Professional Documents
Culture Documents
zet
ktisadi byme, Sanayi Devrimi sonrasnda ve zellikle de kinci Dnya Savandan bu yana uluslarn zenginliini ve yoksulluunu belirleyen temel sre konumuna gelmi ve dnyann her blgesinde kii bana retim ve gelirde nemli artlar gereklemitir. Bu yazda temel olarak son iki yz ylda dnya leindeki iktisadi byme eilimleri tartlmakta, Trkiyenin bu dnemdeki byme sicili ise drt alt dneme ayrlarak (18201913; 19131950; 19501980; 19802005) incelenmektedir. Son blmde ise zellikle kinci Dnya Savandan bu yana Trkiyede daha hzl ekonomik bymeyi engelleyen temel nedenler ya da eksiklikler deerlendirilmektedir.
Anahtar Szckler: ktisadi byme, Trkiye ekonomisi, ktisat
politikalar, ktisadi ve siyasi kurumlar JEL Kodlar: F43, N10, O40, O57
I. KTSAD BYME Merkantilistlerden ve fizyokratlardan Adam Smithe, Marxa ve gnmze zenginliini belirleyen temel etkenleri anlamaya altlar, alyorlar. Bu deerli maden miktarn ne karyorlard. Daha sonra i blm, baka
evket Pamuk
ivme kazanmas ile retim ve gelirler srekli olarak artmaya balad. Kii iktisadi byme, zellikle kinci Dnya Savandan sonra uluslarn bana retimin ya da gelirin kalc biimde art olarak tanmlanabilen
zenginliini ve yoksulluunu belirleyen temel sre konumuna geldi. Daha nceki dnemlerde kii bana gelirdeki artlar snrl kalm ya da kalc olmamken, Sanayi Devriminden bu yana dnyann her blgesinde
kii bana retim ve gelir nemli artlar gstermitir. rnein, 1820 ylnda ngilterede kii bana gelir ya da kii bana satn alm gc yaklak olarak bugn Hindistandaki kii bana gelir kadard. O tarihten
kalan alandaki kii bana gelirin bugnn Afrikasndaki kii bana gelirin yars kadar olduuna iaret etmektedir. O tarihten bugne kadar Trkiyede etmeden, kii bana gelir 10 kat art gstermitir. bugn Aada
tartacamz ve ciddiye alnmas gereken lm sorunlarn gz ard 1820 ylndakilerle karlatrldnda Trkiyede
sk gz ard edilen ite bu uzun dnemli eilimdir. ktisadi bymenin grnrdeki en nemli
teknolojik gelime yoluyla kii bana fiziki sermaye ve beeri sermaye iinde sanayileme ile birlikte dnyann tm blgelerine yaylm, yatrmlarn ve verimlilik artlarnn tm ekonomiye (eitim) dzeylerinde ve verimlilikte salanan artlardr. Bu sre zaman
nedeni
yatrmlar
ve
nfusun ok byk bir blmnn tarmdan kent ekonomisine geii de hzlandrmtr. Teknolojik gelimeler aratrma srecinin yaylmasn giderek
daha fazla eitim sahibidir ve ok daha ileri teknolojiler ieren, ok daha iindeki byk verimlilik ve gelir artlar esas olarak bu sayede yksek miktarlarda fiziki sermaye ile ara-gere kullanmaktadr. Zaman
salanmtr. Kii bana retim ve gelir artnn dier nedenlerine daha sonra geri dneceiz.
kukusuz, tek lt olamaz. rnein byme ile birlikte gelirin blm ve yaam beklentisi, eitim, salk gibi boyutlar ieren insani gelimeyi de dikkate almak gerekir. Bu yazda insani gelime konusuna girmiyoruz.
Ancak, byme ile insani gelime arasndaki ilikileri ve bymenin insani gelime iin de nemli olanaklar yarattn dikkate alrsak, iktisadi bymenin insani gelime asndan da incelenmeye deer bir sre olduu ortaya kar. te yandan son iki yz yllk eilime bakarak kii bana gelirdeki artlarn dikkate almayan bir iktisadi byme anlaynn
kesintisiz srecei izlenimine de kaplmamak gerekir. evre koullarn yeterince srdrlebilirliine ilikin kukular giderek artmaktadr. Sanayi Devriminden gnmze, zellikle de son yarm yzylda, enerji kayna olarak youn biimde kullanmndaki yanl uygulamalar, atmosferdeki karbon miktarn hzla fosil yaktlarn kullanlmasnn yan sra tarm ve
toprak
arttrmtr. Ykselen karbon miktar sera etkisini glendirerek kresel snmaya ve giderek iklim deiikliine yol amaktadr. Kresel snmann varl ve bunun insanlar tarafndan yaratld yargs artk Birlemi
Milletler raporlarna da yansmaktadr. nmzdeki elli ylda kresel snmann ciddi iklim deiikliklerine yol amas, iktisadi byme srecine darbe vurmas ve hatta bu sreci geriye dndrmesi olasl giderek artmaktadr. Bata en byk ekonomi ABD olmak zere evreye zarar veren kamunun devreye girmesi ve caydrc nlemler almas ile hafifletilebilecek getirmektedir.
kimi lkelerin ve bu arada Trkiyenin kaytsz davranmalar, ancak bu sorunun artk geriye dnnn mmkn olup olmadn da gndeme
ancak ne srlen kuramlarn dnyada gzlemlenen gelimeleri yeterince aklayamamas ve yeni aklama biimlerinin ortaya kmamas nedeniyle
Byme iktisatlar arasnda 1960l yllarda canl bir aratrma alan olmu,
konuya duyulan ilgi azalmt. Byme son yirmi ylda iktisatlar arasnda
cazip bir aratrma alan olarak tekrar ne kt. lgi duyulan konu ve sorular
evket Pamuk
arasndaki gelir farkllklarnn azalp azalmad sorusu (yaknsama/ convergence) en nde gelmektedir. Ancak lkeleraras gelir farkllklarnn koulsuz olarak azalaca dorultusunda nceleri ne srlen iyimser
kmeleri ile snrl kalabilecei gibi ok daha snrl genellemelere terk etmitir (Abromowitz, 1986; Prichett, 1997).
Son yirmi ylda iktisat tarihileri de kii bana gelir ve uzun vadeli iktisadi byme eilimlerini ortaya karma ynnde bir hayli yol aldlar. lme sorun ve yntemleri ile satn alma gc paritesinin deerlendirilmesi almalardan da yararlanarak son iki yz ylda dnya leindeki iktisadi byme sicili dnya leindeki eilimlerle birlikte karlatrmal bir sonrasnda makale iki temel blmden olumaktadr. lk olarak bu
erevede incelenecektir.
II. LME SORUN VE YNTEMLER Karlatrmal milli gelir almalar hi kukusuz pek ok sorunu da beraberinde getirmektedir. Milli gelir hesaplamalar ayrntl sektrel retim retim ya da gelir daha sonra o yl iin geerli kur deeri kullanlarak ortak bir para birimine, rnein ABD dolarna evrilir. Ancak pek ok gelien lke iin bu tr veriler 1950 ylnda veya Birinci Dnya Sava sonrasnda balamaktadr. Kapsaml sektrel verilerin yokluunda, iktisadi faaliyet ve fiyat verileri gerektirir. lke paras cinsinden hesaplanan kii bana
olmakla birlikte, milli gelir hesaplar iin yeterli verinin olmad dnemlerde kullanlan en nemli dizilerdir. Avrupa lkeleri ve Osmanl corafyas iin kentlerdeki iilerin cretlerini ve cretlerin satn alm gcn 15. yzyla kadar, hatta daha da geriye tayabilmek mmkndr (Pamuk, 2001; zmucur ve Pamuk, 2002).
te yandan, tketim sepetlerinin bu denli uzun zaman dilimleri iinde ok byk deiiklikler gstermesi nedeniyle, yaam standartlarn yz veya iki yz yllk zaman dilimleri iinde karlatrmann ierdii teknik ve felsefi
6 UEDTP: 1(2), 2007
sorunlar gz ard etmemek gerekir. Bu konuda sadece bir soruya iaret edecek olursak, yz yl ncesinde tketici sepetlerinde bulunmayan bir maln, rnein elektrik kullanmnn ya da buzdolab veya bilgisayarn elimizdeki endekslere hangi yln fiyatlaryla (erken veya ge) dahil edilecei sorusunun yant, yeni mallarn fiyatlarnn zaman iinde nemli dler bal olarak, kii bana retim ya da ortalama gelir dzeyinin uzun dnemli byme hznda da nemli farklar ortaya kabilmektedir. Yeni mallarn
fiyatlarnn milli gelir hesaplarna daha erken bir aamada katlmas durumunda (bir buzdolabnn ya da bilgisayarn greli fiyat erken yllarda
ok daha yksektir), baz iktisat tarihilerince son yzyln toplam byme orannn ikiye katlanmas gerektii savunulmaktadr. III. SATIN ALMA GC PARTES Bu yazda bir lkedeki kii bana geliri, kii bana gayri safi yurtii hasla
gre dzelterek ifade edeceiz. Karlatrmal milli gelir almalarnda, her lkenin kendi para birimi zerinden hesaplanan kii bana GSYH ABD dolar olarak da verilir. Bu amala her lkenin kendi para birimi zerinden hesaplanan kii bana GSYH, lkenin para biriminin ABD dolar karsndaki kuruna blnmektedir. Bu yntem kullanldnda, rnein 2005 ylnda
Ancak son yllarda Birlemi Milletlerin de destei ile yaplan almalarda, dolar ile llen genel fiyat dzeylerinin lkeler arasnda nemli farkllklar nedeniyle, var olan kur deerleri zerinden hesaplanan dolar cinsinden kii gsterdii, dk gelirli lkelerde genel fiyat dzeyinin daha dk olmas
deerleri zerinden hesaplanan kii bana GSYHnn ABD fiyat dzeyi 1,0 gerektii savunulmaktadr. Satn alma gc paritesine gre uyarlanm GSYH hesaplamalar da bu ekilde yaplmaktadr.
dk gsterdiine dikkat ekilmektedir. Bu nedenle de, var olan kur kabul edilerek, her lkenin dolar cinsinden fiyat dzeyine blnmesi
Satn alma gc paritesine gre uyarlanm GSYH hesaplamalarna, rnein yksek gelirli lkeler ile dk gelirli lkelerdeki mallarn kalite farklarn yeterince dikkate almamas nedeniyle ciddi itirazlar yaplmaktadr. Ancak satn
UEDTP: 1(2), 2007 7
evket Pamuk
alma gc paritesi yntemi, sadece kur deeri zerinde yaplan hesaplama ve daha gereki sonular sunmas nedeniyle artk daha fazla kabul grmektedir. yllarda reel kur deerlerine bal olarak nemli dalgalanmalar gstermekle
rnein, Trkiyede dolar zerinden ifade edilecek genel fiyat dzeyi, son birlikte, yaklak olarak ABDdeki fiyat dzeyinin yars kadar olduu iin, satn kii bana GSYHs yaklak 9 bin ABD dolar olarak tahmin edilmektedir. arasndaki kii bana gelir farknn yaklak olarak (1:8 / bire sekiz)
alma gc paritesine gre yaplan hesaplamalarda, Trkiyenin 2005 ylndaki Sadece kur deeri kullanlarak yaplan karlatrmalarda Trkiye ile ABD
standartlar arasndaki fark daha gereki olarak yansttn dnyoruz. Ayrca, satn alma gc paritesini kullanan yntemde, rnein Trkiyenin
olduu tahmin edilmektedir. Biz ikinci orann iki lkedeki ortalama yaam
2001 ylnda yaad trden byk kur dalgalanmalar, kur deerinin ortalama gelir veya GSYH hesaplamalarn etkilememektedir. Bu yntemde gerileme gstermektedir.
Bu yntemin pratik bir yan da, bir lke iin satn alma gc paritesine gre
GSYHy en son karlatrma yl iin hesapladktan sonra, var olan milli gelir hesaplar erevesinde bilinen byme hzlarn kullanarak diziyi geriye doru zincirleme olarak uzatabilmemizdir. Bir baka deyile, elimizdeki milli dizileri geriye doru uzatmamz nedeniyle, bu alma iin Trkiyenin ve dier lkelerin milli gelir hesaplamalarn yeniden ina etmek zorunda
gelir hesaplarndan tretilen kii bana byme hzlarn kullanarak var olan
kalmadk. Var olan GSYH dizileri zerinde iyiletirmeler yapmak, daha salkl diziler retmek mmkndr ve gereklidir, ancak bu tr bir alma bu yaznn kapsam dnda kalmaktadr. IV. DNYADAK BYME Son yirmi ylda iktisadi byme sreci iktisatlarn daha fazla ilgisini ekerken, bata Angus Maddison olmak zere pek ok iktisat tarihisi de zellikle Sanayi Devrimi sonras dnemde tm dnya lkeleri veya blgeleri
8 UEDTP: 1(2), 2007
iin satn alma gc paritesine gre uyarlanm GSYHlar hesaplamaya dolar cinsinden satn alma gc paritesine gre ifade edilen kii bana hesaplarndan elde edilen kii bana GSYH byme hzlar kullanlarak 19. yzyla kadar geriye gidilmektedir. Dnya ekonomisinin nemli dnm
almaktadr. Bu almalarda en son, rnein 2001 yl iin 1990 yl ABD GSYH dzeyi her lke iin ayr ayr hesaplandktan sonra, mili gelir
noktalar olarak kabul edilen 1973, 1950, 1913, 1870 ve 1820 yllar iin (Maddison, 1995 ve 2001).
kii bana GSYH dzeyleri her lke iin ayr ayr hesaplanmaktadr
kullandk, ancak uygulanan iktisat politikalar ve genel iktisadi strateji balang tarihi olarak 1973 ylnn yan sra 1980 yln da dikkate aldk.
100000
Bat Avrupa Latin Amerika Afrika ABD Asya Dnya
10000
1000
100 1500
1600
1700
1820
1870
1913
1950
1973
2005
Grafik 1. Kii Bana GSYH (Gelir) 1500-2005, 1990 ABD Dolar ile Satn Alma Gc Paritesine Gre
Grafik 1 ve Tablo 1de 1500 ylndan gnmze kadar dnyann eitli Her ikisinde de iktisadi bymenin 19. yzylda balamasa bile hz kazand blgeleri ve lkeleri iin kii bana gelirde salanan artlar zetlenmektedir.
Dnya Savana ve hatta 20. yzyln ortalarna kadar yksek gelirli Avrupa ve
UEDTP: 1(2), 2007 9
yaklak olarak 8 kat art gstermitir. Ancak ayn sre iinde tm lkeler ya
aka grlmektedir. 1820 ile 2005 yllar arasnda dnyada kii bana gelir
evket Pamuk
Dnya Sava sonrasnda Gney Avrupa, Japonya ve Kore gibi az sayda lke ve blge kii bana retim ve gelirde ok hzl artlar gerekletirerek ile yksek gelirli lkeler arasndaki fark byk lde
lkeler arasnda 19. yzyl boyunca alan farkn son elli ya da yz ylda kapanmad grlmektedir. 1820den bu yana kii bana gelir Bat Avrupada 15 kattan fazla, Kuzey Amerikada 20 kat, Japonyada 30 kat
kendileri
artmtr. Oysa ayn dnemde kii bana gelir Japonya dndaki Asyada 6
kii bana gelir 1820den bu yana toplam olarak 6 kat art gstermitir.
Tablo 1. Yllk Ortalama Byme Hzlar (%)
1500-1820 Bat Avrupa + ABD Gelien lkeler Dnya ABD Bat Avrupa Gney Avrupa Latin Amerika Asya Afrika Ortadou Japonya G. Kore in Hindistan Trkiye 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,4 0,1 0,0 1820-1914 1,3 0,3 0,9 1,5 1,2 0,8 0,9 0,2 0,4 0,5 0,8 0,3 -0,1 0,2 0,6 1914-1950 1,3 0,5 0,9 1,6 0,8 0,7 1,4 -0,1 0,9 1,3 0,9 -0,2 -0,6 -0,2 0,8
1950-1973 1973-2005 3,3 2,8 2,9 2,5 3,9 5,2 2,6 3,8 2,0 4,5 8,1 5,8 2,9 1,4 3,4 1,9 2,4 1,8 2,0 1,7 2,1 1,0 3,9 0,3 0,7 2,0 5,8 5,9 3,4 2,5
10
1820 ylna kyasla bugn dnyann hemen her lkesinde ortalama gelirin ok daha yksek olduu aktr, ancak bugn ortalama gelirler lkeler arasnda ok daha eitsiz dalmaktadr. 1820 ylnda dnyann en zengin lkeleriyle en yoksul lkeleri arasnda kii bana gelir bakmndan fark en gelir yaklak olarak 8 kat artm, ancak en yksek gelirli lkelerle en dk
fazla (4:1 / drde bir) mertebesinde idi. Son iki yzylda dnyada kii bana
gelirli lkeler arasndaki ortalama gelir fark (60:1 / altma bir) mertebe-
sine kadar ykselmitir (Maddison, 2001). Bunun ardnda, lkelerin yllk byme hzlarndaki yzde 1 ya da yzde 2 gibi farklar yatmaktadr. lk bakta nemsiz gibi gzkebilen bu farklar, uzun vadede lkelerin ortalama gelir dzeyleri arasnda byk uurumlar ortaya karmtr.
Son otuz ylda dnyann en byk nfuslu iki lkesinde, nce inde ve
byk bir ivme kazand Tablo 1de grlmektedir. Son otuz ylda kii bana gelir inde ylda yzde 5in zerinde, Hindistanda ise ylda yzde 3n zerinde bir hzla artmtr. Bu iki lkenin ve daha genel olarak Dou-
Gney Asya blgesinin son dnemdeki baars, hzl iktisadi bymenin gelien lkelerin de pekala baarl olabileceklerini gstermektedir. V. TRKYE N K BAINA GSYH DZS Bu yazda Angus Maddisonun dnyadaki tm lkelerin 19502000
dnemindeki kii bana GSYH dzeyleri iin Birlemi Milletler ve Dnya olarak kabul ediyoruz. 1950 ncesindeki dnm yllarnda da dnyann Bankas verilerini de kullanarak yapt tahminleri balang noktas
karlk, Trkiye ve Osmanl corafyas (Balkanlar ve Ortadou lkeleri) bulmadk. Bu lkeler ve 1923 ncesi iin bir baka almamzda son almalarnda Osmanl corafyas iin artk bizim hazrladmz
iin, Maddisonun 1950 ncesine ynelik yapt tahminleri gereki rettiimiz kii bana GSYH tahminlerini kullandk. Zaten Maddison da
Trkiye asndan bakldnda nemli bir sorun Cumhuriyet dnemi GSYH dizilerinin Osmanl dizilerine balanmas noktasnda ortaya kmaktadr. Bu
UEDTP: 1(2), 2007 11
evket Pamuk
Osmanl dnemi milli gelir hesaplamalaryla, Tuncer Bulutay, Yahya S. Tezel ve Nuri Yldrm tarafndan hazrlanan 19231948 dnemi milli gelir hesaplar arasndaki kpry kurmutuk. Anlan almamzda eldeki nfus, Trkiye snrlar iinde kalan alanda kii bana gelirin ya da kii bana 1913 ylndaki kii bana GSYH dzeyinin ancak 1929 ylnda
fiyat, tarm, sanayi ve d ticaret verilerini ayr ayr inceledikten sonra, GSYHnn Birinci Dnya Sava yllarnda byk bir d gsterdiini ve
yakalanabildiini ortaya koymutuk. Bu corafyadaki nfusun 1929 ylnda 1913 ylna gre yzde 15 kadar daha az olduunu da ekleyelim (Eldem, 1970; Bulutay, Tezel ve Yldrm, 1974; zel ve Pamuk, 1998).
Yukarda zetlediimiz yntem erevesinde lkeler ve blgeler dzeyinde 1880, 1913, 1950, 1973 ve 2000 yllar iin hazrlanan kii bana GSYH ortalama yllk byme hzlar Tablo 1 ve Grafik 2de sunulmaktadr.
10000
tahminleri ve bunlarla ilikili olarak her alt-dnem iin ayr ayr hesaplanan
1000
100
1800
1820
1870
1910
1930
1950
1970
1990
2010
Grafik 2. Trkiyede Kii Bana GSYH, 18202005 1990 ABD Dolar ile, Satn Alma Gc Paritesine Gre
Trkiyenin ya da bugn Trkiye snrlar iinde kalan alann nfusu 1820de 9 milyonken gnmzde 73 milyona ykselmitir. Tablo 1 ve Grafik 2de zetlenen veriler, 1990 yl ABD dolar ile ve satn alma gc
12 UEDTP: 1(2), 2007
paritesine gre ifade edilen kii bana gelirlerin ise, 1820 ylnda 680
ykselme
artmtr. Ancak ayn sre iinde dnyann tm blgelerinde gelirler karlatrmal olarak da incelemek gerekir.
60 50 40 30 20 10 0 1800
kiinin geliri ya da satn alm gc 1820 ylndan gnmze 10 kat kadar eilimi gsterdiinden, Trkiyenin byme sicilini
1820
1870
1910
1930
1950
1970
1990
2010
Grafik 3. Trkiyede Kii Bana GSYH, 18002005 Bat Avrupa ve ABDnin Yzdesi Olarak
Grafik 3te zetlenen veriler 19. yzylda Osmanl ekonomisinde kii bana saylabilecek bir sanayileme yaanmas nedeniyle, Trkiye ile gelimi
gelirin artma eilimi iinde olmasna karn, gelimi lkelerde hzl lkeler arasndaki kii bana gelir farkllklarnn arttna iaret etmektedir.
Bugnk Trkiye snrlar iinde kalan alanda kii bana gelirin, 1820 ylnda Bat Avrupa ve ABD ortalamasnn yzde 55inden, 1913 ylnda yzde 29una gerilediini tahmin ediyoruz. Trkiyede ve tm dnyada iktisadi byme hz kinci Dnya Savandan sonra ykselmitir. Trkiyede
kii bana gelirin art hz 19. yzyln balarndan kinci Dnya Savann sonuna kadar ylda yzde 1in altnda kalrken, kinci Dnya Savandan sramtr. 1950 ylndan 2005 ylna kadar Trkiyede kii bana gelir 4
UEDTP: 1(2), 2007 13
evket Pamuk
ylda kapanmamtr. 2005 ylnda Trkiyede kii bana gelir Bat Avrupa ile
kattan fazla artm, ancak gelimi lkelerle aradaki fark son elli ya da yz ABD ortalamasnn yzde 30u kadardr. te yandan, hem 19. yzyl
lkeler ortalamasndan biraz daha hzl artmtr. Son otuz ylda ise, Dou ve Gneydou Asyann, zellikle de iki en byk nfuslu lke, nce in ve daha sonra da Hindistann hzl bir iktisadi byme sreci iine girmeleriyle, (Tablo 1).
boyunca hem de 1913 ylndan bu yana Trkiyede kii bana gelir gelien
1820den gnmze kadar geen sreyi drt alt-dnemde ele alarak her konuda ve zellikle de Cumhuriyet dnemi hakknda imdiye kadar pek noktalar ve yorumlar ne karmaya alacaz. V.1 18201913 Dnemi
Birinci Dnya Sava ncesindeki yzyl, bugnn gelimi lkelerinin nemli bir blm iin Sanayi Devriminin ivmesi ile iktisadi byme eiliminin yaygnlamaya ve glenmeye balad bir dnemdir. 19.
Japonya ve Gney Amerikada da kii bana gelirde nemli artlar gereklemitir. Bu dnemde Osmanl ekonomisinin de bir byme srmt. Eldem bu savn eldeki bte gelirleri ve nfus verilerine
eilimi yakalam olabileceini ilk kez 1970 ylnda Vedat Eldem ne dayandryordu (Eldem, 1970). Daha sonraki yllarda yaplan almalar
vergi gelirlerinin art hznn kullanlmas durumunda, zellikle 1880 sonucuna ulalmaktadr (Pamuk, 2006).
14
drerek
Devletinin
Tanzimat ncesi balayan merkezileme sreci sayesinde Osmanl vergi vergi gelirlerini oranlarn milli ykseltmedii gelirden daha halde, yksek araclarn bir
hzla
Eldeki bteler, vergi gelirleri, d ticaret verileri ve reel cret dizilerini alanda, kii bana gelirin 18201913 dneminde ylda ortalama yzde Osmanl ekonomisinde gzlemlenen byme eiliminin kullanarak yaptmz tahminler, bugnk Trkiye snrlar iinde kalan
0,6lk bir hzla arttna iaret etmektedir (Pamuk, 2006). 19. yzylda
sonular olduu yargsna katlyoruz. Bunun yan sra, ak ekonomi koullarnda tarm arlkl bir ekonominin giderek ihracata ynelmesinin de nemli katks olduunu dikkate almak gerekir.
ardnda
Gneydou Avrupa ve Ortadou blgelerindeki dier ekonomiler de benzer bir byme eilimi gstermitir. Ancak Avrupa ve Kuzey Amerika lkelerinde yaanan gelir artlar daha hzl olduu iin, ortalama gelirler
Bu dnemde
arasndaki fark 19. yzyl boyunca artmaya devam etmitir. V.2 19131950 Dnemi
nedeniyle, 19131950 aral dnya ekonomisinde bymenin ve gelir ve Asyadaki savalardan olumsuz ynde etkilenen lkelerde ortalama
gelir artlar snrl kalm veya d gstermitir. Buna karlk, eilimiyle kar karya kaldnda ie dnk, mdahaleci politikalar izleyen lkeler daha iyi sonular almtr. savalara girmeyen ve/veya 1930lu yllarda dnya ekonomisi dalma
tamaktadr. Sadece Cumhuriyet dnemi milli gelir verilerini kullanan karlamaktadr. Bu nedenle, 1923 yl balang olarak kullanldnda ortaya ok olumlu bir tablo kmaktadr. Ancak, 1923 ncesinde aratrmaclar, 1923ten itibaren hzl bir byme eilimiyle
Anadolunun Balkan Savalar, Birinci Dnya Sava ve Kurtulu Sava ile on yl sren savalar emberi iine ekildiini unutmamak gerekir. 1923 ylna gelindiinde kii bana gelir 1913 dzeyinin yaklak yzde 40
UEDTP: 1(2), 2007 15
evket Pamuk
byme, byk lde uzun sren savalar sonrasndaki toparlanmay hamlesinin yan sra, yanstmaktadr. Bu toparlanma srecinde kent ekonomisindeki yatrm tarmsal retimdeki artlar da nemli rol
Savann gl ve olumsuz sonularnn da katksyla, 1950 ylnda Trkiyede kii bana GSYHnn 1913 dzeyinin sadece yzde 2530 zerinde olduu anlalmaktadr. Bir baka deyile, 19131950 alt-
baar saylmaldr.
iki dnya savann yan sra, yeni bir corafyada yeni bir devlet kurmann
1930lu yllarda dnya ekonomisinde ticaret ve uluslararas yatrmlar gerilerken Trkiyede korumacla bavurulmas, i pazara ynelik vadede Trkiyenin sanayileme yllarda srecinde nemli bir rol sanayilemeye arlk verilmesi olumlu sonular dourmutur. Devletilik Ancak 1930lu devletilik henz uygulamaya
uzun
oynamtr.
kesiminin aleyhine gelien fiyat hareketlerine karn, ekilebilir topraklarn tarmsal retimde nemli artlar salanmtr. Tarmdan gelen bu destek bunalm koullarna karn mali disiplinden vazgeilmemesi, denk bte-salam para politikasna sk skya bal kalnmas, Trk lirasnn bolluu ve demografik toparlanmann da katksyla 1939 ylna kadar
te yandan, tarm
tercihleridir.
ok ilgin ve o dnemde bamsz lkelerde az rastlanan iktisat politikas Bu ihtiyatl, hatta muhafazakar politikalarn
ve borlarla yaanan ve Cumhuriyetin siyasal kadrolarnn hala belleinde olan olumsuz deneyimler mutlaka nemli bir rol oynamtr. Bunun yan
16 UEDTP: 1(2), 2007
gelirlerin ortalama art hz ylda yzde 3e yaklam ve 19501973 arasnda kii bana gelirdeki toplam art yzde 100 amtr. kinci hemen tm blgeleriyle gl bir byme eilimi
Dnya Sava sonrasnda Avrupa, dousu ve gneyi de dahil olmak zere yakalamtr.
Kore gibi Trkiye ile sk sk karlatrmalara konu olan lkelerde kii lkeler 1950 ylnda kii bana geliri en yksek lke konumundaki ABD bana GSYH ylda ortalama yzde 5in zerinde bir hzla artm ve bu
ile aralarndaki fark ciddi biimde kapatmay baarmlardr. 19501973 byme srecine dahil olabildii, dnya leinde dk gelirli lkelerle
dneminde ayrca Gney Amerika, Afrika gibi gelien blgelerin de yksek gelirli lkeler arasndaki gelir farkllklarnn kapanma eiliminin Keynesci, refah devleti politikalar egemen olmutur. Gelien lkelerin byk benimsemilerdir. Bu mdahaleci uygulamalar dnya ekonomisinin sanayileme, kinci Dnya Sava sona ererken Bretton Woodsda benimsenen kurallar ve zellikle de sabit kur dzeni ile el ele yrmekteydi. ounluu ise ithal ikamesi sanayileme stratejisini ar bast grlmektedir. zellikle 1960tan itibaren gelimi lkelerde
Trkiyede 19501973 dneminde kii bana GSYH ylda ortalama 100n zerinde art gstermitir. Tarmda ekilebilir topraklarn snrna yzde 3n zerinde bir hzla artm, ortalama gelir toplam olarak yzde
ancak bu dnem sonunda ulald iin, zellikle de kinci Dnya Sava sonrasnda byk yatrmlara gerek kalmadan tarmda hzl retim artlar gerekletirilebilmitir. Benzeri bir eilimin kent ekonomisinde
UEDTP: 1(2), 2007 17
evket Pamuk
sayesinde srdrlebildiini unutmamak gerekir. Eer ithal ikamesi sanayileme srecinin salad retim kapasitesi 19781979 bunalmn rnein 1970 devalasyonu ile birlikte ihracata
beklemeden,
1980lerde denen ar iktisadi ve siyasal maliyetlere katlanlmadan 1970lerde yaanan siyasal istikrarszlk ve dalgalanmalar, uzun dnemli
sonra, ABD ve ngilterede yeni iktidarlar Keynesci, refah devleti politikalar terkederek neoliberal bir strateji benimsediler. ABDnin sermaye hareketlerinin nndeki engellerin kaldrlmasn ve lkelerin i etmeye baladlar. Bylece Keynesci ve ithal ikameci stratejiler ynlendirmesiyle uluslararas kurulular da uluslararas ticaret ve
bakldnda, 20. yzyln son eyreinde iktisadi bymenin yavalad, Afrika, Gney Amerika ve Ortadouda pek ok lkenin ciddi sorunlarla bana gelirlerde gerilemenin ortaya kt gzlemlenmektedir. Bir Gneydou ve Dou Asya gibi baarl rneklerin varlna karlk,
nceki dnemde gelien blgelerin hemen hepsi byme eilimini yakalayabilmi iken, yeni dnemde kresellemeye ayak uydurabilenlerle ayak
18
uyduramayanlar
arasnda
nemli
farkllklarn
ortaya
kt,
Dou Asya dndaki dk gelirli lke ve blgelerle yksek gelirli lke ve blgeler arasndaki fark tekrar almaya balamtr (Maddison, 2001).
nedeniyle kreselleen dnyaya ayak uydurmakta ve istikrarl byme ekonomisi iin gerekli nlemleri almakta zorlanmtr. 1980 sonrasnda Trkiye salanmtr. Ancak 1980lerin ikinci yarsndan itibaren koalisyon da almaya balam ve ihracatta nemli artlar
hkmetleri uzun vadeli iktisat politikalar izlemekte ve bte disiplinini salamakta baarl olamamtr. Bte disiplininin kaybolmas ve bte aklarnn i borlanma yoluyla finanse edilmesi stratejisi yolsuzluklarla
birleince ortaya ok byk bir i bor yk kmtr. Yine bu dnemde engellerin kaldrlmas, iktisadi dalgalanmalar arttrm ve 1990
1999, 2000, 2001) kar karya kalmtr. 1990larn ortalarndan itibaren Trkiye artk zerk iktisat politikalar izleme gcn de yitirmitir. Mali sorunlarn da etkisiyle eitime ayrlan kaynaklarn
biraz zerinde byme hzlar yakaladktan sonra, son dnemdeki piyasa arlkl, kresellemenin daha sert koullarna ayak uydurmakta bir hayli zorlanmtr. 20. yzyln son eyreinde Trkiye, iktisadi byme ltleri bakmndan da, hem mutlak olarak hem de dnya
performansnda olduu kadar gelirin blm ve insani gelime ortalamalaryla karlatrldnda, daha olumsuz sonular sergilemitir.
evket Pamuk
lde toparlanmtr. Yllk enflasyon hz otuz yl sonra ilk kez yzde 10 dtkten sonra 2005 ylna kadar yzde 20nin zerinde artmtr. dzeyine ekilirken, kii bana GSYH 2001 ylnda yzde 10dan fazla
Son eyrek yzylda Trkiye ekonomisindeki en nemli gelimelerden biri, ihracata ynelik stratejinin benimsenmesiyle birlikte, sanayileme olarak anlan Gaziantep, Denizli, Kayseri, Malatya, Konya, orum ve dier srecinin Anadoluya yaylmasdr. Mamul mal ihracat Anadolu kaplanlar
kentlerin son dnemde nemli birer sanayi merkezi haline gelmesinde pay yzde 90n zerine karken, bu kentler kk ve orta lekli aile
dallardaki ihracatta nemli pay sahibi olmaya baladlar. Bu sreci, 1930lardaki devletilik ve 1960lar ve 1970lerdeki zel sektrn ban ektii ithal ikamesinden sonra Trkiyenin sanayilemesinde nc
dnemin sanayicileri Ortak Pazara katlmak konusunda istekli deillerdi. 1980ler sonrasnda devlet destei olmadan, byk lde kendi yalaryla kavrularak ihracata ynelen Anadolu kaplanlarnda
sanayiciler ekonominin da almasna ve Avrupa Birlii ile btnleme srecine daha olumlu bakmaktadr.
ise
zetleyecek olursak, Trkiyede kii bana retim ve gelir ya da satn alm gc 1820 ylndan gnmze kadar yaklak 10 kat artmtr. Tarihte bundan nceki hibir dnemde bylesine hzl bir byme dnyann tm blgelerinde gelirler ykselme eilimi eiliminin sz konusu olmadn biliyoruz. Ancak ayn sre iinde olduundan, Trkiyenin byme sicilini karlatrmal olarak da incelememiz gerekti. iinde
20
byme sicilinin gelien lkeler iinde daha baarsz kalan Gney sylenebilir. Buna karlk kinci Dnya Sava sonrasnda iktisadi mucize yaratan talya, spanya ve Yunanistan gibi Gney Avrupa Trkiyenin benzeri byme hzlarn yakalayamad lkeleriyle ya da Japonya ve Gney Kore ile karlatrldnda, grlmektedir. Son yarm yzylda iktisadi mucize yaratan ve yksek aka
kii bana gelirin bir miktar artma eilimi iinde olmasna karn,
gelirli lkelerle aralarndaki fark nemli lde kapatabilen lkelerde, zerinde kalmtr (Grafik 4 ve 5, Tablo 1).
60
50
Latin Amerika Asya Afrika Orta Dou Trkiye
40
30
20
10
0 1800
1820
1870
1910
1930
1950
1970
1990
2010
Grafik 4. Kii Bana GSYH, 18202005 Bat Avrupa ve ABDnin Yzdesi Olarak
21
evket Pamuk
120
Gney Avrupa Japonya Afrika Gney Kore Trkiye
100 80 60 40 20 0 1800
Latin Amerika in
1820
1870
1910
1930
1950
1970
1990
2010
Grafik 5. Kii Bana GSYH, 18202005 Bat Avrupa ve ABDnin Yzdesi Olarak
VI. EKSK OLANLAR NELER? Son dnemde iktisadi byme ile ok daha fazla ilgilenmelerine karn
gemiteki
nemli ayrmlar ortaya kabilmektedir. Yine de gelien lkelerin yakn deneyimlerinden karlabilecek nemli
daha yksek olarak gereklememesinin ardndaki en nemli nedenleri ya da Trkiyenin en nde gelen eksiklerini sralamaya alacaz. Trkiyenin iktisadi byme hzn daha yukarlara ekebilme
dersler
konusundaki birinci nemli eksiklii eitimdir. Byme zerinde alan iktisatlar eitim ya da beeri sermayenin iktisadi byme srecinde ok nemli rol oynad zerinde birlemektedir. Ucuz emee dayal bir
deer salayan bir yapya geebilmek iin, daha yksek becerilere sahip
Dnya Sava sonrasndaki eitim abalarnn yetersiz olduu, bu konuda dier gelien lkelerin de gerisinde kald grlmektedir.
hzlanan
istikrar
Trkiyenin son elli yldaki ikinci nemli eksiklii iktisat politikalarnda salayamam kentleme sreci olmasdr. toplumun kinci beklentilerini Dnya Savandan hzla yukarya
sonra
ekmitir. Ancak lkenin siyasal dzeninin bu beklentilerin basks altnda kalarak, pek ok kesime srekli ve ksa vadeli olarak ekonominin ve devletin kapasitesinin zerinde szler verilmesi sonucunda Trkiye,
son yarm yzylda bte aklar ve yksek enflasyonla yaamak baka lke deneyimleri yksek enflasyon altnda yksek ve kalc byme hzlarnn mmkn olmadn gstermektedir. durumunda kalmtr. Enflasyon ortamnda gelirler artabilmekle birlikte,
2001 ylndan bu yana maliye politikalarnda daha nceki dnemlerde grlmeyen lde bir disiplin salanm, bte aklar ile birlikte ynnde byk mesafe katedilmitir. Ancak bu ivmenin devam ve uzun enflasyon denetim altna alnm, bylece ekonominin toparlanmas vadeli byme iin sadece mali disiplin yeterli olmayacaktr. Son otuz ylda lkelerinin deneyimleri, maliye ve para politikalarnn hzl byme iin yeterli olmadn, emek youn sanayi dallarndan daha fazla teknoloji ieren ve yksek katma deer yaratan sektrlere geebilmek iin makroekonomik istikrarla birlikte uzun vadeli bir sanayileme vizyonunun
yoksulluk
d pazarlara ynlendirirken ayn zamanda sosyal politikalarn, isizlik, gibi hayati nem tayan konulardaki
glendirdiklerine iaret etmektedir. Kreselleme srecinde ortalama gelir artarken olumsuz etkilenen kesimlere salanan sosyal desteklerin Kresellemenin olumsuz sonularna kar gelitirilecek nlemler ve politikalar, d pazarlara ynelik sanayilemenin arkasndaki toplumsal ve siyasal destei de glendirecektir. Kreselleme ortamndaki
23
glendirilmesi,
siyasal
adan
da
byk
nem
tamaktadr.
evket Pamuk
sanayileme ve byme politikalarnn baarya ulaabilmesi iin, bu toplumsal ve siyasal destek ok nemlidir (Rodrik, 1997). Trkiyenin getiimiz elli ylda daha yksek
suretiyle gerekletii dnlmtr. Ancak son yllarda iktisadi bymenin yakn ve temel nedenleri arasnda yararl bir
byme
hzlarna
yaplmaktadr. Yakn nedenlerle, daha nce olduu gibi, yatrm yoluyla girdi miktarlarnda ve teknolojik gelime yoluyla verimlilikte salanan artlar kastedilmektedir. Temel nedenlerden ise girdi ve verimlilik artlarnn gerekletii toplumsal ve iktisadi ortam anlalmaktadr. Son
vurgulanmaktadr. Bu yeni yaklam, hukuk, yarg, mlkiyet haklar gibi iktisadi faaliyetlerde belirsizlii azaltarak yatrmlar, teknolojik gelimeyi ve yenilikleri zendireceini gndeme getirmektedir. Kurumlar iktisadi kurumlarn, siyasi ve iktisadi istikrarn, devlet politikalarnda srekliliin
faaliyetlerdeki belirsizlikleri azaltamadklar taktirde, daha karmak ve olmayacaktr. Son yllardaki aratrmalar lkeler arasndaki kii bana
birim girdi bana elde edilen verim dzeyindeki farklardan ortaya ktn gstermektedir. Kurumlarn ya da bymenin gerekletii
verimlilik farklarnn snrl bir blmnn kii bana fiziki sermaye veya
kazanmaktadr. Trkiyenin nmzdeki dnemde daha yksek byme arttrlmas gereklidir. Avrupa Birlii srecindeki kurumsal reformlarn
hzlarna ulaabilmesi iin kurumlarn glendirilmesi ve kalitelerinin demokrasi, temel hak ve zgrlkler gibi konularn yan sra iktisadi yararl olacaktr.
24
KAYNAKA Abromowitz, M., 1986. Catching Up, Forging Ahead and Falling Behind, The
Boratav, K., 1993. Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985, stanbul: Gerek Yaynevi. Bulutay, T., Y. S. Tezel ve N. Yldrm, 1974. Trkiye Milli Geliri, 1923-1948, Ankara: Ankara niversitesi Yaynlar. Eldem, V., 1970. Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir
Maddison, A., 2001. The World Economy, A Millenial Perspective, Paris: OECD Maddison, A., 1995. Monitoring the World Economy, 1820-1992, Paris: OECD Okyar, O., 1987. A New Look at the Problem of Economic Growth in the 16: 7-49.
Owen, R. ve . Pamuk, 1998. A History of the Middle East Economies in the University Press.
zel, I. ve . Pamuk, 1998. Osmanldan Cumhuriyete Kii Bana retim ve Milli Gelir, M. Snmez (Der.), 75 Ylda Parann Serveni iinde, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar.
zmucur, S. ve . Pamuk, 2002. Real Wages and Standards of Living in the 321.
Pamuk, ., 2006. Estimating Economic Growth in the Middle East since 1820, The Journal of Economic History 66: 809-28. Pamuk, ., 2001. stanbul ve Dier Kentlerde 500 Yllk Fiyatlar ve cretler,
Prichett, L., 1997. Divergence, Big Time, Journal of Economic Perspectives 11: 3-17. Rodrik, D., 1997. Has Globalization Gone Too Far?, Washington DC: Institute for International Economics.
25
evket Pamuk
26