12 K a p a k

Yrd. Do. Dr. Mehmet BAYINDIR

Bilkent niversitesi Fizik Blm Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi

www.nano.org.tr

Nanoteknoloji hayatmzda
Kendi kendini temizleyen boyalardan, kirlenmeyen kumalara; kanserli hcrelerin vcuda zarar vermeden ldrlmesinden, gnlerce etkisini kaybetmeyen kremlere; tek arbon mikrobunu bile alglayabilen sensrlerden, bakterileri ldrdnden dolay kokmayan oraplara ve mikrop barndrmayan buzdolaplarna kadar hayatmza girmeye balayan nanoteknoloji yeni bir teknoloji devrimi olarak alglanyor.
endi kendini temizleyen boyalardan, kirlenmeyen kumalara; esnek ama daha dayankl betondan, elmas kadar sert kaplamalara; kanserli hcrelerin vcuda zarar vermeden ldrlmesinden, gnlerce etkisini kaybetmeyen kremlere; tek arbon mikrobunu bile alglayabilen sensrlerden, bakterileri ldrdnden dolay kokmayan oraplara, ve mikrop barndrmayan buzdolaplarna kadar hayatmza girmeye balayan nanoteknoloji yeni bir teknoloji devrimi olarak alglanmaktadr. Sonular itibariyle global ekonomiyi etkileme potansiyeline sahip nanoteknoloji henz gelime evresindedir. Beklentiler nanoteknolojinin nmzdeki 15-20 yl ierisinde gelimesini tamamlayp insanolunun hayatna mucizevi olaslk-

larla birlikte girmesidir. Nanoteknoloji bir yandan eski teknolojilere yeni bak alar getirirken dier yandan da, daha nemli ve kritik olan, nceleri olanaksz gibi gzken yeni teknolojilere ve uygulamalara kap aralamtr. rnek olarak, malzemelerin zellikleri, nanoteknoloji sayesinde daha iyi anlalm, dolaysyla bu malzemelerin kullanld uygulamalarda belirgin iyiletirmeler gzlenmitir. te yandan, nano dzeyde ilevselletirilmi nano paracklarla kanserli dokularn yok edilmesi nanoteknolojiyle olanakl hale gelmitir. Nanoteknolojinin disiplinleraras bir bilim dal olmas; farkl alanlara hakimiyeti, farkl disiplinlerdeki bilim adamlarnn ortaklaa almalarn beraberinde getirdii gibi, sonular itibariyle birok alan temelden etkileme potansiyeli var-

nmzdeki yllarda nanoteknolojinin birok alan iin ne kadar vazgeilmez olduu daha iyi anlalmaya balanacaktr. zellikle salk, savunma, tekstil, enerji, elektronik ve fotonik gibi alanlarda elde edilecek katma deeri yksek rnler insanolunun hayatn kolaylatracaktr.

13

dr. Dier yandan, nanoteknoloji aratrmalarnn pahal olmas ulusal merkezlerin ve enstitlerin kurulmasn zorunlu klmtr. Gelimi birok lkede bu ulusal nanoteknoloji mkemmeliyet merkezleri, nanoteknoloji aratrmalarn lke sathna yayarak hzl bir gelime gstermesine nderlik etmilerdir. Aratrma merkezleri ve enstitler evresinde kurulan nanoteknoloji irketleri, akademik camiayla olan yakn etkilemeleri nedeniyle ksa sre ierisinde birok nanoteknoloji rnn piyasaya srmlerdir. Yandaki grafikten de grld gibi, nanoteknoloji aratrmalar iki konuda, malzeme ve tp, hzl bir gelime gstermitir. Ksa vadede, insanln hizmetine sunulacak rnlerin bu alanlarda olmas beklenmektedir. nmzdeki yllarda nanoteknolojinin birok alan iin ne kadar vazgeilmez olduu daha iyi anlalmaya balanacaktr. zellikle salk, savunma, tekstil, enerji, elektronik ve fotonik gibi alanlarda elde edilecek katma deeri yksek rnler insanolunun hayatn kolaylatracaktr. Yazmzn geri kalan ksmnda, yukarda sz edilen alanlardaki seilmi baz nemli gelimelerden bahsedilecektir.

Nano-salk
Son yllarn en nemli tbbi problemlerinden birisi de vcuttaki kanserli hcrelerin, salkl dokulara zarar vermeden, yok edilmesinin salanmasdr. Ayrca anti tmr terapiler iin baklk sisteminin harekete geirilip kanserli hcreleri yok etmesini salamak da ok

nemlidir. Kemoterapi, kanserli hcreleri yok ederken ayn zamanda salkl dokulara da zarar vermektedir. Bundan dolay birok hastann tedavi boyunca uygulanan yntemlerin yan etkilerinden dolay rahatszlklar byk bir sorun oluturmaktadr. Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi (UNAM) nanobiyoteknoloji grubundan Yrd. Do. Dr. hsan Grsel ve meslektalar tarafndan gelitirilen yeni bir yntem, hem kanserli dokularn tamamen ldrlmesine hem de baklk sisteminin uzun sre alarmda kalmasna olanak salamtr. Nanometre boyutlarndaki kesecikler ierisine yerletirilen baz nkleik asitler, baklk sistemini alarma geirip kanserli dokular ortadan kaldrabilmektedir. Kanserli farelerde yaplan deneylerde, bu lipozamal nanokeseciklerin etkisiyle yzde 91 orannda tmrden yoksun fareler elde edilmitir. Bu sonular, kanser as yapma yolunda ok nemli bir dnm noktas olarak bilim literatrne girmitir.

Nano-savunma
Nanoteknolojinin ksa vadede en nemli askeri uygulamalardan birisi asker kayplarnn azaltlmas iin akll niformalarn tasarlanp retilmesidir. Gnmzde, bir askerin, ihtiyac olacak b-

UNAM nanobiyoteknoloji grubu yesi Yrd. Do. Dr. hsan Grsel ve meslektalarnn kansere kar a gelitirme almalarndan bir rnek.

14

olmu ve sava meydanlarnda askerin hayatn kolaylatrmaya balamtr. Baka nemli bir konu nanoteknoloji tabanl sensrlerdir. Bir arbon mikrobu askerin vcuduna girdiinde ksa sre ierisinde tedavi edilmezse lme neden olabilir. Fakat ortamda ok az sayda bulunan arbon mikrobunun tespit edilmesi son derece zordur. te bu aamada nanosensrler devreye girmekte, dier sensrlere gre sahip olduu ultra duyarllk sayesinde tek molekl bile alglayabilmektedir.

Nano-enerji
Gnmzn en nemli kresel sorunlarndan birisi hi kukusuz hzla artan enerji-yakt tketimidir. Ksa srede zm bulunamazsa, 50 yl ierisinde yeryzndeki doal kaynaklarn tkenmesi beklenmektedir. Ayrca bu yaktlarn evreye verdii zarar baz blgelerde ciddi sorunlar oluturmaya balamtr. G8 lkeleri bakanlar toplantsnda hidrojen enerjisi hep gndem maddesi olmutur. Bu nedenle gelimi lkelerde yeni enerji kaynaklar zerine yaplan aratrmalara ciddi destekler verilmektedir. Bu almalar ierisinde en nemlisi hidrojen enerjisidir; hidrojenin yksek younlukta ve gvenli bir ekilde depolanmasdr. ABD Enerji Bakanl depolama orannn yzde 6y gemesi durumunda hidrojen enerjisi ile alan otomobillerin kullanlmasnn verimli olacan belirtmitir. Fakat, hidrojenin yksek younlukta depolanabilmesi birok adan zordur. UNAM direktr Prof. Dr. Salim rac ve aratrma grubunun ABD'de Dr. Taner Yldrm (NIST) ile birlikte yaptklar almalarda gei elementleri (Pt, Pd, Ti, V, ...) ile ilevletirilen nanotpler ve molekllere ok yksek kapasitede hidrojen depolanabileceini gstermeleri gelecein yeni enerji kaynaklar ve katalizrleri iin byk mit vermitir. Yksek performansl bilgisayarlar kullanlarak modellenen bu yeni hidrojen depolama ynteminde, titanyum atomlar karbon nanotbn yzeyine balanabilmektedir.

Akll askeri niforma. Her trl tehlikeyi nceden hisseden ve askeri ynlendiren niformalar, hem rahatlklar hem de fonksiyonlaryla tam bir teknoloji harikasdr. tn donanm yanna almas durumda yk 50 kilograma yaklamaktadr. Bu yk askerin hareket kabiliyetini ciddi bir ekilde azaltmaktadr. Son zamanlarda yaplan almalarla akll elbise retilmesinde mit verici sonular elde edilmitir. Amerika Birleik Devletlerinin Boston ehrinde 2000 ylnda hayata geirilen MIT Askeri Nanoteknoloji Enstits, 15 yl ierisinde askeri niformalar nanoteknoloji sayesinde akll hale getirmeyi planlamaktadr. Esnek ve ykanabilen nanosensrlerin ve aygtlarn kuma ierisine entegre edilmesiyle, niformalar yeni boyutlar kazanacaktr; niforma artk grecek, duyacak, hissedecek, komut verecek, ve enerji retecek hale gelecektir. Burada vurgulanmas gereken nemli bir nokta udur ki; nanoaygtlarn boyutlar o kadar kk olacak ki, elbiseyi giyene herhangi bir zorluk getirmeyecektir. Kimyasal ve biyolojik ajanlar tespit edebilecek bu akll niforma, ayn zamanda kalbi duran askere kalp masaj yaparak onu hayata geri dndrebilecektir. Sava meydannda yaralanan askere ait btn bilgileri kablosuz hatla merkeze bildirebilecek, gerektiinde ksa sre ierisinde gerekli mdahalenin yaplmasna olanak salayacaktr. niforma gerektiinde ok sert bir zrha dnebilecei gibi, askerin ihtiyac olacak enerjiyi gneten salayacaktr. Bazlarn hayal bile edemediimiz bu aratrmalar nanoteknoloji sayesinde gerek

Suyu sevmeyen (iten) kumalardan retilmi tekstil rnlerinde kirlenme engellenmi, dolaysyla ykama ve tekrar tleme ihtiyac en aza indirilmi olacaktr. Bylece su sarfiyat azalacak, hatta belirli bir sre sonra amar makinelerine bile gereksinim kalmayacaktr.

15

rac ve meslektalarnn geen yl yaptklar bir almayla rekor saylan yzde 8 depolama oranna ulalmtr. Hidrojenin karbon nanoyaplara atomik balarla balanarak depolanmas zerine kurulu bu yeni yntem geen yl ok ilgi ekmi, dnya genelinde haber konusu olmutur. Dnyaca nl bir fizik dergisinin 1 Aralk 2006 saysnda kan makalelerinde, rac ve ekibi kendilerine ait olan hidrojen depolama rekorunu yzde 14e karmay baardklarn anlatmlardr. Bu buluun, gelecein otomobillerinde kullanlacak verimli yakt hcreleri ve katalizrlerinin tasarmnda kullanlmas dnlmektedir.

Nano-tekstil
19. yzyl balarnda gelimeye balayan tekstil endstrisi nanoteknoloji sayesinde yeni bir dneme girmeye hazrlanmaktadr. Tekstilde kullanlan malzemelere nanometre boyutlarnda farkl zellikler kazandrlmas ok nemli gelimelere yol aacaktr. rnek olarak, orap ipliinin gm nanoparacklar ile katklandrlmas, orap ierisinde bakteri ve mikrop barnmasn engelleyeceinden koku oluumunu nlemi

UNAM direktr Prof. Dr. Salim rac ve meslektalar yaptklar almalarla rekor seviyede hidrojen depolama kapasitesi elde etmilerdir. Aratrma sonular dnyaca nl fizik dergisine kapak olmutur. olacaktr. Suyu sevmeyen (iten) kumalardan retilmi tekstil rnlerinde kirlenme engellenmi, dolaysyla ykama ve tekrar tleme ihtiyac en aza indirilmi olacaktr. Bylece su sarfiyat azalacak, hatta belirli bir sre sonra amar makinelerine bile gereksinim kalmayacaktr. Nanomalzemeler kullanlarak daha nce hayal bile edemediimiz ok eitli fonksiyonlara sahip kumalar elde edilmektedir. zerine bir bardak meyve suyu dklen pantolonumuzun sahip olduu suyu itme zellii kirlenmesine mani olmaktadr. Yakn bir gelecekte, giydiimiz tirt, zerindeki nanosensrler sayesinde kalp atlarmz, vcut smz ve kan ekerimizi dzenli kontrol ederek, istenmeyen bir durum olduunda bizleri veya kablosuz bir hatla doktorumuzu haberdar edebilecektir. MP3 alarmz, elbisemizin gneten elde ettii enerji ile alsa veya cep telefonlarmz elbisemiz arj etseydi ne gzel olurdu deil mi? Son yllarda her alan etkilemeye balayan nanoteknolojiden tekstil endstrisi de nasibini alacaktr. Katma-deeri yksek nanoteknoloji tabanl akll tekstil rnleri, en nemli ihracat kaynamz olan tekstil endstrisine soluk aldrabilir.

Gelecein akll giysileri birok fonksiyonu zerlerinde tayacaklar.

16

mtr. Nanofotonik yaplarda n hareketinin kontrol edilebilmesi ve n zelliklerinin deitirilebilmesi bilimsel ve teknolojik birok uygulamann nn amtr.

Nano-elektronik
nsan beyninin, birbirleriyle etkileimli milyarlarca nron barndrd dnlrse ne kadar karmak ve muazzam bir yapya sahip olduu anlalr. Beynin fonksiyonunun anlalabilmesi iin nanometre boyutlarnda nronlardaki fiziksel etkilemeleri aratrmamz gerekmektedir. ncelikle mekanizmay anlayabilmek iin, nron boyutlarnda aygtlara gereksinimimiz olduu aktr. Tek bir arbon mikrobu, ksa sre ierisinde tespit edilip etkisiz hale getirilmezse insan ldrebilir; ama nanometre boyutlarndaki mikrop nasl alglanacak? Beyinde krle neden olan hasarl blgenin tespit edilip tamir edilmesi devrimsel bir gelime olacaktr, ama o kadar kk nronu nasl tamir edersiniz veya onun yerine insan yapm bir aygt yerletirirsiniz? Son yllarda gelimekte

Hepsi-optik devreler gelecein iletiim hatlarnda ok nemli bir rol alacaklardr. Tavus kuu btn ekiciliini tylerindeki nanofotonik kristallere borlu.

Nano-fotonik
Elektronlarn hareketinin yariletken kristallerde kontrol edilmesi, yeni bir teknoloji devrimine yol amtr; ve bu teknoloji sayesinde insanolunun yaam inanlmaz lde kolaylam; bilgisayar, CD alar gibi bir ok elektronik alet hayatmza girmitir. Fakat elektronlar arasndaki etkilemeler ve elektronlarn dk hzlara sahip olmalar, bilim adamlarn yeni araylara itmitir. 1987 ylnda periyodik fotonik yaplarda n yasak banda sahip olduunun gsterilmesi, n hareketinin kontrol edilmesinde bir r amtr. Fotonlar (k kuantalar) hem birbirleriyle etkilememekte hem de elektronlara gre binlerce kat daha yksek hzlara sahip olmaktadrlar. Dolaysyla, hepsi-optik devrelerin,

elektronik devrelere gre ok daha hzl alacandan, yakn bir gelecekte elektronik ann yerini fotonik aa brakmas beklenmektedir. Fotonik kristaller, dielektrik veya metalik malzemelerin, bir-, iki-, veya -boyutta periyodik olarak dzenlenmesiyle elde edilir. erisinde farkl dalga boylarn barndran bir k demeti, fotonik kristaller zerine drldnde, belirli dalga boyu aralndaki k, kristal ierisine girememekte ve fotonik kristal yzeyinden tamamen geri yansmaktadr. Ayrca, kzl-tesi n fotonik kristal fiberler ierisinde hapsedilerek ilerlemesinin salanmasyla, kanserli dokularn vcut ierisinde lazerle yaklarak yok edilmesinden, fiber tabanl lazerlere kadar birok yeni uygulama sahalar al-

Srtnme, anma ve korozyonun neden olduu toplam ekonomik kayplar, lkelerin yllk gayrisafi milli haslatnn yzde 4ne denk gelmektedir. Bu nedenle birok lke srtnme ve anmann neden olduu kayplarn azaltlmasna yardmc olacak yeni nanomalzemelerin aratrlmasna kaynak aktarmaktadr.

17

olan nanoteknoloji-biyoloji beraberlii insanolunun birok zlmez gibi grnen problemlerini zmeye balamtr. Canl memeli nronlarnn aksonlar ve dentritleri boyunca iletilen sinir sinyallerini saptamak, glendirmek veya zayflatmak (yani beyin faaliyetlerinin elektro fizyolojik lmn salamak) iin gelitirilen incecik silisyum nanoteller, nanoteknoloji ve nrobilim arasnda yepyeni bir etkileim alan oluturacak. nsan beyni artc boyutta geni ve karmak bir ebeke. Her biri dier nronlarla neredeyse 10 bin balants olan yaklak 100 milyar nrondan oluan muazzam bir a. Bir nronlar a kendisi ile ayn bykle sahip elektronik bir adan daha stn iler yapabilir. Hatta biyolojik beyin halihazrda grkemli ilevler icra ediyor.

Bir tek arbon mikrobunu bile hissedebilecek nanoaygtlar. Beyin faaliyetlerinin elektro fizyolojik lm, bir tek nronda ve nron alarnda sinyal iletiminin anlalmasnda olduka nemlidir. Yukarda da belirtildii zere biyolojik beynin muazzam bir a olmas, elektronik olarak taklit edilmesi durumunda olduka ilevsel sistemlerin gelitirilmesine olanak tanmaktadr.

Nano-malzemeler
Yakn bir gelecekte akll yzeyler hemen her yerde karmza kacak. Suyu ittiinden dolay silecekleri gerektirmeyen otomobil camlar, buulanmayan banyo aynalar ve ara i camlar, kendi kendini temizleyen bina d cepheleri, tkanmayan stent eperleri, yosun ve deniz hayvanlarnn yapamad gemi d yzey boyalar, ve srtnmesiz yzeyler aklmza ilk gelen akll yzeylerin uygulamalarndan bazlar. Bu uygulamalarn ekonomiye katks milyarlarca dolar dolaynda olacaktr. Suyu seven (sperhidrofilik) ve suyu iten (sperhidrofobik) yzeyler bir ok kritik uygulamada kullanlmaktadr. Yer krenin drtte nn suyla kapl olmasnn yan sra suyun insanlar iin hayati bir nemi olmas da onu hayatmzn her safhasna sokuyor. leride giysiler, camlar, betonlar, boyalar, elektronik aletler, i ve d cephe kaplamalar, d etkenlere maruz kalacak ve temiz kalmasn istediimiz herey sperhidrofobik ve sperhidrofilik paracklar ierecek ya da tamamen bunlarla kaplanm olacaktr. Reaksiyonlar bu yzeylerde gerekletirilerek daha yksek verim salanabilir. Srtnmeden dolay kaybolan

Akll nanoyaplar ve nanomalzemeler canllarn hayatn kolaylatrd gibi insanolunun da hayatn kolaylatrmaktadr.

18

balayacaktr. Bu lkelerden biri olan srail, bu teknolojinin nemini yllar ncesinden kavram gerekli altyaplarn ve insan gcn hazrlamtr. Bu yatrmlar neticesinde 45 nanoteknoloji irketi kurulmu ve katma deeri yksek rnlerle nanoteknoloji pazarnda yerlerini almlardr. lkemizde, yllk ortalama 3.5 milyar ABD dolarn bulan kaak akaryakt sorununu zmek iin alan ihaleyi srailli bir firma kazand. ok ucuza retilebilen molekler akaryakt markerdan irketin yllk kazanc 25 milyon YTLyi bulacak. Artk bilim ve teknoloji politikamzda bir paradigma deiikliine gitme zaman gelmitir. Teknoloji transferinden vazgeip, ihtiyacmz olan teknolojiyi ortaya karacak bilimi kendimiz, lkemizde retmek zorundayz. Ba dndrc bir hzla ortaya kan ve gelien yeni teknolojilere yaptmz aratrmalarla katk salamalyz. Yakn, orta ve uzun vadede sonular alabileceimiz kritik alanlar belirlenmeli (bu alanlarn banda nanoteknoloji gelmektedir), kaynaklarn ayrlmasnda bu alanlara ncelik verilerek, gereksinimimiz olan beyin gc ve altyap hazrlanmaldr. Aksi takdirde, yksek teknolojiye dediimiz miktar gittike artacak, lkemizin kaynaklar yetersiz hale gelerek gn getike daha fakir bir lke haline geleceiz. retim maliyeti 10 YTLyi gemeyen kalp damarlarna taklan bir stent iin 10.000 YTL deyen bir iftimiz, 7 ton kiraz ihra ederek bu paray denkletirebilecektir. Devaml kullanmak zorunda olduumuz bir kutu kanser ilacn almak iin her seferinde 5 buzdolab satmak zorunda kalacaz. lkemizin bamszl, ekonomik kalknmlmz ve gelecek nesillerin refah, nanobilim ve nanoteknolojide geleceimiz seviye ile dorudan orantl olacaktr. sabetli ve kararl bir bilim politikas, altyapnn tamamlanmas ve insan gcnn yetitirilmesi, kstl olan kaynaklarn iyi deerlendirilmesi, mterek almalarn tevik edilmesi, spin-off yntemiyle kurulan yeni irketlerin ekonomiye katk salamas, bu zorlu yolda baarmzn temel itici gleri olacaktr.

enerji minimuma indirilebilir ve bylelikle yakttan da tasarruf salanabilir. Srtnme, anma ve korozyonun neden olduu toplam ekonomik kayplar, lkelerin yllk gayrisafi milli haslatnn yzde 4ne denk gelmektedir. Bu nedenle birok lke srtnme ve anmann neden olduu kayplarn azaltlmasna yardmc olacak yeni nano-malzemelerin aratrlmasna kaynak aktarmaktadr. ABD Enerji Bakanl, bu alanda yaplan Ar-Ge faaliyetlerine yllk 100 milyon dolarn zerinde yatrm yapmaktadr. En dk srtnme katsaysna sahip maddelerden birisi de bor nitrrdr. lkemizin bor madenleri asndan zengin olmasndan dolay, bor tabanl malzemelerin aratrlmas stratejik bir nemdedir.

ya satlmaktadr. Boston ve evresinin en byk gelir kayna olan bu rnn sahip olduu katma deer dolaysyla ekonomiye katks ders kitaplarna konu olmutur. 15 yl ierisinde nanoteknoloji tabanl rnlerin piyasa deerinin 3 trilyon dolar olmas beklenmektedir. Nanoteknolojiyi kritik alan olarak grp bugn yatrm yapan lkeler, ksa sre ierisinde meyvelerini toplamaya

Nano-ekonomi
Gelimi lkelerde ekonomi, genel itibariyle niversiteler ve aratrma merkezlerindeki bilimsel almalardan beslenmektedir. Dolaysyla ABDde yksek teknoloji irketleri niversiteler etrafnda kmelenmekte ve bu irketler dnya ekonomisine yn vermektedirler. Son yllarda kritik saylabilecek rnlerle nanoteknoloji n plana kmaya balamtr. rnek olarak, kalp damarlarnn i eperine kann yapp katman oluturamad, dolaysyla tkanmayan stentler btn dnya-

retim maliyeti 10 YTLyi gemeyen kalp damarlarna taklan bir stent iin 10.000 YTL deyen bir iftimiz, 7 ton kiraz ihra ederek bu paray denkletirebilir. lkemizin bamszl, ekonomik kalknmlmz ve gelecek nesillerin refah, nanobilim ve nanoteknolojide geleceimiz seviye ile dorudan orantldr.