T.C.

ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS FELSEFE (FELSEFE TAR H ) ANAB L M DALI

MARTIN HEIDEGGER N TEKNOLOJ YORUMU

Y.Lisans Tezi

Zehra Tonyal

Ankara 2005

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS FELSEFE (FELSEFE TAR H ) ANAB L M DALI

MARTIN HEIDEGGER N TEKNOLOJ YORUMU

Y.Lisans Tezi

Zehra Tonyal

Tez Danman Y.Do.Dr. Erturul R. Turan

Ankara 2005

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS FELSEFE (FELSEFE TAR H ) ANAB L M DALI

MARTIN HEIDEGGER N TEKNOLOJ YORUMU

Y.Lisans Tezi

Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Erturul R. Turan

Tez Jrisi yeleri: Ad ve Soyad mzas

Do. Dr. Erdal Cengiz

Do. Dr. Kubilay Aysevener

Yrd.Do. Dr. Erturul R. Turan Tez Snav Tarihi: 19/08/2005

 NDEK LER
GR 1

I.

BLM METAF Z K ve TEKNOLOJ

3 4 17 28 33 38

1.1. Varln Unutulmuluu ve Teknoloji likisi 1.2. Modern zne ve Teknolojik Kavray 1.3. Arasallk ve Teknoloji 1.4. Nedensellik ve Teknoloji 1.5. Bilim ve Teknoloji

II.

BLM TEKHNE ve TEKNOLOJ

49 54 59

2.1. Tekhne ve Phusis 2.2. Tekhne ve Aletheia

III.

BLM TEKNOLOJ N N Z

65 67 76 80 88 94

3.1. ereveleme (ge-stell) Olarak Teknoloji 3.2. Teknolojinin znn (ge-stellin) Kurallar 3.2.1. Doaya Ynelik leyi 3.2.2. nsana Ynelik Kavray 3.3. Teknolojinin Tehlikesi

SONU ABSTRACT ZET KAYNAKA

101 106 107 108

GR

Heideggerin teknoloji yorumu onun Bat metafiziine ilikin dncesi dolaymnda amlanabilir. nk ancak bu biimde onun modern teknolojiye ilikin kavraynn kkensellii anlalabilir. Teknolojinin

Heidegger dncesindeki yeri ve nemi nyarglardan uzak bir biimde incelendiinde u sonuca ulalabilir: Heidegger modern teknolojiyi sanlann aksine mekaniklemekten duyduu rahatszlktan dolay sorgulamaz; kurgusu teknolojinin zndeki kavray aa karmaya yneliktir.

Bu kavray modeli Heideggere gre, metafiziin varln hakikati zerine dnmekten uzaklap olan olarak olana ynelmesiyle balamtr. O, bunu varln unutulmuluu olarak amlar. Varln unutulmuluu dnmenin, yitimlilik olarak varln hakikatini dnmeyi terk etmesiyle gelen unutulmada braklmlktr. Heidegger iin, bu durum olan olarak olana ynelme ile sregelmitir. nk, olan dnmek olann belirlenmesine yol aar ve bu belirlenim olan denetleme olanayla birlikte geliir. Bylece de olanlarn aa kma biimleri zerinde kontrol mekanizmalar kurulabilmitir.

Heideggere gre, kontrol mekanizmalar btn bir dnme gelenei ierisinde yeni trevler gelitirerek oalr. rnein bilim, eitli kollar oluturarak olan zerindeki hakimiyet alann geniletmi; felsefe, znelliin kurgulanmna ynelerek zneyi egemen klan sylemler zerine almtr. Dnmenin bu yaplanmas ierisinde teoloji de en yksek varlk tasarmyla tmel olan belirlemeye almtr. Heidegger iin, tm bu gelimeler metafizik

dnme biiminin bir sonucudur ve bu dnme biimi ierisinde ileyilerini srdrmekte, olan belirleme altna almaktadrlar. O, bu dnme biiminin en somut gstergesini de modern teknoloji olgusunda bulur.

almann temel tasars modern teknolojik kavrayn Heidegger dncesinde irdelenmesi ve zsel bir sorgulama araclyla nasl bir plann atsn oluturduunu amlamaktr. Bu nedenle, teknolojiye ilikin dnrce soru sorulacaksa, bu onu meydana getiren dnme plann aa karmaya ynelik olmaldr. Bu balamda, Heideggerin dnme yoluna uygun olarak ilk blmde, onun teknoloji ve metafizik dnme arasnda kurduu balant temel kavramlar araclyla irdelenecektir. kinci blmde, teknolojik yaplanmadaki metafizik kurgu Heideggerin antik tekhne kavray ve modern teknolojik olgu karlatrmasyla netletirilecektir. Onun teknolojiye ilikin soruturmasndaki temel kavramlar araclyla teknolojiyi bir aa karma biimi olarak grme nedeninin kaynana gidilecektir. nc blmde, Heideggerin metafizik dnmenin bir uzants olarak amlad teknolojinin z belirlemesi ile modern teknoloji eletirisi ele alnacaktr . Sonu olarak, Heideggerin teknoloji yorumu genel bir ereve ierisinde zetlenecek, onun teknolojik yaplanmay eletirisinin neden teknoloji dmanl boyutuna indirgenemeyecei

gsterilecektir.

I. BLM METAF Z K ve TEKNOLOJ

Heideggerin teknoloji kavray amlama ve eletirme tasars metafizik dnme geleneine kar gelitirdii baz temel savlarla birlikte ele alnabilir. nk, onun iin modern teknoloji metafizik dncenin ulat en son noktadr. Bu nedenle, onun teknolojiye ilikin dnceleri metafizik eletirisi balamnda ele alnmaldr. O halde, modern teknoloji hangi balamda metafizik dnme geleneinin bir sonucudur? sorusuna yant verilmelidir. nk, ancak bu temelde Heideggerin teknoloji yorumu kkensel bir biimde anlalabilir.

Bu balamda, baz temel kavramlar yol gsterici olacaktr: Varln unutulmuluu, modern zne yorumu, arasallk ve nedensellik anlay ve modern bilimsel kavray. Bylece, Heideggerin dizgesindeki eletirel tartma amlanacak ve bu temel kavramlar araclyla onun metafizik dnme ve teknolojik kavray arasnda kurmu olduu balant grnecektir.

1.1. Varln Unutulmuluu ve Teknoloji likisi

Heidegger iin, varln sorgulamas dnmenin zsel edimidir. Ancak, dnme varln olagelmesini ve yitimliliini dnmekten uzaklap olana yneldiinde bu zselliini yitirmitir. Heideggerde varln

unutulmuluu, varln dnmeden braklm olduunu imlemektedir. Bu braklmlk kendisini modern teknolojide gstermektedir. Heidegger iin, modern teknolojiyi oluturan -sanldnn aksine- dnmedeki yntemsel ve yapsal deiiklikler ve bilimsel ilerlemeler deil; varln dnlmeden

terkedilmiliidir. O halde, varln dnlmeden braklmas nasl yine dncenin bir yarats olan modern teknolojik olgu ile sonulanmaktadr? Baka bir deyile, varln unutulmuluu ve modern teknoloji ilikisi nedir? Soru teknolojik dnmenin kaynandaki metafizik plana giden yolu amlamaktadr. Sorunun ats altnda, ncelikle varln unutulmuluunun ne anlatt metafizik dnme biimi ile birlikte tartlacak; izleyen ksmda Heideggerin teknolojik dnme ile kurduu balant sunulacaktr.

Heidegger

iin,

dnme

varln

hakikatini

dnmekten

uzaklatnda metafizik dnme boyutuna gemitir. Metafizik dnme varln anlamnn ve hakikatinin yitimlilik olduunun unutulduu yerdir. Varln unutulmas nedir? Bu soru almada Heideggerin temel eserleri balamnda, yalnzca teknoloji eletirisi erevesinde tartmaya alacaktr. Bu nedenle birinci blmn birinci ksmnda onun metafizik dnce ierisinde belirledii varln geri ekilmesiyle gelen olanlarn aa kma biimi anlats nda ilerlenecektir. Bu anlat varlk-insan ilikisine ve bu ilikide

ncelikli olan hesaplayc dnme biiminin aklanmas gereksinimine ularken, dier yandan ilikinin gerekletii alan olan varln hakikatinin modern yorumu olarak doruluk belirlenimine deinilmesini de zorunlu klar. Bylece, varln unutulmuluu ve modern teknoloji arasndaki iliki aa kacaktr.

Heidegger, belirtildii gibi, modern teknolojiye ilikin eletirisini Bat metafiziine ynelik dncesi ierisinde sunar. Ona gre metafizik dnme, modern adan bu yana kendisini modern teknolojik kavrayta somutlatrmaktadr. Heidegger iin metafizik, Bat dnme biimi ierisinde gelenekselleen olann olan olarak dnlmesinin addr.1 O halde, olann olan olarak dnlmesi nedir? Heidegger bu dnme ile teknolojik dnme arasndaki ba nerede kurar?

Heidegger olan olarak olann sorgulanmasnda varln geri ekildiini savlar. Daniela Vallega-Neunun Beitrge zur Philosophie (Vom Ereignis)yi zetleyerek aklad kitabnda gre, metafizik dnmede varlk bir geri ekilme ierisinde amlanmaktadr.2 O halde, varln geri ekilme ierisinde amlanmas ne anlama gelir? Heideggerde temel sav varln unutulmuluudur. Varlk nerede unutulmutur? Ona gre metafizik dnme ierisinde hakikatin yitimlilik deil de doruluk (correctness) olarak saptrld andan bu yana varlk dnlmemektedir. Dnlse de, olana ynelik sorgulamada yine bu hakikatinden ayr bir doruluk anlay ierisinde
Heidegger, Martin, An Introduction to Metaphysics, translated by Ralph Manheim, New Haven & London: Yale University Press, 1959, s. 18 2 Vallega-Neu, Daniela, Heideggers Contributions to Philosophy, Bloomington: Indiana University Press, 2003, s. 56
1

amlanmtr. Heidegger iin, varlk bu srede sorgulanmadan kalmunutmaya terk edilmitir; nk metafizik tarihi boyunca varlk yerine olann ne olduu sorulatrlmtr. Metafizik olan olan olarak sorgulad iin olanda taklp kalr ve varlk olarak varla ynelmez.3 Heideggere gre, metafizik varl dile getirmektedir; sylem ierisinde varlk deyiini sklkla

kullanmaktadr; ancak varln kendisini- aklk olarak hakikatini (a-letheia) dnmemektedir.

Heidegger

varln

metafizik

ierisinde

artk

dnlmyor

olmasndan, onun hakikatinin ya da kendisinin dnlmemesini anlar: Metafizik dnmede olan olarak olann eitli amlamalar olan olan klann ne olduunu aram, bylelikle de bir tzsellik dncesi ierisinde gelimitir. Metafizik olan olarak olann btnln, olann olanln tasarmlar.4 Heidegger bu dncenin balangcn Antik Yunan felsefesinde bulur. Olana ynelik sorgulamasn Antik Yunandaki on he on (being qua being) kavramna tar.5

Heidegger, Martin, Metafizik Nedir?, ev: Yusuf rnek,TFK Yaynlar, 2. basm, Ankara, 1994, s. 8 4 A.g.e., s. 19 5 Metafizik on ( ) hakknda bir logos () ierir. [A.g.e., s. 18] Heidegger, Grekede olan kavramna karlk den to onun iki anlamndan sz eder: 1. ta onta, 2. to einai. [Heidegger, Martin, An Introduction to Metaphysics, s. 31]. 1. Heidegger ta ontann zdelii anlattn belirtir ve ilk dile geldii yeri Parmenides olarak gsterir. Heideggere gre Parmenides dnme ve varl birbirine ait olarak gstererek zdelii aklamtr; bu ona gre, bu zamana kadar bat-Avrupa dnmesinin dnd eydir: zdeliin birlii. [Heidegger, Martin, zdelik ve Ayrm, s.14-15]. Heideggere gre olanlarla ilikide zdeliin hakimiyeti sz konusudur, btn dnme bu hakimiyetin ats altndadr. 2. Heidegger, olmak olarak dnlen to einai kavramn [Heidegger, Martin, An Introduction to Metaphysics, s. 68] bulunua gelme (anwesen) olarak amlar. [Heidegger, Martin, Metafizik Nedir?, s. 17]. Bylece, varln, zamanda aa ktn belirterek, metafiziin dnmedii varln hakikatine gnderimde bulunduunu dnmektedir. [A.g.e., s. 18]

Heidegger, olanlarla kurulan ilikide metafizik dnmenin olann varln zdelik ilkesinde atn dnr:

Olanlarla nerede ve nasl bir ilikiye girersek girelim, kendimizi zdelik tarafndan sz konusu edilmi buluruz (...) nesnesinin aynl ilk elde srekli gvence altna alnmam olsayd, bilim de olmazd.6 Olann olan olarak ele alnmas ile olann aynlatrlmas sz konusu olur; bylece olana ynelik dncede bulunan aynln temeli amlanr. Heideggere gre, nesne ve ona ilikin dnce aynlkta birleir. Bu noktada olana ilikin bir aratrma olarak bilim de olana ynelir, onun ilkelerini belirler ve onu bu ilkeleri nda duraanlatrr (sabitler). Heidegger bilimi de metafizik dnme ierisinde deerlendirir; nk bilim olana ynelik bir yorumdur ve bilim aratrmasna nereden balyorsa onun bilimi olarak deerlendirilir; rnein Tanrdan balyorsa tanrbilim (teoloji), varlktan balyorsa varlkbilim (ontoloji) olacaktr.7

Heidegger, bilimi metafizik dnmenin ierisinde deerlendirirken, metafizii de bilim olarak deerlendirir: Metafizik, varlk-tanr-bilimdir.8 Ona gre, metafizik ontoloji ve teoloji zerinde ykselir. Bu nedenle bu yapy ontoteo-loji olarak adlandrr.

Metafizik, olan olan olarak, yani genelde dnr. Metafizik, olan olan olarak, yani btnde dnr. Metafizik, olann varln hem en genel olann temele indirici birliinde, yani her yerde genel-geer olanda,
6

Heidegger, Martin, zdelik ve Ayrm, ev: Necati Aa, Bilim ve Sanat Yay., 1.basm, Ankara, 1997, s. 14 7 Heidegger, Martin, Metafiziin Varlk-tanr-bilimsel Yaps, zdelik ve Ayrm iinde, s. 39 8 A.g.y.

hem de tmln temellendirici birliinde, yani her eyin stndeki en ycede dnr.9 Metafiziin onto-teo-lojik yaps, metafiziin olan olarak olan aratrmasnda en btn ve en yksek olana bavurmasyla geliir. Heidegger, metafiziin olann olanln iki biimde tasarladn ne srmektedir: 1. olan olarak olanlarn genel zellikleri anlamnda btn dncesi (onto-teo-lojik yapnn zmlenmesinde onto ya karlk dt sylenebilir); 2. olan olarak olann btnlnn, en yksek olan olarak tanrsal biimde yorumlanmas (teo).10 Heidegger onto-teo-lojik yapnn mantkta (lojik) temellendiini ne srer. Heideggere gre, mantk bir temele gre tasarlar, o kavraytaki temellendirme ilikisinin btndr.11 Olanlar arasndaki ortak temel

dnldnde mantk onto-lojik; olanlarn arkasndaki nedeni aklamaya ynelik en yce temel dnldnde ise mantk teo-lojik olmaktadr. Heidegger, metafiziin onto-teo-lojik kurgusunu tamamlanp bitirilmi bir sre olarak grmedii iin, bu kurguyu teknoloji an amlarken de eletirmektedir. nk ona gre, ancak bu sayede teknolojik dnmenin ardndaki metafizik temel kavranlabilir.

Nasl canllar tasarmn biyoloji diye adlandryorsak, tekniin znn egemenlii altndaki varolan sergileme ve biimleme yoluna da teknoloji diyebiliriz. Bu deyiin, atom a metafiziini betimlemede kullanlmasnda hibir saknca yok. Metafizikten
A.g.e., s. 42 Heidegger iin, ontolojide konumlandrlan teoloji Yunan metafiziinden sonra Hristiyan kilise teolojisi geldii iin deil; batan beri olann olan olarak kendini ortaya karma biiminde bulunmaktadr. [Heidegger, Martin, Metafizik Nedir?, s. 20] Varlk idea olarak yorumlandndan bu yana, olana ilikin dnme metafizikseldir ve metafizik de teolojiktir.[Heidegger, Martin, Platos Doctrine of Truth, Pathmarks iinde, translated by Frank A. Capuzzi, edited by William McNeil, NY: Cambridge University Press, 1998, s. 180] 11 Heidegger, Martin, Metafiziin Varlk-tanr-bilimsel Yaps, zdelik ve Ayrm iinde, s. 43
10 9

metafiziin zne atlan geri adm teknolojiden ve an teknolojik betimleni ve yorumlanndan yola klarak acl tekniin ilk elde dnlmesi gereken zne atlan admdr.12 Heidegger iin, temele ynelik soruturma ile metafizik dnme kavranacak ve bylece almas mmkn olacaktr. Bu nedenle metafiziin almas iin ondan bir adm geriye gidilmeli ve bu nokta sorgulanmaldr. nk, geriye ynelik sorgulamayla dnmenin yolu ve yol alma biimi alabilecektir.13

Heidegger geriye dndnde olan olarak olann farkl amlanma biimlerini grr ve teknolojik dnmenin temelinde yer alan metafizik dnme eletirmesine bu amlama biimlerini irdeleyerek balar. Olan olarak olan dnme, varla ilikin sorular bir kenara brakrken olanlara ynelik insani denetim mekanizmasn ayarlar. Heidegger iin, salt olann sorgulanmas ve teknolojik dnme arasndaki iliki bu ayarlamada bulunmaktadr. nk, bylece olann belirlenmesi ile birlikte olann denetlenmesi de sz konusu olur ve olanlarn teknolojik kavran gerekleir. Heideggere gre, varlk ve insan arasndaki ban alan insann hakimiyetine sunulmutur. Joanna Hodgea gre, Heidegger bu noktada teknolojiye ilikin sorun ile (teknoloji nedir?) insana ilikin soruyu (insan nedir?) iie geirmektedir.14 Onun iin, insan kendi hakimiyetini yitirmeyecei planlar oluturmaktadr; ayn zamanda planlar ilikilerde etkin olmakta, ilikilerin biimini belirlemektedir. Heideggerde teknolojinin byle bir ynelimin sonucu olduu savunulabilir; ancak bu bir
12 13

A.g.e., s. 37 A.g.e., s. 35 14 Hodge, Joanna, Heidegger and Ethics, Routledge Publishing, USA & Canada: 1995, s. 39

belirleme salasa da burada temel sorun bu durumun sonucudur: nsan bu plann hakimi olarak m kalacak; yoksa plann ileyiine ilikin hizmeti salayan bir kleye mi dnecektir?15 Dolaysyla, sorun insan ve varlk arasndaki ilikide insann zne (eylemi yapan/kuran) olarak yorumlanmasyla ne kmas ve bylece de unutulmasdr. Oysa, Heideggere gre insan ve varlk arasndaki iliki btnyle varla aittir. nsan da varla ak olmasyla varln akl iin bir alan amaktadr. nsan, varla ait olmann hkm altndadr; bu ait olma ise varla balln bildirir, nk mlkiyeti varln zerine geirilmitir.16 Metafizik dnme bu aidiyeti unutturmutur.

Bylelikle, dnme tarihi ierisinde aydnlatlmaya allan varlk ve insan ilikisi birbirlerinden koparlm bir durumda insann hkm altndaym gibi yorumlanmaktadr. Heideggere gre metafizik dnmenin tamamland yer olarak teknoloji17 olan belirleyerek onu insann denetimine sunmaktadr. Heidegger, insann Varl unutup salt olana ynelmesi araclyla metafizik dnmeyi gelenekletiini ve gelenein, sre ierisinde teknolojik dnmeyi atn belirtir.

Kendi znde teknoloji, varlk tarihinde ve unutulmulukta duran varln hakikatinde bir yazgdr.18 Olann bilinmesi ve denetim altna alnmas, irdelendii gibi teknolojiyi beraberinde getirmitir. Heidegger, varln unutulmasnn insann salt olanlara ynelik olarak etkinlikte bulunmasnda kendisini gsterdiini
15 16

A.g.y. Heidegger, Martin, zdelik ve Ayrm, s. 18 17 Hodge, Joanna, Heidegger and Ethics, s. 20 18 Heidegger, Martin, Letter on Humanism, Pathmarks iinde, s. 259

dnmektedir. Onun iin, teknolojik dnme byle bir temel zerinde geliip yaygnlaarak dnmenin tek biimi olma yolunda ilerler. Heidegger teknolojinin, varln kendini ama biiminin tarihsel alannda yine bu ama biiminin ynn belirleyen geri ekilme dneminin somut bir rn olduunu dnmektedir. Bu durumda teknoloji, insan yapm olmakla birlikte varln yazgsdr. Heideggere gre, varlk ne kma ve geri ekilme arasnda yazgsn gerekletirirken, geri ekilerek olanlarn kendilerini gstermesine izin vermektedir. Daniela Vallega-Neu, Heideggerin bu dncesini yle aktarr: Varln geri ekilmesi araclyla olanlar olan olarak aldlar.19 Heideggere gre, varln geri ekilii, olan olarak amlanan eylerin arasnda gereklemektedir. Bu nedenle varlk yerine eyler dnlr ve olan olarak belirleme altna sokulurlar. Dncenin varl terk ederek olanlara ynelmesi, olanlarn tasarmna ynelik ilemesi olanlarn salt hesaplanabilir ve

biimlendirilebilir bir yapda grnmesinin yolunu aar. Heidegger iin bu, gerekliin saltk olarak bilinebilir bir gereklik biiminde anlalmasnn temelidir. Bilinebilir olan da ak, seik, kesin olarak dnld iin sadece matematiksel olan bilinebilir olarak deerlendirmeye sokulur.20 Bu durumda gereklik bilinebilir olanla zdeletirilmitir ve bilinenler de hesaplama araclyla bilinmektedirler. Dnmenin esi olarak varlk, dnmenin teknolojik yorumu tarafndan terk edilmitir.21

19 20

Vallega-Neu, Daniela, Heideggers Contributions to Philosophy, s. 57 Zimmerman, Michael E., Technological Culture and the End of Philosophy, Research in Philosophy & Technology iinde, volume 2, USA: Jai Press, 1979, s. 139 21 Heidegger, Martin, Letter on Humanism, Pathmarks iinde, s. 240

Heidegger

iin,

dnme

salt

olanlara

yneldiinde,

olan

kavramak/yakalamak/ele alabilmek adna giriimlerde bulunur, ve dolaysyla varl dnmeyi terk eder. Ona gre, hesaplayc dnme olann kavranmasndaki teknolojik biimdir. Vallega-Neuya gre Heidegger varln terk edilmesi yorumunda gstergeye vurgu yapmaktadr: hesaplama, hz ve kitleselliin yaygnlamas.22

Hesaplama, dzenleme (organizasyon) mantyla iler. Yani, her eyin hesaba vurularak dzenlenmesi sz konusudur. Heidegger iin, insan, kitle toplumunun ortasna braklm bir durumda, btn tasar ve etkinlikleri teknolojiye baml ve onunla badaacak biimde eylemektedir. Her ey olas en yksek hzda llr-kavranr, bir sraya konur. lem srasnda bir dier ama da az masrafla ok kazan elde etmektir ve bu dnce her alana yaylr. Her varolan halihazrda niceliksel olarak hesaplanm/llm kefedilmi bir biimde durur. Nicelik, nitelii belirleyen durumdadr. Heideggere gre, bu durum hesaplayc dnmenin bir sonucudur ve ayn zamanda, bu dnme biiminin yaygnlamasna neden olmaktadr. Heidegger iin hesaplamann z, hesap edilebilen eyler olarak her eye hakim olma isteidir.23

Heidegger, hesaplayc dnme olarak deerlendirdii an dnme biiminin, metafizik yaplanmadan kaynakland savn aklarken, metafizik dnme geleneini nerede balatmaktadr? Daha nce de irdelendii gibi, Heidegger, metafizik dnme biiminin yaplanma srecinde geriye doru
22 23

Vallega-Neu, Daniela, Heideggers Contributions to Philosophy, s. 59 Glazebrook, Trish, Heidegger on the Experiment, Philosophy Today, 42, 3, Academic Research Library, Fall 1998, s. 255

gittiinde Parmenidesin on he on kavramn bulur. Bununla birlikte, Heidegger, metafizik eletirisi ierisinde varln unutuluunun temeli olarak yorumlad varlk-zaman arasndaki kkensel ilikinin, ilk olarak Platonda birbirinden ayrldn dnmektedir. Heideggere gre Platon, olana ynelik dnmesinde varl, olan olan klann arkasndaki gereklik olarak yorumlam ve varl olandan ayrmtr.24

Varlk idea olarak yorumlandndan bu yana olanlarn varl hakkndaki dnme metafizikseldir.25 Heidegger, Platonun idealar retisini varl olandan kopard, zamandan bamsz ayr bir alanda en yksekte olarak sunduu iin metafizik dnmenin balangc olarak grmektedir. Heidegger iin Platon, varl anlamndan (zamandan) artm, onun hakikatini bir bilgi kuram olarak deerlendirebileceimiz doruluk retisine indirgemitir.26 Varla ynelik bu anlay btn bir Bat dncesini belirlemitir ve en son da gnmzde/ teknoloji anda kendisini gstermektedir. Heidegger, teknolojik dnme

Heideggerin varlk ve olan birbirlerine ait olarak grdnn tekrar vurgulanmas gereklidir. Heidegger iin varlk her zaman olann varldr. Olandan ayr bir varlk dncesi, onun iin, metafizik gelenein dncesidir. 25 Heidegger, Martin, Platos Doctrine of Truth, Pathmarks iinde, s. 181 26 Heideggerin dizgesinde bir yitimliliin ierisinde olma olana - alma, aklk - olarak irdeledii hakikat (truth), ona gre gelenek ierisinde salt yargnn doruluu/ nesnesine uygunluu (correctness) olarak yorumlanmtr. Ve o, bu yorumu maara benzetmesi ile aklayan Platonun balattn savunmaktadr. Platonun maara benzetmesinde, zincirlere bal bir biimde yzleri glgelere evrilmi, glgelerle ilgilenmeye zorunlu klnm/ veya alm kitleden biri/birileri bir zaman sonra zincirlerinden kurtulup yzlerini geree dnerler ve doruyu grrler. Doru burada nesneye ilikin tasarm ve nesnenin kendisi arasndaki uygunluktur, [A.g.e., s. 168]. Bununla birlikte, Heidegger hakikatin gizli kalm ve ala gelmi olmakla ilgili olduunu ne srer; ilerde irdelenecek olan A-letheia kavramna bavurur. Heidegger iin, Greklerdeki gizlenmilik, kendini saklama edimi ve aa kma ilikisinin unutulup tasarm ve nesnesi arasndaki uygunluk ilikisinin ne kmas Bat metafizik yapma geleneindeki en temel dncedir. Heidegger, bu temelin kuruluunu da Platonun idealar retisi ve maara benzetmesi sembolnde grmektedir.

24

ann kaynan metafiziin hakikat dncesinde sorgular: modern an zl olgularnn temelinde hangi hakikat yorumu yatmaktadr?27

Heideggerin varln hakikati/ anlam olarak yorumlad zamann, metafizik tarihi iersinde yitimlilik (zeitlichkeit) olarak dnlmemesi, varln bilgi kuram temelinde amlanmasnn kayna olarak gsterilebilir. nk bylelikle, olanlar llp hesaplanarak28 sabitlenebilecek; ksacas modern anlamyla, bilinebilecektir.29 Varln hakikati doruluk olarak nermelerin

nesnesine uygunluu (adequatio) biiminde anlaldnda olana ynelik belirleme dncesi ne kar. Bilgi nesnesini tam olarak bildiinde/ belirlediinde denetleme olanan da ele geirir; ksacas, karsndakini tam olarak eline alr.30 Heidegger, modern teknolojinin arkasndaki metafizik kavray bu noktadan amaktadr: hakikatin uygunluk olarak yorumlanmas.

Heidegger, Dnya Resim a metnine yenian zl olgular olarak sralad be madde ile balar: 1. modern bilim, 2. makine teknolojisi, 3. sanatn estetik boyutunda algs (sanat yaptnn salt znel deneyimin bir nesnesi olarak grlmesinin sonucu olarak sanatn insan hayatnn anlatm olarak dnlmesi), 4. deerlerin insann iyiliinin gereklemesi amacyla kltr olarak alglanmas, 5. tanrlarn uuu (Hristiyan Tanr yorumuyla, Tanr zerine yargda bulunamama, Onunla olan ilikinin dinsel yaantya dnmesi ve nedenler zincirinin sonundaki en son neden olarak sonsuz ve mutlak Tanr anlayyla tanrlarn uzaklamas). Bu be gstergenin arkasndaki temel neden, Heidegger iin, hakikatin metafiziksel yorumudur. [Heidegger, Martin, The Age of World Picture, The Question Concerning Technology iinde, translated by William Lovitt, NY: Harper & Row Publishers, 1977, s. 116-117] AWP olarak belirtilecektir. 28 Hesaplamak iin, ncelikle, hesabn neye gre yaplacann belirlenmesini salayan iaret ve kurallar olmaldr. (Matematiksel alandaki bu nceden belirlenmilik bilimin z konusu ierisinde ayrntl olarak ilenecektir). Bu iaret ve kurallarla evrensel (genel-geer ve zorunlu) formller oluturulur. Bylece de nesneler ve ilikilerine ynelik denetleme mmkn olur. [zlem, Doan, Mantk, Ara Yay., st., 1990, s. 190]. Heidegger bu nedenle, hesaplayc dnmeyi, insana olanlar zerinde kontrol yetkisi saladn savunarak, teknolojik dnmenin temelinde gsterir. 29 Modern anlamda bilmeden kast burada bilimdir. Gnmzde doru, salam bilgi dendiinde dier bilgi trlerinin akla gelmemesi, yalnzca bilimin dnld de sava kant oluturmaktadr. 30 Heideggerin modern dnemin temel zellii olarak dnyann karda-duran (gegenstand) olarak alglann gstermesi, dnyann tasarmn nesnesi biiminde bir resme dntrlmesi sav ierisinde-ileride ayrntl olarak alacaktr.

27

O halde, hakikat yorumu ile teknolojik dnme arasndaki ba Heidegger nerede oluturur? Metafizik gelenein hakikati doruluk olarak, yani nermenin nesnesine uygunluu biiminde yorumlamas znellik dncesine ular. Heidegger iin, znelliin kurgulanm, modern teknolojik dnme biiminin eletirilmesinde en nemli noktay oluturmaktadr. Heideggere gre, hakikatin bilginin bir zellii olarak anlalmas insan merkezli dnmenin bir sonucudur. Oysa, Heidegger iin hakikat, znel dncenin ortaya koymu olduu gibi, kkeninde nermede/ insann yargsnda deildir.31

Eer hakikati(aletheia) doruluk (truth) olarak deil de aklk (unconcealment) olarak evirirsek, bu eviri gereki olmakla kalmaz; doruluk (correctness) olarak belirlenmi hakikatin sradan kavrann da yeniden dnmeye ynlendirir.32 Bu durumda, hakikat, nermelerin doruluu-yanll, yani bilgi temeliyle, deil; varln aa kmas ile ilikilidir. Heidegger, hakikati Antik Yunandaki kavraya uygun olarak aletheia kavram ierisinde yorumlar.33 Hakikat, aa kmadr, eyin kendisini sunmasdr. Robert Bernasconi makalesinde, Heideggerin aletheiay aklk olarak evirmesinin, salt kkenbilime (etimoloji) uygun olmasndan dolay olmadn aklamaktadr.34 Heidegger aa kmann, kendini gstermenin unutulup uygunluk kuramna ynelinmesini, aa kmann (aletheia) gizlilikten k (a-letheia) oluunun unutulmasna balar, bu da metafizie ait olan varln unutulmas anlamna

Heidegger, Martin, On The Essence of Truth, Pathmarks iinde, s. 138 A.g.e., s.144 33 Kavram, almann ikinci blmnde ayrntl olarak ilenecektir. 34 Bernasconi, Robert, The Question of Language in Heideggers History of Being, USA: Humanities Press, second printing,1991, s. 21
32

31

gelir.35 Heidegger iin, unutmayla birlikte varlk terkedilmitir, dnme varl brakp olana ynelmitir. Bylece, Heidegger varl dnmenin unutulup olanlara ynelinmesini, metafizik dnme ierisindeki varln hakikati yorumuna balar. Onun iin, teknolojik dnme de metafizik dnme ierisinde ontolojinin olana bilgi kuramsal (epistemolojik) bir kavrayla ynelmesinin amzdaki sonucudur.

Bilgikuramsal temelli yorum, zellikle de modern an temel dnce yapsn biimlendirmektedir. Bu balamda Heidegger, dizgesini modern dnemin dnme yapsna ynelik eletirilerle birlikte amlar.36 Onun teknoloji eletirisi ierisinde de modern dneme ilikin yorumlar nemlidir. Dolaysyla, zerinde dizgesini kurduu temel kavram olarak gsterilebilecek varln unutulmuluunu aklamay bu dnem zerinde srdrr. Bu noktada, varln unutulmuluu ve eletirdii teknolojik dnme ilikisini modern dneme ilikin dnceleriyle birlikte ele almak yerinde olacaktr. Sonu olarak, Heideggerin, modern dnemle beraber gelen ve sonrasndaki kavray da belirleyen modern zne kurgusu ile teknoloji ilikisine ynelik eletirisi aklanmaldr.

A.g.e., s. 24 Heidegger, Platondaki doruluk kavrayn anlatrken de modern dneme, rnein Descartesa, deinmektedir.
36

35

1.2. Modern zne ve Teknolojik Kavray

Heideggerin metafizik eletirisi balamnda serimledii modern teknolojik kavray eletirisinde yer alan bir dier nemli kavram, modern dnemin bak asn oluturan modern znedir. Onun bu konuya ilikin yorumlarn almann temel sorunu olan teknoloji balamnda aarken, znellik metafizii ve yenia, hmanizm ve onun insan tanm, zne kavram, dnya algs kavramlar nda, metafizik ve teknoloji eletirisi balants

irdelenecektir.

Heidegger, hesaplayc dnme

teknolojik biiminin

dnme olarak kkenini, varlk

adlandrd zerine

gnmz

dnmenin

yitirilmesinde biimlendirirken zellikle modern aa temel bir sorun olarak bakar. Dnemin dncesini znellik metafizii olarak belirler. Heideggerin modern teknolojiyi modern dnemin dnme biiminin bir sonucu olarak deerlendirmesi erevesinde, ncelikle modern dnme biimi sorgulanmal ve u sorulara yant aranmaldr:

Heidegger modern teknoloji eletirisinde neden modern dnemin dnme biimine ynelir? Sz konusu olan, zamandizinsel (kronolojik) bir ardkln sonucu mudur? Heidegger varln unutulmuluu dncesini modern dnemde olup bitene nasl uyarlar ve teknoloji eletirisi ile ban nasl kurar? Heidegger iin metafiziin hakikat yorumu, onun znellik kurgusu ve teknoloji eletirisinde nerede konumlanr? Modern dnemle ismi beraber anlan Descartesn kurgusu ile teknoloji arasndaki ba nerededir? Modern dnemin paradigmas olarak

yorumlanabilecek znellik dncesi ile an teknolojisi, rnein hidroelektrik santralleri, arasndaki iliki nedir?

Heidegger iin, modern dnem teknolojik dnmenin somut olarak kendisini gstermeye balad bir dnemdir. Bu dnemle birlikte ncelikli bir konuma ykselen bilimsel kavray teknolojik dnmeyi amtr. Bununla birlikte, o teknolojiyi modern bilimsel kavraytan sonra gelen, insann ortaya koyduu bir davran biimi olarak grmez. Bu sav iki noktadan aklanabilir: Birincisi, Heidegger teknolojinin zamandizinsel olarak modern bilimden sonra gelitii grntsn kabul etmekle birlikte, bu dncenin bilim ve teknolojinin birbirleriyle olan karlkl ilikilerini amlamadn; ayrca, temelde

teknolojinin daha ncel olduunu ve modern bilimin de teknolojik aygtlardaki ilerlemenin bir sonucu olduunu savlar.

Sradan dnldnde modern teknoloji, modern bilimden sonra gelen ve onun emri altnda ikincil kalan olarak dnlr. Teknolojiyi bilimsel ilerlemelerin bir getirisi olarak yorumlarz. Heidegger ise, tam tersine, modern bilim ve makine teknolojisinin birbirlerine karlkl olarak bal olduklarna iaret eder. Daha da nemlisi, znde teknoloji bilimi nceler ve ondan daha temeldir.37 kincisi, Heidegger iin teknolojiyi salt insansal bir edim olarak tanmlamak, teknolojinin znn neliine ilikin soruyu yantsz brakmaktadr.38 Sonu olarak, Heidegger modern bilim ve teknolojinin modern dnemin dnme

Lovitt, William, Intoduction in The Question Concerning Technology and Other Essays, s. xxviii 38 Konu teknolojinin z blmnde ayrntl olarak ele alnacaktr.

37

biimiyle ykselen metafiziin somut grntleri olduunu dnmektedir. Neden modern dnem?

Sorunun yantlanmas iin modern dnemin teknolojisini oluturan belli bal dnme biimleri irdelenmelidir. Bu dnme biimlerinin en banda, Ortaada dogmalar zerinden yryen aratrmalarn Yeniada ierik ve biim deitirmesi yer alr. Yeniada ortaya kan bu durumun nedeni, an zellikleri arasnda kendisini gsterir: bu dnemde Ortaadaki basklar terk etmek isteyen insann, yeni bir dnme biimi oluturarak, eskiye ait ne varsa onu ters evirme abas sz konusudur. Otoritelerin sunduu yorumlarn yerine, insan kendisine zgrln vereceine inand doaya ve kendi dnyasna egemen olma tutkusuyla g iin bilgiye ynelir, birey kavram etrafnda dner. Rnesans ve Reform hareketlerinin pei sra otoriteleri sarslan dogmatik dnceler, yerlerini bu dnemde olgularn birebir aratrlmasna brakrlar. Aratrmann doruluu kesinliiyle llmektedir. Kesin olan da, ierisinde nceden bilinebilir olma zelliiyle, matematiksel olan olarak

deerlendirilmektedir.39 Matematik, bilimsel olmann ltn salarken, olgulara ilikin kesinlik aray ierisindeki bilim, en kesin olan olarak, geerli tek dnme biimi haline gelmektedir. Bylece, insan olanlara ilikin kesin bilgiyi elde ettiinde, olanlarn zerindeki hakimiyetini de kesinletirmi olur. Bilgi ve bilimin nemsenmesi ile insann ne kt (ve insann ne knn da bilgi ve bilimle gerekletii) savunulabilir. Heideggerin varln unutulmuluu kavramnn modern dnemdeki gerekleme alan olarak hangi

39

Ayrntl zmleme bilim ve teknoloji konunda sunulacaktr.

metafiziksel yorumu gsterdii ve teknoloji eletirisi ile ilikisini nerede kurduu sorusu, hmanizmi iaret ederek yantlanabilir. nsann ne karak en yksek noktada konumland yerde hmanist dnce kendisini gstermektedir. Heidegger, insan
40

merkezci

dnme

olarak

deerlendirdii hmanizm dncesinin , dnyann modern bilim ve teknolojinin erevesinde kavranmasnn yolunu atn savlar.

Hmanizmin her tr ya metafizikte temellenir ya da metafiziin dayana haline getirilir.41 Heidegger, metafizik dnmenin hmanizm boyutuyla teknolojik hkmranl oluturduuna iaret eder. Peki nasl? Onun iin, metafizik dnme, hmanist yorumu getirerek insan varlktan ayr bir yere koymutur. almann banda da irdelendii gibi, Heideggerin mlkiyetini varla

ykledii insan ve varlk arasndaki ba, ncesindeki metafizik gelenek ierisinde insana ait klnm ve bunun sonucunda teknolojik dnme biimi olumutur. Bu balamda, hmanizmin insan-dnya ilikisinde dnmeyi teknolojik kavraya dntrd ne srlebilir. Heidegger hmanizmin insan teknolojik projeler ierisinde kalarak efendi olma sansna gtrdn dnr.42 Bununla birlikte, burada hmanist dncenin Heidegger tarafndan sadece Yeniaa zg bir durum olarak yorumlanmad sylenmelidir.43 Heidegger, Platonla balatt metafizik dnme biiminin hmanizmin de

Hmanizm insann rahat ve mutluluunu amalayan, bu nedenle bata deerler olmak zere her eyin lt olarak insan merkeze/ en yksee koyan akm biiminde aklanmaktadr. [ Aydoan, Ahmet, Hmanizmin z, z Yay., st., 2002, s. 10] 41 Heidegger, Martin, Letter on Humanism, Pathmarks iinde, s. 245 42 Hodge, Joanna, Heidegger and Ethics, s. 39 43 Heidegger Bat metafiziini insan merkeze alan bir dnme yaps sunduu iin hmanizm olarak niteler. rnein, en yksek konumda insan deil de Tanrnn grld dinsel dncede bile, Tanrnn insann kurtuluu dncesi ierisinde sunulmasndan dolay hmanist yaklam sz konusudur.

40

balangc olduunu belirtir: Platonla balayan metafizik ayn zamanda hmanizmin de balangcdr.44 Heidegger iin, hmanizm, metafiziin her evresinde insan araclyla alr. Dolaysyla, hmanizm iinde bulunulan an dnme biimini niteleyen teknolojik dnme ve metafizik dnme arasndaki ba gstermektedir. Hmanizm metafizik dnmede gerekleen varln

hakikatten ayrlmasnn teknolojik dnmede somutlamasn salar ve bunu insan merkeze koyarak gerekletirir. nsan, doaya hakim olma gerekesiyle, hakimiyet aralarn salayacak dnme yollarna sapmtr. Heidegger iin hmanizm, insann zn onun aklnda temellendirmi45 ve bylece kendisi dndakileri emri altnda grmesinin yolunu amtr. Heidegger, metafizik dnmede balangtan beri varolduunu savunduu hmanizmi, animal rationale syleminden balayarak eletirir. Onun iin, teknolojik dnmeyi aan da insann bu belirlenimidir. O halde, Heidegger metafizik dnme ierisinde yorumlad hmanizmi, insann zn akll hayvan olarak aan dnceden yola karak teknolojik dnmeye balamaktadr. nsann dierlerinden ayrmn veren insan akll hayvandr tanm, ayrmn yan sra insan bir stnlk durumuna balamaktadr. nsan hayvansal ynnden dnmek, btnyle yanl olmamakla birlikte, metafizik

dnmeden kaynaklanmaktadr.46

Heidegger insann bir hayvan olduu

Heidegger, Martin, Platos Doctrine of Truth, Pathmarks iinde, s. 181 Varln hakikati hakknda olmakszn insann zne ilikin her belirlenim, bilerek ya da bilmeyerek, metafizikseldir. [ Heidegger, Martin, Letter on Humanism, Pathmarks iinde, s. 245] Heidegger iin hmanizmin her tr metafizikseldir; nk insan varlktan ayr bir biimde konumlandrmakta, hatta varla ilikin soru sormay engellemektedir. 46 Metafizik dnmedeki insan = akll hayvan formlnde akln insana, dierlerinden farkl olarak, vermi olduu stn g anlatlmaktadr; akl burada insann en temel gcdr. yle ki,
45

44

dncesine katlmad gibi, hayvanlar derecelendirmeye tabi tutmay da anlamsz bulur. Michael Zimmerman, Heideggerin hayvanlarn

derecelendirilmesi dncesini modern bilimin bir gr olarak yadsdn savlamaktadr. Zimmerman yle irdeler: Heidegger iin bu dnce Darwinizme ok yakn bir iddiadr ve Heidegger Hmanizm zerine Mektupta (Letter on Humanism) insann salt hayvan yaamnn daha st ve karmak (kompleks) bir versiyon olduu dncesini reddini tekrarlar.47 Byle konumaya alsak da, bir amibin bir filden daha az tamamlanm olduunu sylerken aslnda bir hata vardr. Her hayvan tr en az bir dieri kadar tamamdr-tamamlanmtr. 48 nsann hayvanlar snfnda en akll olarak st dzeyde

konulandrlmas, bilim anlay ierisinde geerliliini korumakla birlikte teknolojik kavrayta da yeni bululara neden olmutur. nsann doada grd her organizmayla kendisini kyaslamas ve srekli en yksekte bulunma istei, olma olasl olup da insanda bulunmayan zellikleri aletler araclyla insana ait klmaktadr.49 O halde, Heideggerin belirledii modern teknolojik kavraya

bu g sayesinde doru ve yanl belirlenmektedir. Kesinlik olarak doruluun znn belirlenmesi bu formlden karlmaktadr [Heidegger, Martin, Parmenides, translated by Andre Schuwer & Richard Rojcewicz, Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 1998, s. 51]. O halde, Heidegger teknoloji ile varln hakikati zerine dnmeyen metafizii ve onun hmanizm boyutunu yine metafiziin hakikat kavrayna getirmekte, insan tanmn da yine bu noktadan eletirmektedir. 47 Zimmerman, Michael E., Heideggers Confrontation with Modernity: Technology, Politics, and Art, Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 1990, s.193 48 Heideggerden aktaran, A.g.e., s. 193 49 rnein doada uma denilen bir gereklik vardr; ancak insanda uma yetisi yoktur. nsann byle bir durumda, sraya konmas gerekiyorsa aslnda aalarda olmas, hatta belki de tamamlanmam hayvan statsnde durmas gerekir;bununla birlikte, insan sralamada yukarya tayan akl, onun umasn salayan aleti yaptrmaktadr. nsan burada elbette ki hayvandan farkldr; hatta akll hayvan tanm yanl da deildir [Heidegger, Martin, Letter on Humanism, Pathmarks iinde, s. 246]. Heidegger iin sorun bu tanmn insann zne ilikin sorunun yant olarak sunulmasndadr. nsan metafizik dnme ierisinde insani deil hayvansal ynyle ne kmaktadr; srekli istemektedir. Heidegger metafizik dnme ve teknoloji arasnda bir

gtren bir dier sylem deanimal rationaledir. Heidegger iin akll hayvan tanm, insan hem varlkla olan ilikisinden yoksun ele almas hem de onu merkeze koyarak evrenin hakimi sfatna eritirmesinden dolay modern teknolojinin arkasndaki sylemlerden biridir. nsan, stn varlk olarak,

karsna koyduu her ey zerinde50 istediini yapabilme hakkn kendisinde grmektedir. Heideggerci tmcelerle sylendiinde: bu anlayn devamnda doaya dolaymsz bir mdahale sz konusudur; insan kendisine ayrmn veren akl sayesinde ak dahi deitirerek nehri baraj kurabildii yere tamaktadr. Tam da bu noktada insann akll hayvan olarak belirlenimi, modern teknolojik edime varmaktadr. Metafiziin insan tanm, znellik kurgusunu amaktadr.

Heideggerin modern teknolojiyi eletirirken metafizik sylemi sorgulamasnda akll hayvan belirlenimiyle birlikte sunduu hmanizm yorumunun, znellik kurgusunu anlatt dnlebilir; nk znelliin modern dnemdeki kurgulanm tamamen insan merkezci bir erevede gereklemektedir. Heidegger modern teknolojiyi kavramlarn arasndaki sylemi aklayarak eletirir. Modern teknolojik kavray eletirisinde, zellikle subiectum ve obiectum51 kavramlaryla belirlenen dnme yapsna ynelir. Heideggere gre, dnyayla olan modern iliki tarznda dnya bir nesne olarak, znenin

balanty da metafiziin bu syleminin ierisinden kurar: Modern teknolojinin snrsz istemesi insann hayvan statsne indirgenmesiyle birebir ilikilidir. [Zimmerman, Michael E., Heideggers Confrontation with Modernity: Technology, Politics, and Art, s. 196] 50 Gegenstand (karda duran- nesne) kavram balamnda ilerde irdelenecektir. 51 Sub (alt) + iacio (atmak, karmak, kmak) = subicio (subiectum): altna atmak anlamna gelen subiecere fiilinden gelir. Ob (kar) + iacio = obiectum: karsna, yoluna kmak (engel)

bilinciyle tasarlad bir resim olarak alglanmaktadr.52 Metafizik dnyay bir resimmi gibi yorumlamaktadr. nce insan vardr, dnya insann karsnda bir resim olarak durur. Burada, insann dnyay bir resim olarak alglamasnda, insann olan kendi nnde tutarak salama almas anlatlmaktadr. Heidegger resim, tasarm, zne, dnya kavramlarn srekli olarak hesaplayc dnmeyle ilikilendirmektedir; bu ilikinin temelini de metafiziin uygunluk retisinde gsterir. Dnya resmi dnyay insan yarats olan bir tablo gibi karya alarak yeniden varetmeyi anlatr. zne, nesne olarak karsnda durduunu dnd dnyaya tasarm araclyla ular. Btn hesaplarn hesaplamann temel denklemi tasarmlamaya (re-presenting) aittir. nsan bu temel denklemde btn tasarmlarn tasarlaycs olarak ve btn tasarmlanmlklarn gereklii olarak bylece de btn kesinlik ve dorulukla kendini iyice korumaya alr.53

Heidegger iin, znenin gereklikle olan modern ilikisi, dnyay bir nesne gibi karsna alarak tasarlad resme dntrmtr. zne (subiectum) Greke hypokeimenon szcnn Latince evirisi olarak her eyi temel olarak kendinde toplayan, altta yatan adlandrr ve nesne (obiectum) ile arasnda kkenbilimsel bir balantnn yan sra ilikisel bir kopukluu barndrr.54 Greke hypokeimenon insann karsna kan gereklik anlamna gelir;
Heidegger resim szcn kullanrken bir eyin taklidi-kopyas anlamnda kullanmadn belirtir. [AWP, s.129] 53 Introna, Lucas D., The Question Concerning Information Technology, London School of Economics and Political Science, 2003, s. 7 54 Heidegger iin dildeki bu deiim yaama bak, yaam tarzn deitirmitir. Heideggere gre dil, zellikle de Grek dili insann temel deneyimini de aa kartmakta gstermektedir; yani kkenbilimsel bir soruturma kavramsal bir meraktan ziyade nasl yaandnn ortaya serilmesine yardm etmektedir.[ Pattison, George, The Later Heidegger, London: Routladge Philosophy Guidebooks, 2000, s. 49] Heidegger iin, Greke szcklerin Latinceye evrilmesi kelimenin tam anlamyla bir evrilmedir: Szcklerin zleri evrilme srasnda kaybolmutur; Greke kavraya Latince gzlklerle baklmakta, kavray deimektedir.
52

modernin ve gnmzn nesnesinin ad o dnemde znedir. Heideggere gre Antik Yunanllarn dnyaya bakndan kopu sz konusudur; onlarda dnya insann yaklat bir ey, bilme de kiinin kendini varoluta olana amas anlamna gelmektedir. Bu kavray, znenin karsnda durduu dnlen dnyann, tasarm yn olarak kavranmasndan farkl bir bak asn ve tarz getirir. Modern dnemin anlayna uygun olarak dnyay resim olarak kavramak ise dnyay nesneler yn (gegenstand = obiectum = karsnda duran = nesne) olarak grmektir. Heidegger dnyann resim olarak kavrann Descartes ile zdeletirmitir denilebilir.

Descartes ile birlikte gerekleen kesin dntrme sonucu znenin ve nesnenin yerleri deitirmitir. Gereklik kendisini her eyin nnde duran olarak kavrayan Descartesn znesi tarafndan nekoyulan-ey olmutur.55

zne- nesne ayrm ve bu ayrmn znellik olarak karakterize edilmesi btn modern felsefenin sorunu olur. Varl epistemoloji temelinde ele alan geleneksel varlkbilimler, bilen ve bilineni balangta ayrdklar iin aralarndaki ilikiyi belirlemekte yetersiz kalmlardr denilebilir. Descartesn metafiziinde, olanlar tasarmn nesneleridir ve dnya da bu nesneler toplamndan baka bir ey deildir. Bu nedenle, nemli olan da tasarmn nesnellii olarak kalr. Bu noktada yine, yukarda irdelenen, Heideggerin hakikatin uygunluk olarak belirlenimine ynelttii eletiri akla gelir. Modern dnemde nemli olan tasarmn nesnesine uygunluudur; bu anlay hem zneyi
55

zlem, Doan, Heidegger ve Teknik, Teknie likin Soruturma iinde, Paradigma Yay., 2. basm, st., 1998, s. 19

merkez klmakta hem de nesnenin nesnellii dncesini dourmaktadr. Nesnenin nesnellii dncesi ile znenin nesnelemesi (eylemesi) e zamanldr.56 Bu durumda znelliin temeli nesnellie kayar: insan znelletike nesneletirmitir, ilikisini nesnel klmaya ynelmitir. Heideggere gre, Descartes ve ncl olduu modern felsefe iin doruluk, (correctness) nermede ve yargdadr- tasarmn nesnesiyle olan uygunluundadr. Dnme tasarmdr, tasarm da hesaplaycdr; nk tasarlanan hem salam hem de srekli olarak kesin olmasn ancak hesaplanabilir olmada (calculable) kazanr. Kesinlik, kukudan arnm tasarlayan ve tasarm olandr. nsan bu temel kesinlikte btn tasarmlarn tasarmcs olarak, btn tasarlananlarn, doruluun ve kesinliin alan olarak, varlkbilimsel zeminde etkinlik merkezi zneye dnmtr.57 znenin etkinlik merkezi olarak amlanmas, ilk cogito kavramyla Descartes dizgesinde gerekleir. Heidegger iin, Descartes, cogito kavrayyla dnyadan ayr bir zne kurgulam ardndan da dnyay znenin emrine sunmutur. Descartesda Ego cogito, hem kendi varoluunun devamnn garantisi hem de dier btn eylerin temeli olarak dnlmtr. Descartes, zneyi btn eylerin gerekliinindoruluunun lt olarak ortaya koyar. Bu dncesiyle o, insann doaya sahip ve egemen olarak zerkliini salayp onu kesin yarglara ulatrmtr. Dolaysyla Heidegger iin zne, Descartesla beraber kendi kesinliine ulamtr. Michael Zimmerman, makalesinde Heideggerin modern dnem eletirisini Descartesla yle ilikilendirir:
Heidegger modern teknoloji eletirisinde znenin de sz konusu nesnelemeden payn aldn zellikle vurgulamaktadr. 57 Heidegger, Martin, Dnya Resimleri a, ev: Levent zar, Asa Yay., 1. basm, Bursa, 2001, s. 97
56

Hepimiz Descartes dncesinin sonularn iyi biliyoruz. Dnya matematiksel bir alan olarak matematik yoluyla bilinebilir. Gerek olan bilinebilir olandr ve bilinebilir olan da kesin ve apaktr. Demek ki bu yolda bilinebilir olan sadece matematiksel olandr. Bu yol bilineni kontrol edebilmeye gtrr. Descartes evrene kendi tasarmlarmza gre dzenlenebilir bir arena olarak bakar. Bilgi gc getirir.58

Heideggerin deyimiyle zne metafizii, metafiziin modern teknolojik kavraya giden yolunda en byk ve nemli admdr. Modern teknolojik kurgu, merkezde zne olarak insann durmasyla ve insann hakikatinin kesinlik yorumunda olumutur. Modern zne kavray ve teknoloji ilikisinin metafizik dnmede kklenmi olmasnda olduu gibi, metafizik ierisindeki baz kkl kavramlarn da modern teknolojik kavrayn olagelmesinde etkili olduu dnlebilir. Arasallk kavram ve nedensellik kavray, bu noktada yol gstericidirler. Bu nedenle, bu aamada, metafizik dnme geleneinin bu kavramlar erevesinde amlanarak teknoloji olgusuna balanmas yerinde olacaktr.

58

Zimmerman, Michael E., Technological Culture and the End of Philosophy, Researh in Philosophy & Technology iinde, s. 139

1.3. Arasallk ve Teknoloji

Heidegger, Bat metafiziine olan eletirisinin bir uzants olarak yorumlanabilecek modern teknoloji yorumunu, teknoloji nedir? sorusuna verilen yantlardaki ortak nokta olan iki deyii eletirerek balamaktadr: 1. teknoloji amalara ynelik aralardr, 2. bir insan edimidir. Ona gre bu tanmlar aslnda sorulmas gereken teknolojinin z nedir? sorusuna yant vermez; hatta teknolojik kavray belirleyen z aklayacak yerde saklamaktadr.59 O halde, Heideggerin teknolojinin bu yaygn tanmlarn eletirisi de yine onun metafizik eletirisinin bir uzants mdr? Bu soruya verilecek olumlu yant, imdi irdelenecek olan Heideggerin eletirdii bu tanmlarn Metafizik ve Teknoloji bal altnda gsterilmesinin nedenidir. Heidegger, neden teknolojiyi tantan bu tanmlarn metafiziksel dnme biimine uygun olduunu, hatta tam da bu dnmeden kaynaklandn savunmaktadr? Teknoloji nedir biiminde bir soruya verilen yaygn yantlar unlardr60 : teknoloji eylerin nasl yapldna ilikindir; pratik amalarn gerekletirilmesine yardm eden bilgi kmesidir (organizasyonudur); insann

Heidegger z (eyi o ey klan ey olarak) metafizik gelenekteki anlamnda kullanmaz. Heideggerin kendi zgn dilinde kulland, ve birebir eviride z olarak evrilen wesen szc ierisinde olagelmek, sregelmek anlamyla beraber bir varla geli sz konusudur. [Heidegger, Martin, The Question Concerning Technology, The Question Concerning Technology and Other Essays iinde, s.1. QCT olarak belirtilecektir.] O halde, Heideggerin modern teknolojinin z ifadesinden kast, gnmz teknolojisi ierisinde teknolojik kavray belirleyen- neyse o yapan- ve onunla beraber sregelen, deien, biim kazanan bir yapy anlatmaktadr. 60 Tanmlar Robert E. McGinnin What is Technology? makalesinden belirlenmitir. Research in Philosophy & Technology iinde, volume 1., USA: Jai Press, 1978, s. 179-197. McGinn de yazsnda teknolojinin bir insan edimi, tpk bilim, sanat, din, spor gibi insan aktivitelerinin bir biimi olduunu savunur.

59

yapp ettii aygt, teknik, rn, retme sreci, ara veya aracn yaplma yntemidir. Teknolojiye ilikin genel bir kannn olumasna yardm eden bu ve benzeri tanmlar, derin bir teknoloji sorgulamasna-eletirisine girildiinde yetersiz kalmaktadrlar. Heidegger gre, bu yantlar yanl deildir; ksacas, doru olmakla birlikte felsefi bir soruturma ierisinde yetersiz kalmaktadrlar. Onun iin, bu tanmlar teknolojinin insan ve aralarna ilikin belirlenimi olmas dolaysyla antropolojik denilecek trdendirler: Teknolojinin bir ara ve insan edimi olarak kavran onun arasal (instrumental) ve antropolojik belirlenimidir.61 Neden Heidegger iin bu tanmlar yanl deil, ama yetersizdirler? Neden Heidegger tanmlar doru olarak deerlendirmektedir? Heidegger teknolojiden sz edildiinde sunulan bu tanmlarn, konuya uygun olmalarndan dolay doru kabul edilebileceini dnr. yle ki, teknolojinin her aamasnda tanm geerliliini srdrmektedir. Kendisinden nceki teknoloji ile modern teknoloji bu tanmda birlemektedirler: her teknolojik edim insan etkinliinin ortaya kard aralar sunar.62 rnein, kabuklu yemi krmak iin, insann bir odun parasnn ucuna balad ta ile gnmzde kullanlan demir eki insan yapm aralar olmalar bakmndan ortaktr. yleyse, tanm yetersiz yapan nedir? Birincisi, tanm ierisindeki insan yapm ve ara maddeleri birbirleri olmakszn eksiktirler. Heidegger yle aklar:

61 62

QCT, s. 5 A.g.y.

Herkes teknolojinin ne olduunu aklayan iki ifadeyi bilir. Biri derki teknoloji amalar iin aratr; dieri derki teknoloji bir insan etkinliidir. Teknolojinin bu iki tanm da birbirlerine aittirler. nk amalar belirleyip bunlara gtren aralar yapmak ve kullanmak insan etkinliidir. Aralarn, makinalarn, aygtlarn yapm ve kullanm, bunlarn yaplmasna neden olan amalar ve gereksinimler teknolojinin ne olduuna aittirler.63

kincisi, bylesi bir tanm teknolojinin sonularn, getirilerini aydnlatmaktan uzaktr.64 Heideggere gre, teknolojinin zne/kkne inebilmek bu noktay aa karabilmek iin bu arasal tanmdan fazlas gereklidir. Teknolojinin arasal tanm bize teknolojinin zn gstermez.65 Arasal tanm doru olmakla birlikte yzeyde kalmaktadr. Bu sav Heideggerin Teknie zerine kurulmu likin Soruturmadaki rneiyle aklanabilir: Su basit bir deirmenle hidroelektrik santrali

karlatrmasnda her ikisinin de amalara ynelik bir ara olduu dorudur; ancak hidroelektrik santralleri kurmaya yetkinlemi insan aklnn, deirmeni yapan akldanki bak as farkldr. Heideggere gre, modern teknolojik bir ara olan hidroelektrik santralinin arkasndaki akln bak asn bu basit tanmlar aa karamaz. Onun iin modern teknoloji arasal tanmlarla zn aa koymaz. Burada da akla u soru der: modern teknolojiyi anlamak iin ne yapmal, hangi soru sorulmaldr?

A.g.e., s. 4 Heideggerin tanm yetersiz grmesindeki bu neden byle bir tanmla bir teknoloji felsefesi dizgesinin dahi kurulamayaca dncesi olabilir. Elbette, tanmdan yola klarak eletiri erevesinde bir plan izleyerek metin oluturulabilir; fakat salt bu tanmla antropolojinin tesine geememek sz konusudur. 65 A.g.e., s. 6
64

63

Heidegger burada teknoloji nedir? yerine teknolojinin z nedir?i sorar. Sorunun yantn da ilk soruda verilen arasal tanmdan balayarak sunar. O halde, bu aamada arasal olann kendisi (instrumentale) sorgulanmaldr.66 Heidegger arac kendisiyle bir eyin etkilendii ve bylelikle kendisiyle bir eye ulalan ey olarak tanmlar.67 Burada arasallk ve teknoloji ilikisine ynelik balangtaki soru tekrar grnr: Heideggerin teknolojinin bu yaygn tanmlarn eletirisi onun metafizik eletirisinin bir uzants mdr? nsann dnyayla kurduu arasal iliki metafizik dnmenin bir sonucu mudur? ncelikle u aka belirtilmelidir, Heidegger nesnelerle kurulan arasal ilikiyi metafizik dnmenin bir getirisi olarak yorumlamaz. Aksine, ona gre dnyayla olan dolaysz- arasal ilikinin Batnn metafizik yapma geleneinde saptrldn savlar. Varlk ve Zamanda nesnelerle kurulan ilikide68 onlarn bir-ey-iin-olma zellikleri dnlmeden elde-kullanmahazr (ready-to-hand) olarak grldn anlatmaktadr. Bu dolaysz iliki d dnya var mdr- gerek midir? gibi znelci dncenin kktenci (radikal) sorularyla dnmenin konusu yaplmtr. Bu dnce de bilgi kapsamnda olmayann yok saylmas anlayn getirmitir. nsann kendi dndakine ve

Heidegger instrumentum kavramn Almanca einrichtung kavramyla zdeletirir. Einrichtung dzenleme, ayarlama, kurma, bir ama dorultusunda bir araya getirme anlamlarn tar. Heidegger bu anlamlarla, teknolojinin z blmnde ayrntlaryla ilenecek olan, modern teknolojinin znn zellikleri olarak sralad yerine koyma, dzenleme, depolama, ereveleme (ge-stell) durumlarna gnderimde bulunur. [zlem, Doan, Teknie likin Soruturma, s. 44] 67 Burada Heidegger arasallk irdelemesinden nedene, nedensellik sorgulamasna geer. almada nedensellikle olan balant bir sonraki blmde irdelenenecektir. 68 Heidegger, Martin, Being and Time,[ translated by John Macquarrie, Edward Robinson, NY: Harper & Row Publishers, 1962] BT olarak anlacaktr , 15 The Being of the Entities Encountered in the Environment blmnden

66

hatta kendisine bilgi temelinde ynelmesi modern bilimin ve teknolojinin kavray biimini oluturmutur. O halde, Heidegger iin olana ilikin arasal yaklam doal bir durumu imler. Sorun oluturan, olann arasalln planl programl bir biimde hazrlamak, modern dnemle birlikte (ve sonrasnda daha da yerleecek biimde) salt arasal, daha dorusu kullanma ynelik bir yaplanma ierisinde

bulunmaktr.69 Heidegger teknoloji yorumu ierisindeki arasal tanm ile metafizik dnmeyi nedensellik kavramn zmleyerek balar. Balant noktas olduka aktr: Heideggerin deyiiyle kendisiyle bir eyin etkilendii ve bu yolla kendisine ulalan ey olarak ara; ayn zamanda amac belirledii iin nedendir. Arasallk-nedensellik ban buradan tretir. Bu nedenle imdi nedensellik dncesi amlanmaldr.

Olanlarn aa kma biiminin yalnzca kullanm-fayda ltyle belirlenmesi durumunun yaygnlamas anlatlmaktadr.

69

1.4. Nedensellik ve Teknoloji

Heidegger, teknolojiye ilikin soruturmasn metafizik eletirisi erevesinde aarken, metafizik dnme ierisindeki temel kavramlardan biri olan neden ve nedensellik kavramna gnderimde bulunur. Teknolojiye likin Soruturmada teknolojinin antropolojik tanm olarak yorumlad, yukarda aklanan, arasallk kavramn nedensellik dncesine

balamaktadr. Bu balk altnda Heideggerin metafizik eletirisinin bir uzants gibi amlad teknoloji sorununu nedensellik kavram balamnda nasl yorumlad yer alacaktr. Bunun iin, nce, arasallk ve nedensellik dncesi arasndaki ilikiye deinilecektir. likinin amlamas nedensellik

kavramnn zmlemesini de birlikte getirir. Daha sonra kavram merkezinde gelien metafiziksel yorumun teknolojik dnceyle olan ba serimlenecektir. Bu sayede almada, Heideggerin at metafizik ve teknolojik dnce arasndaki ban bir uzants daha ortaya kacaktr. Dnce tarihinde, dizgelerin etrafnda ykseldii yaygn bir kavram olarak duran nedensellik anlayyla modern teknolojik dnce arasnda Heidegger nasl bir iliki kurmaktadr? Bu sorunun yantna, az nce irdelenen, Heideggerin teknolojinin arasal tanmna ynelik dncesinden ulalabilir. Amaca giden yolda aralarn kullanldarasalln bulunduu- her yerde nedensellik vardr.70
70

QCT, s.6

Heidegger

iin,

nedensellik

dncesine

vardran

neden

kavramn-kavray aldnda arasallkla olan balant grlr. O bu karmla, dnce tarihinde Aristoteles ile birlikte anlan drt neden retisinden, borlu-sorumlu olmaya, aa kma kavramna ve birbirleriyle olan ilikilerinden geerek modern teknolojik aa k(ar)ma anlayna ular. Bu durumu Heideggerin nasl baladn grmek, onun yorumunda metafizik dnmedeki nedensellik retisinin modern teknolojik kavraya nasl gtrldnn amlanmas bakmndan gereklidir. Bununla birlikte, teknoloji eletirisinde arasal dnce ile drt neden retisi nasl ilikilendirilmektedir? Neden ilikilendirilmektedir? Neden ilikilendirildiinin yant yle verilebilir: teknolojinin Metafizik dnme geleneinin modern dnemdeki somut grnts olduu iddiasn temellendiren bir balant daha gstermek. nk, az sonra da irdelenecei gibi, Heideggere gre drt neden retisine ulatran dnme de varln unutulmuluunun deneyimlenmesidir: Olan olan klan nedir? denildiinde sralanan drt neden, eyin o ey olmasn salayandr. Nedenin bilgisi salandnda; yani eyi tam da o ey yapan ey bilindiinde eye ilikin stnlk de gerekleir. Arasal dnce ile nedensellik kavraynn Heideggerin modern teknoloji eletirisinde nasl konumlandna gemeden nce drt neden retisi ve bunun aa kma kavramyla olan balantsna deinilmelidir. eyin yapld malzeme olan maddi neden (causa materialis), maddenin kazand ekil olan biimsel neden (causa formalis), maddeye malzemeden biimini veren etken neden (causa efficiens) ve maddenin neden o ekli

aldn belirleyen ereksel neden (causa finalis) olarak belirlenen drt neden eyi o ey klan etmenlerdir. Heidegger burada sorar: neden tam da drt neden vardr?, bu drtl yap ierisine neden kkensel olarak ne anlam tar?, drt nedenin nedensel yapsndaki birliktelik ve birbirlerine ait olma, nereden kaynaklanr?71. Heidegger bu sorularla teknolojinin yaygn tanm ve arasallk, nedensellik ilikisinin aydnlanacan dnr ve neden kavramn irdeler. Heidegger nedenin (causa, casus) Latincede dmek anlamn tayan cadere fiiliyle balantl olduunu belirtir; ki burada dmek eyin meydana gelmesine neden olan yolu anlatr. Latincede meydana getirme ve neden olma arasndaki ilikinin yaknlna ramen, Heideggerin yorumuna gre Grekede, neden kavramnn meydana getirme ile etkileme ile dolaysz bir ilikisi yoktur. Bizim neden (Ursache), Romallarn causa diye adlandrdklar Greklerde aitiondur.72 Aition kavram baka bir eyin kendisine borlu olduu eydir ve buradan sorumlu olma kavram gelmektedir. Heideggere gre, drt neden ile bir eyden sorumlu olma birbirlerine aitdirler. Heideggerin gm kase rnei bu aidiyeti aklar: Gm kasede gm ve kase birbirlerine borludurlar. Kasenin yaplma amac kaseye kase olmaklk grnmn verdii iin grnme kar da bir sorumluluk sz konusudur; ayn biimde, grnm de onlara borludur. Ayrca, karlkl birbirlerine borlu olan ve kaseyi meydana karan bu ey kaseyi yapan ustaya da borludur, yapy bir araya toplayan gm ustasdr. Karlnda gm ustas da, bu l yapya borludur. Bu durumda borlu- sorumlu olmak nedir? Bu soru arasallk ve

71 72

A.g.y. A.g.e., s.7

nedensellik arasndaki ban amlanmasna bir adm daha yaklatrr. lk olarak, buradaki sorumlu olma ahlaki anlamda bir sorumluluk veya borlu olma durumunu imlemez. Heidegger, konuya buradan yaklaldnda, nedenselliin ilk anlamna giden yolun kapal kalacan savlar. Onun iin, bir eyi grne karan, gm kase rneinde anlatld gibi sorumlu olmann drt tarzdr: eyin bir araya gelerek tamamlanmas, sorumlu olmann temel zelliidir. Burada, sorumlu olmak eyin ortaya kmasna neden olmaktr. te,

Heideggerin sorumlu olmay gtrd bu nokta neden olmay, aa kmay anlatr. Gm kase rneinde olduu gibi, nedenler birbirlerine kar olan sorumlulukla bir araya gelirler, birbirlerine borlu olma durumuyla bir eyi aa karrlar. Buraya kadar Heideggerin Teknolojiye likin Soruturmada

anlatt biimiyle neden kavram anlatld. Heidegger burada neden neden kavramn aklama gereini duymaktadr? nk teknolojinin yaygn tanm olarak kabul gren teknolojinin arasal olma zellii dnceyi nedene, nedensellie gtrmektedir: Amaca gtren ara bir bakma nedendir. Bu dnce teknolojinin yaygn (arasal) tanmndan karlr. Fakat dnce tarihi iinde geleneklemi, dizgelere uyarlanm nedensellik anlay nasl modern teknolojik dnceyi aar? zm Heideggerin metafizik dnce ile modern teknolojik dnce arasnda gsterdii ilikiyi anlatr. Heidegger, teknolojiyi aa kma biimi olarak grr.73 eylerin modern dnem ve sonrasndaki aa kma biimi teknolojidir. Modern teknoloji eyleri nasl amlar? eylerin modern teknolojik amlannn altnda
73

Heideggerin a-letheia yorumu irdelendiinde daha ak anlalacaktr.

nedensellik dncesi mi vardrr? Heidegger, bu nedenle mi teknoloji eletirisinde arasallk tanmndan hareketle neden, nedensellik

kavramlarn irdeler? Harold Alderman, Heideggerin bilim ve teknoloji eletirisini inceledii makalesinde, Heideggerin nedensellik dncesini teknolojik kavraya nasl baladn yle anlatr: aition kavramnn causa olarak evrilmesiyle gnmz modern teknolojisine giden yol alr. nk, causa anlaynn benimsenmesiyle drt neden retisi iinde sunulan faal neden (causa efficiens) dier nedeni glgeler. Kavram bylece salt etki olarak dnlr. Sonu olarak, eylem-yapm aamasnda etkide bulunan olarak insan nedenselliin merkezine yerleir. Bat dnmesi ve ada teknoloji, nedensellik ve arasallk dncesi zerinde ykselir. Modern bilimsel teknoloji eylerin kendilerini olduu gibi amasna izin vermez, srekli mdahalelerde bulunur74, eyler zerinde insan hakim grr. eylerin nedenlerini aratrmaya ynelir; nk nedeni bulup belirlediinde sonu zerinde sz sahibi klnr. Bylece, eyin kendisini gsterme srecini denetim altnda tutarak, ey zerindeki kullanm alann arttrmay amalar.75 Modern teknolojik dncenin oluumunu salayan nedensel reti, modern bilim anlay erevesinde daha belirgin bir biimde durur. O halde,bu noktada modern teknolojik olgunun temeline byle bir ereveden baklmaldr.

Tekhne ve phusis kavramlar ierisinde ayrntl olarak ilenecektir. Alderman, Harold, Heideggers Critique of Science and Technology, Heidegger and Modern Technology: Critical Essays iinde, edited by Michael Murray, New Haven and London: Yale University Press, 1978, s. 45
75

74

1.5. Bilim ve Teknoloji

Bilim ve teknolojinin ncelik sonralk ilikisine baklmakszn, bilimsel ve teknolojik dnceyi aan yolun anlama ve anlamlandrma abasnda balad dncesinde uzlalmaktadr. Ancak teknolojiye ilikin derin bir sorgulamann ierisine girildiinde, Heideggerin at yolda, bu edimlerin metafizik dnme biiminin getirileri olduu ortaya kmaktadr. Metafizik dnme ierisindeki alt sylem, zellikle de zne-nesne merkezli bak as, insann iinde bulunduu-bulunua geldii dnyay insandan apayr bir aratrma nesnesine dntrmenin zeminini hazrlar. Heidegger, gerek metafiziin doruluk kuram belirlemesinde gerek tasarmc dncenin dnyay bir resim olarak alglamas syleminde metafizikteki bu alt sylemi ste karmaktadr. En yaln haliyle sylendiinde, onun iin bilim, metafiziksel dnme biiminin mantk terminolojisiyle ykl ada durumunu ifade eder. Burada bu sav temellendirilecektir. Yant aranacak sorular unlardr: Teknoloji her zaman bilimden, bilimsel kuramlardan daha hzl deiir, geliir. Bu durumda, hzla kitlelere yaylmakta olan teknolojinin temelinde bulunan bilisel kavray, neden Heideggerde metafiziin somut resmi olarak amlanmaktadr? Teknolojik kavraya giden yolda, modern bilimsel yaklam neden metafizik dncenin doruu olarak nitelendirilir? Yantlar Heideggerin modern bilime ilikin dncelerini vermektedir. Bilimin altndaki metafizik sylem Heideggerin yorumuyla aralandnda, metafizik dncenin gnmzdeki uzants olan teknolojinin zne yaklalmaktadr. Bu

nedenle onun teknoloji eletirisi balamnda bilimsel kavraya ynelik savlar, kkenbilimsel amlamalar zmlenmelidir. Modern dnemin dnce yaps kendini modern bilim anlaynda somutlatrr. Bu dnemdeki bilim anlaynn belirgin zellii kesinlie olan balldr. Bu ballk da matematiksel zeminde ykselen bilim anlaynda grnr. Olana ilikin bilgi saylar, semboller araclyla kesinlik, duraanlk kazanr. Heideggere gre, yenian ncl kabul edilen Descartes retilerinin sonucu modern teknolojik kavraytr. Descartesn zneye ykledii anlam ve kesin bilgi araynda ortaya koyduu evrensel matematik ilkesi, kendinden sonraki dnce izgisini belirlemektedir. O halde, matematik sayesinde olup biten nedir? Matematik yeniada ortaya kmadna gre, fakat zellikle de yeniada ve sonrasnda matematiin evrensel yntem olarak sunulmasn Heidegger teknolojinin z sorgulamasyla nasl ilikilendirir? Hesabetme ve matematik birbirlerine ait olarak dnlr.

Hesaplama, Heidegger iin, nesneleme zincirine neden olmaktadr. nk, saylabilen hep bir sonraki saym iin kullanlmak zere dntrlmektedir. Hesaplama saylabilenden baka bir eyin ortaya kmasna izin vermez. Her ey sadece onun sayddr. Her seferinde saylan saymann devam etmesini salar.76 Heideggere gre, olanlar kimliklerini hesaba vurma srasnda kaybetmektedirler. Poetry, Language, Thoughtta dncesini u rnekle aklar: Renkler aslnda sadece parlamaktadrlar; bununla birlikte bilim onlar dalga boyu olarak lp belirlediinde kaybolup giderler. Krmzdan sz ederken konu onun dalga boyu olduunda artk krmzya ilikin deil; k76

Heidegger, Martin, Metafizik Nedir?, s. 48

dalga boylarna ilikin bir tartmaya dnmtr. Benzer biimde, olan eyin ne olduunu belirlemekte gelenekleen metafizik dnme biimi, modern ada bilimi ne kararak geleneini srdrmektedir. Heideggere gre, dnya artk zne olarak merkezde konumlanm insann aratrma nesnesi olarak amlanmaktadr. Nesneyi belirlemenin en kesin yolu da hesaplamak, lme deerlendirme testlerine tabi tutmak olur. Heideggerin hesaplayc dnmeye kar olan eletirisi, dnyann bir nesne olarak kesin llerle belirlenmesi ve bu yolla bilinir klmas deildir. Metafizik dnme, bu boyuttan sonra yalnzca belirlemekle yetinmez; daha ziyade kontrol altna almakla ilgilenir. Olanlar formllere indirgenirken, ayn zamanda, formle uygun olacak ekilde biimlendirilir (manipulation). Modern bilimin daha nceki dnsel sreten fark budur: bir kural bulunur ve olanlar tasarma uygun duruma sokulur.77 Modern bilimde kesinlik kaygs esastr. Kesinlik iin yaplan olanlar nesne olarak dzenlenmi deneyler ierisinde yakalamaktr.78 Modern dnemle organize edilmi deneyler, dnce (tasarm) deneyleri dnemi balar.79 Deney

rnein Antik Yunan dnemindeki bilim modelinde nce gzlemin olduu grlr. Olanlara doada sergiledikleri tavr anlamak iin baklr ve yaplan gzlemler genellenir. Bilimde genelleme ilkesi srekli vardr- olmak durumundadr da; ancak modern bilimde olana dolaysz olarak yasa mantnn arkasndan baklr. Nedir yasa mant? Olanlarn yasaya uygun formlasyonu. Yasalar ideal koullarda, rnein laboratuar ortamnda, yaplan deneylerle dorulanrlar; uygunsuzlar byk bir kme oluturuncaya dek grmezden gelinir veya yadsnrlar. [ Kuhnun Bilimsel Devrimlerin Yaps metni bu yargya ulatrmtr; Kuhn, Thomas, Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev: Nilfer Kuya, Alan Yay., 4. Basm, st., 1995] Heideggere gre bizim bugn gzlem dediimiz, mdahalede bulunmakszn yaptmz, Antik Yunanda deney (experientia) denilen eydir. Dnya Resimleri anda yle der: Empeirann (experientia, deney) ne anlama geldiini kesin olarak ilkin Aristoteles kavrad: eylerin kendisinin, niteliklerinin, deimelerinin deien koullarda gzlemi, bylece de eylerin kurall davranlarnn bilgisi. [Heidegger, Martin, Nietzschenin Tanr ld Sz ve Dnya Resimleri a, ev: Levent zar, Asa Yay., 1. basm, Bursa, 2001, s. 70] 78 Modern teknolojik kavray bu noktada bilimsel bakla kesimektedir. Aklama ileride sunulacaktr. 79 Aristotelesin gnlk gzlemlere uyan hareket kuramn Galileo dnce deneyleriyle ulat eylemsizlik ilkesiyle ykar. Eylemsizlik ilkesi gerek dnyada gzlemlenemez, ancak ideal koullar altnda dnldnde meydana karlabilir. Galileonun bu dncesine ulatran ve

77

konular llebilir dzeneklerden oluur. Matematiin en temelde yer almasnn nedeni budur. Matematiksel olanlar kesin bilgi olarak dorudurlar. Bu durumda, nemli olan, olgular arasndaki matematiksel balantlardr. Matematiksel olana verilen nem ve metafizik dncenin ortaya kard teknolojik kavrayn balants nedir? Heidegger neden matematii,

matematiksel olan anlatr? Matematik, her yerde denklemler araclyla tm dzen balantlarnn harmoniye sokulmasn kendi beklentisinin hedefi olarak kuran ve dolaysyla salt mmkn her dzenlemeyi nceden temel bir denklemle hesaplayan hesabetmedir.80

O halde, matematiksel olabilmek nceden hesaplanabilir olmaya baldr. Matematik nceden kurulu bir dzen ierisinde yer alr. Dzeni denkleme evirir, bilinmeyenlere bilinenlerden ulaarak yol alr; bylece bilinmeyenleri de bilinir klar, olaslklar hesaplar. Heidegger, savn kkenbilimsel bir irdelemeyle temellendirir. Modern Bilim, Metafizik, Matematik metninde81 matematie ilikin unlar syler: ta mathmata82 (matematiksel olan), retilebilir-renilebilir olan anlamnda kendilerinin bilgisini aldmzrendiimiz lde eylerdir. Heidegger, renmenin nceden sahip olunan

dncesinin altnda yatan onun Platonun idealar alemini anmsatan salt matematik balantlarn hkm srd evren anlaydr ( Galileo yle der: doa matematik dilinden yazlm bir kitaptr ve onu anlamak iin bu dili bilmek gerekir). 80 Heidegger, Martin, Bilim ve Dnm, Bilim zerine ki Ders iinde, ev: Hakk Hnler, Paradigma Yay., 1. basm, st., 1998, s.30 81 Heidegger, Martin, Modern Bilim,Metafizik, Matematik, Bilim zerine ki Ders iinde, s.4851 82 Ta mathmatann iinde manthanein (renmek) ve mathesis (retmek: renme ve retilen reti) anlamlar sakldr. Heidegger iin, matematik bilgisi balangta eylerden edinilmez; rnek olarak saylarn metamatikselliini gsterir: kalem grdmzde kalem diyoruz; fakat kalem ifadesinde n ne olduu belirlenmemektedir, biz zaten biliyorsak kalemi syleyebiliriz. kavramna zaten sahibiz; kalem ifadesiyle sahip olunan tannm/deneyimlenmi olur. Heidegger bu tanma srecine renme der.

eyin deneyimlenmesi83 olduunu dnr. renmede, eye ilikin halihazrda sahip olunan ey alnr ve renenle birlikte alr.84 Modern bilimin matematiksellii sadece matematik zerine kurulu olmasndan, matematii kullanmasndan kaynaklanmaz. Heidegger, modern bilimin matematikselliinden, matematiin bu nceden sahip olunan alma karakteri balamnda sz eder. Modern bilimde, zihinde tasarlamak (mente concipere) olarak adlandrlan, eye ilikin bir n kavrayn sz konusu olduunu belirtir. eyler, ncelikle tasarmlar ierisinde deerlendirmeye alnr. Heidegger, bundan tasarmn aksiyomatik bir yap kazanmas durumu olarak sz eder. Grekede aksio olarak adlandrlan ilke, nce tasarmda konumlanr ve olgulara da sz konusu aksiyomun erevesinden baklr. Her bilim ve bilgi, matematiksel tasarda alnan ve koyulan bilgi, nermeler iinde ifade edildii lde eyleri nceden kendi temelleri zerine koyacak trden bir bilgidir. Aksiyomlar temel nermelerdir.85 Matematiksel tasarmn aksiyomatik yap zerinde ykselmesi, modern bilimdeki matematikselliin bir zelliini daha belirtir. Bu zellik amlandnda unlar grlr: eyin kendi iindeki ve dierleriyle olan balantlar nceden tasvir edilir, bu izim de temel plan tekil eder. Temel plan ierisinde snrlar belirlenmi aratrma nesnesi, aksiyomatik belirlenim ve matematiksel ilkelerle formllere indirgenir. Forml, eyin gemiini de
Heidegger kkenbilimsel balamda kkten yola karak renmede bir kendine ml etmenin sz konusu olduunu dnr. renilen alnr-almlanr; burada alma eyin sahipliini alma deildir. renme ierisindeki alma, Heidegger iin, alann yalnzca temelde zaten sahip olduu eyi almadr. Bu nedenle renmeye ilikin Heidegger, ayn metinde, unu syler: Hakiki renme, insann zaten sahip olduu eyi almann bir kendini-verme/ kendinden-verme olduu ve byle deneyimlendii yerde ortaya kar. (s. 50) 84 Ksacas, esasl renmede sadece sunulann devralnmas yetmez, reneninin kendini vermesi-kendinden vermesi gerekir. 85 A.g.e., s. 68
83

geleceini de anlatacak ekilde bir denklik kurar. Bu durum matematiin egemen olduu, matematik diliyle yazlm bir dzen olarak doay, aksiyomatik kurgu ierisinde tasarmlanan ve cisimlerin kendisinin bir paras ve kendisine balanm olarak olabilecekleri, hareketin uzam ve zaman balantsnn ad klar. Heideggere gre, modern bilimle beraber eyler kendilerini yalnzca yerlerin ve zaman noktalarnn balantlarnda ve ktle llerinde ve i gren glerde gsterirler.86 Ksacas, modern bilim iin eyin kendisini nasl gsterdiinin bir tasarm vardr. Her ey kendini tasarmda gsterir. O halde, her eyin kendini tasarmda gstermesi nedir? Modern dnemde tasarm, deneyi de deneyimi de belirlemektedir. Bu nasl gereklemektedir? Heideggere gre, modern dnemde doann llebilir bir nesne olarak dnlmesi deneye vazgeilmez bir zellik kazandrr. Her ey, deney ortamnda olduu gibi, dzenlenmi-ayarlanm bir mekanizmann iinde gibidir. Bu ayarlanm dzeneklerde yaplan deneyler yoluyla bilim, eyleri kontrol edebilir bir durum kazanr. Heideggerci bir ifadeyle: deneyim de matematikselleme ierisinde modern deney haline brnr. u soru

kanlmazdr: Modern dnemle birlikte neden tm bunlar gerekleir? Heidegger ad geen makalesinde yle anlatr: tasarm, eyleri balantlaryla resimledii iin saysal lmeyi olanakl klmaktadr. Modern dnemde tm bilimler en sonunda tek bir bilimdir ve tek bir evrensel bilimsel yntem vardr anlay hakimdir; ksacas bu dnemde btn dnme matematiksel temel zerinde

86

A.g.e., s. 69

ykselir. Modern dnem (doa) filozoflarnda, dn adamlarnda hep bir matematiksel temel oluturma almas grlr.87 Heidegger, modern metafiziin modern matematikte temellendiini savunur ve bundan dolay modern matematik zerine dnr. Onun iin, matematik, teknolojik ve metafizik dnce balantsndaki birleim noktasdr. O, modern doa bilimi, modern matematik ve modern metafiziin kklerini matematiksel-olanda bulmaktadr. Heidegger iin, modern, gereklik zerine yeni bir hcum a olduu iin, teknolojiye ilikin sorgulamada zellikle bu dneme baklmaldr. Bu dnemde de matematiksel olan, kendini tm dncenin standard olarak at iin matematik yorumlanmaldr. Heideggerin matematie ilikin dncelerine teknoloji ve modern bilim balamnda yer verdikten sonra modern teknolojinin bilimsel dnmeyle ban onun bilimin z soruturmas temelinde amak yerinde olacaktr. Balangta deinilen Heideggerin olanlara ynelme ve varln

unutulmuluu etrafnda dnen metafizik dnme deerlendirmesi, teknolojik dnce eletirisinde modern bilimin z tartmasyla srer. Ona gre modern dnemi anlamak iin yenia bilimi sorgulanmaldr. Bilimin bu kadar etkili olmasnn arkasndaki nedenin kavranmas iin Heidegger modern bilimin z nedir?i sorar. Bylece, hem modern teknolojiye getiren sre anlalacak hem de hala etkisini srdren metafizik dncenin teknolojik dnmeyi hangi

noktalardan yakalayp belirledii gsterilecektir. Bu durumda, modern teknolojik dnmenin pekitireci olarak yorumlanabilecek bilim, Heideggerin

Descartesn analitik geometrisi, Newtonun sonsuz kkler hesab, Leibnizin diferansiyel hesab dnmedeki bu temel matematiksel karakteri imlemektedir. (A.g.y.)

87

yorumundan ele alndnda, teknolojik dnme eletirisi de kendiliinden grnecektir. Bilimsel almalar yeniadaki dn faaliyetlerinin banda gelir. Heidegger de Dnya Resim ann balangcnda, yenian zl olgular sralamasna girerken ilk olarak bilimi gsterir: Modern an zl olgularndan ilki onun bilimidir.88 Onun iin, modern a biliminin zn aratrma oluturur. Bu durumda, bilimin znn aratrma olmas onu metafizik dnmenin modern adaki son biimi klar m? Heidegger, aratrmay tasarmc dnmenin kullanmnda grr.

Tasarmda, tasarlanann gemiine ynelik bir hesaplama sz konusu olduu gibi gelecekteki durumu da tahmin dahilindedir. Aratrmadaki kullanm hakk buradan domaktadr. Bilim, Heideggere gre, gemiin saptanp gelecein de hesaplama altna alnmas ve konusunun btnyle nesnelemesinde aratrma olarak zn kurmaktadr. Bu noktada, almann balarnda aklanan hakikatin kesinlik olarak dnmesinin, bu biimde yorumlanmasnn bir sonucu grnmektedir. Tasarmda olann nesnelliini gstermek iin aratrma olarak bilim, hakikati kesinlie dntrmtr. Aratrma olarak bilime tasarmn kesinliinin hakikate dntnde ularz.89 Hakikatin, yargnn nesnesine uygunluu olarak adlandrlan

doruluk kuramnda anlalp kesinlie dntrlmesi, zneyi hesaplayp bilme yetisine sahip olduu iin onu evrenin hakimi olarak yorumlayan dizgelerin ierisine sokar. Heideggerin bilimin zn aratrma olarak belirleyip

88 89

AWP, s. 116 A.g.e., s. 127

onu metafiziin modern adaki gstergesi olarak yorumlamasnn temel dayana budur ve o, metafiziin bilim zerinden teknolojik kavray belirlemesini bu noktadan aklar. Bu durumda u sorular doar: Bilim yeniada m nesnesini belirleme altna sokup bilen znenin emrine sunmutur? Ksacas, aratrma olarak bilimin z yeniaa zg bir durum mudur? Yoksa, Heidegger bilimsel edimlerin genel yapsndan m metafizik dnmeyle balantsn kurup teknolojik anlay eletirisiyle birlikte yorumlar? Bilimin gerein teorisi olarak almlanmas yeniaa zgdr.90 Heidegger, bilim gerek olann teorisidir deyiinden yola karak, bilimin metafizik dnmeyle olan ban serimler. Bu tanmdan, Heideggerin karm admlarna uygun olarak, teknoloji yorumu belirebilir. Bilimin yeniaa zg bu tanm, hem Heideggerin aratrma olarak gsterdii onun zn hem de niin zellikle de modern dnemle beraber (Heideggerin deyimiyle) saldrgan bir karaktere brndn anlatacaktr. Heidegger, bilim gerek olann teorisidir tanmnn ierisindeki kavramlar ayr ayr aklayarak, modern bilim ierisinde grd metafizik yapy anlatr. Gerek olan, gereklik mevcudoluun iine doru olmakla nde duran ey, kendini ne karmann tamamlanm mevcudoluu anlamna gelir.91 Bu kavray yeniada gerek-olan nesne olarak (gegen-stand) ele alr. Gerekolan nedenler zincirinin sonundaki ortaya kan sonu olarak grlr, ayrca zinciri matematiksel balantlar oluturmaktadr. Gerek olan, bu durumda, incelenip llebilir-hesaplanabilir olarak, bir nesnellik iinde yorumlanr. Bu
Heideggere gre eskiada episteme, ortaada doktrina kavramlaryla gelen bilim anlay yeniada kendisini gerein teorisi olarak gsterir. [Heidegger, Martin, Bilim ve Dnm, Bilim zerine ki Ders iinde, s. 15] 91 A.g.e., s.18
90

yorum, gerek olan zerinde alan, inceledike inceledii konu zerinde hakim klar.92 Gerek olana ilikin teori olarak bilim, zn aratrma konusunun nesnellii ierisinde srdrr. Heidegere gre, tam da bu noktada, gerek-olan teori araclyla gerek olmaktadr. Gerein teorisi olarak bilimi teorinin zmlemesiyle de amlayan Heidegger, teori kavramnn kkenbilimsel yapsndan gerein nesnellik ierisinde nesnelemesini anlatmaktadr. Teoriyi bilimin zn anlatrken ikinci kavram olarak aklar. Teori, Greke therein fiilinden gelen isimdir. Thea (bir eyin kendini gsterdii d grnt) ve horanun (dikkatlice bakmak, yakndan bakmak) birlemesiyle meydana gelir. Heidegger, bu kkensel yapdan theorein thean horandr karmnda bulunur. Thean horan, mevcut olan eyin grlebilir duruma geldii d grne dikkatlice bakmak ve byle bir grme sayesinde ondan gzlerini ayramamaktr.93 Theoriann

contemplatio (ayran blmleyen bak)94 olarak evrilmesi, teoriyi Grek dneminde hazrlklarnn balad olanlarn para para baklmasnnirdelenmesinin ad klmaktadr. Teorinin, Latince balantl dier dillere de gzlem, irdeleme olarak evrilmesi (Almancada betrachtung)95, onu gerekolann gzlenmesinin ad yapar.

A.g.e., s. 27 A.g.e., s. 23 94 Contemplri: bakmak, gzlemlemek, incelemek, zerinde dnmek, teeml etmek; kehanet iin alamet alann (templum'u) saptamak, belirlemek. [Kabaaa, Sina; Alova, Erdal, Latince Trke Szlk, Sosyal Yay., st., 1995]. Heidegger de szc templum ile balantsnda inceler, contemplriyi bir eyi ayr bir dilim halinde blmek ve onun orada kapatmak anlamyla temnein (kesmek, blmek) fiilinden kklenen templum ile aklamaktadr. 95 Betrachtung (gr, gzlem) Latince tractareden (elle ilemek, zerinde almak; rafine etmek) tretilmitir. Heidegger bir eye doru yol amaya almak, bir eyi takip etmek, eyi gvenceye almak iin tuzaa drmek anlamlarn ykler. Onun iin gzlem (betrachtung),
93

92

Sonu olarak, Heideggerin gerek-olan ve teori kavramlarn zmlemesi, onun bilim tanmn aklarkenki bilimin gereklii nesneletirmesi dncesini de aklam olur. Bilimin yeniada beliren aratrma olarak z, gerek-olan nesneletirerek kendi konusu klar. Metafizik dnmedeki olann olan olarak belirlenmesi abas yeniada kendini bilim merkezinde gsterir. Heidegger iin, teknoloji bilimsel kuramlardan sonra balamam olmakla, hatta bu kuramlarn yolunu amakla birlikte, bilimsel kuramlarn olanlara ynelik teknolojik bak asn pekitirir.

almann bu ilk blmnde, teknolojinin Heideggere gre metafizik gelenein hangi aamalarnda kklendii baz temel kavramlar balamnda irdelendi. kinci blmde ise, Heideggerin modern teknolojik

kavrayn ayrmn belirlerken referans noktas olarak kulland Antik Yunan dnemindeki kavrama modeli ile birlikte modern teknoloji eletirisi sunulacaktr. Bylece, onun metafizik dnmenin gnmzdeki gstergesi olarak

deerlendirdii modern teknolojik kavray eletirisi akla kavuacaktr.

teorinin gerek-olan tuzaa drmesini imlemektedir. [Heidegger, Martin, Bilim ve Dnm, Bilim zerine ki Ders iinde, s.27]

II. BLM

TEKHNE ve TEKNOLOJ
Heideggerin teknolojiye ilikin yorumu, dizgesinde amlad metafizik dnmenin teknolojik dnme ile ilintili baz temel sylemleri etrafnda ilk blmde ele alnmtr. Bu blmde onun modern teknolojik dnce kavramn Antik Yunandaki tekhne kavramyla karlatrarak deerlendirmesi irdelenecektir. Bylece, Heideggerde, modern teknolojik dnceye kar bir seenek olarak gsterilen varln- doann (phusis) Antik Yunandaki kavran amlanacaktr. Kavrayn gstergesi olan temel kavramlar, olann deneyimlenme biimini yanstmaktadrlar. Bu nedenle, kavramlarn zmlenmesi bir anlamda deneyimi amaktadr.96 Heidegger, metafizik dnce eletirisinde zellikle modern dnemin kavramlaryla ncesinin temel

kavramlarn karlatrr. Bu durumda, almada onun teknoloji yorumu balamnda ne kard kavramlar evirileriyle karlatrp irdeleme giriimi, dncesinin ortaya koyulmasnda yardmc olacaktr. Dolaysyla, ncelikle bu iki antik kavram zmlenecek ve modern teknolojik kavray ile

karlatrlacaktr: phusis ve aletheia. Heidegger iin, gnmz teknolojisi bu kavramlardaki anlamsal dnmlerin bir sonucudur. Her iki kavram da, ayrntlarn sunarken

96

Heidegger iin dil, zellikle de Grek dili, insann temel deneyimini ortaya koymaktadr. [Pattison, George, The Later Heidegger, s. 49]. ne km kavramlara bakldnda, bu

kavramlar irdelendiinde dnmenin bak as ortaya kar. rnein Heideggerin znenesne kavramn kkenbilimsel zmlemelerle anlatmas, kavram anlatarak deneyimi sunma dncesi ile ilikilendirilebilir.

temellendirilecei gibi, Heideggerin deyiiyle Antik Yunandaki varlk deneyimini anlatr. Ona gre, bu kavramlardaki evirilerin gsterdii dnmler deneyimdeki deiiklii de anlatmaktadrlar; ayn zamanda kavramlardaki dnmler metafizik dnmenin ynn de belli ederler. Heidegger, dizgesinde bu iki kavram sadece teknoloji eletirisinde kullanmaz; rnein, metafiziin doruluk retisini eletirisinde sz etmektedir. almada, kavramlar iki balk altnda ve teknoloji ile ilikilerinde irdelenecei iin merkeze alnan tekhne kavramyla balantsnda zmlenecektir.97 Dolaysyla, Antik Yunandaki tekhne kavram anlaldnda modern teknolojik kavrayla karlatrlmasnn yolu alacaktr. Ayrca, Heideggerin yaptlarnda kulland yol izlendiinde de tekhne kavramnn kkenbilimsel zmlenmesi ile karlalmaktadr.

Tekhne Kavram: Schadewaldta gre, tekhne szcyle etimolojik olarak ncelikle Hint-Avrupa dil ailesindeki aa iilii ve

marangozluk anlamna gelen tekp telaffuzunda karlalmaktadr. Latincede de yapmak, ina etmek, dzenlemek, kurmak, dokumak, tekstil szcnn kkn oluturan texo ve Eski Almancadaki kk balta anlamna gelen dehsalann ayn kaynaktan ktna iaret edilir. Antik Yunancadaki kk tktondur, mimar ve marangoz anlamlarn tar ( ngilizcede architect szcnde

yaamaktadr); ayrca buradaki tkton marangozun-mimarn ve bu gibi becerilerin imleyeni tekhneye ait olarak grlmektedir. Tekhneye ait olan anlamndaki
Burada Wolfgang Schadewaldtn The Concepts of Nature and Technique According to The Greeks makalesi yol gsterici olmutur: Research in Philosophy & Technology iinde, vol. 2, Greenwich: Jai Press, 1979, s. 159-172
97

tekhnikon da sanatsal yetenek ve beceriye gnderimde bulunur. Latincedeki teknik sanatlar anlamna gelen technica ars szc Franszcaya technique olarak gemi, Almancaya da 18. yzylda technik olarak aktarlmtr. Bu balantlaryla szck, her trl retim becerisine ilikin edim ve yntemi anlatmaktadr. Sanattan spora, tarmdan dekorasyona her etkinlie yaylm durumda sylem ierisindedir. Heideggerin anlatt biimiyle, tekhne bir bilgi trdr: Antik Yunancada retmeye, ina etmeye ynelik bilgi ve beceriyi anlatmaktadr. Tekhneye sahip olanlarn eye ilikin bilgi konusunda daha fazlasna sahip olduklar dnlr, eyin nedeni ve nasl bilinir; bu balamda tekhne teorik bilgiye de yakndr. Tekhnenin bilgi ve beceri olarak tanmlanmas bu nedenden dolay olabilir. u rnek verilir: beyaz et bo mideye iyidir yargsna ilikin fiziki (burada tekhneye sahip olan olarak) eyin hafif olmasndan tr eyin mide iin neden iyi olduunu ve nasl iyi geldiini bilir. Burada tekhne sahibi, teoride de pratikte de eye ilikin daha fazla bilgiye sahiptir. rnein sunulmasnn nedeni tekhneye sahip olmakla modern teknolojik dnme biimini amak arasnda iliki gstermek iin midir? Heideggerin, modern teknolojik dnme dedii gnmz hakim dnce biiminin anlalmas iin, onun modern ve antik dnem

karlatrmasnn anlalmas gerekmektedir. Bu nedenle, onun modern teknolojinin z anlatmna gemeden nce teknolojinin nasl bir anlamakavrama srecinden getiine ilikin belirlemesi irdelenmelidir. Bunun iin de, Heideggerin almalarnda amlanan, teknolojinin Antik Yunandaki tekhne biimine deinilmelidir.

Sanat Yaptnn Kkeninde Heidegger98, tekhneyi yapma edimi olmasnn yan sra bir bilme biimi olarak aklar. Heideggerde bilme, bir almann, yaptn biim kazanmasndan nce onun grlmesi olarak yorumlanr.99 Heidegger iin Antik Yunanda tekhne sanat ve sanat yapt olarak yorumlanmtr- sanat yaptta varl amlayan bilgi olduu iin tekhnedir.100 Michael Zimmerman, bu konuda Heideggere u soruyu yneltir: tekhne gerekten de ontolojik bir alm mdr? nk eer tekhne sanat olarak almlanrsa teknoloji ve sanat arasndaki iliki dolayml deil dolaymsz olmaldr; ayrca bir sanatnn tekniklerinden sz etme olana varken, teknolojiden sanatmasna sz edilmez.101 Heidegger, tekhne ve sanat arasndaki ba, her ikisinde bulunan ortaya-aa kma yn ile kurmaktadr. Ona gre, tekhne poiesis olarak bir amlama modudur. Tekhne aa karma, meydana getirme ynyle poiesise ilikindir. Ayn zamanda, Heidegger iin pratik olann teorik olan da iinde barndrmasndan tr tekhne episteme olma zelliine de sahiptir.102 Tekhnenin eyi aa karmak iin bilgiye gereksinimi vardr ki, bu da onun episteme karakterini gsterir. Bununla birlikte tekhne kar gtmeyen teorik bilgiden farkldr; nk o bir eyi meydana getirme-yapma kaygs tamaktadr. Heidegger, Aristotelesin Nikomakhosa Etikinin ikinci kitap ve drdnc
Heidegger, Martin, The Origin of the Work of Art, Basic Writings: from Being and Time to Task of Thinking iinde, edited by David Farell Krell, NY: Harper and Row Publishers, 1992, s. 139-203 99 Heidegger, Martin, Sanatn Douu ve Dncenin Yolu, Patikalar iinde, ev: Leyla Baydar, Hasan nal Nalbantolu, mge Yay., 1. basm, Ank., 1997, s. 13 100 Heidegger, Martin, An Introduction to Metaphysics, s. 159-160 101 Zimmerman, Michael E., Heideggers Confrontation with Modernity: Technology, Politics and Art, s. 230 Kanmca, eletiride Heideggerin teknolojiyi deil tekhneyi sanatla badatrm olduu gz ard edilmitir. 102 A.g.e., s. 231
98

blmlerinde tekhne ve episteme ayrm yapldn syler.103 Heideggere gre Aristoteles bu ayrm neyin kendini atyla nasl atnn ayrmn sunarak yapar. Tekhne yoluyla retim yaplabilir.104 eyin bir amlama biimi olarak tekhne karakterindeki retiminde, manifacturing dolaysyla manipulasyon sz konusu olmad iin, almann nc blmnde irdelenecek olan teknolojik almdan farkldr. Tekhnede bir aa karma, ne koyma biimi olarak phusis sz konusudur. O halde, Heideggerin phusis anlatsna geerek tekhne kavramndaki ne koyma, aa kma (poiesis) zelliine yer

verilmelidir. nk bylece, Heideggerin modern teknoloji eletirisi balamnda gnderimde bulunduu Antik Yunandaki kavray zetlenmi olmakla beraber, teknolojik kavray aan metafizik gelenekteki Latince karakterlerin nemi de rnekleriyle ortaya konmu olacaktr.

QCT, s. 13 Burada retme (pro-duce), tekhne kavramyla ba rahatlkla gsterilebilir olmasndan dolay, Latince ele alnmaldr. retme, bir eyi retmedir. Latincede prd/-ere nesne alabilen geili bir fiildir. Meydana getirmek, hasl etmek; tantmak, yaymlamak; ihanet etmek, ele vermek; vazgemek, teslim olmak; bir gelenein kuaktan kuaa devri anlamlarn tamaktadr. Yine ayn kkten prd/c-cere-uctum fiili de ileri srmek, ileri gtrmek, sevk etmek; ortaya atmak, meydana karmak, gz nne sermek; refakat etmek, elik etmek; srdrmek, srklemek; uzatmak, yaymak; bir gerei gn na karmak, belli etmek, gstermek, aa vurmak anlamlarn tamaktadr. [ Kabaaa, Sina; Alova, Erdal; Latince Trke Szlk, Sosyal Yay., st., 1995] Ksacas, prdun ne karmak, meydana karmak anlam phusis kavramn da olduu gibi, tekhne zelliini akla getirmektedir.
104

103

2.1. Tekhne ve Phusis

Tekhne kavram Antik Yunandaki doaya ynelik phusis kavray anlatlarak amlanacaktr. Bylece, Heideggerin modern teknolojik kavrayn karsna koyduu anlay biimini grmekle beraber, onun (ileride ilenecek) teknolojinin de eylere ynelik bir aa koyma olduu dncesinin kaynana ulalacaktr. ncelikle phusisin kkeninde ne anlatt, Heideggerin Metafizie Giri, Varlk ve Zaman, Teknolojiye likin Soruturma yaptlarna gnderimlerle anlatlacaktr. nk bu kken, Latince eviride somutlaan modern teknolojik kavrayn Antik Yunandaki dnceyi neye nasl evirdiini anlatmaktadr.105 Heideggere gre, antik dnemin varlk anlayn anlamak iin phusis kavram anlalmaldr. Phusis, ortaya kma grnme anlamna gelen pha-phainestaideki phy kknden tremitir; yine bu kkten treyen phyein (parlamak, k vermek, gstermek, grntye getirip belirlemek) szc de phusisdeki aakla kmay anlatr.106 Grekede kk szcklerin sonundaki sis eki

szce mastar olma halini ykler, ngilizcede gerund olarak bildiimiz ing taksnda olduu gibi. Buradan phusisin parlama, grntye gelme, alma anlamndaki phy kknn mastarlam durumu olduu yargsna

ulalabilir.107 Bu balamda, Heidegger phusise etimolojik kkeninden iki anlam ykler: 1. phyein balants temelinde, kendini ortaya karma olay
Birinci blmde sz edilen Heideggerin varlk tarihindeki geri ekilme sreci bahsinde, onun phusis kavramnn Latinceye arptlarak evrilmesini gsterdiinin belirtilmesi gerekmektedir. 106 Heidegger, Martin, An Introduction to Metaphysics, s. 71 107 Schadewaldt, Wolfgang, The Concepts of Nature and Technique According to the Greeks, Research in Philosophy & Technology iinde, vol.2, s160
105

(tomurcuun patlayp iee dnmesi olaynda kendini amas gibi); 2. phainesthai balantsnda grnme, parlama, kendini gsterme olarak.108 Kendiliinden alma- meydana gelme olarak, Heidegger phusisi iein/tomurcuun amasna benzeterek aklar. Phusis eyin kendisinin kendisinden dna tamay, almay, ortaya kmay gerekletiren bir meydana gelmedir.109 Varlk ve Zamanda Heidegger, pha kknden treyen olarak gsterdii phainomenonu kendini kendisinden gsteren ey olarak

tantmaktadr.110 Phusis de, phainomenonda olduu gibi, kendinden tap grne gelmeyi anlatmaktadr. Heidegger Antik Yunandaki eyin aa kn, kendi doasna uygun bir biimde -belirgin mdahalelerde

bulunulmasn gerektirecek durumlara yer brakmayacak bir varlk kavrayna ait olarak dnr. Heidegger iin, Grekler, varla phusis anlay dolaymnda ynelmilerdir. Metafizie Giri dersinde phusisi polemos ve logos kavramlaryla birlikte irdeler. Heideggere gre, polemos (atma) ve logos (bir araya toplama) ayn eydir. nk, onun iin polemos sradan kavrann aksine blmleyen, ayran, blc bir durumu ifade etmez; o birletirip bir araya getirdii iin logostur. Heideggerin deyiiyle polemos, logosa (sze) gelmeden nce dnlmemi, sylenmemi, iitilmemi olan birletirerek bir dnya yakalar ve onu amlar. Phusisteki polemos ve logos zellikleri unutularak baka dillere evrildiinde polemos-logos dncesi de bittii iin, Heideggere gre, olanlar artk birlemelerini brakm ve durgun verilere (datum)

dntrlmlerdir. Bir nceki blmde irdelenmi olan nesneleme, bu

Zimmerman, Michael E., Heideggers Confrontation with Modernity: Technology, Politics and Art, s. 224 109 QCT, s. 10 110 BT, s. 51
108

balangla beraber olanlarn veri olarak alglanmalar- verilere dntrlmeleri dncesinde ilerler. Heideggere gre, bu durum phusisin natura olarak evrilmesi, bu kavram temelinde yorumlanmas ile ezamanldr. Neden? nk phusis aa gelme, meydana kma olarak deil de doa olarak ele alndnda atomlarna, elektronlarna blme dncesini getirmi, fiziin konusu olmutur. Heidegger Antik Yunandaki kavraytan sz ederken, Hmanizm zerine Mektupta yle der: onlar daha sonraki hibir fiziin bir daha elde edemeyecei bir derinlik ve genilik iinde phusisi dnmlerdir.111 Bu durumda u soru doar: eviriler, kavrayta ne denli nemli bir sapma getirmektedir ki Heidegger modern teknoloji eletirisinde bu kavramlar zmlemektedir? Phusisin natura olarak evrilmesi hangi zeminde teknolojik kavray amtr? Phusisin natura olarak evrilmesi, Heidegger iin, phusisin dnyann yapc yn olmaktan kp taklidi iin bir esas haline getirilmesi anlamna gelir. Dnyann yapc yn olan phusis taklit edilmek, kopyalanmak iin bir ilk-tip haline getirilip yozlatrlmaktadr.112 Latince natura, nasci domak fiilinden tremitir. Doay en yaln ve somut biiminde kullanan iftilik ve hayvanclkla uraanlarn diline ait olduu sylenmektedir. Onlar doum olaynn gerekletii yere bu ad vermilerdir. Heidegger iin, phusis naturaya evrilirken tad anlam, eyin ne doru kmas doum anlamn yannda gtrmtr.113 Bununla birlikte,

Heidegger, Martin, Letter on Humanism, Pathmarks iinde, s. 269 Heidegger, Martin, An Introduction to Metaphysics, s. 63 113 Schadewaldt, Wolfgang, The Concepts of Nature and Technique According to the Greeks, Research in Philosophy & Technology iinde, vol. 2, s. 160
112

111

phusis naturadan daha fazla anlama sahiptir. Heideggerde phusis, meydana gelme olarak gnein doumunda, denizin dalgalarnda, canlnn oluumunda; ksacas bizim bugn doa dediimiz yerde gzlemlenebilir; ki biz bunlar doann paralar olarak dnrz. Heidegger iinse bunlar, phusis dendiinde sylenecek, szcn e anlamllar deildir.114 Heidegger, phusisin varln ta kendisi olduunu dnr. Ona gre, Grekler de phusisi doal olaylarla ilintisinde renmilerdir; fakat tesinde onlar iin phusis bir varlk deneyimidir. Phusisin natura olarak evrilmesi ile insann doaya hkmranl dncesinin sembol olarak gsterilebilecek teknolojik kavrayn ilikisine deinildi. Ancak Greklerdeki phusis kavraynn onlardaki tekhne anlayyla balants nerededir? Heideggerin yorumuna gre, Grekler phusise ait olarak dndkleri yaratma durumunu insannkinden ayrmlardr ve bu ayrma ynelik tekhnei onta ve phsei onta szcklerini tretmilerdir.115 Tekhnede retme-aa karma iinde insan faktr sz konusudur. Tekhneye ynelik bir alma, doadan daha karmak bir yap sunar; phusis ile benzerlik tamakla birlikte mkemmellik durumunu yakalamaya almaktadr. nsann hedefledii amalar da bu biimde gerekleme durumunu yakalamaktadr. Heideggere gre bunlar, Greklerde yaratma, meydana getirme edimindeki bu ikili ilikinin kavrandn gstermektedir.
Schadewaldt phusisin evrilmesiyle gelenleri Heideggerci bir yorumla olduka net dile getirmektedir. Onun iin, Rnesansla beraber antikite ve onun kozmolojik dncesi yeniden uyandnda doaya ynelik Grek kavray modern kavrayn kurulumu haline uyarlanr: doaya ynelik modern kavray Antik Yunann phusisinin btnlk kavrayn terk eder. Biim ve hareketin btnlk ve birlii yasa ve yaam, neden ve ama, dnce ve yaylm arsndaki modern dalizmin iyice gelimesiyle doa ve tin, doa ve zgrlk, Ben ve dnya, zne ve nesne birbirinden ayrlr. nsan doann dna ekilir, onun karsnda ve zerinde bir varlk statsne yerleir. Bu durumda doa insan bilgisinin nesnesi durumuna indirgenmitir. [A.g.e., s. 164] 114 Heidegger, Martin, An Intoduction to Metaphysics, s. 14 115 Marx, Werner, Heidegger and Tradition, translated by Thedore Kisiel, Murray Greene, Evanston: Northwestern University Press, 1971, s. 141

Antik Yunandaki tekhne kavramnn phusis balantsnda amlan ve phusisin yaln bir biimde natura olarak evrilmesinin de katkda bulunduu modern teknolojik kavray aan yolu, Heideggerin temel kavramlarndan bir dieri olan aletheia kavramyla olan ilintisinde ne karmak yerinde olacaktr. Bylece onun antik tekhne kavramyla modern teknolojik dnce karlatrmas daha iyi anlalabilecektir. Daha nceki srecin anlatlmasyla, modern teknolojik kavrayn ayrm grnecek ve Heideggerin dncesi daha ak olarak belirginleecektir.

2.2. Tekhne ve Aletheia

Tekhnenin bir aa koyma biimi olarak aletheia kavramyla olan bann irdelenmesiyle hem Heideggerin modern teknolojik kavrayn karsna koyduu Antik Yunandaki dnme biimi bu kavram yoluyla zmlenmi olur hem de teknolojinin Heideggerde neden bir aa koyma biimi olduunun temeli sunulur. Heideggerin teknoloji eletirisi temelinde aletheia kavramyla karlalmas, zellikle de teknolojinin eylere ilikin bir aa karma modeli olduu yargsnn zmlenmesine yardmc olacaktr. Bu nedenle, burada kavramn kkenbilimsel yapsndan hareketle anlamna ulaldktan sonra, Heideggerin teknoloji eletirisinde nasl anlamlandrld yer alacaktr. Btn bu zmlemedeki bir dier ama ise, kavramn aa karma modeli olarak belirleniminin yan sra metafizik dnme planna uygun evirisinin (veritas olarak) ilerlik kazanmasn gstermektir. nk buradan hareketle, aletheia kavram araclyla, Heideggerin teknolojiye ilikin aa karma biimi tans ve modern teknolojik kavrayla metafizik dnme gelenei arasnda kurduu ilikinin bir balant noktas daha sunulmu olacaktr. Metafizie Girite Heideggerin aletheiay, daha nce irdelenen, phusisin grnt kazanm biimi olarak tanmladn grlr: aletheia

phusisin dncede kendini gstermesidir.116 Bu durumda, aletheia phusisin bir durumu olarak yorumlanabilir. Kavramn kkenbilimsel yapsn

zmlediimizde anlamsal olarak phusisle olan yakn ban aklayabiliriz.

116

Heidegger, Martin, An Introduction to Metaphysics, s. 185

Szcn yaln evirisi onun aklk anlamn tadn gsterir.117 Heidegger Parmenides ve Herakleitos metinlerinde, kavram a-letheia biiminde blerek aklamaktadr. Kavram iindeki lethe118 gizli olan anlamn tamaktadr ve tam da bu yap a-letheiann zn gstermektedir, nk Heidegger iin a-letheia yalnzca akl ifade etmez, o salt aklk alan deildir, gizli kalandan aa k-buradaki meydana gelmeyi anlatr. Heidegger Metafizie Girite, bu aa gelmeyi varla bir eklenti biiminde deil, onun salt kendi iindeki devinimi olarak anlatmaktadr.119 Kavramn anlatt hareket kkenbilimsel yapda- biimde kendini gsterir. Lethe, gizli-kalan, bana a- nekini aldnda gizlilikten-aa-k anlamna gelmektedir.120 Bu zmlemeden yola karak, aa kma olarak aletheia kavram nceki balkta irdelenen phusis kavramna balanabilir. Yukarda da belirtildii
Heidegger (1942-1943de Freiburgda verdii ders notlar olan) Parmenides metninde, dnr Parmenidesin aletheiay tanra olarak gsterdiini syler- fragmann alntlanmas burada uygun decektir: Tanra beni sempatiyle karlad, sa elimi tuttu ve bana unlar syleyip u yolu gsterdi: seni gtren atyla evimize gelen lmsz savann yolda, sen kutsalsn. Kutsalln bu yolda senin nnde giden kt yazgndan dolay deil. Dorusu bu yol insandan uzaktr, onun bast yollarn dndadr. O daha ziyade kuraldr-dzendir; fakat sen her eyi deneyimlemelisin. lmllere grnen iyice sarmalanm/ rtlm akln dengeli-gvenilir kalbi, ki burada akla gven yoktur. Fakat deneyimi reneceksin: Her eyin arasnda parlayarak her eyi mkemmelletirirken grnenin gerekte nasl grnr kaldn. [Heidegger, Martin, Parmenides, translated by Andr Schuwer, Richard Rojcewicz, Bloomington, IN: Indiana University Press, 1998, s. 4] Heideggere gre bu fragmanda, aklk anlamn tayan hakikat olarak aletheia tanrann kendisidir. Heidegger1953de verdii ders notlar olan Bilim ve Dnm metninde de yine bu konuya deinerek savn destekler: The tanradr. Aletheia, mevcudolan eyin, kendisinden hareketle ve kendisi iinde mevcudolduu gizinden-kma, erken dnr Parmenideste bir tanra olarak grnr. [Heidegger, Martin, Bilim ve Dnm, Bilim zerine ki Ders iinde, s. 24] 118 Heidegger, Homerosun Odysseiada (blm 8, fragman 83), Odysseusun alad srada gz yalarn dierlerinden saklamasn (gizlemesini) anlatrken letheyi kullandn anlatarak savna kaynak gsterir. [Heidegger, Martin, Aletheia (Heraklitus, Fragment B 16), Early Greek Thinking iinde, translated by David Farell Krell, Frank A. Capuzzi, NY: Harper and Row Publishers, 1975, s. 106-107 119 Heidegger, Martin, An Introduction to Metaphysics, s. 102 120 Robert Bernasconi makalesinde Antik Yunanda alphann (a) aa kma ilemini anlattn belirtir. [The Question of Language in Heideggers History of Being, s. 16]Harfin syleniine dikkatle yneldiimizde, alphada, phusis kavramn incelerken deindiimiz pha kkn grmekteyiz.
117

gibi, Heidegger, aletheiay

phusisin kendini dncede gstermesi olarak

tanmlamaktadr. Bu durumda tanm aletheia kavramn insanla ilintili bir aa karma kavram olarak sunmaz m? Ksacas, phusis evrene ait olarak tasavvur edilip aletheia kavramnda anlatlan aa-kma dncesi de insann retme (produce-ne karma)121 yetisiyle ilikilendirilebilir mi? Heideggerin Antik Yunandaki tekhne kavramn aletheia ile ele almas da bu ilikinin bir nedeni olabilir mi? Tekhne altheueinin bir tarzdr. Altheuein kendini ne karmayan, deiik yollarda giden ve bizden nce henz bulunua gelmemi olan aa karr.122

Aletheia tarz olarak tekhne, Heidegger iin, bir yapp etme biimi olmasndan ok aa koyma, gizlilikten karma olarak dnlr. Kendisi de bunu ak ak belirtir: Tekhnede belirleyici olan ey yapma, biimlendirme (manipulating) ya da aralarn kullanm deil, aa karmadr.123 Heideggere gre antik tekhne ne karma karakterinin bulunmasndan dolay poetiktir, poiesis ile ilintilidir. Tekhnede sanat sz konusudur, tpk sanattaki gibi varl amlamaktadr. Bununla birlikte o modern teknolojinin de bir aa koyma biimi olduunu sylemektedir: Teknoloji bir aa karma biimidir. Teknoloji gizlilikten karmann, aa koymann gerekletii alanda, yani aletheiada, hakikatin olduu yerde bulunua gelir.124
121 122

Produce kavram iin: bu alma, s. 53 QCT, s.13 123 A.g.y. 124 A.g.y.

Hmanizm zerine Mektupta da unu syler: teknoloji isim olarak Greklerin tekhnesine uzanmaz, fakat tarihsel ve zsel olarak bir aletheuein (aa karma) tarz olan tekhneden tremitir.125 Bu durumda, Heidegger ikisini de aa koyma biimi olarak ne srdne gre, modern teknolojiyi antik tekhneden farkl klan nedir? Modern teknoloji de bir aa karma biimidir; ancak, Heideggere gre, burada antik dncedeki poiesis karakterinden yoksunluk sz konusudur. Modern teknolojinin aa karmasndaki yol-yntem bakadr. Modern teknolojide, onun amaya alt doa bir kaynak olarak alglanmaktadr, ki bu anlayta kaynak (reserve) aratrlr, paralarna ayrlp zmlenir, kullanma hazr olacak ekilde dntrlp saklanr.126 Heidegger, modern teknolojideki aa karma biimini meydan okuma olarak Trkeletirilen challengingforth (herausforden) ile niteler.127 Antik tekhne kavraynda ise insan, aa kma-karma srecinde kktenci mdahalelerde bulunan bir zne konumunda deildir. Heidegger yle rnekler: modern teknolojide doa ondan alnabilecek ve depolanabilecek enerji olarak amlanr. Ayn durumun eskiden de geerli olduu savunulabilir; ancak rnein eski yel deirmenine ilikin byle bir durum sz konusu deildir. nk eski yel deirmeni kullanmak zere planlad

enerjiyi salamak iin doadan aldn dntrp saklamaz; ama bugn, rnein toprak parasna kmr ve maden karlmasna ynelik bir meydan

Heidegger, Martin, Letter on Humanism, Pathmarks iinde, s. 259 Modern teknolojik anlay teknolojinin z blmnde ilenecektir. 127 Heideggerin dilinde herausforden, meydan okuma, eyleme arma, tevik etme-kkrtma anlamlarn tar. Szck zmlendiinde aa karma kavramyla ilikisi de ortaya kar: Her bulunulan yere doru hareketi anlatr (hither); aus d taraf anlatr (out); fordern de istemek, davet etmek, armak anlamna gelir. Burada her-vor-bringen (ne srmek, ne kma-karma) ifadesiyle yapsal bir benzerlik tar. [Lovitt, William, OCTde s.14]
126

125

okuma sz konusudur, alan artk bir maden blgesi olarak gizinden kar-aa konulur.128 O halde, teknoloji de bir aletheia tarz olarak tekhne ile ayn kke sahiptir; fakat aletheia olarak teknoloji kendini ve dnyay antik alglamadan farkl olarak yorumlamaktadr; zaten Heideggere gre aletheia yorumu da metafizik dnmeye uyarlanmtr. Varln kendini amas olarak dnlen hakikat (aletheia), doruluk (truth) olarak anlaldnda znel dncenin boyunduruu altna girmitir. Heidegger iin, Antik Yunandaki aa karmaya ynelik anlay, aletheiann doruluk (veritas) olarak evrilmesiyle kaybolur ve bu durum tekhnedeki aletheuein zelliini de siler. Heidegger bir kere daha,

Antik Yunana ait kavramlarn evirisinin gstergesi olduu kavray biimindeki deiiklii sunmaktadr. Ona gre, aletheiada kendini bir dnya olarak gsteren phusis anlay da aletheiann bu evirisiyle son bulur.129 Heidegger iin, aletheia kavramnn evirisi, ayn zamanda, znellik dncesini getirmektedir; nk bylece (birinci blmde irdelenen) insan bilgisinin nesneye uygunluu olarak anlalan doruluk kuram yerlemektedir. Ksaca, bu blmde Heideggerin modern teknolojik kavraya ilikin eletirisi onun antik tekhne kavram anlatsyla karlatrmal olarak phusis ve
A.g.y. Makineleme konusunu anlatrken ayrntl olarak ilenecektir. 129 Heidegger, Martin, An Introduction to Metaphysics, s. 189-190. Bununla birlikte, Heidegger iin aletheiann doruluk olarak anlalmas Latince evirilerden ok daha nce, aslnda, Platondadr (onun metafizik dnceyi Platonla balatmasna kant oluturan bir dncesi de budur, bir dieri almann balangcnda da belirttiimiz gibi varlktaki yitimlilik gereini uzaklatrmas, idealar dedii sistemden zaman kavramn ayrmas idi). Platonun Doruluk Doktrininde [Platos Doctrine of Truth] Platonun maara alegorisindeki hakikat anlayn yorumlar: Maarada zincirlere bal, nlerindeki glgelere bakmaya zorlanm, ve bu zorunlulua alm kitleden biri glgenin kayna a yneldiinde doruyu grr. Tam da burada hakikatin znn doruluk olarak rtlmesi-gizlenmesi sz konusudur. (Heideggerin hakikat kavraynn modern teknolojik srece giden yolu nasl at anlats almann birinci blmnde serimlenmi idi.)
128

aletheia kavramlar balamnda ele alnd. Kavramlar kkenbilimsel olarak zmlendiklerinde, Heideggerin modern kavray biimini karlatrd dnem olan Antik Yunandaki anlay sundular; modern olmayan teknolojideki yaklam bildirdiler. Sz konusu kavramlarn Heideggerin aktard biimdeki Latince evirilerine deinilerek de modern teknolojik kavraya gtren dnme biimi, modern teknolojik dnmenin altndaki sylem anlatlm oldu. Bu aamadan sonra, Heideggerin modern teknolojik kavraya ynelik yorumu artk onun teknolojinin z sorgusunda irdelenebilir.

III. BLM TEKNOLOJ N N Z

Heidegger teknolojiye ynelik soruturmasnda, sorunun zn130 almasnn merkezi klmakta; teknolojiyle birlikte sregelen olanlara ilikin teknolojik ynelme tarzn anlatrken bunu ondaki metafizik plan aarak gerekletirmektedir. Bu nedenle o, sanayi devriminin etkisiyle alan dnme dizgelerinde olduu gibi teknolojiyi salt yabanclama olgusu/ kavram131 merkezinde amaz; veya rnein ada Deweyde olduu gibi132 salt faydac (pragmatik) kayglara kout arasalc (instrumentalism) ynelimle sorgulamaz. Heideggerin teknoloji dncesi, onun dizgesine uygun olarak metafizik dnce tarihindeki temel sylemlerin almas (varlk, doa, doruluk, zne, nedensellik gibi) ve an iinde bulunduu durumun kavramsal analizlerinde ykselir (nesneleme, yurtsuzluk gibi). Onun, teknoloji eletirisini metafizik dnce tarihinin temel sylemleriyle ilikilendirmesi almann bir ve ikinci blmlerinde amland. Bu blmde ise eletirisinin merkezinde konumlanm olan teknolojinin z kavram

Heideggerin teknolojinin z derken ki zden kast, almadaki elli dokuzuncu dipnotta aklanm idi. 131 Heideggerde de an ruh durumunu anlatan yabanclama kavram esasnda mevcuttur; fakat onun yabanclama sav varln ontolojik durumu balamnda alr; retim aralar, ekonomi-insan ilikisi, snf atmas anlatlarndaki emee-rne yabanclama sylemindeki gibi deildir [konuyla ilgili, Faunce, A.William, Alienation in Industrial Society, Problems of an Industrial Society, NY: McGraw-Hill Social Problems Series, 1968, s. 84-133]. Heideggerde yabanclama Daseinn gndelik varolma tarzna ilikindir- Daseinn kendine yabanclamas sz konusudur. [Graham, Jacob, Heidegger, Marx, and the Concept of Alienation, EBSCO Publishing, 2003 ; ve Fred, Dallymayr, Heidegger and Marxism, Lifeworld, Modernity and Critique: Paths between Heidegger and the Frankfurt School, s. 160-182] 132 Ihde, Don, Philosophy of Technology, NY: Paragon House Publishers, 1993, s. 71

130

erevesinde Heideggerin modern teknolojik kavraya ilikin anlay ilenecektir. Bu amala, ncelikle teknolojinin z nedir?e karlk

Heideggerin verdii (ereveleme olarak Trkeletirilen) ge-stell kavram zmlenecektir. Kavramn zmlenmesi srasnda, gnlk yaamdaki modern teknolojik kavrayn basknl da grnmeye balayacaktr. kinci balkta, teknolojik kavrayn nesneleme ve makineleme balamndaki ileyiine deinilecek, bu gereklemenin doa ve insana ynelik etkileri betimlenecektir. Son olarak, Heideggerin neden modern teknolojik kavray bir sorun-tehdittehlike olarak grdnn aklanmasna yarayacak ve onun metafizik dnmeye gnderimde bulunarak at amzn ruh durumu: yurtsuzluk sylemi irdelenecektir. Bylece, balangtan bu yana metafizik eletirisi balamnda incelenen Heideggerin teknoloji yorumu, metafizik dnmenin amzdaki somut durumu olarak teknoloji syleminin atsn oluturan ereveleme (gestell) ilenmi olacaktr.

3.1. ereveleme (ge-stell) Olarak Teknoloji

Heidegger neden teknolojinin z nedir?i sorup teknolojiye ilikin zsel bir soruturmann iine girer? Bu sorunun yant basittir; nk onun iin zsel (ze ynelik) bir sorgulamann iine girilmeksizin gsterilen yantlar yetersiz, dolaysyla da verimsizdirler. Heideggere gre, eer bugn modern teknolojiye ilikin bir rahatszlk sz konusu ise ve bugn olanlara teknolojik kavrayla ynelme gibi bir durumdan sz ediliyorsa, ncelikle bu bak noktasna getiren dnme yaps

zmlenmelidir. Bu nedenle, felsefi dnme teknoloji nedir?den ok teknolojinin z nedir?i sormal, bu sorunun ats altnda konumaldr. Bylece, teknolojik kavrayn altndaki metafizik plan grnecektir. Bu dnme plannn aa kmas, teknolojik dnmenin ne olduunu dolaymsz olarak sunacaktr. O halde, Heideggerin zsel sorusu altta yer etmi metafizik dnceyi gsterirken teknolojik dnme biimini de anlatmaktadr, ve tersi de dorudur. Heidegger teknolojiye ilikin eletirisini de bu dngye uygun bir anlatm biimiyle sunmaktadr. Onun teknoloji yorumu, bitii balang noktas olan dairesel bir harekete benzetilebilir; yle ki: - Heidegger teknoloji nedir? sorusuyla balyor, - bunu aklamak iin onun arkasndaki dnme plann gsteriyor, - modern teknolojinin eski teknolojiyle olan ayrmn belirtiyor, - teknolojinin metafizik dnceyle olan balantsn temel kavramlar araclyla ortaya koyuyor,

- bizim bu balanty grmemize engel oluturan teknoloji nedir? sorusuna verilen sradan teknoloji tanmlarndaki yetersizlikleri de aklyor; - bu aamada gerekenin teknolojinin znn belirlenmesi olduunu syleyip zsel sorusunu tekrar soruyor (teknolojinin z nedir?), - ve soruyu aklarken bir kere daha metafizik dnme biimini anlatarak teknolojik kavray betimliyor. almann ilk iki blmnde Heideggerin teknoloji yorumu, onun metafizik dnme geleneiyle kurduu balantda irdelendi; imdi teknoloji sorgusu onun teknolojinin neliine (zne ynelik tanmna)133 ynelik savlarnda

gsterilmelidir. Bu nedenle, teknolojinin z dncesine nasl vard, onu nasl tanmlad anlalmaldr. Bu amala, zellikle, teknoloji eletirisini sunduu metin olan Teknolojiye likin Soruturmadaki plan izlenecektir.134

Heideggerin zden kastnn (wesen), sz konusu olann zaman-tarih iindeki bulunua gelmeyi anlatt belirtilmi idi; bununla birlikte z tanmlama dendiinde akla metafizik dnmedeki eyi tam o ey yapan ey olduu dncesi yerlemitir. 134 Joseph Pitt Thinking about Technology: Foundations of the Philosophy of Technology [NY: Seven Bridges Press, 2000, s. 68] eserinin beinci blmnde Teknolojiye likin Soruturmann yapsn dokuz maddede sralar: 1. Teknolojinin insann ihtiyalarn karlamaya ynelik aralar btn olduunu savunan geleneksel grn ele alnmas. 2. Teknolojinin bu arasal tanmnn nedensellik kavramnda kklenmesi konusu. 3. Nedensellik kavramn anlamak iin Aristotelesin drt neden retisine bavurulmas. 4. Aristotelesin neden kuramna gidilmesiyle, Antik Yunanda konunun nasl anlaldnn kavranlmas. 5. Neden kavramnda sakl olarak bulunan bir eyin olmasndan sorumlu olma kavramyla ilgili dnme. 6. Doann ileyiine mdahale eden bir konumda grmediimiz eski teknolojinin dnm. 7. Geleneksel-eski teknoloji ve modern teknoloji karlatrmas. 8. Modern bilimin salt doay deil insan da kaynak/ stok olarak gren bak asnn deerlendirilmesi. 9. Modern teknolojinin neden bir tehdit unsuru/ tehlike olarak dnldnn aklanmas. almada da, sralanan ilk yedi madde deerlendirmeye sunulmutur; bundan sonraki ksmlarda son iki madde de irdelenmi olacaktr. imdi yaplacak olan Heideggerin modern teknolojik anlay eletirisinin teknolojinin z kavram erevesinde betimlenmesidir. Bu srada bavurulacak temel eser Teknolojiye likin Soruturmadr.

133

Neden teknolojinin z teknolojik bir ey deildir? Heidegger, teknolojinin zne ynelik soruyu yantlamaya ncelikle ne olmadn anlatarak balar. Teknolojinin z teknolojik bir ey deildir.135 Heidegger, dnmenin artk neden modern teknolojinin zn sorgulamas gerektii anlatsna girerken, sorusunu yantlamaya neden byle balar? Aklayc olmak bakmndan, rnek olarak insann z nedir?

sorusundan gidilebilir. Yant verme abasnda, sosyal bilimlerdeki insan kavramnn imleyicisi olduu tek tek insanlara bakp onlarn ortak zelliklerini tespit ederek tatmin edici bir sonuca ulalabilir mi? Veya sosyal bilimin deil de daha somut saylabilecek, kesin verilerle uraan bilimin aratrma konusu olan bir aa dnlsn: Aacn z nedir? denildiinde dnce aa trlerinden birine mi bavurmaktadr, yant olarak rnein bir nar m gsterilmektedir? Heidegger Teknolojiye likin Soruturmada zn felsefenin akademik dili ierisinde eyin olduu ey anlamna geldiini sylemektedir. Ona gre dnme geleneinde z (quid), eyin neliine (quidditas) gnderimde bulunduu iin tmel ierisindeki trevleri sralamay salamaktadr.136 Ancak, Chann da makalesinde vurgulad gibi Heidegger, aacn z aaca aa olarak nfuz eden eydir, geri kalan aalar arasnda rastlanan bir aa olarak bizzat aacn kendisi deildir demektedir.137 Ksacas, aacn z bir aa ile ayn ey deildir. Bu aklktan hareketle, Heidegger teknolojinin z

135 136

QCT, s. 4 A.g.e., s. 29 137 Chan, Wing-Cheuk, Phenomenology of Technology: East and West, Journal of Chinese Philosophy, [EBSCO Publishing],30:1, 2003, s. 9

bizzat teknolojinin kendisi deildiri anlatrken, teknolojinin z teknolojik bir ey deildir deyimini kullanr. Deyim, ze ilikin ncller saptandktan sonra sonucu karmaya ynelik salt bir mantk ilkesi gibi grnse de, Heidegger salt mantksal nermeler sunmak iin bir saptamada bulunmamtr. Bu sylem, ayn zamanda teknolojinin klasik tanmlarna Heideggerin kar kn imlemektedir. Teknoloji nedir? denildiinde ve bu soruya ilikin yerlemi yantlar anmsandnda amalara ynelik aralar oluturan bir insan edimi biimindeki geni tanmn, Heidegger iin dnmeyi teknolojinin gereklerini dnmekten uzaklatrmakta olduu akla gelecektir.138 lk bakta, modern insann modern teknoloji araclyla eylere ilikin daha ayrntl-kesin bilgiler elde ederek, olanlara (ncesine kyasla) daha hakim bir tavrla yaklat grlecektir. Bununla birlikte, insan daha gl klan teknolojinin kendisi bir ara deildir. Teknoloji salt bir ara olarak kabul edildiinde, ona hakim olunabilir dncesini de beraberinde getirmektedir; nk insan herhangi bir eyi ara olarak belirlediinde zaten ona hakimdir, ayn ekilde, zaten hakim olduunu-belirleyebildiini ara olarak

konumlandrmaktadr. Bu nedenle, Heideggere gre, gerekte teknolojiye bir ara olarak bakma mant onun znn indirgenmesine neden olmu, onu olanlar arasnda bir olan olarak anlatmtr.139 nsann teknolojiyle birlikte, onun nereden gelip nereye doru gittiini dnmeden ilerlemesi, daha tanmdaki

Birinci blmn nc alt balnda irdelenmi idi. Heidegger iin teknolojinin bu yzeyden kavran da Varln unutulmuluunun bir rndr. Varlk ve olanlar arasndaki ayrmn (otological differance) gz ard edilmesinin sonucudur. Teknoloji varln kendisini bulunua getiren bir olanken, dier olanlar arsnda bir olan olarak anlald. [Chan, Wing-Cheuk, Phenomenon of Technology: East and West, s.8]
139

138

basitlikte kendisini gstermektedir: amalara ynelik aralar gelitiren bir insan edimi! Burada teknolojinin insan gl kld alt sylemi yer etmitir. Akl olduu iin bilen, bildiini de kontrol altna alan insan, kendisine hedefler belirleyerek ilerler; teknoloji de bunu salayan an en nemli yoludur. Bu tanm modern insann modern teknolojiyi kontrol altnda tutabildiine ve onun isteklerine hizmet ettiine inandnn bir gstergesi; ve ayn zamanda inanmasnn kantdr. Heideggere gre, teknolojinin insan krletiren bu tanmn sunan dncenin yerine ze ynelik bir soruturma balatlmaldr ki, tekrar tekrar teknolojinin ne olduunun tekrarlanmas yerine onun srekliliini salayan- altnda yatan dnme biimi ortaya konulabilsin. Teknolojinin geni anlamda tanmlanmasnn onun znn aa kmasn engellediini dnen Heidegger iin, tanmn btn dnemlerde geerliliini koruduu da dorudur. Modern teknoloji, tamamen farkl ve yeni olmasna ramen kendinden nceki teknoloji ile bu tanmda birlemektedir. Her dnemde teknoloji insan etkinliinin ortaya karm olduu aralar

imlemektedir. Ancak tanmla beraber, salt ara olarak kabul gren teknoloji insann onun efendisi olduu dncesini tamakta, bylelikle yanlgya sebep olmaktadr. Oysa Heideggere gre, asl durum bu deildir: teknolojiye hakim olmaya, onu kontrol altnda tutmaya altka o, insann denetiminden uzaklama tehdidinde bulunur.140

QCT, s. 5 Bununla birlikte, Heidegger teknolojinin insann klesi mi, yoksa efendisi mi olduu sorusunu da derinlemesine olmayan-yzeysel bir soru olarak deerlendirmektedir; nk ona gre, hi kimsenin aklna ne tr bir insann teknolojinin hakimiyetini tayabilecei sorusu

140

Sonu olarak, Heideggerin teknolojinin z sorgulamasndaki zden kastnn ne olduunu anlatmann yan sra, (klasiklemi ve yzeysel sfatn alabilecek) teknolojinin antropolojik tanmlarna kar eletirisini temellendirmek iin soruturmasn teknolojinin z teknolojik bir ey deildir forml ile balatt dnlebilir. O halde: Teknolojinin z teknolojik bir ey deilse nedir? Heidegger, teknolojiyi bir aa-kma biimi(aletheuein) olarak

dnr, o insan elinin olanlar aa koymasn anlatr.141 Modern teknolojinin aa koyma tarz onun zn bildirir. Modern teknoloji bu aa koyma iini nasl yapmaktadr? Heideggere gre, gerei alp onu el-altnda tutarak. Bu balamda gerek olan da doa bilimi araclyla zmlemektedir. Modern teknoloji doa bilimini kullanr; ama bu iliki teknolojiyi (yle sanlmasna yol asa da) uygulamal doa bilimi klmamaktadr. Heidegger
gelmemektedir. Teknoloji felsefelerinin de insan ve teknolojiyi iki ayr ktle gibi ele aldn dnmektedir. [Heidegger, Martin, Parmenides, s.87] zdelik ve Ayrmda konuya ilikin dile getirdiklerini hatrda tutmak, bu soruya ilikin eletirisi netletirmekte yardmc olacaktr: Taslan insann kard bir plan olarak teknoloji, insan yle bir kararn eiine getirir: kendi planna boyun emek ya da onu boyunduruk altna almak. Bu dncede her ey insana indirgenir ve en iyi durumunda da ancak teknolojik dnyann bir etii durumuna ulalabilir. Bu da teknolojinin insan ii olduu sansn glendirir. Teknolojinin znden kp konuan varln sesleniini ise kimse duymaz. [s. 21] 141 Heidegger insan elinin nemini dndrr. nsan elinin bir hayvann penesinden ayr olarak ortaya karma ediminden sz eder, (r: zanaat). El eyleri aarken bir dnya kurar. [Zimmerman, Michael E., Heideggers Confrontation with Modernity: Technology, Politics, and Art, s. 195]. Heidegger Parmenidesde yle anlatr: nsan ele sahip deildir; daha dorusu el szle birlikte insann zsel ayrmn sunar. Sz elin zsel alandr. El selam verir, teekkr eder, yemin eder. Sz el yazsdr. Sze sahip olan ele sahip olabilir-olmaldr da. El aa kmann/karmann olduu yerdedir. Modern insann daktilo kullanmas, dikte etmesi tesadfi deildir. Matbaa makinesinin icadyla modern balangcndaki rtme rastlantsal deildir. (s.85) Sz bylelikle typed edilen bir eye dnmtr. Mekanik yaz el yazsndaki karakteri saklyor, onun izini siliyor, standartlar belirliyor. Ve bugn el yazs hz azaltt iin (okumada ve yazmada) tercih edilmiyor. [s.80-81] Modern teknolojinin standart bireylerine yakan ve ayn zamanda daha hzl kullanm salayan yazma teknikleri ortaya kmtr. Daha geni dnldnde modern teknolojinin eli, eylerin aa kmalarna deil de, durumlarna mdahalede bulunma (manipulating) aracna dntrm olduu grlecektir.

iin, teknolojiyi uygulamal doa bilimi olarak dnmek bir yanlsamadr. Yanlg, modern teknolojinin z sorgulandka ortadan kalkacaktr.142 Modern teknoloji olan el-altnda tutmaya ynelik abasnda (ki bu el altnda tutma ayarlamay- dzenlemeyi- bir ama dorultusunda bir araya getirmeyi (einrichtung) anlatr) zn kurar. Heidegger, durumu ge-stell kavramnda zetler. Bitiik yazlan gestell olaan dilde eylerin zerlerine kurulduu iskelet, kitaplk raf gibi aralar anlatr. Heidegger ise, bu sradan anlama yeni anlamlar ykleyerek teknolojinin felsefi soruturmasnn merkezine koyar. Anlamda yapt deiiklikle szc modern teknolojinin z nedir? sorusunun yantna dnr. Bunu da kkenbilime uygun bir biimde gerekletirmektedir. Heideggerin gnlk kullanmdan ayr tutmak ve kendi dilinde bir araya toplama anlamna gelen ge- nekine vurgu yapmak iin ge-stell olarak zmledii teknolojinin z, gerek olan el altnda tutmaya ynelik bir araya toplamay imlemektedir. Stell de, bir eyi bir yere orada bir sreliine hazr tutmak iin getirmek, dzenlemek; teslim vermek-almak; tuzak kurup saldrmak anlamlarn tamaktadr.143 Heidegger, ek durumundaki bu szlerin tadklar anlamlara dokunmakszn, onlarda herhangi bir anlam kaybna yol amadan, modern teknolojinin zn anlatan bir anlam ykler. Ksacas, szckler iki para olarak ve birletiklerinde daha fazlasn tayan bir btn olacak biimde kendi anlamlarn korumaktadr.

142 143

QCT, s.23 Heidegger, Martin, zdelik ve Ayrm, s. 22

Kkenbilimsel zmlemeyle anlam sunulan ge-stell, zaman zaman at olarak Trkeletirilse de yaygn olarak ereveleme biiminde evrilmitir. Her ne kadar ereveleme szc, Heideggerin zgn dilindeki ge-stellin ikili birliini bize aktaramasa da olanlara ynelik modern teknolojik kavrayn dzenli bir biimde- uygun admlarla ablukaya alma- kuatma (gereksinim duyulduunda ayarszca kullanlmas amacyla eyleri hammadde olarak depolamas) giriimini bildirmesi bakmndan kabul edilebilir bir eviridir. Modern teknolojinin z olarak sunulan ereveleme, olanlara el altnda duran olarak baklmasn anlatmaktadr. ereve, doay da insan da kullanma hazrlama amacyla bir araya toplayp erevelemektedir.

Heideggere gre, Tanr yorumlar bile bu anlaytan payna deni almtr. rnein, ona gre, teoloji iin aratrma nesnesine dnm Tanr, neden-sonu balantsnda dnldnde filozoflarn tanrs haline gelir. Filozoflar, Tanry nedensellik erevesinde dndklerinde (ki Heidegger iin bunu nedenselliin zsel kkenini dahi irdelemeden yapmaktadrlar) Onun ycelii de, kutsall da, gizemi de kalmamaktadr.144 Tanr da dahil olmak zere her ey bir erevenin ierisinde grlmektedir. Dnya, zellikle modern dnemle birlikte insann karsnda duran olarak anlalnca, bilen zne nedenleri belirlediinde sonucu da kontrol dahilinde tutmakla yetkilendirilmeye atanmaktadr. Bu yeti ona olanlarn kendilerini sunmalarna mdahalede bulunma, onlar kuatma altna alabilme gcn ekler. Bu nedenle, Heidegger iin, modern teknolojinin z erevelemedir. Modern a da bu bak asnn hakimiyeti altnda dnmesinden tr teknolojiktir.
144

Pattison, George, The Later Heidegger, s. 56

Modern duru (pozisyon) teknolojiktir. O buharl makineler, yanmal motorlar kullanld iin teknolojik deildir; teknolojik bir dnem olduu iin bunlar vardr. Modern teknoloji sadece aralar, aletler anlamna gelmez. Teknoloji bir dnya gr biimidir.145 Michael Zimmerman, Heideggerin teknolojiyi 20. yzyln en byk ideolojisi olarak grdn savlamaktadr.146 Buradaki ideoloji ve teknoloji ilikisinden kastedilen, teknolojinin politik ideolojilerin gereklemesi iin temin ettii alet ve aralar deil; insann d dnyaya-kendine bakn belirleyen hakim dnme biimini anlatan paradigma olmaktr. Modern dnemle birlikte, btn olup bitenler z de ereveleme olan teknolojik bak asnn erevesi ierisinde bir dzene oturtulmaktadr. Teknolojinin amac, doay da insan da kaynak olarak grmek ve bu kaynaklar dzenlemektir. eylerin teknolojik yorumlanmasnda salt nesne olarak alglanmak sz konusu deildir; ayn zamanda, eyler kullanma hazr olacak biimde kilit altnda tutulmakta, stoklanmaktadr. Heideggere gre, teknolojik yorumlamadaki yenilik budur: zne olan da nesne olan da kullanlmak zere rafa kaldrlmaktadrlar.147 Doa da insan da, teknolojik kavrayta yeni bir dzen-leme ierisinde tasarlanmaktadr. Teknolojinin doa ve insana ynelik dzeninin kurallar onun z dnldnde sralanacaktr. Bununla birlikte, kurallarn ileyie geldii doa ve insann teknolojik yorumunun sunulmasyla, teknolojinin hem z hem de eyleme biimi daha net grlecektir.

Heidegger, Martin, Basic Concepts, translated by Gary E. Aslesworth, Bloomington: Indiana University Press, 1993, s. 14 146 Zimmerman, Michael E., Heidegger and Marcuse: Technology as Ideology, Research in Philosophy and Technology, vol.2, s. 245 147 Dreyfus, Hubert; Spinoza, Charles, Highway Bridges and Feasts: Heidegger and Borgman on How to Affirm Technology, Man and World: 30, Kluwer Academic Publishers, 1997, s. 161

145

3.2. Teknolojinin znn (ge-stellin) Kurallar

Ama, Heideggerin teknoloji yorumundaki temel kavram olan teknolojinin znn (ge-stell) gnlk yaamdaki birebir etkilerinin

gerekletii, teknolojik dnmenin doa ve insan ileyiini gstermektir. Teknolojinin znn kurallar bal altnda sunulmasnn nedeni, oyunu

anlatrken kurallarn sralama giriiminde olduu gibi bir kurallar listesi sunmak deil; daha ok, ileyii anlatarak kurallar kurgulamaktr. Teknolojinin ortaya koyduu davran biimi, teknolojik kavrayn doa ve insan elerindeki gstergelerinin sunulmasyla aklanacaktr. Burada, teknolojinin z ve teknolojik dnme biimi arasndaki balant-benzerlik noktalar tam da Heideggerin teknoloji yorumundaki zgnl gstermektedir denilebilir metafiziin kurgusal dnme biiminin teknolojiyle klgsal hayata girmesi ve eylerin teknolojik kavran denilen bir yaam biimi gelitirmesi . Bu balanty en somut biimde gsteren, teknolojinin znn hayata geldii uygulama alanlardr. Bu nedenle, doa ve insan bal altnda bu konu alacaktr. Teknolojinin znn soruturulmas merkezinde gelien

Heideggerin teknoloji yorumu, gnmz teknolojisinin Bat metafizik dnme geleneinin uzants olduunu tantlamaktadr. spata ynelik en belirgin rnek (almann ilk blmnde amlanan) Descartes dizgedeki ben dnya ayrmdr. Bu ayrmn yerletii dnme kalb bilen znenin bildii nesne zerine egemen olmas amac ve sonucuyla yaylmaktadr. Dnce, gelenek ierisinde bu hakimiyetin gereklemesini salayacak tekniklerle ilerler.

Gnmz teknolojisi de bu dnme ynteminin getirisidir. Heidegger, eletirisinde temel ilke olarak koyduu bu sav, gnmz yaam biiminin bak asn gstererek temellendirir. Heideggerde teknoloji, salt makineler veya retim ve kullanm srecindeki karmak teknikler olmad iin, an hakim dnce kipi olarak teknolojik kavraytan sz eder. Teknolojik kavray, makine a tamlamasna gndermede bulunmaktan ok, eylere ilikin ynelme biimini anlatmaktadr ve buna bal olarak Heidegger u forml vermektedir: amz makine a olduu iin teknolojik deildir; teknolojik a olduu iin makine adr.148 O halde, Heidegger iin makine a olarak nitelendirilebilecek sanayi devrimi sonrasndan bu yana, teknoloji a denilen sre gereklemektedir. Fakat devrimin meydana gelmesinden ok daha nce teknolojik yaklam evrilmeye balamtr. yle ki, metafizik dnce geleneinin balangcndan bu yana149 teknolojik dnmeye doru bir yol al sz konusudur. Teknolojik dnme biimi, zaman ierisinde makinelemenin gereklemesini neredeyse zorunlu klmtr. Teknolojik kavray makinelemeyi at iin makineler dnemi bulunua gelmitir. Daniela Vallega-Neuya gre, Heidegger iin makineler, insan varl dnmekten al koyan plann parasdr.150 Varln yitimli olduu gereinin unutulup olanlarn belirlenmesine ynelik yerleen metafizik dnme kalb,

Heidegger, Martin, What is Called Thinking?den aktaran: Botha, Catherine Frances, Heidegger, Technology and Ecology, EBSCO Publishing, 2003, s. 159 149 Heideggerin balangc uygunluk kuramnn yerlemesinde ve varln hakikatinin sonluluunun unutulmasnda gsterdii almann nceki blmlerinde ilenmitir. leride ksaca bir kere daha deinilecektir. 150 Vallega-Neu, Daniela, Heideggers Contributions to Philosophy, s. 93

148

olanlarn teknolojik kavran biimindeki dnme yntemini am, bu kavray da son dnemdeki makine ayla yaylp sabitlemitir. Makineler nasl olur da olanlara ynelik teknolojik belirlenimi gerekletirirken, olanlar kurduu dzenein ierisinde kilit altnda tutar- saklar? Yant iki maddede sunulabilir: 1. Heidegger iin, makineler, olanlarn belirlenmesine ynelik metafizik dncenin yenian tamlayan haline gelmi (makine a) en somut gstergesidir. Metafizik dnmenin amzdaki gstergesi teknoloji,

teknolojinin gstergesi de makinelerdir. Heideggere gre, metafizik dnme balangta varl olann varl olmaktan karm, onu deimeden-olutan-yok olutan (yitimlilikten) uzak, ayr bir yerde deerlendirmitir. Olan o yapan eyi arayarak z olandan uzakta, daha genel, daha yksekte gren bir mantk sistemi (onto-teo-loji) ierisinde deerlendirmitir. te bu metafiziksel yorum, varl olandan nasl ayrdysa insan da dnyadan yle ayrmtr (cogito); insan merkeze almtr (hmanizm). Olanlarn kendilerini gstermesinden ok, meydana gelmelerinde insan mdahalede bulunacak derecede bilgi sahibi klan bir kategoriye yerletirmitir (sub-iectum). Matematik ve nesnellik (objectivism) temelinde ykselen yeni bilim de, olan her eyin nesnelemesi srecinin hzlanmasna neden olmutur. Bylelikle, geerli olan tek dnme biimi olanlar kavramaya-ele almaya ynelik hesaplayc dnme olmaya balar. Hesaplayc dnmede her ey, (kesin veriler ve sonulara gre) hesaba vurularak dzenleme ierisinde yerini alr. Tasarmlarn nceden belirleyicilii sayesinde sonular zerinde de kontrol sahibi olunur. Az masrafla ok kazanmay hedefleyen hesaplayc dnme, hesap edebildii her ey zerindeki Teknolojinin

hakimiyetini daha hzl olmaya yarayan makinelerle pekitirir.

znn grld en somut yer makine teknolojisidir. Lovittin de belirttii gibi, makine teknolojisi hibir nesnenin kendi iinde bir neme sahip olmad her eyin dzenlenebilir olduu bir alandr.151 2. Makine szcne kkenbilimsel olarak bakldnda da

gereklemesine yol at olgular (kendisinde hali hazrda, nsel olarak) kavram ierisinde tad grlecektir. Latincede mchinatio/ nis mekanizma, makine anlamnn yan sra dzen, hile anlamlarn da tamaktadr. Ayn kkten gelen mchin/or -ri -tus geili fiili de dzenlemek, kurmak, tasarlamak, icat etmek anlamlaryla beraber entrikadolap evirmek anlamlarna gelir. Buradan, makinelerin varolanlar tuzak kurarak kavramay ve bu sayede dzenler kurulmasn, dzenlemeyi imledii karmna ulalabilir. Bu karm, Heideggerin makine teknolojisine ilikin dncelerine kouttur. Bilim ve Dnmde, bugn modern teknolojiyle birlikte anlmakta olan modern bilimin gerei yakalamak iin tuzaa drmekte olduu ve onu bylelikle elinde bulundurduunu yazmaktadr.152 Makine szcnn salt mekanik aletler olarak imgelenmesi bir yana braklp szcn tad dier anlamlara da bakldnda Heideggerin sav da dorulanm olmaktadr. Bu durumda, teknolojik kavrayn bir sonucu olan makineleme durumunun, nesneleme olgusu temelinde ortaklaan doa ve insan balantsnda irdelenmesi yerinde olacaktr.

151 152

Lovitt, William, Introduction, The Question Concerning Technology, s. xxx Heidegger, Martin, Science and Reflection, The Question Concerning Technology, s. 168

3.2.1. Doaya Ynelik leyi

Heideggerin

teknolojik

dnme

olarak

deerlendirdii,

gnmzn hakim/yaygn yaklam biimi hesaplayc dnmenin bir trtretmesidir. Bu nedenle, ncelikle hesaplayc ve teknolojik dnme denilen dnme biimleri arasndaki iliki gsterilmeli, teknolojinin doaya yaklam bu balamda sunulmaldr. Hesaplayc ve teknolojik dnme: Hesaplayc ve teknolojik dnmenin karlkl ilikilerinin

betimlenmesinden nce, her ikisinin de kaynakland yerin Bat metafizik dnme gelenei olduu belirtilmelidir. Heidegger dnme serveninde gerekleen btn olup bitenin kaynan bu gelenekte bulmaktadr. Gelenein balangcn, varlktan onun hakikatini ayran ve hakikati uygunluk olarak (dile yerlemi) doruda gren anlayta gsterir. Heidegger iin, hakikat yorumuna ilikin nermenin nesnesine uygunluu biiminde formlletirilebilecek uygunluk kuramnn benimsenmesi ve ardndan uygunluun belirleyicisidenetleyicisi konumundaki zne sylemleri, varln hakikati olarak yitimlilik olgusunun unutulmasn gerekletiren nemli etmenlerdir. nk, dncenin varln yitimliliini dnmeyi unutup olanlara ynelmesi ve zellikle de metafiziin olan belirleyen- arkada deimeden duran g varsaym (ve salt bunu dnmeye ynelmesi) gnmzde kendisini teknolojik gelimelerde gstermektedir. Yukarda deinilen uygunluk kuram, modern dnemle birlikte tasarmsal dnmenin de temelini hazrlam olur. Uygunluk, doruluun lt

olarak kurulan tasarmn d dnyada karlnn bulunmas zorunluluunu ortaya koyar. Tasarmlar bu balamda hesaplanabilir olgularla ilgilenmeye ynelir. nk ancak salam ve kesin olma gvencesi altnda, olanlar (hesaplanabilir olanlar) doru olabilmektedir. Bununla birlikte, bir dng meydana gelir: Tasarm hesaplayabildiini tasarlarken, hesaplanabilir olanlar da tasarma uymak durumunda braklr bu durumda tasarma uygun dzenekler kurulur. Yenia ile birlikte d dnya tasarma uydurulmaya allr. Artk dnce (tasarm) deneyleri sz konusudur.153 Tasarmlarn kayna olan edinilmi kesin ller nesne/karda-duran olarak alglanan dnyay denetleme olanan sunar. Hesaplama araclyla olanlarn gemilerinin belirlenimi onlarn olanaklarnn denetlenmesi salar. Olanlarn tasarmn formllerinde kavranmas, ayn zamanda, olanlarn formllere uygun biimler kazanmasn (manipulation) salamaktadr. Tasarlayan insan, bu edimlerin eyleyicisi olarak merkezde duran zne konumundadr; bir dier taraftan bakldnda da insann hali hazrda zne olarak merkezde konumlanmasndan tr bunlar gereklemektedir. Ksacas, insan zne olarak belirleyici konuma ykseldiinde evresini nesneletirmi; evresini hakimiyeti altna aldka da znelemitir denilebilir. Bylece, evrenin insan merkezli olarak nesnelemesi, insann evreden ayr bir yerde daha st bir konumda yorumlanmas olanlara ilikin teknolojik yorumun balamasna neden olmutur. Ayn metafizik dnme geleneinin rnleri olan hesaplayc dnme ile teknolojik dnme arasndaki

153

Bu alma, 79. dipnot.

en nemli bant da her ikisinin de modern dnemdeki i ie gemilii ve neredeyse tek dnme biimi olacak derecede yaygnlamalardr. Teknolojik dnme, hesaplama teknikleriyle belirlenmi dnyada daha hzl, daha pratik ve daha pragmatik yaam getirmitir. Bu noktada teknolojik dnmenin doadaki etkileri, Heideggerin teknolojinin z yorumundan hareketle irdelenmelidir; nk bu yorumla birlikte teknolojinin sorgulanmas salt bir kapitalist sistem eletirisi, ekoloji almas veya romantik bir nostalji aray olmaktan uzaklap derin felsefi hesaplamalara konu olmaktadr- teknoloji eletirisi bat metafizik dnme tarihini sorgulamaya dnmtr. Teknolojik dnmenin hesaplayc ve tasarmc dnme ile olan balantsna deinilmi idi; bununla birlikte bu dnme biiminin modern bilim anlaynda kesimesi vurgulanmaldr. Tasarmsal dnme

(representation) hesaplayc dnmenin yardmyla olanlar aratrrken, onlar kendi gr asnda yeniden bulunua getirir (re-presentation). Heidegger iin, aratrma sresince bilme edimi tasarmn kullanm altndadr. yle ki: tasarmda olann gemii zerinde bir hesaplama sz konusudur ve bu durumda gelecekteki sreci tahmin dahilindedir. Aratrma, bylelikle varolan zerinde kullanm hakkna sahiptir. Bilim de ancak bu sayede varolan nesne kldnda dnebilmektedir! Heidegger tasarmda varolann nesnelletirilmesi nedeniyle, aratrma olarak bilimin hakikati kesinlie dntrdn vurgular. 154 O halde, bu dnme tipi de metafiziin doruluk anlayndan kaynaklanmaktadr. Heidegger, gnmzde teknolojik balamda (ki bu balam
154

AWP, s. 127

en temel durumundadr, bireyden devlete biyolojik yaamdan psikolojiye btn her eyi etkilemektedir) olup bitenin kkn bu anlaya ait grmekle birlikte, en ok Yenia ile gelen kesinlik arayndaki dnme sistemlerini eletirir. Bunun nedeni, doruluk dncesinin, zellikle bu adan itibaren, etkisinin gnlk hayatta daha ok duyumsanmas olabilir; nk, kesin bilgi aray modern bilim anlaynn temel ilkesidir.155 Eer aratrma olarak bilim, modern an zsel fenomenlerinden biri ise, aratrmann metafizik temelini kuran an zn de ok daha nceden belirlemi olmaldr. Modern an z Ortaan balarndan kendini kurtaran, kendi kendini zgrletiren insanda grlebilir. Fakat bu bak as doru da olsa yzeysel kalr; nk bu anlay temeli kavramay engeller ve yanlgya yol aar. Akas, modern a insann zgrlemesinin, znelcilik ve bireycilikle tanmasnn bir sonucudur. Fakat daha nce hibir ada bu ada olduu kadar nesnellik ve birey d yaplanma grlmedi. Burada nemli/zsel olan znellik ve nesnellik arasndaki karlkl ilikidir.156

Heideggerin burada syledii net olarak aklandnda, teknolojinin gelime sreci ve etkileri anlalm olacaktr. Doaya kar tutum ve tavrlarn kayna grlecektir. Bu pasaj unlar dile getirmektedir: 1. Modern bilim an zn belirleyecek kadar nemli bir fenomendir. 2. Modern bilimin z aratrmadr (ve aratrma bilgi sahibine nesneye mdahalede bulunma ansn ve hakkn tanmaktadraratrmann z budur).
155

Modern bilim anlayna ve etkilerine ilikin Heideggerin dnceleri almann ilk blmnn beinci ksmnda zetlenmitir. 156 AWP, s. 127-128

3.

nsan modern aa akl sayesinde zgrleerek girmitir; fakat bu bak as yzeysel yaklamn rn olup temele ulamay engellemektedir.

4. Modern an znelciliin ve bireyciliin getirisi olduu dorudur. Bununla birlikte, znellik ve nesnellik arasnda doru orant sz konusudur birey d yaplanma ve nesnellik, en az bunlarn kar kavramlar kadar gelimitir. Heideggere gre, dnme, olanlar aratrma yoluyla bilmeye ynelerek doay karda-duran/nesne olarak algladnda, onu aratrma nesnesine dntrdnde hesaplaycln kalplar arasndadr. Olanlar nesnelletirilmektedir. Hesap sonularndan olumu nesnel tasarmlar, daha ayrntl-nesnel hesap sonular oluturarak olan belirlemektedir- yeniden var etmektedir (re-presentation). Bylece, insan btn var olanlar kendi nnde sralama olanana sahip olur.157 Bu durum, doann her yerde teknolojinin nesnesi olarak grnmesine neden olmaktadr, nesneler bu balamda ilevleri temelinde deerlendirilir. Olanlarn fonksiyonlar nicelik ve nitelik bakmndan ne kadar fazla ise, nemleri de o boyutta artmaktadr. Modern bilim ve teknoloji ayn hesaplayc mantktan treseler de, olann belirlenmesi (bilimin iidir) ve kullanlmas (teknoloji) aamasnda ileyileri farkllar. Harold Alderman, bilim ve teknolojinin

olanlara yaklama biimini Heideggerci tmcelerinde olduka net zetler: Bilim

157

A.g.e., s. 127

olanlar aratrma nesnesi olarak grrken, teknoloji kaynak-g olarak saklamakta, kullanabilecei biime dntrmektedir.158 Heidegger, bu aamay bestand kavram ile anlatmaktadr. Bestand, sradan gnlk kullanmda destek, donatma, yardm amacyla stoklanan, hazrda tutulan anlamlarn tar. Burada kullanlan/kullanlacak olan el-altnda-duran, hazrda-yedek, depo/ stok, rezerv szcklerinin her birinde bestandin anlatldnn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir; nk btn bu kullanmlar modern teknolojiyle birlikte dnldnde, Heideggerin

teknolojinin z dncesine gnderimde bulunmaktadr. Heidegger, kavramn gnlk kullanmnn kkeninde daha zsel bir durumun anlatldn aka dile getirmektedir: Szck burada salt stok anlamndan daha tede daha zsel bir ey anlatmaktadr.159 Kavramn teknoloji eletirisinde tad anlam kavrayabilmek iin, Heideggerin modern dnemin dnya algsn anlatrken kulland gegenstand (karda-duran, nesne) kavramn hatrda tutmak yerinde olacaktr.160 Modern dnmede/ bilimde karda-duran, bizim dilimizde nesne olarak gsterilen eler, Heideggere gre, modern teknolojik kavrayta birer rezerv olarak alglanmaktadr.161 Akas, nesneler karda-duran deil, el-altnda-duran olarak grlmektedir, el-atnda, hazr-yedekte duracak biimde stoklanmaktasaklanmaktadr (concealed).
Alderman, Harold, Heideggers Critique of Science and Technology, Heidegger and Modern Philosophy, s. 46 159 QCT, s. 17 160 Daha nce de belirtildii gibi, Heidegger kkenbilimsel zmlemeler kullanarak gsterdii sylemlerdeki dnya kavray ile modern kavraya ynelik eletirisini rneklendirmitir: dnyann Latince kavranndaki obiectum szc Almancada gegenstande karlk dmtr. 161 Lovitt, William, QCT, s. 17 (dipnot no:16)
158

Heidegger iin, modern teknolojinin z doann rezerve olarak grlp ilenmesinde kendini aa koymaktadr. Teknoloji var olan hammadde olarak aar162. Teknolojik dnme anda doada var olan madde, hazrdabulunan, gerektiinde ilenip yedekte tutulacak hammadde olarak

yorumlanmaktadr. Bu durumda var olanlar, retim ve tketim sarmalndaki srecin paralarn olutururlar. Heideggerin deyimiyle, artk ormanlar kereste depolar iin tahta yn, toprak maden oca olarak gizini amaktadr.163 Heidegger, bu noktada kavray glendirmek, modern teknolojik kavray somut olarak gsterebilmek iin Ren Nehri zerine kurulan hidroelektrik santralini rnek gsterir. nk santraller nehri g elde edecek ekilde dzenlemekte, depolamaktadr ve biimleri de yaplma gerekelerini gsterir niteliktedir.164 Bu nedenle iyi birer rnektirler. Hidroelektrik santral, Rene yzyllardr bir kyy dier kyya birletiren eski ahap kprnn yapld gibi ina edilmemitir. G santrali, daha ok, akntya bent olacak ekilde yaplmtr.165 Heidegger, modern ala gelen doaya saldrma, onu denetim altna alma dncesi ile daha ncesinde yine insann kullanmna ynelik yaplanmas

Zimmerman, Michael, Heidegger and Marcuse: Technology as Ideology, Research in Philosophy and Technology, vol:2, s.249 163 QCT, s. 14 Bu depolarda alan insann durumunu bir sonraki balkta irdelenecektir. 164 Heidegger, rneinde dilinin ona sunduu yardmla, bir anlamda modern teknolojinin zn neden gestell de grdnn kantn da sunmaktadr. Teknie likin Soruturmann Doan zlem evirisinde parantez iinde sunulan Almanca szcklerle bu durum gsterilmektedir: Hidroelektrik santral, Renin aknts iine oturtulmutur (gestellt). Hidroelektrik santral Reni hidrolik basn tedarik edecek (stellen) ekilde dzenler (bestellen); bu basn da sonradan su ierisine yerletirilen (stellt) trbinlerin dnmesini dzenler. Bu dnme iti gleriyle elektrik akm reten (herstellen) makineleri harekete geirir; bu elektrik akm iin blgeler aras santraller ve onlara balanm bir kablolar ebekesi elektrii datmak zere kurulur (bestellen). Elektrik enerjisinin dzenli bir ekilde iletilmesine (Bestellung)ilikin i ie gemi sreler balamnda Renin aknts bile ilenecek bir ey (Bestelltes) olarak grnr. [s. 57] 165 QCT, s. 16

162

arasndaki fark, belirtilen rneinde net olarak gsterir. Heideggerin burada dile getirmek istedii, elektrik elde edilmesine- kullanmna kar duyduu rahatszlk veya eskiye duyduu zlem trnde eyler deildir. Anlatmak istedii,

teknolojinin znn doay insann kullanmna hazr, stoklanmas gereken bir kaynak olarak amladdr. Teknolojinin artk var olana uymak yerine onu kendi tekniklerine uyacak duruma getirdiini savlar. Bu nedenle, teknoloji anda hibir eyin kendini olduu gibi gstermediini dnmektedir. Modern teknoloji eyleri meydan okuyan (challenging revealing) biimde amlamaktaortaya kartmaktadr ki, bu meydan okumann altnda hibir eyin kendinde kendisi olarak grnmesine izin verilmez.166

166

Lovitt, William, Introduction, The Question Concerning Technology, s. xxix

3.2.2. nsana Ynelik Kavray

Teknolojinin znn kendini gsterdii, hatta belki de en ok etkilemekte olan olarak dnlebilecek, bir alan da bireysel ve sosyal hayatn birlikteliini anlatan insandr. Teknolojinin insana ynelik kavray da doaya rezerv olarak bakmasnda olduu gibidir. Bununla birlikte, teknoloji insana baka nitelikler ykler, ondan doadan aldndan daha fazlasn bekler. Teknolojinin ynlendiricisi olduu sansndan uzaklaamayan insan, hayatna dorudan mdahalede bulunan teknolojinin eylemlerine maruz kalmaktadr. Bunlar, Heidegger metinlerinden yola karak, maddede ilenebilir: nesneleme, uzmanlama, kitleselleme. Nesneleme, olanlarn teknolojik yorumlannda, insann da

kullanma hazr bir biimde yedekte tutulmasn anlatmaktadr. Heidegger iin nesneleme, zne olma (zneleme) sreciyle birlikte dnlmelidir. Modern dnemle beraber, insan nce kendisini zne olarak olanlarn temeli konumunda yorumlar. Kendi varl zerinden olanlar var sayar. Bilen zne, bildii nesne araclyla zne karakterindedir; zne nesneye hakim olduu oranda zneliinin onayn almaktadr.167 Olanlar onun bilgisine gre vardr, ki bu dnceyle birlikte bilimin nemi artar. rnein Heidegger iin, bilim bu nedenden dolay salt varolanla ilgilenmektedir; nk onu bilip belirleyebilme olanana sahiptir. Metafizik Nedir?de Heidegger, bilimde egemen olann, aratrmak ve temellendirici belirleme nesnesi klabilmek iin olanlarn kendisini aramak

167

Hegelin efendi-kle diyalektiinde olduu gibi: birbirlerini karlkl olarak var ederler.

olduundan sz eder.168 Ve bilim, bu bilerek belirleyebilme niteliinden tr modern dnemden bu yana geerli tek dnme biimi gibi dnlmektedir. Nesnellik temelinde olana yaklat, ilk ve son szn nesnenin kendisine brakt169 iin, olana snrl bir teslimiyeti de sz konusudur. Nesnellik ilkesini temel edinmesine ramen, hem aratrma hem de kullanma ynteminin yetkisinin insana ait olmas, znelliin kurgulanmndaki nemini sunmaktadr: znenin kesin olarak bilmesini, olan tam olarak eline almasn salamaktadr. Bilimde sz konusu, olann nesnelii/ nesne olma durumudur. Burada, teknolojik dnmenin insana ynelik kavranna ilikin nesneleme durumu ise insann (znenin) nesnelemesini anlatmaktadr. Teknolojinin zne inmeden dnen yaygn kavrayta, teknoloji salt insann hizmetinde, ona faydal olarak sunulur. Bu anlaya kart olan bir baka grte ise teknoloji, salt evreye verdii zarar balamnda dnlr. Oysa, teknolojik dnme insan merkeze alarak onun yaamn kolaylatrmaya ynelik ilese de, Heideggerin saptad z gerei insana da doaya olduu gibi davranmaktadr.170 Doa teknolojik kavrayta nasl kaynak konumunda

amlanyorsa, insan da ayn biimde kaynak olarak yorumlanmaktadr (insan kaynaklar deyimi bunu anlatmaktadr) 171. Doay el-altnda-duran olarak amlayan insann kendisi de bu srece dahil olur. Bununla birlikte, insan salt ii/emei ile kaynak konumunda deildir,

Heidegger, Martin, Metafizik Nedir?, s. 25 Heidegger, ad geen eserinde (s.25) bilimin bir zelliini de bu ifade ile aklamaktadr. 170 Gelimi teknolojiye sahip olan da olmayan da teknolojinin saldrsndan etkilenmektedir. 171 nsan (seimi kendisinin olduunu dnse de) belirlenmi ihtiyalara gre yetimekte, seilmek iin bu belirli nitelikleri edinerek raflarda yerini almaktadr. Ayn biimde niteliksizlik de bir biimde kullanma hazrdr. Teknolojik kavrayta her ey ne ie yarar? sorusunun yantna gre sralanr. Hiyeraride en stte bulunan en ok ie yarayandr.
169

168

(satn)alma durumu da dzenein devamn salayan nemli bir etmendir; burada yine kaynak olma durumu sz konusudur. Heidegger, bu konuda bir klinie hasta temini hakkndaki konumalardan sz eder.172 nsan her ynyle aratrma konusu durumundadr, ve bu durumda ltler belirlenir, analiz dngs balar. Neden-sonu ilikileri sarmalnda ruh durumu dahi snflarna ayrlr ve her snfa zg kullanma teknikleri gelitirilir. Bir dier yandan, teknoloji kendisini srekli yenileyerek ve ayrca baka sektrler yaratarak ileyiini srdrr. rnek olarak yemek sektr gsterilebilir. Bu sektrn geliip hz kazanmas baka alanlarn rnein, diyet sektrnn doup pazarda pay sahibi olmasna neden olur; bu arada reklam endstrisiyle sektrlerin canl kalmas pekitirilir. Biri tekine yol aar, bylece sektrlerin karlkl olarak hzla yaylmalar gerekleir. Sonu olarak, insana ve doaya ynelik teknolojik kavray birbirlerine kout bir biimde gelimektedir. Heidegger iin, insan da doal kaynaklar smrmek iin dzenlendiinde, doadan daha fazla rezerv olarak bulunma durumuna ait olmaktadr.173 Teknolojiye likin Soruturmada ormanc rnei verilir: Gnmzde ormanc bilsin veya bilmesin kereste endstrisinde kazan salamann/kara gemenin emri altndadr. Heidegger, burada ormanc rneini, kamuoyu olumasn salayan gazete ve resimli dergilerin talebine vardrr. nk ormanc basn sektrnn kada duyduu gereksinimle,

172 173

QCT, s. 18 A.g.y.

teknolojinin

sellozu

dzenlenebilir

bir

duruma

getirmesini

salayan

organizasyonunun ierisinde yer almaktadr.174 Uzmanlama, teknolojinin insana ynelik kavraynn getirisi olarak yorumlanabilecek bir dier durumdur. Marksist yaklamda, retim srecinde retenin salt bir aamay renmesi sonucunda, ortaya kan rne yabanclamasn anlatmaktadr. Ancak, Heidegger uzmanlamay retim ilikileri asndan ele almaktan ok, metafizik dnme geleneinin sonucunda (ki teknoloji de bu gelenein bir rn olarak ele alnmaktadr) gerekleen bir olgu olarak yorumlamaktadr. Onun iin uzmanlama, yeniala birlikte bilimsel aratrmalarn yrtlmesinin temelini oluturmaktadr: uzmanlama

(particularizing, specialization) bir sonu deil, fakat aratrma srecinin temelidir.175 Heideggere gre, her bilim belirlenmi (evrelenmi) bir nesne alan zerinde almaktaolduu iin, zorunlu olarak bireyletirilmi/ tekil (individualized) bir durumdadr.176 Ayrca Heidegger, gnmzde ister fiziksel ister insani bilimler olsun bir bilimin ancak kurumsallaabildii lde bilim olarak sayg grmekte olduunu savlamaktadr. rnek verilecek olursa, atomu paralamak iin fiziin gerek duyduu ara gere, fiziin o ana kadarki btnn kendinde barndrmaktadr.177 Ksacas, bilim ilerleyen- srmekte olan bir aktivite olduu iin kurumlar gereklidir.

A.g.y. AWP, s. 123 Heideggerin aratrma olarak bilim eletirisi birinci blmn beinci ksmnda sunulmu idi. 176 A.g.y. 177 A.g.e., s. 124
175

174

Her bilimin tek ve kurumsal olmas, insan da sadece semi olduu kendi konusu zerinde tam olarak bilgi sahibi yapmaktadr; nk ancak bu biimde insan nesnesine hakim olabilmektedir. Heidegger iin, insann olanlara hakimiyetinin balad yerde teknolojik kavray sz konusudur. Bununla birlikte, modern teknolojik kavray uzmanlama olgusundan trer; ama bu olgunun insani alanlarn btnne yaylmasndan da sorumludur. Uzmanlama gerekletike, olanlarn yakalanmasna-kavranmasna ynelik teknolojik saldr artmaktadr. Kitleselleme ise, yukarda irdelenen iki olgunun birlemesiyle meydana gelen bir dnm olarak yorumlanabilir. nk teknolojik dnmenin insan nesneletirmesi ve teknolojikleen alma hayat, bireyin bir kitle ierisinde anlam kazanmasna yol aar.178 yle ki, kitlesel olmak bir aradal anlatrken ayn zamanda bu beraberliin ierisinde erimeyi de anlatmaktadr; ayn olanlar kitle ierisinde bulunurlar, kart bir durumu kitle

Birey, adnn bana ald edinilmi/kazanlm nitelikleriyle tannr- deer kazanr. Kendinden bahset dendiinde bu niteliklerini anlatr, dnyaya ykledii anlam, ve dnyann ona verdii deer bu niteliklerinin ardndan gelmektedir. Birey anlamsz kalmamak adna, iine atld yerde hazr bulduu anlamlar sorgulamakszn benimseyerek kitle ierisinde kendisini konumlandrmaya balar. ine atld onlar alannn dna kmamak iin, onlarla ayn kalmak iin zen gsterir. Heideggerin aynlama konusunu irdelemesi ise onun teknoloji sorgulamasndan ok daha ncedir. Varlk ve Zamanda insann varolma biimlerini belirlerken inotantik varolu tarz olarak adlandrd, onlar alannda onlarn koymu olduu deerleri onlarla birlikte benimseyen bir yaama biimini anlatmaktadr. Bu biimi daha sonra anlatmaya balad teknolojik ileyiin getirdii biime balanabilir mi? nk ona gre teknoloji de, inotantik varolu biimi de varln anlamnn dnlmesinin unutulmasndan ve salt olanlara ynelinmesinden domutur. Her ikisi de insann gerekletirdii ve fakat salt insan yapm olmayan, ba varla ait bir aa kma tarzdr. Varlk ve Zamandaki varln anlam nedir? sorusunun Teknolojiye likin Soruturmadaki modern teknolojik kavrayn z nedir? sorusuyla ortakl, metafizik gelenein salt olana ynelerek olan belirlemeye almas ve onu insann emrine sunma abasna dikkat ekmek deil midir? Sevgi yi de Martin Heideggerde nsan Sorunu balkl metninde [Asa Yay., 1. basm, Bursa, 2003, s. 66] teknii soruturmak, varla ynelik soruyu ve varln anlamn soran soruyu, amz ve amzn ana nitelii bakmndan ele almakla ilgisinde tamamlayc bir zellik gsterir diyerek bu balanty sunmaktadr.

178

ortadan kaldrr. Heidegger Metafizie Giri dersinde teknolojinin dnyay ele geirmesini anlatr. Dneminin ileri gelen toplumlarnn ayn metafizik dnce, teknolojik lgnlk ve ortalama- sradan insan organizasyonlarndan trediini savunur, ki bu yaplanmalar ekonomik smr dzenleri

yaratmlardr.179 Bunlar kitleler arasndaki farkllklar dahi kendi bnyeleri iine alarak eritmeye almaktadr. Ona gre, kurulu bu dzenler dnyay karartmaktadrlar. Ve bu kararmann gstergelerinden birisi de insann aynlamas/ standardizasyonudur.180 nsan, edimlerinde dzen her ne ise onunla uyumlu hale gelme zorunluluunda braklmtr. Sonu olarak, yukarda sralanan durumun da teknolojik kavrayn insana ynelik ilem biimi ve ayn zamanda sz konusu kavrayn devamn salayan pekitireler olduu sonucu karlabilir. nk nesneleme, uzmanlama ve kitlesellemenin yaygnlamas insan da dahil olmak zere olanlara kar hesaplayc-belirleyici tutumun yerletiinin gstergesidirler. nsan ise hem bu eylemlerin gerekletiricisi olmas hem de bunlara maruz kalmas bakmndan belki de en ok etki altnda kalandr. Bu etkiyi daha ak gsterebilmek iin Heideggerin teknolojik kavray neden bir tehdit unsuru/ tehlike olarak yorumladnn anlalmas gerekir.

179 180

Heidegger, Martin, An Introduction to Metaphysics, s. 37 A.g.e., s. 45

3.3. Teknolojinin Tehlikesi

nceki blmlerde, Heideggerin modern teknoloji sorgusunda ze ynelik bir soruturmaya yneldii ve z de Bat metafizik dnme geleneinin olanlara ynelik aratrmasn gerekletirme amacyla getirdii ereveleme ediminde nasl yorumlad, irdelenmi idi. Burada, onun metafizik dnme srecinin bir sonucu olarak grd teknolojiyi neden bir yazg ve yazgy da neden tehlike ile zdeletirdii sorusuna yant aranacaktr. ereve iindeki temel kavramalar yazg, tehlike ve yurtsuzluktur. Her de amlanrken birbirleriyle olan ilintilerinde netlik kazanacaktr. Yazg: Heidegger, teknolojinin hakim olduu gnmz yaam biimini yazgya ait bir durum olarak deerlendirmektedir.181 Teknolojinin hakimiyeti yazgya aittir.182 Daha nce de belirtildii gibi, teknolojinin z dnme tarihi ierisinde kklenmektedir. Ve dnme tarihi, Heideggere gre, bir anlamda varlk tarihini gstermektedir. Tarihte kklenen kavray da yazgy amaktadr. Heideggerde yazg ve tarihin bu kadar i ie dnlmesi, bu iki szcn onun kendi zgn dilindeki yakn duruu olabilir. Doan zlem yle anlatmaktadr: Almancada tarih anlamn tayan geschichte olup bitmek anlamndaki geschen fiilinden tremitir, gemite olup biteni anlatr. Yazg
Yazg, Heidegger de sradan-gnlk yaamda kullandmz, olann ortaya knda/ olma sresince nceden belirlenmi bir Tanr karar olarak kader anlamnda deildir. Neden byle olmad metin ierisinde aklanacaktr. 182 QCT, s. 26
181

olarak

Trkeletirebileceimiz

geschick

de

yollamak

anlamndaki

schichen fiilinden tremitir ve ayn zamanda rastlantsal olan, baa gelen talih, baht anlamlarn da tamaktadr.183 Tarih ve yazgnn bu kkensel birliktelii, Heideggerin tarihte olanlarn yazg tarafndan belirlendii ve yazgy belirledii dncesiyle badamaktadr. Heidegger iin, olan(ak)lara varlk tarihinde olup bitenler yn vermekte, yazgy bunlar belirlemektedir. Heideggerde yazg, insann dnyada bulunuunda olduu gibi, kanlmaz olarak gereklemeyi/gerekleeni imlemektedir. Yazg gelecein belirlenmesini deil, olan anlatmaktadr. Bir olan olarak modern teknolojinin ortaya k da yazgsal bir durumdur. Modern teknolojinin z bir yazg olarak gereklemektedir. Heidegger iin doaya ve insana ynelik kavrayta hkm sren bu z yazgdr. Modern teknolojinin z insan gerekliin her yerde depolanabildii bir yola koyar. Dilimizde yola koymak gndermek/yollamak anlamna gelir. nsan bu bir araya toplayan/getiren yollamak yazgdr.184 O halde, Heideggere gre amz insann dnyada bu biimde bulunmas da teknolojinin hakim olduu bir dzende yaamak da yazg olarak olagelmektedir. Walter Biemele gre de, Heidegger iin bu olagelme, teknolojinin zdr ve gnmzde varln aa k bu zn hakimiyeti altnda gereklemektedir.185 Metafizik tarihi boyunca teknolojik kavraya giden yol yazlmaktadr. Yazg varln aa kma tarzdr ve durum insann bu biimi yadsyamamasndan dolay yazg olarak deerlendirilmektedir.
183 184

zlem, Doan, Teknie likin Soruturma, s. 68-69 QCT, s. 24 (vurgu bana ait) 185 Biemel, Walter, Elucidations of Heideggers Lecture The Origin of Art and The Destination of Thinking, Reading Heidegger, s. 379

Teknolojinin znn belirleyici zellii altnda, varln aa kma biimi aslnda varln kendini gizlemesine/saklamasna gnderimde

bulunmaktadr.186 nk Heideggere gre, teknolojik kavrayta hibir ey kendini olduu gibi ortaya sermemektedir: Varlk saklanarak aa

kmaktadr.187 Modern teknolojiyle beraber olanlarn insan yapm olarak grnmesi sz konusudur, ki yapan/eyleyen insan da bu aamada hakim olamad bir gcn (hakim dncenin) etkisi altndadr: nsan da kendisinin egemen olamad bir gcn kesin talimat, talebi ve denetimiyle kar karyadr.188 Yazg olarak deneyimlenen teknoloji, bylelikle tehlikeye dnmektedir. Tehlike: Heideggerde, modern teknolojinin z olarak belirlenen ereveleme mant herhangi bir tehlike deil, tehlike olarak tehlikedir. Yazg olarak meydana gelen ereveleme, yazgy da erevesi iine aldka, onu belirleme yoluna koyulduka tehlike artmaktadr: yazgnn her eyi dzenlemeye koyulduu yolda tehlike bymektedir.189 Tehlikeli olan, Heidegger iin, teknoloji- teknolojik aletler deil; teknolojinin zdr. nk birim baznda ele alndnda herhangi bir teknolojik aletin tehlikeli olduundan sz etmek, felsefi dncede nemli bir anlam ierisinde yer almaz; Heideggerin bu nedenle teknolojiyi tehlikeli deil tehlike olarak dnd sylenebilir.

186 187

Aletheia blmnde irdelenmi idi. Lovitt, William, Introduction, The Question Concerning Technology, s. xxxiv 188 Heidegger, Martin, Profesr Heidegger 1933te Ne Oldu?, Der Spiegelin Heideggerle Tarihi Syleisi, ev: Turhan Ilgaz, YKY. 1. basm, st., 1993, s. 30 189 QCT, s. 28

Bununla birlikte, teknoloji derin soruturmaya maruz kaldnda amlanan yanyla tehlike barndrmaktadr; nk bylece teknolojinin sonularnn yan sra ileme mant ve kkeni zmlenmektedir. Teknolojinin ileme mant, kendini gelitirme teknii nedir? Heideggere gre, her eyin kendisini kullanmn emrinde rezerv olarak ortaya koyduu teknolojik bak asnda, olanlarn kendilerini- kendileri olduklar gibi amalar olanak d kalmaktadr. Olann ie yarayan yan dnda, btnyle kendisini gstermesi kaybolmaktadr.190 Heidegger, bu durumu teknolojinin znn gstergesi olarak yorumladnda, tehlikenin dnme biimindeki bu tek tiplikte baladn gstermi olur. Olana salt teknolojik dnme biiminde ynelinmesi tehlikedir. Ayrca, bu biimin kendini apak bildirmemesi/gstermemesi tehlikenin bymekte olduunun iaretidir. Teknolojinin z artk tehlike olarak bulunua gelmektedir. Fakat bu bizim duyduumuz anlamda bir tehlike deildir. nsan her durumda tehlikeden dolay fazlasyla skntdadr. Fakat tehlike, yani varln kendi bulunua geliinin/ almnn tarz olarak tehlike, klk deitirmi saklanmaktadr. te bu klk deitirme- baka grnme brnme tehlike iindeki en tehlikeli olandr.191

Heideggere gre, metafizik dnce tarihi ierisinde gelien ve zellikle modern an yorumlarnda pekien olanlarn hesaplama ierisinde ele alnmalar olan nesneletirmekte, teknolojik bakn hakimiyetinde de salt kullanma hazrlamaktadr. nsan bu bak asnn emrinde olanlar doru olarak hesaplayabildiinde, olanlarn aa kma biiminde belirleyici rol
Ayrca, olanlarn paralarna ayrlarak tannmas giriimi teknolojik ileyiteki sistematiklie de rnek oluturmaktadr. [almada uzmanlama bahsinin getii blm (s.91)] 191 TT, s. 37
190

almaktadr. Bu durum insann kendisini efendi konumunda deerlendirmesine neden olur. Fakat insann bu ykselii, Heidegger iin, gerekte dnden kaynaklanmaktadr. Dnte yle syler: Eer teknolojinin z (olagelii) varln iindeki tehlike olarak varln kendisiyse teknolojiye hakim olunamaz. Teknoloji olumlu veya olumsuz anlamda kendisine hkmedilmesine asla izin vermeyecektir. Teknoloji, ki onun z varln kendisidir, kendisinin insan tarafndan alt edilmesine izin vermez.192 Olan el-altnda-duran olarak amlayan insann kendisi de bu durumun ierisinde yer almaktadr.193 nsann kendisini hakim konumda grmesi teknolojik bakn znden ykselen bir aldatmacadr. nsan artk bu yazgnn gdmndedir. Her eyin kendisine tabi olduu sansnn arkasndan yol alrken kendini kendine yabanc klmaktadr. te, Heideggere gre, teknolojinin

zndeki klk deitirmi tehlike budur. Bundan dolay insan bugn artk hibir yerde kendisiyle karlaamamaktadr.194 Teknolojinin zndeki ereve iine dahil olmu olan insan bu durumunu da fark edememektedir. nsann bu durumu onu yurtsuzlukla karlatrr. Yurtsuzluk: Heideggerde insan, teknolojinin znn hkmranlnda artk evinden-yurdundan uzakta srgnde gibi yaamaktadr.195 Burada

srgn/yurtsuzluk, mekansal bir durumu anlatmaz. Catherine Frances Botha, Heideggerin Hmanizm zerine Mektupta ev alan-yurt olarak dndnn

192

Heidegger, Martin, The Turning, The Question Concernig Technology and Other Essays, s. 38 [TT olarak belirtilecektir] 193 QCT, s. 27 194 A.g.y. 195 A.g.y.

zsel bir anlam olduunu vurgulamaktadr; ona gre bir yerleim alan olarak yurt kavray sz konusu deildir.196 Yurtsuzluk varln unutulmasnn gstergesidir.197 Yurtsuzluk, Heideggerde, teknoloji anda deneyimlenen ontolojik bir durumdur. Bu balamda, yurtsuzluk iin tehlike iindeki insann ruh durumudur denilebilir. Varlkla ilikinin unutulup salt olanlarn belirlenmesine ynelik ileyen teknolojik kavrayn erevesinden dar kamayan insann durumunu, tehlikeyi anlatr. Robert Bernasconi, Almancada deneyim ve tehlikenin ayn kk tadna dikkat ekmektedir: Arala bir yerden bir yere gitmek anlamn tayan fahren, deneyim anlamndaki erfahrung ve tehlike anlamndaki gefahr szcklerinde ortaktr.198 Heidegger, deneyimlenmekte olan bir tehlikeden sz etmektedir. Sz konusu olan insanln yok oluu gibi bir durum deildir. Tek dnme biimi olarak hesaplayc dnmenin ve amlama tarz olarak teknolojik retimin egemen olmasdr. Bu durum insana yurtsuzluu yaatmaktadr. Yurtsuzluk metafizik biimde varln yazgsndan kmakta ve e zamanl olarak metafizik ile pekitirilmekte, zeri rtlmektedir.199 Heidegger iin, yazg da tehlike de yurtsuzluk da metafizik dnme gelenei tarafndan ynlendirilmektedir. Bu gelenein varln hakikatini dnmekten uzaklaarak salt olan belirlemeye ynelik dnme biimi, modern

Botha, Catherine Frances, Heidegger, Technology and Ecology, s. 163 Heidegger, Martin, Letter on Humanism, Pathmarks, s. 258 [Heideggerde varln unutulmuluu ve modern teknolojik durum ilikisinin betimlenmesi almann ilk blmnde yaplm idi.] 198 Bernasconi, Robert, The Question of Language in Heideggers History of Being, s.86 199 Heidegger, Martin, Letter on Humanism, Pathmarks, s. 258-259
197

196

teknolojik kavray getirmitir. Modern teknoloji de olanlarla salt kullanma ynelik ilikiyi getirdiinde dncenin varlktan uzaklamas pekimitir. Heidegger, teknolojinin btn bir bulunuunun ierisinde ikame ettiini savunur; ki ona gre teknoloji bu nedenle ne bir yerde ne de hibir yerdedir.200 Bununla birlikte, tehlikeyi aan teknolojinin iinde kurtulu dncesi de bulunmaktadr. Hlderlinden esinlenerek kurgulad bu sava gre, tehlikeye ynelindiinde kurtarc-koruyucu g almaktadr: fakat tehlikenin olduu yerde kurtarc g de geliir.201 Kurtarc g, tehlikenin znde kklenmektedir. Heidegger iin, teknolojinin z gerekten dnldnde, onun kkleri aldnda aradaki kurtarc g de alacaktr. Fakat, insann da iinde yer ald bir yazg olarak teknoloji, sorgulanmadan braklp salt bir ara olarak deerlendirildiinde, ona sahip-egemen olma isteinin altnda gizli kalr. Oysa, Heideggere gre, teknolojinin basksndan ne grmezden gelerek ne de reddedilerek kurtulunabilir. Kurtarcya ulamak iin gereken ze ynelik bir sorgulama balatmaktr. nk, soru sormak yeni bir yol amaktr.202

200 201

TT, s. 43 QCT, s. 28 202 A.g.e., s. 35

SONU

Sonu olarak, Heideggerin teknoloji yorumu onun Bat metafizik dnme geleneini eletirisi temelinde gelitirdii dizgesinden ayr deildir. Bu nedenle, onun bir btn olarak dncesinden bamsz, ayrca bir teknoloji felsefesi kuram gelitirmedii sylenebilir. Ayrca, sradan kavrayn aksine, Heideggerin bir teknoloji dman olmad, onun esas sorusunun metafizik gelenein bir rn olan teknolojik kavray sorunu olduu aka grnmektedir. almann btnnde temellendirilmeye allan sav budur. Bu balamda irdelendiinde, Heideggerin teknoloji yorumundaki kkensel noktalar ve bu noktalardan aa kan temel savlar unlardr: 1. Modern teknoloji Batnn varla ilikin gelitirdii metafiziksel dncenin bir getirisidir. Metafizik varln kkensel devinimini dnmeyi brakarak olana ynelmitir. Olana ynelik almalar znenin belirlenimi altnda, znenin olan denetleme yetisinin artrlmasna ynelik yrtlmtr. Bu belirleme ve denetlemenin en son ve belirgin durumu kendisini modern teknolojik yaplanmada gstermektedir. Bu nedenle teknolojiyi sorgulamak aslnda metafizik dnme biiminin bir eletirisidir. 2. Teknolojiye ilikin soru, ancak varlk anlay temelinde amlandnda zsel bir soruturmaya tabi tutulabilir. nk, kaynan zeri ancak bu biimde alabilir ve bylelikle olagelen (z) kavranabilir.

3. Heideggere gre, teknolojik kavrayn kayna aratrmasnda karlalan, dncenin varln yitimli olduu hakikatini unutarak olanlar belirlemeye ynelik ilemeye balamasdr. Bu ileyi, olann ardnda deimeden duran bir gereklik olduu varsaymndan balar ve hakikat yorumlar bu temelden kollara ayrlarak geliir. 4. Heidegger, teknolojik kavrayn ierisinde gelitii hakikat dncesini, uygunluk kuram olarak adlandrlan doruluk belirleniminden doan kesinlik aray ierisinde deerlendirir. Bu kavrayta, olann kendini olmakta olduu gibi amas deil, zne tarafndan kesin olarak bilinmesi nemlidir. Bu temel ilke zerinde ykselen modern kavrayta doruluk anlay, znenin yargs zerinde kurulmutur. Bu durumda, dnme de znenin tam olarak bilebileceklerine ynelir. znenin kesin olarak bilebilmesi, nesnenin hesaplanabilme zelliine baldr. Bundan dolay hesaplanabilirlik, zne tarafndan dikkate alnmann en nemli koulu olur. 5. Hesaplayc dnmenin en belirgin biimi, Heidegger iin, modern bilimdir. Heideggerin bilim ve teknoloji ilikisi konusundaki dnceleri yle aklanabilir:Ona gre, teknoloji bilimden daha nceldir. Hatta modern bilimin teknolojik aletlerdeki ilerlemenin bir getirisi olduu da savunulabilir. Bununla birlikte, Heidegger, modern teknolojik kavrayta modern bilimin olanlara yaklama biimini bulur. nk modern teknolojik yaklam, modern bilimin olann nesneletirilmesi giriimini teye tayan, bir olann el-altnda-kullanmahazr tutulma abasdr.

6. Heidegger iin, metafizik dnme gelenei ierisinde kk salm olan nedensellik ilkesinin teknolojik kavrayn gereklemesinde nemli bir yeri vardr. lkenin kklerine bakldnda sorumlu ve borlu olma (aition) kavramna ulalmaktadr. Bu Antik Yunandaki kavray, bak asn-biimini

gstermektedir. Heideggere gre, bu dnemde olan meydana getirenlerin birbirlerine kar sorumluluk iinde bir araya gelip onu bulunua getirdii anlay yaygndr. Olann bir araya gelerek aa kmasnda bu nedenle bir borlu olma durumu sz konusudur. Kavramn Latinceye evrilmesi (causa) anlaytaki deiiklii de gstermektedir; nk bylelikle, neden olma iindeki borlu ve sorumlu olma durumu ortadan kalkmaktadr. Nedenin bilinmesi olann arkasndaki gerekliin belirlenmesini salad iin dnme salt nedeni bulmaya ynelir. Bir aa gelme biimi olarak modern teknolojik kavray, metafizik dnmeyi biimlendiren olann belirlenmesi ilkesinin bir tretmesidir. Orta ada bu ilke, olann temelinde yer alan gerekliin, olann bulunua gelmesinin nedeni olarak yorumlanmaktadr. Ve modern ada, nedene verilen bu nem u biimi alarak modern teknolojik kavraya gtrr: Olan oluturan neden bilinirse, onun olagelmesi zerinde sz sahibi olunabilir. Ksacas, neden belirlendiinde sonu da kontrol altna alnabilir. 7. Heidegger modern teknolojinin gerekletirmekte olduu eyi aklamak iin Antik Yunan dneminin kavrayyla karlatrmada bulunur.

O dnemin kavramlaryla modern dnemdeki kavramlar zmleyerek dncede ve deneyimdeki farkllamay amlar. Her dnemin teknolojisi iin geerli olan teknolojinin bir aa karma biimi (aletheuein) olduudur. Fakat bu aa karma biiminde, znellik metafizii temelinde kavranan olan, kendisini olmakta olduu gibi deil, zne insann gereksinim duyduu biime gre gstermektedir. 8. Heidegger iin, modern teknoloji bir aa karma biimi olarak varl rtmekte-gizlemektedir. nsann varlkla ilikisi zerinde belirleyici olmakta ve dnceyi varl dnmekten daha da uzaklatrmaktadr. Bu balamda, insan ve doay kendi erevesi iine almakta ve tek dnme tipi olmaya doru yaylmaktagelimektedir. 9. dnmektedir. Heidegger iin modern teknolojinin metafizik gelenekte kklenen z bu nedenle tehlikedir. Tehlike, tek dnme biimi olma yolundaki modern teknolojik kavrama biiminin doay ve insan kaynak (bestand) olarak aa koymas ve zellikle insann bir ruh durumu olarak yurtsuzluk ile karlamasdr. 10. Heidegger iin teklemekte olan yoldan ayrlmak iin gereken, zsel nitelikteki sorular sormaktr. Bu durumda gereken, sradan kavrayta grnenin arkasndaki metafizik plann almas, dnrce dnmenin gereklemesidir. Heideggere gre, dnya btnyle teknik bir dnyaya

Sonu olarak, btn bunlar unu gstermektedir: Heidegger iin, teknoloji, insanl yok etmekle tehdit eden bir dman, bir eytan ii deildir. O, metafizik dnme geleneinden kan, burada kklenen ve bu yap ierisinde sorgulanmas ve zmlenmesi gereken bir tasardr.

ABSTRACT

This study aims to elucidate Martin Heideggers interpretation of modern technology. Since Heidegger informs that there is an intrinsic relation between technology and western metaphysical thinking, the study focuses on explicating his notion of technology in terms of his critique of metaphysics. Heidegger argues that metaphysical thinking overlooked disclosive structure of being and concentrated on the product (thing, entity, object) of this disclosive movement. The first part of this study shows how technology becomes the most extreme stage of forgetfulness of beings disclosive nature. The second part deals with Heideggers comparison between ancient concepts, (tekhne, aletheia, phusis) which represent partial awareness of disclosive structure of being, and the notion of modern technology. Finally, the last part aims to expound the metaphysical essence of technology via the concept of ge-stell. There, It is argued that (1) entities in our technological epoch are disclosed as manipulated and controlled objects; (2) such disclosure denies original disclosure of entities and entities are seen only in their manipulative nature; and (3) this nihilistic attitude constitutes a danger.

Key words: Technology, Metaphysics, Forgetfulness of being, Techne, En-framing

ZET

Bu almann amac Martin Heideggerin teknoloji yorumunu aklamaktr. Heidegger, teknoloji ile bat metafizik dncesi arasnda zsel bir ba olduunu belirttii iin, bu almada Heideggerin teknoloji kavram onun metafizik eletirisi balamnda ele alnmaktadr. Heidegger, metafizik dncenin varln amlayc yapsn gz ard ederek, bu amlayc devinim sonunda ortaya kan rnde (ey, var olan, nesne) younlatn savunur. almann birinci blmnde teknolojinin, varln bu amlayc deviniminin unutuluunun son aamas olduu gsterilmektedir. kinci blmde,

Heideggerin modern teknoloji kavramnn, varln amlayc yapsnn ksmi farkndaln temsil eden antik felsefe kavramlar (tekhne, aletheia, phusis) ile karlatrmas irdelenmektedir. Son blmde, teknolojinin metafiziksel z olarak ereveleme kavram ele alnmaktadr. Bu balamda, (1) eylerin teknolojik kavrayta denetim altna alnarak amlanmas, (2) bu biimde amlanmann, eylerin yadsnmas ve onlarn salt kullanma hazr olarak ele alnmas (3) ve bu metafizik tavrn bir tehlikeye dnmesi tartlmaktadr.

KAYNAKA

ALDERMAN, Harold, Heideggers Critique of Science and Technology,

Heidegger and Modern Philosophy: Critical Essays, edited by Michael Murray, Yale University Press, 1978 ARISTOTELES, AUGUSTINUS, HEIDEGGER, Zaman Kavram, ev:

Saffet Babr, mge Yay., 1. basm, Ank., 1996 BARRY, James, The Technical Body: Incorporating Technology and

Flesh, Philosophy Today, Winter 1991, 35:4, Academic Research Library (390401) BEAVERS, Anthony F., Descartes Beyond Transcendent Phemenology: Heideggers Critique of the Cartesian Project,

Reconsidering

www.webcom.com/~paf/ ereignis, 2003 BERNASCON , Robert, The Question of Language in Heideggers

History of Being, Humanities Press, 1991 (15-29; 65-99) BEYSSADE, Michael, The Cogito: Priviliged Truth or Examplary

Truth?, Essays on the Philosophy and Science of Ren Descartes, edited by Stephan Voss, Oxford & New York: Oxford University Press, 1993 BIEMEL, Walter, Elucidations of Heideggers Lecture The Origin of Art

and The Destination of Thinking, Reading Heidegger Commemorations, translated by Joan Stambaugh, edited by John Sallis, Bloomington: Indiana University Press, 1993

BISCHOFF, Michael, The End of Philosophy and the Rise of Films,

www.freenet.msp.mn.us/people/bischoff/thesis, 2003 BOTTHA, Catherine Frances, Heidegger, Technology, and Ecology,

EBSCO Publishing, 2003 BUM N, Tlin, Tartlan Modernlik: Descartes ve Spinoza, YKY., 1.

basm, st., 1996 CARL, Friedrich von Weizsacker, Heidegger and Natural Science,

Heidegger Memorial Lectures, edited by Werner Marx, translated by Steven w. Davis, Duquesne University Press, 1982 CAVALIER, Robert, Lectures on Heideggers Being and Time,

www.caae.phil.cmu.edu, 2003 CHAN, Wing-Cheuk, Phenomenology of Technology: East and West,

Journal of Chinese Philosophy, 30:1, 2003 CONDELLA, Craig A., Overcoming The Destining of Technological

Being, EBSCO Publishing, 2005 COYNE, Richard, Cyberspace and Heideggers Pragmatics,

Information Technology and People, vol.11, UK: University of Edinburg, 1998 DALLYMAYR, Fred, Heidegger and Marxism, Life-wold, Modernity

and Critique: Paths between Heidegger and The Frankfurt School, Polity Press, 1991 DASTUR, Francoise, Language and Ereignis, Reading Heidegger

Commemorations, edited by John Sallis, Indiana University Press, 1993

2002 -

DEM RHAN, Ahmet, Heidegger ve Teoloji, nsan Yay., 1. basm, st.,

Der Spiegelin Heideggerle Tarihi Syleisi, Profesr Heidegger

1933de Neler Oldu?, ev: Turhan Ilgaz, YKY, 1. basm, st., 1993 DREYFUS, Hubert, Being in the World, Massachussets Institute of

Technology, 1991 DREYFUS, Hubert; SPINOZA, Charles; Highway Bridges and Feasts:

Heidegger and Borgman on How to Affirm Technology, Man and World: 30, Kluwer Academic Publishers, 1997 DREYFUS, Hubert, Telepistemology: Descartes Last Stand,

www.webcom.com/~paf /ereignis, 2003 FAUNCE, A. William, Problems of an Industrial Society, NY: McGraw-

Hill Social Problems Series, 1968 1999 GALL, Robert S., Interrupting Speculation: The Thinking Heidegger FEENBERG, Andrew, Questioning Technology, Florence: Routledge,

and Greek Tragedy, Continental Philosophy Review: 36, Kluwer Academic Publishers, 2003 GEORGE, Pattison, The Later Heidegger, London: Routladge

Philosophy Guidebooks, 2000 (47-75) GEORGE, Vensus, The Experience of Being as Goal of Human

Existence: The Heideggerian Approach, Cultural Heritage and Contemporary Change Series IIIB, South Asia, vol.2, 2000

GEORGESCU,

Tudor,

An

Existentialist

Knowledge

Theory,

www.webcom.com/~paf /ereignis, 2003 GLAZEBROOK, Trish, Heidegger on the Experiment, Philosophy

Today, Fall 1998: 42,3, Academic Research Library GLAZEBROOK, Trish, The Role of Beitrage in Heideggers Critique of

Science, Philosophy Today, Spring 2001, 45,1, Academic Research Library GLOBUS, Gordon G., Heidegger and Cognitive Science, Philosophy

Today, Spring 1990, 34,1, Academic Research Library GRAHAM, Jakob, Alienation: Marx and Heidegger,

www.ferrum.edu/philosophy/heidmarx, 2003 HEIDEGGER, Martin, Aletheia (Heraclitus, Fragment B 16), Early

Greek Thinking, translated by David Farell Krell, Frank A. Capuzzi, NY: Harper and Row, 1975 HEIDEGGER, Martin, An Introduction to Metaphysics, translated by

Ralph Manheim, Yale University Press, 1959 HEIDEGGER, Martin; ARRENDT, Hanna; Metafizik ve Politika, yayna

hazrlayanlar: Senem Yazcolu e, nay Szer, Fiona Tomkinson, Boazii niversitesi Yay., st., 2002 HEIDEGGER, Martin, Being and Time, translated by John Macquarrie,

Edward Robinson, Harper and Row, 1962 HEIDEGGER, Martin, Bilim zerine ki Ders, ev: Hakk Hnler,

Paradigma Yay., 1. basm, st., 1998 HEIDEGGER, Martin, Hlderlin ve iirin z, Hlderlin, Seme

iirler, ev: Turan Oflazolu, z Yay., st., 1997

HEIDEGGER, Martin, Hmanizm zerine Mektup, Hmanizmin z,

ev: Ahmet Aydoan, z Yay., st., 2002 HEIDEGGER, Martin, Letter on Humanism, Pathmarks, translated by

Frank A. Capuzzi, edited by William mcNeil, Cambridge University Press, 1998 HEIDEGGER, Martin, Logos (Heraclitus, Fragment 50), Early Greek

Thinking, translated by David Farell Krell, Frank A. Capuzzi, NY: Harper and Row, 1975 HEIDEGGER, Martin, Metafizik Nedir?, ev: Yusuf rnek, TFK Yay.,

2. basm, Ankara, 1994 HEIDEGGER, Martin, Nietzschenin Tanr ld Sz ve Dnya

Resimleri a, ev: Levent zar, Asa Yay., 1. basm, Bursa, 2001 HEIDEGGER, Martin, On The Essence of Ground, Pathmarks,

translated by John Sallis, edited by William McNeil, Cambridge University Press, 1998 HEIDEGGER, Martin, On The Essence of Truth, Pathmarks, translated

by John Sallis, edited by William McNeil, Cambridge University Press, 1998 HEIDEGGER, Martin, zdelik ve Ayrm, ev: Necati Aka, Bilim ve

Sanat Yay., 1. basm, Ank., 1997 HEIDEGGER, Martin, Parmenides, translated by Andre Schuver,

Richard Rojcewicz, Indiana University Press, 1992 HEIDEGGER, Martin, Sanatn Douu ve Dncenin Yolu, Patikalar,

ev: Leyla Baydar, Hasan nal Nalbantolu, mge Yay., 1. basm, Ank., 1997 HEIDEGGER, Martin, Teknie likin Soruturma, ev: Doan zlem,

Paradigma Yay., 2. basm, st., 1998

HEIDEGGER, Martin, Teknik ve Dn, ev: Necati Aka, Bilim ve

Sanat Yay., 1. basm, Ank., 1998 HEIDEGGER, Martin, The Basic Problem of Phemenology, translated

by Albert Hofstadler, Indiana University Press, 1982 (77-171) HEIDEGGER, Martin, The Origin of the Work of Art, Basic Writings:

from Being and Time to Task of Thinking, edited by David Farell Krell, San Francisco: Harper and Row, 1992 HEIDEGGER, Martin, The Question Concerning Technology, translated

by William Lovitt, Harper and Row, 1997 HEIDEGGER, Martin, The Thing, Poetry, Language, Thought,

translated by Albert Hofstadler, NY: Harper and Row, 1975 HEIDEGGER, Martin, Zaman ve Varlk zerine, ev: Deniz Kant, A.

Yay., Ank., 2001 HEIDEGGER, Martin, Platos Doctrine of Truth, Pathmarks, tarnslated

by Thomas Sheehan, edited by William McNeil, Cambridge University Press, 1998 HODDGE, Joanna, Heidegger and Etics, London: Routledge, 1994 HOLLAND, Nancy J., Rethinking Ecology in the Western Philosophical

Tradition: Heidegger and/on Aristotle, Continental Philosophy Review 32, Kluwer Academic Publishers, 1999 nsan ve Teknoloji, (Inquiry Dergisinden Derleme eviriler), ev: Taha

Kl, nsan Yay., 1. basm, st., 1992 INTRONA, Lucas D., The Question Concerning Information

Technology, London: London School of Economics and Political Science, 2003

Y , Sevgi, Martin Heideggerde nsan Sorunu, Asa Yay., 1. basm,

Bursa, 2003 KRELL, David Farell, Intimations of Mortality: Time, Truth and

Finitude in Heideggers Thinking of Being, USA: The Pennsylvania State University Press, second printing, 1991 MARX, Werner, Heidegger and Tradition, translated by Theodore Ksiel,

Murray Greene, Evanston: Northwestern University Press, 1971 MATTHEWS, Richard, The Metaphysics of Appearance: Heideggers

Critique of Modern Technology, www.mun.ca/phil/codgito/vol2, 2003 McGINN, Robert G., What is Technology, Research in Philosophy in

Technology, An Annual Complation of Research, vol.8, Jai Press, 1978 McGINN, Robert G., Comment on Zimmermans Technological

Culture and the End of Philosophy, Research in Philosophy and Technology, Jai Press, vol.2., 1979 McGRATH, Sean, Toward a Technology That Allows the Beatiful to

Occur, EBSCO Publishing, 2005 MURCHADRA, Felix O., Future or Future Past: Temporality between

Praxis and Poiesis in Heideggers Being and Time, Philosophy Today, Fall 1998, 42, 3, Academic Research Library PITT, Joseph C., Thinking about Technology: Foundations of the

Philosophy of Technology, NY: Seven Bridges Press, 2000 POGGELER, Otto; ALLEMAN, Beda, Heidegger zerine ki Yaz, ev:

Doan zlem, Gndoan Yay., 1. basm, Ank., 1994

POGGELER, Otto, Martin Heideggers Path of Thinking, translated by

Daniel Magurshak, Sigmund Barber, Humanities Press, second printing, 1989 (247-267) SCHREIBER, Mattheww, The Question Concerning Heideggers

Critique of Subjectivity: Reflections on the Essence of Science, Technology, and the Modern Age, Earlham College Senior Thesis, 2001-2002 SHEEHAN, Thomas, Kehre and Ereignis: A Prolegomenon to

Introduction to Metaphysics, A Companion to Heideggers Introduction to Metaphysics, edited by Richard Polt and Gregory Fried, Yale University Press, 2000 (3-16, 263-274) SHEEHAN, Thomas; PAINTER, Carinne, Choosing Ones Fate: A Re-

Reading of Sein und Zeit 74, Loyola University Press, 1999 (63-82) SHEEHAN, Thomas, Heideggers Philosophy of Mind, Contemporary

Philosophy, vol.4, Martinus Nijhoff Publishers, 1983 SMITH, Gregory Bruce, Heidegger, Technology and Postmodernity,

Social Science Journal, vol.28, Issue 3, Jai Press, 1991 SPANOS, William, Heideggers Parmenides: Greek Modernity and the

Classical Legacy, Journal of Modern Greek Studies, vol.19, 2001 STURDEVANT, Molly K., Holding Open: An Explication of Aesthetics, Collorado State University, 2003;

Heideggers

www.webcom.com/~paf/ereignis THOMSON, Iain, From The Question Concerning Technology to the

Quest for a Democratic Technology: Heidegger, Marcuse, Feenberg, Inquiry: 43, EBSCO Publishing, 2003

THOMSON,

Iain,

Ontotheology?

Understanding

Heideggers

Destruction Metaphysics, Journal of Philosophical Studies, vol.8(3), 2000 THOMSON, Iain, The Philosophcal Fugue: Understanding the Structure

and Goal of Heideggers Beitrge, Journal of British Society for Phenomenology, vol. 34, No.1, January 2003 T MU N, Afar, Descartes Bilgi Kuramnn Temellendirilii, Bulut

Yay., 1. basm, st., 2000 1999 TURAN, Erturul R., The Problem of Truth in the Philosophy of Martin T MU N, Afar, Descartes Felsefesine Giri, Bulut Yay., 2. basm, st.,

Heidegger, Yksek Lisans Tezi, METU, 1987 VALLEGA-NEU, Daniela, Heideggers Contributions to Philosophy,

Indiana University Press, 2003 WOLFGANG, Schadewaldt, The Concepts of Nature and Technique

According to Greeks, Research in Philosophy and Technology, Jai Press, vol.2, 1979 ZIMMERMAN, Michael E., Heideggers Confrontation with Modernity:

Technology, Politics, and Art, Indiana University Press, 1990 ZIMMERMAN, Michael E., Replay to McGinn, Research in

Philosophy and Technology, Jai Press, vol.2, 1979 ZIMMERMAN, Michael E., Technological Culture and The End of

Philosophy, Research in Philosophy and Technology, Jai Press, vol.2, 1979 ZIMMERMAN, Michael E., Heidegger and Marcuse: Technology as

Ideology, Research in Philosophy and Technoloy, Jai Press, vol.2, 1979