You are on page 1of 24

Uluslararas Ekonomi ve D Ticaret Politikalar 1(2), 2007:3-26

DNYADA VE TRKYEDE KTSAD BYME (18202005)


evket Pamuk*

zet
ktisadi byme, Sanayi Devrimi sonrasnda ve zellikle de kinci Dnya Savandan bu yana uluslarn zenginliini ve yoksulluunu belirleyen temel sre konumuna gelmi ve dnyann her blgesinde kii bana retim ve gelirde nemli artlar gereklemitir. Bu yazda temel olarak son iki yz ylda dnya leindeki iktisadi byme eilimleri tartlmakta, Trkiyenin bu dnemdeki byme sicili ise drt alt dneme ayrlarak (18201913; 19131950; 19501980; 19802005) incelenmektedir. Son blmde ise zellikle kinci Dnya Savandan bu yana Trkiyede daha hzl ekonomik bymeyi engelleyen temel nedenler ya da eksiklikler deerlendirilmektedir.
Anahtar Szckler: ktisadi byme, Trkiye ekonomisi, ktisat

politikalar, ktisadi ve siyasi kurumlar JEL Kodlar: F43, N10, O40, O57

I. KTSAD BYME Merkantilistlerden ve fizyokratlardan Adam Smithe, Marxa ve gnmze zenginliini belirleyen temel etkenleri anlamaya altlar, alyorlar. Bu deerli maden miktarn ne karyorlard. Daha sonra i blm, baka

kadar pek ok iktisat okulu ve dnr, lkelerin ya da uluslarn

soruya en erken yantlardan birini veren merkantilistler, lke iindeki

Boazii niversitesi, 34342 Bebek, stanbul sevket@boun.edu.tr, Tel.: (212)359-6580

evket Pamuk

ivme kazanmas ile retim ve gelirler srekli olarak artmaya balad. Kii iktisadi byme, zellikle kinci Dnya Savandan sonra uluslarn bana retimin ya da gelirin kalc biimde art olarak tanmlanabilen

balad. Teknolojik gelimelerin temposunun ykselmesi ve yatrmlarn

Devrimi sonrasnda, zellikle de son yarm yzylda yantlar deimeye

lkelerin yamalanmas ve dier aklamalar gelitirildi. Ancak Sanayi

zenginliini ve yoksulluunu belirleyen temel sre konumuna geldi. Daha nceki dnemlerde kii bana gelirdeki artlar snrl kalm ya da kalc olmamken, Sanayi Devriminden bu yana dnyann her blgesinde

kii bana retim ve gelir nemli artlar gstermitir. rnein, 1820 ylnda ngilterede kii bana gelir ya da kii bana satn alm gc yaklak olarak bugn Hindistandaki kii bana gelir kadard. O tarihten

kalan alandaki kii bana gelirin bugnn Afrikasndaki kii bana gelirin yars kadar olduuna iaret etmektedir. O tarihten bugne kadar Trkiyede etmeden, kii bana gelir 10 kat art gstermitir. bugn Aada

yaptmz hesaplamalar, 1820 ylnda bugnk Trkiye snrlar iinde

bu yana ngilterede kii bana gelir 12 kat artmtr. Son yllarda

tartacamz ve ciddiye alnmas gereken lm sorunlarn gz ard 1820 ylndakilerle karlatrldnda Trkiyede

sk gz ard edilen ite bu uzun dnemli eilimdir. ktisadi bymenin grnrdeki en nemli

byme ile kastedilen ve ksa vadeli iktisat politikas tartmalarnda sk

satn alm gcnn 10 kat daha fazla olduunu syleyebiliriz. ktisadi

ortalama kiinin tketim sepetinin 10 kat daha byk olduunu ya da

teknolojik gelime yoluyla kii bana fiziki sermaye ve beeri sermaye iinde sanayileme ile birlikte dnyann tm blgelerine yaylm, yatrmlarn ve verimlilik artlarnn tm ekonomiye (eitim) dzeylerinde ve verimlilikte salanan artlardr. Bu sre zaman

nedeni

yatrmlar

ve

nfusun ok byk bir blmnn tarmdan kent ekonomisine geii de hzlandrmtr. Teknolojik gelimeler aratrma srecinin yaylmasn giderek

kurumsallamasyla 20. yzylda daha da hz kazanmtr. Bugn

daha fazla eitim sahibidir ve ok daha ileri teknolojiler ieren, ok daha iindeki byk verimlilik ve gelir artlar esas olarak bu sayede yksek miktarlarda fiziki sermaye ile ara-gere kullanmaktadr. Zaman

dnyann pek ok lkesinde, ortalama alan kii 1820 ylna kyasla

UEDTP: 1(2), 2007

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

salanmtr. Kii bana retim ve gelir artnn dier nedenlerine daha sonra geri dneceiz.

kukusuz, tek lt olamaz. rnein byme ile birlikte gelirin blm ve yaam beklentisi, eitim, salk gibi boyutlar ieren insani gelimeyi de dikkate almak gerekir. Bu yazda insani gelime konusuna girmiyoruz.

ktisadi byme ekonomilerin uzun vadeli deerlendirmelerinde, hi

Ancak, byme ile insani gelime arasndaki ilikileri ve bymenin insani gelime iin de nemli olanaklar yarattn dikkate alrsak, iktisadi bymenin insani gelime asndan da incelenmeye deer bir sre olduu ortaya kar. te yandan son iki yz yllk eilime bakarak kii bana gelirdeki artlarn dikkate almayan bir iktisadi byme anlaynn

kesintisiz srecei izlenimine de kaplmamak gerekir. evre koullarn yeterince srdrlebilirliine ilikin kukular giderek artmaktadr. Sanayi Devriminden gnmze, zellikle de son yarm yzylda, enerji kayna olarak youn biimde kullanmndaki yanl uygulamalar, atmosferdeki karbon miktarn hzla fosil yaktlarn kullanlmasnn yan sra tarm ve

toprak

arttrmtr. Ykselen karbon miktar sera etkisini glendirerek kresel snmaya ve giderek iklim deiikliine yol amaktadr. Kresel snmann varl ve bunun insanlar tarafndan yaratld yargs artk Birlemi

Milletler raporlarna da yansmaktadr. nmzdeki elli ylda kresel snmann ciddi iklim deiikliklerine yol amas, iktisadi byme srecine darbe vurmas ve hatta bu sreci geriye dndrmesi olasl giderek artmaktadr. Bata en byk ekonomi ABD olmak zere evreye zarar veren kamunun devreye girmesi ve caydrc nlemler almas ile hafifletilebilecek getirmektedir.

kimi lkelerin ve bu arada Trkiyenin kaytsz davranmalar, ancak bu sorunun artk geriye dnnn mmkn olup olmadn da gndeme

ancak ne srlen kuramlarn dnyada gzlemlenen gelimeleri yeterince aklayamamas ve yeni aklama biimlerinin ortaya kmamas nedeniyle

Byme iktisatlar arasnda 1960l yllarda canl bir aratrma alan olmu,

konuya duyulan ilgi azalmt. Byme son yirmi ylda iktisatlar arasnda

cazip bir aratrma alan olarak tekrar ne kt. lgi duyulan konu ve sorular

iinde bymenin nedenleri ya da hangi etkenlerin byme zerine etkili


5

UEDTP: 1(2), 2007

evket Pamuk

arasndaki gelir farkllklarnn azalp azalmad sorusu (yaknsama/ convergence) en nde gelmektedir. Ancak lkeleraras gelir farkllklarnn koulsuz olarak azalaca dorultusunda nceleri ne srlen iyimser

olduu ve zaman iinde yksek gelirli lke ya da blgelerle dk gelirliler

kmeleri ile snrl kalabilecei gibi ok daha snrl genellemelere terk etmitir (Abromowitz, 1986; Prichett, 1997).

grler, son yllarda yerini gelir yaknlamasnn birbirine benzeyen lke

Son yirmi ylda iktisat tarihileri de kii bana gelir ve uzun vadeli iktisadi byme eilimlerini ortaya karma ynnde bir hayli yol aldlar. lme sorun ve yntemleri ile satn alma gc paritesinin deerlendirilmesi almalardan da yararlanarak son iki yz ylda dnya leindeki iktisadi byme sicili dnya leindeki eilimlerle birlikte karlatrmal bir sonrasnda makale iki temel blmden olumaktadr. lk olarak bu

byme eilimleri tartlacak, devamnda ise Trkiyenin ayn dnemdeki

erevede incelenecektir.

II. LME SORUN VE YNTEMLER Karlatrmal milli gelir almalar hi kukusuz pek ok sorunu da beraberinde getirmektedir. Milli gelir hesaplamalar ayrntl sektrel retim retim ya da gelir daha sonra o yl iin geerli kur deeri kullanlarak ortak bir para birimine, rnein ABD dolarna evrilir. Ancak pek ok gelien lke iin bu tr veriler 1950 ylnda veya Birinci Dnya Sava sonrasnda balamaktadr. Kapsaml sektrel verilerin yokluunda, iktisadi faaliyet ve fiyat verileri gerektirir. lke paras cinsinden hesaplanan kii bana

hacmini ya da gelir dzeyini tahmin etmek zere baka gstergeler de

kullanlmaktadr. Kentlerdeki ii cretleri, nemli sorunlar ve snrlamalar

olmakla birlikte, milli gelir hesaplar iin yeterli verinin olmad dnemlerde kullanlan en nemli dizilerdir. Avrupa lkeleri ve Osmanl corafyas iin kentlerdeki iilerin cretlerini ve cretlerin satn alm gcn 15. yzyla kadar, hatta daha da geriye tayabilmek mmkndr (Pamuk, 2001; zmucur ve Pamuk, 2002).

te yandan, tketim sepetlerinin bu denli uzun zaman dilimleri iinde ok byk deiiklikler gstermesi nedeniyle, yaam standartlarn yz veya iki yz yllk zaman dilimleri iinde karlatrmann ierdii teknik ve felsefi
6 UEDTP: 1(2), 2007

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

sorunlar gz ard etmemek gerekir. Bu konuda sadece bir soruya iaret edecek olursak, yz yl ncesinde tketici sepetlerinde bulunmayan bir maln, rnein elektrik kullanmnn ya da buzdolab veya bilgisayarn elimizdeki endekslere hangi yln fiyatlaryla (erken veya ge) dahil edilecei sorusunun yant, yeni mallarn fiyatlarnn zaman iinde nemli dler bal olarak, kii bana retim ya da ortalama gelir dzeyinin uzun dnemli byme hznda da nemli farklar ortaya kabilmektedir. Yeni mallarn

gsterdii dikkate alnrsa, ok da basit deildir. Bu soruya verilecek yanta

fiyatlarnn milli gelir hesaplarna daha erken bir aamada katlmas durumunda (bir buzdolabnn ya da bilgisayarn greli fiyat erken yllarda

ok daha yksektir), baz iktisat tarihilerince son yzyln toplam byme orannn ikiye katlanmas gerektii savunulmaktadr. III. SATIN ALMA GC PARTES Bu yazda bir lkedeki kii bana geliri, kii bana gayri safi yurtii hasla

(GSYH) olarak, 1990 yl ABD dolar cinsinden ve satn alma gc paritesine

gre dzelterek ifade edeceiz. Karlatrmal milli gelir almalarnda, her lkenin kendi para birimi zerinden hesaplanan kii bana GSYH ABD dolar olarak da verilir. Bu amala her lkenin kendi para birimi zerinden hesaplanan kii bana GSYH, lkenin para biriminin ABD dolar karsndaki kuruna blnmektedir. Bu yntem kullanldnda, rnein 2005 ylnda

Ancak son yllarda Birlemi Milletlerin de destei ile yaplan almalarda, dolar ile llen genel fiyat dzeylerinin lkeler arasnda nemli farkllklar nedeniyle, var olan kur deerleri zerinden hesaplanan dolar cinsinden kii gsterdii, dk gelirli lkelerde genel fiyat dzeyinin daha dk olmas

Trkiyede kii bana GSYH 5 bin ABD dolar olarak hesaplanmaktadr.

deerleri zerinden hesaplanan kii bana GSYHnn ABD fiyat dzeyi 1,0 gerektii savunulmaktadr. Satn alma gc paritesine gre uyarlanm GSYH hesaplamalar da bu ekilde yaplmaktadr.

dk gsterdiine dikkat ekilmektedir. Bu nedenle de, var olan kur kabul edilerek, her lkenin dolar cinsinden fiyat dzeyine blnmesi

bana GSYHnn dk gelirli lkelerdeki yaam dzeyini olduundan daha

Satn alma gc paritesine gre uyarlanm GSYH hesaplamalarna, rnein yksek gelirli lkeler ile dk gelirli lkelerdeki mallarn kalite farklarn yeterince dikkate almamas nedeniyle ciddi itirazlar yaplmaktadr. Ancak satn
UEDTP: 1(2), 2007 7

evket Pamuk

alma gc paritesi yntemi, sadece kur deeri zerinde yaplan hesaplama ve daha gereki sonular sunmas nedeniyle artk daha fazla kabul grmektedir. yllarda reel kur deerlerine bal olarak nemli dalgalanmalar gstermekle

karlatrmalara kyasla, toplumlarn ortalama yaam dzeyleri asndan

rnein, Trkiyede dolar zerinden ifade edilecek genel fiyat dzeyi, son birlikte, yaklak olarak ABDdeki fiyat dzeyinin yars kadar olduu iin, satn kii bana GSYHs yaklak 9 bin ABD dolar olarak tahmin edilmektedir. arasndaki kii bana gelir farknn yaklak olarak (1:8 / bire sekiz)

alma gc paritesine gre yaplan hesaplamalarda, Trkiyenin 2005 ylndaki Sadece kur deeri kullanlarak yaplan karlatrmalarda Trkiye ile ABD

standartlar arasndaki fark daha gereki olarak yansttn dnyoruz. Ayrca, satn alma gc paritesini kullanan yntemde, rnein Trkiyenin

olduu tahmin edilmektedir. Biz ikinci orann iki lkedeki ortalama yaam

karlatrmalarda iki lke arasndaki farkn (1:4 / bire drt) mertebesinde

mertebesinde olduu hesaplanrken, satn alma gc paritesine gre yaplan

2001 ylnda yaad trden byk kur dalgalanmalar, kur deerinin ortalama gelir veya GSYH hesaplamalarn etkilememektedir. Bu yntemde gerileme gstermektedir.

dmesine kout olarak dolar cinsinden fiyat dzeyinin de dmesi nedeniyle,

2001 yl Trkiye GSYHs sadece retimden kaynaklanan gelir d kadar

Bu yntemin pratik bir yan da, bir lke iin satn alma gc paritesine gre

GSYHy en son karlatrma yl iin hesapladktan sonra, var olan milli gelir hesaplar erevesinde bilinen byme hzlarn kullanarak diziyi geriye doru zincirleme olarak uzatabilmemizdir. Bir baka deyile, elimizdeki milli dizileri geriye doru uzatmamz nedeniyle, bu alma iin Trkiyenin ve dier lkelerin milli gelir hesaplamalarn yeniden ina etmek zorunda

gelir hesaplarndan tretilen kii bana byme hzlarn kullanarak var olan

kalmadk. Var olan GSYH dizileri zerinde iyiletirmeler yapmak, daha salkl diziler retmek mmkndr ve gereklidir, ancak bu tr bir alma bu yaznn kapsam dnda kalmaktadr. IV. DNYADAK BYME Son yirmi ylda iktisadi byme sreci iktisatlarn daha fazla ilgisini ekerken, bata Angus Maddison olmak zere pek ok iktisat tarihisi de zellikle Sanayi Devrimi sonras dnemde tm dnya lkeleri veya blgeleri
8 UEDTP: 1(2), 2007

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

iin satn alma gc paritesine gre uyarlanm GSYHlar hesaplamaya dolar cinsinden satn alma gc paritesine gre ifade edilen kii bana hesaplarndan elde edilen kii bana GSYH byme hzlar kullanlarak 19. yzyla kadar geriye gidilmektedir. Dnya ekonomisinin nemli dnm

almaktadr. Bu almalarda en son, rnein 2001 yl iin 1990 yl ABD GSYH dzeyi her lke iin ayr ayr hesaplandktan sonra, mili gelir

noktalar olarak kabul edilen 1973, 1950, 1913, 1870 ve 1820 yllar iin (Maddison, 1995 ve 2001).

kii bana GSYH dzeyleri her lke iin ayr ayr hesaplanmaktadr

Biz de bu almada ayn dnm yllarn

kullandk, ancak uygulanan iktisat politikalar ve genel iktisadi strateji balang tarihi olarak 1973 ylnn yan sra 1980 yln da dikkate aldk.

asndan Trkiye iin daha anlaml olacan dnerek, en son dnemin

100000
Bat Avrupa Latin Amerika Afrika ABD Asya Dnya

10000

1000

100 1500

1600

1700

1820

1870

1913

1950

1973

2005

Grafik 1. Kii Bana GSYH (Gelir) 1500-2005, 1990 ABD Dolar ile Satn Alma Gc Paritesine Gre

Grafik 1 ve Tablo 1de 1500 ylndan gnmze kadar dnyann eitli Her ikisinde de iktisadi bymenin 19. yzylda balamasa bile hz kazand blgeleri ve lkeleri iin kii bana gelirde salanan artlar zetlenmektedir.

Dnya Savana ve hatta 20. yzyln ortalarna kadar yksek gelirli Avrupa ve
UEDTP: 1(2), 2007 9

da blgeler ayn hzla bymemitir. Sanayileme ve gelir artlar, Birinci

yaklak olarak 8 kat art gstermitir. Ancak ayn sre iinde tm lkeler ya

aka grlmektedir. 1820 ile 2005 yllar arasnda dnyada kii bana gelir

evket Pamuk

Kuzey Amerika lkeleriyle snrl kalmtr. 20. yzylda, zellikle de kinci

Dnya Sava sonrasnda Gney Avrupa, Japonya ve Kore gibi az sayda lke ve blge kii bana retim ve gelirde ok hzl artlar gerekletirerek ile yksek gelirli lkeler arasndaki fark byk lde

lkeler arasnda 19. yzyl boyunca alan farkn son elli ya da yz ylda kapanmad grlmektedir. 1820den bu yana kii bana gelir Bat Avrupada 15 kattan fazla, Kuzey Amerikada 20 kat, Japonyada 30 kat

leindeki genel eilimlere bakldnda, yksek gelirli lkelerle gelien

kapatabilmitir. Ancak bu iktisadi mucize rneklerinin dnda, dnya

kendileri

kat, Gney Amerikada 7 kat, Afrikada ise sadece 4 kat artabilmitir. Bu

artmtr. Oysa ayn dnemde kii bana gelir Japonya dndaki Asyada 6

kii bana gelir 1820den bu yana toplam olarak 6 kat art gstermitir.
Tablo 1. Yllk Ortalama Byme Hzlar (%)
1500-1820 Bat Avrupa + ABD Gelien lkeler Dnya ABD Bat Avrupa Gney Avrupa Latin Amerika Asya Afrika Ortadou Japonya G. Kore in Hindistan Trkiye 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,4 0,1 0,0 1820-1914 1,3 0,3 0,9 1,5 1,2 0,8 0,9 0,2 0,4 0,5 0,8 0,3 -0,1 0,2 0,6 1914-1950 1,3 0,5 0,9 1,6 0,8 0,7 1,4 -0,1 0,9 1,3 0,9 -0,2 -0,6 -0,2 0,8

her lkeye nfusu orannda arlk veriyoruz. Bu erevede, gelien lkelerde

lkeleri olarak tanmlyoruz ve gelien lkeler iin ortalamalar hesaplarken

yazda gelien lkeleri Japonya dnda tm Asya, Afrika ve Gney Amerika

1950-1973 1973-2005 3,3 2,8 2,9 2,5 3,9 5,2 2,6 3,8 2,0 4,5 8,1 5,8 2,9 1,4 3,4 1,9 2,4 1,8 2,0 1,7 2,1 1,0 3,9 0,3 0,7 2,0 5,8 5,9 3,4 2,5

10

UEDTP: 1(2), 2007

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

1820 ylna kyasla bugn dnyann hemen her lkesinde ortalama gelirin ok daha yksek olduu aktr, ancak bugn ortalama gelirler lkeler arasnda ok daha eitsiz dalmaktadr. 1820 ylnda dnyann en zengin lkeleriyle en yoksul lkeleri arasnda kii bana gelir bakmndan fark en gelir yaklak olarak 8 kat artm, ancak en yksek gelirli lkelerle en dk

fazla (4:1 / drde bir) mertebesinde idi. Son iki yzylda dnyada kii bana

gelirli lkeler arasndaki ortalama gelir fark (60:1 / altma bir) mertebe-

sine kadar ykselmitir (Maddison, 2001). Bunun ardnda, lkelerin yllk byme hzlarndaki yzde 1 ya da yzde 2 gibi farklar yatmaktadr. lk bakta nemsiz gibi gzkebilen bu farklar, uzun vadede lkelerin ortalama gelir dzeyleri arasnda byk uurumlar ortaya karmtr.

Son otuz ylda dnyann en byk nfuslu iki lkesinde, nce inde ve

daha sonra ayn lde olmasa da Hindistanda, iktisadi byme srecinin

byk bir ivme kazand Tablo 1de grlmektedir. Son otuz ylda kii bana gelir inde ylda yzde 5in zerinde, Hindistanda ise ylda yzde 3n zerinde bir hzla artmtr. Bu iki lkenin ve daha genel olarak Dou-

Gney Asya blgesinin son dnemdeki baars, hzl iktisadi bymenin gelien lkelerin de pekala baarl olabileceklerini gstermektedir. V. TRKYE N K BAINA GSYH DZS Bu yazda Angus Maddisonun dnyadaki tm lkelerin 19502000

eski ya da yeni Avrupa lkeleriyle snrl olmadn, ev devlerini yapabilen

dnemindeki kii bana GSYH dzeyleri iin Birlemi Milletler ve Dnya olarak kabul ediyoruz. 1950 ncesindeki dnm yllarnda da dnyann Bankas verilerini de kullanarak yapt tahminleri balang noktas

dier lke ve blgeleri iin Maddisonun verilerini kullandk. Buna

karlk, Trkiye ve Osmanl corafyas (Balkanlar ve Ortadou lkeleri) bulmadk. Bu lkeler ve 1923 ncesi iin bir baka almamzda son almalarnda Osmanl corafyas iin artk bizim hazrladmz

iin, Maddisonun 1950 ncesine ynelik yapt tahminleri gereki rettiimiz kii bana GSYH tahminlerini kullandk. Zaten Maddison da

tahminlerden yararlanmaktadr (Pamuk, 2006; Maddison, 2001).

Trkiye asndan bakldnda nemli bir sorun Cumhuriyet dnemi GSYH dizilerinin Osmanl dizilerine balanmas noktasnda ortaya kmaktadr. Bu
UEDTP: 1(2), 2007 11

evket Pamuk

konuyu daha nce yaptmz bir almada incelemi ve Vedat Eldemin

Osmanl dnemi milli gelir hesaplamalaryla, Tuncer Bulutay, Yahya S. Tezel ve Nuri Yldrm tarafndan hazrlanan 19231948 dnemi milli gelir hesaplar arasndaki kpry kurmutuk. Anlan almamzda eldeki nfus, Trkiye snrlar iinde kalan alanda kii bana gelirin ya da kii bana 1913 ylndaki kii bana GSYH dzeyinin ancak 1929 ylnda

fiyat, tarm, sanayi ve d ticaret verilerini ayr ayr inceledikten sonra, GSYHnn Birinci Dnya Sava yllarnda byk bir d gsterdiini ve

yakalanabildiini ortaya koymutuk. Bu corafyadaki nfusun 1929 ylnda 1913 ylna gre yzde 15 kadar daha az olduunu da ekleyelim (Eldem, 1970; Bulutay, Tezel ve Yldrm, 1974; zel ve Pamuk, 1998).

Yukarda zetlediimiz yntem erevesinde lkeler ve blgeler dzeyinde 1880, 1913, 1950, 1973 ve 2000 yllar iin hazrlanan kii bana GSYH ortalama yllk byme hzlar Tablo 1 ve Grafik 2de sunulmaktadr.
10000

tahminleri ve bunlarla ilikili olarak her alt-dnem iin ayr ayr hesaplanan

1000

100

1800

1820

1870

1910

1930

1950

1970

1990

2010

Grafik 2. Trkiyede Kii Bana GSYH, 18202005 1990 ABD Dolar ile, Satn Alma Gc Paritesine Gre

Trkiyenin ya da bugn Trkiye snrlar iinde kalan alann nfusu 1820de 9 milyonken gnmzde 73 milyona ykselmitir. Tablo 1 ve Grafik 2de zetlenen veriler, 1990 yl ABD dolar ile ve satn alma gc
12 UEDTP: 1(2), 2007

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

ykseldiini gstermektedir. Bir baka deyile, Trkiyede ortalama bir

dolardan 1950 ylnda 1620 dolara ve 2005 ylnda 7500 dolara

paritesine gre ifade edilen kii bana gelirlerin ise, 1820 ylnda 680

ykselme

artmtr. Ancak ayn sre iinde dnyann tm blgelerinde gelirler karlatrmal olarak da incelemek gerekir.
60 50 40 30 20 10 0 1800

kiinin geliri ya da satn alm gc 1820 ylndan gnmze 10 kat kadar eilimi gsterdiinden, Trkiyenin byme sicilini

1820

1870

1910

1930

1950

1970

1990

2010

Grafik 3. Trkiyede Kii Bana GSYH, 18002005 Bat Avrupa ve ABDnin Yzdesi Olarak

Grafik 3te zetlenen veriler 19. yzylda Osmanl ekonomisinde kii bana saylabilecek bir sanayileme yaanmas nedeniyle, Trkiye ile gelimi

gelirin artma eilimi iinde olmasna karn, gelimi lkelerde hzl lkeler arasndaki kii bana gelir farkllklarnn arttna iaret etmektedir.

Bugnk Trkiye snrlar iinde kalan alanda kii bana gelirin, 1820 ylnda Bat Avrupa ve ABD ortalamasnn yzde 55inden, 1913 ylnda yzde 29una gerilediini tahmin ediyoruz. Trkiyede ve tm dnyada iktisadi byme hz kinci Dnya Savandan sonra ykselmitir. Trkiyede

kii bana gelirin art hz 19. yzyln balarndan kinci Dnya Savann sonuna kadar ylda yzde 1in altnda kalrken, kinci Dnya Savandan sramtr. 1950 ylndan 2005 ylna kadar Trkiyede kii bana gelir 4
UEDTP: 1(2), 2007 13

sonra bu oran dnyann pek ok dier blgesiyle birlikte yzde 3n zerine

evket Pamuk

ylda kapanmamtr. 2005 ylnda Trkiyede kii bana gelir Bat Avrupa ile

kattan fazla artm, ancak gelimi lkelerle aradaki fark son elli ya da yz ABD ortalamasnn yzde 30u kadardr. te yandan, hem 19. yzyl

lkeler ortalamasndan biraz daha hzl artmtr. Son otuz ylda ise, Dou ve Gneydou Asyann, zellikle de iki en byk nfuslu lke, nce in ve daha sonra da Hindistann hzl bir iktisadi byme sreci iine girmeleriyle, (Tablo 1).

boyunca hem de 1913 ylndan bu yana Trkiyede kii bana gelir gelien

gelien lkelerin ortalama byme hz Trkiyeninkinin zerine kmtr

1820den gnmze kadar geen sreyi drt alt-dnemde ele alarak her konuda ve zellikle de Cumhuriyet dnemi hakknda imdiye kadar pek noktalar ve yorumlar ne karmaya alacaz. V.1 18201913 Dnemi

alt-dnem iin Trkiyenin byme sicilini ksaca deerlendireceiz. Bu

ok ey yazlm olduu iin, gzlemlerimizde daha ncekilerden farkl

Birinci Dnya Sava ncesindeki yzyl, bugnn gelimi lkelerinin nemli bir blm iin Sanayi Devriminin ivmesi ile iktisadi byme eiliminin yaygnlamaya ve glenmeye balad bir dnemdir. 19.

Japonya ve Gney Amerikada da kii bana gelirde nemli artlar gereklemitir. Bu dnemde Osmanl ekonomisinin de bir byme srmt. Eldem bu savn eldeki bte gelirleri ve nfus verilerine

yzyln ortalarndan itibaren Avrupa ve Kuzey Amerikann yan sra

eilimi yakalam olabileceini ilk kez 1970 ylnda Vedat Eldem ne dayandryordu (Eldem, 1970). Daha sonraki yllarda yaplan almalar

vergi gelirlerinin art hznn kullanlmas durumunda, zellikle 1880 sonucuna ulalmaktadr (Pamuk, 2006).
14

arttrabildiini tespit ettik. Milli gelirin art hzn hesaplarken devletin

drerek

Devletinin

Tanzimat ncesi balayan merkezileme sreci sayesinde Osmanl vergi vergi gelirlerini oranlarn milli ykseltmedii gelirden daha halde, yksek araclarn bir

artlarn milli gelirdeki arttan ok daha hzl olduu grlmektedir. payn

yaptmz hesaplamalarda 19. yzyl boyunca vergi gelirlerindeki

Eldemin savn destekleyen sonular vermitir. Ancak son yllarda

hzla

ncesi dnemde kii bana gelirin gereki olmayan hzlarda artt

UEDTP: 1(2), 2007

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

Eldeki bteler, vergi gelirleri, d ticaret verileri ve reel cret dizilerini alanda, kii bana gelirin 18201913 dneminde ylda ortalama yzde Osmanl ekonomisinde gzlemlenen byme eiliminin kullanarak yaptmz tahminler, bugnk Trkiye snrlar iinde kalan

0,6lk bir hzla arttna iaret etmektedir (Pamuk, 2006). 19. yzylda

sonular olduu yargsna katlyoruz. Bunun yan sra, ak ekonomi koullarnda tarm arlkl bir ekonominin giderek ihracata ynelmesinin de nemli katks olduunu dikkate almak gerekir.

kurumsal deiikliklerin 19. yzyl boyunca ekonomi zerinde nemli

olduu ileri srlmtr (Okyar, 1987). Tanzimat ncesi ve sonrasndaki

Tanzimat sonrasndaki reformlarn ve kurumsal dnmlerin rol

ardnda

ve bu modelin dolaysz yabanc sermaye yatrmlaryla desteklenmesinin

Gneydou Avrupa ve Ortadou blgelerindeki dier ekonomiler de benzer bir byme eilimi gstermitir. Ancak Avrupa ve Kuzey Amerika lkelerinde yaanan gelir artlar daha hzl olduu iin, ortalama gelirler

Bu dnemde

arasndaki fark 19. yzyl boyunca artmaya devam etmitir. V.2 19131950 Dnemi

nedeniyle, 19131950 aral dnya ekonomisinde bymenin ve gelir ve Asyadaki savalardan olumsuz ynde etkilenen lkelerde ortalama

ki dnya sava ve bunlarn arasnda uzun sreli bir bunalm yaanmas

artlarnn snrl kald bir dnemdir. Bu alt-dnemde zellikle Avrupa

gelir artlar snrl kalm veya d gstermitir. Buna karlk, eilimiyle kar karya kaldnda ie dnk, mdahaleci politikalar izleyen lkeler daha iyi sonular almtr. savalara girmeyen ve/veya 1930lu yllarda dnya ekonomisi dalma

tamaktadr. Sadece Cumhuriyet dnemi milli gelir verilerini kullanan karlamaktadr. Bu nedenle, 1923 yl balang olarak kullanldnda ortaya ok olumlu bir tablo kmaktadr. Ancak, 1923 ncesinde aratrmaclar, 1923ten itibaren hzl bir byme eilimiyle

yllarn balang ve biti noktalar olarak kullanlaca byk nem

Cumhuriyetin erken dnemindeki byme eilimleri tartlrken hangi

Anadolunun Balkan Savalar, Birinci Dnya Sava ve Kurtulu Sava ile on yl sren savalar emberi iine ekildiini unutmamak gerekir. 1923 ylna gelindiinde kii bana gelir 1913 dzeyinin yaklak yzde 40
UEDTP: 1(2), 2007 15

evket Pamuk

byme, byk lde uzun sren savalar sonrasndaki toparlanmay hamlesinin yan sra, yanstmaktadr. Bu toparlanma srecinde kent ekonomisindeki yatrm tarmsal retimdeki artlar da nemli rol

byk lde 19121922 dneminde ortaya kmtr. 1920lerdeki hzl

altndayd. Cumhuriyetin bir enkaz devrald dorudur, ancak bu enkaz

gelir dzeyini 1929 ylnda yakalayabilmitir.

oynamtr. Bylece, Cumhuriyet ekonomisi 1913 ylnn kii bana milli

Savann gl ve olumsuz sonularnn da katksyla, 1950 ylnda Trkiyede kii bana GSYHnn 1913 dzeyinin sadece yzde 2530 zerinde olduu anlalmaktadr. Bir baka deyile, 19131950 alt-

1930lardaki hzl sanayileme ve bymeye karn, kinci Dnya

dneminde kii bana gelirin ortalama byme hz ylda yzde 1in

baar saylmaldr.

iktisadi maliyetleri de dikkate alndnda, kii bana gelirdeki bu art

iki dnya savann yan sra, yeni bir corafyada yeni bir devlet kurmann

altndadr. Ancak, 19131950 arasnda Trkiyenin kar karya kald

1930lu yllarda dnya ekonomisinde ticaret ve uluslararas yatrmlar gerilerken Trkiyede korumacla bavurulmas, i pazara ynelik vadede Trkiyenin sanayileme yllarda srecinde nemli bir rol sanayilemeye arlk verilmesi olumlu sonular dourmutur. Devletilik Ancak 1930lu devletilik henz uygulamaya

uzun

oynamtr.

kesiminin aleyhine gelien fiyat hareketlerine karn, ekilebilir topraklarn tarmsal retimde nemli artlar salanmtr. Tarmdan gelen bu destek bunalm koullarna karn mali disiplinden vazgeilmemesi, denk bte-salam para politikasna sk skya bal kalnmas, Trk lirasnn bolluu ve demografik toparlanmann da katksyla 1939 ylna kadar

iktisadi byme zerindeki etkisi snrl kalmtr.

girmekteydi. kinci Dnya Sava ncesinde devletin kurduu fabrikalarn

te yandan, tarm

olmadan kent ekonomisindeki baarl izgi yakalanamazd. Dnya

tercihleridir.

ok ilgin ve o dnemde bamsz lkelerde az rastlanan iktisat politikas Bu ihtiyatl, hatta muhafazakar politikalarn

tm dnya para birimleri karsnda deer kazanmasna izin verilmesi tercih

ve borlarla yaanan ve Cumhuriyetin siyasal kadrolarnn hala belleinde olan olumsuz deneyimler mutlaka nemli bir rol oynamtr. Bunun yan
16 UEDTP: 1(2), 2007

edilmesinde Osmanl Devletinin son dneminde bte aklar, enflasyon

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

Pamuk, 1998; Boratav, 1993). V.3 19501980 Dnemi

snrl kalm olmasn da dikkate almak gerekir (Pamuk, 1999; Owen ve

verilebilmesini aklarken, tek parti iktidar zerindeki kitle basksnn

sra, dnya bunalm koullarnda bte disiplinine bu denli nem

genileme dnemi, dnya ekonomisi tarihinin gerekten de en gl

kinci Dnya Sava sonrasnda altn a olarak anlan eyrek yzyllk

gelirlerin ortalama art hz ylda yzde 3e yaklam ve 19501973 arasnda kii bana gelirdeki toplam art yzde 100 amtr. kinci hemen tm blgeleriyle gl bir byme eilimi

byme ve refah dnemidir. Bu dnemde dnya leinde kii bana

Dnya Sava sonrasnda Avrupa, dousu ve gneyi de dahil olmak zere yakalamtr.

Japonyann yan sra talya, spanya, Portekiz, Yunanistan, srail, Gney

Kore gibi Trkiye ile sk sk karlatrmalara konu olan lkelerde kii lkeler 1950 ylnda kii bana geliri en yksek lke konumundaki ABD bana GSYH ylda ortalama yzde 5in zerinde bir hzla artm ve bu

ile aralarndaki fark ciddi biimde kapatmay baarmlardr. 19501973 byme srecine dahil olabildii, dnya leinde dk gelirli lkelerle

dneminde ayrca Gney Amerika, Afrika gibi gelien blgelerin de yksek gelirli lkeler arasndaki gelir farkllklarnn kapanma eiliminin Keynesci, refah devleti politikalar egemen olmutur. Gelien lkelerin byk benimsemilerdir. Bu mdahaleci uygulamalar dnya ekonomisinin sanayileme, kinci Dnya Sava sona ererken Bretton Woodsda benimsenen kurallar ve zellikle de sabit kur dzeni ile el ele yrmekteydi. ounluu ise ithal ikamesi sanayileme stratejisini ar bast grlmektedir. zellikle 1960tan itibaren gelimi lkelerde

ileyi kurallaryla elimiyordu. Tam tersine Keynescilik ve ithal ikamesi

Trkiyede 19501973 dneminde kii bana GSYH ylda ortalama 100n zerinde art gstermitir. Tarmda ekilebilir topraklarn snrna yzde 3n zerinde bir hzla artm, ortalama gelir toplam olarak yzde

ancak bu dnem sonunda ulald iin, zellikle de kinci Dnya Sava sonrasnda byk yatrmlara gerek kalmadan tarmda hzl retim artlar gerekletirilebilmitir. Benzeri bir eilimin kent ekonomisinde
UEDTP: 1(2), 2007 17

evket Pamuk

de grld, retim artlarnn girdilerin verimini arttrmaktan ok, saland belirtilebilir.

girdilerin miktarn arttrma, bir baka deyile ekstansif byme yoluyla

bymenin olumsuz koullarda salanan ksa vadeli d borlanma

1977ye kadar devam ettii sylenebilir. Ancak 1975 ylndan itibaren

Trkiye asndan bakldnda, bu alt-dnemin 1979a kadar olmasa bile

sayesinde srdrlebildiini unutmamak gerekir. Eer ithal ikamesi sanayileme srecinin salad retim kapasitesi 19781979 bunalmn rnein 1970 devalasyonu ile birlikte ihracata

beklemeden,

ynlendirilebilseydi, iktisadi ve siyasal bunalm bu denli ar olmaz,

sanayileme srecine yeni almlar salamak mmkn olabilirdi. Ancak

1980lerde denen ar iktisadi ve siyasal maliyetlere katlanlmadan 1970lerde yaanan siyasal istikrarszlk ve dalgalanmalar, uzun dnemli

Pamuk, 1998; Boratav, 1993). V.4 19802005 Dnemi

iktisat politikalarnn gndeme gelmesine izin vermemitir (Owen ve

sonra, ABD ve ngilterede yeni iktidarlar Keynesci, refah devleti politikalar terkederek neoliberal bir strateji benimsediler. ABDnin sermaye hareketlerinin nndeki engellerin kaldrlmasn ve lkelerin i etmeye baladlar. Bylece Keynesci ve ithal ikameci stratejiler ynlendirmesiyle uluslararas kurulular da uluslararas ticaret ve

fiyatlarnn ykselmesiyle yaanan bunalm ve enflasyon dalgasndan

1970li yllarda sabit kur dzeninin terkedilmesinin ardndan petrol

uygulamalarnda piyasa srelerine daha fazla arlk verilmesini talep

terkedilirken dnya ekonomisi yeni bir kreselleme dnemine girmi

bakldnda, 20. yzyln son eyreinde iktisadi bymenin yavalad, Afrika, Gney Amerika ve Ortadouda pek ok lkenin ciddi sorunlarla bana gelirlerde gerilemenin ortaya kt gzlemlenmektedir. Bir Gneydou ve Dou Asya gibi baarl rneklerin varlna karlk,

oldu. Dnya leinde lkelerin GSYHlarnn gsterdii eilimlere

kar karya kald, bu blgelerde bymenin ok yavalad, hatta kii

nceki dnemde gelien blgelerin hemen hepsi byme eilimini yakalayabilmi iken, yeni dnemde kresellemeye ayak uydurabilenlerle ayak
18

uyduramayanlar

arasnda

nemli

farkllklarn

ortaya

kt,

UEDTP: 1(2), 2007

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

farkn yava da olsa kapanma eilimi iinde olduunu gstermekteydi.

nc eyreinde dk gelirli lkelerle yksek gelirli lkeler arasndaki

maliyetinin artt grlmektedir. Dnya leindeki veriler, 20. yzyln

uluslararas dzenin kurallarna, kresellemeye ayak uyduramamann

Dou Asya dndaki dk gelirli lke ve blgelerle yksek gelirli lke ve blgeler arasndaki fark tekrar almaya balamtr (Maddison, 2001).

Ancak, son eyrek yzylda bu eilim ortadan kalkm, Gneydou ve

nedeniyle kreselleen dnyaya ayak uydurmakta ve istikrarl byme ekonomisi iin gerekli nlemleri almakta zorlanmtr. 1980 sonrasnda Trkiye salanmtr. Ancak 1980lerin ikinci yarsndan itibaren koalisyon da almaya balam ve ihracatta nemli artlar

1970lerden itibaren Trkiye siyasal yaplarn zayfl ve istikrarszl

hkmetleri uzun vadeli iktisat politikalar izlemekte ve bte disiplinini salamakta baarl olamamtr. Bte disiplininin kaybolmas ve bte aklarnn i borlanma yoluyla finanse edilmesi stratejisi yolsuzluklarla

birleince ortaya ok byk bir i bor yk kmtr. Yine bu dnemde engellerin kaldrlmas, iktisadi dalgalanmalar arttrm ve 1990

bte denklii henz salanmadan sermaye hareketlerinin nndeki

sonrasnda Trkiye i ve d kaynakl drt byk iktisadi krizle (1994,

1999, 2000, 2001) kar karya kalmtr. 1990larn ortalarndan itibaren Trkiye artk zerk iktisat politikalar izleme gcn de yitirmitir. Mali sorunlarn da etkisiyle eitime ayrlan kaynaklarn

teknolojilerin devreye sokulma ansn snrlandrmtr.

giderek azaltlmas, uzun vadede politika seeneklerini ve daha ileri

Trkiye, dnya koullarnn ie dnk, mdahaleci modele daha elverili

biraz zerinde byme hzlar yakaladktan sonra, son dnemdeki piyasa arlkl, kresellemenin daha sert koullarna ayak uydurmakta bir hayli zorlanmtr. 20. yzyln son eyreinde Trkiye, iktisadi byme ltleri bakmndan da, hem mutlak olarak hem de dnya

olduu 19131975 yllar arasnda dnya ortalamalarna yakn veya onun

performansnda olduu kadar gelirin blm ve insani gelime ortalamalaryla karlatrldnda, daha olumsuz sonular sergilemitir.

sokulan ve mali disiplini ne karan programn da katksyla nemli


UEDTP: 1(2), 2007 19

Trkiye ekonomisi 2001 ylndaki derin bunalmdan sonra devreye

evket Pamuk

lde toparlanmtr. Yllk enflasyon hz otuz yl sonra ilk kez yzde 10 dtkten sonra 2005 ylna kadar yzde 20nin zerinde artmtr. dzeyine ekilirken, kii bana GSYH 2001 ylnda yzde 10dan fazla

Avrupa Birlii srecinin de ilerlemesiyle ilk kez ciddi dzeyde dolaysz

yabanc sermaye girii balamtr. Ancak bu toparlanmann imdiye

kesimi ok sayda az eitimli ve dk gelirli kii barndrmaktayd.

kesiminde isizlik 2005 ylnda yzde 13n zerinde kalrken, tarm

kadar snrl oranda istihdam yarattn da vurgulamak gerekir. Kent

Son eyrek yzylda Trkiye ekonomisindeki en nemli gelimelerden biri, ihracata ynelik stratejinin benimsenmesiyle birlikte, sanayileme olarak anlan Gaziantep, Denizli, Kayseri, Malatya, Konya, orum ve dier srecinin Anadoluya yaylmasdr. Mamul mal ihracat Anadolu kaplanlar

kentlerin son dnemde nemli birer sanayi merkezi haline gelmesinde pay yzde 90n zerine karken, bu kentler kk ve orta lekli aile

nemli rol oynamtr. Trkiyenin toplam ihracatnda mamul mallarn

dallardaki ihracatta nemli pay sahibi olmaya baladlar. Bu sreci, 1930lardaki devletilik ve 1960lar ve 1970lerdeki zel sektrn ban ektii ithal ikamesinden sonra Trkiyenin sanayilemesinde nc

dnda kalan i gleriyle tekstil, gda ve giderek dier emek youn

iletmeleri ve dk cretli, nemli bir blm sosyal gvenlik kapsam

dnemin sanayicileri Ortak Pazara katlmak konusunda istekli deillerdi. 1980ler sonrasnda devlet destei olmadan, byk lde kendi yalaryla kavrularak ihracata ynelen Anadolu kaplanlarnda

Marmara blgesi merkezli sanayileme korumaclk sayesinde ilerlerken

aama ya da dalga olarak nitelendirmek mmkndr. 1970li yllarda

sanayiciler ekonominin da almasna ve Avrupa Birlii ile btnleme srecine daha olumlu bakmaktadr.

ise

zetleyecek olursak, Trkiyede kii bana retim ve gelir ya da satn alm gc 1820 ylndan gnmze kadar yaklak 10 kat artmtr. Tarihte bundan nceki hibir dnemde bylesine hzl bir byme dnyann tm blgelerinde gelirler ykselme eilimi eiliminin sz konusu olmadn biliyoruz. Ancak ayn sre iinde olduundan, Trkiyenin byme sicilini karlatrmal olarak da incelememiz gerekti. iinde

20

UEDTP: 1(2), 2007

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

Amerika, Afrika ve Ortadou blgelerine kyasla daha olumlu olduu

byme sicilinin gelien lkeler iinde daha baarsz kalan Gney sylenebilir. Buna karlk kinci Dnya Sava sonrasnda iktisadi mucize yaratan talya, spanya ve Yunanistan gibi Gney Avrupa Trkiyenin benzeri byme hzlarn yakalayamad lkeleriyle ya da Japonya ve Gney Kore ile karlatrldnda, grlmektedir. Son yarm yzylda iktisadi mucize yaratan ve yksek aka

ya da son elli ylda kapanmamtr. Trkiyenin 20. yzyldaki iktisadi

artm, ancak gelimi lkelerle aradaki ortalama gelir fark son yz

arttn gstermektedir. Byme hz kinci Dnya Savandan sonra

Trkiye ile gelimi lkeler arasndaki kii bana gelir farkllklarnn

kii bana gelirin bir miktar artma eilimi iinde olmasna karn,

Grafik 2 ve 3te zetlenen veriler, 19. yzylda Osmanl ekonomisinde

gelirli lkelerle aralarndaki fark nemli lde kapatabilen lkelerde, zerinde kalmtr (Grafik 4 ve 5, Tablo 1).
60

kii bana gelirin art hz en az 2030 yllk srelerle yzde 5in

50
Latin Amerika Asya Afrika Orta Dou Trkiye

40

30

20

10

0 1800

1820

1870

1910

1930

1950

1970

1990

2010

Grafik 4. Kii Bana GSYH, 18202005 Bat Avrupa ve ABDnin Yzdesi Olarak

UEDTP: 1(2), 2007

21

evket Pamuk
120
Gney Avrupa Japonya Afrika Gney Kore Trkiye

100 80 60 40 20 0 1800

Latin Amerika in

1820

1870

1910

1930

1950

1970

1990

2010

Grafik 5. Kii Bana GSYH, 18202005 Bat Avrupa ve ABDnin Yzdesi Olarak

VI. EKSK OLANLAR NELER? Son dnemde iktisadi byme ile ok daha fazla ilgilenmelerine karn

gemiteki

nemli ayrmlar ortaya kabilmektedir. Yine de gelien lkelerin yakn deneyimlerinden karlabilecek nemli

siyasal koullarndaki farkllklar nedeniyle, uygulanacak politikalarda

anlald sylenemez. Ayrca lkelerin kaynaklarndaki ve toplumsal,

iktisadi bymenin srlarnn bugn iktisatlar tarafndan ok iyi

daha yksek olarak gereklememesinin ardndaki en nemli nedenleri ya da Trkiyenin en nde gelen eksiklerini sralamaya alacaz. Trkiyenin iktisadi byme hzn daha yukarlara ekebilme

bulunmaktadr. Bu son blmde zellikle son elli ylda byme hzlarnn

dersler

konusundaki birinci nemli eksiklii eitimdir. Byme zerinde alan iktisatlar eitim ya da beeri sermayenin iktisadi byme srecinde ok nemli rol oynad zerinde birlemektedir. Ucuz emee dayal bir

bir igc olmazsa olmaz nkoul olarak ortaya kmaktadr. Oysa

deer salayan bir yapya geebilmek iin, daha yksek becerilere sahip

retim yapsndan daha ileri teknolojiler kullanan, daha yksek katma

lkelerle karlatrldnda bile, Trkiyenin 20. yzyldaki veya kinci


22 UEDTP: 1(2), 2007

brakalm gelimi lkeleri, kii bana gelir asndan kendine yakn

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

Dnya Sava sonrasndaki eitim abalarnn yetersiz olduu, bu konuda dier gelien lkelerin de gerisinde kald grlmektedir.

hzlanan

istikrar

Trkiyenin son elli yldaki ikinci nemli eksiklii iktisat politikalarnda salayamam kentleme sreci olmasdr. toplumun kinci beklentilerini Dnya Savandan hzla yukarya

sonra

ekmitir. Ancak lkenin siyasal dzeninin bu beklentilerin basks altnda kalarak, pek ok kesime srekli ve ksa vadeli olarak ekonominin ve devletin kapasitesinin zerinde szler verilmesi sonucunda Trkiye,

son yarm yzylda bte aklar ve yksek enflasyonla yaamak baka lke deneyimleri yksek enflasyon altnda yksek ve kalc byme hzlarnn mmkn olmadn gstermektedir. durumunda kalmtr. Enflasyon ortamnda gelirler artabilmekle birlikte,

2001 ylndan bu yana maliye politikalarnda daha nceki dnemlerde grlmeyen lde bir disiplin salanm, bte aklar ile birlikte ynnde byk mesafe katedilmitir. Ancak bu ivmenin devam ve uzun enflasyon denetim altna alnm, bylece ekonominin toparlanmas vadeli byme iin sadece mali disiplin yeterli olmayacaktr. Son otuz ylda lkelerinin deneyimleri, maliye ve para politikalarnn hzl byme iin yeterli olmadn, emek youn sanayi dallarndan daha fazla teknoloji ieren ve yksek katma deer yaratan sektrlere geebilmek iin makroekonomik istikrarla birlikte uzun vadeli bir sanayileme vizyonunun

yksek byme hzlarn yakalayabilen lkelerin, zellikle de Dou Asya

da gelitirilmesi gerektiini ortaya koymaktadr.

te yandan, kreselleme srecindeki en iyi politikalarn devleti srekli

yoksulluk

d pazarlara ynlendirirken ayn zamanda sosyal politikalarn, isizlik, gibi hayati nem tayan konulardaki

alma ve kreselleme deneyimleri, en baarl lkelerin ekonomilerini uygulamalarn

klten politikalar olmad ortaya kmaktadr. Son yarm yzyln da

glendirdiklerine iaret etmektedir. Kreselleme srecinde ortalama gelir artarken olumsuz etkilenen kesimlere salanan sosyal desteklerin Kresellemenin olumsuz sonularna kar gelitirilecek nlemler ve politikalar, d pazarlara ynelik sanayilemenin arkasndaki toplumsal ve siyasal destei de glendirecektir. Kreselleme ortamndaki
23

glendirilmesi,

siyasal

adan

da

byk

nem

tamaktadr.

UEDTP: 1(2), 2007

evket Pamuk

sanayileme ve byme politikalarnn baarya ulaabilmesi iin, bu toplumsal ve siyasal destek ok nemlidir (Rodrik, 1997). Trkiyenin getiimiz elli ylda daha yksek

suretiyle gerekletii dnlmtr. Ancak son yllarda iktisadi bymenin yakn ve temel nedenleri arasnda yararl bir

ve beeri sermaye (eitim) dzeylerinde ve verimlilikte salanan artlar ayrm

olarak yatrmlar ve teknolojik gelime yoluyla, kii bana fiziki sermaye

zayfldr. ktisatlar tarafndan uzun sre iktisadi bymenin esas

ulaamamasnn nc nemli nedeni ise iktisadi ve siyasi kurumlarnn

byme

hzlarna

yaplmaktadr. Yakn nedenlerle, daha nce olduu gibi, yatrm yoluyla girdi miktarlarnda ve teknolojik gelime yoluyla verimlilikte salanan artlar kastedilmektedir. Temel nedenlerden ise girdi ve verimlilik artlarnn gerekletii toplumsal ve iktisadi ortam anlalmaktadr. Son

vurgulanmaktadr. Bu yeni yaklam, hukuk, yarg, mlkiyet haklar gibi iktisadi faaliyetlerde belirsizlii azaltarak yatrmlar, teknolojik gelimeyi ve yenilikleri zendireceini gndeme getirmektedir. Kurumlar iktisadi kurumlarn, siyasi ve iktisadi istikrarn, devlet politikalarnda srekliliin

olmayan kurallarnn, davran biimlerinin ve politikalarnn nemi

yllarda iktisat literatrnde kurumlarn ya da bir toplumun yazl ve yazl

daha yksek verimlilik salayan iktisadi yaplarn ortaya kmas mmkn

faaliyetlerdeki belirsizlikleri azaltamadklar taktirde, daha karmak ve olmayacaktr. Son yllardaki aratrmalar lkeler arasndaki kii bana

birim girdi bana elde edilen verim dzeyindeki farklardan ortaya ktn gstermektedir. Kurumlarn ya da bymenin gerekletii

eitim miktarlar ile aklanabileceini, daha byk bir blmnn ise

verimlilik farklarnn snrl bir blmnn kii bana fiziki sermaye veya

kazanmaktadr. Trkiyenin nmzdeki dnemde daha yksek byme arttrlmas gereklidir. Avrupa Birlii srecindeki kurumsal reformlarn

toplumsal ve iktisadi ortam bu yeni bulgular nda daha fazla nem

hzlarna ulaabilmesi iin kurumlarn glendirilmesi ve kalitelerinin demokrasi, temel hak ve zgrlkler gibi konularn yan sra iktisadi yararl olacaktr.

byme ve gelir art asndan da nemini bu erevede dnmek

24

UEDTP: 1(2), 2007

Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005)

KAYNAKA Abromowitz, M., 1986. Catching Up, Forging Ahead and Falling Behind, The

Journal of Economic History 46: 385-406.

Boratav, K., 1993. Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985, stanbul: Gerek Yaynevi. Bulutay, T., Y. S. Tezel ve N. Yldrm, 1974. Trkiye Milli Geliri, 1923-1948, Ankara: Ankara niversitesi Yaynlar. Eldem, V., 1970. Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir

Tetkik, stanbul: Bankas Yaynlar.


Development Studies Center. Publications.

Maddison, A., 2001. The World Economy, A Millenial Perspective, Paris: OECD Maddison, A., 1995. Monitoring the World Economy, 1820-1992, Paris: OECD Okyar, O., 1987. A New Look at the Problem of Economic Growth in the 16: 7-49.

Ottoman Empire, 1800-1914, The Journal of European Economic History

Owen, R. ve . Pamuk, 1998. A History of the Middle East Economies in the University Press.

Twentieth Century, Londra ve Cambridge: Tauris Publishers ve Harvard

zel, I. ve . Pamuk, 1998. Osmanldan Cumhuriyete Kii Bana retim ve Milli Gelir, M. Snmez (Der.), 75 Ylda Parann Serveni iinde, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar.

zmucur, S. ve . Pamuk, 2002. Real Wages and Standards of Living in the 321.

Ottoman Empire, 1489-1914, The Journal of Economic History 62: 292-

Pamuk, ., 2006. Estimating Economic Growth in the Middle East since 1820, The Journal of Economic History 66: 809-28. Pamuk, ., 2001. stanbul ve Dier Kentlerde 500 Yllk Fiyatlar ve cretler,

1469-1998, Ankara: Devlet statistik Enstits.

Prichett, L., 1997. Divergence, Big Time, Journal of Economic Perspectives 11: 3-17. Rodrik, D., 1997. Has Globalization Gone Too Far?, Washington DC: Institute for International Economics.

UEDTP: 1(2), 2007

25

evket Pamuk

ECONOMIC GROWTH IN THE WORLD AND TURKEY (1820-2005)


Abstract
Defined as the sustainable increases in per capita incomes and production, economic growth has become the leading determinant of a nations wealth or poverty since the Industrial Revolution and especially since World War II. This paper discusses global growth trends over the last 200 years, reviews Turkeys growth performance from the 1820s to date by distinguishing four sub-periods: 18201913; 19131950; 19501980, and 19802005. The paper pays particular attention to main reasons that have hindered higher economic growth in Turkey since World War II.
Keywords: Economic growth, Turkish economy, Economic policies, Economic and political institutions JEL Codes: F43, N10, O40, O57

26

UEDTP: 1(2), 2007

You might also like