I

ZET Son zamanlarda Osmanl imparatorluu ile ilgili almalar daha ok yerel ve sosyo-ekonomik bir yap kazanmaktadr. Bu balamda Yakna Osmanl tarihinde nemli bir yere sahip olan aynlar giderek nem kazanan bir konu olarak aratrmaclarn ilgi alanna girmi bulunmaktadr. Anadoluda ve Rumelide bulunan byk kk yzlerce ayn ailesi imparatorluun i ve d politikasnda bir dnem nemli bir etkiye sahip olmulardr. Aynlar zerine yaplan almalarn says hzla artmaktadr. Buna bal olarak zellikle 18. yzyl Osmanl mparatorluunun siyasi, adli, iktisadi ynleri de daha yerel dzeyde aydnlatlmaktadr. Sivas ve evresinde yaklak yz elli yl etkisini devam ettiren Zaral-zde ailesi bu almann temel konusunu tekil etmektedir. almann giri ksmnda aynlk zerinde yaplm olan aratrmalar, almann hazrlanmasnda kullanlan belgeler ve aynlk kurumu ile ilgili genel bilgiler verilmitir. Birinci blmde Sivasa yakn blgelerdeki gl ayn aileleri ksa fakat z bilgilerle anlatlmtr. Ardndan Sivasta bulunan ayn aileleri tantlmtr. kinci blmde ailenin menei ve nemli ahsiyetlerinden bahsedilmi, ardndan Zaralzde ailesinin, evvela Sivas sonra blgede nasl hakimiyet alanlarn genilettikleri konusu ilenmitir. Ailenin konak hayat ve yaama biimi yine bu blmde anlatlmtr. almann nc blmnde ailenin siyasi etkinliklerinin temelini tekil eden resmi grevleri anlatlarak g ve nfuzun kaynana dikkat ekilmitir. Yine bu balamda ailenin merkezle mnasebetlerinde yaanlan taltif, terfi, azl, srgn, idam kararlarnn mant aratrlmtr. Devamnda ailenin halkla ilikileri daha sonra dier ayn aileleri ile aralarnda yaanan rekabet belgeler nda anlatlmtr. Aratrmann drdnc blm ailenin iktisadi etkinlikleri bal altnda incelenmitir. Bu meyanda ayn ailelerinin meru ve gayri meru yollardan nasl servet biriktirdikleri incelenirken, iltizam sisteminin etkilerinden de bahsedilmitir. Yine bu blmde mal varlklar ve servetin yaps hakknda bilgi verilmitir. Bu

II

balamda aile servetinin kullanm gndeme gelmitir. Buradan hareketle kamuya ve ailenin geleceine ynelik harcamalar alt bal altnda ailenin vakf faaliyetleri incelenmitir. Aratrmann son blm hanedanln sona ermesi bal altnda incelenmi olup, ailenin nfuzunun tkenii merkez-kenar ilikisi balamnda anlatlmaya allmtr. Aslnda ayr bir alma konusu olan ailenin Cumhuriyet dnemi bir nebze de olsa anlatlmak istenmitir.

III

SUMMARY Recently studies concerning with Ottoman Empire have gaired more local and socio- economical . In this term, in recent Ottoman history, the ayn who had important posts, have come into important studies. Hunderds of important ayn families had great effect on Ottoman Empiries inside and outside political wiews for a while. Studies on ayns have been incireasing recently. Especially, 18. century Ottoman Empire has been illumunated whit political, fair and economical wiews. Zaral-zde family that had effect on Sivas and its around for approximately hundred-fifty years , happens to be the main point of this study. n the preface of this study, usual information were given about invetigations on ayns, documents used in this study and the institution of ayn. In the first part, great ayn families around Sivas were explained by main information. In the second part, origin of the family and important individuals were explained. Then it was explained how Zaral-Zde family expanded their sovereignity area around Sivas. The mansion life and the life style of family were stated in the same part. In the third part of the study the source of power and influance was taken into consideration by explaning the formal post of the family which consist of the roof of the political effective ress. At the same term, the logic of familys relationships with centre administration, taltif, promotion, dismissing, exile and capital punishments. Then in the illumunatinations of documents, familys relationships with local people and competition experienced with other ayn families were explained. In the fourth part of the study, familys economical effectiveness was investigated. It was stated how ayn families had great treasures by legal and illegal methods. Also their effectiveness on bribery was explained. In the same part, some information was given about familys treasure and structure of treasure. The use of

IV

treasure drew attract. From this point, spendings about familys future and formal institution were investigated with charity activities. In the last part of investigation collapse of familiy end lesseninig of family members number were tired to be explained by the study of centre- countryside relationship.Indeed the republic era of family which is a different studying subject, was tried to be explained.

NSZ Osmanl mparatorluunda merkezi otoritenin zayflamaya balamas ile aynlar teekkl etmitir. Tarada yerel gc ele geirmeyi baaran ayn aileleri giderek bulunduklar blgenin asl hakimi konumuna erimilerdir. Bu durum otoritenin merkezden kenara doru kaymas olarak da aklanabilir. Kayma belli bir sre iinde devam ederken imparatorluun iinde bulunduu zor dnemlerde daha hzl yaanmtr. 18. yzyl Osmanl mparatorluunda padiah ve aynlar arasnda taraya hakim olma kavgas balamtr. Buradan hareketle aynlar zerine yaplan almalarda hep merkezle ilikiler n plana kmaktadr. Zira gayri meru gcn zamanla meruiyet kazanmas merkezle kenar arasnda yaplan pazarlklar sonucunda ortaya kmtr. Bu almada bir ayn ailesi olan Zaral-zdeler rnek olarak seilmitir. Ailenin bir yandan tarihi aydnlatlmaya allrken dier yandan daha nemlisi bulunduklar blgeye siyasi, iktisadi ve sosyal ynlerden ne gibi etkiler brakt incelenmeye allmtr. almann tamamna yakn ariv malzemesi kullanlarak hazrlanmtr. Aile tarihi ile ilgili belgelere ulamak iin ok deiik tasnifleri taranmas gerekmektedir. Hele aile ok ynl allyorsa hi tahmin etmediiniz tasniflerden iinize yarayacak belgeler bulabilirsiniz. Aile tarihi almalarnda ok nemli bir kaynak grubu da bizzat aile mensuplarndan kalan evrak, defter, hatrat trndeki yazl belgelerdir. Fakat bu ve benzeri almalar yapan bir ok tarihinin de belirttii gibi biz de bu anlamda bir kaynaa ulaamadk. almalarm srasnda bana yol gsteren, deerli grleri ile tezime k tutan, danman olmay kabul eden saygdeer hocam Prof. Dr. Hasan YKSELe teekkrlerimi arz ederim. Bu konuyu almam tavsiye eden, yardmlarn hibir zaman esirgemeyen kymetli hocam Prof. Dr. Saim SAVAa minnettar kaldm ifade etmek isterim.

VI

NDEKLER ZET...I SUMMARY......III NSZ...V NDEKLER..VI KISALTMALAR...X GR..1 A. Aynlk zerinde Yaplm Olan Aratrmalar .1 B- almann Hazrlanmasnda Kullanlan Belgeler...8 C- Osmanl mparatorluunda Aynlk Messesesi.14 BRNC BLM : SVAS VE EVRESNDE AYNLIK...22 A. Sivasa Komu Blgelerdeki Gl Ayn Aileleri...22 1. Rivanoullar.......22 2.Caniklioullar...24 3.apanoullar. ...26 4.Sar-zdeler..28 5. Turun-zdeler.30 6. Hazinedar-zdeler.. . 31 7. Zaral-zdeler33 B. Sivastaki yan Aileleri..33 1. Hatip-zdeler34 2. Mfti-zdeler37 3. Habib-zdeler . 38 4. Sar-zdeler .38 5. Handan-zdeler.. .42

VII

6. Mtevelli-zdeler ...42 7. Selmanoullar45 8. Karamehmet-zdeler....48 9. Kenan-zdeler .48 10. Himmet-zdeler51 11. Yrk-zdeler..51 12. Taki-zdeler .52 13. Ksepaalar .53

KNC BLM : ZARALI-ZDELERN ORTAYA IKII VE NEML AHSYETLER58

A. Ailenin Menei, Blgeye Hkim Oluu ve Konak Hayat55 1. Ailenin Menei.....55 2. Ailenin Blgeye Hkim Oluu.. ..57 3. Ailenin Konak Hayat ..61 B. Ailenin nemli ahsiyetleri ve Resmi Grevleri..68 1. Zaral Osman Paa.............68 2. Mehmet Paa.........69 3. Feyzullah Paa......70 4. Osman A70 5. Ali Bey71 6. Abdullah Paa...71 7. Mehmet Bey.........71 8. Recep Paa..72 9. Said Mehmet Efendi72 10. Ltfullah Paa..72

VIII

11. Mehmet Said Bey74 12. Osman Bey..75 13. Fazl Paa75 NC BLM : ZARALI-ZDELERN SYAS VE SOSYO-EKONOMK ETKNLKLER.76 A. Siyasi Etkinlikleri.76 1. Merkezle Mnasebetleri...76 2. Ailenin Halkla likileri..114 3. Aynlar Aras Mnasebetler.........123 DRDNC BLM: ALENN KTSAD ETKNLKLER..132 A. Servetlerinin Kaynaklar................132 B. Mal Varlklar ve Servetin Yaps.142 C. Aile Servetinin Kullanm: Kamuya ve Ailenin Geleceine Ynelik Harcamalar143 1. Aile Fertlerinin Vakflar......143 a. Zaral-zde Alime binti Osman Paann Vakf.....144 b. Zaral-zde Mehmet Paann Vakflar 145 c. Zaral-zde Aie Hanmn Vakflar.147 d. Zaral-zde Recep Paann Vakflar149 e. Zaral-zde Saniye Hanmn Vakflar..150 f. Zaral-zde Mehmet Said Beyin vakf...151 g. Zaral-zde Ltfullah Paann Vakf.151 2. Ailenin Vakflarnn Mahiyeti.152 3. Ailenin Yaptrd Dini Eitim ve Kamu Tesisleri.158 BENC BLM : HANEDANLIIN SONU ...164

IX

1. Zaral-zde Ailesinin Nfuzunun Tkenii.........164 2. Cumhuriyet Dneminde Zaral-zdeler...171 A. Ailenin kollara ayrlmas: ...177 a. Soyadlarna gre aile .177 B. ve Meslekleri Bakmndan ailenin durumu..177 a. Kamu Hizmeti Alannda alanlar178 a.1. Siyasetiler178 a.2. Askeri Hizmetler..............178 a.3. Eitim Hizmetleri.178 a.4. Salk Hizmetleri: 178 a.5. Adli Hizmetler: .179 a.6. Brokrasi ..179 b. zel Sektr Alannda alanlar: .. .179 b.1 letmeciler: ..179

SONU.180 KAYNAKA.. .183 EKLER, TABLOLAR VE FOTORAFLAR..194

KISALTMALAR a.g.e a.g.m BA Bkz. ev. DA HH A MAD MD OTAM s. SS TS VGMA : ad geen eser : ad geen makale : Babakanlk Osmanl Arivi : Baknz : eviren : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Hatt- Hmyun Tasnifi : slm Ansiklopedisi : Maliyeden Mdevver Defterler : Mhimme Defterleri : Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi : Sahife : Sivas eriyye Sicili : Tokat eriyye Sicili : Vakflar Genel Mdrl Arivi

DTCFD : Ankara niversitesi Dil ve Tarih- Corafya Fakltesi Dergisi

SVBMA : Sivas Vakflar Blge Mdrl Arivi

ZET Son zamanlarda Osmanl imparatorluu ile ilgili almalar daha ok yerel ve sosyo-ekonomik bir yap kazanmaktadr. Bu balamda Yakna Osmanl tarihinde nemli bir yere sahip olan aynlar giderek nem kazanan bir konu olarak aratrmaclarn ilgi alanna girmi bulunmaktadr. Anadoluda ve Rumelide bulunan byk kk yzlerce ayn ailesi imparatorluun i ve d politikasnda bir dnem nemli bir etkiye sahip olmulardr. Aynlar zerine yaplan almalarn says hzla artmaktadr. Buna bal olarak zellikle 18. yzyl Osmanl mparatorluunun siyasi, adli, iktisadi ynleri de daha yerel dzeyde aydnlatlmaktadr. Sivas ve evresinde yaklak yz elli yl etkisini devam ettiren Zaral-zde ailesi bu almann temel konusunu tekil etmektedir. almann giri ksmnda aynlk zerinde yaplm olan aratrmalar, almann hazrlanmasnda kullanlan belgeler ve aynlk kurumu ile ilgili genel bilgiler verilmitir. Birinci blmde Sivasa yakn blgelerdeki gl ayn aileleri ksa fakat z bilgilerle anlatlmtr. Ardndan Sivasta bulunan ayn aileleri tantlmtr. kinci blmde ailenin menei ve nemli ahsiyetlerinden bahsedilmi, ardndan Zaralzde ailesinin, evvela Sivas sonra blgede nasl hakimiyet alanlarn genilettikleri konusu ilenmitir. Ailenin konak hayat ve yaama biimi yine bu blmde anlatlmtr. almann nc blmnde ailenin siyasi etkinliklerinin temelini tekil eden resmi grevleri anlatlarak g ve nfuzun kaynana dikkat ekilmitir. Yine bu balamda ailenin merkezle mnasebetlerinde yaanlan taltif, terfi, azl, srgn, idam kararlarnn mant aratrlmtr. Devamnda ailenin halkla ilikileri daha sonra dier ayn aileleri ile aralarnda yaanan rekabet belgeler nda anlatlmtr. Aratrmann drdnc blm ailenin iktisadi etkinlikleri bal altnda incelenmitir. Bu meyanda ayn ailelerinin meru ve gayri meru yollardan nasl servet biriktirdikleri incelenirken, iltizam sisteminin etkilerinden de bahsedilmitir. Yine bu blmde mal varlklar ve servetin yaps hakknda bilgi verilmitir. Bu

balamda aile servetinin kullanm gndeme gelmitir. Buradan hareketle kamuya ve ailenin geleceine ynelik harcamalar alt bal altnda ailenin vakf faaliyetleri incelenmitir. Aratrmann son blm hanedanln sona ermesi bal altnda incelenmi olup, ailenin nfuzunun tkenii merkez-kenar ilikisi balamnda anlatlmaya allmtr. Aslnda ayr bir alma konusu olan ailenin Cumhuriyet dnemi bir nebze de olsa anlatlmak istenmitir.

SUMMARY Recently studies concerning with Ottoman Empire have gaired more local and socio- economical . In this term, in recent Ottoman history, the ayn who had important posts, have come into important studies. Hunderds of important ayn families had great effect on Ottoman Empiries inside and outside political wiews for a while. Studies on ayns have been incireasing recently. Especially, 18. century Ottoman Empire has been illumunated whit political, fair and economical wiews. Zaral-zde family that had effect on Sivas and its around for approximately hundred-fifty years , happens to be the main point of this study. n the preface of this study, usual information were given about invetigations on ayns, documents used in this study and the institution of ayn. In the first part, great ayn families around Sivas were explained by main information. In the second part, origin of the family and important individuals were explained. Then it was explained how Zaral-Zde family expanded their sovereignity area around Sivas. The mansion life and the life style of family were stated in the same part. In the third part of the study the source of power and influance was taken into consideration by explaning the formal post of the family which consist of the roof of the political effective ress. At the same term, the logic of familys relationships with centre administration, taltif, promotion, dismissing, exile and capital punishments. Then in the illumunatinations of documents, familys relationships with local people and competition experienced with other ayn families were explained. In the fourth part of the study, familys economical effectiveness was investigated. It was stated how ayn families had great treasures by legal and illegal methods. Also their effectiveness on bribery was explained. In the same part, some information was given about familys treasure and structure of treasure. The use of

treasure drew attract. From this point, spendings about familys future and formal institution were investigated with charity activities. In the last part of investigation collapse of familiy end lesseninig of family members number were tired to be explained by the study of centre- countryside relationship.Indeed the republic era of family which is a different studying subject, was tried to be explained.

1 GR

A. Aynlk zerinde Yaplm Olan Aratrmalar Osmanl tarihinde 18. ve 19. yzyla damgasn vuran aynlk; anlan iki yzyl boyunca mparatorluun sosyal, siyasal ve ekonomik yapsn etkileyen en nemli olgulardan biridir. Aynlk kurumunun ve Osmanl Devletindeki yerinin daha anlalr bir hale gelmesi iin (zellikle Osmanl toplumsal tarihi asndan) Anadolu ve Rumelide etkili olan ayn ailelerine ilikin ok ynl aratrmalarn yaplmas gerekmektedir. Yine aynlk ve ayn aileleri ile ilgili genel bilgilerin ortaya kmas bu tip almalarn artrlmas ile mmkn olacaktr. Ayrca bu almalar yerel tarih incelemelerine de nemli katklar salayacaktr. Ayn ailelerinin merkezi otorite, dier aynlar ve halkla ilikilerinin ortaya karlmas ve bu ilikilerin dnemler arasndaki geliimine k tutacak nitelikte almalarn yapldn sylemek bir iki istisna dnda mmkn gzkmemektedir. Anadolunun en gl Aynlarndan biri olan Karaosmanoullar zerine yapt almada Yuzo Nagata1 da bu eksiklie dikkat eker. Aynlar zerine yaplm olan aratrmalar yle tasnif edebiliriz: 1- Aynlk kurumunun oluumu ve geliimi zerine yaplan almalar: Kurumun oluumu ve geliimi zerine en kapsaml alma Ycel zkaya tarafndan hazrlanmtr. Doktora tezi olarak hazrlanan bu alma aynlk kurumunun tarihsel geliimi, ayn ve ayn ailelerinin nitelikleri ve faaliyetleri gibi konularda detayl bilgiler ierir. Yazar giri blmnde, aynln tanm hususunda hazrlanm baz almalardan hareketle, terimin anlamyla ilgili olarak yaplan bu almalarn
1

Bak. Yuzo Nagata, Tarihte Aynlar, Karaosmanoullar zerine Bir nceleme, Ankara 1997, s. 711.

2 yetersiz olduunu belirtmektedir. (s. 1-12) Eserin birinci blmnde blm bal olarak mparatorluun idari, askeri, adli ve iktisadi dzenleri aklanmtr. (s. 13-58) kinci blmde Anadoluda aynln domasn hazrlayan olaylar hakknda bilgi vermi ve Anadoludaki mevcut durumun, aynlk messesesinin domasna ve gelimesine uygun bir zemin oluturmasna dikkat ekmitir. (s. 59-98) Eserin nc blmnde Anadoluda aynln teekklnn sebepleri zerinde durularak; bu sebepler idari, sosyal ve ekonomik alardan deerlendirilmitir. (s.99112) Drdnc blmde aynln teekkl artlar zerinde durulmu ve kurumun domasn hazrlayan sebepler eliinde, ortaya k sreci anlatlmtr. (s. 113124) Beinci blm; Ankara ve Kayseri eriyye sicillerinden elde edilen verilerden hareketle; 18. yzyln ikinci yarsnda aynln gelimesi ve glenmesine ayrlmtr. (s. 125-140) Eserin altnc blmnde 18. yzyln ikinci yarsnda merkezi otoritenin tm lkedeki aynlara verdii idari, mal ve askeri grevler anlatlmtr. (s.141-168) Yedinci blmnde aynln devlet idaresi ve toplum zerindeki yansmalaryla ayan-ayn ilikileri zerinde durulmutur. (s.169-246) Sekizinci blmde ise, 18. yzyln ikinci yarsnda aynlarn toplum ve hkmet nezdindeki konumlar nceki blmdeki bilgiler nda incelenmitir. (s. 247-270) Eserin son blm, ayn tayini ile ilgili usuller ve bu usullerde yaplan deiikliklerle bunlarn gerekelerinin aklanmasna ayrlmtr. (s. 271-302) Sonu blmnde ise aynlk kurumunun genel bir deerlendirmesi yaplmtr. (s. 303306) alma ariv kaynaklarndan faydalanlarak hazrlanmtr. Tez, aynlk kurumunun ortaya k ve gelime srecinin anlatld en kapsaml eser olma zelliine sahiptir. (Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda Aynlk, Ankara 1994) Aynlk kurumu ile ilgili eserlerden biri de Yuzo Nagatann Muhsin-zde Mehmed Paa ve Aynlk Messesesi adl almasdr. Bir ayn ailesinin en nemli ahsiyetinin siyasi faaliyetlerinin incelendii bu eserin olumasnda, arlkl olarak ariv kaynaklar kullanlmtr.

3 Eserin birinci blmnde Muhsin-zde Mehmed Paann birinci sadaret dnemi incelenmi ayn blmde genel olarak aynlk kurumu ile ilgili bilgiler yer almtr. (s.18-54) kinci blmnde Mora isyan ve isyann geliimi ile Muhsin-zde Mehmed Paann isyann bastrlmasndaki faaliyetlerinden bahsedilmitir. Ayn blmn sonunda Rumeli aynlar hakknda ksa bilgiler verilmitir. (s.55-94) nc blmnde Muhsin-zde Mehmed Paann ikinci sadaret dnemi siyasi faaliyetleri anlatlm, savalar nedeniyle aynlk kurumunun yeni ve etkin bir stat kazand belirtilmitir. Devamla, kendisi de bir ayn olan Mehmed Paann aynlarla ilikisindeki tutumunun, kurumun nem kazanmasna etkisi tartlmtr. (s.94-144) Eserin sonunda ise (s.140-144) Muhsin-zde Mehmed Paann ikinci sadareti dneminde Tuna kenarnda bulunan Ordu-y Hmyna katlmalar emredilen mahalli kuvvetler tablo halinde gsterilmitir. (s.145-155) Bu alma bir aynn siyasi faaliyetlerini gstermesi ve devlet nazarnda ald statnn gzlemlenmesi bakmndan nemlidir. Eser ailenin en nemli olmakla birlikte tek bir ferdine ayrlm bir almadr. (Yuzo Naata, Muhsin-zde Mehmed Paa ve Aynlk Messesesi, zmir 1999) Bu konuda dier bir aratrma ise V. P. Mutafieva tarafndan yaplan 18. Yzyln Son On Ylnda Aynlk Messesesi balkl almadr. Yazar bu aratrmasnda aynlk terimi zerinde durmu, terimin iki anlamda kullanldn belirtmi ve bu messesenin geliimi hakknda bilgiler vermitir. (V. P. Mutafieva, XVIII. Yzyln Son On Ylnda Aynlk Messesesi, ev. Bayram Kodaman, ..E.F. Tarih Dergisi, stanbul 1977, s. 31) 2- Bir ayn ailesinin en nemli ferdinin siyasi, sosyal ve ekonomik ynleri ile tantlmasna ynelik almalar: Bu tr almalara bir rnek olmak zere Rza Karagz tarafndan doktora tezi olarak hazrlanan Canikli Ali Paa adl eser zikredilebilir.

4 Eser; nsz, ksaltmalar, bibliyografya, giri blmlerinden sonra, blmden, sonu ve ekler ksmndan olumaktadr. Giri blmnde Osmanl mparatorluunda aynln teekklnden ve kurumlamasndan bahsedilmitir. (s.1-10) Eserin birinci blmnde Canikli Ali Paann ailesi, doumu, ocukluu ve genlii incelendikten sonra, idari ve askeri alandaki grevlerinden bahsedilmitir. (s.11-95) kinci blmde Canikli Ali Paann merkezi otoriteye bakaldrmasnn sebepleri geni bir biimde anlatlm ve ardndan merkezi otorite temsilcilerinin Paay yakalama abalarndan ve bu abalarn baarszlndan bahsedilmi, son olarak da Paann Krma firar ve sonrasndaki gelimeler kronolojik olarak anlatlmtr. (s.99-140) Eserin nc blmnde ise Ali Paann affedilmesi, affedildikten sonraki hayat, lm, ahsiyeti, eserleri ve soyundan gelen nemli ahsiyetler anlatlmtr. (s.141-175) Eserin ekler blmnde; Canikli Ali Paann muhalleft ve Bafrada yaptrd emenin deiik fotoraflar yer almaktadr. Eserin son ksmna ayrca, Ali Paann idari ve askeri grev yerlerini belirten bir harita eklenmitir. (s.178-179) almann ana kaynaklarn ariv malzemesi oluturmaktadr. (Rza Karagz, Canikli Ali Paa, On dokuz Mays niv. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Samsun 1998) Ailenin en nemli ferdinin siyasi, sosyal ve ekonomik ynlerini aydnlatc nitelikte baka almalar da mevcuttur. rnein, Mnir Aktepenin Manisa Aynlarndan Karaosmanolu Mustafa Aa ve Vakfiyesi Hakknda Bir Aratrma (Vakflar Dergisi, Say: 9, Ankara 1971); Cemal Gkenin Edirne Ayn Dadevirenolu Mehmet Aa (. . Tarih Dergisi, Say: 22, stanbul 1969), smail Hakk Uzunarlnn Kastamonuda Tahmisciolu Vakas (Tarih Semineri Dergisi, Say: I-II), Necdet Sakaolunun Ayn Mehmet Aa ve Kona (Tarih ve Toplum, Cilt:15, Say:90); Ahmet Uzunun Tepedelenli Ali Paa ve Mal Varl (Belleten, Cilt 65, Say:244, Ankara 2001) ve Yavuz Cezarn Bir Aynn Muhellefat: Havza ve Kpr Kazalar Ayn Kr smail-olu Hseyin (Belleten, 59/161, 1997), Atilla etinin Sra D Bir Yerel Ynetici Adapazar Ayn Kara Osman Aa (Toplumsal Tarih, Say 82, stanbul 200) balkl almas, Hamiyet

5 Sezerin Tepedelenli Ali Paa syan adl doktora tezi( Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits baslmam doktora tezi Ankara 1995) bunlardan bazlardr. 3- Bir ayn ailesinin biyografik olarak ele alnmas: Ailenin nemli ahsiyetlerinin biyografik olarak ilendii almalara Necdet Sakaolunun, Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan adl eserini rnek verebiliriz. Sedat Simavi 1985 Sosyal Bilimler dln de alan eser; nsz, sunu, giri, iki blm, ailenin eceresi, ekler, fotoraflar, szlk ve dizin ksmlarndan olumutur. Yazar, sunu ksmnda eserin konusu ve faydaland kaynaklar zerinde durmutur. Yazar, ariv malzemesinin yan sra szl tarih bilgisini de etkin bir biimde kullanmtr. Giri blmnde zadegnlk zerinde durulduktan sonra Orta ve Dou Anadoluda etkin olan ayn aileleri hakknda ksa bilgiler verilmitir. (s.1-10) Eserin birinci blmnde 18. yzylda genel olarak Anadoluda ve zel olarak da Divrii ilesinde sosyal, siyasal ve ekonomik yap zerinde durulmutur. (s.13-24) Bu blmde aynl glendiren yeni koullar incelenmitir. (s.25-49) Blmn son ksmnda Divriinin eski ayn aileleri tantlm ve Kse Mustafa Paann siyasi grevleri ile giritii imar faaliyetleri anlatlmtr. Devamnda, ailenin dier bireylerinin daha ok siyasi ynleri zerinde durulmutur. Blmn son ksmnda ise ailenin zamanla nfuzunu kaybetmesi ayrntl biimde ilenmitir. (s.65-290) Eser; ecere, ekler, szlk ve dizin ksmlaryla tamamlanmtr. Bu tr almalara verilebilecek ikinci rnek zcan Mertin 18. ve 19.Yzyllarda apanoullar adl doktora tezidir. Anadolunun gl ayn ailelerinden biri olan apanoullarn konu edinen eser, arlkl olarak ariv kaynaklar nda kaleme alnmtr. alma; nsz, ksaltmalar, giri, bir blm, sonu, bibliyografya, ekler, indeks ve haritalar ksmndan olumaktadr. Giri ksmnda 1550lerden 1720lere kadar Anadolunun genel durumu ve aynln ortaya k anlatlmtr. (s.1-16) Birinci blmde 18. ve 19. yzyllarda Bozok Sanca ve evresi tantlm, ardndan

6 ailenin menei ve blgeye hkim oluu zerinde durulmutur. Yine ayn blmde ailenin nemli bireylerinin siyasi faaliyetleri ilenmi, ardndan ailenin g kaybetmesi ve hanedann k anlatlmtr. (s.17-72) Sonu ve bibliyografyadan sonraki ekler blmnde ailenin eceresi ile Yozgat apanolu Camiinin fotoraf yer almaktadr. (s.91-94) ndeks ve haritalar ksmyla eser sona ermitir. Ailenin siyasi faaliyetleri, blge aynlaryla ve merkezle ilikileri erevesinde ele alnmtr. Bu almalarn dnda, son derece nemli bilgiler ieren eitli makaleler yaymlanmtr. smail Hakk Uzunarlnn apanoullar (Ankara, 1974, Belleten, 150) ve Saim Savan XVIII. Asrda Sivasta Bir Ayn Ailesi Zaralzdeler (Tarih ncelemeleri Dergisi, zmir, 1994, Say:5) balkl almalar bu tr eserlere rnek olarak sunulabilir. 4- Bir ayn ailesinin btn ynleriyle detayl bir biimde tantlmas Taradaki bir ayn ailesinin ok ynl, tahlili bir metotla deerlendirildii Yuzo Nagatann Tarihte Aynlar; Karaosmanoullar zerine Bir nceleme adl almas, bu anlamda rnek aldmz eserdir. Eser; nsz, ksaltmalar, bibliyografya, giri, alt blm, sonu, ekler, indeks ve harita ksmlarndan olumaktadr. Yazar, giri blmnde aynlk zerine yaplm olan aratrmalar genel olarak incelemi, daha ok aynlk teriminin anlam zerinde durmutur. Daha sonra Karaosmanoullar ve Manisa blgesi zerinde yaplm olan aratrmalar sralamtr. Giri blmnn son ksmnda, eseri hazrlarken istifade ettii kaynaklar hakknda bilgi vermitir. (s.1-9) Yazar, eserin birinci blmnde Manisa ve evresinin Karaosmanoullar dnemindeki jeopolitik, demografik ve idari durumu hakknda bilgiler vermi, bylece esere farkl bir boyut kazandrmtr. (s.1024) kinci blmde, ailenin menei, blgeye hkim oluu ve siyasi faaliyetleri anlatlmtr. (s.2558) nc blmde, ailenin nfuzunun ortaya k iltizam haklaryla ilikili olarak ele alnm ve bylece ailenin servetinin kaynana dikkat ekilmitir. (s.5988) Eserin drdnc blmnde aileye ait iftliklerin genel durumu, iletme biimleri ve bu yolla elde edilen gelirler hakknda bilgiler verilmitir. (s.89142) Beinci blmde ailenin vakf faaliyetleri anlatlmtr.(s.143

7 163) Altnc blmde, Karaosmanoullarnn aile hayat ile aynlnn sona ermesi (s.164190) anlatlmtr. Sonu blmnn ardndan (s.191193) ekler ksmnda aileye ait muktaalar, iftliklerin listesi, muhellafat defterleri, vakfiyeler, vakf tesisleri iin yaplan masraflar ve ailenin eceresi verilmitir. (s.194311) Eser, indeks ve harita ksmyla sona ermektedir. alma daha ok ailenin ekonomik faaliyetlerinin arlkl olarak ilendii, bu faaliyetler sonucunda siyasi nfuzun nasl kazanldnn belgelerle ortaya konulduu bir eser niteliindedir. (Yuzo Naata, Tarihte Aynlar; Karaosmanoullar zerine Bir nceleme, Ankara 1997). Bu trden ikinci bir alma da Canikli-zde ailesi ile ilgili olarak hazrlanmtr. Canay ahin tarafndan doktora tezi olarak hazrlanan The Rse And Fall Of Ayan Famly n Eghteenth Century Anatola: The Caniklizdes (1737-1808) adl bu aratrmann giri blmnde yerel ailelerin glenmesinin ardndaki sre anlatlmaktadr. I. blmde, Osmanl klasik ann deiim sreci incelenmi, ardndan bu deiimde malikne sisteminin yerel ailelere getirilerinden bahsedilmitir. II. Blmde ise Canikli-zdelerin merkezi hkmet ve apanoullar ile olan mcadelesine deinilmi, yerel ailelerin imparatorluun ynetici snfna dhil olma sreci anlatlmtr. III. Blmde de Canikli-zdelerin Kuzeydou Anadoluda kontrol ve tasarruf ettikleri gelir kaynaklar ( muktaalar)2 incelenirken, zellikle kap kethdalar ve sarraflarn araclk ettii merkezi hkmet-aile arasndaki ilikiler a vurgulanmaktadr. IV. blmde ynetim ve vergi toplama haklarnn blm balamnda ikincil ya da daha az nfuzlu ayn aileleri ile ilikiler anlatlmaktadr. Son blmde ise servetlerinin kaynaklar, yatrmlar ve vakflar deerlendirilmitir.

Osmanl Devletinde mir muktaalar hazineye dorudan gelir salayan iletmelerdendir. Bu iletmeler iltizm ya da emnet usul ile iletilirdi. ltizm usulnde bir muktaann bulunduu kadlkta mzayedeye karlr en fazla fiyat veren ve en fazla pein vermeyi kabul eden iltizm alrd. ayet mzayede usul ile muktaa iltizma verilmezse devlet ilgili memurunu grevlendirerek, emanet yoluyla ynetimi salard.(Mehmet Ali nal, Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta 2002, s. 167) Muktaa tek bir vergi eidini, belli bir blge ya da blgeler itibaryle de kapsam olabilirdi. ( Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi ( XVIII. Yzyldan Tanzimata Mali Tarih ) stanbul 1986 s.21-22) Dier taraftan muktaalar, herhangi bir kiiye kayd- hayat art ile verilirse bunlarada malikne muktaa denilirdi. Bu tr muktaada sat bedeli muaccele olarak tanmlanmaktayd.(Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul 2002, s.152)

8 B- almann Hazrlanmasnda Kullanlan Belgeler I. Ariv Vesikalar almamzn nemli bir ksm Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl arivleri Daire Bakanlndan aileye ilikin alnan kaynaklardan olumaktadr. Bunlar sras ile; A) Hatt- Hmyun Tasnifi: Aileye padiah tarafndan gnderilen emirler ve buyruklar bu tasnif iinde bulunmaktadr. Bu belgelerden ailenin taradaki etkinliini, grev ve faaliyetlerini renmekteyiz. Aile ile ilgili. 732, 1921, 1950, 1950/A, 1950/B , 2037, 3242, 3251, 3272 , 3892, 4508, 6070, 8066,,8444, 8707, 8708, 9046, 10171, 11559, 13458, 14704, 14834, 16183 , 16617, 17143, 17345, 17401, 17401/A , 17474/C , 17474/C, 17768 , 22232, 22400, 24385, 24714, 24500, 24519,24546, 24741, 24752, 24873, 25219, 29389, 29927, 31851, 32420 Nolu fermanlar tetkik edilmitir B) Cevdet Tasnifi: 1- Dhiliye Ksmna Ait: Ailenin merkezle mnasebetlerinin ortaya konmasnda ve blgedeki siyasi faaliyetlerinin incelenmesinde nemli bilgiler ieren; 929,1169, 1755, 6026; 6104, 6873, 6877, 6907, 7439, 7496. 8346, 8870, 8883, 9426, 9434,10027, 10207, 10352, 10386, Nolu belgeler incelenmitir. 2- Askeriye Ksmna Ait: Bu ksmdaki belgelerden, ailenin ordu ile ilikileri ve orduya hizmetlerinin ortaya karlmasnda faydalanlmtr. 1584, 13587 Nolu belgeler kullanlmtr. 3- Malye Ksmna Ait: Bu ksmdaki belgeler, ailenin ekonomik faaliyetlerinin aydnlatlmasnda kullanlmtr; 1225, 1747, 1779, 4673, 23738 Nolu belgelerden istifade edilmitir. 4- Adliye Ksmna Ait: Bu ksmdaki belgelerden, ailenin merkezle ve halkla mnasebetleri konusunda; 473, 1584, 6214 Nolu belgelerden istifade edildi.

9 5- Zaptiye Ksmna Ait: 2983, 4520 Nolu belgelerden istifade edildi. C) Mhimme Defterleri; 1.22.23; 13/96, 120/49, 153/37, 154.325.374, 407, 155/ 330, 536, 159/142, 160/201, 164/210, 536, 165.233.260, 178/328 D) Ahkm defterleri; Sivas Ahkm Defteri, 1/22, 23, 13/96 II. Sivas eri Mahkeme Sicilleri Aratrmann esas kaynaklar Milli Ktphanede bulunan Sivas er Mahkeme Sicilleridir. eriyye sicilleri, eri mahkemelerde tarih srasyla tutulan belge ve kaytlardr. Mahkeme tutanaklar, verilen kararlar, emir ve tebliler, szleme, senet, sat, vakfiyeler v.b. gibi sosyal, ynetsel, ekonomik, askeri, beledi, tarmsal bakmdan Osmanl tarihinin bilinmeyen ynlerini ve yaam koullarn objektif olarak aydnlatabilecek en nemli kaynaklar ihtiva etmektedir.3 Bu defterlerde Zaral-zdeler ailesine ilikin nemli bilgilere ulalmtr. Bunlar arasnda ailenin sosyal, siyasal ve ekonomik konumunu ortaya koyan 20 defter taranmtr. almada Kullanlan Sivas Kongre Mzesine Ait er Mahkeme Sicilleri: 1 Nolu Defter (11911196/17771781) 2 Nolu Defter (11961202/17811787) 3 Nolu Defter (12021205/17871790) 4 Nolu Defter (12061213/17911798) 5 Nolu Defter (12081209/17931794) 6 Nolu Defter (12141217/17991802) 7 Nolu Defter (12171220/18021805) 8 Nolu Defter (12201224/18051809) 9 Nolu Defter (12241227/18091812) 10 Nolu Defter (12301233/18141817) 11 Nolu Defter (12331238/18171822) 12 Nolu Defter (12381239/18211822)
3

Mehmet Tuncer, Ankara ehri Merkezi Geliimi (1420.yy), Ankara 1998, s.55

10 13 Nolu Defter (12391241/18231825) 15 Nolu Defter (12431224/18271828) 16 Nolu Defter (12471248/18311832) 20 Nolu Defter (12551257/18391841) 21 Nolu Defter (12601261/18441845) 25 Nolu Defter (12651266/18451849) 26 Nolu Defter (12661267/18491850) 27 Nolu Defter (12671268/18501851) 28 Nolu Defter (12681270/18511853) 29 Nolu Defter (12701272/18531855) 60 Nolu Defter (13121314/18941896) III) Vakfiye Kaytlar Osmanl- Trk ehirlerinde vakf kurumlar ehirlerin bymesinde ve gelimesinde nemli bir rol oynamtr. Vakfedilen bir tanmazn hangi amalarla ve hangi koullarla ynetileceini belirlemek zere vkf tarafndan ve eri mahkemesinde kad tarafndan mhrlenen belgelere vakfiye ya da vakfname denilir.4 Bu tr monografik almalarda, vakf kaytlar da nemli bilgilere ulamamza imkn salamaktadr. Ailenin blgedeki vakf faaliyetlerine ilikin Sivas Vakflar Blge Mdrl Arivi ve Vakflar Genel Mdrl Arivinde yaptmz aratrmalarda Zaral-zdelere ilikin aada sralanan vakfiyelere ulalmtr. 1. Zaral-zde Alime binti Osman Paann 1769 (1183) tarihlerinde tesis etmi olduu 1 adet vakfiyeye ulalmtr. 2. Zaral-zde Mehmet Paann 1748 (1162), 1749 (1163), 1753 (1167) tarihlerinde tesis etmi olduu 3 adet vakfiyeye ulalmtr. 3. Zaral-zde Feyzullah Paann zevcesi Aie Hatunun 1798 (1213), 1806 (1221) tarihlerinde tesis etmi olduu 2 adet vakfiyeye ulalmtr.
4

Hasan Yksel, Osmanl Sosyal ve Ekonomik Hayatnda Vakflarn Rol (15851683), Sivas 1998, s. 55

11 4. Zaral-zde Recep Paann 1793 (1208), 1798 (1213), 1806 (1221) tarihlerinde tesis etmi olduu 3 adet vakfiyeye ulalmtr. 5. Zaral-zde Saniye Hanm ait 1812 (1227), 1814 (1229) tarihlerinde tesis etmi olduu 2 adet vakfiyeye ulalmtr IV-SALNAMELER Osmanl mparatorluunda; bir vilayetteki yllk olaylar derlemek zere 1847 tarihinden itibaren salnameler (yllklar) yaynlanmaya balamtr. Tezimizle ilgili olmak zere aileye mensup nemli ahsiyetlerin alm olduu grevlerin belirlenmesinde kullanlmtr. Bu amala aada tarihi verilen salnameler taranmtr. 1- 1300 (1882-83) tarihli Sivas salnamesi 2- 1302 (1884-85) tarihli Sivas salnamesi 3- 1304 (1886-87) tarihli Sivas salnamesi 4- 1308 (1890-91) tarihli Sivas salnamesi 5- 1323(1905-06) tarihli Sivas salnamesi IV. Basl Eserler: almann hazrlannda kullanlan bir baka kaynak gurubu da kronikler ve vekayinmelerdir. Bunlar; 1- Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet: Eser Osmanl Tarihinin 17741824 (11881240) yllar arasnda geen olaylar ihtiva eden ayrntl bir Vakanvis Tarihidir. Tamam 6 cilt olup, byk oranda dnemin tarihi belgelerinden faydalanlarak hazrlanmtr. Eser Osmanl Devletinin i ve d politikas bata olmak zere tevcihat, vefayat, azl, nasb, idam, ina hareketleri, mal iler, askeri meseleler vs. hakknda ayrntl bilgiler iermektedir. Tezimizle ilgili olarak Zaral-

12 zde Recep Paa, Ltfullah Paa ile ilgili bilgiler kullanlmtr. C II, s.562, C V, s. 2622 2- emi-zde Mustafa Reit, emi-zde Tarihi: emi-zde Mustafa Reit Efendi vakanvis sfatyla hicri 1766 (1180) bandan 1768 (1182) sonlarna kadar tahrir ettii vekay ihtiva eden eserdir. Bu eser vakanvis Vasfn da bu dneme ait yegne kayna durumundadr. Eser 17661768 (118011827) devresi iin ilk planda bir kaynak eserdir. 17661768 (1180 -1182) yllar arasnda mevacib, surre ihrac, tefsir ve mevlid cemiyeti, muayyede, padiahn klk ve yazlk saraylarna nakli, saraya ait doum ve lm merasimleri gibi mutat olaylar yannda vuku bulan tevcihat, vefayat, yangnlar, ekya takibat vs. gibi vukuatlar zikr olunabilir. Eser S. Bekir Ktkolu tarafndan 1958 tarihinde hazrlanmtr. Bu almada Zaralzdeler ailesi ile ilgili olarak Feyzullah Paann Karaman (s.58) Alaiye (s.80), Hanya (s.87), valiliklerine atanmas ile ilgili bilgiler kullanlmtr. 3- Ahmet Vasf Efendi, Mehasinl-Asar ve Hakikl Ahbr: 1752 (1166) ylndan balayarak 1802(1217) senesine kadar olan dnemi ihtiva etmektedir. Eser emi-zde Tarihi temel alnarak hazrlanmtr. Dnemin nemli i ve d siyasal olaylar yannda tevcihat, vefayat, azl, nasb ve taradaki siyasi olaylar eserin konu balklarn oluturmaktadr. Vasf Efendi, sfatnn gerei olarak olaylar daha ok bir vakanvis gzyle deerlendirmitir. Bu ynyle onun eseri, seleflerinden Cevdet Paa tarafndan eletirilmitir. Eserden Zaral-zde Abdullah Paann irmen muhafzlna atanmas (s.141), Zaral-zdeler ile Sar-zdelerin akrabalk ilikilerinin (s.74) aydnlatlmas konularnda bilgi edinilmitir. 4- emdani-zde Osman Efendi, Mrit Tevarih: Bu eser Katip elebi ve Hac Halife nam ile mehur olan Trk yazar Abdullaholu Mustafaya ait Takviml- Tevrih adl eserin Sleyman Efendi tarafndan geniletilerek ve hicri 1777 (1191) ylna kadar tezyil olunarak ortaya karlmtr. Bu eserde tezimizle ilgili olarak Zaral-zde ailesine mensup Feyzullah Paann ekya ile mcadelesi

13 (Cilt II-A, s.78), Feyzullah Paann azl edilmesi kullanlmtr. 5- Abdi-zde Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi: Eserin tamam 12 ciltten olumaktadr. Bunlardan 4 cildi eski harflerle baslmtr. 4 cildin zeyli ise 1935 ylnda baslmtr. Eserin dier ciltleri ise stanbul Sleymaniye Ktphanesi Mdr Muammer lker emanetinde elyazmas halinde bulunmaktadr. Eser Amasya Tarihi hakknda geni malumat iermektedir. Tezimize konu olan Zaralzdeler ailesinin ncl saylabilecek Zaral-zde Cafer Efendi ismine rastlanm olup bundan mtevellit ailenin menei hakknda ip ular vermitir. Ayrca Zaralzde Mehmet, Feyzullah, Recep Paalarn siyasi faaliyetlerine ilikin bilgiler kullanlmtr.(Cilt IV, bakiyyesi, 1935, s.21, 78, 84, 87,91, 92, 93, 94, 156) 6- Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman: Osmanl biyografya geleneinin son ve en ilgin halkasdr. Bu eser Osmanl biyografyasn tmden kucaklamay amalamtr. Yazar eserin kapsamndan dolay biyografileri mmkn olduunca az kelime ile verme yoluna gitmi bu yzden eseri bir sicil olarak nitelemitir. Osmanl hanedanlarnn btn fertlerinin biyografyalarnn yan sra nemli rtbe sahiplerini, saray hocalar, valiler, sadrazamlar, ilmiye, kalemiye snflarna ait kiiler nemli yer tutmaktadr. Bunlardan sonra airler, hattatlar, tarikat eyhleri vs. kiilerin biyografyalar verilmitir. Tezimizle ilgili olarak Zaral-zdeler ailesine mensup Osman Bey (C.II, s. 374), Recep Bey (C. II, s.347), Feyzullah Paa (C. II, s. 536), Mehmet Paa (C. IV, s. 1078), Osman Paalarn (C. IV, s. 1078) Mehmet Said Bey biyografyalarndan faydalanlmtr. 7- Ahmet Ltf Efendi, Ltf Tarihi: 18251876 (1241-1293) ylar arasn kapsar. Aralksz 41 yl vakanvislik yapan Ahmet Ltf Efendinin eseri yazarn salnda yaymlanmtr. 8. cilt halefi Abdurrahman eref tarafndan 915. ciltler ise Mnir Aktepe tarafndan hazrlanmtr. Dneminde vakanvisliin ehemmiyetinin azalm olmasndan ayrca selefi olan Ahmet Cevdet Paann glgesinde kalm olmasndan dolay eser dier kronikler kadar zgn deildir. Eser (s.6676) ile ilgili bilgiler

14 mparatorluun i ve d politikasnda meydana gelen gelimelerin yan sra ordu, malye, ilmiye, azl ve nasb, tevcihat, vefayat, ina hareketleri vs. konular ihtiva etmektedir. Tezimizle ilgili olarak Zaral-zde Mehmet Paann siyasi faaliyetlerinin incelenmesinde kullanlmtr. (C. I, stanbul 1999, s.127128)

C- OSMANLI MPARATORLUUNDA AYNLIK MESSESES Gz anlamndaki Arapa ayn kelimesinin oulu olan ayn tabiri; eraf, vcuh ve erkn gibi manalar tamaktadr. Halk nazarnda soy, sop ve itibar bakmndan n plana kanlar iin kullanlmtr (Ayan- Kurey, Ayan- Belde, Ayan- Karye, Ayan- Mahalle gibi). lk slam devletlerinde de kullanlan ayn tabiri, Osmanllara Anadolu Seluklu Devletinden gemitir. Dier devletlerde olduu gibi Osmanlda da geni anlamlar olan bir terim hviyeti kazanmtr. Tarihi metinlerde voyvoda, mtesellim, muhassl, mutasarrf, ayn, derebeyi veya mtagallibe tabirleriyle de ifade edilmektedir. Ayrca molla, kad, mft, mderris, seyyid ve tarikat eyhleri gibi ilmiye mensuplar; kethda yeri ve yenieri serdar gibi kapkullar ve bunlarn mazul ve meklileri ile ocuklar; kasap ba, bakkal ba gibi esnafn nde gelenleri ile zahireci, kuyumcu, sarraf, bezzaz, uhac gibi tccar ve mltezimler ayndan saylmtr. Osmanllarda bunlarn hepsine birden ayn- vilayet denilmitir.5 Fuat Kprl ayn kavramn benzer biimde tanmlamtr. Kelimenin eski Osmanl metinlerinde tamamyla ayn manada kullanldn belirten Kprlye gre ayn kelimesi, Osmanl mparatorluunda merkezi otorite ile halk arasnda bir ara snf olan ve maslahat gzar ya da i eri ismi ile anlan zmreyi de memalki mahrusa aynndan eklinde kapsayc bir kavram olarak kullanlmaktadr. Bu anlamda, resmi dairelerde i takibi ile megul olan bu snfn ehirlerde belli bal bir zmre tekil ettii dnldnde bunlarn da ayndan addedilmesi gerekir.6

5 6

zcan Mert, Ayan, DA. C.4, stanbul 1991, s. 195. Fuat Kprl, Ayan, A, II, stanbul 1990, s. 40.

15 Ayn terimi zerine yaplan tanmlamalar temelde iki anlam zerinde odaklanr. Aratrmaclar aynlar hem sradan olarak ehrin ileri gelenleri (eraf) ve hem de kaza, sancak ve eyalet yneticileri olarak ele almaktadrlar. Tanmlamalardaki bu eliki bizzat kaynaklardan ileri gelmektedir. Zira kaynaklardaki bilgiler, aynlarn hem eraf ve hem de belli bir yetkiyle donatlm ahslar olarak alglanmasna neden olmaktadr. Ayn teriminin bu iki farkl kullanm, Avdo Suceskann Vilajetiski Ajan (Vilayet Aynlar) adl aratrmasnda vesikalara dayal bir tarzda ortaya konmutur. Suceska, her eyden evvel aynlarn sosyal mevkilerini ve grevlerini tespit ederek Ayn- Vilayet teriminin muhtevasn akla kavuturmutur. Yazar, eserinin son blmnde 18. yzyl banda imparatorluun eitli blgelerinde baz vilayet aynlarnn grevlerinin artmas neticesinde kendilerini idari grevle ykml grdklerine dikkati ekmektedir. Eer bu tez genelletirilirse sz konusu devirde emirlerin uygulanmasnda merkezi hkmete yardm eden mahalli erafn iinden, idari ve mal yetkilerle donanan ve dier ileri gelenleri saf d etmekte gecikmeyen mahalli bir grevlinin ortaya kt sonucuna varmak zorunlu olacaktr.7 Osmanl aynlarnn batl anlamda bir asil-zde zmresi olmad aktr. Bu anlamda Bat ve Dou Avrupadaki aristokrasi snf ile sadece belirli topraa yine belirli ve snrl bir sre iin sahip olan Osmanl ayn arasnda bariz farklar vardr. Batda toprak zerinde neredeyse snrsz yetkileri olan aristokratlar siyasal glerini nemli oranda kaybetmeleri halinde bile sivil brokrasi iinde nemli mevkileri ele geirmek, st kademe yneticilerine kendi deerlerini ve yaam biimlerini alamaya almak, merkezi otoriteye kar olan ayaklanma ve rgtlenmeleri desteklemek, merkezi otoritenin olanaklaryla kendi ekonomik durumlarn salamlatrmak gibi etkinlikleri gerekletirebiliyorlard. Bu anlamda Osmanl ayn merkezi otorite ile ilikilerinde hibir zaman Batdaki aristokrat snfn taleplerine benzer isteklerle ortaya kmamtr. Aynlar merkezden ekonomik faydalar salama imkn elde etmilerse de, hibir zaman, devletten bamsz bir g haline gelmek arzusunda bulunmamlardr.8

V.P. Mutafieva, XVIII. Yzyln Son On Ylnda Aynlk Messesesi, ev. Bayram Kodoman, ..E.F. Tarih Dergisi, stanbul 1977, s. 165. 8 Metin Heper, Osmanl Siyasi Hayatnda Merkez Kenar likisi, Toplum Bilim 910, Ankara 1991, s.14

16 Osmanl toplumundaki ayn ve erf, mevcut yap iinde retim faaliyetlerinde bulunmak yerine, srekli mltezim olarak kalmay tercih etmilerdir. Dolaysyla aynlar, Batl feodal glerde grdmz iktisadi teebbse dayanan bamsz iktidar kaynaklarn gelitirme imknna srt evirmilerdir. Bunun yerine tm enerjilerini mltezim kr elde etme yolunda harcamlardr.9 Emre Kongar, aynlarn bu yapsndan dolay onlar ara snf olarak telakki etmitir.10 Yine ayn ekilde, Osmanl kyls de hibir zaman Batdaki kylnn senyr karsndaki konumuna benzer bir hukuki statde deerlendirilmemitir. Bu durum memur snfnn, kyl ile merkezi otorite arasnda kendilerinin yerini alabilecek kurumsallam herhangi bir arac snfn yasal bir stat kazanmasna izin vermemesi ile aklanabilir. Dolaysyla iktidar sahibi olmu ve hanedan oluturmu bir ayn, hukuksal bir konumdan yoksun bir erevede almaktadr. Aynln hukuki bir statye sahip snf olarak ortaya k 17. yzyldan sonra mmkn olabilmitir.11 1680 ylnda balayan Avusturya sava srasnda merkezi otorite, baz i karklklarla da kar karya kalmt. Osmanl topraklar zerinde ortaya kan mtegallibelik, ekyalk, leventlik iddialar, isknlar bir trl mmkn olmayan airetlerin kavgalar ve baz airetlerin apulculuk hareketine meyletmeleri devleti uzun sre megul etmiti. Geri 1680den nceki durum bundan farkl deildi. Fakat merkezi otorite bu tr hareketleri nleyebilecek gc muhafaza ediyordu. Giderek artan otoritedeki zaaf, yukarda sralanan olumsuzluklarn artmasn da beraberinde getirdi. Nitekim 17101725 dneminde mtegalibelik yaygnlamaya balamtr. Savalardaki baarszllarn da etkisiyle gnden gne kendisini daha fazla hissettiren mtegalibelik, 1740 ylna gelindiinde artk ciddi bir sorun niteliini kazanmtr. zellikle kylerde, mtegallibe konumunda pek ok kii zorla rvet alp, halkn mal ve eyalarn gasp etme hakkn kendilerinde grr hale gelmilerdir.12 18. yzylda soygun hareketine girien yalnzca mtegalibeler deildi. Sancak beyi, voyvoda ve kad gibi devlet memurlar ya dorudan halk soymakta ya da

Adem aylak, Osmanlda Yneten ve Ynetilen, Ankara 1999, s. 139. Emre Kongar, mparatorluktan Gnmze Trk Toplum Yaps 1, stanbul 1985, s. 6. 11 Halil nalck, Osmanl mparatorluu, Devlet ve Ekonomi, stanbul 1996, s. 348. 12 Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda Aynlk, Ankara 1994,s. 64.
10

17 aynlarla ibirlii yapmakta idiler.13 Hatta zaman zaman vakf mtevellilerinin de ayn yola meylettikleri grlyordu.14 Rusya ve Avusturya ile yaplan savalarn aleyhte sonulanmas zerine hkmetin vergi ykn arttrmas karsnda birok kyl topran brakp ehirlere gmt. Kylerde kalanlar ise ekyal balamlard. Baz yrelerde eraf, kyller sayesinde byk gler meydana getirerek ayn niteliine kavumulardr.15 18. yzyln ilk yarsnda Dou ve Gneydou Anadoluda Krt airetlerden ayrlarak ekyalk hareketlerine girien guruplar ortaya km ve devleti uzun sre uratrmtr. Ayrca Anadoluda asayiin ve huzurun bozulmasna da sebep olmulardr.16 18. yzylda giderek bozulan toplumsal dzen yerini yurdunu terk eden insanlarn saysn hayli artrmtr. Reaynn oktan beri dedii teklif-i akka denen ve devletin zaman zaman kaldrmaya alt verginin miktar da artmaya balamtr. Bu uygulamalar pek ok kiinin topran terk ederek baka blgelere gmesine yol amtr. Topran terk ederek g eden kyl, bu yolla hem avarz ve hem de dier vergi ykmllklerinden kurtulmak istemitir. Bu yolu seen kyl daha sonra vilayet aynnn hizmetine girmek durumunda kalyordu.17 Airetlerin iskn meselesi de devleti uratran dier bir sorundu. Airetlerin yerleik hayata gemek istememeleri devletin bu yoldaki teebbslerinin sonusuz kalmasna neden olmu, bunlarn bulunduklar blgelerde zararl faaliyetler gstermeleri de merkezi otoritenin hakl endieler beslemesi sonucunu dourmutur. Bu tr davranlara maruz kalan ve merkezi otoritenin gveninden yoksun halk ise yrenin aynna snmay tek kurtulu yolu olarak grmlerdir.18 Tahrir defterlerindeki istatistiksel verilere gre 16. yzylda Osmanl mparatorluu nfusunda nemli bir art yaanmtr. Nfusun artmas orannda tarm sahalarnda klme meydana gelmitir. Tarm alanlar-nfus ilikisindeki bu farkllama, 16.
13 14

Yuzo Nagata, Muhsin-zde Mehmet Paa ve Aynlk Messesi, zmir 1999, s. 5. mer Demirel, Osmanl Dneminde Sivas Vakflarnn dari Organizasyonu ve Problemleri, ADTCF Tarih Aratrma Dergisi, Say 28den Ayr Basm, Ankara 1997, s. 68. 15 Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, stanbul 1994, s. 333. 16 Mustafa Akda, Osmanl Tarihinde Aynlk Dzeni 17301839, TAD, VIII-XII, S.14, Ankara 1975, s. 51. 17 Gl Akylmaz, Osmanl Devletinde Reaya Kavram ve Devlet Reaya likisi, Osmanl, IV, Ankara 1999, s. 48 (Teklif-i akka: Sava ve mali skntlarn yaand dnemlerde alnan olaanst vergilerdir. M. Zeki Pakaln Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c.III, s. 437) 18 Latif Armaan, Osmanl Devletinde Konar-Gerler, Osmanl, IV, Ankara 1999, s. 143.

18 yzyln ikinci yarsndan itibaren imparatorluk yaps iindeki desntralizasyonu glendiren olumsuzluklardan biri olarak dikkatleri zerine ekmektedir. Gerekten de bu dnemde Anadoluda yersiz, yurtsuz, ocaksz bir snfn ortaya kt ve zamanla byk rakamlara ulat grlmektedir. Geinmek maksadyla Anadoluya dalanlar balangta garip, yiit, gnll, kale muhafz, donanma leventi, azap ve paalarn hizmetinde sarca ve sekban askeri olarak grev yapmakta idi. Sonuta, Anadoluda bu tr ileri yapan binlerce insan ortaya kmtr.19 lerinden bir ksm ilmiye snfna girmek iin medrese ve imaretlerde kmelenmeye balamt. Bu sayede Anadoludaki medreselerde binlerce suhte toplanm, 16. yzyln ortalarnda ise saylar iyice artan suhteler gruplar halinde kylere inerek aka ekyalk yapmaya balamlardr. Ayrca devletin ihtiyacndan daha fazla medrese rencisinin ortaya kmas ve bunlarn mezuniyet sonras i bulamamas isyann bir baka sebebini oluturmutur. Suhte isyanlar zellikle 3. Selimin (17891807) saltanatndan sonra devlet iin ciddi bir sorun nitelii kazanacaktr.20 Anadoluda aynln oluumunu hazrlayan etkenlerden bir dieri de, miri toprak sisteminde yaplan deiikliklerdir. Tmar sisteminin bozulmas, tmara olan rabetin azalmas ve tmarlarn ehliyetsiz kimselere verilmesi sonucunda askeri alanda ciddi bir boluk domutur. Tmarlarn kad, nib ve cebeli tahsildar arzlar ile verilmesi, topraklarn ayn- vilayetin eline gemesine sebep olmutur. Ercment Kurana gre aynln yaylmas ve messese haline gelii, 17. yzyl tmar sisteminin bozulmasyla balamtr.21 darenin zayf dmesi ve aynn tmar ve muktaalar ele geirmesi sayesinde geni malikneler olumaya balamtr.22 1695 ylndan sonra, hayat boyu verilen muktaa toplama hakk dhil olmak zere pek ok vergiyi ieren, iltizam sistemine geilmitir. Bu durum imparatorluun i kn hzlandrrken, bir yandan da bu sayede tarada daha bamsz hareket eden yeni bir snf ortaya kmasna neden

19

Yaar Ycel, Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dair Genel Grler, Belleten, XX, Ankara 1919, s. 690. 20 Hseyin Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, Ankara 1983, s. 142. 21 Ercment Kuran, Trk adalamas, Ankara 1997, s. 142. 22 Shaw, age, s. 150.

19 olmutur.23 Berkesin deyimiyle bu durum, devlet ve reaya aleyhine smr idi. Merkeziletirme politikas batdaki merkeziletirme anlaynn tersine eski retim biimlerini deitirmek yerine merkezi daha gsz hale getirecek bir politikaya dnmtr.24 Aynlk kurumunun oluup glenmesinde Osmanl idari yapsnda nemli bir yere sahip olan kadlarn da ciddi oranda etkisi sz konusudur. yle ki kad, ald bir ksm kararlarda ve yapt atamalarda ehir ayn ve ileri gelenlerin grne bavurmaktayd.25 Bu durum aynn ister istemez blgede etkin bir konuma gelmesine yol amtr. Merkezi otorite, aynn bu derece gl olmasndan rahatsz olmu ve tarada yeniden eski nfuzunu kazanmann yollarn aramaya balamtr. Msadere usul bu metotlardan belki de en nemlisi idi. Merkezi otorite idari alanda kap halklarna uygulad tedbirleri (msadere, ar vergi) ayna da uygulayarak onlar kontrol altna almaya almtr. Ancak kontroln salanmas artk eskisi kadar kolay deildi. nk taradaki kap halklar corafi bakmdan gelir kaynaklarna merkezden daha yaknd. Msadere usul, zellikle II. Mahmut dneminde etkin bir biimde kullanlm, bylece aynn gcnn sonraki kuaklara aktarlmasnn nne geilmitir. Merkezi idare, msadere uygulamasna gereke olarak, aynn vergi dememesini gsteriyordu. Bu gibi ekonomik tedbirler, aynlarn reform hareketlerine kar bir tutum taknmalarnda birinci derecede rol oynamtr.26 Alemdar Mustafa Paann bir yenieri isyan sonucu ldrlmesini frsat bilen II. Mahmut, aynlarn nfuzunu krmak amacyla birounu idam etmi, ardndan mallarn da msadereye tabi tutumutur.27 Ayrca eceliyle len aynlarn varislerinin bulunup bulunmadna baklmakszn terekelerine el konulmutur. II. Mahmud dnemindeki bu tedbirler, merkezi otoritenin gerektii zaman ayna
23

Ariel, Salzman, mparatorluu zelletirmek: Osmanl XVIII. Yzylnda Paalar ve Aynlar, EV ? Osmanl, VIII, Ankara 1999, s. 229. 24 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul 1979, s. 130 25 lhan Yerlikaya, Tanzimattan nce Osmanl Devletinde Belediye Hizmetleri, Osmanl, VI, Ankara 1999, s. 133. 26 Fatma Mge Gek, Burjuvazinin Ykselii mparatorluun k, ev. brahim Yldz, Ankara 1994, s. 141. 27 Tuncay n, Osmanl Devletinde Msadere Uygulamalar, Osmanl, VI, Ankara 1999, s. 379.

20 tepkisini en sert biimde ortaya koyduunu gstermektedir. Aynlar etkisiz hale getirmek maksadna mstenit politikada en nemli gelime, savalarn bitmesinden sonra yaanmtr. Zira II. Mahmut, Sadrazam Hurit Paa eliyle aynlara kar amansz bir mcadele balatmtr. Bu mcadeleye yenierilerin bir itiraz olmamtr. Aynlarla mcadelede eitli yntemler kullanlmtr. Resmi grevi bulunan bir ayn lnce yerine oullar veya yaknlarndan biri deil de bir bakas atand. lenin yaknlar lkenin baka blgelerine greve atanmak suretiyle datldlar.28 Aynlarn gc ihtiyatl ve dikkatli bir biimde krld. Yllar sren bu operasyonlarn yrtl hemen hemen benzeri bulunmayan hile ve zulm rnekleriyle dolu idi. Fakat yaplan bu operasyonlar baarl oldu.29 Anadolunun byk aynlar 18121817 yllar arasnda itaat altna alnrken Balkanlarda bu sre1820 yllarna kadar srd.30 II. Mahmut, kurumun top yekn kaldrlmasnn Anadoluda boluk oluturaca dncesine sahip olduundan 1826 ylndan hemen sonra sancak merkezlerinde sandk eminlii oluturdu. Aynn baz yetkileri bu kuruma aktarlmtr. 1829 ylnda stanbul mahallelerinde kurulan muhtarlk rgt 1833ten itibaren btn ky ve mahallelere temil edilmitir. Muhtarln tekilinden sonra aynlk messesesi kendiliinden son bulmutur. siz kalan grevlilere redif askeri tekilatnda grev verilmitir.31 Yine bu tekilata alnan binba, yarbay ve albaya kadar olan subaylar, o blgenin ayn ve ileri gelenlerinin oullarndan seildi.32 Bu tekilat byk bir kitleyi uzun sre silhaltnda tutmadan askerlik ana gelmi olanlar kendi blgelerinde az masrafla ve ksa aralklarla eiterek sava zamanlarnda ie yarar, yeterli asker bulmak amacyla kurulmutur. Kurulan bu tekilatn olduka baarl olduu sylenebilir.33

28 29

Sina Akin, Trkiye Tarihi ,III, stanbul 1997, s. 101. erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, stanbul 1998, s. 167. 30 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev.Yasemin Soner Gnen, stanbul 2004, s. 51 31 Musa adrc, Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim, Belleten, CLI/201(Aralk 1987)den Ayr Basm, Ankara 1988, s. 1238. 32 Mustafa Nuri Paa, Netayic-l Vukat, C.III, ev. Neet aatay, Ankara 1979, s. 298. 33 Remzi Fndkl, Osmanl Devletinde Gvenlik ve Polis, Osmanl VI, Ankara 1999, s. 229.

21 Osmanl Devletinin 18071839 yllar arasnda aynlara kar balatt harekat baarl olmutur.34 Aynlar siyasal dzeyde 18. yzyl sonu ve 19. yzyl balarnda imparatorluk sathnda en gl dnemlerini yaamlardr. Fakat merkezi otorite zerinde herhangi bir etki ve kontrol gcne sahip olamamlardr. Sebebi ise padiah, patrimonyal brokrasi ve ulema l koalisyonunun toplumsal kaynaklarn dalmnda siyasal idari elerin iktisadi elere ve pazar mekanizmalarna olan stnln baaryla srdrmeleridir.35 Tanzimat Dneminde aynn yetkileri yeni kurulan messeselere ve buralardaki grevlilerine verilmeye baland. Bb- li len aynn yerine yenisini atamayarak resmi-i aynlk messesine son verdi. Aynlk kurumu ortadan kaldrlmakla beraber, bu kimseler varlklarn ve nfuzlarn srdrdler.36 Tark Zafer Tunayaya gre Milli mcadele yllarnda aynlar padiaha bal kalm devrimci tez karsnda geleneki grleri savunmutur.37 Bize gre aynlarn tamamn bu snfa dhil etmek mmkn gzkmemektedir. Zira tezimizin konusu olan Zaral-zdeler Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren devlet nezdinde nemli grevlere getirilmilerdir. Bu ve benzeri ailelerin saysnn az olmayaca tahmin edilebilir.

34

Tosun Arcanl, 19.Yzylda Anadoluda Mlkiyet, Toprak ve Emek, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, stanbul 1998, s. 133. 35 Ali Kazancgil, Trkiyede Modern Devletin Oluumu ve Kemalizm,Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, stanbul 1986, s. 179. 36 Yuzo Nagata, Tarihte Aynlar ., Ankara 1997, s. 188. 37 Tark Zafer Tunaya, Osmanl mparatorluundan TBMM Hkmeti Rejimine Gei, Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, stanbul 1986, s. 304.

22 I. BLM: SVAS VE EVRESNDE AYNLIK A-) Sivasa Komu Blgelerdeki Gl Ayn Aileleri 18. yzyln ikinci yarsna girerken Orta ve Dou Anadoluda varlk gsteren ayn ailelerinin saysn yzlerle ifade etmek mmkndr. Fakat bunlar arasnda bazlar, hkimiyet alanlarnn genilii bakmndan n plana kmtr. Bu blmde Anadolunun i blgelerinde bulunan be gl ayn ailesi zerinde durulacaktr. 1- Rivanoullar Dou Anadolunun en nfuzlu ailelerinden olan Rivan-zdeler, Rivan boylar birlii zerinde muktaa voyvodas; Mara, Malatya ve Besni malikneleri mutasarrf olarak iki yz yl akn bir sre, blgelerinde, sz sahibi oldular. 1760 1850 (11741267) yllar arasnda bu aileden ou mirmirn rtbeli olmak zere st dzey devlet grevlisi yetimitir: Halil Paa, mer Paa, Mehmed Paa, Sleyman Paa, Abdurrahman Paa, mer Paa (II), Abdurrahman Paa (II) bunlardan bazlardr. Rivanoullarnn nfuzu zamanla artm, hkmet, baz dnemlerde ailenin nfuz alanna merkezden ynetici gndermeyi gze alamayacak kadar ekingen davranmak durumunda kalmtr. Aile devlete kar zaman zaman kaytsz kalm, tarada bir derebeyi edas taknmaktan geri kalmamtr. Bu meyanda Rivan-zdelerin demesi gereken r ve rsumlar demedikleri ilgili belgelerden anlalmaktadr.38 Merkezi hkmet tarada otoritesini yerel ailelerle paylat iin zellikle taradaki zulm ve taknlklar grmezlikten gelme politikas izlemitir. rnein, 1750de (1164) Rivan-zde Sleyman Paa, ynetim alan dndaki Darendeye iki bin svari ve piyade ile giderek drt gn kalm, ahaliden karlksz yem ve yiyecek alm, kylere yzlerce asker sevk ederek hara toplam, reayaya kt davranmtr. Elbistanda da benzer zulmleri tekrarlayarak Malatyaya
38

BA, S.Ahkm, 1.22.24, 13/96; Necdet Sakaolu, Anadolu Derebeyi Ocaklarnda Kse Paa Hanedan, stanbul 1998, s. 7

23 dnmtr. Yine Sleyman Paa, akrabas Abdurrahman Beyle birlikte Malatya sancann biriken vergilerini dememek iin ekyadan Kerseli Hacy kkrtarak airet halkn ve ehir ahalisini kar karya getirip asayiin bozulmasna neden olmutur. Ad geenlerin bu tr eylemleri cezasz kalmtr. Ayrca kendilerine bal airetler tarafndan, Sivas ili, Hafik kazas halknn emval ve eyasn gasp edip yaylaklarn talan etmeleri gibi olumsuz hadiselerin sk sk tekrarland da bilinmektedir.39 Merkezi hkmet, Rivan airetlerinin Sivas ve Tokat arasnda ve Deliklita denilen mahalde ekyalk yapmalarndan dolay Sivas mtesellimine ilgililerin cezalandrlmas iin sert bir emir gndermitir.40 Fakat Rivan airetlerinin taknlklarnn ard arkas kesilmemitir. Bu ve benzeri uyarlarn Sivas eriyye sicillerinde sk sk tekrarland grlmektedir.41 Hkmet, 1789 (1204) ylnda Rivan-zde mer Paann Malatya muktaasna sahip iken orduya asker gndermedii iin grevden alnmasna ve yerine yeeni Ali Beyin tayinine karar vermitir.42 Burada dikkat eken nemli bir husus ailenin grevden alnan kiisi yerine yine o aileye mensup olan baka bir ahsn atanmasdr ki bu durum blgede, merkezi otoritenin etkinliini ancak aile sayesinde salayabildiini gstermektedir. Yine ayn aileden, Sleyman Paann Malatyaya mtesellim olarak atad oreliolu nam ile bilinen kii, birok insan ldrtm, ahalinin varn younu gasp etmitir. Bu olayda da hkmet etkin bir tavr sergileyememi, kk bir ihtarla mevzuu geitirilmitir. stelik Sleyman Paaya Malatyaya ek olarak Mara Beylerbeylii verilmitir. Bu durum, hkmetin merkezka eilimleri istemeyerek de olsa destekledii anlamna gelmektedir. Rivan-zde ailesi blgede kalc bir gce ulam olduundan bu ve benzeri eylemleri tekrarlamaktan saknmamlardr. nk hkmetin blgedeki gc ailenin gcne orantl idi. 1813 (1229) ylnda Kse Paa hanedanna mensup Veli Paann idam emri Rivan-zde Abdurrahman Paaya da tevdi edilmi, 1813 (1229) yl sonlarnda Veli Paa, Abdurrahman Paann da yardm ile idam edilmitir. Bu bilgiden, hkmetin taradaki aynlar birbirine kar nasl kulland ve taknlklarn zaman zaman niin grmezlikten
39 40

SS, 2.30.31; 1/177 SS, 2/210 41 SS, 26/109; 27/122 42 BA, HH, nr. 8444

24 gelme siyasetini uygulad anlalmaktadr. Abdurrahman Paa, Behisni Mutasarrf iken Sivas ve evresinde ortaya kan veba hastalndan dolay lmtr.43 Merkezi hkmet blgedeki asayii yine aile sayesinde salamaktadr. Malatya mutasarrf Rivan-zde Mehmet Paadan, 1745 (1158) ylnda Cihanbeli airetinden Umranlu oymann blgeye zarar vermemesi iin uyarlmas ve gereken tedbirlerin alnmas istenmitir.44 2- Caniklioullar Amasya- Trabzon- Canik (Samsun) blgesinin en kudretli yn kabul edilen Caniklioullar blgede uzun sre varlklarn devam ettirmilerdir. Ailenin atas olan Fatsal Ahmet Aa, kapcbalk grevi sayesinde nfuzunu artrarak ailenin kklemesine zemin hazrlamtr. Oullar ile torunlar ailenin nfuzunu giderek artrmlar ve blgede yaklak yz yl sz sahibi olmulardr. Sleyman Paa, Hac Ali Paa, Battal Hseyin Paa, Mikdat Ahmet Paa, Hayrettin Rap Paa ve Tayyar Mahmut Paa Caniklioullarnn yetitirdii nemli ahsiyetlerdir. Aileden baz kimseler idam cezasna arptrlmken, Canikli Ali Paa, Battal Hseyin Paa, Tayyar Mahmut Paa firari olarak ilan edilmilerdir. Politik ve askeri baarszlklarndan dolay aile iki defa haciz yaamtr. Canikli-zde ailesi apanoullar ile iki defa savala sonulanan politik atma yaamtr.45 Aile mensuplar valilik, seraskerlik, mtesellimlik, voyvodalk gibi nemli grevler elde etmilerdir. Fakat yetkilerini, zaman zaman ktye kullanmlardr. Ailenin en tannm bireyi olan Ali Paann 1772 (1186) ylnda Amasya Mutasarrflna atanmasndan itibaren, apanoullar ile komu olunmu, aralarnda amansz bir rekabet balamtr. Ali Paaya ertesi yl Tokat voyvodal ile Trabzon valilii, 1774 (1188) ylnda ise Erzurum valilii tevdi edilmitir. Ali Paa, Anadolunun kuzey dousunda nfuzunu artrrken oullar Battal Hseyin ve Miktad Ahmet
43 44

BA, HH, nr. 24385 Mehmed Sreyy, age, C. II, s. 290; c. III, s. 83, 594 vd.; Necdet Sakaolu, age, s. 7. Rivan ve Avar airetleri ile ilgili yolsuzluk ve Ankara, Amasya, Sivas yresine iskn ile ilgili belgeler iin bkz. SS, 26/109, 27/122 45 Canay ahin, (The Rse And Fall Of Ayan Famly n Eghteenth Century Anatola: The Caniklizdes (17371808) Bilkent niversitesi Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2003, s.39

25 Beyler de Amasya sanca mtesellimliine getirilmilerdir.46 Ayn aileden farkl kimselerin farkl yerlerde resmi grevler elde etmesi nfuzlarn artrmas bakmndan ok nemlidir. 1776 (1190) ylnda Ali Paa Sivas valiliine atanmtr. Bu durum Sivas valiliini elde etmeye alan Caniklioullar, Zaral-zdeler ve Cabbar-zdeler arasnda ciddi bir rekabetin domasna yol amtr. 1778 (1192) ylnda Krmn tekrar Osmanlya balanmas iin Bb- l-i tarafndan serasker tayin edilen Ali Paa, bu grev sayesinde nfuzunu daha da artrm; olu Miktad Ahmet Paann Sivas valiliine getirilmesini salamtr. Krm seferinin baarszlkla sonulanmas zerine merkezin Ali Paa ile ilikileri farkl bir mahiyet kazanmtr. Buna ilaveten olu Miktad Ahmet Paann Amasya aynlarna bask yapmas zerine 1779 (1193) ylnda Sivas valiliinden azledilmitir. Bu durum blgede etkinlik kurmaya alan apanoullar iin yeni bir frsat yaratmtr. Gelimeler sonucunda apanolu Mustafa Bey ile Miktad Ahmet Paa arasndaki souk sava, yerini amansz bir muharebeye brakmtr. Yaplan muharebe sonucunda Miktad Ahmet Paa yenik dm, bunun zerine Canikli Ali Paa harekete gemitir. Ali Paa, apanolunun Bb- li tarafndan idam edilmesini istemi, daha da ileri giderek talebinin yerine getirilmemesi halinde bunu kendisinin yapacan bildirmitir. Merkez, bu mcadelede Mustafa Beyi desteklemi, hatta onu Ali Paann tedibine memur klmtr.47 Mustafa Bey, bu emri frsat bilerek ordusu ile Samsun ve Bafraya girmitir. Ali Paa ve oullar Krma firar etmek zorunda kalmlardr. Ali Paa, bu eyleminden sonra belgelerde firari sfat ile anlacaktr. 1781 (1196) ylnda affedilen Ali Paa, Trabzon valiliine getirilmitir. Olu, Miktad Ahmet Paaya da Erzurum valilii verilmitir. Bylece devlet blgedeki g dengesini yeniden oluturmutur. 18771878 (12951296) OsmanlRus Savanda Krmn geri alnmak istenmesi Caniklioullarn merkez nezdinde tekrar nemli bir statye kavuturmutur.

46 zcan Mert, XVIII. ve XIX. Yzyllarda apanoullar, Ankara 1980, s. 41. Hseyin Hsamettin, Amasya Tarihi, C. IV, bakyyesi, stanbul 1935, s.124,157 47 SS, I/198.

26 Caniklioullarnn da muhassl, mutasarrf ve vali sfatlaryla ahaliye zulmden geri durmadklar anlalyor. rnein Sleyman ve Ali Paalar hakkndaki teklif sz konusu olduunda kendileri iin adam bana ayrca ake tevzi ettikleri, zulmlerinin giderek artt vb. ikyetlerin ard arkas kesilmemi; ancak hkmet, takip ettii siyaset gerei cezalandrma yerine anlama politikasn izlemi fakat ilk frsatta hesabn sormutur.48 3- apanoullar Yozgatta (Bozok) yerleik olan apanoullar (Cebbar-zdeler), Kayseriye kadar uzanan etkilerini, devlete ballklar ile glendirme geleneini uzun yllar srdrmlerdir. apar Koca mer Aann soyundan gelen Ahmet Paa, Mustafa Bey, Sleyman Bey, Celaleddin Paa, Abbas Paa ve dierleri arasnda en nemli ahsiyet otuz yl Bozok mtesellimlii yapan Sleyman Beydir. Aile, 18. yzyln balarndan itibaren dnemin idari ve ekonomik aksaklklarndan istifade ederek glenmeye balamtr. 1728den (1141) 1765e (1179) kadar blgede etkin olan Ahmet Paa merkezi otoriteye itaat ederek hkimiyet alann Bozok, Yeni l, Sivas ve Nideye kadar geniletmitir. Sened-i ttifaka imza koyan aynlar arasnda yer alan bu zat, Amasya mtesellimliini elde etmek maksadyla Canikli Ali Paa ile savamtr. Zaman zaman merkezi hkmetle de anlamazlklar yaamtr.49 rnein, Develi Kazasndan ihrac emredilen askeri ahalinin de muhalefetiyle tertip edemeyeceini padiaha bildirerek affn isteyen Cabbar-zde Sleyman Paa ya merkezin cevab ok sert olmu, Padiah Cabbar-zde Sleyman Beyi grevini yapmamas halinde cezalandracan bildirmitir.50 Ekyay tedipte, devlete asker ve levazm salamakta becerikli olan Cabbar-zdeler dier taraftan da servet ve nfuz kazanmak uruna halk ezmekten geri durmamlardr. Ahmet Paa, Divrii halkna zulmettii gerekesiyle, Zaral-zde Feyzullah Paa tarafndan idam edilmitir. Bu olay Cabbar-zdelerin blgedeki etkinliini bir dnem azaltmtr.
48

Canay ahin age, s.3967; Tarih-i Cevdet, C.I, s.219, 151, 282; C.II, s.326; C.V, s.102; C.VIII, s.44,431; Sicill-i Osman, age, C.II, s.217, 317; C.III, s.83, 258, 548; Sleyman Duygu, Yozgat ve apanoullar Tarihi, s.39; Ycel zkaya, Canikli Ali Paa, Belleten, C. XXXVI, (1972), s.483525. H. Hsamettin, age, C. IV, s.141147,157 49 zcan Mert, age, s. 7375. H. Hsamettin, age, C. IV, s.100.134.160. 50 BA, HH, nr. 8066

27 Ancak byk olu Mustafa Beyin gayretleri ile Bozok Sancan yeniden ele geiren apanoullar Mustafa Beyin lmne kadar nfuz alanlarna Yeni l, Sivas, Kayseri, ankr ve Krehiri katmlardr. Ailenin en parlak dnemi 1782den (1197) 1813e (1229) kadar sren Sleyman Bey zamandr. Sleyman Bey, merkeze ball ve slahat padiah III. Selimin yenilik hareketlerine taraftar olmas sebebiyle ailenin gcn zirveye tamtr. Sleyman Bey, baarl politikalar sayesinde hem Padiahn hem de ahalinin takdirini kazanmtr.51 1804 (1219) tarihinde Konya da kan bir ayaklanmay bastrmakla grevlendirilen Sleyman Bey, kan dklmeden ahali ile Karaman Beylerbeyi Abdurrahman Paay bartrmtr. Bu olayn ardndan Sleyman Bey, Padiah III. Selimin takdirlerine mazhar olmutur.52 Sleyman Bey, ekya tedibinde de baarl hizmetler vermitir. 20 Mart 1806 (29 Zilhicce 1220) tarihli bir belgeye gre Karaman halkna olmadk zulmler yapan Karamanl Kocaaa ismindeki akinin cezalandrlmas iin aparzade Sleyman Bey grevlendirilmitir. Sleyman Beyin ekyay sktrmas zerine Karamanl Kocaaa ve arkadalar el taraflarna kamlardr.53 Sleyman Beyin etkisini artrmas merkezi otoritenin dikkatini ekmitir. Bu nedenle 28 Haziran 1812 (17 Cemziyel-hir 1227) tarihli bir emre gre, Cabbar-zde Sleyman Bey'e ihale edilen Larende muktaas daha sonra Karaman Valisi Ali Paa'ya ihale edilmi, Cabbar-zde Sleyman Beyin dedii 22.000 kuru iade edilmitir.54 Ayn ailelerinin geneline amil olan Aalk saplants hanedanlklarn knn en nemli nedenlerinden saylabilir. apanoullar da zaman zaman bu yollara tevessl etmilerdir. 1822 (1238) ylnda Rivan aireti beyleri mahzarla Cabbar-zdelerden ikyetlenerek Rivan muktaasnn onlara verilmemesini rica etmilerdir.55 Bu ikyet, Cabbar-zde ailesinin nfuzunun yaylma alann gstermesi bakmndan nem tamaktadr. 1808de (1223) Cabbar-zde Celaleddin Paa,56 1809 (1224)

51 52

BA. HH, nr.1950, 1950/A, 1950/B BA, HH, nr. 2037 53 BA, HH, nr. 14834 54 BA, Cevdet- Maliye nr. 4673 55 BA, HH, nr.16617, 16183 56 BA, HH, nr.17768

28 tarihinde Cabbar-zde Mehmet Paa,57 1811 (1226) tarihinde yine Celaleddin Paa Sivas valilii yapmlardr.58 Aile fertlerinin yakn zamanlarda Sivas valilii grevine getirilmesi ilgin olsa gerektir. Merkezi otorite, zellikle Zaral-zde Recep Paann etkin olduu bu dnemde Sivasta Cabbar-zdeleri grevlendirerek denge politikas kurmay amalamaktadr. Btn bunlardan hareketle Sivasta ksa bir dnem Zaral-zdelerin etkinlikleri zayflamtr denilebilir. II. Mahmutun 1812den (1227) itibaren merkeziletirme politikasn uygulamaya balamas ve ardndan 1813de (1229) Sleyman Beyin lm ile ailenin blgedeki nfuzu, etkisini kaybetmeye balamtr. Ancak 1841 ylnda Cabbar-zde Mehmet Abdi Paann Sivas mutasarrf olarak gzkmesi Tanzimattan sonra da ailenin etkisinin az da olsa devam ettiini gstermektedir.59 Tanzimat devrinde, apanoullarndan Mehmet Celaleddin Paa gibi baz kiiler Bozokta idarecilik yapmlarsa da uzun yllar tutunamamlardr.60 apanoullarnn nam ve soyu yakn zamanlara kadar devam ede- gelmitir. 4- Sar-zdeler Dar ve kapal bir havzada Kemah Beyleri namyla yaklak iki asr etkinliini hissettiren Sar-zdeler nemli rtbeler almakszn Kemah, Gercanis, Kuruay ve Ein kazalar voyvodalklarn uzun bir dnem ellerinde tutmulardr. Mir brahim, Abdulbaki, Hac Abdullah, Demir ve Fettah Beyler ailenin nemli ahsiyetleridir.61 1758 (1172) ylnda ayaklanan Gmhane ekyalarnn tedibi iin

grevlendirilenler arasnda Kemah Beyi Sar-zde Hasan Bey de bulunuyordu. Sknet salandktan sonra, ekya tedibinde emei geen kimseler, ayn ekaveti ve azgnl kendileri icra eylemilerdir. Keza, Sar-zde brahim Bey de akilik ve
BA, HH, nr.31851 BA, HH, nr. 29927 59 .Demirel, Osmanl Vakf ehir likisine Bir rnek: Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol, Ankara 2000, s.137 60 zcan Mert, age, s. 7375. H. Hsamettin, age, C. IV, s.100.134.160. Cabbar-zdeler ile ilgili Sivas eriyye Sicillerinin deiik defterlerinde ayrntl bilgi bulunmaktadr. 61 Necdet Sakaolu, age, s. 610
58 57

29 zulm yolunu tercih etmitir. Resmi kaytlarda ise kendisinden behradr ve sahib-i devlet ve yesr olarak bahsedilmitir.62 Aile bu dnem, 1773 (1187) Osmanl-Rus Savanda ordu iin 1.500 gzide svari istenecek kadar glyd. 1802 (1217) ylnda Kemah ve Kuruay voyvodas Sar-zde Abdulbaki Beye Ein voyvodal tevcih edilmitir. Bu tevcihin sebebi, Kse Mustafa Paann olu Veli Beyin blge ahalisine kar acmasz ve haksz uygulamalardr. Keban civarndaki madenlere ktk sevk etmekle grevlendirilen ayn zamanda da Diyarbekir valisi olan Kse Mustafa Paa, olu Veli Beyi buraya voyvoda olarak atamtr. Bunun zerine hkmet voyvodalk grevini Veli Beyden alarak Sar-zde Abdulbaki Beye tevcih etmitir. Hkmet bir yandan halkn ikyetlerine zmler retmeye alrken bir yandan da iki ayn ailesi arasnda rekabet ortam oluturmutur. Fakat Diyarbekir valisi Mustafa Paa, Sar-zde ailesinin blgede tutunmasn engellemek iin byk aba sarf etmitir. Merkezi hkmet, Mustafa Paann bu tutumunu beenmemi ve Onu grevden almtr.63 Ksepaa ailesinin etkinliinin de azalmasn frsat bilen Abdulbaki Beyin bir sre sonra keyfi davranlarda bulunduu ilgili belgelerden anlalmaktadr. Merkezi hkmet, Grc Osman Paay emrindeki on tabur askerle Sar-zde Abdulbaki Beyin zerine gndermitir. Abdulbaki Beyin adamlarndan bir ksm katledilmi bir ksm da esir alnmtr.64 Bu gelimeler yaanrken Abdulbaki Bey ile Kse Paa hanedanndan Mustafa Bey arasndaki rekabet de artmtr. Aralarndaki bu rekabetin devam ettii sralarda, Mustafa Beyin merkez tarafndan katlinin istenmesi zerine Mustafa Bey firar etmi, Abdulbaki Bey ise firarna yardmc olmutur. Bu durum, taradaki aynlarn birbirini yakndan tand ve gerektiinde merkezi otoriteye kar i birlii yaptklarn belgelemesi asndan byk nem arz etmektedir. Merkezin btn bu olanlar tespit etmesine ramen Mustafa Paann yakalanmasna yardm etmesi artyla Abdulbaki Bey affedeceini bildirmesi ise tamamen bir acziyet olarak yorumlanabilir.65

62 63

Necdet Sakaolu, age, s. 610 BA, HH, nr. 13458, 4508 64 BA, HH, nr.3892 65 Necdet Sakaolu, age, s. 610

30 Sar-zdelerin dzenledikleri basknlar ve birka kez yineledikleri isyanlarn, yanlklarnn yklna zemin hazrladn sylemek mmkndr. Ein voyvodal iin Divriili Veliyeddin Paa ile mcadeleleri, Keban madenini tehdit etmeleri, blge halkna zulm ve tecavzde bulunmalar belgelerde geni yer tutmaktadr.66 5- Turun-zdeler Blgede etkin olan bir dier ayn ailesi de Turun-zdelerdir. Aileden, Halil Aa, yneada muhafzl yapmtr. mer ve Hseyin adnda iki olu vardr.67 Ailenin en nemli ahsiyeti olan Sleyman Paa, 1788 (1203) ylnda Sivas mtesellimi olmutur.68 Bu grevi 1789 (1204) ylnda da devam ettirdii grlmektedir.69 Sleyman Paann 1790 (1205) ylnda Sivas Mtesellilii grevinden alnd grlmektedir. Ayn grev Kenan-zde Feyzullah Aaya tevcih edilmitir.70 Sleyman Paa, srasyla Sivas mubyaacl,71 kapcbalk grevlerinde bulunmu, Adana, Rakka ve Halep valilii yapmtr. Daha sonra

Karahisardaki iftliine ekilmi, 30 Eyll 1796 (27 Rebiylevvel 1211) tarihinde Konya valilii uhdesine tevcih edilmitir. Paa, 1799da (1213) Kbrs muhafz olmutur. Merkezi otorite, kendisine ba kaldran Mardin, Sivas, Rakka, Diyarbekir eyaletlerinde ekavet ve serkelik yapan Milli Timuru ortadan kaldrma grevini Sleyman Paaya vermitir. Ayrca bu grevle birlikte Rakka valiliini kendisine tevcih etmitir.72 Paa, verilen grevin hilafna olarak Timuru korumutur. Yine Timurun affedilerek Rakka valiliine tayin edilmesine yardmc olmutur. Bu durum dnemde yaanan benzer olaylarla paralellik gsterir.73 Sleyman Paa, bir sre sonra tespit edemediimiz sebepten dolay vezirlii ref olunarak stankye srgn edilmitir. Ardndan resmi ilere karmamas artyla vilayeti olan Sahip

BA, Cevdet-Dhiliye, nr 6026; Necdet Sakaolu, age, s. 610. BA, HH, nr. 10171 68 SS, 3/184. 69 SS, 3/184 70 SS, 3/242 71 Turun-zde Sleyman Beye gnderilen emirde; Sivas,.Bozok, Amasya sancaklarndan 70.000 kile dakik ve 40.000 kile ir toplanp, Samsun iskelesine nakli istenmektedir. Yine ayn belgede mbyaa ileminin nasl yaplacana dair ayrntl bilgiler mevcuttur. Bkz. SS, 3/108 72 BA, HH, nr. 11559; SS, 5/24 73 M. Sreyya, age, C.II, s.60; Tarihi Cevdet, C.II, s 340.
67

66

31 Karahisarda ikametine msde edilmitir.74 Paa, Sivas mtesellimlii dneminde ehrin gelimesi iin eitli faaliyetlerde bulunmutur.75 Sleyman Paann Adana valilii srasnda, Sivasn Pirkinik adl karyesinden, hazinedar mer tarafndan toplanan 5.500 kuruu zimmetine geirdii iddia edilmekte olup, olayn aydnlatlmas ve sulularn cezalandrlmas istenmektedir.76 Bu davran, aynlar arasnda ok rastlanlan bir durumdur. Ayn belgede Zaral-zde Recep Beyin, Sadrazam Yusuf Paaya olan borcunun acilen tahsil edilmesi gerektii bildirilmitir ki bu belge, aynlarn genelinde zimmet sulamasnn olduu tezini kuvvetlendirmektedir. Sleyman Paadan sonra ailenin en etkin ahsiyetlerinden birisi de Turun-zde Ali Aadr. Mtesellimlii dneminde gebe Rivan airetlerinin ve dier airetlerin Sivas ve kazalarnda ahaliye yaplan zulm ve teaddinin ortadan kaldrlmas ile ilgili fermanda kendisinin baarlarndan bahsedilmektedir.77 Fakat Ali Aann zimmetine para geirmekten geri kalmad da grlmektedir. lgili belgede, Karahisar- Sahipteki airetlerle kazalardan tahsil olunan varidatn Ali Aann zimmetinde olduu bildirilerek geri alnmas amacyla yetkililer uyarlmaktadr.78 Ayrca Ali Aann tairde usulszlk yaptrmasndan dolay kad huzuruna kt da yine ilgili belgelerden anlalmaktadr.79 Bu gelimelerin ardndan Ali Aa, 1878 (1269) ylnda srgn edilmitir.80 6-Hazinedar-zdeler Aileden Sleyman Paa, Mehmet Paa, Ahmet Paa ve Osman Paa Sivas valilii yapmlardr. Ahmet Paa Lazistan ve Sivas mutasarrfl grevlerinde de bulunmulardr. Osman Paa, Sleyman Paann oludur. Kapcbalk ve Canik muhassl grevlerini elde etmitir. 18278 (1243) vezir rtbesiyle Sivas ve bir
74 75

BA, HH, nr. 14704 SS, 3/184, 1/177 76 SS, 5/24 77 SS, 1/177 78 A. DVN, nr. 96, 79 A.MKT. NZD, nr. 87 80 BA, .MVL, 277/10817

32 hafta sonra da Trabzon valiliine atanmtr. Gsterdii baarlardan dolay hkmetin itimadn kazanm, 1833te(1248) Sivas valilii grevine ek olarak Msr savana memur edilmitir. Tespit edilemeyen bir sebepten dolay 1834 (1249) ylnda Sivas valiliinden azledilmitir. Paa, 1841de (1257) Trabzonda vefat etmitir.81 Ailenin dier nemli ahsiyetleri Sleyman ve Abdullah Paalardr. Abdullah Paa, kapcbalk ve Canik muhassll yapmtr. 1842de(1258) vezir rtbesiyle Trabzon valisi olmu, 1846 (1262) ylnda azledilmi ve ayn yl vefat etmitir.82 Aileden Osman Paann olu Sleyman Bey de mderrislik yapmtr.83 Sivas eriyye sicillerinde bu aileden Sleyman Paann ismi ska gemektedir. Sleyman Paa, 1796, 1801, 1807, 1811 ve 181218 yllarnda Canik muhasll grevini ifa etmektedir.84 Paa, Trabzon valilii dneminde nfuzunu bir hayli artrmt. Ayn zamanda Canik muhassl, Gnye sanca mutasarrf, Fari muhafzl grevlerini uhdesinde bulundurmaktadr.85 Bu dnemde kapcball ref olunan Rize ayn Tuzcu-zde Memi, fukaraya zulmetmekte, haksz yere adam ldrmekte, kaza-y mezburda lenlerin terekelerini zabt etmektedir. Bu ve benzeri hareketlerinden dolay idam emredilmi, bu grev Hazinedar-zde Sleyman Paaya tevcih edilmitir. Fakat Sleyman Paa, asiyi ele geirememitir. lgili belgede Sivas valisi Osman Paadan Eyll 1816 (Zilkade 1231) tarihinde 2000 gzide askeri derhal kethdas marifetiyle Sleyman Paann ordusuna ilhak etmesi istenmektedir.86 1815 (1231) senesine ait masraf defterinde Rize ayn Tuzcuolunun idam iin Trabzon valisi Hazinedar-zde Sleyman Paaya gnderilecek askerlerin nefs-i Sivas isabet eden bedeli 15.000 kurutur.87 Fakat aradan yaklak 7 ay gemesine ramen Sivastan gnderilecek olan asker bir trl Sleyman Paaya ulatrlamamtr. lgili belgede, Osman Paann askerleri gnderdiine dair tahriratnn stanbula ulam olmasna ramen henz askerlerin
81 82

M. Sreyya, age, C. IV, s.1306. Ayn eser, C.1, s.81. 83 SS, 8/6, 1/191; M. Sreyya, age, C.IV, s. 1306, 1532 84 Canay ahin agt, s.114 85 SS, 10/6869 86 SS, 10/6869 87 SS, 10/72

33 ilgili yere ulaamadklarndan dolay merkezi hkmet Osman Paay tehdit yolluca uyarmtr. Bu arada asi Of tarafna kamtr.88 7- Zaral-zdeler Tezimizin konusu olan bu aile, Sivas ve evresine yz elli yl kadar hkim olmu bir hanedandr. Aileden Osman Paa, Mehmed Paa, Feyzullah Paa, Abdullah Paa, Recep Paa, Ltfullah Paa gibi ahsiyetler deiik blgelerde valilik yapmlardr. Fermanlarda Zaral-zdelerin yanlklar sk sk vurgulanmtr.89 B-) Sivastaki yan Aileleri Sivas Anadolunun kadim memleketlerinden biridir. Tarihsel sre iinde birok medeniyete ve topluma ev sahiplii yapmtr. Osmanl hkimiyetine girdikten sonra da nemini korumutur. Anadolunun birok blgesinde olduu gibi Sivas da 16. yzyln ortalarndan itibaren celali ayaklanmalarnn nemli merkezlerinden biri durumundadr.90 Sivas Eyaleti, Tanzimata kadar vezir rtbeli valiler tarafndan idare edilmitir. Eyaleti merkezden atanan valiler ynetirdi. Vali, Paa Sanca olan Sivas Sancann amiriydi ve burada ikamet ederdi.91 Sivas Eyaletinin idari rgtlenmesinde valilerin konaklad ve Paa Saray ad verilen bir bina bulunmaktayd. 1813te Sivas valisinin oturduu saray kullanlamayacak hale geldiinden sarayn tamiri gndeme gelmitir.92 Burann tamiri ve bakm 1816 ylnda tamamlanmtr.93 II. Mahmut dneminde vali ve mutasarrflar, idarelerinde

SS, 10/101.102 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.7439, 10352, 9426, 929; Tarih-i Cevdet, C.VII, s.61; M. Sreyya, age, C.II, s. 347; C. III, s.423. 90 Wllam J. Grswold, Anadoluda Byk syan, ev. lkn Tansel, stanbul 2000, s.21,26;Besim Darkot, Sivas A, stanbul 1988, s. 572; Sencer Divitiolu, Oyun Teorisi Balamnda Celali syanlar 15961611 Cogito Osmanllar zel Says 19, yaz 1999 s.139 91 Hasan Yksel, Osmanl Sosyal ve Ekonomik ..., s.14 92 .Demirel, Osmanl Vakf ehir... , s.13 93 Saray ile ilgili belgeler: Sivasa yeni beylik saraynn inasna ve in masrafnn Sivas eyaletinden tertib edilmesine izin verilmesibe ilikin SS, 10/82,83; Beylik saray inasnn masraflar iin gerekli meblan Sivas sanca kazalarna taksimine dair defter SS, 10/83; Beylik saray insnda alan neccr, ta ve dier iilerin cretleri ile inada kullanlan kereste, mh, demir, boya, zift ve sair malzemelerin kymetlerine dair belge SS, 10/8385 mer Demirel, II. Mahmut Dneminde Sivasta Esnaf Tekilat ve retim Tketim likileri, Ankara 1989, s. 11
89

88

34 bulunan sancaklara, mtesellim ( bunlara kaymakam da denilirdi) atamaktaydlar.94 Bu kadim ehir, 18. yzyln sonlarnda ve 19. yzyln balarnda Zaral-zdeler, apanoullar, Canikli-zdeler bata olmak zere kudretli birok ayn ailesinin hkimiyet mcadelesine sahne olmutur. Bir taraftan bu gl aileler arasnda rekabet makro dzeyde devam ederken, mikro dzeyde de Sivasta yerleik, ayn aileleri arasnda da nfuz mcadelesi yaanmaktayd. Buradan hareketle Sivasta bulunan ayn aileleri ile ilgili ksa, fakat nemli bilgiler sunulacaktr. 1- Hatip-zdeler Tarikat erbabndan olan Hatip-zdeler, Sivas ehrinde vakf faaliyetleri ile n plana km bir ayn ailesidir. Aile, baz kaynaklarda Sar Hatip-zdeler olarak da gemektedir.95 Eitim alannda da nemli bir yere sahip olan ailenin baz fertlerinin mderrislik ve kadlk grevlerini ifa ettikleri de bilinmektedir. Aileden Numan Efendi, ehirdeki en byk ktphanenin kurucusu olarak bilinir.96 Numan Efendi, Ahmet Hamdi Efendinin oludur. Byk babas eyh Abdurrahman Efendidir.97 Hatip-zde ailesinin en etkin fertlerinden biri hi phesiz Ali Aadr. 1788 (1203) ylnda kethdayerlik grevi uhdesine verilmitir.98 Ali Aann mtesellimlie ilk atand tarih tam olarak tespit edilememitir. Fakat 23 Mart 1791 (18 Recep1205) tarihinde Sivas Eyaleti sabk seraskeri Karahisar Ahmet Paa tarafndan Sivas mtesellimlii grevi Hatip-zde Ali Aadan alnp Zaral-zde Recep Paaya verilmitir. Bu deiikliin gerekesi olarak Hatip-zde Ali Aann 23 Mart 1791 (18 Recep1205) tarihinde orduyu hmyna katlacak askerin bir ksmn vaktinde gnderememesi gsterilmektedir. Akabinde, Hatip-zde Ali Aa Maraa srgn
Musa adrc, II. Mahmut Dneminde Mtesellimlik Kurumu, DTCF Dergisi, XXVIII, Ankara 1970, s. 288, 289 95 Sivas Ziya Bey Ktphanesi, Yazma Eserler Blm, Numan Efendi Mecmuas, nr.189 96 Sivas Ziya Bey Ktphanesi, Yazma Eserler Blm, Numan Efendi Mecmuas nr.189; .Demirel, Osmanl Vakf ehir s.55,56. Bu ktphane Ulu Cami civarndadr. Ktphane kargir ve zeri kubbeli ise de pek rutubetli ve lotur. Yanna yine Numan Efendi tarafndan bir eme yaptrlmtr. Ktphanenin kaps zerinde basit bir taa, kt bir slsle yazlm u kitabe grlmektedir. Cenb- Hazret-i Numan Efendi mtfi-i z-n Bina etdi rzullah in ecrin vire subhn Tamam oldukda Fehm noktadr ile didm trh Ktbhne mkemmel old mesud eylesin Rahman 97 Sivas Ziya Bey Ktphanesi, Yazma Eserler Blm, nr.189, smail. H.Uzunarl, Sivas ehri s.174 98 SS, 3/105
94

35 edilmitir. lgili fermanda, ayn suu ileyenlere de rnek olmas asndan, Sivas mtesellimi Zaral-zde Recep Beyden bu hususta daha hassas olmas istenmitir. Ayn hassasiyet ve ihtimam Mara naibi Seyyid Aliden de beklenilmektedir.99 Srgn olayndan yaklak bir yl sonra Ali Aann affedildii grlmektedir.100 Hatip-zde Ali Aa, Sivas valisi Osman Paa tarafndan 1792 (1207) ylnda tekrar Sivas mtesellimliine getirilmitir.101 Ali Aa, 1798 (1213) ylnda kethdayerlik 102 ve daha sonra Sivas valilii yapmtr. Kethdayerlii dneminde Ayntabdan ve taradan gelen zm, pekmez yklerinden onar para i gmrk vergisi alnma geleneini kaldrm olup, kendisinin balatm olduu bu uygulamay daha sonra gelen kethdayerlerin de devam ettirmelerini istemitir. Ali Paann bu tutumunun sebebi, ticareti daha canl hale getirmek arzusu olmaldr.103 Hatip-zde ailesinden Es-Seyyid El-Hac Hseyin Efendi deiik zamanlarda Sivas mftl grevinde bulunmutur. Mftlk atamalar ile ilgili belgelerde Sivasta bulunan Mft-zde, Altparmak-zde ve Hatip-zde aileleri arasnda geen bu ilgin rekabet aka grlmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla Eyll 1794 (Ramazan 1209) ylnda Hatip-zde Es-Seyyid El-Hac Hseyin Efendi grevini yerine getiremediinden dolay mftlk grevinden alnmtr.104 Bu grev, en byk rakibi olan Altparmak-zde Es-Seyyid Hseyin Efendiye tevdi edilmitir. Fakat ksa bir sre sonra Altparmak-zde Es-Seyyid Hseyin Efendinin ayn gerekelerle grevden alnd tahmin edilmektedir. nk Eyll-Ekim 1795 (Rebiyl-evvel 1210) tarihinde Sivas Mfts, Mft-zde Hseyin Efendinin

.dergh- muall kapcbalarndan Sivas mtesellimi mir Recep dme mecduhu ve kudvetl-kuzt velhkkm madenl-fazl vel-kelam Sivas kazs ve Mara naibi zde fazluhuma tevk hmyunum vsl olacak malm ola ki Sivas skinlerinden Hatip-zde Seyyit Ali nam kimesne kendi hlinde olmayub Sivastan sefer-i hmyunuma mrettib olan asakirin geriye tehirde kalmalarn mceb olup muyir-i rza harekete ictisar eyledii bil-ihbar tahkik olmala kendye tedib ve emsalini terhip zmnnda merkm Seyyid Alinin avu mbiretiyle Maraa nefy ve iclas fermnm olman. Bkz. SS, 5/26 100 SS, 5/56 101 Salname-i Vilayeti Sivas, 1308 s. 44, 1302, s.301, 1300, s.32 102 SS, 4/24. 103 SS, 4/24. 104 SS, 4/335; (1203) ylnda Sivas mfts Abdlmesid Efendi geimsizlii nedeniyle grevinden alnm yerine mer Efendi atanmtr. Hacer Bapnar, XVIII. Yzylda (17001800) Anadoluda Adalet Kurumu ve leyii Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Sivas 2005, s.131

99

36 grevden alnd, yerine Hatip-zde Hseyin Efendinin atand anlalmaktadr.105 Yine ayn yln aban aynda Hatip-zde Hseyin Efendi, grevinden ihra edilmi, yerine Altparmak-zde Es-Seyyid Hseyin Efendi getirilmitir.
106

Mays- Haziran

1796 (Zilkade 1210) tarihinde Altparmak-zde Es-Seyyid Hseyin Efendinin de grevine son verilerek ondan boalan Sivas Mftl, Hatip-zde Hseyin Efendiye tevdi edilmitir.107 Hatip-zde Hseyin Efendinin Eyll-Ekim 1796
108

(Rebil-evvel 1211) tarihinde grevine son verildii ondan boalan mftlk grevine yine Altparmak-zde Hseyin Efendinin getirildii anlalmaktadr. Temmuz-Austos 1797 (Safer 1212) tarihinde ise ayn grev Altparmak-zde Hasan Efendiye tevdi edilirken grevden alnan kii Mft-zde Hseyin Efendidir.109 Ocak 1798 (Recep 1212) tarihinde ise Altparmak-zde Hasan Efendi grevden alnm olup Sivas mftl grevi tekrar Hatip-zde Hseyin Efendiye tevdi edilmitir.110 Sivas mftl grevinin bu ayn ailesi arasnda bir nfuz mcadelesine dnt aikardr. Fakat grevin ok ksa sreli aralklarla ( bazen birka ay) dier aileye tevdi edilmesi ilgin bir durumdur. Altparmak-zde
111

Hseyin Efendi Eyll-Ekim 1804 (Cemaziyel-hir 1219)

tarihinde Kayseriye srgn edilmitir. Srgn gerekesi ise halk, valiye kar kkrtmaktr. lgili belgede Bozok sanca mutasarrf Cabbar-zde Mir Sleyman Beye, Sivas mftsne ve Kayseri kazas naibine Altparmak-zde Hseyin Efendinin gzetim altnda tutulmas, ona tolerans gsterilmemesi kati ifadelerle emredilmektedir.112 Hatip-zde brahim Efendi de bir dnem mltezimlik grevinde
SS, 4/38 SS, 4/61 107 SS, 4/76 108 SS, 4/91 109 SS, 4/169 110 SS, 4/195 111 Yine bu aileden Es-Seyyid Abdullah Efendi, Sivas, Han- Cedid Yldzeli ve lbeyli Kazalarnda sdt- kirm zerlerine Kim-makam iken 1230 yl Zilkadet-erife gurresinde (1815) grevden alnp yerine Kdvetssdtl-kirm Es- Seyyid E-eyh Sbgatullah Efendi getirilmitir. SS, 10/6 112 SS, 7/143 Sivas vchundan mfti-i sabk Altparmak-zde Mfti Hseyin Efendi dimekle maruf kimesne avanesiyle maan hilf- emr u rza Sivas ahalisini v ve tahrik birle hl Cidde Valisi dstr-u mkerrem mir- mfehhm nizml-lem vezrim Mehmet Paa edmallahu tela icllehunun Sivas valiliinden azl ile Tokata memuriyeti evnnda mrunileyhe itdikleri zl ve hasaretden mada ibk-y vezretle Cidde eyleti uhdesine tevcih birle Sivasta tevkif olunan kffe-i emvl ve eya ve hayvanat b fermn li kendye ihsan- hmyunum olduuna binaen Sivasta tevkif olunan emvl ve eya ve hayvanat merkumenin mrunileyhe teslimi in sen ki Cabbar-zde mir-i mumileyhsin gerek tarafndan ve gerek mrunileyh canibinden adam irsaliyle mutlebe olundukta ahali-i merkume emr-i lianma adem-i itat ve
106 105

37 bulunmutur. brahim Efendinin olu Mustafa Efendi de ehrin hatr saylr kiilerindendir.113 Hatip-zde Abdullah Efendi de 1823 ( 1239) ylnda Sivas Mftl grevini if etmitir.114 Hatip-zde ailesinden Abbas Aa ve olu Osman Nuri Efendi (doumu 1275) ailenin nfuzunu bir sre daha devam ettirmilerdir.115 Ailenin, Tanzimattan sonra yerel dzeyde etkisi azalmakla beraber yine baz grevler elde ettii Hatip-zde Sleyman Efendinin, Sivas maarif kalemi, muhacir komisyonu, mahkeme-i istinaf hukuk dairesi yeliklerinde bulunmu olmasndan anlalmaktadr.116 Hatip-zdeler, Sivasta uzun bir dnem etkilerini hissettirmilerdir. zellikle vakf zeminlerinin kiralanmasnda Zaral-zdeler ve Selmanoullar ile mcadele etmilerdir.117 2- Mfti-zdeler Sivas ehrinde bulunan nfuzlu yan ailelerinden birisi de mfti-zdelerdir. Hkmetin emirlerine riayet ederek iyi ilikiler kurmaya nem vermilerdir. Bu sayede blgede tutunmak ve kalc olmak amalanmtr. Mltezimlerin zulmlerini nlemek iin Sivas naibi Mfti-zde Seyyid Abdullaha gnderilen emirde, fazla ake toplamamalar ve ahaliye zulm etmemeleri hususunda etkinlik gstermesi istenmitir.118 Bu aileden Es-Seyyid El-Hac Hseyin Efendi, Ocak 1789 (Rebilahir 1203) tarihinde, Han- Cedid, Elbeli, Yldzeli kazalarna kaimmakam olarak

hilf- emr-i li mrunileyhin Sivasta olan marrz-zikr emvl ve eyasnn cebren ve kahren tevkfine cret eyledikleri beynyla mfti-i merkumenin bu gne hareketi hilf- rza olub kendisini tedib ve emslini terhb zmnnda Kayseriyeye nefy ve icls hussu mrunileyh tarafndan bu defa der br- evket kararma vrid olan thrir zere derc ve istid ve mfti-i merkum Kayseriyeye nefy ve icl olunmak bbnda emr-i erifim sudrunu bil-fil eyhl-slam ve Mftl- enm olan liml- lemil- mtecerrin efdall- fuzalilmteverrin Mevlana Ahmed Esad edmallahu tela fezile iaret itmeleriyle siz ki Cabbar-zde ve mtesellim-i mmileyhimasz iaretleri mcebince mfti-i merkum Kayseriyeye nefy ve icl olunmak fermanm olman imdi ber-vech-i muharrer marifetiniz ile mfti-i merkum ahz ve esn-y rahda muhfazas ve esbbn istihsal iderek lacelt-tedb Kayseriyeye nefy ve irsle mbderet eyliyesiz. 113 BA, DH, SAD. d, 10/157 114 smail. H.Uzunarl, Sivas ehri s.144 Hatip-zde Abdullah Efendi, 1271 (670) Anadolu Seluklular tarafndan yaptrlan Gkmedresenn dou tarafndaki bir ksm yerin yklmas zerine burasn ahap olarak yaptrmtr. Bu ksma konan kitabenin okunuu yledir: Muhakkak mfti ve mderris Seyyid Abdullah onu 1239/1824 Ramazannda tamir edip onard. Sanki onu ikinci kez yapt. Allah onun almasndan ve iyi niyetinden dolay hayrn oaltsn. s.151 115 BA, DH, SAD. d,11/241 116 Salname-i Vilayeti Sivas, 1300, s.63,70; 1301, s.60; 1302, s.345, 347,348 117 .Demirel, Osmanl Vakf ehir , s.96-153
118

SS, 5/264

38 atanmtr.119 Yine Hseyin Efendi, deiik zamanlarda Sivas mftl grevinde bulunmutur. Bununla ilgili belgelerde Sivasta bulunan Hatip-zde ve Altparmakzde aileleriyle aralarnda srekli mcadele yaanmtr. Tespit edebildiimiz kadaryla aile en erken 1743 ylndan bu yana Sivas Mftl grevini if etmektedir.120Mft-zde Es-Seyyid El-Hac Hseyin Efendi 1795 (1210) ve 1797 (1212) yllarnda ksa aralklarla Sivas Mftl grevinde bulunmutur.121 Ailenin etkisi, dier ayn ailelerinde gzlemlendii gibi Tanzimatla birlikte azalmtr. Aileden Mfti-zde Hac Hamdi Efendi 1880 (1298) ylnda Bidayet Mahkemesi yelii yapmtr.122 3- Habib-zdeler Ailenin en nl ahsiyeti Abdullah Efendidir. 1737 (1150) senesinde Bosnada Avusturyallara kar savam, gsterdii stn baarlarndan dolay rtbe terfi almtr.123 Habib-zdeler ailesi ile ilgili Sivas eriyye sicillerinde fazla bir bilgiye ulalamamtr. 4- Sar-zdeler Sivasta etkin olan Sar-zdeler, mtesellimlik ve Sivas valilii gibi grevlerde bulunmulardr. Sar-zde Mehmet Paa, Sivasl Hac Osman Aann oludur. Sivas alaybeyi iken Amasyada ekya tedibi ile grevlendirilmi, kendisine verilen bu vazifeyi laykyla yerine getirdiinden 1762 (1176) ylnda beylerbeyi olmutur. Ardndan vezir rtbesiyle Trabzon, Van, Kars valiliklerinde bulunmutur. Mehmet Paa, daha sonra Sivas valilii ile birlikte Bender muhafzlna tayin edilmitir. Paa, 1768 (11 Ra 1182) tarihinde Sivas Beylerbeyilii grevini uhdesinde bulundurmaktadr. lgili belgede Sivasn ekya yata olarak bilinen Deliklita mevkiinde palanga han cami ve eme yaplmas ayrca kafi miktarda mustahfz
119 120

SS, 3/113 mer Demirel, Bir Osmanl Kadsnn Not Defteri Yahut Kitab- Sakk Seluk niversitesi Kuruluunun 700. Yldnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi Bildirileri, 7-8 Nisan 1999, s.2000 121 SS, 4/38, 61,76,91 122 Salname-i Vilayeti Sivas, 1298, s.105 123 M. Sreyya, age, stanbul 1996, C.II, s.384; emdan-zde Tarihi, C.I, s.78

39 tayin edilmesi Mehmet Paadan istenenler arasndadr.124 Mehmet Paann cesur, ileriyi grebilen, ilme dkn ayn zamanda latifeyi seven bir kii olduu bildirilmektedir.125 Mehmet Paa 1769 (1183) Bender Muhafzl grevinde iken ylnda vefat etmitir.126 Paa ldkten sonra Bender saraynda bulunan eyalarnn bir ksm satlarak borlu olduu Bender seraskeri Gl Ahmet Paa-zde Ali Paannn 7500 kuruu denmitir. Kalan eyalar ise muhafaza altna alnmtr.127 Ahmet Cevdet Paaya gre Sar-zde Mehmet Paa, Sivas Mtesellimlii ve Alaybeyilii sayesinde Sivasn en gl ayn durumuna gelmiti. zellikle kapusuz ekyasnn ortadan kaldrlmasnda gsterdii baarlar sayesinde byk avantajlar elde etmitir. Sar-zde Mehmet Paann olu Mehmet Emin Bey 13 yanda iken kendisine babasnn mansb olan Sivas Alaybeylii verilmitir.128 Bu tevcihten ksa bir sre sonra Grcistan seferi balad. Baka eyalet askerleri ile birlikte ldr Valisi maiyetine tayin edilen Mehmet Emin Bey, henz ocukluktan yeni kmaya balam olmasnn da etkisi ile Sivasa dnmek istemitir. Bu haberi duyan padiah, Mehmet Emin Beyi Seksonda hapsettirmitir. Bir sre sonra babasnn araya girmesiyle affedilmitir.129 Mehmet Emin Bey, Kasm 1778 ( evval 1192) tarihinde Sivasa mtesellim olarak atanmtr. Kendisine aylk 1000 kuru maa tahsis edilmitir.130 Mehmet Emin Bey, 1779 (1193) ylnda Sivas mtesellimlii ve alaybeyilii grevlerini devam ettirmitir. lgili belgede velayn ifadesi kullanlmakta olup Sar-zdeler ailesinin aynlklarna vurgu yaplmtr.131 Ayrca Zaral-zde Recep Bey, Mehmet Emin Beyin kethdayeri olarak grev yapmaktadr. Ayn belgede Mir Mehmet Emin Beyden Sivas ve evresindeki ekyalk olaylarnn nlenmesi istenmektedir.132 Bir baka belgede de ahmanolu
124 125

BA, Cevdet- Askeriye, nr.11564 smail. H.Uzunarl, Sivas ehri, s.187 126 Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, Sadeletiren Dndar Gnday, stanbl 1993, C II, s.562 127 BA, Cevdet- Askeriye, nr.23384 128 Mehmet Sreyya, age, .C.II, s.457. 129 Ahmet Cevdet Paa, age, C II, s.562563 130 BA, Cevdet- Askeriye, nr.12591 131 SS, 1/204 132 vel-ayn Sivas mtesellimi ve alaybeisi Mir Mehmet Emin ve kethdayar Recep Be zide mecduhma ve cmle zem ve erbb- tmar ve blkat askerisi ve sir darb ve harbe kdir ahli ve i erleri inh olunur ki bir mddetden beru Sivas havalisine kapusuz divnegan ekyas get gzar ve etraf kurlara ..., bkz. SS, 1/204

40 Ali Aann ve Firari Ali Paann Sivas ve civarndaki kazalarn ahalilerinden her trl alacann (Zimmt, der- anbar olunmu hnta, iftlik ve avarz mal bekayasndan) az ok demeden hibir ey saklanp gizlenmeden salam bir biimde ele geirilmesi ile grevlendirilmitir.133 Mehmet Emin Beyin mtesellimlik grevinden alnd daha sonra bu grevin 17 Ra 1196 tarihinde kendisine tekrar tevcih edilmi olmasndan anlalmaktadr.134 Ancak Mehmet Emin Bey, savalara katlmama ve ayak srme alkanln bir trl terk edememitir. Rusya seferinde ayn tavr taknmtr. Seferden sonra Badata tayin olmu ardndan yine grev yerini terk etmitir. 1784 (1199) ylnda smail ve Bender taraflarna gitmesi istendiinde de ar davranmtr. Mehmet Emin Bey, bu ve benzeri davranlarndan dolay idam edilmitir. Tarih-i Cevdette bu olay yle anlatlmaktadr: Bundan byle Anadolu ve Sivas eyaletlerinin zeamet ve tmar sahipleri clileri maiyetinde olmak artyla smail ve Bendere memur olmulardr. Anadolu Eyleti Takm vaktiyle yerlerine varmt. Sivasllarn henz yerlerinden hareket etmedikleri Padiahn kulana gelince abukla emirleri gnderilerek g hal ile yerlerinden hareket edip bir konak ayrldktan sonra yine Sivasa dndkleri renilince tekrar tehditle dolu bir emr-i li karld. Bu defa kendilerinden inad ettikleri ie kar koyduklar grlrse vur emrini yerine getireceklerinden asla kusur olunmayacan bildirmi olduundan sadakatle yola kp yerlerinden hareketle stanbula vardklarnda alaybeyleri olan Sarolu Mehmet Emin Bey, ald emri yerine getirip memuriyetinden ekilmek iin birok yerlere para vadi ile gayret harcad ise de fayda vermedi. nk daha nceleri Grcistan ve Badat seferlerinde buna benzer davranlar olmutu. Eyaletlisinin byle tereddtl hareketlerine sebep kendisi olduu bilindiine gre
Kdvetl-emcid vel-ayn mtesellim zzetl Mehmet Emin Be zde mecduhu ve kdvetl-emsid vel-akran kethdayeri ve zem ve erbb- tmar ve ayn- vilyet i erleri zde kadruhum inh olunur ki b ferman- li Astaneyi aliyyeye ihzr ve irsl olunan ahmanolu Ali Aann Medine-i Sivas ve civarnda vki kazalarn ahalilerinde olan zimmt ve der-anbar olunmu hnta ve sair iftlik ve avrz mal bekyasndan gerek kendinin ve gerek Firari Ali Paann czi ve kll kall ve kesir her nesi var ise bir habbesi ketm ve ihtika olunmayarak marifet-i er ve cmle ittifakla... SS, 1/206 134 Kapu kethdas olduum biraderim brahim Paa bendelerine bu defa avtf- lilerinden eyaleti Sivas tevcih ve ihsan ehriyr olub mrleyh kemken Kars muhafazasna memur olduunda eyaleti mezbureye bir mtesellim nasb lazm olmala tevcih tarihinden zabt itmek zere sabk Sivas alaybeisi Sar-zde Mehmet Emin Aa kullar mteselli nasb olunduu bbnda ferman devletl inayetl sultanm hazretlerinindir. 196 BA, Cevdet- Dhiliye, nr.8346.Ayn grev iin bkz. BA, Cevdet- Askeriye, nr.12130
133

41 cezasn vermek icap ederken acyp bu kezde gz yumularak baz tehditlerle emir ald yere gnderildi. Tuna kylarna varnca yalnz bana karya geerek Abdi Paa ile grt. Eyaletlisinin Bendere gitmee deil karya Tunay bile gemeyeceklerini anlatt. Eyaletlinin bu durum ve davranlar disipline kar gelmek olup askerlie smayaca emir aldklar yere gitmekten baka kendileri iin kar yol olmadn Abdi Paa, kendilerine anlatt. rade olunarak geri gnderilmi ise de yine kendisinin baa geip yapt inandrc ve kardrcl ile eyaletli inat edip karya gemediler. Sonra her ne kadar tekid olund ise de fayda vermeyip nihayet blndkleri ve alay beylerini bile gya zorla yanlarna aldklar haberi stanbula varnca hemen Karadeniz kylarna, askeri birliklere ve sipahilere emirler yaynlanp geilerine engel olunmas tekid olundu. Alaybeyine de bir yerden olmak zere bir uydurma mektup yazdrlp iinde ise, eyaletin sebeb yokken dalmasn Osmanl Devleti sana isnad ederek zannna gre hakknda ceza verilmeye hazrlanmak zeredir. Cannn kurtulmasn istersen hi durmayp hemen stanbula gelerek af edilmen iin etek pmee teebbs edesin diye yazld. Bu mektup kendisine varnca aldanarak eyaletliden ayrlp birka adamyla beraber Dersaadete azimet ederek Birgosa alt saat yerde bir kye vard haberi nce idamna memur olup da Birgosta frsat bekleyen Mustafa Hasekiye ulanca Haseki, hemen uykudalarken ky basp alaybeyini tutarak elinde olan emr-i liyi gsterdi. Alaybeyi de kendisine stanbuldan gelen mektuba uyup itaat ederek doru stanbula yola ktn anlatnca yleyse bu i baka ekle girdi diye Haseki uyanklk gstererek alaybeyini hapiste alkoyup durumu Sadrzama bildirdi. Bu mektubun irde ile dzen ve uydurma bir ey olduu bildirilip idam iin tekrar ferman olunarak katledildi. Eyaletlinin zeamet ve tmarlar hassa alndn ve kendilerini cezaya arptrmak zere Edirne bostancbas ve sairin memur olduklarn eyaletli haber alnca af ve aman dilemee mecbur oldular.135

135

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet C II, s.561563

42 Sar-zdeler ailesinin Zaral-zdeler ile akrabal vardr. Sar-zde Mehmet Emin Bey, Zaral-zde Mehmet Paann torunudur.136 Ayn aileleri arasndaki akrabalk ilikileri yukardaki olaylarda da grld zere keyfi davranlarn ska tekrarlanmasna imkn salamaktadr. Ayrca bu akrabalk ilikileri stratejik ortaklklara da dnebilmektedir. Bu sayede her iki ailenin de blgedeki etkinliinin artmasndan sz edilebilir. Sar-zde ailesi, Sivas ehrinde vakflar tesis ederek yerel dzeyde kalc olmay hedeflemitir. Bu meyanda, Sivas valisi Sar-zde Mehmed Paa, avuba Mahallesinde kendi ismiyle anlan bir cami ina ettirmitir.137 5- Handan-zdeler Sivasta bulunan Handan-zde ailesinin fertleri, daha ok ilmiye ile itigal etmilerdir. Handan-zde Abdulbaki Efendi, skdar mollal yapm, 1732 (1145) ylnda vefat etmitir. Kardei Yusuf Efendi, Kuds mollal yapmtr. Aile, Sivasta vakf faaliyetleri ile de tannmtr. Handan-zde El-Hac Mehmed Emin Aa, bir cami, on bir karye ve bir mezra vakfetmitir.138 Handan-zde Abdullah Aann ei Namiye bint-i El-Hac Hseyin de vakf kurucular arasndadr.139 6- Mtevelli-zdeler Sivas ehrinde, daha ziyade kltrel alandaki almalaryla hret bulmu bir ailedir. Aile fertlerinden Ahmet ve Mustafa Efendiler mollalk yapmlardr. Mtevelli-zde Sleyman Aa, Aralk 1817 (Safer 1233) tarihinde Sivas mtesellimi olarak atanm olup, ilgili belgede verilen grevler sralanmaktadr.140 Aile fertlerinden birka zerinde zimmet sulamas vardr. Mtevelli-zde Es-Seyyid Osman Beyin zimmetle suland belgede, Sivasn eyh oban mahallesinde ikamet eden Seyyid Halil bin Ali, Mtevelli-zde Es-Seyyid Osman Beyin, kendisine 566 kuru borcu olduunu fakat demediini iddia etmektedir. Buna
136

Ahmet Vasf Efendi, Mehasinl-Asar ve Hakikl Ahbr, yay. Mcteba lgrel, stanbul 1978, s. 74; Saim Sava, XVIII. Asrda Sivasta Bir Ayn Ailesi: Zaral-zdeler, Tarih ncelemeleri Dergisi, zmir 1994, s. 80. 137 mer Demirel, Osmanl Vakf ehir , s.82 138 SS, 6/140; 5/119; M. Sreyya, age, C.I, s.103, C.V, s.1692 139 SS, 8/6 140 SS, 8/127,8 Ayrca Mtevelli-zde Seyyid Sleyman Aann kassam defteri iin bkz. SS, 11/12

43 mukabil, Mtevelli-zde Es-Seyyid Osman Bey de Seyyid Halilden 130 kuru alaca olduunu ileri srmtr. Mahkeme ahitleri dinledikten sonra Mtevellizde Es-Seyyid Osman Beyin zimmetine para geirdiine karar vermitir.141 Ailenin etkili ferlerinden biri de Mahmut Aadr. Aa, Haziran 1815 (aban 1231) ay balarnda Sivas, Han- Cedid, Yldzeli ve lbeyli kazalarnda bulunan sdt- kirm zerlerine kim-makam olarak atanmtr.142 Kars muhafz El-Hac Ali Paann Sivas valiliine atanmas ve buraya gelmesine dek Sivas erafndan Mtevelli-zde Mahmut Aa, Austos-Eyll 1817 (evval 1232) tarihinde Sivas mtesellimi olarak atanmtr.143 Mahmut Aa, Kenan-zde Ahmet Aa ile birlikte 1817 (1233) senesinde erzakn pahallamas nedeniyle Sivasta bulunan ocakllar ayaklandrarak, yaklak bin kii ile Sivas valisi Hac Ali Paann sarayna hcum etmilerdir.144 Sivas valisinin yardm talebine karlk, Kaif mer Aann Sivasa bir saat mesafedeki pirkinik kyne gelmesi ve Karahisar Mutasarrf Zaral-zde Ltfullah Paa ile birlikte Sivasa girmesiyle ayaklanma bastrld.145 Ayaklanmaya sebep olan iki ayn 45 gn valiyi muhasara ettikten sonra teslim olmulardr.146 Bu ayaklanmaya karan bir ksm kimseler Tokat ve Zile taraflarna kam fakat Ltfullah Paa tarafndan yakalanarak idam edilmilerdir.147 Bu olayn ardndan Mtevelli-zde Mahmut Rodosa, Kenan-zde Ahmet Aa da Kbrsa srgn edilmilerdir.148

SS, 6/52 Kdvets-sdtl-kirm Mtevelli-zde Es-Seyyid Mahmut elebi dme eref- siydeteh badettahiyyetl-vfye inh olunur ki; Sivas ve Hn- Cedd ve Yldzeli ve lbeyli kazlarnda sdt- kirm zerlerine kim-makam olan E-eyh Sbgatullah Efendi sdt- kirm adem-i muhfaza ve sengi muktedir ve siyanet zere ahliyyeti sikt- sahihtl- kelm kimesneler tarafmza ihbr itmeleriyle i bu bin iki yz otuz bir senesi abanl-muazzamann gurresinden merkum hicr olunub yerine gurre-i mezbureden cenbnz kaimmakam nasb ve tayin itmiizdir ... SS, 10/56 143 Sbukan Kars muhafz dstr- mkerrem mr-i mfehhm nizml-lem vezirim El-Hac Ali Paa edmallahu tela icllehuya avtf- aliye-i hnemden tevcih ve ihsn- mlknem olub mrubileyhin eylet-i merkumeye vuslne kadar tarafndan kr-gzr ve zabt u rabt- memleket ve himyet ve siynet-i ahli v raiyyet husslarna liykati bedidr birinin mtesellim-i nasb- l-bdd ve muktesive Sivas vchundan Mtevelli-zde kdvetl-emsil vel-akrn Mahmut zide kadrhm evsaf- mezkurenin muttasf id beynyla mrunileyhin eylet-i merkumeye vuslne kadar tarafndan mmileyh mtesellim nasb ve tayin olunmak bbnda . SS, 10/119 144 BA, HH, nr. 3272 (1233) 145 BA, HH, nr. 24714 (1233) 146 BA, HH, nr.3251 (1233) 147 BA, HH, nr.25219 (1233) BA, HH, nr. 22400; BA, Cevdet- Dahiliye, nr. 6907 148 BA, HH, nr. 24500, 24546 (1233)
142

141

44 Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet adl eserinde Mtevelli-zde Mahmut Aann Kbrsta idam edildiini bildirmektedir.149 Fakat bu bilgi doru deildir. Zira Mahmut Aa, bir sre sonra affedilmitir. Hatta Aa, evkaf komisyonu, tahrir komisyonu yeliklerinde bulunmutur.150 Ailenin halk ve devlet nazarnda olumlu etkileri de mevcuttur. Buna gre, aileden Mtevelli-zde El-Hac Abdullah Efendi, Tokmak Kapu mahallesine imam olarak atanmtr. lgili belgede Temmuz 1816 (1231 aban) ylndan itibaren bir yl boyunca ad geen mahallede kylacak nikhlarn tamamna Abdullah Efendi nezaret edecektir.151 Ailenin, Tanzimattan sonra da etkilerini devam ettirdii anlalmaktadr. Mtevelli-zde Mahmut Aa, evkaf komisyonu, tahrir komisyonu yeliklerinde bulunmutur.152 Mtevelli-zde Osman Aa beled-i kalemi menafi sand vekillii ve Nafa Meclisi yelii yapmtr.153 Ayn aileden Cemaat Meclisi Reislii ve Mahkeme-i stinaf dairesi yeliklerinde bulunmutur.154 Mtevelli-zde Arif Efendi tersane memurluu grevini if etmi, Mustafa Bey ise malye memurlarndan olup Msr defterdarl grevinde bulunmutur. Mtevelli-zde Halil Aa da ailenin Tanzimattan sonraki dnemlerinde etkinliini devam ettirmitir. Halil Aann, Ali Rza, mer Ltfi, brahim Hakk adnda olu vardr.155 Mtevelli-zde Mehmet Tevfik Efendi de bir dnem Sivas Nfus Katiplii grevinde bulunmutur. Ali Rza ( doumu 1303) adnda bir olu vardr.156 Cumhuriyet dneminde Sivas milletvekili seilen Ziya Bey (Baara) Mtevelli-zde ahfadndandr. Kendi adna vakfettii ktphane halen Sivas ehrinde faaliyettedir.157

Ahmet Cevdet Paa, age, C V, s. 2622 Salname-i Vilayeti Sivas, 1300, s.62, 1302, s. 345, 1304, s. 66 151 bin iki yz otuz bir senesinde mh- abn- erfin gurresinde bir sene tamamna dein b-bert- erif-i lin ile mutasarrf olduumuz Tokmak Kapu mahallesi immetine mutasarrf olduumuz hasebiyle mahalle-i merkumede bir sene tamamna dein her ne kadar nikh zuhr ider ise tammen Mtevelli-zde El Hac Abdullah Efendiye virilmek zere kavl olunub mezkur El-Hac Abdullah Efendi tarafmzdan imm nasb ve tayn olunmutur. Taraflarnzdan ve taraf- herden bir kimesne mni ve mdahale olunmaya SS, 10/56 152 Salname-i Vilayeti Sivas, 1300, s.62, 1302, s. 345, 1304, s. 66 Ayrca Mtevelli-zde Mahmut Aann kassam defteri iin bkz. SS, 11/45 153 Salname-i Vilyet-i Sivas, 1298, s.61; 1300, s.75, 1302, s. 345, 1304, s. 72 154 Salname-i Vilyet-i Sivas, 1298, s.61, 64 155 BA, DH, SAD, d, 47.49.136.135 156 BA, DH, SAD, d, 277/10817 157 SS. 7/160, 14, 21; 5/212; 2/51; 1/327; 8/1, 52, 55, 127, 128. M. Sreyya, age, C.I, s.185, 310;C.IV, s.1146, 1175; Ayrca Mtevelli-zde Seyyid mer Aa bin Mehmet Aa terekesi iin bkz. SS 21/38, 22/15
150

149

45 7- Selmanoullar 15. asrn ilk yarsnda Sivasa gelen Selman ailesinin baz fertleri, bata valilik olmak zere, birok nemli grevler elde etmilerdir. Aileden Seyyid Muhammed Paa, Sivasta nalbant iken kardei sayesinde 1717 (1129) ylnda Sivas defterdar kethdas olarak atanmtr. Seyyid Muhammed Paann158 Sivas valilii grevine atanma tarihi tespit edilememekle birlikte 1720 (1133) Sivas valisi iken ldrlmtr. Seyyid Muhammed Paann kabri Paa Caminin minaresi yanndadr. Paa, halk arasnda Ahi Muhammed Paa olarak da bilinir.159 Seyyid Muhammed Paann kardei Muhammed Aa, haseki iken 1717 (1130) ylnda bostanc ba oldu. Damat brahim Paa sayesinde gze girmi, padiahn damad olmaya niyetlenmi ve olunu da Damat brahim Paaya damat yapmak istemitir. Bu olaylar zerine Damat brahim Paa ile aras aldndan 1 Nisan 1721 (3 Cemaziyel-ahir 1133) gnnde saraydan kovularak beylerbeyliindeki evinde ikamete gnderilmi ve o ekilde lmtr. Vefatndan nce olu Seyyid Ahmet Paann kk yalarda (13 yanda) Amasya sancak beyi olarak atanmasn salamtr.160 Yine bu aileden olan Hacegan Seyyid brahim Efendi, Seyyid Muhammed Aann byk kardeidir. Seyyid brahim Efendi, kardei Muhammed Aa sayesinde mehter iken hacegandan olmu ve cizye muhasebecilii grevine kadar ykselmitir. Kardeinin azledilmesinin ardndan kendisi de ayn akbete uramtr. Yine bu aileden Damat Seyyid Ahmet Paa, 1196(1782) ylnda Girit valiliine atanmtr. Paa, 1783/84 (1198) ylnda da Anadolu valilii ve smail Kalesi komutanl grevlerini ifa etmitir. ki kez de Sivas valilii yapan Paa, 1798 (1213) ylnda Erzurum valisi iken lmtr.161 Ayn Aileden Abdullah Beyin olu EsSeyyid aban Beyin terekesinden elde edilen bilgilere gre mallarnn ve alacaklarnn toplam tutar 3405 kuru olup, borlar tutar 1835,5 kurutur. Bu
Ahi Muhammed Paa, hicri Recep 1133 tarihli bir Hccette Ahi Mehmet Paa olarak gemektedir. lgili belgede kendisinden Sivas valisi olarak bahsedilmektedir.Bkz. BA, Cevdet- ktisat, nr. 4400 159 smail. H.Uzunarl, Sivas ehri s.176 160 smail. H.Uzunarl, Sivas ehri s.176 161 smail. H.Uzunarl, Sivas ehri, s.177
158

46 durum aile fertlerinin servetlerinin miktarn gstermesi bakmndan nemlidir. aban Beyin Ei Mnteha Hanm ve kz Hatice Hanmdr.162 Aile 15. asrdan itibaren blgedeki vakf faaliyetleri ile halk nazarnda saygn bir yer edinmitir. Selmanoullarnn srekli yeni vakflar tanzim ettirmesiyle cami ve mescitlerin asrlar boyunca korunarak devam etmesi salanmtr. Bu konuda en gzel rnek Selman Bey (Paa) Camiidir. Yapnn 823lerde (1420) ina edildii ve hafidi Selman tarafndan 853de (1449) ikinci bir vakfiye ile desteklendii bilinmektedir. Yine ayn aileden Sivas valisi Mehmed Paa, yeeni Amasya Mutasarrf Es-Seyyid Ahmet Paaya 1737 (1150) tarihli ek bir vakfiye tanzim ettirmitir. Ahmet Paann 1765 (1179) tarihli baka bir vakfiyesinden bahsediliyorsa da, buna rastlanmamtr. Camiinin 1805te (1220) yeniden tamiri Aleddin Paa (Salman Beyin torunlarndan) tarafndan yaptrlm ve i kapsnn zerine kitabesi yazdrlmtr.163 Yine Sivasta bulunan Saat kulesini Aleddin Paa yaptrmtr. Aleddin Paa, Sivas valisi Ahmet Paann be olundan biridir. 1801 (1216) ylnda Karamana vali olarak atanmtr. Paa, 1802 (1217) tarihinde Sivas valisi olarak grev yapmakta iken ayn yl Erzurum valilii grevine getirilmitir.164 Aleddin Paann bu grevde ok ksa kalmasnn nedeni Cabbar-zde Celaleddin Paann Sivas valisi olarak atanmasdr.165 Aleddin Paa, 1809 (1224) ylnda tekrar Sivas valilii grevine getirilmi,166 1803 (1218)- 1807 (1222) yllar arasnda iki defa Anadolu valilii grevlerini if etmitir.167 Paa 1808 (1223) ylnda Anadolu valilii grevinde kalm; fakat Nasuholu isimli asinin yakalanmasnda geveklik gstermi, hatta ahaliye zlumden ekinmemitir Bu ve benzeri sebeplerden dolay Anadolu valilii ile birlikte vezirlii de elinden alnarak, Sivasta

162 Medine-i Sivas mahallatndan Veled Bey mahallesi sakinlerinden iken bundan akdem fevt olan h Paazde Es-Seyyid aban Bey bin Abdullah Beyin verset-i zevcesi Mnteh bint-i erif Mehmed ve anas mse bint-i ve sulbiye-i sagre kz Hadice nmt hatunlar ile haml-i mevkufuna mahzara olduu inde-er-i zhir ve nmyn olduktan sonra mteveff-y mezburun terekesi marifeti erle ... SS, 10.14.15 163 Salnme-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 301; . Demirel, Osmanl Vakf ehir , s. 84. Aleddin Paa, bu camiinin bahesine defnedilmitir.Kitabesinde Aleddin vezirin mansb b- cinn oldu msra lm tarihini gstermektedir. Bkz smail. H.Uzunarl, Sivas ehri, s.177 164 Salname-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 301, smail. H.Uzunarl, Sivas ehri, s.177 165 SS, 7/197 166 SS, 8/171 167 smail. H.Uzunarl, Sivas ehri, s.177

47 ikamete mecbur klnmtr.168 Bu grevinde ne kadar kald tespit edilememekle beraber daha sonra tekrar Sivas valisi olduu ve 1817 (1233) tarihinde Sivas valiliinden alnarak Konyada ikametine karar verildii tespit edilmitir.169 Aleddin Paaya bu olaydan sonra tekrar vezareti iade edilmitir. Zira, Paa ile ilgili elde ettiimiz Temmuz 1824 (Zilkade 1239) tarihli belgede ran maslahat- hitmnda ifadesi kullanlmaktadr. Ayrca, Paa hakknda Kayseri ve Bozok sancaklar mutasarrf esbak Aleddin Paa ifadesi de bu grevlerin ifa edilmesi anlamna gelmektedir. Bu belgede Aleddin Paann vezareti ref edilerek Sivasta oturmasna izin verilmitir.170 Paann, Sivasta 1832 (1248) ylnda vefat ettii anlalmaktadr.171 Paa, I. Abdlhamitin kz Hibetullah Sultanla evlenmitir. Evliliin ne kadar srd bilinmemekle beraber daha sonra ayrldklar anlalmaktadr. Paann vefatnn ardndan, muhallefatnn ok az olduu tespit edilmitir. Zira, Hibetullah Sultannn nikh olan elli bin kuruu talep etmesi zerine mteveffann iftlik ve sair emlki var mdr? diyerek Sivas muhasslna mektup yazlaca, irad edilen Hatt Hmyundan anlalmaktadr.172 Osman Paa, Aleddin Paann kardei olup kapcba ve mirmiran olmutur. 1808 (1223) ylnda Karesi mutasarrfl grevine atanm, 1809 (1224) ylnda harbe memur olmutur. Kuancal Halil Paann ehadetinde esir olarak vefat etmitir.173 Tanzimattan sonra ailenin yerel dzeyde etkileri azalmakla beraber, Mehmed Celaleddin Bey ve olu Ahmet Fethi Bey, bu etkiyi bir dnem daha devam ettirmilerdir.174
168

sabkan Anadolu valisi olub bu defa vezaretiyle Sivasta ikmete memr klnan Aladdin Paa dmet meliyeh ve kdvetn-nvvabl-mteerrin Sivas nibi mevln zde ilmih ve kdvetl-emcid vel-ayn dergh- muallm gedikllerinden olub a-y mumileyhi olduu mahalden tahrk ve Sivasa sle bu defa Dersdetimden mahss mbr tatn olunan Hafz Ali zde mecdh tevk-i refi hmyun vsl olacak malm ola ki sen ki paa-y mmileyhsin memr olduun Nasuholu maslahatn beyhde uzadub betnet ve bir tarafdan dahi vediatullah olan fukar-y raiyyete zlm ve taaddiye cesret etmekde olduun tahkik-gerde-i hnem olmakdan n ref-i vezaretinle Sivasta ikametin hususuna irde-i seniyyem SS, 10/169 169 BA, HH, nr.24741 170 SS, 13/62 171 Medine-i Sivas mahallatndan bundan akdem fevt olan devletl Es-Seyyid Aladdin Paa .. SS, 10/119; smail. H.Uzunarl, Sivas ehri, s.177 172 BA, HH, nr. 25471 Aleddin Paa I. Abdlhamitin kz Hibetullh Sultann eidir. Yenieri ordusunun kaldrlmasna kar kmtr. Bundan dolay Alemdar Mustafa Paaya da tepki gstermi ve aralarnda husumet domutur. smail. H.Uzunarl Sivas ehri adl eserinde Aleddin Paadan kan dkc ve cesur bir kii olarak sz etmektedir. Bkz. s.177 173 M. Sreyya, age, C.IV, s.1301 174 BA, ,MVL, 509/22976

48

8- Karamehmet-zdeler Divrii Kazasnda yaam olan bu aile, murabahaclk sayesinde hayli zengin olmu, mteallibelere mahsus haksz vergi toplama geleneini blgede devam ettirmitir. Aile yelerinden Mehmet Aa ve Emin Aa dnemlerinde, Divrii aynndan Kse Paalar ile mcadele etmilerdir. Mehmet Aa, merkeze bildirilen ikyetler zerine stanbulda yarglanmtr. Fakat devletin iinde bulunduu nazik durum ve Mehmet Aann siyasi entrikalar nedeniyle yarglamadan bir sonu kmamtr.175 Taradaki aynlarn birounun saraya yakn kiilerle sk dostluklar bulunmaktadr. Onlar sayesinde, tarada keyfi ve haksz uygulamalara devam etmitir. 9- Kenan-zdeler Sivastaki en etkin ayn ailelerinden biri de ismini atalarndan ald tahmin edilen Kenan-zdelerdir. Aileden Ahmet Aa176 ve Feyzullah Aa mtesellimlik ve Sivas valilii yapmlardr. Bazarbalk grevi kayd- hayatla tevcih edildii iin uzun bir sre (yaklak 40 yl) bu ailenin tekelinde kalmtr. Mali adan nemli gelir kayna saylabilen bazarbalk bir dnem Kenan-zde Feyzullah Aann uhdesinde iken 1837 tarihinden itibaren olu Mehmet Aaya tevdi edilmitir. Bu zaman zarfnda bazarbal yaknlarna ihale ve tefviz yoluyla vermilerdir.177

SS, 20/32; Sakaolu, age, s. 254, 256. Kenan-zde ailesinde bir Ahmet Aa daha vardr. kinci Ahmet Aann kimin olu olduu tespit edilememi olmakla birlikte, Zilkade 1230 ( Ekim 1815) tarihinde Sivas kethdas olduu bilinmektedir. bu bin iki yz otuz senesi mah- Ziladet-erifesi evstnda cmle marifetleri ve marifeti erle Medine-i Sivasa tevzi olunan salyneden mahallta ifrz olunan mebliin ahki-yi mahallta sbkna kysen tevzve taksim defteridir ki ber- vech-i t zikr olunur. 25 Zilkade 1230 Memlekete ifrz olunan : 17500 kuru , Kethdyeri Sadetl Kenan-zde Ahmed Aaya tahsildariye : 750 kuru . SS 10/12 177 SS, 2/115, 4/266, 5/112, 6/22, 83, 6/197, 7.193.16.167, 178, 216 16/178, 2/115, 5/112, 167, 216, 6/22, 83, 4/266.(Bazarbann tayini valinin kadya buyruldu ile bildirmesi ve kadnn stanbuldan beraat istemesi ile gerekleiyordu. Bazarbalk makam bir kimsenin sorumluluuna malikne usulyle veriliyordu. Bazarbalar, esnafa zulmettii ya da grevlerini yerine getirmedii zaman grevden alnabiliyordu. Pazarlara girip kan ve bakkallarn alp sattklar mallarla bazarba ilgileniyordu. Pazara gelen mallardan rsum- bazarbalk adyla bir vergi alyorlard.) Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde Sivasn dari, Sosyal ve Ekonomik Durumu, eriyye Sicillerine Gre, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde hazrlanm baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1986, s. 6869
176

175

49 Sivas eriyye sicillerinden edindiimiz bilgilere gre Kenan-zde Feyzullah Aa 23 Mart 1791 (18 Recep 1205) ylnda Sivas Eyleti Sabk Ser-askeri Karahisari Ahmet Paa tarafndan grevini ifa edemedii gerekesi ile mtesellimlii elinden alnm, bu grev daha sonra Zaral-zde Recep Paaya verilmitir.178 Azlin gerekesi, Kenan-zde Feyzullah Aa; Tokat, Canik, nallubalu, Amasya, Arapkir, Divrii blgelerinden
179

tahsil

edilmesi

gereken

toplam

15.159

kuruu

toplayamamtr.

Ayn olaya dair bir baka belgede de Feyzullah Aann,

Ayntaba srgn edildii grlmektedir. lgili emirde Ayntaba nefyedilmesi ve burada hapsolunmas, ayrca Ayntabdaki yetkililerden Feyzullah Aaya gz atrlmamas istenmektedir.180 Hkmeti bu kadar fkelendiren sebep belki de Aann, grevini yerine getirememesi deil, grevinde ihmalkr davranmas olabilir. Yani olayn sonucu deil sebebidir. Yine bu aileden Ali Aa, Haziran-Temmuz 1805 (Rebil-ahir1220) ylnda Sivas ve Sivas li, Han- Cedid, Behramah, Yldzeli ve tabii nahiyelerinde yerleik olan alt blk yoldalar zerlerine zabt ve kethdayeri tayin olunmutur.181 Ailenin en etkin fertlerinden biri phesiz Ahmet Aadr. Aa, Mays-Haziran 1817 (Recep 1232) tarihinde Sivas, Sivas ili, Yldzeli, Han- Cedid, Behramh ve tabi nahiyelerde sakin ve mtemekkin olan alt blk yoldalarnn zerlerine zabit ve kethdayeri tayin olunmutur.182 Ahmet Aa, ksa srede nfuzunu artrmay baarmtr. Zira Aralk 1817 (Safer 1233) tarihli bir belgede kendisinden reis-i ayn olarak bahsedilmektedir.183 Fakat bu tarihten hemen sonra Kenan-zde Ahmet Aann grevden alnd tahmin edilmektedir. Zira TemmuzAustos 1818 (Ramazan 1233) tarihinde Mustafa Aann yerine halkn istei zerine Kenan-zde Ahmet Aa tekrar kethdayeri tayin edilmitir.184 Ahmet Aa,
SS, 5/27, 43 mdd- Seferiye malndan Kenan-zde Feyzullah Aann tahsil idemedii maldr ki zikr olunur. Tokat seferiyesi 4404 kuru, Canik sferiyesi 5333 kuru, nalluball 108 kuru, Kazabad 1374 kuru, Amasya Kazasnda Zikviya Karyesinde 80 kuru, Liva-i Arapkir 2078 kuru, Liva-i Divrii 1782 kuru SS, 3/ 112 180 SS, 5/27 181 SS, 5/193 182 SS, 10/104 183 SS, 10/145 184 . Sivas ve Sivas li ve Yldzeli ve Han- Cedid ve Behramh ve tevbii nevhilerinde sakin ve mtemekkin olan alt blk yoldalarnn zerlerine zabit ve kethdayeri nasb ve tayin olunmak zt- kdim ve kide-i mstedim olmala ebn-i siphiynda blkte ake ulufeye mutasarrf olan kdvetl-emsil vel-akrn
179 178

50 blgede asayiin salanmas kadar asayiin bozulmasna da sebep olmutur. Aa, 1816 (1232) ylnda Sivas mltezimlerinden Mehmetin malna zorla el koymutur. Mehmetin kardeleri durumu stanbula bildirmi bunun zerine hkmet, Sivas valisi Hac Ali Paadan gereinin yaplmasn istemitir. Bunu sezen Kenanolu Ahmet, Sivasn arafndan olan Mtevelliolu Mahmutu yanna ekmeyi baarmtr. Durumun kendisi asndan kmaza girdiini grnce, hkmetin uygulamalarndan memnun olmayan birok kimseyi yanna alarak mahkemeye bavurdu. Bu hadiseden cesaretlenen asiler valinin sarayna saldrmlardr.185 Ali Paann durumu stanbula bildirmesi zerine merkezden bu ie sebep olanlarn srgn edilmesi iin zel mbairler gnderilmiitir.186 1817 (1233) senesinde Sivas valisi Zaral-zde Ltfullah Paaya gnderilen fermanda mezkur olayn ortadan kaldrlmas ve bu hususta kendisine Dergah- li kapucubalarndan Kaif mer Aann yardm edecei bildirilmitir.187 Nitekim hadise Ltfullah Paa tarafndan bastrlmtr.188 Ahmet Aa bu olaydan sonra Rodosa srgn edilmitir.189 Mtevelli-zde Mahmut da ayaklanmada etkin rol oynad gerekesiyle Kbrsa srgn edilmitir.190 1821 (1237) ylnda yine aileden Kenan-zde Halil Beyin zimmet sulamasyla kar karya kald grlmektedir. Bu iddia, bir hatt- hmyunda u ilgin ifadelerle dile getirilmitir; Defterdarn i bu takriri manzure-i hmynm olmutur. Merhum Mustafa Bey iin dahi rza perver erbabdr diyerek bundan akdem mteveffa Hseyin Paa tarafndan inha olunduuna binaen airet beylii mir-i merkuma tevcih olunmutur. imdi Galip Paa, Kenan-zde Halil Beye, verip iktiza eden beratn istiyor. Filhakika marun ileyhin inhas hakka mektun ise bu vechile lazm gelen berat istar ve irsal olunsun. Deil ise gerei gibi tahkik ve taharri olunup badehu icrasna

zide kadruh ocan kdim emektarlarndan olub her vechle mahall mstehak olduundan nai bu defa dahi Medine-i Sivas cnibinden vurd iden bir kta ilm ve arz- mahzarlar mcebince bil-cmle nefert ve vch- beldenin inthablaryla yine kethdayeri nasb ve tayin olunmas lazm gelmein ber-mceb-i ilm hl kethdayeri olan Mustafa Aann refinden yine Kenan-zde Ahmet Aaya umr- kethdayerlik ihle ve tefviz olunduunu hvSS, 10/149 185 BA, HH, nr. 3242 (1233) 186 Ahmet Cevdet Paa, age, CV, s.2622 187 BA, HH, nr. 22400; BA, Cevdet - Dhiliye, nr. 6907. 188 BA, HH, nr. 3251 (1233) 189 BA, HH, nr. 24546 (1233) 190 Ahmet Cevdet Paa, age, CV, S.2622

51 baklmak iktiza eder. Bundan ake kokusu var gibi anlalyor.191 Bu durum ayn ailelerinin genelinde belirgin olarak grlmektedir. Kenan-zde ailesi Tanzimattan sonra da etkilerini bir sre devam ettirmilerdir. Kenan-zde Mehmet Aa, (5 B 1288) tarihinde terfili binba olarak grev yapmaktayd.192 Yine aileden Osman Faik Bey Mamretl-aziz mahkemesi istinaf mdde-i umumisi olarak grev yapmaktadr.193 10- Himmet-zdeler Kohisar kylerinin birinden Sivasa gelen bu aileye ismini veren Himmet Aa 1791 (1205) ylnda Sivas valisi Hayreddin Paann mtesellimi olarak grev yapmaktadr.194 Himmat Aann babas Sleyman Aadr. Himmet Aann olu Seyyid Said brahim Aa ailenin en nfuzlu ferdidir. Said brahim Aa, 18 Ocak 1816 (17 Safer 1231) ylnda Sivas valisi El-Hac Osman Paa tarafndan Sivas mtesellimlii grevine atanmtr.195 brahim Aann mtesellimlii bir yldan ksa srmtr. Zira Ekim-Kasm 1817 (Zilhicce 1232) tarihinde Sivas mtesellimlii grevini Mtevelli-zde Mahmut Aa uhdesinde bulundurmaktadr. lgili belgede hl ifadesi getiine gre Mahmut Aann bu greve daha nceki bir tarihte atand anlalmaktadr.196 Said brahim Bey 1839 (1255) ylnda Sivas valisi oldu. Bu grevde 16 ay kald. 1840 (1255) ylnda beylerbeylii ile Sivas valisi oldu. Ve bir yl sonra azledildi.184647 (1263) ylnda Amasya ve bir yl sonra Bozok valiliklerine atand.185152 (1268) ylnda ld.197 11- Yrk-zdeler

BA, HH, nr. 17143 BA, Cevdet- Askeriye, nr. 43557 193 BA, DH, SAD, d, 126/141 194 Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde... s.118 195 .Sivas vchundan ve dergh- muallm gedikllerinden Himmet-zde kdvetl-emcid vel-ayn Seyyid Said zide mecdh evsf- mezkurenin muttasf olduu beynyla mrunileyhin vuslne kadar mmileyh Eyalet-i Sivasa mtesellim nasb ve tayin olunmak bbnda... SS, 10/21 196 SS, 10/76 197 smail. H.Uzunarl, Sivas ehri, s.182 Sivasta Abdulvahhab Gazi kabristannda, evresi ak knbede gmlmtr. Said Paa, kendi adna 181920(1235) ylnda Siad Paa mahallesinde bir cami yaptrmtr. Paann bir de medresesi vardr. Medreseyi 1832(1248) tarihinde yaptrmtr. s.181
192

191

52 Yrk-zde ailesi ile ilgili olarak aileden Ahmet Aa, 29 Austos 1816 (5 evval 1231) tarihinde Kethdayerlik unvan elde etmitir. lgili belgede aile Sivas hanedanndan ve ayndan ifadesi ile anlmakta olup, Ahmet Aann gzel ahlakl bir kimse olduu bildirilmektedir.198 12- Taki-zdeler Sadatl kiramdandan saylan aile ile ilgili yalnzca Sbgatullah Efendi ismine rastladk. Sbgatullah Efendi, Altparmak Mfti-zde Abdullah Efendinin yerine Mart 1814 (1230 Rebilhir) tarihinde Sivas, Han- Cedid, Yldzeli ve lbeyli kazalarnda bulunan sadat- kirm zerlerine Nakibl-erf kaimmakam199 olarak atanm ve 8 aylk zaman zarfnda grevini hakkyla yerine getirmitir.200 Fakat Temmuz- Austos 1815 (aban 1230) tarihli belgede Sbgatullah Efendinin ilgililerin ihbar etmeleri zerine grevinden alnarak yerine Mtevelli-zde Mahmut elebi atanmtr.201 Ocak 1816 (Safer 1231) tarihinde bu defa Mtevelli-zde Mahmut elebi grevden alnm yerine Sbgatullah Efendi atanmtr.202 HaziranTemmuz 1818 ( aban 1233) tarihinde Sbgatullah Efendiden memnuniyet duyulan belgede sdt kiramdan herhangi bir hediye alnmamas tenbih edilmitir.203 lgili
.. Sivas hanedanndan Yrk-zde kdvetl-emcid vel-ayn izzetl Ahmet Aa msinn ihtiyar ve muhavvel uhde-i sadakat klnan memuriyetin ber- vefk-i sencide-i mizn- rz f ve ryetine muktedir olub etvr- hasene ile pirste olduu nasiye-i revi u reftrdan mehur olmala kethdayeri hizmetinin idare ve ryeti aa-y mmileyhin uhde-i gayret-i melzumuna ihle ve tefvizi mktezi ve labid olmaktan ni aa-y mmileyh kethdayeri nasb ve tayin olunmu olduu SS, 10/62 199 Osmanl merkez brokrasisi iinde yer alan nakiblerfn taradaki temsilcisine Nakiblerf kaymakam ad verilmekteydi. Kaymakamlar nakiblerfn mektubuyla, genelde bir yllna atanrlard. Nakiblerf kaymakamlar imparatorlk merkezinin dndaki yerleim birimlerinde ikamet eden seyyid ve eriflerin ileri ile ilgilenen, doumlarn kaydeden, gayri ahlaki davranlarda bulunmamalarna dikkat eden ve aykr harekette bulunanlar cezalandran askeri snf mensublardr. Bu kimselerin atamalar ve azli dorudan nakiblerf tarafndan gerekletirilirdi. Ahmet Rfat, Devhatn-nukab, Haz. Hasan Yksel- M.Fatih Kksal, Sivas 1998, s.22 200 SS, 10/42 201 Kdvets-sdtl-kirm Mtevelli-zde Es-Seyyid Mahmud elebi dme eref-siydeteh badettahiyyetl-vfiye inh olunur ki Sivas ve Han- Cedid ve Yldzeli ve lbeyli kazalarnda sdt- kirm zerlerine kaim-makam olan Es-eyh Sbgatullah Efendi sdt- kirm adem-i muhfaza ve sengi muktedir ve siynet zere ehliyeti sikat- sahihatl-kelem kimesneler tarafmza ihbr etmeleriyle ibu bin iki yz otuz bir senesi abanlmuazzam gurresinden merkum hicr olunub yerine gurre-i mezbreden cenbnz kaim-makam nasb ve tayin etmiizdir SS, 10/56 202 Kdvets-sdtl-kirm eyh Mehmed Sn evmir-i erif Sbgatullah Efendi dme eref-siydeti badet-tahiyyetd-dfiye inh olunur ki Sivas ve Han- Cedid ve Yldzeli ve lbeyli kazalarnda sdt- kirm zerlerine kaim-makam olan Mtevelli-zde Mahmud elebi bin iki yz otuz iki senesi Seferl-hayr gurresinden ibkasna ademl-nekbete mebni hicr olunub yerine gurre-i mezbreden cenbnz kaim-makam nasb ve tayin etmiizdir SS, 10/78 203 SS, 10/106
198

53 belgelerden de anlald zere Sivasta sdt kiram zerlerine Nakibl eraf kaimmakam olarak Altparmak Mfti-zde, Taki-zde ve Mtevelli-zde aileleri atanmlardr. ncelediimiz 3 yllk zaman zarfnda en ok Taki-zde ailesi bu grevi elde etmitir. 13- Ksepaalar Ailenin kurucusu Kse Paann babas Hac Osman Aadr. Hac Osman Aa, voyvodalk ve nutasarrflk grevlerinde bulunmu, tahminen 1770lerde lmtr. Ailenin en nemli ferdi Kse Mustafa Paadr. 1770-1782 yllar arasnda Divriide voyvodalk, mtesellimlik ve mutasarrflk grevlerini laykyla yerine getirmitir. Mustafa Paaya 1782 ylnda Gmhane eminlii 1787 ise Halep mutasarrfl detevcih edilmitir. 1790 ylnda Rakka valilii ve Anadolu srcl grevlerini elde etti. Fakat Paann asker srcl grevini srarla savsaklam olmas nedeni ile vezirlii ref edilerek btn mallarna devlete el konulmas karar alnmtr. Mustafa Paa, III. Selime yapt bir jestle Mart 1791 ylnda tekrar Halep valiliine tayin edildi. Kasm 1791 tarihinde Rakka valilii de paaya tevcih edilmitir.Ekya tedibindeki baarlarndan dolay ubat 1793 ylnda Rakka
204

eyaletinin ber-vechi

malikane olarak uhdesinde kalmasna karar verilmitir. Austos 1800 tarihinde Sivas valiliine atanan Mustafa Paadan klli miktarda asker istenmektedir. Paa, Eyll 1802 ylnda Divriideki saraynda lmtr.205 Mustafa Paann tek olu olan Veli Bey, 1785 ylnda Divrii mtesellimlii ve kapcbalk grevlerini uhdesinde bulundurmaktadr. 1789 ylnda Divrii mtesellimlii grevine devam etmektedir. Cabbar-zde Sleyman Beyin kzyla evlenerek stratejik bir ittfak oluturan Veli Bey 1800 ylnn sonlarnda Ein voyvodasdr. Mart 1803 ylnda Sivas valisi olarak grdmz Veli Paaya Rakkann bozulan dzeninin salamas iin 17 Ocak 1804 (4 evval 1218) tarihinde Rakka ve Diyarbekir eyaletleri tevcih edilmitir. Aralk 1805 (evval 1220) tarihinde Rakka valiliinden alnan Veli Paa, Halep valiliine atanmtr. Ancak 1806 yl sonlarnda Veli Paa bu grevinden alnarak Divriinin malikane
204 205

Sakaolu age, s. 51-68 Sakaolu age, s. 51-128

54 mutasarrflna atand. Bu srada Sivas valiliine kaynbiraderi Cabbar-zde Celaleddin Paa getirilmiti. Veli Paa, 1807 yl sonlarnda Rumeliye sefere arld. 1807 ylnda Nide sanca mutasarrflna atand. Fakat buraya bir mtesellim brakarak memleketi olan Divriiye geti. 1809 ylnda Sinop Muhafzl ve Alaiyye mutasarrflna getirilen Veli Paann bu grevleri iki yl uhdesinde bulundurduu tahmin edilmektedir. 1811 ylnda Kastamonu sanca kendisine tevcih edildi. Temmuz 1811 tarihinde Veli Paa takrar Rakka valisi olarak atanmasna karlk madenler eminliinin de verilmesini art koacaktr. Grevin kendisine verilmediini grebn Veli Paa zorbala balam evredeki terr olaylarn krklemitir. Ardndan Aralk 1811 ylnda azledilmitir. Vali Paa yapt zulmler neticesinde idam edilecekler listesine alnmt. Veli Paa iin bundan sonra ka balamtr. Veli Paa daha sonra yakalanarak idam edilmitir. Ayn aileden mam Hseyin Bey ve Osman Bey nemli grevlerde bulunmulardr.206

206

Sakaolu age, s. 143-290

55 II. BLM: ZARALI-ZDELERN AHSYETLER A. Ailenin Menei, Blgeye Hkim Oluu ve Konak Hayat 1- Ailenin Menei: Anadolunun genelinde olduu gibi aynlk veya derebeyliin oluum ve geliim sreleri Sivas ve evresinde de hemen hemen ayndr denilebilir. 18. yzyl boyunca imparatorlukta yaanan koullar daha evvel var olan hanedan- memleket nitelikli ailelere g kazandrrken bir taraftan da yeni ailelerin ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Bu tr ailelerden birsi de phesiz Zaral-zdelerdir. ou hanedan ailesinde olduu gibi Zaral-zdelerin menei ya da kkeni tam olarak bilinememektedir. Zira Zaral Osman Paadan ncesi hakknda fazla malumata ulalamamtr. Bu konuda yazl bir kaynak bulunamadndan szl tarih bilgilerini, tarihsel sre ve gereklikle badat lde kabullenmek durumundayz. Bu aile, halen ilede (Zara)207 yaayan slalelerden Ruenlerin dedeleridir. Ruenlerden, iki kardeten biri Zarada kalm dieri Sivasa yerlemitir. Sivasa gelenler daha sonra Zaral-zdeler olarak anlacaktr. Kaynaklarda ailenin kurucusu olarak bilinen Osman Paaya, Zaral ve Zaralzde lakab ile hitap edilmektedir. Byk olu Mehmet Paadan itibaren aileye Zaral-zde eklinde hitap edilmitir. Bu durumda Zaral-zdeler ailesi Mehmet Paa ile birlikte hanedanla ilk admn atmtr denilebilir. Zaral-zdelerin
lenin Zara ve Kogiri olmak zere iki ad vardr. Zara ad yazl kaynaklarda ilk olarak Seluklular dneminde anlmaktadr. (Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1999, s.335) 1520 tarihli Tapu Tahrir Defterinde Zara, karye olarak belirtilmektedir. B.A.T.T. Defteri. No. 387, s.156. 1852 ylnda Kogiri adyla nahiye olan Zara 1871 ylnda Sivas merkez sancana bal kaza olmutur. Kogiri ad 19.yzyl balarnda Sivas sancana bal olarak nce nahiye sonra kaza olmutur. Kogiri ad idari bakmdan ile topraklarnn tmne verilen addr. Kaza merkezinin ad yine Zaradr.( Adnan Mahiroullar, Dnden Bugne Zara, 3. Bask, Sivas 1999, s.11
207

ORTAYA

IKII

VE

NEML

56 kkenleri ile ilgili net bilgiler bulunamamakla beraber menelerine ait birka versiyonu olan hikaye yledir; Ailenin bilinen ilk cedleri Cafer Efendidir. Bu zat medrese tahsili grm, ayn zamanda ok iyi ata binen kltrl bir ahsiyettir. 17. yzyl balarnda akrabalarn ziyaret iin stanbulda bulunduu srada, padiahn da izledii at yarlarna katlm ve birinci olmutur. Padiah, Cafer Efendinin baarsndan ve medrese tahsilinden dolay Onu Amasya Kadlna atamtr. Aile mensuplarna daha sonra Zara Kazas temlik edilmitir.208 Zara kelimesi corafi yer ad olarak iki farkl blgeyi tanmlamaktadr. Bunlardan ilki ve en bilineni Sivasa bal bir kaza merkezidir. Dieri ise Amasyaya bal bir yerleim merkezidir.209 Tezimize konu olan aile Sivasn Zara karyesinde meskn bulunduklar iin merkezi hkmet aileyi bulunduklar blge ile tanmlamtr. Ailenin birbiri ile irtibat kurulacak ekilde balang tarihi Osman Paaya kadar dayanmaktadr. Yaplan aratrmalar sonucunda, bu aileden olduu kuvvetle muhtemel ilk isim 169495 (1106) senesi gurre-i Muharreminde Amasyada kadlk grevini ifa eden Zaral-zde Cafer Efendidir.210 Bu dnemlerde ayn olabilmek iin gerekli artlardan birisi hi phesiz gl bir nfuza alanna sahip olmakt. Cafer Efendinin kadlk211 grevi dikkate alndnda bu niteliin Zaral-zde ailesi iin de geerli olduu sonucuna ulalabilir. Bu sonu; ailenin nfuzunun Osman Paadan
212

daha geriye uzand fikrini de

beraberinde getirir. Ailenin, Zaradan nceki vatanlar ve hangi airete mensup olduklar hususunda bir veri elde edilememitir. Bunun nedeni ise, sz konusu ailenin daha evvel hangi unvan ile anldnn bilinmemesidir. Sivas eriyye sicillerindeki kaytlar arasnda bu ailenin adna 18. yzyln ikinci yarsndan sonra rastlanmaktadr.

Sayn Akaln Bulut; Sivas 1939 doumlu M. Orhan Bayrak, Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu, stanbul 1979, s.507 210 H. Hsamettin, age, s. 21. 211 Eyalet ve sancak merkezleri dhil btn kazalarda yarg alannda olduu kadar mlki ve beledi alanlarda da grev ve yetkileri olan ve askeri snftan saylan kimseye kad denir. lber Ortayl, Osmanl ehirlerinde Mahkeme, AHF.1977. s.255 212 M. Sreyya, age, C. IV, s. 1078; C. II, s. 536.
209

208

57

2-Ailenin Blgeye Hkim Oluu Otoritesi gnden gne zayflayan Osmanl imparatorluunda, aynlarn, yerel gcn temeli olarak ortaya kmas kanlmaz bir durumdu. Merkez tarafndan grevlendirilen kimseler, gittikleri yerlerde nfuz kazanmaya ve blgeye kk salmaya balad andan itibaren kendi karlaryla padiaha ballklar arasnda atma ktn anlamakta ge kalmayacaklardr. Bir ayn ailesinin bulunduu blgede otoritesini tesis etmek iin, genellikle Osmanl merkezi otoritesine kar bakaldr niteliinde bir politikasnn olmadnn altn izmek gerekir. Bu ahslar, grev yaptklar yerde maiyet, mlk, servet ve g elde ettiler ve bu sebeple bulunduklar yerlerin ileri gelenleri olarak sivrilmilerdir. Gl ailelerden oluan bu yapdaki aynlar, blgenin elit haneleri arasna girebilmekteydiler. Ayn aileleri oluum ve geliim sreleri boyunca merkezi hkmetle iyi ilikiler erevesinde politikalar gelitirmilerdir.213 Zaral-zde ailesinin nclerinin merkezle ilikileri bu bilgileri dorular niteliktedir. Aynlar yksek sosyal profillerini ve ynetimdeki etkilerini kullanarak geni toprak paralarn satn almay, kiralamay ve zel mlklerini geniletmeyi baardlar. Sosyal kademede ykselme ve ayn grubuna girme hakk kazanmak zaman alan ve zahmetli bir sretir. Yzyln bandan itibaren bu aile hem siyasi hem de buna bal olarak ekonomik anlamda hzl bir byme salamtr. Zaral-zdeler ailesiyle ilgili olarak, kaynaklarda ulalabilen ilk isim Zaral-zde Cafer Efendidir. Cafer Efendiden sonraki tarihlerde, bilhassa Osman Paann yaad dnemde ailenin gc ve nfuzu artmaya balamtr. Osman Paann babas, varsa kardeleri kimlerdir? Bu kiiler resmi grev almlar mdr? Kardeler arasnda bir rekabet yaanm mdr? Bu ve benzeri sorulara verilebilecek cevaplara ulalamam olunmas phesiz tezimizin en nemli eksiklerinden biridir. Zira

213

Donald Quataert, Osmanl mparatorluu (17001922), ev. Aye Berktay, stanbul 2002, s. 88

58 bunlarla ilgili elde edilebilecek yazl belgeler ailenin menei ve nfuzunu ortaya karmak bakmndan byk nem arz etmektedir. Osman Paa merkezi otorite nezdinde sipahiler aas214 grevi ile itibar grmeye balam ve
215

devamnda

blgedeki

etkinliini

hzla

artrmtr.

Erzurum

Beylerbeylii

ve Anapoli muhafzl yapt dnemlerde aile, Sivasn en nfuzlu

ailelerinden biri durumuna ykselmitir. Her ne kadar Beylerbeylik unvan ykselme dnemindeki nemini kaybetmi olsa da, Anadolu tarasnda bir kaza ileri geleninin byle bir makama ykselmesi, dnemin artlarnn da etkisiyle bulunduu blgede nfuzunu artrmak iin yeterli bir grevdir. Zaral-zde Osman Paa 1734 (1147) ylnda Kayseri mutasarrf olarak grev yapmaktadr.216 Ailenin ykseli srecini ard arda gelen baarl nesillerle aklamak mmkndr. Osman Paann lmnden sonra byk olu Mehmet Paann muhasllk217 sfat elde etmesine kadar olan dnemde (1745- 1158) hangi grevlerde bulunduu tespit edilememitir. Mehmet Paa dneminde ailenin gc daha da artmtr.218 Paa, Sultann, Sivas ve Amasya mutasarrfl, Trabzon, Sivas, Vidin, Anadolu valilikleri grevlerinde bulunmu; bu grevler sayesinde Sivas ve evresinde etkinlik gstererek ailenin hkimiyet alann geniletmitir. Bu dnemde Sivasn an gl ayn ailesi Zaralzdelerdir. Mehmet Paa, edindii g ve kudretle kendisini merkezi otoritenin emirlerine kar gelecek kadar gl hissetmeye balam, nihayet hkmete ba kaldrmtr. Aslnda bu tr eylemler hanedan olmu ayn ailelerinde ska
Yenieri tekilatna dhil olan svarilere alt blk neferleri de denilmektedir. Alt bln umumi kumandanna sipahi aas denir. M. Zeki Pakaln, age, C.I, s.233 215 Beylerbeyi, hem askeri hem de mlki amirdir. Eyalet dhilinde bulunan btn sancakbeyleri, kadlar ve hkimler, beylerbeyine itaat etmek durumundadr. Beylerbeyinin, eyaleti, ekyann saldrsndan korumak, boalan tmar ve zeametleri ehil olanlara tevcih etmek sava zamanlarnda maiyeti ile birlikte savaa itirak etmek gibi grev ve yetkileri bulunmaktadr. Mithat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, stanbul 1986, s.106; Taradaki en etkin ehl-i rf mensubu olarak gzken Beylerbeyine tayin edildii eylet snrlar iinde bir sancak (paa sanca) tahsis edilmiitir. Bkz. Halil nalck, Eyalet A. C 4, s. 299 216 BA, Cevdet-Zaptiye, nr. 2983 Ber vech-i arpalk Kayseriye sanca mutasarrf Zaral-zde Osman dme ikblehuya . 217 Devlete ait vergi ve resimleri tahsil ile mkellef olan memurlara verilen unvandr. M. Zeki Pakaln, Age, C.II,s. 569, 218 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.7439; BA, Cevdet-Dhiliye, nr.10352; M. Sreyya, age, C. IV, s. 1078; H. Hsamettin, age, C. IV, bakyyesi, s.84,92, smail. H.Uzunarl, Sivas ehri, s.186
214

59 karlalan bir durumdu. Bilindii gibi otorite her zaman yaylmac bir eilim gstermitir.219 Bb- lide otoritesini korumak ve kollamak babndan hareketle Mehmet Paay idam ettirmiir. Bylece ailenin ykseli sreci ksmen de olsa yavalamtr. Osman Paann dier olu Feyzullah Paa, Sivas muhassl olarak greve balam; daha sonra Sivas, Diyarbekir, Van, Adana, Konya, Alaiye, Hanya ve Anadolu valilii grevlerinde bulunmu, 1768 (1182) Rus Seferi srasnda Bodan muhafz olarak grev yapmtr.220 Ailenin nfuzu bu dnemde artarak devam etmitir. fa edilen bu grevler, ailenin, Sivas ve evresindeki etkinliini artrarak blgede kalc ve etkin bir g olarak ortaya kmasn salayacak bir nitelikte kullanlmtr. Mehmet Paann olu Osman Bey dneminde ailenin etkinliinin azalmaya balad grlmektedir.221 Bu durum Osman Paann mtesellimlik222 dnda bir greve atanmam olmasndan anlalmaktadr. Mtesellimlik grevi genelde Sivasn yerli ailelerine verilmekteydi. Bu durumun temel sebebi vergi toplamak ve idareyi aksatmadan yrtmek iin geni bir kadroya ihtiya duyulmasdr. Dardan ya da merkezden tayin edilenlerin grevlerini ksa srede yerine getirmesi ok zor olacaktr.223 Zaral-zde Ali Bey, dneminde de ailenin nfuzu azalmaya devam etmitir. Mehmed Paann olu olan Ali Bey, 1770 (1184) ylnda kapcba rtbesiyle Sivas mtesellimi olmutur.224 Ali Bey dneminde, ailenin nfuzunun azalma eilimi

219 220

Mmtazer Trkne, Siyaset, Ankara 2003, s.234 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 9426; M. Sreyya, age, C. II, s. 536. 221 Ayn eser, C. IV, s. 1077. 222 Mtesellimlik 16. yzyln ikinci yarsnda ortaya km ve gittike yaygnlaarak sancak beyi yerini almtr. Balangta vali veya sancak beyleri grevleri bana gidinceye kadar geecek srede atandklar blgeyi ynetmek zere adamlarndan birini grevlendirmitir. Bu kimselere mtesellim denilmitir. M. adrc, II. Mahmut Dneminde Mtesellimlik Kurumu DTCF Dergisi XXVIII Ankara 1970, s.287; Ycel ztrk, Osmanl Klasik Sisteminin Teekkl ve zl, Trkiye Gnl, KasmAralk 1999 say 58, s.146 223 Mehmet pirli, Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti Tarihi, (Editr: Ekmeleddin hsanolu), stanbul 1999, C.I, s.236 224 BA, Cevdet Adliye, nr. 473; Cevdet Dhiliye, nr. 929

60 iinde olduu grlmekle beraber, aile Sivastaki en gl ayn ailesi olma zelliini devam ettirmitir.225 Zaral-zde Abdullah Paa, Zaral-zde Feyzullah Paann oludur. 1775 (1189) ylnda Aksaray sanca ve Karaman Eyaleti kendisine tevcih edilmitir. Abdullah Paa, 1778 (1192) ylnda orum mutasarrfl226, 1784 (1199) ylnda irmen muhafzl yapm, ayn yl Sultann sanca kendisine tevcih edilmitir. Abdullah Paann da Sivas dnda grevlere getirilmesi ailenin, gcnn tekrar artmasnda etkili olmutur.227 Recep Paa, dneminde aile tekrar eski nfuzunu kazanmaya balamtr. Ailenin bu dnemde eski nfuzuna kavumas hatta en parlak dnemini yaamas aileden, Abdullah Paa, Recep Paa, Mehmet Bey ve Ltfullah Beyin ayn zamanda farkl grevlerde bulunmasna balanabilir. Recep Paa, uzun yllar Sivas mtesellimlii, ardndan Sivas ve ldr valilii grevlerini elde edilmitir. Paa, kazand g ve prestijle hkmet ve onun blgedeki en st iki temsilcisine (vali ve kad) kar kacak ve blge halkn da karsna alacak kadar cesur davranmtr. Recep Paann, bu davranlar karsnda hkmet sadece srgn cezas ile iktifa etmitir.228 Bu durum, genelde aynlarn zelde ise Zaral-zde hanedannn devlet nazarnda ve Sivas evresinde kazand nfuzu gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Zaral-zdeler ile Cabbar-zdeler arasndaki rekabet Recep Paa dneminde tekrar hareketlenmitir. Recep Paadan sonra ailenin en etkin ferdi Ltfullah Paadr. Paa, Sivas mtesellimlii, Bolu ve Viranehir mutasarrfl, ldr, Karahisar- Sahip, Sivas, Hanya, Kandiye valilii grevlerinde bulunmutur. Bu dnemde aile ile Cabbarzdeler arasnda etkin bir nfuz mcadelesi yaanmaktayd.229

BA, Cevdet-Adliye, nr. 473; BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 929;Yuzo Nagata, Muhsin-zde.., s. 197. Mutasarrf, eyalet ynetiminde vali ile ayn yetkilere sahip idari amiridir. Musa adrc, Tanzimat Dnem s.21 227 BA, Cevdet-Dhiliye, nr., 8870, 6873; SS, 1/24, 33;Yuzo Nagata , Muhsin-zde.., s.94 228 SS, 3/97, 4/78, 4/231, 5/40, 5/57, 2/178, 4/163, 4/201, 5/24 229 Salnme-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 301; 1300,s. 32; M. Sreyya, age, C. IV, s. 1288
226

225

61 Aileye verilen siyasi grevlerin devam niteliindeki mal grevler ailenin blgede etkin olmasn salayan en temel faktrdr. Merkezi devlet, 1695 (1107) ylndan itibaren malikne usuln yrrle koyduktan sonra aynlarn yerel kaynaklara eriebilme imkn daha kolaylamtr. Bu durum, aynlar arasnda amansz bir rekabet yaanmasna da zemin hazrlamtr. Aile; Sivas evresindeki apanoullar bata olmak zere Sar-zdeler, Caniklioullar ve Rivanoullar ile mcadele etmitir. Sivas dhilinde ise Kenan-zdeler, Mtevelli-zdeler ve Hatipzdeler gibi kudretli ayn aileleri ile iltizam haklarn elde etmek amacyla kyasya bir rekabet iinde olmulardr.230 Zaral-zde ailesinin kklemesindeki en temel faktr, askeri statye sahip olmalaryd. Bylece ynetici elite dhil olan yksek rtbeliler arasna girmeyi baarmlardr. Zaten bundan sonra ok olumsuz bir durum olmaz ise, aile uzun sre etkisini kaybetmeyecek, bu sayede hanedan aileleri arasndaki yerlerini alm olacaklardr. Ailenin oluum ve geliim sreleri genel olarak imparatorluun desantralizasyon srecine uymaktadr. Zira aynlar glerinin doruuna 18. yzylda ulamlardr.231 zetle, Osman Paann lmne kadar Zaral-zde ailesi yerel hanedan aileleri arasna girmeyi baarm ardndan, blgesel g olarak ortaya kmtr. 3- Ailenin Konak Hayat Bilindii zere insanln balangcndan gnmze dein insanlarn oluturmu olduu toplumlarn sosyal snflara ya da tabakalara ayrlmas, filozoflarla toplum teorisyenlerinin ilgilendikleri nemli bir olgudur. Bu olgu hemen her sosyal yapnn ve sistemin evrensel zelliidir. Bu nedenle sosyal snflarn ve tabakalarn varl bilinen bir gerektir.232 Bireyin sosyal yapda igal ettii yeri, yani sosyal statsn belirleyen ltler; soy, servet, toplumsal ilev, eitim, din, biyolojik karakter ve
SS, 5/26, 56; N. Sakaolu, age, s. 7. Dror Zeevi, Kuds, 17. Yzylda Bir Osmanl Sancanda Toplum ve Ekonomi, ev. Serpil alayan, stanbul 2000, s.76 232 Barlas Talan, Toplum Bilimlere Giri, sanbul 1975, s. 227
231 230

62 cinsiyettir.233 Toplumsal statler hiyerarisi, toplumsal tabakalamay aklamak iin nerilen sosyal tabakalama trlerinden biridir. Ailelerin gelirleri, yaam biimleri, dini ve kltrel zellikleri, aile reisinin meslei ailenin sosyal tabakasna iaret eden unsurlardr.234 Ailenin ekonomik adan tabakalamas blgedeki gelir gruplar erevesinde deerlendirilmelidir. Osmanl toplumunda Aa, Paa, Bey statsndeki ailelerin zengin olma yzdeleri dier statlere gre daha fazladr. Bir bakma ynetici ve askeri ailelerin toplumdaki prestijleri daha st dzeydedir.235 ktisadi bakmdan ailenin tabaka deiikliklerini gzlemleme konusunda tereke defterlerini ihtiva eden eriyye sicilleri nemli veriler sunan yazl tarih kaynaklardr.236 nl Macar, Osmanl tarihisi Layo Fekete, XVI. Asrda Taral Bir Trk Efendisinin Evi balkl makalesinde 996(1587) ylnda vefat eden Ali elebi adnda bir malye memurunun terekesini deerlendirmitir.
237

Bu tarz tereke tespitiyle Fekete, ilk defa bir

yneticinin evinin zenginliini ve yaam biimini tasvir etmitir.238 Daha sonra mer Demirel, 18. yzyln ilk yarsndaki Ankara ehrine ait eriyye sicillerinde kaytl olan muhallefat defterlerinden istifade ederek muhallefat sahiplerinin tad nvan, e says ve evlat saysn antropolojik adan incelemitir.239 R.zdemir de 17711810 tarihleri arasnda Tokatta ailelerin yapsn sosyal, iktisadi, hukuki ynlerden aklamaya almtr.240 Grld zere bu konu ile ilgili almalar eriyye Sicillerinde bulunan muhallefat defterlerine dayanlarak yaplmaktadr. Bu defterler, len kiinin geride brakt eyann listesini, ad geen kiinin hviyeti hakknda
Sulhi Dnmezer, Sosyoloji, stanbu l 1990, s.305; Zaral-zdelere ilikin baz belgelerde Seyyid unvan kullanlmaktadr. Bu unvan ounlukla peygamber soyundan gelenler iin kullanlrd. Ancak sz konusu dnemde kimi zaman genel bir onurlandrma payesi olarak kullanldndan aile iin de bu tr sylemler sz konusudur. SS, 234 Sosyal statler hiyerarisi Max Weberin nerdii sosyal tabakalama trlerinden birisidir. Bkz.Barlas Tolan, age, s.267268 235 Hasan Yksel, Vakfiyelere Gre Osmanl Toplumunda Aile Sosyo-Kltrel Deiim Srecinde Trk Ailesi, C.II, Ankara 1992, s.489492 236 Rephaela Lewis, Osmanl Trkiyesinde Gndelik Hayat ( Adetler ve Gelenekler), ev. Mefkure Poray, stanbul 1973, s.93 237 L.Fekete, XVI. Yzylda Taral Bir Trk Efendisinin Evi, Terc. S. Karatay, Belleten, XXIX/116, Ankara 1996, s. 615683 238 lber Ortayl, Osmanlda Aile, Ankara 1998, s.126,127 239 .Demirel, 17001730 Tarihlerinde Ankarada Ailenin Niceliksel Yaps, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.945961 240 Rfat zdemir, Tokatta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yaps (11711810), Belleten, LIV/221, Ankara 1991, s.9931052
233

63 baz bilgileri, eyann deerini, vasflarn ve varsa dier zelliklerini ihtiva etmektedir.241 Bu blmde ise Zaral-zde ailesi mensuplarna ait muhallefat defterleri kullanlmak suretiyle; ailenin eceresi, sosyal statleri, konaktaki hayat gibi bilgiler sunulmaya allacaktr. Kullandmz kaynaklar, mal sahibinin ld andaki varlk ve borlarn gsteren listelerden ibarettir. eriata gre tm alacak ve borlar (alacakl/borlunun) kiinin vefatnda ifa edilmek zorunda olduundan, tereke defterlerinin sunduu dondurulmu grnty, biraz iirsel bir biimde dile getirecek olursak, lmn souk esintisinin bir sonucu olduunu syleyebiliriz. Daha dnyevi ve tamamen maddi bir adan bakacak olursak, tereke defteri lnn mrnn bilnosudur.242 Buradan hareketle bu duraan resmi, mmkn olduu kadar canlandrmak, ailenin hayatnn dinamik ynlerine dair bir takm nermeler getirerek ad geen mevzular geniletmek gerekir. Zaral-zde ailesinin eceresi konumuzu ilgilendiren dneme ait terekeler ve vakfiyeler esas alnmak suretiyle tanzim edilmitir. ecerede grld zere ailenin ilk mensuplarnn ok sayda ocuk sahibi olduu dikkat ekmektedir. Daha sonraki nesilde ise .Demirelin almasnda tespit edilen ve Ankaradaki bir Trk ailesinin ortalama ocuk says olan 24 kiiden fazla olduu grlmektedir. Aileler e saylar dikkate alnarak tek eli( monogamy) veya ok eli (poligami)olmak zere belirli tiplere ayrlmtr.243 Mslman, Osmanl ailesinin ok eli bir dzene dayand gr yaygndr. Fakat bu gr yanltr. Osmanl toplumunda, poligami denilen ok eli evlilik; ne gayri ahlaki( zaten toplumda az grlr) ne de gayri kanuni bir durumdur, fakat ho karlanmaz. Kentsel alanda eler arasnda ekonomik ve sosyal eitsizlikler olduu takdirde, bu tr evlilikler servetin cazibesiyle mmkn olmaktadr.

241

Bahaeddin Yediyldz, Samsun Halknn Kulland Eyalar zerine Bir Tahlil Denemesi II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C.V den ayr basm, Ankara 1983, s. 271 242 Suraya Faroqh, Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak, evirenler, Gl alal Gven, zgr Tresay, stanbul 2003, s.19 243 Orhan Trkdoan, Trk Ailesinin Yaps ve Tarihi Geliimi, Ankara 1992, s.18

64 Gelir gruplar ve toplumsal konumlar yakn olan elerin kurduu yuvaya, kuma getirilmesi mmkn deildir.244 Bu meyanda Zaral-zde ailesinde tespit edilebildii kadaryla, sadece Recep Paann olu Mehmet Said Bey, iki elidir. Mehmet Said Beyin emsi Hanm ve emsi Nur Hanm adlarnda iki zevcesi vardr. ki einden iki kz, iki erkek ocuu dnyaya gelmitir.245 Tereke defterlerinden hareketle aile bykl ve ocuk saysn aratran tarihiler, ok eliliin yaygn olmadn ayrca ocuk saysnn Orta Anadoluda ortalama 23 olduunu belirtmektedirler.246 Osmanl toplumsal yaps iinde, elit olarak niteleyebileceimiz ayn ailelerinin en belirgin zelliklerinden birisi de belli bir toplanma yeri ve politik gcnn kalesi olan, bir evi ya da kona olmasyd. Konaklarn, yapsndaki ve ilevlerindeki deiim sreci ailelerin geliim sreciyle doru orantda olaca dncesinden hareketle konaklarn evriminin aydnlatlmas da gerekmektedir. Burada aratrlmas gereken bir baka hususta bu statdeki ailelerin oluturduu elit bir mahallenin varlyla ilgilidir. 247 ncelediimiz terekelerden anlald kadar, deiik yollarla bir araya getirilerek oluan bu birikimler yalnzca yksek bir yaam standard srdrmeye hizmet etmekle kalmyor, Osmanl mparatorluunda bir yneticinin rtbesi ve gelirine uygun bir hane halk olmas gereini de ortaya koyuyordu. Osmanl toplum yapsnn temel nitesinin aile olduu ve yaad meknn da kaynaklarda eitli biimlerde tavsif edildii grlmtr. Bunlar; beyt, dam, menzil, konak ve hane eklinde ska ifade edilmitir.248 Osmanl evi, genelde mimari slp ya da tekniklerden kaynaklanan farkllklarna ramen meknn kullanm ve
lber Ortayl, Osmanlda Aile, s.89 SS, 29.69.70.71 246 .Demirel, A.Grbz, M.Tu, Osmanllarda Ailenin Demorafik Yaps SKDS Trk A. C.I Aile Kurumu Babakanlk, Ankara 1992, s. 98 247 Gerek Anadoluda ve gerek Rumeli ehirlerinde mahalle, sosyal ve fiziki bir birimdir. Hudutlar kesinlikle tayin edilmemi, takribi llerle hayat bulmu bir evredir. Ahmet Turan Aklan, Mahalle, Osmanl Ansiklopedisi, stanbul 1993, C.IV, s.68 248 .Demirel-M.Tu-A.Grbz, Osmanl Anadolu Ailesinde Ev, Eya ve Giyim Kuam (XVI-XIXI. Yzyllar) T.C Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Sosyo-Kltrel Deiim Srecinde Trk Ailesi, C. II Ankara 1992, s.704; brahim Bakr, Ailenin Yaama Mekn Ev Trk Aile Ansiklopedisi, II, Ankara 1991, s.462; Suraiya Faraghi, ehir Evinin Fiziki ekli Sosyo- Kltrel Deiim Srecinde Trk Ailesi, II, Ankara 1992, s.1154
245 244

65 ekillenmesindeki baz ortak zelliklerini muhafaza etmitir. eriyye sicillerindeki eitli belgelerde, hemen btn evlerde varl ifade edilen ancak bykl belli olmayan avlu ve bahe, Osmanl ailesinin youn olarak kulland bir mekndr.249 Zaral-zde ailesine ait konaklardan gnmze kadar varln devam ettiren bir yap yoktur. Ancak Zaral-zde Said Beyin ryani Mslim Mahallesinde, 40.000 kuru bedel biilen bir konakta ikamet ettii ve bu kona vakfettii, konan yirmiye yakn blmden meydana geldii bilinmektedir.250 Sivas eriyye sicillerinden edinilen bilgilere gre Zaral-zde Recep Paann Sivas merkezde bir kona bulunmaktadr. Konaa 181415 (1230) senesinde 3 top efendr alnd ve 19,5 kuru dendii bilinmektedir.251 lgili konan 1814 (1230) yl itribaryla yaklak 4 aylk kira bedeli 1000 kurutur.252 Tespit edebildiimiz kadaryla Feyzullah Paann ei Aie Hanm da bir saray vakfetmitir. Yine, Zaralzde Osman Aann ryn- Mslm Mahallesinde bir menzili olduu Darende skknndan Sivas valisi El-Hac Hseyin Paann 1732 (1145) tarihli vakfiyesinden anlalmaktadr.253 Mehmet Said Beyin ryani Mslim Mahallesinde bulunan konann nitelii hakknda fazla bir bilgiye ulalamamakla beraber konaa ait eyalar tespit edilebilmitir. Evler ve eyalar, ailelerin kltrel yaam tarzn ve toplumdaki statlerini yanstan nemli unsurlardr.254 Zaral-zde ailesinin evlerini deyen, ssleyen ve kullanlan eyalar arasnda; dek, hal seccade, saat takm, amdan, ibrik, ilte, srahi, al, minder, ihram, mum feneri, petamal, tabak, perde, ilemeli boa, keten bezi, yastk yz, altn kemer, kadife yastk, selanik, mukad, hal, mertebani tabak, kase, billur, ayna, buhurdan vs. bulunmaktadr. Bu eyalardan
249

Smeyra elik, Sosyo-Ekonomik Adan Osmanl Kadn (18001850), Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Sivas 2005, s.31 250 VGMA,484, s.472,474; SVBMA, 2/132; SS, 29/69, 70,71.Demirel, Osmanl Vakf ehir ..., s. 91 251 SS, 10/7 252 Bundan akdem bin iki yz otuz senesi Zilkadet-erfesi evstndan i bu iki yz otuz senesi Receb-i erfinin evstna dein Medine-i Sivasn vekl-i fukaralar Musa ve refki Msis yedleriyle vuk yafte olan mesrifat- belde ve mesrifat- sire ve menzil-i ceddn nsf cretiyn mer u irde hazret-i veliyyn-niam ve cmle marifetleri ve marifet-i erle belde-i merkmenin esnf ve mahallt ve nhiyesine tevz ve taksim olunan salyne defteridir ki, ber-vechi zikr olunur Recep Paa konana kir in verilen : 1000 kuru .. SS, 10/52 253 SS, 10/30 254 .Demirel-M.Tu-A.Grbz, Osmanl Anadolu Ailesinde Ev, Eya ... s.717

66 petamal, leen, brk, ayna, hamam tas, pekir gibi malzemeler ailenin temizlie verdii nemi gstermektedir. Dini motifli eyalar arsnda abdest almada kullanlan abdest leeni, brklar, seccadeler, tesbihler, ihramlar bulunmaktadr.255 Aile yelerinin giyim kuamlar, mcevheratlar bir lde mensup olduklar ailenin sosyo-ekonomik ve kltrel grnmne iaret eder.256 Varlkl ailelerin, ssleme, ileme, kuma cinsi ve mcevherler itibariyle farkllk gstermesi, baka bir deyile aile yesinin yer ald sosyal tabakasnn kyafetine yansmas kanlmazd. Feyzullah Paann ei Aie Hanm, vakfiyesinde; elmas, altn bilezik, inci, altn, elmas incileri, zmrd kpe, lal kpe, elmasl gerdanlk, incili tepelik, altndan sa ba, altn kemer, kadife yastk, ilte, selanik, mukad, hal, mertebani tabak, kase, billur, ayna, buhurdan gibi deerli ve zel eyalarn vakfetmitir.257 Bu eyalar iinde ayna ilk bakta zel grnmemekle beraber, Osmanl toplumunda lks saylrd. nl bilgin ve gezgin Andreos David Mordmann, 1850 lerde (1267) Ankara ya geldiinde ka zamandan beri nihayet kendisine bakabilecei bir boy aynas bulduunu sylemitir.258 Buhurdanlklar Osmanl toplumunda ok yaygn olarak kullanlmaktayd. Misk, kitre, gl ya, pelesenk ve d aac ya ile yaplan buhurlar, saf anber kabuu, ard tohumu, gnlk sandal tozu gibi malzemelerle yaklrd. Buhurlar, ufak, tepesi kapakl, ayakl iine ate konan, altn, gm, bakr zerine tonbak ya da sar pirinten buhurdanlarla yaklrd.259 Evn- nhas tabir edilen bakr kap kacakla beraber, mangal, Ktahya tabak, billur kse, fincan, yaldzl sahan gibi mutfak eyalarnn kullanlmakta olduu anlalmaktadr. Bilinen genel yargya gre her vezir altn dmeli, srma eritli kadife kaftan giyerdi. K mevsiminde ise samur krk giyerlerdi. Osmanl sarayndaki, hazinedarba, silahtar, uhadar padiahn gnlk yaantsnda ne tr grevler
SS, 29/69, 70,71; Klasik Osmanl evindeki hayat dzeninde, btn odalarda yklkler vardr. Gndz yatak, yorgan ve araflar toplanr buraya yerletirilirdi. M.Dohsson, XVIII. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, ev. Zerhan Yksel, stanbul tarihsiz, s.113; Sabit yataklar sadece stanbulda yaayan zenginler ile taradaki zengin ve eraf ailelerinde bulunmaktayd. Faroqh, Osmanl Kltr s. 170 256 Muhaddere Taolu, Trk Osmanl Cemiyetinde Kadnn Sosyal Durumu ve Kadn Kyafetleri, Ankara 1958, s.1 257 SS; 6/36 258 lber Ortayl, Osmanlda Aile, s.126,127 259 Abdlaziz Bey, Osmanl det Merasim ve Tabirleri, Toplum Hayat, stanbul 1995, CI, s. 206
255

67 yapyorlarsa, vezirler iin de benzerleri geerliydi. Silahdar, vezirin yannda durur, selamaas ve kapclar kethdas terifatln yapard. Kavaslar, kavis tayarak paalarn yannda yaver gibi yrrlerdi. Mehterhne gnde iki nbet (ikindi ve yats) alard.260 Konaklarda ka kiinin yaad hakknda, elimizdeki belgelerde hibir malumat yoktur. Ancak konakta bulunan hizmetliler gurubu da ailenin yannda oturuyordu. Ayrca, nfuzlu bir kimsenin veya ailenin, ikamet ettii yerde, kleler, hizmetliler, e ve odalklar, muhafzlar ve eitli tabiilerden bir maiyet oluturmas tipik bir durumdu. Bunlarn bir ksm cariye ve kle idi.261 Klelik, Osmanl mparatorluunda bir retim gc saylmazd. Kle, saray ve konakta hizmet iin kullanlrd.262 Bu durum Osmanl ailesinde eler ve ocuklarn yan sra kan ba veya st akrabal olmakszn aileye dardan katlan bireylerin varlna iaret etmektedir.263 Aile yeleriyle i ie yaayan kleler, dier hizmetiler gibi ev ii almalarnda aile yelerine hizmet edip, onlarla birlikte bo zamanlarnda arkadaa ilikiler ierisinde vakit geirebiliyorlard.264 Zaral-zde Mehmet Paann, klesi olan Mehterba Mehmet Emin Aann terekesine bakldnda, ekonomik durumunun iyi olduu grlmektedir. Zira terekesi toplam 3792 kuru olarak hesaplanmtr. Mehmet Emin Aann, Kamer ve Hdise adnda iki zevcesinin bulunduu, yani ok eli olduu da yine ilgili belgeden anlalmaktadr. Ayrca acemiyyl-asl olub Zaral-zde Mehmet Paa klelerinden olduu . ekilindeki ifade Zaral-zde Mehmet Paann birden fazla klesi olduunu da bize bildirmektedir.265 Osmanl toplumunda kle, cariye v.s gibi hizmetlilere mesken, gelir ve daha birok yararlar salandn sylemek mmkndr. Hatta durumu iyi olan kle sahibi bir mslmann, imknlar dhilinde sadk klesini ev ve bark sahibi
N. Sakaolu, age, s. 80 SS, 1/139, 7/195 262 Said ztrk , Tereke Defterlerine Gre XVII. Asrda stanbulda Aile Nfuzu, Servet Yaps ve Dalm stanbul Aratrmalar, 3 stanbul, 1997, s. 58 263 lber Ortayl, Osmanlda Aile, s.126,127;Ehud, R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti, ev. Y.Hakan Erdem, stanbul 1994, s.135 264 M. A.Ubucini, Trkiye 1850, Ankara 1981, s.461 265 Medine-i Sivasta vaki Kale-i atik derununda sakin iken bundan akdem fevt olan Mehterba Mehmet Emin Aa bin Abdullah nam mteveffa acemiyyl-asl olub Zaral-zde Mehmet Paa klelerinden olduu ledel-subut veraseti zevceleri Kamer bint-i Seyyid Muhammed ve Hdise bint-i Abdullah ve vsleri Zaral-zde Necabetl Seyyid Ltfullah Bey bin Osman Bey ve Abdullah Bey ve Said Bey, ibn-i Recep Paa mnhasr olduu. SS, 7/195
261 260

68 etmek zorunluluunu hissettiini; azat edilen kle ile efendisi arasndaki aile bann eskisi gibi kuvvetli kaldn, azat edilen klelere her i ve mevkiin ak olduunu, hr domu insanlarla ayn artlar ierisinde hayata atldklarn; bu mcadelede azat edilmi olan bu kullarn dierlerinden daha az ansl olmadklar ifade edilebilir.266 Mehmet Said Beyin Arap bir cariyeye sahip olduu ve 2000 kuru deer biildii grlmektedir. Bu bilgi bize Osmanldaki cariyelerin menei hakknda da bilgi vermektedir.267 B. Ailenin nemli ahsiyetleri ve Resmi Grevleri: 1- Zaral Osman Paa Osman Paann siyasi hayat hakknda fazla bilgimiz olmamakla beraber sipahiler aalna terfi olduktan sonra 1715 (1127) ylnda Erzurum Beylerbeylii ve Anapoli muhafzl grevlerinde bulunmutur.268 Paa 1734 (1247) ylnda Kayseri sanca mutasarrf olarak grev yapmtr.269 Osman Paann, Mehmet ve Feyzullah isimli iki erkek ile Alime adnda bir kz ocuu vard.270 Paa, hakkndaki yazl belgelerin kstl olmasndan dolay ifahi bilgilerden hareketle baz verilere ulamamz mmkn olmutur. Buna gre Osman Paa, Zaral-zde Zlfikar Aann oludur. lk resmi grevi tam olarak bilinmese de bir ara stanbuldaki grevinden uzaklatrld anlalmaktadr. Paa, geimsiz, zalim ve kt huylu biridir. ok kere merkezi hkmetin emirlerine uymamas ile cezalandrlmak zere iken babasnn hatrna affedilmitir. Yine ifahi bilgilere gre kendisinin artk ie yaramayaca ve

266 267

SS,7/195; Hasan Yksel, Osmanl Sosyal ve Ekonomik Hayatnda. s. 45 SS, 29/69, 70,71 (Terekelere kaydedilen cariyeler byk nem arz etmektedir. Bu kaytlar kle ticaretinin devam ettiini gstermektedir. Ayrca klelerin hangi memleketlerden getirildikleri konusunda da bilgiler sunmaktadr. Sicillere kaydedilen cariyelerin G rc, Rus, Bodan, Karada, Eflak, Tatar, ve Arap asll olmalar kle ticaretinin umumiyetle Kara Denizin kuzeyindeki lkelerle yapldn gstermektedir. Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde s. 111 268 M. Sreyya, age, C. IV, s. 1078; C. II, s. 536. H. Hsamettin, age, C. IV s.92 269 BA, Cevdet-Zaptiye, nr. 2983 270 Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde , s. 82

69 srekli taknlk yapt gerekesiyle idam edilmitir.271 Bu bilgiler ifahi olduu iin kesin bir ifade saylmamaktadr. ayet, bilgiler doru ise ailenin menei, gc ve siyasi gemii hakknda daha farkl yorumlar yaplabilir. 2- Mehmet Paa Zaral-zde Mehmet Paa, Osman Paann byk olu olup, ailenin Sivasta yerlemesi ve glenmesinde nemli rol oynamtr. Mehmet Paann ilk grevinin ne olduu bilinmemekle beraber Haziran 1745 (16 Cemaziyeevvel 1158) ylnda mirmiranlkla Sivas eyaleti kendisine tevcih edilmiitr.272 Aralk 1745 (Zilkade 1158) Sultann mutasarrfl, 20 Kasm 1747 (17 Zilkade 1160) vezirlik rtbesiyle Sivas valilii, Eyll 1750 (evval 1163) Trabzon valilii, Nisan 1751 (Cemaziyel-evvel 1164) Vidin valilii, Ocak-ubat 1752 (Rebil-evvel 1165) ikinci defa Sivas valilii grevlerini yrtmtr.273 Paa, 1752 (1166) Muharremin gurresinde Amasya mutasarrf oldu.274 Ardndan Badat Valisi Ahmed Paann kethdas olan ve Badat blgesinde mtegallibelik yapan Sleyman Paann yakalanmas iin serasker tayin edilmitir. Mehmet Paa derebeyi terbiyesi ile yetitii iin zaman zaman bulunduu blgelerde grevini su-i istimal etmitir.275 Paa Amasya mutasarrfl grevinde iken yapt zulmlerden dolay, 1754 (1168)te azledilmitir. Paaya daha sonra Anadolu eyaleti tevcih edilmi, ardndan mansb olan Ktahyaya gitmesi istenmitir.276 1755 (1169) ylnda tekrar Sivas valisi olarak grev yapan Mehmet Paann lm hakknda deiik bilgiler bulunmaktadr. Sicil-i Osmande tediben fevt oldu ifadesi kullanlrken277, H.T. Cinliolu ve Hseyin Hsameddin, Paann eteci Abdullah Paa tarafndan idam edildiini ileri srmlerdir.278 Mhimme defterlerine gre Paa, 1756 (1170) tarihinde idam

271 272

Sayn Akaln Bulut; Sivas 1939 doumlu Topkap Saray Arivi Katalou: Belge No, 3421 273 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.7439; BA, Cevdet-Dhiliye, nr.10352; M. Sreyya, age, C. IV, s.1078. 274 Hseyin Hsamettin age, C. IV, s. 84 275 smail. H.Uzunarl, Sivas ehri, s.187 276 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.10352 277 M. Sreyya, age, C. IV, s. 1078. 278 Halis Turgut Cinliolu, Osmanllar Zamannda Tokat, C.II, Tokat, 1950, s.82; H. Hsamettin, age, C. IV, s. 93.

70 edilmitir.279 Mehmet Paa, Tokatn Readiye ilesine bal, Kabal kyne defnedilmitir.280 3- Feyzullah Paa Zaral-zde Osman Paann oludur. nce Sivas muhassl olarak greve balayan Feyzullah Paa, 1752 (1166) ylnda Tokat voyvodaln bir sre elinde bulundurdu.281 Ardndan mirmirnlk rtbesi ile gsterdii baarlardan dolay vezaretle 1758 (1172) ylnda Sivas valilii grevine getirilmitir. Daha sonra 1761 (1175)de Diyarbekir valiliine getirilmi, ayn yl iinde ikinci defa Van ve Sivas valilii grevlerini ifa etmitir. 1177(1763)te nc kez Van, 1765 (1179)te nc kez Sivas, 1767 (1181)de Konya, 1768 (1182)de srasyla Alaiye, Hanya ve Anadolu valilikleri uhdesine tevdi edilmitir. Yine 1768 (1182) ylnda dzenlenen Rus seferi srasnda Bodan muhafzlna tayin olunmutur. 1771 (1185) ylnda ise Adana valiliine atanmtr. Paa, Adana valilii sonrasnda azledilmi, Dimetokada oturmaya mecbur edilmi, burada vefat etmitir.282 4- Osman Aa Zaral-zde Mehmet Paann oludur. Osman Aa , Sivas mtesellimlii yapmtr.283 Ailenin hkimiyet alannn hzla geniledii dnemlerde yaam olmasna ramen nclleri saylan Zaral Osman Paa, Mehmet Paa ve Feyzullah Paa gibi valilik ya da benzeri nemli bir grev elde edememitir. Zaral-zde Osman Aa, dneminde ailenin blgedeki gcnn ve merkezi otorite nezdindeki itibarnn ak bir biimde dme seyrine girdii sylenebilir.Osman Aa dnemindeki

279

BA. MD, 159, s.142; dam edilen Zaral-zde Mehmet Paann emval ve muhallefatlarnn zapt edilmesine ve ilgili yerlere gnderilmesine dair belge, BA MAD, d nr. 9983 280 Ferit Acunsal, Gereklerin Diliyle Tokat, stanbul 1947, s. 96 281 BA, M.D, 155, s. 330; zcan Mert, age, s.29 282 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 9426; BA, M.D,164 s.210; M. Sreyya, age, C. II, s. 536; . H. Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul 1932, s.168; zcan Mert, age, s.29 283 SS, 10/3; Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde , s. 85

71 belgelerde ailenin aynl mdetl-emcid vel-ayn Zaral-zde Osman Aa Sivas eklinde vurgulanmtr.284 5- Ali Bey Zaral-zde Mehmed Paann olu olan Ali Bey 1770 (1184) ylnda kapcba rtbesiyle Sivas mtesellimi olmutur.285 Ali Bey dneminde, ailenin nfuzunun azalma eilimi iinde olduu grlmekle beraber, aile Sivastaki en gl ayn ailesi olma zelliini devam ettirmitir.286 6- Abdullah Paa Zaral-zde Feyzullah Paann oludur. 1775 (1189) ylnda Aksaray sanca ve Karaman Eyaleti kendisine tevcih edilmitir. Abdullah Paa 1778 (1192) ylnda orum mutasarrfl, 1783 (1198) Aday Kebir muhafzl yapmakya iken ayn yl bu grevden azledilmitir.287 1784 (1199) ylnda irmen muhafzl yapm, ayn yl Sultann sanca kendisine tevcih edilmitir.288 Austos 1787 (Zilkade 1202) ylnda Abdullah Paann kalas muhafzl grevini ifa ettii anlalmaktadr.289 Paa, Mays 1788 ( Ramazan 1203) tarihinde el mutasarrflnn yan sra Koan muhafz olarak grev yapmtr.290 Abdullah Paa Austos 1787 (Rebil-hir 1203) tarihinde Bender muhafzl grevini yapmakta iken vefat etmitir.291 7-Mehmet Bey

284 285

SS, 10/31 BA, Cevdet Adliye, nr. 473; Cevdet Dhiliye, nr. 929; S. Sava, XVIII. Asrda Sivasta s.94. 286 BA, Cevdet-Adliye, nr. 473; BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 929;Yuzo Nagata, Muhsin-zde.., s. 197. 287 BA, HH, nr. 344 288 BA, Cevdet-Dhiliye, nr., 8870, 6873; Yuzo Nagata , Muhsin-zde.., s.94 289 BA, Cevdet-Maliye, nr., 7453 290 BA, Cevdet-Askeriye, nr., 16504 291 BA, Cevdet-Maliye, nr., 8168

72 Zaral-zde Mehmet Paann oludur.292 Mehmet Bey ile ilgili ayrntl bilgilere ulalamamtr. Ancak Mehmet Beyin Sivas mtesellimlii grevinde bulunduu kendisine tevdi edilen vazifelerden anlalmaktadr.293

8- Recep Paa Zaral-zde Mehmed Paann oludur. Recep Paa, 17761798 (11901213) yllar arasnda deiik zamanlarda Sivas mtesellimlii ve kethdayerlik yapmtr. Paa, ayrca Sivas ve ldr valilii yapm; bu grevleri de baaryla yapmtr.294 Daha sonra Kars muhafzl295 grevi Recep Paaya tevcih olunmusa da bu grevde uzun sre kalamamtr. Zira Austos 1803 ( Cemziyyel-evvel 1218) tarihinde Van eyaleti ve beraberinde muhafzl grevleri Recep Paaya tevdi edilmitir.296 15 Austos 1804 ( 9 C 1219) tarihli belgede Van muhafz mteveffa Recep Paann emval ve eyasnn devlet adna zaptedilmesi Cabbarzade Sleyman Beyden istenmektedir.297 9- Said Mehmet Efendi Said Mehmet Efendinin kimin olu olduu tespit edilememekle beraber mderris ve kadlk grevlerini if etmitir. Nisan-Mays 1815 (Cemaziyyel-evvel 1230)tarihinde vefat ettii ve skdarda medfun olduu bilinmektedir. Ailenin ilmiye snfna mntesib tek ferdidir.298 10- Ltfullah Paa:

292 293

BA, HH, nr. 8708 TS, 12/85 294 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 6877; SS, 5/40; Salneme-i Vilayeti Sivas,1302, s. 300; M. Sreyya, age, C.II, s. 347; H. Hsamettin, age, C.IV, s.156 295 BA, HH, nr. 4073 296 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 5456 297 BA, Cevdet-Maliye, nr., 6201 298 M. Sreyya, age, C. V s. 1454

73 Zaral-zdeler ailesinin en nfuzlu fertlerinden birisi olan Ltfullah Paa, Ali Beyin oludur. Paa, 1797 (1212) ylnda ilk defa Sivas mtesellimi olmutur.299 Paann daha sonra bu grevden alnd anlalmaktadr. Ltfullah Paa deiik aralklarla 1799 (1214), 1802 (1217), 1804 (1219), 1805 (1220) 1807 (1222) yllarnda Sivas mtesellimlii yapt ilgili belgelerden anlalmaktadr. Fakat Ltfullah Paann Nisan 1806 ( Muharrem 1221) tarihli bir belgeye gre katline dair ferman verilmiken affedildiini grmekteyiz.300 Ltfullah Paa, Temmuz 1811 (Recep 1226) tarihinde tekrar Sivas mtesellimlii grevindedir.301 Fakat bir yl sonra Haziran 1812 (Cemaziyel-ahir 1227) tarihinde grevinden azledilmitir.302 Ltfullah Paann 1228(1813) tarihinde tekrar Sivas mtesellimliine getirilmitir.303 Paa, 1814 (1230) ylnda Bolu ve Viranehir sancaklar mutasarrfl grevinde iken vezareti kaldrlarak Rodosa srgn edilmi ardndan muhallefatnn zabt iin gerekli memurlar grevlendirilmitir.304 Bir yl sonra vezareti iade edilmi, nce ldr daha sonra Karahisar- Sahip valiliine atanmtr.305 1817 (1233) ylnda Sivas valisi Ali Paann mutasarrf olarak grlen Ltfullah Paa, ayn yl iinde Sivas valisi olmutur.306 Paann bu grevde sadece bir yl kald anlalmaktadr.307 1818 (1234) ve 1819 (1235) yllarnda Ltfullah Paa yine Sivas valisi olarak grevdedir. 19 Aralk 1820 (13 Rebiyl-evvel 1236) tarihinde Hanya muhafz olarak grev yapan Paa,308 bu grevini aralksz 24 Mays 1823 ( 25 Ramazan 1239)tarihine kadar devam ettirmi, bu tarihten itibaren Kandiye eyaleti de Ltfullah Paaya tevcih edilmitir.309 Mart 1826 (aban 1242) tarihinde Ltfullah Paa Kandiye muhafzlndan alnp yerine Sleyman Paa getirilmitir.310 30 Ocak 1840 (25 Za
Salname-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 301, 1300,s. 32 BA, HH, nr. 1796 301 BA, Cevdet-Askeriye, nr. 42405 302 BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 6791 303 Salname-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 302 304 BA, Cevdet-Zaptiye, nr. 4502 305 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.10027; M. Sreyya, age, C. III, s. 905; 306 Salname-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 303; 1323, s.48; TS, 22/136; Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde, s. 95. 307 Salname-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 303 308 BA. HH, nr. 40472 309 BA. HH, nr. 40274/C; BA. HH, nr. 29389; TS, 22/136 310 BA. HH, nr. 39066/B
300 299

74 1255) tarihli belgede Ltfullah Paa ile ilgili olarak Manisada ikamet etmek artyla azledilen Girit esbak valisi mteveffa Ltfullah Paa ifadeleri Onun buarada vefat ettiini bildirmektedir.311 11- Mehmet Said Bey Mehmet Said Bey, Ltfullah Paann oludur. 1821 (1237) tarihinde Sivas, Sivas ili, Yldzeli, Han- Cedid, Behramah ve nahiyelerinde sakin olan alt blk yoldalar zerine kethdayeri olarak atanmtr.312 Bu atamadan ksa bir sre sonra Mehmed Said Bey, halkn frnc esnaf hakkndaki ikyetlerini dikkaet almad ayrca liyakatsiz olan ocaklsn grevde tutmakta srar ettii iin grevinden alnm, yerine Sivasn kkl ailelerinden Fertelli-zde Memi Aa, bu greve atanmtr.313 Fakat Mehmed Said Bey Mays-Haziran 1825 (evval 1240) tarihinde 15 blkte yevmi 27 ake esamiye creti ile Sivas, Sivas ili, Yldzeli, Han- Cedid, Behramah ve nahiyelerinde sakin olan alt blk yoldalar zerine kethdayeri olarak atanmtr.314 Yine bu atamadan yaklak bir yl sonra grevinden azledildii, 1825 (1241) tarihinde tekrar bu greve atanmasndan anlalmaktadr.315 Mehmet Said Bey bir dnem kapcbalk grevi de yapmtr.316 Mehmet Said Bey, Zaral-zde hanedannn merkezi otorite nezdinde etkin grev alan en son fertlerinden biri olarak kabul edilebilir. Fakat Mehmet Said Bey ile ilgili rastladmz son belgelerde kendisinden Kdvetl-emsil vel- akran eklinde bahsedilmektedir ki bu durumda merkezi otorite ailenin aynlna son vermitir denilebilir. Mehmet Said Bey dneminde ailenin nfuzunun byk oranda azald grlmektedir. Zaten bu dnem aynlk kurumu ve ayn ailelerinin nfuz ve etkisinin ortadan kalkmak zere olduu bir dnemdir.

311

BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 7353; .H.Uzunarl; Afyon, Karahisar, Sandkl, Bolvadin, ay, sakli, Manisa, Birgi, Mula Milas, Pein, Denizli, Isparta, Atabey ve Egridirdeki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydn Mentee, nan, Hamitoullar Hakknda Malumat, stanbul 1929, s.101,104 312 SS, 12/38 313 SS, 12/112 314 SS,13/139 315 SS, 14/47 316 M. Sreyya, age, C. III, s. 905

75 12- Osman Bey Osman Bey, Zaral-zde Recep Paann oludur. Kapcbalk317 grevinde bulunmutur. Osman Bey, 1841 (1257) ylnda vefat etmitir.318 13-Fazl Paa Zaral-zde ailesinin yksek rtbeli son temsilcisidir. Abdullah Paann oludur. 19. yzyln sonlarnda Taifte paalk yapmtr. 319 Fazl Paa ile ilgili bundan baka bilgilere ulalamamtr. Aslnda hanedann son paas olan bu kiinin lm tarihi muhtemelen ok eski deildir. Bu aileden, gnmzde yaayanlar arasnda devletin ok nemli kademelerinde grev yapan kiiler mevcuttur. Bu kimselerden edinebileceimiz belge ve bilgiler ( zellikle aile tarihi almalarnda) ok nemlidir. nk bu tr belgeler sayesinde, ailenin Osmanl devletinden, Cumhuriyet Trkiyesine geite nasl bir deiime urad ya da mahiyet kazand sorusuna cevaplar bulunabilir. Fakat birok aratrmacnn da belirttii zere ailelerin gnmzdeki temsilcilerinden bu tr belgelerin edinilmesi neredeyse imknsz durumdadr.

317

Bu dnemde kapcbalk grevi yaplan bir vazifeden dolay deil de daha ok rtbe olarak ayanlara da verilmektedir. M. Zeki Pakaln, age, C. II,.s. 168 318 M. Sreyya, age, C. IV, s. 1288 319 Adnan Mahiroullar, Dnden Bugne ..., s.198

76 III. BLM: ZARALI-ZDELERN ETKNLKLER A- Siyasi Etkinlikleri 1- Merkezle Mnasebetleri 17. yzyln sonlarna doru Osmanl Devleti, airetlerin iskn sorunu bata olmak zere mtegallibelik, ekyalk ve leventlik gibi nemli meselelerle kar karya kalmtr. Bu sorunlarn temel nedeni, merkezi otoritede yaanan zlme ve zayflama idi. Nitekim idaredeki zafiyet neticesinde Bb- l, taradaki otoritesini yerel ailelere teslim etmek durumunda kalm, onlarla mcadele etmek bir yana, ibirliinde bulunmak politikasn benimsemekten baka kar yol bulamamtr. Bu politika uzun ve ypratc savalar nedeni ile aynlardan yardm isteme ekline dnmtr. Bu dnmden sonra ilikiler farkl bir boyut kazanmtr. Merkezi otorite aynlarn yardmlarna karlk kendilerine sancak beylii, kethdalk, voyvodalk, mtesellimlik ve valilik gibi grevler vermitir. Elde ettii bu resmi grevlerin de katksyla aynlar, bir taraftan merkezi otorite karsnda g kazanrken dier taraftan da bu glerini halka kar keyfi ve hukuksuz uygulamalar eklinde ortaya koymak yolunu semilerdir. Bb- l aynlarn bu tavrlarn kimi zaman grmezlikten gelmeyi tercih ederken, bazen de mdahalede bulunmutur. Bu kararsz ve zayf tavr aynlarn glerini ve servetlerini artrm, tara derebeyleri olarak ortaya kmalarnda temel neden olmutur. Fakat aynlar, imparatorluun snfsal tabannda nemli deiiklikler ve kalc izler meydana getirmemilerdir.320 Taradaki ayn ailelerden birisi olan Zaral-zde ailesi ile Bb- l arasndaki siyasi ve askeri nitelikteki ilk ilikinin, ailenin ncl saylan Zaral Osman Paa ile balad kabul edilebilir. Osman Paaya Erzurum Beylerbeylii ve Anapoli
320

SYAS

VE

SOSYO-EKONOMK

Suraya Faraqh, Osmanl Tarihi Nasl ncelenir, ev. Zeynep Altok, stanbul 2001, s. 257

77 muhafzl grevleri verilmitir.321 Yerel dzeydeki ilk grevi ya da grevleri, tam olarak bilinmemekle birlikte daha sonra ald grevler, Paann baarsnn Bb- li nezdinde de kabul grd eklinde yorumlanabilir. Osman Paa, ayn zamanda ailenin Sivasta kk salmasna da nclk etmitir. zellikle 1700l yllarn banda Anadolunun birok yerinde grlen ekyalk olaylar Sivasta da vuku bulmaktayd. 1713 (1125) ylnda Sivas Beylerbeyinin seferde olmas sebebiyle ehrin bo kald ve Sivas dhilinde ekyalk hareketlerinin ortaya kt bilinmektedir.322 Bu ve benzeri durumlar, yerel erafn o blgede glenip nfuz kazanmas iin karlmaz frsatlard. Osman Paaya gnderilen 1734 (1147) tarihli bir emirde Kayseri ve Canik taraflarndan ortaya kan ekyann halka zulmettii ve cezalandrlmalar emredilmitir.323 Zaral-zdeler ailesi de bu trden frsatlar kullanmay baarmtr. Zira mevcut durum Osman Paa, oullar Mehmet ve Feyzullah Paann siyasi geleceklerine byk oranda etki etmi olup, aynln Anadoluda teekkl etmeye balad bu dnemde Zaral-zdelerin bir ayn ailesi olarak ortaya kmasna da zemin hazrlamtr. Bylece Sivas ve evresindeki irili ufakl yzlerce ayn ailesi arasnda Zaral-zdeler ailesi de yerini alm, sre iinde Sivasta en nfuzlu ayn ailesi olarak stnln ortaya koymutur. Zaral Osman Paann byk olu Mehmet Paa dneminde, merkezi hkmetle ilikiler glenmi olup, Mehmet Paa, ailenin kklemesine nemli katk salamtr. Sadrazam Seyyid Hasan Paann Kars Seraskeri Hekim olu Ali Paaya hitaben 16 Haziran 1745 (16 Cemziyel-evvel 1158) tarihli emirnamesinde Sivas Eyaletinin mirmiranlkla Zaral-zde Mehmet Paaya tevcih edildii bildirilmitir.324 1745 (1158) ylnda Sultann mutasarrf olan Mehmet Paaya bu grevin ne sebebe binaen verildii tespit edilememitir.325 Her ne sebeple olursa olsun Mehmet Paa, uhdesine verilen grevi laykyla yerine getirmitir. Bu durum iki yl sonra kendisine vezirlik rtbesi ile Sivas valilii verilmi olmasndan anlalmaktadr. Mehmet Paa, 1747 (1160)
321 322

Sivas valisi oldu. Bu grevin Mehmet

Mehmet Sreyya, age, C. IV, s. 1078; C. II, s. 536. BA. MD, 120/49 323 BA, Cevdet-Zaptiye, nr. 2983 324 Topkap Saray Arivi Katalou: Belge No, 3421 325 Mehmet Sreyya, age, C. IV, s.. 1078.

78 Paaya verilmesiyle birlikte Yozgatta yerleik olan mntesipleri Fazloullarnn nfuzu da artmtr. Fazlolu Hac Mustafa Efendi, ehir kethdas oldu. Fazloullarnn rakibi Hac Abdulbaki Aa da azledilip yerine Fazlolu Hac Ali Efendi nakip oldu.326 Ortaya kan bu durum, 18. yzyln ortalarnda, Osmanl siyasal yapsndaki idari organizasyonun nitelii hakknda nemli ipular vermektedir. Bu dnemde ortaya kan bir zimmet hadisesi Mehmet Paann siyasi geleceine damgasn vuracaktr. yle ki; Amasyaya ait vergilerin Hazine-i Amireye gnderilmesi amacyla mezkr vergi miktar Sivas defterdarna teslim edilmitir. Mehmet Paa, bu paraya el koyup kendi ileri iin harcamtr. Bunun zerine Padiah bir fermanla Paay uyarmtr.327 Bu uyar Mehmet Paay fazla korkutmamtr. Zira Haziran-Temmuz 1750 (Recep 1163) tarihinde Paaya gnderilen fermanda tenbih ve ihtarlara remen fukaraya zulmettii, ahaliyi rencide ettii bildirilmitir. Yine ayn fermanda Mehmet Paann vezaretinde bu defa da ibk edildii, fakat ayn sular tekrar etmemesi sert bir dille kendisine bildirilmitir.328 Merkezi hkmet Paay son kez uyarmtr. Ayn zamanda Paann nasl etkisiz hale getirilecei hesaplar da merkez tarafndan yaplmaktadr. Bu anlamda ilk ilem Mehmet Paann nc olu olan Osman Beyi Trabzona baz hizmetleri yerine getirmek amacyla gnderilmesi iin Paaya gnderilen emirden anlalmaktadr. Bu emrin amac, Mehmet Paay Sivasta yalnz brakmaktr. Merkezi hkmet ince bir siyasetle Paann yerel gcn paralamay amalam olmaldr. Ksa bir sre sonra Mehmet Paa, Sivas valiliinden alnm, yerine sabk Trabzon valisi brahim Paa atanmtr. Yeni valinin grev yerine gelmesine dek Kenan-zde Mehmet Seyyid Bey, mtesellim tayin edilmitir.329 Merkezi hkmet Sivasta etkin olan ailenin nfuzunu azaltmak amacyla Mehmet Paann grev yerini deitirmekle kalmam, yine Sivasn
326 327

H. Hsamettin, age, C. IV, s. 78 .nceleri halka iyi muamele ettiinden dolay memnunluumu bildirmiken bu kere kerrareten mbairler gnderb tazyik ve zulm yaparak eyletin dahilinde emr-i erifim olmakszn para toplamaa ve hatta nefs-i Tokat ahalisini tazyik ederek cebreylediin ihbr olunmala rz- hmyunuma mugayir hareketten tevakki idb sana olan hsn- zannm tebeddl ve sr- teveccht- mlknem mtehavvil olur hilfndan ihtiraz ve mbadet ferman- lianmdr.. BA, MD, 153/37; Ali Rza Atasoy, Mehmet Cellettin Atasoy, Tokat Readiyeli Sadrazam Seyyid Hasan Paa, stanbul 1990 s.325 328 BA, MD, 154/374; Ali Rza Atasoy, Mehmet Cellettin Atasoy, age, s. 325 329 BA, MD, 154/407; Ali Rza Atasoy, Mehmet Cellettin Atasoy, age, s. 325

79 nfuzlu ailelerinden olan Kenan-zdeleri i bana getirmiir. Bu olaydan sonra Mehmet Paa, 1750de (1164) Trabzon valiliine atanmtr.330 Bu grevi srasnda da blgede asayii salayamad iin yerine Hekimolu Ali Paa tayin edilmitir.331 Merkez, taradaki valisinin bulunduu blgede asayii salamaktaki yetersizliini affetme cihetine gitmemitir. nk vali, bulunduu blgede merkezi otoriteyi temsil eden en st makamdr. Merkezi otorite, bu durumda valinin ya yerini deitirmeyi ya da vezaretini almay tercih etmitir. Bb- li, Mehmet Paann sadece valilik yapt blgeyi deitirmi ve 1751 (1165) ylnda Paay Trabzon valiliinden Vidin valiliine tayin etmitir.332 Mehmet Paann 1751 (1165) Rebil-evvelinde tekrar Sivas valiliine atand grlmektedir. Bu anlamda ilk grevlendirmede, asayile ilgili yardm talepleri erevesinde Badat valisi Ahmet Paann kethdas olan ve mteallibe konumunda bulunan Sleyman Paann yakalanmas iine serasker sfatyla tayin edilmitir. Bu grevde Halep, Rakka, Diyarbekir, Musul valileri de Mehmet Paaya yardmc olacakt. Anlan valilerin askeri gleri ile birlikte Mehmet Paann emrine verilmesi, ailenin merkezle ilikilerinin dzeyini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Mehmet Paa, kazand bu hretle merkezi hkmetin hogrsne nail olmu, 1751 (1165) tarihinde gnderilen bir emirle Samsun ve Vezir Kpr arasndaki ekyann defi ve zararlarnn nlenmesi grevini de stlenmitir.333 Paaya bu grevlerin verilmesinin, daha evvel Amasyaya ait vergileri zimmetine geirmesiyle ilgili olduu aka belirtilmektedir. Paaya ayn yln Zilhicce-i gayesinde Amasya Sanca da arpalk olarak verilmitir. Ardndan 1752 (1166) Muharremi gurresinde
Mehmet Sreyya, age, C. IV, s. 1078 Ayn yer, 1078 332 Ayn yer, 1078 333 Hla Sivas valisi vezir-i mkerrem izzetl Mehmet Paa hazretleri tarafndan vrid olan tahrrtn hulssdr. 4 evval Sene 1165 Tokat voyvodas Tokatl Katrolu Ahmet nam kimesne hla der-saadette olub srran cretiyle bz sahte kler tedarik ve rikb- km yb- hsrevneye ref-i ruka-i itik itdirdiini yaknen haber virmeleriyle ahs- merkmun mzevvir ve sahtekr olduu cmle eyalet ahalisinin malumlar olduuna binaen merkumun hilaf- inh tahrik ve tezviriyle vaki olan itik mahz- kizb ve iftira olduu ahs- mezbur hanesi ve akraba ve taalukt taraflarna eyalet-i here tevcih olundu deyu baz haberler gndermekle ahali-i memleketin ve frsat beyn olan erzil ve ekynn mesmular olduka zabt-u rabt- memleketde usret ikr ve vch mezlim-i ekydan synet emrinde her ne kadar taksirat olunmaz ise dahi ihtilali mucib hlet olduundan nizam- vilayetin tahsilinde teassf beddr olmala mrunileyhe istikll-i tmm mir bir kta emr-i l- ihsan buyrulub mfsid-i mezburun asitne-i sadetden refi ve tedbi hususu mfevviz-i rey-i l id mrunileyin Kpr Kasabasna nzulnde. BA, Cevdet-Dhiliye, nr.7439
331 330

80 de Amasya mutasarrfl da Paaya tevcih edilmitir.334 Bb- linin

grevlendirme politikasn sadece zimmetle ilgilendirmek doru deildir. nk merkezi otorite, imparatorluun birok blgesinde otoritesini denge politikas zerine tesis etmitir. Zira Sivastaki dier ayn ailelerinin glenmeye balamas bu dengeyi bozacandan Zaral-zde ailesi araclyla blgedeki g ilikisini dengede tutmaya almtr. Bu denge denkleminde aile de, merkezi hkmetin emirlerine itaat ederek blgede kalc olmann yollarn aramtr. Austos1753 (evval 1166) tarihinde Amasyal Ebubekir Paa, Zaral-zde Mehmet Paann zimmetindeki parann tutarn tetkik ve tespit ederek Bb- liye bildirmitir. 1753 (1166) yl sonlarna doru Zaral-zde Mehmet Paa, Amasya mutasarrflndan azledilip, yerine Cevher Mehmet Paa getirildi. Ancak ayn yln evvalinde ankr mutasarrf Ebubekir Paa Amasya mutasarrf oldu.335 Grnen odur ki Zaral-zde Mehmet Paa, demesi gereken mebla dememitir. Bu nedenle merkez parann tahsili iini hzlandrmak amacyla farkl kimseleri i bana getirmitir. Mehmet Paa, Sivas valilii dneminde Gedik-ubuk ve Emlak kazasnn kylerinde oturanlardan zerlerine den aar rsumu vs mkellefiyetleri verdikleri halde geleneklere ve kanunlara aykr olarak yerli halktan konar-ger airetler gibi klak ve krtl vergisi istemi ve bunun iin ba blkbas birok svari ve leventler ile gelip halkn saysz paralarn alp halka zulmetmitir. Oysaki, defterhane kaytlarna gre buradaki kylerden klak vergisi istenmesi kanuna ve Defter-i Hakani (Tapu) kaytlarna aykr olduu, bu talebin fukaraya zulm ve eziyet olduuna dair 1757-58 (1171) senesinde emr-i erifim verilmiken, Sivas valisi tarafndan Blkbas birok svari karp yine klak vergisi isteyerek fukara-y taciz, tekdir ve fazlaca haddi at bildirilip, bu konuda yardm istemektedirler. Divan- Hmayunumdan eski kaytlara bakldnda yukarda akladmz gibi emri erifim gereince kanuna uygun hareket edilmek iin yazlmtr. 336

334 335

H. Hsamettin, age, C. IV, s.84 Ayn eser, C. IV, s.87 336 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.1035

81 Kasm-Aralk 1754 (Safer 1168) ylnda Mehmet Paa, Sivas valilii grevinden alnm, bu grev eteci Abdullah Paaya tevdi edilmitir.337 18. yzyl, Osmanl siyasal yapsndaki idari organizasyonda izlenen politikalardan biri de azledilen paalarla ilgilidir. Buna gre merkezi hkmet, azlettii bir paasn gerektii zaman tekrar grevlendirmekten ekinmemitir. Bu politikann birok sebebi olmakla beraber en nemli amil, mal endielerden kaynaklanmaktadr. Devlet, ilgili paasndan tamamen midini kestii zaman da kendi memleketinde ikamet etmesine izin vermemi, baka yerde oturmasn mecburi klmtr. Bylece tekrar nfuz kazanmasn nlemitir. Mehmet Paaya 1755 (1169) ylnda Sivas eyleti ardndan Anadolu eyleti tevcih edilmi, daha sonra mansb olan Ktahyaya gitmesi istenmitir. Hkmet, Mehmet Paaya bu ihsanlarda bulunurken, ondan baz konularda hassas olmasn istemitir. ncelikli olarak blgede asayii salamak ve ekyalar dize getirmek ardndan grevde bulunduu sre zarfnda blge halkna zulmetmemek, herkese adil davranmak, yiyecek ve ieceini fukaradan zorla almak yerine narha gre alveri yaplmasn temin etmek, eyaletin ynetim masraflar iin haslardan ve hzeriyeden kendisine aktarlan miktar ile iktifa etmek vs. Ayn belgede Paadan, blgedeki tarmsal faaliyetlerin aksatlmadan devam ettirilmesi de istenmekte idi. Bb- li, Paann hreti sebebiyle taknlk yapmaya meyledecei phesinden dolay onu uyarm olmaldr. Belgeden anlalan dier bir hususta, valilerin bulunduklar blgede tarmsal faaliyetleri gelitirmeleri gibi nemli grevlerinin olmasdr. Fakat belgede ki en dikkat eken husus Mehmet Paann yukarda belirtilen artlara dikkat etmemesi halinde vezirliinin elinden alnaca tehdididir. 338
337 338

H. Hsamettin, age, C. IV, s.89 Sabkan Sivas valisi olup bu defa avtf- aliye-i hsrevneden mceddeden Anadolu Eyaleti kendisine tevcih olunan Zaral-zde vezir Mehmet Paaya hkm ki Sen ki, vezir-i mrnileyhsin, Anadolu Eyaleti b-hatt- hmyunu evket- mekrun sana tevcih ve ihsanm ve bir an akdem mansbna azmete vrd ile zabt-u rabt- memlekete kym eylemen fermanm olman memuriyetini mir ibu emr-i erifim isdr ve ile irsl olunmudur. mdi vslnde bir an akdem yerinden kalkub doru giderek mekult ve merubatn fukaradan meccanen almayub rzalaryla satanlardan narh- crleri zere alarak ve etb ve adamlarn bir hoa zabt-u rabt iderek mansbn olan Ktahyaya varub zabt-u rabta mbderet ve tayin olunan hazariyye ve hslarn mahsulne kanat ve dairen halkn annla idareye dikkat ve ihtimam ile hfz u hirset-i memleket ve temin-i ahali ve raiyete ve icr-y ahkm- adlete bezl ve sy ve kudret eyleyesin yle ki, bir ferde zlm ve teddi eylediin sem-i mlkneme vsl olursa bundan akdem defi mezlim hakknda sdr olan hatt- hmynumun mazmn- mnfi hakknda icr olunaca mukadder olmala na gre basret ve bir an akdem mansbna vrda bezl-i tb ve kudret idb rehvet ve taksr ve tekslden ve esn-y rhda fukara-y raiyyete zlm- teddi ve gadr

82

Mehmet Paa, kendisinden istenen grevleri baaryla yerine getirmi; ErzurumSivas blgesinde faaliyet gsteren ekya taifesinin ekavet ve azgnlklarna da son vermitir.339 Devlet, Zaral-zdelerin gcnden istifade etme politikasn uzun sre devam ettirmitir, grevlerinde baarl olmalar durumunda onlar dllendirilmitir. Ancak nfuz ve kudretini artran Mehmet Paann kt hreti, yakasn bir trl brakmamtr. Zira merkezi hkmet, Mehmet Paann kellesini istemektedir. Mehmet Paa, artk bir fermanl olmutu. Vcudunun r-yi arzdan kaldrlmas hususu iin gereken yaplmalyd. Paa, hakknda idam ferman kmasndan sonra kamaya alm bir sre Readiyenin Kuzba kynde kalmtr. Kuzbaal mer Paa ile aralarndaki dostluun kendisini kurtaraca dncesi boa ktktan sonra Kabalya gelmitir. Eski dostu Kaball Seyyid Hasan Paann idam kararn durduracan mid etmi olmaldr.340 Btn mitleri boa km olan Paa, 1761 (1170) ylnda idam edilmitir.341 Kabal Kynde yaanan idam hadisesini ardakl-zde Aziz Efendi yle anlatmaktadr; Padiahn idama mahkum ettii Zaral-zde Mehmet Paann olu, babasnn aff iin ferman alarak, Kabal Kyne gelmi ise de babasnn bir iki gn nce stanbuldan gelen padiahn adamlar tarafndan idam edildiini renmi ve 1756-57 (1170) tarihli mezarn yaptrarak dnp gitmiitr. Kitabesi gnmze gelinceye dek olduka ypranm olup, Ali Rza Atasoy ve Mehmet Cellettin Atasoy tarafndan 1970 ylnda okunmutur. Kitabenin okunuu yledir; Ayn-i ibretle kl tem Dnya bki (deil h) Zaral-zde . Mehmed Paa Ruhuna ftiha ( ok yl yaa)? 1170342

vukundan bi-gyet teh ve mcnebet eylemen bbnda fermn- lianm sdr olmudur. Fi Evst- Zilhicce sene 1169 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.10352 339 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.10386, 1169/1755 340 Ali Rza Atasoy, Mehmet Cellettin Atasoy, age, s. 326 341 BA, MD, 159/142 342 Ali Rza Atasoy, Mehmet Cellettin Atasoy, age, s. 324

83 Paann merkezle ilikilerinin bozulmasnn nedeni, zimmetine geirdii paralarn iade edilmemesi ile ilgilidir. Tarada bu tr eylemlerin varl her zaman mevcuttur. Fakat sadece zimmet sulamasyla nl bir Paann idam edilmesi sk karlalan bir durum deildir. Mehmet Paann idamnn sebepleri; zimmet tutarnn hayli fazla olduu ihtimali, derebeyi tarzndaki davranlarnn giderek artmas, merkezi otoritenin Paadan bir yarar gremeyecei eklinde sralanabilir. Aynlarn dirisi kadar ls de merkezi otoritenin ban artmaktayd. Zira, Mehmet Paann idamndan sonra klliyetli miktardaki kap halk akta kalmt. Bu dnemde ekya etelerinin oluumunda bu tr kap halklarnn etkisi ok fazla idi. Bu kimseler kendilerine yeni bir kap buluncaya kadar her trl serkelii yapmaktan kanmamakta idiler. Bu anlamda Zaral-zde Mehmet Paann kap halknn da akta kalmamas iin blge valilerine emirler yazlarak bu kimselerin er beer blk halinde kendi dairelerine alnmalar istenmitir.343 Bb- li ile aile arasndaki ilikiler Feyzullah Paa dneminde de artarak devam etmitir. 18. yzyln ikinci yarsnda Bb- linin tarada etkinliinin iyice azalmas ve problemlerin hallinde yetersiz kalmas, ailenin merkez nezdindeki nemini artrmtr. Mehmet Paann idam edilmesi hadisesini, Anadoludaki birok gl ailenin bana gelen mutat bir olay olarak telakki etmek gerekir. Zaral-zdeler ailesi ile merkezi otorite arasndaki siyasal iliki, genel manada aynlarla merkez arasndaki ilikilerin muhtevasna k tutabilir. Zaral-zdeler, merkezi hkmete kar ince bir siyasetle, aka isyana giden snr izgisini gememeye dikkat etmilerdir. Bu arada merkezi otoritenin, hkimiyetlerini zayflatmaya almasna kar da direnmilerdir. Bu mcadelenin zaman zaman su yzne kt da oluyordu. Byle zamanlarda hkmet, aileye kar ok sert tedbirler alabiliyordu. Zaral-zde Mehmet Paann idam, bu anlatlanlara rnek olarak verilebilir.344

343 344

BA. MD, 159/142 H. Hsamettin, age, C. IV, s.84

84 Merkeze gre bir aynn sadk olarak deerlendirilebilmesi iin merkezi hkmet yannda yer almas ve emirlerine uymas gerekmektedir. Feyzullah Paa da bu anlamda merkez ile uzun sre iyi ilikiler ierisinde bulunmu; tpk aabeyisi Mehmet Paa gibi ekya tedibi ile n kazanmtr. Bununla ilgili olarak; Anadoluda Kadolu nam ile bilinen ve yaklak sekiz yz levendat ekyas bulunan bir aki 1751de (1165) Nidede bir karyeyi (ky) basm ve ahaliye zulmetmitir. Ekyann cezalandrlmas iin apanoullar grevlendirilmitir. Yze yakn ekya ldrlm, kalanlar, Kadolu ile birlikte Sivasa gelmitir. Faaliyetlerini Sivasta da devam ettiren ekya etesi zerine Zaral-zde Feyzullah Paa emrindeki gle harekete gemitir. Paa, Kadolu bata olmak zere otuz kadar ekyay ldrmtr.345 Feyzullah Paa, apanolunun elinden kaan ekyay yakalam ve cezalarn vermitir. Bu tr olaylar sonucunda merkez, olayda etkinliini gsteren aileye yeni taltiflerde bulunurken dier taraftan da iki aile arasndaki rekabeti kendi yararna desteklemitir. Feyzullah Paa, ekya tedibindeki baarlarndan dolay Saruhan ve evresindeki ekyalar yakalamaya tayin edilen mfettiler arasnda da yer almtr.346 Paaya ikamet ettii blgeler dnda da grevler verilmesi iki ekilde yorumlanabilir. Bunlardan birincisi Paann gcne ve nfuzuna gerekten ihtiya vardr ve devlet bu gc kullanmak istemektedir. Dieri ise Paay kendi blgesinden uzaklatrarak blgeyi tamamen nfuzu altna almasn nlemek isteidir. 18. yzyln ikinci yarsndan sonra yaplan savalarn uzun srmesi Anadoludaki insan gcn cephelerde toplam, ekonomi ar yaralar alm, toplum dzeni bozulmaya balamt. Bu durum ekyalk olaylarna yeni bir ivme kazandrmt. Sivasta bu anlamda bir istisna tekil etmemekteydi. Kapsz levendat ve etelerin zellikle faaliyet gsterdii yerlerdendi. 1754 (1168) ylnda ekyann eylemlerinin artmas sonucunda merkezi hkmet, Sivas valisi Zaral-zde Feyzullah Paadan gerekli nlemleri almasnn istemitir.347

345 346

emdni-zde Fndkl Sleyman Efendi Tarihi, Mrit- Tevarih, C. II, A. stanbul 1978, s. 66. M. aatay Uluay, 18. ve 19. Yzyllarda Saruhanda Ekyalk ve Halk Hareketleri, stanbul 1955, s. 63. 347 BA. MD, 160/201

85 17581759 (11721173) yllarnda Erzurum tarafndan Sivasa ynelen ok sayda levendat ekyasnn Kangal ve Zara arasndaki Karaayr mevkiinde konaklamalar zerine ekyay tedib ile grevli olan Sivas Beylerbeyi etkisiz kalm, daha sonra alnan yardm ve halkn destei ile ekya blgeden karlmtr. Dalan ekyann bir ksm Ankaraya ynelirken bir ksm da Divriinin Karabel mevkiine gelmitir. Feyzullah Paa, buraya gelen ekyay ksa srede etkisiz hale getirmi, bunun zerine merkez, Paay valilikle dllendirmitir.348 Osmanl Devletinin stratejik kaynaklarndan biri olan Keban Madeni srekli ekyalarn tehdidi altnda idi. Bununla ilgili olarak, Austos 1761 (Muharrem 1175) tarihli emirde, Keban Madeni Emini Hac Hasan Aa, maden iletmesini ve madende alanlar soyan, Herdi Aireti ekiyasndan El-Hc Mehmeti iyilikle yola getirmek istemektedir. Ktlk ve yamaclna engel olunmas iin hakknda rade-i Seniyye olmasna ramen, yukarda ad geen ekiya bir trl yola getirilememitir. i aztarak evreye zarar verdii, kendi airetinden Hac Hamzay ldrerek mallarn yama ettii, bu ekiyann iyilikle yola gelmeyecei, bunun l veya diri ele geirilmesi ve blgede sayiin salanmas amacyla, Sivas valisi Feyzullah Paadan Hac Hamza ve sair ekyay cezalandrmas istenmitir.349 Bab-li, Feyzullah Paann Sivas ve evresindeki gcnn artmasndan dolay Paay 1761 (1175) ylnda Diyarbekir Valiliine atamtr.350 Ondan boalan Sivas valilii blgedeki en gl rakibi olan apanolu Ahmet Aaya tevcih edilmitir.351 Ahmet Paa, baarlarnn verdii cesaretle merkezin emirlerine itaatsizlik, yetki ve grevlerini ktye kullanma ve hatta merkeze isyan teebbsnde bulunmasndan dolay cezalandrlmtr. Sabk Sivas valisine (Feyzullah Paa) gnderilen emirde, Ahmet Paann idam istenmektedir. Feyzullah Paa, Bb- li ye
N. Sakaolu, age, s. 21. H. Hsamettin, age, C. IV, s.94 Diyarbekir valisi Zaral-zde vezir Feyzullah Paa, Ergani nibine hkm ki Ergani kazsna tbi Kalbe karyesi skknndan ekiyadan Hac Abdussmed ve oullar Resul ve Ali ve Mehmed nam akiler yine kaz- mezbure tbi Boza nam karyede skin Hac brahim ve karnda olu merin hanelerini iki yz mikdar haart ile basub mezbur meri katl ve merkum Hac brahimin oullar Mustafa ve Hseyin dahi maktul mezburn olu Mehmedi darb .. Fermanm olman imdi Sen ki, vezir mrnileyhsin bu hallde havli-i mezbrede bulunmanla ekavet-i mezbre cesaret iden ekiyay- merkumeyi bi-eyyi hl ele getirb ahz ve meclis-i ere ihzr ve davay- hak zere gasb ve nehb itdikleri emvl ve eya min-gayr-i noksan kendilerden bade-t-tahsil zerlerine ihkak- hakk itdirb sicilltiyle der-i devlet-i madrma arz ve ilm eylemeniz bhabnda .. BA, Cevdet Zabtiye, nr. 4520 350 M.Sreyya, age, C. IV, s. 37 351 M.Sreyya, age, C. IV, s. 37
349 348

86 itaat babndan olmak zere ok miktarda asker ile Ahmet Paa zerine giderek kendisine tevdi edilen grevi yerine getirmitir. 1765 (1179)352 Merkezi otorite iin olay iki ayn ailesi arasnda bir mcadele grnmndedir ve merkezin arzulad ayn, ayna krdrma politikas da gereklemektedir. Bb- li, Ahmet Paann muhallefatnn zaptn da Feyzullah Paa ya tevdi ederken ilemlerin daha sratli ve acmaszca yaplmasn istemi olmaldr.353 Bu ve benzeri olaylar taradaki aynlarn birbirlerini yakndan tandklarn ve hkmetin aynlarla ilgili ilerini yine aynlar arcl ile neticelendirdiini gstermesi bakmndan nemlidir. Aynlar arasndaki mcadele devam ederken ekyalk olaylar tekrar artma eilimi gstermitir. Merkezi otorite bu dnemde zellikle krt airetlerine kar amansz bir mcadele balatmt. Keban ve Ergani bakr madenlerinin byk nem kazanmasyla, buralarn korunmas ve kollanmas da ayr bir sorun olarak ortaya kmtr. Zira madenlerin iletilmesi blgedeki gvenliin salanmasna balyd.Bu blgede etkin olan eyh Hasanl ve Dersiml Ekyas 1762 (1176) senesinde Zaralzde Feyzullah Paa tarafndan nezre (srgn edildikleri yere gitmemeye raz olup gittikleri takdirde kabul ettikleri paray deme usul) balanmtr. Ancak arsancak voyvodas smail nezre balanan ekyay etrafna toplayp, birok ky tekrar yama etmilerdir.354 Bu durum Anadoludaki ekyalk hareketlerinin zaman zaman azalma eilimi gstermesine karlk sreklilik arz ettiini belgelemektedir. Feyzullah Paann ald grevler sayesinde nfuzu iyice artmtr. Bu durum birtakm olumsuzluklar da beraberinde getirmitir. yle ki; Paann, kap halkndan baz kimseler, mevkilerini zaman zaman ktye kullanmltr. rnein. Feyzullah Paann Blkbas Halil, ekya ile ibirlii yapmaktadr. Hac Halil Baradal veya Bazari ra namyla tannmaktadr. Bu kii Alacahandan gemekte olan Tokat kervann soymutur. Yine Hac Halil, Cerraholu Deli Veli, Kad ra, Kelbanlu airetinden Ali Bey, Mandalu cemaatinden Taburbozan, Larlanl Mustafa Kethda, Umranlu, Hecevanl, Keleorlu airetlerine mensup
352

BA, M.D, 164 s.210; emdani-zde Tarihi, C. II A, stanbul, 1978, s.76. apanolu Ahmet Paann kesik ba stanbula gnderildi. Talarda nar aac dibine defnedildi. Gvdesi ise Yozgat apanolu Camii yanndaki trbede bulunmaktadr.(.Mert, age, s.32) 353 BA, Cevdet-Adliye, nr. 6214; Cevdet Malye, nr. 1747, 23738; zcan Mert, age, s.32 354 brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca, Elaz 1999, s.65

87 kiilerle birleip Divrii talan etmilerdir.355 Bb- li bu durumu Feyzullah Paaya sert bir biimde bildirmi ve hemen dzeltilmesini istemitir. Bunun zerine Feyzullah Paa, blkbasnn da iinde bulunduu ekyay dizginlemek zorunda kalm, bundan byle itaat etmesi artyla Hac Halili tekrar yanna almtr. Bb- li ise bu ekyann eyalet valisine kaplandndan habersiz grnerek blgedeki huzursuzluu yattrmak istemitir. Feyzullah Paann blkbas Hac Halilin serkelik, ekavet ve benzeri hareketlere kalkmasn, Paann, blkbasnn hareketlerine tepki gstermedii, dolaysyla suuna itirak ettii eklinde yorumlamak mmkndr. Nitekim bu durum, tarada yar bamsz hareket eden aynlarn genel karakteristiini yanstmaktadr. Bb- linin bu gelimelerden habersiz gzkmesi ise tamamen bir acziyettir. Zira Merkezi hkmet, Paay etkisiz hale getiremeyeceinin bilincinde olduu iin byle davranmak zorunda kalmtr. Bu durum, 17. yzyldan itibaren teekkl etmeye balayan, 18. yzylda merkezi hkmetin eyaletlerde siyasi gcn tedricen kaybettii lde iktisadi, sosyal, siyasal adan durumunu salamlatran ayn ailelerinin Osmanl tarihinin bir dnemine damgasn vurmasyla sonulanacaktr. zerinde durduumuz dnemde Bb- li, tarada aynlarn nfuzundan ve gcnden faydalanma yoluna giderken gayri meru ilerine gz yumma siyasetine sklkla bavurmutur. Fakat ilk frsatta bunun hesabn ar bir biimde soraca iin uygun frsatlar kollama cihetine gitmitir. Olaylardan karlabilecek en nemli sonu ise Osmanl Devletinin 18. yzylda tarada otoritesini byk oranda kaybettiidir. 1765 (1170) ylnda levedat ekyasnn Divriiye bal Hargn tuzlasna dzenledii baskndan sonra Sivas valisi Zaral-zde Feyzullah Paaya gnderilen emirde kendisinsin olaylar yattrmakta gevek davrand bildirilerek sorumluluklarna sahip kmas istenmektedir.356 Ayn yln Kasm aynda karlan yeni bir fermanla Feyzullah Paadan Cerraholu namyla bilinen ekyann ele geirilerek cezalandrlmas istenmekte, maktul Mustafa Aann gasb edilen mal ve
355 356

Necdet Sakaolu, age, s. 35 Necdet Sakaolu, age, s. 35

88 eyasnn 24.520 kuru tutarnda olduu bildirilmektedir.357 1767 (1181) ylna kadar ele geirilemeyen Cerraholu, Gen Ali ve arkadalar, Feyzullah Paa tarafndan datlm, yirmi be ekyann kesik balar stanbula gnderilmitir. Fakat ekya reislerinden Deli Veli, nce Arap, Yezidolu yaral olarak yanlarndaki levendatla birlikte Malatya tarafna kamlardr.358 Yine ekya tedibi konusu ile ilgili olmak zere, Zaral-zde Feyzullah Paaya, Adana Valilii dneminde gnderilen 1774 (1188) tarihli bir hkmde, Dame mam ve oullar Ahmet ve Memi, Kranolu Mehmet ile kardeleri ve arkadalarnn yakalanmas ve cezalandrlmas istenmitir.359 Bu kiiler, Konyada ekyalk yaparak ahaliyi zor durumda brakmlar; seyfi siyasetten firar etmiler ve sonunda Nide mtesellimi Kr smaile snmlard. Bb- li, Kr smaile hitaben yazd fermanda bu asilerin Feyzullah Paaya teslimini istemitir. Kr smail sz konusu emre itaat etmedii gibi Nidede halka kar iyi davranmam, ulema ve sulehaya hakarette bulunmutur. Bunun zerine Feyzullah Paaya Konya firarileri ile Nide mtesellimi Kr smailin yakalanmas emredilmitir. Paaya gnderilen hkmn devamnda Kocaeli, Kastamonu, Bolu, Kengiri, Ankara ve Karahisar- Sahip Sancaklar, Beypazar, Takpr, Boyabad, Tosya, Hac Hamza, Zeytun, Osmanck, skilip, orum, Merzifon, Amasya, Vezirkprs, Ladik, Turhal, Tokat, Gazova ve Niksar blgelerinden Sivas ili nihayetine kadar olan kazalarn yenierileri ve ocaklarna dhil olup savaabilecek durumda olanlardan on be bin neferin Taman ve sekiz bin neferin zinin muhafazasna ayrlmas istenmektedir. Feyzullah Paaya ekya tedibi yannda, geni bir alanda bulunan askeri snfn Ordu-y Humyuna katlmalarnn temin edilmesi grevinin de verilmi olmas, onun blgedeki etkinliini belgelemesi asndan nemlidir. Feyzullah Paa, dneminde Rivan airetlerinin ekavetlerini nlemek iin Rivan Aasna ve boy beyine uyarlarda bulunulmu, fakat bu uyarlarn etkili olmad grlmt. Feyzullah Paa, Kangal, Hafik, Divrii blgelerinde etkin olan ekyay datma yoluna gitmi ve asilerin
BA. MD, 165/233,260 BA. S. Ahkam, 13/146 359 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 9426. Ayn grev iin bkz. BA, Cevdet -Adliye, nr. 1584. Osmanlda ekyalk konusu ile ilgili en son ayrntl analiz iin bkz. Karen Berkay, Ekiyalar ve Devlet, ev. Zeynep Altok, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999
358 357

89 liderlerini ldrmtr. Ayrca Rivan Aasn tutuklatmtr.360 Tenkil isteyen Bb- linin asl maksad, vergi alacaklarnn tahsil edilmesiydi. Zira bu airetler uzun bir sreden beri vergilerini dememekte idiler. Bb- li taradaki aynlardan vergi tahsili konusunda da kendisine yardmc olunmasn istemi ve bunun iin eitli nlemler almtr. Bu meyanda Zaral-zde Feyzullah Paaya gnderilen bir fermanda da 1768 (1182) ylnda Rusya ile yaplan sava srasnda toplanan olaanst vergilerin tahsil edilmesi istenmektedir. lgili fermanda mtesellim ve mbair yardm ile kalan bakaynn aa karlarak tahsil edilmesi ardndan hazineye gnderilmesi belirtilmektedir.361 Devletin, aynlarla ilikilerinde en nemli amil, mal konulardr. Aynn gc ve nfuzu, olaanst vergilerin daha abuk ve eksiksiz toplanmas hususunda kullanlmtr. Bununla ilgili bir rnekte de; Trabzon Valisi Vezir Ali Paaya ordunun sefer masraflar iin gerekli otuz bin kuru tutarndaki imdad- seferiye vergisinin biran nce denmesi ve verginin toplanmas esnasnda gerekli hassasiyetin gsterilmedii grlmtr.362 Feyzullah Paann ekya tedibindeki baarlar ailenin merkezle ilikilerini kuvvetlendirmitir. Zira o dnemlerde asayiin salanmas iin birok alanda almalar yaplmaktayd. Bu anlamda Anadolunun birok blgesindeki yollarn ve ahalinin emniyetlerini temin etmek iin mstahkem tesislerin yapm da hzlanmtr. Ekyann urak yerlerinden olan Deliklitaa da mstahkem bir tesisin yapmna balanmtr. Esasnda bu tesisin kurulmas fikrini ortaya atan Zaral-zde Feyzullah Paa idi. Anadolunun orta kolunda bulunan Deliklita, bir ekya yata olarak kabul edilmekteydi.363 Feyzullah Paa, merkezle grmesi sonucunda Deliklitata mstahkem bir tesisin inasn kabul ettirmitir. 15 Nisan 1768 (27 Zilkade 1181) tarihli inaat keif defterine gre stanbuldan gnderilen iki mhendis, mimar, Kangal, Tonus naiblerinin yardmyla tesisin inasna balamlardr. Tesis 1777 (1191) ylnda tamamlanmtr.364

360 361

Necdet Sakaolu, age, s. 45. BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 7496. 362 SS, 1/28. 363 BA, Cevdet Dahiliye nr: 12891 364 Yusuf Halaolu, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skan Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, Ankara 1997, s. 73.

90 Feyzullah Paann Sivasta her geen gn glenmesi, hkmeti tedirgin etmeye balamt. Bu nedenle onu baka vilayetlere atamak suretiyle ailenin blgedeki gcnn azaltlmas hedeflendi. Ancak bu metodunda ar sonular dourabilme riski vard. yle ki; valiler yanlarnda ok sayda kap halk beslemek zorunda idiler. Kap halkyla yeni memuriyet yerlerine giderlerken, yollar zerinde bulunan kazalarn ahalilerine zarar veriyor, yiyeceklerine ve mahsullerine el koyuyorlard. Feyzullah Paa, 1767 (1181) ylnda Karaman Valiliine atanm, ok saydaki kap halkyla hzl hareket edemedii iin yol zerinde bulunan kazalarda uzun mddet konaklamlardr. Bu yolculuk esnasnda yolu zerindeki halka eitli ekillerde zarar dokunmutur. Paalarn fazla miktarda kap halk beslemeye mecbur olmalar onlara verilecek ulufe, bahi ve sair masraflarn tedarikinde de zorluk ekmelerine sebep olmaktayd. Bu yzden paalarn ou hkmetten bor para ald gibi halktan, fazla vergi toplamak sureti ile bask yapmaya meyilli olmulardr. Hatta kendilerine ait gelir kaynaklarnn iltizama verilmesini adet edindiklerinden iltizam ele geiren yerli mtegallibelerin daha da glenmesine neden olmulardr. Feyzullah Paa, Karaman valilii srasnda merkezi otorite ile ilikilerini itat erevesinde kurmaktayd. 17 Ekim 1767 (23 Cemziyyel-evvel 1181) tarihli bir emirde Karaman'da Bozulus Trkmeni mukataas has olarak Valide Sultan uhdesinde bulunduu sre zarfnda herhangi bir sorun yaanmazd. Yre halknn herhangi bir ikyeti bulunmamakta idi. Fakat bu muktaa daha sonra Mehmet adnda bir kimseye ihale edilmitir. Ardndan, Mehmet halka kar acmasz davranmaya balam, fazla vergi tahsil etme yoluna tevessl etmitir. Bunun neticesi olarak ahali dalm ve muktaa snmeye yz tutmutur. Karaman valisi Feyzullah Paaya gnderilen emirde, muktaann Mehmetin uhdesinden alnarak halkn tekrar memnun edilmesi istenmektedir.365 Yaklak (1 Mart 1768-11 evval 1181) 5 ay sonra gnderilen baka bir emirde de Esbekan muktaasnn padiahn hemiresi Esma Sultan'a malikane olarak tevcih edildii, bu muktaann eski sahiplerinin mdehale etmemeleri ynndeki emir Karaman Valisi Feyzullah Paa'ya

365

BA, Cevdet- Maliye nr. 1225

91 bildirilmitir.366 Necdet Sakaolunun kendine zg slubu ile belirttii gibi

Feyzullah Paa, Gece kurtla yer sabah sahibi ile alar trnden bir kimsedir.367 Zira 3 Mart 1768 (13 evval 1181) tarihli emir bu iddiay dorular niteliktedir. lgili emirde Padiahn hemiresi Esma Sultan'n haslarndan Esbekan muktaas reyas hakknda Karaman Valisi Feyzullah Paa'nn mtesellimi Zeynelabidin'in ik eyledii mezalim ve tediyatdan ve cebren tahsil ile zimmetine geirdii mebliden bahisle imdilik meblii mezburenin tahsiliyle iktif olunmas ve yine harekt sabkasnda devam ider ise haps ve nefy ile iktifa olunmayb hakknda baka suretle muamele edileceinin kendisine tenbih edilmesi hakknda marunileyh Feyzullah Paa'ya. buyurulmaktadr. Benzeri bir durum Feyzullah Paann Sivas valilii dneminde de tekrar etmiti. Buna gre Feyzullah Paann Blkbas Halil, ekya ile ibirlii yapm, Alacahandan gemekte olan Tokat kervann soymutur.368 1768 (1182) ylnda Hanya muhafzlna getirilmesinde de ayn olaylar tekerrr etmitir. Merkezi hkmet, Feyzullah Paann bu ve benzeri davranlarndan dolay vezirliini elinden alarak, Dimetokada oturmasn emretmitir.369 Bu dnemde aynlara kar olduka merkeziyeti bir siyaset izleyen ayn zamanda kendisi de ayn kkenli olan Muhsin-zde Mehmet Paa sadrazam idi. Paa, sadaret mevkiine getii tarihten itibaren ayn tayinlerini, valilerin elinden alarak dorudan doruya kendine balad gibi asi ve zalim aynlara kar sert ve acmasz bir politika uygulamaktayd.370 Feyzullah Paa, 1769da (1183) Hotin, Bodan ve Kalastaki baarszlklarndan dolay Dimetokaya srlerek vezareti elinden alnmtr. emdni-zde, mehur eserinde bu olay yle hlasa etmektedir: Vezirin ve Ricalin hali malum olur mahzudul-akran olan babak kulu mansbn tarik ile fermana itaat etmeyecek ehad- nefer ve sair askerin terk-i itat- tyyib olunmaz. Ehl-i mansba ferman cri
366 367

BA, Cevdet- Maliye nr. 1779 Sakaolu, age, s. 41 368 Sakaolu, age, s. 4142 369 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.7496; Yuzo Nagata, Muhsin-zde... s. 24. 370 Yuzo Nagata, Muhsin-zde s. 3136

92 olmayn vezirin askere ferman ilemez, var mlhaza eyle ve Zaral-zde Hotin ve Bodan ve Kalasta bir ie muvaffk olamad iin tular ref olunup Dimetokaya nefy olundu.371 Buradan anlald kadar ile Feyzullah Paa, kap halkna sz geirememekte olup otoritesini ve nfuzunu yitirmitir. Bu yzden verilen grevleri yerine getirememektedir. Btn bu gerekelerle nce azl ardndan srgn edilmitir. Merkezi otoritenin artk Feyzullah Paadan bir menfaat salayamayaca gerekesi, merkezle ayn aileleri arasndaki ilikinin srekliliini salayan ana etmenin ne olduunu da ortaya koymaktadr. Merkez, ailenin Sivastaki etkisini btnyle yok edemezdi. Zira imparatorluun birok yerinde bu trden aileler mevcuttu. Ayrca zamann artlar da bu politikay aklc bulmamaktayd. ayet bu politika uygulamaya koyulacak olsa idi, hkmet birok hususta zor durumda kalabilirdi. Bu hususlar arasnda en nemlileri; vergi tahsili, asker toplanmas, mbyaa hizmetleri, asayiin salanmas vs olarak saylabilir. Zaral-zdeler ailesi ile merkez arasndaki ilikilerin Feyzullah Paadan sonra durgunlat grlmektedir. Zira Mehmet Beyin olu Ali Bey 1770 (1184) ylnda kapcba rtbesi ile Sivas mtesellimi olmu ve bundan baka bir greve getirilmemitir. Saim Sava, Sivas mteselliminin grev ve siyasi haklar hakknda bilgi verirken, onlarn balca vazifelerinin; uhdesindeki muktaalarn asayi ve inzibatn temin etmek, sefer ve ekya takibinde bulunmak, halktan kendilerine ait olan rsum ve teklifleri ( vergi) toplamak, hkmetin emrettii zahire, asker, hayvan, vesaireyi tedarik etmek olarak sralamaktadr.372 Ali Bey, ailenin daha evvel salad nfuzu politik gce dntrmeyi baaramamtr. Ali Beyin mtesellim olmasnda apan-zdelerin merkezi hkmetle

ekimesinin de etkisi vardr. apan-zde Mustafa Bey, 1769 (1183) ylnda kardei Selim Beyi Sivas mtesellimi olarak tayin ettirmitir. Selim Bey, bir yl sonra skdardaki bir yamalama hadisesi ile ilikilendirildii iin 1770 (1184)de grevinden alnmtr. Ayn yl Zaral-zde Ali Bey, Sivas mtesellimi olarak

371 372

emdni-zde Tarihi ., C. II B, s. 19; .H.Uzunarl, Ktahya ehri , s.168 Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde , s. 25-26

93 atanmtr.373 Ali Beyin, mtesellimlik dnda bir grev alamam olmasna ramen, bu dnemde de Zaral-zdeler Sivasn en nfuzlu ayn ailesi olma zelliini devam ettirmitir. Bununla ilgili olarak 1770 (1184) ylndaki Osmanl-Rus Sava srasnda Tuna kenarnda bulunan Ordu-yu Hmyna mahalli kuvvetlerden destek istenmitir. Zaral-zde Mir Ali Beye de iki yz svari gndermesi emredilmitir. Sivastan asker istenen dier bir ayn ailesi de Kenan-zdelerdir. Bu aile ile ilgili emirde de Kenan-zde Seyyid Ahmetten yz elli svari istenmitir.374 Sivastan yalnzca bu iki aileden asker temin edilmitir. Bu durum Sivastaki ayn aileleri arasnda iki ailenin ok gl olduu ve bunlar iinde Zaral-zdelerin en gl aile olduu bilgisine ulamamza olanak salamaktadr. 1770 (1184) ylnn ortalarnda Osmanl ordusu Kartalda ve emede Ruslara malup olunca apan-zde Selim Bey tekrar Sivas mtesellimi olmutur. Ancak hkmet bu atamay bir arta balamtr. stenen art ise Selim Beyin blgede asyii salamas idi.375 Ali Beyin mtesellimliinin ok ksa srmesinin nedeni merkezi hkmetin taradaki denge politikasdr. Hkmet bar zamanlarnda blgede nfuzu artan apan-zdelerin gcn dengelemek maksadyla, Zaralzdeleri etkin klmtr. Fakat savalarn kaybedilmesinden sonra taradaki asyii salamada acze den merkez, tekrar blgenin gl hanedanndan istifade etmek zorunda kalmtr.376 Zaral-zdeler asl nfuz sahas olan Sivastaki etkilerini devam ettirebilmek ve daha fazla g kazanmak iin Tokat, Amasya, orum gibi yerlerde de grev almak gerektiini hissetmilerdir. Ancak ailenin Sivas dndaki nfuzu daha ok siyasi bir zellik tamaktadr. Zaten dier blgelerde aileye ait ( Tokatta bir han dnda ) nemli vakf tesisleri bulunmamaktadr. Abdullah Paa dneminde merkezle ilikiler yeni bir ivme kazanmtr. Bu ilikiler daha ok askeri grevlerle ilgilidir. eriyye sicillerinden ve Hatt- Hmynlardan elde edilen bilgilere gre Zaral-zde Abdullah Paa, miri svari

373 374

Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde , s. 94. Yuzo Nagata, Muhsin-zde ..., s. 153. 375 zcan Mert, age, s. 37. 376 Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde , s.94.

94 asker tahririnde grev almtr.377 Rusyann Krma saldrmas zerine orum mutasarrf Zaral-zde mirmiran Abdullah Paa be yz nefer svari tahririne memur olmutur.378 Bb- li, ailenin yerel gcn askeri ve ekonomik alanlarda kullanmtr. Abdullah Paann bu grevleri baar ile yerine getirmesinin ardndan dllendirildii grlmektedir. Buna gre Zaral-zde Abdullah Paaya Aksaray sanca ve Karaman eyleti tevcih edilmitir.379 Bir baka hkmde Zaral-zde Abdullah Paadan Rus igali altnda bulunan zi blgesinin, zellikle smail Geidi Kasabasnn kurtarlmasna katk salamas istenmektedir. Belgede, blge halknn zahire sknts ektii bildirilmi blgeye yardm gtrrken geilen yerlere zarar verilmemesi istenmitir.380 Rus generali Potemkin kuvvetlerinin, muharremin drdnc perembe gn, Bender Kalesini ele geirerek Kale muhafz Zihneli Hasan Paay esir alp kaleyi ykmalar zerine Bb- li, Zaral-zde Abdullah Paa ile Bender Ser-askeri Hac smailden burada bulunan halkn kurtarlmasn istemitir. Bunun zerine gerekli almalar balatlm ardndan yre halk, brail taraflarna nakledilmitir.381 Abdullah Paa ile merkezi hkmet arasndaki ilikiler tespit edemediimiz bir nedenden bozulmu ve Paann mal varlna el konulmutur.382 Merkezi hkmet, artk olaan bir biimde Paann mal varlna el konulmasn ieren emirler gndermektedir.383 Bununla ilgili olarak, Sivas Eyaletindeki erbb- tmardan Recepzde Hseyin ve sair kimselerin Abdullah Paaya olan borlar 3.376,5 kuru olup bu para dhil btn mallar msadere edilmitir. Bb- li, Paann sebebi tespit edilemeyen hatasn affetme yoluna gitmemitir. Abdullah Paa 1789 (1204)

377 378

SS, 1/24; BA, HH, nr. 732 (1192) SS, 1/33. 379 ah mucibince Devletli inayetl sultanm hazretleri sa olsun 1190 Kapu kethdalk hizmeti liyelerinde olduum Sivas valisi vezir-i mkerrem sadetli Abdullah Paa hazretleri avtf- aliyyeyi cihandranede ibu aban- erife varnca Aksaray sanca ile kabileyi Karaman eyaleti tevcih ve ihsan olmak zikr olunan Aksaray sanca mrunileyh tarafndan bir mtesellim nasb- labd olmaktan ni zabt ve rabt- memleket ve reayy- berya himyet ve siyanet ve mrunileyh tarafna aid olan aidat ve tabart ahz ve kabz eylemek zere sanca mezkur mzakininden Abdurrahman kullar mtesellim nasb ve tayin buyurulmak iin emr-i lileri tevcih buyurulmak bbnda BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 8870, 6873. 380 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 9434; BA, HH, nr. 732 (1192) 381 BA, HH, nr. 6070 (1204) 382 SS, 5/156. 383 SS, 5/156; BA, Cevdet-Maliye, nr.2638

95 tarihinde ldnde bor miktar, tereke tutarnn hayli zerindeydi.384 Zaral-zde Abdullah Paann lmnden sonra Sivas, apanoullar ile Canikli Ali Paann hkimiyet mcadelelerine sahne olacaktr. 1772 (1186) ylnda Canikli Ali Paann Sivas valiliine getirilii apanolu Mustafa Beyi tedirgin etti. Bozok Sanca, kuzey ve dou ynlerinden Caniklilerin tehdidi altna girdii gibi kendisinin ele geirmeyi tasarlad Sivas valiliinin de rakibi konumunda bulunan Ali Paaya verilmesi blgede daha fazla gerginliin yaanmasna neden olacaktr.385 Zaralzdelerin bu manzara karsnda yapabilecei fazla bir ey yoktu. Aslnda aynlar arsndaki bu tr mcadeleler (sava ve olaanst zamanlar dnda) merkezi hkmetin de olmasn istedii gelimeler olarak nitelenebilir. Zaral-zdeler ailesinin Abdullah Paadan sonra en aktif fertlerinden biri Mehmet Paann olu Recep Paadr. Sivas eriyye sicillerinden ve Babakanlk Osmanl Arivi kaytlarndan, Recep Paann Austos 19 Eyll 17761798 (5 aban 1190 1213) yllar arasnda Sivas mtesellimlii grevini ifa ettii anlalmaktadr.386 Recep Paann, ad geen greve kh atanmas, kh bu grevden azledilmesi, Sivas blgesinde meydana gelen aynlk mcadelesi ile beraber ayn-halk, ayn-mahalli hkmet, ayn-merkezi hkmet mnasebetlerinin akla kavuturulmas bakmndan byk nem arz etmektedir. Recep Paa, bu dnem iinde yedi kez mtesellim tayin edilmi, bu tayinlerden ikisi kendisinden nceki mtesellimlerin azli sonucunda gereklemitir. eriyye Sicillerinden elde edilen bilgilere gre 1785te (1200) Sivas mtesellimi Seyyid Ahmet azledilerek yerine bilcmle ahali raz ve kir olduklar ve muma-ileyhin zabt u rabt- memleket ve himayet-i fukaray raiyete kudret ve liyakat zhir ve beddar olduu Recep Bey, mtesellim tayin edilmitir.387 Recep Bey, bu grevde uzun sre ibka edilmemitir. nk 1786 (1201) ylnda tekrar Recep Beyin mtesellim tayin edildii grlmektedir. Recep Beyin, bu atamas da yine kendisinden nceki mtesellimin grevini ifa edemeyii sebebiyledir. Buna gre, Sivas mtesellimi Seyyid Mehmet idare-i umr-u

384 385

Saim Sava, XVIII. Asrda Sivasta s. 94. zcan Mert, age, s. 41 386 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 6877; SS, 3/97; 3/23, 3/24, 4/78, 4/231, 5/40, 5/57 387 SS, 2/126; Saim Sava, XVIII. Asrda Sivasta ... s. 91

96 mtesellimlie adem-i iktidarndan dolay azledilmitir.388 Merkezi otoritenin mtesellimi grevden almasna etki eden faktrlerin hi phesiz birisi de blgede srekli yaanan ekyalk hareketleridir. Recep Beyin greve gelmesinden ksa bir sre sonra, kendisine gnderilen Eyll-Ekim 1787 (Zilhicce 1201) tarihli emirde Rivan airetlerinin Sivas, Tokat arasnda ve Deliklita denilen mahalde ekyalk yaptklar bildirilmektedir. Yine ayn belgede, olaya karanlarn bulunarak hemen cezalandrlmalar istenmi, istein yerine getirilmemesi halinde Recep Beyin cezalandrlaca tehditkr bir slupla dile getirilmitir.389 Hkmet, Recep Beyi mtesellim tayin ederken ekya tedibindeki baarlarnn yan sra, halkn memnuniyetini de gz nnde bulundurmutur. Zira aynlar, halk ile merkezi hkmet arasndaki iletiimi salayan en nemli snftr. Ahalinin Recep Beyden raz olmas hkmeti zellikle vergi tahsili konusunda rahatlatmtr. 1788 (1203) senesine mahsuben avarz ve bedel-i nzl vergilerinin toplanmasnda Recep Bey grevini baaryla yerine getirmitir.390 Yine 1793 (1208) ylnda imdad- hazariye ve sair vergilerin zamannda toplanp teslim edilmesi Recep Beyden istenmitir.391 Hkmet gerileme dneminden itibaren aynlardan dier mevzularda olduu gibi askeri alanda da yardm talep etmek zorunda kalmtr. Bu meyanda, Zaralzdelerden de asker talep edilmitir. 1778 (1192) tarihli bir emre gre 17871788 (12021203) yllar arasnda Tuzlack ve evresi muktaalarnn gelirlerinden be yz askerin harcamalar iin yetmi iki bin ake tahsis edilmesi istenmitir. Merkezi hkmet, aynlar arasndaki rekabeti burada da kullanmtr yle ki 1788 (1203) ylnda Bozok mutasarrf olan Cabbar-zde Sleyman Beye gnderdii emirde, yazaca askerin miktarnn Zaral-zde Recep Beyin yazaca askerin miktarna bedel tutulaca bildirilmitir.392 zellikle sava zamanlarnda merkezin aynlara ihtiyac bir kat daha artmaktayd. 1787 Osmanl Rus sava srasnda aada sralayacamz 3 belge merkezi hkmetle Recep Bey arasndaki askeri ve siyasi nitelikteki ilikilere k tutacaktr. Daha geni anlamda merkezi hkmetle aynlar
388 389

SS, 2/213 SS, 2/210 390 SS, 3/97. 391 SS, 5/270. 392 BA, HH, nr. 9046 (1203)

97 arasndaki ilikiler bahsine de konu olabilecek nemli belgelerdir. lk belgede, 11 Temmuz 1791 (10 Zilkade 1205) gnnde Cabbar-zde Sleyman Paaya asker srcl grevi verilmitir. Sleyman Paa, Sivastan Orduyu Hmyna katlacak olan askerlerin bir ksmn toplayamamtr. Orduya katlmayan askerlerin, bir an evvel orduya katlmalar ve geride bir nefer dahi kalmamas, Zaral-zde Recep Beyden istenmitir.393 kinci belgede, ise Recep Beye 24 Temmuz 1791 (23 Zilkadesinin 1205) gnnde mtesellimlik verilmitir. Bu belgede, Recep Beyden be yz nefer svarinin tertip edilmesi, vakti zamannda Edirnede bulunan Orduy-u Hmyna gnderilmesi emredilmitir.394 nc belgede ise 11 Austos 1791 (11 Zilhicce 1205) gnnden itibaren sekiz ay sre ile atekes imzalanan Rus savann her an tekrar balayabilecei ihtimal gz nnde bulundurularak Sivastan svari asker toplanmas istenmektedir.395 Yukarda verilen belgeye bakarak Recep Bey ile merkezi hkmet arasndaki ilikiyi yle zetleyebiliriz. Recep Beye tevdi edilen ayn grev, farkl belgede farkl sluplarla dile getirilmitir. Mtesellimlik verilmeden nce gnderilen emirde, geriye kalan askerin hesabnn Recep Beyden sorulaca tehdit mahiyetinde bildirilmiken, ksa bir sre sonra mtesellimlik grevini elde eden Recep Beye ayn istek daha yumuak bir ifade ile dile getirilmitir.396 Hkmet tehditkr emrin etkili olmayaca dncesi ile Recep Beye mtesellimlik grevini vermitir denilebilir. Mtesellimlik ile birlikte asker yazm grevinin ayn anda verilmesi merkezi otoritenin Zaral-zdeler gibi aynlarn yardmlarna ihtiya duyduu eklinde yorumlanabilir. Bu grevlerden farkl olarak sava yllarna ait baz vesikalarda Recep Beyden ordunun yiyecek ihtiyacnn temini iin Karayaka Kazas hissesine den 1280 stanbul kilesi buday ve 678 stanbul kilesi arpann mbyaa edilmesi gibi hizmetlerin istendii grlmektedir. Bununla ilgili emirde, Karayaka Kazas hissesine den 1280 stanbul kilesi buday ve 678 stanbul kilesi arpann mbyaa edilerek gerekli yerlere nakledilmesi istenmektedir.397 Benzeri ihtiyalarn Zaral393 394

SS, 5/21 SS, 5/40 395 SS, 5/57 396 SS, 5/40 397 SS, 5/310

98 zde Mehmet Beyden de talep edildii grlmektedir. Rusya ile yaplan savatan dolay cepheye mhimmat ve erzak sevk edilmesi gerektiinden bu malzemelerin tanmas iin gerekli olan yk hayvanlarndan 1809 (1224) senesine mahsuben, Sivastan 400 adedinin tertip edildii bu kiralanan hayvanlarn bedelleri, hizmet-i mbairiyye ve dier masraflar iin Zaral-zde Mehmet Bey vastas ile pusula gnderilmitir.398 9 Mays 1819 (14 Recep 1234) tarihli Sivas valisi Zaral-zde Ltfullah Paaya hitben yazlan fermana gre, Erzurum valisi ve ark canibi seraskeri vezir Hac Hafz Ali Paann maiyyetinde bulunan askerleri ihtiyalarn karlamak amacyla Sivas Eyleti ve havalisinden kilesi 40ar paradan 10.000 kile buday ve kilesi 25 paradan 60.000 kile arpann satn alnmas ve acilen Paaya ulatrlmas istenmektedir. Belgenin devamnda da Buday ve arpann teslim edildiine dair senedin stanbula bildirilmesi emredilmitir.399 Bu fermana istinaden 30 Haziran 1819 (7 Ramazan 1234) tarihli Tokat kads ve voyvodas Dervi Ali Aa, ashb- shn ve i erlerine hitben Sivas valisi Ltfullah Paa tarafndan bir buyruk yazlarak, istenen buday ve arpann Sivas Eyletine tevz ve taksm edildii ve Tokat ve nahiyeleri hissesine isabet eden miktarn acilen gnderilmesi emredilmektedir.400 Hkmet taradaki asayiin salanmasnda da aynlardan yardm istemitir. Zaral-zde ailesi fertlerinden, Mehmet Paa ve Feyzullah Paa bu hususta gsterdii baarlardan dolay byk bir ne sahip olmulard. Benzeri bir grevde Recep Beye tevdi edilmitir.401 Tarada ekyalk olaylarnn yan sra yerel ailelerin de asayiin bozulmasna neden olduklar bilinmektedir. Bu duruma rnek olmak zere; Recep Beye gnderilen 179091 (1205) tarihli bir fermanda, Sivas mtesellimi olan Hatip-zde Seyyid Ali ve Kenan-zde Feyzullah Aann grevlerini yerine getiremedii gerekesi ile srgn edilmeleri emredilmitir.402 Srgn olay ile ilgili iki farkl belge bu kimselerin srgn edilmelerinin gerekelerini de ortaya koymaktadr. Belgelerden birincisi; Hatip-zde Seyyid Ali Aa ile ilgilidir. Buna
398 399

TS, 12/85 TS, 24/28 400 TS, 24/28 401 SS, 2/210 402 SS, 5/43

99 gre Ali Aa ordu- Hmyna katlacak olan askerin tahririnde gevek davranm, bununla da yetinmeyerek muyr- rza-i harekette bulunmutur. Bu yzden Maraa srgn edilmesine karar verilmitir. Recep Beyden de grevini titizlikle yerine getirmesi istenmitir.403 kinci belge ise, Kenan-zde Feyzullah Aa ile ilgili olup ayn gerekelerle
404

Feyzullah

Aann

Ayntapa

srgn

edildii

anlalmaktadr.

Merkezi hkmet grevinde gevek davranan ayn, azletme ya

da srgne gnderme siyasetini uygulamtr. Bu uygulamann arka plannda ayn ailelerini birbirlerine kar kullanmak, aileler arasndaki hasmlk durumundan istifade etmek gibi politikalar da yatmaktadr. Fakat bir yl sonra Hatip-zde Seyyid Ali Aann affedildii grlmektedir.405 lgili belgede Ali Aann affedilme gerekesi olarak nefsinin slah olduu gsterilmektedir. Ali Aann affedilme gerekesi bir yana, hkmet cezai uygulamalarda tutarsz davranmaktadr. Bu davran, aynlarn su orannn ykselmesine nemli bir etken olmutur denilebilir. Recep Beyi grevinde gevek davranmamas iin sert bir biimde uyaran hkmetin, Ali Aay yaklak bir yl sonra affetmesi Sivasta nfuzu giderek artan Zaral-zdelerin gcn dengelemek olarak da yorumlanabilir. Merkezi hkmet, Zaral-zdelerden ehrin sosyal ve ekonomik sorunlarnn zmnde de gerekli hassasiyetin gsterilmesini istemitir. 1793 (1208) ylnda Anadolunun genelinde olduu gibi Sivasta da zahire sknts ba gstermitir. Bir ksm muhtekirler Sivasa gelerek toptan zahire almna girimilerdir. Bu durumun sonucunda istemitir.406 Recep Bey, hkmetin bu taleplerine gereken nemi vermi, blgede sosyal ve ekonomik tedbirleri almtr. Bu grevleri yerine getirirken zaman zaman gayr meru hareketlerde de bulunmutur. Zira Recep Bey tespit edebildiimiz kadaryla ehirde zahire sknts yaanmaya balanmtr. Muhtekirlerin faaliyetlerinin nlenmesi iin Bb- li, Recep Beyden gerekli tedbirlerin alnmasn

403 404

SS, 5/26 SS, 5/40 405 SS, 5/56 406 SS, 5/233

100 drt kez zimmetine para geirmekle sulanmtr.407 Sulamalarn sadece birini kabul etmemitir. yle ki; Recep Paa Sivas valisi ve zi Muhafz Mahmut Paann gelirlerinden 3250 kuruu zimmetine geirmitir. Kendisinden kad huzuruna kmas ve parann iadesi istendiinde sert bir tepki ile kendisinin huzur-u erde iinin olmad gerekesiyle itiraz etmitir. Recep Beyin kady da etkiledii anlalmaktadr. nk ahali, mezkr miktarn Recep Beyin zimmetinde olduuna ahadet etmi ve kaddan ilam istemitir. Kad, Recep Beyden ekindii iin ilam vermekten kanmtr.408 Bu davranyla Recep Bey, merkezi hkmete ve onun blgedeki en st iki temsilcisine (vali ve kad) kar gelmitir.409 Ayrca halka kar da cephe almtr. Bu olay sonrasnda Recep Beyin azledilmesi gerekiyordu. Ancak hizmetleri ve sava dnemlerindeki fedakrlklar da gz nne alnarak yine makamnda ibka edilmitir. Recep Bey, cezalandrlmamasnn da verdii cesaretle isyankr ve emir dinlemez tutumunu artrarak srdrmektedir. Konu ile ilgili belgeye gre, sabk Sivas mtesellimi Recep Bey, Hilf eriat- grra ve mugyr- rz- ahali-i memleket ve fukara-i raiyyet haklarnda env-i mezalim yapmtr. Bu misll rz- li ve rz- daveraneye aykr harekat- gaddaraneye creti aslnda kendisisinin idamn gerektirmiken mcerred hanedanna hrmeten bundan vazgeilmi ve sadece kapcubal kaldrlarak Magosaya srgn edilmekle ile iktifa edilmitir.410 Recep Beyin idam yerine srgn edilmesi genelde aynlarn zelde ise Zaralzdelerin devlet nazarnda ve Sivas blgesindeki nfuzunu gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Baka bir ifadeyle bu durum yerel seviyedeki gcn bir tezahr olarak telakki edilebilir. Benzer bir hadise Kse Paa hanedan ile merkezi hkmet arasnda yaanm, fakat devlet ayn tepkiyi gstermemitir. Zira bakaldran Veli Paa idamla cezalandrlm, hatta cezay uygulama grevi kaynpederi Cabbar-zde
SS, 2/178, 4/163, 4/201, 5/24 SS, 2/178; Saim Sava, XVIII. Asrda Sivasta .., s. 92. Zimmet hadisesi ile ilgili belgedeki talep olundukta edda muhlefet eylediine binaen huzur- erde iim yoktur deyu cevap ve mebla merkum mezkurun zimmetinde olduuna ahli ehdet ve canib-i eriden ilm talep eylediklerinde hkim-i vakt merkmun tara hareket idemeyb ilm itsndan ictinab ve itizrdan hli olmayub ifadeleri Recep Beyin kad zerindeki etkisini aka ortaya koymaktadr. 409 Temyiz makam olmas sebebiyle Osmanl Devletinde merkezi Hkmet organlar mahalli uygulama ve hakszlklarikayet zerine gzden geirirdi. lber Ortayl, Osmanl Kadsnn Tara Ynetimindeki Rol zerine, Amme daresi dergisi, stanbul 1986, s.9596 410 SS, 4/66; S. Sava, XVIII. Asrda Sivasta .., s. 93.
408 407

101 Sleyman Beye verilmitir. Veli Paa idam edilmekten kurtulamamtr.411 apanolu Ahmet Paa da merkezi otoriteye bakaldrd gerekesi ile Zaral-zde Feyzullah Paa tarafndan idam edilmitir.412 Recep Paa ile ayn kaderi paylaan bir dier ayn ise Canikli Ali Paadr. Ali Paa da merkeze bakaldrm nfuzlu aynlardand. dam edilmesi iin Cabbar-zde Sleyman Bey grevlendirilmitir413 Ali Paa firar etmi daha sonra merkez tarafndan affedilmitir.414 Btn bunlarn yan sra Sivas aynlarndan Sar-zde Mehmet Paann olu Miralay Mehmet Emin Bey, 1784te smail ve Bender taraflarna grevlendirilmi, grevini ardan ald gerekesiyle idam edilmiti.415 Dastanl Ali Paada ayn gereke ile idam edilmitir.416 Recep Paa ksa bir srgn hayatndan sonra affedilmitir. Paann 1797 (1212)de babas Zaral-zde Mehmet Paa vakfnn mtevellisi olarak gzkmesi ve serbevvabin-i dergah- li sfat ile anlmas kendisinin halen Sivasta ikamet ettiini ve kapcbalk grevini tekrar elde ettiini gstermektedir.417 Merkezi hkmetin bu tutumu Osmanl Devletinde adem-i merkezilemenin varlna iaret etmektedir. Zira hkmet, gerektiinde adem-i merkezilemeye gitme esnekliini ortaya koyarak siyasi, ekonomik adan sorun yaamamaya kar bir dayankllk politikas gelitirmitir denilebilir. Ahalinin raz ve kir olduu, fukaray koruyan Recep Bey artk ahalinin ve merkezi otoritenin gznden dmt. Kendisine yaplan sulamalar biri dnda kabul etmitir. Zira 2734,5 kuru zimmetinde kalan parann geriye denmesi iin yaplan senede imza atmtr.418 Yine zimmet bahsinden olmak zere, Sivas valisi Seyyid Ahmet Paaya gnderilen emirde Zaral-zde Recep Paann uhdesinde olan Sivas nahiyesindeki Zara karyesi muktaasndan 4800,5 kuru, 22 ake, Tuzlack muktaasndan 76,5 kuru 32 ake ki toplam 5209 kuru 54 ake zimmeti miriyesi
411 412

N. Sakaolu, age, s. 205. . Mert, age, s. 32. 413 SS, 1/198. 414 Rza Karagz, age, s. 141; H. Hsamettin, age, C, IV s.134 415 Ahmet Cevdet Paa, age, C. III, s. 812 416 S. Sava, XVIII. Asrda Sivasta .., s. 93. 417 Ayn makale, s. 93. 418 SS, 4/163

102 iktiza etmekle Recep Paann zimmetinde olan bu parann tahsili iin tayin olunan ba muhasebe memuru tarafndan tamamen tahsil edilmesi ve eer mevcut olan senede itiraz ederse tekrar merkeze bildirilmesi istenmektedir.419 Recep Paaya 1797 (1212) ylnda kapcbalk grevi verilmitir.420 Ayn yl Recep Paann Sivas valisi olarak grev yapt anlalmaktadr. Buna gre Sivas valisi Recep Paa Msr seferine katlmakla grevlendirildii iin yerine mtesellim olarak amcas Ltfullah Bey atanmtr.421 Paa, uhdesine olan Zara muktaasn 1785 (1200) senesinden 1797 (1212) senesi sonuna kadar, Yarhisar ve Tuzlack muktaalarnn 1794 (1209) senesinden 1797 (1212) senesi nihayetine kadar elinde tutmutur. Mezkr muktaalardan drtte birinin Hazine-i Amireye teslimi emredilmitir. Recep Paa bu muktaalarn bir ksmn zimmetine geirmi olduundan parann tahsil edilmesi istenmitir. Hkmet bu grevi Cabbar-zde Mir Sleyman Paaya vermitir.422 ki yl nce srgn edilen Recep Paa ayn suu tekrar ilemitir. Hkmetin, Recep Paaya kar daha sert davranmas beklenirken, sadece zimmetindeki parann tahsil edilmesi istenmitir. Olaydan anlald kadaryla merkez Recep Paaya kar ekingen davranmaktadr. Meydana gelen bu gelime ailenin blgedeki gcn gstermesi bakmndan nemlidir. Parann tahsili grevinin, Zaral-zdelerin en byk rakibi olan Cabbar-zde Sleyman Beye verilmesini ise ayn-merkez, aynayn ilikileri erevesinde incelemek mmkndr. Devletin bu tutumu, dikkatli bir biimde tasarlanm bir g paylamna dayanyor gibi grnmektedir Merkez bir aynn kontroln ve denetlenmesini baka bir ayna vererek aralarndaki rekabeti artrm, bu metotla bir denge politikas izlemitir. Eyll 1798 ( Rebyl-ahir 1214) tarihinde Sivas valisi olarak grev yapan Paa423 23 Ekim 1801(15 C 1216) tarihli bir belgeye gre vezareti kaldrlarak Ankarada ikamete memur edilmitir. Yine ilgili belgede Recep Paa idare-i maieti iin maa tahsisi rica etmi fakat bu istek geri
419 420

SS, 4/201 Kapcbalk, 18 Yzylda yerel erafn nfuzunu artrmak iin kullanabilecekleri nemli konumlardan biri haline gelmitir. M. Zeki Pakaln, age, C.II s. 167 421 Salname-i Vilyet-i Sivas 1308, s.60 422 SS, 4/201. 423 BA, HH, nr. 1921

103 evrilmitir. Zira kendisine verilen cevapta uhdesindeki mukataat bedelinden zimmetinde para bulunduu bildirilerek zimmetindeki paradan 400 kuru indirildii belirtilmektedir. Ayrca merkez Recep Paaya sevindirici bir de haber vermektedir ki, buna gre zimmetindeki paralarn denmesi halinde bir miktar maa tahisi edilebilecektir.424 Recep Paann, Austos 1802 (Rebiyl-evvel 1217) tarihinde Fa kalesi muhafazas art ve ber vechi arpalk Knye sanca ilhakyla ldr eyaleti uhdesine tevcih edilmitir.425 Temmuz 1803(Rebiyl-ahir 1218) tarihlerinde Kars muhafzl yapan Paa, Austos 1804 (Cemaziyel-evvel 1219) tarihinde Van valilii ve muhafzlna tayin edilmitir.426 Paa bu atamadan yaklak bir ay sonra Sivasta vefat etmitir.427 Recep Paa aslnda srad bir Osmanl valisidir. Zira srgn yllarnda bile usulsz iler yapmaktan geri durmamtr.Sivas valiliinden azledilip Halepte ikamete memur edilmesi esnasnda yaanan bir olay bu yargy destekler mahiyettedir. yle ki, Paa Fatura adndaki Halepli bir tccardan 3240 kuru bor almtr.Ald borca karlk 3 kantar kahve rehin brakmtr.Fakat kahvelerin yekunu verilen bor paray karlamamaktadr.Numdan dolay Halepli tccar Fatura, Recep Paay borcunu demedii gerekesi ile Halep valisi vezir Alaaddin Paaya ikayet etmitir.428 Recep Paann kardei Mehmet Beyin ayn dnemlerde mtesellimlik yapmas Recep Paa iin de nemli bir avantaj saylmaldr.429 Recep Paann bu tutumunu, genelletirerek yle yorumlayabiliriz; Aynlar, merkezi otoriteyi siyasi iktidarn kayna olarak konumunu onaylyor, onun denetiminden tamamen kopma abasna girmiyordu. Ancak, bununla birlikte yerel bir iktidar taban oluturmay da ihmal etmiyorlar, denilebilir. Bu yerel iktidar tabannn olumasnda en etkili yntem evvelden var olan daha sonra da artan servetin ok iyi kullanlmasdr

424

BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 12399 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 12139; Ayn grev iin bkz. BA, Cevdet-Askeriye, nr. 38405 426 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 5456 427 Cevdet Maliye nr: 6201; M.Sreyya, age, C.IV, s. 1368 428 BA, Cevdet-ktisat, nr. 4456 429 BA, HH, nr. 8707
425

104 Zaral-zde Recep Paadan sonra ailenin blgedeki etkinlii azalmaya balamtr. Zira Recep Paann olu Osman Bey babas kadar gl ve yetenekli deildir. Recep Paann lmnn ardndan merkez, aile ile ilikilerinde daha temkinli davranmtr. Hkmet Zaral-zdelerin Sivas ve evresindeki etkilerini azaltmak niyetindedir. Bu nedenle Osman Beye sadece kapcbalk grevi verilmitir.430 Osman Bey, politik adan pasif denilebilecek bir konumda kalmay srdrmtr Recep Paann lmnden sonra Zaral-zdelerin blgedeki en gl rakibi Cabbar-zdeler, Sivas valiliini ellerinde bulundurmulardr.431 Bu dnemde ailenin nfuzunun azalmasnn bir dier sebebi ise uygulanan merkeziletirme politikasdr. II. Mahmut, btn aynlarla amansz bir mcadeleye girimitir. te bu dnemde taradaki aynlarn gc genel anlamda bir duraklama sreci yaarken zelde Zaral-zde ailesi de bu politikadan nasibini almtr. Ailenin Osman Beyden sonraki en etkin ferdi Ali Beyin olu Ltfullah Paadr. Ltfullah Paa 1797 (1212) ylnda ilk defa Sivas mtesellimi olmutur.432 Bir yl sonra kethdyerlik unvan elde etmitir.433 eriyye sicillerinden edinilen bilgilere gre 1799 (1214) senesinde Sivas mtesellimlii grevini if etmektedir. lgili belgede hl ifadesinin kullanlm olmas, Paann bu tarihten daha nce Sivas mtesellimlii grevinde bulunduunu gstermektedir.434 Bu dnemde hkmetle aile arasndaki ilikiler tekrar hareketlenmeye balamtr. Buradan ailenin blgedeki etkinliinin devam ettii anlalmaktadr. Ltfullah Paadan asyi, vergi tahsili, adaletin uygulanmas gibi konularda dikkatli olmas istenmitir. Bu istek ailenin ncllerinin siyasi gemileri gz nnde bulundurularak talep dilmi olmaldr. Recep Paa ile ilgili olaylar ve sulamalar, Ltfullah Paa dneminde de ortaya kmtr. Hkmet 1799 (1214) senesinde itira ve anam gibi olaanst vergilerin toplanmas srasnda ordunun ihtiyalar iin toplanan zahire bedelinin be bin kuruunun Ltfullah Beyin zimmetinde olduunu tespit etmitir. Mezkr miktarn
430 431

M. Sreyya, age, C. II, s. 374. BA, HH, nr.17768, 31851, 29927 432 Salnme-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 301, 1300,s. 32 433 SS, 4/262. 434 SS, 6/43.

105 tahsil edilmesi iin Bozok sanca Mtesellimi Cabbar-zde Sleyman Bey ile Sivas mtesellimi Behram Bey ve Sivas kads grevlendirilmitir. Ltfullah Paann bu sulamaya itiraz etmemesi, zimmetine para geirdiini gstermektedir.435 Bu olaydan sonra Ltfullah Beyden mtesellimlik grevinin alnd tahmin edilmektedir. Zira Paa 1802 (1217) ylnda yine Sivas mtesellimlii grevini if etmektedir. Fakat 1804 (1219) ylnda Sivas valisi olan El Hac Mehmet Paann hilaf- rza hareketinden dolay vezirlii alnm ve Tokatta ikamete mecbur edilmitir. Bu olaydan sonra Ltfullah Bey tekrar Sivas mtesellimiine getirilmitir.436 Bu atama Ltfullah Beyin daha evvel grevden alndn gstermektedir. Ayn zamanda hkmetin, Ltfullah Beyi affettii sonucuna da varlabilir. Ltfullah Beyin 1805 1807 (12201222) yllarnda Sivas mtesellimlii yapt ilgili belgelerden anlalmaktadr.437 Ltfullah Bey, bu greve atanmasndan bir sre sonra tekrar zimmetine para geirdii iddiasyla sulanmtr. yle ki; mbyaa bedellerinin tahsil edilmesi esnasnda Kazay Erbaa kadlar hkmete takdim eyledikleri ilam suretinde Ltfullah Beyin kazalar hissesine isabet eden 3.000 kuruu tahsil ettii halde inkar ettiini bildirmilerdir. Bunun zerine hkmet Trabzon Valisi Mahmut Tayyar Paay olay aydnlatmas iin grevlendirmitir. Yaplan incelemeler sonucunda ahali, mtegallibeden andarl Ebubekirin paralar tahsil ettiini, buna dair Ebubekirin kendilerine senet verdiini sylemilerdir.438 Bunun zerine Ltfullah Bey biraz olsun rahatlamtr. Ancak ailenin gemiinde benzeri olaylarn yaanmas ve kendisinin de ksa bir sre nce benzeri bir sulamay kabul etmesinden dolay hakknda ortaya atlan bu iddiann aslsz olduunu ispatlamak iin bir hayli aba sarf etmitir.439 Ltfullah Bey, tahsiline memur olduu mbyaa bedelini orada ikamet eden ayndan mteveffa andrl Bekir tarafndan toplandn kendisine yaplan bu
435 436

SS, 5/145. S. Sava, XVIII. Asrda Sivasta ..., s. 95. 437 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.10027; M. Sreyya, age, C. III, s. 905 438 SS, 7/49 (andarl Deli Bekir ve kardei mer Sivasa bal Taabad, Sonisa, Karayaka kazalarn etkisi altna alan bir ayand. Zaman zaman haklarnda ikyetler olmaktayd. BA, MD, 178/328, andarl Deli Bekir ve kardei mer hakknda pek ok emir karlm fakat bu emirlere uyulmamtr. zerlerine gnderilen kuvvetlerden kamalar zerine, kylerindeki hayvanlarnn ve mahsullerinin zapt olunmasna karar verildi. (SS, 5/101) 439 SS, 7/19.

106 isnadn, incelemeler ve tahkikler sonucunda aslsz olduunun ortaya ktn, kendisinde bir tek kuruun olmadn, zira mteveffa andrl Bekirin mal varlna devlete el konulduunu belirtmi, kendisinin susuz olduunu izah etmeye almtr.440 Ltfullah Bey hakknda ortaya atlan sz konusu iddialar zerine hkmet soruturma balatt. Gemite zimmetine para geirmi olmasndan dolay merkezi hkmet olaya kar daha hassas davranmaktayd. Ayn suu ikinci defa iledii iddias Ltfullah Beyi hayli zora sokmutur. Merkezi hkmet olay iyice tetkik ettikten sonra Ltfullah Beyin susuz olduuna karar vermitir. Ltfullah Paann zimmet sulamasyla ilgili bir baka hadisede de 1809 (1224) ylndan itibaren Tokat Voyvodalna bal lbeyli Kazasnda vaki Klak- Acaeniin ve Cemaat- Alabedirli arasndaki zaviyeye ait tuzlay 1823 (1239) ylna kadar fuzuli zapt ettii iddia edilmitir. Durumun tespiti iin Ali Baba zaviyesinin mtevellisi ve zaviyedar Es-Seyyid E-eyh smailin arz zerine 1826 (1238) tarihinde bir ferman gnderilmitir.441 Hkmetle aile arasndaki ilikiler zikzakl bir biimde seyir etmitir. Zira hkmet Ltfullah Beye 1814 (1230) ylnda vezaret rtbesi ile Bolu ve Viranehir sancaklarn ber-vech-i muhasllk olarak vermitir.442 Hkmet, bu rtbelerin yannda Ltfullah Paaya bir de samur krk hediye etmek suretiyle memnuniyetini ifade etmitir.443 Paa, bu grevi srasnda blge halkna iyi davranmamtr. Yapt zulmler stanbula bildirilince Paann ayn yl vezirlii elinden alnm, mallar msadere edilmitir. Paa, akabinde Rodosa srgn edilmiitir.444 Ltfullah Paay 1815 (1231) tarihinde ldr valisi olarak grmekteyiz ki bu durum srgn hayatnn ok ksa srdn gstermektedir.445 Paa, ldr valiliinin ilk zamanlarnda, merkezi hkmetin henz tecrbesiz valilerinden saylmakta idi. Zira maktul careli
BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 6907. Saim Sava, Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi stanbul 1992, s.111; Osmanl Devletinin geneli iin nemli madenler snfna giren tuzlalar devletin (miri) olup temlik suretiyle vakfedilen gelir kaynaklar iine dhil edilmitir. mparatorluk genelinde tuzlalarn say bakmndan fazla olmas devlet ve vakf gelirleri asndan da nemli bir kaynak niteliini gsterir. Bkz.Ltf Ger XV.-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Tuz nhisar ve Tuzlalar letme Nizam ...F.M.XXIII/1-2 (1962-1963) s.97-143 442 eref-yafte-i sudr olan hatt- hmyun evket makrun mucebince dergh- li kapucubalarndan Zaralzde Ltfullah Aaya rtbe-i valdan vezret ile Bolu ve Viranehir sancaklar ber-vech-i muhassllk BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 10207. 443 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 8883. 444 BA, D.BM.MHF, nr. 13238; Ahmet Cevdet Paa, age, C V, s. 2582 445 BA, HH, nr. 24519; Feridun Ababay, ldr Tarihi, Ankara 1987, s.120
441 440

107 Selim Paann olu Ahmet Beyi idam etme grevi ldr Valisi Ltfullah Paann elinden gelebilecek bir i deildir. Bu nedenle ldra edid-l ekin bir vali gndermek gerekiyordu. Sivas valisi Hac Ali Paa, Kars Muhafz Hseyin Paa, Rakka Valisi Behram Paa, Adana Valisi Mustafa Paa, ve mazul Hafz Ali Paa mevcut olup mnasibi Hafz Ali Paa olduu hakkndaki Hatt- Hmyn bu durumu belgelemektedir.446 Ltfullah Paann bu tercihten hem olumlu hem de olumsuz anlamda etkilendii sylenebilir. yle ki; bu zor grevin Ltfullah Paaya verilmesi Paann siyas geleceini byk oranda etkileyecektir. ayet grevin baarlamamas geerli deildi. Ltfullah Paa, ldr valilii grevinde iken memleketi olan Sivasta iler merkezi otorite adna pek olumlu deildir. 17 Aralk 1816 (27 muharrem 1232) gnnde Sivas Eyaleti orum Sanca ilhakyla Osman Paaya tevcih edilmiti.447 Osman Paann valilii dneminde Sivas halkyla bir trl iyi ilikiler gelitirememitir. Daha da kts Osman Paa, halka kar husumet ve dmanlk beslemitir. Hatta daha ileri giderek fukaraya zlmetmitir. Merkezi otorite Osman Paann davranlarn cezalandrmakta gecikmemitir. Paann vezirliini kaldrm, btn mallarn msadere etmi ve Bursa da ikamet etmesini emretmitir.448
446

durumunda

merkezi

hkmet

Ltfullah

Paay

baarsz

addedecekti. Zaten belgede geen edidl-ekin tabiri henz Ltfullah Paa iin

BA, HH, nr. 24519; Rakka valisi Behram Paa daha sonra vezirlik grevinden alnarak Sivasta ikmeti emredilmitir. Rakka valisi El-Hac Mehmet Behram Paa dmet meliyeh ve kdvetn-nvvblmteerrin Sivas nibi Mevln zide ilmh tevk-i refi Hmyun vsl olacak malum ola ki sen ki paa-y mumileyhsin mukaddema eref-yfte-i sudr olan hatt- hmyun- hne ve fermn- celill-izn- pdihnem mcebince ref-i vezretine Midillide ikmete memr klnm isen de ol tarafda mbtel-y zarret ve zdrab olduundan bahsle memuriyetinin Sivasa sarf ve tahvil olunarak yd evldnla anda ikmetin hussuna ... SS, 10/107 447 SS , 10/21 448 Sivas valisi sbk El-Hac Osman Paann fukarya zlm ve taaddsine binen vezreti refiyle Burusa cnbine ikmetine irde-i hnem taalluk etmi olduuna binen ol bbda sdr olan emr-i lianm mcebince kffe-i muhallefatnn zabtna dergh- muall kapucubalarndan mer Kaif Aa ve maiyyetine muharrer tyin olunan El Hac Edhem Efendi kullar memur buyurulmu olduklarndan mrunileyhima marifetleri ve marifeti er ve cmle marifetleriyle paa-y mrunileyhin bil-cmle nukd ve ey ve hayvnt ve zimemt ve bakays yegn yegn taharr ve tecesss olunarak zahire ihrc olunanlarn mfredt- defteridir. SS, 10/113 Sivas valisi Osman Paa ile ilgili dier belgeler: Abk Sivas valisi Osman Paann muhallefatndan olan ev eyas ve mefruat trndenmallarnn hayvanlar ve zahireleri ile birlikte mahallinde mzayede ile satlp sattan elde edilen para ile silah, adr ve mcevher gibi zel eyalarnn muhallefatna memur edilen mbair mer Kife teslim edilerek Dersadete gnderilmesine ilikin belge SS,10/121,122; Sabk Sivas valisi Osman Paann muhallefatndan olan ie yarar katrlarn stabl- amireye teslim edilmesine dair belge SS, 10/122;

108

Bu dnemde Ltfullah Paann yerel dzeydeki baars tartlr bir manzara arz etmektedir. Zira Tozanldaki zorbalk ve hakszlklarn nnn alnamamasnda Ltfullah Paann da etkisi bulunmaktadr. 10 Mays 1817 (23 C 1232) tarihli hkmde Tozanlya bal psile halk ikayet dilekelerinde, psilede Kethda brahim ve Baltacolu Ali, Sivasa gelerek Tozanl halknn rzas olmamasna ramen kendilerini ayn ilan ettirdiler. Bu kiiler toplanmas gereken vergiyi kendi nefisleri iin artrarak, cebren topladlar. Senede drt defa olmak zere bizden 196 kese ake vergi topland. Ancak bunun sadece 34 kesesi Tokata teslim edildi. Bizlere hergn zulmler artmaktadr. Takatimiz kalmad. Bu sebeple Tokata gittik. Han kelerinde ve sokak aralarnda perian olduk. Aynlarn hesaplar yeniden grlsn. Nahiyemizde aynlk istemiyoruz. Bunun yerine itimat ettiimiz bir kimse ehir kethdas misll muhtar tayin edilsin.eklindeki iafadelerle iinde bulunduklar durumu bildirmektedir.449 1818 (1233) ylnda Tozanl ihtiyarlar Tokata arlm bazlar hapsedilmitir. Tozanllar iki blmd. Zaman zaman devlet adamlarna dayanan iki taraftan birisi dier taraf ezmee ynelirdi. Olaylara baklrsa halkn daha ok ayn geinenlerden nefret ettii grlmektedir. 450 Halkn ikayet ettikleri ayn geinen kimseler kendilerinin sk sk ikayet edilmelerine kzgn olarak Sivas valisi Ltfullah Paaya halk ikayet etmi olmallar ki, Paa Tozanl nahiyesi ihtiyarlarna yazd ukkada Tozanldan sabee olu Mehmet, Karabekirolu Mehmet, Kleolu Osman ile birka ihtiyar istemi ise de Tozanl ahalisi ve ihtiyarlar mahkemeye gelerek, Sivas valisine u cevab vermilerdir; 1818 (1233) yl Cemziyel-ahirinde datlan vergiden nahiyemize ayrlan 19,833 kurutan 7.333 kuru, 1818 (1233) yl Zilkadesinde datlan 16.350 kurutan 2.075 kuru, 1819 (1234) yl Cemziyel-ahirinde datlan 22.042,5 kurutan 5.270 kuru ki tamam 14678 kuru borcumuz kalmtr. Bunu da demeye
Sabk Sivas valisi Osman Paann muhallefatndan Dersadete gnderilen elbise mcevher ve silahlarn listesi ile mzayede ile satlan mallarn tutarlarn ihtiva eden deftere dair belge SS, 10/122-126; Osman Paann muhallefatndan olan garb mhimmatnn Sivas kalesine teslim edildiine dair belge SS, 10/131; Osman Paann muhallefat olan Sivas ve etrafndaki kazalarn iltizm ve bakayasnn tahsili ile birlikte yine muhallefatndan olan hayvan ve eyann sata deer olanlarnn satlmasn dierlerinin ayni olarak Dersadee gnderilmesine ilikin belge SS, 10/132; BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 6104 449 Fikri Karaman, Sivas-Tokat- Tozanl Kazas, stanbul 2003, s. 113 450 Ayn eser, s. 113

109 sz veriyoruz. Byle olduu halde nahiyemiz ahalisinden baz bozguncular vilayet makamn rahatsz etmi, gya zulm ve cefaya tahammlmz kalmad, perian olduk iddiasnda bulunmulardr. Hlbuki hibir surette zulm edilmiyor ve incinmiyoruz. Bu gibi iddialar tamamen aslszdr. Biz fakirler her trl vergileri derken, bazlar fenalk kasdyla ilerimizi bozsunlar, bu doru deildir. Bundan tr bu fitneci ve yalanclarn szlerine deer verilmemesini ve nahiyeye dnmelerine msaade edilmesini rica ederiz.451 Bu gelimeler zerine merkezi hkmet olaylarn tahkiki iin, Sivas valisi Ltfullah Paaya bir ferman gndermitir. Ardndan Ltfullah Paa, fermana uyarak Tozanllar Sivasa arm, Tokata kadar gelen Tozanllarn bazlar Sivasa gitmek istemeyince padiahn istei ileri srlerek Sivasa gelmeleri vali tarafndan tekrarlanmtr. Neticede olaylar bu minval zere devam etmi halk, Ltfullah Paadan da istedii destei alamamtr.452 Bu hadiseden anlald kadar ile Ltfullah Paa, hanedan- memleket olmann verdii rahatlkla grevlerini pek fazla umursamamaktadr. Ltfullah Paann hkmet nezdindeki itibarn artran olay belki de 1817 (1233) ylnda ortaya kan bir ayaklanmann bastrlmasyla ilgilidir. Zira bu ayaklanmann bastrlmas iin Ltfullah Paaya gnderilen hkmde, kendisine Sivas eyaletinin tevcih edildii bildirilmektedir.453 Bu tr olaylar karsnda merkezi hkmetin mali, askeri ve siyasi konularda ibirlii yapabilecei aynlarn destei byk deer tayordu. Ltfullah Paaya ayaklanmay bastrmas iin Sivas valiliinin verilmesi ilk bakta bir pazarlkm gibi gzkse de, arka planda yatan gerek, merkezin tarada halen etkisiz olmasdr. Bir baka deyile devlet, kendisi gibi ayn olan bir mtegallibenin ekavetlerini yine bir ayn vastasyla bastrabilmektedir. Hkmet ile Ltfullah Paa arasndaki bu iliki zelden genele yanstlmaya allrsa merkez bu grevi Ltfullah Paaya verirken kendisine Sivas eyaletini tevcih etmeseydi, Ltfullah Paa ayn kararll gsterir miydi? Bu soruya verilebilecek en uygun cevap Paann ayn kararll gstermesi ihtimalnin yksek olaca eklindedir. yleyse yeni bir tevcihin ne anlama geldii sorusu gndeme gelecektir. Bunun
451 452

Fikri Karaman, Sivas-Tokat , s. 113 Fikri Karaman, Sivas-Tokat , s. 113 453 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 6907

110 sebebi ise dier ayn ailelerinin Sivasta etkili olmaya balamasndan dolay Ltfullah Paann yetkilerinin artrlmasyla bir denge kurulaca dnlm olabilir. Bu ayaklanmann kmasnda amil olan Kenan-zde Ahmet ve Mtevelli-zde Mahmut, Sivasn en gl ayn ailelerindendir. Merkezi otorite, Sivas valisi El-Hac Ali Paann ayaklanmay nlemekte yetersiz kaldn grdnden dolay Ltfullah Paay Sivas valisi olarak atamtr.454 Ayaklanmann bastrlmasn hzlandrmak iin ayrca o srada Karaman Valisi olarak atanan apan-zde Mehmet Celaleddin Paada grevlendirilmitir.455 Ancak M. Celaleddin Paann Sivasa gelmeden nce halkn Sivas valisi Ali Paa tarafn destekledii ve bu sayede ayaklanmann bastrld grlmektedir. Bu gelimede Ltfullah Paann byk etkisi olduu ihtimal vardr. apan-zde M. Celaleddin Paann Sivasa gelecei haberi zerine halkn valiyi desteklemesi, apan-zdelerin blgede halk tarafndan istenmediini eklinde de yorumlanabilir.456 Ltfullah Paaya verilen bu destekte halkn Ltfullah Paa ile iyi bir iliki iinde olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Bu bilgilerden yle bir sonuca varlabilir: Zaral-zdeler ailesinin Sivasta uzun yllar etkinlii devam etmi olup, halk aile fertlerinin her birine ayn gzle bakmamtr. Recep Paaya gsterilen tepki ile Ltfullah Paaya verilen destek buna en gzel rnek tekil etmektedir. Dikkat edilirse ayaklanmay karan iki ayn ailesi mensubudur. Ayaklanmay bastracak olanlar ise yine iki ayn ailesi mensubudur. Bir anlamda blgedeki mcadele aynlar arasnda geen nfuz mcadelesi anlamna da gelmektedir. Bir baka syleyile merkezi otorite aynlardan faydalanma yoluna giderken aynlar da bu durumdan istifade ederek birbirleri zerine etkinlik kurmaya almlardr. Bu olaylardan sonra Sivas valisi El Hac Ali Paa, Ltfullah Paann eski grev yeri olan Karahisar- Sahip sancana atanmtr.457

454 455

BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 6907. BA, HH, nr. 32420 456 S. Sava, XVIII. Asrda Sivasta ., s. 95. 457 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 6907.

111 Ayaklanmann bastrlmasnda istenilen performans gsteremeyen Sivas valisinin grev yerinin deitirilmesini u ekilde yorumlamak mmkndr: Hkmet, taradaki bir valisinin asyii salayamamasn affetmemektedir. Zira bir vali, grev yapt blgenin en byk memuru olarak hkmeti temsil etmektedir.458 Hkmet ise tebaasna gven vermek meyanndan olmak zere valisini grev yerini deitirmitir. Ayaklanmaya sebep olan Kenanolu Ahmet ve Mtevelliolu Mahmutu srgnle cezalandrmtr.459 Mtevelli-zde Mahmut Rodosa, Kenanzde Ahmet Aa da Kbrsa srgn edilmilerdir.460 Ahmet Cevdet Paa, Mtevellizde Mahmutun daha sonra Rodosta idam edildiini bidirmektedir.461 Fakat Mahmut Aa bir sre sonra affedilmitir.462 Ayrca bu ayaklanmada Sivas mftsnn de etkisi olduu anlaldndan, mftnn de Ktahyaya nefy edilmesine karar verilmitir.463 Sivastaki ayaklanmann bastrlmasndan sonra Tokat ve Zile taraflarna firar eden ekyann yakalanp cezalandrlmas grevini baaryla yerine getiren Ltfullah Paa, saraya karak icraatlar hakknda padiaha bilgi vermitir.464 Ekyaya kar ayn ailelerinden yardm isteme olay sk sk tekrarlanmakta idi. yle ki, Diyarbekir halk isyan ederek Diyarbekir valisi Behram Paay kuatmlard. Halka yardm amacyla olaya katlan ekya hadisenin bymesine katk salamt. Sivas valisi Ltfullah Paa, emrindeki asker ile ayaklanmann ksa srede bastrlmasnda nemli rol oynamtr.465 Bu isyann bastrlmasnn akebinde Halebte yeni bir isyan kmtr. Haleb valisi Cabbar-zde Celaleddin Paann kethdas 1813 (1228) ylnda blgede bulunan ileri gelenlerin 18ini idam ettirdikten sonra bir dnem sukunet salanmt. Fakat ksa bir sre sonra ehir takrar ekya yata haline gelmiti. Haleb valisi Hurit Paann kap halknn, ahaliye kar tutum ve davranlar bu isyann ortaya kmasnda nemli amildir. syan bir gece aniden balam asiler, Hurit Paann kethdasn ldrmlerdir. Ayaklanmann ksa srede bymesi zerine Hurit Paa,
458

Yaar Ycel, XVI. XVII. Yzyllarda Osmanl dari Yapsnda Tara merasnn Yerine Dair Dnceler Belleten XLI, Ankara 1977, s. 163 459 BA, HH, nr. 22400 460 BA, HH, nr. 24500, 24546 461 Ahmet Cevdet Paa, age, C V, s. 2622 462 Salname-i Vilayeti Sivas, 1300, s.62, 1302, s. 345, 1304, s. 66 463 BA, HH, nr. 32420 464 BA, HH, nr. 25219 465 Ahmet Cevdet Paa, age C VI, s. 2666

112 stanbuldan yardm istemitir. Merkezi otorite, Adana valisi Cabbar-zde Celalettin Paa ile Ltfullah Paann ayaklanmay bastrmas iin ferman kartmtr. iddetli arpmalardan sonra ehir ele geirilerek asilerin liderleri idam edilmi, bunun zerine hkmet, Ltfullah, Celalettin, Hurit Paalara serser kapl samur krkler hediye etmitir.466 Ekya tedibi ile merkezi otorite nazarnda itimat kazanan Ltfullah Paa, Sivas kylerinde hrszlk yapan Tirkanl Krtleri zerine yryerek onlar cezalandrm ve gerekli tedbirleri almtr.467 Ltfullah Paann merkez ile ilikilerinin dzene girdiini gsteren bir baka gelime daha vardr. Amasya eski Mtesellimi Hac Yusufolu Alinin ad geen memuriyeti srasnda on bin ksur kuruu zimmetine geirdii iddias ile Kbrsa nefyine karar verilmitir. Bu karar zerine Amasya ileri gelenleri Sivasa gelerek vali Ltfullah Paa huzurunda muhasebe defterlerinin incelenmesini istediler. nceleme sonucunda yaklak on bin kuruluk an, Amasyada mrur etmi olan Trabzon Valisi Hsrev Paa ve Bolu, Kastamonu sancaklar Mutasarrf Bekir Paann masraflarndan kaynakland saptanmtr. Yusufolu Alinin bu sebeple zimmetine bir ey zuhur etmedii bundan mtevellit Kbrsa nefyine gerek kalmad Ltfullah Paaya bildirilmitir.468 Ltfullah Paa bu olayda denetleyen ve kontrol eden statsndeydi. Parasal bir konuda Ltfullah Paaya hakemlik verilmesi, hkmetin Ona kar gven beslemeye devam ettiini yanstmaktadr. Ltfullah Paann 18211824 (12371240) tarihleri arasnda Hanya valilii ve muhafzl grevlerinde olduu anlalmaktadr.469 Ltfullah Paa, Hanyada baarl bir ynetim sergilemitir. Hanya Kads Fatini Efendi'nin ilamna gre halk huzur ve rahat iindedir. Bundan dolay Ltfullah Paaya teekkrlerini bildirmektedir.470 1823 (1239)te Kandiye Valiliine grevini uhdesinde bulunduran Paa, 18251826 (12411242) yllarnda Kandiye mutasarrfl ve muhafzl grevlerini ifa

466 467

Ahmet Cevdet Paa, age C VI, s. 2668 BA, HH, nr. 22232 468 BA, HH, nr. 24873 469 BA, HH, nr. 29389 470 BA, HH, nr. 17401/A

113 etmitir.471 Paa, merkezi hkmetle iyi ilikilerini srdrmekte olup II. Mahmutun yenierilerin ortadan kaldrlmas almalarnda stne den vazifeyi yerine getirmekte byk aba sarfetmitir. Kandiye Muhafz Ltfullah Paa'nn tahrirat bu durumu aka ortaya koymaktadr. lgili tahrirata gre Eski Kandiye Valisi Merhum erif Paa'nn Kethdas Necib Efendi, Hanya Sanca'na kaymakam olarak tayin edilmtir. Ayrca Nahya'da, Granbose Kalesi'nde muhafz kalmadndan ulufeleri tertib edilip kale beyi, dizdar, cebeciba, topcuba ve asker istihdam olunmas gerei vurgulanmyr. Granbose Kalesi'ne trl oyunlarla girmeyi baaran on gemi, asker ile buray zaptetmilerdir. Ayrca brahim Reisi ehid edip muhafzlar esir almlardr. Kisamo'da ise muharebeye devam edilmektedir.472 Ltfullah Paann II. Mahmuta sunduu baka bir tahriratta Yenierilerin ilga edildii ve yerli neferat hakknda ne suretle muamele edilecei ve Asakir-i Mansurenin tertibine baland, Bektai tekkelerinin kapatld bildirilmektedir.473 Btn bunlar aynlarn yenieri ocana nasl baktklar sorusunu gndeme getirmektedir. Ayn yenieri ilikisi aratrlmas gereken bir husustur. Kandiye Muhafz Ltfullah Paann bu grevde iken ortadan kaldrlan yenierilerin Girid'deki sandklarnda bir ka bin kese ortaya karlmtr. Kandiye mutasarrf Ltfullah Paa bu paralar harcamaa balam bir anlamda zimmetine geirmitir. Bunun zerine Merkezi hkmet, Darbhane Emini'ne gnderdii emirde ilgili tutarn biran evvel Ltfullah Paadan tahsil edilmesinin istemektedir.474 Bu olay ayn ailelerinin genel karekteristiini gstermesi bakmndan nemlidir. Buna gre aynlar frsatn bulduu anda nfuzlarna gvenerek hakszlk yapmaktan geri kalmamaktadrlar. Ltfullah Paann davranlarn beenmeyen merkezi otorite 1827 (1242) yl sonunda Manisada ikamet etmek artyla gayretli Paasn azletmitir. Ltfullah Paa 1827 (1243) ylnda vefat etmitir. Ltfullah Paa, Manisann Paa Mezarlnda meftun bulunmaktadr.475

471 472

BA, HH, nr. 17401, 17474/C BA, HH, nr. 17401 473 BA, HH, nr. 17345 474 BA, HH, nr.17474/C 475 .H.Uzunarl; Afyon, Karahisar ,s.101,104

114 Sonu olarak merkezi hkmetin yerel dzeydeki aynlar mahiyetlerine alarak askeri ve mal grevlerle donattklarna tank olmaktayz. zellikle sava zamanlarnda her aynn kaps Osmanl Hkmetinin kk birer kopyas haline gelmitir. Balangtaki nem ve zelliklerini yitiren aile, sistemin kurallarna uymak durumunda kalm ve bir eit brokratlama srecine katlmlardr. Hatta Osmanl brokratlarnda olduu gibi lmlerinde servetleri msadere edilmitir.476 2. Ailenin Halkla likileri Taradaki Osmanl devlet ynetiminin adem-i merkeziyeti bir sisteme dnmesinin ehir boyutunu ilgilendiren en nemli uzants, kentlerde yerel kkenli, ve nfuzlu ailelere mensup kiilerin ya da baka bir deyile ehir erafnn idari mekanizma ierisinde eskisinden ok daha etkin bir konuma erimesidir. Bu konum, onlara ehir halkyla ilikilerinde byk bir hareket serbestsi salamaktayd. Osmanl Devletinde ayn-halk ilikisinin ortaya karlmas iin yerel dzeydeki aynlarla halk arasndaki mnasebetlerin belirlenmesi gerekmektedir. Bu konu, gerei gibi ilenirse Osmanl toplumunun sosyal, ekonomik ve siyasal anlamda bilinmeyen birok yn de ortaya karlm olacaktr. Genel olarak bakldnda 17. ve 18. yzyllarda taradaki siyasal g, faaliyetlerinde, merkezden zerk bir durumda saylabilirdi. Birok yerde, ou insann gndelik yaamnda merkezi devletin nemi gzle grlr bir ekilde azalrken, yerel ayn ailelerinin etkisi artmtr. Aynlk kurumunun olumasnn temel sebebi, hkmetin taradaki otoritesini kaybetmi olmasdr. Kurumun zamanla glenmesinde toplumsal yapnn da nemli lde etkisi vardr. Kurumun ortaya k ve gelimesi srasndaki aynhalk ilikisini tespit etmek amacyla Zaral-zdeler ailesinin Sivas ve evresinde halkla ilikileri incelenecektir. Fakat yukarda belirtilen hususlarn tespit edilebilmesi iin birok ayn ailesinin allmas gerekmektedir. Bu nedenle bizim almamz nemli bilgiler muhteva etmekle beraber konuya btn ile k tutmaktan uzaktr.

476

Zaral-zde Mehmet, Feyzullah, Abdullah, Recep Paa rneklerinde olduu gibi

115 17.yzylda hazinenin gelirlerini artrmak amacyla mahallelerden, esnaftan ve kylerden eitli isimler altnda nakit vergi alnmas usul yaygnlat. Bu noktada eraf ve ayn denilen kiiler kent adna bu organizasyonu yrtyorlard.477 18. Yzyl balarnda tmar ve mukataa sistemine dayal Osmanl mali sistemi artk ilemez hale gelmiti. Osmanl Devleti hazineye daha abuk gelir salamak amacyla tmar alanlarn byk birimler haline getirerek malikne yolu ile eraf ve ayna babadan oula geecek ekilde iletmeye verdi. ltizam ayn aileden kiilere brakld.478 Bu uygulama biimiyle blgede kk salan kiiler nfuzlarn kendinden sonraki kuaklara aktarmak suretiyle yerel ayn aileleri olumutur. Aynlar bulunduu blgede g ve kudret sahibi olmak iin alt yap oluturmak durumundadr. Gerileme dneminde bu alt yapy oluturmak ok zor olmamtr. Tarada yetkili makamlara atanan bu kimseler ister vali olsun ister tmar sahibi, gittikleri yerlerde (zellikle 16. ve 17. yzyllarda) daha ksa kalrken 18. yzylda daha uzun sre kaldlar. Yani 18. yzylda merkezden taraya grevlendirilen kiilerin sirklsyonu nceki dnemlere nazaran nemli lde yavalamtr. te ayn ailelerinin halka ilikilerinde bu ve benzeri sebepler byk oranda belirleyici olmaktayd. Merkezi hkmet, bu yolla taradaki etkisini ve otoritesini istemeyerek aynlara devretmekteydi. Otoritenin merkezden kenara kaymasn Osmanl Devletinin feodallemesinin sinyalleri olarak deerlendirmek de mmkndr. Toplum ile devlet arasnda bir ara snf olarak nitelenebilecek olan aynlarn snf olma hviyeti kazanmalarn, devlete yardmc olmak adna halk zerinden glerini artrmalarna balamak da mmkndr. Aynlar, elde ettikleri g ve kudret sayesinde nce halka, sonra hkmete kar keyfi davranlar iine gireceklerdir. Aynlar ile halk arasnda mal, siyasi, sosyal alanlarda sk bir iliki bulunmaktadr. Bu ilikilerde daha ok mal unsur n plana kmaktadr. Baka bir deyile merkezi hkmetle ayn arasndaki ilikinin temelini vergilerin dzenli tahsili oluturuyordu. Zira aynlarn vergi tahsili gibi nemli bir grevi vardr. Aynlar bertla atandklar iin kazandklar resmi kimlik, merkezden kendilerine,
477

zer Ergen,18. Yzylda Osmanl Sanayi ve Ticaret Hayatna likin Baz Bilgiler , Belleten, LII/202-203, Ankara,1988, s.505-533 478 Ayn makale, 505

116 yre ile ilgili yazlar yazlmasn ve grevler verilmesi gibi nemli mali imkanlar beraberinde getiriyordu.479 Bu grevlendirmede devlet toplayaca verginin miktarn blgedeki ilgili ayna bildirir, bunun zerine ayn sz konusu vergiyi devlet adna toplard. Buraya kadar her ey normal ve meru zeminde devam etmektedir. Asl sorun parann toplanmas srasnda yaanmaktayd. Ayn ile halk arasndaki anlamazln temel sebebi de budur. Zira aynlar devletin belirledii miktarnn dna karak, haksz bir ekilde vergi oranlarn ykseltmektedirler.480 Zaral-zdelerle ilgili belgelerde, ailenin nde gelen fertlerinin bir ounda (Mehmet, Feyzullah, Recep, Ltfullah Paa) zimmetlerine para geirdii sulamas vardr. Bu meyanda ilk rnek Zaral-zde Mehmet Paa ile ilgilidir. Mehmet Paa ilk Sivas valilii dneminde 17471749 (11601163) gerek Sivas gerek Amasyaya ait vergi gelirlerini zimmetine geirmitir. Bu nedenle grevden alnp Trabzon valiliine atanmtr. Bb- li Paann zimmetindeki parann peini brakmak niyetinde deildir. Hatta zimmetindeki parann hazineye teslimi iin 1751 (1165) ylnda tekrar Sivas valilii grevine getirilmi, buna ilaveten Amasya sanca arpalk olarak verilmitir. Osmanl mparatorluunda arpalk maiyeti kalabalk idarecilere verildiine gre, demek ki Mehmet Paada Orta Anadoluda artk nfuzlu kabul edilen belli bal aynlar arasna girmitir. Bir yl sonra Amasya mutasarrfl grevi de Paaya tevcih edilmitir.481 Mehmet Paa, gerek Sivas gerek Amasya emvalinden zimmetine geirdii, paralar kendi cebinden demek yerine halktan toplamak niyetinde idi. Bu amala zimmetindeki parann tutarn fazlasyla hesaplayarak tekrar btn vilayet halkna tevzi etmi ve hemen tahsile balamtr. Fakat kylerden kendisine gvenen yiitler ve leventler, Mehmet Paann haksz uygulamalar nedeniyle ekavete kalktlar. Amasya, Tokat, Zile havalisinde kyleri basarak kyllerin mallarn yamaladlar. Amasyada akilik yapan leventler, Sar Kad olu (Pehlivan Mehmed) namyla bilinen, gayet yiit ve cretkr bir sergerdenin emriyle hareket ediyorlard. Tahsilt
479 480

SS, 5/270 Y. zkaya, age, s.181. 481 H. Hsamettin, age, s.80, 84, 87

117 ileminin zorla yaplmaya allmas, akilerin saylarnn hzla artmasnda nemli etken oldu. Bu esnada bekli mer Aann olu Mustafa Aada Mehmet Paann haksz uygulamalarndan kap levent ekyasna kart. 1756 (1170) yl Muharreminde Zaral-zde Mehmet Paann, tahsilat ii ile grevlendirdii Fazl oullarnn g kullanmas, blgedeki kargaa, kaos ve isyanlar artrd.482 Mehmet Paa tahsil emrini verdikten sonra siyasi bir manevra ile Amasya Alay beyi Mehmet Beye kzn vererek Onu da kendi yanna ekmeyi baarmtr. Ksa bir sre sonra Mehmet Bey Sivas alaybeyi olarak Sivasa gittiinden dolay bu politik evlilik Paaya fazla bir getiri salamamtr.483 Bu durumdan mteessir olan ulema, ayn ve halk Mehmet Paann haksz uygulamalarna itiraz ederek efkr umumiyenin galeyann teskine hizmet ve bir mahzar- ummi ile divan- hmyuna ikyette bulundular. Recep ay sonunda Osman Efendi Amasya kads olarak greve balad. Bu gelime ile halk umutlanarak daha da cesaretlendi. aban aynda Fazloullarnn konaklar halk tarafndan taland. On kadar tahsildar fena halde dvld. Bunlardan biri dayak altnda can verdi. Bu gelimelerle mesele iyice byd. Bir yandan Fadl oullarnn taraftarlar dier yandan halk her tarafa ikyetler yadrd. u hadiseler ve levent ekyasnn tremesi srf vali olacak derebeyinin seyyiat ve mezalimi yznden olduu anlaldndan ba ferman li Sivas valisi olan eteci Abdullah Paa kuvvetleriyle Zaral-zde Mehmet Paa azl ve idam edildi.484 Zaral-zde Mehmet Paa, babasna oranla daha etkili ve cesur saylabilirdi. Gcnn snrlanmas abalar karsnda halkn desteinden emin, iyice kklemi hamilik balarna gvenerek, merkezin emirlerini aka gz ard ederek zalimanece halkn paralarn gasbetti. Bu olay, bize aynlar ile ilgili nemli yorumlar yapmamza imkn salamaktadr. Aile Sivasta yerleik olduundan ve siyasi gelecei bir anlamda Sivas halknn Paaya verecei destekle salanacandan burada, ( Sivas) Amasyada olduu kadar haksz uygulamalar yapmamaktadr. Fakat
482 483

H. Hsamettin, age, s.92, 93 H. Hsamettin, age, s.91 484 H. Hsamettin, age, C. IV, s.93

118 devlet, Paay Sivasta grevlendirmeyerek nfuzunu krmaya alrken yeni zulmlerin de nn am olmaktadr. Mevcut durum, hkmetin kapsaml bir politikas olmad eklinde, yorumlanabilir. Belgelerden anlald kadar ile Feyzullah Paa da zimmetine para geirmitir. Feyzullah Paann Anadolu valisi olarak grev yapt dnemde Anadolu eylet-i imdd- seferiyyesinin bekyas olan 59.000 kuruu zimmetine geirmitir. Merkezi hkmet mezkr miktarn mutlaka alnmas gerektiini bildirerek bu hususta, Ktahya naibi, eyalet-i Anadoluda vaki kuzzat ve nvvb- ve Ktahya mtesellimi Abbas ve bu hususa mbair tayin olunan bir kimseyi grevlendirmitir.485 Anadolu ve Rumelide bulunan aynlarla halk arasnda benzer olaylar yaanmtr. Bu ve benzeri olaylarda da grld zere ortaya kan iktidar boluu taradaki merkezka eilimlere cesaret vermitir. Osmanl Devletinde vergi tahsili yerel yneticiler tarafndan yapld iin zellikle gerileme dneminde zimmet suu sk rastlanlan bir durumdu. Zimmet, suu ileyen ahs tarafndan bazen kabul edilmi olup telafisi iin senet dzenlenmitir. Bazen de zimmet suunu ileyen ahs parann kendisinde olmadn iddia etmitir. Bize gre, birinci ekildeki zimmet halkla aile arasndaki ilikiyi ikinci trdeki zimmet sulamas kadar etkilememitir. Zira zimmetindeki paray kabul etmesi halinde bu vergi tekrar halktan toplanmayacaktr. Dier trdeki zimmet sulamasnda su kabul edilmedii iin halk zan altnda kalmaktadr. Bu durumda aile ile halk arasnda ilikiler bozulacaktr. kinci tr zimmet suuna rnek olarak Recep Beyin durumu gsterilebilir. yle ki Sivas valisi ve zi muhafz Mahmut Paaya den gelirlerden (has, hazeriye ve aidat- muayyene-i saire) 3.250 kuru Zaral-zde Recep Beyin zimmetinde kalmtr. Zimmetinde kalan bu parann aa karlmas ve olayn aydnlatlmas iin Recep Bey, kad huzuruna davet edilmitir. Recep Bey, bu davete sert bir biimde tepki gstermi, mahkemeye gitmeyeceini belirtmitir.486 Halk ise srarla mezkr miktarn Recep Beyin zimmetinde olduunu ileri srerek, Recep Bey
485 486

BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 7496 Osmanllarda ve dier slam lkelerinde olduu gibi balca eri ve rf davalarn grld ve karara balanld yere, kanunnamelerde ve resmi yazlarda meclis-i er ad verilmektedir. Halil nalck, Mahkeme, A, C.VII, s.149

119 aleyhine mahkemeye bavurmutur. Fakat Sivas kads ilam vermekten

kanmtr.487 Kad Recep Beyden ekindii iin ilam vermemitir. Bu durumda Paann kady da etkisi altna ald anlalmaktadr. Recep Beyin mtesellimlik buyruldusunda belirtilen bilcmle ahalinin raz ve akir olduklar ve muma-ileyhin zapt u rabt- memleket ve himayet-i fukara-y raiyyete kudret ve liykat zhir ve bedidr 488 meziyetleri halkn tevecchnn bir ifadesi iken, zimmetine para geirme hadisesinden dolay halk Recep Beye cephe alm, hatta onun aleyhine mahkemede ahadet etmek iin kadya bavurmutur. Hkmet, bu olaydan sonra Recep Paa hakkndaki dncelerini bir sre ertelemi olmaldr. Zira mtesellimlik vazifesini srdrmesine izin vermitir. Devletin bu tutumu karsnda halk Recep Beyden hem ekinmi, hem de ona kar kin ve husumet beslemitir. Bu trden olaylar toplumsal ilikilerin zedelenmesi bakmndan byk nem tamaktadr. Recep Beyin kady etkilemesi mnferit bir olaym gibi gzkse de olayn arka plan bize daha farkl yorumlar yapmamza imkn salamaktadr. Zira yerel dzeydeki ileri gelenler Osmanl adalet sistemine olumsuz ynde etki ederken, blgede adaletin tecelli etmemesini de salamaktaydlar.489 Yine Recep Bey, bu tutumuyla toplumsal statsnn farkl olduunu, hatta vali, onun vekili ve (genellikle stanbuldan atanan ve resmi olarak ynetici gurubuna dhil olan) kaddan yksek bir konumda grmtr. Bu olayda kullanlan stat simgesi, bir toplumda ileri gelenlerin kendilerini tanmlamalarnn ve halkn geri kalan ksmndan kendilerini, ayracak izgiyi ekmesi olarak da yorumlanabilir. Recep Bey, bu olaydan ders almam, keyfi uygulamalarna devam etmitir. Nihayet hkmet, Recep Bey hakknda 1795 (1210) ylnda srgn karar vermitir.490 lgili fermanda Sivas mtesellimi kapcbalarndan Recep Beyin hilafeti eriat- garra ve mugyir-i rza-y ahaliyi memleket ve fukara-y raiyet haklarnda envai mezalim ve nakfiyane cesareti tahkik zerde-i.... buyurmutur. Hkmet, Recep Beyin ahaliye kar sorumluluklarn yerine getirmediini, fukaray ezdiini bunlarn tesinde merkezi otoritenin
SS, 2/178; Saim. Sava, XVIII. Asrda Sivasta ., s. 92 SS, 2/126; Saim. Sava, XVIII. Asrda Sivasta ., s. 91 489 Osmanlda mahkemelerin ok hzl bir ekilde davalar sonulandrd bilinmektedir. Hatta baz davalar ald gn neticelendirilmektedir. Abdlaziz Bayndr, Eyp Mahkemesi (Eyp: Dn / Bugn) 1112 Aralk 1993, stanbul 1994, s.117 490 SS, 4/66
488 487

120 emirlerine uymadn belirtmektedir. zellikle sava zamanlarnda aynlar bulunduklar yerlerde balarna buyruk, kural tanmaz tutumlar ierisine girmekteydiler. Hkmet ise srekli uyarlarda bulunmu, gerekli yerlere adalet fermanlar gndermitir. 1792 (1207) ylnda Sultan Selim Han, Sivasa gnderdii adalet fermannda da Sivas ve kazalarndaki ahaliye iyi davranlmasn, zulm ve hakszlktan kanlmasn sk sk tembih etmitir.491 Devlet adamlarnn halka kar yapm olduklar kanunsuz davranlarn eskiden beri, Adalatnme denilen fermanlarla nlenmeye alld da bilinmektedir.492 Taradaki aynlardan valilik yapanlarn bir ksm da haksz uygulamalarda bulunmulardr. rnein, Sivas Valisi Hafz Paa, halktan zorla para toplayp ardndan bu paralar dememitir.493 Bu sayede zengin olan birok kimse servetini politik geleceine yatrm arac olarak kullanm ve nemli mevkiiler elde etmilerdir. Bu kimselerin oullar da babalarnn siyasi nfuzlar sayesinde belli mevkilere geldiinde hanedan ailelerinin olumas ve kklemesinin bir nedeni de ortaya kmaktadr.494 Aile ile halk arasnda iyi ilikiler de (zimmet sulamalar dnda) kurulmutur. Aile Sivas ve evresindeki sosyal ve ekonomik sorunlara zmler getirmitir. Kylere yaplan ekya saldrlarnn nlenmesi Zaral-zdeleri halkn gznde adeta kurtarc konumuna getirmitir. Ekonomik anlamda da aile halkn skntlarn gidermeye almtr. rnein Recep Paa, 1793 (1208) ylnda Sivas ehrinde muhtekirlerin faaliyetlerinin nlenmesinde byk gayret sarf etmi ve baarl olmutur. Bu sayede halkn tevecchn kazanmtr.495 Ayn aileleri ekonomik ynden ok gl olduklar iin esnafla da sk bir iliki iine girmilerdir. Bu anlamda Zaral-zdelerin esnafla olan ilikileri daha ok ekonomik boyuttadr.
Adalet fermanlarnn esas gayesi halkn refah ve skun iinde yaamas, memleketin adalet esaslarna gre yrtlmesini temin etmektir. Adalet fermanlarnda incelemi olduumuz hususlara XVIII. Yzyl eriyye sicillerinde sk sk rastlanmaktadr. Daha ok Anadolunun her kolundaki eyalet yneticilerine hitap eden fermanlar halkn hfz ve hiraseti ile memleketin dzeni salanmaya allmtr. Bkz. SS, 5/162 -163. 492 Halil nalck, Adalet nameler , Belgeler, C.II, S.34, (1965). s. 54 493 SS, 20/120 494 Zeki Arkan.Osmanl mparatorluuna Egemenlik Anlay Milli Egemenlik ve Demokrasi Kurultay, TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, no. 77, Ankara,1995, s.6479 495 SS, 5/233
491

121 Esnafn birbirleri ile ilikilerinde aile arac veya kefil olmaktadr.496 Esnafn skntl zamanlarnda onlara kredi vererek yardm ettii ve bylece ilikilerini iyi ynde tuttuu grlmektedir. Esnafa salanan kredi destei ile ilgili olarak Zaral-zde Abdullah Paann, Kasap-zde Ahmet ve Mustafaya 486 kuru, Kahveci oluna 162,5 kuru bor verdii anlalmaktadr497. Recep Bey de esnafla olan ilikisini gelitirmek iin onlara kredi vermitir. Buna gre Bac oluna 1.700 kuru bor vermitir.498 Aynlarn murabahaclk yaptklar bilinse de Zaral-zde ailesinin murabahaclk yaptna dair bir kayda rastlanlmamtr. Bundan dolay halkn skntlarn frsat bilerek tefecilik yapt anlamnda bir yorum yapmaya imkn bulunmamaktadr. Bac olunun ayn ailelerinden ald toplam para miktarna bakldnda, avu-zde Himmet Aadan 55 kuru, Mtevelli olu Sleyman Aadan 283 kuru, Hatip-zde Seyyid Ali Aadan 550 kuru ve Zaral-zde Recep Beyden 1.700 kuru ald grlmektedir.499 Recep Beyden bor alan ahslar arasnda Sivas ve evresinin ileri gelenleri ve ahalisi gibi kimseler grlmektedir. Aile salad kredilerle ehirdeki siyasi mevkilerini ekonomik gleriyle rttrerek yerel toplumu hkimiyeti altna almaktadr denilebilir. Aile ile halk arasndaki ilikileri dzenleyen ana etmenin aile tarafndan kurulan vakflar olduu aikrdr. En azndan Zaral-zdeler iin bu durum kabul edilebilir. Osmanl toplumunda zellikle ynetici snfn kurduu kimi vakflar devlet-millet kaynamasna katkda bulunmu, yneten ve ynetilen arasndaki ilikileri glendirmitir.500 Zaral-zdeler ailesi yaptrm olduu vakf faaliyetleri ile halk nazarnda olumlu bir izlenim brakmlardr. Alime Hatun, Mehmet Paa, Recep Paa, Ltfullah Paa, Saniye Hanm ve Aye Hanmn yaptrd dini, eitim ve kamu tesisleri ailenin blgede etkinliini artmasnda, halk zerinde sosyal prestij kazanmasnda nemli bir etken olmutur. Bu sayede aile halkn tevecchn
496 497

SS, 1/212 SS, 5/156 498 SS, 3/66 499 SS, 3/66. 500 Sabri lgener; ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, stanbul 1981, s. 124

122 kazanmtr.501 Her eye ramen ailenin baz kimselerle problemi olduu anlalmaktadr. Buna gre Erzurum ve Kars taraflarnda tccar taifesinin iltizama mubyaa eyledikleri kara sr ve camzlardan Sivas sancanda vaki Zara ve Yarhisar arasnda alt gelen, bac, krtl muktaalar ber-vech-i malikne olup ilgili vergilerin toplanmas Recep Beye verilmitir. Fakat baz kimseler Recep Beyi teaddi ve rencide ederek grevini yapmasn engellemeye almlardr.502 Aile ile halk arasndaki ilikinin bir baka boyutu da, hizmetlerinde bulunan insanlarn velayetleriyle ilgilidir. Zaral-zde Osman Beyin hizmetilerinden Medine bint-i Hseyin isimli kz, annesi ve Aabeyleri istemedii birine vermek niyetindedirler. Kz ise bu evlilie kardr. Osman Bey, kzn fikrini sorduktan sonra ailesini ikna etmeye almtr. Annesi ve Aabeyleri kz alr gtrr, istediimiz kimseye veririz dediklerinde kz halen hizmetlerinde bulunduu kiiyi annesi ve babas olarak kabul ettiini sylemitir. Bylece annesinin ve kardelerinin isteini reddetmitir. Osman Bey de kz desteklemi ve bu nikh gereklememitir. Bu durum ailenin hizmetinde bulunan kiilerin velayetlerini stlendiini gstermektedir.503 Bu belge bize o dnemdeki nikhlanma usulyle ilgili nemli bilgiler de vermektedir. u halde, nikh akdinin gereklemesi iin her iki tarafn da rzas durumunda nikh kylabilir. Ayrca nikh kylacak kiinin istei ile velayetinin el deitirebilecei fikrini de beraberinde getirmektedir denilebilir. Osmanl idari organizasyonunun dier blgelerde olduu gibi Sivasta da adem-i merkeziyeti bir yap kazand, bu dnemlerde ehrin sosyo-kltrel ve ekonomik varl asndan Zaral-zdeler ailesi nemli lde etkili olmutur. Bir bakma ehrin kaderi, bu ve benzeri ayn ailelerine braklmtr denilebilir. Ailenin halkla ilikileri vergi toplama ilerinin dzenlilii devlet aygtnn almas vs gibi grece ahenkli sosyo-ekonomik sistem karlnda, merkezin dedii bedel mutlak denetimden veya otoriteden ve ekonomik kazanmlarn bir ksmndan vazgemek

501 502

Bkz. Zaral-zdelerin Vakflar SS, 5/318 503 SS, 1/139; Sava, Saim. 18.Asrn Son eyreinde ..., s. 47

123 eklinde olmutur denilebilir. Zira yerel ekonominin zayflamas imparatorluun reel gelirini azaltyordu. 3- Aynlar Aras Mnasebetler Hkmetin, gcnn azalmasna paralel olarak 18. yzyln ilk yarsndan itibaren Anadolu ve Rumelideki ayn aileleri arasnda amansz bir rekabet ortaya kmtr. Rekabet daha ok iltizam haklarn ele geirmek erevesinde yaanmaktadr. Zira, iltizam ele geiren ayn bulunduu yerde gcn artrmaktayd. Aynlar arasnda yaanan ekimeleri merkezi otorite, dikkatlice izler, taradaki politikasna uyacak ekilde taraf tutard. rnein Uak ayn Nasuholu ile Karaosman-zdeler arasnda yaanan nfuz mcadelesinde ekonomik sebepler bata olmak zere deiik nedenlerden dolay merkezi otorite Karaosman-zdeler tarafn desteklemitir.504 Sivas ve kazalarnda irili ufakl birok ayn ailesi bulunmaktayd. Bunlar ierisinde merkez tarafndan resmi grevle grevlendirilmi olanlar zamanla blgedeki g ve nfuzlarn artrmlard. Bu arada u hususu belirtmek gerekir. Merkezi Hkmet resmi olarak aynlk vermedii ailelere de ekya tedibi ve asker temini gibi grevler vermekteydi.505 Bu sayede glenen ayn aileleri Sivas ve evresine hkim olma kavgasna balamaktaydlar.506 Hatip-zdeler tarikat erbabndan olup, Sivasta vakf faaliyetleriyle n plana kmtr.507 Aile, Sivas mtesellimlii grevini alarak508 blgede etkinlik kurmaya balam; ardndan Kethdayerlik509 ve Sivas valilii grevleriyle nfuzlarn artrmlardr. Bu kudrete dayanarak zaman zaman taknlk yapmlardr. Hatipzdeler ailesiyle Zaral-zdeler arasndaki rekabet daha ok resmi grevleri ele geirmek nedeniyle kmtr. 1790 (1205) tarihli bir fermandan edinilen bilgilere gre Hatip-zde Ali Aa Orduyu Hmyna asker gndermekle vazifelendirilmi
504 505

Cabi mer Efendi, Cb Tarihi, Haz, M.Ali Beyhan, Ankara, 2003, s.218222 SS, 2/33 506 SS, 4/24. 507 SS, 4/24; 5/43; 5/26. 508 Salname-i Vilayet-i Sivas, Sene 1308, s. 44 509 SS, 4/24

124 fakat bu grevi yerine getirememitir.510 Ali Aann grevini savsaklamasn iki ekilde yorumlamak mmkn gzkmektedir. Ali Aa, gerekten zerine ald bu grevi yerine getirmekten aciz olabilir yani siyasi anlamda otorite sahibi deildir. Ya da halkn sevgisini kazanmak, halk zerinde olumlu etkiler brakmak iin asker gnderilmesini savsaklyor olabilir. Sebebi her ne olursa olsun hkmet, Ali Aay Maraa srgn etmitir. Ardndan bu grev Zaral zde Recep Paaya verilmitir. Hatip-zdelerin blgede glenmesini istemeyen merkez onlarn bu gcn baka bir ayn ailesi ile dengelemi olmaktadr. Fakat 1 yl sonra Ali Aann affedildii grlmektedir. Bu affn gerekesi Ali Aann slah- nefs olduu eklindedir.511 Sivasta Zaral-zdeler ile Kenan-zdeler arasndaki rekabet Hatip-zdelere nazaran biraz daha etindir. Kenan-zde Ahmet Aa dneminde ailenin gc hayli artmtr. Ahmet Aa, nce mtesellimlik, ardndan da valilik grevlerini ele geirmitir.512 Ailenin nemli fertlerinden biri olan Feyzullah Aada mtesellimlik ve Sivas valilii grevlerinde bulunmutur.513 Kenan-zdeler ailesi ayrca bazarbalk grevini uzun bir dnem uhdelerinde bulundurmulardr.514 Kenanzdeler ile Zaral-zdelerin rekabeti Recep Paa dneminde iddetlenmi; Kenanzde Feyzullah Aa 1205 (18 Receb 1790) tarihinde Sivas Eyleti sabk ser-askeri Karahisari Ahmet Paa tarafndan mtesellimlik grevinden alnm; yerine Recep Paa getirilmitir.515 Kenan-zde Feyzullah Aann grevden alnmasnn gerekesi ise vergi tahsilinde yeterli baary gsterememi olmasdr.516 Devletin asl gayesi vergilerin toplanmas olup bu konuda yetersiz grd kiiyi grevinden alarak, bu grevi bir baka ayna tevdi etmitir. Belki de ekimenin temelinde devletin ekonomi politikalar yatmaktadr. Feyzullah Aa, ileri bir tarihte Sivas mltezimlerinden Mehmetin malna zorla el koymutur. Mehmetin kardelerinin durumu stanbula
510 511

SS, 5/26 SS, 5/56 512 SS, 2/115; 5/112; 6/22. 513 SS, 5/43; 5/167. 514 SS, 4/266 515 SS, 5/43 516 SS, 3/112

125 bildirmelerinin sonucunda merkez bir emir kartarak Feyzullah Aann cezalandrlmasn istemitir. Bu grev, Zaral-zde Ltfullah Paaya verilmitir.517 Aileler arasndaki bu mcadelede grevlendirilen aile, bu grevi yerine getirirken daha hassas davranm; merkezle ilikilerini itaat erevesinde tamamlamtr. Zaral-zdeler ailesinin blgedeki aynlarla stratejik ittifaklar kurduu da grlmektedir. Bu anlamda Sar-zdelerin, Zaral-zdeler ile akrabalk ilikileri olduu tespit edilmitir. Zira Sar-zde Mehmet Emin Bey, Zaral-zde Mehmet Beyin torunudur.518 Bu aile Sivasta mtesellimlik ve valilik grevlerinde bulunmutur.519 Ailenin nfuzu Mehmet Emin Bey dneminde bir hayli artm olup Mehmet Emin Bey kendisini merkezi otoriteye ba kaldracak kadar gl grmeye balamtr. 1784 (1199) ylnda smail ve Bender taraflarna gitmeleri istendii halde ar davranm hatta benzer davranlar zaman zaman tekrarlamtr. Bu yzden idam edilmitir.520 Mehmet Emin Beyin, emir tanmaz tutumunda Zaral-zdelerle olan akrabalk ilikisinin de etkili olduu dnlebilir. Ayn aileleri arasndaki bu tr akrabalk ilikileri siyasal adan merkezi otoriteyi zor durumda brakmtr. Cabbar-zde Sleyman Beyin kzyla Kse Paa ailesinden Veli Paann evlilii buna rnek gsterilebilir.521 Bu ve benzeri durumlarda glenen aynlar hkmete zaman zaman bakaldrmaktadr. Cabbar-zde Sleyman Beyin damad Veli Paa merkezi otoritenin emirlerini dinlememi ve keyfi davranlarda bulunmutur. Bunun zerine Bb- li Veli Paann idam edilmesini emretmitir. Bu grev kaynpederi Cabbar-zde Sleyman Beye tevdi edilmitir. Sleyman Bey ile olu Sivas valisi M. Celaleddin Paa bu emre uymayarak Veli Paaya yardm etmitir. Celaleddin Paa, idam hkmnden habersiz gzkerek Veli Paann muhasaradan kurtulmas iin 500 asker gndermitir. Veli Paa, akrabalk ilikisi sayesinde geici olarak kurtulmutur.522 Bu rnekte olduu gibi akrabalk ilikisi kuran aileler arasndaki dayanma blgedeki etkinlii artrmak bakmndan byk nem tamaktadr.
517 518

BA, HH, nr. 22400; BA, Cevdet-Dhiliye, nr.6907 M. Sreyya, age, C. II, s. 457 519 M. Sreyya, age, C. II, s. 457 520 Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde ..., s. 30 521 N.Sakaolu, age, s. 9 522 N.Sakaolu, age, s. 183

126

Zaral-zdeler, Sivastaki etkinlikleri ve dier ailelerle olan mcadelelerinde byk baarlar kazanmtr. Zira Sivas valilii ve mtesellimlii grevlerini Sivastaki aileler arasnda en ok ele geirenler Zaral-zdelerdir. Sivasta gc ve kudreti artan Zaral-zdeler daha sonra blgede yeni grevler almlardr. Bu sayede blgenin gl hanedanlar ile komu olup nfuz mcadelelerine balamtr. Bu meyanda Bozok merkezli apanoullar ailesi ile Zaral-zdeler arasnda yaanan olaylar nemlidir. apanoullar ailesi Yozgatta yerleik olup Kayseriye kadar uzanan etkilerini devlete ballk ile glendirme geleneini uzunca bir sre devam ettirdiler. apar Koca mer Aann soyundan yetien Ahmet Paa, Mustafa Bey, Sleyman Bey, Celaleddin Paa, Abbas Paa ailenin nemli ahslarndandr.523 Ailenin en nemli ferdi Sleyman Beydir. Zaral-zdeler ile apanoullar arsndaki nfuz mcadelesinin Zaral-zde Feyzullah Paa dneminde balad tahmin edilmektedir. 1761 (1175) ylnda Sivas valiliinden Diyarbekir Valiliine nakledilen Feyzullah Paann yerine, mirmiranlkla apanolu Ahmet Paa getirilmitir.524 Bab- Al-i Ahmet Paay bu greve getirmekle 1715den (1127) itibaren ksa aralklarla Sivasta glenen Zaral-zdelerin kk salmasnn nne gemek istemi olmaldr. Ahmet Paa, Sivasta baarl hizmetleri ile kazand nfuzunu ktye kullanm, halk zerindeki basklarn artrmtr. Bylece Bb- li nezdindeki itibarn istismar etmitir. Bununla da yetinmeyerek Mara valiliinin kendisine verilmesini istemitir. Merkezi hkmet, Ahmet Paann idamna karar verdi. Bu hususla ilgili hkmleri rakibi olan Zaral-zde Feyzullah Paaya gnderdi. Bu hkm, Bb- linin otoritesini korumakta ge kalmadn gsterirken olayn nemli bir baka boyutu da bu grevi ve bu greve ek olarak apanolu ailesinin zerindeki Malikne ve muktaalarn tespitini ve muhallefatnn zaptn Feyzullah Paaya vermesidir.525

523 524

.Mert, age, s. 21-30 Ahmet Vasf, Mehsinl asr ve Hak ik l- ..., s. 191 525 BA, Cevdet Adliye, nr. 6214; Cevdet Malye, nr. 1747, 23738

127 Feyzullah Paa, Ahmet Paay idam ettirip Bb- linin emrini yerine getirirken rakibi olan ailenin de geici olarak blgedeki nfuzunu azaltmtr.526 Feyzullah Paa dneminde apanoullar ile ilikiler bir dnem bar sreci biiminde gemitir. apanolu Mustafa Beyin ekya tedibi sonucunda ekya reislerinin liderlerinin kesik ban Zaral-zde Feyzullah Paa vastasyla stanbul a gndermitir. Mustafa Beye baarlarndan dolay Mamalu Maliknesi tevcih edilmitir.527 apanoullar ailesi kaybettii nfuzunu tekrar kazanmaya balamtr. apanolu Selim Bey 1769 Ekimde (1183 Cemziyel-ahir) Sivas mtesellimi olmutur. Bylece iki aile arasndaki mcadele tekrar hz kazanmtr. Fakat bu rekabet ok fazla srmemitir. Zira skdar da bir yamalama olaynda etkisi olmas sebebiyle Selim Bey 5 Nisan 1770 (9 Zilhicce 1183) ylnda grevinden alnmtr. Bu grev daha sonra Zaralzde Mehmet Paann olu dergah ali kapc balarndan Zaral-zde Ali Bey e verilmitir.528 Bylece Sivas ve evresinde g Zaral-zdelerin eline gemitir. Ali Bey, bu grevi 1 yl devam ettirmi olup grev tekrar Selim Bey verilmitir. Bu deiimin sebebi 1770 (1183) ylnda ortaya kan Osmanl-Rus savadr. Merkezi otorite sava srasnda Cabbar-zdelerin gcnden faydalanmak zorunda olduu iin grevi tekrar bu aileye vermitir. Bu dnemde apanoullarnn blgedeki nfuzu Zaral-zdelere oranla artt. Bylece Zaral-zdeler zerinde nemli bir bask kuruldu.529 apanoullar, Sivastaki etkinliklerini Sleyman Bey zamannda artrarak devam ettirmilerdir. Cabbar-zde Sleyman Bey dneminde Zaral- zdeler ailesinin en etkili ferdi Recep Paadr. Sleyman Bey, zellikle Sivas ve evresindeki ekya tedibi konusunda merkezi otoritenin emirlerini byk bir titizlilik iinde yerine getirmitir.530 Sleyman Beyin Bozok Mutasarrafl grevini devam ettirirken Sivastaki ekyay tedibe yardmc olarak grevlendirilmesi nemlidir. Zaral-zdelerin tekrar g kazanmaya balad dnem olarak kabul edebileceimiz

526 527

Mert, age, s. 31-32 Mert, age, s. 35 528 Mert, age, s. 37 529 H. Hsamettin, age, C. IV, s.115 530 SS, 2/44.

128 Recep Paa dneminde, ailenin Sivas ve evresindeki hkimiyetini yeniden tesis etmesinin nlenmek istendii dnlebilir.(Ayn grevi 1780li (1195) yllarda Cabbar zde Mustafa Bey yerine getirmekteydi.)531 Dier taraftan 1789 (1204) senesine mahsben Bozok mbaayas sonradan Recep Beye ihale olunmutur. lgili fermanda, Soucak ve Anapa iin Bozok, orum ve Amasya sancaklarndan Samsun iskelesine 50.000 kile air ile yine Bozok kazasndan 11.000 kile dakik ile 65.000 kile irin Samsun iskelesine nakli istenmektedir.532 Recep Bey, bu grevi zamannda ve eksiksiz olarak yerine getirmesi halinde rakibi Cabbar-zde Sleyman Beyin yetersizliinden hareketle kendi becerisine dikkat ekmek isteyecektir. Bylece merkezi otorite nezdinde olumlu bir izlenim brakrken blge zerinde de gcn artracaktr. Kasm 1790 (10 Zilkade 1205) tarihli bir emirde, Bozok ve Kengiri sancaklar mutasarrf Cabbar-zde Sleyman Beye tevdi edilen asker srcl grevini tamamlayamad belirtilerek ilgili grevin yerine getirilmesi Zaral-zde Recep Beyden istenmektedir. Merkez iki aile arasndaki rekabeti srekli kullanmaktadr.533 Austos 1797 (aban 1212) tarihili bir fermanda iki aile arasndaki mcadelenin devam ettiine ahit olmaktayz. lgili belgede, Recep Paaya ait olan Zara mukataasnn 17851797 (12001212) yllar arasndaki iletiminden 4800.5 kuru, Yarhisar mukataasnn 17941797 (12091212) yllar arasndaki iletiminden 332 kuru 22 Ake, Tuzlack mukatasnn 17941797 (12091212) yllar arasndaki iletiminden 76.5 kuru 32 ake ki toplam 5209 kuru 54 ake zimmetine para geirdii gerekesiyle bu meblan denmesi ve tahsilat iinin Sivas Valisi EsSeyyid Ahmet Paa ile birlikte Cabbar-zde Sleyman Bey tevdi edilmitir.534 Yine zimmet sulamasyla ilgili bir belgede, 1799 (1214) senesinde Ltfullah Bey in zimmetinde kalan 50387 kuruun tahsil edilmesi iin Cabbar-zde Sleyman Bey grevlendirilmi olup ilgili emirde Ltfullah Bey in zimmetinde kalan paray vermekte ar davranmas vs. gibi olumsuzluklarn zuhur etmesi halinde parann Ltfullah Paann kendi malndan tahsil edilmesi (bir anlamda haciz ilemi) ve
531 532

SS, 1/342, 343; 1.159.160 SS, 5/22-23 533 SS, 5/21 534 SS, 4/201

129 hazineyi amireye teslim edilmesi emredilmektedir.535 Grld zere iki aile arasndaki rekabet devam ederken, zellikle zimmet suu ile ilgili belgelerde Cabbarzdelerden sert olmalar istenmektedir. Blgenin dier gl ailesi Caniklioullar ile Zaral-zdeler arasndaki mcadele Canikli Ali Paann 1776 (1190) ylnda Sivas valiliine getirilmesiyle balamt. Bu aileden Miktat Ahmet Paa 1778 (1192) ylnda Sivas Kaymakamlna getirildi.536 Ayn yln ortalarnda Ali Paa Erzurum Valiliine nakledilirken olu Miktat Ahmet Paada Sivas valilii grevine getirilmitir.537 Bu dnemde Zaral-zdeler ailesinin gcnde azalma ve nfuzunun geici olarak duraklad dnemler olmas hasebiyle blgedeki mcadele daha ok Caniklioullar ile apanoullar arasnda gemitir. Fakat Zaral-zdeler ailesi ile apanoullar ailesi arasndaki mcadele Canikli-zdelerin avantaj saylmaldr. zellikle Zaral-zde Feyzullah Paann apanolu Ahmet Paay idam ederek mallarn msadere etmesi ailenin nfuzunu bir hayli sarsmtr ki bu dnemde Canikli-zde ailesi Sivas ve evresinde etkili olmaya balamtr. Sivas ve evresinde hkimiyet kurma amacyla balayan mcadeleler sonucunda Cabbar-zde Mustafa Bey ile Canikliolu Miktat Ahmet Bey arasnda Zile yaknlarnda kk apta bir sava olmutur. Bu sava, Mustafa Bey kazanmtr.538 Yenilgiyi hazmedemeyen Ali Paa, Bb- li ye gnderdii bir yaz ile apanolunun idamn istemitir. Fakat Bb- li bu mcadelede apanoullar tarafn desteklemi, Ali Paann zerine Mustafa Beyi gndermitir. Mcadeleyi kaybedeceini anlayan Ali Paa Krma firar ederek cann kurtarmtr. Bu olaydan hemen sonra Canik Sancann apanoullarna tevcihi beklenirken, Bb- li, mezkr sanca Kaptan- Derya Gazi Hasan Paaya tevcih etmitir.539 Hkmet asi aynn tedip edilmesi grevini apanoullarna emretmitir. apanoullarnn daha fazla glenmesini istemedii iin de mezkr sanca baka birine tevcih etmitir. 18. yzylda, mparatorluktaki i politika (denge politikas) byk bir maharetle devam ettirilmektedir.
535 536

SS, 5/145 Karagz, age, s. 28 537 Karagz, agt, s. 29 538 Mert, age, s. 43 539 Mert, age, s. 44

130

Dou Anadolunun en nfuzlu ailelerinden biri de Rivan-zdelerdir. Bu aile ile Zaral-zdeler arasndaki mcadele genel olarak Rivan airetlerinin mtegalibeliklerini nlemek noktasnda gemitir. Zaral-zde Mehmet Paaya gnderilen 1755 (1169) tarihli bir hkmde Erzurumdan Sivas a kadar olan blgelerde ekyann zararlarnn hayli artt ve ilgili kimselerin cezalandrlarak ekya taifesinin defi istenmektedir.540 1765 (1179) ylnda Akaballar ve Borakl aireti arasnda meydana gelen saldrlar sonucunda iki taraf da ar kayplar verdi. Bu durum Sivas valisi Zaral-zde Feyzullah Paaya bildirilerek blgede asyiin salanmas istenmitir. Fakat Feyzullah Paa, gnderilen bu emre yeterince nem vermemitir. Valinin olaylara kaytsz kalmas problemi daha da artrm bu kargaa ortamndan istifade eden baz akiler blgede ekyalk hareketlerini artrdlar. Bunun zerine Bb- li Feyzullah Paaya gnderdii emri yineleyerek akilerin yakalanmasn istemitir. Bu emir zerine Feyzullah Paa harekete gemi ve ekyay etkisiz hale getirmitir. Paann stanbula gnderdii haberde, 1776 (1190) ylnda Borakllarn Kangal, Hafik, Divrii topraklarn yama etmeleri zerine Rivan Aasna ve Boy beyine ettii nasihatlerin ie yaramadn bunun zerine sonbaharda emrindeki askerlerle ekyann zerine yrdn ieren yazsnda, elebalarnn birounun ldrld ve Rivan Aasn tutukladn bildirmitir.541 Feyzullah Paa blgedeki ekyay bahane ederek Rivan-zdeleri de cezalandrma yoluna gitmitir. Rivan-zde Abdurrahman Paa, Feyzullah Paann bastrd bu olay baka trl anlatmaktadr: yle ki; airetler yaylaklarna dnerlerken vergilerini vermilerdir. Fakat Ulaa varan cemaatler zerine Sivas valisi Feyzullah Paa, emri altndaki kethdasn ve dairesindeki azl ekya Hac Halili blkbas Benli Yusuf u ve delibasn klliyetli miktarda asker ile airet zerine saldrtmtr. Bu baskn srasnda boy beyi Suyuri Mehmetin olu ve yeeni ile birlikte 45 kii ldrlmtr. Rivan gnde 30.000 kuruluk mal yamalanmtr. Halk zor

540 541

BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 10386 Sakaolu, age, s. 41

131 durumda kalm muktaa snmeye yz tutmutur.542 Ayn hadise hakkndaki farkl sylemler, Feyzullah Paann blgedeki gcn ispatlamak iin sert davrand eklinde yorum yapmamza imkn tanmaktadr. Hkmet, Feyzullah Paann Rivan-zdeler zerinde bask politikasn desteklemitir. Zira Rivan-zdeler blgede srekli sorun retmeye balam, hkmetin emirlerine itaatten uzaklamlardr. Sivas eriyye sicillerinden edinilen bilgilere gre Rivan airetleri, Sivas li-Tokat ve Deliklitata ahaliye zulmetmi, maden emininin stanbula gnderdii gelirlere el koymu ve grevlileri yaralamlardr. Bu olay zerine Bb- li, Sivas mtesellimine ve Tokat voyvodasna gnderdii emirde olaya sebep olan ekavet ehlinin cezalandrlmasn, bu esnada halktan bir kiinin canna ve malna zarar geldiini iitmesi halinde bunun hesabnn kendilerinden sorulacan bildirilmitir.543 Bu emirden daha nce yazlan bir fermanda da Sivas ve evresinde bulunan Rivan airetine mensup ekyalarn eski yaylaklarnn dna kmamalar yolundaki emirlere uymadklar tespit edilmitir. Ayn belgede hayvanlarn reaynn ekinlerinde otlattklar, dnerlerken de reaynn elindeki mahsul harmandan develere ykleyerek fukarann mal ve eyalarn yamaladklar, birok kiiyi ldrdkleri belirtilmektedir.544 Ltfullah Paaya gnderilen bir hatt hmynda da Rivan aireti ile beraber Sivas eyleti yaylaklarna vrud ve avdet etmi olan Tebirgnl ekradndan baz svarilerin Sivas kylerine basknlar dzenledii, fukaraya olmadk zulmler yaptnn bildirilmesi zerine Paa kuvvetleriyle birlikte ekya zerine yrm, sonucunda 21 nefer harami-zde ele geirilmi 11 neferi ldrlmtr.545 Netice itibaryla; Sivas ve Amasya blgelerinin 1750lerden 1840l yllara kadar Zaralzdeler, apanoullar ve Caniklioullar arasnda nfuz mcadelelerine sahne olmasn, blgedeki aynlarn amansz mcadeleleri eklinde yorumlamak mmkndr. Mcadelelerin temelinde ise Sivas ve evresinin srekli el deitirmesi yatmaktadr.

542 543

Sakaolu, age, s. 4142 SS, 2/210 544 SS, 2.30.31 545 BA, HH, nr: 22232

132 IV. BLM : 1- ALENN KTSAD ETKNLKLER A. Servetlerinin Kaynaklar Bu blm, 18. Yzyl Osmanl mparatorluundaki Anadolu tara

hanedanlarndan bir olan Zaral-zdelerin ekonomik ykseliini analiz etmeye yneliktir. Zaral-zdeler konumlarn, stlendikleri idari ve askeri grevlere (resmi) borludur. Bu devlet grevleri, ailenin ekonomik ykselii ile dorudan alakaldr. Yine bu grevler sayesinde gelir kaynaklarnn salamlap eitlenmesi ailenin gcn artrmtr. Fakat btn bunlar iin gerekli olan zemin mutlak surette mparatorluun 18. Yzyldaki genel durumuyla ilgili idi. 18. yzyla gelindiinde devletin mali sorunlar giderek artmaktayd.546 Parann deeri azalm, altn pek ok yerde geer ake haline gelmitir. Fakat baz kimseler altn kesmek ve krmak suretiyle zellikle tarada, noksan altnlar tedavle girmesini salamtr. Merkezi hkmet noksan altnlarn kaldrlmas hususunda daima titizlik gstermi valiler, hkimler, aynlar ve dier grevlilerin ellerinde bozuk altn olursa noksann dp kymetine gre ake olarak sahibine teslim edip ve noksan altnlarn Darphaneyi Amireye teslimi zerinde durmulardr.547 Aynlarn servet ve g kaynann muktaa/iltizamda bulunduu aratrmaclar tarafndan kabul edilmektedir.548 ltizam sisteminde iltizama verilecek muktaa mzayede usul ile belirlenir. Bu usul sayesinde rekabeti bir ortam oluur. Fakat rekabet merkez iin hem olumlu hem de olumsuz durumlar ortaya karabiliyordu. Eer merkez, ekonomiyi yeterince denetleyebiliyorsa, dengeli bir bteye sahip ise rekabet merkezin lehine olacaktr. Rekabetin dezavantaj ise genelde ticaret ya da
546

Robert Mantran, XI. ve XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu, ev. M.Ali Klbay, Ankara 1995, s.137 547 SS, 3/53,54; Murat izaka, Osmanl Ekonomisinde Ake Taiinin Sebepleri zerine Ksa Bir nceleme Boazii niversitesi Dergisi, 45, stanbul 1977, s. 2127 548 Yuzo Nagata, Tarihte Ayanlar , s. 59

133 retimin deien hacimlerine ilikindir. Risk ortamna giren merkez, olumlu bir ekonomi konjonktrnde artan oranlarda kar elde edebilmektedir. Ancak ekonomik bunalm dnemlerinde mltezimlerin taahhtlerini yerine getirmemeleri nedeniyle zarar edebiliyordu. Riskten kanmann bir yntemi de muhtemel krn askeriyeye ayrlan sabit yllk deme taahhtleri karlnda riski gze alan giriimcilere (mltezimlere) devredilmesiydi. Ekonomik durum olumlu ise muktaay elinde tutan araclar reel kardan gittike artan bir pay alyorlard. Merkezin reel karn mltezimlere kaptrmas sonucunda blgenin mal denetimi yerel dzeydeki aynn eline gemekteydi. Buradan hareketle iltizam sisteminin aynlarn feodal bir g olarak ortaya kmalarnda byk rol oynad grlmektedir.549 Anlatlanlardan hareketle yle bir sonuca varmamz mmkn gzkmektedir. Aynlar, Osmanl Devlet dokusuyla btnletiren nemli amillerden biri phesiz iltizam usuldr. Zaral-zdeler ailesine mensup birok kimse valilik, mtesellimlik ve voyvodalk gibi iltizamla yakndan ilgili memuriyetler elde etmitir. Zaral-zde Osman Paaya 1734 (1147) ylnda Kayseri sanca ber vechi arpalk olarak uhdesinde bulunmaktayd. Oullar Mehmet ve Feyzullah Paalar da bata valilik olmak zere mutasarrflk, voyvodalk grevlerinde bulunmulardr. Mehmet Paann oullarndan Ali Bey, Mehmet Bey ve Osman Bey Sivas mtesellimlii yapmlardr. Ali Bey bu grevi bir yl kadar yapt iin ailenin servetine pek fazla etki etmedii dnlebilir.550 Hac Mehmet Beyde ksa bir sre Sivas mtesellimlii grevinde bulunmutur. Osman Bey ise Sivas mtesellimlii grevinde bulunmakla beraber daha ok imar faaliyetleriyle uramtr.551 Feyzullah Paann olu Abdullah Paada valilik, mutasarrflk gibi grevler yapmtr. Ancak Abdullah Paa, ekonomik bakmdan artc bir durum arz etmektedir. Zira Paann muhallefatnn toplam tutar; 3000 kurutur. Miktarn az oluu bir yana Paa ld vakit geride 8376 kuru bor brakmtr.552 Abdullah Paann yapt grevler ve Zaral-zdeler ailesinin ekonomik gleri gz nne alndnda mevcut durum garip bir muamma olarak karmza kmaktadr. Ayrca Paaya ait bir vakfiyeye de
549 550

Murat zaka, slam Dnyasnda Ve Batda Ortaklklar Tarihi, stanbul 1999 s. 126. BA, HH, nr. 8707(1204); Saim Sava XVIII. Asrda Sivasta , s.94 551 Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilat, stanbul 1967 s.129 552 SS, 3.261.262

134 ulalamamtr. Ailenin siyasi ve ekonomik anlamda en etkin fertlerinden biri phesiz Recep Paadr. Paa 17761798 (11901213) yllar arasnda Sivas mtesellimlii yapmtr.553 Mtesellimlik yapt yllarda ailenin servetini byk oranda artrmtr. Recep Paann ekonomik bakmdan bu derece glenmesini salayan en nemli sebep Sivas ve Sivasn nemli kazalarnn deiik dnemlerde iltizam haklarn elde etmesinden kaynaklanmaktadr. Bilindii zere malikne sisteminin gayelerinden biri de ksa vadeli miri mukataa sisteminde grlen mltezim zulmlerinden halk korumak ve himaye etmekti.554 Fakat bu durum, aynlarn daha da glenmesine sebep olacaktr. Yani merkez, yamurdan kaarken doluya tutulacaktr. Zaral-zdeler ailesinin nemli fertlerinden biri de Ltfullah Paadr. Paa valilik, mutasarrflk, voyvodalk gibi nemli grevlerde bulunmutur. Bu grevler ailenin ekonomik anlamda glenmesini salamtr. rnein; Ltfullah Paa, Amasya ve Sivasn Mizan- Harr muktaasn 18181820 (12341236) yllar arasnda 33.500 kuru bedel-i iltizam ile uhdesinde bulundurmutur.555 TABLO -1556 RECEP PAAYA AT MUKTAALAR Muktaann ad Zara Zara letim Sistemi Malikne Malikne Ait olduu Dnem 1785 -1797 (12001212) 1791 1797(12061212)

BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 6877; SS, 3/97, 22, 5/57, 40, 4/78, 231 Mehmet Gen Osmanl Maliyesinde Malikne Sistemi Trkiye ktisat Tarihi Semineri.(8-10 Haziran 1973) O.Okyar-. Nalbantolu Ankara 1973, s.231-269 555 Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi( XVIII. Yzyldan Tanzimata Kadar Mal Tarih)stanbul 1986, s.2122 Osmanl Devletinde 6 ubat 1805 tarihinde Tersane-i mire ve Deftardarl kurulmu ve Devletin ipek resmide bu hazineye balanarak mir muktaalar iine katlmtr. Ksa srede bu vergi hslat bu hazinenin en nemli gelir kaynaklarndan biri olmutur. pek tart resmi muktaas, bu hazineye gemeden nce Hamidiye vakfna balyd. Bu dnemde ipein her vukuyyesinden 15 pre mizan resmi, yani mizaniyye (tart resmi) alnmaktayd. Ancak muktaa, Tersane-i Amire hazinesine tahsis olunurken yaplan dzenlemede zamla birlikte ipein vukiyyesinden 2 kuru (80 pre) mizaniyye alnmas kabul edilmitir.( Yavuz Cezar, age, s. 213214 ) 556 SS, 1/123, 4.20.163, 257,192, 3/97, 5/106, 4/163
554

553

135 Tuzlack Yarhisar Sivas Sivas- Zara Yldzeli Hafik Zara TABLO- 2557 RECEP PAAYA AT VERG MUKTAALARI Malikne Malikne Malikne Malikne Malikne Malikne Malikne 1794 -1797 (12091212) 1794 -1797 ( 12091212) 1797 -(1212 ) 1798 - (1213) 1798 (1213)1798 (1213)1798 (1213)-

Muktaann Ad Sivas-Zara Zara Yarhisar

letim Sistemi Malikne Malikne Malikne

Verginin Tr Nzul Avarz Altugelen-Bac-Krtl Altugelen-Bac-Krtl

Ait Olduu Dnem 1788-1791(1203-1206) 1794 (1209) 1794 (1209)

Tablo 1 de grld zere Recep Paa, Sivas ve baz kazalarnn gelirlerini malikne eklinde iltizama almtr. Ailenin ortaya kt kaza olan Zara, Recep Paaya ait ilk muktaa saylmaktadr. Recep Paa, Zara Kazasnn gelirlerini 1785 (1200) ylndan sonra uzunca bir dnem elinde tutmutur. Bylece maddi anlamda glenmitir. Buna bal olarak 1788 (1203) ylnda Sivas ve Zara muktaalarn Hazinedar Mehmet Beyle ortaklaa iletmeye balam olup bu dnemde de
SS, 5/318 Osmanl Devletinde mir muktaalar hazineye dorudan gelir getiren iletmelerdir. Muktaalar iltizam ya da emanet usul ile iletilirlerdi. ltizam usulnde bir muktaa bakentte ya da muktaann bulunduu kadlkta mzayedeye sunulurdu ve en fazla fiyat veren ve en fazla pein vermeyi kabul eden iltizam alrd. Eer mzayede yoluyla muktaa iltizama verilmezse, devlet bir memurunu grevlendirerek emanet yoluyla ynetimi salard. ( Mehmet Ali nal, Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta 2002, s.167. ) Muktaa, tek bir vergi trn belli bir blge veya blgeleri kapsad gibi, deiik vergileri belli bir blge veya blgeler itibaryla da kapsamna alm olabilir.( Yavuz Cezar, age, s. 21-22)Dier taraftan muktaalar herhangi bir kiiye kayd- hayat art ile verilirse bunlara da Malikne muktaa denilirdi. Bu tr muktaada sat bedeli muaccele olarak adlandrlmaktayd.( Malikne Sistemi iin bk. Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ., s. 99152)
557

136 servetini bir hayli artrd dnlebilir. 1797 (1212) ylnda Sivas ve Zara muktaalarn Recep Paann tek bana ele geirdii grlmektedir. Bu dnemler arasndaki gelirin miktar ortaya karlamam olmakla birlikte aile, zenginlik prestij ve nfuzunu kullanarak hem karl ilere sahip olabiliyor hem de ehir zerinde bask kurabiliyordu. Ailenin kklemesiyle doru orantl olan kritik zenginlik kaynaklarnn ele geirilmesi, ayn zamanda bu kaynaklar zerinde uzun sreli kontrolleri garanti etmek anlam da tamaktayd. Bu sayede aile yksek rtbeli grevler elde ederek bu grevlere ait gelirleri ifade eden kollektif bir liderlik ele geiriyordu. Bu meyanda 1788 (1203) ylnda Sivas ve Zara Kazasnda toplanmas emredilen avarz ve bedeli nzul gibi olaanst vergilerin toplanmas da iltizamla Recep Paaya verilmitir.558 Recep Paa, 1794 (1209) ylnda Tuzlack ve Yarhisar Kazalarnn muktaa iletimini zerine almtr. 1798 (1213) ylnda Recep Paann Sivas, Hafik, Yldzeli, Zara muktaalarn uhdesine ald grlmektedir ki bu durum Paann muktaa iletmeciliindeki baarsn gstermesi bakmndan nemlidir. Paa bu yeni muktaalar ele geirirken Tuzlack ve Yarhisar muktaalarnn el deitirdii dnlebilir. Zira kaynaklarda bununla ilgili bir bilgiye rastlanlmamaktadr. Recep Paann eski muktaasnn elden kmas kendisine isnat edilen zimmet sulamalar ile ilikilendirilebilinir. Recep Paann muktaa iletmecilii yapt dnemlerde zimmetine para geirdii grlmektedir. Aadaki tabloda Recep Paann zimmetiyle ilgili bilgiler verilmektedir.

558

SS, 3/97 (Avarz hanesi says 208 olarak bildirilmitir Avarz vergisiyle ilgili olarak; bir avarz hanesini 310 gerek hane arasnda deitiini belirtmemiz gerekmektedir. rnein 170910 ylnda Karahisari Sahip Kazasnn avarz haneleri yeniden sayldnda her 45 gerek hane bir avarz hanesi olarak saylmtr. Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine s.154.

137 TABLO- 3 559 RECEP PAANIN ZMMET TUTARLARI Muktaann Ad Sivas Zara Yarhisar Tuzlack Zimmet Tutar (kuru)-(ake) 6200 4800,5 332 76,522 32 Ait Olduu Dnem 17881790 (12031205) 17851797 (12001212) 17941797(12091212) 17941797(12091212)

Tablo 3 de grlecei zere Recep Paa, uhdesinde bulunan Zara Kazasnda 12 yllk sre ierisinde 4800,5 kuru zimmetine geirmitir. Yarhisar ve Tuzlack kazalarndan 3 yllk dnem iinde 408,5 kuru 54 ake zimmetine geirmitir. Zara muktaasndaki zimmetin fazla olmas Paann bu muktaay Yarhisar ve Tuzlack muktaalarndan 6 yl daha fazla uhdesinde bulundurmasyla aklanabilir. Zaralzdeler ailesine ilikin tespit edebildiimiz ilk zimmet sulamas Mehmet Paa ile ilgilidir. Mehmet Paa ilk Sivas valilii (17471160) dnemlerinde Amasyaya ait vergilere el koyup kendi ileri iin harcamtr. Bu olaydan sonra grevden alnmtr. Ksa bir sre sonra idam, ardndan mallar msadere edilmitir.560 Ailenin gelirleri arasnda tarmsal faaliyetlerle uratna dair bir bilgiye rastlanlmamtr. Bununla birlikte muktaalarnda arpa, buday gibi ayni vergilerin alnd grlmektedir. rnein, Recep Paa Sivas ehrinde bulunan ekmeki taifesine 300 kile buday satmtr. Budayn kilesi 12 kuru olarak belirlenmiken, Paa, ekmeklerin daha ucuza satlmas ve daha pikin olmas halinde kilesinde 2 kuru indirim yapacan belirtmitir. Yaplan alveri sonucunda Recep Paann 300 kiyle budaydan 3000 kuru elde ettii anlalmaktadr.561

559 560

SS, 4.163.201, 5/24 H. Hsamettin, age, C, IV s.92 561 bu 1213 senesi mah cemaziyel-hirin 25. gnnde devletl inyetl Recep Paa Efendimiz hazretleri etmeki taifesine 300 kile hnta verip etmeki taifesi 12er kurua ahz etmi iken Efendimiz Hazretleri beher kile bana 2er kuru etmeki taifesine kerem edip beher kilesi 10ar kuru olmak zere 300 kile hnta ileyp akesine sermaye edip ve verdikleri tayinat dahi beher mahta hesaplar ryet ve verilmek kavliyle 170 dirhem

138

Belge, Recep Paann servetinin kaynaklarn gstermesi bakmndan nem arz etmekle beraber ekmek retimindeki kalitenin artrlmasna ve ekmein daha ucuza satlmasna dorudan etki ettii de grlmektedir. Recep Paann dorudan tarmsal rnlerin ziraat ile uramad ancak bu rnlerin ticaretini yapt anlalmaktadr. Recep Paann servetinin kaynaklar arasnda Sivas Mubyaaclndan elde ettii gelirlerde saylabilir. Recep Paann yaad dnemde mubyaac olarak ya mtesellim, ayn gibi mahalli g sahibi kiiler ya da merkezden memurlar tayin ediliyordu. Mubyaaclara yapacaklar demelere mahsuben zahire hazinesinden bir miktar pein demede bulunuluyordu. Mubyaaclarda tpk kapan tccarlar gibi parann bir ksmn iftlik sahibi iftilere orak akesi adyla alnacak zahire karlnda kredi olarak datyorlard. Mbyaa ilerinin sona ermesinden sonra mubyaaclar yaplan mubyaa miktarn ve yaplan toplam demeleri hkmete bir tutanakla rapor ederlerdi. Kendi ceplerinden dedikleri miktar da daha sonra hkmetten alrlard. Mubyaaclar mubyaa creti olarak her on kilede bir kile ondalk alyorlard.562 Mubyaacnn kazanc muhtemelen Osmanl merkezi idaresinin dedii fiyatn bile altnda bir fiyatla rn satn alabilmesinden kaynaklanyordu. Hatta blgenin o dnemlerde mali skntlar gz nne alnrsa, mubyaaclk belki de zengin olmak iin mevcut olan az sayda frsatlardan biriydi563 Bununla ilgili olarak hkmet tarafndan 1789 (1204) ylnda Bozok Sancann mubyaa ileri de Recep Paaya tevdii edilmitir. Cabbar-zdelere ait olmas gereken bu grevin Zaral-zdelere verilmesinde, Cabbar-zde Abdlfettah Beyin, ukadarnn zerine den mubyaa grevini yerine getirememesinin neden olduu anlalmaktadr. lgili emirde orum, Bozok, Amasya, Sancaklarndan, Anapa ve Soucak iin 50.000 kile arpa, ayrca Bozok sancandan 11.000 kile buday, 65.000 kile arpann Samsun iskelesine nakli istenmektedir.564 Yine 1789 (1204)
nn- aziz bir paraya olb ve ekmek dahi bir paraya ve pikin ve beyaz ilemek zere etmeki taifeleri dahi huzuru erde bil-cmlesi mteahhid olduklarndan kayd- d. 1213 Cemaziyel-hir 25 SS, 5/318 562 Tevfik Gran, 19.yy Osmanl Tarm, stanbul, 1998, s.20. 563 Anadolunun farkl yerleri iin bkz. Sreyya faraq, Osmanl mparatorluunda retmek , s.263 564 SS, 5/22

139 ylnda eyalet mubyaacs namyla Recep Paaya gnderilen emirde Soucak ve Anapa iin Sivas eyletinden 59000 kile buday, 33500 kile arpann Giresun iskelesine nakli istenmitir.565 Recep Paaya gnderilen emirlerden mubyaa usulnn nasl iledii hakknda bilgilere de ulalmaktadr. Hkmet Sivas sanca hissesine den buday ve arpann miktarn ve tutarn ( Sivas mahkemesi tarafndan belirlenen miktar ve tutara gre) tespit etmektedir. Bu tutara nakliye ve uval paras da dhildir. Merkez, mubyaa tutarn mubyaacya nakit olarak demekteydi. Gnderilen parann yetmemesi halinde mubyaac parann stn tamamlar ve bu miktar hkmetten alrd. Daha sonra bu ilemler ba muhasebeden gnderilen suret-i deftere kaydolunurdu.566 Recep Paann gelir kaynaklar arasnda, hizmetleri karlnda ikramiye, aynlk iin, defter buyruldusu ad altnda alnan gelirlerde vardr. rnein 1787 (1202) ylnn balarndan ortasna kadar olan dnemle ilgili olarak dzenlenen salyane defterinde Recep Paaya defter buyruldusu ad altnda 2000 kuru verilmitir. Toplam miktar 45605 kurutur. Recep Paann ald miktar yaklak % 4.3 tr.567 1798 (1213) ylnda Hafik nahiyesinde dzenlenen salyane defterinde Recep Paa iin 3000 kuru defter buyruldusu ad altnda deme yaplmtr. Toplam tutar 60.000 kuru olduundan Paaya toplam miktarn yaklak % 5 lik bir ksm verilmitir.568 Dier bir rnekte, 1798 (1213) ylnda dzenlenen salyane defterinde Recep Paaya ikramiye ad altnda 1550 kuru, aynlk iin 3000 kuru verilmitir. Toplam miktar 38170 kuru olup Recep Paaya verilen miktar toplam tutarn yaklak % 11.9luk dilimini oluturmaktadr.569 Salyane ile ilgili kaytlara baklarak sancaktaki birden fazla kazann salyanelerinin vergisini pein olarak demek suretiyle kazalar etkisi altna ald sylenebilir.

565 566

SS, 5.22.23 SS, 5.20.27 567 SS, 3.76.77 568 SS, 4/235 569 SS, 5/231

140 Recep Paann ayrca ehirde bulunan farkl statdeki kimselere bor para verdii tespit edilmitir. rnein, 1787 (1202) senesinde Bac olu isminde bir kiiye 1700 kuru bor vermitir. Bac olu toplam elli yedi kiiden bor almtr. Bu kiiler ierisinde en fazla bor Recep Paadan alnmtr.570 Ayn belgede Sivas ta bulunan dier ayn ailelerinden bir ksmnn da Bac oluna kredi salad anlalmaktadr. Bac oluna; Mtevelli-zde Sleyman 283 kuru, avu-zde Himmet Aa 80 kuru, Hatip-zde Seyyid Ali Aa 550 kuru bor vermitir.571 Topluma kredi salanmas ilemine dair bir rnekte Zaral-zde Abdullah Paa ile ilgili olarak verilebilir. Bu bilgiye Abdullah Paann terekesinde de rastlanlmtr. Paann lmnden sonra btn mallarna el konulmutur. Hkmet Abdullah Paann evresine verdii kredilere de el koymutur.572 TABLO -4 Zaral-zde Abdullah Paann erbab tmarda olan zeamet defteridir. Kredi verilen kimse Recep Efendi-zde Hseyin Aa mam-zde Dervi Aa zimmeti Dervi-zde Bekir Aa zimmeti Kasap-zdeAhmetveMustafaAazimmeti Abdi-zde Recep Aa zimmeti Mhrdarolu eriba Hac Alim zimmeti Minyadi-zde ra Kahveci Hafidi zimmeti Yusuf avu-zde Paa Aa zimmeti Abdi-zde Abdi Aa zimmeti Verilen kredi tutar ( kuru-ake) 420 500 350 486 300 130 162.5 162.5 70

570 571

SS, 3/66 SS, 3/66 572 SS, 5/156 Abdullah Paann bu kredileri faizle verdii dncesi ar basmaktadr.; Osmanl toplumunda grlen ve bugnk ifade ekliyle kar-zarar ortakl ya da %20 oranna kadar meru olarak kabul edilebilen bir faiz uygulamas vardr.mer Demirel, Tereke Defterlerine Gre Kayseri Tccar ve Esnafnn Bor Alacak likileri, IV. Kayseri ve Yresi Tarihi Sempozyumu Teblii, Kayseri 2003, s.3

141 Cemal-zde Hseyin Aa zimmeti Hseyin Efendi-zde Dervi zimmeti Abdiolu Recep Aa kefaletiyle Emin Aann zimmeti Kenan-zdenin zimmeti Yekn 16 Ekim 1792 (Fi 29 Safer 1207) lgili defterden anlald kadaryla Abdullah Paa, 13 kiiye farkl miktarlarda kredi vermitir. Paa, ehirde bulunan esnaf, ileri gelen, ayn olmak zere birok kimse ile ekonomik iliki iindedir. Sivasn gl ayn ailelerinden biri olan Kenan-zdelere 300 kuru bor verildii ayrca dikkat ekmektedir. Bu durum ayn aileleri arasnda mali ilikilerin varlna iaret etmektedir. Ailenin servetlerine dorudan etki eden bir kaynakta voyvodalk grevidir. Ltfullah Bey Tokat Voyvodal dneminde Elbeyl Kazasndan 17682 kuru, Tozanl Kazasndan 14618 kuru gelire sahipti.573 Btn bu iktisadi faaliyetler ailenin servetlerinin kaynaklarn gstermesi bakmndan byk nem tamaktadr. Aile iktisadi faaliyetlerinin de katksyla siyasal alanda nemli baarlar yakalamtr. Burada anlatlanlardan hareketle aynlarn servetlerinin nemli ksm iltizam gelirlerinden saland grlmektedir. Ayrca, iktisat tarihilerinin de belirttii gibi, aynlarn iltizam haklarn elde etmek amacyla giritii faaliyetlerin nedeni de bir anlamda ortaya kmaktadr. Zaral-zdeler, kendi denetimleri altndaki blgeyi ve buralarn retebilecei potansiyeli iyi biliyorlard. Belki de nfuzlarnn uzun sreli olmasnn nedenlerinden birisi de bu olmaldr. Zaral-zdelerin servetleri dier aile tarihlerinde grld gibi iltizama dayanyordu. Ayrca kurduklar ok sayda vakflar da servetlerinin artrlmas ve emniyeti asndan byk nem arz etmekteydi. Vakfn gelirinin bir ksmn almann yannda baz vakflarna kendilerini bizzat mtevelli (vakfn yneticisi) atayarak karar evrelerinde nfuz ve g sahibi olmulardr. Tesbit edilebildii kadar ile ailenin elinde byk iftlikler
573

79 60 130 300 3376.5

SS, 4/247

142 bulunmamaktadr. Bu durum ailenin ekonomik anlamda en byk kayb saylmaldr. Zira byk ayn ailelerinin zenginliklerinin temel kayna geni iftliklerdir.574 Zaral-zde ailesinin ad geen gelirlerinin dnda kendilerine verilen grevlerini suistimal ederek daha ok servet ve iktidar elde etmilerdir. rnein ekyal nlemekle grevlendirilen Feyzullah Paa, bizzat ekyalarn faaliyetlerini kolaylatrm ve karlnda nemli meblalar elde etmitir. Ayn durum Mehmet Paa iin de sylenebilir. Aile servet edinmek iin meru veya gayri meru olduuna bakmakszn her yntemden yararlanma yoluna gidiyordu. Ailenin servet edinmek amacyla en sk kulland gayri meru yntemler ise yleydi: Devlet adna belli oranda alnmas gereken vergilerin oranlarnda haksz artlar yapmak Ky, Kasaba ve nahiyelere kanunsuz ve keyfi vergi yklemek Gerektiinde ekyalarn faaliyetlerini kolaylatrarak gelir elde etmek Haksz yere bakalarnn mlklerine el koymak Devlet adna harekta gidildiinde, yol boyunca halktan hara toplamak Vali veya deiik grevlere atanmalarndan sonra grev yerlerine giderken, yolu zerindeki ky ve kasabalardan haksz yere yiyecek ve para alnmas 1815 (1231) senesinde Sivas ve mlhekt olan mahallerin cizye ve nzl, ve avarz mallar Zaral-zde Osman Beyin uhdesine verilmitir.575 B. Mal Varlklar ve Servetin Yaps Aileye ait servetin kayna incelendiinde gelirlerinin byk oranda iltizamla saland grlmektedir. Ailenin tarmsal faaliyetlerle veya ziraatlkla uratna
574

Bu durum Karaosmanoullar ailesi rneinde an ak bir ekilde grlmektedir.Bkz. Yuzo Nagata, Tarihte Ayanlar , s. 89-142 575 .Nefs-i Sivas ve mlhektnn ibu iki yz otuz bir senesi Muharremi gurresinden itibren cizye ve nzl ve avrz uhdemize muhavvel olub tarafmzdan dahi Sivasa Recep Paa-zde izzetl Osman Beye ihale ve tefviz birle iktiza iden cizye evrak boas yedine it ve teslim klnmala imdi gerek Sivas ve gerek mlhekt olan mahallerin sene-i mezkureye mahsuben iktiz iden cizye ve nzl ve avarz mallar bir iki sene mukaddeminde teveccle . SS, 10/13

143 dair bir bilgiye ulalamamtr. Servetin byk oranda muhallefat defterlerinde kaytl olduu bilinmektedir. Bu defterlerden ikisine ulalmtr. Abdullah Paa ve Recep Paann olu Mehmet Said Beye ait bu defterlerin incelenmesiyle ksmen de olsa, ailenin servetinin yaps, mal varlklar hakknda nemli bilgiler elde edilmitir.576 C. Aile Servetinin Kullanm: Kamuya ve Ailenin Geleceine Ynelik Harcamalar Osmanl Devletinde ehir ve kasabalarn gelimesi, ticaret merkezi haline gelmesi gibi ilerde vakflarn oynad rol nemlidir. Osmanl lkesinin blgesel geliimi zerinde byk bir etkiye sahip olan aynlarn vakf faaliyetleri zerinde yeterince durulduunu sylemek gtr. 17. ve 18. yzyllarda Osmanl toplumunun vakf kurucular arasnda aynlar yzde olarak nemli bir yeknu tutmam olsalar da kurduklar vakflarn tanr ve tanmazlar nemli yeknlara ulamaktadr. Bu dnemlerde vakf kurucularnn %0,91ini aynlar oluturmaktadr.577 Zaralzdelerin vakf faaliyetleri bu konuda istisnai bir durum tekil etmemektedir. Elimizdeki vakfiyelere gre, bu aileye mensup yalnz 7 kii tarafndan 11 adet dini, eitim ve kamu hizmetlerine ynelik vakfiye tesis edilmitir. Zaral-zdeler, sadece kendi yaptklar tesislere deil bakalarnn yaptrd tesislerin hayatiyetini devam ettirebilmesi iin de aba sarf etmilerdir 1.Aile Fertlerinin Vakflar Zaral-zde ailesinin vakf faaliyetlerini gsteren vakfiyelerden 5 kiiye ait 11 vakfiye mevcuttur. Bu vakfiyelere, Saim Sava ve mer Demirel tarafndan yaplan almalarda ksmen deinilmitir.578

576 577

SVBMA, 2/130; VGMA,731/59-61; SS, 25/79, 29/166-168, 2/201 Bahaeddin Yediyldz, Trk Vakf Kurucularnn Sosyal Tabakalamadaki Yeri 1700-1800, OA, Say III,.s. 155 578 S.Sava, agm, s. 85,89; .Demirel, Osmanl Vakf ehir ..., s.14-23

144 Zaral-zdelerin tesis etmi olduklar vakflardan vakfiyesine

ulaabildiklerimizden birincisi Alime binti Osman Paann 1769 (1183) tarihli vakfiyesidir.579 Alime Hatundan sonra Zaral-zdelerden Mehmet Paann 1748 (1162)580; 1749( 1163)581 ve 1753(1167)582 tarihli ; Feyzullah Paann Zevcesi Aie Hatunun 1798 (1213) Saniye Hanmn 1812
583

; ve 1806(1221)584 tarihli iki; Recep Paann 1793 ve 1814(1229)589 tarihli iki vakfiyesi

(1208)585; 1798 (1213)586 ve 1806 (1221)587 tarihli ; Osman Aann Kerimesi (1227)588 bulunmaktadr. a) Zaral-zde Alime binti Osman Paann Vakf Alime Hanm, Zaral Osman Paann kzdr. 1769 (1183) tarihli vakfiyesine gre Alime Hatun, Sivas ehir merkezinde 23 kemer dkkn, 2 dkkn, 8 canbaz ahr, 3 yzleme (?) dkkn, bir kahvehane ve bir han vakfetmitir. Alime Hatunun bu vakfnn hayrat ise, Sivas mahkeme arsnda bir cami590 ve bir eme ile yine Sivas ehir merkezinde mihmanhane denilen bir misafirhane tesis ettii grlmektedir Alime Hatun vakf gelirlerinin gnlk 39 akesini kendisinin yaptrd caminin grevlilerine ( imam, hatip, vaiz, kayyum, cabi, kurra) verilmesini, yine gelirlerden bir ksm ile caminin aydnlatlmasn istemektedir. Ayrca ylda 22 kuruun Medine-i Mnevverede bulunan fukaraya datlmasn vakfiyesinde belirtmektedir. Vakfiyede belirtilen nemli bir husus ise hitabet hari dier btn ilemlerin kad ve naib mraselesi, berat ve baka bir suret ile yaplmayacan, bizzat vakf mtevellisi tezkeresiyle zabt olunmasn art
579 580

SVBMA,1.403.404; VGMA, 582/405 SVBMA, 2/4851 581 SVBMA, 2/53 582 SVBMA, 2/5456 583 SS,, 4/278; 4/234,235; SVBMA, 2/132 nolu vakfiyeler mkerrerdir. 584 SS, 8/36 585 SS, 5/235 586 SS, 4.234.235 587 SS, 4/124 588 SVBMA, 2/120 589 SVBMA, 2/129 590 1333 ylnda Mahkeme arsnda bulunan Sar Hamza Mescidine Ahmet elebi b. Mihmad b. Simsad tarafndan vakf geliri tahsisi edilerek baz ihtiyalarn temini amalanmtr. Ayn mescid 1183 (1769) ylnda Zaral-zde Alime binti Osman Paa tarafndan yeniden bina edilerek geniletilmitir. Bu cami, Alime Hanmn kocasna izafeten Selim Aa Cami olarak anlmtr. Ayn cami minaresi muhafaza edilerek 1960l yllarda yeniden yaplp Yeni Cami olarak isimlendirilmitir. (. Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehri ., s.36)

145 komaktadr. Bu yntemle camii erifin tayin ve tevcih ilemlerinin de mtevellinin kontrol altna alm olmaktadr. Alime Hatun kendisinin vefatndan sonra El-Hac Ahmet Aay mtevelli tayin etmitir.591 b)Zaral-zde Mehmet Paann Vakflar Mehmet Paann 1749 (1163) tarihli vakfiyesine592 gre Tokatn Alaca Mescit mahallesinde (vaz Paa mah.) bulunan Hac Osman Olu Han(Paa Han), olarak bilinen han ile Sivasn Kk Bengiler Mahallesinde bulunan ve Nasuh-zde yerleri denilen blgede yaklak 5 keyl-i Sivasi tohum ekilebilen bir kta bahesini vakfettii grlmektedir. Ad geen vakfiyede zikr olunan han ve bahenin her sene kiraya verilmesi buradan elde edilecek gelirlerin, evvela tamir ve onarm iin sarf edilmesi artan miktarn Haremeyn-i erifeyn Nezaretine kaydolunmas art koulmutur. Mehmet Paa, vakfa mtevelli olarak Seyyid El-Hac Hasan Aay tayin etmitir. Mehmet Paa, bu vakfiyeyi dzenledii dnemde Sivas valilii grevini yapmaktayd. nk ilgili vakfiyede hla Sivas valisi ifadesi kullanlmaktadr. Mehmet Paann ikinci vakfiyesi, 1748 (1162) tarihlidir.593 Mehmet Paa bu vakfiyesinde muhtelif hizmetler veren 159 adet dkkn,594 1 balmumcu, 1 tahmis, 1 mi boyahane, 1 emhne, 3 kahvehane, 1 basmac krhanesi, 1 Han ve Sivas merkezde olmak zere 6 kta tarla, 1 ahr ile 2 bahe vakfetmitir. Vakfiyede, mtevelli olarak kendisini tayin etmitir. Kendisinin lm halinde oullar Ali Bey ve Osman Bey itiraken mtevelli olacaklar; onlardan sonra ocuklar ve ocuklarnn ocuklar eklinde devam edecektir. Vakfiyede belirtilen akarlar, beher sene kiraya verilecek, geliri ile akarlarn tamir ve bakm yapldktan
591 592

SVBMA, 1.403.404; VGMA, 582/405 SVBMA, 2/53 593 SVBMA, 2/4851 594 Bedesten Sivas arlarna merkez rol stlenmitir. Hasan Paa ve Lala Sinan Paann yaptrm olduu binalarn yklmas neticesinde 18. yzylda Zaral-zde Mehmet Paa tarafndan yeniden yaptrlan bu binalarn 19. yzyl sonlarnda veya 20. yzyl balarnda yenilendii bilinmektedir. Bedesten olarak bilinen Sivas arlarnn son kalntlar ise 1986 ylnda tamamen ortadan kaldrlmtr. Bkz, .Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehri , s.51.

146 sonra Abdulvahab Gazi Merkad-i erifi yaknnda kendisi tarafndan yaptrlan minarenin ve emenin tamiratnn yaplmas istenmektedir.595 Vakfiyede belirtilen nemli bir hususta vakfedilen akarlarn bakm ile ilgilidir. Buna gre eer akarlar zamanla harap olursa vakf grevlilerinin cretlerinden tamir ve bakmnn yaplmas art koulmutur. lgili vakfiyede yllk 126,5 kuru Medinei Mnevverede bulunan mfessir ve muhaddislere gnderilmesi istenmektedir. Mehmet Paa, tahmis, boyahne ve emhne zeminlerini Hasan Paa vakfna yllk 1800 kurua icare-i tavile ile kiralamtr. Hsl olan icarn bir ksm ile her yl Hasan Paa vakf mtevellisi tarafndan Meydan Camiinin levazm masraflarna harcanmas art koulmutur. Meydan Camiinde mevlid-i erif okunmas karlnda ilgililere 95 kuru verilmesi de belirtilmektedir. Kira gelirinden kendisinin yaptrd mektep ve hcrenin tamir ve bakm ile mektepte Kuran retilen ocuklara 15 ake yevmiye, bu ocuklar arasndan kimsesiz ve garip olan on renciye birer bez kaftan ve pabu alnmas istenmektedir. Vakfedilen bahenin geliriyle her yl bir buuk kuruluk iki adet mum yaptrlarak Berat gecesinde yaklmak zere Cami-i Kebire verilmesini ve yine mam Hafz Hseyin Efendiye her ay bir hatm-i erif okunmas ve Ali Aa Caminde ocuklara Kuran retmesi, ayn camide Ramazan aynda Teravih namazlarn kldrmas artyla yllk 50 kuru verilmesi art koulmutur. El-Hac Hamza-zde Mehmet Efendiye cami-i merkumda hitabet vazifesi artyla gnlk 15 ake verilmesi art koulmutur. Yine Cami-i mezburda mezzinlik grevini Seyyid Abdulvahab ve Seyyid Aliye itiraken yrteceklerdir. Akar gelirlerinin bir ksmyla daha evvel vakfettii amdanlar ve mbarek gecelerde yaklmas iin 17.5 vakyye emi-ruan alnacaktr. Ayn vakfiyede Abdulvahab Gazi Merkad-i erifi yaknnda kendisi tarafndan yaptrlan emeye ahken grevlendirilen kiiye yevmiye olarak ake, vakfn cabisine yevmiye on ake verilmesi art koulmutur.

595

Zaral-zde Mehmet Paa tarafndan Abdulvahhab Gazi vakf geniletilip kabri yanndaki mescid de geniletilerek bir minare bir zaviye bir de eme eklenmitir. Yine buraya Zeynel suyu getirilerek trbedarna da maa balanmtr. smail. H.Uzunarl, Sivas ehri, s.184 Ayrca Mehmet Paa, Ulu Caminin avlusuna bir adrvan yaptrmtr. Ayrca bu caminin tevliyeti ve hatiplii Hatip-zde ailesindedir. s.184

147 Mehmet Paann nc vakfiyesi ise, 1753 (1167) tarihlidir.596 Paa bu vakfiyesinde Tokat merkezde, semerciler arsnda Yac-zde han olarak bilinen bir han vakfetmitir. Bu vakfa mtevelli olarak brahim Bey tayin edilmitir. Paa, akarn beher sene icara verilerek, gelirlerinin nceki vakfiyesinde belirtildii ekilde sarf edilmesini art komutur. c- Zaral-zde Aie Hanmn Vakflar Aie Hanm, Zaral-zde Feyzullah Paann eidir. Paa, ailenin ok nfuzlu olduu bir dnemde yaamtr. Fakat kendisi tarafndan tesis edilen bir vakfiyeye ulalamamtr. Ancak, ei Aie Hanm tarafndan tesis edilen iki vakfiyeye ulalmtr. Bu vakfiyelerden ilki, 1798 (1213) tarihlidir, Aye Hanm, bu vakfiyesinde597 Kk Bengiler Mahallesinde bulunan 1 saray ve yine ayn mahallede bulunan ay Hamam598 ad ile bilinen 1 hamam ile Zara merkezde bir deirmen vakfetmitir. Aie Hanm evlad- maneviyem olarak niteledii Behet Osman Beyi mtevelli tayin etmitir.599 Onun lmnden sonra ocuklar, ocuklarnn ocuklar eklinde mtevellilik grevi devam edecektir. ayet bu ailenin soyu tkenirse Haremeyn-i Muhteremeyn mtevellileri mtevelli olacaklardr. Aie Hanm, vakfiyesinde vakf akarlarnn kiraya verilmesini istemektedir. Kira gelirlerinin bir ksmyla, Kk Bengiler Mahallesinde bulunan Hac Hseyin Cami-i erifine yllk bir batman balmumu alnacaktr. Bunun karl olarak ei Feyzullah Paa ve kendi ruhu iin her yl bir Hatm-i erif okunacak, hatim duasnn sonunda bir miktar yemek verilecektir. Camiinin minaresinde mbarek gecelerde kandillerin yaklmas da istenmektedir. Camiinin mezzinine gnde 3 ake
SVBMA, 2/54 SS, 4/278 598 18. yzyl eserlerinden olan bu hamam 1998 yl ierisinde son kalntlar baz inaatlar yaplmak suretiyle ortadan kalkmtr. (.Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehri , s.49) 599 Behet Osman Bey, Kk Bengiler mahallesi sakinlerinden Abdullah Beyin oludur. Behet Osman Bey, Eda-i Hanmla evlenmitir. Mehmet isminde bir olu vardr. SS, 10/136; Eda-i Hanmn 1818 tarihli vakfiyesinde Feyzullah Paa ve Aie Hann ruhlar iin de her haftann 5. gnnde er ihls- erif ve birer ftiha-i erif okumalarn art komutur. SS, 10/156
597 596

148 verilmesini art komutur. Cuma gnleri ei ve kendisi iin fatiha okunmasn bu sebeple mezzine 1 ake verilmesini istemektedir. Aie Hanma ait dier vakfiye 1806 (1221) tarihlidir.600 eyalarn vakfetmitir. Buna gre, Aie Hanm,

vakfiyesinde byk ihtimale birounu kendisinin kulland mcevherat ve zel krk elmas ile murassa altun bilezik (bin be yz kuru kymetli), on sekiz kat inc bilezik ve iki altun kilidli (bin kurua) , yirmi iki hurda elmas ve on iki elmas ile murassa altun zerine bir mallah (be yz kurua) , bir ift zmrd kpe (iki yz kurua), lal kpe ile yedier ayak hurda elmas ve (be yz kurua), dkme il on iki altun ile bir elmaslu gerdanlk (alt yz kurua), incli tepelik ve sa ba altun ( yz kurua), bir ift altun kemer (yz elli kurua), seksen ir ve ufak anm (iki yz krk kurua), penbe meml on mitil(?) kadife yasdk, on drt khne kadife yasdk, yedi ilte, khne Selanik defa iri ve ufak sekiz ilte, drt uka makad, bir orta hal iri ve ufak elli be mertebn tabak, drt kebr kse, yirmi iki ufak tabak, on ufak kse, yirmi drt billur(?), bir kebr ayna, sm glabdn maa buhurdn (bin yz on kurua) vakfetmitir. Vakfedilen altn, gm ve mcevheratn toplam tutar alt bin kurutur. Aie Hanm vakf mtevellisi olarak Behet Osman Beyi tayin etmitir. Mtevellilik grevi bu kiinin sulbnden devam edecektir. Bu ailenin soyu tkenirse Feyzullah Paa saray nndeki camide imam olanlar mtevelli olacaklardr. lgili vakfiyede Aie Hanm, vakf gelirlerinin toplam tutar olan 6000 kuruun, 2000 kuruunu ei Feyzullah Paann haccna, 2000 kuruunu kendisinin hacc iin ayrd grlmektedir. Lakin hac farizas bakalar tarafndan yaplacaktr. Kalan 2000 kuruun ise 3 eit hisseye ayrld bunlarn bir hissesi ile fukaraya aure orbas ikram edilmesi, dier bir hissesi ile ei ve ecdadnn ruhlar iin hatm-i erif okunmas, son hissesini ise mtevellilere ve vakfn tamirine harcanmas istenmektedir.

600

SS, 8/36

149 B.Yediyldz, bir ahsn neden mallarn vakfettii konusunda bilgi verirken, bir taraftan lmnden sonra adn hayrla devam ettirme, hesap gnnde cennete gidebilme midini artrma, yani vkfn psikolojik durumunu gsteren kaytlarn bulunduunu belirtmektedir. Bu vakfiyede yukarda belirtilen etkenlerin Aie Hanmla da ilgili olduu sylenebilir. Zira, vakfiyesinde slama ait nemli bir farizann yerine getirilmesi ve kendisine ait mcevheratn vakfedilmesi ahiret inancnn gl olduu eklinde yorumlanabilir. - Zaral-zde Recep Paann Vakflar Recep Paann 1793 (1208) tarihli vakfiyesine601 gre Sivasta, Hasan Paa cami karsnda bulunan bir han ve bir nalbant dkkn vakfedilmitir. Recep Paa, bu vakfiyesinde Kad-zde Es-Seyyid mer Efendiyi mtevelli tayin etmitir. Akarlarn kiraya verilmesi ve gelirlerin bir ksmnn ncelikli olarak tamir ve bakm iin ayrlmas art koulmutur. Ardndan Kk Minare mahallesinde bulunan Himmet Aann yaptrd hsaniye Medresesinde602 bulunan talebe-i ulumun sakin olduu 12 hcrenin beher hcresine yllk 12 batman mum, kalan miktar ise medresedeki renci, hizmetli, mtevelli, mderrisler aralarnda paylaacaklardr. Ayrca Mehmet Paann ruhu iin her bir hcredeki talebe-i ulumun her Cuma birer Yasin-i erif okumalar istenmektedir Recep Paann 1798 (1213) tarihli vakfiyesine603 gre on yedi semerci, drt penbeci, bir bak, bir kazganc, bir kl, bir kavuku, drt adet de nitelii belli olmayan dkkn vakfetmitir. lgili vakfiyede Paa, Zara merkezde bir, Sivas
SS 5/235 Gnmze kadar ulaamam olmasna ramen kaynaklarda zikredilen bu medrese Osmanl hkimiyeti boyunca Sivas ehrine yaptrlan yegane medresedir.Kk Minare Mahallesinde olan hsaniye Medresesi 18. asrn sonlarnda Himmet Aa tarafndan yaptrlmtr ve 1833 ylnda olu Sivas Valisi Said brahim Paa tarafndan tamir edilip yeni vakflar ilave edilmitir.(. Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehri . s.46) Sabk Eriboz Muhafz El- Hac Osman Paaya Sivas Eyleti ve orum Sanca tevcih edilmitir. Paa, Sivasa varncaya dek Himmet-zde Seyyid Said brahim Aay 17 Safer 1231 ( 8 Ocak 1816) tarihinde Sivas Mtesellimlii grevine atamtr. lgili belgede reaya perver ve zabt u rabt- memleket ve himyet ve siynet-i ahl ve raiyete liyakati bedih ve azher birinin mtesellim nasb ve tayini l-bdd ve muktez ve Sivas vchundan ve dergh- mualllm gedikllerinden Himmet-zde kdvetl-emcid vel-ayan Seyyid Said zde mecduhu evsf- mezkurenin muttasf olduu beyanyla mrunileyhin vuslne kadar mmuileyh eylet-i Sivasa mtesellim nasb ve tayin olunmak ... eklindeki ifadeler ailenin kudretini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. SS, 10/21 603 SS, 4/234, 235; SVBMA, 2/128
602 601

150 merkezde olmak zere toplam drt adet kahvehane, bir hane, ev, bir bostan, bir bahe, bir virane vakfetmitir. Recep Paann bu vakfnn hayrat ise, ryan- Zmmi Mahallesinde bir camii ve bir emedir. Recep Paa, vakfiyesinde olu Osman Beyi mtevelli tayin etmitir. Osman Beyden sonra onun ocuklar mtevelli olacaklardr. Paa, vakfiyesinde Himmet Aann hemiresi hanm efendinin tevsi eyledii caminin tamir ve bakmnn yaplmas, Bert gecesinde hafzlar tarafndan ecdatlarnn ruhu iin bir hatm-i erif okunmasn, senede bir mum alnmasn art komutur. Caminin kayyumuna senevi 5 kuru verilmesi de yine art koulmutur. Recep Paa vakfndan olan semerci dkknlarnn, yllk 4050 kuru arasnda deien icarlar vard.604 Recep Paann 1806 (1221) tarihli vakfiyesinde vakfettii akarlar; ryan- Mslim mahallesinde bir kahvehane ve bir duhanc dkkndr. Recep Paa, vakfiyesinde Hafz Abdurrahman Efendiyi mtevelli tayin etmitir. Abdurrahman Efendinin lmnden sonra ocuklar mtevelli olacaklardr. Mtevellilik grevi ile birlikte her Ramazan- erifte 3 gn Buhar-i erif okunmas artyla bu aileye verilmitir. lgili vakfiyede, vakf akarlarnn kiraya verilerek, vakfn tamir ve bakmnn yaplmas art koulmutur. Kira gelirlerinin fazlas mtevelliye kraat ve tevliyet creti olarak kalacaktr. Recep Paa Sivas valilii yapt dnemlerde ryan- Zmmi mahallesinde bulunan Handan-zde Mehmet Aa mescidini hanm adna 1792 (1207) ylnda yeniden camii olarak ina ettirmitir.605 d- Zaral-zde Saniye Hanmn Vakflar Saniye Hanma ait iki vakfiyeye ulalm olup bu vakfiyelerden ilki 1812 (1227) tarihlidir.606 Bu vakfiyeden elde edilen bilgilere gre; Sivasta Sar eyh mahallesinde sekiz adet hane(?), 1 ambar ve 1 bostan vakfedilmi olup mtevelli
604 605 606

VMD, s.66-67; .Demirel, Osmanl Vakf ehir , s.114 SVBMA, 2/137,138 SVBMA, 2/120

151 olarak kendisini tayin etmitir. Kendisinden sonra Kz Emine Hanm ve ocuklarnn mtevelli olmasn art komutur. Vakfn akarlarnn kiraya verilip geliriyle vakfn tamiri, bakm ayrca cami avlusunda bulunan emenin bakmna harcanaca belirtilmitir. Yine vakfn gelirinin bir ksm ile fukaraya aure orbas ve helva yaplp datlmas istenmektedir. Ayrca her sene iki kiyye balmumu alnp ryan- Mslim mahallesinde bulunan Ali Aa Camiine verilmesi vakfiyede belirtilen artlardandr. Saniye Hanma ait ikinci vakfiye 1814 (1229) tarihlidir.607 Vakfiyeden elde edilen bilgilere gre, rekiler derununda 1 adet asar dkkn, 1 adet bakkal dkkn vakfedilmitir. Saniye Hanm, vakfn mtevellisi olarak kendisini ardndan kz Emine Hanm daha sonra da Emine Hanmn ocuklarn mtevelli olarak tayin etmitir. Saniye Hanm, vakf akarlarnn, kiraya verilmesini ve gelirinin bir ksmyla vakfn tamir ve masraflarnn karlanmasn art komutur. Geriye kalan gelirin bir ksmn H.z. ems Derghnda bulunan eyh Efendiye senevi 10 kuru ve her Cuma Yasin-i erif kraat eylemesi karlnda ryan- Mslim mahallesinde imam olan zata senevi 20 kuru verilecei belirtilmitir.

e- Zaral-zde Mehmet Said Beyin vakf Ltfullah Paann olu olan Mehmet Said Beye ilgili ayrntl bilgiye ulalamamtr. bilinmektedir.
608

Mehmet Said Beyin Sivas merkezinde bir konak vakfettii

f- Zaral-zde Ltfullah Paann Vakf Zaral-zde Ltfullah Paa Zara merkezindeki ar Cami'nin minaresini yaptrmtr.609 Minare kaidesinde, minareyi Zaral-zde Ltfullah Paann 1809 (1224) ylnda yaptrd yazldr. Kitabenin okunuu yledir:
607 608

SVBMA, 2/129 .Demirel, Osmanl Vakf ehir ..., s.91

152

Zaral-zde Cenab- Pir Kelam Mir Ltfullah Eraf Kibar Bir minare yaptrd ki ad eyledi Ruhun ecdadn ile yevmil-koru Geldiya menkutla talih Tarihi .....niyyet hda nev yadigar 1809(1224)

2. Ailenin Vakflarnn Mahiyeti Toplum yararna olduu kadar, vakf kurucularnn ailelerine ve dier akrabalarna da byk menfaatler salayan vakflarn uygulamadaki esas tekilat yapsn dzenleyenler vakf kuruculardr. nk bir kii vakfn kurarken, vakfnn her trl hukuki yapsn ve gayesini belirleyen bir vakfiye dzenlemektedir. Bylece vakfn ynetimini ve denetimini salayacak kiileri ve grevli saysn da kendisi belirlemektedir.610 Vakf aamada gerekleen bir kurumdur: 1. dnce aamas: hizmetin plan ve projesinin tasavvuru; 2.fiziki yaplama aamas: tasarlanan dnce dorultusunda maddi unsurlarn ortaya konmas; 3.hukuki aama: vakfn statsn belirleyecek olan vakfiyenin yazlmasdr.611 Zaral-zdelere ait vakfiyelere gre, vakfedilen gayri menkullerden elde edilen gelirlerin bir ksm hayr ilere ayrlmakta, geriye kalan ksm ise ailenin geimi iin aile efradna taksim edilmektedir. B.Yediyldza gre 18. yzylda yaplan vakflarn %75i bu tip vakflardan ibarettir.612 Aileye ait vakfiyeleri tahlil etmeden evvel genel manada vakflarn kurulu amalar hakknda bilgi vermek gerekmektedir. Bilindii zere, her vakfiyenin banda belirli bir dua cmlesinden sonra, vakf kurucusunun, nazari olarak, hangi dnce, saik ile maln, mlkn vakfettii yazlr. Ksaca,

Hikmet Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas Tarihsiz, s.118. Hasan Yksel, Osmanl Sosyal ve Ekonomik Hayatnda, s.5;Vakf mallarnn ynetilmesi, vakftan gelir ayrlan kiilerin (mrtezika) konumu ve gelirlerin harcanmasnda vakfiyeye uygunluk aranrd. Daha fazla bilgi iin bkz. Nejat Gyn, Vakf Tesisinde Devlet Katks, Osmanl Aratrmalar, XI, stanbul 1998, s.123128 611 Seyfettin Erahin; Vakf Dncesini Douran Temel Dinamikler zerine Vakf Medeniyeti Sempozyumu Kitab, Ankara 2003, s.30 612 B.Yediyldz, XVIII. Asr Trk Toplumu ve Vakf Messesesi, VD, XIV, Ankara 1982, s.24.
610

609

153 vkfn dnya gr, hayat felsefesi vakfiyenin giriinde belirtilir.613 Buradan hareketle Osmanl toplumu vakf kurucularnn mallarn ve mlklerini vakfetmeye iten amilleri yle sralayabiliriz. 1- Bu dnyada iyi anlmak ve ahirette byk mkfatlara nail olmak dncesi ile kurulan vakflar. 2- Evlatlar arasnda anlamazlk kmamas ve gayri meru yerlere mallarn sarf edilmemesi amac ile kurulan vakflar. 3- Devletin idari kademesinde yer alp ykseldiklerinde, asl memleketlerine vakf kurarak yatrm yapmak dncesiyle kurulan vakflar. 4- Olas bir msadereye kar mlk ve mallarn koruma dncesiyle kurulan vakflar614 Vakflarn kurulu gayelerini, hayri, zrri, yar hayri, yar zrri olarak snflandrmak mmkndr.615 Bu anlamda Zaral-zdeler ailesine ait vakfiyeler tahlil edildiinde Alime Hatuna ait 1769 tarihli vakfiyede belirtilen hususlar nda vakfn kurulu gayesinin hayri olduu anlalmaktadr.616 Mehmet Paann 1748 (1162), 1749(1163), 1753 (1167) tarihli vakfiyelerinden anlald kadaryla vakf gelirlerinin bir ksmn kendi evladna brakm, bir ksmn da Haremeyn-i erifeyn Nezaretine ve sair hayri ilere tahsis etmitir. Bu ekliyle Mehmet Paann vakflar yar hayri, yar zrri vakf statsndedir.617 Zaral-zde Feyzullah Paann Zevcesi Aie Hatuna ait 1798 (1213) tarihli vakfiyede geen u ifadeler; mekkilem hanm- mmileyh tedrik-i mft ve zahire-i yevm-i mkt itmek in alt bin kuruun iki bin kuruu merhum Feyzullah Paa in mecc(?) olunub ve iki bin kuruu kendi in mecc(?) olunub bk iki bin kuruu dah hasbetenlillhil-melikl- mtel vakf- sahh-i mebbed ve habs- sarh-i muhalled ile vakf ve habs eyleyb yle art eyledi ki, mebli-i mevkf iki
613 614

Hasan Yksel, Osmanl Sosyal ve Ekonomik Hayatnda, s.88 Ayn eser, s.8891; Hasan Yksel, Vakf Msadere likisi Osmanl Aratrmalar XVI. den ayr basm, stanbul 1992. s.118 615 Hasan Yksel, Osmanl Sosyal ve Ekonomik Hayatnda... , s.9194 616 VGMA, 582/2, s.405 617 VGMA,731/5961, 731/62, 731/118

154 bin kuru yed-i mtevelli ile al vechil-hell istirbah olunub senev hsl- ribhinin sls ile aura orbas tabh ve fukarya itm oluna ve sls hatm-i erf tilvetine sarf olunub sevb merhum Mehmed Paa ve Feyzullah Paa ile mekkilem hanm- mmileyhnn ervhlarna hibe oluna bk kalan sls dah vazife-i tevliyet olub mtevellilere virile Aie Hanmn vakfn yar Hayri-yar zrri vakf olarak telakki etmemize imkn salamaktadr.618 Aie Hanma ait 1806 (1221) tarihli vakfiyede de ayn durum sz konusudur.619 Recep Paaya ait 1793 (1208) tarihli vakfiyede vakf gelirlerinin tamam hayr ilerine ayrlmtr. Bu anlamda vakf hayri vakf statsndedir. 620 Recep Paann 1798 (1213) tarihli vakfiyesinde de gelirlerin dini ve eitim kurumlarna harcanmasnn yannda mtevelli olarak olu Osman Beyi tayin edip gelir fazlasn mtevelliye brakmtr. Bu manada vakfn yar hayri-yar zrri vakf saylaca aikrdr.621 Recep Paaya ait 1806 (1221) tarihli vakfiye artlarndan anlald kadaryla bu vakf yar hayri, yar zrri vakf statsndedir.622 Zaral-zde Osman Aann Kerimesi Saniye Hanma ait 1812 (1227) ve 1814 (1229) tarihli iki vakfiyede de vakf gelirlerinin hayr ilerine sarf edilmesi istenmektedir. Saniye Hanmn vakflar da hayri vakf statsne uymaktadr.623 Netice itibaryla aileye mensup kimselerin vakflarnn hayri, yar hayri, yar zrri vakflar olarak nitelemek mmkndr. Zaral-zdelere ait vakfiyelerde mtevelli tayininde de farkllklar mevcuttur. Bilindii zere mtevelliler, vakf ilerini, vakfiye artlar ve eri hkmler erevesinde idare amacyla tayin olunan kimselerdir.624 Mtevellilerin grevlerini yle sralamak mmkndr; ncelikle vakf, akar ve mlklerini en gzel ekilde
618 619

SVBMA, 2/162163 SS, 8/36 620 SSS, 5/235 621 SS, 4.234.235; SVBMA, 2/128 622 SS, 4/124 623 SS, 3/268 624 Saim Sava, Susamlar Kona Revak, 2003, s.150

155 iletmek ya da icre vermek, gelirleri vakfn artlarna gre grevli maalarnda ve dier masraflarda kullanmak, vakf, akar ve hizmet binalarn korumak ve grevlileri denetlemektir. Ayrca grevlilerin azlini ve tayinini yapmak, vakf muhasebesini tutmak ve kad huzurunda imza ve tasdik ileri de yine mtevellilerce yaplr.625 Buna gre vkf mtevelli tayininde vakfn amacna uygun olarak ilnihaye devam etmesini amalamtr. Osmanl dneminde tesis edilen btn vakflarn vakfiyelerinde, insan unsuru zerinde hassasiyetle durulduu grlmektedir. Hatta yle ki, vakf kurucularn tesis etmi olduklar vakflarnda, aile bireyleri de olsa, grevlendirdikleri kimselerin, belirli nitelikler tamas gerektiini srarla vurguladklar ve bylece ebedi bir gaye iin tesis ettikleri vakflarn devamn teminat altna almay amaladklar anlalmaktadr.626 Alime Hatuna ait 1769 (1183) tarihli vakfiyede mtevelli olarak kendisini tayin etmitir. Kendisinin lmnden sonra kendisi ile herhangi bir akrabalk ba olup olmadn tespit edemediimiz Seyyid El-Hac Ahmet Aay mtevelli tayin etmitir. Bu bakmdan Alime hatuna ait bu vakf evlatlk vakf statsnde deildir.627 Mehmet Paaya ait 1748 (1162) tarihli vakfiyede oullar Osman Bey ve Ali Bey itiraken mtevelli olarak tayin edildiinden bu vakf evlatlk vakf statsndedir.628 Paaya ait 1749 (1163) tarihli vakfiyede El-Hac Hasan Aa isimli bir ahs mtevelli tayin edilmitir. Mehmet Paaya ait bu vakf evlatlk vakf deildir.629 Paaya ait 1753 (1167) tarihli vakfiyede de yine aile bireylerinden olmayan brahim Bey mtevelli tayin edildii iin bu vakf ta evlatlk vakf statsnde deildir.630 Aie hanma ait 1798 (1213) tarihli vakfiyede Behet Osman Bin Abdullah mtevelli olarak tayin olunmutur.631 Bu vakfta evlatlk vakf deildir. Aie Hanma

.Demirel, Osmanl Vakf ehir , s.143 Hasan Yksel; Trkiyede Vakflara likin Baz Problemler ve zm nerileri Vakf Medeniyeti Sempozyumu Kitab, Ankara 2003, s.50 627 VGMA, 582/2, s.405 628 SVBMA, 2/4851 629 SVBMA, 2/53 630 SVBMA, 2/5456 631 SSS, 4/ 234, 235, 278; SVBMA, 2/132 mkerrer vakfiyeler
626

625

156 ait 1806 (1221) tarihli vakfiyede de de ayn ahsn mtevelli tayin edildii grlmektedir.632 Yine aileden Recep Paaya ait 1793 (1208) tarihli vakfiyede Kad-zde EsSeyyid mer Efendi bin eyh brahim mtevelli olarak atanmtr.633 Recep Paaya ait 1798 (1213) tarihli vakfiyede ise olu Osman Beyi mtevelli tayin etmitir. Bu uygulamayla vakf, evlatlk vakf stats kazanmtr.634 Vkfn lmnden sonra ocuklar bu greve gelecektir. ocuklarndan sonra ise bunlarn ocuklar eklinde ilnihaye devam edecektir. Recep Paaya ait 1806 (1221) tarihli vakfiyede ise Hafz Abdurrahman Efendi mtevelli tayin edildii iin vakf, evlatlk vakf statsnde deildir.635 Saniye Hanma ait 1799-1814 (1214-1229) tarihli vakfiyelerde ise Saniye Hanm, kendisini mtevelli tayin etmi, kendisinin lmnden sonra kz Emine Hanm onun vefatndan sonra erkek ocuklarn onlarnda soyu tkenirse dier kz Fatma Hanm ardndan onun ocuklarn mtevelli olmalarn art komutur. Bu durumda da vakf, evlatlk vakf statsne dhil edilmektedir.636 Netice itibaryla Zaral-zdeler ailesinin vakflarnn bir ksm evlatlk vakf statsndedir. Vakfn kurucular nesil ve zrriyetleri devam ettike, ne devletin ne de herhangi birinin vakflarn ynetimine mdahale etmelerini istememektedir. Ayrca vakf grevlilerinin (cihet ve vazife sahiplerinin) atanmasna ve azline kad ve hkimlerin karmamasn istemektedir. Dier bir ifade ile vakfn idaresi babadan oula gemektedir. Bununla birlikte vakf tesislerinde alan personelin tayin ve azli, tesisler iin ilerde yaplmas gereken deiiklikler vkfn istei dorultusunda yaplacaktr.

632 633

SS, 8/36 SSS, 5/235 634 SS, 4.234.235 635 SS, 4/124 636 SVBMA, 2/120, 129

157 Zaral-zdeler ailesine ait vakfiyelerde grlen nemli bir hususta toprakla (mlk) ilgilidir. Hukuki anlamda mtela edilmesi halinde tarlalarn rakabesi miriye ait olduundan tarlann vakfedilmesinin vakf- sahih saylmayaca bilinmektedir.637 Bu nedenle aileye ait vakfiyelerde mlk saylan ba, bostan ve bahe dnda toprak vakfedilmemitir. Bu durum ailenin vakf messesesinden faydalanmak suretiyle byk toprak sahibi olmak amacndan uzak olduunu gstermektedir. Zaral-zdelere ait vakfiyelerde gze arpan en nemli husus, olas bir msadereye kar mallarn vakf yoluyla korumaya almaktr.638 Hkmete mallar msadere edilen Mehmet, Feyzullah ve Abdullah Paann akbeti ailenin dier bireylerini mallarn vakfetme hususunda harekete geirmi olmaldr. Bu arada vakfedilen gayrimenkullerin byk bir ksm Feyzullah Paann kardei Mehmet Paann vakflar arasndadr.639 Bu sebeple mallar vakfedilirken ailenin fertlerinin azami derecede istifade etmesi amalanmtr. Ailenin vakflar arasnda zel eyalarn da vakfedildii grlmektedir. Bu meyanda Aie Hanm, kendisine ait olan klli miktardaki mcevheratn vakfetmitir.640 Zaral-zde ailesinde dikkate deer bir hususta sayca erkeklere yakn bir deerde kadn vakf kuruculardr. Ailedeki kadn vakf kurucularn herhangi bir ekonomik faaliyetle ilikileri olduu tespit edilememitir Alime, Aie, ve Saniye Hanmlarn vakf kuracak kadar mal ve mlk sahibi olmalar herhalde miras, eyiz, dzenli gelir, yatrm yada hediyeler yoluyla gereklemitir. mparatorluk genelinde itibarl ve varlkl kadnlar, dkn ve ihtiya sahiplerinin imdadna yetien merhametli hayrseverler, cmert hanmlar olarak kaytlara gemitir. lgili belgelerde bu kimseler shibetl-hayrt vel-hasentgibi unvanlarla anlrlard.641

Ayn eser, s.95.Arazi vakflar hakknda bkz. A.H.Berki, slamda Vakf, Zaanos Paa ve Zevcesi Nefise Hatun Vakfiyeleri , VD, I V,1985,1938 638 Bu hususta ayrntl bilgi iin bkz. Hasan Yksel, Vakf Msadere , s.118 639 VGMA, 582/405, 731/59-61, 731/1 640 SS, 8/36 641 Amy Snger, Osmanlda Hayrseverlik, Kudste Bir Haseki Sultan mareti, ev. Dilek endil stanbul 2004,s. 83

637

158 Aile ile ilgili toplam 11 vakfiyeden elde edilen bilgilere gre; Sivas ve evresinde olmak zere 224 adet dkkn, 9 adet kahvehane, 6 kta tarla, 10 adet ahr, 4 adet bahe, 2 adet bostan, 1 adet deirmen, 1adet ambar, 1 saray, 1 adet hamam, 5 adet han, 11 hane ve 1 viraneye sahip olduklar bilinmektedir. Aileye ait bu dkknlar kiraya verilerek iletilip gelir elde edilmektedir. Aile daha ok rantiyeci konumunda olup bu durum aynlarn genel statsne uymaktadr. Sivasta dnemin en gl ayn ailesi olan Zaral-zdelerden Osman Paa, Mehmet Paa, Recep Paa, Ali Bey, Mehmet Said Bey, Alime Hanm, Aie Hanm, Saniye Hanm, ok sayda vakf dkknlarndan bazlarn mlk arazileri zerine, bazlarn ise, vakf arazileri zerine bina etmek suretiyle dnemin en byk vakflarn tesis etmilerdir. Zaral-zdelerin, Hasan Paa vakf zeminlerini icare-i tavile ile kiralad da bilinmektedir. Bu kiralama srasnda Sivasta bulunan dier ayn ailelerinden Hatip-zdeler ve Selmanoullar ile mcadeleler yaanmakta idi.642

3. Ailenin Yaptrd Dini Eitim ve Kamu Tesisleri Zaral-zdeler ailesine mensup drt kii tarafndan yaklak olarak yz yl iinde yaplan hayratlar Tablo 4 de her bir kiinin yaptrd tesisler, yapld tarih, yapld yer eklinde gsterilmitir. Ailenin Vakflarnn Hayrat ( 11 adet vakfiyeye gre)643
Vkfn Ad Alime Hatun Alime Hatun Alime Hatun Mehmet Paa Mehmet Paa Tarihi 1769 1769 1769 1751 1751 Tesisin Ad Cami mihmanhane eme Cami eme Adedi 1 1 1 1 1 Yaplan Yer Mahkeme ars Tuzcular mevkiinde Mahkeme ars Zara merkezde A.V.Gazi kabri yannda

.Demirel, Osmanl Vakf ehir , s.105-106; ( care-i tavile, icre-i muaccele, ve meccele eklindeki uygulamalarn kstaslar icreteyn uygulamasnda da ayndr.) Daha fazla bilgi iin bkz. Hasan Yksel, Osmanl Sosyal ve Ekonomik Hayatnda ., s. 643 Tablo 4de gsterilen vakf tesisleri vkflar tarafndan dorudan doruya yaptrlan tesislerdir.

642

159
Mehmet Paa Mehmet Paa Mehmet Paa Aie Hanm Recep Paa Recep Paa Recep Paa 1751 1751 1749 1798 1799 1799 1799 eme Minare Mektep eme eme eme Cami 1 1 1 1 1 1 1 ryani zimm mahallesi Kazanclar ars A.V.Gazi kabri yannda Hoca imam mahallesi Kk Bengiler mah Mahkeme ars

Zaral-zde ailesine mensup 7 kii tarafndan yaklak olarak 65 yl iinde 3 camii, 6 eme, 1 mektep, 1 mihmanhne, 1 minare yaptrlmtr.644 Recep Paann 1793 (1208) tarihli vakfiyesinde hsaniye Medresesinde bulunan talebe-i ulum Efendilerinin bulunduu 12 hcrenin her bir hcresine yllk 12 batman bal mumu alnmasn, kalan miktar ile medresedeki hizmetliler ve mderrisler arasnda datlmas istenilmektedir.645 Saniye hanm ait 1812 (1227) tarihli vakfiyede, ems Derghnda bulunan eyh Efendiye yllk 10 kuru, ryan- Mslim mahallesinin imamna yllk 50 kuru verilecei belirtilmitir.646 Zaral-zde Mehmet Paada 1748 (1162) tarihli vakfiyesinde Medine-i Mnevverede bulunan muhaddis ve mfessir olan ulemaya gnderilmek zere yllk 126,5 kuru Harameyni erifeyn Nezaretine verilmesini istemitir.647 Bu tablodan Sivas blgesinde Zaralzde ailesine mensup olanlarn yaptrd dini, eitim, kamu tesislerini daha iyi anlamak mmkndr. Aile mensuplarndan Alime Hatun, Mehmet Paa, Recep Paa cami, yine Mehmet Paa mektep yaptrmak suretiyle daha ok blgeye dini ve eitim alannda nemli katklarda bulunmulardr. zellikle Mehmet Paa kamu tesislerinin yapmna byk nem vermitir. Zaral-zde ailesinin blgenin kltrel hayatnn gelimesinde nemli rol oynadn ve ilmiye snf ile talebelere nemli imknlar salad grlmektedir.
644 645

Sivas emeleri iin bkz. mer Demirel, Sivas emeleri OTAM.3, Ankara 1992, s.169178 SSS, 5/235 646 SVBMA, 2/130 647 SVBMA, 2/4851

160

Ancak B.Yediyldz, vakf yoluyla eitim messesesinin ynlendirilmesinin eitimde irsi usuln yerlemesi, medrese ile tekke arasndaki rekabetin olumas, ders programnn sabitleip deimemesi gibi olumsuz etkileri bulunduunu belirtmektedir.648 Bununla beraber aileye ait vakfiyelerde eitimin niteliine dair bir art koulmam daha ok iae ve nakit para verildii grlmektedir. Mehmet Paaya ait 1748 (1162) tarihli vakfiyede Medine-i Mnevverede bulunan Haremeyn-i erifeyn Nezaretine yllk 126,5 kuru gnderilmesini isterken mezkr miktarn sadece muhaddis ve mfessirde olan ulemaya verilmesini art komaktadr. Yukarda verilen bilgiler Zaral-zdeler ailesine mensup baz kimselerin ilme nem verdiini yanstmaktadr. Zaral-zdeler ailesi mensuplar bir taraftan dini, eitim ve kamu tesisleri yaptrm, dier taraftan bu tesislerin bakm iin kendilerine ait gayr menkullerden elde edilen gelirin bir ksmn vakfetmitir. Bylece aile elinde biriken servetin bir ksmn blgenin kalknmas yolunda sarf etmitir. Baka bir ifadeyle servetin bir ksmnn blgeye geri aktarld grlmektedir. Ancak tesislere yaplan harcamalardan arta kalan gelir aileye aittir. Vakfedilen gayr menkullerden elde edilen gelirler vakfiyelere kaydedilmedii iin gelir-gider oran gibi bir ilem yaplamamaktadr. Zaral-zdeler ailesi tablo 4de grld gibi dini, eitim ve kamu tesisleri yaptrarak ehrin nemli lde gelimesini salamlardr. Aile mensuplar tarafndan yaplan tesislerin yapl tarihlerine dikkat edilirse, vakf faaliyetlerinin, ailenin servetlerinin hayli artmas ve nfuzunun tm ehre yaylmas sreciyle paralel olarak gelitiini grmek mmkndr. Zaral-zdelerin Vakflarnn Gayri menkulleri(akarlar) ( 11 adet vakfiyeye gre )

648

SS, 4/124

161 Mesken; Han: 5, Saray: 1, Konak: 1, Ambar: 1, Hane: 11; Ticari mekanlar: Berber 4, Hamam 1, Kahvehane 9, Bakkal 10, Bostanc 10, Manav 9, Dkkn 29, Asar dkkn 1, Tahmisci 1, ubuku 1, Bak 1, Kemer dkkn 23, Yzleme (?) dkkn 3, Attar 29, Duhanc 9, Ekmeki 1, Snai Tesisler; Sara 7, Haffaf

Kuyumcu 2, Bezzaz 1, mai boyahane 1, ilinirci 17, Semerci 17, Nalbant 1, emhne 1, Klc 1, Basmac Krhanesi 1, 30, kazganc1, asar 1, Hurdac 5, Penbeci 4, balmumcu 1, Deirmen 1; Zirai Alanlar:

Ba. bahe ve bostan 6 kta, tarla 6 kta Ailenin elinde mesken ve depo olarak kullanlan binalar, 5 adet han ve 1 adet ambar, 1 adet saray, 11 hane ve 1 adet konaktr. ehir hayatnda ok nemli ticari rol olan hanlarn sayca fazla olmas ailenin bata Sivas olmak zere Tokat civarndaki tccarla yakn bir iliki iinde olduunu gstermektedir. Hanlarn ehirdeki ticari hayatn canllna iaret ettii dikkate alnrsa ailenin 5 adet hana sahip olmas ehir ticaretinde nemli bir rol oynadn gstermesi asndan da nemlidir. Berber, hamam, kahvehane gibi binalar ehir ve ky halknn bir arada bulunduu sosyal tesisler olarak nazar itibara alnmaldr. Bu tr tesislerin ehir ve ky halk arasndaki muhaberelerde nemli bir rol oynadn ve dolaysyla ailenin hretinin yaylmasn saladn dnmek mmkndr. eitli mallarn satld bakkallarn az olmas ailenin bu anlamda ok gelimi olmad eklinde yorumlanabilir. Yiyecek ve iecek satan dkknlar phesiz blgede geici veya daimi olarak ikamet eden ve hatta blgeye yeni g eden kimselerin gnlk ihtiyalarnn ilk temin edildii yerlerdir. Ayrca bu dkknlar, herhangi bir i iin baka blgelerden gelip, ksa sreli ikamet edenler ile ailenin hizmetinde bulunanlarn da geiminin salanmasn kolaylatrmaktadr. ehrin snai hayat ile ilgili tesislere gelince, her ne kadar haffaf, ilingirci, semerci gibi dkknlarn sayca fazla olduu grlmekte ise de bu meslek gruplar gnlk ihtiyalarn temin eden kk snai tesis niteliindedir. Buna karlk debbalk, saralk ve boyaclk gibi blgenin ana sna dal saylan tesisler az sayda grlmektedir. Bu durum muhtemelen aile mensuplarnn lonca tekilat ile

162 aralarnda ok sk ba olan esnaf zmresinin arasna girmeyi pek uygun bulmadndan ileri gelmi olabilir. Ayrca bu gibi sanat dallarnn zel beceri ve kabiliyet gerektirdiini ve bir nevi sava sanayi saylan bu sna dallar hkmetin sk kontrol altna almas gibi zellikleri de gzden uzak tutmamak lazmdr. Yukarda grdmz gibi, aynlar servetinin bir ksmn vakf yoluyla hayr ilerine sarf etmi, geriye kalan byk bir ksmn ise aile efradnn geimi iin ayrtmtr. Bu durum aynlarn toplum iindeki nfuzunun devam iin, dini, ahsi karlar uruna kulland eklinde bir yorum yaplmasna neden olabilir. Hlbuki Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaayan her servet sahibinin her zaman vakf faaliyetleri ierisinde bulunduu sylenemez. Maksatlar ne olursa olsun aynlarn, blgenin kalknmasnda byk pay bulunduunu kabul etmek lazmdr. Bu husus, u nokta dikkate alndnda daha iyi anlalr. 19. yzyln ortalarndan sonra Osmanl toplumunda olumaya balayan yeni zengin snf; byk yeknlara varan servetlerini vakf ya da baka yollarla blgenin kalknmas amacna ynelik olarak harcamamlardr. Sz konusu yeni zenginler arasnda Avrupal tccarlar ve bunlarla ibirlii iinde bulunan gayrimslim unsurun nemli bir yer igal ettiini belirtelim. Bu kimseler elde ettikleri servetin hemen hepsini blge dna gtrm, bu yzden blgenin iinde biriken servet hibir ekilde blgenin kalknmasna sarf edilmemitir. Neticede bu duruma maruz kalan yerleim birimleri zamanla fakirlemitir. Aynlar zerinde alan bilim adamlar onlarn denetimleri altndaki topraklarda mal retimi ve deiiminin byk lde piyasa ekonomisi ilkelerine uygunluunu ve bu blgelerin ounun daha ok bu sayede zenginletiini gz ard etme eilimindedirler.649 Osmanl mparatorluunda bir devri yaatan aynlar; yeni treyen bu elit snfa oranla devlet ve toplum iinde bulunduu siyasi ve sosyal vazifeleri ve mevkileri icab, gerek devletin gerekse toplumun devamlln salamaya almlardr. Yerel ailelerin amme hizmetlerinin ahali nezdindeki politik itibarlarn glendirme potansiyeli tad aktr. Aile tarafndan tesis edilen vakflar, Zaral-zde ailesinin mahalli
649

H.Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (18301914) Demografik ve Sosyal zellikleri, stanbul 2003, s. 126

163 dzeydeki politik konumlarn ve merkezle ilikilerini, yerel dzeyde sosyal yardm alann nasl ekillendirdiini belirlenmesi asndan da nemlidir.

164 V. BLM: HANEDANLIIN SONU 1- Zaral-zde Ailesinin Nfuzunun Tkenii 18. ve 19. yzyl Osmanl siyasal, ekonomik ve sosyal tarihine nemli lde etki eden aynlk 1800l yllardan itibaren gcnn doruuna ulamtr. 1808 ylnda yaplan Sened-i ittifakla aynlarn durumu iyice kuvvetlenmitir. Fakat burada aynlar nfuzlar bakmndan snflandrmak gerekir. Ayn kkenli olup fakat mutasarrflk, voyvodalk, valilik ve dier grevlerle taltif edilmi byk ve kuvvetli yerli aileler ile sadece aynlk sfatna sahip olup yukarda anlatlan grevleri elde edemeyen aileleri ayrmak gerekir. Zaten nfuzlu ailelerle ilgili belgelerde hanedanlklar sk sk vurgulanmtr. te Zaral-zdeler de bu tr ailelerdendir. Murat Belge, bu tr aynlar iri kym (big and burly) olarak nitelemi, daha az gl aileleri almann gereini vurgulamtr.650 Ve tipik olarak Merkezi otorite, bu trden ailelerin bulunduklar blgede g ve nfuzlarn srekli kontrol altna almaya almtr. Fakat bu aba yeterli olmamtr. Zira anlan dnemde Anadolu ve Rumelide otorite ayn ailelerinin eline gemitir. II. Mahmutla birlikte aynlar Sened-i ittifak gibi Osmanl hkmranlna glge drecek bir senedi gndeme tamlardr. Fakat II. Mahmut, senedin imza edilmesi esnasnda bile mevcut durumun kendisi iin kabullenilemez olduunu yaknndakilerle paylamtr. Belki de bu durum sonun balangcyd. Bu dnemde aynlara kar daha ihtiyatl davranlarak bir ksm tedbirler alnd. Bu tedbirler, merkezi otoritenin gerektii zaman ayna kar olan tepkisini en sert biimde ortaya koyduunu gstermektedir. Aynlarn etkisiz hale getirmek maksadna mstenit politikada en nemli gelime, savalarn bitmesinden sonra yaanmtr. Zira II. Mahmut, Sadrazam Hurit Paa eliyle
650

Murat Belge, Osmanlda Kurumlar ve Kltr, stanbul 2005, s.107,108

165 aynlara kar amansz bir mcadele balatmtr. Bu mcadeleye yenierilerin bir itiraz olmamtr. Aynlarla mcadelede eitli yntemler kullanlmtr. Resmi grevi bulunan bir ayn lnce yerine oullar veya yaknlarndan biri deil de bir bakas atanrd. lenin yaknlar lkenin baka blgelerine greve atanmak suretiyle datldlar.651 Aynlarn gc ihtiyatl ve dikkatli bir biimde krld. Yllar sren bu operasyonlar ok politik manevralarla hzl ve etkili bir ekilde yapld ve baarl oldu.652 Anadolunun byk aynlar 18121817 yllar arasnda itaat altna alnrken Balkanlarda bu sre 1820 yllarna kadar srd.653 II. Mahmut kurumun top yekn kaldrlmasnn Anadoluda boluk oluturaca dncesine sahip olduundan 1826 ylndan hemen sonra sancak merkezlerinde sandk eminlii oluturmu; aynn baz yetkileri bu kuruma aktarlmtr. 1829 ylnda stanbul mahallelerinde kurulan muhtarlk rgt 1833ten itibaren btn ky ve mahallelere temil edilmitir. Muhtarln tekilinden sonra aynlk messesesi kendiliinden son bulmutur. siz kalan grevlilere redif askeri tekilatnda grev verilmitir.654 Yine bu tekilata alnan binba, yarbay ve albaya kadar olan subaylar, o blgenin ayn ve ileri gelenlerinin oullarndan seildi.655 Bu tekilat byk bir kitleyi uzun sre silhaltnda tutmadan askerlik ana gelmi olanlar kendi blgelerinde az masrafla ve ksa aralklarla eiterek sava zamanlarnda ie yarar, yeterli asker bulmak amacyla kurulmutur. Kurulan bu tekilatn olduka baarl olduu sylenebilir.656 Yukarda anlatlan genel bilgileri Zaral-zde ailesi iinde sylemek mmkndr. Zira ailenin gc Recep Paa dneminde en st seviyeye ulamt. Bu durum Recep Paaya verilen grevlerden anlalmaktadr. Ayrca merkezi hkmet Recep Paann ilemi olduu birok suu cezasz brakm ya da verdii cezalar hafifletmitir. Ailenin ncllerinden Mehmet Paa benzeri gerekelerle idam edilmiken Recep Paa iin ayn durum sz konusu olmamtr. Zira bu dnemde
651 652

Sina Akin, Trkiye . ,III, s. 101. erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin , stanbul 1998, s. 167. 653 Erik Jan Zrcher, age. s. 51 654 Musa adrc, Tanzimatn lan Sralarnda ., s. 1238. 655 Mustafa Nuri Paa, age. s. 298. 656 Remzi Fndkl, agm, s. 229.

166 merkez, ailenin Sivas ve evresindeki gcnn etkisini ok iyi bilmektedir. Recep Paann etkili olduu dnemde kardei Mehmet Bey, Sivas mtesellimlii grevini ifa ederken, amcas Abdullah Paada orum mutasarrfl, ardndan Sultann sanca mutasarrfl daha sonrada Aksaray ve Karaman eyaletleri kendisine tevcih edilmiti. Yine bu dnemde Ltfullah Bey, deiik zaman aralklaryla Sivas mtesellimlii grevini yrtmektedir ki bu durum ailenin nfuzunun artmasnda nemli bir sebep saylabilir. Zira ayn aileden birok kimse ayn zaman diliminde Sivas ve evresinde nemli grevler elde etmitir. te bu bilgiler sayesinde ailenin en nfuzlu olduu dnem Recep Paa dnemidir diyebiliriz. Abdullah Paann 1789 (1204) ylnda vefat etmesi ve ardndan hkmete mallarnn msadere edilmesi, aile zerinde bask unsuru oluturmay hedefleyen bir politika olabilir. Fakat bu durum aile zerinde fazla bir etki yapmamtr. Zira Recep Paa dneminde, ailenin nfuzu giderek artmtr. Recep Paadan sonra ailenin gcnn azaltlmas hedeflenmitir. Merkezi Hkmet bu amala Cabbar-zde ailesini Sivasta tekrar grevlendirmitir. Bu dnem aileyi merkezi hkmete kar temsil eden kii Ltfullah Paadr. Paa, ayn zamanda Zaral-zde ailesinin merkezi hkmet nezdinde nemli en son kiisidir. Bu adan bu dnemin ve devamnn ayrntl olarak tahlil edilmesi gerekmektedir ki bu sayede ailenin gcnn tedrici olarak azaltlmasn daha net olarak grmek mmkn olabilecektir. Ltfullah Paa, 1797 (1212) ylnda ilk defa Sivas mtesellimi olmutur.657 Ayn tarihte Recep Paa Sivas valisidir. Ayn aileden iki kiinin ayn blgede grev yapmas Sivastaki gelir kaynaklarnn nemli bir ksmn aile servetine aktarmak eklinde yorumlanabilir. Paann daha sonra bu grevden alnd anlalmaktadr. Bu grevlendirme politikasnda Cabbar-zde Sleyman Bey hem Recep Paay hem de Ltfullah Beyi denetim altna almakla grevlendirilmitir. Ltfullah Paa deiik aralklarla 1799 (1214), 1802 (1217), 1804 (1219), 1805 (1220) 1807 (1222) yllarnda Sivas mtesellimlii yapmtr. Bu arada Ltfullah Paann Nisan 1806 ( Muharrem 1221) tarihli bir belgeye gre katline dair ferman verilmiken affedildiini

657

Salnme-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 301

167 grmekteyiz ki bu aileye kar verilen nemli bir ihtardr.658 Ltfullah Paa, Temmuz 1811 (Recep 1226) tarihinde tekrar Sivas mtesellimlii grevindedir.659 Fakat bir yl sonra Haziran 1812 (Cemaziyel-ahir 1227) tarihinde grevinden azledilmitir.660 Ltfullah Paann 1228(1813) tarihinde tekrar Sivas mtesellimliine getirilmitir.661 Paa, 1814 (1230) ylnda Bolu ve Viranehir sancaklar mutasarrfl grevinde iken vezareti kaldrlarak Rodosa srgn edilmi ardndan muhallefatnn zabt iin gerekli memurlar grevlendirilmitir.662 Bir yl sonra vezareti iade edilmi, nce ldr daha sonra Karahisar- Sahip valiliine atanmtr.663 1817 (1233) ylnda Sivas valisi Ali Paann mutasarrf olarak grlen Ltfullah Paa, ayn yl iinde Sivas valisi olmutur.664 Bu grevlendirme 1817 (1233) ylnda Sivasta ortaya kan bir ayaklanmann bastrlmasyla ilgilidir. Zira bu ayaklanmann bastrlmas iin Ltfullah Paaya gnderilen hkmde kendisine Sivas eyaletinin tevcih edildii bildirilmektedir.665 Bu durum hkmetin zor zamanlarnda ailenin yardmna ihtiyac olduunu gstermektedir. Bu ayaklanmann kmasnda amil olan Kenan-zde Ahmet ve Mtevelli-zde Mahmut, Sivasn en gl ayn ailelerindendir. Merkezi otorite Sivas valisi El-Hac Ali Paann ayaklanmay nlemekte yetersiz kaldn grdnden dolay Ltfullah Paay Sivas valisi olarak atamtr.666 Ayaklanmann bastrlmasn hzlandrmak iin ayrca o srada Karaman Valisi olarak atanan apan-zde Mehmet Celaleddin Paada grevlendirilmitir.667 Ancak M. Celaleddin Paann Sivasa gelmeden nce halkn Sivas valisi Ali Paa tarafn destekledii ve bu sayede ayaklanmann bastrld grlmektedir ki, bu gelimede Ltfullah Paann byk etkisi olduu ihtimal vardr. apan-zde M. Celaleddin Paann Sivasa gelecei haberi zerine halkn valiyi desteklemesi apan-zdelerin blgede halk tarafndan istenmediini
BA, HH, nr. 1796 BA, Cevdet-Askeriye, nr. 42405 660 BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 6791 661 Salname-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 302 662 BA, Cevdet-Zaptiye, nr. 4502 663 BA, Cevdet-Dhiliye, nr.10027; M. Sreyya, age, C. III, s. 905; 664 Salname-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 303; 1323, s.48; TS, 22/136; Saim Sava, 18.Asrn Son eyreinde, s. 95. 665 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 6907. 666 BA, Cevdet-Dhiliye, nr. 6907. 667 BA, HH, nr. 32420
659 658

168 eklinde de yorumlanabilir.668 Ltfullah Paaya verilen bu destekte halkn Ltfullah Paa ile iyi bir iliki iinde olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Fakat hkmet ailenin etkisini azaltmay hedeflediinden Paann bu grevde sadece1 yl kald anlalmaktadr.669 1818 (1234) ve 1819 (1235) yllarnda Ltfullah Paa yine Sivas valisi olarak grevdedir. 19 Aralk 1820 (13 Rebiyl-evvel 1236) tarihinde Hanya muhafz olarak grev yapan Paa,670 bu grevini aralksz 24 Mays 1823 ( 25 Ramazan 1239)tarihine kadar devam ettirmi, bu tarihten itibaren Kandiye eyaleti de Ltfullah Paaya tevcih edilmitir.671 Mart 1826 (aban 1242) tarihinde Ltfullah Paa Kandiye muhafzlndan alnp yerine Sleyman Paa getirilmitir.672 Ltfullah Paann o yllarda ka yanda olduu tam olarak tesbit edilememekle birlikte 65 yan zerinde olduu sanlmaktadr. Merkezi otorite yal paasn Sivastan ok uzak yerlerde grevlendirerek ardllarnn da cesaretlenmesini nlemek istemi olmaldr. Ltfullah Paann yaklak 19 yl Girit adasnda grev yapmas merkezi otoritenin ayanlar rtadan kaldrma projesini biraz daha gzler nne ermektedir. 30 Ocak 1840 (25 Za 1255) tarihli belgedeki, Manisada ikamet etmek artyla azledilen Girit esbak valisi mteveffa Ltfullah Paa ifadeleri Onun buarada vefat ettiini bildirmektedir.673 Hkmet, genel politikasna uygun manevralarla Ltfullah Paay, Sivastan ok uzak yerlerde grevlendirerek kendisinden sonrakilere de destek olmasn engellemitir. Ltfullah Paann olu Mehmet Said Bey 1821 (1237) tarihinde Sivas Sivas ili, Yldzeli, Han- Cedid, Behramah ve nahiyelerinde sakin olan alt blk yoldalar zerine kethdayeri olarak atanmtr.674 Fakat bu atamadan ksa bir sre sonra Mehmed Said Bey, halkn frnc esnaf hakkndaki ikyetlerini dikkate almad ayrca liyakatsiz olan ocaklsn grevde tutmakta srar ettii iin grevinden alnm, yerine yine Sivasn kkl ailelerinden Fertelli-zde Memi Aa,
668 669

S. Sava, XVIII. Asrda Sivasta ., s. 95. Salnme-i Vilyet-i Sivas, 1302, s. 303 670 BA. HH, nr. 40472 671 BA. HH, nr. 40274/C; BA. HH, nr. 29389; TS, 22/136 672 BA. HH, nr. 39066/B 673 BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 7353; .H.Uzunarl; Afyon, Karahisar, Sandkl, Bolvadin, ay, sakli, Manisa, Birgi, Mula Milas, Pein, Denizli, Isparta, Atabey ve Egridirdeki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydn Mentee, nan, Hamitoullar Hakknda Malumat, stanbul 1929, s.101,104 674 SS, 12/38

169 greve atanmtr.675 Fakat Mehmed Said Bey, 1825 (1241) tarihinde Sivas kazalarnda yerleik olan alt blk yoldalar zerine tekrar kethdayeri tayin edilmitir.676 Mehmet Said Bey, bir dnem kapcbalk grevi de yapmtr.677 Mehmet Said Bey, Muharrem 1825 (1241) tarihinde Sivas kazalarnda yerleik olan alt blk yoldalar zerine takrar kethdayeri tayin edildi.678 Ardndan kapcbalk grevi tevcih edildi. Bu atamalar belki de ailenin merkez nezdindeki itibarnn krntlarna hrmeten yaplmt. Mehmet Said Beyin, nclleri kadar siyasi nfuzu olmad aikrdr. Fakat ailenin halk nazarndaki prestiji ve gc ksmen de olsa devam etmektedir. Mehmet Said Beyden sonra Recep Paann olu Osman Bey 1838 (1254) ylnda kapcba olarak grevlendirilmitir. Bunun dnda resmi bir grev verilmemitir. Bu devirde ailenin nfuzu iyice azalmtr. Zaten Osman Bey, 1841 (1257) ylnda vefat ettii iin grevde uzun sre kalmamtr. Tanzimatla birlikte aile fertlerinin devlet memuru olarak grev yapt tahmin edilmektedir ki bu sebeple ayn ailesi hviyeti kaybedilmi olunmaktadr. Btn bunlara ramen dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta vardr. Her ne kadar aynlar devlete ba emi olsalar da kaymakamlk, meclis azal ve benzeri makamlar elde etmek suretiyle nfuzlarn ksmen de olsa devam ettirmilerdir. Zaral-zde ailesinin etkileri, bu balamda bir dnem daha devam etmitir. Zira, Zaral-zde Mehmet Paann torunu, Recep Bahri Bey 1861(1278) ylnda, Meclis-i kebir daimi azalna atanmtr. Recep Bahri Bey bu greve atanmadan evvel de Meclisi Kebir azalarndand.679 Ruen-zde Hseyin Efendi, bir dnem Kogiri Kasabas meclis-i idare yelii yapmtr.680 Yine aileden Halil Efendi arkla mal mdrl, brahim Hakk Efendi Zara mal mdr, Suzi Bey de Mesudiye sorgu hkimlii ( mstantik) gibi grevlerde bulunmulardr. Bu bilgilerden hareketle II.
675

SS, 12/112; II. Mahmud, ayan ailelerinin etkilerini azaltmak maksadyla len ayann ocuklarna daha mtevaz grevler vermeyi genel bir politika olarak benimsemitir. Halil nalck, Osmanl Toplum Yapsnn Evrimi. ev. Mehmet zden-Fahri Unan, Trkiye Gnl, Yaz 1990, say:11,s.36 676 SS, 14/47 677 M. Sreyya, age, C. III, s. 905 678 SS, 14/47 679 BA. MKT. MVL, 201/11 680 Salnme-i Vilyet-i Sivas, 1300, s.78

170 Mahmutla balayan merkezileme politikas, aynlar yok etmemi sadece nfuzlarn krmtr. Merkez, Tanzimattan sonra meclislerde grev alanlarn aynlar olduunun da uurundadr. Bu yzden meclisleri halkn temsil edildii bir yer olarak grmemi, Meclis-i vcuhu memleket olarak grmtr. Mevcut durumu yle yorumlayabiliriz. Ayn ailelerinin hkimiyeti ve nfuzu kiisel olmaktan ok kurumsal bir yapdadr. Zaral-zde ailesinin tarihesini u evrelere ayrmak mmkndr. a- Balangtan (Cafer Efendi- Osman Paa) Mehmet Paann Sivas valiliine tayin edilmesine kadar olan devir. Bu devirde aile Sivasn henz ba ayn durumuna gelmemi, dier ayn aileleriyle nfuz mcadelesi iindedir. b- Mehmet Paann Sivas valilii devri. Bu devirde aile Sivasn ba ayn durumuna gelmi ve ok salam siyasal ve ekonomik temeller kurmutur. Bu durum vakfiyelerden de anlalmaktadr. cMehmet Paann idamyla balayp Kardei Feyzullah Paa ve olu Ali Bey devridir. Bu devirde ailenin nfuzunda azalma eilimi olmakla beraber Sivasn ba ayndrlar. d- Abdullah Paa ile balayp Recep Paann vefatna kadar olan devri kapsamaktadr. Bu devir ailenin en parlak devridir ki ailenin nfuzu pek ok yerde hissedilir olmutur. e- Recep Paann vefatndan sonraki devir. Bu devirde hkmet aileye kar ( dnemin genel politikas gerei) youn bir bask uygulamaktadr. Ltfullah Paadan sonra gelen aile mensuplarndan Mehmet Said Bey ve Osman Bey Kapcbalktan baka bir grev elde edememilerdir. zellikle Osman Bey dneminde aile, devlet memuru hviyetini kazanarak bir ayn ailesi olma zelliini kaybetmitir. Aile Cumhuriyetin ilann kadar yerel dzeyde devletin nemli kademelerinde grev almtr.

171 2- Cumhuriyet Dneminde Zaral-zdeler Cumhuriyete doru Zaral-zde ailesinin siyasi nfuzlar azalmakla birlikte aile, nemli bir deiim srecine girmitir. Ailenin nde gelenleri Milli Mcadeleyi desteklerken Zaral-zde Celal adndaki bir kii tersi bir tavr taknarak Sivasta mhim bir olayda etkin rol oynamtr. Bu olay, Nutukta; Sivasta bana kar yaplan bir giriim bal altnda anlatlmaktadr.681 Olay, Mustafa Kemal Paann kendisinden dinleyelim; Yalnz efendiler biz Amasyaya gelmek zere Sivastan ayrlr ayrlmaz Sivasta pek hoa gitmeyen bir olay gemitir. Bu olay hakknda ksaca bilgi sunaym: Amasyaya vardktan sonra tilaf ve Hrriyetilerin yabanclarla birleerek bir takm haince ilere giritikleri yolunda bilgiler almtk. Bunu hemen bir genelge ile her yere bildirmitim. Sivasta da Padiaha aleyhimde telgraf ekilme gibi giriim bulunduunu haber aldm, fakat inanmadm. Elbette Heyet-i Temsiliyedeki arkadalarmzn kararghmza bal kiilerin valinin ve daha bakalarnn dikkat ve uyankl buna engeldir dedim. Oysa eyh Recep ve arkadalarndan Ahmet Kemal ile Celal adlarnda kii bir gece telgrafhanede kendilerine bal bir telgraf aracl ile istedikleri telgraflar ekmiler. Gerekte Amasya telgrafhanesinden Salih Paaya ait u telgraflar getirdiler. 16613K: Sivas 18.10.1919

Bahriye Nazr Devletli Salih Paa Hazretlerine Padiah Hazretlerinin Yaveri Saadetli Naci Bey Hazretlerine

681

Mustafa Kemal ATATRK, Nutuk, C.II, Haz. brahim Armaan, Necla Cokun, Ankara 1998, s. 213

172 Aylardan beri yurdumuzda olup bitenleri anlamak ve bunun i yzn renmek zere il merkezine kadar zahmet buyurup gelmenizi lke ve ulus karlar adna diler yine lke ve ulus adna makine bana teriflerini btn ballmzla istirham ederiz. eyh emsettini Sivasi oullarndan Recep Kamil, Zaral-zde Celal, Din bilginlerinden tccar ve esnaftan yz altm mhr tamaktadr. lyas-zde Ahmet Kemal Banada 19 Ekim 1919 tarihli olan u telgraf geldi: Amasyadan Mustafa Kemal Paaya Halkmz Padiahn ve Hkmetimizin grlerini Salih Paann kendisinden yada gvenilir bir azdan iitmedike aradaki anlamazla zlm gzyle bakmayacaz. Bu bakmdan iki yoldan birini semek zorunda olduunuzu arz ederiz. lyas-zde Ahmet Kemal Zaral-zde Celal ehy emsettini Sivasi oullarndan Recep Kamil

Efendiler, biz btn lkeye doru yolu gstermek ve halk aydnlatmakla urayoruz. Fakat dmanlarmzda bize kar her yerde hatta iinde bulunduumuz Sivas kentinde bile alaka niyetlerinin gerekletirebilecek aalk vastalar bulmakla baarl olabiliyorlar. Btn uyarlarmza ramen ben oradan ayrlr ayrlmaz Sivastaki kiilerin dalgnl her yerde ne kadar ok ilgi gevekliklerinin ve gz yummalarnn domu olduuna gzel bir rnek oluturuyor.682

682

ATATRK, age, s. 214

173 19 Ekim 1919 gn Sivastaki arkadalar Heyet-i Temsiliye imzal u telgraf veriyorlard Amasyadan Mustafa Kemal Paa Hazretlerine eyh Recep ve arkadalarnn Zat- Devletlerine ekilmek zere telgrafhaneye imdi verdikleri telgraf sureti aada aynen arz olunur: Bu konuda Topu Binbas Kemal Bey ayrca soruturma yapmaktadr. Bu telgrafta aldm arz ettiim telgrafn suretini de ekliyorlar. Sivas telgraf mdr de ayn gn u bilgiyi veriyor.683 Mustafa Kemal Paa Hazretlerine ehy emsettini Sivasi oullarndan Recep, lyaz-zde Ahmet Kemal ve Zaralzde Celal imzasyla yazlan telgraf sunuyorum. Bu telgraflar gece getirilmi ve memurlarmz tehdit edilerek yazdrlmtr. Herkesin kendi koullar iinde elbette telgraf yazma hakk vardr. Ancak, makine odasna nne gelenin girmesi yasak olmas yle dursun, memurlara gzda verilerek korkutulmalar gibi Hkmetin otorite ve haysiyetini zedeleyecek davranlarda bulunmak dorusu isyan niteliindedir. Durumu valilie arz ettim. lkede salkl bir dzenin kurulmas iin almakta olan Zat- Devletlerine de arz ederim. Derin sayglarmn kabul buyrulmasn dilerim. 19 Ekim 1919 stanbul Merkez efi Beye: Halkn azndan arz olunan ve ulusun selameti iin sunulmas istenen telgrafmzn yerine ulatrlmasna engel olan, din ve devlet hainidir. Sonunda kan Bamdrlk Ltfi

683

ATATRK, age, s. 214

174 dklmesine sebep olacaktr. Padiaha duyurmak iin kararllmz kesindir. Cevap bekliyoruz. Saray Genel Sekreterliine Padiahlk zel Kalem Bayazmanlna ( Mabeyn- Hmyun Ba Kitabet-i Celilesine ) Yksek araclnzla Padiah Efendimize biz kullarnca sunulan dilekenin cevabn yurt ve ulus adna makine banda bekliyoruz. Padiahlk zel Kalem Ba Yazmanl Aracl ile Halife Hazretlerine limiz Sivasta Anadolu Rumeli Mdafaa-i Hukuk Denei ad ile kurulan Kongre Kurulu Bakan Mustafa Kemal Paa etrafa siz Padiah Efendimizin gven belgelerini tad haberini yayarak lkemizde ktlklerini rtbas etmek isteyen kk bir grupla birlikte kendilerini Ulusal radenin temsilcisi gibi gryorlar. Oysa anl Halifemiz ve Sevgili Padiahmza bu ynden bal olmamz ve mutlak olarak balanmamz dinimizin gerei olduundan Bahriye Nazr Salih Paa ile Efendimiz Hazretlerinin ba yaveri Naci beyefendinin Amasyaya gnderildiklerini haber aldk. Halk arasnda kendini gsteren heyecan yattrmak iin bilginlerden, ehir ileri gelenlerinden ve tccarlarndan iki yz akn imzay tayan davetiye telgrafmza cevap alamadk. Kamuoyunun ne durumda olduunu bizzat yerinde grlmek zere kendilerinin Sivasa kadar gnderilmesi btn ballmzla eiinize yz srerek yalvarr ve niyaz ederiz. Bu konuda herhalde emir ve ferman Padiah Efendimizin Hazretlerinindir.684 Efendiler dmanlar eyh Recebe nemli bir rol oynatm bulunuyorlard. Sras gelince arz edeceim belgelerden Said Molla Rahip Fruwa (Frew) yazd 24 Ekim

684

ATATRK, age, s. 215

175 tarihli bir mektubunda Molla, Papaza: Sivas olayn nasl buldunuz? Biraz dzensiz ama yava yava dzelecek diyordu.685 Btn ulusal birlik ve dayanmasndan ve ulusal rgtlerin lkenin her tarafna yayldndan bahseden, ulusun artk isteine uyarak askeri ve ulusal rgte dayanarak hkmeti dren; yeni hkmete kar karya geen bir kurulun bakan aleyhinde tam yeni kabine temsilcisi ile grmelere giriecei bir srada ve bu amala Sibastan ayrldnn hemen ertesi gn btn Sivas halk adna ayaklanma ktn gsterir bir telgrafn, telgrafhane tehdit edilerek ektirilmesi elbette anlamlyd. Bizzat iinde bulunduumuz Sivas halk byle bir kurulun aleyhinde olunca btn ulusun ayn duygu ve dncede olmayacan kantlamak gerekten gtr. O halde temsil yetenei byle olan bir kurulla bakann dayand gc de rk olaca yargsna varmak neden doru olmasn? Sivasta ykselen bu sesin dmanlar iin ne kadar kuvvetli ne kadar gl ve nemli olduu takdir buyrulur. Efendiler Salih Paaya ait telgraf Amasyaya geldiinde kendisine verirdim ancak eyh Recep ve arkadalarnn hkmete cezalandrlmalarn istedim. Sivastaki Heyet-i Temsiliyene de talgraf banda 19 Ekimde unlar sordum: 1- eyh Recep, Ahmet Kemal ve Celal imzalaryla Saray Genel Sekreterliine ekilen telfraf grdnz m? 2- Telgrafhanede nbeti subay yok mu? 3- Hepiniz orada olduunuz halde byle bir kstahlk nasl yaplabilir? Kald ki, bu lgnlarn giriimleri hepinizce biliniyor. Salih Paaya ve Naci Beye yazlm imzal telgraf hazrladklarn biz burada iitmitik. Sizin bundan haberiniz yok mu? 4- Yabanclarla birlikte tilaf ve Hrriyetilerin bir takm haince hareketlere giritikleri konusunda dn bir genelge ile yaplan tebligat alnmad m?

685

ATATRK, age, s.215

176 5- Bask yaplan ve kendilerine gzda verilen telgraf memurlarnn hemen gereken kimseleri Vali Paay ve dier ilgilileri haberdar etmemelerinin ve nbeti subayn bundan gaflet gstermesinin sebebi nedir? 6- Ba Mdr Beyin bildirmesi zerine alnm olan tedbirler nelerdir? Mustafa Kemal Valiliin konuyu askeri makamlar braktnn anlalmas zerine Kolordu Kurmay Bakan Zeki Beye de unu yazdm: Sz konusu olan olaya karm olanlarn tutuklanp cezalandrlmalar iin valilike elde bulunan imknlar kullanlm yahut yetersiz grlmte mi, i kolorduya atlyor; yoksa bu kstaha hareketlere kar da valilike nlem alnmasnda kararszlk m gsteriliyor? Bu durum anlaldktan sonra konunun zm daha kolay ve esasl olur. Mustafa Kemal Daha sonra Sivasta bulunanlara u emri verdim: 1- Telgrafhane tamamen kontrol altna alnacaktr. Bir subay komutasnda bir manga asker yerletirilecektir. Bundan nce olduu gibi telgrafhaneyi igal ve bunlara bask yaparak ulusun meru birlii aleyhinde zihinleri bulandrc ve gvenlik bozucu hareketlerde bulunacak hainler kesinlikle engellenecektir. Bu gvenlik bozucu hareketlerde yasak snrn aan ve askere saldranlara kar duraklamadan her nerede olursa olsun silah kullanlacaktr. 2- Kstaha hareketlere yeltenenleri yola getirme asndan Kurmay Bakannn ileri srd sebeplere dayanlarak kamalarna frsat verilmeksizin derhal gerei yaplacak ve sonucu bir iki saate kadar bildirilecektir. Ancak bu konuda karar vermek iin orada bulunan kimselerden hi birisinin giriime gemeyip de ne yaplacan bizden sorulmaya kalklmas gerekten esef edilecek bir durumdur. Bu karar bir taburun Sivasta bulunan Beinci Tmen Komutan Cemil Cahit Bey tarafndan, tabur komutanna emredilmitir. Orada bu kararn uygulanmasna hi olmazsa yardm buyurulmas istirham olunur.

177 3- Sivasta disiplinin salanabilmesi iin uyanklkla btn ilgililere kesin ve iddetli nlemler alnmas gereini rica ederim. Mustafa Kemal zel olarak Osman Tufan ve Recep Zht Beylere u direktifi verdim: Milli Mcadele aleyhinde kstahlk edenler iin yaplacak ilemler ilgililere bildirilmitir. Durumu takip ederek gereinin tam olarak yaplp yaplmadn ve gz yumulduu takdirde bizzat mdahale ederek bilinen kiilerin tutuklanmas ve yardaklarn zararsz duruma getirilmesi istenmektedir. Bu konuda gerek grlrse her kime kar olunursa olsun gereini yapmakta ekingenlie dlmemelidir. Mustafa Kemal Efendiler stanbul Hkmetinin eyh Recebi ve arkadalarn cezalandrm olduuna elbette ihtimal vermedim. Sivasl eyh emsettinin oullarndan diye imza atan bu miskin ve adi eyhin bundan sonra da dmanlarn elinde alet olarak giriecei alaklklarla karlaacaz.686 20 Ekimde Vali Rt Paa konuyu uzun uzadya anlattktan sonra olayn genilemesi ihtimali varken nne geilmi ve gsterilen abuk ve iddetli mdahaleden dolay, bundan sonra benzer durumlarn ortaya kmayacann anlalm olduunu yazyordu.687 3- Ailenin kollara ayrlmas: A. Soyadlarna gre aile Zaral-zde ailesi soyad kanunundan sonra farkl soy adlar ile tannmlardr. Buna gre aile, tespit edebildiimiz kadaryla Aknc, Altay, Aydn, Aydnay, Aydnalp, Baturalp, Bulut, almlardr. B. ve Meslekleri Bakmndan ailenin durumu Eraydn, Gnal, Kaymak, Zaralolu soyadlarn

686 687

ATATRK, age, s. 217 ATATRK, age, s. 216

178 a. Kamu Hizmeti Alannda alanlar

a.1. Siyasetiler Aileden, Adil Altay CHP Sivas milletvekili olarak grev yapmtr. Daha sonra senatrlk te yapan bu kii ailenin yerel dzeydeki etkisine nemli katk salamtr. a.2.Askeri Hizmetler Zaral-zde ailesinin askeri hizmetleri Cumhuriyet dneminde de devam etmitir. Bununla ilgili olarak, Blent Gnal hkim albay olarak hala Trk Silahl Kuvvetlerinde grev yapmaktadr. Yine aileden Cihangir Dumanl Tugeneral rtbesi ile emekli olmu paalardandr. Aileden, Aydemir Clclolu halen Trk Silahl Kuvvetlerinde Tueneral olarak grev yapmaktadr. a.3. Eitim Hizmetleri Ailenin Osmanl Dnemindeki eitim retim faaliyetleri snrl olmakla beraber Cumhuriyet dneminde nemli lde gelime gstermektedir. Aileye mensup eitim-retim hizmetleri alannda grev yapanlar yle sralanabilir: Do.Dr. Rfat Kaymak Cumhuriyet niversitesi Matematik Blm, Do.Dr. Cengiz Aydn Ege niversitesi Matematik Blm, Mustafa Aydn retmen, Prof. Dr. Muhammed Zahit Altay Haidelberg niversitesi Beyin Cerrah, Saadettin Altay retmen, Do Dr. Mustafa Bulut, Cumhuriyet niversitesi Mzik Blmde hizmet vermektedirler. a.4. Salk Hizmetleri Aileden Prof. Dr. Muhammed Zahit Altay, Dr. Gnkut Bulut, Dr. zgr Kaymak, Dr. Metin Korkmaz, Dr. Vefa Gler salk sektrnde hizmet veren aile yeleridir.

179

a.5. Adli Hizmetler Zaral-zde ailesi, adli hizmetler snfnda da nemli grevlerde bulunmulardr. Aileden Mehmet Bulut Cumhuriyetin lk yllarndan itibaren Mstantik ( sorgu hkimi) olarak grev yapmtr. Hakan Bulut Savc, Turan Bulut Savc, Burhan Bulut Hkim olarak hizmet vermilerdir. Yine ayn aileden Zaral-zde Selim Srr Beyin olu Murtaza Ersin Zaralolu, Kocaelide avukatlk ve hukuk mavirlii yapmaktadr. a.6. Brokrasi Cumhuriyetin ilanndan sonra Zaral-zde ailesi Sivas merkez ve ilelerinde nemli hizmetlerde bulunmulardr. Fazl Aydnalp Cumhuriyetin ilk yllarnda Sivas Zraat Bankas l Mdrl grevini yapmtr. Yine aileden, Bilgin Kaynar Etibank Genel Mdr Yardmcl, keza Kemal Altay Etibank Genel Mdr Yardmcl, Akaln Bulut Ky Hizmetleri Genel Mdrl grevlerini ifa etmilerdir. Aileden Levent Gnal halen stanbul Vali Yardmcl grevindedir. b. zel Sektr Alannda alanlar b.1. letmeciler Osman Aknc Madeni Ya Toptancs, Nail Aknc Madeni Ya Toptancs, Erol Altay Turizmci, Hadi Altay letmeci

180 SONU

Osmanl toplumsal yaps kurulu felsefesi, kltrel deerleri ve dnya gr bakmndan merkezden kopmaya uyan bir toplumsal modeli temsil etmemektedir. Toplum sistemi, btnlemeyi ve kmelemeyi gerektirir. Toplumu besleyen normlar ve deerler sistemi bu amac gerekletirmek iin artlanmtr. Bu sebeple Osmanl toplum dzeni merkezcil diyebileceimiz bir yapy ortaya koyar. Hibir zaman merkezi hkmetin, snrlar iinde feodal bir dzene yer vermemesi onun bu zelliinden ileri gelmektedir. Ancak Osmanl toplum yapsnn bu merkezcil durumuna karlk evrenin kopukluu da dikkatimizi ekmektedir. Bylece merkez ve evre ilikisi elikili bir yapy ortaya karmaktadr. Bu elikinin phesiz ba amili imparatorluun farkl blgelerinde ortaya kan ayn aileleridir. mparatorluun iinde bulunduu durum, ayan-merkez-halk lsn birbirine baml hale getirmitir denilebilir. Aynlarn varlyla imparatorlukta yeni toplumsal bir sistem ortaya kmtr. Immanual Wallerstein Toplumsal sistemin belirleyici nitelii sistemde bir i blmnn var olmasdr, der. Aynlarda bu meyanda bu yeni i blmnn nemli bir halkasdr. Aynlar 17.yzylda gelimeye balayan 18. yzylda glerinin doruuna kan bir snf olarak, tarihi bir olgudur. Aratrmamzn konusu, Osmanl tarasnda 18. yzyldan itibaren etkilerini artran ayn ailelerinden biri olan Zaral-zdelerdir. Bu balamda konunun daha etraflca anlalabilmesi iin evvela giri blmnde aynlk kurumu ile ilgili genel bilgiler verilmitir. almann ikinci blmnde Sivas ve evresinde bulunan iri kym diye tabir edebileceimiz ayn aileleri hakknda ksa ama nemli bilgiler anlatlmtr. Yine ayn blmde Sivasta bulunan ayn aileleri tantlmtr. Zaralzde ailesinin menei konusunda net bilgilere ulalamad. Bunun en nemli sebebi ailenin daha evvel hangi unvanla anldnn bilinmemesidir. Bu aile Osman Paann en byk olu Mehmet Paann Sivas valiliini elde etmesinden sonra ehirdeki ba ayn konumuna ykselmitir. Mehmet Paann merkezi hkmet tarafndan idam

181 edilmesi ailenin gcn azaltmakla beraber Feyzullah Paa, tekrar nemli grevler elde etmeyi baarmtr. Ali Bey dneminde ailenin nfuzu azalma eilimi gstermektedir ki bu durum apanoullarnn Sivas ve evresinde etkinliini artrmak iin yapt almalarla aklanabilir. Ailenin etkin fertlerinden sayabileceimiz Abdullah Paann btn mallar msadere edilmitir. Paa borlu olarak lmtr. Recep Paa ile birlikte ailenin etkinlii tekrar artmtr. Siyasi hayat ok fazla ini klarla dolu olan Recep Paa uzun sre Sivas ve evresinde nemli grevlerde bulunmutur. Ailenin serveti meru ve gayri meru yollardan elde edilen gelirlerle birikmitir. ltizam bu anlamda nemli bir kaynaktr. Bu balamda Recep Paann iltizmna ald mukatalar incelenmitir. Aile deiik yntemler kullanarak gayrimeru servet biriktirmitir. Zaral-zde ailesi her ne ekilde olursa olsun biriktirdii serveti elde tutmay amalamtr. Bunun iin mallarnn byk bir ksmn vakfetmilerir. Bylece hem msadereye kar tedbir alnm hemde yre halkna fayda salanmtr. Aile vakf faaliyetleri sayesinde halk nazarnda nemli bir saygnlk elde etmitir. Aileden Alime Hanm, Mehmet Paa, Recep Paa, Aie Hanm, Saniye Hanm vakf faaliyetleri ile dikkat ekerken bunlar arasnda Mehmet Paa en fazla gayrimenkul vakfeden kiidir. Ailenin vakflar Sivas ve Tokatta bulunmaktadr. Bu durumda ailenin zellikle bu iki kentte siyasi ve sosyal adan daha etkili olduunu gstermektedir. Aratrmada rnek olarak incelenen Zaral-zde ailesi, apanoullar, Caniklizdeler, Karaosmanoullar kadar gl ayn ailelerinden deildir. Bu durum onlarn g ve kudretine kar hemen boyun eecek manasna gelmemektedir. zellikle Feyzullah ve Recep Paa dnemlerinde apanoullar ve Canikli-zdeler ile etkin bir mcadele yrtlmtr. Aratrmamzda ortaya kan nemli bir hususta bu ve benzeri aileleri dier ayn ailelerinden farkdr. Bu farkn temel sebebi, ailelerin merkezle ilkikileri sonucunda elde ettikleri resmi grevlerin onlara

182 getirileridir. Zira ayn olupta resmi grev elde edemeyen ya da elde ettii resmi grevleri uzun sre uhdesinde tutamayan aileler ksa srede etkilerini kaybederek gl ailelerin etkileri altna girmilerir. Bu anlamda Sivasta bulunan Mtevellizde, Kenan-zde, Hatip-zde gibi zaman zaman nfzunu artran ayn aileleri genellikle Zaral-zdelerin etkilerini hissetmilerdir. II. Mahmut 1812 ylndan itibaren (Bkre Antlamas) merkeziletirme siyasetini uygulamaya balamtr. Uygulanan bu politikann sonucunda Anadolu ve Rumelide bulunan aynlarn nfuzunun azald genel kabul grm bir bilgidir. Zaralzdeler ailesi de bu anlamda bir istisna tekil etmemektedir. Ailenin son siyasi ferdi olan Mehmed Said Bey dneminde de devam eden merkeziletirme politikas Tanzimatla birlikte hzn artrmtr. Zaral-zde ailesinin etkin son ferdi Ltfullah Paadr. Paa ald grevler sayesinde ailenin nfuzunu korumay baarmtr. Tanzimatla birlikte etkisi giderek azalan Zaral-zdeler de dier ayn aileleri gibi devlet memuru durumuna dmlerdir. Cumhuriyetin ilanna kadar ok az da olsa siyasi etkilerinin devam ettiren aile Cumhuriyetle birlikte devletin nemli kademelerinde grev almay baarmlardr.

183 KAYNAKA

ABABAY, Feridun, ldr Tarihi, Ankara 1987. ACUNSAL, Ferit, Gereklerin Diliyle Tokat, stanbul 1947. AKDA, 1975. ----------- , Osmanl Tarihinde Aynlk Dzeni 17301839, TAD, VIII-XII, S.1423, Ankara 1975. AKN, Sina, Trkiye Tarihi, C.III, stanbul 1997. AKYILMAZ, Gl, Osmanl Devletinde Reaya Kavram ve Devlet Reaya likisi, Osmanl, IV, Ankara 1999 ALKAN, Ahmet Turan, Mahalle, Osmanl Ansiklopedisi, , C.IV, stanbul 1993. ARICANLI, Tosun, 19.Yzylda Anadoluda Mlkiyet, Toprak ve Emek, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, stanbul 1998. ARIKAN, Zeki, Osmanl mparatorluuna Egemenlik Anlay Milli Egemenlik ve Demokrasi Kurultay, TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, no. 77,Ankara, 1995. ARMAAN, Latif, Osmanl Devletinde Konar-Gerler, Osmanl, IV, Ankara 1999 ATASOY, Ali Rza, ATASOY, Mehmet Cellettin, Tokat Readiyeli Sadrazam Seyyid Hasan Paa, stanbul 1990. ATATRK, Mustafa Kemal, Nutuk, C.II, Haz. brahim Armaan, Necla Cokun, Ankara 1998. ATAY, Hseyin, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, Ankara 1983. BARLAS, Talan, Toplum Bilimlere Giri, stanbul 1975. BAYINDIR, Abdlaziz, Eyp Mahkemesi (Eyp: Dn / Bugn) 1112 Aralk 1993, stanbul 1994. Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Ankara

184 BAPINAR, Hacer, XVIII. Yzylda (17001800) Anadoluda Adalet Kurumu ve leyii Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Sivas 2005. BAYRAK, M. Orhan, Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu, stanbul 1979. BELGE, Murat, Osmanlda Kurumlar ve Kltr, stanbul, 2005. BERKES, Niyazi, Trkiyede adalama, stanbul 1979. BERK, A.H , slamda Vakf, Zaanos Paa ve Zevcesi Nefise Hatun Vakfiyeleri , VD, I V, 1985. CNLOLU, Halis Turgut, Osmanllar Zamannda Tokat, C.II, Tokat, 1950. ADIRCI, Musa, Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim, Belleten, CLI/201(Aralk 1987)den Ayr Basm, Ankara 1988. ------------- , II. Mahmut Dneminde Mtesellimlik Kurumu, DTCF Dergisi, XXVIII, Ankara 1970. AYLAK, Adem, Osmanlda Yneten ve Ynetilen, Ankara 1999. CEZAR, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi( XVIII. Yzyldan Tanzimata Kadar Mal Tarih) stanbul 1986. ELK, Smeyra, Sosyo-Ekonomik Adan Osmanl Kadn (18001850), Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Sivas 2005. IZAKA Murat, slam Dnyasnda Ve Batda Ortaklklar Tarihi, stanbul 1999. -------------- , Osmanl Ekonomisinde Ake Taiinin Sebepleri zerine Ksa Bir nceleme Boazii niversitesi Dergisi, 45, stanbul 1977. DARKOT, Besim, .A, stanbul 1988. DEMREL, mer, II. Mahmut Dneminde Sivasta Esnaf Tekilat ve retim Tketim likileri, Ankara 1989. -------------- , Osmanl Dnemi Sivas ehri ve Esnaf Tekilt, Sivas 1998. -------------- , Osmanl Vakf ehir likisine Bir rnek: Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol, Ankara 2000.

185 ------------- , Grbz A, Tu. M, Osmanllarda Ailenin Demografik Yaps

SKDS Trk A. C.I Aile Kurumu Babakanlk, Ankara 1992. ------------- , Sivas Vakf Grevlilerinin Unvan ve Lakaplarna Dair Revak 96, Sivas 1996. ------------- , 17001730 Tarihlerinde Ankarada Ailenin Niceliksel Yaps, Belleten, LIV/211, Ankara 1991. ------------- , 17881808 Tarihlerinde Sivas eriyye Sicillerinde Geen Vakfiyeler V.D XX, Ankara 1988. ------------- , Sivas emeleri OTAM Ankara 1992. ------------- , Osmanl Dneminde Sivas Vakflarnn dari Organizasyonu ve Problemleri, ADTCF Tarih Aratrma Dergisi, Say 28den Ayr Basm, Ankara 1997. -------------, Tu. M Grbz. A, Osmanl Anadolu Ailesinde Ev, Eya, ve Giyim Kuam (XVI-XIX.)Yzyllar, Sosyo-Kltrel Deiim Srecinde Trk Ailesi, C.II Ankara, A.A.K.B.Y, 1992. ------------ , Tereke Defterlerine Gre Kayseri Tccar ve Esnafnn Bor Alacak likileri, IV. Kayseri ve Yresi Tarihi Sempozyumu Teblii, Kayseri 2003. ------------ , Bir Osmanl Kadsnn Not Defteri Yahut Kitab- Sakk Seluk niversitesi Kuruluunun 700. Yldnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi Bildirileri, 78 Nisan 1999. DENZL, Hikmet, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, tarihsiz DVTOLU, Sencer, Oyun Teorisi Balamnda Celali syanlar 1596 1611 Cogito Osmanllar zel Says 19, yaz 1999. DOHSSON, M, XVIII. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, ev. Zerhan Yksel, stanbul tarihsiz, DNMEZER, SULH, Sosyoloji, stanbul 1990. DURSUN, Davut, Ynetim-Din likileri Asndan Osmanl Devletinde Siyaset ve Din, stanbul 1992. DUYGU, Sleyman, Yozgat ve apanoullar Tarihi, stanbul, 1977.

186 EKEN, Galip, XIX. Yzylda Zara Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu, Sivas 2003. ERGEN, zer, 18. Yzylda Osmanl Sanayi ve Ticaret Hayatna likin Baz Bilgiler ,Belleten, LII/202203,Ankara 1988. -------------- , 18. Yzylda Osmanl Sanayi ve Ticaret Hayatna likin Baz Bilgiler , Belleten, LII/202203, Ankara,1988. ERAHN, Seyfettin, Vakf Dncesini Douran Temel Dinamikler zerine Vakf Medeniyeti Sempozyumu Kitab, Ankara 2003. FARAQHI, Suraya. Osmanl Tarihi Nasl ncelenir, stanbul 2001. -------------- , stanbul 2003. FEKETE, Lakos, XVI. Yzylda Taral Bir Trk Efendisinin Evi, Tercme. S. Karatay, Belleten, XXIX/116, Ankara 1996. FINDIKLI, Remzi, Osmanl Devletinde Gvenlik ve Polis, Osmanl VI, Ankara 1999. GEN, Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul 2000. ------------- , Osmanl Maliyesinde Malikne Sistemi Trkiye ktisat Tarihi Semineri.(810 Haziran 1973) O.Okyar-. Nalbantolu Ankara 1973. Grswold, Wllam J, Anadoluda Byk syan, ev. lkn Tansel, stanbul 2000. GEK, Fatma Mge, Burjuvazinin Ykselii mparatorluun k, ev. brahim Yldz, Ankara 1994. GER, Ltf, XV.-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Tuz nhisar ve Tuzlalar letme Nizam ...F.M.XXIII/1-2 (1962-1963). GRAN, Tevfik, 19. Y.Y. Osmanl Tarm, stanbul, 1998. HALAOLU Yusuf, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, Ankara 1997. HEPER, Metin, Osmanl Siyasi Hayatnda Merkez Kenar likisi, Toplum Bilim, 910, Ankara 1991. HSEYN, Hsamettin, Amasya Tarihi IV. C.Bakyyesi, stanbul, 1935. Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak,

187 NALCIK, Halil, Osmanl mparatorluu, Devlet ve Ekonomi, stanbul 1996. ------------- , Adalet nameler, Belgeler, C.II, S.34,(1965.) -------------, Osmanl Toplum Yapsnn Evrimi. ev. Mehmet zden-Fahri Unan, Trkiye Gnl, Yaz 1990, say:11. -------------, Mahkeme, A, C.VII. PRL, Mehmet, Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti Tarihi, C.I, (Editr: Ekmeleddin hsanolu), stanbul 1999. KARAGZ, Rza, Canikli Ali Paa, Rize 1994. KARAMAN, Fikri, Sivas-Tokat- Tozanl Kazas, stanbul 2003. KARPAT, H.Kemal, Osmanl Nfusu (18301914) Demografik ve Sosyal zellikleri, stanbul 2003. ------------ , Osmanl Nfusu (18301914) Demografik ve Sosyal zellikleri, stanbul 2003, KAZANCIGL, Ali, Trkiyede Modern Devletin Oluumu ve Kemalizm,Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, stanbul 1986. KEYDER, alar, Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul 1999. KONGAR, Emre, mparatorluktan Gnmze Trk Toplum Yaps 1, stanbul 1985. KPRL, Fuat, Ayn, A, II, stanbul 1990. KURAN, Ercment, Trk adalamas, Ankara 1997. MAHROULLARI, Adnan, Dnden Bugne Zara, 3. Bask, Sivas 1999. MARDN, erif, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, stanbul 1998. MANTRAN, Robert, XI. ve XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu, ev. M.Ali Klbay, Ankara 1995. MERT, zcan. XVIII. ve XIX. Yzyllarda apanoullar, Ankara 1980. -------, zcan. Ayn, D..A., 4, stanbul 1991. NUR, Mustafa Paa, Netayic-l Vukuat, C.III, ev. Neet aatay, Ankara 1979 MUTAFEVA, V.P, XVIII. Yzyln Son On Ylnda Aynlk Messesesi, (ev. Bayram Kodoman), ..E.F. Tarih Dergisi, s. 31, stanbul 1977.

188 NAGATA, Yuzo, Muhsin-zde Mehmet Paa ve Aynlk Messesi, zmir 1999. ------------ , Tarihte Aynlar, Karaosmanoullar zerine Bir nceleme, Ankara 1997. ORHONLU, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilat, stanbul 1967. ORTAYLI, lber, Osmanlda Aile, Ankara 1998. ---------- , Osmanl ehirlerinde Mahkeme, AHF.1977. ---------- , Osmanl Kadsnn Tara Ynetimindeki Rol zerine, Amme daresi Dergisi, stanbul 1986. N, Tuncay. Osmanl Devletinde Msadere Uygulamalar, Osmanl, VI, Ankara 1999. CAB, mer Efendi, Cb Tarihi, Haz, M.Ali Beyhan, Ankara, 2003. ZDEMR, Rfat. Tokatta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yaps (1171 1810),Belleten, LIV/221, Ankara 1991. ZKAYA, Ycel, Osmanl mparatorluunda Aynlk, Ankara 1994. ----------- , Canikli Ali Paa, Belleten, C. XXXVI, 1972. ZTRK, Said , Tereke Defterlerine Gre XVII. Asrda stanbulda Aile Nfuzu, Servet Yaps ve Dalm stanbul Aratrmalar, 3, stanbul 1997. ZTRK, Ycel, Osmanl Klasik Sisteminin Teekkl ve zl, Trkiye Gnl, KasmAralk 1999 say 58. PAKALIN, M.Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-IIIII, stanbul 1993. REPHAELA, Lewis, Osmanl Trkiyesinde Gndelik Hayat ( Adetler ve Gelenekler), ev. Mefkure Poray, stanbul 1973. RIFAT, Ahmet, Devhatn-nukab, Haz. Hasan Yksel- M.Fatih Kksal, Sivas 1998. SAKAOLU, Necdet, Anadolu Derebeyi Ocaklarnda Kse Paa Hanedan, stanbul 1998. ----------- , 1986. Mltezimlerin Aar Toplama Yntemleri T.T 5/25, stanbul

189 ----------- , Hafz Veliyeddin Paann Gizli Kalan Ayaklanmas; Bir Siyasal Yasaklama rnei T.T 13/76, stanbul 1990. ------------ , Ayn Mehmet Aa ve Kona T.T 15/90, stanbul 1991. SALZMAN, Ariel. mparatorluu zelletirmek: Osmanl XVIII. Yzylnda Paalar ve Aynlar, Osmanl, VIII, Ankara 1999. SAVA, Saim, Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, stanbul 1992 -----------, XVIII. Asrda Sivasta Bir Ayn ailesi: Zaral-zdeler, Tarih ncelemeleri Dergisi, zmir 1994. ----------- , Hicri 12141219(17991804)Tarihleri arasnda Sivas Halknn Kulland Eyalara Ksa Bir Bak ve Kullanlan Silahlar C..F.E.F.S.B.D, 3, Sivas 1984. ----------- , Sivas Valisi Dastani Ali Paann Muhellefat; XVIII. Asrn Sonunda Osmanl Sosyal Hayatna Dair nemli Bir Belge Belgeler, 15/19 (1993). ----------- , Fetvalar Inda Osmanl Toplumsal Hayat Hakknda Baz Tespitler Top. Tar (1994). ------------, Fetva ve eriyye Sicillerine Gre Ailenin Teekkl ve Dalmas Sosyo Kltrel Deiim Srecinde Trk Ailesi c.II, Ankara 1992. ----------- , 18.Asrn Son eyreinde Sivasn dari, Sosyal ve Ekonomik Durumu, eriyye Sicillerine Gre, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1986. ----------- , Susamlar Kona Revak, Sivas 2003. SERTOLU, Mithat, Osmanl Tarih Lgat, stanbul 1986. SHAW, Stanford. Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, stanbul 1994. SINGER, Amy, Osmanlda Hayrseverlik, Kudste Bir Haseki Sultan mareti, ev. Dilek endil, stanbul 2004.

190 AHN, Canay, The Rse And Fall Of Ayan Famly n Eghteenth Century Anatola: The Caniklizdes (17371808) ) Bilkent niversitesi Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2003 TABAKOLU, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Ankara 1985. TAIOLU, Muhaddere, Trk Osmanl Cemiyetinde Kadnn Sosyal Durumu ve Kadn Kyafetleri, Ankara 1958. TOLEDANO, stanbul 1994. TUNAYA, Tark Zafer, Osmanl mparatorluundan TBMM Hkmeti Rejimine Gei Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, stanbul 1986. TUNCER, Mehmet, Ankara ehri Merkezi Geliimi (1420.yy), Ankara 1998. TURAN, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1999. TRKDOAN, Orhan, Trk Ailesinin Yaps ve Tarihi Geliimi, Ankara 1982. UBUCN, M.A, Trkiye 1850, Ankara 1981. ULAAY, M. aatay, 18. ve 19. Yzyllarda Saruhanda Ekyalk ve Halk Hareketleri, stanbul 1955. UZUNARILI, .H, Afyon, Karahisar, Sandkl, Bolvadin, ay, sakli, Manisa, Birgi, Mula Milas, Pein, Denizli, Isparta, Atabey ve Egridirdeki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydn, Mentee, nan, Hamitoullar Hakknda Malumat, stanbul 1929. ----------- , Ktahya ehri, stanbul 1932.
----------- , Sivas ehri, Ankara 1998.

Ehud. R, Osmanl Kle Ticareti, ev. Y.Hakan Erdem,

LGENER, stanbul 1981.

Sabri, ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas,

NAL, Mehmet Ali, Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta 2002. YEDYILDIZ, Bahaeddin. XVIII. Asr Trk Toplumu ve Vakf Messesesi, VD XIV, Ankara 1982.

191 ----------- , Vakf Messesesinin XVIII. Asr Trk Toplumundaki Rol VD, XIV, Ankara 1982. ----------- , Trk Vakf Kurucularnn Sosyal Tabakalamadaki Yeri 1700 1800, O.A, Say III. ---------- , Samsun Halknn Kulland Eyalar zerine Bir Tahlil Denemesi II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C.Vden Ayr Basm, Ankara 1983. YERLKAYA, lhan, Tanzimattan nce Osmanl Devletinde Belediye Hizmetleri, Osmanl, VI, Ankara 1999. YILMAZELK, brahim, XIX. Yzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca, Elaz 1999 YCEL, Yaar. Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dair Genel Grler, Belleten, XX, Ankara1919. --------- , XVI. XVII. Yzyllarda Osmanl dari Yapsnda Tara merasnn Yerine Dair Dnceler Belleten XLI, Ankara 1977. YKSEL, Hasan, Osmanl Sosyal ve Ekonomik Hayatnda Vakflarn Rol (15851683) Sivas 1998. ---------- , Osmanl Dneminde Keban - Ergani Madenleri 17761794 Tarihli Maden Emini Defteri, Sivas 1997 ---------- , Vakf Msadere likisi, Osmanl Aratrmalar XVI. den Ayr Basm, stanbul 1992. --------- , Vakfiyelere Gre Osmanl Toplumunda Aile Sosyo Kltrel Deiim Srecinde Trk Ailesi c II. Ankara A.A.K.B.Y. 1992. --------- , Batllama Srecinde Vakflar Top. Tar. 34. stanbul 1996. --------, XVI. Yzyl Osmanl Vakflar Halil nalck Hatra Says, stanbul 1998. ---------- , Trkiyede Vakflara likin Baz Problemler ve zm nerileri Vakf Medeniyeti Sempozyumu Kitab, Ankara 2003. QUATAERT, Donald, Osmanl mparatorluu (17001922), ev. Aye Berktay, stanbul 2002.

192 ZEEV, Dror, Kuds, 17. Yzylda Bir Osmanl Sancanda Toplum ve Ekonomi, ev. Serpil alayan, stanbul 2000.
KAZICI, Ziya, Osmanlda Toplum Yaps, stanbul 2003.

ZRCHER, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Yasemin Soner Gnen, stanbul 2004.

193 Zaral-zde Alime Hanmn 1769 (1183) tarihli vakfiyesi SVBMA 1/403-404

194

195 Zaral-zde Alime Hanmn 1769 (1183) tarihli vakfiyesi SVBMA 1/403-404 Alime Hanm Msekkafatnn Vakfiyesidir.

Hamd- bi-had ve sena-i la yuad ol hlik- kinat zre ahmed-i mevcudata vkf- Kaif-i esrar- alim hazretlerine layk ve srr idrak-i kulub- mminini hazain-i envar tevfiki ile garini ve mahalli ve uyunu muvahhidin-i kemal- hidayet ile mkemmel ve meclis eyledi ve zaiml-mevrut ve ol sahib-i makml-mahmud ve misbahu terimgh- vcud ve fezahi ve fayik-i msteha vucud- Gzine-i enbiya ve rehnmay- asfiya resul- mcteba- habibi hd Muhammed Mustafa sallalahu teala aleyhi eftals-slat-i ve ekmelt-tahiyyat hazretlerinin ruh- ber-fthlarna olsun ki nizam- lem ve intizam- ben-i adem anlarn eri ile sabit ve daimdir.ve dahi tayibe-i l ve ashb- ve ebh- sahire evld- ve ahbb- zerlerine olsun ki her biri tpkcak had-i ve sebiyli tevfika mnadilerdir Rdvanullahi teala aleyhim ecmain ve bade zalike n bu dar- dnyann esasna payidar ve mahall-i ikame ca-i ektardr nuas- fenaya Garin ve unas- iyara rehine turab- serab- aamme ki harab olduu pes her kl ve kamil re-i reid ile tedebbran ve fikr-i cedid ile tefekkr idb ayn ibretle nekran olub kll-i men aleyha fn ve yebga vech- rabbike zl-cell-i vel-ikrm hakikatn vucuduna sirayet itmeden ve dnyadan uhraya gitmediin men ce bil-hasenat-i felehu ru emslha ve iz mate ibn-i ademe in kata amelihu illa min selsn ilmn-yuntefa-u bihi ve veledn-salihun yedu lehu ve sadakatun cariyetn mazmun- mehunundan gafil olmaya Emma bad Eltaf- Emsardan Mahmiye-i Sivas harresehallahu teala anh el-eracifel-ednas mahallatndan Sar eyh nam mahalle sakinlerinden ibu kitab- mstetabn tastir ve insna bis olan ekliletlmuhsnt ecliletil-muhsint drre-i tacl-mestrt neticetl-li ves-sadetil-mtehansna bi-avn-i vahibl-mradat alliyetz-zat safinetn-nusufat sahibetl-hayrat vel-hasenat ve ragibets-sadakat vel-meserrt iffetl ismetl Alime Hanm binti Zaral-zde Osman Paa ve dmet ismethma ve sanet an-belayatd-dehri zatuha tarafndan vakf- atiz-zikr takrir ve muhakeme ve tescile vekil olub vekaleti zat- merkumeyi marifeti erle arifan olan umdetl-ulemail-muhakkkin zidetl-fudalail-mdakkikin fahrl-mderrisin Mehmet Emin Efendi bin Veliyd-din Efendi ve Hac Veli Aa bin Abdr-rahman ehadetleriyle sbit ve sbt-i vekletine hkm-i eri-i lahk olan Mustafa avu bin Mustafa nam kimesne meclis-i eri erif-i garra ve mahfel-i din-i mbin-i ezherde li-eclit-tescil mtevelli nasb olunan mam El-Hac Hseyin Efendi mahzarnda bil-vekle ikrr- sahih-i eri ve itiraf- sarihi meri idb akd-i ti vakfn sudruna dek mtevekkilem hanm- mumileyhanin silk-i

196 mlk-i sahihinde mnselik ve kabza- tasarrufunda mnharit mlk olub Sivas bedestanna muttasl zemini Sinan Paa vakf ve binas mlk olan on dokuz kemer dkkan ve yine Sinan Paa vakf kblesinde muttasl iki adet yzleme (?) dkkan ve yine zemini Sinan Paa vakf bedesten kurbunda bir bab kemer dkkan ve yine uzun arda Lala Sinan Paa vakf Kapan Hanna muttasl bir bab kemer ve yine sk- mezburda zemin-i Sinan Paa vakf zahri Sleyman Paa kahvesine bir bab kemer dkkan ve penbeciler derununda iki taraf tarik-i m ene banda vaki zemin-i Sinan Paa vakf- bir bab kemer dkkan ve yine bakkalc sknda ene banda vaki zemini Sinan Paa vakf bir adet yzleme dkkan ve yine nalnlar sknda zemini aa vakf zahrlar debba haneye muttasl iki adet dkkan ve yine nalnlar sknda adet malml-hudud canbaz ahuru ve yine sk mezburda bir bab canbaz ahuru ma kahvehane ve yine mezburda bir taraf katranc olu sokana ve bir taraf Halid olu bahesine ve bir taraf Ahi Mehmet Paa Camii kademhanesine ve bir taraf mesbukz-zikr Canbaz ahuryla mahdud drt adet canbaz ahuru ve bir adet han ve tuzcular zahrnda malml-hudud iki adet mihmanhane ibu emlk- mezbureleri bi-cmletit- tevbii vellevahk ve kffetil-menafi-i vel-merafk tavaf- beytil-haram ve ziyaret-i Ravza- Seyyidlenam aleyhi efdalt-tahiyyat ves-selam ile nil-i aks-y merm olduu hallere veda- lemi ft idb civr- Resule vasl olub bi-kiy-i erifinde medfun olan Seyyid El-Hac Selim Aann nil-i derecat- ulya ve garik kuzlum-i rahmet-i hd olmak midiyle ruh- paki in hasbeten lillahil-melikl-ahad ve kllyen li-merdat- rabbs-samed vakf- sahih-i meyyed ve habs-i sarihi muhalled ile vakf ve habs eyledi ve yle art ve tayin eyledi ki mdm kendi libas- hayat ile mlebbes olduka vakfn mtevelliyesi ola tebdil ve tayr-i urtu kendi yedinde ola ve bade vefatiha torunu fahrl-emcid vel-ekrim Seyyid El-Hac Ahmet Aa zide mtevelli ola ve badehu ebn- ebnsndan aslah ve eredi ve ebn- ekberi mtevelli ola badehu evlad- evlad batnen- bade batnin ve neslen bade neslin ma-teakabu ve tenaselu mtevelli olalar neuz- min kahrl-Feyyaz bdel-inkiraz tevliyet Medine-i Mnevvere erefehmullahu telya rabt oluna vakf- mezkur yed-i mtevelli ile isticar ve istiklal olunub hsl olan gallesinden evvela vakf- mezkurun rakabesi ve saniyen hanm- mumileyh aa-y merhum rhu in Mahkeme Sknda mceddeden bina ve tevsi eyledii cami-i mezburun ve icra eyledii emenin tamir ve termimi ryet oluna ve beher sene yirmi iki guru Medine-i Mnevvere fukarasna irsal ve ta oluna ve bade yevm alt ake cami-i erif-i mezkurda viz ve nsh olana virile ve yevm-i be ake muallim-i Kuran olan kurra efendiye ve alt ake cami-i mezkurda hatip olan efendiye virile ve yevm-i be ake fecr ve marib ve da imam olanlara ve yevm-i bir ake czhan olana ve yevm-i drt ake Recep ve aban ve Ramazan uhurunda ve yevm-i tatillerde cami-i mezkurda ifa- erif okudana

197 ve yevm-i yedi ake kayyum ve cbi olana ve yevm-i drt ake evkat- selase-i mezkurda Mezzin olana ve bir ake sala mezzinine art ve tayin idb ve cami-i mezkurda olan drt adet amdan on be vukiyye em-i asel ve alt adet berat- er vukiyye em-i ruan mhr- Sleyman ve on adet kandile yirmi vukiyye em-i ruan ikad oluna ve hitbetden gayri gerek immet ve gerek mezzinlik ve kayyumluk ve sair vazifedar olan cihetler kad ve naib mraselesi ve berat ve sair senedat ile zabt olunmaya ancak mtevelli tezkeresiyle zabt oluna deyu hatm-i kelm ve istifa-y meram eyledi ben dahi bil-vakle emlak- mezkuru vakfiyet zere mteveli-i merkuma teslim eyledim ol dahi vech-i muharrer zere tesellm ve kabz ve kabul eyledi deyu takrir ve itirafdan sonra vekil-i merkum Mustafa Efendi mteveli-i merkum El-Hac Hseyin Efendi mahzarnda takrir-i dava ve tasvir-i mdde idb vakf- akar eimmetl-kibardan Hazreti mam- Azam ve hmam- akdem indinde sahih lakin gayr-i lazm olub vakf- merkumdan bil-vekle rc benim in meru olmala zikr olunan vakftan rcu eyledim mteveli-i mezkur dahi vakf- merkumdan keff-i yed idb mlkiyet zere hanm- mumileyhaya redd ve teslim olunmak bil-vekle matlubumdur didikde mteveli-i merkum cevab- b-savaba ve hitab- mstetaba ur idb fil-hakika mam- Evvel Ebu Hanife katnda hal bast olunan minval-i muharrer zere ama Hazreti mam- Sani Muhammed bin Hasan E-eybani katnda teslim-i ilel-mteveli bulunmala ve mam- Salis Ebu Yusuf Es-Samedani katnda vkf mcerred vakfet dimekle vakfa lzum riz olub bb- redd mesdd ve vakfdan rcu gayr-i merudur deyu redden imtin ve husumet ve niza idb hkim-i muvakk sadr- kitb tl-leh hsn meab efendi hazretleri huzurunda mterfiat ve fasl ve hasme talibt olduklarnda hakim-i mrun ileyh-i esbak aleyh hazretleri temhd-i fevid-i hayr evl ve teyd-i mebn ahr grb alimen bil-hilaf ve riayet-i fil-hkm ile vakf- mezkurun shhat ve lzmna hkm-i sahih-i eri ve kaza-i sarih-i meri itmekle nakz- nakzine mecal ve tagbire-i imkan adiml-ihtimal oldu Femen baddele bade m semh feinnem ismih allellezne ybeddilne innallhe semun alm ve ecren li- vkfu al eyyil-cevvadl-kerm Hurrire Fil-yevmil-hamis vel-rin mim ehr-i Ramazanl-mbrek li sene selse ve semnn ve mie ve elf (1183) fi 27 kanun- sani sene 322 Ramazanl-mbrek sene 1183 hicri

198 Zaral-zde Mehmet Paann 1748 (1162) tarihli vakfiyesi SVBMA 2/48-51

199

200 Zaral-zde Mehmet Paann 1748 (1162) tarihli vakfiyesi SVBMA 2/48-51 El-mtevekkil-allah abduhu nimetullah ya rab ez-ltfu hsn-i hatime-i hadid aleyye Hamd sipasi bedil-esas ve kr- senayi bi-mecd ve bi-kyas hemie-i evvel vakf- esrr- cihan ve nazr-u ahvl-i zemine ve zamana hall- insi ve can kabda-i cud ve ihsn- kaif rumuzur-Er-rahman allemel Kurn Kunz halegl insan allemehl beyn hazretlerinin dergah- al ve berigah- kibriyasna olsun ki, kudret-i kemilesi ve hikmet-i milesi birle halg mtedile-i terkibl insan-i nefehat fiyh min ruhiyeden neadar ve hilkt- zeyban-i lekad haleknel insan fi ahseni takvim ile tekrim klnub zmre-i muvahhidey-i alemiye frka-i mminey-i slihaya ve vakfane esrr- ehadiyet ve arifan-e adab- ubudiyeti mevkuf- rzasnda ve vukufa sai ve muvaffak idb ve femva-i hidayet temam len tenall birra hatta tnfiku mimma thibbune tahtnda indirac ragp ve ayeti hidayet-i gayet ellezine yunfigune emvalehm fi sebiylillah madmunu saadet makrununda Duhule taleb klnmala malik-i bir ve ihsn ve menahici hayrt- hasenatda yuban olan ibad- ibdden bazlarne ihy cevam-i ve mesacid ve murakkaf enval ile irad eyleyb ve her haseney-i cemileye fahvay- sadet ihtivay- mencae bil-haseneti felehu aru emsalha edaf- aara ile mcazat ve mkfat itmee vd- muhakkakul-incnz buyurmakla ltfunu izhar eyledi ve meddi hufraran selevat- mutavasla hazret-i resmiyet niyah- mesnet mene-i brigahl ma Allah-i tutiy-i nevay-i ve ma yantgu anil heva mutecir nmay in hve illa vahyn yuha ve merref bi- eref-i sbhanellezi esra ve mudrib kelzar ma zagal-basaru ve ma taga Hazretlerinin mirgadiyan ve gufran- azze haaklarna mar olunur ki, mbarek vucud-u bir cudlari bais icd- levh-i ve kalem ve badi tekvin sahayf- lem idi levlake levlak lema halaktl-eflak burhan satil-envari ile burhan olub cemi-i enbiya ve rusul-i pir-u ve nuriyanve mfti-i envar- tayinaklardr sallalahuelyhivessellem ve dahi meberzan- meydan ves-sabigunes-sabigun ve faizan unvan laikel-mukarrabun al ve evlad ve ashab- Kirmlar merakd- tebberkelerine olsun ki ncumu hda ve mesabih dahi olub ashab- ken-ncum bieyyhum iktedeytm ihtedeytm hadis-i erifine mahzar olmulardr rdvanullah-i teala aleyhim ecmaine n bu dnya kuzas kaza ile hem srur ve gasi-i cefa ile beraber bekas fenaya garin ve nmasi inaye-i rehbine iray erab ve amiri harab pes her akil ve kmil oldur ki fena dnyay- ayn ibretle nekran olub idamat- ibn-i adem inkataa amelhu illa an-slsin ilmn yntefe bihi ve veledn salihn yedu-lehu ve sadagatn cariyetn mazmunu erifinden gafil olmaya emma bad

201 bu vakfiyenin tahrir ve inasna bais ve bdi budur ki Eltaf- emsardan mahmiye-i Sivas mahallatndan ryn- Mslim Mahallesi sakinlerinden Sahibl-hayrat vel-hasenat ragibssadakat vel-ciyran mercil-ferri ve-erefi vel-ikbal ve mttebil-cud vel-kerem-i veleftal mahzar- el-tafl-melikr-rahman Hala Sivas valisi vezir-i saf nazr-i mir-i isabet tedbir devletli inayetli tifetli Mehmet Paay celil-an ibnl-merhum Osman Paa yeserallahu bil-hayr ma- yriyd ve ma-yea hazretleri meclis-i eri Muhammedide vakf- tiz-zikr-i tesciline mtevelli nasb ve tayin eyledii saadetl erafetl Seyyid El-Hac Hasan Aa mahzarnda bi-tavihi ikrr- sahihi eri idb firkatan- bu dnyay deniyyeye hem itibarla nazar itdiimde metas muhakkak ve terk olunmasn ise bir dar- mstevdi olduu kema-hve hakka izn ve dar- ahireyi mstakar ve mevay olduunu imdan itdim ise es-sadakat fidyetn l-il-mmasi yevme yuhazl-mcrimiyne bin-nevasi mazmum- erif-i ve yevm-e la-yenfe-u maln ve la-benn illa men etallahe bi-kalbin selim mazmnu latif-i malumum olub ed-dnya mezraatl-ahiret-i femvas zere la-cereme tedrik-i mafat ve de hayr-i yevm-i mikad itmek in baz mal ve mlk menalimi vcuh- hayrata sarf itmee niyet eylediimde vakf- tiz-zikr sudruna dein tasarrufumda olan Medine-i merkumede Kllar sknda vaki merhum ve mafurleh Osman Paa Han dimekle ledel-ahali maruf olub zemini ve binas mstakil mlkm olan han ve yine Medine-i merkumede Mahalle-i Bab- Kayseride vki Yrk olundan itira ve temellk eylediim dahil-i surda iki kta tarlalar ki bir hadd Cami-i Kebir olan tarlaya ve bir hadd- Pnzrk arkna ve bir hadd- Ali Efendi tarlasna ve bir hadd- tarik-i ma bu-hudud ile mahdud olan iki kta mlk tarlalarm ve yine dahil-i surda mezbur tarlalara muttasl Merkum El-Hac Ali Efendiden itira ve temmelk eylediim bir kta mlk-i tarla ki bir hadd slifz-zikr kendi tarlama ve bir hadd Pnzrk arkna ve iki hadd- tarik-i ma hudud- mezbure ile mahdud olub ecar- msmire ve gayr-i msmireyi hav bir kta mlk-i tarlam ve yine Medine-i merkumda dahil-i surda vki Yeen Bekir-zdeden itira ve temmelk eylediim bir kta mlk-i tarla ki bir hadd Pnzrk arkna ve bir hadd Bey-zde tarlasna ve bir hadd Yusufavu-zde El-Hac Mustafa Aa tarlasna ve bir hadd- tarik-i ma bu-hudud ile mahdud olan bir kta mlk tarlam ve yine Mahalle-i Bab- Kayseride dahil-i surda vki Bey-zde Mehmet Beyden itira ve temellk eyledim bir kt mlk-i tarla ki bir hadd Ali Blkba mlkne ve bir hadd Yusufavu-zde El-Hac Mustafa Aa tarlasna ve bir hadd Yeen Bekir-zdeden itira eylediim slifz-zikr kendi tarlam ve bir hadd sur- tike bu hudud ile mahdud olan bir kt mlk-i tarlam ve yine Medine-i merkumede Kilise Mahallesinde dahil-i surda vki zde Seyyid Mehmet Aadan itira ve temellk eylediim ve bir hadd Cami-i Kebir vakf olan tarlaya ve bir hadd slifz-zikr kendi tarlama ve bir hadd kiliseye ve manak zmmi mlkne

202 ve bir hadd trik-i ma bu-hudud ile mahdud olan bir kta mlk-i tarlam ve yine Medine-i mezburda Meydanda vki Bezzazhaneye muttasl on dokuz aded dkkan ve bir miktar ahuru mtemil olub zemini Yusufavu-zdeler vakf ve binalar mstakil mlkm olan basmac krhanesini ve bu krhane-i mezbure kurbunda Kerim Aa Bahesi dimekle maruf ardivar mlk-i baemi ve Medine-i merkumede Khne ivan Mahallesinde vki tahdid ve tavsifden mstani zemini ve binas mlkm olan otuz adet haffaf dkkanlarm ve yine Medine-i merkumede Kasaphane kurbunda Kara Mustafa-zdeden ve Fatma Hatundan ve Yaczdeden itira ve temellk olunub mceddeden bina eylediim on yedi adet ilingir dkkan ve adet manav dkkan ve iki adet berber dkkan ve bir adet balmumcu dkkan ve bir adet bakkal dkkan ve bir adet ubuku dkkan ve bir adet etmeki dkkan ve adet ttnc dkkan ve bir adet tahmis ve bir adet mi boyahane ve bir adet emhanemi bu cmlesinin zemini ve binas mlkm olub lakin zikr olunan etmeki dkkannn kapu yeri ve berber dkkannn ve bir bakkal dkkannn ve emhanenin emi fruht olunacak tara dkkancsnn zeminleri Hac Mahmud Vakf olmala binaya mtevellisinden izin alnub zemin-i mezbur icr in kadim-i zere senevi iki yz krk ake virilecekdir ve dekkin-i mezburelerin verasetde mezbure Fatma Hatundan itira ve temellk eylediim malmetlhudud mlk-i baemi ve yine Medine-i merkumede Kala- atik kapusu kurbunda zemin-i Musafa Bey Vakf olub Sulu saray Baesi dimekle maruf ve ledel-ahali malmetlhudud ardivar mlk-i baemi ve yine Medine-i merkumede vki Bekiravu-zde Hannn kapusu karsnda zemini ve binas mlkm olan bir adet kahvehane ve dokuz adet dkkanm ve yine Medine-i mezburede Bezzazistana muttasl iki kapulu dimekle maruf olub zemini Sinan Paa Vakf ve binas mlkm olan bir adet kahvehanemi ve yine medine-i merkumede Uzun arda kpr zerinde vki zemini Sinan Paa Vakf ve binas mlkm olan bir adet bezzaz dkkanm ve yine medine-i merkumede Meydanda vki mahallinde hretine binaen tahdid ve tavsifden mstani zemini Hasan Paa Vakf olub ve binalar mstakil mlkm olan iki adet berber dkkan ve on adet bostanc dkkan ve yedi adet ttnc dkkan ve alt adet manav dkkan ve be adet hurdac dkkan ve sekiz adet bakkal dkkan ve bir adet kahvehane ve yirmi dokuz adet attar ve yedi adet gnc dkkan ceman Hasan Paa Vakf zemininde yetmi alt adet mlki dkkanlarm bil-cmle mlkmden ifraz ve cemi-i tevb-i ve levahklaryla hasbeten-lillahl-ahd ve taleben li-rizatr-rabbl-hamd vakf- sahih-i eri-i meyyed ve habs-i sarih-i muhalled ile vakf ve habs eyledim mdm ki libas hayat labes olduunca evkaf- mezbureme ben mtevelli olub tebdil ve tayizi mrreten bad aheri yedimde olan gel nefs-i musaddknca mlkl-mevt-i giriban hayatm ak ve cism-i natvnmn menzilini hak itdikde oullarm Ali Bey ve Osman Bey alel-itirak mtevelli

203 olalar badehu ebnmn ve ebn- ebnmn batn- evvelde olub lim ve aslah ve ered olanlarnn birisi mtevelli ola ve yle art eyledim ki zikr olunan han ve tarlalar ve baeler ve dekakiyn ve kahvehaneler ve basmac krhanesi ve tahmis ve boyahane ve emhane beher sene yed-i mtevelli ile icar olunub bi-fazlillahi teala hasl olan cretinden evvela mezkurlarn beher sene iktiza iden tamir ve termimleri ve Hazreti Abdul-Vahb-i Gazi merkad-i erifi kurbunda bina itdim minarenin ve icra itdiim emenin Kazanclar sknda cri olan emenin bil-cmle tamir ve termimleri grle ve blda zikr olunan han ve dekakiyn ve kahvehane ve basmac krhanesi ve tahmis ve boyahane ve emhaneden hangisi mrr- eyym ile harab olur ise bil-cmle vezif rakabe olunub evkaf- mezbure mddet-i hsl olan cemi-i cretden tecdid oluna ve saniyen cret-i mezbureden yz yirmi alt buuk guru ihrac olunub rahmeten lil-alemiyn ve efil-mznibiyn olan Resl-i Ekrem din-i muhterem Muhammed Mustafa Sallallahu aleyhi ve sellem Hazretlerine vesile-i ithaz olunub yevm-i cezada efat uzmalarna mazhar olmak emniyesiyle beher sene mah- Cemazil-hirde sitane-i liyyede Harameyn-erifeyn nezret-i erifesiyle eref-yb olanlar taraf- saadetlerine irsal olunub nzr- mrn-ileyh hazretleri marifeteriyle Medine-i Mnevvere errefehallah- teala da mfessir ve muhaddis olan ulem- zl-ikrama gnderile vazife-i mezbure mukaddemen Hasan Paa Vakf zemininde olan tahmis ve emhane ve boyahane ve dekakiyn icarndan tayin ve tahsis olunub vakfiyesi Harameynerifeyn nezretine kayd itdirilmidi el-hlet-i hza zikr olunan tahmis ve emhane ve tahmis boyahanenin zeminlerini blda mestur ve attar dkkanlar bina olunmala mezkur

ve emhane ve boyahane Hasan Paa Vakf zemininden nakl olunub blda mezkur Kara Mustafa-zde ve Fatma Hatun ve Yac-zdeden itira ve temellk eylediim mlk-i zeminimde mceddeden bina olunmala kendi hsn-i rzam ile mezkur tahmis ve emhane ve boyahane zeminlerini Hasan Paa vakfna intifa olmala hasbeten-lillah-i teala vakf idb Hasan Paa vakfna ilhak itdim ve Hasan Paa Vakf mtevellisinden yine zemin-i mezburu beher sene Hasan Paa vakfna bin sekiz yz ake icare-i zemin virilmek zere icare-i tavile ile isticar eyleyb yle art eyledim ki zikr olunan bin sekiz yz ake beher sene Hasan Paa vakf mtevellisi yediyle Hasan Paa merhumun vakf olan Meydan Cami-i erifi levazmna sarf oluna ve yine creti merkumeden doksan be guru ihrac olunub vakfn mtevellisi marifetiyle mezkur Meydan Cami-i erifinde mevlid-i erif krat olunub on guru mevlihn nasb olunan Seyyid eyh Recep Efendiye ve be guru dahi ser-zkiran tayin olunan Seyyid eyh mer Efendiye ve on guru dahi zkir tayin olunan El-Hac Sleyman Efendi ve Seyyid brahim Molla Abdullah ve Molla Abdl-hamide her birine ikier buuk guru vazife virile ve mezkurlarn fevtinden sonra mtevelli marifetiyle erbab- istihkaktan mevli-hn ve

204 ser-zkiran ve zkir nasb olunan kimesnelere minvl-i muharrer zere hidmetlerini ed itmek artyla zikr olunan vazifeleri virile ve mezkurlardan na- mstehak olur ise yine mtevelli marifetiyle tebdil oluna ve baki kalan yetmi guru dahi ve eker ve erbet ve lazm olan mevld-i erife sarf oluna ve yine cret-i merkumeden mahmiye-i Sivasn Hoca mam Mahallesinde vki Hoca evgan aleyhir-rhmet-i vel-gufran hazretlerinin merkad-i erifleri kurbunda bina ve vakf eylediim mektep ve hcrenin tamir ve termimi grldkten sonra mekteb-i mezburda muallim olub sbyana tlim-i Kuran- zim iden kimesneye yevmi on be ake ve mekteb-i merkumda halife olan kimesneye yevmi iki ake vazife virile mekteb-i merkumda tallm iden sbyandan on adet bikes ve garib-i eytama beher yd-i uhdiyyede birer bez kaftan ve birer ift papu virile ve blda mezkur olan Fatma Hatundan itira ve vakf eylediim bae cretinden beher sene birer buuk guruluk iki adet em-i asel yaptrlub Leyle-i Bert de Cami-i Kebire virile ve yine mam Hafz Hseyin Efendiye her ayda bir hatm-i erif itmek zere senede on iki hatm-i erif idb bi-fazlllahi teala hasl olan sevabn evvela mevcudat ve efii-i-yevm srsat ve mala zemat- aleyh ifzallhazretlerinin ruh- eriflerine ve saniyen ved-dinim ves-selm- kirmm ruh- pr ftuhlarna ihda ve kurbumuzda olan Ali Aa Cami-i erifinde haftada iki gn sbyana talim-i Kuran- Kerim idb ve yine cami-i mezburda leyli-i Ramazan- erifte salavat- teravihde imamet artyla beher sene han- mezbur cretinden elli guru vazife virile ve merkumun fevtinden sonra erbab- istihkakdan mahbd Kuran ve hafz olan kimesneye vech-i meruh zere hidmet-i eda itmek artyla beher sene han- mezbur cretinden elli guru vazife virile ve yine creti merkumeden Hazreti Abdul-Vahb-i Gazi merkad-i erifi kurbunda olan cami-i erifte hatip nasb olunan El-Hac Hazma-zde Mehmet Efendi cami-i merkumda hitabet artyla yevmi on be ake vazife virile ve merkumun fevtinden sonra erbab- istihkakdan cami-i mezburda hatib olan kimesneye yevmi on be ake vazife virile ve cami-i mezburda salavat- cumada mezzin olan Hazreti Abdul-Vahb-i Gazi zaviyedarlar Seyyid Abdulvahhab ve Seyyid Aliye ber-vech-i itirak yevmi ake vazife virile mezburlarn fevtinden sonra cami-i mezburda salavat- cumada erbab- istihkakdan mezzin nasb olunan kimesneye vech-i meruh zere hidmet-i eda itmek artyla yevmi ake vazife virile ve yine creti merkumeden cami-i merkumda vakf eylediim amadanlara beher sene birer vukiyye em-i asel ve yedier vukiyye iki adet bert ikad oluna ve cami-i merkumda bina eylediim minarede leyle-i mevlid, Regaib, Mirac , Bert ve leyali-i Ramazan ve Leyle-i yd-i uhdiyyeden on adet kandil ikd olunmak in beher sene yirmisi bir vakiyye olmak zere on yedi buuk vakiyye em-i ruan virile ve Hazreti Abdul-Vahb-i Gazi merkad-i erifi kurbunda icra itdiim emeye ahken nasb olunan Seyyid Recebe yevmi ake

205 vazife virile ve merkumun fevtinden sonra eme-i merkumeye ahken nasb olunan kimesneye hidmet-i eda itmek artyla yevmi ake vazife virile ve evkaf- mezbureme cbi olan kimesneye yevmi on ake vazife virile ve evkaf- mezburume utekalarmdan sabkan hazinedarm Moravi Kk Mustafa cabi ola ve merkumun fevtinden sonra mezburun batn- evvelde olan evld- zkurunun alem ve aslah ma tenasebu ve ma-teakabu cabi olalar vech-i meruh zere rut ve kuyudum icra olunduktan sonra cret-i merkumeden maa fazlasna blda mestur olduu zere mtevelli nasb eylediim oullarm Ali Bey ve Osman Bey alelitirak mutasarrf olalar.Badehu ebnalarmdan ve ebnay- ebnalarmdan band evvelde olub alem ve aslah ve ered olub mtevelli olan kimesne mutasarrf aksa ve evkaf mezbura ma tevelliyetini yle art eyledim ki madame evlad zkurun ve evlad zkurumun evlad zkurlar olduka evlad nasime evlad zkuru tevelliyete mdahele etmeyeler el-iyaz billahi teala evlad zkurum mnkariz olursa evlad nasimden alem ve aslah ve ered olanlar mtevelli olalar el-iyaz- billahi teala evlad nasim dahi mnkariz olur ise tekalarmdan alem ve aslah ve ered olanlar mtevelli olalar el-iyaz billahi teala onlar dahi mnkariz olursa evladlarndan ve evlad evladlerndan alem ve aslah ve ered olanlar mtevelli olalar anlar dahi mnkariz olur ise ma-fadl Medine-i mnevvere erreffehallahu teala fukaralarna sarf oluna deyu itmam- urut idb farigan ani-evagil-i zikr olunan han ve tarlalar ve baeler ve dekakiyn ve kahvehaneler ve basmac krhanesi ve tahmis ve emhane ve boyahaneyi mteveli-i merkum erafetli Es-Seyyid El-Hac Hasan Aaya teslim itdim ol dahi vakfiye zere tesellm ve ahz ve kabz eyledi dedi ki gbbet-tasdk-er vakf maruleyh vezir-i asaf nazar- devletli inayetli Mehmey Paa yesserallahu bil-hayr-i ma yridu ve ma yea hazretleri semt-i vifkdan canib-i ikka mazm olub vakf- akr stad- eimme-i kibar Ebu Hanife Numan Bbin Sabit El-Kufi Hazretleri indinde shihliine olup lzm olmala vakf- mezburdan rc merdur idb kema-fil evvel mlkm istirdad murad idrerem dimiyecek mteveli-i mumaileyh mahalli mnasib cevab virb eeri ol cemilil-kadr indinde vakf akar gayri lazmdr.Lakin alimi Rabbani mam- sani Ebu Yusuf Yakub hazretleri katnda vkf mcerred vakfet dimekle ve iamam- Muhammed bin Hasen e-eybani hazretleri katnda teslim ilel- mtevelli ve zikr-i teyid ile vakf lazm olur deyu red ve teslimden imtin idb hkim-i muvakk sadr- kitb tba-leh hsn meab hazretleri katnda murafaa olduklarnda anlar dahi ala gavs men yerahu shhat ve lzumuna amilen bil-hilaf beynel-eimmetil-eslaf hkm- sahihi eri ve kaza- sarih-i meri itmeine vukufe ala cemiil mezahibi vakf- sahih ve lazm oldu min bad nakz- nakzine mecal-i muhal oldu. Femen beddelehu bade m semih feinnem ismh

206 allellezne ybeddilnehu innallhe semun alm ve ecrul- vkfu all hayyl-kerim cera zalikeve Hurriret fievasit ehr-i aabl-muazzamli-sene selse isna ve sittin ve mie ve elf 1162

207 Zaral-zde Mehmet Paann 1749 (1163) tarihli vakfiyesi SVBMA 2/53

208

209 Zaral-zde Mehmet Paann 1749 (1163) tarihli vakfiyesi SVBMA 2/53 Hamd u sipas ve kri kyas ol mbdi-i akul ve havas ve hlik-i cin ve ns vkf- ahvl ve etvr ve dn-y zamir-i esrar olan Rabbl-erbab ve melikr-rikab hazretlerinin dergh- lisine maksur ve drud-u sadet vrd ol Habib-i veddu Nebiyyi Kerim ve mesd Hazreti Muhammed Mustafa aleyhi ve al lihi minet-tahiyyat ezkh ve mines-salavat innema h Asitane-i sadet iynesine mahsur klndkdan sonra ibu vakfiyenin tahrr ve insna bis ve badi budur ki, eltaf- emsardan mahmiye-i Sivas mahalltndan Uryan- Mslim Mahallesi skinlerinden ibu sahibl-hayrat vel-hasenat rab's-sadakt vel-mberrt merciil-fer ve-eref vel-ikbl ve mebnil-cd vel-kerem vel-efdali mazhar- eltf elmelikr-Rahman hl Sivas valisi vezir-i mkerrem dstur- mfehham devletl inyetl vezir rafetl Mehmed Paa yesserallah bil-hayri m yrd ve m ye hazretleri meclis-i er-i erifte vakf- tiz-zikri tesciline mtevelli nasb ve tayin eyledii El-Hac Hasan Aa mahzarnda bit-tavh ikrar- tam ve takrr-i kelam idb bundan akdem tevfik-i hazreti Hdy mtel ile vakfna muvaffak olub blda mestur ve mukayyed olan vakfiyem ekmel ve itmamndan sonra mlk-i shih-i er ile mlik olduu baz emlakm yine hasbeten lillahi tel vakf idb ve vakfiye-i mezbreme ilhaka azmet eylediimde vakf- tiz-zikr suduruna dein tasarrufumda olub Medine-i Tokadda Alaca Mescid Mahallesinde vki Hac Osman Olu Han dimekle mehur etraf- erbaas tark-i m ile mahdud ve mmtaz olub zemini ve bins mlk- mterm olan han ve yine Medine-i Sivasda Kkbengiler Mahallesinde Nasuh-zde yerleri dimekle maruf olub ledel-ahl vel-ciran malumetlhudud tahminen be keyl-i Sivas tohum istib ider bir kta mlk- mteram olan baeyi bil-cmle mlkmden ifraz ve cemit-tevabii ve levahklariyle hasbeten lillahil-ahad vakf shih-i er-i mebbed ile vakf ve habs idb blda mestur vakfma ilhak itdim ve yle art eyledim ki, zikr olunan han ve bae beher sene vakfmn mtevellisi yediyle cr olunub hsl olan cretlerinden tamir ve termmleri grldkden sonra blda mestur Harameynierifeyn Nezaretine kayd olunub mamln biha ve mamln aleyh olduu hatt- hmyun evket-makrun ile maznun olan vakfiyemde zikr olunan bil-cmle urt ve kuydum mcebince art ve tayin eyledim urt ve kuydum vakfiye-i mezburemde tayin ve tasrih olunduu vech zere icr oluna deyu ikmal-i urt idb zikr olunan han ve baeyi frian anil-evail mtevelli-i merkum erafetl Seyyid El-Hac Hasan Aaya teslim itdim ol dah vakfiyet zere teslim ve ahz u kabz eyledi didikde hkim-i muvakki sadr- kitb tl-leh hsn- meab hazretleri al kll men yerhu shhat ve lzumuna limen bil-hilf beyneleimmetil-eslf hkm- shih-i er itmein vakf shih ve lzm oldu min bad nakz-

210 nakzna mecal mahal olmad. Femen baddele bade m semah fe innem ismuh alellazne ybeddilne innallahe semun alm ve ecrul- vkfu alel-hayyil-kerm. Hurrire zlik ve hurrire f evhir-i ehr-i Cemaziyel-evvel li-sene selse ve sittin ve mieteyn ve elf minelhicretin-Nebeviyye. 1163 Minel hicretil (okunamad) uhdl Hal; Kdvetl ulemail-makfife Es-Seyyid Numan Efendi bil-ifta Fahrl meahirl-kirm Es-Seyyid eyh Abdurrahman Efendi Kdvetl-emasil vel-ayn Seyyid Selim Aa kethdayeri Sivas Zahirl-emasil Mehmed Aa Cemal-zde Zahirl-meahirl-kirm Es-Seyyid eyh hlil Efendi Kdvetl-ulema-i Es-Seyyid Feyzullah Efendi Fahrl-emasil vel-esbah Mehmed Aa miralay Sivas Zahirl-esbah mer Aa kethda-i avu Fil akran Mehmed Aa Bali-zde

211 Zaral-zde Mehmet Paann 1753 (1167) tarihli vakfiyesi SVBMA 2/54

212

213

Zaral-zde Mehmet Paann 1753 (1167) tarihli vakfiyesi SVBMA 2/54 Hamdi mevfur ve kr mahmur ol vkfl-ahvl hamaili ve kaif-i umur-u es-serair vacibl vucud mugayizl cuz-i vel-cdi hazretlerinin dergh- akdesi ve barigh- mukaddesine layk ve sezadr ki, ciyrn ve hasenat ferrizade ve zuhr-i abir muadi eyledi ve duri ve derunun el-varid-i sahib-i makam- Mahmud ve misbah bizimgh-i ve cdi ve nefahi knyesinde vucud-u efal evlatlar efi ruzi maher habib-i hda resul- Kibriya Muhammed Mustafa (s.a.v) hazretlerinin rihiper ftuhlarna irsl ve nisar olunur ki, ashab masienem yevmiahzl-mcrimin bil-vahi ve illel-akdam ann efaat erfine iltica iderler ve timyan- payan ervh- tayyibe ali ve ashb- ve ruhen mutahharatna olsun ki, her biri vkf hds-i eriflmrr-i tahta zilli sadkatna olup envalini vucuhu hayrta nisar ve infk fi-sebilillah sir efali zerine isar ve ihtiyar eylediler Rdvanullahi-teal aleyhim ecmin emma badu Fehmi ve urfane hakk demektir ki, bu dnya-y karar ve binsna pidar olup lzm- insan- kamil gafil olmayub hal-i afiyetle mal akibeti nezir ve tefekkr idb ve dnya furua illel-ahirete fetvasnda mra ve zi yde tehemmm hayrt- zrat ve bedr-i hasent haraiz idb tedarik zr ahirin babnda hurfu himmet eyleye binenleyh dllike i bu kitb- himmet nisabn tahrr ve in ve tesbir ve imlasna bis ve badi oldur ki sahibl-hayrat vel-hasenat ve rakibl-miras vel-mesbet mercil-ferri ve illel-ikbl ve mebliil cdi ve illel-efali hl Sivas valisi vezir-i mteri-i pezir dstr- mfehham mir-i mkerrem devletl inyetl Mehmed Paa ibnl-merhum el-mebrur Osman Paa yesirallah bil-hayri m yurd ve m ye hazretlerinin sitne-i aliyye-i hsrevanide kapkethdalklar hizmetleriyle erefyab olub taraf- ailelerinden zikr-i ati vkflarn ikrara ve li-ecelil-istihkm dav-y rcua vekili lzmt-tesyilleri olan umdetl-emcid vel-ekrim ve cmil-mehmid vel-mekarim El-Hac Abdullah Aa ibn Mehmed meclis-i er-i erif-i enver ve mahfel-i din-i mnif-i ezherde vakf- tz-zikri li-ecelit-tescil vel-itmama emrl-vakfl-cell mtevelli tayin olunan Silahr-i hazreti ehriyri umdetl-emcid vel-ekrim brahim Be ibn Mustafa Efendi mahzarnda bil-vekle ikrar- shih-i eri ve itirf- sarih-i meri idb vezir-i mrunileyh hazretlerinin hatt- hmyun- evket-makrun ile mahalli fh Binyzaltmiki

214 senesi abanl-muazzam tarihiyle mverrah ve Sivas Kads Sabk El-Hac Ali Efendinin imza ve hatm-i hviye olub Harameyn-i erifeyn muktaas kaleminde mukayyed olan vakfiye-i mamln-bihlar mantukunca vkflarnn urtunun tebdl ve tayr ve taklil ve teksiri merretl-bedel-hiri yedlerine olmala mekkilim vezir-i mrunileyh Mehmed Paa Hazretleri teksir-i hayrt ve tevkir-i mirasna s olub ber-muceb-i vakfiye-i mezkure bundan akdem Vilayet-i Anadoluda Medine-i Tokadda vk Hac Osman Olu Han dimekle maruf tahdid ve tavsifden mstan han ile Medine-i Sivasda vk Nasuh-zde yeri dimekle mehur tahdid ve tavsifden mstani bir kta mlk arsam vakf- shih-i er ile vakf ve vakf- evvelime zam ve ilhak itmi idim. Yine vakf- evvelime zam ve ilhak in bermuceb-i hccet-i eriye silk-i mlk-i shihimde mnselik olub Vilyet-i Anadoluda Medinei Tokadda Semerciler Sknda vk Yac-zde Han dimekle maruf r divar kargir bir taraf Saraclar Cami-i erfine ve bir taraf Havlu Zokana ve bir taraf Gncler Skna ve bir taraf yine Semerciler Sk ile mahdud mtemilt- malmemi muhtevi mmtaz ve muayyen bir bb mlk hanm cem-i tevbii ve levhk ile hasbeten lillahil-melikil-al ve hasenet li-ruhi resulullahil-mal vakf- shih-i mebbed ve habs-i sarih-i muhalled ile vakf ve habs ve vakf- evvelime zam ve ilhak idb yle art ve tayin eyledim ki, han- mezkur yed-i mtevelli ile ahere cr olunub hsl olan ribh u nems vakfiye-i sbk- mezkuremde tayin ve tasrih olunduu vech zere gerek tevliyet ve gerek tayin-i vezif ve fazlas hususunda eylediim urudum bu vakfmda dah cr ola ve vakfiye-i sbk- mezkremde tayin ve tasrih olunan urt- sirim kemkn ibk ve mukarer ola ve vakfmn urtunun tebdil ve tayri ve taklil ve teksiri merret bade hiri yedimde ola ve murur- eyyamla urt- muharrere-i mezkruma riyet mteazzire olursa vakf- mezburun mutlaka kati mslimana merut ola deyu tayin-i urt ve tebeyyn-i kuyd buyurub han- mezkru frian ani-evil mahallinde mtevelli-i merkum tarafndan kabzna memura teslim ol dah vakfiyet zere kabz ve tesellm ve sir evkf mtevellileri gibi mutasarrf eyle deyu buyurdular didikde gbbet-tasdk--er vekil-i mumileyh El-Hac Abdullah Aa cnib-i vifakdan semt-i ikka azim olub eer i, vakf- akr ndellah eimmetis-selsetil-ahbr rahimehumullahl-Melikl-Gaffar hazert katnda shih olup lkin mam- Azm ve hmam- akdem Ebu Hanifetl-Kf-i Cr bil-hayri ve Kfi Hazretleri katnda vakfmn shhati lzumunu muktaz olmayub ve vkf menfi-i vakf nefsine art imam- slis Hazreti mam Muhammed bin Hasan E-eyban katnda mbtal vakf olmala vakf- mezburdan bilvekleti rc ve mekkilim vezir-i mrunileyh hazretlerinin mlkne istirdad iderim didikde mtevelli-i reid cevab- sedide mtesadd olub eer i, hl mam- Azm mrunileyh hazretleri katnda bast olunan minval zeredir lkin lim-i Rabban Fdl-

215 Hamdn Hazreti Ebu Yusuf mam- Sani katnda vkf menfi-i vakf nefsine art iderse dah mutlak vakfet dimekle marunileyh mam Muhammed Hazretleri katnda teslim-i ilelmtevelli ile vakf- mezbur shih ve lazm olmala red ve teslimden imtin-birle vakf- mezburun shhat ve lzumuna hkm taleb iderim didikde hkim-i muvakk sadr- kitb- tlleh ve hsn-i meb efendi hazretleri tarafnn kelmna nazar ve menn- lil-hayr olmakdan hazer idb limen bil-hilf beynel-eimmetil-erf al kavli men-yerhu vakf- mezburun shhat ve lzumuna hkm-i shih-i er vakef-i sarih-i mer idb min-bad vakf- mezbur sahih ve lazm ve sarih mtehemmim olup nakz- nakzine mecl muhal oldu. Hurrire zlik ve hurrire fil-yevm-is- sbi-i aer min Cemaziyel-Evvel li-sene ve sittn ve miete ve elf min Hicreti men-lehul-zz ve-eref. uhdl-hal: Umdetl-Mderrisn-i Kirm Bahai-zde Abdurrahim Efendi ve Fahrl-Mderrisnlkirm Mehmed Es-Smih Efendi ve Umdetl-emacid vel-kirm Abdulhalim Be ibn Mehmed Be ve Es-Seyyid smail Aa ibn Es-Seyyid Ali ve Es-Seyyid Mehmed ibn Hasan ve Es-Seyyid Abdulhalim ibn Seyyid Yusuf ve El-Hac Osman Bevvb- Sultan ve gayrihm minel-huzzr. Vkf- mrun-ileyh hatt- hmyn- evket-makrn ile mahall Binyzaltmiki senesi aban tarihiyle mverrah sabkan Sivas Kads Hac Ali Efendi imza ve hatemi hviye olub urtunun tebdil ve tayiri ve taklil ve teksiri merret bade hiri yedinde olan vakfiyeleri Harameyni-erifeyn muktaasnda mukayyed olmala bu defa dah Vilayet-i Anadoluda Medine-i Tokadda Semerciler Sknda Yac-zde Han dimekle maruf ar divar krgir mtemilt- malmeyi muhtevi mmtaz ve muayyen bir bb mlk hann cem-i tevbii ile hasbeten lillahi tel vakf- sahih-i muhalled ile vakf idp vakf- evveline zam ve ilhak eylediine ntk hl Haremeyn-i erifeyn mfettii Mevlana Mustafa Thir Efendi hccet-i eriyye virmekle hccet-i mezkur vakf- evveli zeyline kayd ve kalem-i mezkurede hfz olub vkf- mrunileyhin yedine sret virilmek recsna hl nzr- vakf ve Drs-sadet-erife aas devletl sadetl Beir Aadan hl ve hazretleri tarafndan bu vakfa hitaben mektup emir uslub sadr olman vech-i meruh zere kayd olunub i bu sreti virildi. Tahrren Cemaziyel-evvel 5 sene 1167

216

Zaral-zde Aie Hanmn 1798 (1213) tarihli vakfiyesi SS 4/235,236

217

218 Zaral-zde Aie Hanmn 1798 (1213) tarihli vakfiyesi SS 4/235,236 bu vakfiyenin tahrr ve insna bis ve bd budur ki, ahsen-i emsardan Medine-i Sivas mahalltndan Zaral merhum Feyzullah hlilesi ismetli Aie Hannn vakfiyesidir. bu vakfiyenin tahrr ve insna bis ve bdi budur ki, ahsen-i emsardan Medine-i Sivas mahalltndan Kkbengiler Mahallesi skinlerinden Zaral-zde Feyzullah Paann sahibl-hayrat vel-hasenat hlilesi Aie Hanm tarafndan vakf- tz-zikrin takrir ve badeh dav ve mdafa ve al vechi-eri tescil ve teslime vekil olub vekleti Aie Hanm dmet-ismetihm marifet-i erle rifn olan Amedi Faziletl Hafz Abdurrahman Efendi ve hasafetl Pir-zde Ahmed Emin Efendi nmn kimesneler

ehdetleriyle sbitl-vekle vezir-i saf-meim ve dstur- mfehham devletl Receb Paa yesserallhu m-ye bin Mehmed Paa edamellhu rahmeth meclis-i er-i erif-i enver ve mahfel-i dn-i mnif-i ezherde vakf- til-beyana mtevelli nasb olunan ibu bisl-kitb devletl efendimizin mhrdar Behcet Osman Be mahzarnda bil-vekle ikrar- tam ve takrr-i kelam idb mekkilem hanm- muruleyh vakt ki, bu dnya-y deniyenin fensn ve dr- ukbnn beksn fikr ve mlhaza min-ch- bil-haseneti feleh aru emslih mzmn- latfiyle milehd-dnya mezratl-hire masdaknca kile olub tedrik-i mft ve zhire-i yevm-i mkt olmak in in cemi-i tasarruft- ciz ve tebarrut- meriyyesi nafize olduu halde husus- til-beyna gelince silk-i mlk-i shihinde mnselik ve kabza-i tassarufunda mnharit olub mlk-i temellknde olan Kkbengiler Mahallesinde vk Sarayn hariciyesi ki, cnib-i cenubsi dhiliyesi olan harem ki, harem kapusu yannda bir oda ve harem kapusunun aral ve bir kck maaza fevknsiyle harem diresine dhil ve mlhak olmak zere mtevelli-i mezkur Behet Osman Bein mlkdr ve taraf- yesr sra mteddid odalar ve yemni taraf ve kble taraf tark-i m ile mahdud mteaddid odalar fevkn ve tahtn ve havlu ve bahe ve bir lle Behram Paa suyundan m-i cr ve saray- mezkurda olan ay Hamam ve cmekan ve bir miktar klhan havlusu cemi-i mtemilt beynel-enm malm- havs ve enm ve avamdr ve bundan mad Sivas-ili Kazasnda Zarada vki bir gz asiyb ki malumetl-hudud vakf- shih-i eri ile vakf itdim ve yle art itdim ki, mad hayatda iken ben mutasarrfe olam gerek saray- mezkrdan ve gerek asiyb- merkumdan yed-i mtevelli ile cr olunan mebldan mahalle-i mezkurda vki Hac Hseyin Cami-i erifinde beher sene birer batmandan iki em- asel amel olunub biri merhum Feyzullah Paa rhu in kd ve biri kendmin hayrna ial oluna ve beher sene bir hatm-i erif krat ve hn-i duda bir mikdar tam itm ve

219 rhumu hayr ile yd eyleyeler ve cmi-i erfin minresinde leyli-i mbrekelerde sir minareler gibi em-i ruandan kandil inre oluna ve mezzinine yevm ake vazife it oluna ve eyym- cumda gerek vezir-i mrnileyh ve gerek kendmn rhu in bl-y mahfilde fatiha-han olmak in yine mezzin-i merkuma bir ake vazife it oluna deyu tevliyet-i mezkura veled-i manevim olan Behet Osman Be mutasarrf olub ed-y urt- vakfdan sonra bk kaln ber vech-i maet zabt ve teayy eyleye ve kendiden sonra batnen bade batnin evld- zkrunun ekberine ve evld- zkur mnkariz oldukda evld- insnn kebresini ve evld- ins dah mnkariz oldukda Haremeyn-i Muhteremeyn mtevellisi zabt itmek zere vakf itdim gbbet-tasdk-er vekl-i vezir-i asaf-me(?) bil-vekle kelmn semt-i vifkdan taraf- ikka dndrb vakf- akr mam- Azm Ebu Hanife Rahmetullhi aleyh Hazretleri indinde sahh lkin gayr-i lzm olmala vakf- mezburdan rcu merdur binenaleyh ben dah rc itdim mekkilem mmileyhnn mlkne istirdd bil-vekle matlubumdur didikde mtevelli-i merkum Behet Osman Be dah cevbnda geri mam- mumileyh katnda ber-minvl-i muharrerdir lkin mam Yusuf katnda sahih ve lzmdr vkf mcerred vakfet dimekle ve mam Muhammed katnda tescl-i er ve zikri teyd ve ile vakf eyledikden sonra rcu adml-imkndr deyu redden imtin idb hkim-i muvakk sadr- kitb tl leh hsn-i meb efendi hazretleri dah temhd-i fevid-i hyr- evl grb limen bil-hilf beynel-eimmetil-eslf vakf- mezkrun shhat ve lzmuna hkm-birle nakz- nakzine mecal kalmad bsm. Femen beddele badem semah feinnem ismh alellezne ybeddilne innallhe semun alm Fe-ecren li- vkfu al eyyil-cevvdl-kerm ve hurrire fil-yevm-is-sbi-i aer min ehr-i Zilhicce li-sene selse aer ve mieteyn ve elf.

220 Zaral-zde Aie Hanmn 1806 (1221) tarihli vakfiyesi SS 8/36

221 Zaral-zde Aie Hanmn 1806 (1221) tarihli vakfiyesi SS 8/36 Kkbengilerden Zaral-zde Feyzullah Paa merhmun zevcesi Aie Hanmn vakfiyesidir. bu vakfiyenin tahrir ve insna bis budur ki, medine-i Sivas mahalltndan Kkbengiler Mahallesinde Aie Hanm bint Abdullah tarafndan Uzun Hac-zde Ahmed Aa ve Zaim Hac Osman Aa ehdetleriyle sbitl-vekle Seyyid Mustafa Efendi bin ElHac Abdullah nm kimesne meclis-i erde vakf- tz-zikre mtevelli nasb eyledii Behcet Osman Be bin Abdullah nm kimesne mahzarnda bil-vekle takrr-i kelm idb mekkilem hanm- mmileyhnn yedinde mlk olan krk elmas ile murassa altun bilezik bin be yz kuru kymetli ve bin kurua on sekiz kat inc bilezik ve iki altun kilidli ve yirmi iki hurda elmas ve on iki elmas ile murassa altun zerine bir mallah be yz kurua ve bir ift zmrd kpe iki yz kurua ve lal kpe ile yedier ayak hurda elmas ve be yz kurua ve dkme il on iki altun ile bir elmaslu gerdanlk alt yz kurua ve incli tepelik ve sa ba altun yz kurua ve bir ift altun kemer yz elli kurua ve seksen ir ve ufak a nm iki yz krk kurua ve penbe meml on mitil(?) kadife yasdk ve on drt khne kadife yasdk ve yedi ilte khne Selanik defa iri ve ufak sekiz ilte ve drt uk makad ve bir orta hal iri ve ufak elli be mertebn tabak ve drt kebr kse ve yirmi iki ufak tabak ve on ufak kse ve yirmi drt billur(?) ve bir kebr ayna ve sm glabdn maa buhurdn bin yz on kurua ceman yekn gerek zer u sm ve mcevhert ve ey-i mezkrnu vhide mmileyh Behcet Osman Be Efendiye alt bin kurua bey ve teslim ve temlk eyleyb ol dah ber minvl-i muharrer itir ve tesellm ve temellk ve kabz ve kabulnden sonra semeni olan mebla- mezkru mr-i mmileyh yedinden tammen ahz eyledikden sonra mekkilem hanm- mmileyh tedrik-i mft ve zhire-i yevm-i mkt itmek in alt bin kuruun iki bin kuruu merhum Feyzullah Paa in mecc(?) olunub ve iki bin kuruu kendm in mecc(?) olunub bk iki bin kuruu dah hasbetenlillhil-melikl- mtel vakf- sahh-i mebbed ve habs- sarh-i muhalled ile vakf ve habs eyleyb yle art eyledi ki, mebli-i mevkf iki bin kuru yed-i mtevelli ile al vechil-hell istirbah olunub senev hsl- ribhinin sls ile aura orbas tabh ve fukarya itm oluna ve sls hatm-i erf tilvetine sarf olunub sevb merhum Mehmed Paa ve Feyzullah Paa ile mekkilem hanm mmileyhnn ervhlarna hibe oluna bk kalan sls dah vazife-i tevliyet olub mtevellilere virile ve mmileyh Behcet Osman Be mtevelli olub gerek vasyyet ve urt vakf icr eyleye ol dah fevt oldukda Osman Bein evld- evldnn aslh ve eredinin biri mtevelli ola yzen billhi tel evld mnkariz olur ise Feyzullah Paa Saray nne

222 kin cmi-i erfde imam olanlar mtevelli olalar deyu mebli-i mezkru frian anievil mtevelli-i mr-i mmileyhe teslim eylediinde ol dah badel-kabz vel-kabul vettasdk-i vekil-i merkum kelmn cnib-i vifkdan semt-i ikka zim olub vakf- nkd mam- Azm indinde sahh ve lkin gayr-i lzm olduuna binen vakf- mezkrdan rc ve mekkilemin mlkne istirdd matlbumdur deyu mtevelli-i mr-i mmileyh mahzarnda dav ol dah cevbnda eeri vakf mam- Azm indinde sahih ve gayr-i lzm lkin mam Yusuf indinde vkf vakfet dimekle ve mam Muhammed indinde tescl-i er ve teyd ile vakf sahih ve lzm olur deyu redden imtin idicek hkim-i muvakk sadr- kitb tl leh hsn-i meb efendi hazretleri dah tarafeynin deliline nazar ve mnil-hayr olmakdan hazer idb limen bil-hilf Benel-eimmetil-eslf vakf- mezkrun shhat ve lzmuna hkm-i sahh-i er vakfna sarh-i mer idb bsm. Femen beddele badem semah feinnem ismh alellezne ybeddilne innallhe semun alm ve ecren li- vkfu al eyyil-cevvdl-kerm ve hurrire fil-yevm-il-hmis vel-rn min ehr-i Saferl-Hayr li-sene ihd ve rn ve mieteyn ve elf. uhdl-Hal Emn-i Fetv Fazletli El-Hac Emin Efendi, Uzun Hac-zde Sadetli Ahmed Aa, Zaim El-Hac Osman Aa ve mahdmu Mehmed Emin Efendi, eyh brahim

223 Zaral-zde Recep Paann 1793 (1208) tarihli vakfiyesi SS 5/ 235

224

Zaral-zde Recep Paann 1793 (1208) tarihli vakfiyesi SS 5/ 235 Zaral-zde Serbevvbn Necbetl Receb Be Hazretlerinin Vakfdr. Elhamdlillahillezi cealel eflake devaren ve enzele minessemai maen midraren ve ehrace minessahratissemai enharen vesalat vessalam ala nebiyyhi Muhammedin ve lihi ve eshabihi ellezine kanu ehbaren salaten daimeten veselamen iseten ve ebkaren, ve bade zatik bis-i kitb- er budur ki, medine-i Sivas skknndan Serbevvbn Zaral-zde Necbetl Receb Be Efendi hazretleri tarafndan tescil-i erleri atr Hac Ali Aa bin sa nm kimesne meclis-i er-i erf-i enver ve mahfel-i dn-i mnf-i ezherde vakf- tiz-zikre mtevelli nasb eyledii Kadzde faziletli Es Seyyid mer Efendi bin eyh brahim mahzarnda bil-vekle ikrar- tam ve takrr-i kelam idb zikr-i t vakfn sdruna dein mekkilim mr-i mmileyhin silk-i mlk- sahhinde mnselik ve kabzna tasarrufundan mttehaz mlk olup Hasan Paa Cmii erifi karusunda vki bir tarafdan Kayyum Osman Efendi mlkne ve bir tarafdan Yrk Hseyin mlkne ve bir tarafdan vkf menzilim ve bir tarafdan tark-i mm ile mahdud bir bb han maa ittislinde bir bb nalbant dkkann mtemil mlkn cemi-i tevbi ve levhk hasbeten-lillhi tel mlknden ifrz vakf- sahih-i mebbed ve habs- sarh-i muhalled ile vakf eyleyb yle art eyledi ki, zikr olunan han ve dkkan yed-i mtevelli ile cr olunub hsl- crndan evvel tamir vetermmine sarf badeh cr- mezkureden medine-i mezburede Kkminare Mahallesinde vki Es-Seyyid Himmet Aann bin eyledii hsaniye Medresesinde skinn talebe-i ulm efendilerin skin olduklar on iki hcrenin beher hcresine birer batman olmak zere senev on iki batman em-i ruan it oluna cr- mezkurdan bk kalan mebli-i medrese-i mezkrda hl mderris ve mtevelli olanlar nsfiyet zere beynlerinde vazife olmak zere ahz ve taksim eyleyeler ve vkf- mr-i mmileyhin pederleri merhum ve mafurunleh Mehmed Paa hazretlerinin ervh- tayyibeleri in beher hcrede skinn talebe i ulm efendiler beher leyli-i cumalarda birer Yasin-i erif tilvet eyleyb sevbn rh- pr-ftuhlarna ihd eyleyeler deyu hatm-i kelm eyledikde mtevelli-i merkum dah han ve dkkan- mezkurlar ahz ve kabz idb sir evkf mtevellileri gibi mutasarrf olsun didi didikde gbbet-tasdk--er vekil-i merkum atr Hac Ali Aa bil-vekle kelmn semt-i vifkdan taraf- ikka dndrb vakf- akr mam- Azam Ebu Hanife Rahmetullh- aleyh hazretleri indinde shih olub lkin gayr- lzm olmala vakf- mezburdan rcu merudur binenaleyh ben dah rcu eyledim mekkilim mr-i mmileyh hazretlerinin mlkne istirdd bil-vekle matlbumdur didikde mtevelli-i merkum Es-Seyyid mer

225 Efendi dah cevbnda geri imam- mmileyh katnda ber-minvl-i muharrerdir, lkin mam Ebu Yusuf katnda shih ve lzmdr vkf mcerred vakfet dimekle ve mam Muhammed eyban indinde tescil-i er ve zikr-i tebd ile vakf eyledikden sonra rcu admlimkndr deyu redden imtin idb hkim-i muvakki sadr- kitb tl leh ve hsn-i meab efendi hazretleri dah temhd-i fevid-i hayr evl ve teyd-i mebn vakf ahr grb limen bil-hilaf Benel-eimmetil-eslf vakf- mezbrn shhatine hkm-birle min-bad nakz- nakzine mecal kalmad. Femen baddele bade m semahu feinnem ismuh alellezne ybeddilne innallhe semun alm (Kim ki iittikten sonra deitirirse gnah deitirenedir. Allah iiten ve bilendir.) Hurrire zlik ve hurrire f yevms-sbi min ehr-i Cemaziyell sene semn ve mieteyn ve elf. uhd: Sbkan mezn- bil-ft fazletl Es-Seyyid Hseyin Efendi Kim-i makam Nakibl-eraf faziletl Es-Seyyid eyh Sleyman Efendi Mfti-zde faziletl Es-Seyyid El-Hac Tahir Efendi nyetl Es-Seyyid Himmet Aa Sadetl nce Mehmed Aa Hazinedar- sbk Seyyid Mehmed Aa Es-Seyyid eyh Mehmed Efendi Ktib-i Hafz smail Efendi ve Osman Efendi Hac Rstem Aa Es-Seyyid Abdulahad Efendi ktib-i mahkeme Ahmed Efendi ktib-i mahkeme Muhzrba Hseyin Aa Hac Zhid mam Molla Ahmed mer Efendi

226 Zaral-zde Recep Paann 1798 (1213) tarihli vakfiyesi SS 4/234, 235

227

Zaral-zde Recep Paann 1798 (1213) tarihli vakfiyesi SS 4/234, 235 Zaral-zde Receb Paa Efendinin mahdumu mkerremlerine mtevelli nasb eyledii vakfiye 23 Mays 1222 tarihinde sreti karlmtr. Mustafa Hamd- sips bed-il esas ve kr senayi bi hududu gyas himmet pie ol vakf esrar cihan ve nzr ahvl- zemin ve zaman halekal nas ve can feyyaz- cud ve ihsan- keiffr rumuzu-rahman ilml Kurn bahnda knz halegal insan ilml beyn haysu hikmet ve illet kelimeten hazretlerinin dergah- li ve barigh kibriyasna olsun emma bad bu vakfiyenin tahrr ve insna bis ve badi budur ki, ahseni emsardan Medine-i Sivas mahalltndan Uryn-i zimmi Mahallesi skinlerinden sahibl hayrt vel hasent Zaralzde devletl necabetl Receb Paa yesserallah m ye bin Mehmed Paa edemallh rahmeten taraf- devletlerinden vakf- tz-zikr takrir ve badeh dava ve mrafa ve alel vechi-eri tescil ve teslime vekil olup ve vekleti vezir-i asf dstur- mfehham marifeti er ile rfane olan amed-i Faziletl Hafz Abdurrahman Efendi hasefetl muharrer veliyyuniam Behet Osman Be nm kimesne ehdetleriyle sbitl- vekle hamiyetl divan efendisi Ali Efendi bin Sleyman nm kimesne meclis-i eri erif enver ve mahfel-i din-i mnif-i ezherde vakf- tl-beyna mtevelli nasb ve tayin eyledii i bu bisl-kitb ve devletli inyetl Receb Paa Efendinin mahdumu mkerremleri Faziletl Osman Be Efendi mahzarnda bil-vekle ikrar- tam ve takrr-i kelam idb mekkilem vezir-i mrunileyh vakt ki, bu dnya-y deniyyenin fensn ve dr- ukbnn beksn fikr ve mlhaza bsm. min- ch- bil- haseneti feleh aera emsliha mazmn- latfle milehddnya mezratl-hire masdaknca kile olub tedrik-i mft ve zhire-i yevm-i mkt olmak in cemi-i tasarruft- eriyyesi ciz ve tebarrut-i meriyyesi nafize olduu halde husus- til-beyna gelince silk-i mlk-i shihinde mnselik ve kabza-i tasarrufunda mnharit olub ryani Zimmi Mahallesinde Handan-zden mer Aann deyni mukabelesi Feyzullah Paaya muttasl ve badeh kapkethdas tarafndan ahz olunan bir taraftan Handan-zde Hasan Aa mlkne ve iki taraftan hanm mlkne ve bir taraftan tara mrur edecek tark-i bi-hudud ile mahdud hane ki taraf- sagir ve kebr be bab oda ve bir miktar divn hane tahtlar ahur ve bir lle m-i cr eme ve bir miktar havlusu mtemil nefs- Sivasta Sar eyh Mahallesinde hemirem Fatma Hanmdan bis-i hcceti eriyye ahz

228 olunan onyedi semerci dkkan ve bir bab kahvehane ki, bir hatti cami-i erif ve bir taraf hanm- mumileyh kona ve iki taraf tark-i m ile icar- zeminedasna talebe Solak Mustafann olu ve kzndan alnan bak Talmus dkkan ki, Paa Han kurbunda cemi etraf pederim evkafna kilise vekillerinden alnan kazanc necibden vk ve iki taraftan Seyyid Abdulahad Efendinin dkkanna ve bir taraftan sara-zde dkkan ve bir taraftan tark-i m ile mahdud bir bb kazganc dkkanm ve kllar derununda vki iki tarftan etmeki dkkan ve bir taraftan Abdulaziz Efendi dkkan ve bir taraftan tark-i m ile mahdud klc dkkan ve defa Sinan Paa evkf dhilinde sipah pazar kurbunda vki bir taraftan Kuds-i erif vakf dkkan ve bir taraftan Sleyman ukadar dkkan ve bir taraftan ahap hana ve bir taraftan tark-i m ile mahdud bir bab penbeci dkkan ve yine vakf mezbure dhilinde bezzazlar derununda vki bir taraftan kuds-i vakf dkkan ve bir taraftan Kalyanos olu dkkan ve bir taraftan Mehmed Paa vakf dkkan ve bir taraftan tark-i m ile mahdud kavuku dkkan ve Astor olu Tatos ve stefandan alnan bir bb bakc dkkan Paa Han kurbunda vki bir taraftan Dizdar brahim Aa mlkne ve bir taraftan Mehmed Paa evkf mmete bahesi ve bir taraftan maazaya ve bir taraftan tark-i m ile mahdud ve Uryn-i zimmi Mahallesinde Handan-zde Abdullah Aadan ve Abdulbaki Aadan alnan bahe ki, iki tarftan kend mlkm ve iki hanm- mumilyhnn mlkne bir miktar bostan Mahzarba olu Mehmed Aadan alnan dkkan ki, Ahi Paa vakf olan mahkeme ars bir taraftan kahvehne ve bir taraftan krt Hac Yusuf olu dkkanna ve bir taraftan kend mlkm kahvehne ve bir taraftan tark-i m ile mahdud penbeci dkkanm ve Hasan Aa kz Zeynep Hatundan alnan bir bab kahvehne bir taraftan Mehmed Paa evkf dkkanna ve bir taraftan Fiyh Ahmet olu kahvesine ve bir taraftan Altparmak-zde dkkanna ve bazen sir dkkanlara ve bir taraftan tark-i m ile mahdud ve Uryn-i zimmi Mahallesinde Handan-zde kz Saniye Hatundan alnan bab ev ve nsf havlusu mtemil iki taraftan kend mlkm ve bir taraftan vakf evde ve bir taraftan tark-i m ile mahdud Mevlevi eyhinden alnan Lala Sinan Paa evkfndan ipliki bazarnda vki iki taraftan Kaba Ahmet olu kahvesine ve bir taraftan Hac Ali dkkanna ve bir taraftan tark-i m ile mahdud ve iki bab penbeci dkkan ve adrc Nazr ve David zimmiden alnan Temrcler suknda vki bir taraftan Srmeli olu Koca Aa mlkne ve bir taraftan bezirci olu Mudis mlkne ve iki taraftan tark-i m ile mahdud bir bab kahvehne bir nefs- Zarada bir taraftan tark-i m ile ve bir taraftan Ahmet Kara Ali ve bir taraftan rabi zimmi dkkanna ve bir taraftan Be Efendi tarafndan dkkanna bir bab dkkan ve nefs- Zarada Hazinedar Aadan alnan bir miktar virane ki bi-hatti hneye ve bir hatti cami-i erif nnde rmaa ve bir hatti cami-i erif nndeki kpr bulunan ve bir taraftan tark-i ma mntehi ve nefs- Zarada Kei

229 olu Asadur ve (silinmi okunamad) oullar Kirkor ve Torus zimmiden alnan bir bab dkkan bir hatti Mene olu Serkiz mlkne ve iki taraf Be Efendi mlkne ve bir taraf tark-i m ve nefs- Zarada vki bir bab hane mlkm ki, pederimden mntakil taraftan tark-i m ve bir taraftan Salih Aann mlkne ve bu mezkuratn kllisini mlkmden ifraz ve hasbetenlillhi-tel vakf shihi mebbed ve habs- sarh-i muhalled ile vakf ve habs eyleyb yle art eyledim ki, bu mezkurat mahdumu mkerrem necabetl Osman Bey Efendi vesair evldmn zkriyesinin ecl ve aslh ve eredine ve badehm evld- evld- evldmn zkruna batnen bade batnin mtevelli olub Himmet Aann hemiresi Hanm Efendi tevsi eyledii cami-i erifin tamir ve termmine ve Berat gecesi bir hatm-i erif huffzan krat ve badel itm ve senede bir em-i asel cami-i mezkura ve senede be kuru cami-i mezkrun kayyumuna ve hsl olan sevbn mekkilem vezir-i asf im rhuna ve ecdadlar ruhuna ihda eylemek artyla ve tevliyet dahi mumileyh Necabetl mr-i mahdum hazretlerinin ve evld- zkrumun sinnen zkru ve aslh ve eredine ve evld- evldmn zkruna batnen bade batnn tahsis ve vakf- mezkuruma yedi mtevelli ile icr olunub hsl olan icrdan tamir ve termm ve gayrihim ve badel riyet ma fazlas mr-i mumleyh ve bade kim mtevelli olur virile deyu hatm-i kelam eylediim mtevelli-i mumileyh dahi gerek dekakin ve sir mezkurat- bit-tevliyet ahz idb sir evkf mtevellileri gibi mutasarrf olsun didi didikte gbbet-tasdk-er vekl-i merkum Ali Efendi bil-vekle kelmn semt-i vifkdan taraf- ikka dndrb vakf- akr mam- Azam Rahmetullhi aleyh indinde shih olup lkin gayr-i lzm olmala vakf- mezburdan rc merdur binenleyh ben dah rc eyledim mekkilem vezir-i mruleyh hazretlerinin mlkne istirdd bil- vekle matlubumdur didikte mtevelli-i merkum dah cevb-nda geri mam- mumileyh katnda ber-minvl-i muharrerdir lkin mam Ebu Yusuf katnda shih ve lzmdr vkf mcerred vakfet dimekle imtin idb hkim-i muvakk sadr- kitb tl-leh hsn meab efendi hazretleri dah temhd-i fevid-i hayr evl ve teyd-i mebn ahr grb ve vakfn shhat ve lzmna hkm-birle min bad nakz- nakzine mecal kalmad mekkilem vezir-i mruleyh yle art eyledii bit-takdir hdy- lem yezel slleyi tahrem inkta lazm gelirse Harameyni mtevellisi mtevelli olub urtu mezkur zere mutasarrf ola Bsm. Femen baddele bade m semh feinnem ismih allellezne ybeddilne innallhe semun alm ve ecren li- vkfu al eyyil-cevvadl-kerm. Hurrire filyevmil-seba aer min ehr-i Zilhiccei-erfe li-sene selse aer ve mieteyn ve elf

230 Zaral-zde Recep Paann 1806 (1221) tarihli vakfiyesi SS 4/ 124

231

Zaral-zde Recep Paann 1806 (1221) tarihli vakfiyesi SS 4/ 124 Receb Be Efendinin vakfiyesidir. Elhamdulillahillezi cealel eflake devvaren ve enzele minessema-i maen muraden ve ahrece minel zahreti semai ezharen vesselat vesselam nebiyyihi ve Muhammedin ve lihi ve ashabllezine knu ahyaren selten daimeten ve selmen aiyyeten ve ebkaren ve bade zalik bisl kitb eri mnb ilcab- mer- budur ki, medine-i Sivas Mahalltndan ryan-i Zimmi Mahallesi skinlerinden sahibl hayrt vel-hasenat Zaral-zde necabetl Receb Be bin Mehmed Paa tarafndan vakf tiz-zkr takrir ve badeh dav ve mraf-a ve al vechieri tescile vekil olup vekleti mumileyh marifeti er ile rfan olan Dizdar brahim Aa ve ra Seyyid Ebubekir bin Mahmud nm kimesneler ehdetleriyle Ktibl-vekle Ali Efendi bin Sleymen nm kimesne meclis-i eri erif-i enver mahfel-i din-i mnif ezherde vakf- tl-beyana mtevelli nasb ve tayin eyledii faziletl Hafz Abdurrahman Efendi bin Hac Yusuf nm kimesne mahzarnda bil-vekle ikrar- tam ve takrr-i kelam idb akr tiz-zikrin suduruna dein mekkilem mr-i mumileyh silk-i mlk- mnselik ve kabza-i tasarrufunda mlk olup Medine-i mezbur mahallesinden Uryan- Mslm Mahallesinde Hseyin Paa Hamam kurbunda vk bir taraftan Alay Bei olu vakf dkkan ve bir taraftan taban byk olu ve bir taraftan Tekkeli olu mlkne ve bir taraftan tark-i m ile mahdud fevkn ve tahtn bir bb kahvehne ve ittisalinde bir bb ve duhanc dkkanndan ve min-ch- bil-haseneti feleh aera emslih mazmn- latfle milehd-dnya mezratl-hire mastaknca tedrik-i mft ve zhire-i yevm-i mkt olmak in mumileyh hasbetenlillhi tel mlknden ifraz ve vakf- shih-i meyyed ve habs merihi mahallinde birle vakf ve habs idb yle art itdim ki; kahve dkkan mezbure Abdurrahman Efendi ve badeh evld- ve evld- batnen bade batnin mtevelli olup Ramazan- erifte beher yevm ve evkaf- sireyi hakkna gn Buhari erif tilvet ve hsl olan sevbn mr-i mumileyhin ecddlarnn ervhna ihd eylemek art-yla tilvet ve tevelliyetini Hac Abdurrahman Efendi ve evldna ve vakf- mezbur yedi mtevelli ile cr olunup hsl icrndan tamir ve termmi badel riyete maa fazlas Abdurrahman Efendi ve evld- evldna creti krat ve tevelliyet virile havi hatm-i kelm eyledikte mtevelli-i mumileyh gerek kahve ve gerek dkkan mezkru bit-tevliye ahz edip sir evkf mtevellileri gibi mutasarrf olsun didikte gbbet-tastik-i eri vekil-i merkumu Ali Efendi bil-vekle mtevelli Abdurrahman Efendi mahzarnda mam- Azm Ebu Hanife Rahmetullahi aleyh Hazretleri indinde shih olup lkin gayr-i lazm olmala vakf-

232 mezburdan rc ve mekkilem mumileyhin kll evvel mlkne istirdalini matlubunda ve yedinde mtevelli-i merkum Abdurrahman Efendinin cevb-nda geri mam Ebu Yusuf Hazretleri katnda shih ve lzmdr vakf- mcerred vakfet dimekle ve mam Muhammed indinde tescil-i er ve zikr-i tebd ile vakf eyledikten sonra rc adml imkandr deyu redden imtin idb hkim-i muvakk sadr- kitb tl leh ve hsn-i meab efendi hazretleri dah vakfn shhat ve lzumuna hkm-birle min-bad nakz- nakzine mecal kalmad. bsm. femen baddele bade m semah fe innem ismih alellezne ybeddlune innallhe semun alm icra olundu Hurrire fil-yevm-is-sani min ehr-i Zilhiccei-erfe li-sene ihd irun ve mieteyn ve elf uhdl Hal Hac Tahir Efendi Seyyid Abdurrahman Efendi Arefe mam Hac Ahmet Aa Seyyid Muhammed bin Hac Yusuf Hac mer Nabi Tahir Efendi Seyyid Sleyman

233 Zaral-zde Saniye Hanmn 1812 (1227) tarihli vakfiyesi SVBMA 2/120

234 Zaral-zde Saniye Hanmn 1812 (1227) tarihli vakfiyesi SVBMA 2/120 Hamdi bi payan ve senayi feravan ol mbda-i kevn u mekan (okunamad) ciheti azmine hazretlerinin dergah- al ve bargh- kibriyasna olsun ki, kudret-i kamilesi birle menhic-i hayrta sai olan ibad- iyadun bazlar vakf emval ile irad eyleyub her hsn cemile bir fehva-y muavin ihtivay- min-c-i bil-haseneti feleh aera emslih ezaf- aeriye mcazt itmee vadi muhakkak illa necat buyurmala ltfun izhar eyledi ve vrduna mdude ve salavat- n-mahdud ol dibace-i hlk- ve tekvin htem-i risale-i tertib-i mrselin bigne-i evvelih ve ahirih hazretlerinin merkad- makber ve hd- mastarlarna nisr olunur ki, ve hod ve cudlar icad ve levh kalem ve badi-i tekevvn sahaif-i lemde Sallallhu Tel aleyhi ve al lihil-izm ve sahbihil-kiram Emma bad i bu vakfn tahrr-i inna bis ve badi budur ki, eltaf- emsardan Mahmiye-i Sivas sanihimllah anil-emdermi(?)mahallatndan Uryan- Mslim Mahallesi sakinlerinden sahibl-hayrat vel-hasenat iffetl ve ismetl Saniye Hanm bint-i merhum ve mafur Zaral-zde Osman Paa meclis-i eri erif-i Muhammedde vakf- atiz-zikr tesciline mtevelli nasb ve tayin eyledii fahrul-emcid vel-akrn erafetl Mehmed Seyyid Aa mahzarnda bi-tavih ikrar- shih-i eri idb vatka ki bu dnya-y deniyyeye ayn itibriyle nazar itmee fenas muhakkak ve terk olunmaa elyak bir dr- mstevdi olduu kema hve hakka izan ve dr- ahiret mstekar ve mev olduuna imn itdim ise essadakatu fidyet lil-measi yevme yhazl-mcrimne bit-tevahi mefhum- erifi ve yevme la yenfeu maln vela benne illel- menatallahe bi- kalbin selim mahmunu ltfi malumun olup ed-dnya mezratl hireti fetvas zere la-crm tedarik-i mft zhire-i yevm-i mkt itmek in baz mlk ve mefa vcuh- hayrta sarf itmee niyet ve azmet eyledikte vakf- tiz-zikri sudruna dein tasarrufumda ve silk-i mlkmde mnselik olan Mahmiye-i Sivas mahalltndan Mahalle-i ah Hseyinde vk sekiz hane ve sekiz gz anbar ve tahminen bir kile tohum istiab ider bostann bir haddi nehr-i(?) cari ve bir haddi Alacaatlu Osman Be mlk ve iki haddi tark-i m ile mahdud olan mlkm cemi-i tevabii ve levahkyla bilcmle mlkmden ifraz idb hasbeten-lillhil-ahad ve taleben li-merzatil-Rabbis-Samed vakf- sahih-i er mebbed ve habs-i sarih-i muhalled vakf ve habs idb yle art itdim ki, Madam ki, libas- hayat labis oldukca vakf- mezkura kendm mtevelli ola Kll nefsn zaigetl mevt ve kll hayyi bil fil-fevt masdaknca hayatdan ubr ve mahalle-i hamuana skine olduumda sulbiye-i kzm iffetli Emine Hanm mtevelliye ola badeh mumileyh Emine Hanmn batn- evvelde aslh evld badeh aslhn aslah evlad ve keza mtekabu ve tensel mtevelli olalar mazallahu tel badel-inkiraz batn- evvelde izam-

235 evldnn aslh badehu aslhn aslh evld ve kez m-tekabu ve tenasel mtevelli olalar ve dier sulbiye-i kzm ismetl Fatma Hanm vakf- mezkur hayy- nzre ola ve vakf olan bostan ve hne ve anbarlar beher sene yed-i mtevelli ile cr olunub bi-fazlullahi tel hsl olan ecrinden evvela vakf- mezkurun tamiri ve termmi ve hne-i mezburda cerayan iden eme ve ehgn masrf grle sniyen bir kile hnta ve iki batman rugan- sade ve iki batman asel- musaffa alnub helva tabh olunu ulem ve fukarya bah ola ve aura orbas dah tabh olunub fukarya bah oluna beher sene ve iki kyye em-i asel kend rhum in alnub Uryan- Mslim Mahallesinde vk Ali Aa Camiinde kd oluna ve iki kyye emi asel sulbiye-i kzm Emine Hanm rhu in alnub Uryan- Zimmi Mahallesinde Baltac Paa Camiinde kd oluna ve iki kyye em- sel validem Hadice Hanm rhu in alnub avuba Mahallesinde Sar-zde Mehmed Paann tevsi eyledii cami-i erife kd oluna ve iki kyye em-i asel Hamal-zde Dervi Mehmed Aa rhu in alnub atalpnar Mahallesinde vk cami-i erife kd oluna ve iki kyye em-i asel mam Mehmed Said Aa rhu in alnub ah Hseyin Mahallesinde vk Hac Zlfikar Camiinde kd oluna badel-masarif crdan fazla olur ise mtevelli-i vakf- merkum mutasarrf ola deyu itmam- mert idb fe-iz ani-evil vakf- mezkur mtevelli-i merkuma teslim itdim ol dah vakfiyet zerinden tesellm ve ahz u kabz eyledi didikde gbbet-tasdik-i eri vkfe-i mruleyh vifkdan cnib-i ikka zim olub vakf- akr std- eimme-i kibar Ebu Hanife Numan bin Sbit El-Kfi Hazretleri indinde shih lkin lzm olmamala vakf- mezburdan rcu idb kemfil-evvel mlkme istirdd murad iderim diyecek mtevelli-i mmileyh mahalle mnasib cevab virb eeri, ol celil-i kadr indinde vakf- akr gayr-i lzmdr lkin lim-i Rabbn ve fzl- Samdani mam- Sn Ebu Yusuf Yakub Hazretlerinin katnda vkf mcerred vakfet dimekle ve mam Muhammed bin Hasan Eeybani Hazretleri katnda tesliml-mtevelli ve zikr-i teyid ile vakf lazm olur diyor ve cevb ve teslimden imtin idb hkim-i muvakk sadr- kitb tl-leh ve hsn meab hazretleri huzurunda murfaa olduklarndan anlar dah al kavl-i men-yerah vakfn shhat ve lzumuna limen bil-hilf beynel- eimmetil-eslf hkm-i shih-i eri ve kaz-i sarh-i mer itmein vakf al cemil-mezhib shih olub min bad nakz- nakzine mecl mhal oldu. Femen beddele badem semah feinnem ismh alellezne ybeddilne innallhe semun alm ve ecren li- vkf- al bahrul-kerm hurrire f gurre-i Zilhiccei-erife lisene sitte ve semnn ve mie ve elf.

236 Zaral-zde Saniye Hanmn 1814 (1229) tarihli vakfiyesi SVBMA 2/129

237

Zaral-zde Saniye Hanmn 1814 (1229) tarihli vakfiyesi SVBMA 2/129 Medine-i Sivas Mahalltndan Tokmakkapu Mahallesi skinlerinden Bacanak-zde ibu bisl-ilm Dervi Mehmed Aa ibnl-mteveff Mustafa Aa ibnl-mteveff Seyyid Mehmed nm kimesne medine-i mezbure mahkemesinde meclis-i er-i mnrde mahallat- merkumeden Uryan- Mslim Mahallesi ahlsine ve eraf- beldeden olub ibu tarih-i ilamdan bir sene mukaddem vefat iden li-ebeveyn emmisi brahim Aa ibnlmerhum mezbur Seyyid Mehmed Aann veraseti zevce-i menkuha-i metrukesi Mevlude Hatun ibnet Yusuf Aa ve zevce-i mutalakas Hayriye Hatun ibnet Abdullahdan mutevellid sulbiye-i kebire kz Emine Hanm ile kendsinden mukaddem vefat iden sulb-i kebr olu Abdulhalim Bein sulb-i sar olu Hamdi Bee mnhasra olduu bil-ihbr lede-eril-enver zhir ve nmayan oldukdan sonra verese-i merkumeden olub zikr-i ati iki bb dekkine bil-verse vaz- yedi bil-beyyinet-eriyye sbit ve mtehakkk olan ibnl-ibne-i sair-i mezbur Hamdi Bee hususunda li-eclid-dav hususuna kbel-i erilenverden vas nasb ve tayin olunan medine-i mezbure ahlsinden Kasabolu Ahmed Aa ibn Mustafa nm kimesne muvcehesinde medine-i merkume sknda vk rkler derununda kin bir tarafdan Hamad-zde Ali Efendi ibn Hamad Efendi ve bir tarafdan emmim mteveff mezbur brahim Aa dkkanlar ve tarafeyni tark-i m ile mahdud bir bb asr dkkan ve yine sk- mezkurda kin iki tarafdan ehy Abdullah Efendi ibn eyh Halil Efendi dkkan ve tarafeyni tark-i m ile mahdud bir bb bakkal dkkan ki iki bb dekakin min kablil-ebced-i alm Zaral-zde Osman Paa kerimesi mteveff Saniye Hanmn hayatnda mstakilen mlk olduu halde mteveff-i mezbure Saniye Hanm hayatnda tevarih-i muhtelife ile dekakin-i mahdude-i mezkureleri vakf- sahih-i eri ile vakf ve habs ve tescil idb dekakin-i mahduden mezkureleri senev b-yed-i mtevelli cr olunub hsl olan crndan evvelen dekakin-i mahdude-i mezkurelerin tamir ve termmlerine ryet olundukdan sonra fazla kalursa fazla-i mezburdan dah medine-i mezburede medfun Hazret-i ems derghnda mutekif olan eyh efendiye senev on kuru virile ve her Cuma akamlar rhu in birer Yasini-erif tilvet itmek in Uryn- Mslim Mahallesinde imam olan zta senev elli kuru cret virile ve rhu in senev bir Mevlid-i erif tilvet olunarak malzemesi ryet oluna ve fazla kalur ise vazife-i tevliyet ola ve tevliyeti dah hayatda olduka kendsne ve badel-vefat kz Emine Hanma ve nn dah vefatnda mezbure Emine Hanmn evld- evld- zkrunun ekber ve eredi batnen bade batnin mtevelli ola deyu art ve tayin idb ced-i alm mezbure Saniye Hanm hayatnda tevliyet-i mezkura

238 mutasarrf olarak eritini icr idb badel-veft tevliyet-i mezkureye art- mezbur kz mezbure Emine Hanma intikal idb ol dah tevliyet-i mezkureye art- mezbur mutasarrfe olub mezbure Emine Hanm dah badel-veft tevliyet-i mezkureye art- mezbur sadr olum ceddim mteveff-i mezbur Said Mehmed Aaya intikal idb ol dah tevliyet-i mezkura hayatda ber art- mezbur mutasarrf olub ceddim mezbur Said Mehmed Aa dah sulbi oullar babam mteveff-y mezbur Mustafa Aa ile emmim mteveff-y mezbur brahim Aay terkle vefat idb tevliyet-i mezkura ber art- mezbur ekber ve ered evld babam mteveff-y mezbur Mustafa Aaya intikal idb ol dah hayatnda tevliyet-i mezkura ber art- mezbur mutasarrf olub olub urt- vakf icr idegelr iken babam mezbur Mustafa Aa dah badel-veft tevliyet-i mezkureye art- mezbur emmim mteveff-y mezbur brahim Aaya intikal idb ol dah hayatnda tevliyet-i mezkura mutasarrf ve art- mezkuru icr idegeldii esnada emmim mteveff-y mezbur brahim Aa hayatnda Binikiyzseksenbir sene-i Rumisi Maysnn onuncu gn Uryn- Mslim Mahallesinde vk skin olduu konak derununda muhzr- uhudda dekakin-i mahdude-i mezkureler ced-i alm mteveff-y mezbure Saniye Hanmn ber-vech-i muharrer vakf- mseccel olub ve tevliyeti dah evld- insnn evld- zkur ve evld- zkurunun ekber ve eredine batnen bade batnin mert olduunu kerrren ve merrren ikrr ve itirf idb ve emmim mteveff-y mezbur brahim Aann dah bil veled-i zukur vuk- vefatyla evld- evld- vakfdan ekber ve ered olmamla tevliyet-i mezkure ber muceb-i art- mezbur bana intikal itmiiken dekakin-i mahdude-i mezkureleri vas-i mezbur Ahmed Aa sair-i mezbur Ahmet Be in fuzuli ve bi-gayr-i hak zabt idb bana teslimden imtin itmekle sul olunub dekakin-i mahdude-i mezkurelere ber-muceb-i art mahallinde vakf bana teslim ve vas-i mezbur Ahmet Aaya tenbih olunmak muradmdr deyu bit-tevliye dav itdikde vas-i mezbur Ahmet Aa dah cevbnda dekakin-i mahdude-i mezkurelere bil-vesye vaz- yedini ikrar idb ancak mdde-i mezbur Dervi Mehmed Aann ber-minvl muharrer mddesn bil-vesye klliyen inkr itmekle mdde-i mezbur Dervi Mehmed Aa ber-vech-i muharrer emmisi mteveff-y mezbur brahim Aann hayatnda ber-vech-i meruh ikrrn medine-i mezbure mahalltndan Tokmakkapu ve Bab- Kayseri mahalleleri ahllerinden olub her biri mahallat- merkumn eimme-i muhtrn Alt Parmak-zde Hseyin Efendi ibn Hayri Efendi ve Ahmet Aa ibn Sleyman bin Abdi ve Abdli olu Mehmed Aa ibn Hac Hasan ve Tafsir-zde Mahmud Efendi ibn Ali Efendi ve Abdullah Efendi ibn Mehmed Aa ibn Ali ve Mehmed Aa ibn Ali bin Hasan ve Mehmed Aa ibn Ali bin Abdi ve Mahmud Efendi ibn Ahmet bin Abdi ve El-Hac Osman Efendi ibn mer Mehmed ve mer Aa ibn Osman bin mer nm kimesnelerden evvelen b-varaka-i memhre-i sirran ve badeh

239 mezburn ile ahl-i merkumeden Zaim-zde El-Hac mer Aa ibn Hac Osman Efendi ve Ali Aa ibn Mehmed ve Abdullah Aa ibn Hamza bin Mehmed ve Abdullah Aa ibn Hasan Bin Sleyman ve Ahmed Aa ibn Mustafa bin Ahmed ve Ebubekir Aa ibn Yusuf bin Sleyman nm kimesnelerin dah bil-muvcehe alenen ledet-tezkiye adl ve makblehde olduklar bil-ihbar mtehakkik olan Neblici-zde Musa Aa ibn Hasan bin Abdullah ve ukadarolu mer Aa ibn Mehmed bin Abdi ve Cemal ibn olu olu mer Aa ibn Mustafa bin Mustafa nm kimesneler ehdetleriyle bil-muvcehe ber-vech-i er isbt itmein mucebince dekakin-i mahdude-i mezkurelerin ber-minval-i muharrer vakfiyetine badel-hkm art- vkf icr itmek zere dekakin-i mahdude-i mezkureleri mdd-i mezbur Dervi Mehmed Aaya mahallinde bit-tevliye ve kuyd- teslime vas-i mezbur Ahmed Aaya tenbih olunarak tescil ve bil-iltimas huzur- llerine ilm olundu el-emru limen lehl-emr fil-yevmil-hmis-i aer min Saferl-hayr seba ve tisn ve mieteyn ve elf.

240

EKLER
SS 4/201

241

SS 4/201
Recep Be Efendinin muktaalarnn mrisi tahsili bbnda defterdr ukadar Numan Aa yediyle emr-i lidir. Dstr- mkerrem mr-i mfehhm nizmul-lem mdebbir-i umrul-cumhr bil-fikris-skb mtemmim-i mehml enm bir-reyis-sib mmehhid-i mesned-i erknus-sadet vel-icllul-mahkk bi-sunf- avtful-melikd-daim hl Sivas valisi vezrim Es-Seyyid Ahmet Paa edamllhu tel iclleh ve kdvetl-kuzt velhkkm madenl-fazl vel-kelm Sivas kads zde fazluh ve mbair-i defterdr- esbk- evvelim ukadarlarndan Fehim(?) zde kadruhm tevki refii hmyun vsl olacak malm ola ki dergh- muallm kapcbalarndan Zaral-zde Recep dme mecduhum ber vech-i maliknesi uhdesinde olan Sivas nahiyesinde vki karye-i Zara muktaasnn bin iki yz senesinden iki yz on iki senesine teslim klnacak gayr- havalt ve teslimat kusuru zimmetine iktiz iden mebli ile nsf hissesi ber vech-i mlikane uhdesinde olan karye-i Yarhisar ve mahsul Tuzlacak muktaalarnn rub hissesinin iki yz dokuz senesinden on iki senesi gayetine dein mallarnn tamamen hazine-i amireme teslimi hesab eri ryet eylemesi in sen ki, vezr-i mrnileyhsin sana hitaben baka ve Cabbar-zde Sleyman Bee bata sdr olan evmr-i erfim muciblerince mebli-i merkm mr-i mm-ileyhe mtlebe olundukta muktaaay merkmenin sene-i merkme envlinden gayr- ez hvalat ve teslimat iki bin yedi yz otuz drt buuk Kuruun berye buluncaya ed ve bundan akdem ed olunan havltn miktrat defteri takdim olduu der-sadetime inh ve Sivas kadsnn ilmyla Cabbar-zdenin ve mr-i mm-ileyhin tahrirat ve defter-i temessukt mezkr irsl olunmu bamuhasebe defterlerine nazr olundukta Sivas nahiyesinde Zara muktaaasnn mr-i mm-ileyhe tevcih tarihi zaman iki yz senesinden on iki senesi gayetine gelince gyr ez havalat ve teslimat bu defa vrid olb kabul itdirilen (cek) buluncaya karar inhadr olundukta kusuru ve kezliken Yarhisar muktaaasnn iki yz dokuz senesinde on iki drt bin sekiz yz buuk Kuru sene-i gyetine gelince gyr-i ez hvalat ve teslimat ve bulunca kusur yz otuz iki Kuru yirmi iki ake ve mahsl Tuzlack muktaaasnn kezlik iki yz dokuz senesinden on iki sene-i gayetine gelince uhdesinde olan rub- hissenin gyr-i ez hvalat ve teslimat ve bulunca yetmi alt buuk Kuru otuz iki ake ki cemn mr-i mmileyhin be bin iki yz dokuz Kuru elli drt ake zimmeti mriyesi iktiz itmekle mr-i mm-ileyhin zimmetinde mctemi olan meblig varidt- mukarrar mride olmaktan ni beher sene vakt- ve zaman ile bila tereddt ed ve teslim birle ber mcebi urud meriyesi ruiyet hesab olunmas lzmdan iken zimmeti mriyesini edda tealll eyledigine binen meblii mezbrun tahsili in bir defaya mahsus mbair tayin olunan bamuhasebeden

242 memhr ve mmza bir kta sret-i defter ihrc ve derun- emr nazmna(?) mevzun tisyr olunmakla vuslnde imzmam- rey ve mrifetinin ve mrifeti er ile meblii mezbru alaeyyihal mr-i mm-ileyhin tamamen tahsil ve ryeti hesap in mevcd olan senedat ile men mbair-i merkme teslim ve dersdetime irsle musraat ve eer bu defada meblii mezbre-i ve mevcd olan senedat ile irsle tereddt ider ise mr-i mm-ileyhi ryeti hesap in mbire terfian der-sadetime irsl eylemek bbnda ferman- li nm sdr olmu. Buyurdum ki hkm- erifimle vardukda bu bbda vech-i meruh zere eref yafte-i sudr olan emr-im zere amel ve hilfndan hazer ve mcanebet eyleyesiz yle bilesiz almet-i erifeye itimd klsz Tahrren fil-yevml-sbii aere min ehr-i abnl-muaazzam li sene isna aer ve mieteyn ve elf 1212

243

244 SS 5/26

245

SS 5/26 Hatip-zde Ali Aann Maraa nefy fermn-dr ftihrul-emcid vel-ekrim cemul-mehmid vel-kerimul-muhtass bi-mezd-i inyet elmelikd-dim dergh- muall kapcbalarndan Sivas mtesellimi mir Recep dme mecduhu ve kudvetl-kuzt vel-hkkm madenl-fazl vel-kelam Sivas kazs ve Mara naibi zde fazluhuma tevk hmyunum vsl olacak malm ola ki Sivas skinlerinden Hatip-zde Seyyid Ali nam kimesne kendi hlinde olmayub Sivastan sefer-i hmyunum mrettib olan askerinin geriye tehirde kalmalarn mceb olur muyir-i rza harekete ictisar eyledii bil-ihbar tahkik olmala kendye tedib ve emsalini terhip zmnnda merkm Seyyid Alinin avu mbiretiyle Maraa nefy ve iclas fermnm olman imdi sen ki mtesllim kapcbas Sivas kazs mm-ileyhsin bu makle sefer-i hmyunuma memr olan asakirin geriye tehire kalmasn illet olanlarn beher hal icr-i tediblerine ibtidaryla emsalleri terhip olunmak lazimeden idii malmunuz oldukta merkm Hatip-zde Seyyid Ali marifetkr mbir tayin olunan ve Divan- hmyunum avularndan Ahmet avu zde kadruhu marifetiyle ahz ve veli ecelid tedip Maraa nefy iclaya msariat eyleyesiz ve sen ki Mara naibi mevln mm-ileyhsin merkm Seyyid Ali ve vusulunde Marada menfiyyen meks ve ikamet ittirb bil emr-i erif tlak ve mahalli hire ihad hatve-i mehide ihd hareketine ruhsat ve cevazdan ittika ve mcanebet ve vusl ve ikametini avuu merkm ile der l-i yeme ilm msariat eylemek bbnda fermn- l-i nm sdr olmutur.buyurdum ki hkm-i erfimle vusl buldukta bu bbda vech-i merh zere eri erfimle yafte-i sudr olan fermn- celili an vacibl-ittiba vel-lzml-imtislimin mazmnun itat makrnuyla amel ve hareket hilfndan bi gayet tevk ve mcanabet eyleyesiz yle bilesiz almet-i erfe itimd klasz Tahrren fi evast ehr-i evvl fi-Mkerrem Sene hamse ve mieteyn ve elf Kad vesela ileyn fi 20 Rebiyyl-evvel sene 1207

246

SS 5/156

247 SS 5/156 Zaral-zde mteveff Abdullah Paann zimmeti in emr-i li sretidir Zaral-zde Abdullah Paann kffe-i emvl der-mhimme-i eys cnib-i mriden zabt ve tahsil-i bbnda irde-i aliyyem tlluk itmekden ni mteveff mrnileyhin Sivas Eyleti erbb- tmarndan Recep-zde Hseyin ve mam-zde Dervi vesir deruna emr-i linm mevzuen irsl olunan bir kta sret-i defterinde mesturl esmi kimesneler zimmetlerinde mecm-u 3376,5 Kuru alacam olub zimamet ve mezkre dahi taraf mri ye id ve rc olmaktan ni zimmeti merkmenin yerl yerinden tahsil ve hazine-i amireme teslim olunmas hususu matlb mlknem olmala imdi sen ki vezrim mmileyhasz mebla mezbru sret-i defterde mesturl- esm-i kimesnelerden tamamen ve kmilen tahsil ve mbir mrleyha teslmen seran ve acilen der-aliyyeye irsl ve tesyir ve ihtimam ve dikkat eylemeniz fermnm olman ibu emr-i celilian isdr ve ile irsl olunmudur mdi vuslnde mebla mezkr 3376,5 Kuru ber mcebi sret-i defteri zimamede iktiz idenlerden al azhl-i mahfil ve mbir mmileyhe teslmen biran evvel der-aliyyeme irsl ve tasyire mezd-i sy ve gayret eyleyesiz ve sen ki mbir mmileyhsin memru tahsil olduun mariz-zikr 3376,5 Kuru yedinde olan sret-i defter-i mevcibin-i zimamet merkm esabinden ve icab ve iktiz idenlerden li ezman- tahsil ve gtrb hazine-i amireye teslim eylemeye keml-i si gayret irade-i muhallefat idenler olur ise isim ve ehdetleriyle der-aliyyeme arz ve ilm olb mbaderet ve bu bbda beyhde tahrirat irsli dest-i avdet itmekden gayet lgya hazer ve mcanebet eylemek bbnda fermn- linm sdr olmutur Rebiyyl-ul sene seb ve mieteyn ve elf

Zaral-zde Abdullah Paann erbb- tmarda olan zeamet defteridir Recep Efendi-zde Hseyin Aa mam-zde Dervi Aa zimmeti Dervi-zde Bekir Aa zimmeti Kasap-zde Ahmet ve Mustafa Aa zimmeti Abdi-zde Recep Aa zimmeti Mhrdarolu eriba Hac Alim zimmeti Minydi-zde ra Kahveci Hafidi zimmeti Yusuf avu-zde Paa Aa zimmeti Abdi-zde Abdi Aa zimmeti Ceml-i-zde Hseyin Aa zimmeti 420 Kuru 500 Kuru 350 Kuru 486 Kuru 300 Kuru 130 Kuru 162.5 Kuru 162.5 Kuru 70 Kuru 79 Kuru

248 Hseyin Efendi-zde Dervi zimmeti Abdiolu Recep Aa kefaletiyle Emin Aann zimmeti Kenan-zdenin zimmeti Yekun Fi 29 Safer 1207 60 Kuru 130 Kuru 300 Kuru 3376.5 Kuru

249 SS 3/63(71)

250

SS, 3/63(71) Zaral-zde Abdullah Paann ceriri deyni indir. Kudvetl kuzd vel-hkkm meadinl fazl vel-kelm Mevln Sivas kazs zde fazluhum ve kudvetl-emcid vel-ayn Sivas Mtesellimi zde mecdeh tavk-i ref-i hmyn vsl olacak malm ola ki hacegan- divan- hmyndan ml-iye tezkeresi msbk kudvetl-emcid vel-ayn Ahmet zde mecdehnun kap kethdas olduum mir mrn- kirmdan hl orum sancanda mutasarrf Zaral-zde Abdullah Paann umrunu ryet zimmetinde cr eyledii 3 kta deyn temesskat muciblerince alaca olan mebaliden mad hasbel iktiz Paay mm ileyhin orduyu hmyuna nusret makrunu muiniyle hareketi esnasnda kendye harlk olmak zere kapkethdas mm ileyhin nakden 2000 Kuru dahi it eyledikte Paay mm ileyh mebla mezbru 2000 Kuru Sivasta vki mutasarrf olduum tevelliyat faizinden olmak zere hl Sivasta skin kaimmakam- ve mhrdar Molla Mustafa nm kimesne zimmetinde olan akeyi ed eylemek zere Paay mm ileyh tarafndan virilen polie temessk ve mektubu ile merkm Molla Mustafadan kapkethdas mm ileyh talep eyledikte zimmetinde tevellieti mezbre mlndan Paay mm ileyh tarafna id olmakta bir ake mevcd iken zimmetimde ake yoktur deyu mebla mezkru byce srati vermekte teallle ve muhlefet eyledii kap kethdas mm ileyh bu defa rikb- hmyunuma takdim eyledii bir kta arzuhaliyle inh ve sen ki Sivas Mtesellimi mm ileyhsin marifetinle mahallinde er ile grlp elye verilb icr-i uuru ihkak- hak olunmak bbnda emr-i erifim sudruna istid eyledii ahliden hilfna emr-i bu ie senki mtesellimi mm ileyhsin mahallinde er ile grlmek emrim olmutur. Buyurdum ki hkm vusul buldukta bu bbda sdr olan emrim zere amel dahi senki mtesellimi mm ileyhsin ahzen rehnma klb mukaddema bir defa eriyle grlp fazl olunmayan ahvlleri tamam mukayyed olb kevni eri ilm olunduum zere ise ol bbda mukteza-i eri kuvvetiyle amel idp dahi badel subut bir mukteza-i eri manzur icr-i eri ve ihkak- hak eyleyesiz min bade eri erfe ve emr-i l-i nm muhalif kimesne i ittirmeyb hususu mezbre in bir dahi emr-i l-i nm irsline muhta eylemeyesiz yle bilesiz almet-i erfe itimd klasz. Tahrren fi evast- ehr-i Recebl-fert sene isna ve mieteyn ve elf Kad vasale ileyn fi 6 Recep 1202

251

SS, 3/261-262

252

SS, 3/261-262 Medine-i Sivas skinlerinden iken bundan akdem vefat iden Zaral-zde Abdullah Paann dyunu kesiresi olduuna binen mestrl-esm ashb- dyun bil-muayyene belde-i mezkrun ulema ve suleha ve ayn ve eraf marifetleri ve hl belde-i mezbre mtesellimi Serbevvabin-i Dergh- l Sadetl Sleyman Aa marifeti ve marifeti erle menzil-i mteveffy mrnileyhe varlub tereke-i mezbr yeniden tefti olunarak emvl ve eyas defter olunub gurema-i ashab- dyuna taksim olunmak lzm gelen defter-i kassamdr ki ber vech-i tz-zikr olunur. Hurrire fil-yevmil--hmis-i aer min mah- Recebl- ferd lisene erbaa ve mieteyn ve elf (1204) Cedid kilim Adet: 20 KIYMET:250 Kuru Mstamel orta Selanik Adet:6 KIYMET:250 Kuru Khne yan hl-ice Adet:5 KIYMET:20 Kuru Yaldzl sahan Adet:12 KIYMET:60 Kuru Pirinci sahan Adet:12 KIYMET:40 Kuru

253

Byk odann kadife yasdk Adet:12 ke yasd Adet:2 Makad Adet:3 ilte Adet:3 KIYMET: 250 Kuru it yasdk Adet:12 ilte Adet:3 Makad Adet:3 KIYMET:80 Kuru Sanduka Adet:1 ift KIYMET:30 Kuru ekmece Adet:1 KIYMET: 30 Kuru Tonbak mineli zarf Adet:12 Fincan Adet:12 Sim sar ibrik Adet:1

254 KIYMET:70 Kuru Kuru Atlas makad Adet: 1 ift Kadife yasdk Adet:12 KIYMET:250 Kuru ilte ve yn Adet:100 batman KIYMET:150 Kuru Kuru Khne diba seccade Adet:1 KIYMET:30 Kuru Ktahya tabak ve billur kase Adet: KIYMET:50 Kuru uha perde Adet:2 KIYMET:10 Kuru leme ve sade havlu Adet:4 KIYMET:20 Kuru

Baa kauk Adet:14 KIYMET:7 Kuru Mercani kauk

255 Adet:17 KIYMET:17 Kuru Sade kauk Adet:28 KIYMET:2 Kuru Sofra bezi ve Mardin pekir Adet: KIYMET:15 Kuru Khne beldar bezi ve beyaz pekir Adet: KIYMET:5 Kuru ri ve ufak dvr Adet:70 KIYMET:210 Kuru Cariye Adet:1 KIYMET:350 Kuru Pirinc tet ve urve Adet:1 KIYMET:15 Kuru Kutnu ve it ve alaca yzl dek Adet:7 KIYMET:100 Kuru Kutnu Adet:8 Ve ift

256 Adet:5 Ve iekli yorgan Adet:3 KIYMET:150 Kuru Evn- nhs Kyye:300 KIYMET:300 Kuru Mineli mebbeh(?) saat Adet:1 KIYMET:50 Kuru Kebr Adet:4 ve sar amadan Adet:3 KIYMET:20 Kuru El leeni maa ibrik Adet:3 KIYMET:10 Kuru Der-zimmet-i Kazganl Karyesinde ksrak Adet:2 Koyun(?) Adet:1 KIYMET:120 Kuru Der-zimmet-i ortakda nsf ksrak beh: 20 Kuru Der-zimmet-i karye-i mezbrede inek Adet:1 Dana

257 Adet:1 kz Adet:1 KIYMET:34 Kuru Kebr ve sar divan iltesi Adet:3 KIYMET:35 Kuru Kebr mangal Adet:1 KIYMET:15 Kuru Ceman yekn: 3000 kuru. Yalnz bin Kurutur Dyn- msebbet Tokadl Ahmed Efendiye 1100 Kuru Guremdan 398 Kuru Dyn- msebbet Yakub Be olu ve Topal Osman oluna 650 Kuru Guremdan 234 Kuru 37 Para Dyn- msebbet defa Topal b temessk 300 Kuru Guremdan 108 Kuru 13 Para Dyn- msebbet Meydan Emnesine(?) b temessk 100 Kuru Guremdan 36 Kuru 5 Para Dyn- msebbet Mumcu Hac Halil Aaya 500 Kuru Guremdan 181 Kuru 27 Para Dyn- msebbet Hac smail Aaya 1800Kuru Guremdan 650 Kuru Dyn- msebbet Saniye Hatuna 100 Kuru Guremdan 36 Kuru 5 Para Dyn- msebbet Mhrdaroluna b temessk 140 Kuru Guremdan 52 Kuru 13 Para Dyn- msebbet Safiye Hatuna b temessk 100 Kuru Guremdan 36 Kuru 5 Para Dyn- msebbet Karaylan kzan 105 Kuru Guremdan 37 Kuru 8 Para Dyn- msebbet Mehterba Emin Aaya 100 Kuru Guremdan 36 Kuru 5 Para Dyn- msebbet Karaylan kz Zeyneb Hatuna b temessk 100 Kuru Guremdan 36 Kuru 5 Para Dyn- msebbet tarafnn kefaletiyle 90 Kuru Guremdan 32,5 Kuru Dyn- msebbet Bekir avu oluna 360 Kuru Guremdan 105 Kuru Dyn- msebbet Hac smail Aa kefaletiyle Hac Hseyin Efendiye 500 Kuru Guremdan 181 Kuru 7 Para Dyn- msebbet Veliyyn-naim-i kefletiyle 220 Kuru Guremdan 79 Kuru 6 Para Dyn- msebbet Hadice Hatun 80 Kuru Guremdan 29 Kuru 3 Para

258 Dyn- msebbet Ceml olu gelinine 100 Kuru Guremdan 36 Kuru 5 Para Dyn- msebbet Hazinedar brahim Aaya 260 Kuru Guremdan 94 Kuru Dyn- msebbet Mardinli hanesine 725 Kuru Guremdan 261 kuru 15 Para Dyn- msebbet Tiryakinin olu Mehmed Aaya 140 Kuru Guremdan 50 kuru 25 Para Dyn- msebbet Bezm Koca Aaya 43,5 Kuru Guremdan 15 Kuru 28 Para Dyn- msebbet Sarraf oullarna 78 Kuru Guremdan 28 Kuru 16 Para Dyn- msebbet Bezzaz Tuman oluna 27 Kuru 10 Para Guremdan 9 Kuru 33 Para Dyn- msebbet Mumcu Karabet zimmye 19 Kuru Guremdan 6 Kuru 34 Para Dyn- msebbet Derzi Agob zimmiye 23 Kuru Guremdan 8 Kuru 12 Para Dyn- msebbet ehkna 10 Kuru 22 Para Guremdan 3 Kuru 31 Para Dyn- msebbet Yakub Be oluna 10 Kuru Guremdan 3,5 Kuru Dyn- msebbet Tuzcu brahime 10,5 Kuru Guremdan 3 Kuru 26 Para Dyn- msebbet Hoca brahim Efendiye 15 Kuru 30 Para Guremdan 5 Kuru 27 Para Dyn- msebbet Oduncu hl-il Beeye 47,5 Kuru Guremdan 13 Kuru 13 Para Dyn- msebbet Bakrc Aaya 10 Kuru Guremdan 3,5 Kuru Dyn- msebbet Tac-zde Be oluna 25 Kuru Guremdan 9 Kuru Dyn- msebbet Tahmise 149 Kuru Guremdan 53 Kuru 31 Para Dyn- msebbet Yulanik Zimmiye 343 Kuru Guremdan 121 Kuru 12 Para Ceman yekn 8376 Kuru. Yalnz Sekiz bin yz yetmi alt Kuru dyununa cemidir. mer Thir el-mvelhilfe bi-medine-i Sivas af anhu nemekahul-fakir ileyhi azze nh Harrere hzihid-defteri bi-marifetil-ehl-i Osman el-kad bi-medine-i Sivas af anhu nemekahul-fakir ileyhi azze nh

259 SS, 4/257

260 SS, 4/257 Recep Paa Efendimizin ibk emr-idir Dstr- mkerrem mr-i mfehham nizml-lem mdebbir-i umrul-cumhr bilfikris-skb mtemmim-i mehml-enm bir-reyis-sib mmmehid-i bnynd-devlet-i vel- ikbl meyyed-i erkns-sadet-i vel-icllul-mahfuf bi-sunf avtfl-melikul hla Sivas valis vezirim Recep Paa edmallhu tela iclalehu tevki-i refi-i hmyun vasl olacak malum ola ki Sen vzer-y zammn bir er ve namdar ve velley-i fihmmn umr- dine ve kr-gzri ve hamiyet ve iri olub her vecihle mstehakk- inayet ve sayeste-i tfet olduun ecilden zikr olunan Sivas eyaleti bundan akdem sana tevcih ve hla zerinde olmala hakknda mezid-i inyet-i aliye-i ahane ve mezid-i refet-i seniyye-i padiahanem zuhra getrlb ibu bin iki yz on senesi evvall-mkerreminin drdnc gnnde erefyafte-i sudr olan hatt- hmyun evket-makrnum mcebince eyalet-i mezkure yine sana ibk ve mukarrer klnmala kema-kn mutasarrf olman emr-im olmutur. Buyurdum ki hatt- hmyun- inyet makrnumla sdr olan ferman- celill-kadrim ve ibk ve mukarrer klnd zere zikr olunan Sivas eyaletine mutasarrf olub zabt u rabtnda ve reya ve beryann himayet ve siyniyete ve sair ferman-m olan hidmd- aliyyemin eda ve temit ve tekmiline bezl-i iktidar ve say- bimar eyleyb min bd fukara- raiyyet ve skkan vilayet ve memlekete ber-vech-i ahd zulm ve teaddi ve tecavzden bekyet evvall-mkerrem li sene selase aer ve mieteyn ve elf (1213) ve iftihhrl-emcid vel-ekrim camil-mehmid vel-mekrim el-muhtass bi-mezid-i inyetil-melikid-dim Dergh- mullm kapucubalarndan Bi-makam- Kostantiniyye mahrusa Kad vsl ileyna fi 15 Rebil-hir sene 1213 ihzaz ve ictinb eyliyesin yle bilesin alamet-i erifeye timad klasn . Tahriren fil-yevmir-rbi min ehr-i

261

SS, 5/318

262

SS, 5/318 Zimminin Recep Beye der-ahd olunduu emrin kayddr Mefhirl-kuzt vel-hkkam maadinl-fezil vel- kelm Sivas kadlar zide fazlehm tevk refi hmyunun vsl olcak malm ola ki Enderun- Hmyunum Aalarndan Hafz Ali ve Abuzer Gaffari Hasan zide mcerrihuma ile hisse-i hassamdan Ali ve Sleyman Fevzi zide kadruhuma divan- hmyunuma arzu hal idb Erzurum ve Kars caniblerinden tccar taifesinin itira ve mbyaa eyledikleri kara sr ve camus hayvanlarndan Sivas sancanda vki Zara ve Yarhisar mabeynlerinden alunagelen bac u krtl muktaaa rsmat berat- erif-i lianmla ber-vech-i mlikne uhdelerinde olub muktaaa- mezburun ezkadimi-i zaman- zabt Muharrem gurresinden olub bin iki yz dokuz senesi Muharremi gurresinden sene-i mezbure gelince bir sene-i kmile zabt u rabt eylemek zere iftihrlemcid vel-ekrim dergh- mullm kapucubalarndan Recep Bey dame mcerrihuya der-uhde olunub lakin rsm- mezkurun vakti tahsilinde ecnibden ve mtegalibden baz kimesneler teaddi ve rencide ve mal- mrinin kesr ve bais olduklarndan bahsle fima-bad hilf- urut- berat ve muyir-i emr-i lianm vzera ve mir mirn ve mir liva ve ayn- vilayet ve sir ehl-i vezyifesi tarafrlarndan buyurmamaa dahl ve mdahale ve taarruz olunmayub virdikleri zabt temessk mcebince mltezim-i mm-ileyh ma2rifetile vakt ve zamanyla rsmat- mezkure cem ve tahsil ve ahz u kabz itdirilmek zere emr-i erif-im sudruna istida-y inayet eyledikleri ecilden hazine-i miremde mahfuz bamhasebe defterlerine nazar olundukda Medine-i Sivas mzafaatndan Zara ve Yarhisar rsm- mevkfe-i bc u krtl kara sr ve camus muktaasnn senevi bin be yz guru mal ve zaman- zabt- Muharrem gurresinden olub beher sene maln hazine-i mireme eda ve kalemiyesn virb hesabn grmek zere on iki bin guru muaccele ile mm-ileyhin bervech-i uhdelerinde olduu ve bu makle mlikne ashab- tarafndan ber-vech-i iltizam muktaaa der-uhde eyleyb zabt u rabt in senesi tasrihiyle memhr iltizam- temlk ahz eyleyeni ber mceb-i temlk zabt ve urt- berat- lianm mcebince mahsulat ve rsmatn ahz u kabz ve cem ve tahsiline taraf aherden bir daha mdehale itdirilmemek in emr-i erif-im virilmek urtundan id der-kenar olmala imdi urt mcebince amel olunmak ferman-m olmudur. Buyurdum ki hkm-i erif-imle vardukda bu bbda sdr olan emr-im zere amel idb dahi muktaaa- mezburun senevi ol mikdar guru mal zabt muharrem gurresinden olub beher sene maln hazine-i mireme eda ve kalemiyesin virb hesabn grmek zere ol mikdar guru muaccele ile mm-ileyhin ber-vech-i uhdelerinde

263 olduu ve urutu vech-i merh zere hazine-i mireme defterlerinde mukayyed olmala siz ki kuzt- mm-ileyhimsiz urt- muharrere-i mezkure mcebince amel ve hareket ve malikne ashab- mm-ilehyin sene-i tasrihiyle virdikleri memhur ve mamliye-i zabt temlk mcebince muktaaa- mezburu mm-ileyh Recep dame mcerruhuya zabt u rabt ve berat- lianm urt- mcebince vki olan ve mahslat ve rsmatn ahz u kabz ve cem ve tahsil itdirb hlf- urt- muyr- emr-i lianm taraf- aherden bir daha mdahale ve taarruz itdirmiyesiz yle bilesiz lmet-i erife timad klasz Tahriren fil-yevmis-sni aer Muharrem li-sene tis ve mieteyn ve elf (1209) Bi-makam- Kostantiniyye mahruse Kad vsl ileyna fi 23 Rebil-hir sene 1209

264 SS, 16/37

265 SS, 16/37 Kuruca ova tabir olunan mahal an asl Sivas ili kazasndan bir toprak olub Zaral-zde ecdadndan Osman Paa Sivas ili kazas nibinin hccet-i eriyyesi ve Kprlolu zeameti dahilinden olduundan aasnn tapu tezkeresiyle bir iftlik bina idb ve urada burada haneler ikdyla bir karye itmi ve keryeyi mezkurenin te canibinde bir ay olub o ayn te taraf Erzurum topra bu taraf Kuruca ova topra olarak kadimden nehri mezkur snurlar imi ve karye-i mezkurenin ahalisi oaldka Sivas ilinde olan toprak kendlerine vef etmeyb snr olan rman te giesinde olan topra zirate muhta olmular ve o topran aal dahi Andras Belerinden Kara Be nam kimesnenin olduundan bir vfir-i zemin mmileyhten tapu idb almlar ve Osman Paa dahi ol vakit ahali karyeye 55 kile buday olarak tohumluk virmi ve sonra Paa-y mm-ileyh ile Andras Bei Kara Be beyinlerinde u vecihle mukavele itmiler ve karar virmiler ki bu karye bir iftlikten ibaret bir mahl olub ve ahalisi urada burada tecemm olunmu bir takm kimesnelerdir ve bunlarn teklif ve miriye kudretleri yoktur diyerek Osman Paann virmi olduu 55 kile buday karye ahalisine maktu idb gerek Erzurum toprandan zrat olunan mahalden ve gerek karye-i mezkurenin vaki oldu Sivas ili toprayla Osman Paann mlk olan mahalden sene be sene zahire-i mezkur Osman Paa tarafna virilmesine ve yine bu iki topraktan hasl olan tairin baka(?) birisi Kara Be tarafna r olarak it olunmasna ve bundan baka tapu ve sair teklif gibi eylerin karye-i mezkur ahalisinden iltimasna karar virilb ba-Hccet-i eri bu vecihle urt drmler ve i bu maktu usul Osman Paann fevtinden sonra Mehmet Paaya ve Recep Paaya ve andan Said Be Efendiye ir idb yz elli seneden ber car olarak bu urt ve usul zere 55 kile hnta bu tarafa ve iki topran r Andras Beyleri tarafna virilb sir teklif bu temlikin Od yakmaz- zdelerin tahrik ve ifliyle karye-i mezkur ahalisi maktular olan hntay Said Be tarafna virmemek daiyesine derek Koyluhisara birka hane ttn kayd ittirderek maktu mezkure cevap virmekte olduklar i bu bal tahrir olunmu katlar muhtas(?) Es-Seyyid barhim Hazretleri emr-i zere kayd olunur bir vecihle olduunu Zara karyesinden Veli Mehmet bin Sleyman ve ulcu olu Bekir Aa takrir eyledikleri kayd- ud

266

CEVDET DAHLYE 7496 Anadolu valisi sabk Feyzullah Paann Anadolu eylet-i imdd- seferiyyesi olan bekyasnn tahsili in virilen ferman sretidir.

Divn- hmyun kalemine mahfuz ahkam defatr-i ferman- Ali Hac olu Pazarna nakl olunub matlub olan emr-i kayd- nian- hmyuna mevcud deildir. Ferman devletl inyetl sultanm hazretlerinindir Bu defa Tatar ili Hac olu pazarna gnderilen katlardan olmala inha mahalline baklb altna kayd derkenar oluna 16 aban 1183 Ktahya naibi eylet-i Anadoluda vaki kuzzat ve nvvb- ve Ktahya mtesellimi Abbas ve bu hususa mbair tayin olunan zide mecduhumya ve ayan veledine hkm ki eylet-i ve elviye masraflarn hengam seferde tayin klnan imdd- seferiye ve hazariyye gibi taksit itibar olunmayb deften tevzi-i ve yerl yerinden cem ve tahsil olunmasn mukaddem seferiyye tahsili babnda sdr olan evmr-i erifemde zikr ve tasrh ve Anadolu valilerine eyalet-i Anadoludan virilimesi iktiz iden imdad- seferiyyenin tahsili in sdr olan emr-i erifim mcebnce sefer-i hmyunuma memur Anadolu valisi vezirim Feyzullah Paa edmallahu tela icllehu dahi seferiyye-i merkumenin kabz in tarafndan Selam Aasn rsal ve ol dahi tahsiline intzman sen ki mtesellim-i mmileyhsin yannda meks ve aram idb seksen senesini duhl ideli ve mrunileyhin seferiyyesinin tahsili in emr-i erifim sdr olal eyym vfire olunmu iken ne mrunileyh tarafna bir ake gelb ve ne baz havale eyledii mahalde vrilb hla tahsili lazm gelenler zimmetlerinde kalmala umr- seferiyyesini eddan keml-i usret ve tahsili in tekidi hvi emr-i erifim sudruna muhta olduu mrunileyh ordu-yu hmyunuma arz- haliyle inh ve eyalet-i mezbureden iktiz iden seferiyyesi mukeddam sdr olan emr-i erifim mcebince sen ki mtesellim ve mbir-i mmileymasz marifetiniz ile yerl yerinden al eyyi hl aceleten tahsil ve tarafndan kabzna memur- ed ve teslim itdirilmek zere tekdi hvi emr-i erifim sudrunu istid eyledii ecilden siz ki mtesellim ve mbir-i mmileymasz mukeddam sdr olan emr-i li mcebince her ne mikdar bekya kalm ise bil tevkif yerl yerinden al eyyi hl aceleten tahsile ve bir ferd virmezden taallk ve muhlefet itdirilmemek

267 fermanm olman imdi siz ki Mevlana ve sair mmileymsiz ber minvl-i muhrrer

mrunileyhin eylet-i mezburda her ne mikdar seferiye bekyas kalm ise mukeddam sdr olan emr-i erifim mcebince yerl yerinden bil tevekkf aceleten al eyyi hl tahsil ve tarafndan kabzna memur tamamen ed ve teslim itdirilb avk- tehirden ve ihmal ve msmahadan ve mukeddam sdr olan emr-i erifime muayr vaz ve hareket begyet tehi ve mcnebet olunmak babnda ferman- lianm ddr olmutur deyu emr-i erife yazlmtr. Fi Evil-i Cemzil-hir sene 183 Telhis mucebince divan hmyunda mekkid emr-i tahrir ve bamuhasebeye ilm-i haberi verilmek buyuruldu 2 Ramazan 1183 Arz- bendeleridir ki Sabka Anadolu valisi olup ve Dimetokada memuru meks ve ikamet olan merful- vzerya Feyzullah Paann ibu sene-i mbarekede Anadolu eyletinden sefer-i hmyna memuren ordu-yu hmyuna vrd ve hubutundan avdetine dek idare-i mesrif-i dairesi in hisse hisse varidt eyleten ed eylemek vechile ordu-yu hmyun hazine sinde mesrif-i seferiyye-i mahsus vukutu mevcudede ba temesskt istikraz ve makbuzt- ba muhasebeden derkenar olunduu zere elli dokuz bin kurua bali olub hasbl- iktiza eylet-i mezbureden mazl ve vzery- merfuu olmak takribiyle eylet-i Anadoludan virilmesi iktiza iden imdd- seferiyyesi bekyasndan tahsil ve istifaya muht olub Evhr-i Cemziyel-hirde mrunileyhin iltimasna binaen tahsil Ktahya mtesellimi Abbas Aa kullarna ihle ile hkkma ve ayna hitaben divn- hmyndan sdr olan emr-i lide hengm- seferde tayin ve tahsis klnan imdd- seferiyyesinde mikdar ve hazariye gibi taksit itibar olunmayub defate tevzi ve tahsili ferman olunmasna ne mrnileyh tarafna ne havale eyledii mahallere bir ake virmeyb lazm gelenler zimmetlerinde kaldn inha ber minvl-i muharrer eylet-i mezburede her ne miktar bekyas kalm ise mukaddem sdr olan emr-i erif mucebince yerl yerinde cem ve tahsil ve tarafndan kabzna memure teslimi ve tekid ve isticl olunub lakin miktar seferiyye ve bekyas mahallinde sicillat- muhakemede mukayyed ve malum olmaktan nai mtesellim-i mmileyh marifeti ve bir kullar mbaereti ile mahallinde her ne miktar bekya ve mevcudu var ise bila kusur zahire ihrac ve duyunu miriyesi in tahsil ve tekmil ve hazine-i amireye teslim itdirilmek zere ikizasna gre divn hmyunumdan mekkid emr-i erif tahrir ve ba muhasebeye ilm- haberi vermek babnda ferman devletl inayetl sultanm hazretlerinindir.

268 CEVDET DAHLYE 7439

269

270 CEVDET DAHLYE 7439

Hla Sivas valisi vezir-i mkerrem izzetl Mehmet Paa hazretleri tarafndan vrid olan tahrrtn hulssdr. 4 evval Sene 1165 Bundan akdem mrnileyhe irsl olunan kime-i sf- mrnileyhin Samsundan Kpr tarafna vrdu esnasnda vasl olmala levend ve hrsz ve sir ekyadan adem-i emniyeti mir bz klerin huzur- humyna refi ruka ile tezallm-i hal eyledikleri enba ve turk ve meslikin teminine ihtimam idilmesi tenbih olunmu def-i tasallut ekya hususuna bi-gyet sy ve dikkat olunmak iin dahil-i eyaletinde olan mr-i mrn ve voyvodalar ve mtesellimler ve sir zbitna bundan akdem Samsun tarafndan mekkid buyuruldular tahrir ve tesyir itmekle mrnileyh Amasya civarna gelince Sivas ve Tokat taraflarndan vrd idenlerden istifsar eylediklerine binen mrnileyh Rum-ili tarafna sefineye rkib olduu esnada dern- eyaletinde ekya maklesinin gzer itdii muhakkak olub Anadoluya ubr ideliden beru ekyadan bir ferdin gzer itmesi vaki olmadna mrnileyh tahsili vukuf idb ancak sabkan Tokat voyvodas Tokatl Katrolu Ahmet nam kimesne hla der-saadette olub srran cretiyle bz sahte kler tedarik ve rikb- km yb- hsrevneye ref-i ruka-i itik itdirdiini yaknen haber virmeleriyle ahs- merkmun mzevvir ve sahtekr olduu cmle eyalet ahalisinin malumlar olduuna binaen merkumun hilaf- inh tahrik ve tezviriyle vaki olan itik mahz- kizb ve iftira olduu ahs- mezbur hanesi ve akraba ve taalukt taraflarna eyalet-i here tevcih olundu deyu baz haberler gndermekle ahali-i memleketin ve frsat beyn olan erzil ve ekynn mesmular olduka zabt-u rabt- memleketde usret ikr ve vch mezlim-i ekydan synet emrinde her ne kadar taksirat olunmaz ise dahi ihtilali mucib hlet olduundan nizam- vilayetin tahsilinde teassf beddr olmala mrnileyhe istikll-i tmm mir bir kta emr-i l- ihsan buyrulub mfsid-i mezburun asitne-i sadetden refi ve tedbi hususu mfevviz-i rey-i li id mrunileyin Kpr Kasabasna nzulnde kaza-i mezburda skin Abu Aa nm kimesne hakknda mevadd- mteaddideyi mutazammn be alt kta arzuhl virlb huzurlarnda akd olunan meclis-i eri erife merkum ihzar olunmala bil-murfaa hukuk- huseman ve mezburun mefsedeti aikr olduundan keyfiyeti ulem ve suleh ve sirden sual olundukda teden beru muzrrun-ns ve s-i bil-fesad ve ezlemu ibd olduunu bilmuvacehe ehadet itmeleriyle kbel-i erden virilen huccet-i eriyye ve fetv-y erife mucebince cezay sezs tertip olunduun ve Niksarda skin olub mukaddema katlini mucib hccet-i eriyye ve kad ve ahali tarafndan arz ve mahzar virilen Burunsuzolu mer bir

271 drl slah- nefs itmeyb evelkiden ziyade env- teaddiyatdan hl olmadna binen ahalinin istirhmyla murfaa ve ihkak- hak in habs olunub zerine mevadd- mteadide sabit olduundan mad teden beru muzrrun-ns ve s-i bil-fesad olduun cmle ahali ehadet itmeleriyle huccet-i eriyye ve fetv-y erife mucebince ceza-y sezas tertip olunup zikr olunan hccec-i eriyyenin iki kta suretleri hn-i iktizda ibrz olunmak in kapu kethds tarafna irsal olunduun tahrir ider.

272

CEVDET DAHLYE 10352

273

CEVDET DAHLYE 10352 Sabkan Sivas valisi olup bu defa avtf- aliye-i hsrevneden mceddeden Anadolu Eyaleti kendisine tevcih olunan Zaral-zde vezir Mehmet Paaya hkm ki Sen ki, vezir-i mrnileyhsin, Anadolu Eyaleti b-hatt- hmynu evket makrun sana tevcih ve ihsanm ve bir an akdem mansbna azmete vrd ile zabt-u rabt- memlekete kym eylemen fermanm olman memuriyetini mir ibu emr-i erifim isdr ve ile irsl olunmudur. mdi vslnde bir an akdem yerinden kalkub doru giderek mekult ve merubatn fukaradan meccanen almayub rzalaryla satanlardan narh- crleri zere alarak ve etb ve adamlarn bir hoa zabt-u rabt iderek mansbn olan Ktahyaya varub zabt-u rabta mbderet ve tayin olunan hazariyye ve hslarn mahsulne kanat ve dairen halkn annla idareye dikkat ve ihtimam ile hfz u hirset-i memleket ve temin-i ahali ve raiyete ve icr-y ahkm- adlete bezl ve sy ve kudret eyleyesin yle ki, bir ferde zlm ve teddi eylediin sem-i mlkneme vsl olursa bundan akdem defi mezlim hakknda sdr olan hatt- hmynumun mazmn- mnfi hakknda icr olunaca mukadder olmala na gre basret ve bir an akdem mansbna vrda bezl-i tb ve kudret idb rehvet ve taksr ve tekslden ve esn-y rhda fukara-y raiyyete zlm- teddi ve gadr vukundan bi-gyet teh ve mcnebet eylemen bbnda fermn- lianm sdr olmudur. Fi Evst- Zilhicce sene 1169

274

HH 24873

275

HH 24873 Benim Vezirim Ltfullah Paann tahririne nazaran Hac Yusufolunun zimmetine bir ey zuhur etmemi bu surette Kbrsa nefyi iktiza etmez gre sabk ve lahk mfyidlerine beraberlerine nefaniyat etmelerinden bu niza-i tekevvn itmi mmileyhin menfaas kayseriyeye tebdil olunup refi kabl kyl kal iin birka ay kayseriye gidip ikamet eyleyesin evketli kerametli muhabbetl kudretli velinimeti efendim Malumu hmyun mlkneleri buyrulduu zere Amasya mtesellimi sabk Hac Yusufolu Alinin mtesellimlii hemkannda fukary raiyet ve sekene-i memleket zulm ve teaddisi inh olunduuna binaen mtesellimlik mezkurunda ahra ahalisi ile merkumun mesarifi memleketten dolay iktiza iden muhasebesi Sivas valisi Ltfullah Paa kullar huzurunda Amasya ahalisinden iktiza edenler hazr olduklar halde marifeti erle ber vechi tedki ryet olunarak zemetlerinde hukk- sayiha zuhur ider ise tahsir ve istirdad ve keyfiyet bu taraf iar olundukta mezkure kendisi tayin ve irsl olunan avu mbaeretiyle Kbrsa nefy ve icl olunmak zere muadelet efz-i sudr olan irde-i saniye ahaneleri mucebince mrnileyh kullarna hitaben mukaddimce iki kta emr-i li isdr ve tesyir olunmutur. Bu defa Sivas valisi mrnileyh kullarnn cevab- hav bir kta kimesi vurd idb mealinde zikr olunan evmir-i erifenin tarafna vusliyle mucibince merkum Hac Yusufolu Ali ve Amasya ahalisinin sair iktiza idenler muhasebe defterleri ile beraber Sivasa celb ve nezd mrnileyh akd olunan meclis-i eri de tarafn hazr olunduklar halde zikr olunan mesrif defterleri beyn krat ve hav olduklar her bir mesrifn makbuliyeti ve adem-i sul olundukta iinde adem-i kabul ve istirdt- iddia evzan fakat on bin u kadar kuru olub ol dahi bundan akdemce hesabt-trik Amasyadan mrr itmi olan Trabzon valisi Hsrev Paa ve Bolu, Kastamonu sancaklar mutasarrf Bekir Paann mesarif mesarifatlar olarak mtesellim-i merkumun nefsine aid olmad ve bu cihetlle merkumda zimametinde era bir nesne tabet olmayub mukaddimce tehadds iden kyl- kl ve mnaz dahi ahali-i merkumann birbirleri ile vaki olan mnasefe ve mbyenetlerinden neet itmi ise de el-halet duhanehi cmlesi bir taraf olarak mecm fukar davat- hayriyey-i padiahnelerine ve mevziyet zere olunduklarn ve merkum Hac Yusufolu Ali tekrar irde-i seniyye sunuhuna intizar nezdi mrnileyh mekzu ve tevkif klndn tahrir ve ir itmi olmala virilen evmir-i mezkure manzur-u meali mefsuru ehriyrileri buyrulmak iin arz ve takdim klnd muhatilmi lileri buyruldukda emr-i ferman evketl kermetl muhabbetl kudretl vel nimetim efendim padiahm hazretlerinindir.

276

SS 29/166-168

277

278

279 SS 29/166-168 Bais-i tastr hurf oldur ki Medine-i Sivas mahalltndan Uryn- Mslim Mahallesinde skin iken bundan akdem irtihli dr- bek iden Dergh- l Kapucubalarndan rifatl Mehmet Said Be Efendi ibn neclil-merhum Receb Paa nm mteveffnn verseti zevce-i menkha-i metrukesi emsi Hanm ibnet-i Mehmet Aa ve emsinur Kadn bint Abdullah ile sulb kebr oullar Abdullah Be ve Receb Bahri Be ve sulbye-i kebre kzlar Fatma ve Sniye hanmlara mnhasra olduu lede-er-i enver zhir ve nmyan oldukdan sonra verese-i kibrn taleb ve iltims ve mrifet-i erle tahrir ve terkm ve beynel-vereseti bil-farzati-eriyyeti tevz ve taksim defteridir ki, ber-vech-i t zikr ve beyan olunur. Hurrire fil-yevmis-sbi min ehr-i abnil-muazzam sene ihd ve sebn ve mieteyn ve elf 1271 Basma yzl yn meml kebr cedd yasdk Adet:13 Birim Fiyat: 25 Kuru TOPLAM KIYMET: 325 Kuru Sar basma yzl yasdk Adet:6 Birim Fiyat:10 Kuru TOPLAM KIYMET:60 Kuru Basma yzl ke minderi Adet:6 Birim fiyat: 22 Kuru TOPLAM KIYMET:132 Kuru Krmzl mstamel sar ve kebr ihram Adet: 4 KIYMET:120 Kuru Basma mahad Adet:4 Birim Fiyat: 25 Kuru TOPLAM KIYMET: 100 Kuru Kebr ve sar makad iltesi Adet: 2 KIYMET: 250 Kuru Mstamel sar nakl kilim Adet: 3 KIYMET: 900 Kuru Soba maa tahtas Adet: 3 KIYMET: 25 Kuru Mirat

280 Adet: 1 KIYMET: 30 Kuru Kebr alar saat Adet: 1 KIYMET: 150 Kuru Basma yzl kebr dek Adet:4 KIYMET: 400 Kuru Kutnu dek Adet: 1 KIYMET:120 Kuru Basma yorgan Adet: 2 KIYMET: 100 Kuru Sev yorgan iekli yorgan Adet: 1 KIYMET: 150 Kuru Basma yzl yz yast Adet: 3 KIYMET:40 Kuru M araf Adet: 1 Kilim paras Adet: 1 KIYMET: 25 Kuru Sade ekmece ve mkras maa ktk KIYMET: 15 Kuru Yasdk rts Adet:3 KIYMET: 20 Kuru Kebr amadan Adet: 2 Feke amadan Adet: 1 Tabla Adet: 2 KIYMET: 100 Kuru Kehribar ubuk takm

281 Adet: 6 Sarma ubuk Adet: 6 KIYMET: 300 Kuru Mstamel cur Adet: 2 KIYMET: 20 Kuru Yn meml mstamel kadife yasdk Adet: 13 Birim Fiyat: 50 Kuru KIYMET: 650 Kuru Basma yzl kebr yasdk Adet:2 KIYMET:30 Kuru Basma yzl kouk yasd Adet:8 KIYMET:100 Kuru Kebr minder Adet:3 KIYMET: 250 Kuru Ala uka makad Adet:4 Maa havlusu ve yasdk yz ve pekir KIYMET: 300 Kuru Defa Makad iltesi Adet: 4 KIYMET: 350 Kuru 18 sandkl mstamel orta Adet: 1 KIYMET: 200 Kuru Kilim alt kisesi Adet:1 Dehliz kilimi Adet:1 Kie Adet:1 KIYMET: 120 Kuru Kebr mirat Adet: 3 KIYMET: 750 Kuru

282

Sar mirat Adet:2 KIYMET: 20 Kuru Mertebn kebr sandkl time Adet: 24 Birim Fiyat: 25 Kuru KIYMET: 600 Kuru Sar mertebn tabak Adet: 14 Birim Fiyat: 10 Kuru TOPLAM KIYMET: 150 Kuru Baya beyaz tabak Adet: 36 KIYMET: 100 Kuru Eski maden hoab tas Adet:5 Birim Fiyat: 10 Kuru KIYMET: 50 Kuru Yourt tas Adet:12 KIYMET: 40 Kuru Bardak ve kase (ve) tas Adet:27 KIYMET: 150 Kuru Hoab Adet: 5 KIYMET: 000 Kuru Sar hoaf ksesi Adet: 60 Birim Fiyat: 7,5 Kuru TOPLAM FYATI: 450 Kuru Eski maden glsuyu kab Adet: 1 KIYMET: 15 Kuru Sar reel taba Adet: 28 KIYMET: 56 Kuru Kebr alar sat

283 Adet: 1 maa iek Adet: 1 KIYMET: 1200 Kuru Sandalye Adet: 1 KIYMET: 50 Kuru Silebend Adet: 1 Balk Adet: 3 KIYMET: 30 Kuru Sim kahve ibrii Adet: 1 KIYMET:300 Kuru Srmal semeretli (?) Adet:1 Kurun kab Adet: 1 Enam kab Adet: 1 KIYMET: 250 Kuru Sim ilek Adet:1 ve el Adet:1 KIYMET:50 Kuru Sim ve maden glbdan Adet: 1 Buhurdan Adet: 1 KIYMET: 100 Kuru Krmal ekmece Adet: 1 KIYMET: 40 Kuru Sim yek ba (?) Adet: 2 KIYMET: 25 Kuru Sim kak Adet: 10 Sar kak

284 Adet: 2 KIYMET: 475 Kuru Enm erif Adet:1 HEDYES: 100 Kuru Sm Tabak Adet: 6 Dirhem: 60 KIYMET: 180 Kuru Abanos sakal tara Adet: 6 KIYMET: 20 Kuru Hbice Adet: 1 ift KIYMET: 200 Kuru Kabak kehribar takm Takm: 1 KIYMET: 200 Kuru Sm bilezkl ihane tfenk Adet: 1 KIYMET: 150 Kuru Teneke tabak Adet: 1 KIYMET: 15 Kuru Sedefli ekmece Adet: 1 KIYMET: 50 Kuru Sade ekmece Adet: 1 KIYMET: 100 Kuru Futa sofra takm Adet: 1 KIYMET: 250 Kuru Sev sofra alt Adet: 1 KIYMET: 150 Kuru Mstamel futa sofra takm Adet: 1 (?)

285 KIYMET: 25 Kuru Mstamel iekli sofra takm Adet:1 KIYMET: 15 Kuru Mstamel basma sofra takm Adet :2 KIYMET: 40 Kuru ekmece Adet:1 KIYMET: 10 Kuru Tahta sanduk Adet: 1 KIYMET: 15 Kuru Basma sofra takm Takm: 2 KIYMET: 20 Kuru Havlu Adet: 4 KIYMET: 20 Kuru Yaka makramesi Adet: 6 KIYMET: 100 Kuru Abdest futas Adet: KIYMET: 100 Kuru Abdest havlusu Adet: 1 KIYMET: 10 Kuru Yaka makramesi Adet:5 Maa boa KIYMET: 40 Kuru Bir kat amaur Ve kadife ilik KIYMET:60 Kuru Sm kahve takm zarf Adet: 14 Fincan

286 Adet: 4 Tabak Adet: 1 KIYMET: 400 Kuru Sm Buhurdan Adet:1 Glabdn Adet:1 Tatl ksesi Adet:1 Kauk Adet:1 KIYMET: 200 Kuru Basma minder yz Adet: 8 KIYMET: 50 Kuru Fes Adet:1 KIYMET: 10 Kuru Mendil araf Adet: 5 top KIYMET: 100 Kuru Cibinlik (?) Adet:1 KIYMET: 100 Kuru Mstamel araf Adet:1 KIYMET: 10 Kuru Beyaz bez Haleb Adet:10 KIYMET: 15 Kuru Bezden pencere perdesi maa boa KIYMET: 6 Kuru Abdest futas Adet:2 KIYMET: 20 Keten araf Adet: 3 KIYMET: 50 Kuru

287 pekli araf Adet: 10 (?) KIYMET: 300 Kuru Beyaz bez araf Adet:2 KIYMET: 20 Kuru Sat zenberei Adet:1 KIYMET: 10 Kuru Selvi sandk Adet:1 KIYMET: 60 Kuru Diyarbekir itarisi Adet: 2 top KIYMET: 120 Kuru Siyah kak Adet:1 deste KIYMET: 10 Kuru Penbezr hly amaur Adet:12 kat Birim Fiyat: 62,5 Kuru TOPLAM KIYMET: 1000 Kuru evre Yemeni Adet:20 Birim Fiyat: 7,5 Kuru KIYMET:150 Kuru Ukur Adet:26 Maa boa KIYMET: 200 Kuru Defa bir kat amaur KIYMET:50 Kuru Lahor al Adet:1 KIYMET: 1200 Kuru Ggez ubuklu Kirman al Adet:1 KIYMET: 150 Kuru

288 Mstamel ufak ubuklu Horasan al Adet:1 KIYMET: 300 Kuru Kebr ubuklu Horasan al Adet:1 KIYMET:600 Kuru Pekir havlu Adet:7 Maa boa Birim fiyat KIYMET: 70 Kuru Kahve taba rts Adet:1 KIYMET: 50 Kuru Kavk rts KIYMET: 100 Kuru Yorgan yz Adet:1 KIYMET: 50 Kuru Don Adet:1 Gmlek Adet:2 Boa Adet:1 KIYMET: 20 Kuru Duhan kisesi Adet:11 Ake kisesi Adet: 2 Kise (?) Adet:1 KIYMET: 100 Kuru Sev ufak entari Adet:1 leme hrka Adet:1 Boca Adet:1 KIYMET: 250 Kuru Hamam takm havlu

289 Adet:2 Boca Adet: 2 KIYMET: 150 Kuru Tulum alma(?) krk Adet:1 KIYMET: 1000 Kuru Tirem(?) ksa krk Adet:1 KIYMET: 35 Kuru Hurdevat Krk Adet:1 KIYMET: 200 Kuru Gm kabl ekmece Adet:1 KIYMET: 500 Kuru Zer zarf Adet:1 KIYMET: 500 Kuru Zer tazsye(?) kutusu Adet:1 KIYMET: 100 Kuru Sar alar saat Adet:1 KIYMET: 400 Kuru Kehribar ubuk takm Adet:1 KIYMET: 50 Kuru (?) Kapakl sahan Adet:14 KIYMET: 350 Kuru Yaldzl kapakl sahan Adet:1 orba tas Hoaf tas Adet:3 KIYMET: 360 Kuru Tabak Adet:12

290 orba tas Adet:1 KIYMET: 80 Kuru Hamam Tas Adet:2 Su tas Adet:1 KIYMET: 20 Teneke duhan tablas Adet:5 KIYMET: 25 Kuru Sar duhan tablas Adet:7 KIYMET: 21 Kuru Kebr amadan Adet:1 KIYMET: 400 Kuru Feke (?) Adet:8 KIYMET: 80 Kuru Sar ve kebr polad tepsi Adet:11 KIYMET: 100 Kuru Kebr sar sini Adet:1 Sar abdest leeni Adet:1 brik Adet:1 Mangal Adet:1 KIYMET: 1200 Kuru Kebr nhas sini Adet:1 Arlk: 5 Kyye Adet:1 KIYMET: 100 Kuru Kaba adr Adet:1 KIYMET: 250 Kuru

291 Sar mstamel hal Adet:1 KIYMET: 75 Kuru Kilim seccade Adet:1 KIYMET:20 Kuru Basma yz yasd Adet:25 KIYMET:375 Kuru Khne araf Adet:5 KIYMET: 25 Kuru Sev ve iekli yorgan Adet:4 KIYMET:400 Kuru Basma yzl yorgan Adet:20 KIYMET:500 Kuru Ocak ba hals Adet:2 KIYMET: 100 Kuru Yz yasd: Adet:9 Birim fiyat: 10 Kuru Sar ve kebr minder Adet:14 Birim fiyat: 15 Kuru TOPLAM KIYMET: 300 Kuru Basma yzl yasdk Adet:8 Birim fiyat: 20 Kuru TOPLAM KIYMET: 160 Kuru Mstamel hal seccade Adet:1 KIYMET: 20 Kuru Defa hal seccade Acem Adet:2 KIYMET:250 Kuru Baya hal seccade

292 Adet:3 KIYMET: 120 Kuru Mstamel kebr sandkl kilim Adet:2 KIYMET:400 Kuru Kebr mstamel Zile Adet:1 KIYMET:100 Kuru Mstamel sandkl kilim Adet:1 KIYMET: 200 Kuru Cedid sandkl kilim Adet: 1 KIYMET: 200 Kuru Yan hals Adet:2 KIYMET: 250 Kuru Basma yzl dek Adet:15 Birim fiyat: 50 Kuru TOPLAM KIYMET: 750 Kuru Mstamel kutnu dek Adet:1 KIYMET:50 Kuru Khne cecim Adet:3 KIYMET: 30 Kuru Mstamel ihram Adet:4 KIYMET: 150 Kuru Sivaskr dek Adet:2 KIYMET: 60 Kuru Khne yorgan Adet:2 KIYMET:40 Kuru Khne kutnu yasdk yz Adet:22

293 KIYMET:30 Kuru Rumili febreli gtlk maa khne esb KIYMET:300 Kuru Makad iltesi yz Adet:2 KIYMET:20 Kuru Mstamel Rumi yasdk yz Adet:7 KIYMET:20 Kuru Krmz bez top Adet:7 top KIYMET: 50 Kuru Ehram yasdk Adet:8 Adet: 20(?) KIYMET:180 Kuru Kebr minder Adet:4 KIYMET: 100 Kuru Diz yorgan Adet:2 KIYMET:40Kuru Khne uka makad Adet:2 KIYMET: 40 Kuru ilte makad Adet:2 KIYMET: 200 Kuru Sar yasdk Adet:3 Penbe minder Adet:1 KIYMET:40 Kuru Khne yorgan Adet:3 KIYMET:60 Kuru Dek

294 Adet:1 Yorgan Adet:1 Yasdk Adet:1 KIYMET: 100 Kuru Mstamel Kbrz basmas yasdk Adet: 20 Birim fiyat: 16 KIYMET: 320 Kuru Koltuk yast Adet:4 Birim fiyat:15 TOPLAM KIYMET: 60 Kuru Kebr makad iltesi Adet:4 KIYMET: 400 Kuru Ke minderi Adet:4 KIYMET: 100 Kuru ilte ke minderi Adet:2 KIYMET: 40 Kuru Mstamel kilim Adet:6 KIYMET:150 Kuru Sedefli sar ekmece Adet:1 KIYMET: 25 Kuru Khne Kbrz basmas makad maa saa Adet:3 KIYMET:100 Kuru Kie Adet:1 KIYMET:40 Kuru Kebr Tokat mangal Adet:1 Maa tahta KIYMET: 250 Kuru

295

Sivaskr basma yzl dek Adet:2 KIYMET: 100 Kuru Yz yast Adet:3 KIYMET:20 Kuru Basma yorgan Adet:4 KIYMET: 100 Kuru Mstamel seccade Adet:1 KIYMET: 15 Kuru Erzurum mangal Adet:1 KIYMET: 150 Kuru Dolab derununda hrdavat KIYMET: 20 Kuru Kebr ke minderi Adet:4 KIYMET: 80 Kuru Mstamel Zile kilimi Adet:1 KIYMET: 40 Kuru Sar kilim Adet:2 KIYMET: 20 Kuru M mahad yz Adet:1 KIYMET: 30 Kuru Makad iltesi Adet:2 KIYMET: 50,5 Kuru Mstamel kadife yasdk Adet:3 hram yasdk Adet:2 KIYMET: 150 Kuru

296 Defa makat iltesi Adet:3 KIYMET: 250 Kuru Penbe minder Adet:2 KIYMET:40 Kuru Mstamel kilim Adet:7 KIYMET: 250 Kuru Kie Adet: 4 KIYMET: 120 Kuru Mstamel hal Adet:1 KIYMET: 30 Kuru Sar yasdk Adet:2 KIYMET: 20 Kuru Mstamel kilim Adet:2 KIYMET: 20 Kuru Defin uval Adet:4 KIYMET: 50 Kuru Rod Adet:9 KIYMET: 6000 Kuru Esb Adet:2 KIYMET: 1000 Kuru Camu nei Adet:1 KIYMET: 250 Kuru Misafir yorgan Adet:3 KIYMET: 100 Kuru

297 Mstamel dek Adet:2 Yasdk Adet:6 KIYMET:120 Kuru Khne ul Adet:4 KIYMET: 30 Kuru Byk Yazlkda kadife yasdk Adet:18 Birim fiyat:40 KIYMET:760 Kuru Kebr ke minderi Adet:2 KIYMET: 50 Kuru Defa koltuk yasd Adet:2 KIYMET: 20 Kuru uka makad Adet:4 Khne ihram Adet:1 KIYMET: 120 Kuru Defa makad iltesi Adet:6 KIYMET: 280 Kuru

Mstamel dimi orta kilim Adet:3 KIYMET: 100 Kuru Kebr alar saat Adet:1 KIYMET: 100 Kuru Beyaz bez perde Adet:8 KIYMET: 160 Kuru Kahve takm beher KIYMET: 50 Kuru

298 Mstamel dek Adet:4 KIYMET: 100 Kuru Mstamel yorgan Adet:4 KIYMET: 80 Kuru Mstamel kilim Adet:2 KIYMET: 40 Kuru Khne ve mstamel eer Adet:2 KIYMET: 40 Kuru Odann hurdevat KIYMET: 200 Kuru Hurdevat- hane KIYMET: 250 Kuru Ezgr vakf Konak Adet:1 KIYMET: 40000 Kuru

Zarada snr nihayetinde nsf hissesi KIYMET: 10000 Kuru Mstamel koucu esbab KIYMET: 7500 Kuru Tahan nndeki bahe bahas KIYMET: 4500 Kuru Sivas li Kazas mezbrda mteveffy mm-ileyhin mevcd zhiresi ba defteri hnta Birim fiyat: 218 Kuru Adet: 40 KIYMET: 8720 Kuru Ve yine kurlarda mevcd olan Kile :16 KIYMET: 280 Kuru Bezirci tarlasnda bir mikdr bahe KIYMET: 1000 Kuru Kovan

299 Adet:7 Birim fiyat:30 Kuru KIYMET: 210 Kuru Zara Karyesinde Mehmet olunda Davar :30 Birim fiyat: 25 750 Kuru Zara Karyesinde Maruc olunda dvr : 35 Birim fiyat: 25 875 Kuru Nhas leen :5 brik: 5 Gm: 2 KIYMET: 250 Kuru Fenar Adet:1 Kantar:1 Saran(?) :1 Teraz:1 KIYMET: 40 Kuru Sar Hasan iftliinde tay:8 ksrak:1 maa bear(?) tay KIYMET: 1350 Kuru Yarm keine(?) kou kz:1 KIYMET: 80 Kuru Araba: 1 Maa Takm: nsf KIYMET: 100 Kuru Erkek ve dii dana :nsf KIYMET: 50 Kuru Kara sr inei : 3 nsf KIYMET: 100 Kuru Kei olu Torusta inek:1 inek: 1 KIYMET: 100 Kuru Ve yine Torusta kz Adet:1 Camus

300 Adet:1 Araba maa takm Adet:1 KIYMET: 600 Kuru Dana:1 Ksrak: 2 KIYMET: 300 Kuru Kie:5 KIYMET: 125 Kuru Der zimmeti hanm mm-ileyhnn fruht eyledii nhas 63 Kyye KIYMET: 1000 Kuru Der zimmeti Bayat karyesi myatasnda KIYMET: 500 Kuru Der zimmeti Kehkar(?) Kazasnda Karakuyu Karyesinde Sleyman kethda 500 Kuru Kara Varton Karyesinde Kse Mehmette KIYMET: 150 Kuru

Der zimmeti Acahanl Kana olunda KIYMET: 50 Kuru Der zimmeti Vermezolu brahimde KIYMET: 400 Kuru Der zimmeti Sar Hasan karyeli Mean Olu Torus ve Kirkor KIYMET: 1500 Kuru Der zimmeti Rbkl yeri kethdader KIYMET: 200 Kuru Der zimmeti Elbeli kazasnda Karal karyesinde Kaar Osman KIYMET:200 Kuru Sev entari :1 canfes i:1 Sev hrka:1 maa boa KIYMET: 500 Kuru Hanm zimmetinde Kehribar takm KIYMET:200 Kuru Evan- nhas takm (?) KIYMET:6725 Kuru

301

Arap cryesi:1 KIYMET: 2000 Kuru

Zer ibli maa 100 beran mangal KIYMET:5000 Kuru Sm taban klc KIYMET: 250 Kuru Altm dokuz zahiresinden Bahri Beyin zimmetine geb fruht olunan hnta: 232 kile KIYMET: 11643 kuru air 77 kile KIYMET: 2156 kuru Zhire bahasndan Ahmet Efendi Furuht idiverdii kei (?) KIYMET: 315 Kuru Mehmet Aann fruht eyledii hnta KIYMET: 700 Kuru Altmsekiz tekye malndan furuht Bahri Beyin zimmeti KIYMET: 1140 Kuru Hanm mm-ileyh yediyle telef olan itari entari :1 krk:1 Kirman al:1 KIYMET: 1000 Kuru ilte Adet: 5 KIYMET:480 Kuru Yasdk Adet: 21 okunamad adet: 3 KIYMET:425 Kuru Tokad mangal Adet: 1 KIYMET:150 Kuru icml 154840

Minel ihrct Techizi-tekvin mesrifi KIYMET: 2150 Kuru

302 Mehrine zevcetil mebrure emsi nur Hatun KIYMET: 500 Kuru Mehrine zevcetl mezbre emsi Hanm KIYMET: 500 Kuru Mteveffa-y mrunileyhin zevcesi mezbure emsi hanmn iddia eyledii emsi Hanmn olu Abdi Be mbiren baka varisi kebrlerin emriyle harc imza KIYMET: 52000 Kuru Sehm-i Esmi KIYMET: 97624 Kuru Hisse-i zevce-i mezbru emsi Hanm KIYMET: 6085 Kuru Hisse-i Zevce-i mezbru emsi nur Hanm KIYMET: 6085 Kuru Hisse-i Abdi Be KIYMET: 28297 Kuru Hisse-i Recep Bahri Be KIYMET: 28297 Kuru Hissetl-bint el mezbre Fatma Hanm KIYMET: 14198 Kuru Hissetl-bint el mezbre Saniye Hanm KIYMET: 14198 Kuru

303 SS 4/66

304

SS, 4/66 Zaral-zde Recep Beyin menfi emr-idir. Dustr- mkerrem mr-i mfehham nizml-lem mdebbir-i umrulcumhr bil- fikris-skb mtimm-i mehmul-enm bir-rayis-sib mmmehidi bnynd-devlet vel- ikbl mr-i erknus-sade vel-icllulmahfuf bi-sunf avtful-melikul-al Sivas valis vezirim Ahmet Paa edmallhu tela iclalehu ve kdvetl-nvvb vel-mteerrin Cezire-i Kbrsda vki Magosa nibi Mevlna zde ilmuh tevk- refi-i hmyun vsl olacak malm ola ki sabkan Sivas mtesellimi kapucubalarndan Recep Beyin hilf- erit gar ve mugyir-i rz ahal-i memleket ve fukar-y raiyyet haklarnda env mezlim ve teaddiyta cesreti tahkik gerde-i pdhanem olub mir-i merkum bu misll rzullha ve rz- daverneme mnfi zuhur iden harekat- gaddarneye creti bil tevakkuf icr-y mcazat icab ve iktiza etmiken mcerred hanednna hrmeten tertib-i cezasndan imz ve yalnz Kapucubal ref ve katlibol(?) Magosaya nefyi ve iclas ile iktifa olunmala mir-i merkum Divn- Hmyunum avularndan tayin olunan kdvetl-emasil vel-akran mbair Hasan avu zide kadrhuya terfik ve saire ibreten Magosaya nefy ve icla olunmak ferman-m olman hasseten ibu emr-i linm isdr ve avu- merkum ile irsl olunmutur. mdi sen ki vezir-i mruleyhsin keyfiyeti malum- dirayet melzumun oldukda ber vech-i meruh mezkuru ahz ve avu- merkuma terfik ve li-ecelit-tedib Magosaya nefyi taribine msaraat eyleyesin ve sen ki Magosa naibi Mevlna-y mm-ileyhsin vslnde mir-i mezkuru ol tarafta menfiyen meks ve ikamet itdrb bil- emr-i erif tlak ber-hatve-i mahalli hire harekete radeti refinden bi gayet tehai ve mcanebet ve vuslde ikmetini avu merkum ile der liyeme ilm iaret eylemek babnda ferman- li anm sdr olmutur. Buyurdum ki hkm- erifimle vusl buldukta bu bbda vech-i meruh zere eref yafte-i sudur olan ferman-ma vacibl-ittiba ve lazml-imtislimin bi mazmun- itat makrnuyla amel ve hareket ve hilfnda ilga ve mbaadet eyleyesiz yle bilesiz alameti erifeye timad klasz muharriren fil-yevmi evast ehr-i Ramazn mbarek li sene aer ve mieteyn ve elf 1210

305

Adana valisi Zaral-zde Feyzullah Paaya ekya tedibi ile ilgili gnderilen H.1188 tarihli emir BA. Cevdet Dahiliye No: 9426

306

Sivastaki ihtilali bastrmasndaki gayretlerinden dolay Zaral-zde Ltfullah Paaya Sivas valiliinin tevcih edilmesine dair belge. BA. Cevdet Dahiliye 6907

307

Sabk ldr Valisi Recep Bahri Paaya Van valilii ve muhafzl grevlerinin tavcih edilmesine dair belge BA Cevdet Dahiliye No: 5456

308

Kayseri Mutasarrf Zaral-zde Osman Paaya Canik ve Kayseri tarafndaki ekyalk olaylarnn defi hususnda gnderilen H. 1147 tarihli hkm BA. Cevdet Zaptiye No: 2983

309

FOTORAFLAR

Zaral-zde Mehmet Paann Tokat merkezde 1752/53 (1166) ylnda yaptrd Paa Han ad verilen handan bir grnm

310

Zaral-zde Mehmet Paann Tokata bal Readiye Kazasnn Kabal Kynde bulunan mezar ta kitabesi Kitabe Ali Rza Atasoy ve Mehmet Cellettin Atasoy tarafndan 1970 ylnda okunmutur. Kitabenin okunuu yledir; Ayn-i ibretle kl tem Dnya bki (deil h) Zaral-zde (okunamad) Mehmed Paa Ruhuna ftiha ( ok yl yaa)? 1170 (1756)

311

YEN CAM 1333 ylnda Mahkeme arsnda bulunan Sar Hamza Mescidine Ahmet elebi b. Mihmad b. Simsad tarafndan vakf geliri tahsisi edilerek baz ihtiyalarn temini amalanmtr. Ayn mescid 1183 (1769) ylnda Zaral-zde Alime binti Osman Paa tarafndan yeniden bina edilerek geniletilmitir. Bu cami, Alime Hanmn kocasna izafeten Selim Aa Cami olarak anlmtr. Ayn cami minaresi muhafaza edilerek 1960l yllarda yeniden yaplp Yeni Cami olarak isimlendirilmitir.

312

HANIMIN CAM Zaral-zade Recep Paa bu camiyi hicri 1227 (1812-1813) ylnda hanm adna yaptrmtr. Bundan dolay caminin ad Hanmn Cami olarak isimlendirilmitir.