadilat hari, yapnn asl bnyesinde nemli deiiklikler olmamtr. Buna karn zellikle malzeme dzeyinde geni apl yenileme yoluna gidilmitir. Bu onarmlarda, zgn yap malzemelerini zenle koruma anlayndan ok, yenisiyle deitirme yaklamnn hkim olduu dikkati ekmektedir. Bu anlay dorultusunda yapdaki zellikle d cephe kaplamalarnn gereinden fazla yenilendii, dolaysyla da nceleri ok sayda var olduu bilinen zgn ta iaretlerinin (damga) byk lde yok edildii anlalmaktadr3. YAPI MALZEMELER Yapda, minare gvdesi hari, ina malzemesi olarak ta kullanlmtr. Yapnn btn d cepheleri, i avludaki tayc ve rt sistemleri (revak ayak ve kemerleri, eyvan duvar ve tonozlar, kubbe, hcrelerin kap kemer ve sveleri) ile hcrelerin avluya bakan cepheleri dzgn kesme talarla kaplanmtr. Hcrelerin (odalarn) i duvarlar ve tonozlar ise krma ta (moloz ta)4 ile kapl iken sonradan svanmtr. Kmbetin konik klh kaplamasnda krmz renkli
2 3 4 am, N., a.g.m., s. 290. am, N., a.g.m., s. 295. nal, R. H., a.g.e., s. 6.

382

volkanik ta (andezit) kullanlmtr. Yerli halkn kamber ta dedii bu ta trnn, Erzurumda yresel bir malzeme olarak dier baz trbe yaplarnda da kullanld grlmektedir5. Ta ayrca, d cephelerde portal ve kmbet gvdesinde, i meknda ise avlu kubbesi, eyvanlarn ke stunceleri ile hcre kaplarnn kemer kelikleri ve atk talarnda, ayn zamanda ssleme malzemesi olarak kullanlmtr. Kenet Kullanm Yapnn portal ktlesinde, korunma durumunu etkileyen rg dzeni ve yerletirme biimine ynelik baz teknik ayrnt ieren gzlemlerde bulunulmutur. Her srada ayn ykseklikte olan ta bloklarn genilikleri farkldr. rg dzeni talarn geni ve dar olmak zere alternatif sralanmasyla oluturulmutur. rgde yan yana sralanan talar metal kenetlerle perinlenmitir6. (Resim: 2, 3). Ters U eklindeki demir kenetler 16-17 cm. uzunluunda, 3 cm. eninde ve 1 cm. kalnlnda olup ta iine giren ular 4-5 cm. derinliindedir. Kenet yuvalarna kurun yerletirilerek bunlarn sktrlmas salanmtr. Bylece artmal rg dzeni ve kenet takviyesi sayesinde portal ktlesinde alma, yklma gibi statik problemler olumam btnlk byk lde korunmutur. Buna karn demir kenetler, oksidasyon ve genlemeye bal olarak bu blgelerde para kopmalarna yol amtr. Hlen krk durumda olan bu ksmlarda toplam 11 adet kenet gzlenebilmektedir. ANALZLER Yaplarn uzun sre yaayabilmesi, hem amaca uygun (evre, iklim, fonksiyon vb.) malzemelerin seilmesine, hem de yapy oluturan malzemelerin sahip olduklar zelliklerin birbirleriyle uyum ve btnlk gsterecek ortak bir form oluturmalarna baldr. Restorasyon (onarm) ve konservasyon (koruma) uygulamalar ncesinde, yaplarn tarih ve estetik zelliklerinin aratrlmasnn yan sra arkeometrik
5 6 nal, R. H., a.g.e., s. 2. Ortaa Trk yaplarnda rneine pek sk rastlanmayan benzer dzende kenet kullanm 13. yzyl Seluklu yaps Aksaray Sultan Han portalinde de grlmektedir.

383

incelemelerinin de yaplmas, bilhassa seilecek onarm malzemelerinin (gerekiyorsa) zgn yapya uygun olarak belirlenebilmesi bakmndan byk nem tamaktadr. Bu ama dorultusunda Yakutiye Medresesinde gerekletirilen arkeometrik incelemeler, ta, tula ve ta/tula aras derz harlar ile ini analizlerini iermektedir. 12-15 Ocak 2005 tarihleri arasnda yerinde yaplan incelemelerin ardndan yapda kullanlan malzemeleri (zgn ve onarm) temsil edecek rneklemelerde bulunulmutur. Ana gruplar hlinde belirtmek gerekirse 11 gruptan oluan 37 ta-ta aras har ve 2 gruba ait 6 tula-tula aras har ile 9 gruptan oluan 20 ta ve 2 gruptan oluan 3 tula rnei zerinde incelemeler yaplmtr. Ayrca minarede yer alan turkuvaz ve mor renkli 2 ini rnei de sr zellikleri bakmndan incelenmitir. Harlarda agrega ve balayc oranlar ile tanecik boyu dalmlarnn belirlenmesi iin granlometrik analiz7 ile mineral ieriklerinin anlalmas iin X-n toz krnm (XRD) analizi8, ta ve tula rneklerde younluk (kuru slak), porozite ve su emme miktarlarn saptayabilmek iin ziksel testler9, ini rneklerde srda element bileimi iin Mikro XRF10 ile tm rneklerde ince kesit analizi11 uygulanmtr. Bu incelemer dorultusunda, yapda kullanlan malzemeler ve zelliklerini u ekilde zetlemek mmkndr. Ta nce kesit analizlerine gre yapda i mekn, portal, minare kaidesi, kmbet gibi zgn yap malzemelerinin korunduu alanlarda kullanlan talarn volkanik kaya grubundan andezit olduu tespit edilmitir (Tablo: 1, 2). Ak gri renkli,
Means, R. E.-Parcher, J. V., Physical Properties of Soils, Charles E. Merrill Publishing Co., Columbus, Ohio, 1963. 8 Hurlbut, C. S. Jr., Danas Manual of Mineralogy, John Wiley and Sons Inc., New York, 1971. 9 RILEM, Research and Testing, Materials and Construction 13, Chapman and Hall, Paris, 1980, s., 73. 10 Pollard, A. M. ve Heron, C., Archaeological Chemistry, The Royal Society of Chemistry, Cambridge. 1996. 11 Kerr, P. F., Optical Mineralogy, McGraw-Hill Co. First Edn., New York, 1977. 7

384

ince taneli, az gzenekli ve mekanik gc yksek olan bu ta trnn mineral sertlii 6-7 (Mohs) olup doal koullarda yksek bozulma riski tamad sylenebilir. Yapnn gney eyvann epeevre dolanan eyvan kitabesinde sedimanter (kelti) kaya grubundan aragonit tr ta kullanlmtr. Kalsit minerallerinden oluan sar-bej renkli, ince taneli, orta dayanml bu ta trnn sertlik derecesi 3tr. Yapda kullanm yaygn deildir. meknda kullanld iin normal koullarda bozulma riski dktr. Yapnn deiik cephe kaplamalarnda kullanlan onarm talarnda ise farkl volkanik kkenli bazalt ve andezit gibi talarn yannda balayc maddesi imento olan pigmentle renklendirilmi ieriinde bazalt tanecikleri yer alan yapay ta trne de rastlanmtr (EY-T7). Bunlarn iri taneli, ok gzenekli (% 30) ve dk dayanml zellikleriyle imdiden bozulma problemleri gsterdii belirlenmitir. Yapda kullanlm olan talarn ziksel zelliklerine (sertlik, younluk, gzeneklilik ve su tutma kapasitelerine gre) bakldnda ise onarm talarnn zgn talara gre olduka dayanmsz durumda olduu grlmektedir (Tablo: 2). Bu incelemelerin nda yapda kullanlan zgn talar belirlenmi ve yeni onarmlarda kullanlacak talarn (andezit) Erzurumun dousunda Palandken Da volkanik formasyonu ierisinde yer alan ayn mineralojik ve petrograk zelliklere sahip kaynaklardan seilmesi nerilmitir. Tula Yapda sadece minare gvdesi tuladan ina edilmitir. Gvdede kullanlan tulalar, kil oran yksek yerel volkanik kaya malzemesi (bazalt arlkl) ile yer yer opak mineraller ve plajiyoklaz ieren yapdadr. Olduka homojen agrega dalm ile iyi karm ve iyi piirilmi (yaklak 800-900 C) rneklerdir (Resim: 4). ini Minare gvdesinde tula ile birlikte mor ve turkuvaz srl ini mozaik kullanlarak ssleme zenginletirilmitir. ini hamuru krem renkli, sk dokulu

385

ve ince gzenekli yapya sahiptir. Vaktiyle mescit ve ana eyvan ksmlarnda duvarlar ssleyen inilerden bu gn hibir eser kalmamtr12. Minare gvdesinde kullanlm olan mor ve turkuvaz renkli ini srlar zerinde yaplan analizlere gre mor srn bileiminde arlkl olarak mangann (Mn, %2,50) yan sra demir (Fe), kurun (Pb), bakr (Cu) ve molibden (Mo) bulunmakta; turkuvaz srn bileiminde ise, arlkl olarak kurun (Pb, %12,27) ve yan sra kalay (Sn), bakr (Cu) ve molibden (Mo) grlmektedir (Grak: 1). Harlar zgn ta ve buna bal olarak har malzemesinin yapnn zellikle i ksmnda, portalinde veya taban srasnda olabilecei varsaym ile allan har rneklere bakldnda portalden ve i ksmdan alnan rneklerin har oranlarnn (EY-H1, EY-H2, EY-H3, EY-H10 ve EY-H11) dikkate alnmas gereklidir (Tablo: 3, 4). Bu rnekler yaklak olarak % 29 ile % 42 oranlarnda balayc kire ierii oranlarna sahiptir. Bunu destekleyen tarzda minarenin i ksmndan yaplan rneklemelerde de benzer yaklak deerler belirlenmitir (% 32-40). Yapnn youn olarak onarma urayan cephelerinden (zellikle gney) alnan imentolu rneklerde ise bu oran %19-22 seviyesindedir. Tm rnekler iin balayc ounlukla kireten (CaOH) olumaktadr ve ana bileen CaCO3n balayc ierii tm ta ve tula aras harlarda XRD analizleri ile de belirlenebilmitir. Bunun yannda farkl bir rnek olarak portalin sa ksmna ait har rneklerinde (EY-H5 ve EY-H7) alya da rastlanm olmas bu ksmn son dnemlere ait bir onarma uradn dndrtmektedir. Agrega ierii zgn rneklerde yaklak olarak % 15ler seviyesinde kil ve siltten (<63 m), % 46-65 seviyesinde de kaba (>1000 m) agregadan olumaktadr (Tablo: 4). Onarm harc agrega ve balayc oran ve ierikleri sz konusu olduunda zgn har ierikleri ile onarm harlarnn uyumlu olmas gerekmektedir. nce kesit analizleri ile harlarn killi ve karbonatl yapsnda arlkl olarak andezit (Resim: 5) ve bazalt kaya paralarnn yannda ojit ve plajiyoklazlar grlmektedir.
12 am, N., a.g.m., 296; nal, R. H., a.g.m., s. 8.

386

YAPI MALZEMELERNDE GRLEN BOZULMALAR VE NEDENLER Medrese, gemite belirli aralklarla restore edildii ve de hlen mze binas olarak kullanld iin bakml olup yapsal anlamda byk koruma problemleri ortaya koymamaktadr. Bununla birlikte, gerek zamann ypratc etkisi gerekse hava kirlilii ve iklimsel etkenler, zellikle portal ve kmbet gibi zgnln byk lde koruyan malzeme yzeylerinde eitli bozulma oluumlarna yol amtr. ehirde, meteorolojik verilere gre, yllk ortalama scaklk +6oC, k aylarnda 10oC olup nem oran % 80ler civarndadr13. Yaz aylarnda ise gn iinde, gece ile gndz arasnda, yksek deerlerde deiimler gsteren s farkllklar sz konusudur. Buna ek olarak ehir merkezinde zellikle k aylarnda fosil yaktlarn youn olarak kullanmnn sonucunda hava kirlilii ile malzemeye tanan slfat (SO42-) ve youn ara trai ile artan nitrat deerleri (NO3-) talarda ncelikle kararma ve sonra da yzeyden itibaren dklmelere yol aarak bozulma mekanizmalarnn youn olarak ilemesine neden olmaktadr. Bunun yannda meteorolojik etkenler de zgn malzemelerin bozulmasnda birinci derecede rol oynamaktadr. at ve drenaj problemi ile taban sras talarnda youn olarak grlen bozulmaya olduka dk k scaklklar da (donma-zlme evirimi ile talarda) olumsuz etkiler yapmaktadr. Yerinde incelemeler sonucu tespit edilen bu bozulma trleri aada tanmlanmtr. Para Kayb: Fiziksel bir etki ya da krlmaya bal olarak malzeme btnlnde meydana gelen eksilmelerdir. D cephe kaplamalar byk lde yenilenmi olduundan, bu tr bozulmalar daha ok portal bnyesinde grlmektedir. Portalde zellikle ta bloklarn birletirilmesi iin kullanlm olan demir kenetlerin (perinlerin) bulunduu alanlarda, paslanma ve genlemeye bal olarak para kopmalarnn younlat gzlenmektedir (Resim: 2, 3). Yapda zellikle portal bnyesinde daha youn olmak zere, ta bloklarda para kopmalarndan kaynaklanan kayplar mevcuttur. Bu alanlarn dolgulanmasnda orijinal doku ve renge uygun kire bazl har kullanlmaldr. atlak ve Yarklar: Portalde daha youn olmak zere zgn ta bnyelerinde eitli byklklerde klcal ve derin atlaklar grlmektedir (Resim: 6). Bunlar
13 pekolu, B.-Demirciolu, N.-Dan, ., Erzurumda Tarihi Yaplardaki Ta Bozunmas zerine Azot Oksitlerin Etkisi, Atatrk niversitesi, evre Sorunlarn Aratrma Merkezi, 2003, Say: 18.

387

gerek malzemenin kendi z yapsndan gerekse yksek ve dk deerlerde s deiimleri, don ve zlme olaylarnn tekrar gibi iklimsel ve ziksel olaylardan kaynaklanan tahribatlardr. nlem alnmad takdirde atlaklarn boyutlar zamanla byyerek bozulma srecini hzlandrmakta ve para kayplarna yol aabilmektedir. Bu bozulma srecini hzlandran etkenlere kar alnacak pasif nlemler (uygun at ve drenaj zmleri gibi) yannda, atlak ve yarklarn uygun bir reine enjeksiyonu ile salamlatrlp14 zgn renk ve dokuya uygun kire bazl bir har ile kapatlarak etkin koruma yntemlerine ba vurulmas gerekmektedir. Anma (Erozyon): Daha ok iklimsel faktrlerin (yamur, kar, rzgr gibi) etkisiyle malzemelerin yzeylerinde meydana gelen ypranma ve erimelerdir. Malzeme yapsna ve maruz kald olumsuz etkenlere bal olarak yzeysel ve derin (birka mm.den birka cm.ye kadar) anma olmak zere farkl ekillerde oluumlar izlenmektedir. Yapda dorudan yamur ve kar suyuna maruz kalan blgelerde, zellikle de portalin st ksmlar ile duvar diplerindeki ta yzeylerinde younlamakta ve homojen bir btnlk gstermektedir (Resim: 7). meknda da orta avluyu rten mukarnasl kubbe ile baz kemer ve tonoz yzeylerinde, atdan gelen suyun etkisiyle lokal renk deiiklikleri ve dklmeler grlmektedir. Yzeylerdeki anmay nlemek, yamur ve kar suyunu malzemeden uzaklatracak uygun bir at projesinin tatbiki ile mmkn olacaktr. Kirlenme: Gerek i meknda gerekse d cephelerdeki ta yzeylerinde yzeysel birikim, siyah tabaka, leke ve boya kalntlar gibi farkl etkenlere bal olarak sonradan olumu kirlenmeler grlmektedir. Bu kir tabakalar farkl blgelerde farkl younluklarda karmza kmaktadr. a) Yzeysel Kirlenme: Toz, toprak gibi ortamda var olan kirletici maddelerin zaman iinde malzeme zerinde birikmesiyle oluan basit kirlenmedir. nce tabaka hlinde btn yzeylerde mevcuttur. b) Siyah Tabaka: Yapda i mekn ve d cephe kaplamalarnda olmak zere farkl etkenlerden kaynaklanan siyah kir birikimleri gzlenmektedir.
14 Reine olarak, zellikle ta malzemelerin kimyasal yapsyla benzerlik gsteren, kullanm yaygn inorganik kkenli etil silikat grubundan OH (Wacker Chemie) nerilebilir. Lazarini, L.-Tabasso, L. T., Restauro Della Pietra, Padova, 1986, s. 195; Torraca C., 1988, Porous Bulding Materials, Materials Science For Architectural Conservation, 3th Edition, ICCROM, s. 91; Honeyborne, D.-Ashurst, J., 1998, Surface Treatments, Conservation Of Bulding & Decorative Stone, 1998, s. 155-184 (159); Borgioli, L., Polimeri di Sintesi Per la Conservazione Della Pietra, Padova, 2002, s. 46-58.

388

D cephelerde gzlenen siyah tabaka atmosferik kirlenmeden kaynaklanmaktadr. evrede endstriyel bir yerleim birimi olmamasna ramen uzun sren k mevsimine bal olarak art gsteren yakt tketimi ve ekzos gazlar ehir merkezinde youn hava kirliliine yol amaktadr. Buna paralel olarak atmosferde oluan gaz ve partikl hldeki azot, kkrt, nitrat (NOx) gibi kirli bileikler zamanla yzeyde birikerek kabuk formasyonlarn oluturmaktadr15. Ta yzeylerindeki bu birikim kar ve yamur yoluyla oluan nemli ortamda reaksiyona girip asidik bir etki yapmakta ve tan esas bileenlerinden kalsiyum karbonat (kire) jipse (al) dntrerek anmay hzlandrmaktadr16. Bozulmay hzlandran bu kir tabakalarnn uygun yntemlerle temizlenmesi, zgn renk ve dokunun ortaya kmas bakmndan da nemlidir17. Uygun yntem, bir koruma uzman denetiminde yap zerinde gerekletirilecek bir dizi deneme uygulamalarndan sonra belirlenmelidir18. Yapda atmosferik kirlenmenin neden olduu siyah birikimlere, portal ve
15 Yap zerinde atmosferik kirlenmeden kaynaklanan bozulmalar bir aratrma konusu olarak incelenmi ve yaynlanmtr. pekolu, B.-Demirciolu, N.-Dan, ., a.g.m., 2003. 16 Lazarini, L.-Tabasso, L. T., a.g.e., 60, 114; Torraca, G., a.g.e., s. 39-47. 17 Malzemeler zerinde sonradan oluan rtc nitelikteki kir ve tortu gibi birikimlerin temizlenmesi, zgn renk ve dokunun ortaya kartlmas bakmndan gerekli ve nemli bir koruma ilemidir. Sabatini, G.,La Pulitura Dei Monumenti Lapidei: Problemi, Considerazioni, Metodi, Tekniche E Sistemi Laser Per Il Restauro Dei Beni Culturali, Kermes, N. 41, Frenze, 2001, s. 7-10; Fornari, G.-Pedemonte, E., Chimica e Restauro, La Scienza Dei Materiali Per LArchitettura, Venezia, 2003, s. 128. 18 Yapdaki ta malzemeler zerinde daha ok toz, toprak tabakasndan oluan yzeysel kirlerin yumuak kl fralar yardmyla temizlenmesi mmkndr. Baz blgelerde younluk gsteren eitli leke, boya, is ve siyah tabaka gibi yzeye yapm sert kirlerin temizliinde ise daha gelimi yntemlere gerek vardr. Kukusuz bu yntemlerin banda son zamanlarda zellikle ta yzeylerindeki siyah tabakalarn temizlenmesi iin gelitirilen Laser teknii gelmektedir. Ancak, yksek maliyeti ve dk aksiyon hz nedeniyle mimariye bal geni yzeylerde kullanm henz yaygnlamamtr. Sebatini, G., s. 10; Salimbeni, R.-Pini, R.-Siano, S., Progetto e Realizzazione di Un Sistema Laser Per Il Restauro, Kermes, N. 41, Firenze, 2001, s. 105-116; Giusti, A. M., Matteini, M. ve Lanterna, G., Test Applicativi Del Sistema Laser Su Monumenti, Kermes, N. 41, Frenze. 2001, 117. Kimyasal ve basnl suyla ykamaya dnk slak temizlik yntemleri ile taraklama (raspa) gibi andrc yntemler ise, yzeylerde renk deiiklileri ve tahrip edici sonular dourabileceinden uygulanmalar sakncaldr. Buna karlk bilinli ve kontroll yapld takdirde bu tip kir tabakalarnn temizlenmesi iin ziksel (mikro kumlama gibi) yntemlerin daha uygun olduu sylenebilir. Young, M.-Urquhart, D., Abrasive Cleaning of Sandstone Buldings and Monuments: An Experimental Investigation, Stone Cleaning, Proceedings of the International Conference Held In Edinburg, UK, 14-16 Nisan 1992, s. 128-140; Eskici, B., Ta Eserlerin Korunmas zerine Notlar, Trk Arkeoloji Dergisi, Say: 31, Ankara, 1997, s. 383-392 ; Asthurst, J.-Dimes, G. F., Concervation of Bulding & Decorative Stone, Part II, Oxford, 1998, s. 130. Capponi, C.-Vedovello, S., The Restoration of the Tower of Pisa, A Project Worksite for the Conservation of the Surface, Roma. 2000, 114.

389

kmbet gibi zgn malzeme btnlnn korunduu alanlarda zellikle de yamurdan korunan blgelerde daha youn ve ince bir tabaka hlinde rastlanmaktadr (Resim: 5, 7). Yapnn d cephe kaplamalar onarmlarla byk lde deitirilmi olduu iin kirlenme btn yzeylerde ayn younlukta gzlenmemektedir. meknda ise zellikle eyvanlarn ke stunceleri ile hcre kap kemer ve kelikleri gibi ssl yzeylerde younlaan siyah kir tabakasnn yapnn dkmhane olarak kullanld dnemlerdeki barut isinden kaynakland anlalmaktadr (Resim: 8). Nitekim 1850li yllarda Erzurumda bulunan ngiliz yazar R. Curzon medresenin dkmhane olarak kullanlmasndan dolay her tarafnn kararm olduunu belirtmektedir19. yle anlalyor ki, bugn sadece dekoratif elemanlar zerinde grlen fakat dier geni yzeyler zerinde de olmas gereken bu siyah is tabakalar sonraki onarmlar srasnda temizlenmi olmaldr. c) Boya Kalntlar: Portalde kap kemeri, kavsara ii ve kitabe kuaklarnda, i meknda ise mukarnasl kubbe ii, eyvan keliklerindeki stunceler ile hcrelerin kap kemer ve svelerinde sonradan uygulanm boya kalntlarndan kaynaklanan kirlenmeler grlmektedir. zellikle i mekndaki daha ok beyaz renkli badanaya benzeyen ince boya kalntlar muhtemelen yapnn asker depo olarak kullanld dnemlerden kalm olmaldr. d) Derzlerde Boalma: Gerek i mekn gerekse d cephelerde yer yer ta bloklar arasndaki derz harlarnn dkld grlmektedir (Resim: 9). Yamur ve kar suyunun i yapya daha kolay ulamasn salayan bu durum bozulma srecini hzlandrc rol oynamaktadr. Bu derzler analiz sonularnda belirlenen zgn yapya uygun har ile doldurulmaldr.

19 Curzon, R., Armenia, A Year in Erzzeroom and on the frontiers of Russia, Turkey and Persia, Londra, 1854, s. 39.

390

SONU Erzurum Yakutiye Medresesinde gerekletirilen incelemeler sonucunda yap ve ssleme malzemelerinin eitli boyutlarda tahrip olduu, olmaya da devam ettii gzlenmitir. Tehdit edici faktrlere kar gerekli nlemlerin bir an nce alnmas ve bu dorultuda hazrlanan projeye uygun koruyucu mdahalelerin yaplmas gerekmektedir. Yaplacak mdahalelerin ada koruma yntemlerini esas alan uzman ekipler tarafndan gerekletirilmesi, bilimsel kriterlere uygun olmas arttr. Arkeometrik incelemelerin nda, ta/tula derz harc malzemelerde balayc olarak onarmlarda imento ve al, zgn rneklerde ise kire harcnn kullanld tespit edilmitir. Katk maddesi olarak eklenen tanecik (agrega) boyutlarnn da artan oranlarda kil-silt (<63 m), kum ve stndeki (>1000 m ) tanecik yapda olduu grlmtr. Yapnn aratrmaya konu olan ta ve tula derzi harlarnn olas onarmlarnda seilecek harlar iin Tablo 3te belirlenen oranlar gz nnde bulundurulmaldr. Onarmlarda kesinlikle imento iermeyen kire harc kullanlmaldr. Kullanlacak onarm harlar iin piyasadan salanabilecek kirelerin de bu tr katk maddelerinin olmad belirlendikten sonra kullanlmas gerekmektedir. Yapda gerekletirilecek koruma almalarna paralel olarak, drenaj ve giydirme at uygulamalar ile de duvardan ve rtden gelecek su ltrasyonuna kar gerekli nlemler alnmaldr. Yeni at projesi ve drenaj sistemi, mevcut aksaklklar da dikkate alnarak tasarlanmaldr20. Zira mevcut atnn duvarlar korumaya yetmedii21 yamur ve kar suyunun tahliyesinde problem tekil ettii, duvar diplerinde biriken suyun tekrar malzeme tarafndan (tabandan) emildii dolaysyla bu ksmlardaki talarn daha ok tahrip olduu gzlenmektedir (Resim: 10). Bu nedenle at uzantsnn da doru geniletilmesi ve zeminde biriken suyu tahliye edecek ilevsel bir drenaj sisteminin ilerlik kazanmas gerekmektedir. Ayrca, yamur ve kar suyunun olumsuz etkilerinden korumak amacyla portal zerine de bir sundurma at ilve edilmelidir.
20 Yapnn mevcut durumuna uygun at projesi Rlve ve Restorasyon Projesi kapsamnda A Proje Mhendislik-Mimarlk rmas tarafndan 2005 ylnda hazrlanm ve Erzurum l Kltr ve Turizm Mdrlne teslim edilmitir. 21 Kuban, D., 2000, Tarihi evre Korumann Mimarlk Boyutu, stanbul, 2000, s. 137.

391

TABLOLAR
Ta ve Tula rnek Kodu EY-T1 EY-T2 EY-T3 EY-T4 EY-T5 EY-T6 EY-T7 EY-T8 EY-T9 EY-T10 EY-T11 EY-T12 EY-T13 EY-B1 EY-B2 rnekleme Yeri , Elyazmalar Odas girii sadan , gney duvar eyvann sol ksmndan 5. ta sras kesi , gney eyvan i sol duvar yazttan D, gney cephe taban sras (3. pencere altndan) D, ta kap sol alt taraf dolgudan , eyvann solu kemer iinden bozulma yzeyi D, gney cephe onarm ta D, kuzey cephe klh alt alt duvar zeri silmeden D, gney cephe 2. ta sras (4-5 pencere arasndan) , dinlenme salonu girii sadan 4. ta sras D, takap sa ksm 2. ta sras keden blok kr D, takap sol ksmdan alt kaide blok kr D, takap sol alt kaide dolgusu iinden Minarei ksm yzey (duvardan) Minarei ksm yzey (merdivenden) zgn/Onarm zgn zgn zgn zgn Onarm Onarm Onarm zgn zgn zgn zgn zgn zgn zgn zgn

Tablo 1: Erzurum Yakutiye Medresesi yap malzemeleri rneklemeleri; ta ve tula rnekler rnek Kodu EY-T1 EY-T2 EY-T3 EY-T4 EY-T5 EY-T6 EY-T7 EY-T8 EY-T9 EY-T10 EY-T11 EY-T12 EY-T13 EY-B1 EY-B2

Ta Tr Andezit Bazalt Aragonit Ojit Bazalt Spilitik Bazalt Andezit Sentetik Andezin Labrador Bazalt Andezit Andezit Andezitik Bazalt Ojit Bazalt

Sertlik (Mohs) 6 6,5-7 3 6,5-7 5,5-6 6 6,5 6,5 6,5-7 6,2 6 6,5 6,5

d1 (g/cm3) 1,88 2,09 1,72 2,37 1,50 1,56 1,01 2,03 2,69

d2 (g/cm3) 2,07 2,20 1,90 2,48 1,89 1,92 1,31 2,17 2,70

%P 19,16 11,05 18,82 11,01 39,37 35,94 30,00 14,41 1,13

% SEK 6,70 2,80 8,40 4,20 21,80 18,20 29,80 4,60 0,40

1,63 1,63

2,46 2,44

33,66 33,38

20,67 20,50

d1: Kuru younluk, d2: Islak younluk, P: Porozite (gzeneklilik), SEK: Su Emme Kapasitesi Tablo 2: Erzurum Yakutiye Medresesi ziksel testler; ta ve tulalar

392

Harlar Ta Aras

rnek Kod EY-H1 EY-H2 EY-H3 EY-H4 EY-H5 EY-H6 EY-H7 EY-H8 EY-H9 EY-H10 EY-H11

rnekleme Yeri Portal-sol n yzey st ksmdan Portal-sol n yzey alt ksmdan Portal-sol n yzey orta ksmdan Portal-sol i yan yzey Portal-sa n yzey Portal-sa d yan yzey Portal-sol n yzey Gney cephe derz harc Gney cephe derz dolgu harc mekn-el yazmalar odas girii mekn-gney eyvan dou yzey Minare-i ksm yzey (duvardan) Minare-i ksm merdivenden

zgn/Onarm zgn zgn zgn Onarm Onarm Onarm Onarm Onarm Onarm zgn zgn zgn zgn

Tula Aras

EY-H12 EY-H13

Tablo 3.:Erzurum Yakutiye Medresesi yap malzemeleri rneklemeleri; harlar rnek Kod % Ag EY-H1 EY-H2 EY-H3 EY-H4 EY-H5 EY-H6 EY-H7 EY-H8 EY-H9 EY-H10 EY-H11 EY-H12 EY-H13 67,64 67,05 58,71 42,53 96,27 78,81 25,29 80,72 77,90 71,80 65,50 59,98 67,50 %B 32,36 32,95 41,29 57,48 3,73 21,19 74,71 19,28 22,10 28,20 34,50 40,03 32,50 Agrega Tanecik Dalm (w/w, m) <63 63-125 125-250 250-500 15,39 14,42 31,51 71,54 100,00 12,69 100,00 9,86 11,47 11,66 10,66 18,32 15,83 4,09 3,93 4,62 7,81 Al 2,72 Al 2,83 2,93 1,87 2,19 3,00 3,21 10,70 13,19 3,88 4,42 4,53 5,76 23,78 17,12 6,98 7,82 8,34 10,60 18,27 6,52 9,92 11,18 10,63 13,63 34,57 48,77 65,69 63,73 55,19 50,99 5,35 9,81 13,03 56,41 7,48 7,73 8,90 5,36 10,72 12,03 16,02 4,96

500-1000 >1000 13,48 15,49 17,38 1,99 48,86 46,40 21,59 8,34

Tablo 4: Erzurum Yakutiye Medresesi har analizi rnekleri yzde balayc ve agrega oranlar ile agrega granlometrisi

393

Grak 1: Erzurum Yakutiye Medresesi ini sr Mikro-XRF Analizi (Element Bileimi)

Resim 1: Erzurum Yakutiye Medresesi, bat cephe genel

394

Resim 2: Erzurum Yakutiye Medresesi, portalin sa kanadndaki kenetlerden bazlar ve bunlarn yol at bozulmalar

Resim 3: Erzurum Yakutiye Medresesi, portaldeki kenetlerden bir detay

Resim 4: Erzurum Yakutiye Medresesi, tula (EY-B1) ince kesit mikrofotoraf

395

Resim 5: Erzurum Yakutiye Medresesi, har (EY-H1) rnei ince kesit mikrofotoraf

Resim 6: Erzurum Yakutiye Medresesi, portaldeki ke stuncesindeki atlak

396

Resim 7: Erzurum Yakutiye Medresesi, portalin sa yan kanadnda anma ve atmosferik kirlenmeden kaynaklanan bozulma

Resim 8: Erzurum Yakutiye Medresesi, i meknda ana eyvan ke stuncesinde barut isinden kaynaklanan bozulma

397

Resim 9: Erzurum Yakutiye Medresesi, minare kaidesinde derz boalmas

Resim 10: Erzurum Yakutiye Medresesi, gney cephe duvar dibindeki drenaj ve at sisteminden kaynaklanan bozulma

398

DYMA LKA KENT VE EVRES 2004-2005 YILLARI ARKEOLOJK YZEY ARATIRMALARI

Kaan REN*
2004 YILI ARATIRMASI 1 Ekim ile 15 Ekim 2004 arasnda gerekletirilen dyma yzey aratrmas Yard. Do. Dr. K. ren bakanlnda yrtlmtr. Aratrma ekibinde Mula niversitesinden Ara. Gr. Ufuk rtk, Arkeolog Mehmet Grbzer, Arkeolog Ertan zkan ve Ege niversitesinden lisans rencileri yer almtr. Aratrma boyunca Kltr ve Turizm Bakanl temsilcisi olarak ekibimize Hda Benzer katlmtr. Bata Kltr ve Turizm Bakanl ile temsilcisi olmak zere Trkiye Bilimler Akademisine, Mula niversitesine ve Akyaka Beldesi Belediyesine aratrma boyunca salam olduklar desteklerden tr teekkr etmeyi bir bor biliriz. Ayrca Alexander S. Onassis Public Benet Foundationa ve Dr. M. Metcalfea yardmlarndan tr teekkr ederiz. Aratrma sresince incelenen alann coraf yapsna uygun olarak iki yntem kullanmtr. Youn (intesiv) ve nokta (extensiv) yzey aratrmasdr. Nokta (extensiv) yzey aratrmas, literatr almasnn ardndan uygulama alannda nceki yllarda aratrmalar yapm olan gezginlerin ve bilimadamlarnn inceledikleri veya bizzat yre halknn aktard bilgiler dorultusunda incelemeye karar verilen blgelerde sz konusu kalntlar yerinde inceleyip bunlar belgelemeye ynelik bir almadr. Bununla birlikte bu yntemde temel ama o blgede tespit edilen kalntlarn dnda baka veriler bulmaktr ve bu dorultuda geni bir alann aratrlmasdr. Youn (intensiv) yzey aratrmasnda ise belirlenen bir alann tm ekip yelerince en ince ayrntsna kadar aratrlmas hedeenmitir. Bu yntem ile zellikle yzeyde ok sayda seramii barndran Tepe mevkiindeki tarlalar 5er metrelik aralklarla aratrlm ve yzeyden ele geirilen malzemeye gre alana ilikin genel bir kronolojik veri elde edilmitir. Bu iki yntem ile
* Yard. Do. Dr. Kaan REN, Mula niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 48000, Ktekli-Mula/TRKYE

399

aratrlan blgede saptanan kalntlarn ve buluntularn GPS yardmyla koordinatlar belirlenmesinin ardndan toplanan veriler aratrma ile e zamanl gerekletirilip oluturulan blgenin dijital haritasna ilenmitir. Bu sezonki almada Tepe mevkiindeki tarla snrlar mihenk alnp dier bulgular bu noktalara gre haritalarda iaretlenmitir. 2004 ylndaki projenin temel amac dymann territoriumunu belirleyip tarihin ak ierisinde kentin dalmn, yaylmn ve de kentteki yerleimlerin muhtemel deiimlerini saptamaya yneliktir. Bununla birlikte nceki yllarda belgelenen kalntlar yerinde grp gnmz teknolojinin salad olanaklarla bunlarn yeniden belgelendirilmesi ve geen bu sre zarfnda bu kalntlar zerindeki olas tahribatlar belirlemek amalanmtr. Buna ynelik olarak aratrma boyunca Trkiye Bilimler Akademisi (TBA) ile koordineli bir alma gerekletirilmitir. Aratrmada ilk incelenen blge Gkova Kynn kuzey tarafnda yer alan Kk Asartepedir. Bu nokta, dyma kentinin .. 4. yzyl ve Hellenistik Dneme ait yerleiminin ve nekropolisinin bulunduu alandr. Buradaki yerleim Kk Asartepenin eteklerinde kurulmutur ve aaya, ovaya doru genilemektedir. Nekropoliste mezarlar yama zerindeki kayalarn oyularak tapnak formunda, cepheden ilenmesi ile oluturulmutur ve mezarlar yamacn st tarafna doru younlamaktadr (Resim: 1). Nekropoliste bunlarn dnda yine kayaya oyulmu ve muhtemelen mezar stelleri iin birer yuva grevi gren niler tespit edilmitir (Resim: 2). Bu nilerin bazlarnda mezar stelinin kayaya yaptrlmasnda kullanlan svalar ksmen korunmaktadr. Harla kaya arasnda bir boluun olmas niin i yzeyinin tahta veya kil ile ksmen doldurularak dz bir zemin elde edildii izlenimini vermektedir. Yamalarda yer alan yerleim blgesi ve akropolisteki aratrmalar sonucunda yzeyde bol miktarda siyah rnisli seramik ve Hellenistik Dneme ait mhrl amphora kulplar bulunmutur. Bu seramik buluntularna dayanarak Ge Klasik ve Hellenistik dnemlerde isknn kesintisiz devam ettii sylenebilir. Buna karn alanda Roma Dnemine kesin olarak tarihlenebilecek bir paraya rastlanmamtr1.
1 Blgede aratrmalar yapan J. M. Cook ve G. E. Bean de bu alanda Roma dnemine ait hibir ey olmadndan sz etmilerdir (Cook ve Bean 1957, 69).

400

Akyaka-Gkova Ky yolu zerindeki nidibi mevkiinde, Gkova Kyne giden yolun sol tarafnda kayaya oyulmu tapnak formlu iki mezar yer almaktadr. Bunlardan biri templum in antis planl, dierinin ise ortasnda tek bir stun bulunmaktadr. Her iki mezardaki stunlar on dzenindedir. Bu iki mezar Kk Asartepedeki yerleim ve nekropolis ile ilikili olmaldr. Mezarlarn izimi Hirschfeld tarafndan yaplmasna karn, aradan geen yz ksur sene gz nne alnarak bu mezarlarn lleri alnp CAD programlar ile boyutlu izimleri (Resim: 3) yaplmtr2. Mezarlardan en byk olann zerinde hl krmz renkte sva izleri bulunmaktadr. Bu mezarlara ynelik kapsaml almalar nmzdeki yllarda yaplacak ve ayr bir proje konusu olarak ele alnacaktr. Akyaka-Gkova yolunda, nidibi mevkiine gelmeden sol tarafnda olduka iyi korunmu Ortaa kalesi bulunmaktadr (Resim: 4). Kale: Kalenin giri ksmnn belli olmamasna karn dou ve kuzey ynnde arazinin dier ynlere gre nispeten daha az meyilli olmasndan dolay giri ksmnn dou tarafnda olmas muhtemeldir. Ayrca gney ynndeki yamacn olduka dik oluu ve dou tarafnn denizi grmesi ve bu sayede kaleye giriin hem karadan hem de denizden salanmas giri ksmnn dou tarafndan yapld grn glendiren bir dier etkendir. Gerekten de dou ve bat tarafnda tespit edilen duvar izleri bunu dorular niteliktedir. Bununla birlikte kalenin plan gz nne alndnda dou tarafnn belirgin bir ekilde asimetrik oluu, bu noktada bir giriin varln gstermektedir. L. Robert kalenin Bizans kalesi olduunu dnmektedir3. Kalenin gerekten Bizans Dnemine ait olma ihtimali byktr. .S. 11. yzyldan itibaren Bizans mparatorluunun direncini kran Seluklular btn Anadolu boyunca ilerleyip Bat Anadoludaki Bizans yerlemelerini yamalamlardr. .S. 12. yzyln ikinci yarsnda Bizans mparatoru I. Manuel zellikle savaa maruz snr blgelerini ve bu arada kylar savunma amacyla hzla kalelerle donatt4. Akyakadaki bu kale
2 3 4 Hirschfeld 1885, 50; ayrca bu mezarlara . Bardak ksaca deinmi ve bir tanesinin izimini yaynlamtr: Bardak 1992, 117 iz. 4. L. Robert, kalede Hristiyanlar tarafndan yaplan ha bezeli bir ta olduundan sz etmitir (Robert 1937, 481). Wittke 1967, 4.

401

de olaslkla I. Manuelin yaptrd kalelerden biridir. .S. 13. yzyln ikinci yarsndan sonra blgenin Bizans mparatorluunun elinden kmasndan sonra kale Trkler tarafndan ihmal edilip kullanlmamtr5. Kalede bir iki yer dnda bununla ilikili olabilecek devirme malzemeye rastlanmamtr. zmirden bir harita irketiyle anlalarak hem, dymann hem de Ortaa kalesinin bulunduu tepenin, iki ve boyutlu topograk haritas karlmtr. Kalenin evresinde yaplan incelemelerde kalenin gney tarafndan azmaa (aydere) doru inen bir dehliz saptanmtr (Resim: 5). Dehliz 6 m.de balayp, yukar doru 35 m. kotunda tkanmtr. Dehlizin iinde yaplan incelemelerde ana kayann oyulmas ve zerinin tonoz ile kapatld gzlemlenmitir. Ana kayann zayf olduu noktalar yer yer harl duvar ile desteklenmitir ve duvarda ardk bir dzen izleyen hatl yerleri mevcuttur. L. Robert Kk Asartepedeki ve Eski skele mevkiindeki yerleimleri, dyma federasyonuna ( ) dahil yerler olarak aklamtr6, ancak buradaki yerleim dyma territoriumuna dahil kk bir yerleim olmaldr. Bununla birlikte buras muhtemelen Atina vergi listelerinde ad geen Karias adl yerleim olsa gerektir7. Meiggsin The Athenian Empire adl yaynndaki haritada kalenin bulunduu alan Karya olarak tanmlanmtr8. Kalenin dousunun ve batsnda byk, ar ta bloklardan rl evre duvarlar tespit edilmitir. Bu iki duvarn dnda yine ayn alanda gneybat-kuzeydou ynl bir baka evre duvar daha saptanm ve bu duvar gneybat ynnde ke yaparken, kuzeydou ynnde olas kule kalntsyla birlemektedir. Bu duvarlar arasnda kalan alanda ise balangta antik dnem yerleimine giden yolla ilikilendirdiimiz ana kayaya oyulmu bir merdiven basamaklar saptanmtr, fakat bu merdivenin son basamandan sonra yine ana kayaya oyulmu alak bir yuva bulunmutur. Bu alak yuvann yer ald son basaman bir heykel kaidesinin oturmas iin yaplm olabilecei ve merdiven basamaklarnn da sembolik bir anlam ifade ettii kutsal bir alann paras olabilecei krini
5 6 7 8 Piri Reis, 505, 508; Evliya elebi, 97. Robert 1937, 484. Meritt 1939, 498 vd. Meiggs 1972, harita I (4).

402

akla getirmekle birlikte bu gr destekleyebilecek baka bir veri u an iin yoktur. Bu kalntlar dnda alanda merdivenlerin batsnda ana kaya oyularak yaplm, olaslkla bir ilie ait izler yer almaktadr. Kalenin gney tarafnda, Akyaka-Gkova Ky yolunun hemen kenarnda yolu paralel takip eden byk blok talarda rl olaslkla sur duvarlarna ait izler grlmektedir. Bu noktada ayrca kayaya oyulmu, zerinde kapak iin bir kenet delii yer alan ve muhtemelen de bir mezara ait bir ni saptanmtr (Resim: 6). Kalenin kuzey tarafnda yaplan incelemelerde ok sayda anm seramik paras ele geirilmitir. Akyaka Beldesinde modern yerleimin iinde bulunan koruda Eren Dede olarak bilinen bir kiiye ait mezar yer almaktadr. Bu mezarn etrafnda Bizans Dnemine ait mimari paralar dank durumda bulunmaktadr (Resim: 7). Ayrca mezarn evresinde ok belirgin olmamakla birlikte baz duvar izleri grlmektedir. Mezarn etrafndaki Bizans Dnemine ait mimari paralar ve duvar izleri burada daha ncesinde Bizans Dneminden bir kilisenin varln iaret etmektedir. Eren Dede mevkiinden batya doru ilerlendiinde gnmzde Orman letmesi Blge eii tarafndan kullanlan ve Eski skele mevkii olarak anlan alan ierisinde almalar devam etmitir. Bu blgede daha nce aratrmalar yapm olan G. E. Bean ve J. M. Cook, dyma kentinde Roma Dnemine ait hibir ey grmediklerini belirtmiler9 ve Roma Dneminde dalk kentin terk edilip Eski skele mevkiine yerleimin kaydn dnmlerdir10. Ayrca Bean ve Cook, yine bu alanda tespit edip basilika veya kilise olarak tanmladklar yapya ait kalntlar belgelendirmilerdir (Resim: 8), ayrca bu yapnn yaklak 18 m. dousunda apsisi de tespit etmilerdir11. Gnmzde Orman letmesinde ve Akyaka Belediyesi nnde sergilenen mimari paralarn bu kiliseden getirildii ne srlmektedir. Sergilene bu paralar ierisinde Bizans Dnemi paralarnn yan sra Roma ve Hellenistik Dneme ait mimari paralar da yer almaktadr. Bu da kilisenin bulunduu noktada, Hellenistik ve Roma
9 Bean ve Cook 1957, 69. 10 A.g.e., 72. 11 A.g.e, 71.

403

Dnemine ait bir baka yapnn mimari paralarnn, kilisenin yapm srasnda devirme malzeme olarak kullanlm olabilecei krini dourmaktadr. ki apsise sahip yap incelendiinde, zellikle d duvarnn L. Robert tarafndan Bizans kalesi olarak tanmlanan kalenin duvar iilii ile byk benzerlik gsterdii grlmektedir. Apsis duvarlarnn i ksmnda tula kullanlmtr. Gkova Krfezinin i ksmnn ad Ortaada Kosma olarak anlmtr. Bu nedenle bu ismin de H. Kosmas12 adl bir kiliseden gelebilecei ayrca bu kilise kalntlarnn da H. Kosmas Kilisesine ait olabilecei dnlmektedir13. P. Debord ve E. Varinliolu blgede yapm olduklar aratrmalarda Kozlukuyuda Asklepios ve Hygieia kltnn varln iaret eden kk bir sunak tespit etmilerdir14. Bunun yan sra Erken Hristiyanlk Dneminin azizlerinin pagan dneminden kalan eski tanrlar ve kltlerini Hristiyanlatrdklar bilinmesine karn15, yukarda sz geen kiliseyi Asklepios ve Hygieia klt ile ilikilendirmek u an iin henz erkendir. Orman letmesi Blge eii arazisinde bulunan alak bir tepenin gneydou yamalarnda Erken Roma Dneminden Ortaaa kadar sreklilik gsteren aknt konumda olan olduka anm seramik paralar ele geirilmitir. Bunun dnda olaslkla bir compounda ait olabilecek olduka kaba bir duvar izi ve tepenin yine gney tarafnda ana kayaya oyulmu bir mezar tespit edilip belgelendirilmitir. Mezar lahit benzeri, dikdrtgen formludur. Mezarn hemen uzun kenar boyunca devam eden ve sonu mezarn iine bir delik ile alan ve de muhtemelen libasyon amal kullanlan bir oluk yer almaktadr. Orman letmesi Blge eiinde bu kalntlardan baka antik dneme ait ilik paralarna ve dekoratif amala dikilmi Dor dzeninde bir stun parasna rastlanmtr. Akyaka Beldesinin kuzeyinde yer alan Papazderesi mevkiinde yap kalntlar tespit edilmitir. Bean ve Cook, Keramos ile dyma arasnda
12 Kosmas ve Damianos .S. 3. yzyln son eyreinde yaadklar farz edilen iki saaltc Hristiyan ehittir. Masals yklerde birbirinin iine gemi ayn isimlerde farkl karde varm gibi grnse de, en gereki ve sayg greni Anadoluda doan ve Pelusionda gmlen, Theodotann ocuklardr. Bu ehitleri anma gn Yunanllarda 1 Kasmdr (Nutton 1999, 765 vd.). 13 Bean ve Cook 1957, 71 vd. 14 Debard ve Varinliolu 2001, 204 nr. 77 . 15 Birks 1877, 691.

404

uzanan Kran Dann yamalarndan kp denize boalan ok sayda su kaynaklarndan sz etmilerdir16. Gnmzde buradaki kaynaklardan beldenin su ihtiyacn salamaya ynelik denmi olan metal boruyu paralel izleyen antik dneme ait knk paralar bulunmutur. Papazderesindeki bir tepede yksek ve geni bir kayann dibindeki kk dzle kurulmu bir yap gze arpmaktadr. Kaya zeminden yukar doru ykselip dar doru alan haf bir oyuk eklindedir ve yap muhtemelen hem hava koullarndan korunduu hem de yksek bir yerden kolayca grlmesini engelledii iin buraya ina edilmitir. Bu alann yakn tarihte blgedeki Yrkler tarafndan da kullanlm olmasndan kaynakl, yapnn gerek duvarlar gerekse de plan ekleme ve tahriplerle bozulmutur. Grlebildii kadaryla orijinal yap tek nei, kuzeyde harl bir apsisi bulunan din ilevli bir yapdr17. Apsis birbirinden bamsz iki duvar ile evrelenmekte ve bu da yapnn bir tamir aamas geirdiini dndrmektedir. Apsisin zeri olaslkla yapm zor olan tonoz yerine ahap bir at ile kaplyd18. Yapnn boyutlar bir apel iin bile kktr, bu nedenle bir mnzevi barna olduu dnlmelidir, zaten blgenin ismi olan Papazderesi de bu kri glendirmektedir. dyma ile Keramos arasndaki alanda, Orman letmesinden batya doru ilerlendiinde Eski skele mevkiinde aknt olarak bulunan ve olduka anm olan seramik paralar dnda pek fazla bir buluntuya rastlanmamtr. Bu alandaki en ilgin buluntu ise kk bir uurumun yzne oyulmu ve farkedilmesi olduka zor olan bir nitir. Bu blgede almalar yapm bir dier aratrmac olan C. T. Newton Eski skele mevkiinde bir niten sz etmektedir19 ve bu ni daha sonralar Bean ve Cookun blgedeki aratrmalarnda bulunamamtr. Newtonun bahsettii ve Bean ile Cookun bulamad ni bu olmaldr. Aratrmann bir dier noktasn oluturan nar mevkiinin hemen batsnda sahile yakn bir tepenin zerinde kuzey ve dou tarafnn tamamna yakn ana
16 Bean ve Cook 1957, 68. 17 Anadoludaki tek nei kilise ve apeller iin bkz.: Restle 1979, plan 3, 6, 7; Berger 1997, 29, res. 6; anl 2003, 46 vd. Res. 23. 18 Berger 1997, 29. 19 Newton 1863, 629.

405

kayann ilenmesi ile oluturulmu bir kule kalntsyla karlalmtr (Resim: 9). Kule en az iki katldr, nk dou tarafndaki ana kaya zerinde ikinci kat destekleyen adet payanda delikleri yer almaktadr. Dikdrtgen eklindeki bu deliklerin st ksmlar ie doru eimlidir ve bu adan hatl delikleri olarak dnlmesi olas deildir. Kuleye giri kuzeydendir (a) ve giriin ardndan yapnn birinci kat ilik (e) ve avlu (b) ile kuleden (d) oluan oturma alan olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Ana giriin hemen ardndan bir iki basamakla klan bu meknlarn giri kaplar yer almaktadr. Avlu, duvarlar ve ana kaya ile evrili olup avlunun kuzey kesinde ise kare planl bir sarn bulunmaktadr. lik olaslkla arap retimi iin kullanlmaktayd. Avluda kk bir sarn bulunmaktadr20. Tm bu zellikleri bakmndan yap, stratejik neme sahip bir asker kuleden ok Anadoluda ve Yunanistanda benzer rnekleri 19. yzyln ilerine kadar grlen iftlik kulelerden biri olmaldr21. Bununla birlikte Anadoluda ana kayann ksmen kullanlmasyla oluturulan iftlik kule rnekleri bulunmasna karn22, benzer plana sahip ve birinci kat tamamen ana kayaya oyulmu bir kuleye yaynlarda rastlanmamtr23. iftlikkulenin evresinden Ge Roma Dnemine ait baz yivli amphora gvde paralar ile bir adet pimi toprak arlk ele geirilmesi, yapnn tarihi iin Ge RomaErken Bizans dnemini iaret etmektedir. Hisartepedeki aratrmalarn ardndan almalar Hisartepenin gneybatsndaki Armutalan mevkiinde devam etmitir. Byk talarla rl bir savunma duvarnn yan sra ana kayaya oyulmu bir mekna rastlanmtr. Meknn dou ve kuzey ksm ana kayann kullanlmasyla oluturulmutur, gney ve bat taraf ise duvarla rlmtr. Bu ksmda yzeydeki ana kaya, duvar yata olarak kullanlmtr. Bunun dnda tepenin kuzeybatsnda zayf bir duvar izi, bat tarafnda ise bir ta ocana bulunmutur. Aratrmalar srasnda Newtonun Araplardan geerken dikkatini eken ve muhtemelen Kanuni Sultan Sleymann Rodos Seferi srasnda yaptrm
20 21 22 23 Kr. Durugnl 1998, 91, 93. iftlik kulelerin ilevleri iin, bkz.: Haselberger 1978, 147-151. Hailer 2003, 1004, res. 34. Anadoludaki iftlik kuleler hakknda daha geni bilgi iin bkz.: Konecny 1997; Durugnl 1998, 89-94.

406

olduu yol ile ayn olan bu yol demesinde devirme olarak kullanlan antik dneme ait talar saptanmtr24. Marmarise giden bu yol olmaldr25. Antik dnemde Rhodosun yaptrd yolla, bu yolun gzerghnn ayn olduu iddias akla yakn bir hipotezdir26. Gkova Kynn gneyinde, isminden de anlalabilecei gibi eskiden bir hyk olan Tmsek mevkiindeki tarlalarda yaplan youn yzey aratrmas sonucunda alandan youn miktarda seramik paras ele geirilmitir. Bulunan bu seramikler ierisinde Ge Roma Dneminden daha erkene tarihlenebilecek bir rnee rastlanmamtr. Gnmzde arazinin tarm amal kullanlp srlmesinin ardndan hyk topograk yapsn kaybedip, yrme dzlemine kadar inmitir. Kyllerin tarlalarn srmeleri sonucunda aa kardklar iliklere ait olabilecek talar tespit edilmitir. Bu talardan birinin zerinde krlang kuyruunu anmsatan byk ve derin kenet yuvalar bulunmaktadr. Bu talarn izimleri yaplp belgelendirilmitir. 2005 YILI ARATIRMASI dyma yzey aratrmas 2005 ylnda 3 Ekim ile 13 Ekim arasnda gereklemitir. Proje Yard. Do. Dr. K. ren bakanlnda Mula ve Ege niversitesine bal Arkeolog Mehmet Grbzer, Arkeolog Aysun Topalolu ve Arkeolog Koray Doan resinden oluan bir ekip tarafndan yrtlmtr. Kltr ve Turizm Bakanl temsilcisi olarak ekibimize Sayn Semra Yldrmer katlmtr. Bata Kltr Bakanl ve temsilcisi olmak zere bu projeye madd destek veren Trkiye Bilimler Akademisi (TBA) ve Mula niversitesine teekkr bor bilirim. Akyaka Beldesi Belediyesi doal bir bilin ile tarihine ve kltrne sahip karak aratrmalarmza elinden gelen her trl destei vermitir. Bu satrlarn yazar American Research Institute in Turkeye (ARIT) verdii destekten dolay teekkr etmektedir. Bu projede az veya ok emei bulunan herkesi minnet ile anyoruz.
25 Evliya elebi, 97. 26 Debord ve Varinliolu 2001, 198, 263.

407

2005 yl almalar ilk olarak Ortaa kalesi evresinde gerekletirilmitir. 2004 ylndaki ilk incelemeler sonucunda kalenin bulunduu tepede lkaa ait bir yerleimin olduunu gsteren duvar kalntlar tespit edilmiti, ancak Ortaa kalesinden nce alanda lkaa ait bir yerleimin olduunu btnyle destekleyecek daha fazla bir veri elde edilememiti. 2005 yl aratrmalar ile birlikte kalenin etrafnda Klasik, Hellenistik ve Roma dnemlerine ait seramik paralarnn ve bir adet cam parasnn bulunmas, tepede lka yerleimi olduu grn kantlamaktadr. Sz konusu buluntular ierisinde Attika retimi .. erken 4. yzyla ait siyah rnisli cup-skyphos ve cup-kantharos kaide paralar, .S. 2. yzyla ait Knidos retimi bir adet kandil paras, .S. erken 1. yzyla ait bir adet cam kse kaide paras yer almaktadr (Resim: 10). Yaplan yol geniletmesi almalar ertesinde yaan yamurlar Ortaa kalesinin gney eteinin bitiminde dou-bat dorultulu yer yer tahrip olmu duvar kalntlar ortaya karmtr. Bu duvarlardan bazlar byk, kaba, okgen talardan, bazlar dzgn drtgen talardan ina edilmitir. Bunlarn ok evreli evre duvarlar olduu kukusuzdur ve birbirini izleyen en az drt evre izlenmektedir. Toprak zerinde grlenler, Ortaa kalesinin altnda kalan lka yerlemesini kuatan duvarlarn bir paras olmaldr. Geen sene de lka yerlemesinin dou, bat ve kuzeyinde evre duvar izlerine rastlanmt. Duvarlarn arkasnda yamatan akan topran kesitlerinden Hellenistik ve Roma Devrine ait seramik ve cam paralar bulunmutur. evrede yaplan yzey aratrmasnda ise daha erken, M.. 4. yzyla ait Attika kap paralar ele geirilmitir. Bylece Ortaa kalesinin altndaki yerlemenin en azndan M.. 4. yzyla kadar geri gitmesi olasl ortaya kmtr. Zaten dzgn drtgen talardan rlm duvarlar da yaklak olarak bu dnemi artrmaktadr. Ortaa kalesinin kuzeyinde yaplan aratrmalarda arclar iin alan yolun gney tarafnda byk bir yapya ait streobates ve duvar paralar ortaya karlmtr (Resim: 11). Gkova Kynn giriinde deneciler tarafndan yeni alm bir mezar belgelendirilmitir. Mezar kyn bat giriinde, Asar Tepenin eteinin balangcndan geen tat yolunun kuzeyindedir. Mezarn iine deneciler tarafndan d duvar krlarak girilmi. Kaps bulunamamtr.

408

Geen sene aratrlan Orman Blge eii arazisindeki aratrmalar bu sene de devam edilmitir. Blgede ilevi kesin olarak anlalamamakla birlikte, muhtemelen Bizans Dnemine ait mezar veya sarn olabilecek tonozlu iki yap belgelendirilmitir. Bunlardan ilki Orman Blge eiinin bat tarafnda yer almaktadr (Resim: 12). Kuzey-gney dorultuludur. Yapnn gney taraf deneciler tarafndan krlarak tahrip edilmitir ve i ksm ta molozlarla dolmutur. Yapnn korunan ykseklii bu hliyle 1.60 m.dir. Duvarlarda doubat dorultulu kiri delikleri bulunmaktadr ve yzeyi svaldr. Ayrca tonozun iinde kuzey-gney dorultulu kaln bir mahya kiriinin yuvalar grlmektedir. Yapnn sarn veya mezar27 olduu dnlebilir, ancak yapnn drt bir tarafnn ve st ksmnn kapal olmas ve suyun dar ekilmesinin gl yapnn sarn olma ihtimalini zayatmaktadr. Bununla birlikte Keramosta bulunun bir sarn rnei ile mimari ynden benzerlikler tamaktadr28. Dier tonozlu yap ise blgenin dou tarafndadr. Ayn mimari zelliklere sahip olmalarna karn, doudaki tonozlu yapda byk bir tahribat sz konusudur. Eski Maden iskelesinin kuzeybatsnda yer alan plk mevkiindeki aratrmalarda iki tane iftlik binas ile karlalmtr. Bunlardan gneyde olan bir yap kompleksinin iinde olan bir kule grnmndedir (Resim: 13). Buras olaslkla Kilikiada29 ve Kariann dier blgelerinde30 rastlanan kareye yakn plana sahip kulelere benzemektedir; bununla birlikte buradaki kule asker amal deil de, iftlik yaps olarak kullanlm olsa gerektir. Yapnn iinde deneci kazlar yaplmtr. Drtgen planl ve iri ta bloklardan ina edilmi olan kule yer yer 1 metre ykseklie kadar korunmutur. Yapnn gney ve bat taraarnda teras duvarlar grlmektedir. Kuzeydeki dier iftlik kule ise olduka byk bir alana yaylmakla birlikte iyi korunmamtr. Sz konusu kuleler, benzerlerinden yola karsak Hellenistik Dnemde yaplm olabilirler,
27 Bu tr tonozlu ksmen yer altna yaplan Bizans Dnemi mezarlar iin bkz.: Spanu 1997: res. 84; Laskaris 2000: lev.590-4, 600. 41 622. 93-4, 624,99 630.113-4, 634.129-30, 637. 136, 138, 638.140 zellikle 612.70 benzerlik tamakta; Ruggieri, Giordano 2003: 210 sol alt, 211 res. P35 28 Spanu 1997, res. 62-3. 29 Durugnl 1998, res. 1, 7, 10, 13, 30, 40, 50-2, 55; Durugnl 2001, 443 res. 9. 30 Bean, Cook 1955, 119 res. 6, 122 res. 9; Jobst 1978, 452 res. 3.

409

ancak evrelerindeki kk buluntulardan yola karak kuleler lkan sonlarna dek kullanlma benzemektedir31. plk mevkiinden batya doru devam edildiinde Obruk mevkiine gelinmektedir. Bu alanda iki yerleim izine rastlanmtr. Bunlardan ilki yolun kuzeyindedir, yapya ait talarn, alanda yer alan modern evlerde devirme malzeme olarak kullanlmasndan dolay yerleimin olmasna yol amtr. Yolun gney tarafnda ise denize doru bir burnun zerinde drtgen planl bir yapnn izleri grlmektedir (Resim: 14). Yapya ait duvarlar yer yer 1 m.ye kadar korunmu ve okgen byk ta bloklardan ina edilmitir. Giri batdandr ve buradan dikdrtgen planl kuzey-gney dorultulu bir mekna girilir, bu mekndan daha doudaki ayn llerdeki mekna giri yeri bellidir, bununla beraber soldaki, yani kuzeydeki daha byk dou-bat dorultulu mekna gei de mmkn olmaldr. Bu yapnn bir iftlik evi olma ihtimali vardr; duvarlarn kaln olmas onun ok katl olabileceini dndrtmektedir. Bu yap u ana kadar dyma ve evresinde bulduumuz en byk boyutlu bamsz yapdr. meknl benzer plana, Lykia kulelerinde rastlamak mmkndr32. plk mevkiinden daha batya gidildiinde asker bir kule kalntlarnn yer ald Derinceye ulalmaktadr. Byk blok talardan rl duvarlara sahip olan yapnn konumu gz nne alndnda, erken alarm sisteminin bir paras asker kule olmaldr. Sakar Tepenin zirvesinden kuzeye doru uzanan yama takip edildiinde, gnmzde tarm amal kullanlan tarlann hemen kuzeyindeki kk tepe zerinde olduka tahrip olmu bir kalntnn izlerine rastlanmtr, edinilen bilgiye gre yakn zamanda arazinin buldozerler vastasyla dzletirilmesi sonucunda kalnt hemen hemen tamamyla tahrip edilmitir. Kalntya ait sadece dou-bat dorultulu bir duvar korunmutur. Ayrca yap ile ilikili olan ve duvarn bat tarafnda yer alan, yaklak 50 cm. geniliinde bir kanal yer
31 iftlik kulelerin Klasik Dnemden Bizans Dneminin bana kadar devam ettikleri, hatta belki de eer Teosta bahsedilen feodal beyleri de hesaba katacak olursak 6. yzyla kadar geri gittiklerini bugn kabul edebiliriz (Zimmermann 1992: 97). 32 McNicoll 1997, res. 42; Konecny 1997, lev. 51.23, 54.31, 70. 89, 71. 95.

410

almaktadr. Etrafta dank olarak grlen seramik buluntularna gre yap lka sonunda kullanlyor olmaldr. Yapnn etrafnda herhangi bir yerleim izinin olmay, bir iftlik olma ihtimalini akla getirmektedir. Akyakadan Marmaris sapana inen yolun yaklak 100-200 m. aasnda sol tarafta, kuzeye Sakarn Tepesine doru devam eden, ortalama 3 m. geniliinde ve geliigzel talardan rl bir yol tespit edilmitir. Yol her ne kadar Osmanl Dneminde kullanlmsa da, antik bir yolun zerine ina edilmie benzemektedir. Yolun douya doru ke yapp kvrld bir noktada, ana kayaya oyularak yaplm ve benzerlerine dyma Nekropolisinde rastlanan bir kaya mezar belgelendirilmitir. Mezarn iinde sa tarafta yine ana kayaya oyulmu sanduka tipinde l yata yer almaktadr. Sol tarafta baka bir yatak bulunmamaktadr. Mezarn giri ksm kare planldr ve giriin hemen sa st kesinde bir ni izi bulunmaktadr. Akyaka-Marmaris yolunun hemen sol tarafnda bir prese ait blok ta bulunmutur. Tan bir yznde, geen sene Tmsek mevkiinde bir benzeri bulunan krlang kuyruu eklinde bir oyuk yer almaktadr. Bu ksma muhtemelen zeytinya imalat srasnda pres koluna ait bir hatl oturtulmaktayd. Akyakann kuzeyindeki Bitli mevkiinde yaplan almalarda byk ve iyi korunmu bir kule ile karlalm ve belgelendirilmitir (Resim: 15). Tuhaf olan byk bloklardan yaplm kulenin duvar Klasik aa ait gibi gzkmesine karn zerinde horasan harcndan sva vardr. Bu da Bizans Dneminde bu kulenin hl kullanldn gstermektedir. Plan olarak yukarda plk mevkiinde anlan kale iin yazlanlar burada da geerlidir. Ayrca Akyaka Beldesi iinde devirme malzeme olarak kullanlan tanabilir kltr varlklar ile Ycelen Otelin park yeri giriindeki antik stun tamburu ve iki buday tme ark belgelendirilmitir. Bunlarn yan sra elektrik kutusunun bir yannda Bizans kilisesine ait pencere stunu tekrar kullanlmtr; olaslkla Erken Hristiyanlk Dnemine aittir33. skele mevkiinde de iskele babas olarak kullanlm bir on ve Bizans stunlar belgelendirilmi
33 tken 1996: 148 lev. 21.2-3; Acconci 2003: 276-7 res. AA17-9.

411

ve GPS koordinatlar alnmtr. Beton iskeledeki devirme talar da fotoraanmtr. skele mevkiinde daha ileride bir yerde bulunan bir Bizans kilisesine ait olabilecek pencere stununun iskele babas olarak kullanld tespit edilmi, Orman Blge eiinin birinci kapsnn yanndaki sunak ve talar belgelendirilmitir. KISALTMALAR ve KAYNAKA Acconci 2003 A. Acconci, La decorazone scultorea: catalogo iinde: V. Ruggieri (der.), IL Golfo di Keramos: dal tardo-antico al medioevo bizantino, 2003, 267-322. Bardak 1992 . Bardak, Kariann Sessiz Tanklar Gmtler, Tasarm 26: 116-7. 1992. Bean ve Cook 1957 G. E. Bean ve J. M. Cook, The Carian Coast, BSA 52: 58-146. 1957. Berger 1997 A. Berger, Survey in Viranehir (Mokisos), AST 14: 27-41. 1997. Birks 1877 E. B. Birks, 1877. Cosmas, editrler: W. Smith ve H. Wace, A Dictionary of Christian Biography. Londra: John Murray: 691. Debord, P. ve E. Varinliolu 2001 Debord, P. ve E. Varinliolu, Les Hautes Terres de Carie. 2001. Durugnl 1998 S. Durugnl, Trme und Siedlungen im Rauhen Kilikien. AMS 6. 1998. Durugnl 2001 S. Durugnl, Nagidosun Tarihteki Yeri iinde: Eric Jean, Ali M. Dinol, Serra Durugnl (ed.) La Cilicie: Espaces et Pouvoirs Locaux (2e millnaire av. J.-C.-4e sicle ap. J.C.). Actes de la table ronde internationale dIstanbul, 2-5 novembre 1999, 429-444, 2001. Evliya elebi Evliya elebi Seyahatnamesi, IX-X, (sadeletiren M. evik). 1985. Hailer 2003 U. Hailer, Einzelgehfte im Yavu-Bergland, editr F. Kolb, Lykische Studien 6. AMS 48: 67-109. 2003.

412

Haselberger 1978 L. Haselberger, Befestigte Turmgehfte im Hellenismus. Wohnungsbau im Altertum. Diskussionnen zur Archlogischen Bauforschung 3. 147-51. 1978. Hirschfeld 1885 G. Hirschfeld, Paphlogonische Felsengrber. 1885. Jobst 1978 W. Jobst, Hellenistische Aussenfortikationen iinde: S. ahin, E. Schwertheim, J. Wagner (ed.) Studien zur Religion und Kultur Kleinasiens. Festschrift fr Friedrich Karl Drner zum 65. Geburtstag am 28 Februar 1976, 1978, 447-456. Konecny 1997 A. Konecny, Hellenistische Turmgehfte in Zentral- und Ostlykien. Wiener Forschungen zur Archologie, 2. 1997. Laskaris 2000 N. Laskaris, Monuments funraires palochrtiens (et byzantins) de Grce. Athina: Stphanos D. Basilopoulos, 2000. McNicoll 1997 A. McNicoll, Hellenistic fortications from the Aegean to the Euphrates with revisions and an additional chapter by N.P. Milner, 1997. Meiggs 1972 R. Meiggs, The Athenian Empire. 1972. Meritt 1939 B. D. Meritt, H.T. Wade-Gery ve M. F. Mcgregor, The Athenian Tribute Lists, I. 1939. Newton 1863 C. T. Newton, A History of Discoveries at Halicarnassus, Cnidus, and Branchidae. Cilt II blm 2. 1863. Nutton 1999 V. Nutton, Kosmas, DNP 6: 765 vd. 1999. tken 1996 Y. tken, Forschungen im Nordwestlichen Kleinasien. Antike und byzantinische Denkmler in der Provinz Bursa. Istanbuler Mitteilungen Beiheft 41. 1996. zkaya ve San 1997 V. zkaya ve O. San, Alinda Nekropol-I. AST 17/2: 263-78. 1997. Piri Reis Piri Reis, Kitab- Bahriye, cilt 2. 1988. Restle 1979 M. Restle, Studien zur frhbyzantinischen Architektur Kappadokiens. Viyana: Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften. 1979. Robert 1937 L. Robert, Etudes Anatoliennes. 1937.

413

Ruggieri, Gioardano 2003 V. Ruggieri, F. Gioardano, La citt di Alakla iinde: V. Ruggieri (der.), IL Golfo di Keramos: dal tardo-antico al medioevo bizantino. Soveria Manelli: Rubbertino:153-223, 2003. Spanu 1997 M. Spanu, Keramos di Caria. Storia e Monumenti. LErma di Bretschneider, 1997. anl 2003 A. anl, Lndliche Siedlungen, editr F. Kolb, Lykische Studien 6. AMS 48: 45-65. 2003. Wittke 1967 P. Wittke, Das Frstentum Mentesche, IstMitt 2, 1967. Wurster ve Wrrle 1978 W. W. Wurster ve M. Wrrle, Die Stadt Pnara AA: 74-101. 1978. Zimmermann 1992 M. Zimmermann, Untersuchungen zur historischen Landeskunde Zentrallykiens, 1992.

414

Resim 1: (1-dyma 2-Hisartepe 3-Armutalan 4-Tmsek mevkii 5-Demirciallar 6-nidibi 7-Kale 8-Eren Dede 9-Papaz Deresi 10-Orman B. . 11-Eski Tersane)

Resim: 2

415

Resim: 3

Resim: 4

416

Resim: 5

Resim: 6

417

Resim: 7

Resim: 8

Resim: 9

418

Resim: 10

Resim: 11

Resim: 12

419

Resim: 13

Resim: 14

Resim: 15

420

OLBA YZEY ARATIRMASI - 2005

Emel ERTEN* Murat ZYILDIRIM
Mersin, Silifke, Olba Arkeolojik Yzey Aratrmas 2005 Dnemi almalar Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 1 Austos 2005 gn ve 110851 izinleriyle ve Mersin niversitesi Rektrl, Bilimsel Aratrma Projeleri Biriminin madd destekleri ile Austos 2005te ekibimizce1 gerekletirildi. 2005 dnemi arkeolojik saptama almalar kapsamnda, Olba ile Diocaesarea (Uzuncabur) arasndaki antik yol gzergh zerinde, 2004 yl almalar srasnda saptanan Dou Vadisi tonoz rtl mezarnn (izim: 1) bir benzerinin yer ald belirlendi (Resim: 1; izim: 2)2. Bu mezarn lahit ksm zerindeki tabula ansata zerindeki yaztn daha nce Keil-Wilhelm tarafndan yaynland, yaztndaki harf karakteri nedeniyle .S. ikinci ve nc yzyllara tarihlendii; ancak, mezarn yaps ve zellikleriyle ilgili olarak sz konusu yaynda herhangi bir yorum yaplmad grld3. Yunanca yaztndan bir veteran askere ait olduu anlalan mezarn, tonoz rtl mezar tipinin Olbadaki ve tm territoriumdaki bilinen rneklerine bir dierini eklemesi bakmndan nemli olduu kansndayz. Mezarn yaztna gre yaplan tarihleme, daha nce Dou Vadisindeki rnei iin verilen tarihi de dorulamakta4 ; ayrca, blgedeki ayn tip mezarlar iin bir tarihleme kriteri nitelii de tamaktadr. 2005 almalar kapsamnda tonozlu mezarlarn Olbada saptanan her iki rneinin de mimari izimleri tamamlanm bulunmaktadr. 2005 arazi almalar srasnda, daha nceki yllarda incelenemeyen, Olba kent merkezine gre bat yndeki ykseltide (Drlk srtlar) incelemeler yapld. Burada, kentteki arazi kullanmnn niteliini belirleyen izlere bulunur. Kayalk arazi yapsnn terasland ve talardan arndrld; bylece yeni tarm alanlarnn yaratld izlenir. Sz edilen bu yerleim modeli iinde
* Yard. Do. Dr. Emel ERTEN, Mersin niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm Mersin/TRKYE

421

birbirine yakn bir yerleim modeli gstermeyen, bu teraslar zerinde yer yer izlenebilen konutlar vardr. Bunlarn tarmsal bir yaam biimini yanstan iftlik evleri, villa rustica tipi ta konutlar niteliinde olduklar anlalmaktadr. Bu konutlarn sahipleriyle ilintili olabileceini dndren mezarlar bulunmaktadr. Mezarlardan bazlarnn plastik eserlere ve yaztlara da sahip olmalar, onlarn arkeolojik nemlerini arttrmaktadr. Bu alanda Yarkta mevkii olarak adlandrlan yerdeki grn yer ald bir kabartmaya ve yazta sahip olan lahit-mezar yer alr (Resim: 2). Sz konusu mezara ve ona ait Yunanca yazta Keil-Wilhelm tarafndan yaplan almada yer verilmi bulunmaktadr5. Sz konusu mezarn yer ald dzensiz ana kaya ktlesinin gneydouya bakan yz zerinde, alnlkl, iki yanda stunlu bir ereve iinde yer alan grn yer ald sahne grlr. Bu sahnenin altndaki tabula ansata iindeki Yunanca yazt vardr. Kabatmann zerindeki mezar ise, chomasorium tipindedir ve kuzey-dou/ gney-bat dorultusunda uzanr (Resim: 3). i trapezoidal biimlidir ve kuzeydou uta ta yastk yeri bulunmaktadr. Chomasorium stten lldnde ksa kenar 73 cm., uzun kenar 150 cm. lsndedir. Derinlik 48 cm., alt boyutlar ise, 88x180 cm.dir. Mezarn kapa, gneydouya doru yuvarlanm ve byk lde toprak altndadr. Kabartma zerinde iki yanda ayakta duran iki gr, bir bst tarlarken gsterilirler. Anmalardan dolay belirsizlikler bulunmakla birlikte, mezar yaztnda belirtilenler de dikkate alnarak ayakta duran iki oul tarafndan tanan babaya ait bstn yer ald bir sahnenin sz konusu olduu belirlenebilir. Yukardaki alnlk iinde yer alan betimin niteliini bugn sz konusu olan anma nedeniyle belirlemek olas grnmemektedir. Daha nce Keil-Wilhelm bunun anneye ait bir bst olduunu ne srmektedir6. Bu balamda deerlendirildiinde, bunun blgede birok mezar kabartmas zerinde grlen, ba rtl bir kadn bst olmas gerekmektedir7. te yandan, bst tama sahnelerinin rneklerine Kilikiadaki mezar kabartmalarnda rastlamak olasdr8. Ad geen kabartmann dou tarafnda en geni yeri 1.67 m., en dar yeri 80

422

cm. olan elips biimli kaya ana vardr. zgn derinlii belli deildir ancak, grnrde 90 cm.lik derinlik sz konusudur. Kabartmal mezara gre gneydouda bir konuta ait mimari kalntlara rastlanr (Resim: 4). Byk ta bloklarla rlen duvarlara sahip olduu anlalmaktadr. Yap ok yklm durumda ve youn bitki rts altnda olduundan plan karmak mmkn deildir. Ancak iten lldnde 6.50x4.20 m. boyutunda dikdrtgen planl bir mekn belirlenmektedir. Ayrca evin yaklak gney ynde bir girie sahip olduu eik ta bloku nedeniyle dnlmektedir. Kilikia genelinde ve Olbada benzer krsal konut yaplarna (villae rusticae) ska rastlanmaktadr. Blgeki tarmsal yaamn gsterdii sreklilik, bu ta yaplarn gsterdii dayankllk, salamlk yzyllar boyunca kullanlmalarna olanak salam olmaldr. Ancak, bu yaplarn ilk yapm ve kullanm tarihleri konusundaki arkeolojik veriler yetersizdir9. Drlk kesimindeki bu yap, ilintili olduu mezar kabartmas ve yazt uyarnca, .S. ikinci yzyla tarihlenebilmekte; bylece sz konusu tarmsal yaplar iin de tarihleme kriteri oluturmaktadr. Kabartmal mezar ve yap kalntsnn bulunduu Drlk srtlar yukarda da belirtildii gibi, Olbadaki yerleim modeli ve yaam konusunda bilgi verir niteliktedir. Kent merkezinden birka kilometre uzakta olan konuta teraslar hlinde talardan temizlenen tarlalardan geilerek ulalmaktadr. Kayalk ve talk arazi yaps iinde tarm topra elde etme abas grlmekte, tarlalardan ayklanan talarn yeni elde edilen bu tarm alanlarnn kenarlarna alak tepecikler oluturan biimde ylm olduklar gzlenmektedir. Bu durumda, sz konusu yapnn bir villa rustica niteliinde olmas; hemen yanndaki mezarn da olaslkla o evde yaayan ve tarmla uraan bir aile ferdine ait bulunmas gerekmektedir. 2005 yl almalar kapsamnda Olba akropolisinde yaplan incelemeler srasnda, akropolis yamacnda Dou Vadisi tabanndan yaklak 40 m. ykseklikte evre dzenine sahip bir kaya mezar saptand (Resim: 5; izim: 3). Mezar odasnn dnda dikdrtgen bir giriin kayaya oyularak oluturulduu belirlendi. Dikdrtgen planl mezar odasnn boyutlar 2.00x2.15 m.dir. Odann

423

ii toprakla dolu olduundan zgn ykseklii belirlemek olas deildir ancak, 2.05 m.lik bir ykseklik llebilmektedir. Odann girii tonozlu bir dzenlemeyi yanstmaktadr. Duvarlar zerinde niler yer almaktadr. Giriin tam karsndaki ksa duvar zerindeki ni, uzunlamasna dikdrtgen biimlidir. Yandaki uzun duvarlar zerindeki niler ise st ste ikierli bir dzenlemeyi yanstmaktadr. Mezar odas iin ilgin olan bir durum da duvarlarn sva ile kapl ve duvar resimleriyle ssl olduunu gsteren izlerin bulunmasdr. ok az korunmu olmakla birlikte, bu duvarlarda krmz, pembemsi krmz, gri-siyah renklerin kullanld anlalmaktadr. 2005 ylnn bir dier konu baln ise, kentin Erken Hristiyanlk Dnemi yaplaryla ilgili olan almalar oluturdu. Bu balamda, kentin merkezinde yer alan ve daha nce eitli yaynlarda ksaca sz edilen10 kilise zerinde n almalar gerekletirildi (Resim: 6). Yirminci yzyl banda Gertrude Bell tarafndan ilk plan almas yaplan nei bazilikal planl ve nartheksli bu kilise zerinde 2005 dneminde yaplan incelemeler srasnda Dr. Ayn zgln yapt ilk saptamalar, Gertrude Bell tarafndan izilen plan zerinde baz deiiklik ve dzeltmelerin yaplmasnn gerekli olduunu gsterdi. Dou Vadisinin dou yamac zerinde bulunan manastr kalnts da Olbada nceden beri bilinen Hristiyanlk yaplarndand11 (Resim: 7). Dou Vadisinde yer alan ve genellikle manastr olarak tanmlanan yap kompleksinin kuzey kesimini 20.5x13.5 m. boyutlarnda bazilikal planl ana kilise oluturur. Kiliseye giri bat kenar zerindeki nartheksten salanr. Ayrca, kuzey ve gney ynlerde narthekse girii salayan birer kap da vardr. Dou ynde de apsis yer alr. Olbada ska saptand gibi, bu yapda da kayaya oyma ve rg duvarlar bir arada grlr. Kuzey duvarnn bir blm, dou duvar ile gney duvarnn kk bir paras kayaya oyulurken, bat duvar ve apsiste kesme ta rg kullanlr. Kompleks iindeki en byk yap, bu kilisenin gneyine bitiik daha kk boyutlu, olaslkla iki nei ve dou ucunda apsisi bulunan bir dier kilisedir. Yapnn gneyindeki genie merdiven daha st dzeydeki apsisli bir tapnma alanna ve yanndaki drtgen planl yapya ular. Burada retime ynelik

424

etkinliklerin yapld, saptanan kuyu ve kanal kalntlar nedeniyle dnlmektedir. Aratrma ekibimiz tarafndan eytanderesi Vadisi ilerine doru yaplan incelemelerde, Dou Vadisi giriindeki aquaeductustan yaklak km. uzaklkta, Damlayan Maara olarak adlandrlan yerde bir dier kilise kalntsna ve hemen bunun gerisinde, vadinin bat yamacnda yer alan, maaraya rastland. Bylece, 2005 Olba aratrmalar, imdiye kadar literatrde yer almayan Erken Hristiyanlk Dnemine ait bir yapy bilim dnyasna kazandrd (Resim: 8). Gerideki maara, geni az douya bakan bir kaya oyuu iinde yer alr. eride, gneybat kede farkl boyutlarda yan yana apsis belirlenmektedir. Buradaki glkle seilebilen boya izlerinden duvarlarnn boyal bezemelere sahip olduklar anlalmaktadr. Maara giriinin gneyinde, stteki pencereden aydnlanmann saland belirlenmekte; pencere aklnn yan, alt ve st yzlerindeki yuvalar, burann ksmen ya da tmyle kapatlmakta olduunu gstermektedir. Maarann hemen nnde, dou ynde ise, bazilikal planl kilise vardr. Dr. zgle gre, bu yapdaki bir zellik, asl dou apsisinin yan sra gney duvar zerinde, darya taan bir apsisin bulunmasdr. Ayn zelliin Kilikiada saptand bir rnek Corasium (okren) mezarlk kilisesidir. Bu benzerlik de dikkate alnarak ve yzeyde grlen baz ssleme elemanlarnn da nda kilise, drdnc yzyl sonlar ile beinci yzyla tarihlenmektedir. Bylece, kent merkezinin dnda, vadi ve maarann korunakl ortamna snm bu yap gzden uzak bir ibadet mekn olarak tanmlanabilir. eytanderesi Vadisi iinde, Olba kent merkezine gre gneyde kalan alanda yaplan bu almalar srasnda daha nce de varl bilinen ve arkeolojik deerlendirmesi yaplm olan banket sahneli kaya kabartmas da ziyaret edildi ve fotorak belgelemesi gerekletirildi (Resim: 9)12. 2004 aratrma raporumuzda tahrip edildii belirtilen13 ve gney nekropolis alannda yer alan iki askerin betimlendii kabartma, krlarak, drld yerden kaldrlarak, Silifke Mzesine tanmas 2005 aratrma dnemi iinde

425

saland (Resim: 10). Bu ilem, Silifke Kaymakamlnn ve mze mdrlnn salad koordinasyonla, aratrma ekibimiz, le Jandarma Komutanl ve Uzuncabur Belediye Bakanl destekleriyle gerekletirildi. Eserin mzeye tanmas onun gvenliinin salanm olmas bakmndan nem tamaktadr14. Olbada 2005 alma dneminde kaak kazlardaki artn dikkat ekici boyutlara ulat gzlemlenmektedir15. Aratrma ekibimizin bulduu kaak kaz ukurlarnn says yirmi ikidir. Ancak bu say, arazinin genilii gz nne alndnda daha ok olmaldr. Yllardr almalarmza eitli konularda yardmc olan, blgede can ve mal gvenliini salamakla kalmayp, eski eser korumaclnn ve denetiminin temel ta olan Uzuncabur Jandarma Karakolunun 2005 yl balarnda kapatlmasyla, arkeolojik korumacln blgedeki eserler iin byk bir sorun hline geldii grlmektedir. Ekip yelerimiz artk kk ukurlar deil, planl olarak yapld belli olan, derinlii drt metreye, genilii metreye ulaan dene ukurlar ile karlamaktadr. alma dnemlerinde ekibimiz tarafndan Olbada yaayan vatandalarmz, arkeolojik eser korumacl konusunda yllardr bilinlendirmeye allmaktadr. Ancak karakolun kapatlmasyla ortaya kaca daha nceden aka belli olan kaak kazlardaki art zerine konuyla ilgili resmi kurumlar uyarlm bulunmaktadr. altmz antik kentler bize sadece arkeolojik verileri sunan ve bizim de bir anlamda bilimsel tketimimize alm birer kaynak deil, korunmas gereken kltr varlklardr. Bu lkenin yurttalar olarak Olba aratrmas ekip yeleri bu sorumluluu derinden duymaktadr.

Ksaltmalar ve Kaynaka Aydnolu 1999 . Aydnolu, Dou Dalk Kilikiada Villae Rusticae, OLBA II (zel Say), Mersin, Cilt I, 155-167. Durugnl 1989 S. Durugnl, Die Felsreliefs im Rauhen Kilikien, BAR International Series 511, Oxford.

426

Erten 2005 E. Erten, Kilikia Tarihinde Kadnlar, Tarih inde MersinKolokyum II, Mersin, 34-41. Erten 2006 E. Erten, Mersin, Silifke, Olba (Uuralan) 2004 Yl Yzey Aratrmas, 23. Aratrma Sonular Toplants, 1. Cilt, 309-318. Hellenkemper-Hild 1986 H. Hellenkemper-F. Hild, Neue Forschungen in Kilikien, Wien. Hill 1996 S. Hill, The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria, Birmingham Byzantine and Ottoman Monograhs, Vol. I. Keil-Wilhelm 1931 J. Keil-A. Wilhelm, Denkmaler aus dem Rauhen Kilikien, MAMA III, Manchester. zyldrm 2006 zyldrm, M., Olba Kentinin Arkeolojik Korumaclk Sorunlar, Silifke Mzesi Arkeoloji Konferanslar Kitab, Silifke. (Baskda)

427

izim 1: Tonozlu mezar (Dou Vadisi)

izim 2: Tonozlu mezar (OlbaDiocaesarea yolu)

428

izim 3: Kaya mezar (akropolis)

Resim 1: Tonozlu mezar (OlbaDiocaesarea yolu)

429

Resim 2: Kabartmal mezar (Yarkta mevkii)

Resim 3: Kabartmal mezar (Yarkta mevkii), chomasorium lahit

Resim 4: Konut (Yarkta mevkii)

430

Resim 5: Kaya mezar (akropolis)

Resim 6: Byk Kilise

Resim 7: Manastr (Dou Vadisi)

431

Resim 8: Kilise (eytanderesi Vadisi)

Resim 9: Kabartmal kaya ant (eytanderesi Vadisi)

Resim 10: Asker kabartmasnn tanmas

432

AFYON VE KTAHYA MZELERNDE POLTEST VE ERKEN HIRSTYAN YAZITLARI

Thomas DREW-BEAR*
2005 ylnda yaptm aratrmalar sresince bana gsterilen yakn ilgi ve destek iin, bata Sayn Genel Mdr Orhan Dzgn olmak zere, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn tm personeline ve Afyon Mze Mdr Sayn Mevlt ymez ile Ktahya Mze Mdr Sayn Metin Trktzne, ayrca, gsterdii zveri ve gayretinden dolay, stanbul Arkeoloji Mzelerinden Mze Aratrmacs Sayn Feza Demirkke itenlikle teekkr ederim. Bu sene altm yaztlar arasnda, sz konusu iki mzede bulunan hem politeist hem de Hristiyan dinsel metinlerine nem verdim. Hristiyan dinsel metinleri anlamnda, Bizans Dnemi eserlerinden ziyade, hem Hristiyanln erken dnemdeki gelimesine ve hem de Frigyann tarih corafyasna k tutan Erken Hristiyanlk metinleri benim iin arlk noktasn oluturdu ki, bu politeist ve Erken Hristiyanlk Dnemi metinler, Roma dneminde, orta ve kuzey Frigyada yaayan insanlarn kltr seviyesi hakknda ilgin bilgiler verir. I- Afyon Mzesine yeni giren bir mezar ta (Resim: 1) Trophimos adl bir devlet klesi tarafndan yazdrlmtr. st ve alt silmesinin keleri krk ama metni korunmu ve byk zenle kaznm bu yaztta Greke ve Frigce olmak zere iki dil kullanlmaktadr. Harf karakterine dayanarak bu yazt M. S. nc yzyla tarihlendirilebilir. Yaztn tercmesi: mparatorun klesi Trophimos ve Valeria Glykea, akraba ve velinimetleri Claudia Prepousa iin (bu mezar yaptrd). Bu cmlenin devamna, mezar soyguncularna kar Frig dilinde bir lanetleme eklenmitir. Frig dilinin gnmzde ancak ksmen zmlenebilir olmas nedeniyle bu lanetleme ayrntl olarak tercme edilemez, ama genel olarak metnin anlam yledir: bu mezara her kim zarar verirse, tanr Zeusun gazabna urasn.
* Prof. Dr. Thomas DREW-BEAR, 31 rue Royale, 69001 Lyon/FRANCE

433

Bu yazt, orta Frigyada Akar ay (antik Caystros) ovasndan Yukar Porsuk ay (antik Tembris) ovasna kadar uzanan, scehisar (Dokimeion) ve Altntataki (Soa) antik dnya apnda nemli mermer ocaklarn iine alan ve bu blgenin geni arazilerini kapsayan dev bir imparatorlar iftliinin snrlar iinden gelmektedir. Bu dev iftlik uhutta (Synnada) oturan bir procurator (imparatorlarn khyas) tarafndan ynetiliyordu (Synnada ehri Roma devlet iftliinin snrlarnn dnda idi ama nemli bir merkez olarak st dzeydeki brokratlara daha rahat bir ortam salayabiliyordu). Synnadada ikmet ettirilen ve imparatorlarn Frigyadaki tm iftliklerini yneten bu khya, Roma imparatorlar tarafndan balanan azatl (libertus) orununa sahipti ve Roma mparatorluu dneminde, gnmzdeki gibi bir eit devlet memuru idi. Bu mezar yaptran imparatorun klesi Trophimos, Synnadada oturan imparatorun azatls khyann emrinde alyordu. Kle olmas nedeniyle Trophimos yaztta babasnn adn belirtemiyordu, nk Roma hukukuna gre kleler evlenemezdi. Ayrca, bu mezarn yapmn paylaan ve byk ihtimalle Trophimosun ei olan Valeria Glykea da, ayn nedenle Trophimosun ei olarak yaztta resmen adlandrlamamtr. Valeria Glykea, Latince bir soy ad (nomen) ve Greke bir zel ad (cognomen) tayordu, yani o da kle olarak domutu ve nceleri sadece Glykea ismini tayordu, ama sonradan Valerius isimli sahibi tarafndan serbest braklp onun azatls olunca Roma hukuku gereince sahibinin adn almtr. Sonu olarak, kar-koca ayn sosyal tabakann mensuplaryd. Akrabalar Claudia Prepousann ismi iin ise yine ayn durum geerlidir; Latince soy ad ve Greke zel ad, yani bu kii de azad edilmi olmaldr. Grdmz gibi, yukarda bahsedilen yaztta geen ahs isimleri bu kiilerin ait olduu sosyal tabakay belirtmektedir. Frigyada oturan yerel Grek halkndan olan, ama bir Roma ortam iinde yaayan bu kiiler, her ne kadar devlet kleleri ya da zengin Roma vatandalarnn azatllar iseler de, serbest Frig kyllerine oranla ok daha zenginlerdi. ncelediimiz, st ve alt ksm krk bu mezar tann ok dikkatle kaznm hareri bu ailenin madd varln ortaya koymaktadr. Bu kk Roma devlet memurlarnn yaam standard, yerel Frig kyllerininkinden elbette daha yksekti, bu bilinen bir ey, ama

434

Claudia Prepousann mezar tann bir zellii daha dikkatimizi ekmektedir: Yazt Frig dilinde ifade edilen bir lnetleme ile biter. Antik dnemde mezarlar genel olarak iki tehlike ile kar karyayd: len kiilerin mezarlarna akrabalar tarafndan braklan mezar hediyelerini alan mezar soyguncular; ve yeni bir mezara ve mezar steline harcama yapmak yerine, uzun zaman nce yaplm ve sorumlusu olan ailenin artk hayatta olmamas ya da baka bir yere g nedeniyle, sahipsiz kalan mezara kendi aile yelerini gmen kiiler (baz mezarlarn ilk gmden sonra birka kuak daha yeniden kullanm grd yaplan kazlarca dorulanmtr). Mezar sahipleri bu trden giriimleri nlemek iin, iki koruma taktii gelitirmilerdi. Bunlardan biri, ehir ynetimlerine ya da imparatorluk hazinesine denmek zere, yeni bir mezar yapmaktan daha pahalya mal olacak, caydrc bir para cezas koymakt (uygulama, denecek para cezasnn bir ksmnn bu kanunsuz hareketi yapanlar ilgili mercilere ihbar eden kiilere tahsis edilmesi eklinde kanunla gvence altna alnmt). Ancak Frigyann muhafazakar kylerinde sklkla bir dier taktik tercih ediliyordu. Tanrya bir yalvar niteliindeki bu taktikte dindar Frig halk, mezar yaztna, mezara tecavz etmeye cret edecek olan kiiyi tanrlarn gazabna uramasn dileyen tehditlerle korkutan ve daha etkili olabilmesi iin bazen nazml olarak hazrlanm bir lnetleme ekliyordu. Para cezasndan ok tanrlarn alacana gveniliyordu. Bu tarz yaztlarla baka kitabelerde de karlayoruz. Ama bu yazt bize gsteriyor ki, Roma devlet iftliinin hudutlar iinde yaayan ve Roma Devleti iin alan imparatorun klesi Trophimos, akrabasnn mezarn koruma altna aldnda Roma mparatorluunun kanun yaptrm gcnden ok, yerel tanrlar tarafndan alnacak intikama gveniyordu. Bylece, M. S. nc yzylda, Roma hukuku ve Yunan kltrnn yannda, yerel Frig geleneklerinin hlen ve kuvvetini hi yitirmeden yaadn grmekteyiz. II-Yeni kurulmu olan Ktahya Hava Er Eitim Tugay Mzesinde ise (bu yeni mze iin Th. Drew-Bear, Ktahyada Yeni Kurulan bir Mzenin Yaztlar, 23. Aratrma Sonular Toplants 2. Cilt s. 35 -40 bk.), hem stellere, hem de sunaklara kaznm, yaynlanmam muhtelif Erken Hristiyanlk Dnemine

435

ait yaztlar sergilenmektedir. Bunlar arasnda, Ktahya (antik Kotiaeion) ehri blgesine ait olan zel bir tarz mezar ant sz konusudur. Bu tip mezar antlarnn yaztlar Christianoi Christianois, yani Hristiyanlar Hristiyanlar iin (bu mezar yaptrd) eklinde balar, ya da metinlerin iinde bu kelimeler yer alr. Bu balangtan sonra bu tarz yaztlar, len kiilerin isimlerini ve onlarn mezarlarn yaptran akrabalarnn isimlerini vererek normal ekilde devam eder. Dier bir zellik ise, bu steller ve sunaklar zerinde muhtelif kabartmalarn grlmesidir. Bunlar arasnda -rnek olarak- alt ve st ksm drt yzde silmeli, tm kelerinde akroter kalntlarnn izlendii bir sunak bulunmaktadr (Resim: 2). Cephede, iinde kaznm bir han yer ald, zeri kazma stilize bezemeli kabartma elenk altnda yazt, yazt altnda; solda ak tablet, sada kam, altta gem ve eyerli (kaylar grnmyor), yele ve kuyruu ayrntl ilenmi saa doru bir at yer almaktadr. Sol yz betimsizdir. Sa yzde, saa doru sabana koulmu, balar izleyene dnk iki kz kabartmas zerinde i ile kirman, ayna ve tarak betimlenmitir. Metnin tercmesi yledir: Aur(elius) Domnos ve (Aurelius) Ksanthias ve (Aurelius) Asteris ve (Aurelius) Demetrios (bu mezar) babalar (Aurelius) Demetrios ve anneleri (Aurelia) Appe iin (yapt), Hristiyanlar Hristiyanlar iin, ve kardelerimiz (Aurelius) Porphyrios ve (Aurelius) Synesios ve (Aurelius) Kyriakos (katkda bulundu). Verdiim bu rnek hlen yaynlanmamtr, ama bu cins mezar antlar eskiden beri bilinmektedir. Bilinen en erken Hristiyan yaztlar arasnda yer alan bu antlarn tmn hem kabartmalarn stiline, hem de harf ekillerine dayanarak kukusuz M. S. ikinci yzyln ikinci yars veya nc yzyln birinci yarsna tarihlendirebiliriz. Bu konunun uzman, nl Belikal Prof. Henri Grgoireun ifadesine gre, bu cins yaztlar, Hristiyanln ilk yzyllar boyunca ok nemli bir tarikat olan Montanist tarikatnn zel antlar olarak deerlendirmeliyiz. Bilindii gibi, M. S. ilk yzyl boyunca Roma mparatorluu Hristiyan dinini kabul etmemitir. Baz Roma imparatorlar Hristiyanl nemsemeyerek bu yeni dinin yava yava yaylmasn grmezden geliyor, buna karn dier baz Roma imparatorlar ise Hristiyanlar tek tek arayp, erkek-kadn demeden, ikence altnda, dinlerinden vazgeirmeye alyordu.

436

Dinleri yznden lm kabul eden Hristiyanlara, byk bir ere iinde barndran martyros, yani ehit unvan veriliyordu. Bu durumda, bahsettiim Montanist tarikatnn zel prensipleri vard. Bu tarikat, ismini, orta Frigyada yaam Montanus adl ilk piskoposundan almtr. Montanusun rettii prensipler, Ortodoks Hristiyanlndan apayr bir ekilde karmza kmtr. Bu prensiplerin bata gelenlerinden biri konumuz asndan nemlidir. Montanusa gre Hristiyanlar, martyros yani ehit unvann almak iin kendileri aray iinde olmaldr -yani eer Roma devlet makamlarnn, Hristiyanlarn kimler olduklarn bilmek konusunda bir abalar olmasa dahi, gerek Hristiyanlar, kendi giriimleriyle ilk adm atarak bizzat devlet makamlarna gidip bir Hristiyan olarak kendilerini tantmalydlar. Sonuta, Montanist tarikat mensuplar lme isteyerek giderlerdi. Prof. Henri Grgoirea gre, Ktahya yresinde, mezar kitabelerinin zerine biz Hristiyanz ifadesini yazdran kiilerin bu ilan, martyros olmak amacyla, Roma mparatorluuna ak bir kar kt. Bu durumda, bu yaztlarn Montanistler ile balants phe gtrmez gibi grnyor. Bu aklama, nl yazt Prof. Louis Robert dahil, konu ile ilgilenen neredeyse az kald btn bilim adamlar tarafndan kabul edilmitir. Ama gerek udur ki, bu erken Hristiyan yaztlarnn Montanist tarikat ile hi ilgisi yoktur. Bu sav kantlayan sebepler ise yle aklanabilir. Birinci sebep: Eer, ehit olmak amacyla ba kaldrp devlet kanunlarna aka kar klacaksa byle bir hareket iin ky mezarlklar uygun bir yer deildir. Roma imparatorluk makamlarnn Frigya ky mezarlklarndaki mezar yaztlarn tek tek okuyup hayatta olan kyllerin arasnda kimin Hristiyanlk nedeniyle sulu olduunu saptamak iin mfetti gnderecei senaryosu gerekten uzaktr. Martyros (ehit) olmak istenirse, gidilecek daha pratik yollar vardr. kinci sebep: Edeb kaynaklara gre, Montanist tarikat aslnda orta Frigyada -yani bugnk Afyon blgesinde- gl idi. Ama sz konusu olan bu yaztlarn hi biri Afyon yresinden kmam, tm kuzey Frigyada bulunan Kotiaeion, yani Ktahya ehri civarnda bulunmutur. Demek ki, tarih corafya da, genellikle kabul grm bu varsayma uymamaktadr.

437

nc sebep: Bu Hristiyan mezar talarnn zerinde, gnlk yaam ile ilgili; ak tablet, i ve kirman, tarak, boyunduruklu, sabana koulmu ift kz gibi birok betimler bulunmaktadr. Yukarda grdmz rnekte de ak tablet, kam, gem ve eyerli, yele ve kuyruu ayrntl ilenmi saa doru at gibi betimler grlmektedir. Ama kuzey Frigyann ayn blgesinden, yani Ktahya (Kotiaeion) yresi ve Yukar Porsuk ay (Tembris) ovasndan km olan politeist mezar talarnda da benzer kabartmalara sklkla rastlanmaktadr. rnein Ktahya merkez Doanlar Kynden km ve Tugay Mzesinde sergilenen bu politeist mezar tann (Resim: 3) piramidal tepesinde, alak kabartma; ak rulo, kalem kutusu ve zerinde yazt balangcnn yer ald ak tablet betimlenmektedir. Yazt st silme zerinde ve gvdede, iinde, bir nceki rnekte grdmz ha yerine, sola doru, silik bir kartal bulunan, zeri kurdeleli elengin zerinde devam ederek, elenk altnda sonlanr, sa st kede alak kabartma: tarak, ayna, i ve kirman; yazt altnda, saa doru, gem ve eyerli, trsta at yer alr. Bu tataki yaztta Hristiyanlktan hibir iz yoktur (tercmesi yle: Herkesin zledii Genadios iin: sekiz yanda masum ocuk olarak ldm ve ok talihsiz anne ve babam derin elem iinde braktm... v.d.). Ama iki tata da, bilhassa atlar birbirlerine o kadar benzer ki, ok kuvvetli bir ihtimalle, bu talarn ayn heykeltra atlyesinden km olmalar gerekir. Sonu olarak, gnlk yaam ile ilgili bu tr kabartmalar, ayn blgeden km, hem politeist hem de Hristiyan mezar ve adak talar zerinde bulunmaktadr. Yerel heykeltralar, Ktahya (Kotiaeion) yresinde ve Yukar Porsuk ay (Tembris) ovasnda oturanlardan aldklar siparilere gre, hem Zeusa ya da dier politeist tanrlara sunulacak olan adak stellerini, hem de politeist veya Hristiyan mezar sunaklar ile stellerini retiyordu. Bu durum son derece normaldi, nk politeistler ve Hristiyanlar ayn kylerde oturuyor, komu olarak ayn arazileri ekiyordu. Bu kyllerin ihtiyalarn karlayan heykeltra atlyelerinin mterileri arasnda fanatik Hristiyan tarikatlar yoktu. Roma mparatorluunun yksek devlet politikasndan ve saldrgan Montanist tarikatndan uzak duran Hristiyan ve politeist kyller, dinleri nedeniyle birbiriyle kavga etmeden, kendi ky snrlar iindeki basit hayatlarn bar iinde srdryordu.

438

te bu panorama iinde, bu blgenin Hristiyanlarnn neden kendi mezar talarna Hristiyanlar Hristiyanlar iin slogann yazdrdn anlayabiliriz. nk, yan yana yaayan politeist ve Hristiyan ailelerin len akrabalar, bir din kayg olmakszn, ayn ky mezarlklarna gmlyordu. Ama her kltrde, lmn din ynleri vardr. Bu yzden, Hristiyan vatandalar, burada, martyros (ehit) olmay hi dnmeyerek, zerlerinde ayn motierin kullanld, dost politeist komularnn mezar talarndan kendi antlarnn ayrt edilebilmesini salamak iin, bu mehur Hristiyanlar kelimesini mezar yaztlarna ekliyorlard.

439

Resim: 1

440

Resim: 2

441

Resim: 3

442

KIRKLAREL MZESNDEK HELLENSTK BRONZ LYSIMAKHIA DEFNES

Melih ARSLAN*
Krklareli Mze Mdrlndeki bu dene, 1993 ylnda, Krklareliye 2 km. uzaklktaki Asilbeyli Kynde bulunmutur. Asilbeyli Kynde bir dene bulunduu haberi zerine, Mze Mdr Sn. Zlkf Ylmaz tarafndan bu yerde bir kaz ve temizlik almas yaplmtr. Muhtemelen bir mlek ierisinde saklanm olan dene sikkeleri tarm yaplrken mlein krlmasyla ortaya kmtr. Kaz sonucu toplanan sikkelerin says 500 civarnda olup bunlardan 306 adet sikke, 202-509 envanter numarasyla envanterlie ayrlmtr. 190 civarndaki sikke ise, kondisyonlarnn ok bozuk olmas nedeniyle mze tarafndan ettle ayrlmtr. Biz burada sadece envanterlik olan sikkeleri inceledik. nk deneden geriye kalan ve mze tarafndan ettle ayrlm olan denenin dier sikkelerini gremedik. Ancak, Krkalareli Mze Mdr Sn. Zlkf Ylmaz bu ettlk sikkelerin, 160-190 civarnda olduunu bize ifahen sylemitir1. Bu bronz denenin sikkelerinin tamam, .. 309-220 yllarna tarihlenen Lysimachia kenti darplarndan olumaktadr. Trakya Krallna bakentlik yapm olan bu nemli kent, Byk skenderin en yakn silah arkadalarndan ve generallerinden biri olan Trakya Kral Lysimachus tarafndan kurulmutur. Trakya Krallnn kurucusu olan Lysimachus, .. 309 ylnda, Gelibolu Yarmadasnn en dar yerinde bulunan antik Kardia kentini yakp ykm ve hemen onun yaknna kendi adyla anlan, Lysimachia kentini kurmutur. Kral Lysimachus bu yeni ehri bakent olarak semi ve Avrupa yakasndaki para basmnn ana merkezi yapmtr. Gelibolu (Galliopoli) Yarmadasnn en dar
* 1 Melih ARSLAN, Anadolu Medeniyetleri Mzesi, 06240 Ankara/TRKYE; e-mail: arslanmelih06@hotmail.com Krklareli Mze Mdrlnde yaptm almalar esnasnda bata Mze Mdr Sn. Zlkf Ylmaza, arkeolog Sn. Nalan Gvene ve tm mze alanlarna ahsma gstermi olduklar misarperverliklerinden ve desteklerinden dolay burada teekkr bir bor bilirim.

443

yerinde bulunan konumu ile bu kent Chersonesusun anahtar durumundayd. Hellespont Geidini kontrol altna alan bu kent, hem Marmara Denizini, hem de Saroz Krfezini kontrol edebiliyordu. Lysimachia darphanesi, Lysimachus dneminde (.. 309-281), kral gm ve bronz sikkelerin yannda, zerinde kentin ad olan tek bir gm (AR octobol) sikke de bastrmtr. Bu gm sikkenin n yznde, gen Heraklesin aslan postu balkl ba saa ve arka yzde, ve Nike ayakta cepheden, ba sola; elenk ve palmiye dal tutmaktadr2. Bizi esas ilgilendiren kentin bronz sikke retimleridir. Lysimachia kenti kurulduu 309 ylndan 220 ylna kadar, yukardaki tek gm rnek haricinde, sadece bronz sikkeler bastrmtr. Bronz sikkelerin tm rneklerini, Danimarka Ulusal Sikke ve Madalya Kabinesinin katalounda (SNG Copenhagen, Thrace) grmekteyiz3. Bu katalogda, ehrin 11 farkl bronz sikke tipini saptamaktayz. Asilbeyli Denesinde ise, Lysimachia kentinin drt farkl sikke tiplerinden rnekleri grmekteyiz. Toplam 500 civarnda Lysimachia darplarndan oluan bu bronz sikke denesindeki sikkelerin en nemli ve dikkat eken zellii, sikkelerin birounun zerinde ift basmlarn olmasdr. Beynelmilel nmizmatik terminolojisinde bu tr sikkelere overstruklu (eski bir sikkenin, yeni bir sikke yapmak iin sikke pulu olarak, ikinci kez kullanlmas) basmlar denilmektedir. Bu overstruklu sikkelerin, ilk sikkeden kalan izlerinin byk ounluunu burada tespit edebildik. Bunlarn hangi sikkelerden kalm olduklarn da aada izah ediyor ve bunlarn iyi rneklerinin resimlerini de katalog iersinde vererek, orijinal rnekleriyle birlikte bir karlatrmasn yapyoruz. Bu denemizdeki drt farkl grup sikkeyi daha iyi yorumlayabilmemiz iin Lysimachia darphanesinin tm tiplerinin genel bir dkmn aaya kararak ie balamak istiyoruz:

2 3

HN, s. 260; Sear, Greek I, s. 162, no. 1618. SNG Cop., no. 899-922.

444

LYSIMACHIA DARPHANESNN BRONZ SKKE GRUPLARI 1. Grup: nyzde, Lysimachusun diademli ba saa; arka yzde, ve saa koan aslan; monogram 3, 4 (bkz., SNG Cop., 899-900), 15.99 gr.; 14.81 gr. Grup: nyzde, gen Heraklesin aslan postu balkl ba saa; arka yzde, ve Nike sola yryor; elenk ve palmiye dal tutuyor; monogram 5-6 (bkz., SNG Cop., 901-902), 13.29 gr.; 9.61 gr. Grup: nyzde, gen Heraklesin aslan postu balkl ba saa; arka yzde, ve Artemis ayakta cepheden, ba saa; ksa chiton giymi, omzunda sadak ve her iki eliyle apraz ekilde uzun meale tutuyor. Not. nyzde ve arkada kontrmarklar (bkz., SNG Cop., 903904), 12.15 gr.; 8.79 gr. Grup: nyzde, Demeter ba saa, trbanl, bann ortasnda bir buday baa; arka yzde, ve Nike sola yryor; elenk ve palmiye dal tutuyor (bkz., SNG Cop., 905), 6.11 gr. Grup: nyzde, Demeter ba saa, trbanl; arka yzde, elenk iinde yazs ve deien kontrmarklar (bkz., SNG Cop., 906907), 6.77 gr.; 5.95 gr. Grup: nyzde, Athena ba saa, trbanl, Korinth miferli, arka yzde, ve saa yryen aslan, monogram? (bkz., SNG Cop., 908), 4.87 gr. Grup: nyzde, Tyche ba saa, kule tal; arka yzde, ve saa oturan aslan, monogramlar 8-9 ve 4 (bkz., SNG Cop., 909-913), 6.20 gr.; 6.89 gr.; 4.93 gr.; 7.57 gr.; 4.74 gr. Grup: nyzde, gen Heraklesin aslan postu balkl ba saa; arka yzde, ve Nike sola yryor; elenk ve palmiye dal tutuyor; monogramlar 8 ve 10, ayrca kontrmarklar var ve overstrucklu (bkz., SNG Cop., 914-917), 5.14 gr.; 3.39 gr.; 3.55 gr.; 3.60 gr.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

445

9.

Grup: nyzde, aslan ba saa; arka yzde, ve bir buday baa, monogram 11 (bkz., SNG Cop., 918-920), 3.00 gr.; 2.28 gr.; 1.02 gr. farkl arlk birimi grlr.

10. Grup: nyzde, Athena ba saa, Attika miferli; arka yzde, elenk iinde (bkz., SNG Cop., 921), 1.45 gr. 11. Grup: nyzde, Hermes ba saa, banda petasos; arka yzde, elenk iinde (bkz., SNG Cop., 921), 1.01 gr. Yukarda grld zere Lysimachia darphanesinin bronz basmlar 11 farkl grup olarak karmza kmaktadr. Bunlar bykten ke, yani arlk ve aplarna gre tasnif edilmitir. rnein 1. tip sikkenin arl (15.99 gr.) tetradrahmiye eit iken, sonuncu 11. grup sikkenin arl (1.01 gr.) obol birimine gre dzenlenmitir. ASLBEYL DEFNES SKKE GRUPLARI Krklareli Mzesindeki Asilbeyli bronz Lysimachia denesi sikkeleri iinde drt farkl grup bulunmaktadr. Bunlar, 3., 4., 7. ve 8. gruplar kapsamaktadr. Denede, 3. grup sikkelerden 28 adet, 4. grup sikkelerden 21 adet, 7. grup sikkelerden 33 adet ve 8. grup sikkelerden 223 adet olmak zere, toplam 305 adet envanterlik sikke bulunmaktadr. Aada her bir grubu kendi iersinde incelemekteyiz. Grup 3: Bu grup sikkelerin nyznde, gen Heraklesin aslan postu balkl ba saa dnk ve arka yzde, sa stten balayp, sol ste doru ehrin ismi / yazs ve Artemis ayakta cepheden, ba saa bakmakta; ksa chiton giymi, omzunda sadak, yay tamakta ve her iki eliyle apraz ekilde uzun bir meale tutmaktadr. Sikkelerin byk ounluunda ift, hatta l basklar (overstruck) ve kontrmarklar (kar damga) bulunmaktadr. Bu grup sikkelerin hibirinde monogram bulunmamaktadr. Overstruck izlerin, Lysimachiann 2. grup diye tanmlam olduumuz sikkelerinden4 kalm izler olduu grlmtr. 3. grubun
4 Bunun iin bkz., SNG Cop. no. 901-902.

446

sikkelerinin byk ounluu, nyznde ayn Herakles betimlemesi olan ve arka yzde sola yryen ve elenk tayan Nike betimlemesi bulunan sikkelerin tekrardan zerine baslarak kullanlmasyla oluturulmutur. Birok sikkenin nyznde ilk sikkeden kalan nyzler (ift ba grleri) ve arka yzlerde, Nikenin kanat izleri ve Nikenin belden yukars rahatlkla grlebilmektedir. 3. grup sikkeler zerinde drt tip kontrmarka rastlanmaktadr. 28 adet sikkenin byk ounluunun nyznde, cepheden aslan betimlemesi bulunmaktadr. Aslan, Lysimachia darphanesinin, yerine kurulduu Kardia ehrinden miras kalan simgelerden en nemlisidir. Yukarda, 6. ve 7 grup sikkelerin arka yzlerinde ve 10. grup sikkenin nyznde, aslan betimlemesi esas gr olarak kullanlmtr. Sikkelerin bir ksmnn arka yzlerinde, yunus bal ve pek aznda ise buday baa olan kontrmarklar grlmektedir. Buday baa da, ehrin nemli simgelerinden bir dieridir. 10. grup sikkenin arka yznde, 7. grup sikkenin nyznde Demeterin banda ve 8. grup sikkenin arka yznde elenk olarak buday baa karmza kmaktadr. Yunus bal ise, ehrin deniz kenarnda olmas, hem Ege Denizinin Saroz Krfezine, hem de Marmara Denizine ve anakkale Boazna hkim yerde olmas sebebiyle deniz ile olan ilikisinin bir kant olarak kullanlm olmaldr. Bir tek sikkenin arka yznde, ift kontrmark vardr ve bunlardan birincisi sikkenin sa boluunda buday baa, ikincisi ise, ilk kez burada grlen, ayakta sola duran Korinth miferli Athena (Env. No. 499) grdr. Grup 4: Bu grup sikkelerin nyznde, Demeterin trbanl ba saa; trbana dolanm ve ucu ban stnde birleen iki buday baandan ta giymitir. Arka yzde, sol stten alta doru yazlm /; Nike ayakta cepheden, ba sola bakmakta; sa eliyle yukarda elenk tamaktadr. Nikenin sol kolunda palmiye dal tamas gerekirken, burada yalnzca bir sikke zerinde Nikenin sol kolunda palmiye dal (Env. No. 242) tuttuu grlmektedir. 4. Grup sikkelerin de bir ksmnda ift baskl (overstruck) sikkeler grlmektedir. Bu grup sikkeler, yukardaki listemizde 5. grup olarak isimlendirdiimiz sikkeler zerine ikinci kez baslmtr. Bu gruptaki ift basmlar, 3. gruptaki

447

kadar fazla deildir. Bu ift basml sikkelerin ilk basmls yine Lysimachia darpl bir sikkedir. Bu sikkenin nyznde, Demeter ba ve arka yznde buday elengi ierisinde ehrin ismi yazmaktadr5. Bu ift basmllarda, ikinci basmn altndan, ilk basmdaki buday elengi, sikke kenarlarndan anlalr ekilde grlmektedir. Ayrca bir sikkenin arka yznde ilk sikkeden kalan ve yatay ekilde duran buday tanesi vardr (Env. No. 229). Bu sikkede grlen buday tanesi, muhtemelen Kardia6 veya Crithote7 sikkelerinde grm olduumuz aslann altnda yer alan buday tanesi sembolnden kalan izdir. Bu grupta daha az sayda kontrmarkl sikkeler bulunmaktadr. Kontrmarklar, baz sikkelerin arka yznde grlr. Bunlar, yunus bal ve buday baa eklindeki ehir iin bilinen simgelerdir. 4. grup sikkeler, Demeterli sikkeler diye de adlandrlmaktadr. Bu grup sikkeler, 3. gruptaki Heraklesli sikkelere nazaran biraz daha kk ve haf olarak baslmtr. Sikkelerin arl 9.00 gr. ile 7.00 gr. arasnda deimektedir. aplar ise, 24 mm. ile 20 mm. arasndadr. Darplarn ynleri genellikle saatin 12 istikametindedir. Denedeki drt grup sikke ierisinde, en az saydaki (21 adet) sikkeleri bu grup oluturmaktadr. Grup 7: Bu grup sikkelerin n yznde, kule tal Tyche ba saa; ve arka yzde, saa oturan aslan ve sadan sol alta doru yazlm / yazs bulunmaktadr. 7. grup sikkelerin arlklar ve aplar ok deilik gstermektedir. Bu grup sikkeleri kendi ierisinde byk, orta ve kk tipli olanlar olarak snfa blmemiz mmkndr. Bu tanma gre en ar sikkeler 7.00 gr. ile 6.00 gr. Arasnda; orta olanlar 6.00 gr. ile 5.00 gr. arasnda ve en kk olanlar ise 4.50 gr. ile 3.77 gr. arasnda bir arlktadr. Sikkelerin aplar, 17 mm. ile 21 mm. Arasndadr. Darp ynleri ise, genellikle saatin 12 ynn gstermektedir. 7. grup sikkelerin en nemli zellii byk ounluunda magistrat (sikke basmndan sorumlu yetkili memur) isimlerini gsterir monogramlarn bu5 6 7 Bkz., SNG Cop. no. 906-907. Bkz., Weber, no. 2445-47. Weber, no. 2451

448

lunmasdr. Bu monogramlar baz sikkelerde bir, baz sikkelerde ise iki adet olarak gzkmektedir. Bulunduklar yer olarak, genellikle melmi aslann ayaklar arasnda olmakla birlikte, seyrek olarak ikinci monogramlar, sikkenin arka yznn sol veya sa boluuna yerletirilmitir. Denenin bu grubu ierisinde ift baskl (overstrucklu) sikkeye rastlanmamtr. Ayrca bu grup sikkelerin arka yzlerinde, buday baa, kalkan ve koan tavan gibi yerli sembollere de rastlamak mmkndr. Baz kalplarda ise, solda aslann zerinde, N har bulunmaktadr. Bu grup sikkelerden denede 33 adet vardr. Grup 8: Bu grup sikkelerin nyznde, gen Heraklesin aslan postu balkl ba saa ve arka yznde, Nike ayakta cepheden, ba sola; sa elinde defne elengi ve sol kolunda palmiye dal tutmakta ve ehrin ad sol stten balayarak altta doru / eklinde yazlmaktadr. Denenin en byk grubunu oluturan bu grup sikkelerden denede 223 adet vardr. Dene sikkelerinin en kk apl sikkelerini oluturan 8. grup sikkelerinin arl 5.50 gr. ile 2.85 gr. arasnda deimektedir. Sikkelerin aplar ise, 16 mm. ile 20 mm. arasndadr. Sikkelerin ounluunun darp ynleri saatin 12 istikameti ynnde olmakla beraber, ok az rneklerde farkl ynlerde yaplm basklar grlmektedir. Denenin bu grup sikkelerinde de ok sayda ift basklar (overstruck), hatta l ve drtl basklar grlmektedir. Sikkelerin tm zerinde tekli veya iftli magistrat (yetkili memur) monogramlar vardr, ama bunlarn birou overstruck basklar yznden okunamamaktadr. Bu monogramlardan ikisi birden sikkenin arka yznde ve sa kenarnda yer alrken, baz sikkelerde ise, monogramn biri sada, dieri solda bulunabilmektedir. Sikkelerin ounluu zerinde kontrmark olarak yunus bal kullanlmtr. Tek bir sikke zerinde ise, aslan ba (Env. No. 283) kontrmark grlmektedir. 8. grup sikkelerin aa yukar te birinde iftli, l ve drtl overstruck basklar olduu grlm ve bu sikkelerin bazlar zerinde, ilk veya bir sonraki overstrucklu sikkelerin hangi sikkeler olduu da tespit edilmitir. Bu ilk sikkeden kalan orijinal sikke izlerinden en gerek tehis edileni Suriye Krallna

449

(Seleukid) ait olanlardr. Suriye Kral 2. Antiochosa (.. 261-246) ait olan bu orijinal sikkenin tekrardan sikke pulu olarak basma girmesiyle oluturulan bu overstrucklu sikkelerin, nyznde Apollon ba ve arka yznde ayakl kazan (tripot) bulunmaktadr. Yaz lejand yazs ise, birok sikke zerinde okunmaktadr. Overstrucklu bu 2. Antiochos sikkesinin, Sard basml olduunu da rahatlkla tespit edebiliyoruz. SONU VE DEERLENDRMELER 305 adet bronz sikkeden oluan Asilbeyli Denesi bugne kadar bulunmu en byk Lysimachia denesidir. Bu denenin en byk zellii kentin retimi olan 4 farkl tipi ayn denede bulmamzn yannda, denenin ounluunda karlam olduumuz iftli, l ve hatta drtl basmlarn (overstruck) bir sikke zerinde grlmesidir. Dene sikkelerini kentin retimleri iinde bykten ke doru inceledik. Bu duruma gre 11 farkl bronz tip basm olan Lysimachia darphanesinden denede 4 farkl grup bulunmaktadr. Denedeki en erken grubu oluturan ve burada 3. grup olarak tasnif ettiimiz Heraklesli ve Artemisli sikkelerden 28 adet bulunmaktadr. Bu grubun ounluu zerinde ift basklar (overstruck) grlmektedir. 4. grup trbanl Demeter bal ve Nikeli olandr. Bu grup, 21 adet sikke rnei ile denenin en kk grubunu oluturmaktadr. Bu grubun yars da ift baskldr. 7. grup olarak adlandrdmz sikkeler, kule tal Tyche ba ve oturan aslan gr bulunandr. Bu grup 33 adet olup hibirinde ift baskl (overtrucklu) sikke bulunmamaktadr. Bu sikkelerde yer alan magistrat monogramlarndan bir tanesi burada ilk kez grlmektedir. Denenin sikke gruplar iinde en ok sayy, 8. grup sikkeler oluturmaktadr. Dene sikkelerinin en kk boyutlu sikkelerini oluturan Heraklesli ve Nikeli bu sikkelerden, 223 adet bulunmaktadr. Bu grup sikkelerin ounluunda iftli, l ve hatta drtl overstruck basmlar grlmektedir. Denenin en ge tarihli grubunu oluturan bu sikkeler muhtemelen .. 251 tarihinden hemen sonra baslmtr. nk bu sikkeler zerindeki overstruck basmlardan tanm olduumuz, Suriye Kral 2. Antiochosun (.. 261-246) bronz sikkesi zerine baslm

450

rneklerini tehis edebilmekteyiz. 2. Antiochosun 251 ylnda Trakyaya bir sefer yaptn ve Kypsela (psala)ya kadar olan topraklar igal ettiini antik kaynaklardan bilmekteyiz. Lysimachia kentini de iine alan topraklarn 2. Antiochos tarafndan ele geirildii aikrdr. 2. Antiochosun bu hkimiyeti birka ayla snrl kalp Trakyadan ekilmesiyle sonulanmtr. Bu durumda Suriye Krallnn askerlerinin parasn demek iin Sard ehrinde basm olduu bu bronz paralar, geri ekilme esnasnda Lysimachia kentinde kalm olabilir. Lysimachia kenti de yeni para darp ederken ayn arlk birimindeki Antiochosun krallk bronzlarn yeni sikke pulu niyetine kullanmtr. Yaynlarda kentin bronz paralarnn basl tarihleri 309-220 arasna konulmaktayd. Biz bu denedeki overstruck basmlar sayesinde hangi grubun hangi tarih aralnda baslm olabileceinin aydnlatlacan dnmekteyiz.

KAYNAKA VE KISALTMALARI Arslan 1999 Melih Arslan, Lysimachia Kenti Bronz Denesi-A Hoard of Bronze Coins of Lysimachia. Belleten, C. LXIII, Say: 237, (Ankara 1999): 393-410. BMC Thrace B.V. Head & P. Gardner, Catalogue of Greek Coins in the British Museum-Thrace (London 1877). Davis 1973 N. Davis & C.M. Kraay, The Hellenistic Kingdoms, Portrait Coins and History (Londra 1973). Erzen 1994 A. Erzen, lka Tarihinde Trakya (stanbul 1994). HN B. V. Head, Historia Numorum A Manual of Greek Numismatics (Oxford 1911). Lindgren II H. Lindgren, Ancient Greek Bronze Coins: European Mints (San Mateo 1989). Lindgren III H. Lindgren, Ancient Greek Bronze Coins (Quarryville 1993). McClean S.W. Grose, Catalogue of the McClean Collection of Greek Coins in the Fitzwilliam Museum. 3 Vols. (Cambridge 1923-1929).

451

Sear II D. R. Sear, Greek Coins and Their Values, Vol II, Asia and North Africa (London1979). SNG Cop. The Royal Collection of Coins and Medals. Danish National Museum. The Tauric Chersonese-Thrace: Mesembria, Part II (Copenhagen 1942). Weber L. Forrer, The Weber Colection of Greek Coins. 3 vols. (London 19221929).

KATALOG 3. Grup: 1. .Y. : Gen Heraklesin aslan postu balkl ba saa; nceki sikke darbndan kalan iki nyz basks ve aslan ba kontrmark grlmektedir. A.Y. : ; Artemis ayakta cepheden, ba saa; ksa chiton giymi, omzunda sadak ve yay tamakta, her iki eliyle apraz ekilde uzun meale tutmaktadr. Env. No. 209; 9.01 gr.; 25 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 903-904. Not: nyzlerde kontrmark: Aslan ba, arka yzlerde yunus bal ve ou sikke zerinde ift bask izi grlmektedir8. 2. .Y.: nceki gibi; kontr., aslan ba ve overstruck. A.Y.: nceki gibi; kontr., aslan ba ve overstruck9. Env. No. 217; 8.24 gr.; 27 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 903-904.

8 9

Overstruck iin bkz., nyzde SNG Cop., 901 numaral sikkeden kalan iki ba ve arka yzde Nikenin kanat izleri grlmektedir. SNG Cop., no. 901

452

3.

.Y.: nceki gibi; kontr., aslan ba ve overstruck izi10. A.Y.: nceki gibi ve kontr., yunus. Env. No. 226; 11.61 gr.; 24 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 903-904.

4. Grup: 4. .Y. : Demeter ba saa; trbanl olup trban iki buday baandan oluan bir ta evrelemektedir. Overstruck var. A.Y. : Nike sola yryor; sa elinde elenk tutuyor ve sol elini beline dayamtr. Overstruck var. grlmektedir. Env. N. 236; 6.33 gr.; 21 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 905. 5. .Y.: nceki gibi. A.Y.: nceki gibi. Env. No. 241; 6.62 gr.; 21 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 905. .Y.: nceki gibi. A.Y.: nceki gibi ve kontr. Yunus. Env. No. 245; 6.84 gr.; 22 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 905.

6.

7. Grup: 7. .Y. : Kule tal Tyche ba saa. A.Y. : ; aslan saa oturuyor. Env. No. 470; 6.31 gr.; 20 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 910. Not: Bu grup sikkelerde ift basmlar (overstruck) grlmez.
10 Bkz., altta ilk sikkeden kalan cepheden ba (Demeter?) .

453

8.

.Y.: nceki gibi. A.Y.: Monogramlar: (13) ve sol kenarda (6). Env. No. 472; 5.18 gr.; 18 mm.; 9 h. Ref. SNG Cop., no. 909-911. .Y.: nceki gibi. A.Y.: Sembol: buday baa. Env. No. 483; 4.87 gr.; 21 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 909-913.

9.

8. Grup: 10. .Y. : Gen Heraklesin aslan postu balkl ba saa. A.Y. : ; Nike sola yryor; sa elinde elenk ve sol omzuna dayal palmiye dal tutuyor. Monogramlar: (8) ve (10). Env. No. 251; 3.81 gr.; 18 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 914-917. Not: Bu grup sikkelerin ounda ift basmlar (overstruck) mevcuttur. 11. .Y.: 88 numaral gibi ve overstruck11. A.Y.: 88 numaral gibi ve overstruck12. Env. No. 263; 3.96 gr.; 17 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 914-917. 12. .Y.:88 numaral gibi ve overstruck. A.Y.: Overstruck (Apollon ba). Env. No. 290; 3.83 gr.; 19 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 914-917. 13. .Y.: 83 numaral gibi. A.Y.: Monogram: (?). Env. No. 293; 2.96 gr.; 17 mm.; 12 h. Ref. SNG Cop., no. 914-917.
11 Sear II, no. 6891 (arka yz, tripot ve ANTIO). 12 Sear II, no. 6891 (nyz, Apollon ba).

454

Resim 1: Krklareli Mzesi, Lysimachia Denesi

455

Resim: 2

456

2005 YILI ORTAA GRC MMARS YZEY ARATIRMASI

Fahriye BAYRAM* Turgay YAZAR
1995 ylndan beri, Do. Dr. Mine Kadirolu bakanlndaki bir ekip tarafndan srdrlen Artvin, Ardahan ve Erzurum lleri ve lelerinde Grc Mimarisi konulu yzey aratrmas, bu yl, Genel Mdrlmzn 17 Ekim 2005 tarih ve 713.1-153999 sayl izni ile bakanlmda gerekletirilmitir. 29.11.2005-8.12.2005 tarihleri arasnda 10 gnlk bir alma dnemini kapsayan aratrma Artvin Merkez, Borka ve Yusufeli ileleri olmak zere merkezde yrtlmtr. MERKEZ LE ALIMALARI ehitler/ehitlik (Mamasima) Mahallesi: Kaynaklarda belirtilen kilise kalnts aranm, ancak gnmze ulaamad tespit edilmitir1. Seyitler (uvet) Ky: Seyitler Kynde, Nigala ve Gndodu (Kilise Kaps) mahallelerinde birer kilise kalnts tespit edilmitir. Nigala Mahallesi Kilisesi: Daha nceki almalarda, Varlk (Varukan-Varakan) Kynde olduu belirtilen yapnn, Seyitler Kynn giriinde, ky yolunun sa tarafnda yer ald, Varlk Kynde herhangi bir yapnn bulunmad tespit edilmitir. Krmz, sar, yeil, gri renkli kaba yonu talarla dolgu duvar tekniinde ina edilen yap, batdan douya doru genileyen yamuk planl, nei bazilikadr2 ve gneyinde ek bir mekn yer alr (izim: 1).
* 1 2 Dr. Fahriye BAYRAM, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Aratrmalar ve Kazlar Dairesi Bakanl, Yaynlar ubesi, Ulus-Ankara/TRKYE Dr. Turgay YAZAR, Hacettepe niversitesi, Sanat Tarihi Blm, Beytepe-Ankara/TRKYE Yap kalntlar 1995 yl yzey aratrmalarnda tespit edilmitir (Bkz. M. Kadirolu LeubeT. Yazar-Z. Karaca, 1995 Yl Tao-Klardjetie Yzey Aratrmas, XIV. Aratrma Sonular Toplants, I, Ankara 1996, s.397-421 (401). J. M. Thierry, Topographie et tat Actuel des Monuments Gorgiens en Turquie Orientale, Revue des tudes Gorgiennes et Caucasiennes, No. 5, Paris 1989, s. 129-167 (140)de yapdan tek nei, apsisli plana sahip diye sz edilir. izimi verilir.

457

Yapnn dou ve bat ve gney duvarlar yaklak 4 m., kuzey duvar ise 1.5 m. yksekliinde ayakta kalabilmitir. rt sistemi tamamyla kmtr (Resim: 1). Bat duvar ekseninde, kalntlara gre dta lentolu, ite yarm daire kemerli giri akl yer alr. Kemerin kuzey ksm salam durumdadr. Kapnn zerinde, mazgal tipte olduu anlalan bir pencere vardr. meknda blnty salayan kemer ve ayaklar gnmze ulaamamtr. Ancak bat duvarndaki duvar payesi kalntlar yapnn nei dzenlendiini (Resim: 2), boyutlar da, en fazla iki sral yerletirilmi ikier serbest paye/stun kullanlm olabileceini gstermektedir. Dou duvar ekseninde apsis yer alr. Ancak apsis allm biimde yarm daire planl deildir; dou duvar dz braklmtr. Bu duvarn ekseninde, gnmzde etraf yklm durumda bulunan bir pencere akl, kuzey duvarnda da dikdrtgen biimli kk bir ni vardr. Apsisin iki yannda, apsisle birlikte douda dz duvarla snrlandrlm, gneydou/kuzeydou kesi kavislendirilmi, dorudan yan neere alan birer pastophorion hcresi bulunur (Resim: 3). Hcrelerden kuzeydeki tamamen yklm durumdadr. Gneydeki hcre dou duvar ekseninde yer alan bir mazgal pencere ile aydnlatlm, gney duvarna da dikdrtgen biimi kk bir ni yerletirilmitir. Kilisenin gney duvarnn orta blm yklm hldedir. Ancak bu blmde, gneydeki ek mekna geilen bir kap yer almaldr. Yapnn rt sistemi kmtr. Kalntlardan neerin ve pastophorion hcrelerinin yarm daire beik tonoz, apsisin ise yarm kubbe ile rtl olduu anlalmaktadr. Gneydeki ek mekn da yamuk planldr. Bat duvar yaklak 2 m. ykseklie kadar korunmu ancak dier duvarlar ve rts tamamyla tahrip olmutur. Yapnn ina tarihini veren bir kitabesi yoktur. Ancak plan zellikleri ve ina tekniini gz nne alarak tarihleme yapmak mmkndr. Nigala Kilisesinde orta nef geniliinin yan neere oran tr. Blgede 9. yzyla tarihlenen Gu-

458

natlis Vani3, Sinkot4 ve Esbeki5 kiliselerinde de yaklak ayn oranlar sz konusudur. 10. yzyln ikinci yarsndan itibaren ina edilen yaplar dzgn kesme talarla dolgu duvar tekniinde ina edilmi, dolgu kalnl azalm ve cephelerde gelimi ssleme programlarna yer verilmiken; 9. yzyl yaplarnda kaba yonu ve moloz talar kullanlm, dolgu kalnl tm duvarn 1/3 kadar tutulmutur. Cephelerde de snrl sayda ssleme yer almtr. Bu zelliklere gre, Nigala Kilisesini 9. yzyla tarihlemek mmkn grnmektedir. Gndodu (Kilise Kaps) Mahallesi Kilisesi 6 : Mahallenin giriinde yer alan kilise, dou-bat dorultusunda dikdrtgen planldr ve yaklak 1 m. yksekliindeki bir platform zerine yerletirilmitir. Gnmze sadece bat ve kuzey duvarnn bir blm ulamtr (Resim: 4). Bu kalntlardan yapnn iri boyutlu moloz talarla dolgu duvar tekniinde ina edildii anlalmaktadr. Kyller bu duvarlar da kullanarak dikdrtgen planl bir mekn oluturmu ve samanlk olarak deerlendirmitir. Kitabesi bulunmayan yapy, ina tekniine gre, Nigala Kilisesi gibi 9. yzyla tarihlemek mmkndr. Erenler (rsa) Ky Kilisesi: lk kez tarafmzdan tespit edilen kilise kalnts, kyn giriinde, ky yolunun sa tarafnda, ok fazla yksek olmayan kayalklar zerindedir (Resim: 5). Kayalklardan da yararlanlarak, kk boyutlu moloz talarla dolgu duvar tekniinde rlen duvarlar dta yer yer 2-3 m. ykseklie kadar korunmutur, ancak yapnn sadece dou-bat dorultusunda dikdrtgen planl, tek meknl olduu ve dousunda yarm daire planl bir apsisin yer ald anlalabilmektedir. Duvar tekniine gre 9. yzyla tarihlemek mmkndr.
3 4 5 6 F. Bayram, Artvindeki Grc Manastrlarnn Mimarisi, stanbul 2005, s. 64-69, 125, iz. 13. M. Kadirolu-Z. Karaca-T.Yazar, oruh Vadisi Ortaa Grc Mimarisi 1998 Yl Yzey Aratrmas, 17. Aratrma Sonular Toplants, I, Ankara 2000, s. 81-94 (82-84), iz. 2-4. M. Kadirolu-Z. Karaca-T.Yazar, Ortaa Grc Mimarisi 1997 Yl Yzey Aratrmas, 16. Aratrma Sonular Toplants, I, Ankara 1999, s. 129-142 (130-133), iz. 2. Yap ilk kez 1995 yl yzey aratrmalar srasnda tespit edilmitir (bkz. M. Kadirolu LeubeT. Yazar-Z. Karaca, 1995 Yl Tao-Klardjetie Yzey Aratrmas, XIV. Aratrma Sonular Toplants, I, Ankara 1996, s.397-421 (401).

459

YUSUFEL LES ALIMALARI Kirazalan (Aa Hers)-Uar Ky-Dereii (Balk) Mahallesi Kilisesi: Ky yolunun sol tarafndaki mahallenin iindedir. Kk boyutlu moloz talarla dolgu duvar tekniinde ina edilen yap, dou bat dorultusunda dikdrtgen planldr (izim: 2). Kuzey duvar 3.70 m., gney duvar ise 1-2 m. yksekliinde gnmze ulamtr (Resim: 6). Bat ve dou duvardan gnmze ulaanlar sonraki dnemde, belki de kyllerden renildiine gre, cami olarak kullanld zaman yaplmtr. Mevcut duvarlarda kap akl yoktur. Gney ve kuzey duvar batya doru devam etmektedir. Olaslkla batda narteks mekn vardr. Bu nedenle giri, bat cephede olmaldr. Duvar tekniine gre 9. yzyla tarihlemek mmkndr. Demirkent Ky-tik Mezras Kilisesi: Mezrann batsndaki yamata yer alr. Kk boyutlu kesme talarla dolgu duvar tekniinde ina edilen kilisenin gney ve dou duvar yaklak 3-4 m. yksekliinde gnmze ulam, bat ve kuzey duvarlarn mevcut ksmlar byk oranda yamatan akan dolgu toprak altnda kalmtr (Resim: 7). Grlebilen kalntlara gre yap dtan serbest ha, iten tetrakonchos planldr (izim: 3). Merkezdeki kare planl meknn drt ynne yerletirilmi eksedralar dtan dz duvarla snrlandrlmtr (Resim: 8). Yapnn ina kitabesi bulunmamaktadr. Ancak, blgede, merkezi planl yaplar 10. yzyln balarndan itibaren grlmeye balar. 10. yzyln ikinci yarsna tarihlendirilen yaplar, kesme talarla ina edilmitir ve cephelerinde gen niler ya da kr kemerlerle oluturulmu dzenlemeler sz konusudur. Bu nedenle tik Kiliseyi, moloz ya da kaba yonu talarla ina edilmi, sade cephe dzenlemelerine sahip Kamhis7, Bobosgiri8 ve Kineposi9 kiliseleri gibi 10. yzyln ortalarna tarihlendirmek mmkndr.

7 8 9

E. Takaivili, Hristiyan Antlar, 1902 Ylndaki Aratrmalar, Kafkas Arkeolojisi in Materyaller, XII, Moskova 1909, s. 84-85, pl. 57. E. Takaivili, Album dArchitecture Gorgienne, Tiis 1924, iz. 20-21; E. Takaivili, Kola-Oltisi ve anglide 1907 Ylnda Yaplan Arkeolojik Aratrma Gezisi, Paris 1938, s. 43-45. E. Takaivili 1924: pl. 20; E. Takaivili:1938, s. 74-76; W. Beridze, Architecture de TaoKlardjetie, Tbilisi 1981, s. 153-155, 295, pl. 107.

460

Yeni tespitlerimizin yan sra, aratrmalarmz srasnda, daha nce altmz yaplara tekrar gidilerek, Mamatsminda, Dolishana, Barhali, Drt Kilise ve han Manastr Kilisesi iin gerekli acil onarmlar tespit edilmi, geni apl bir restorasyondan nce, yaplarn mrn uzatacak bu nlemlerin alnmas iin hazrlanan bir rapor ile Kltr ve Turizm Bakanlna bavurulmutur. Alnan cevab yazda, Erzurum Koruma Kurulunca projelerin hazrlanarak en ksa zamanda bu nlemlerin alnaca belirtilmitir.

461

izim 1: Nigala Kilisesi

izim 2: Uar Ky Kilisesi

izim 3: tik Kilisesi

462

Resim 1: Nigala Kilisesi

Resim 2: Nigala Kilisesi, bat duvar

463

Resim 3: Nigala Kilisesi, apsis

Resim 4: Kilse Kaps Kilisesi, gney

464

Resim 5: rsa Ky Kilisesi, gney cephe

Resim 6: Uar Ky Kilisesi, kuzey duvar

465

Resim 7: tik Kilisesi, gneydoudan

Resim 8: tik Kilisesi, douya bak

466

STANBUL AYASOFYASININ DEME ALTI DEHLZ, KUYU VE SU SSTEMLER ARATIRMASI, 2005

idem ZKAN AYGN*
stanbul Ayasofyasnn i narteksi altnda bulunan tonozlu yapnn ve buna balanan tnellerin incelenmesi almasna Kasm 2005te balanmtr. Bu almada ayrca nefte bulunan su dolu iki kuyuya dallar gerekletirilmi ve bahelerdeki kuyularn lmleri de yaplmtr. Bu aratrmann amalarn yle sralayabiliriz: -Ayasofyada zemin altnda bulunan dehliz, kuyu ve olas sarnlarla ilgili tespit almalar: Planlar, st yapyla ilikisi, niteliklerinin incelenmesi ve insann giremedii yerlerde eitli aletlerle: Georadar, tomography, robot kamera vb. ile tespit almalar yaplmas, -Yapnn iinde ve dnda zemin altnda bulunan dehliz, tnel, kuyu, sarn gibi boluklarn nitelendirilmesi, bunlarn birbirleri ve evre yaplarla arasndaki balantlarn bulunmas, yapl amalar ve tarihleri konusunda aydnlatc bilgilere ulalmasnn salanmas, -Yapnn su kaynaklarnn ve rezervlerinin tespit edilmesi, -Bizans ve Osmanl zamannda yaplm olan kanalizasyon ve su sistemi hakknda bilgi retilmesi, -Bu kanalizasyon ve su kaynaklarnn ehrin su sistemiyle olan tarihi balantsnn bulunmas. 2005 aratrmasnn sonucunda Ayasofyann i narteksinin altndaki sarn grnml mekn ve buna bal olarak d nartekse, binann kuzey ve gney duvarlarna paralel olarak ilerleyen ve atriuma, hipodroma, kuzey bahesine
* Dr. idem ZKAN AYGN, stanbul Teknik niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, nsan ve Toplum Bilimleri Blm retim Grevlisi, Ayazaa Yerlekesi, stanbul/TRKYE e-mail: ozkanci@itu.edu.tr Fotoraar Engin Aygn tarafndan ekilmitir.

467

ve Yerebatan Sarncna uzanan dehlizler arastrlm, nefte bulunan iki kuyu ve bahelerdeki kuyular dal yapmak ve robot kamera kullanmak suretiyle llm ve grntlenmitir. Giri Bilindii gibi bugne kadar Ayasofya hakknda pek cok aratrma yaplmtr. Mimari yaps, mozaikleri, stun balklar, mermer levhalar, geirdii restorasyonlar, grnrdeki herey bu aratrmalara konu olmutur. Grnmeyen ve yer altnda kalan ksmla ilgiliyse hala bilinmeyen pek ok konu vardr. Ayasofyann altnda bulunan bir sarnla ilgili Osmanl tarihileri1 ve Avrupal gezginler tarafndan kimi zaman abartl ifadeler kullanlmtr, rnein Grelot, bu sarntan yeralt kanallar yoluyla kayklarla denize kadar ulalabildiini yazmtr2. Dervi emseddin Karamani, bu suyun din grevlilerine 10 sene yetecek miktarda olduunu syler3. 1784de Moreno 30 basamakl bir merdivenle sarnca inildiini yazmtr4. Prof. Dr. Semavi Eyice de Ayasofya nenin altnda bir sarn olduunu syler. Aslnda bu konudaki ilk aratrma 1940da Prof. Van Nice tarandan yaplmtr5. Van Nicen aratrmas 1937de Prof. Emerson ile baladklar ve Ayasofyann mimari yapsn inceledikleri ok kapsaml bir aratrmann kk bir parasyd. Kendisi nen kuzeybatsndaki kuyuyu incelemi ve binann kaya zerine oturduunu ve Iustinien Ayasofyasnn yapld ksa srede bir sarn kazmann mmkn olmadn, ayrca 6. yzylda Ayasofya hakknda yazan Procopius, Paul the Silentiary, Agathias ve Evagriusun6 da byle bir sarntan bahsetmemesinin bu sarncn yalnzca bir efsane olduuna iaret ettiini sylemitir.

1 2 3 4 5 6

Akgndz, A., ztrk, S., Ba, Y., Devirde Bir Mabed Aya Sofya, Osmanl Aratrmalar Vakf, 2005. Grelot, G.-J., Relation Nouvelle dun Voyage de Constantinople, Chez la veuve de Damien Foucault, Paris, 1680, 111. Akgndz, A.., ztrk, S., Ba, Y., Op.cit. Janin, R., La Geographie Ecclesiatique de LEmpire Byzantin, Tome III, Paris, 1953, 479. Emerson, W.-Van Nice, R., Hagia Sophia. Istanbul, American Journal of Archaeology, 47(1943),407-413. Emerson, W.-Van Nice, R., Op.cit., 407.

468

Aratrma Metotlar Bu almada bugnk teknolojiyle btn kuyular ve zemin altndaki kanallar arasndaki balanty ve bunlarn Ayasofyann evresindeki sistemlerle ilikilerini ortaya koymay hedeiyorduk. Nefteki kuyular ortalama 11 m.ye kadar su dolu olduu iin dalarak lm ve grntleme yaplmtr. Bu dallar srasnda 44 cm.lik bir azdan girmek gerektiinden tpl dal mmkn olamam ve nargile sistemi denen yzeyden hava beslemesini gerektiren bir sistem kullanlmtr. arpmalar nlemek iin elik srtlk kullanlm ve dallar tek kiilik olmak zorunda oldugundan su alt ile su st arasnda konuma cihaz kullanlmtr. Bahedeki kuyularn aratrmasnda robot kameradan yararlanlmtr. leriki almalarda insan giremeyen boluklar aratrmak amacyla GPR (Ground Penetrating Radar), nonlinear rst-arrival tomography, dehlizler iin zel gelitirilmi robot kamera vb. ile tespit almalar yaplacaktr. Narteksin Altndaki Tonozlu Mekn ve Tneller Ayasofyann altndaki sarnca benzer mekn ve tnellere i narteksten 5 giri bulunmaktadr. Biz, mparator Kapsnn nndeki kapaktan bu mekna ulatk. Tonozla rtl bu mekn yaklak 44 m. uzunluunda, 4 m. enindedir ve 23 ayakla desteklenmi iki sra tonozlu koridordan olumaktadr (Resim: 1). Bu ayaklar 60x60 cm. tula duvarlarla desteklenmitir (Resim: 2). Tula rg olan bu mekn zemin de dahil olmak zere sva ile kaplanmtr. Bu da burasnn su toplanmasna msait bir mekn olarak dnldn gsterir ya da en azndan bir dnem bu ekilde kullanlmtr. Destekler ise sva ile kapl olmadndan, sonraki bir dnemde yapldklar anlalmaktadr. Tonozun ykseklii 1.4 m.dir. Biz girdiimizde yerde az miktarda su bulunuyordu fakat Ayasofya Mzesinin eski mdrlerinden Erdem Ycel burasnn tatn ve pompalarla suyu ekmek zorunda kaldklarn ifade etmitir. Bu mekn, kuzeyde ve gneyde daralan ve ykselip alalarak devam eden tnellere balanr (Resim: 3). Bu tnellerin ykseklii 1 m. civarndadr ve baz noktalarda daha da daralmaktadr. Bu tneller yapm malzemesi ve teknii

469

asndan olduka dzensizdir. Kaba yonu ta, tula, mermer levhalar ve har kullanlmtr (Resim: 4). Kimi yerde yukarda Ayasofyann zemin mermerleri grlrken kimi yerdeyse tonozlara rastlanr (Resim: 5). Bu durum farkl dnemlerde gerekletirilmi onarm ve eklemelere balanabilir. Dehlizin kuzey ucundaki tnel dirsek yaptktan sonra douya Topkap Saray istikametine doru devam eder. Dirsek yapt noktada ise iki kol daha verir bunlarn biri d nartekse ular ve buray nartekse paralel olarak kat ettikten sonra dehlizin gney ucundaki dier tnellerle ve dehlizle tekrar birleir. Bu tnelin kuzey balangcnda batya Yerebatan Sarnc ynne uzanan bir knke rastlanmtr, fakat devam bir duvarla kapatlmtr (Resim: 6). Btn bu veriler Kazm eenin7 ve Hlya Tezcann8 verdikleri bilgilerle rtr niteliktedir. Kazm een kitabnda Krkeme isale hattyla Ayasofya maksemine gelen suyun buradan Ayasofyann bat duvarna paralel bir kanalla Topkap Sarayndaki Dolap Ocanda bulunan biri 5,2 m. ap ve 26 m. Derinliinde, dieri 6,5 m. ap ve 22 m derinliindeki birbirine balantl iki kuyuyu beslediini belirtir. Krkeme isale hatt Belgrat Ormanlarndan gelen ve I. Theodosius zamannda yapld kabul edilen su hattnn bir koludur. Bu su hatt Mimar Sinan tarafndan yknt hlindeki ilk katlar da kullanlarak yeniden ina edilmitir. Dolap Oca ise sarayn btn suyunun topland ve datld merkezdir ve Hlya Tezcan tarafndan Bizans ncesine dayandrlmtr. Bizans zamannda kullanlm ve yine Mimar Sinan tarandan onarlarak kullanmna devam edilmitir. Mimar Sinan bunlara benzer tnelleri ve tonozlu yaplar Sleymaniye Klliyesinde de kullanmtr. Bozdoan Kemerinden knklerle tanan su, mihraba doru ana eksen boyunca camiyi alttan takip eden kanallarla avludaki adrvana varr (Resim: 7). Cami iindeki datm bu adrvandan yaplr. Ayasofya maksemi ile Yerebatan Sarnc arasnda bir balant da mevcuttur. Yerebatan Sarncna ziyareti k ina edilirken yaplan kazlarda ortaya kan Ayasofya maksemine ait kanal yine Kazm een tarandan fotoraanmtr Ayasofyann kuzey bahesinde fotoraadmz paralanm
7 8 een, K., The Longest Roman Water Supply Line, Turkiye Sinai Kalknma Bankas, stanbul, 1996, 25, 27. Tezcan, H., Topkap Saray ve evresinin Bizans Devri Arkeolojisi, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1989, 188, 189, 241-249.

470

toprak borular ve km kanal grntleri de buradan su kanallarnn Topkap Sarayna doru devam ettiini dorulamaktadr (Resim: 8, 9). I narteksin altndan kuzey ve gneye dnen tnellerin dier kollar Osmanl Dneminde Bergamadan getirilen mermer kplerin alt hizasna kadar ular. Bu kplerin bulunduklar zeminde grlen delikler byk olaslkla bu tnellere balanmakta ve kplerdeki sulardan dklenler bu deliklerden tnele akmaktayd. Dolaysyla bu kollarn Osmanl zamannda ilve edildii sylenebilir. Tnellerin zaman iinde duvarlar rlerek kapatlm olmas bugnk rutubet probleminin nemli bir sebebidir. Nefteki ve Bahelerdeki Kuyular Ayasofyann iinde ve bahesinde 9 adet kuyu tespit edilmitir. Bunlardan 5 tanesinde hlen su bulunmaktadr. Nefte bulunan ikisine, nargile sistemiyle dal yaplmtr. Dal yaplan ilk kuyu ana nen kuzeybatsnda, kuzeybatdaki layan 10,5 m. gneyindedir. Grelot, bu kuyudan Ayasofyann altndaki byk sarnca alan kuyu olarak bahsetmitir ve iziminde bir Osmanly bu kuyudan su ekerken resmeder9. Bu kuyunun metal bir kapa vardr ve az 44 cm. apndadr, kuyu aaya doru genileyerek 1 m. apa ular. Kasm 2005te su seviyesini ltmzde su, kuyu azndan 1,9 m. Aadayd. Aralkta ise 1,55 m. aadayd. Yani ykselmiti. Van Nice, 1940 Nisan aynda azdan 1,4 m. Aada, Antoniades ise 1904 Ekim aynda 1,8 m. aada lmt. Kuyunun toplam derinlii 11,6 m. idi. Bu da bize kuyuda her zaman 10 m. civarnda su bulunduunu gsteriyordu. Kuyunun genilii dal tp iin yeterli olmadndan kuyuya nargile sistemi ile girilmitir. Kuyunun az 2,38 m.ye kadar dzensiz olarak harla rlm tula ve ta kapldr. Buradan sonra ise Ayasofyann da zerinde oturduu kayaya oyulmutur. eperleri gayr muntazamdr. Bu da kenarlarda tortu birikmesine sebep olur (Resim: 10). Kayaya oyulmu basamaklar grlmektedir (Resim: 11). Kuyunun dibine inildiinde balk tabakasyla karlalm ve bu tabakann zerinde metalden yaplm asker mataralar, cam
9 Grelot, Op. cit., 155.

471

bir matara, kandil ve amphora krklar grlmtr (Resim: 12). Metal mataralarn zerlerindeki yazlardan I. Dnya Savanda burada bulunan ngiliz askerlere ait olabilecekleri anlalmtr. Dal yaptmz ikinci kuyu gneydeki yan nen bat tarafndaki mermer kpe yakndr. Mermer bir kapakla kapatlmtr (Resim: 13). Yapm teknii olarak birinci kuyudan ok farkldr. Azda toplam 75 cm. kalnlkta 3 mermer bilezik vardr. Kuyunun ap 80 cm.dir ve dibe kadar ayn genilikte iner. Kuyunun ekline gre kesilmi kavisli kalker tatan rlmtr (Resim: 14). Su ok berraktr. Kuyunun tm derinlii 8,8 m.dir. Su ise 6,5 m.derinliindedir. Azdan 2,3 m. aada ieriye doru bir delik vardr ve muhtemelen buradan yer altndaki kanallara bir balant bulunmaktadr. Bylece kuyunun tamas nlenmektedir. 6,2 m. de kaplamann dmesiyle oluan girintide amphora krklar vardr . Dal yaplan her iki kuyudan da kaya ve su rnekleri alnmtr. Kayann jeozik analizleri sonucunda kuyularn kazlm olduu ve Ayasofyann zerinde ina edildii kayann grovak olduu anlalmtr. Grovak bir Trakya formasyonudur ve 300 milyon yl nce Paleosoik Dnemde olumutur. Bu ok sert bir kaya yapsdr ve su geirgenlii yoktur. Su, ancak atlaklardan yol bulabilir. Su rneklerinin elektrik geirgenlik ve klor analizleri sonucunda iki kuyudaki suyun ayn olduu anlalmtr. Deerler Ayasofyann ebeke suyu ve yamur suyu ile karlatrldnda ise kuyulardaki suyun ebeke ve yamur suyundan da ok farkl deerler verdiini grmekteyiz. Bu da kuyulardaki suyun yeralt suyu olduunu gstermektedir. Kuzeydeki bahesinin batsnda ve birinci kuyu ile ayn eksende bulunan nc kuyuda da su bulunmaktadr. Terleyen stun denen ve hep nemli olan tayc stunun da bu iki kuyuya yakn ve kuzeybatda olmas da buradaki su damarnn bir gstergesi olabilir. Bu kuyu da birinci kuyu gibi plak kayadr (Resim: 15), ii rlmemitir. Derinlii 10,5 m.dir ve iinde 4 m. su vardr. Az ksm 75 cm. yksekliinde dik olarak yerletirilmi poli mermer levhalarla korunmutur.

472

Drdnc ve beinci kuyular gneydeki trbelerin bahesindedir. Bunlardaki su seviyesi dktr. Drdnc kuyunun az 95 cm.lik bir mermer bilezik ile ykseltilmitir, 42 cm.apndaki giriten sonra geniler. Kuyu, azdan 6 m.ye kadar drt keli olarak devam eder ve bu ksm tula ve tala rlmtr. Daha sonra yuvarlaklar ve kaya balar. Azdan 3 m. sonra Ayasofyaya doru bir girinti verir. inde yaklak 3 m. su vardr ve toplam derinlii yaklak 10 m.dir. imdiye kadar bahsedilen kuyularn tm batda ve hemen hemen ayn eksen zerinde sralanmtr. Beinci kuyu ise gneydouda II. Selim Trbesinin arkasndadr. Bu kuyu ikinci kuyu olarak bahsettiimiz yan nefteki kuyuya benzer. Azdan dibe kadar ayn genilikte iner ve duvarlar tala rlmtr. Azdaki bileziin ykseklii yerden 65 cm.dir. 12.4 m. derinliindedir ve iinde 4.8 m. su vardr. Bu kuyularn dnda Alexander van Millengen (1901) tarandan kutsal kuyu olarak adlandrlan kuyunun da yerini apsisin gneyinde belirledik, fakat bulunduu oda kaynakl bir kapyla kapatlm olduundan ulaamadk. Ayasofyann iinde ve bahelerindeki kuyulara genel olarak baktmzda yaklak 9-12 m. derinliinde olduklarn grrz, aplar ise 1 m. civarndadr. Yapl asndan iki tiptirler. Birinci tip kayaya oyulmu, eperleri gayr muntazam ve aplar azdan dibe doru genilemektedir. Bunlarn az ksm 2-3 m.ye kadar tula, ta ve harla rlmtr. kinci tip ise aplar sabit ve tmyle kalker ya da ta rgdr. Ayn tiplemeyi Hlya Tezcann akropolde inceledii kuyularda da grrz. Yalnz akropoldeki kuyular derinlik olarak 2230 m. ap olarak ise 3-5 m.dir. Ayasofyadaki kuyularn bazlarnn (ki, bunlar ana nen kuzeybatsnda ve onun hizasnda hemen kuzey duvarnn dndaki kuyudur) antik devre ait olduu ve burada ina edilen kiliselerde de, uyum salayarak kullanldklar sylenebilir. Bu kadar ok kuyunun bulunmas ve ayrca hem Yerebatan Sarncndan hem de Ayasofya makseminden Ayasofyaya muhtemel balantlarn bulunmas, Ayasofyann hakikaten Grelot tarandan anlatld gibi byk bir su rezervinin bulunduunu gsterir.

473

Daha nce bahsedilen narteks altndaki tonozlu yap ve buna balanan kanallar tekrar ele alrsak, bu yaplar Schneider tarafndan bugnk narteksin 2,1 m. altnda ortaya kartlan 2. Ayasofya seviyesinin zerinde kalmaktadr. Bu kanallarn ou bir drenaj sisteminin parasdr. Tonozlu yap balangta bu amala yaplm olmasa da sonradan bu drenaj sistemine dahil edilmi grnmektedir. Ayrca gneye doru devam eden ve insan geiine msait daha yksek pasajlar da bugnk mdrlk binasnn nne kadar uzanmaktadr. Bu blm kt iin devam edilememitir ancak hipodroma kadar ulamas mmkndr. Kaynaka Akgndz, A., ztrk, S., Ba, Y.=Ahmed Akgndz, Said ztrk ve Yaar Ba, Devirde Bir Mabed Aya Sofya, Osmanl Aratrmalar Vakf, 2005. een, K.=Kazm een, The Longest Roman Water Supply Line, Turkiye Sinai Kalknma Bankas, stanbul, 1996, 25, 27. Emerson, W.-Van Nice, R=William Emerson and Robert L. Van Nice, Hagia Sophia. Istanbul, American Journal of Archaeology, 47 (1943), 407413. Grelot, G.-J.=Guillaume-Joseph, Relation Nouvelle dun Voyage de Constantinople, Chez la veuve de Damien Foucault, Paris, 1680, 111. Janin, R=Raymond Janin, La Geographie Ecclesiatique de LEmpire Byzantin, Tome III, Paris, 1953, 479. Tezcan, H.=Hlya Tezcan, Topkap Saray ve evresinin Bizans Devri Arkeolojisi, Turkiye Turing ve Otomobil Kurumu, Istanbul, 1989, 188, 189, 241-249.

474

Resim 1: narteksin altndaki tonozlu mekn

Resim 2: narteksin altndaki tonozlu mekn ve ayaklardaki destekler

Resim 3: Tonozlu mekna balanan tneller

475

Resim 4: Ayasofyann altndaki tnellerin zaman iinde deien yaps ve yukarda grlen mermer deme

Resim 5: Tnellerde yer yer gzlenen tonoz rt

Resim 6: Yerebatan Sarnc ynne uzanan su knk

476

Resim 7: Sleymaniye Klliyesinin altndan ana eksen boyunca geen tneller ve su kanallar

Resim 8: Ayasofyann kuzey bahesindeki paralanm su borular

477

Resim 9: Ayasofyann kuzey bahesindeki km tneller

Resim 10: Kuzeybatdaki layan 10,5 m. gneyindeki su dolu kuyu. Dal srasnda ekilmi bu fotoraf Ayasofyann zerinde oturduu grovak oluumunu gsterir

478

Resim 11: Nen kuzeybatsnda bulunan kuyunun ii ve kayaya oyulmu basamaklar

Resim 12: Kuyunun dibine inildiinde balk tabakasyla karlalm ve bu tabakann zerinde metal asker mataralar, cam bir matara, kandil ve amphora krklar grlmtr

Resim13: Nefte bulunan kuyuya giri

ikinci

479

Resim 14: Kuyu, ekline gre kesilmi kavisli kalker tatan rlmtr

Resim 15: Kuzey taraftaki bahede kayaya oyulmu kuyu

480

KONYA-KARAMAN LLER VE LELER YZEY ARATIRMASI 2005

Hasan BAHAR*
1994 ylndan bu yana Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izni ile Konya-Karaman illeri ve ilelerinde arkeolojik yzey aratrmalar yapmaktayz. Bu yl da bakanlm altnda Bakanlk Temsilcisi Antalya Mzesi elemanlarndan nal nar, Do. Dr. zdemir Koak, Ara. Gr. Hatice Gl Kkbezci, yksek lisans rencisi Salih Kaymak ve lisans rencisi Emel Yapcdan oluan bir ekiple almalarmz srdrdk. almalarmzn laboratuar blmne de Arkeolog Mustafa Bilgin ve yksek lisans rencimiz smail Baytak katld. Btn ekip yelerine uyumlu bir ekilde altklar iin mteekkirim. Ayrca, Doanhisar evresindeki aratrmalarmz srasnda gerekli yardmlar esirgemeyen S.. Sosyal Bilimler Enstits Sualt Arkeolojisi Blm doktora rencisi ve Doanhisar Jandarma Karakol Komutanlnda grev yapan Okay Stoluna teekkr ederim. Ayrca bu projenin madd desteini salayan Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrlne de teekkr bor bilmekteyim. 2005 yl yzey aratrmalarna Konya li, Doanhisar lesi evresinde baland. Bu blgede ilk nce Doanhisarn 2 km. kadar dousunda bulunan Devekaya mevkii aratrld. 1. Devekaya Mevkii Mezar Kapaklar (Doanhisar): Doanhisarn 2.2 km. kuzeybatsnda, Devekaya olarak bilinen alann 300 m. kuzeyinde, tarla yolu alrken ortaya km olan, zerleri kayrak talarla rtl ve Ge Roma Dnemini veren bir nekropol alannn mevcut olduu anlald. Bu alann gneyinde yaklak 100 m. ykseklikte, adn deve ekline benzetilen bir kayadan
* Prof. Dr. Hasan BAHAR, Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi Kamps-Konya/TRKYE Bu proje Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrl tarafndan desteklenmektedir. Proje No: 05401001, 2005-2009 Yllar Zoldura (Hatunsaray) Hyk Kazs n almalar ve evre Aratrmalar.

481

alan Devekaya Tepesi bulunur. Bu alann alt eteklerinde yer yer kntler ve 500 m. dousundaki yamata bir kaya mezar bulunmaktadr. Bu alanda ok sayda kaak kaz izine rastlanmaktadr. 2. Devekaya (Doanhisar): Bu yerleme Doanhisarn 2.2 km. kuzeybatsnda ve Doanhisar-Argthan yolunun 540 m. batsndadr. Doal bir tepenin yamalarnda yer alan yerlemede grlen jeolojik kntlerden ve evrede ok az sayda grlen anak mlek paralarndan hareketle, burada Ge Roma Dneminde oda ya da toprak gm mezarlar olduu sanlmaktadr. Bu alann st kesiminde yer alan tepe zerindeki byk kaya bloklarn yine Ge Roma Dneminde doal bir gzetleme kulesi grevi yapt sanlmaktadr. Bu tepenin 200 m. kadar dousunda vadi iinde gnmzde ba, bahe ve tarlalara uzanan yolun kenarnda bulunan emeden de anlalaca gibi gemite buradan Bakye (eski ismiyle Ruus) doal bir tarihi yolun varln dndrmektedir. Bu alanda Ge Roma Dnemine iaret edecek keramik paralar tespit edilmitir. 3. ebili II (Doanhisar): Hyk, Doanhisarn 8.7 km. kuzeydousunda ve Doanhisar-Argthan yolunun 700 m. batsndadr. nceki yllarda incelediimiz ebili II Hykte 1995 ylndan bu yana yeni tahribatlarn yapld tespit edilmitir. Hyn dou kesiminde yer yer 2x2 m. boyutunda denecilere ait tahribat ukurlar grlmektedir Burada GK (Ge Kalkolitik a), T (lk Tun a), OT (Orta Tun a), Hellenistik ve Roma Dnemi buluntularna rastlanmaktadr. 4. Baky/Ruus Hyk (Doanhisar): Baky Hyk, Baky Kasabasnn 400 m. kuzeydousunda ve Doanhisarn 6.6 km. dousundadr. Burada bahe almas nedeniyle tahribat grlmektedir. Yerlemenin zellikle kuzey kesiminde tahribat daha youndur. Hykte keramik ve obsidien paralar tespit edilmitir. 5. brahim Dede Hyk (Sarayn): Bu yerleme nceki aratrma dnemlerinde incelediimiz hyklerdendir. Hyk, Saraynnn 14 km. kuzey-kuzeybatsnda yer alr. Burada yer yer kk apl kaz ukurlarna ramen fazla byk tahribat grlmemektedir. Kuzey kesimde Ge Antik Dneme iaret edebilecek mimari izler grlmtr. Burada Tdan Roma Dnemine kadar

482

giden buluntulara rastlanmaktadr. Ancak, bu yerlemenin en nemli buluntu gruplar arasnda Myken etkili malzemeler n srada yer alr1. 6. Kkez Hyk (Kadnhan): Hyk Saraynnn 13.3 km. kuzeybatsnda ve Kadnhannn 16.7 km. kuzeydousundadr. Hyk yzeyinde T, OT, ST (Son Tun a), GD (Ge Demir a), Hellenistik ve Roma dnemi buluntularna rastlanr2. 7. Karatepe Hyk (Sarayn): Bu yerleme Saraynnn 11.1 km. kuzeybatsnda, Kadnhannn 20 km. kuzeydousunda ve Bahykn 12.5 km. kuzeybatsndadr. Hyn byk bir blmnde buday tarm yaplmaktadr. Bu da hye zarar verici boyuttadr. Az da olsa kaak kaz izleri vardr. Burada T, OT, ST, Hellenistik ve Roma Dnemi buluntular vardr3. 8. Dedenin Hyk (Sarayn): Dedenin Hyk, Saraynnn 3.3 km. kuzeybat ve Kadnhannn 14.4 km. kuzeydousundadr. Yerlemede birka yl nce i makinalar ile yapld anlalan tahribat izleri vardr. Konuklar Devlet retme iftlii snrlar iinde yer alan hyk, tel rg ile koruma altna alnmtr. Burada Kalkolitik, T, OT, GD, Hellenistik ve Roma Dnemi buluntular vardr4. 9. Zengi Hyk (Sarayn): Hyk Saraynnn 8.8 km. gneybatsnda ve Kadnhannn 8.8 km. kuzeydousundadr. Zengi Hykn eteklerinde tarm yaplmaktadr. Kaak kaz ve tarmdan dolay tahribat vardr. Burada T, OT, ST, Hellenistik ve Roma Dnemi malzemelerine rastlanmaktadr5. 10. Zengen Hyk (Sarayn): Hyk, Saraynnn 22.7 km. kuzeydousunda, Kadnhannn 36.2 km. kuzeydousunda, Bahyk Kynn 19.2 km. kuzeyinde ve zkent Kasabas snrlar ierisinde yer almaktadr. zkent Kasabasnn dousu tmyle antik yerlemedir (yaklak 1 km. geniliinde bir alan). Burada GK, T, GD, Hellenistik ve Roma dnemleri buluntular yer almaktadr6.
1 2 3 4 5 6 H. Bahar, Doanhisar, Ilgn, Kadnhan ve Sarayn Yzey Aratrmalar 1995, AST, XIV-2 (1997), 359-374, 363, resim 6. H. Bahar-G. Karauuz, . Koak, Eskia Konya Aratrmalar, I, stanbul 1996, 59, Levha CXII/ 16, CXIII/ 11-12; 63 vdd. H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, Konya, 2004, 47. H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 47. H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 47. H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 47.

483

11. zkent Kasabas: Buradaki ky odasnn duvarnda bir kabartma ve bir de yazl stel bulunmaktadr. bi naln ky odasndaki duvarnda 3 adet mezar steli vardr. 12. emelisebil Hyk (Sarayn): Hyk Saraynnn 42 km. kuzeyinde, Cihanbeylinin 33.6 km. batsnda ve Tersakan Glnn 44 km. batsndadr. Hyk, kyn merkezinde yer alr. Etekleri gnmz mimarisi nedeniyle tahrip olmutur. Hykte moloz atklar vardr, ayrca bir ksm yol yapm ve avlu yapm nedeniyle kepeyle alnmtr. Hyk eteklerinde youn tahribat grlr. Burada T, OT, ST, GD, Hellenistik ve Roma dnemleri buluntularna rastlanmaktadr7. 12. Kuyulusebil Hyk (Sarayn): Bu yerleme Saraynnn 44.6 km. kuzeydousunda, Konya-Kulu yolunun 34 km. dousunda ve Kuyulusebil Ky snrlar ierisindedir. Hyn zerinde modern mezarlk vardr (tepe ksmlarnda) ve etraf evrilidir. Hyn kuzeyinde ikinci bir mezarda antik mimari paralar kullanlmtr. Burada OT, ST, GD, Hellenistik ve Roma Dnemi buluntularna rastlanmaktadr8. 12. Gzl Hyk (Sarayn): Hyk, Gzl Belediyesinin snrlar ierisinde yer almaktadr. Buras Saraynnn 18.9 km. kuzeyinde ve Kurthasanlnn 17.6 km. kuzeydousundadr. Hyn dou ksmnda malzeme dier ksmlara gre daha youndur. Burada ounlukla GD malzemeleri ele geirilmitir9. 12. Bahyk (Sarayn): Hyk, Bahyk Ky snrlar iindedir. Buras, Saraynnn 6 km. dousunda ve kyn 200 m. kuzeyindedir. Hyk yaklak toprak alm nedeniyle tahribata uramtr. Hykn 4/5lk blmnn yok olduu tahmin edilmektedir.
7 8 9 H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 47; H. Bahar-G. Karauuz-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar, I, 57, Levha CX/ 11-12. H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 47; H. Bahar-G. Karauuz-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar, I, 63 vdd. H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 47.

484

Burada GK, T, OT, ST, GD, Hellenistik ve Roma Dnemi buluntularna rastlanr10. 16. Konar Hyk (Sarayn): Bu yerleme, Saraynnn 5.9 km. dousunda, Bahyk Kynn 2.3 km. gneyindeki Konar (Kirlikuyu) Kynde yer alr. Hyn dou ksmnda gemi yllarda toprak alm ve deneciler tarafndan yapld sanlan kazlar nedeniyle tahribatlar grlr. Ayrca kuzeykuzeybat eteklerinde (modern) mezarlk yer almaktadr. Burada T, OT, ST, GD, Hellenistik ve Roma Dnemi buluntularna rastlanr11. 17. Yollarba Hyk-lisera (Karaman): Buras, Kazm Karabekirin 6.6 km. gneydousunda ve Kazm Karabekir-Karaman yolunun 976 m. gneyindedir. Hyk, stratejik bir noktada yer alr. Gemi yllarda hykte piknik alan/ay bahesi iin aalandrma, sulama almalar vb. yaplmas nedeniyle tahribatlar olmutur. Burada T, ST, ED, OD, Hellenistik ve Roma Dnemi buluntularna rastlanr12. Yerlemenin zerinde Roma ve Bizans dnemlerine tarihlenen farkl mimari unsurlara ait mermer stun paralar bulunmaktadr. 18. Ddn Yceizi (Karaman): Bu yerleme, Kazm Karabekirin 5.1 km. dousunda, Kazm Karabekir-Karaman yolunun 181 m. dousunda ve Yollarba Kasabasnn 750 m. kuzeyindedir. Hyk, yayvan grnmldr. Burada Kalkolitik, T ve Roma Dnemi malzemeleri bulunmaktadr13. 19. Emmirme Mevkii (Karaman): Bu yerleme, Kazm Karabekirin 7.1 km. gneyinde, Kzlyakann 7.6 km. kuzeydousu ve Pnarbann 10.2 km. kuzeybatsndadr. Doal bir vadi yamacndaki bu yerlemede kaak kaz izleri grlr. Bu kaak kaz yerlerinde, muhtemelen Bizans Dnemine ait olan yap kalntlar vardr. 20. zkes Dere Girisi (Karaman): Buras, Kazm Karabekirin 8.8 km. gneydousunda. Pnarbann 8.2 km. kuzeyinde ve Yollarbann 7 km.
10 H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 47. 11 H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 47; H. Bahar-G. Karauuz-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar, I, 63 vdd. 12 H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 54, 79. 13 H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 54.

485

gneydousunda yer alr. Buradaki vadi giriinde ve yol kenarndaki kayalk alanda iki adet kaya nii yer almaktadr. 21. zkes Boaz- Altnlkaya (Karaman): Yerleme, Kazm Karabekirin 9.4 km. gneydousunda Pnarbann 7.7 km. kuzeyinde, Yollarbann yaklak 8 km. gneydousunda ve Manda Dann kuzeydousunda doal bir tepenin zerinde yer alr. Buras, coraf bakmdan bir gei noktasnda, vadi giriinde yer alr ve muhtemelen antik bir karakol kalesi olmaldr. Burada Roma Dnemi buluntular ele geirilmitir. 22. Cicek Hyk (umra): umrann 36.3 km. gneybatsnda, Cicek Kynn 1 km. batsnda, Dinekin 5.7 km. gneybatsnda ve Apann 9.1 km. gneyindeki doal bir tepe zerinde yer alr. Burada T, ST, OD, GD, Hellenistik ve Roma dnemlerine tarihlenen buluntulara rastlanmaktadr. Cicek yerlemesinde ST ve OD, malzeme ynnden en youn buluntuyu veren dnemlerdir. Bu yerlemenin zellikle, boyal Demir a buluntular, blge kltrleri bakmndan nemli bir yere sahiptir14. 23. Cicek Kalesi (umra): Bu kale, Akrenin 25.7 km. gneydousunda, Cicek Kynn 713 m. kuzeybatsnda ve Dinek Kynn 4.9 km. gneybatsndadr. Bizans Dneminde kullanlm kervan yolunun kontrol iin burada bir gzetleme kulesi vardr. 24. Sarolan Hyk (Bozkr): Sarolan Hyk (Belviran) Belren Kasabas, Konya, Bozkr, Hadim, Gneysnr karayollarnn nemli bir kavanda yer alr. Buras, umrann 47.1 km gneybatsnda, Hadimin 25.1 km kuzeyinde ve Belrenin 1.4 km gneybatsndadr. T, OT, ST, ED, OD, Hellenistik ve Roma dnemlerinde yerleme grlen hyn Orta Anadolu, Akdeniz ve Bat Anadolu balantsnda nemi byktr. Bu hykte ayrca akmakta aletler de ele geirilmitir15.
14 H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 21. 15 H. Bahar, Konya evresi Tarih Aratrmalar-1: Hititlerden Romallara Kadar Isauria Blgesi, S. . Fen-Edebiyat Fakltesi Edebiyat Dergisi, 9-10 (1994-1995), 219-246, 231; H. Bahar, Isauria Blgesinin Antik adaki Yerleim Merkezleri, Prof. Dr. Af Erzene Armaan, Anadolu Aratrmalar, XIV, 51-91, 61; H. Bahar, Akehirin Erken Dnemlerdeki Yerleim zellikleri, I. Akehir Sempozyumu, 16-18 Ekim 2003, Ankara (baskda).

486

25. Sazl Hyk (Bozkr): Sazl Kyndeki bu hyk, Bozkrn 8.1 km. kuzeyinde yer alr. Burada Kalkolitik, T, OT, ST ve Roma dnemlerine tarihlenebilecek buluntular ele geirilmitir. Hyn dou kesiminde bahecilik yaplmaktadr. Hyk zirvesinin bat ksmnda deneciler tarafndan alan dokuz kadar ama ukurunda kaak kazlar yaplmtr (Resim: 1). Bu kaak kazlar srasnda, genellikle M.. II. binyl kltrlerini yanstan (koloni a rythonlar gibi) keramik paralar ortaya karlmtr (Resim: 2; izim: 1). Toroslarn i kesiminde bu dnemi bu kadar ak simgeleyen bu tr kaplarn olmas blge ve Anadolu tarihi iin nemlidir. Anadoluda Asur Ticaret Kolonileri Dnemini veren en nemli yerlemelerden birisi Konyadaki Karahyktr. Sazl yerlemesinde elde ettiimiz buluntular, burasnn da bu dnemde nemli bir konuma sahip olduunu gstermektedir. Bu yerlemede Neolitik adan itibaren Demir ana kadar eitli dnemleri veren bulgular ele geirilmitir. Bu bakmdan Sazl Hyk Toroslarn merkez kesiminde uzunca bir dnem kltrel sreklilik gsteren nemli bir hyktr. Burada ele geirilen ak devety rengi hamurlu, gri renk astarl, da ekik az kenarl kaplar ok az mika katkl olup form olarak da atal Hyk16 ve Gller Blgesi Neolitik kaplarna benzerlik gstermektedir17. Yine Kalkolitik a malzemesi kaplarnn da Gller Blgesi ile yakn benzerlikleri grlmektedir18. Bu kaplardaki form sreklilii blgede Neolitik adan lk Tun a sonlarna kadar grlmektedir. Sazl kaplar daha ok Konya Ovasnn krmz boya akl geleneini srdrmektedir19. Gksu Vadisi Prehistorik kaplar ile benzerlikleri de grlen bu kaplar20; blgenin Prehistorik alarda Bat Ana16 17 18 19 20 J. Mellaart, Excavations at atalhyk, AS, (1962), g. 6.13-16. R. Duru, Kuruay Hyk I, Ankara 1994, Lev.36. 8. R. Duru, Kuruay Hyk I, Lev. 68.9, 122.5, 123.4-6. J. Mellaart , Early Cultures of the South Anatolian Plateu, AS, XI (1961), 159-183. D. French, Prehistoric Sites in the Gksu Valley, AS., XV, (1965), 177-201; M. zsait, Pisidya Blgesinde Yeni Prehistorik skan Yerleri (II), Anadolu Aratrmalar, IX ( 1983), 133-148; Lev. I.8-9.I.19, III. 2, VIII. 9-10. Ayrca bkz. H. Bahar, Bozkr evresinin Erken alar, S. . Edebiyat Dergisi, 15 (2006), baskda.

487

dolu ile Kilikia arasnda bir gei saladn yanstmaktadr. Burasnn M.. II. binyl ve Demir alar kaplar da Konya Ovas kaplar ile benzerlik gstermektedir21. Bu dnemde bat Anadolu ulamnda Konya Ovasnn nemini bilmekteyiz (Konar, Dede Hyk, Domuzboazlayan ve Karabulut balants gibi). Ancak bu dneme ait ve bu kadar gneyde bir yerlemenin varl nemlidir. Bu ise, atalhykte Neolitik adan beri bilinen maden ticaretinin Assur Ticaret Kolonileri Dneminde de srdnn kant olabilir. Yine bu durum Sazlnn aramba evresi tarih ulam zerinde Konya Ovas ile Gller Blgesi arasnda nemli bir konaklama yeri olduunu da gstermektedir. 26. Kapakl Hyk (Ilgn): Hyk, Konya-Afyon yolunun 192 m. gneyinde ve Ilgnn 9.3 km. kuzeybatsndadr. Bu yerleme, Kapakl Kynn yaklak 500 m. kuzeyinde olup Konya-Afyon karayolu tarafndan kesilmitir. Burada T ve Ge Antik a keramik paralar tespit edilmitir. 27. Yazla I (Akehir): Bu yerleme, Akehirin 15.7 km. kuzeydousunda ve Tuzlukunun 8 km. gneybatsndadr. Yazla Kasabas snrlar iindedir. Hykte tarm yaplmaktadr. Yerlemenin yayvan bir grnts vardr. Burada T, OT, ST buluntular ele geirilmitir. 28. Yazla II (Akehir): Hyk, Akehirin 16.5 km. kuzeydousunda ve Tuzlukunun 7.4 km. gneybatsndadr. Hyn zerinde tarm yaplmaktadr ve yayvan bir grnt verir. Burada Roma Dnemine ait anak-mlek paralar ele geirilmitir. 29. Gney Apsar (Akehir): Apsar, Akehirin 11.8 km. kuzeydousunda ve Tuzlukunun 10.9 km. gneydousundadr. Apsar yerlemesi, muhtemelen nceleri byk bir hyk iken daha sonra yaplan tarla ve kanal ama gibi faaliyetler, yerlemenin paralara blnmesine yol amtr. Biz de bundan dolay, yerlemeyi 3 ana blme ayrarak inceledik.

21 J. Mellaart, Second Millenium Pottery from the Konya Plain and Neighbourhood, Belleten, XXII/ 87, (1958), Lev. VII- IX; S. Dupr, La cramique de Lge du Bronze et de Lge du fer, Paris 1983; H. Bahar-G. Karauuz-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar, I, Lev. VII, CXXV, XCIX.

488

Yazla Kasabasndaki bu hyn gney ksmnn st ksmlarnda kaak kazlarn yaplm olduu, deneci ukurlarndan anlalmaktadr. Bu ksmda Hellenistik-Roma Dnemi buluntular vardr. 30. Bat Apsar Hyk (Akehir): Bu ksm tarmdan dolay tarlaya dntrlm ve orta kesiminde byk bir amayla dz bir alan elde edilmitir. 31. Kuzey Apsar Hyk (Akehir): Bu blmn st ksm gnmzde mezarlk olarak kullanlmaktadr. Etraf mezarlk istinad duvar ile evrilmitir. Burada kk apl, kaak kazlarla oluturulmu ukurlar vardr. Burada Klasik, Hellenistik ve Roma Dnemi buluntular ele geirilmitir. 32. Malas II (Seluklu): Bu yerleme Seluk niversitesi Kampsnn 2 km. kuzeybatsnda ve Malas (Ardl) yolunun dousunda doal bir tepe zerinde yer alr. Malas ve evresinde yaptmz almalarda GK-Tda blgesel kltrel zellikleri yanstan youn buluntulara rastladk22. Ayrca burada Hellenistik-Roma dnemlerine ait buluntulara da rastlanmaktadr23. Bu alma dneminde aratrdmz yerlemelerin en nemlilerinden birisi Sazl Hyktr. Bu yerleme youn tahribata uramaktadr. Ancak hyk, kltrel ve tarih adan ok nemli olduundan burada acil bir kurtarma kazsnn yaplmas adeta zorunluluk olarak grlmektedir. Yine, bu dnem baz yerlemeler zerinde daha ayrntl deerlendirme yapabilme imkn domutur. Bu almalar, arlkl olarak Beyehir-Seydiehir buluntular zerine olmutur. Bunlardan Eatun Hyk buluntular zerinde yaplan almada, Kalkolitik, T, M. . II. binyln yan sra Demir an da temsil eden malzemelere rastlanmaktadr (Resim: 3). Burada Seydiehir II, Cicek ve Alaeddin Tepesi bata olmak zere Konya evresinde de baz yerlemelerde rastlanan bezeme rnekleri vardr. Eatun Hykteki rneklerden birisi dta paralel bantlar arasnda dalgal hat moti (Resim: 3, alt sra soldan
22 H. Bahar, 1998-1999 Yl Konya-Karaman lleri Yzey Aratrmalar, AST, XVIII-2, 187-204, 188; H. Bahar-. Koak, Western Links of the Lykaonia Plain in the Chalcolithic and Early Bronze Age, Anatolia Antiqua, XI, s. 21-51, 32, Fig. 15. 23 H. Bahar-. Koak, Eskia Konya Aratrmalar 2, 49.

489

birinci)24 ve i ksmda paralel bantlar arasnda i ie konsantrik dairelerin olduu rneklerdir (Resim: 3, alt sra soldan ikinci)25. Bu alma dneminde Fasllarla ilgili baz deerlendirmelerde de bulunduk ve nmzdeki alma sezonunda Fasllar evresiyle ilgili ayrntl bir almann planlarn yaptk. Yine, Yeilda Kasabasnn 3 km. batsnda yer alan Bayndr Kalesi buluntular zerinde yaplan deerlendirmede, burada T, Hellenistik-Roma Dnemi buluntular olduu anlalmaktadr. Yeildan 3 km. dousunda yer alan brim Kalesinde ise HellenistikRoma dnemleri buluntularna rastlanmaktadr. Bu alma dneminde Seydiehir lesindeki antik dnem yerlemelerinden Amblada (Kzlca) malzemeleri de deerlendirilmitir. Buras, Konya kesimindeki nemli yerlemelerden birisidir (Resim: 4). Bu yerleme malzemeleri daha sonraki dnem yaplarnda kullanlmak iin alnm ve bu yzden gnmze ok az kalnt gelebilmitir (Resim: 5). Amblada malzemeleri de, buradaki antik yerlemenin Hellenistik-Roma Dneminde nemine iaret etmektedir (izim: 2, 3)26.
24 H. Bahar, The Konya Region in the Iron Age and Its Relations with Cilicia, AS, 49 (1999), 1-10, 7; G. K. Sams, Schools of Geometric Painting in Early Iron Age Anatolia, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology I, III (1978), 227-236, Pl. 57-62, Plate 58/ Fig. 3; Plate 59/ Fig. 1-2; 60/ 7-8; F. Fischer, Die Hethitische Keramik von Boazky, Berlin, 1963, g. 150; H. H. Osten, The Alishar Hyk Seasons of 1930-1932, IIII, Chicago, 1937, g. 38, no: d 931; N. Arslan, Die Funde des Kckla Hyk, Istanbuller Mitteilungen, 51 (2001), 163-185, Abb. 3/ 3; 7/ 23-27; H. Goldman, - G. M. A. Hanfman- E. Proda, Excavation at Gzlkule, Tarsus, The Iron Age, Princeton, 1963, g. 7: 1015, 1619, 1623, 1626, 1628; G. Korbel, Materialheft Spatbronzezeitliche Keramik Tarsus, Hannover, 1987, pl. 43/ 356; S. Dupr, Porsuk I, La Cramique de Lage du Bronze et de Lage du Fer, Paris, 1983, pl. 53. 25 H. Bahar The Konya Region in the Iron Age and Its Relations with Cilicia, AS, 49 (1999), 1-10, 3 vdd.; H. Osten, The Alishar Hyk Seasons of 1930-1932, I-III, Chicago, 1937, pl. 8: c 2089, c 2757, e 2305; gs. 421-424; G. K. Sams, The Early Phrygian Pottery. The Gordion Excavations, 1950-1973: Final Report, 4. University Museum Monograph 79, Philadelphia: University Museum, University Pennsylvania, 163, 1994, pl. 3, 24, 30, 128-129; pl. Pl. 28, g. 500; pl. 24, g. 485; C. H. E, Exploration Archologique III. La Cit de Midas, Cramique et Trouvailles Diverses, 1951, pl. 9; H. G. Goldman- M. A. Hanfman- E. Proda, Excavation at Gzlkule, Tarsus, The Iron Age, Princeton, 1963, pls. 56, 65, 69-75, gs. 1160, 1170; S. Dupr, Porsuk I, La Cramique de Lage du Bronze et de Lage du Fer, pl. 83; H. Goldman, Excavations at Gzl Kule, Tarsus, Vol. II: From the Neolithic through the Bronze Age, New Jersey, 1956, pl. 332. 26 Sayfa saysnn kstl olmasndan dolay Amblada malzemelerinin envanterlerini burada veremiyoruz. Bu bilgileri, Amblada ile ilgili olarak yapacamz ayrntl almada vermeyi planlamaktayz.

490

Konya-Karaman evresindeki aratrmalarmz elimizdeki buluntular ve yaptmz deerlendirmeler nda 2006 sezonunda da srdrmeyi planlamaktayz. YERLEMELERN KOORDNATLARI
Devekaya: ebili: Baky/Ruus: brahim Dede: Kkez : Karatepe: Dedenin: Zengi: Zengen: emelisebil: Kuyulusebil: Gzl : Bahyk: N: 3809,700 N: 3813,183 yk. 9 m. N: 3808,950 yk. 14 m. N: 3823,201 yk. 21m. N: 3821,545 yk. 16m. N: 3821,546 yk. 14 m. N: 3816,745 yk. 9 m. N: 3815,411 yk. 3 m. N: 3826,599 yk: 50 m N: 3837,438 yk: 36 m N: 3839,210 yk. 11 m N: 3825,272 yk. 10 m. N: 3816,701 yk. 5 m
27 K: kuzey, G: gney, D: dou, B: bat

E: 03140,593 E: 03141,157 boyut: 100x75 E: 03145,211 boyut: K-G

27

h.1138 h.1134 h. 1173 h. 1024 h.1030 h. 1022 h. 1046 h.1046 h. 1060 h: 1088 h.1082 K-G 75 h. 1008 h. 1061

:200m. D-B:250m

E: 03223,005 boyut: 120x120 E: 03219,339 boyut: 180x120 E: 03222,872 boyut: 120x100 E: 03222,876 E:03218,713 boyut: K-G 60 m D-B: 80 m E: 03231,954 boyut: 100x100 E: 03233,002 boyut: 100x150 E: 03231,659 boyut. D-B 55x E: 03220,181 boyut: KD 100x GB 75 E. 03228,703 boyut: KG 50x DB 100

491

Konar: Yollarba: Ddn Y.: Emmirme M.: zke D.: zke B.: Cicek: Cicek K.: Sarolan: Sazl: Kapakl: Yazla I: Yazla II: G.Apsar: B.Apsar: K.Apsar: Malas II: Bayndr: brim:

N: 3815,333 yk. 15 m. N: 3711,884 yk: 25 m. N: 3712,453 yk: 2 m. N: 3709,717 N: 3709,929 N: 3709,653 yk: 13 m. N: 3717,162 yk: 20 m. N: 3717,401 N: 3711,668 yk: 14 m. N: 3715,600 N: 3817,395 yk: 4 m. N: 3824,282 yk: 2 m. N: 3824,493 yk: 3 m. N: 3823,789 yk: 12 m N: 3823,871 yk: 1.5 m N: 3823,933 yk: 12.5 m. N: 3802,225 yk: 15 m. N: 37 34,468 N: 3733,540

E: 03228,735 boyut: 100x100 E: 03301,631 boyut: 200x200 E: 03301,046 boyut: 200x200 E: 03258,923 E: 03301,852 E: 03302,071 boyut: 50x50 ? E: 03234,594 E: 03235,005 E:03232,713 E: 03213,829 E:03147,984 boyut: 150x100 E. 03135,213 boyut: 75x100 E. 03135,668 E. 03132,439 E. 03132,361 E. 03132,483 boyut: 483 (G-K)x 250 (250) E: 03228,480 E: 03128,421 E: 03131,219

h. 1080 h.1060 h.1034 h.1207 h.1070 h.1095 h. 1251 h. 1194 h.1389 h. 133 h. 112 h.981 h. 987 h. 979 h. 979 h.990 h. 1309

492

Harita: Konya-Karaman

493

izim: 1

494

izim: 2

495

izim: 3

496

izim: 4

497

Resim 1: Sazl Hyk

Resim 2: Sazl Hyk buluntular

498

Resim 3: Eatun Hyk buluntular

Resim 4: Amblada

499

Resim 5: Amblada, sarn

500

2005 GMHANE YZEY ARATIRMASI

Sleyman DEM* Haldun ZKAN Hseyin YURTTA Nurettin ZTRK
26.08/05.09 2005 tarihleri arasnda Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 25.08.2005 tarih ve 124715 sayl izni ile Yrd. Do. Dr. Sleyman idem bakanlnda yaplan 2005 GmhaneBayburt lleri Yzey Aratrmasna Do. Dr. Hseyin Yurtta, Do Dr. Haldun zkan, Dr. Nurettin ztrk ve Bakanlk temsilcisi olarak Lokman Kemalolu katlm, yaplan aratrmalar sonucunda aadaki bulgular tespit edilmitir. almalarmz Gmhane linin iran ve Kelkit ilelerinde gerekletirilmitir1. iran Ericek Ky emesi: irann 8 km. kuzeydousundadr. 1953 ylnda yenilenmitir. Kesme tatan yaplm olup tek llelidir. eme nnde 1.44x74 cm. llerinde eski bir kurun bulunmaktadr. Yenilenen emenin sanatsal zellii bulunmamaktadr. Orijinal olan tek ksm nndeki su kurunudur. 1.44x0.75m. llerinde, 0.53 m. ykseklie sahiptir.
* Yrd. Do.Dr. Sleyman DEM, Atatrk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm; Erzurum/TRKYE Do. Dr. Haldun ZKAN, Atatrk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Erzurum/TRKYE Do. Dr. Hseyin YURTTA, Atatrk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Erzurum/TRKYE Ara. Gr. Dr. Nurettin ZTRK, Atatrk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Erzurum/TRKYE almalarmzn yaplmasnda katklarn esirgemeyen Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, Gmhane Valisi Sayn Veysel Dolmaza, Atatrk niversitesi Rektr Prof. Dr. Sayn Yaar Stbeyaza, Kelkit ve iran kaymakamlklarna, Atatrk niversitesi Aratrma Fonuna ve alicenap blge halkna sonsuz kranlarmz sunarz.

501

Yukar Akal Yerleim Alan: irann 14 km. gneydousunda, Yukar Akal Kynn gneybatsndadr. Ky halk yerlemeyi eski kale olarak adlandrmaktadr. Bunun nedeni yerleim alannn st ksmnda kayalk bir alann bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Bu alanda yaptmz almalarda alann kale olabileceini kantlayan bulgularla karlalmamtr. Yerleim alannda eitli ge dnem keramik paralar bulunmutur. Yerleim yoldan 30 m. yksekliktedir. Balkhisar Ky (nta) Kalesi: iran ve Kelkitin ortasnda, irann 26 km. gneydousundadr. Kyn kuzeydousunda Kelkit Irmann kaynak sularnn kt Pske Da bulunmaktadr. Kale, kyn 6 km. kuzeybatsnda Kelkit-iran-Alucra yol balantsnn nemli bir noktasnda konulanmtr. Kelkit Irma kaleyi doudan batya yarm ada hlinde epeevre dolamaktadr. Kaleye gneyden ulalmaktadr. Gney yolu zerinde kaleye hkim bir noktada gzetleme kulesi yer almaktadr. Deirmenta mevkiindeki kule yaklak kare planl olup 5x4 m. ebadndadr. Kalenin gneybat duvar 26 m. uzunluundadr. Ayakta kalan duvarlarn ykseklii 56 metre arasnda olup duvar kalnlklar 2 m.dir. Gneydousunda bir bur kalnts bulunmaktadr. Gneybat duvarna 75 m. uzaklktadr. Kare eklindeki kulenin duvar kalnl ortalama 3.40 m.dir. Kule iten ii dou-bat ynnde 4.60, kuzey-gney ynnde 6.20 m.dir. Burcun iersinde 1.60 m. apnda, 2.10 m. derinlikteki ukurda pitos paralar bulunmutur. Kale Kelkit Irmandan 35 m. ykseklikte kayalk bir alan zerinde ana kayaya gre ekillendirilmitir. ou harap olmu olan sur duvarlar kire har malzemeli, ite moloz ta dta ksmen kesme ta ile yaplmtr. Bur duvarlarnda ahap hatllar kullanlmtr. Mimari zellikleri kalenin Ortaaa tarihlendirilmesini zorunlu klmaktadr. Balkhisar Ky Mezarl: Ky mezarlnda 17 adet eski mezar ta bulunmaktadr. 1950li yllarda yaplm olmalarna ramen blgedeki geleneksel mezar tipini devam ettirmeleri asndan nemlidir. Burada yan yana bulunan mezarlar aile mezarlardr. Melek Karakua ait olan mezar 1.60x0.70 m. llerinde, 1.14 m. ykseklie sahip olup 1957 ylnda yaplmtr. Mezar tann her iki yannda rozetlere yer verilmitir. Nazif Karakua ait olan 1.15x0.67 m. llerinde, 1.00 m. yksekliinde olup 1951 ylnda yaplmtr. zerindeki

502

kitabede Essalam aleykm ya ehli gubur kl efaat ya Muhammed rzanllillahi fatiha Hacbeyolu Nazif satrlar okunmaktadr. Hac Karakua ait olan mezar da 1.16x0.70 m. llerinde, 1.14 m. yksekliindedir. Mezarlarn altlarnda 1.14x1.56 m. llerinde bir altlk kullanlmtr. Mezarln ortasnda ise bir trbe yaps olabilecek kalnt bulunmaktadr. Karaky Hyk: irann 2 km. dousunda, Karakyn Fatih Mahallesi snrlar iersinde yer alan hyn etraf tarlalarla evrilidir2. Halk arasnda hyn bulunduu alan tarla mevkii olarak adlandrlmaktadr. Gney cephesi tarla olarak kullanlmakta olup anma her geen gn artmaktadr. 10 metre yksekliindeki hyk dou-bat ve kuzey-gney ynlerinde 125 metredir. Kuzey ynndeki tarlalarn kenarndan bir dere gemektedir. Hyn en st ksmnda kaak kaz yaplmtr. Bol bezemeli, 2. binyl ve Roma keramikleri arlkldr. Veynesarn Tepe: irann 8 km. kuzeydousunda bulunan Evren Ky snrlar ierisindedir. Evren, Telme ile al kyleri arasndadr. Hykten ok, yerleim yeri olarak deerlendirilebilir. Keramik buluntusu olduka azdr. st ap kuzey-gney ynnde 57, dou-bat ynnde 19.7 metredir. Kayalk bir zemin zerinde bulunan yerleme, batsndaki dere yatandan 42 metre yksekliktedir. Gney yn kayalktr. Telme Hyk: Telme Hyk3 irann 10 km. kuzeydousunda, kyn 1 km. batsndadr. 5 metre ykseklikteki hyk dou-bat ynnde 48 metre kuzey-gney ynnde 55 metredir. Hyn st ksm byk bir tahribata uramtr. Hyk bat ynnde Kuru Dere, dou ynnde Sulu Dere adl iki su kayna ile evrilidir. Yerlemede Erken Demir a ve Karaz keramikleri younluktadr. Kurt Delii: Telme Kynn 500 metre kuzeydousunda yer alr. Kyden 100 metre, yaylaya giden yoldan 5 metre yksekliktedir. Yerleme ana kaya zerindedir. Dou-bat ynnde 53 metre, kuzey-gney ynnde 56.80 metre boyutlarndadr. Gneybatsnda, zeminde doal maaralar yer almaktadr.
2 3 A.Sagona, Archaeology at The North-East Anatolian Frontier, I An Historical Geography and a Field Survey of tehe Bayburt Province, Louvain-Paris-Dudley, M.A. 2004, 160. Hyn varl ile ilgili ilk bilgiyi Kkten vermektedir, . K. Kkten, Orta, Dou ve Kuzey Anadoluda Yaplan Tarih ncesi Aratrmalar Belleten VIII/2932, (1944), 678.

503

Ortatepe: Telme Kynn 5 km. kuzeydousunda, Byk Yayla olarak adlandrlan yaylada, zeminden 125 metre yksekliktedir. Yayla yerlemesi zelliklerini tayan Ortatepe byk bir ihtimalle mevsimlik olarak iskn edilmitir. Telme Ky Pithos: D devety hamur renginde, ii siyah renktedir. Pitosun az yarap 50 cm., dudak kalnl 8 cm., az proli 40 cm.dir. Gvde yar ap 90 cm., kaide yarap 25 cm.dir.Pitosun boyu 1.20 metredir. Kelif Boaz Mezarl: Telme Kynn 2 km. gneybatsnda yoldan 60 metre yksekliktedir. Tamamen tahrip olan mezarlk anlatmlara gre Roma Dnemi yma mezar zellikleri gstermektedir. Fakat bunu kantlayacak bir bulgu elde edilememitir. Telme Ky emesi: Ky yerleimi ierisinde bulunan eme sivri kemerli, tek lleli bir emedir. eme 2.90 m. geniliinde, 2.00 m. yksekliindedir. Kemer genilii 1.90 m. dir. eme zerinde 25x19 cm. llerinde iki satrlk bir kitabe vardr. Kitabede: H.1253/M. 1837 tarihinde Osman adnda biri tarafndan yaptrlmtr. eme 17x20 cm. geniliinde, 27 cm. yksekliinde bir nie sahiptir. emenin evresi 1989 ylnda yeniden dzenlenmitir. Telme Ky Mescidi: Ky ierisinde bulunmaktadr. 4.15x3.02 m. llerinde kare planl, kk llerde dzenlenmi bir mescittir. Kuzeye alan iki girii, batya alan iki penceresi bulunmaktadr. Mescidin dousuna bitiik yaplar yer almaktadr. Mescidin mihrab zerinde H.1265/M.1849 tarihi okunmaktadr. Mihrap vazodan kan iek tasvirleri ile ssldr. Mihrap kemeri dokuz dilimli olarak yaplmtr. Zeminde 2.13 m. yksekliinde ahapla kaplanmtr. Mihrabn her iki yannda 40 cm. geniliinde nilere yer verilmitir. Niler iki katl olarak yaplm ve 11 cm. geniliinde hasr rg bordrlerin ilendii erevelerle snrlandrlmtr. Ortada bir vazodan kan iekler, her iki yannda hayat aac tarznda dzenlenmi bitkisel sslemeler bulunmaktadr. Kelerde kesme ta kullanlm, beden duvarlar krma tala yaplmtr. Yresel mimari zellikler grlmektedir. Gkeler Gzetleme Kulesi: Gkeler Ky irann 13 km. dousundadr. Kule kyn hemen kuzeybatsndadr. 95 metre ykseklikte bir ana kaya zerindeki kule dou-bat ynnde 67 metredir. Byk bir tahribatn yaand ku-

504

lede sadece bat duvarn bir ksm ayakta kalabilmitir. Bu duvar kuzey-gney ynnde 6.50 metre uzunluunda, dou-bat ynnde 1.55 metre uzunluundadr. Bu duvarn ykseklii 9 metredir. Kulenin yap malzemesi moloz ta ve kire hartr. Ksmen d kesimlerdeki talar dzletirilmitir. Yap, malzemesine gre Ortaaa tarihlendirilebilir. Kule zellikle gney ynnde KltaPnar- Stveren zeriden Kelkite uzanan yolu kontrol edebilmektedir. Gkeler Ky emesi: Ky ierisinde bulunan eme 1995 ylnda yklan bir kilisenin talar kullanlarak ina edilmitir. 5.60 m. uzunluunda ve 1.35 m. yksekliinde. Tek lleli olarak yaplm ve suyu akar durumdadr. Kelkit Eymr Ky, Bahelik Mahallesi Gzetleme Kulesi: Kelkitiran snrndadr. Kelkitin 29 km. gneybatsndadr. Gzetleme kulesi kyn gneydousunda 1660 m. rakmdadr. Kuleye Bahelik Mahallesi ierisinden ulalmaktadr. Kelkiti batya balayan nemli bir yol ve su kaynaklar zerindedir. Gneyi ormanlarla kapldr. iran-Bahelik-Sareyh zerinden Kelkite ulalmaktadr. Moloz ta malzeme ile yaplm olan gzetleme kulesi hemen hemen tahrip olmu durumdadr. Ana kaya zeminine uygun bir ekilde yaplmtr. Belli bir simetrik yap yoktur. Dou ve batsnda su kaynaklar bulunmaktadr. Batsnda bulunan su kaynandan 90 m. yksektedir. Kire harl gzetleme kulesi Ortaaa tarihlendirilebilir. engiler Tepesi: engiler Tepesi, Kelkit-Kse karayolunun 12. kilometresinde Kelkite bal Gney evirme Kynn 1 km. gneyindedir4. Yoldan 25 m. ykseklikteki hyk dou-bat ynnde 120 metre, gney-kuzey ynnde 81 metre boyutlarndadr. Hyk yzeyinde kaak kaz izleri mevcuttur. Hykten IV-III. binyl, Demir alar, Roma Dnemi ve yakn dnem keramikleri toplanmtr. Ceciler Tarlas: Gney evirme Kynn yeni yerleim alan ierisindedir. Yama yerlemesi niteliindeki yerleme, tarla olarak kullanlmaktadr. Alandan 2. binyl keramikleri toplanmtr.
4 A. Parker, Northeastern Anatolia: on the periphery of empires Anatolian Iron Ages, 4, AS 49, (1999) (Ed. A. ilingirolu-R. J. Matthews), 140.

505

Gney evirme Ky Eski Mezarl: Ky mezarlnda biri insan ekilli olmak zere iki mezar tanmlanmtr. San Hanlar: Kelkit-Erzincan yolu zerinde, Erzincann 20 km. kuzeyinde yer alan dikdrtgen planl yapnn temel seviyesinde gnmze ulaan 80 cm. kalnlnda duvarlar bulunmaktadr. Osmanl Yolu: Erzincan-Kelkit yolu zerinde 2.40, 3.00, 3.60 cm. yksekliinde Sidikor Dandan Gzyurdu Kyne dnemeler yaparak denmi 5 km.lik bir yol bulunmaktadr. Yol gzerghnda 1 han kalnts tespit edilmitir. Maltepe Hyk: Gnbatur Kynn 500 m. Gneyinde, 50x50 m. boyutlarndadr. Batsndan ekeryurdu Deresi gemektedir. 3 m. ykseklikteki hykte Eski Tun a keramikleri younluktadr. Kaletepe Hyk: tl Kynn giriinde, Nalbant Kprsnn hemen gneybatsndadr. Doal bir tepe zerine kurulu hyn st d kenarlarnda epeevre duvar izlerine rastlanmaktadr. Demir a ve bol miktarda Ortaa keramikleri bulunan hyn bats tamamen tahrip edilmitir. etepe Tmls: Eskikad-Kelkit yolu zerinde, kyn gneydousundadr. Doal bir tepe zerindeki tmls 6.5 m. apnda, 5m. derinliinde kaak kaz yaplarak tamamen tahrip edilmitir. Babakona/Geremez Kalesi: Babakona Kynn dousunda, 270 m. ykseklikte Kelkit-iran-Kse yoluna hkim bir konumda, kayalk bir tepe zerinde kurulmutur. Sur duvarlar dahil kale btnyle tahrip edilmitir. Daha ok malzeme kullanlmtr. Kyck Eski Cami: Kelkitin 3 km. kuzeybatsnda, Kyck Ky ierisindeki cami ahap tavanldr ve kerpiten yaplmtr. 19191920 tarihlidir. Kalecik: Kelkitin 6 km. batsnda, Dereyz Kynn 2 km. kuzeyinde kayalk bir zeminde kurulmu olan kale, zeminden 105 m. yksekliktedir. Kelkit-iran yolu zerinde ovaya hkim bir noktadadr. Temelde ana kayaya gre duvarlar temellendirilmitir. Kuzey-gney duvar 27 m., dou-bat duvar 28.50 m.dir. Temelde daha ok ktlesel kayalar kullanlmtr. Bunun zerine har ve moloz malzeme ilenmitir. Kaledeki mevcut veriler Ortaa zellikleri gstermektedir. Youn tahribat kalenin tarihlendirilmesini gletirmektedir.

506

Kalecik Tmls: Kelkit lesi, Kalecik Kynn 2 km. kuzeyinde, Kalecik Kalesinin gneyindedir. Zeminden 5 metre ykseklikteki tmls kuzey-gney ynnde 50 metre, dou-bat ynnde 30 metre boyutlarndadr. zen Kaya Mezar: zen Ky Kelkitin 6 km. kuzeyindedir. Kaya mezar kyn batsndaki kayalk alanda yer almaktadr5. Mezarn girii gneye bakmaktadr. Giri dzgn bir iilikle yaplm ve 3 silme ile tezyin edilmitir. Kaya yzeyi dzletirilerek mezar yaplmtr. ine girilemeyen kaya mezar 2006 almalarnda tekrar deerlendirilecektir.

Blgede tanmlanan kaya mezarlar iin bkz; S. idem, Gmhane/iran-Kadayr Kaya Mezar Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5/35 (2005) 97 vd.

507

Resim 1: Telme, Kurt Delii Hy

Resim 2: Karahyk

Resim 3: Telme Hyk

508

Resim 4: engiler Tepesi

Resim 5: Gney evirme Ky Mezarl-

Resim 6: Karaayr, ky evi

509

Resim 7: Gzyurdu Ky, Osmanl yolu

Resim 8: etepe Tmls

Resim 9: zen Ky, kaya mezar

510

Resim 10: Kalecik

Resim11: Babakona Kalesi

Resim 12: Babakona, ky mezarl

511

Resim 13: Kyck Camii

Resim 14: Gmgz, ky odas

Resim 15: Balkhisar, gzetleme kulesi

512

2005 YILI ANLIURFA VE ADANA MZELER MOZAK ALIMASI

Bar SALMAN*
2005 yl temmuz aynda ziyaret edilen Adana ve anlurfa mzelerinde1 tehirde bulunan deme mozaikleri zerinde allmtr. Yaplan almada her iki mzede sergilenen mozaik demelerin ve paralarn fotoraar ekilmi, kaytlar olanlarn envanter bilgileri alnmtr. Bu almalara ek olarak anlurfa Mzesinde bulunan rneklerin izimleri iin gerekli llendirmeleri de alnarak izim almalar yaplmtr. Bu alma ilerleyen dnemlerde dier Gney Anadolu mzelerindeki mozaiklerin incelenmesi ile devam edecektir. Bylece tamamlanmas dnlen Gneydou Anadolu Blgesini kapsayan geni kapsaml bir mozaik almas oluturulacaktr. alma kapsamna alnan Gneydou Anadolu Blgesi dndaki blgeye yakn mzeler, blgeler aras, zellikle Kilikya blgesi ve Antakya mozaikleri ile sz konusu blge arasndaki benzerlik ve farkllklar ortaya koyma amaldr. Adana Mzesindeki alma da bu dorultuda gereklemitir. ANLIURFA MZES M.. 4. yzyln sonlarndaki Seleukos hkimiyetinden sonra ehirde yerel bir krallk kurulur. Seleukos hkimiyeti srasnda ehrin ad Edessa olarak anlmaya balar. Krallk da tarihe Edessa Krall olarak gemitir. Bu krallk M.. 132den M.S. 242ye kadar varln srdrr. ehirde ele geirilen mozaik demeler bu dneme aittir. anlurfada bahsedilen krallk dnemine ya da ksa bir sre sonrasna ait kaytlara gemi birok mozaik deme olmasna ramen bu gn bunlarn birou kayptr. anlurfada bulunmu kayp mozaikler Cenaze leni Mozaii, Zenodora Mozaii2, Balay Mozaii3,
* 1 2 3 Bar SALMAN, Arkeolog M.A., Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Arkeoloji Blm, Kaynaklar Yerlekesi, Buca-zmir/TRKYE almalarm srasnda yardmlarn grdm ilgili mze mdrlklerine teekkr ederim. Drijvers 1980: 187; Leroy 1957: 307309, g. 1. Drijvers 1980: 187; Euting 1909: 230; Segal 2002: res. 27; Leroy 1957: 312315, g. 2.

513

Aile Mozaii4, Orpheus Mozaii5, Zmrd- Anka Mozaii6 aratrmaclar tarafndan yerlerinde grlerek yaynlanmtr. Abgar Mozaii7 ise gn yzne ktktan sonra zerindeki kadn gr alnm bunun zerine alnan kararla zeri kapatlmtr. Bu gn bu alan park olarak dzenlenmitir. Yine anlurfada bulunan mozaiklerden Aphtuha Mozaii8 ve ayak Mozaiinin9 kimi paralar stanbul mzelerindedir. Mze bahesinde toplam be adet mozaik deme yer almaktadr. Bunlar: Cenaze leni Mozaii, Drt Kollu Yldz Mozaii, Hayvan Mozaii, Hayvan Mozaii Paras (A) ve Hayvan Mozaii Paras (B) olarak adlandrlan mozaik demeleridir. Cenaze leni Mozaii Bu deme 1956 ylnda Segal tarafndan Eyp Mahallesindeki bir kaya mezarnda bulunan ve bugn kayp olan Cenaze leni Mozaii10 ile ayn ikonograk zelliklere sahiptir. Dolaysyla bu demeye de tarafmzdan ayn isim verilmitir. Envanter kayd olmayan demenin, ne zaman ve nereden kt bilinmemektedir. Mze mdr ile yaplan szl grmede bu demenin anlurfa Mance Deresi mevkiinden geldii bilgisi alnmtr. Ancak ne zaman geldii konusunda herhangi bir bilgiye ulalamamtr. Mozaik deme mevcut hliyle 264x300 cm. ebadndadr. Ta ve yer yer cam (smalti) tesseralar kullanlmtr. Tesseralarn renkleri beyaz, siyah, krmz, kiremit rengi, turuncu, koyu yeildir. Cam tesseralar lacivert renklidir. Tesseralar 0.51.2
4 Drijvers 1980: 187, Pl. 13; Dunbabin 1999: 173, g. 182; Leroy 1957: 315 vd., Pl. 22; Ross 2001: 113, g. 5.7; Segal 1953: Pl.12.1; Segal 2002: 59- 60, Res. 1. 5 Drijvers 1980: 189192, Pl.15; Tlek 2000: 4445, g. 23; Segal 1959: 155; Ross 2001: 111113; g. 5.4; Segal 2002: 89 vd., res. 68; Yaar 2003: 114 vd. 6 Drijvers 1980: 189192; Drijvers 1981: 18; Ross 2001: 111113, g. 5.3; Segal 1959, 155; Segal 2002: 93, res. 67; Yaar 2003, 114 vd. 7 Drijvers 1981: 1720; Drijvers-Healey 1999: 185188, Pl. 55; Segal 1983: 107110. 8 Bossert 1951: 131, Taf. 415; Drijvers 1980: 187; Leroy 1957: 309, Pl. XXI; Segal 2002: Res. 28; Ross 2001: 111, Fig. 5.6. 9 Drijvers 1980: 187, Pl.14; Drijvers-Healey 1999: 172175, Pl. 5051; Ross 2001: 113, g. 5.2; Segal 2002 : 60 vd., Res. 3; Segal 1959: 153155, Res. 1. 10 Drijvers 1972: 41- 42; Drijvers 1980: 188, Pl. 17; Drijvers-Healey 1999: 180183, Pl. 54; Dunbabin 1999: g. 183; Leroy 1961: 165168, g. 2; Ross 2001: 113, g. 5.1; Segal 1959: 155, g. 3; Segal 2002: 93, Res. 2.

514

cm. arasnda deien boyutlar ile dmye yaklak olarak 120130 adet dalmaktadr. Deme zerindeki seilebilir grlerden oturan Edessal kadn mevcut hli ile 125 cm. yksekliinde, yine ksmen seilebilen kk ocuk ba 15x13 cm. ve sa taraftaki ocuk ba 25x19 cm. llerindedir. Kadn grnn bann sol yannda bulunan ve muhtemelen, kadnn adnn yazd Estrangelo Sryanice yaztta sadece har seilebilmektedir. Bu harf, yazt izlerinin yok olduu demenin tarihi hakknda olduka yardmc olmaktadr. Buna gre Urfada kimi yaztlara bakldnda harn bu formu, tarih olarak M.S. 240-242yi verir11. Dolaysyla bu mozaik demeyi bu tarihlere vermek mmkndr (Resim: 1, 2). Olduka tahrip olan demenin arka plan beyaz renkli dizayn edilmitir. 145x183 cm.lik bir panoya sahiptir. Pano iindeki sahnede rtl kadn, tahrip olan demenin en belirgin grdr. Bartsnn st ksm ve sa taraf dnda korunmutur. Figrn frontal yznde gzler, etraf gzlemliyor izlenimi uyandrmaktadr. ri badem ekilli gz ve yarm yuvarlak grnmdeki kalar yz hattnda olduu gibi kaln konturlarla yaplmtr. Ba ve gvdenin tamamen cepheden, alt, yani oturduu ksmlarn sa tarafa dnk olarak betimlendii gr olduka zengin, yzn kapatmayan ancak onu neredeyse tamamen rten bir rt giymitir. Blgesel zelliklerden yola karak, balktan bu ailenin zengin olmad sonucuna gidebiliriz. Zengin ailelerin kadnlar tepeye doru incelen daha yksek bir balk kullanrken burada daha bask bir balk sz konusudur. Balktan aaya indike giysinin ssleme ve zengin renk tuvaleti artmaktadr. Siyah ve krmz rengin hkim olduu bal tamamlayan rt aaya uzanmaktadr. Baka bir giysi -belki de bir kaftan- tuniin zerinden giyilmi, sol omuz zerinden bir tokayla tutturulmutur (Resim: 2). Panel iinde seilebilen bir grn ba, muhtemelen ailenin erkek ocuklarndan birine aittir. Boyutlarndan kk bir erkek ocua ait olduu anlalmaktadr. Kadna doru haf dnk olsa da yine de frontal bir duru ierisinde olduu sylenebilir. Sa ve iri gz konturlar siyah ve belirgin bir vurgu ile ifade edilmitir. Bu grle ilgili dier grntler mevcut deildir. Yine ok tahrip olmu
11 Drijvers-Healey 1999: 10.

515

ve sadece bann ok az bir ksm fark edilebilen dier bir ocukta ayn dizili sras ierisinde verilmitir. Panelin en solunda lacivert renkli cam tesseralarn hkim olduu balk benzeri bir grnt seilmekte ancak, ypranm olan bu demede bunun ne olduuna dair kesin bir hkme varlamamaktadr. Demenin u anki mevcut hli itibari ile dtan itibaren beyaz tessera dizisinden siyah tessera dizili banda geilmektedir. Yaklak 30 cm.lik bir aklktan sonra yine sral siyah bir bantla bordr kua iin bir alan oluturulmutur. Oluturulan bu alana baklava dilimlerinden oluan bordr sslemesi bezenmitir. Baklava dilimleri eit oranda yaplmaya gayret edilmitir. Siyah renkli tek sra tesseralarla konturlar izilen dilimler siyah, beyaz ve taba rengi ile doldurulmutur. Her tam dilim st ve alt kenarlarndan itibaren yarm dilimle dier tam dilime balanr. Tam dilimlerin iinde kk bir tam ve yarm dilimlerin iinde de kk bir yarm dilim daha ilenmitir. Bordr kuan bitiren banttan sonra 8.5 cm.lik beyaz zeminli aklktan sonra, nispeten daha kk sral siyah tesseralardan oluan 2.5 cm.lik bant ile panoyu evreleyen ssleme ve bant kuaklar sona erer (Resim: 3). Drt Kollu Yldz Mozaii Envanter kayd olamayan deme ile ilgili mze mdr geli yeri olarak anlurfa Mance Deresi mevkiini sylese bile, H. J. W. Drijversin 197312 ve 199913 ylndaki yaynlarndan grdmz kadaryla, son zamanlara kadar Yakubiye Mahallesinde bir kaya mezarnda in situ olarak kalan bir mozaik demedir. Deme 248x250 cm. ebadndadr. Tesseralar beyaz, siyah, krmz, kahverengi renklerde, 0.51.2 cm. boyutlarnda olup dmye 105120 adet dmektedir. Deme bu gn grlmeyen yaztna gre M.S. 224 ylna tarihlenir. Yedi paraya kesilerek mzeye tanm olan deme, kaldrma srasnda olduka tahrip olmutur. Yaklak olarak 135x135 cm. ebadnda kare bir alan pano olarak kullanlmtr. Pano, sanat tarafndan yldz motieri ile doldu12 Drijvers 1973: 2, Pl. 1112. 13 Drijvers-Healey 1999: 184, Pl. 9.

516

rulmutur. Yldz motieri tahrip olan demede ilk bakta dokuz adet olmas gereini ortaya koysa da, deme zerinde bu gn gremediimiz Sryanice kitabesi bir yldzn yerini almakta ve bylece deme zerinde sekiz adet yldz olduu anlalmaktadr. Bu gn grlmeyen kitabedeki yazt yledir:

Yazta gre demenin bulunduu mezar Qaya Olu Baramta adl birisi M.S. 224 ylnda yaptrmtr14. Yldz motieri d taraarda siyah tek sra tessera dizisi ile kontur ekilerek snrlandrlmtr. Siyah konturun ardndan sral beyaz tesseralarla doldurulan kollarn orta ksmna, kahverengi tesseralarla ikizkenar gen ekli verilerek kollarn doldurma ilemi tamamlanmtr. Bu kollar arasnda oluan orta alandaki kare alan, kollardaki gen alanlardan itibaren sra beyaz tessera dizisi ile dardan snrlandrlm, i ksmda tek sra siyah tesseralarla tekrar bir kare alan oluturulmutur. Oluturulan bu kare alann ii kollardaki gen alanlarda kullanlan tesseralarla ayn renkte doldurulmutur. Doldurma alann orta ksmna ise be adet siyah tessera ile bezeme yaplmtr (Resim: 4). Deme bugnk grnts ile yaklak olarak 11 cm.lik beyaz tesseralarla doldurulan alandan sonra 12 cm.lik siyah renkle erevelenen bir kuakla evrilmitir. Bu bordr alannda piramit motieri stten ve alttan karlkl olarak dizilmitir. Piramitler siyah renkte dzenlenmitir. Piramit kuandan sonra 5 cm.lik ve sral beyaz tessaralarla denen bir aklk sz konusudur. Bu gei aklndan sonra tekli rgden oluan demenin dier bir bordr kuana geilmektedir. 13 cm.lik bir alana yerletirilen rgler siyah tesseralarla konturlanm ve her rg krmz ve beyaz tesseralarla doldurulmutur. rg kuandan sonra demenin son ereve bezemesi basit siyah bir banttr. Bu bant sral yaklak 1 cm.lik tesseralarla oluturulmutur (Resim: 5).
14 Yazt iin bkz. Drijvers 1973: 2, Pl. XI-XII; Drijvers-Healey 1999: 184.

517

Hayvan Mozaii Envanter kayd olmayan deme mze mdrnden alnan bilgiye gre Et ve Balk Kurumu kanal hafriyat srasnda bulunmutur. 240x470 cm. ebadndadr. 0.5-1.8 cm. boyutlarndaki tesseralar beyaz, krmz, sar, siyah olup dmye ortalama 90-100 adet dalmaktadr (Resim: 6). anlurfa Mzesinde sergilenen mozaik demeler ierisinde en iyi korunmu olan rnektir. En iyi korunan deme olmasna ramen kesilerek kaldrlan demenin kaldrma srasnda harap olduu dnlmektedir. Eksik yerleri, mze bahesinde sergilenen Cenaze leni ve Drt Kollu Yldz mozaiklerinde olduu gibi imento kullanlarak oluturulan beton ile tamamlanmtr. Doa tasvirli demede evcil ve yabani hayvanlar bir arada tasvir edilmitir. Demenin taban beyaz olarak doldurularak fon oluturulmutur. Hayvanlarn tasviri iin birbirlerinden bitkilerle ayrlan ya da snrlanan sahneler oluturulmutur. Toplam alt adet hayvan her sahnede tek balarna tasvir edilerek her birinin bamsz olduu izlenimi yaratlmtr. Hayvanlar zemin zerine balk bak eklinde dizilmitir. Yrr vaziyette betimlenen ve karsndaki ceylan ile iletiim hlinde olduu vurgulanmaya allan boa, demenin olduka tahrip olmu ksmnda yer almaktadr. Boynunda krmz kurdeleli bir madalyon vardr. Madalyon dou etkisinin gstergesidir. Ba ksmnda boynuzlarn tasvirinde olduka baarl bir ekilde verilen perspektif ve derinlik sz konusudur. Yine boann bacaklarnda izlenen bu zellikler nispeten daha az zenti ile yaplmaya allmtr. Nitekim n bacaklarndaki orantszlk gzle grlr ekilde izlenmektedir. Boann heybetli grnts ierisinde adalelerin gsterimi iin ayrca allmaya gidilmemesine ramen bunun varl grlmektedir (Resim: 7). Boa ile karlkl olarak verilen ceylan, boaya doru yrr vaziyette betimlenmitir. Aralarndaki iletiim ya da her ikisinin de, her ne kadar ayr sahnelerde ilenseler bile, kompozisyon ierisinde ayn ortamda yer aldklar vurgusu aka ifade edilmitir. Demede yer alan dier hayvan grlerinde olduu gibi ceylan da btn olarak prolden tasvir edilmitir. Ba ksmnda derinlik verilmeye gayret edilmitir. Badem ekilli iri gz siyah tesseralarla yaplm, gz bebei olarak da demenin fonu ile ayn renkte tek tessera kullanlmtr. Yrr vaziyetteki bacaklarda orantszlk sz konusudur. Arka baldrnn, Opus Vermicilatum tekniinin ok iyi kullanlmas

518

sonucu, ifade baars ise sanatnn teknik olarak st dzeyde olduunu rnekler niteliktedir. Hatlar tek sra siyah konturla belirlenen ceylan grnde k-glge deiik renkte tesseralarn kullanlmas ile verilmitir. Geyik gr demenin olduka tahrip olmu ve eksilen yerlerin beton ile kapland alanda yer almaktadr. Tahribattan dolay grn zellikle ba ksm neredeyse yok olmutur. Figrn geyik olduu, tahribattan arta kalan boynuzlardan anlalmaktadr. Btn olarak prolden gsterilen aslan, hareket hlinde ahlanm vaziyette, nndeki tekeye saldrr durumda ve onu avlamak zeredir. Hayvann ba ksm btn olarak vcuda orantl llerdedir. Az ak ve krmz renkli olarak dil detaynn da verildii ba ksmnda, aslann ksa yeleleri komann etkisi ile dalgalanmaktadr. Yznde avlanma an ierisindeki konsantrasyonu ve heyecan grlmektedir. Yeleleri zerinde, boynuna bal siyah ve krmz ular olan kurdelenin iki ucu geriye doru dalgalanmaktadr. Kurdelenin Pers kraliyetinin sembol olmas, kraln gcnn bir ifadesi oluu, boa grndeki madalyon betimlemesi ile demenin ran etkisi ierisinde oluunu desteklemektedir (Resim: 8). Aslanla beraber demenin en hareketli gr olan teke grdr. Koar vaziyettedir. Prolden verilen teke, ba ile peinden gelen aslan kollamaktadr. Siyah gz konturu, ince bir izgi ile verilen kapal az ve sakal detay ile tamamlanan yz ifadesinde, iinde bulunmas gereken korku ve heyecan yanstlmamtr. Demede yer alan kuzu, demenin en sakin grdr. Demenin kenar sslemeleri konusunda sanat detaya girmeden, nispeten yaln bir tercih ortaya koymutur. Mozaiin bu gnk mevcut hlinde, deme zerinde yer yer belli olan iki sra beyaz tesseral aklktan sonra, on santimetre genilikteki bir alanda, tekli rg moti bordr ss olarak uzun kenarlarda demeyi snrlandrmaktadr. Bu durum karsnda ksa kenarlarda demenin devam ettii kansna varlr. Tekli rgde krmz, siyah ve beyaz tesseralar kullanlmtr. rgy oluturan her bir tutam drt santimetrelik bir alan kaplamakta ve drt sra tessera ile oluturulmutur. Bordr ssnden sonra dokuz santimetrelik bir aklk sonrasnda iki sral siyah basit bir bant ile ssleme kuaklar sona erer. Demenin sahne ksmna her hayvan arasna onlarla orantl olmayan aa betimlemeleri, sahneleri ayrc motif olarak kullanlmtr.

519

Hayvan Mozaii Paras (A) Hayvan Mozaiinin kk bir fragman olarak restore edilmitir. Bu deme ya ksa kenarlarn snrnda ya da ana demedeki teke grnn bulunduu sahnenin alt tarafnda, rg motinin aaya dn yapt ve bize demenin bu ynde de devam ettii kansn uyandran, bu gn mevcut olmayan alana ait olmalyd. Bunu, zerindeki rg motinin izdii istikametten anlyoruz. Ana demedeki gibi siyah bantlar ve tek sral rg sslemeleri gze arpmaktadr. Daha iyi analiz edilebilmesi iin kukusuz bu parayla balantl demeye ait dier veriler gerekmektedir (Resim: 9). Hayvan Mozaii Paras (B) zerindeki bezemelerin yn ve biimlerinden A paras ile ok yakn bir alanda yer alyor olmalyd. Seilebilir bir adet kk panel bulunmaktadr. Bu panel iki sral izgilerle oluturulmutur. Panelin ierisinde bir ku gr yer almaktadr. Ku, yerinde duruyormu gibi hareketsiz ve dolaysyla kanatlar kapal olarak tasvir edilmitir. nce uzun boyunlu ve srt ksm bir hrg gibi olduka yksek braklmtr. Kapal kanatlar ince siyah izgilerle belirgin bir ekilde ifade edilmitir. Yine bant ve tekli rg sslemeleri izlenmektedir (Resim: 10). ADANA MZES Adana Mzesinde sergilenen on adet mozaik deme incelenmitir. Bu demelerin hepsi ayn tarihte ve ayn yerden karlm ve bir sre sonra mzeye tanmtr. 1964 ylnda Merkez Bankas inaat iin Abidinpaa Caddesinde, Aba Oteli yaknnda yaplan hafriyat almalarnda ortaya karlan mozaiklerin maalesef kaz srasnda kaytlar tutulmam ve fotoraflar ekilmemitir. Dolaysyla mzede yer alan Orpheus Mozaii paralar dnda, yldz mozaikleri ve dier paralarn nereye ait olduklar, hangi ana demenin paralar olduklar bilinmemektedir15. Mozaikler envanter kaytlarna gre 15.08.1967 tarihinde mzeye tanmtr.
15 Budde 1972: 16.

520

Orpheus Mozaii ki para hlinde olan demenin her paras ayr olarak envanterlenmitir. Env. No: 1448 (46894697). st ksa kenar 156 cm., alt ksa kenar 179 cm. ve uzun kenarlar 372 cm.dir. Tesseralar sar, yeil ve kahverengi tonlarndadr. M.S. 4. yzyla tarihlenir. Ana sahnenin olduu st parada Orpheus ortada bir taht ya da Orpheus ikonogralerinden aina olduumuz bir kaya zerinde oturmaktadr. Cepheden tasvir edilen gr elinde tipik algsn tutmakta ve onu almaktadr. alg yedi tellidir. Banda Frig apkalarna benzer bir balk olan Orpheusun gzleri sakinliini kantlar bir ekilde iri ve uzaklara bakar, mziine konsantre olmu hlde verilmitir. zerinde kmz ve yeil renklerin olduu bir giysi ve bunu tamamlayan kahverengi ve sar tonlarnda bir alt giysi vardr. Hayvanlarn ve doann dinginliini sembolize eder ekilde etrafnda kendini mziin sihirli ezgilerine kaptran ve bu etkiden dolay da olduka sakin ve kaygsz olarak betimlenen hayvanlar vardr. Kular dahil olmak zere sekiz deiik hayvan Orpheusun etrafna kmelenmitir. Bu ana sahnenin bulunduu parann alt tarafnda ikinci para, demeyi tamamlamaktadr. Kularn olmad bu parada, lin de yer ald yedi deiik hayvan betimlenmitir. Oturur ya da admlar vaziyetteki hayvanlar, dier sahnede olanlar gibi, sakin ve kaygsz bir ekilde betimlenmitir. Deme, ikinci parann altnda basit siyah bir bant ve bir aklktan sonra tekli rg ile devam ettii anlalan geometrik bezemelerle son bulur. Bu mozaik demenin ana sahnesini oluturan iki paralk ksmlarn dnda demenin btnnden olan, geometrik bezemeli paralarn bir ksm bahede yer almaktadr (Resim: 11). Bahede yer alan paralardan drt tanesi Orpheus Mozaiinin bordr sslerine aittir. Orpheus Mozaiine ait geriye kalan benzer paralar Misis Mozaik Mzesine tanmtr. Ad geen bu drt adet mozaik fragmannn envanter numaralar; 1451 (4692), 1452 (4693), 1453 (4694), 1455 (4696)dr. Tm paralar ayn zellikleri gsterir. Dolaysyla hepsi ayn btnn detaylardr. Paralarn envanter kaytlarndaki tanmlar yledir: Burma ekilli

521

bordrler arasnda sekizgen ve drtgen ekiller bulunur. Sekizgenlerin iinde iek eklinde bezemeler grlr (Resim: 12). Yani Orpheus Mozaiinde sekizgen, kare, lale, bant, tekli rg motieri, kenar ereveleri olarak kullanlmtr. Ortalama dmye 7090 tessera dmektedir. Ayrca bugn Misis Mozaik Mzesinde yer alan paralarda sekiz kollu yldz motieri izlenmektedir. Eros Mozaii 1452 (4699) envanter numaral deme 196x256 cm. ebadndadr. Soldaki Eros 57 cm., sadaki ise 53 cm. yksekliindedir. Roma Dnemine ait demede tessera renkleri sar, siyah ve kahverengi tonlarndadr. Ana bir demeye ait olduu dnlen bu grl fragmann ortasnda iki adet kanatl plak gr (Eros) srt srta vermi pozda, hareket hlinde betimlenmitir. Soldaki Erosun elinde ok ve yay vardr. Arkasnda yer alan dier bir Eros da benzer ekilde okunu frlatmaktadr. zerine doru ahlanm olan vahi bir hayvana mzrayla mdahale etmek, onu avlamak zeredir. Her iki Eros arasna bir erit ekilmi ve bylece ikisi iin ayr sahneler oluturulmaya allmtr. Ancak bu giriim iki grn farkl meknlarda olma hissini uyandrmamaktadr. Mozaik demenin st tarafnda birbirleriyle balantl, ilerinde iek motieri olan daireler ve bitkisel sslemelerin olduu bir bordr vardr. Buradan grlerin yer al sahneye geilir. Sahne ilmikli rg kuayla sona erer. Kuaktan sonra bir aklk ve ardndan siyah basit bir bant yer almaktadr (Resim: 13). Dier Paralar Mzede yer alan dier mozaik paralarnn hangi btne ait olduklar bilinmemektedir. Mzede yer alan iki adet yldz demesi yaklak 1.80x1.85 m. ebadndadr. Envanter kaytlarna ulalamayan bu paralar dier paralarda olduu gibi L. Budde tarafndan yaynlanmtr16. Buna gre nereye ait
16 Budde 1972: 30, abb. 51.

522

olduklar bilinmemektedir. L. Budde bunlarn byk bir yapya ait olduklarn dnr. Sekiz kollu yldz moti bir rozet gibi verilmitir. Etraar dalga ssleriyle bezelidir (Resim: 14). Yine L. Buddeden17 bilgi aldmz hangi ana demeye ait olduklar bilinmeyen ancak ayn demeye ait olduklar dnlen iki deme zerinde tekli rg, piramit, bant, baklava dilimleri ve drt yaprakl yoncalara benzeyen rozetler kullanlmtr. zerinde oturan bir kadn resmedilen deme parasnn envanter numaras ve dier kaytlarna ulalamamtr. Bu parada malzeme olarak mermer tessera dnda yer yer mavi ve yeil renkli cam tesseralar da (smalti) kullanlmtr. Beyaz zemin zerinde oturur hlde verilen grn konturlar krmz renkli olarak verilmitir. Bunun dnda mavi, yeil ve az miktarda kahverengi ve siyah tesseralar kullanlmtr. Sa elinde bir ayna tutmakta ve aynadan kendisine bakmaktadr. Muhtemelen makyaj yaparken ya da henz yeni ykanm bir kadna ait bir grntdr. Sol eli ise serbest bir ekilde braklarak yandan destek alr durumdadr. Banda farkl, arkas uzunca bir balk bulunmaktadr. Belki de san kurutmak zere balad havlu benzeri bir rtdr. st ksmnda sol gs zerini kapatan st taraf akta brakan ve sa omuz zerinde bir bro ile tutturulmu dekolteli bir kyafet vardr. Giysinin alt taraf olduka uzun, bacaklar tamamen rtmekte ve bol kvrmldr (Resim: 15). DEERLENDRME anlurfa Mzesi Cenaze leni Mozaiinin u anda kayp olan bir benzeri yukarda da belirtildii zere bu ehirde bulunmutur. Dolaysyla aile reisinin ya da len erkein bir divan ya da kline zerinde uzanarak betimlendii, evin kadnnda kocasnn baucunda marur ve sakin bir pozla oturur vaziyette betimlenmesi ayrca yine ocuklarndan birinin arap servisi yapmas, kentin o dnemdeki paganist inanlar erevesinde nemli bir cenaze riteli olmaktadr. Mzedeki Cenaze leni Mozaii her ne kadar tahrip olsa da oturur vaziyetteki rt17 Budde 1972: 2930, abb. 4750.

523

l Edessa kadn ve ocuklara ait grntlerden bu mozaiin byle bir riteli anlatt kansna varlmtr. Olduka tahrip olmu Drt Kollu Yldz Mozaii grsz ancak, yine kaya mezarndan gelme bir cenaze mozaiidir. Hayvan Mozaii ve ona ait iki fragman bu demenin bir ksmn tekil etmektedir. Burada Roma zellikleri ile dou slbu zellikle de Part yani ran etkileri bir aradadr. Bunu aslann kurdelesinden ve boann madalyonundan anlamaktayz. Gerek kayp mozaikler gerekse seksiyondaki mozaiklerdeki grler ran sanatnn da bir zellii olarak cepheden tasvir edilmitir. Sakin durulu grler iri ve etraf gzlemleyen gzlere sahiptir. Figrler yerel giysiler ierisinde belli bir hiyerari dzeni ierisinde verilmitir. izgisel anlatmn hkim olduu grl rneklerde konturlar kaln olarak yaplmakta ve bu da Urfa mozaik atlyesinin nemli bir zellii olmaktadr. Demeler hep beyaz bir fon zerinde dzenlenmitir. Hayvan Mozaii dnda sahnede doldurucu motier kullanlmamtr. zgn karakterli Edessa mozaiklerinin bordr ssleri Greko-Romen repertuarnda grmeye alk olduumuz tekli rg, piramit, baklava dilimi gibi sslemelerdir. Ssleme elemanlar Antakya mozaiklerinde de ska grdmz Severuslar Dnemi zellikleri gsterir. Adana Mzesi kinci katta sergilenen Orpheus Mozaii aratrmaclar tarafndan M.S. 4. yzyla verilmektedir18. Kayp Urfa Orpheusu ile kyaslandnda daha ge bir rnek olmaktadr. Urfa Orpheusu, zerindeki Sryanice yaztta yazd zere M.S. 228 ylna aittir19. Ancak slp olarak her iki demenin birbirlerinden olduka farkl atlyelerin retimi olduklar anlalmaktadr. Adana Orpheusu ile karlatrlabilecek en yakn Orpheus mozaii Tarsus Orpheusudur. Kompozisyona gre Tarsus rnei Adana rneinden bir yzyl kadar nceye tarihlenmektedir20. Adana Orpheusunda genel olarak gereki hayvan grntleri sahip olmasna ramen kompozisyondaki orantszlklaryla dikkat ekmektedir. Ayrca hayvanlarn kompozisyon iine rastgele yerletirilmeleri, genel
18 Tlek 1998: 46. 19 Drijvers-Healey 1999: 178. 20 Budde 1972: 2324.

524

Orpheus ikonogralerine aykrdr. Tarsus Orpheusundaki kenar sslemelerinde yer alan drtgen ve sekiz kollu yldz sslemeleri benzer ekilde Adana Orpheusunda da izlenmektedir. Dolaysyla Kilikya mozaik atlyesinin nemli dekoratif bezemelerinin birok mozaikte kullanlmas sz konusudur. rnein sekiz kollu yldz sslemesi Kilikyada Korykos (Narlkuyu)un en mehur mozaii olan Gzeller Mozaiinde ok nemli bir motif olarak kullanlmtr21. Yine Seleukeia mozaiklerinde de yldz ve iek motieri izlenmektedir. Adana mozaiklerinde dikkat eken unsurlardan biri bordr ss olarak kullanlan rgnn Urfada olduu gibi tekli rg biiminde kullanlmasdr. Genel olarak bitkisel ve geometrik bezemelerin youn olarak kullanld Adana mozaiklerindeki grntler blgeye yakn ok nemli bir mozaik atlyesi olan Antakya mozaiklerinde de izlenir. Tarihsel anlamda da yakn bir dnemde retim yapan iki atlyenin ortak ynleri gze arpmaktadr. Sekiz kollu yldz mozaii M.S. 3. yzyla verilen gne saati mozaiklerinde22 basite ilenmitir. Adana Yldz Mozaiinde kenar detay olarak verilen dalga ssleri de Antakyada, rnein Hermes ve Dionysos Mozaiinde grlr. Bunun dnda iek ve geometrik sslemelerin hepsi, ayrca yine tekli rg Antakya mozaiklerinde ska ilenmitir. KAYNAKA Budde 1972: Budde, L., Antike Mosaiken in Kilikien, Band: II, Recklinghausen, 1972. Drijvers 1972: Drijvers, H. J. W., Old Syriac (Edessean) Inscriptions, Leiden, 1972. Drijvers 1973: Drijvers, H. J. W., Some New Syriac Inscriptions and Archaeological Finds from Edessa and Sumatar Harabesi, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 36, 1973, s. 114. Drijvers 1980: Drijvers, H. J. W., Cults and Beliefs at Edessa, Leiden, 1980.
21 Budde 1972: abb. 91. 22 Levi 1947: 219221.

525

Drijvers 1981: Drijvers, H. W. J., Ein neuentdecktes edessenisches Grabmosaik, Antike Welt 12.3, 1981, s. 17-20. Drijvers-Healey 1999: Drijvers, J. W. ve Healey, J. F., The Old Syriac Inscriptions of Edessa and Osrhoene, Leiden-Boston-Kln, 1999. Dunbabin 1999: Dunbabin, K., Mosaics of the Greek and Roman World, Cambridge, 1999. Euting 1909: Euting, J., Natulae Epigraphicae, Florigium ou Recueil de Travaux drudition ddis Monsieur le Marquis Melchior de Vogu, 1909. Leroy 1957: Leroy, J., Mosaiques Funraires Ddesse, Syria, 34, 1957, s. 306-342. Leroy 1961: Leroy, J., Nouvelles Dcouvertes Archologiques Relatives A desse, Syria 38 1961, s. 159169. Levi 1947: Levi, D., Antioch Mosaic Pavements, Princeton, 1947. Ross 2001: Ross, S. K., Roman Edessa, Politics and Culture on the Eastern Fringes of the Roman Empire, 114-242 CE, London and Newyork, 2001. Segal 1953: Segal, J. B., Pagan Syriac Monuments in the Vilayet of Urfa, Anatolian Studies 3, 1953, s. 97-119. Segal 1959: Segal, J. B., New Mosaics from Edessa, Archaeology 12.3, 1956, s. 150-157. Segal 1983: Segal, J. B., A Note on A Mosaic from Edessa, Syria 60, 1983, s. 107-110. Segal 2002: Segal, J. B., Edessa (Urfa)Kutsal ehir (ev. A. Arslan), stanbul, 2002. Tlek 2000: Tlek, F., Efsuncu Orpheus, stanbul, 2000. Yaar 2003: Yaar, ., Urfa Mezar Kitabe ve Mozaiklerine Gre Urfa Paganlarnda Ahiret nanc, Celal Bayar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 1, 2003, s. 111121.

526

Resim: 1

Resim: 2

Resim: 3

527

Resim: 4

Resim: 5

528

Resim: 6

Resim: 7

529

Resim: 8

Resim: 9

Resim: 10

530

Resim: 11

Resim: 12

531

Resim: 13

Resim: 14

Resim: 15

532

ALANYA VE EVRESNDE BZANS ARATIRMALARI 2005

Sema DOAN*
Antalya li ve ilelerinde Bizans Dnemi zerine srdrdmz yzey aratrmalarmzn 2005 yl arazi almas, 1-19 Eyll tarihleri arasnda Alanya ve evresinde yaplmtr1. almalarmza katlan Hacettepe niversitesi Sanat Tarihi Blm yksek lisans rencileri ener Yldrm ve Tun oluna, Cumhuriyet niversitesi Sanat Tarihi Blmnden Yrd. Do. Dr. Meryem Acara Esere, elektronik lmleri yapan ve sanal ortama aktaran Harita Teknikeri Seyfettin Yavuz ile Harita Mhendisi Rabia Toprak zsuya, mimari izimleri AutoCAD programnda hazrlayan Gazi niversitesi, Mimarlk Blmnden Ara. Gr. Mimar Merve Bedire, Bakanlk temsilcisi olarak katlan Alanya Mzesinden Sanat Tarihisi Berrin Taymaza teekkr ederim. 2005 ylnda, Alanya lesi snrlar iindeki ky ve beldelerde alt, Gazipaa lesi snrlarnnda ise bir olmak zere toplam yedi yerleim ve yapda incelemelerde bulunulmutur. Augai yaknnda Trkler mevkii, Konakl/Aunesis, Elikesik, Kzlcaehir, Oba/plakl ve Alanya-Gazipaa snrnda Halil Limanndaki Bizans yaptlar belgelenmitir2. Mimari belgelemede elektronik theodolitle yaplan digital lmlerde elde edilen veriler, bilgisayar ortamnda AutoCAD ve NetCAD programlarna aktarlmtr. Hassas ve ayrntl lmler sonucunda yaplarn lke koordinatlarnda yerleri belirlenerek, lekli izimleri hazrlanmtr.
* 1 Do. Dr. Sema DOAN, Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Beytepe-Ankara/TRKYE e-posta: semad@hacettepe.edu.tr 2005 yl almalarn madd olarak destekleyen, Kltr ve Turizm Bakanl, Dner Sermaye letmeleri Mdrlne, Suna ve nan Kra-Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstitsne, Dou Akdeniz Kltr ve Tarih Aratrmalar Vakfna, Alanya Belediyesine ve Prof. Dr. Scott Redforda teekkr ederim. Blgenin tarihsel verilerini ve nceki yln almalarn genel olarak tanttmz raporlar iin baknz: S. Doan, Alanya ve evresinde Bizans Aratrmalar 2004, 23. Aratrma Sonular Toplants, 2 (2006): 135-146; Alanya ve evresinde Bizans Aratrmalar 2004/Byzantine Surveys in and Around Alanya in 2004, Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri 3, 2005, 97102.

533

19 gn sren almalarmzn 8 gnlk blm Kzlcaehir Kalede gerekletirilmi, kalede alnan 425 nokta ile lmler tamamlanmtr. Alanyann Oba Beldesindeki Kzlcaehir Kynde sarp kayalklar zerine kurulmu, 121x163 m. boyutlarndaki kale kuzey, gney ve dou ynlerde surlarla snrlanmasna karn, batdaki kayalk-dik yamata surlara gerek grlmemitir (Plan: 1). Kaleye giri, gneydou kede yer alan aklktan salanmaktadr. Kuzeydou cephesinde ky ile ayn kottaki surlar kulelerle glendirilmitir. Bu cephe, kale ile ayn kottaki tepenin dou yamacndan gelecek tehlikelere kar ite ikinci bir sur ile desteklenmitir. ki sur arasnda dtaki ile bitiik meknlar ve ortadaki kuleye kan bir merdivenin basamaklar yer alr. Surlar iinde, barnma ve yaama ilikin meknlar, kayaya oyulmu ak hava zeytin iliklerinin bask kolu yuvalar, kaledeki gndelik yaamn eleridir. Kalenin iinde apsisi kuzeydouya ynelik bir apel, buradaki topluluun dinsel yaamn belirlemektedir. Denize ve Alanyaya hkim konumdaki kalenin, Alanya Kalesine yaknl da gz nne alnarak yaplma amac ve ilevine ilikin aratrmalarmz srmektedir. Surlar, kayrak talar ile harcn birlikte kullanld rme duvar tekniindedir. Tm duvarlarda malzeme ve teknik benzer zellikte olup ayn dnemin inaat olmasna karn kuzeydoudaki ikinci d surda krk tula kullanm ile farkllk izlenir. Olaslkla bu duvar kalenin yapmndan hemen sonra glendirmek amacyla rlmtr. 12x22 m. boyutlarnda, bat ksm yklm olan apel, tek nei plan tipindedir. Apsis ite ve dta yarm daire biimli olup apsisin iki yanndaki kk apsisler, boyutlaryla birer ni grnmndedir. apelin kuzey ve gneyinde ek meknlar olduunu dndren duvar kalntlarnn varlna karn, ana yapyla balant saptanamamtr. apel ve yan meknlarn duvarlar douda dtan ikinci bir duvarla desteklenerek glendirilmitir. Yapnn kuzey ve gney duvarlar ite ikier kr kemerle hareketlendirilmitir. rt sitemine gei seviyesinde tonoz balangc, yan duvarlarda izlenmektedir. Bu plan tipi Orta Bizans Dnemi Akdeniz mimarisi iin tipiktir. Benzer

534

plan tipinde en yakn rnekler Iotape-Aziz Theodoros Stratelates Kilisesinde ve Syedradaki Kilisede grlr3. Yapnn i cephelerinin tamamnda duvar resimleri kalnts izlenmektedir. Sahneler koyu kiremit renginde eritlerle ayrlmtr. Kuzey yan apsiste ayakta duran, ba haleli bir gr; kemer ilerinde grl ve bitkisel kompozisyonlarn yer ald resim programnda, gneydeki kemerin n yznde bir yaztn bir blm okunabilmektedir. Duvar resimleri zerine kapsaml bir deerlendirme ancak resimlerin ayrntl temizlii ile gerekleebilir. Grlebilen resimler, renklerin kullanm, giysilerdeki kuma kvrmlar gibi slp zellikleri ve yapnn mimari unsurlar ile 12.-13. yzyllara tarihlenebilir. Kalenin gney surlarna bitiik meknlarla ite drtgen, karemsi veya dzensiz planl yaplara ait duvar kalntlar, merkezde ve kuzey surlarn yaknnda ak hava zeytin iliklerinin varln ortaya koyan kayaya oyulmu drt bask kolu yuvas, kaledeki mimari verilerdir. Alanya Mzesinde 2003 ylnda altmz ta eserler arasnda dibek ve ya biriktirme tekneleri, blgedeki iliklerin birer parasdr4. Kalenin yaklak 50 m. dousunda, dou-bat dorultusundaki dikdrtgen planl yap, 2.8x8.5 m. boyutlarndadr. Kuzey ve gney i cephelerde drtgen ve yarm daire niler almtr. Bat cephede pencere akl yer alan yapnn girii doudadr. Kalenin giri kotundaki bu yapnn, olaslkla gelenlerin ngiri kontrol amacyla yapld dnlr. Kalede bulunan seramikler arasnda, pithos azlar, amphora kulplar, dipleri ve gvde paralar, krmz astarl kaplarn az ve kaideleri, 11.-12. yzyl srl kselerinin az, gvde ve kaideleri krem rengi astar zerine sar-yeil srl; ince sgrafto ve champleve teknikleri ile bezenmitir5 (Resim: 1).
3 4 5 . Karamut-S. Trkmen, Dalk Kilikyada Bir Kent: Iotape, TAD XXXI (1997): 291-305; . Karamut, Syedra 1997 Kurtarma Kazs ve Temizlik almalar, IX. Mze Kurtarma Kazlar Semineri (1999): 141-150, Plan 1. Alanya Mzesindeki almalarmzn raporu iin baknz; S. Doan, Alanya Mzesindeki Bizans Dnemi Ta Eserleri, XXII. AST II, 2005, 74, Res. 10. 2005 yl almalarnda yzeyden toplanan seramiklerin ilk raporunu veren Yrd. Do. Dr. Meryem Acara Esere teekkr ederim.

535

plakl-Aksaray mevkiinde, dou-bat dorultusunda bir apel ile yaklak 200 m. kuzeybatsnda bir yap kalnts burada kk bir topluluun yaadn ortaya koyar. apel, 3.2x5.1 m. boyutlarnda tek meknl, dousu ite yarm daire biimli apsisli, dta dz duvarl, zeri tonoz rtldr. Yapya giri batdandr. Apsiste ve gney duvarda birer pencere akl yapy aydnlatmaktadr (Plan: 2). Dtan plan tipi ve tonoz rts belirgin olan yapnn ii tmyle duvar resimleriyle bezenmitir. cephelerde, apsis yarm kubbesinde madalyon iinde e kollu ha, kuzey ve gney duvarlarda panolar iinde geometrik, bitkisel ve Latin ha gibi sembolik motier, tonozda geometrik ve bitkisel kompozisyonlarn yer ald grsz duvar resimleriyle yap konoklastmus Dneme (726-843) aittir. Duvarlardaki yaam halar, mezar apeli olarak yapldna iaret eder. Yapnn evresinde toplanan seramik buluntular arasnda srsz amphora kulplar, testi veya kselerin ince cidarl gvde paralar dikkati eker. apelin kuzeybatsnda, dzensiz drtgen planl bir duvarla snrlanan alanda birbirine bitien meknlar belirlenmi, alnan 40 nokta ile planlar karlmtr. 17.8x28.2 m. boyutlarndaki yapda meknlar arasnda kalan blm adeta avlu niteliindedir (Plan: 3). Meknlarn duvarlar ayn malzeme ve teknikte yaplm olmasna karn, baz meknlar ikinci bir duvarla desteklenmitir. Yerleim olaslkla baka yaplar da barndrmaktayd, ancak evredeki inaatlar srasnda zarar grm ve gnmze ulaamam olmaldr. Meknlardan birinde yer alan zeytin iliinin bask kolu yuvas, evrede tarmn yapld teraslar, yap kompleksinin iftlik Evi olduunu belirler. Prof. Dr. S. Redford ile N. evik ve ekibi, Pamlya ve Likya da Roma ve Bizans Dnemlerindeki benzer konut mimarisini, bitki rtsn de gz nne alarak deerlendirmitir6. Yapnn evresinde bulunan testi ve amphora gvdeleri, kulp ve dip paralaryla, Osmanl Dneminin srl bir gvde paras seramik buluntular arasndadr.
6 S. Redford, Landscape and the State in Medieval Anatolia, Seljuk Gardens and Pavilions of Alanya, Turkey, BAR International Series 893, 2000, 11, 13; N. evik-B. Varkvan-S. Bulut-. Kzgut, Trebenna Tarihi, Arkeolojisi ve Doas/Its History, Archaeology and Natural Environment, Adalya Ek Yayn Dizisi 1, 36, 51-53; B. Varkvan-S. Bulut, Beydalar 2004 Yl Yzey Aratrmalar-Konutlar, likler ve Sarnlar, 23. AST, 2005, 148-149, Res. 7.

536

Konaklnn kuzeydousunda, Hamaxia antik kentine 2 km. uzaklktaki Elikesik Kynde, alnan 62 noktada belirlenen yap kalntlar 28x117 m. boyutlarnda bir alan snrlar. Bu alanda bir kilise ya da apelin apsisi ile naosun gney duvar, batsnda kare planl bir yap ile bitiik bir meknn kuzey duvar, gneyinde bir dier duvar kalnts, apelin dousunda ise dzensiz drtgen planl yaplara ait duvarlar saptanmtr. Yap topluluu Hamaxiaya yaknl nedeniyle, kentin tepeden aalara doru genilemesi sonucunda eklenmi olmaldr. Batdaki kare planl yap, dzensiz kesme ta, dolgu duvar tekniinde ina edilmitir (Resim: 2). Yapnn duvar kalnl, evreye hkim konumdaki yeri ve boyutlar, gzetleme kulesi vb. ilevde, yerleimin korunmas amacyla yapldn dndrr. Kilisenin yarm daire biimli apsis duvar dier yaplardan farkl teknikte, eitli boyutlarda dzensiz talar ve krk tula ile rlmesine karn, tm duvarlarda ayn harcn kullanlmas, yaplarn adaln ortaya koyar. Apsisin dousunda kalan alanda, blgedeki konut mimarisi ile benzerlik gsteren, birbirine eklenen meknlar, teraslama ile tarma ilikin izler ve bir ezme ta, buradaki gndelik yaamla ilikilendirilebilir (Resim: 3). Seramik buluntular arasnda, srsz kse, testi, amphora ve pithos azlar, kulplar, yivli veya kazma dalga ve izgi bezemeli gvdeler buradaki yaamn gnlk kullanm gereleri olarak nem tar. Alanya-Gazipaa yolu zerinde, iki ilenin snrndaki Halil Liman mevkiinde karayolunun st yannda bir kilise, alt yannda bir apel yer alr (Plan: 4). Iotapeye 2 km. uzaklktaki bu kilisenin Iotape halknca kullanld dnlmektedir. 79 noktada alnan lmlere gre kilise, dousu ite ve dta yarm daire biimli apsisli, bazilikal planldr. 31.2x13.3 m. boyutlarndaki yapnn dou ve gney duvarlar gnmze gelmitir; kuzey duvar ksmen izlenebilir. Apsisin kuzeydousunda dikdrtgen planl, 2.8x9.6 m. boyutlarnda bir ek mekn yer alr. Gneydou kede de simetrik bir mekn belirleyen duvar izlenmektedir. Naosta nef saysna ilikin bir veri olmamasna karn, yapnn iinde devrik bulunan iki stun ve yapnn boyutlar, nei bazilikal planl olduunu belirler. Naosun st rt sistemi bilinmemektedir.

537

Gney duvarn batya yakn blmndeki kk bir kap akl dnda, kilisenin girilerini belirleyecek veri yoktur. Kilisenin bat blm toprak altnda kaldndan nartekse ait herhangi bir duvar belirlenememitir. Apsisin i cephesinde, rtye gei seviyesinde olaslkla yapya ilikin bilgi ieren, ksmen zarar grm, okunamayan mozaik bir yazta ait izler, silme zerinde yer alr. Kuzeydoudaki ek meknn kuzey duvarna bitiik kk bir mekn ise gnmzde al vb. ilevde kullanlmak zere eklenmitir. Kilisenin batsnda, kuzey-gney dorultusunda uzanan ve kiliseye bitiik konumdaki yapya, bir n giri meknndan geilmektedir. Enlemesine kemerle iki blme ayrlm, 10.8x6.9 m. boyutlarndaki yapnn ii, nc kemerden sonra toprakla dolu olduundan devam grlememektedir. Kiliseye bitiik, ancak kiliseden bamsz bu yapnn ilevi aratrlmaktadr. Yzeyde bulduumuz Ge Roma-Erken Bizans krmz astarl kse az, 12.-13. yzyl srl kse gvdesi, srsz gvdeler ve bir testi kulpu, pithos azlar gibi zengin seramik kullanm gereleri, liturjik ilevdeki kadeh az gibi cam eler yapnn nemini ortaya koyar. Kilisenin gneydousunda karayolunun alt yanndaki mezar, kilise ile balantl, nemli bir kiiye ait olmaldr. Dou-bat dorultusunda dikdrtgen planl, tonozlu mezar yaps, 4.5x7.4 m. boyutlarnda ve dtan ynde ikinci bir duvarla desteklenmitir. Duvarlarnn malzeme-tekniine gre kilise ile adatr. nde bir giri meknndan geilerek girilen mezar odasnda duvarlar sva ile kaplanm ve sva zerinde Bizans duvar iiliine zg mala izleri grlmektedir. Giri blmnde yarm daire biimli niler, mum koymak iin yaplm olmaldr. Alanya ile Trkler arasnda Konakl Beldesi, antik adyla Aunesis, karayolunun ky tarafnda kalan tepe ile snrlanr. Bunlardan Klabeleni ve Gebedeleni, yap kalntlar iermekteyken, dier nc tepe olan Kebeleninde ok kk bir duvar kalnts ve seramikler gnmze gelebilmitir. Klabeleninde, tepenin st dzlemi bir yap topluluu barndrr (Resim: 4). 80 noktada alnan lmlere gre, ayn plan tipinde iki dikdrtgen planl yap, ite ha biimli ve iki yannda drtgen biimli birer paye ile iki nefe ayrl-

538

mtr. Neer beik tonoz ile rtldr. Her iki yapnn kuzey ve gney duvarlar ikinci bir duvarla glendirilmi olup batdaki yapda farkl olarak bir zeytin iliinin bask kolu yuvas yer alr. Batdaki yapnn girii doudan, dierinin girii batdan salanmaktadr. 7x11 m. ve 8x11 m. boyutlarndaki iki yapnn arasna bir duvar rlerek adeta nlerinde birbirinden bamsz birer avlu oluturulmutur. Yaplarn kuzeyindeki duvar izleri, burada farkl kotta nc bir yapnn varlna iaret eder. Yap topluluunun bulunduu alan, kuzey ve batda bir duvar ile snrlanmtr. Her iki yapda duvarlar kayrak ta, kesme ta ve harla rlmtr. Bat yapnn ilevi, iindeki zeytin iliine ilikin bask kolu yuvas ile belirlenir. Mimari veriler, burada bir yerleim olduuna iaret eder. Srsz krmz ve bej hamurlu, kk testi kulplar ve gvde paralar, amphora kulpu ve bir arlk, yerleimin seramik buluntular arasndadr. Gebedeleninde tepenin kuzeydou yamacndaki karemsi-drtgen planl meknlar, 17x27 m.lik alandaki bir yerleime ilikin verilerdir. Meknlarn duvarlarnda yer alan niler, aydnlatma elemanlar iin yaplmtr. Hatl yuvalar ise yaplarn iki katl olduuna iaret eder (Resim: 5). Meknlardan birinde yer alan zeytin iliinin bask kolu yuvas, yerleimdeki gndelik yaamn bir parasdr. Alanya-Antalya karayolunda, Trkler Beldesinde, ky yol eridinin kuzeyinde yer alan yap kompleksi, 63x104 m.lik bir alanda 120 noktada alnan lmler sonucunda belirlenmitir. Douda apsis duvar ile naosun kuzey ve gney duvarlarnn ksmen ayakta olduu bir kilise, gney ve batda devam eden duvarlar, kuzeyinde ise batya ve kuzeye doru uzanan duvar kalntlar iermektedir. Mevcut duvarlarla meknlarn ilevleri belirlenememektedir. Ancak bat ve gneydeki duvarlar, Bizans mimarisinde evre duvar ile snrlanan alan iinde, farkl ilevdeki meknlar barndran plan tipindeki bir manastrn varln dndrr (Plan: 5). Kilise, dousu ite ve dta yarm daire biimli apsisli, bazilikal planldr. Naosta nef saysn belirleyecek herhangi bir iz bulunamamtr. Apsisin iki yannda douya uzanan duvar kalntlar ek meknlar belirler. Batda nartekse

539

ve kap girilerine ait bir veri olmamasna karn, yzeyde bulunan iki eik ta batda en az iki kap olduunu ortaya koyar. Yaklak 2 m. yksekliinde varolan apsis, kayrak ta, kesme ta ve sra tula dizisinden oluan almak teknikteki duvar rgs ile dier duvarlardan farkldr. Seramikler arasnda, Hellenistik Dnem amphoralarnn eitli tipteki kulplar, testi ve amphoralarn krmz-bej hamurlu, yivli gvdeleri, Ge Roma-Erken Bizans Dnemine ait terra sigillata kaide, Erken ve Orta Bizans Dnemi srsz amphora az ve kulplar ile farkl tipte amphora dipleri, buradaki yaama ilikin verilerdir. 2006 ylnda, aratrmalarmz Alanya ve evresinde srdrerek, blgenin Bizans Dnemi aydnlatlmaya allacaktr.

540

Plan 1 : Kzlcaehir Kale

Plan 2 : plakl-Aksaray, apel

541

Plan 3 : plakl-Aksaray, yerleim

Plan 4 : Halil Liman, kilise ve apel

Plan 5 : Trkler, kilise ve yap topluluu

542

Resim 1: Kzlcaehir Kale, ince sgrafto ve champleve tekniinde srl kseler

Resim 2: Elikesik, kulenin genel grnm

Resim 3: Elikesik, ezme ta

543

Resim 4: Konakl/Aunesis, Klabeleni, batdaki yap

Resim 5: Konakl/Aunesis, Gebedeleni, yerleimdeki meknlardan biri

544