SVAS VALS RET PAA

Birinci Dnya savainda akil almaz fedakarliklarimiza ve gz kamatirici kahramanliklarimiza ragmen 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalamak zorunda kaliriz. Itilaf devletleri mtarekeye dayanarak yurdumuzu igal ederler. Tarihin erefi byk Trk Milleti yokluk, yoksulluk ve ihanetlerle babaa birakilir. Yok oluun eiginde korkun bir aresizlik yaanirken umudunu yitirmeyen bir kii vardir; Mustafa Kemal Paa. Anadolu insannn sarslmaz bamszlk tutkusunu bilen M.Kemal Paa, arkadalaryla da istiarelerde bulunduktan sonra bamszlk ve hrriyet mcadelesine balamak iin Anadoluya kmaya karar verir. Memleketimizi bu kt gnlerinde tilaf devletlerinin bize brakt ehirlerimizden birisi de Sivastr. M.Kemal milli mcadelenin hareket ss olrak Sivas seer. Bu srada Sivs Valisi Reit Paadr. Reit Paa 1868 yilinda amda dogmutur. 1888 yilinda Mlkiyeyi bitirdikten sonra eitli egitim hizmetlerinde grev almi, 1906 yilinda Serez Sancagi mutasarrifligina atanmitir. Bu grevde iken Rumeli Beyler Beyi (Paalik) nvanini kazanir. Ittihat ve Terakki Partisinin gizli alimalarina katilir. Ikinci Merutiyet ncesinde Sultan Ikinci Abdulhamite ektigi ltimatom telgrafiyla yurt apinda n kazanir. Ikinci Merutiyetin ilanindan sonra valilige ykselir. Sirasiyla Edirne, Cezair-i Bahri-yi Sefid, Manastir, Ankara Kastamonu valiliklerinde bulunur. Daha sonra Sadrazam Talat Paa tarafindan grevden alinir. Ancak 1916 yili seimlerinde Ergani mebusluguna seilir. 28 Aralik 1918de Meclis-i Mebusan2in dagilmasindan sonra aikta kalir ve ailesini geindirmekte byk sikintilar yaar. Hrriyet ve Itilaf Partisinin kurdugu hkmet Reit Paayi Sivas Valiligine atar, Paa 11 Haziran 1919da Sivasta greve balar. 21 Haziran 1919da Mustafa Kemal tarafndan Amasya kararlar alnr, btn vali ve komutanlara duyurulur. Amasyada alnan kararlarn birinde Anadolunun en gvenli yerlerinden biri olan Sivasta milli bir kongrenin toplanmsr. Bu karar Trk Milletinin hayatnda bir dnm noktas olduu kadar Vali Reit Paann da kader izgisini deitirir. Vatann igal edilmesine kaytsz kalan stanbul Hkmeti milli uana nderlik eden Mustafa Kemal Paay 23 Haziran 1919 tarihli bakanlar kurulu karar ile grevden alr ve grld yerde tutuklanmasn valilere bildirir. Vali Reit Paa, resmen bagli oldugu hkmetle, duygulari ve vicdaniyla destekledigi kongre arasinda seim yapmak zorunda, kendi degimiyle rs ve eki arasinda kalmitir. Ancak akli ve vatan sevgisis agir basar, Istanbul Hkmetine Mustafa Kemal ve arkadalarinin millet iin alitiklarini ve onlara kari bir harekette bulunmanin birlik ve btnlgmz bozacagini bildirir, milli kongrenin yaninda oldgunu gsterir. stanbul hkmeti Vali Reit Paann kongrenin ve Mustafa Kemalin yannda yer almasndan dolay, milli mcadele almasn sndrmek amacyla uzun ve gizli pazarlklar sonucunda Elaz Valisi Ali Galiple anlar. Ancak bandan beri Ali Galip olayndan haberdar olan Mustaf Kemal bir taraftan ald tedbirlerle Alip Galipi bozguna uratrken dier yandan Vali Reit Paa

araclyla gnderdii telgrafla stanbul Hkmetinin bu giriiminden dolay iddetle eletirir ve hkmetin yetkisizliini ilan eder. Vatanmz dt bu kt durumdan kurtarmak iin erkeklerden geri kalmayan trk kadnlar da cemiyet kurarak ok nemli almalar yapmlardr. Bunlardan en nemlileri Sivasl hanmlarn, Reit Paann ei Melek hanmn nderliinde 5 Kasm 1919 Tarihinde Numune Kz Mektebinde toplanarak memleketin bamzln savunmak, Anadolunun birliini salamak iin Anadolu Kadnlar Mdafa-i Vatan Cemiyetini kurmalardr. 28 Kasm 1919 Tarihinde toplanarak memeleketin dt bu kt durumu ve milltimize yaplan hakszlklar nlemek iin kararlar alan vatansever Trk kadnlar vatan savunmas iin erkeleriyle birlikte ayn safta hareket edeceklerini bildirmileridr. Sivas kongresi tamamlanarak halk egemenliine dayanan bir devlet dzeninin kurulmasnn kararlr alnm, Cumhuriyetin temelleri burada atlmtr. Bu ok nemli kongrenin Sivasta yaplabilmesinde ve baarl olabilmesinde byk devlet adam Reit Paann vali olarak bulunmasn da phesiz byk rol bulunmaktadr. 3 Eyll 1919 Tarihinden itibaren Sivasta almalarn srdren Mustafa Kemal Paa ve Heyet-i Temsiliye, milli mcadeleyi daha yakn bir yerden ynetmek zere halkn youn sevgi gsterileriyle ve gz yalar arasnda Sivastan ayrlrlar. Mustfa Kemal Paa Sivastan ayrldktan sonra Vali Reit Paa ya bir teekkr mesaj ekerek memnuniyetlerini belirtir. Sivasn kara iklimi ve souk havas, salnn bozulmas sebebi ile Vali Reit Paaya yaramyordu. Bu nedenle Kastamonu Valisi Cemal Bey ile 1920 de yer deitirdiler. Kastomonu Valisi iken yine salk sebebi ile 1 Eyll 1921 de emekli oldu. 14 Mart 1924te veffat etti. ok drst ve namuslu bir kii olan Reit Paann 5 ocuklu kalabalk ailesini geindirmekten devletten ald maan dnda bir geliri yoktu. Bundan dolay ailesine vatan hizmet tertibinde maa balanmtr.

1 Birinci Dnya Savainda neler yaptigimizi ve bize iten, ditan neler yapildigini hatirlatmak istemem. Drt yil sren o hengme Osmanli Imparatorlugu tarihinin yalniz son yapraklarini degil, en heyecanli sayfalarini da ihtiva eder. Trk unsuru bu drt yilin btn agirligini omuzlarinda taidi. kmege mahkm bir devleti zindeletirmek hulyasiyla malini, canini-hayrete deger bir israrla ve esiz bir cmertlikle- ortaya atti. Sekiz, on cephede -yari a, yari iplak- dvt. Alti yzyildan beri ayni topraklar zerinde ve ayni bayrak altinda karde karde yaadigi milletlerden ihanet grd, pusulara ugradi, tuzaklara dt. Mttefiklerinin bile zaman zaman ihanetlerini grd ve sonunda ideallerinin hemen hepsini kaybederek, mukadderata boyun egdi. Ben tarihin seyrini deitirecek sahnelerle dolu olan bu kanl faciann ilk perdeleri oynanrken, Kastamonuda vali idim. Bir milletin nasl eridiini, toplumsal dengenin derece derece nasl bozulduunu orada gzmle gryor, hastalanacak kadar zlyor ve ili ekonomik buhranlarna kar -imkan dairesinde- korumak iin didinip duruyordum. Babli ise nihai zafer kuruntusu ile mal ve can namna ele geirebilecek hereyi feda etmek siyasetini gdyordu. Bir bakmdan bu siyaset doruydu. nk -doru, eri- bir kere harbe girildikten sonra zafer perisini -ne pahasna olursa olsun- yakalamak ve beklentimize gre ona boyun edirmek gerekti. Fakat bu iyi neticeyi alklyacak ellerin de kalmas gerekirdi. Yurttasz bir yurtta nihai zaferin zevkini kim hissedecekti?.. Hatrma, o elemli gnlerde hep Pyrrhus geliyordu. Epirin bu hretli hkmdar, bilindii gibi Roma ordularn talya topraklarnda iki defa malp etmi, fakat kendi ordusunun yarsn da bu zaferler urunda kurban vermiti. kinci harbin sonunda llerle rtl sahay dolarken veziri Kinyas'a yzn evirip yle demiti: -Dostum, iki zafer daha kazanrsak, yurdumuza yalnz bamza dneceiz! Birinci Dnya Savainda, bizim vaziyetimiz bu sz hatirlatacak biimdeydi. Iktisad buhran ise, gerekten dayanilmaz bir seviyeye ulamiti. Emzikli ocuklara eker verilemiyor, llere kefen bulunamiyordu. Halbuki, alp rpma zihniyetinden uzak ve bilgiye dayal makul bir idare sistemi kurularak bu buhranlar azaltlabilirdi. Babli, devlet adaml kabiliyetinden mahrum kimselerle dolu olduu iin, bu mkan grmek yle dursun, son gne kadar byle bir lzumu bile hissetmedi. Bununla beraber eli ve etei temiz kalm kimseleri i bandan uzaklatrmaktan ekinmedi. Merutiyet inklbndaki msbet hizmetlerime ramen beni de isyankarlkla sulayarak iten kard. Abdlhamit de, boyundan veya huyundan holanmadigi kimseleri azlederdi, srgne gnderirdi. Merutiyet, bir ok fenaliklar gibi, bu keyfi hareketlere de nihayet vermek iin ilan ettirilmiti. Halbuki inkilaptan sonra, devlet gemisinin dmenini ellerine alanlar, Abdulhamit rotasindan ayrilmadilar, memurlarin haklarini ve vazifelerini tayin eden bir kanun yapmaktan ekindiler, nk yle bir kanun, siyaseten hoa gitmeyen bir memurun azline mni olacakti. Lakin ttihat ve Terakki Cemiyeti yine bakayd. Cemiyetin hkmeti, cemiyete mensup memurlarn kolaylkla fedadan ekinmiyordu. Cemiyet ise, bu suretle eza gren kardelerinin gnln almaktan geri kalmyordu. Nitekim Dahiliye Nazr sfatyla beni azleden rahmetli Tlat Bey (Paa) cemiyet lideri sfatyla, hatrm okamay ihmal etmedi, beni Ergani sancandan mebus

kartt, yeni kurulan bankalardan birinin idaresine de za setirdi. te harbin son safhalarn bu suretle mebusan meclisi sralarnda takip etmek frsatn elde etmi bulunuyordum. Fakat bu frsat her Trk mebusu gibi beni de derece derece oalan strapl bir uyankla sevketti. Devletin Babli ve ona bal gazetelerin srekli propagandalarna ramen yokolduunu gryorduk. Bir gn bu hakikat hkmet de itiraf etti, nihai zafer tekerlemelerini brakt, harbi ve memleketi idarede gsterdii aczin btn cezalarn bakalarna devrederek ekildi. Drt harp yl azlarn amayan, hkmeti hi yoktan sebepler icat edip, alklayan mebuslardan bir ksm imdi galeyana gelmilerdi. bandan ayrlan hkmet aleyhine siyasi, edebiyatta nmune tekil edecek nutuklar sylyorlar, ate pskryorlar, kyametler koparyorlard. O arada ttihat ve Terakki Cemiyeti ve hkmeti hakknda tadklar kini masum Trk milletine kar da beslemek isteyen insafsz mebuslar da grlyordu. Bunlar, o milleti lme mahkum grerek, olanca kuvvetleriyle iftiralar dzyorlard. Mebusan meclisi krssnden btn cihana seslerini duyurmaya alyorlard. Bu adamlar, drt uzun harp yl iinde neredeydiler. imdi kanlarn dkmek istedikleri insanlarn fenalklarn o zamanlar niin tenkit etmemilerdi?.. Buralar u sayfalarda aratrmak manaszdr. Yalnz siyasi ahlkszln Osmanllk camias denilen yar kuruntuya dayanan, yar sun teekkl arasnda ne kadar kkletiine iaret etmi olmak iin bu satrlar yazdm. Bana gelince: Talat gibi, Enver gibi siyasi, idari ve askeri bakmdan saysz hatalar ilemi, fakat namuslarna ve milli ereflerine kir bulatrmam ahsiyetlerin, yarattklar felaketin her trl elemini bakalarnn vicdanna ve irfanna ykleyerek, memleketten kamalarn doru bulmuyordum. Onlar ihtilal kahramanlaryd. Eserlerinin ykldn veya yklmak zere bulunduunu grr grmez merte lmeyi gze almalydlar. Belki ilk frsatta hatalarn millete affettirmek iin yurttan uzaklatlar. Ne yazk ki uursuzluklar kendilerini takip etti ve ldler. Bu kin, Trklerden de bir zmreyi istila etmiti. Ittihat ve Terakki'nin ileri gelenleri ve diger fertlerine kari, diger trklerle sava halindeki dmanlar beraber hcum ediyorlardi. Ayan meclisinde Ahmet Riza Beyle Damat Ferit, gazete stunlarinda da Hrriyet ve Itilf liderleri Diran Kelekyan'larin, Zehrap'larin, Aliye Divan-i Harbi mahkumlarinin kanlarini dava ediyorlardi. Talat Paanin ve arkadalarinin imkan bulundugu surette yok edilmesini istiyorlardi. ok zgndm, ok strap ekiyordum. Mondrosta imzalanan atekeste, imparatorluun bitiini tespit eden bir vesika mahiyeti gryordum. Zaten Suriye, Irak, Hicaz ve Yemen elden kmt. Kilikya adyla anlmaa balanan, Adana havalisi igal altndayd. Asrlardan beri bir kelimeden baka bir ey olmayan, yani tarih ve corafya bakmndan msbet bir hakikat ifade etmeyen Vilayat- arkiye kliesi bir ok azlarda siyasi bir mefhum enisi vermekteydi. Birinci Dnya Sava sanki ilk alardan beri Anadolu haritasndaki isimleri ihya etmek iin alm gibi Orta Kapadokya, Pontos gibi isimlerle ortaya atlmt. Trk vatannda bu isimler manalatrlmak ve corafi bir hviyete kavuturulmak isteniyordu. Bu vaziyette Trklerin i ve d dmanlarn tanmalar, elele vermeleri, kanad, gagas kesilerek kua benzetilmi olan vatan, yeni ve tamamyla haksz bir yamadan korumaya almalar gerekirken, hrsl, bencil adamlar kendi hrslarn, kendi hnlarn yurdun menfaatine, hatta yurdun geleceine tercih

ederek siyaset havasn boyuna bulandryorlard. Memlekette sefil bir anari yaratmaa almak suretiyle dmanlarn ekmeine ya sryorlard. Trk olmayanlarn, Trk yurdunu blmek istemelerini ne kadar gcmze giderse gitsin, tabii grmek gerekir; fakat Hrriyet ve tilaf, Sulh ve Selamet, Tal-i slam, Muhipler cemiyeti gibi teekkllerin yabanc kuvvetlere dayanarak iktidar mevkiine kmaya ve o mevkiyi yabanc menfaatlerine alet etmeye almalarn akl ve manta sdrmaya imkan yoktur. Yklm bir yurtta dman eli, dman etei perek mevki sahibi olmann ve o mevkiyi yine ayn eli, ayn etei perek korumaya almann ne zevki vardr. Akl banda beyler, paalar ve hocalar o yola girmilerdi. Trk milletini mebusan ve ayan meclislerinde Trke kan gazetelerde itham ederek gayelerine ulamaa alyorlard. Bu gaflet ve krkrne ihanet dalga dalga yaylyordu. Meclis koridorlar hrs ve entrika kasrgalaryla altst oluyordu. te bu vaziyette Talat Paann ikinci halefi olan Sadrazam Tevfik Paa, mebusan meclisini datt. Ben de her trl siyasi faaliyetten uzaklatm, vicdanm ve idrakimi hasta eden vatani elemlerle babaa kalarak bir keye ekildim. Faciay geriden seyreyledim. Her kafadan bir ses kyor gibiydi. Hn ve ihtiras haykran azlara kulamz kapayarak, ruhumuzu yurdun selameti, Trkln hayr iin rpnan yreklere atmz vakit o yreklerde zayf olsa bile bir takm emellerin yer aldn gryorduk. Mesela Vilyat- arkiye Mdafaa-y Hukuk- Milliye Cemiyeti adyla bir teekkl vard. Anavatandan zorla koparlaca muhtemel grlen yerleri byle bir akbetten korumak iin almak istiyordu. O kuvvette deilse, daha baka ufak tefek cemiyetlerin de, Tlihsiz vatann yzn gldrmek lksyle faaliyete getikleri duyuluyordu. Lkin bu teekkllerde fikir birligi, program birligi ve hareket birligi yoktu. O ekilde ki, mtareke devrinin ilk aylarinda gze arpan vatanseverlik hamleleri her telinden baka bir beste dklen garip bir saz ahengine benziyordu. Bu da gayet tabiydi. Zira saz usta bir sanatkrin elinde degildi ve btn tellerini ayri kudrette, ayri haysiyette parmaklar idare ediyordu. Peki amma kibet ne olacakt? Medeniyete parlak hizmetlerde bulunmu, bir deil, birka ktann siyasi ynden dengesinin salanmasnda asrlarca hakim bir rol oynam, insanla eref ve gurur veren yksek hasletlerin en kymetlilerine malik olmak haysiyetiyle tarihte n alm olan Trkler, gz ve ruhu duymaz bir dman zmresinin yardmyla ili dl dalkavuklarn elinde srnmeye mi mahkum kalacaklard? Bu suali gzlerim yaara yaara her gn tekrar ediyordum. Ne yazik ki, hadiselerin lisanindan duydugum cevap yrek ferahlatacak mahiyette degildi. Onun iin realitelerden nefret ederek hayal alemine kapaniyordum. Trk yurduna selamet iigi dkecek gnei o alemde ariyordum. Bu sirada, Sleyman Nazif'in mehur Arslan Hikayesi yayinlandi. Hdisat Gazetesi'ni, ark vilayetlerinin hukukunu mdafaa cemiyetine organ yapmi olan bu pek heyecanli gazeteci, o kara gnlerin hakiktini bu hikayede u suretle topluyor ve temsil ediyordu. Msrn "Arabi Paa" vakasndan sonra ve Abdlhamit'in miskin politikas yznden, ngilizler tarafndan igali srasnda kahire kalesinde ihtiyar bir arslan varm. Kendi kadar yal ve pasl bir zincirle, rk bir halkaya bal olarak sessiz sessiz son gnlerini yayormu. gal ordusu kumandan bir gn kaleye kar; tyleri dk, gzleri snk, boynu bkk arslan grr ve bir l arslannn

bu ciz vaziyetinden neelenerek yannda tad iri boy kpee hemen emir verir: -Hop, hop !.. Kpek de arslan gzne kestirmi olacak ki, efendisinin emrini duyar duymaz atlr, ihtiyar hayvancazn bir yann srr ve geri ekilir. Arslan, kendisi gibi gten dm birisine saldran kpee kar sadece homurdanr, yerinden Kpek de evke gelip ikinci bir hcum daha yapar, hayvann bir yann daha srr. Arslan yine homurdanmakla yetinir. Fakat kpein nc saldrnda, teninin her yanndan szlp gitmi ve yalnz ruhunda kalm olan kuvvetini toplayarak, yerinden frlar, yine o kuvvetin yardmyla zincirini bir hamlede koparp, hayretinden paalarn rl rl slatmaya girien kpee saldrr, bir pene savurarak onu hakladktan sonra, kale duvarna srar. l istikametine doru uzun uzun haykrr ve kendini kale hendeklerine brakr!.. Hikaye yerinde ve zamannda yazlmt. htiyar deil, fakat yorgun bir aslana benzeltilen Trk milleti de boyuna hcuma, tarruza maruz kalyordu. O yiitlerden yiit, o bahadrlardan bahadr, o kahramanlardan kahraman milletin, drt yannn dmanlarla evrilmi olmasna ramen, nihayet btn kudretini gstereceine phe yoktu. Lakin ne vakit ve ne suretle?.. te bu soruya ak ve nurlu bir cevap bulmak kolay deildi. Gnler ise, ar hadiselerle dolu olarak geiyordu. Rezillik bir aralk son haddi buldu. Babli, hrriyet ve itilaf frkasnn karargh haline geti. Damat Ferit o frkaya dayanr grnerek, ilk kabinesini kurdu, mevki hrsyla btn vatan bir pula satmakla tereddt etmeyecek kimseleri etrafna toplad. lye sille atanlardan deilim. Aff imknsz hatalarndan, ahsi ihtiras yurt erefine tercih etmekte tereddt etmediinden dolay, ebedi hasta olarak tarihe intikal etmi olan Hrriyet ve tilf Frkas aleyhine de sz sylemek istemem. Yalnz Osmanl camiasna dahil muhtelif milletler arasnda hak ve vazife bakmndan bir itilf zemini hazrlamak maksadyla teekkl eden bu frkann, o milletlerden ou o hayati camiadan ayrldktan, yani Osmanl mparatorluu dalp da, ortada yalnz Trklerle meskn topraklar kaldktan sonra, nasl bir maksat ve proramla, varln muhafaza ettiini suale lyk bulurum. Sadk Beyler, Hoca Sabriler, eyh Zeynelbidinler, Rum, Ermeni, Arnavut ve Arap yoldalaryla birleirken, btn bu milletlere mutlak bir hrriyet ve Osmanl nam altnda da siyasi imtiyazlar vaadediyorlard. Frkann adn tekil eden iki kelimeden biri, itilaf kelimesi ancak bu manay ifade edebilirdi. ttihat ve Terakki, kendisine rakip olarak ortaya kan bu frkann memleketi skntya sokacandan hakl olarak endie ettii iin, ona kar daima sert, daima hain davrand. Fakat Kurtulu Savann dourduu vaziyet, hrriyet ve itilaf frkasnn hakik maksadna aa yukar uygundu. nk Suriye, Hicaz, Irak ve Yemen Osmanllktan ayrlm bulunuyordu. Arnavutluk ise, daha evvel ayrlmt. O halde Hrriyet ve tilafn iktidar mevkiine gelmesine veya getirilmesine nasl bir siyasi zaruret vard? Yoksa bu frka, u ac vaziyette de proramna sadk kalarak z Trk topraklar zerinde Pontos, Kapadokya ve Kilikya gibi teekkllerin vcut bulmasna m alacakt? Merutiyet devrindeki firkaciligin iyzn bilenler, Damat Ferit Kabinesinin kurdugu Hrriyet ve Itilf Kabinesinden baka trl bir i beklemiyordu. Yahut o sirada bu firkaya programlarindaki aiklik bakimindan baka bir hizmet yakitiramiyordu. Izmirin igali ve igal ordusunun ieriye dogru

girme hazirliklarina girimesi de bu hadiseden Hrriyet ve Itilfilarin sorumlu olmadigi malm bulunmasina ragmen, firka hakkinda beslenen menfi kanaatlerin tamamlanmasina sebep olmutu. Sezilen ve ortaya kmasndan korkulan kbet gerekleiyor muydu?.. zmirden sonra, Trabzon ve onun ardndan, yine Erzurum byle emrivkilerle ydellere mi decekti?.. Her vatanseverin kafasnda, muhakkak ki, bu sual vard ve Trk vatann yamalamay dnenlerden gayri herkes, yarnn ne olacan dnp matem tutuyordu. te bu srada ve zmir facias yznden btn gnllerde strap kaynat bir esnada u haber kulaklarda nlad : -Mustafa Kemal Paa tekilt kuracakmi!.. Bu mehur askeri yakindan, fakat vesikasi bol ve her satiri aydin bir tarih sayfasi gibi taniyordum. Merutiyet Inkilbindan nce onun birok methiyetlerini dinlemi, 31 Mart isyanini takip eden Hareket Ordusu hamleleri sirasinda ayni methiyetlerin yeni batan agizlara dtgn grm, Trablusgarb ve Balkan Harpleri cereyan ederken, ondan hayranliklarla bahsedildigini iitmi ve nihayet Anafartalar kahramani sifatiyla btn dnyada hret buldugunu grenmitim. Istanbul, Byk Harp gnlerinde dman eline dmemesini Mustafa Kemal Paa'ya borluydu. Fakat bu zat, en byk devletlerin elele vererek, blmek istedikleri ve hatta Izmir yolu ile blmeye baladiklari kimsesiz memleketi, ne gibi tekilatla ve ne suretle kurtarabilecekti?.. Samimi olarak sylyorum, bu suale cevap aramadm. nk dimamda bambaka bir ilhamn prldyordu ve iimde Anadoluya gitmek ihtiyac yz gstermi bulunuyordu. Bu ihtiya, o mbarek memlekette vatann istikbaline ait vazifeler grmek dncesinden domu deildi. Byle bir iddia, bugn gln grnr. Fakat stanbuldan uzaklamakta hayr gryordum ve bunu dnrken bile vicdanma bir haz yayldn seziyordum. Acaba bu dncede, bu sezite ben yalniz miydim?.. Muhakkak ki hayir. Zira o devirde Istanbul da bulunup ta Anadoluya hasret ekmeyen tek bir Trkn bulunmadigina emindim. Ne are ki oraya gitmek, sadece nho yzlerden, seslerden uzak kalmak demekti. Yoksa Anadoluda oturmakla vatan kurtarilmi olmazdi ve mukadder grnen felketler vatansever olanlari orada da bulabilirdi. Buna ramen bir yolunu bulup stanbuldan uzaklamay gaye edinmitim. Gece ve gndz bu mevzu zerinde kafa yoruyordum. Nihayet ttihat ve Terakki'nin ileri gelenlerinden biri bana fikir klavuzluu yapt. Arzuma ulamamn yolunu gsterdi. Bu zat yle diyordu: - Devlet idaresini imdi elerinde tutanlar kendilerine yr olacak sekiz on ehliyetli insan dahi bulamayacak bir mevkidedirler. Btn valileri, mutasarriflari, nahiye mdrlerini bir irpida degitirmek isterler. Ordu kumanda heyeti zerinde de derece derece ayni degiiklikleri yapmayi dnrler. Lkin ellerinde adam yoktur. Onun iin emeklilere bavuracaklardi. Halbuki yaini baina almi dinlenmeye hak kazanmi ve dinlenmek zevkini de tatmi olan emekliler arasindan askeri, mlki, mali, adli btn bir devlet kadrosunu dolduracak elemanlar bulmak imknsizdir. Onun iin sadrazam da, yoldalari da hayret iindeler, belki de ihtilafa dmlerdir. Onlara, mnasip suretlerle kendinizden bahsettirebilirseniz mutlaka gayenize ulair, bir vilayete vali tayin olursunuz. Harbin en skntl gnlerinde Kastamonu valiliinden istifa ettirilmi, bir mddet akta brakldmdan dolay byle bir teebbs kolaylatracan da,

ittihat dostum ilave ediyordu. Fakat cemiyetin namzedi olarak mebus seilmi bir adama hrriyet ve itilaf frkasnn itimat gstereceini ben bir trl umamyordum. O sebeple dostumun tlerinde umumi bir kymet grmedim, stanbuldan uzaklamak ihtiyacn iimde besleye besleye bir tesadfn ltfunu beklemee koyuldum. ttihat dostum, fikrinde srar etmeyi seven kimselerdendi. Kendi deerlendirmelerinde benim isabet grmediimi anlaynca szden ie geti. Bir zamanlar ttihat ve Terakki kulplerinde alklar khyal yapan, yani frkann her hareketini alklayanlarn banda bulunan ve imdi zamannda hatrlanm bir akrabalk yardmyla Hrriyet ve tilaf genel merkezinde hatr saylan Zeynelbidin Efendinin abdestlerden sonra eline havlu tutan bir zat ele ald ve onun azyla beni, hizmetlerden istifade olunur, tecrbeli bir irade adam olarak frka liderlerine tantt. Artk beni arayan arayana. Sadrzam mstesna olmak zere btn bakanlar, genel merkezdeki liderler selm stne selm, sayg stne sayg yollayarak kendileriyle almam rica ediyorlard. ttihat dostum, meer yerden ge kadar haklym. Ryalarnda buday ambar grmek suretiyle, bo midelerini tatmin edip dururken anszn devlet idaresini ellerine alan bu devletliler gerekten gaflet nmuneleriymi. Fakat bize den bu gafletten istifade etmek, merammz yrtmek idi. te Sivas vilyeti valiliine bu suretle tayin olundum. 11 Haziran 335 tarihinde de Sivas a ulaarak ie baladm!.. Bir idare miri iin her eyden nce gerekli olan asayitir. Idarenin temelini de zaten asayi tekil eder. nk bir idare blgesinde skn ve emniyet olmazsa alimak imkni da yok demektir. Byle bir vaziyette idare makinasi det felce ugrar. Mondros mtarekesi bu asayie dikkat zaruretini daha da artirmiti. nk bari szlemesinin bir maddesinde: asayi dolayisiyla lzum grlrse Trk topraklarinin herhangi bir parasinin igal olunabilecegi aika yaziliydi. u halde benim, Sivas vilyeti asayii ile candan megul olmam yalniz idari degil, vatani de bir vazife oluyordu. O tarihde sancaklar bgn oldugu gibi vilyet adiyla aniliyordu. Ve her vilayete bagli birka sancak bulunuyordu. Amasya, Tokat ve arkikarahisar livalari da Sivas vilayetine bagliydi. Bu suretle vilayetin bir milyona yakin nfusu vardi. Ben mutasarrflara ve kaymakamlara birer telgraf ekerek, vilayet jandarma kumandanna da bir tezkere yazarak asayi vaziyetini sordum. Aldm cevap akla durgunluk verecek mahiyette olup vilayetin ekya karargahna evrilmi olduu gsteriyordu. Milli mcadelenin balamak zere bulundugu sirada Anadolunun nasil bir vaziyette bulundugunun anlailabilmesi iin, o cevaplarin bir zetini yaziyorum: Amasya kazas: Daray nahiyesinde erkez brahimin be, Fndklda Rum Atanan yirmi, Karaaa kynde Kostinin yirmi, Abac Lefter'in yirmi kiilik eteleri, Ldik kazas: Yzde yirmisi slam, st taraf Rum olmak zere yze yakn ete, Erbaa kazas: Hacbey karyeli Lefter'in, Kozlucaalan kyl stilin, Krkharman kyl Anastan, Karamuklu Karlok kyl Pavlosun krk kiilik etesi, Merzifon kazas: Grc Ahmetin alt kiilik etesi,

Gmhaciky kazasi: Maden mintikasinda Hampo ve Kk Hampo ile Kadikyl Angilosun idare ettikleri kirk kiilik Rum etesi, Havza kazas: Havzal Adriyann on be mevcutlu etesi, Kpr kazas: Arsadoklu lya ve Minann on sekiz akrn, iki pinarl baka bir anastan idare ettikleri en az yirmi, en ok krk mevcutlu eteler vardr. Sivas sancanda Yenifer kazas: erkes Kara Mustafann be kiilik etesi, Hafik kazas: Otuz kiilik bir Ermeni etesi, Darende kazas: Ufak mikyasta ark hrszlar, Tenos kazas: Boazlyan dalarndan inerek ky basan ve yine o dalara dnen elli kiilik Ermeni etesi, Divrii kazas: Siyasi ete yoksa da Kasm olu smail, Sleyman olu zzet, Hamulu Ali , Zurnac Hseyin etelerinin yol kesenlik yaptklar tesbit edilmiti. Grlyor ki Vilayet hudutlar iinde en azndan be yz haydut vard. Bunlarn ou siyasi maksatla ekiyalk yapyorlard ve hepsi Rus, Osmanl, Avusturya, Alman, ngiliz tfeklerini tayorlard. Mutasarrflar ve kaymakamlar bana verdikleri cevaplarda bu haydutlarn Rum olanlarn jandarma kuvvetleri tarafndan sktrlmalar halinde civar Rum kyleri halknn hemen birer silah yakalayarak etelere yardma koutuklarn ve bu suretle stn kuvvetler karsnda kalan kuvvetlerin geri ekilmek mecburiyetine dtklerini yazyorlard. Telgraf banda mutasarrflarm, Kaymakamlarm ayr ayr bir kere daha dinledikten, jandarma kumandanlarnn da mtalaalarn aldktan sonra dahiliye nazarna u telgraf yazdm: Vilayet snrlar ierisinde bugnn en nemli meselesi olarak, asayii ve inzibat kuvvetlerinin dzenini salamay en nemli memuriyet grevi olarak kabul ediyordum. Asayii en ziyade bozuk olan mahal Amasya sancadr. Bu livann mstakil Canik Sancayla snr olmasndan dolay birok siyasi Rum eteleri mevcut olduu gibi bunlara karlk, silahl asker kaaklarndan oluan mslman eteler de vardr. nsanlarn ldrlmesi gasp, yama, adam karma, hapishane firarlar, Amasya Sanca iin her an grlen olaylardr. Asayi ve gvenlik glerinin dzeninin salanmas ve baz hadiselerin ortadan kaldrlmas hususunda, idare tarafndan imdiye kadar kusurlarn bulunduu inkar olunmamakta, fakat bunlara askeri aralarn yetersiz oluunun sebebiyet verdii kanaatine vardm. Be on gnden beri ortaya ikan soygunlar, faillerinin kovalanip tutulmasi iin yapilan tebligata karilik jandarma kadrosunun noksani, mevcut ahislarin bu gibi ilerdeki kabiliyetsizlikleri ve iki aydan beri, maa alamamaktan ileri gelen evksizlikleri ileri srlerek cevap verilmesi bunun en aik delilidir. Vilayet jandarma alay kadrosu itibaryla 1452 piyade ve 480 atl askerden ibaret olup bugnk mevcudu ise 936 piyade ve 350 atl askerden oluur. Bunlarn ou da hibir ie yaramayan bakaya ve firari askerler ile ksmen gnlllerden ibarettir. Hapishane ve posta muhafzl, emir erlii, yaz ileri gibi muhtelif hizmetlere ayrlan miktar azaltldnda, mevcut 523 piyadeye ve 205 atl askere ulayor ki arzettiim kabiliyette bulunan bu askerler ile bir milyona yakn nufusu bulunan, livaya yirmiiki kazaya, altm nahiyeye blnm bir vilayet asayiinin ne dereceye kadar temin olunacaktr. Fakat bir taraftan aln, bir taraftan trl trl emellerle maksatlarla kargaadan istifade etmek isteyen muhtelif sebeplerin rndan karak olaanstlk kazanm olan yerlerde bu kadro ile i yapmak mmkn deildir. Nisbeten suskun ve asayi bulunduu

zannedilen Kastamonu ve Konya gibi civar vilayetlerden alnacak kymetli asker ile kadro ihtiya derecesinde geniletilir, veyahut bu ekil ie yarar subay, asker temin etmek iin maalarnn zamlaryla beraber her ay verilmesi temin edilir ve kadronun geniletilmesi mmkn olmad taktirde, imdiki eksiinin tamamlanmas iin maa ve subay meselesi temin edilmekle beraber, takip ilerinde kabiliyet kazanm gl subaylar kumutasnda tam mevcutlu iki blk asker daimi surette jandarmaya hazr kuvvet olarak tayin, nakil yaplr ise, asayi meselesinin baarabileceini ve aksi taktirde bu arala hibir ey yaplma imkan olmadn anladm. Arzettiim asker meselesi iin kolorduya veyahut bal illerdeki fkralara mracaat hususu akla gelirse de askerin terhisinden dolay bunlarn da mevcudu sfra indii gibi imdiye kadar kendilerinden asayi hususunda hibir fayda temin edilemedii de bugnk halle meydanda bulunduundan buralardan fazla bir ey beklemek fikrimce abes olur. Bununla beraber isteimi gerektii gibi anlatmak harp musibet ve skntlarndan zaten pek ziyade zlen ve zarar gren bu civar halknn mal, can ve namuslarnn korunmas aresinin bir an nce salanmas maksadyla, gerekli kiilere kesin emir verilmesini hususi surette arz ve istirham eylerim... Sivas Valisi REIT Bu telgrafma Babli'den hibir cevap gelmedi. Ben bir milyon yurttan mal, can, namusu tehlikededir diyorum. ileri Bakan susuyor, neden?.. te Osmanl idaresinin, Babali zihniyetinin srr buradadr. O idare ve o zihniyet Ks dinlemi olmak meselesinden kaynaklanan ilham ve kuvvet alrd, akam beklemekten baka bir ey dnmezdi. "Yangn var, biraz su diye barrsnz nemseyen olmazd. Osmanl tarihini sayfa sayfa kaplayan isyanlarn, karklklarn bir hi den kp her ey haline gelmesi de hep bu yzdendir. Otlar tutuurken kaytsz kalnarak ate saa sardktan sonra tela gsterilmesindendir. Fakat vazife ve mesuliyet hisleri ve dnceleri taiyan bir valinin bu sessizlige kari sessiz kalmasina imkan yoktur. O sebeple sesimi derece derece ykselterek dahiliye nezaretine ikinci, nc ve drdnc bir telgrafla dert yanmaktan ekinmedim, Devlet mefhumuyla asayisizlik mefhumu yanyana gelemez. Eger devletimiz ve onun bir hkmeti varsa vilayetlerin asayii mutlaka dzelmelidir. Yoksa halki aldatmaktan vazgeip hakikati ilan etmelidir. T ki ekiyaliga kari kendi kuvvetiyle mdafaa imkanlarini arayabilsin dedim. Esefle sylyorum, cevap alamadim. Dahiliye Nazrln o srada Ali Kemal Bey idare ediyordu. Merutiyetten sonra her dilde yer alan Hamyet kelimesini bu zatn daha evvel sk sk kullandn, yani hamiyetten fazlaca dem vurduunu biliyordum. Byle bir bakann milli onurumuza dokunmas pek tabii bulunan memleketin asayi skntsyla ilgilenmemesi, memleketin bir valisine cevap vermemesi acaba nedendi?.. Sebebi, birka gn sonra anlaildi ki Mustafa Kemal Paa diye bir ahis kendileri iin sikinti tekil ediyormu. Bilindigi gibi, Mustafa Kemal nc ordu mfettii yapilarak Damat Ferit ile avenesi tarafindan Istanbuldan uzaklatirilmiti. Ancak O'nun ahsinda bir ok mit besleyen vatanseverlerin destegiyle Anadoluya can atiyordu. sabetin Mustafa Kemal Paay sevenlerin kanaatlerinde olduunu

hadiseler teyid etmekteydi. nk Mustafa Kemal Samsuna ayak basar basmaz btn Anadoluyu devlet mukadderatn kara bulutlar altna srkleyen olaylar tahlil etmek suretiyle aydnlatmaya balam, Mdafa-y Hukuk ve Redd-i lhak Cemiyeti ad altnda bir teekkln her tarafa budak salmasn salam ve halkn ruhuna umum bir hamle kabiliyetini alamaya koyulmutu. Benim ileri Bakanna sesimi duyurmak, vilayet asayii hakknda Babali'yi aydnlatmak iin didindiim, rpndm gnlerde meer o bakan ve arkadalar Mustafa Kemalin kendileri iin bir tehlike tekil ettiini sezmiler ve ondan kurtulmak arelerini aramaya balamlar. rya post dncesi, mevki endiesi, ikbal sedirinden dmek korkusu girince o devletlilerin Sivas vilayetini degil, btn yurdu unutuverdikleri anlailiyordu. Ben bu durumu Mustafa Kemal Paanin Amasyadan Sivasa yolladigi tamim sayesinde anladim. Sivas Valisi Reit Paa Hazretlerine: Vatann blnme tehlikesini aka gsteren safhann kanl icraat milli vicdan bir kurtulu ruhu etrafnda ve Mdafa-y Hukuk- Milliye ve Redd-i lhak tekilat ad altnda, toplamaya balamtr. Yalnz mitingler ve saire gibi tezahrat byk gayeleri hibir vakitte kurtaramaz ve ancak millettin barndan bizzat doan mterek kudrete dayanrsa kurtarc olur. Fakat phe gtrmeyen bir hakikattir ki bu ac safhay bu kadar ldrc surette aklayan, en tesirli sebep maalesef hkmetimizdeki muhalif cereyanlar ve Anadolunun saf ve mukaddes milli duygularn zararl bir ekilde yanlzla uratan siyasi ve gayri resmi propagandalardr. Kuva-y Milliye bugn iin byle yanl yollara sevkle datmann cezasn vatanmz aleyhinde ve pek ok kez grmekteyiz. Bununla beraber stanbulun bu muhalif cereyanlarn Anadoluya, arzu ve milli duygular hakim deil, tabi olmak vatani zorunluluktur. Paytaht itilaf devletleri tarafndan tahliye edilinceye kadar bu zaruretin mutlak olduu kanaatindeyim ki, bu hal tabii ki kendilerince de kabul edilir. steklerimi belirttiim mektubumda tasvir olunan durum bugn seri ve umumi bir milli kongrenin dzenlenmesini gerektirmektedir. Bu davet her tarafa bildirmitir. Devletin blnmesi mevzubahis olduu bir srada dman propagandalaryla ortaya kan Krdistann bamszl gibi cereyanlar dahi haberleme taraftarlarn celp ve hilfet, saltanat etrafndaki mterek gayemize davet olunmu, tamamyla anlamayla sonulanarak Allah'a kr lehimize dnm ve kongreye davet edilmitir. Bu milli ve hayati mesele iin kendileri gibi vatansever ve gzel sz sahibi mtefekkirlere den fedakrlik ok byktr. Bu gaye milli kurtulua ulaincaya kadar cizleri, Anadolu ve milletin sinesinden ayrilmayacagima ve bu noktada sonuna kadar, milletin bir ferdi gibi aliacagima sz verdim. Hibir kuvvet bu milli karara mani olamayacaktir. Acizane bu kararim btn Anadoluda ibainda sorumlu ve degerli btn arkadalarimin gr ve mterek kanaatlerine dayandirmakla mmkn oldugunu da ilave ederek, kalbi ve hususi hrmetlerimi sunarim, efendim hazretleri. 22:Haziran 1335 nc Ordu Mfettii Fahri Yaveri Hazreti Tugeneral

Mustafa Kemal Mustafa Kemal Paanin Melff-i Ariza dedigi Tlimatname de udur: Adet 194 Amasyadan. 22/6/335 1-Devletin btnl, milletin istiklali tehlikededir. Hkmetimiz itilaf devletlerinin tesir ve murakabesi altnda mahsur bulunduundan tad sorumluluun gereklerini yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi gsz gsteriyor. Milletin istiklalini yine milletin azmi ve karar kurtaracaktr. Milletin hal ve srlarn harekete geirmek, hukuki mcadelesini dnyaya duyurmak iin her trl tesir ve kontrolden kurtulmu bir milli hayatn ortaya kmas gereklidir. Bunun iin her taraftan ortaya kan teklif ve milli arzu zerine Anadolunun gvenilir yeri olan Sivasta milli bir kongrenin hemen toplanmas kararlatrlmtr. Bunun iin btn Osmanl vilayetlerinin her livasndan, frka ihtilf dikkate alnmakszn gl ve milletin itimadn kazanm kiinin, mmkn olan hzla, yetimek zere hemen yola karlmas gerekmektedir. Her ihtimale kar bunun bir milli sr halinde tutularak grltye yer verilmemesi ve gerek grlen yerlerde kyafet deitirilerek seyahatin yerine getirilmesi gerekir. 2-Dou vilayetlerimizi temsilen on temmuzda Erzurum'da, yerine getirilmesi kararlatrlan kongre iin zikredilen vilyetlerin Mdafa-y Hukuk- Milliye ve Redd-i lhak cemiyetlerinden oluan yeler zaten yola karlmlard. O vakte kadar dier vilyetlerimizin yeleri de Sivasa ulaabileceklerinden Erzurum Kongresi'nin zas da uygun grlecei zamanda bu toplantya katlmak zere Sivasa hareket edecektir. 3- bu maddelere gre delegenin Mdafa-y Hukuk- Milliye Cemiyetleri, belediye yneticileri ve seilen kiilerin isimlerinin ve hareket zamanlarnn telgrafla bildirilmesini rica ederim. nc Ordu Mfettii Fahri Yaveri Hazreti Tugeneral Mustafa Kemal Mustafa Kemal Paanin bu yazilarini ne suretle telkki ettigimi, Mdafa-yi Hukuk-i Milliye ve Redd-i Ilhak Cemiyetlerinin Sivas ubesi hakkindaki kanaatimi ve bu mnasebetle Sivasin dahili siyaset bakimindan vaziyetini yazmadan nce Mustafa Kemal Paa'ya kari Babilinin atigi harbin ilk vesikasini kaydetmek isterim. ifre telgraf olarak btn Anadolu vilayetlerine ve Sivas'a gnderilen bu emirnamenin sureti udur: stanbul 23/6/335 No:84. Mustafa Kemal Paa byk bir asker ve gerekten vatansever olmakla beraber zamanin siyasetini o derece bilmedigi iin btn hamiyet ve gayretine ragmen, yeni memuriyetinde asla muvaffak olamadi. Ingiliz yksek temsilciliginin talep ve israriyla azledildi ve azlinden sonra yaptiklari ve yazdiklariyla da bu kusurlarini daha ziyade aiga ikardi. Redd-i Ilhak Cemiyetleri

gibi Karesi ve Aydin havalisinde mslman halki sebepsiz yere kirdirmaktan ve bu vesileyle halki haraca baglamaktan baka bir i grmeyen emirsiz, saygisiz ve kanun dii tekil edilen bazi heyetler iin tedenberi ektigi telgraflarla da siyasi hatasini artirdi. Mustafa Kemal Paa'nin Istanbula celbi Harbiye Nezaretine ait bir vazifedir. Lkin iileri bakaninin size kesin emri artik o zatin azledilmi oldugunu bilmek, kendisiyle hibir resmi ie girimemek, hkmet ilerine ait olan hibir talebini karilamamaktir. Bu Tlimat dairesinde hareket etmekle ne gibi mesuliyetlerin ortadan kalkacagini takdir buyuracaginizdan bu mhim ve vahim dakikalarda memur, ahali, her Osmanliya den en byk vazife sulh konferansinca mukadderatimiza dair karar verilirken ve be senedir yaptigimiz yanlilarin hesaplari grlrken artik aklimizi baimiza toplayacagimizi gstermek, akillica ve tedbirli bir ekilde davranmak firka, mezhep, irk ihtilaflarini gzetmeksizin her ferdin hayatini, malini, irzini korumakla, medeniyet aleminde bu memleketi bir daha lekelememek degil midir? Dahiliye Nazr Ali Kemal Sivasn vaziyetine ve Mustafa Kemal Paann yazlarna sz nakletmeden nce Dahiliye Nazrnn u telgrafndaki bir nokta zerinde durmak isterim: Ali Kemal Bey, her ferdin hayatn, maln, rzn korumak medeniyet alemine kar borcumuzdur, demek istiyor. Halbuki bu i, Avrupa ve Amerikann takdirini, aferinini kazanmak iin deil, adaleti seven byk bir milletin hkmet adamlar olduumuz iin bizi candan alakalandrr. Nitekim ben de medeniyet alemini dnmeden, ancak bir Trk memuru sfatyla o mevzuyu hararetle ele aldm. Uzun ve yank telgraflar ekerek Ali Kemal Beyden yardm istedim. Ona, byle bir yardm yaplmazsa bir milyona yakn nfusu olan u mhim vilayette syiin teminine, masum halkn cann, maln ve rzn korumaya imkan olmadn anlattm. Fakat o olumsuz bir cevap dahi vermedi. Btn uyarlarma kaytsz kald. Halbuki bu telgrafnamade: Her ferdin hayatn, maln, rzn korumakla mkellef olduumuzdan bahsediyor. Arzettiim kaytszlkla bu alkay aklamak mmkn mdr?.. Bir vilayet valisinden asayisizlie dair devaml ikayetler alan, harekete gemeyen bir bakann, herhangi bir sebeple halkn hayatndan, rzndan bahsetmesi gln deil midir?.. Bununla beraber bu telgrafnama nc ordu mfettiligi blgesindeki valileri, hatta btn Anadolu idare amirlerini mkl bir mevkiye sokuyordu. Hele ben rs ile eki arasinda kalmi oluyordum. nk Mustafa Kemal Paa, benim vilayetimin merkezinde ve benim gzmn nnde bir ihtill meclisi toplamak, kongre nami altinda bir kiyam dernegi kurmak istiyordu ve bunu her tarafa ilan etmekten ekinmiyordu. Kanuna gre benim bagli bulundugum yksek bir makam, yani dahiliye nazirligi ise Mustafa Kemal Paa ile temas etmekten beni men ediyordu. Her iki tamim, hemen hemen ayn gnde elime gelmiti. Biri brnn tamamyla zdd bir zihniyetten oluan bu yazlardan hangisine itaat etmek ve balanmak lazmd?.. Bir hkmet adam sfatyla bu soruya verilecek cevap basittir. nk memur, kanun dairesinde, ancak amirini dinler, onun gsterdii istikamette hareket eder.

Fakat, kanun esas bakmndan, milli arzularn ve ihtiyalarn ifadesi demektir. Acaba elimde bulunan iki tamimden hangisi milletin gnlk ihtiyacna daha uygundur? Biz Anadolu valileri, Dahiliye Nazr Ali Kemal Beyin emri zerine Mustafa Kemal Paa ile mnasebeti kesersek ve onun memleketi kurtarmak maksadyla yapmak istedii ilere engel olursak millete kazan m temin etmi oluruz, zarar m?.. stanbuldan yeni ayrlm, Anadolunun siyasi eteler elinde inim inim inlediini ve Bablinin bu vaziyete gz yumduunu grm olan bir vali iin bu noktalar uzun uzun dnmek lazmd. Hadiseleri tahlilde samimi olmay sevdiimden bu srada mevkimi dahi hesaba katmaktan geri kalmadm itiraf ederim. Ben, tesadfe yorumlanmasn daha doru bulduum bir gaflet eseri olarak Hrriyet ve tilaf Frkas tarafndan Sivasa vali gnderilmi bir adamm. Mal ve mlk namna hibir eyim yoktu. Maamla geiniyordum. Dahiliye Nazrnn emirlerine, kanunsuz harekat ederek, itaat etmediim taktirde azledileceim muhakkakt. Byle bir akibete urarsam Mustafa Kemal Paadan nasl bir muamele ve yardm grebilirdim?.. O Mustafa Kemal Paa ki Erzurumda bir kongre toplanmasn evvelce temin etmekle yetinmeyerek Sivasta da bir ihtilal meclisi almasn istiyor, bunun iin bize emirler veriyor.Lakin azlolunduundan habersiz bulunuyor. Sylediim gibi her bakmdan vaziyet nazikti. ok dnmek gerekti ve byle bir uzun mlahaza silsilesi yrtmek iin de Mustafa Kemal Paann telkinlerine kar Sivas muhitinde uyanan alakay, Mudafa-y Hukuk- Milliye ve Redd-i lhak Cemiyetlerinin, halka taallk etmesi itibariyle, kymetini, stanbul hkmetinin dayand Hrriyet ve tilaf Firkasnn Anadolu'daki itibarn ve 1908 ihtilalinde olduu gibi bu seferde millete rehberlik edecei anlalan ordunun vilayetimde hissettirdii kuvveti lmek icap ediyordu. Milli mcadelenin ne gibi artlar altinda baladigini kavramak isteyenlerin de bu hakikatleri bilmesi gerekir. O sebeple Sivasa adim attigim andan itibaren geen onbir oniki gn iindeki muahedelerimi aika kaydetmek isterim: stanbuldan ayrlrken hrriyet ve tilaf frkas liderlerinden birka beni uurlamaya gelmiler ve ilerinden birini frkann dncelerine tercman yaparak, onun azyla u szleri sylemilerdi: Siz bizim babamzsnz, Sivas vilayetini bu kanaatle elinize verdik. Orada oullarnz (Hrriyet ve tilaflar) irat ediniz, nizam ve intizam altna sokunuz. Bir kpr bainda bulunuyordum. br yakaya selametle gemek iin hay hay demek lazimdi. Fakat Sivasa gelince bu tavsiye hatirimdan ikmiti. Kanunun ve vicdanin bana ykledigi vazifelerle megul oluyordum. Ve olmak istiyorum. Bir ziyaret, beni bir an iin Istanbulda yapilan o tavsiyeyle ilgilendirdi. Ayni zamanda Hrriyet ve Itilaf'in Sivas ayari ve Sivasdaki itibari zerinde incelemeler yapmama imkan sagladi. Ziyaretime gelen zat vilayetin eski evrak mdr Ellezi olu (lyas zade) Halil Beydi. Kendisini bana Hrriyet ve tilaf Frkasnn Sivas ubesi reisi! olarak takdim etmiti. Bana, stanbuldan ayrlrken yklenen babalk aklma geldi, bu hatrlayla gzm ilk oul olarak karma kan kimseye dikildi. Lakin gzmle beraber burnumda faaliyeteydi. Ho olmayan bir eyler duyuyordu. Evet, yleydi. Zira Ferit Paa kabinesinin, yabanc devletlerden sonra, dayand yegane dahili kuvvetin Sivas temsilcisi sarhotu ve szlerine keskin bir koku da karyordu.

Tahamml gerekti. Nefsimi zorladm, gleryz gsterdim. Sa tarafma geip hayli laubali tavrla oturarak, daha dorusu igal ettii koltua yar uzanan Halil Beyle konumaya koyuldum. O, ho beten sonra sz ttihak ve Terakki Cemiyetine getirerek, bu cemiyet mensuplarnn iddetle takip edilmeleri, ezilmeleri ve imha olunmalar lzumundan bahsetti. Ksaca sordum: - Neden ?.. Hrriyet ve tilaflarn kanaatlerini belirterek u cevab verdi: - Hrriyet ilan ettik dediler. Eski hayat da berbat edip btn hrriyetimizi elimizden aldlar. Sopayla yama yaptlar. Kendi meclislerine bile danmadan harp atlar, milyonlarca vatan evladn vatan hudutlar dnda ldrttler. Badat derken onlar Galiya'da Avusturya topraklarn mdafaa ettiler. Bir yandan da hrszla meydan verdiler. Maazalar resmen soydular, eski devirlerin kuatmalarna ta karttlar. (Rquisitionu byle tefsir ediyordu) Ala ycelttiler, yceyi alalttlar. Aya ba, ba ayak yaptlar. Necip Arap milletini incittiler, bizden souttular, dama oynar gibi, souk kanllk iinde srgnler yapp on binlerce insan ktadan ktaya srdler. Nihayet mlkn drtte n elden kardlar. Sonunda milyonlar toplayp katlar. Pirincin tan ayklamak iini bizim frkann omzuna braktlar. Sakin sakin u soruyu kendisine tevcih ettim: -Memlekette kanunun hakim olmas lazm gryor musunuz? - Tabii!.. - O taktirde devlet idaresinde hata veya su ileyenler yce divandan balayarak mevkilerine, vazifelerine gre derece derece mahkemelere tevdi olunur. Varilacak neticeye gre cezalari verilir. Sarho politikaci, bir kahkaha savurdu: - Hay aklnla yaa muhterem paa, dedi, ittihatlar kanun tandlar m ki bizde onlara kanun dairesinde muamele yapalm!.. Ve Hasan Fehmilerin, Ahmet Samimlerin, Zekilerin bilmem kimlerin, komiteci zihniyetiyle davranlarak katnolunduklarn hatrlattktan sonra ciddi bir tavr ald: - Siz, Fosfor Mustafa Paaya Erzurum mftsnn verdigi cevabi bilir misiniz? Dedi. - Hayr. - Ltfen dinleyiniz. yle ise!.. Ayan ayann stne att, koltua biraz daha uzand ve anlatt: -Fosfor Mustafa Paa Itihatilar gibi ulu orta i grrd. Sagini solunu dnmezdi. Erzurum valisi iken de derebey gibi davrandi. unu hapsetti, bunu srd. Istedigine dayak attirdi, btn vilayeti titretti. Ite bu adam bir gn Erzurum mftsyle konuuyordu. Szn akiina uydu mftye sordu: -Kabirde sual cevap varm. Mnkir, Nekir adl iki melek gelip llere bireyler sorarlarm. Doru mu? Mft efendi hi dnmeden cevap vermi: - Dorudur. Hem de bu sual, cevap pek ardr Paa Hazretleri, ama sizin iin byle bir gei noktas yoktur. Munkirle, Nekir efendimizi kabirde rahatsz etmeyeceklerdir. - Neden? -nk llerin mezarda sorguya ekilmeleri, imanlarnn ve imanszlklarnn anlalmas, imanl olanlarn cennete, imanszlarn da cehenneme

yollanmalar iindir. Zat linizin makam, cehennem olduundan sorgu melekleri tarafndan imtihana ekilmenize hacet kalmayacaktr. Halit Bey, kendisine pek zarif grnen bu hikayeyi anlattktan sonra bir kahkaha patlatt, pastrma ve sucuk kokularyla kark alkol kokusunu burnuma dke dke hkmn tekrarlad: - ttihatlar da mahkemeye vermek gereksizdir. Onlar sorgusuz sualsiz ipe ekilmelidir. Hem idrakm hem burnumu pislikten kurtarmak iin konumay ksa kesmek istiyordum. Onun iin bu garip adamla mnakaa kaps amak istemedim ve sz deitirerek sordum: -Frkanzn Sivas vaziyeti nasldr? Kulbnzde ka kii kaytl? Halkn size kar dncesi ne ekildedir? Seviliyor musunuz, alaka gryor musunuz? Halit Bey, yle bir dnd ve sonra karikatrize edilmi bir on drdnc Louis biimine girdi ve gln bir alimla u acayip szleri syledi: -Hrriyet ve tilaf Frkas da, halk da, Sivas ta, u grdnz fakir insandan ibarettir. Ben dnrm, sylerim. Frka mhrn, halk da kalbn basar! Ve koynundan bir kese, kesenin iinde at nalna yakn byklkte bir mhr karp bana gsterdi: - Mhr kimdeyse, Sleyman odur dedi. nallah bu Sleyman sizden honut olur, siz de Sleymandan memnun kalrsnz. imdilik Allaha smarladk! Fakat odadan kmak zereyken geri dnd. Ellerini masann bir kenarna dayad, azn da kulama yaklatrd: - Mustafa Kemal Paanin, Ittihatiligi hortlamak iin didinip durdugunu elbette biliyorsunuz dedi. Enverler, Taltlar kaarken onu yerlerine vekil biraktilar, emrine de birka yzbin altin verdiler. Anadolu'ya geip Ittihatiligi diriltmesini emrettiler. Fakat eski amlar bardak oldu imdi. Kimse dolma yutmuyor. Adamlarin maskesi dt, yzlerinin karasi ikti. Onun iin aldiran yok. Herkesin kulagi Hrriyet ve Itilfta. Itilaf devletleri de bizimle dost. Mustafa Kemal bouna yoruluyor. Lakin ne olsa ordu kumandanligi etmi bir asker. Zarar vermese dahi mide bulandirir. Merkezi Hkmete yazdim. Azlini istedim. Bugn yarin onun da canina ot tikarlar. Sizden ricam ondan telgraf falan alirsaniz bana bildirmenizdir. Ikinci bir ricam da onun agzini kullanan Rasim Bey'e yz vermemenizdir. Sordum: - Rasim Bey kim? - Eski Sivas mebusu. liine kadar ttihat. Daha dorusu yeni batan mebus olabilmek iin ttihatla sadakat gsteriyor. Mustafa Kemal'in, emriyle Mdafay Hukuk Cemiyeti, diye bir tekilat vcuda getirmek istedi. Tek bir adam kandramad. Kazdrd mhr koynunda gezdirip duruyor. Dayanamadm, ta gediine koydum: -Mhr kimde ise Sleyman odur, demitiniz. Demek ki Rasim Bey de bir Sleyman. -Aramzda fark var. Ben parmam kaldrsam btn Sivas ayaa kalkar. Rasim Bey, davul zurna aldrsa kulak asan, dinleyen olmaz. Rasim Bey, fesholunan mecliste arkadaimdi. Temiz bir insan, lekesiz bir vatanda olarak taninmiti. Btn arkadalarinin muhabbetini kazanmiti. Onun Sivasta bulunmasi, Mustafa Kemal Paa ile temas tesis etmi olmasi, houma gitti. nk yalan dolan bilmez bir genti. Kendisiyle samimi surette hasbihal

edilirdi. Fakat serde valilik vard. Rasim Bey'i, bir vesile olmadan ziyaret edemezdim. Etraf phelendirmeden onu aramazdm da. Halbuki iimde bu zat hemen grmek iin, det bir itiyak ve bir ihtiya uyanmt. Gnlden gnle yol olduundan m, yeni valinin nasl bir proram tadn renmeyi gerekli grdnden mi bilmem, Rasim Bey gecikmedi, benim bu itiyakm tatmin etti, yani ziyaretime geldi. Kendisine ilk sualim u oldu: -Mustafa Kemal Paa ne yapiyor, ne yapmak istiyor? -Vatan paralamaktan, devleti batmaktan, milleti esir olmaktan kurtarmak istiyor. -Neye gveniyor? -Trkn byklne, cesaretine, fedakrlna! Rasim Bey, yirmi iki gnden beri Anadoluda bulunan Mustafa Kemal Paa'nin valilere, mstakil mustasarriflara birok emirler ve direktifler verdigini syleyerek, benim bu blmdeki dosyayi incelememi ihtar etmiti. Kendisiyle bir kere grebilmi oldugum vali vekili hkim Hasbi Efendi, ya zaman bulamadigindan, ya unuttugundan, bu dosyayi bana vermemiti. Rasim Bey'in ihtari zerine hkim efendiyi agirttim, dosyayi istedim ve aldim. fadelerimin karklndan dolay okuyanlarda vakalarn tarihi zerinde bir tereddt hsl olacaktr. Bu sebeple izah edeyim ki, Hrriyet ve tilf Frkasnn Sivas ubesi lideri Halit Bey'in beni grmesi Sivasa girdiim gnn akamna dorudur. Rasim Bey'in ziyareti ertesi sabahtr. Ayn gn Mustafa Kemal Paa, Havza'dan Amasya'ya gelmiti (12 Haziran 335). Yani Halit ve Rasim Bey'lerle ilk temaslarm gerekleirken, ne Ali Kemalin bilinen telgrafn, ne de Mustafa Kemalin Sivas'ta bir kongre akdini emreden mektubunu alm deildim. Sadede geleyim: Benim valilie tayinimden nce, Mustafa Kemal Paa'dan vilyete gelmi ve gelii gzel bir zarf iine konulmu olan telgraf nameleri gzden geirdim. Bu dosya o kadar ikin deildi ve ilk olarak u vesikay ihtiva ediyordu: Sivas Vali Vekili Hasbi Efendi Hazretlerine zmirin ve maalesef bunu takip eden Manisa ve Aydnn igali, gelecekteki tehlikeyi daha aktan hissettirmiti. Tamam mlkiyemizin muhafazas iin, milli ahlann daha canl olarak, aklanmas ve idamesi gerekir. Hayat ve milli istiklli zarara uratan, igal ve ilhak gibi hadiseler, btn milleti yaralamaktadr. znt zaptolunamuyor. Hazmedilmesi ve tahamml ok zor olan bu durumun derhal ortadan kaldrlmasn btn medeni milletlerle, byk devletlerin adalet ve tesirinden sabrszlkla bekleme zemininde, nmzdeki hafta zarfnda ve muhtelif vilyetlere gre Pazartesi balayp aramba gn, byk ve heyecanl mitingler yaparak milli tezahratta bulunulmas ve bunun her yere yaylmas, btn muazzam devletlerin temsilcileriyle Babali'ye etkili telgraflar ekilmesi ve yabanc bulunan yerlerde yabanclara da tesir edilmesiyle birlikte, milli gsterilerde bulunurken edep ve sknetin fevkalde korunmas ve Hristiyan halka kar bir taarruz, nmayi ve dmanlk gibi tavrlara bavurulmamas gereklidir. Zatlilerinin bu fikirler etrafnda hassas ve messir bulunmalar cihetiyle, iin iyi ynetimden ve baardan kaynaklandn bilmeleri gerekir.

Neticesinin bildirilmesini rica ederim.

28 Mays: 335-Havza'dan nc Ordu Mfettii Fahri Yaveri Hazreti Tugeneral Mustafa Kemal

Askerlerin siyasetle uramas yasak olduuna gre, Mustafa Kemal Paa'nn valilere, mstakil mutasarrflara yle telgraflar yazmas dikkate ayan olabilirdi. Lkin btn Anadolunun bu Tlimatlara uyarak muazzam mitingler tertip etmesi ve bu mitingler sonunda Avrupa medeni merkezlerine, stanbula heyecanl telgraflar yazlmas daha ziyade dikkate laykt. nk bu hareket, Trk milletinin hakszlktan bkm ve hakszla kar isyana istekli olduunu gsteriyordu. u halde Mustafa Kemal Paa, resmi bir yasa dinlememi olmakla beraber, milletin yank hislerine tercman oluyor ve millet tarafndan da dinleniyor demekti. Fakat Paa, yalniz milli duygulara tercman olmakla kalmiyordu. Gerekten cesur ve pervasiz davraniyordu. Onun, Istanbuldaki Harbiye Nezaretine yazip da bir suretini valilere, mstakil mutasarriflara teblig ettigi cevab bir telgraf vardi ki, benim Sivasa geliimden evvel vali vekilligi yapmi olan hakimden aldigim dosyanin en kiymetli vesikasiydi, okurken beni heyecan iinde birakmiti. Bu vesikann suretini yazmaktan zevk almak isterim. Lkin Mustafa Kemal Paa kulland lisandaki nemin kavranabilmesi iin, evvel konunun nezaketini anlamak lazmdr. Harbiye Nazr evket Paa, ngiliz olaanst komiserliinden sadrazam Damat Ferit Paa'ya verilen ve onun tarafndan da Harbiye Nezaretine tebli olunan bir notay Mustafa Kemal Paa'ya aynen bildiriyor. Nota, Sivasta sayiin bozuk olduunu ve yurtlarna dnen Ermenilerle mslmanlar arasnda bir katliam ihtimalinden bahsediyor, askeri komutannn bu ihtimale kar ahsen mesuliyet kabul etmesini istiyor. Mustafa Kemal Paa sadrazam, Harbiye Nazrn tela dren bir notaya, baknz nasl bir lisanla, cevap veriyor? C. 2:Haziran 335 ifre: Harbiye Nezareti Celilesine

Sivas ve civarnda bulunan Ermenileri ve bilhare gelen mltecileri rahatsz edecek hi bir hdise olmamtr. Ne Sivas da ne de civarnda endie edilecek hi bir durum yoktur. Herkes sakince ii ve gcyle meguldr. Bunu kati surette arz ve temin ederim. Bununla beraber, ngiliz notasndaki istihbarat kaynann ne olduu tarafmzca bilinmelidir. zmirin ve Manisann zc igal haberi zerine, mslman halk tarafndan yaplan ve hristiyan unsurlar hakknda hibir kt fikri kapsamayan toplantlardan belki de bazlarnn korkmamalar gerektii bir gerektir. tilaf devletleri milletimizin hukuk ve istiklline riayet ettii mddete ve milletin, vatann tamamyla masumiyetinden emin olduka, mslman olmayan unsurlarn korkuya kaplmalarna hi bir sebep yoktur. Bu blmde devlete kar her trl mesuliyeti taahht ve buna tamimiyle emniyet buyurulmasn istirham ederim. Fakat istikll ve milli varl imha ve hayatn geleceini tehlikeye sokan igal, suikast gibi zmir havalisinde grlmekte olan olaylara kar, ne milletin heyecan, vicdani znts, olaylarn ortaya kmasna ve nede buna dayanan milli ahlan ortadan kaldrmak iin nefsimde ve hi kimsede kudret ve takat gremeyeceim gibi, bu yzden ortaya kacak olaylarn

karsnda mesuliyet kabul edebilecek ne kumandan ve ne mlkiye memuru ve ne de hkmet tasavvur ederim. Mustafa Kemal te cesaretin en by byle olur ve bir milleti ayaklandrmak isteyen bir inklp, kendilerinde kuvvet ve kudret hissedenlere kar byle az kullanr. Lkin Mustafa Kemal Paa, ngiliz notasna ve sadrazama byle karlk verirken neye, kime ve nerelere dayanyordu.? O srada tahsilat % 30a dmt. Mal sandklar bombotu, memurlara maa verilemiyordu. Genel terhis mnasebetiyle, kolordu mevcutlar %10 nispetindeydi. Yeni vergi alnmyor veya alnamyordu. Alnsa dahi paraszlkla giydirilmeleri, yedirip iirilmeleri imkanszd. Her dada, her derede birka ete, karargh kurmutu, kyly ve ehirliyi korku iinde yaatyordu. Siyasi vaziyet ise berbatt. Dnyann en byk ve en kudretli devletleri aleyhimizdeydi, bunlardan bir ksm yurdun en mhim noktalarn ellerinde bulunduruyorlard. Bir yandan da yorulmam, ypranmam bir orduyu vatann brne sokmulard. O vastayla da manevi kuvvetimiz zerinde bask yapyorlard. u vaziyette Mustafa Kemal Paa'nin dayanagi ne olabilirdi?.. Bunu, ziyaretini iade ettigim sirada, eski millet vekili Rasim Bey'e sordum. Hi dnmeden u cevabi verdi: -Millete! Tamamyla aydnlanmak istediim iin, srar gsterdim milletin yorgun ve bezgin olduunu hatrlattm. Rasim Bey hala hayretle hatrladm bir iman heyecanyla fikrini izah etti: -Mustafa Kemal Paa ok byk bir ahsiyettir. Onun her glg yenecegine inanmak gerektir. Millete gelince, o, mnasiz bir harpten usanmitir. Fakat boynuna zincir takilmak istedigini anlarsa, arslan kesilir, ate kesilir, yildirim kesilir. Ite Mustafa Kemal Paa o aslana, o atee, o yildirima gveniyor. Aklmn bu heyecana imrendiini itiraf ederim. Fakat bir milyon insan maln, canna, namusunu muhafaza ile mkellef olan bir irade amirinin, bir valinin anariye rza gstermesi kolay deildi. Onun iin admlarm ihtiyatla atmay tasarladm. Ayn zamanda Rasim Bey'den, Mdafa-y Hukuk ve Reddi-i lhak Cemiyetleri hakknda malmat almak istedim. yle bir sualde bulundum: -Hrriyet ve tilaf kulbnn reisi hemehriniz Halit Bey, o kulbn nefsinde temsil edildiini syledi. Sizin Cemiyet te o ekilde, sade bir mhrden ibaret midir? Rasim Bey, asil bir tavrla beni hakikaten aydnlatt: -O kadar kalabalk deiliz. Fakat bata mft olmak zere, ulema takm hemen hemen bizimle beraberdir. Okur yazarlarn, bil hassa mnevver genlerin hepsi etrafmzda toplanyor. Milli vaziyetin arl, yurdun bllmek istendii hakikati, daha ak suretle anlalrsa, btn halk, hatta Hrriyet ve tilaflarn siyasi ihtiras veya ahsi menfaat takip etmeyen takm da bize katlacaktr. nk dava, vatan davasdr, istiklal davasdr. te Sivasa gelir gelmez, edindiim bilgi bundan ibarettir. Birka gn sonra, Mustafa Kemal Paa'nn srdalarndan biri olarak bana tantlan ve onun emriyle

Sivasa gelip el altndan milli tekilat dncesine uygun propagandalar yaplamakla megul olan Miralay brahim Tli Bey'le grtm. O da Rasim Bey gibi Mustafa Kemal Paa'nn dehasndan ve istiklali gasp olunmak istenen milleti ancak yle bir rehberin kurtarabileceinden bahsetti. Fakat bunlar, bu szler beni tam bir idare adam zihniyetiyle hareket kararndan dndremiyordu. Ayn zamanda stanbulun ar bir gafletle, hain bir miskinlikle vatann haklarn mdafada msamaha gstereceine de ihtimal vermiyordum. Galip devletlerin bizi Suriye, Irak, Hicaz, Yemen, Adalar, Msr zerindeki hkmranlk haklarndan tabiatyla vazgeirdikten sonra, haritadan kaldrmak isteyeceklerini de zannetmiyordum. Yalnz zmir'in igali ve bu igalin ierilere yaylmas zihnimi kartryordu. Lakin bunun geici bir igal olduuna inanmak istiyordum. Bu sebeple mutedil bir idare usul takip etmeye balamitim. Istanbul'dan gelen emirleri Infaza alimakla beraber, Mustafa Kemal Paa'nin isteklerini yapanlara da saygili davraniyordum. Hatta Erzurum Kongresi'ne murahhas tayin olunan vakiflar baktibi Ziya ve Muallim Fazlullah Efendilerin seilmesine, yol masraflarinin temini iin para toplanmasina da ses ikarmadim. Fakat kimlerin, devlet aleyhine ilenmi bir su olarak telkki edilmesi muhtemel bir harekete, Erzurum Kongresi'nde Sivasi temsile cesaret ettiklerini de aratirmaktan geri kalmadim: Ziya Efendi, gece ve gndz ien bir adamdi. Mert geinmeyi sever ve mert grnmeye aliirdi. Bir iki sofrasinda Erzurum Kongresi'nden bahsolunmu ve oraya gitmenin babayigitlik sayilacagi sylenmi. O da Ben giderim deyivermi. Fazlullah Efendi hrete aik mebusluga da merakliydi. Erzurum Kongresi'nin bir takim yeniliklere, degiikliklere balangi tekil edebilecegini sezmi. Hrriyet ve tilf Reisi Halit Bey Erzuruma gidecek adamlar bu ekilde tarif etti. Rasim Bey'le Mft Rauf Efendi ise, bu iki zatn namuslu, drst ve vatansever kimseler olduunu sylyordu. Lkin ben, her muhtemel tehlikeyi mhimsemeyerek Erzuruma gitmeyi, orada ihtilale zemin hazrlayacak bir vaziyet ortaya karmay gze alan bu iki Sivasly bu yolda harekete zorlayan hakiki sebebi sezmekte glk ekmedim. Bunlar, bir ok Sivasllar, birok Anadolulular gibi, yurtlarnn elden kacan duyup heyecanlanmlard. Bu heyecan basks altnda her tehlikeyi gze almak istiyorlard. Babli de bu Anadolu yavrularn isyana sevk ederek hatalar stste ilemekten geri kalmyordu. O cmleden olarak harp yllar iinde askeri bir zaruretle tatbik olunan srgn muamelesini ele alm, halktan bu muameleye karm olanlarn yakalanmalarn, hapsedilmelerini emretmek suretiyle btn Anadoluyu znt iinde brakmt. Srgn, askeri zaruretlerin neticesi olmakla beraber usul idaresinde kanuna dayandrmlard. O halde srgn yapanlarn deil, kanunu tanzim edenlerin mesul edilmeleri lazmd. Bu lzumda harp yllarndaki mebuslarn, ynn ve kabinelerin yce divana sevk edilmeleriyle temin olunabilirdi. Bablinin bir takm Anadolu halkn, kastl ihbarlara ve yabanc tazyiklere kaplarak, srgn yznden incitmek istemesi elbette hakszlkt. Halkn bu hakszlktan irenmesi de pek tabiiydi. Kald ki, dou vilayetleri halk, kendilerinin hibir suretle mesul olmadklar bu srgn dolaysyla ok ar felaketlere hedef olmular ve Rus ordularnn Erzincandan, Erzurumdan, Vandan gleri srasnda askeri nizama bal, son

sistem silahlara sahip alay alay komitaclarn hcumuna urayp binlerce kurban feda etmek zorunda kalmlard. Bu faciann matemi henz yreklerde yanarken ve o binlerce mazlm Trkn dul eleri, yetim ocuklar henz gzyalar dkp dururken, Bablinin bir takm Trkleri srgnden mesul tutmaya kalkmas edepsizlikti. Mustafa Kemal Paa, ite bu edepsizlikten heyecana kapilmi ve Istanbuldaki vekiller tarafindan yabancilara toptan feda edilmek istendigine kanaat getirmeye balami olan bir halka hitap ediyordu. Onlari Erzurum ve Sivas kongrelerine agiriyordu.Bu daveti yaparken Babialiyi halk nazarinda tamamiyla kltecek bir lisan ile en korkun hakikatleri ortaya atiyordu. Hakim Hasbi Efendiden aldm dosya iinden elim geen 3 Haziran 1335 tarihli bir ifre Mustafa Kemal Paa'nn halk ile nasl konutuunu ve halka neler retip, neler telkin ettiini apak gstermek bakmndan kayda layktr: ifre: Aceledir Havza'dan Sivas Vali Vekili Hasbi Efendi Hazretlerine Fransa siyasi temsilcisi Msy D Fransn, sadrazamn huzuruna gelerek Osmanl Hukukunu konferans huzurunda mdafaa iin Parise gidebileceklerini tebli eyledii Dahiliye Nezaretinin resmi tebliinden ve ajans neriyatndan anlalmtr. zmir vakas zerine milletimizin gsterdii milli duyarllk ve bu suretle istikllin korunmas hususunda tezahr eden kesin azmin neticesi olan bu mazhariyet hereye deer. Fakat buna ramen igalciler zmir vilayetinde igalden men edilmi deildir. Her halde milletin hukukunu anlayan ve onu inetmemek iin yek vcut olarak fedakrane harekete hazr olduu itilf devletlerine kar izhar ve isbata devam edildike bilinen devletlerin milletimize hrmetkr ve hukukuna riayetkr olacana phe yoktur. Sadrazam Paa hazretlerinin konferans huzurunda Osmanl Hukukunu mdafaa iin ok gayret edecekleri tabiidir. Ancak millete katiyen mdafaas arzu edilen ve gerekli olan hukuk, bilhassa iki noktada topland. Birincisi: Umumiyetle devlet ve milletin daimi istiklali, ikincisi de vatann asli blgeleri ounluun aznlklara fed edilmemesidir. Bu hususta Parise gidecek heyetin itihadyla milli vicdann kesin talebi arasnda anlama arttr. Aksi takdirde millet, gayet mkil vaziyette ve telafisi imkansz emrivakiler karsnda kalabilir. Bu endieyi douran sebepler unlardr: Sadrazam Paa Hazretleri iitilen beyanatnda bir Ermeni muhtariyeti esasn kabul etmi olduunu bildirdi. Bunun hududunu zikretmedi. Bundan dou vilyetleri ahalisi mteessir ve keyfiyeti aklamaya mecbur oldu. Kesinlemi olan saltanat rasnda da hemen hemen umumi heyeti milli istiklalin muhafazasn ve milletin kaderinin bir milli raya dntrlmesini talep eyledii halde yalnz hkmetin dayand tilaf ve Hrriyet Frkas namna Reis Sadk Bey'in yazl ifadesinde ngilterenin himayesi teklif olundu. Bir Ermenistan muhtariyeti vastasn ve devletin bir ecnebi himayesini kabul hususunda milli arzuyla hazr olan hkmetin grnde anlama olmad grlyor. Sadrazam Paa Hazretleriyle beraberinde hareket edecek olan heyetin, milletin hukukunu korumada takip edecei esaslar ve program millete malm olmadka arzolunan noktalarda endieli olmaktan kurtarlamaz. Bu suretle vilayet ve merkeze bal yerlerdeki Mdafa-y Hukuk- Milliye ve Redd-i lhak Cemiyetlerinin temsilcileri ve henz tekilat tamamlanamayan yerlerde de belediye heyetleri sadrazam paa

hazretlerine ve dorudan doruya zti hneye telgraf namelerle mracaat ederek milli istiklalin korunmas ve milli hukukun korunmas millete asl art olduunu beyan ve buna nazaran gidecek heyetin mdafaa esaslarn millete resmen ve alenen duyurulmas talep olunmaldr. Milletin bu hareket tarzyla, gidecek heyetin mdafaasna alaca esaslarn hakikaten milletin arzu ve talebi olduu itilf devletlerince malm olacak ve tabi olarak daha ziyade ehemniyetle nazar dikkate alnarak heyetin vazifesini kolaylatracaktr. Hukuka ve gereklere uygun olan bu deerlendirmelerin icap edenlere tebliini vatanperver ahsnzda hassaten rica ederim.
Mustafa Kemal

Byle konuan bir agiza kari her temiz yregin ailmasi tabii degil midir? te Sivasa geldiimin ertesi gn bu bilgileri elde etmi bulunuyordum. Mustafa Kemal Paa'nn Sivasta bir kongre alacan bildiren mektubuyla Dahiliye Nazr Ali Kemal Bey'in Mustafa Kemal Paa'yla yazmay dahi meneden telgrafnamesini aldm gn de kanaatim, henz ortaya km deildi. Mustafa Kemal Paa'y hem hakl hem de kuvvetli gryordum. Lakin o hakkn ve o kuvvetin mspet netice verecek, galip itilaf devletlerini karalarndan dndrecek, Saray ve Babliyi miskinlikten kurtaracak kadar etkili olacan tahmin edemiyordum. Ne yapmalydm, yurda faydal olacak adm nasl kararlatrmalydm?.. Ben, ne Dahiliye Nazrna ne, Mustafa Kemal Paa'ya cevap yazmayarak, idrkimle vicdanm arasnda muhakemeler, mnakaalar yrtrken Sivasa Ali Galip Bey isminde bir zat geldi... Ayann tozuyla hkmet konanda beni grmek nezaketini ve alakgnllln gsteren bu yolcu, Elz vilayet valisi olup stanbuldan yeni geliyordu. Yannda birka da memur bulunduruyordu. Ali Galip Bey mlkiyeli deildi, askerdi. Erkn- Harp Miralaylndan emekliydi. Kendini bana takdim eder etmez, ismini hatrladm. nk Balkan Harbine yakn gnlerde yaplan, Mebus seiminde bu zat, ttihat ve Terakki kuvvetine stn gelerek, ve o kuvvetin vcuda getirdii bir ok engelleri yenerek, Kayseri'den kendini setirmek imkann bulmutu. mr pek ksa sren o mecliste, geri Hrriyet ve tilafa mensup olduunu aka itiraf etmeyip, mstakil bir mebus vaziyeti taknmaya yeltendi. Lakin Hrriyet ve tilaf bir ruh tadn hissettirmekten geri kalmad. Umm Harp yllarnda onun nerede bulunduunu ve neler yaptn bilmiyorum. Ad san iitilmez olmutu. O sebeple, Sivasa komu bir vilayetin valisi sfatyla yz yze gelince, bir hayret dakikas geirmemek elimden gelmedi. Ayn zamanda Babalinin byle siyaset ve entrika dkn kimselere el uzatmasn mnal buldum. O, az kalabalk bir adamd. ok konuuyor, lakin bir ey sylemiyordu. Szlerinin yzde altm vnmekten, yzde otuzu ttihat ve Terakki aleyhine kfrden ibaretti. st tarafndan ise, mspet bir man ve maksat karmak imknszd. Ben biraz hayretler ierisinde, biraz da zdrapl bu samalar dinlerken, o tavrn deitirdi: -Aman paam, ben Istanbuldayken Mustafa Kemal Paa'nin azli gndemdeydi. Hatta yce divana sevki de dnlyordu. Resmi bir iaret var

mi?

Dahiliye Nazrnn telgrafn kendisine gsterdim. Dikkatle okudu, garip bir bakla beni tepeden trnaa kadar szd, sonra sordu: -Ne yapmak fikrindesiniz? Gsz dudaklarmdan bir kelime dt: -Hi! Ve bu cevabn bir ok pheler uyandracan, komu vilayet valisinin jurnalcla sevk edeceini dnerek hemen ilave ettim: -Bakanlk bize sadece, o zatn azledildiini ve kendisiyle temastan uzak durmamz bildiriyor. Hatta stanbula getirilmesinden Harbiye Nezaretine ait olduunu da dzeltiyordu. O halde ne bizce, ne sizce yaplacak bir muamele olmasa gerek. Ali Galip Bey, kopmu bir zemberek hiziyla yerinden firladi, sol elinin ba parmagini yeleginin koltuk kesimine geirdi: -Muhterem paa hazretleri, her vazife st makamdan teblig edilmez dedi. ok kere hadiselerin gidiinden vazifeler vcude gelir. Mustafa Kemal Paa meselesi de, o cinstendir. nk bu zat, her idare memurunu kendi ahsiyla alakalandiracak ve devlet menfaati aisindan hal ve szn pheli gsterecek takimdandir. Nitekim Dahiliye Nezareti de onun bu vaziyetini tespit edip, size bildirmitir. Zatiliniz nasil olur da, bu durumun icabini yerine getirmeye msamaha edersiniz? Onun telaina, heyecanina, haykiriina itirak etmeyerek sukn iinde sordum: - Bu durumun icab ne olabilir? -Devlet aleyhine ayaklanmay tasarlad sabit olan Mustafa Kemal Paa'y hemen yakalatmak, gvenlik altnda stanbula yollamak. Durum bunu gerektiriyor. -Ne hakla? Adam gazaba gelir gibi oldu, hiddetlendi. Lakin yata ve yolda kendinden byk bir adama kari sert dil kullanamayacagini, zeminin ve zamanin da byle bir taarruza msait olmadigini hatirlami olacak ki gazabini abuk yendi, sesinin mlayimletirdi: -Galiba, latife buyuruyorsunuz dedi. nk bir vali, hele sizin gibi bir ok vilayetler idare etmi tecrbeli bir vali, ahsi ikayetler gibi, siyasi ikayetlerin de hemen giderilmesi lazim oldugunu biz mevkide aciz mezlerden duymaya ve grenmeye muhta degildir. -Fikrinize hibir suretle itirak etmiyorum. Fakat mnakaamizi mantiki bir surette bitirmi olmak iin, itirak eder grnerek anlamak istiyorum: Mustafa Kemal Paa'yi siz benim yerimde olsaniz tutuklamaya teebbs eder misiniz? -Tereddtsz! -Hangi kuvvetle? -Polis, jandarma ve icabnda asker kuvvetleriyle! Bu zatn Anadoluda , harp sonundan beri, hkm sren zihniyetin ve yurt endiesiyle gnllerde yer alan heyecann azametinden habersiz olduunu gryordum. Mustafa Kemal Paa'nn otuz, otuz be gn iinde halk tabakalarn kendi ahsiyetiyle nasl alakalandrldn ise, komu vilayet valisi muhakkak ki, sezmi deildi. Bundan dolay, zavall adam aydnlatmak ve byle fevkalade zamanlarda ok dikkatli davranmak lazm geldiini sylemek istedim. 1908

inklab hazrlanrken padiahn kuvvetle itimat ettii emsi Paa'nn nasl ortadan kaldrlverildiini ve padiah adeta ilah sayan Arnavutlarn o ilah aleyhine ne suretle dndrldklerini hatrlatarak Ali Garip Bey'e ykseklerden atmamasn, milletin dncelerine, duygularna, dileklerine alaka gstermesini ihtara hazrlandm. Fakat azm amadan odaya Hrriyet ve tilaf Frkas Reisi Halit Bey'le Belediye Reisi Zihni Efendi, girdi. Ben iki vali arasnda cereyan edecek bir mnakaay bu efendilerin duymasn naho bulunduumdan bahsi kapam grndm, gelenleri Ali Garip Bey'e tantmaya kalktm. O, gevrek gevrek gld. -Beyefendiyle, otelde tanmtm dedi. Buraya terifleri de nimet oldu. Kendisini mnakaamza hakem yapalm. Ve cevab beklemedi, onlara ne konutuumuzu uzun uzun anlatmaya giriti. Ne yalan syleyeyim, kzmaya balamtm. Ali Galip Bey'i terslemek zereydim. Lakin Hrriyet ve tilafa candan bal bir vali ile, o fkray koca bir vilayet merkezinde temsile yeltenen bir zatn ok aprak bir vaziyette ne gibi cevherler yumurtlayabileceklerini, renksiz bir biare olduuna kanaat tadm Belediye Reisi'nin de cevherlere kar nasl bir tavr taknacan merak ettiimden, Elaz Valisi'nin sz ayaa drmesine ses karmadm, nefsini zorlayarak konumay dinlemee koyuldum. Halit Bey'in ileri Bakanlndan gelen telgraftan haberi yoktu. Ali Galip'ten mjdeyi alr almaz bbrlendi. -Ben yazmtm, eer kuvvetli telkinlerimle stanbuldakileri cesaretlendirmeseydim Mustafa Kemal Paa mutlak ensemizde boza piirirdi dedi. Ve yzn bana evirerek yle bir ihtarda bulundu: -Davulu biz aldk amma parsay siz toplayacaksnz. nk eski ordu mfettiini yakalatmak erefi size nasip oluyor. Ali Galip Bey'e sylediklerimi bu hretli ayyaa da tekrar ettim, Mustafa Kemal Paa'nin tutuklanmasi iin hibir makamdan emir almadigimi ve byle bir eyin benim yanimda szkonusu olamayacagini anlattim. Kizil kiyamet ite bu zaman koptu, Halit Bey kplere bindi, benim vatana ihanetle itham edilecegimi kstah bir lisanla sylemege yeltendi, benden ok yukari seviyede bir insanmi gibi davranarak azarlamaya kalkiti. Ali Galip Beyde hal ve tavriyla onu teyid ediyor gibiydi. Bunun zerine kendi erefimi muhafaza etmek icap etti: -Efendi, daha bir kelime sylerseniz sizi kap dar ederim dedim. Ali Galip Bey'e de gerekli olan ihtar yaptm. -Beyefendi, manasz konuuyorsunuz dedim. Sizde bana yol gstermek, vazife vermek hakk ve kuvveti yoktur. Mustafa Kemal Paa'y hapsetmek size lazm ve bilhassa kolay grnyorsa onun kendi vilayetiniz hudutlar iinde dolaaca gnleri bekleyiniz. Halit Bey, vali sillesinin ne demek olduunu denemi kimselerdendi. Garip bir yz ekiliiyle susuyordu. Fakat Ali Galip, yzne den tkr rahmet sayanlardanm ki, gcenecek, ve defolup gidecek yerde benimle mnakaaya girimek istedi. Vatan vazifelerin ifasnda msamaha gsterenlerin uyankla sevk edilmesi lzm geleceini syleyerek bir takm hezeyanlara balad. Szn kabaca kestim: -Birbirimize rehberlik etmek hakkna malik deiliz. Onun iin susalm

dedim. Elime bir de kt aldm ve kendilerini kovacam anlattm. Ali Galip Bey ancak bu muameleden sonra odam terke rza gsterebildi. Halit Bey de kendisini takip ediyordu. Galiba Allaha smarladk demediler. Yahut ben duyamadm. Yalnz Zihni Efendinin eliyle tuzlama iareti yaparak onlar arkalarndan ktlediini grdm. Bu zat, yine iaret usuliyle benim tutumumu, alklyor ve elimin plmee lyk olduunu anlatmaya alyordu. Ona da yz vermedim. Kalarimi atarak maskaraliktan holanmadigimi hissettirdim. Fakat kabima sigmayacak bir haldeydim. Zulmetler iinde yzyormuum gibi muztariptim. Bir zerre nur ariyordum ve candan bir dostla hasbihal etmek, dertlemek ihtiyaciyla iin iin kivraniyordum. Bu vaziyette ne kadar kaldm bilmiyorum. Her halde bir iki saat dalgn dalgn oturmuum ve tesadf bu ya, kimse tarafndan da uyandrlmamm. Ancak ikindiden sonra benliimi saran znt hali kayboldu, gzm ve gnlm ald. Haric eya ile hissiyatm arasnda alka balad. te bu srada eraftan Emir Paa ile isimlerini imdi hatrlayamadm drt kii ziyaretime geldi. Emir Paa, Sivasin eski hanedanindan Mehmet Ali Efendiye, einden dolayi yakinligi olan bir erkestir. Enite dedigi Mehmet Ali Efendinin ocugu olmadigindan hayli bir yekn tutan mali, mlk eine, ondan da Emir Paa'ya kalmiti. Fakat Emir Paa bu umulmaz mirasin iinde yaamayi az bularak galip olma yoluna sapmak istediginden yirmi be yil evvel valilerden Halil Bey'in tokadini yemi, Diyaribakir'a srleyazmi. Benden nce grev yapan Reit Akif Paa ise kendisini hazineye borcundan dolayi hapsettirdigi gibi etliye, stlye karimaya tvbe edecek derecede de baski altinda bulundurmu. Bu zatn paal da Abdlhamit devrinde Askerlik leri Bakan Sadettin Paa'ya yollad bir cariyenin saraya kabul edilmesinden ve bir ehzade dourup gzdeler arasna girmesinden dolayym! Merutiyetten sonra Emir Paa'nin yine her ie parmak sokmaya baladigini bana sylemilerdi. Hatt Hrriyet ve Itilfin ilk kuruluunda Sivas ubesini aan politikacinin da O oldugunu duymutum. Hdiselerini kaydettigim gnlerde bu fikraya alakdar grnmek yle dursun, Halit Bey'in iddetle aleyhinde bulunmak yoluyla, belki firkanin aleyhinde bir vaziyet almaya meylediyordu. Lkin Halit Bey'le geceleri birleip kadeh arkadaligi ve entrika zeminleri hazirlamakta yoldalik ettikleri de rivayet olunuyordu. te Abdlhamitten bu yana makam ve itibar denilen ve sahibine paalk unvan getirmekle beraber gs srmal bir niforma temin edemeyen rtbeyi alm ve 1908 inklbndan sonra Sivasta hayli harman savurmu olan bu zat kck maiyetiyle odaya girer girmez tella sordu: -Mustafa Kemal Paa azil mi edildi? -Bilmiyorum! Bu cevab dnmeden vermitim. Lakin cevap dudaklarmdan dtkten sonra piman olmadm. Beni vasfsz ve salhyetsiz sorumlulara bu ekil karlk verdiime memnun oldum. Ne yazk ki, bu memnunyet ok srmedi ve Emir Paa'nn u szleriyle zihnim altst oldu: -Siz bilmiyorsunuz amma halk biliyor. Hatt sizin gibi henz bu ii duymayanlar varsa duysunlar, diye duvarlara ilanlar yapitiriliyor! Meer Halit Bey benden hn karmak ve stanbula yaranmak iin olacak, yanmdan ayrlr ayrlmaz Mustafa Kemal Paa'nn azlolunduuna, yakalanp

stanbula gnderilmesinin bir an meselesi bulunduuna dair iki ilan yazp ehrin kalabalk yerlerine astrm. Emir Paa'dan bu haberi alinca polise emir verdim, ilanlari arattirdim. Ne garip bir ey ki buldurtamadim. Onlarin bir iki yere yapitirildigi kesindi, lakin duvarlara asilmalariyla beraber kendi eserlerinin yine kendi elleriyle yok edilmeleri bir olmu. Acaba neden? Bu ie grevlendirdigim kimseler muammanin cevabini bulamiyorlardi. Ben de hakikati kefedemiyordum. nk ilanlari yapitiranlarin biraz sonra bu mnasebetsiz hareketten piman olarak kendi eserlerini yine kendi elleriyle yok etmeleri mmkn oldugu gibi, Ibrahim Tli veya Rasim Bey'le temasta bulunup da Mustafa Kemal Paa'ya yardimi kabul edenlerin de o kstahlik vesikasini ortadan kaldirmi olmalari muhtemeldi. Emir Paa, bereket versin duydugunu syledikten ve memleketin asayiini her zamandan ziyade dikkat olunmasini ltfen ihtar ettikten sonra gitmiti. Beni dncelerimle ba baa birakmiti. Vakitte zaten geti. Hkmetten iktim. Kabak yazisina dogru bir gezinti yaptim ve zihnimi kargaaliktan kurtarmaksizin evime dndm. Btn dncem ilan iinden dolayi Halit Bey'e kanuni bir darbe indirmek esasina dayaniyordu. Lakin onu sikitirmak, polisce sorguya ektirmek, mahkemeye vermek, Istanbuldaki Hrriyet ve itilaf kodamanlarini aleyhime ayaklandirmak demek olacakti. nk onlar, o ugursuz politikacilar ahsi sulari da firka hesabina kaydedecek kadar siyasi terbiyeden mahrum kimselerdi. Onun iin Halit'e ilimedim. Fakat bu nho hadiseler arasinda Ali Kemal Bey'in telgrafini bize bagli yerlere teblig etmeyi unuttum. Bu ekil tebligi unutmam, Mustafa Kemal Paa'nin azli haberini Tokat, Amasya, ebinkarahisar mutasarriflariyla yirmi ksr kaymakamin benden duymalarina mani oldu. Hrriyet ve itilafilarin ilanlarina byle bir mukabeleden vicdanimin rahatsiz oldugunu sylemekten kendimi imdi de alamiyorum.

2 MUSTAFA KEMAL PAA ILE YZYZE Halit Bey'le Emir Paa'nin ve arkadalarinin beni ziyaretleri, ilan yapitirma kepazeligi 24 Haziran 335te meydana gelmiti: 25 Haziran sabahi miralay Ibrahim Tli Bey daireye geldi. Ayni mevzular zerinde benimle uzun bir konuma ve istiare yapti. Sivasin kendiliginden ortaya ikan politikacilari, o Halit'ler ve Emir'ler gibi konumaktan tabiatiyla ok uzak bulunan bu ok degerli zatin hem hekim, hem hkim oldugunu grerek derin bir ferahlik duyuyordum. Muhterem miralay bana nce yle bir dnce konusu verdi: -Dahiliye Nazr Ali Kemal Bey bir zamanlar edebiyatta yaptn imdi siyasette yapmay arzu edinmi galiba. Malmya O, Abdlhamit devrinde bir mddet kdam Gazetesi'nin Paris muhabirliini yapmt. Gnderdii mektuplarda bazen bir resim salonunun alma merasiminde, yahut Elizede verilen bir ziyafette hazr bulunduunu bildirir ve o merasimle o ziyafet hakknda uzun uzun tasvirler yapard. Servet-i Fnun Edebiyat statlarmdan Hseyin Cahit Bey bir gn onun zincirleme giden yalanlarn aa vurdu, btn o merasim ve ziyafet haberlerinin Fransz gazetelerinden arma olduunu ispat etti. Bana yle geliyor ki Mustafa Kemal Paa'nn azlini de o uyduruyor, bir emrivkiye yol amak istiyor. Ben byle bir hareketin imknsz olduunu syleyince hkim hekim dncelerini izah etti: -Kolorduya byle bir emir yok. Halbuki sizden nce kolordu komutanlarnn bu mhim haberi almalar lazmd. Vaziyet gzme bsbtn kark grnmeye balad. Devlet adam olarak domam, devlet adam terbiyesiyle bymemi ve bilakis maceralar peinde komu olan bir adamdan, kdam'n mehur Paris muhabirinden byle bir hareket beklemek benim iddiama ramen hi de yanl olmazd. Onun iin brahim Tli Bey'e hak verdim. Ankara ve Erzurum kolordularndan iin hakikatini aratrmasn rica ettim. Bu ahis, Mustafa Kemal Paa'nin Sivas temsilcisi durumundaydi. Mdafa-yi Hukuk ilerini ve tekilatini beraberinde bulunan topu binbai Kemal Bey vasitasiyla idare ediyor ve ettiriyordu. Rasim Bey de kendisiyle ve Kemal Bey'le siki siki temasta bulunuyordu. Fakat bunlarin harici ve dahili siyasetten, milletin ve memleketin mukadderatindan bahsedileriyle br takimin, Halit Bey'in ve benzerlerinin ayni mevzuda konumalari arsinda daglar kadar fark vardi. Ibrahim Tli Bey ve arkadalari en kk ahsi bir menfaat endiesine kapilmadan gelecegi tahlil ediyorlar ve milletin zor bir imtihan geirmekte oldugu neticesine vararak, bu imtihanin muvaffakiyetle bitmesi iin her fedakarligi yapmak gerektigini sylyorlardi. Berikiler, dmanlarin merhametine siginmayi dnyorlar ve bu ii Zeynelbidin, Mustafa Sabri ve Vasfi hocalarla Damat Ferit'in mkemmel suretle baaracagina inaniyorlardi. Ben de brahim Tli Bey'le arkadalar gibi dnyordum. Lakin vali idim, isyana ve ihtilale aktan taraftar olamazdm. Hatt Dahiliye Nazr Ali Kemal Bey'in emirlerine ulu orta kar koyamazdm. Nitekim brahim Tli Bey'e de kanaatlerimi aklama deil, hissettirmedim dahi. Ad geen telgraf sancaklara ve kazalara gnderdiimi bile sylemedim. Yalnz ilan meselesini, Ali Galib'in

hezeyanlarn, zntme malup olarak anlattm. Zaten o da bu iki vkann shhatini renmek iin gelmiti. Szlerimden memnun oldu ve ayrld. Meer Amasyada bulunan Mustafa Kemal Paa'ya duyduklarn yazmaya gidiyormu. Bunu nasl anladm sras gelince anlatacam. imdi hdiselerin seyrini bozmak istemem. nc Ordu Shhiye Mfettii Miralay brahim Tli Bey'in beni ziyaret ettii gnn ertesinde, ge vakit Ali Kemal Bey'in Dahiliye Nazrlndan ekildiini haber aldm, arp kaldm. Adamcaz, Mustafa Kemal Paa'nn azlini bize yazdktan sonra acaba bu emrin yanlln anlayarak m istifa etti? Yoksa byle bir iin ortaya kndan dolay kt sonular kacan grerek mi grevini brakt?.. Benim iin ne hazin haldir ki, bu mhim mevzuun mnakaasini benimle yapanlar yine Ali Galip ve Halit Beyler oldu. nk onlar Ali Kemal'in yikilmaz bir kuvvet olduguna kanaat besliyorlardi. Mustafa Kemal Paa'nin azlini onun temin ettiginde de phe olmadigindan adama muhabbetleri bilhassa ogalmiti. O sebeple istifasini inanilmaz bir hadise gibi telkki etmiler ve koa koa yanima gelmilerdi. airmilar, ancak yigitlige leke srmemek iin yine yksekten atiyorlardi. Akil ve hayale sigmaz ekilde konuuyorlardi. Bu politika dknlerinin o sirada ki szlerine bakilirsa Mustafa Kemal Paa'yi tutuklamak ve Istanbula yollamak evvelce vacip ise imdi farz halini almiti. nk byle bir muameleyle Ali Kemal'in, istifasindan dogabilecek zntler giderilmese bile azaltilmi olacakti. Odamda ba gsteren bu tatsiz mnakaadan son derece sikiliyordum. Lakin adamlarla alay etmekten de geri kalmiyordum. Bir aralik nc ordu mfettiinin yakalanmasi keyfiyeti zerinde dnmeye baladi. Ali Kemal unutulmu ve yalniz bu meselenin mnakaasina giriilmiti. Ben bu firsati kairmadim, evvelki karilamamizda yaptigim gibi yine ciddi bir tavir aldim, Ali Galip Bey'e sordum: -Ne hakla ? O yerinden frlarken ilave ettim: -Ve hangi kuvvetle! Yine her kafadan bir ses kyordu. En st perdeden Elaz Valisi'nin sesi dolayordu. Hiddetinden yerinde oturamaz olan Hrriyet ve tilaf vali, bir takm gln jestler alarak bana tavsiyelerde, ihtarlarda, tehditlerde ve bazen de kendini toplayp ricalarda bulunuyordu. Altndaki sandalyenin bile utanarak ve harekete geerek bu ii yapabileceini anlatyordu. Onun ksa bir skutundan istifade ettim. yle bir ak sualde bulundum: -Geen gn buyurmutunuz ki, vilayetim hudutlari dahilinde, msamaha etmem, bu ii yaparim. Hastalandigimi ileri srerek sizi yerime vekil biraksam, o hayalinizi burada da tahakkuk ettirmeye aliir misiniz? Adamcaz btn kuvvetiyle bard: -Dediimi vallahi yaparm, billahi yaparm! Halit Bey, byk bir siyasi muvaffakiyetin erefini kairmaktan korkuyormu gibi yerinden siradi. -Harput Valisi, bir yana dursun dedi. Bu ii ben dahi yaparim. Yalniz siz bana kk bir mektupla yetki veriniz. st tarafini dnmeyiniz. inde bulunduumuz vaziyetin btn Osmanl tarihinde ei ve rnei bulunmadn bilmeme ramen, tebihte hata olmaz sznden cesaret alarak

ve ii bo kafalara inandrc darbeler indirmek isteyerek u cevab verdim: -Alemdar Mustafa Paa'yi, byk iler dndg anlailmiken Sadrzam elebi Mustafa Paa, hatta drdnc Sultan Mustafa niin tutuklattirmadilar da, mevkilerini kaybettiler? Grnte yenierilige dmanlik beslemek, hakikatteyse Istanbulun siyasi ve itimai rezaletleriyle mcadeleyi tasavvur eden Abaza Mehmet Paa'yi yine burada, Sivas ehrinde Kalavun Yusuf Paa, niin tutuklayamadi? Tarihi karitirirsak yakin sayilacak mazi iinde halkin muhabbetine ve muzaheretine gvenerek herhangi bir sebeple ileri atilanlarin kolay kolay maglup edilemediklerini grrz. Onun iin makul olalim, sknetle konualim. Bagri yanik vatana yeni bir yara da biz amayalim. Vay efendim vay. Sen misin tarihten bahseden, sen misin skunet tavsiye eyleyen. Artk ne ittihatlm kald, ne isyan karmak isteyenlere yardaklm. Yzme kar bu thmetleri tekrar ede ede, tazeleye tazeleye sylyorlard. Muhtelif kelime kalplar kullanarak, gnne hazr ol, demek istiyorlard. Ben bir yandan gzel grnerek onlar kzdryor, bir yandan da kendilerini yanmdan uzaklatrma yollarn aryordum. te bu srada Sivas Merkez telgraf mdr, morarm bir biimde odaya girdi. Titredii anlalan elleriyle adeta smsk tuttuu u telgraf bana uzatt: Sivas Valisi Reit Paa Hazretlerine imdi Tokat'tan Sivasa ynelerek hareket ettigimi ve zati devletleri ile tanima imkaninin tahakkuk etmek zere bulunmasindan dolayi samimi surette duygulandigimi arzederim.
nc Ordu Mfettii Mustafa Kemal

Bu umulmayacak haberi alr almaz ilk dndm ey, brahim Tali Beyin Dahiliye Nazr hakknda syledii szlerdi. Hakim hekim, gazete muhabirliinde yalan sylemeye alan Ali Kemal Beyin byk bir siyasi dolap evirmek hlyasyle nezaret sandalyesinde de yalanclktan ekinmeyeceini ve olmayan olmu gibi gstermeye kalkacan sylemiti. 23 Haziranda grevden alnd bize bildirilen Mustafa Kemal Paann 27 Haziranda (nc ordu mfettii) unvann kullanmakta devam etmesi ve mfettilik mntkalar dahilinde seyahate kmas o hkmn doruluunu ispat ediyordu. kinci dndm ey de, Harput valisi ile Hrriyet ve tilafn Sivas temsilcisi tarafndan tevkif edilmesi istenilen zatn Sivasa gelmek suretiyle nefsine kar gsterdii itimat idi. Ben bilhassa bu dnceden aldm zevk ile telgraf bir daha ve bir daha okuduktan sonra Ali Galip Beye uzattm: -Buyurun, dedim, okuyun. Sonra da kalkn, tertibat aln, nc ordu mfettiini yakalayn. Ali Galip Beyin telgrafa kapanan gzlerinin nasl bir deiiklikle aldn, renginin nasl sarardn, dudaklarnn nasl titrediini tarif edemem. Teklifsizce, fakat telala telgraf , gzden geiren Halit Beyin de vaziyeti onunkinin ayn olup gerekten glnt. Ben uzun bir zamandan beri canm skan bu iki ayak politikacsndan hn karmak iin kalarm attm: -Beyefendi, dedim, bir ey sylemiyorsunuz. ,drt saat sonra, Mustafa

Kemal Paa Sivasta bulunacak. Burada niin oturuyorsunuz, dndklerinizi yapsaniza! Ali Galip Bey, mahcup ve muzdarip, telgrafa bir daha gz att, sonra silkinir gibi oldu, hayretle ve dikkatle satrlar muayeneye giriti, saatine bakt. -Geliyor deil, geliyor deil, dedi, gelmi. Sivasa hemen hemen girmi. nk telgrafn ekili saati zerinden alt saat gemi! Ben, bu kaydn farknda deildim. Telgraf alarak tetkik ettim. Elaz valisinin kefinde isabet gsterdiini anladm ve cevap verdim: -Ben Paayi karilamaya gidecegim. Isterseniz siz Halit Beyin temin edecegi kuvvetle kendisini tevkif ediniz. Ali Galip Bey, bir gafletten uyanyormu gibi, ban kaldrd: -Onunla Harputta karilasaydik, dedigimi mutlak yapardim. Lkin burada mesuliyet size aittir!.. Ciddi sylemitim, Mustafa Kemal Paayi karilamaya ikacaktim. Lkin onun Sivasa gelecegini -Erzurumda bir kongre aacagini bildigimiz halde tahmin-etmedigimizden, yahut hadisler bizi airttigindan hibir hazirligimiz yoktu. Telgraftaki saat kaydina gre, una buna haber yollamaya da vakit msait degildi. Bu sebeple, yalniz Ibrahim Tali Beyi davet ettim, telgrafi gsterdim. Haberi var oldugunu hissettiren bir tavirla sadece sordu: -Karilamaya ikacak misiniz? -Tabii. Yalnz vilyet erknn Paann geliinden haberdar edebilmek ve onlar karlamaya karmak iin biraz vakit kazanmak lazm. Sizden ok rica ederim. Nmune iftliine terif buyurunuz. Mustafa Kemal Paa henz oraya gelmemise, kendisini bekleyiniz. Bizler gelinceye kadar da iftlikte istirahat etmelerini temin ediniz. yle derlice topluca karlamaya kmazsak ayp olur. brahim Tali Beye Harput valisiyle, Hrriyet ve itilaf ube reisiyle yaptmz mnakaalar da -yrekte elemleri paylam olmak iin- anlatmaktan geri kalamadm. Muhterem albay dnceli, fakat tebessml bir tavrla szlerimi dinledi. Elenceli bir sohbet!.. deyip bahsi kesti ve veda edip ayrld. Ben de Mustafa Kemal Paanin Sivasa girmek zere bulundugunu, mnasip kiileri toplayarak, karilamaya ikmasini Rasim Beye bildirdim. Bir yandan Tokat mutasarrifi ve Yenihan kaymakami ile makine bainda konuarak Paanin o merkezlerden ne vakit ayrildigini grenmek zere, telgraf mdrn harekete geirmitim. Aldigim cevaplardan aziz yolcunun henz Yenihanla Sivas arasnda bulunup Nmune iftliine varmadn anladm, ok sevindim ve hesapl davranp, tam zamannda yani ad geenin istirahat noktas olarak kabul ettiimiz Nmune iftliine yaklatna hkmettiim anda otomobilime bindim, yola ktm. imde -garip bir sezi olabilir, fakat- hem helecan, hem heyecan vard. Helecan dediim yrek arpnts btn Anadoluyu kendi etrafnda toplamak istidadn, kabiliyetini ve kudretini hissettiren Mustafa Kemal Paay anna layk surette karlayamamak endiesinden douyordu. Heyecan dediim durum ise, bana bir baka lem gibi grnen o mhim zat ile yzlemek zere bulunuumdan ileri geliyordu. Nmune iftlii, Sivasa pek yakndr. Otomobille oraya on, on be dakikada gidilebilir. Fakat bu ksa mesafe o gn bana pek uzun geldi. Her dakika, bir saat uzunluu hissettiriyordu ve bu korkulu duygu, enikonu bir znt kayna oluyordu. Nihayet iftlik grnd, bende de bir ocuk sevinci yz gsterdi. Bu satrlar

lmmden ve belki Mustafa Kemal Paann da ebediyete intikalinden sonra, yaynlanaca iin szlerimin ikiyzlle yorumlanmayacan umuyorum: Uzun ve samimi bir hasret devresinin sonuna, hasreti ekilen sevgilinin huzuruna varlm gibi, ruhi ve pek tatl bir sarsnt geiriyordum. Fakat iftliin nne ulatm zaman Paay, yanndakilerle birlikte otomobillere binmeye hazr bir vaziyette buldum. Halbuki geridekilere hazrlanmak, araba, at bulup karlamaya kmak frsat verebilmek iin Paann en az bir saat iftlikte kalmas lazmd. Bu sebeple hemen otomobilden indim, insan klna girmi dehadan baka bir ey olmayan Paay candan gelen sevgi ve sayg ile selamladm: -Ho geldiniz amma, dedim, ehre gitmekte acele buyuruyorsunuz. Ilk kahvemizi burada imek tenezzlnde bulunmaz misiniz? Gcenmiligini hissettirmek isteyen deha, ne de sert konuurmu?.. Benim, en halis bir hrmetle arz ettigim bu ricaya, Mustafa Kemal Paa, idraki akinlatan bir sesle cevap verdi: -Hayr, hayr. Kahveye lzum yok. Hemen hareket edeceiz. Ve bana kendi otomobilini gstererek ilave etti. -Siz de yanma buyurunuz. Onunla yan yana bulunmaktan hem eref duyacaktim, hem -vaziyetimi tespite yaramasi mmkn- istifadeler elde edecektim. Lkin, Amasyadan beri Paaya otomobilde refakat eden Eski Bahriye Naziri Rauf Beyin geride kalmasini nezakete uygun bulamayarak, itiraz etmek istedim: -Rauf Beyefendiyi zatalinizden ayrmak istemem dedim. Ben msaadenizle kendi otomobilime bineyim. -Olmaz yanma geliniz! Sesi o kadar hakimdi ki, aresiz boyun edim ve iradesiz izinde yryp, otomobiline bindim. Bir askerle bir bakumandan vaziyetindeydik. Kendimle onun arasnda o kadar byk bir mesafe gryordum. Tabii sevin ve gurur iindeydim de. Paann beni srarla yanna davet etmesinden iftihar ediyordum. Fakat bu sevin, ok srmedi ve Paann iltifat iin deil, ar bir phenin halli iin, beni otomobiline ald abucak meydana kt. mrmn en ac dakikalarndan birini tekil ettii cihetle, bu olay kaydetmek isterim: Otomobil ehre doru hareket edince ben, -iimi kaplayan neenin zoruyla- bir eyler sylemek ve Paay da syletmek arzusuna kapldm: -nallah, dedim, yolculuunuz iyi geti! O, ruhumu okumak ister gibi, derin derin yzme bakt, en inat dimalara her srr itiraf ettirecek bir sesle u cevab verdi: -Sen, onu bunu brak da, Sivasta yaplan hazrlklar anlat: Beni tevkif etmek iin ka kii bulabildin ve bunlar nerede pusuya yatrdn? Aman Paam, bu nasil sz? Demekten baka bir karilik bulamayacak kadar airmitim ve bu agir iftiranin ve thmetin ruhuma hissettirdigi eza altinda bunalmitim. O, strabm anlad, gzlerinde beliren bir tebessm ile idrakimi evke getirdikten sonra -ciddiyetini bozmadan- anlatt: -Ali Galiple yaptnz mnakaalardan haberim var. Fakat beni Nmune iftliinde alkoymak iin brahim Tali Beyi memur ediinizden, ahsen de ayn teklifte bulunmanzdan phelendim, Ali Galibin sizi de kendine uydurmu olmasna ihtimal verdim. Sizi otomobilime alm da, bu phe yzndendir. Yanmda rehine gibisiniz. ayet bir pusu varsa sizin, belki de benden nce kurban

gitmeniz muhakkaktr! Gzlerim yaariyordu. O, glmseyerek ilave etti: -Tedbir iyi eydir. Size de tavsiye ederim ve bu macerayi unutmamanizi isterim! Be dakika sonra, nc kolordu kumandanligi dairesi nnde otomobilden iniyorduk ve ben, Paanin bir subaya u emri verdigini duyuyordum: -Burada bulunan Harput valisi Ali Galiple onun stanbuldan beraber getirdii kimseleri hemen buldurun, buraya getirin! Olayn sonu ibrete layktr, anlataym: Ali Galip Bey -birlikte getirdii memurlarla beraber- adeta kuatma altnda Mustafa Kemal Paann huzuruna karlmt. Paa, kalar atk ve ehresi ask bir vaziyette onlar kabul etti. Bir mddet ayakta tuttu, sonra oturmalarn emretti ve Ali Galibi muhatap tutarak, ar bir ekilde azarlad. Kelimelerin silleden fark yoktu. Fakat bu utandrc, harap edici nutuk, sade bir hakaret yamuru deildi. Ali Galibin Sivasta gnlerce oturarak, saman altndan su yrtmeye almasn bayalkla tasvir ve kendisini hem azarlamak, hem aalamakla beraber, -hayrete deer mnasebetler drerek- milli hareketin mahiyeti, hedefi ve kudsiyeti hakknda da bilgiler veriyor, yol gsteriyordu. St dkm kedi, Ali Galip Beyin o siradaki vaziyeti yaninda arslan yavrusu sanilabilirdi. Zavalli adam, o derece periandi, boyuna ter dkyor, boyuna yutkunuyordu. Mustafa Kemal Paa, belki yirmi dakika sert hitabesini devam ettirdi. Sonra,elinde tuttugu iri taneli bir tesbihi, yanibaindaki sehpaya atti: -Askerler, mert olur. Trk askeri ise, mertlerden mert ve pek civanmert olur. Siz cihann kabul ettii bu kaideye istisna m tekil ediyorsunuz?.. Yoksa ordudan ayrlmakta Trk askerine mahsus btn kymetlerden de uzak m dtnz? Nedir bu yaptnz?.. Kime ve kimlere hizmet yahut kime ve kimlere ihanet ediyorsunuz? Hi dndnz m? Dedi. Ali Galip Bey, birka kelime sylemek istedi, fakat Mustafa Kemal Paa msaade ve msamaha gstermedi. Kizgin kizgin ayaga kalkti: -Size, dedi, daha ar muamelede bulunabilirdim. Emekli bir asker olduunuza hrmet gsterip, bu kadarla yetiniyorum. u kadar ki, aklnz banza almaz, haddinizi bilmez, dilinizi de ksmazsanz, kibetiniz vahim olur. Haydi, buyrun, yerinize gidin. Derin derin dnn. Harputa m gitmek, geri stanbula m dnmek lazm olduunu kararlatrn. Yalnz unu unutmayn ki Anadoluda sizin gibilerinin ve efendilerinizin dd tmez, temez. Ali Galip Beyin ertesi gn bavullarn alp, stanbula dneceini tahmin ediyordum. Halbuki o, tepeden trnaa kadar slatld gnn gecesinde, Mustafa Kemal Paann konaklad yere geldi. Pek mhim maruzatta bulunacan haber verdirerek, grme isteinin kabul edilmesi ricasnda bulundu. Rauf ve brahim Tali Beylerle ben, Paann huzurunda bulunuyorduk.

*
Harput valisinin gerekten mhim ve gizli eyler sylemek istedigini sanarak odadan yavaa iktim. Ali Galip, sofada -ceketinin dgmelerini iliklemi olarakendieli bir tavirla dolaiyordu. Kendisine selam verdim, nasilsiniz dedim. Fakat

uzunca konumamiza zaman kalmadi. Paanin yaveri geldi. Buyurun diyerek onu ieri gtrd. Ali Galip Beyin neler sylediini ne tavrlar aldn bilmiyorum. Yalnz Paann -uzun bir konumadan sonra- onun Harputa gidip ie balamasna msaade ettiini rendim. Nitekim ertesi sabah, Mustafa Kemal Paa Erzincan istikametinde yola karken Ali Galip Bey de Malatyaya doru hareket etmi bulunuyordu. Ali Galip Beyi bir zaman iinde unutuyorum, hadiseleri takibe baliyorum: Mustafa Kemal Paa Sivas muhitinde belki bir kivilcim halinde yaayan ateleme kabiliyetini yelpazelemi, kuvvetli bir ate haline getirmi bulunuyordu. Onun bu ii kisa birka temas ve grnte basit bir iki iaret ile yaptigini grmtm. Rasim Bey, o temaslardan ve o iaretlerden evk alan, feyiz alan Sivaslilarin baindaydi, Paanin ayrilmasiyla beraber Mdafaa-i Hukuk tekilatini geniletmeye, propaganda iini byltmeye koyulmutu. Bu srada benim gzmn biri Erzurum, br de stanbul yollarnda dolayordu. Grevden alnd koca bir Dahiliye Nazr tarafndan -bildirilmi olan Mustafa Kemal Paann, btn Anadolu ile- yine nc ordu mfettii imzasn kullanarak haberlemesine, diyar diyar dolamasna, kolordu kumandanlarna emirler verip durmasna ve her gittii yerde parlak trenlerle -hem de resmenkarlanp selmlanmasna kar stanbulun ne diyecei ve ne yapaca, phe yok ki, meraka deer bir konuydu. Mustafa Kemal Paanin Erzurum Kongresi adi verilen ve ihtilal dnceleriyle tertip edildigi malm bulunan cemiyette neler syleyecegi ve nelere karar verdirecegi de heyecana, beklemege lyik nitelikteydi. Onun iin kulagimin birini Istanbula, brn Erzuruma evirerek bir eyler ve ok eyler bekliyordum. lk ses Erzurumdan geldi. Fakat bu, beklediimiz ses deildi. Bambaka bir terane olup baka haberler bekleyenlerle ve hatt dnn, evvelki gnn, belki de yarnn olaylarn dile getiriyorudu. te o sesi tayan telgrafn sureti:

Sivas Vilyetine Erzurum:4/7/335 Padiah Cenablarinin tahta ikma treni dolayisiyla Erzurumda sivil ve askeri makamlarin tebriklerini kabul etmekle gurur duyuyorum. Bu vesile ile yce devlet ve milletin iinde bulundugu durumdan hayirlisiyla kurtuluunu, sonu mesut bir kurtulua ermesini temenni eyleyerek tebriklerimi arz eylerim.
nc Ordu Mfettii ve Fahri Yaveri Hazreti eyriyari Mustafa Kemal

Hani, Mustafa Kemal Paa, Ingiliz fevkalade temsilcisinin israriyla grevden alinmiti. Hani, onun Istanbula gtrlmesini Harbiye Nezareti temin edecekti? Ite u telgraf da gsteriyor ki Ali Kemal Bey kendi kendine gelin gvey olan bir

vre imi. Resmen yalan sylemi ve valileri yalanina inandirmak istemi. Peki ama Mustafa Kemal Paa da Erzurumda ihtilal ileri ile degil padiahin tahta ikma gnn kutlamakla megul. Acaba, azmini gz nuru, kalp hareketi gibi varligindan ayrilmaz bir hale koydugunu sezdiren paa, Erzurumdaki ihtill teebbslerini saraya kabul m ettirdi ve padiah ile bu konu zerinde uyumaya muvaffak mi oldu?. Yoksa bu mnasiz treni, maksadin ve gayenin elde edilmesi ugrunda aldatici bir vasita olarak mi kullaniyor? Hayli dndm, nefsimi tatmin edecek fikri bir netice elde edemedim. u kisa cevabi yazmakla yetinmek mecburiyetinde kaldim: Erzurumda Mustafa Kemal Paa Hazretlerine Kymetli tebriklerinize teekkr, devlet ve millet hakkndaki temennilerinize katlyorum efendim. Reit

Memur zihniyeti hislerime hakim olduu ve gelecei ak bir ekilde grme imkn bulunmad iin cevabm resmi deil, hususi olarak takdim etmi, telgrafn cretini de demitim. Dahiliye Nezaretinin bilinen telgrafn hal resmi bir yalan diye -kati surette- kabul edemediimden Mustafa Kemal Paaya nc Ordu Mfettiidiye hitap edememi ve onu bu sfatla kutlama trenine bakanlk etmesinden de habersiz grnmtm. Byle davranmn sebebi, iaret ettiim gibi, memur zihniyeti dediimiz alkanlklarndan kolaylkla silkinip kamamaktr. Brokratik terbiye, u rnekten de anlalyor, en nazik hislere bile hkmetmekten geri kalmyor. Mustafa Kemal Paanin resmi bir telgrafa hususi ekilde karilik veriimi nasil telkki ettigini mrmn sonuna kadar grenemedim. Kendileriyle uzun mddet devam eden temaslarim sirasinda buna dair bir kelime sylemediler ve dncelerini hissettirmediler. Pek mmkn ki byk iler, dagdagali faaliyetler arasinda bu basit ihtiyatkarligin dikkatlerini ekmemi olsun!.. Paanin Erzurumda saygi ile kuatilmi olarak alitigini anladiktan sonra Istanbuldaki devlet adamlarinin neler dndgn grenmeyi daha ziyade merak etmeye balamitim. lkenin -cografi vaziyet dolayisiyla hususi bir kiymet taiyan- bir kesinde kongreler ailmak zere iken hkmet acaba ne dnyordu. Anadoludaki her valinin, her mutasarrfn, her kaymakamn ve belki her aydnn zihninde yer tutan bu soruya 7 Temmuz 335 tarihinde gelen u telgraf, fakat baka bir cepheden cevap veriyordu: Sivas Vilyetine Sivasta bir Milli Meclis tekili hakkinda teebbslerde bulunuldugu ve bunun iin son Mebuslar Meclisi yelerine hususi davetnameler gnderildigi zel bir ekilde haber aldigindan bunun dogruluk derecesi ve bu konudaki hususi bilgilerinizin hizla ulatirilmasi. Dahiliye Nazr Vekili brahim Evvelce de kaydetmitim: Mustafa Kemal Paa btn valilere Amasyadan

gnderdigi 22/6/335 tarihli ve 194 numarali bir tamimde Erzurum Kongresinden sonra Sivasta bir kongre ailacagini bildirmi ve imdiden ye seilmesini istemiti. Ben kendimce kararlatirdigim hareket planina gre davranip bu istegi Istanbula bildirmedigim gibi Vilayete yapilacak hazirligi da Ibrahim Tali ve Rasim Beylere -bir ey sylemeksizin birakmitim.- Btn valilerin benim gibi davrandklar stanbulun bu tasavvurdan henz haber almasyla sabit oluyordu. Bu hal, beni bir kat daha tedbirli davranmaya ve Mustafa Kemal Paa lehinde yeni bir adm atmaya sevkettiinden Dahiliye Nezaretine u telgraf ektim:

Dahiliye Nezareti Celilesine C: 7 Temmuz 335 ifre: Sivasta eski mebuslarin davetiyle bir Milli Meclis tekili hakkinda ne bir teebbs, ne de fikir vardir. Yalniz nceden cemiyetler kanuna uygun olarak bakentte resmi izin ile teekkl etmi olan Vilayat-i arkiye Mdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyetinin Erzurum ubesi tarafindan davet edilmesi zerine adi geen vilayetin her ubesince yapildigi gibi Sivas ubesince de iki yenin katilmasiyla be gn sonra Erzurumda kongre halinde bir toplanti yapilmasi teebbsnde bulunuldugu ve oradaki grmeler sonucunda, lzumuna karar verilirse hemen arkasindan Sivasta da byle bir toplanti yapilmasinin dnldg anlailmitir. Haber alinan bilgiler bundan ibarettir. Vilyet polis dairesinin incelemeleri bu merkezde oldugu gibi benim kanatim de bu bilgilerin dogru oldugu ynndedir. Bununla beraber Sivasta buyuruldugu gibi bir Milli Meclisin toplanmasi iin baka bir taraftan davet ve teebbs varsa bu hususun Nezareti Celilelerine ihbarda bulunan yerden incelenmesi mnasip olur. ferman Sivas Valisi Reit Grlyor ki memur zihniyeti yine kalemime hakim. Lkin bu sefer stanbulu avutmak emeliyle hareket ediyorum, Sivasta almas kararlatrlan kongreden habersiz grnyorum ve yalnz onun deil, Erzurumda toplanmak zere bulunan kongrenin de kanuni bir teekkl saylmas lazm geleceini iddia ediyorum. Hatta bu kadarla da yetinmiyorum, Dahiliye Nezaretine muhbirlik edenlere itimat edilmemesini dolayl olarak tavsiye edecek kadar crret gsteriyorum. Nezaretin bu yazm nasl deerlendirdiini renemedim. nk iyi kt bir cevap alamadm. Fakat hkmetin Mustafa Kemal Paa ile nemli surette megul olduunu hissettiren haberler gecikmedi. O haberler ki gerekten mhimdi, dndrc idi. Ayn zamanda artc idi. Bu son sz haberlerin mahiyeti itibariyle deil, bize intikal dolaysyla sylyorum. nk stanbuldaki devlet adamlaryla Mustafa Kemal Paa arasnda kapatlmas imkansz bir uurumun aldn ve iki tarafn birbiri aleyhine harp ilan etmi olduunu bize, Erzurum bildiriyordu. stanbuldaki devlet adamlar nasl bir kafa ve ne gibi idare anlay tayorlard?.. Hal anlam deilim. Lkin o kafalarn mutlaka kark ve telkkilerin mutlaka mnasz olduuna kanaat getirmekten geri kalmadm. Bu

hakikatin aksine nasl kanaat getirebilirim ki, stanbul, evvelce yersiz bir ekilde Mustafa Kemal Paay grevden alnm gstermee alrken, imdi de ona harp aarken, iyi bir hesap yrtm ve kendi kuvvetiyle Paann kuvvetini karlatrp lm deildi. Eer byle karlatrma yapm olsayd, Paayla aktan aa dmanlk vaziyetine dmezdi. Yani (hkmet)le milleti kar karya getirmezdi. ngilterede Birinci arl Fransada On altnc Liyi cellatlar nnde diz kp can vermee mecbur ve mahkum eden sebebler de ite bu ekilde gafletlerdi. Tarih, millet namna ve millet hesabna hareket edenleri kltmee alan devlet adamlarn daima hsrana mahkum etmitir. Birinci snf aydn geinen hkmet adamlar bu hakikatten habersiz olmal ki, ite milli heyecana tercman olan bir vatanperver aleyhine tedbirler alyordu. Benim gaflet dediim bu halin, dorudan doruya millet aleyhine yorumlanm bir hareket olmas da muhtemeldir. Fakat ben stanbulun, yurtsuz kalmamak ve esir olmamak iin, bir milletin bu azmini temsil eden Mustafa Kemal Paay srf vatanperverliinden dolay cezalandrmaya yeltendiini kabul etmekten utanyorum. Byle bir ey, en basit dnceli bir Trkn dahi aklna smaz. Geri stanbulun o srada pek nazik bir mevkide bulunduu da malumdur. Buna ramen onu thmetler altna sokmaya almak reva deildi ve yaplacak ey, kendisine el altndan yardmda bulunmakt. Hkmet bunun aksini lzumlu saymakla millete kar sulu mevkiine dyordu. Bana bu dnceleri telkin eden haber, Erzurumdan aldigim u ifre telgrafta yer almaktaydi: Erzurum 9/7/335 Sivas Vilyetine Mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak ve hain emellere kurban etmemek iin, millet urunda savamaya, millete beraber serbest almaya resmi sfatm ve askerliim artk mni olmaya balad. Bu kutsal gaye iin milletle beraber sonsuza kadar almaya mukaddesatm adna sz vermi olduum cihetle pek ak olduum yce askerlik mesleimden bugn veda ve istifa ettim. Bundan sonra mukaddes gayem iin her trl fedakarlkla almak zere milletin sinesinde, milleti iin savaan bir fert olduumu bildirir ve ilan eylerim. Mustafa Kemal Mustafa Kemal Paa Hazretleri ibu telgraf namelerinin Mdafaa-i Hukuk-i Milliye ve Reddi ilhak cemiyetlerine ve devlet makamlarina firka kumandanlarina ve askerlik ubeleri vasitasiyle vatanin en uzak kesine kadar aynen teblig ve bildirilmesine araci olmanizi vatanperverliginize binaen rica ediyorlar. nc Ordu Mfettiligi Erkanharp Reisi Kazm Bu telgrafnameyle beraber u ifreyi almitim: Erzurum:9/7/335 Sivas Vilyetine

Vatan ve milletimizin yok edilmesini ve kesinlikle blnmesini hazrlamakta olan bu gnk dmanlarn basks altnda eli aya bal kalan stanbuldaki merkezi hkmetimizin aresizlik yznden olaylara gz yummas karsnda hakkn, topran, istiklalini mdafaa ve muhafazaya karar veren milletin iradesi urunda aciz bir fert sfatyla almak iin stanbuldan ktm. Aydn yoluyla gelerek Mustafa Kemal Paa Hazretlerine katldm. stanbulun kuatlm semas altnda kaynayan dindar, namuskar ve hararetli bir kan vardr. Bakentin btn namuslu devlet adamlar ve limleri ve bilfiil temasta bulunduum Hdavendigar, Aydn, Karasi, Ankara, Sivas vilyetlerinin milli tabakas tamamiyle bu ruh ile donanm olup, mbarek Anadolunun milli vazifelerine mit balam ve emel eylemitir. Milletin kurtulu ve istiklali ve saltanat makam ve hilafetin korunmas bilfiil temin olununcaya kadar, Mustafa Kemal Paa ile beraber sonsuza kadar almaya, mukaddes deerler adna yemin ettiimizi arz ve ilan eylerim. Rauf Eski Bahriye Nazr Rauf Beyefendinin ibu telgrafnamesinin btn Mdafaa- Hukuk- Milliye ve Redd-i lhak Cemiyetleriyle devlet makamlar ve frka kumandanlklarna ve askerlik ubeleri vastasyla vatann en uzak kesine kadar aynen suret olarak tebliine araclk etmenizi vatanperliiniz adna bilhassa rica ederim. Miralay Kzm znt ve endie iindeydim. nk Mustafa Kemal Paanin mfetti, fahri yaver ve kumandan sifatiyla millet ileriyle ugramasi baka, sirf ihtilalci olarak ortaya atilmasi baka tesir yapacakti. Birinci vaziyette iler daha dzgn, daha kolay yryebilirdi. Ikinci vaziyet hkmet ve saraya kari aiktan aiga isyan demekti ve bundan agir neticeler dogmasi muhtemeldi. Bu ihtimal ile endielenirken, dimagimi kaplayan bir meraki da gidermek elimden gelmiyordu. Istanbulla Mustafa Kemal Paa arasinda neler cereyan etmiti. Bir yolunu bulup, grenmek istiyordum. Aklima tabiatiyla telgraf mdr geldi, kendisini agirip gizli olarak bu ii Erzurum merkezinden grenmesi rica ettim. Adamcagiz da, benim gibi meraka dm olmali ki, alelacele telgrafhaneye kotu, iki saat sonra ayni hizla geldi, u haberi getirdi: - Evvelki gece, daha evvelki gece Mustafa Kemal Paa Istanbulla makine bainda uzun konumalar yapmi. Ilkin harbiye naziri ile, sonra padiah ile (bu tabir telgraf mdrnndr.)

**

Sivas Vilyetine Eski Bahriye Nazr Rauf Beyin vilyet ahalisinden bazlaryle temasta bulunarak, Mustafa Kemal Paa ve arkadalar namna tahriklerde bulunduu haber alnmtr. Tahrik olay vatann selametini tehlikeye dreceinden ve vahim neticeler douracandan, lazm gelenlerin ikaz bu hale ve yere gre, gereken etkili tedbirlerin alnmas ile her trl tahrikin yasaklanmas, sorumlularn etkisiz hale getirilmesi, susturulmas ve aratrmalarnzn, incelemelerinizin, icraatnzn peyderpey bildirilmesi. Dahiliye Nazr dil

dare tarihinde bu telgrafnameden daha gln bir gaflet vesikas olamazd. Rauf Bey, haziran aynn balarnda Amasyaya gelmi, Mustafa Kemal Paaya misafir ve danman olmu, sonra kendisiyle birlikte -Sivas yoluyla- Erzuruma gitmi bulunuyordu. Ben de kendisini, Mustafa Kemal Paay karlamaya ktm srada grmtm. stanbul, bu zatn bakentten ne zaman ayrldn, nerelere urayarak ve kimlerle grerek Mustafa Kemal Paaya katldn, imdi nerede bulunduunu tespit edemeyecek kadar aciz bir mevkideydi ve resmi bir makama yakmayacak kadar gln bir gafletle onu Sivasta bulunuyor zannederek, benden bir eyler soruyor ve bekliyordu. Dahiliye Nezaretine C : 21 : Temmuz 335 :ifre: Eski Bahriye Nazr Rauf Bey bundan yaklak yirmi be gn evvel, o vakit nc ordu mfettilii henz uhdesinde bulunan Mustafa Kemal Paa ile beraber Sivasa gelmi ve yine onunla beraber Erzuruma gitmilerdi. Ad geenlerin Mfetti Paaya refakat sebebi ve seyahatin maksad malm olmad cihetle memleketin ileri gelenlerinden bazlar hogeldiniz demek iin ikisinin de ziyaretlerine gitmilerse de, kendilerine tahriklerde bulunulduu iitilmemitir. Bununla beraber haber verildii gibi tahrik olay varsa bile neticesinin milletimizi karanla gtrecei gn gibi apak olan tahrik olayna katlacak burada akl banda Sivasllardan tek bir adam bulunabileceini tahmin edemediim gibi hkmetin izni dnda bir hareket ve teebbs olayna da ihtimal veremediimi ve Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin Erzuruma gittikten sonra, ne yaptklarna ve ne gibi teebbslerde bulunduklarna dair bilgi alnamadn arz eylerim efendim. Sivas Valisi Reit Gafletlerini, hkmetteki devlet adamlarnn yzlerine vurduumdan dolay memnundum. Lkin bu alayl cevabn nasl bir tesir yaptn renmek iin de, rpnp duruyordum. Dahiliye Nazr, benim -hi o deilden grnerek- milli akmlara taraftar olduumu ve bu akmlar Hkmetin izni dahilinde gstermee de altm sezmi olacak ki, u cevab verdi: Sivas Vilyetine C : 22 : Temmuz : 335 Gerek Mustafa Kemal Paanin ve gerek Rauf Beyin teebbsleri her ne fikre ve ne niyete dayali olursa olsun, memleketin yce menfaatlerine her halde ters ve pek zararlidir. Bu gibi anariler devam edecek olursa, vatani pek yakindan tehdit etmeye balayan yakin tehlikeyi yok edebilecek hibir are mevcut degildir. Bu kadar i ve di sorunlarla kuatildigimiz durumda byle her kafadan bir ses ikacak ve rastgelen kendi istedigini yapacak olursa, Allah esirgesin felket kainilmazdir. Ite bunun iindir ki, her yerde memleket ileri yalnizca hkmet tarafindan idare ve icra olunur. Yine bu hikmete dayalidir ki, hibir memlekette devlet ilerinde vazifeli olmayanlar mdahale ettirilmez. Bununla birlikte bu esas kaideye -zellikle bu kadar nazik bir zamanda- uyulmamasi, ne hkmet bilgisi, ne de ileri grllkle ve vatanperverlikle telafi edilemez. Bundan dolayi

vazifeli olmayanlarin -her kim olursa olsun- devlet ilerine asla ve hibir vesile ile karitirilmamasi ve mdahalede israr edenlerin her kim olursa olsun, yakalanarak kanunun penesine teslimiyle, haklarinda kanunun gerektirdigi ilemin yapilmasi ve bu gibi mdahelelerden ahalide hasil olabilecek kt tesirlerin her trl etkili tedbirlere bavurarak zamaninda ortadan kaldirilmasi, velhasil hkmetin kurallarina ve kanunlarin hkmlerine ve memleketin dzenine aykiri olan ve her hareketin eylem safhasinda etkili olmasina meydan vermeksizin iddetli ve kesin bir ekilde yasaklanarak her tarafa kari devletin varliginin isbati ve gsterilmesi hususunda tavsiyesi ve emniyetin asayiin dahi vilayette en kisa zamanda eskiden oldugu gibi huzurun yerletirilmesi hususunda baarilarinizi. 25 Temmuz 335 Dahiliye Nazr Adil te bir kafa ki, ham armuttan farksz. te bir nazr ki, nahiye mdrl yapmaktan ciz. Eer yle olmazsa Erzurumda mkellef, muhteem ve gsterili bir kongre toplam ve onun bana geerek paylatrlmas kararlatrlm gibi grnen Trk vatannn kurtarlmas arelerini mzakere ettirmekte bulunmu olan Mustafa Kemal Paa ile ona refakat eden Bahriyeli Rauf Beyin tutulmasn Sivas valisine emretmezdi ve bu emrini makul gstermek hlyasyla da idare felsefesinden dem vurmaya kalkmazd. Ben (Rauf Bey burada yoktur. Mustafa Kemal Paa ile Erzuruma gitmitir) diyorum. Bu ham armut bana: Onlari syletme, hemen tut! diyor. Bu devletliler Erzurum Kongresinin kendilerine felaket getireceini dnerek sersemlemiler miydi, yoksa anadan doma beyinsizler miydi, bilmiyorum. Fakat bu kadar manasz bir yazya cevap vermek istemedim. Nazr Beyefendinin ifre telgrafn bkp bkp dosyaya attm, iki gn sonra da u telgraf aldm: Sivas Vilyetine Zeyl: 25 : Temmuz: 330 Numara iki : En son tebliler zerine kabul edilmi olan tedbirlere gre ve vilayetin genel durumuna dair bilgilerin ak ve seri bir ekilde yerine getirilmesini ve bundan sonra bu gibi nemli ilere ait cevaplarn geciktirilmeden gn gnne verilmesini. 27: Temmuz: 335 Dahiliye Nazr Adil Ya sabr diyerek u ksa telgraf yazdm:

Dahiliye Nezaretine C. 27 Temmuz : 335 Hkmetin i ve muamelerine mdahele tarzinda Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey taraflarindan vilayet merkezi ve evresinde kimseye bavurulmadigi ve bu yolda bir giriim olmadigi gibi hkmetin kurallarina ve kanunlarin hkmlerine, memleketin dzenine aykiri bir harekete kesinlikle meydan

verilmedigi, etkili ve kesin bir ekilde ihtar edildigi ve tede beride ara sira grlen, her gn telgrafla bildirilen ekiyalik olaylarindan baka ok kr vilayetin genel durumunda endie ve merak edilecek bir olaganstlgn bulunmadigini ve olaylarin mevcut inzibat kuvvetleri ile bastirildigini arz ederim efendim. 28 : Temmuz : 335 Sivas Valisi Reit Ertesi gn u telgrafi aldim: Sivas Vilyetine Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin hkmetin teblilerine aykr tahrik ve teviklerde devam etmekte olduklar imzalar altnda yaynladklar beyannamelerle ortaya kmtr. Bu resmi yazdan anlalaca zere ad geenlerin hemen yakalanarak stanbula bildirilmesi Meclis kararyle tebli olunur. Ayrca Harbiye Nezaretinden de Kolordu Kumandanlarna tebli edilmitir. 29 : Temmuz : 335 Dahiliye Nazr Adil

Alasam m, glsem mi ne yapacam bilemez aresiz bir ekilde dncelere dalarken u telgraf geldi. Zeyil: 29 Temmuz 335 ifreye: Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin orada bulunduklar halde, hemen yakalanarak korumalarla birlikte stanbula gnderilmeleri lzumu tekrar edilir ve cevab beklenir. 30 Temmuz: 335 Dahiliye Nazr Adil stanbul, Mustafa Kemal Paaya kar at harbi iddetlendirmi ve bir hamlede bitirmeye karar vermi olacak ki bize bu telgraflar birbiri ardnca yolluyordu, fakat bu hamlelerde alklk, aknlk belirtileri de yine belli idi. nk Paann Erzurumda olduunu unutup tevkifi emrini bana veriyordu. Ben, bu budalaca teblilerden stanbulun aczini, Mustafa Kemal Paann kuvvetini apak seziyordum. Bu hakikati, kelimeleri deitirerek u suretle de ifade edebilirim: Yabanc kuvvetlere dayanan ve ahsi ihtiraslardan ilham alan hkmet, milli heyecana ve milli ihtiyaca tercman olan, Mustafa Kemal Paaya kar acze dm demekti. Bunu anlamaktan vicdanm rahat, fakat idrkim ztrap duyuyordu, nk milletin meramn, azmini ve kuvvetini hissetmeyen gafil bir hkmet, hele Sivas Vilyetine

yabanclarn da basks arttka, muhakkak ki, ters iler grecek ve gelecei kara kara bulutlar arasnda kalan aziz vatanda vatandalarn silahl bir anlamazla dmesine sebebiyet verecekti. Byle bir sonun gereklemesinden degil, hatta muhtemel olmasindan derin surette azap duyuyorum. Bununla beraber Mustafa Kemal Paanin ve Rauf Beyin yakalanip korumalarla Istanbula gnderilmeleri hakkindaki emriyle iin iin alay etmekten geri kalmiyordum. Vatan iin alimak isteyenleri hapsetmek, zincire vurmak, geri, tarihte grlmemi eyler degildi. Biz bile, hrriyet akina hrriyetlerini feda etmi veya hrriyetleri feda ettirilmi insanlari grdk, tanidik. Lkin imdiki vaziyet, tarihin kaydettigi nmunelerin hibirine benzemiyordu. nk bir millet iin hrriyet istemek, o yolda yazilar kaleme almak, nutuklar sylemek, propagandalar yapmak baka, vatanin paralanmasi ve milli tarihin kapanmasi ihtimalinden heyecanlanarak milli fikir ve gnl birligine davet etmek ve bu birlikten dogacak kuvvetle yurdu yabancilarin silahli saldirilarina kari savunma tedbirleri almak baka bir itir. Birinci vaziyette vatanperver bir zmre ile despot bir hkmdar veya dnceleri ayri bir zmre mcadele eder ve bu boguma -hakikatte- bir karde kavgasidir. Ikinci vaziyette vatanperverler, yurt dmani yabancilarla kavgayi ve vurumayi gze aldiklarindan hkmdarin ve hkmetin onlarla elbirligi yapmasi lazim gelir, halbuki Istanbuldaki devlet adamlari bu lzumun -aksini kabul etmi grnyorlar, vatanin selameti ve milletin hrriyeti iin alimak isteyenleri- dmanlari honut etmek dncesiyle ezmege yelteniyorlardi. Kald ki, Mustafa Kemal Paa byk bir askerdi. an ve hret sahibi bir kumandand. Btn ordu onun yksek meziyetlerine tutkun olduu gibi halk tabakalar arasnda da sevgi temin etmi bulunuyordu. Byle bir adama -hkmetin hibir yeri grmeyen kapal odasndan ve Adil Bey gibi ancak sandalyesini korumak endiesiyle yaar bir bakan tarafndan verilmi bir emirleilimek -vatan mlhazalar mani olmasa dahi- delilik, hem de zr delilikti. ** Bu gibi toplantlarn dtaki kt tesirlerini hakkyla takdir edecek devlet adamsnz. Bu konuyu daha fazla aklamaya gerek grmyoruz. Devletin gelecei asndan ve milletin iinde bulunduu byle bir zamanda vatann hayati menfaatlerine bu kadar zararl teebbsleri anlamayanlar olursa kendilerine izah edilmesine; bu izah kabul etmeyenler hakknda iddetli bir ekilde mdahale ederek huzurun salanmasn haysiyetinize, yardmlarnza brakrm. Nazr Adil Yine gafil ve habersiz grnmek, istiyordum. Lkin sadan, soldan temsilcilerin hareket etmi, ve bir kann da Sivasa varm bulunmas nezarete kar yle bir tavr almama imkan brakmyordu. Hele Hrriyet ve tilafn Sivas temsilcisi Ellezzade Halit Beyin anszn stanbula savumas benim daha bir mddet olsun avutma siyasetini gtmemi faydasz koymutu. nk ok eyleri grp ok eyler renmi olan bu zatn stanbuldaki dostlarn aydnlatmas tabii idi ve bu vaziyette benim resmen yalan sylediim meydana kacakt. Onun iin baka bir terane tutturmak lazmd. Hayli derin bir dnceden sonra u telgraf ektim:

Dahiliye Nezaretine Erzurumda toplanan Mdafaa- Hukuk- Milliye Kongresinin tamamlandn, mzakerelerden sonra daldklarn ve kongre yelerince seilmi temsilcilerin bir kafile ile Mustafa Kemal ve Rauf Beylerle birlikte Sivasta toplanacaklarn, kongrece alnan karar gerei btn Osmanl vilayetlerinin temsilcilerini ikinci bir kongrede bulunmak zere Erzurumdan Sivasa hareket ettiklerini ve dier vilayetlerdeki temsilcilerin de Sivasa gitmek iin yola ktklarn gerek olarak imdi haber aldm. Geri Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin yakalanmas, kongrenin ve toplantnn yasaklanmas bu konudaki devletin emirlerinin gereinden ise de Bakanlnzn bilgisi dahilinde zorlayc sebeblerden dolay Erzurumda olduu gibi Sivasta da baarl olunamayaca anlaldndan, eer ahsma gvenilirse ayn hakla bu ii gzel bir ekilde idare ederek Sivasta hkmetin rzasna muhalif ve memlekete zararl bir sonu verdirmemeye gayretle alacama bu yaz ile bu konudaki iradenize ve grlerinize arz ederim efendim. 14/8/935 Vali:Reit Hkmeti gerei anlamaya davet eden bu ifre telgrafnameyi yolladktan sonra beni saatlerce endie iinde brakan bir hadise ile karlatm. yleki: Sivasta Franszlara ait bir takm messeseler vard. Byk harp srasnda bunlara hkmete el konulmutu. Fransa hkmeti imdi onlar teslim almak arzusuna dm ve messeselerin sahibi vaziyetinde bulunan Cizvit papazlar ile iki subay Sivasa gndermi, bu subaylar, usulen, vilyet makamn ziyaret ettiler, ben de suretini kaydettiim telgraf gnderdikten sonra bu ziyareti iadeye gittim. Bir mddetten beri Sivasta bulunan Jandarma Mfettii Binba Msy Bruno, ite bu ziyaret srasnda benimle zel grmek istedi ve baka bir odada Sivas Kongresine temas ederek byle bir teebbsn hem devlete, hem ahsima felaket getirebilecegini syledi. Dahiliye Nezaretinin de ayni sz tekrar edip durmasina gre telaa dmekten kendimi alikoymam mmkn degilidi. Fakat Msy Bruno ertesi gn beni grmege geldi, kongrede Fransa aleyhinde kararlar alinmazsa ve kendisine de mzakere hakkinda tarafimdan aik ve drst olarak bilgi verilirse muhtemel tehlikelerin nne geebilecegini anlatti. Bu sefer telaim son hadde ikti, nk bu adamin dn dogru, fakat bu gn egri konutuguna kanaat getirdim. O, -Benim dnceme gre- kongrenin toplanmasini temin etmek ve sonra Adanadan ansizin gelecek Fransiz kuvvetlerine kongre temsilcilerini tevkif ve vilyeti igal ettirmek istiyordu. te bu durum karsnda son derece zldm. Eski Vekil Rasim Beye bir polis gndererek hkmet dairesine gelmesini rica ettirdim. Kendisi yemekte imi, yarm saat sonra geleceini sylemi , fakat sabretmek mmkn m? Gzmn nnde bir takm korkun eyler dolayordu, iimde ateler yanyordu. Bu sebeple polisi tekrar Rasim Beye yolladm, ltfedip hemen terif etmesini sylettim. Kibar dostum, bu israrmn iaret ettii tela anlam olacak ki beni daha fazla bekletmedi, geldi. Kendisine vaziyeti anlattm, ve ne yapabileceimizi sordum. Sakin bir ekilde u cevab verdi : -Mustafa Kemal Paaya dncelerinizi yaziniz. Onun verecegi emre gre

hareket ediniz. Ve beni evke getirmek iin olacak, ilave etti: -O, iyi dnr, iyi grr ve uygun olan eyi syler. Bu tavsiyeyi kabul etmekle beraber -Bilmem neden?-Rasim Beyi de bu teebbste kendime ortak yapmak istedim: -O halde, dedim, telgrafhaneye beraber gidelim. Paaya yazilacak telgrafi birlikte kaleme alalim ve birlikte imzalayalim. Eski vekil, sknetini bozmadan u makul cevabi verdi: -Fransz Binbas ile konuan sizsiniz. Vilyetin idaresinden mesul olan da sizsiniz. Benim duymadm bir konumann hikayesine katlmam, vilyetin igali ihtimalleri zerinde fikir yrtmem abes olur. Yalnz u var: Siz telgrafnzda benim dahi vaziyetten telaa dtm yazabilirsiniz. Ben de vekillikte tanp sevitiimiz Erzurumlu Hoca Raif Efendiye bir iki satr yazarm, Mustafa Kemal Paann bu meseleye azami derecede alaka gstereceine yardmc olmasn rica ederim. Peki, dedim ve haberleme odasini bir mddet iin boaltmasini merkez telgraf mdrnden zellikle rica edip olumlu cevap aldiktan sonra Rasim Beyle birlikte telgrafhaneye gittim, Erzurumu buldurdum, acele grmem gerektigini syleyerek Mustafa Kemal Paanin makine baina gelmesini istedim. Adi geenin, Kazim Kara Bekir Paa ile beraber Sarikamia gittiklerini grendim. Ne zaman dnerler diye sordum. Hemen hemen dnmek zeredirler cevabini aldim. Onun zerine ben bir msvedde hazirlamaya koyuldum ve Paanin dndg haberini alinca u ekilde olan msveddeyi telgraf olarak ektirttim: Erzurumda Mustafa Kemal Paa Hazretlerine nce rahatszlk verdiim iin beni balamanz rica eder, size salk ve shhatler dilerim, sizi rahatsz etmemin sebebini arz ediyorum: Grnte Franszlara ait kurulular teslim almak, gerekte ise buralarn durumu hakknda incelemelerde bulunmak zere Cizvit papazlarla beraber stanbuldan evvelki gn Sivasa gelerek vilayet makamn ziyaret eden Fransz subaylarnn ziyaretlerine karlk vermek zere dn sabah yanlarna gitmitim. Ziyaret ve konumalarn sonunda orada hazr bulunan Fransz Binbalarndan Jandarma Mfettii Msy Bruno biraz hususi grmek arzusunu dile getirerek bendenizi dier bir odaya ald. Syledii szleri aynen naklediyorum: Mustafa Kemal Paa ile kongre heyetinin Sivasa gelip burada da bir kongre yapacaklarn iittim. Bunu stanbuldan gelen Fransz subaylar sylediler. Sizinle bu kadar samimi grr ve ahsnza kar pek ziyade hrmetler beslerken bu meseleyi benden gizlemenize ok mteessir oldum dedi. Bendeniz de lazm gelen cevab vererek kendisini inandrmaya altmsa da son sz olarak eer Mustafa Kemal Paa Sivasa gelir ve burada kongre yapmaya kalkrsa be on gn zarfnda buralarn igal edilmesinin kanlmaz olduunu, kesin bir ekilde ifade ederek Sizin ahsnza kar beslediim hissi hrmet icab olarak bunu haber veriyorum. nanmazsanz emri vki halini aldnda kanaat edersiniz. O vakit vatannzn felaketine sebeb olanlarla ayn saftta yer alrsnz szlerini sarf etti. Dahiliye Nezaretinden evvelce aldm ifreli telgrafta baka ekilde yazlmakla beraber ayn kanaati verecek ekilde idi. Yeni gelen Fransz subaylarndan biri de dn kolordu kumandanyla uzun uzadya

grerek kongre hakknda Kumandan Beyefendinin fikrini anlamaya alt gibi bu sabah ta Msy Bruno bendenize gelerek yerel saatle te dier Fransz subaylaryla beraber kongre hakknda grleceini, fakat kendisinin aradaki samimiyete dayanarak daha evvel ayrca grmek istediini beyan etti. Bir mddet konuulduktan sonra netice itibari ile unu syledi: Ben dnden beri bu mesele zerinde pek ok fikir rettim. Nihayet una karar verdim ki, eer Mustafa Kemal Paa ile kongre heyeti Sivas Kongresinde itilaf devletleri aleyhine tahriklerde bulunmazlar ve onlar hakknda saldrgan uslp kullanmazlarsa kongrenin yaplmasnda hibir mahzur yoktur. Ben General Frane Despereye yazar, Mustafa Kemal Paa hakkndaki tevkif emrini geri aldrr ve kongrenin yaplmasna muhalefet olunmamas hakknda Dahiliye Nezaretinden size emir verdiririm. Fakat u artla ki, siz de benden hibir hususu gizlemeyeceksiniz ve samimi dostluumuzdan dolay daima birbirimize kar ak bir dil kullanacaz. Yalnz kongrenin yapl tarihini renmek lazmdr dedi. Bendeniz de kendisine bu konuda kesin bir ey bilmediimi ve rendiimde kendisini haberdar edeceimi ve aradaki dostlua dayanarak hibir eyi gizlemeyeceimi syledim. Binbainin igal meselesinde dnk kesinlik ifadesine ragmen bugnk yumuak uslubunun sebebini grlerinize ve dikkatlerinize arzederim. Aynen anlailiyor ki bunlarin fikri kongrenin Sivasta yapilmasini uygun grerek sizinle beraber kongreye katilacak yeleri el altindan hazirlik yaptirarak tutuklatmaktan ve ayni zamanda igal meselesini de emri vaki haline koymaktan ibarettir. Dn akam Dahiliye Nezaretinden aldigim ifre telgrafta baka ekilde olmakla beraber ayni sluptaydi. Ite bendeniz her hakikati -gizli tutulmak istirhamiylaefendimize arz ediyorum. Bundan sonra hareketin kaderinin tayini size aittir. Entrikali bir tehlikenin bu kadar yakin ve adeta el ile tutulacak derecede belli oldugunu bilip dururken durumdan zatililerini haberdar etmemegi ve bununla beraber Sivasta kongre yapilmasindan vazgeilmesini arz eylememeyi vicdanima sigdiramadim. te bunun iin zat devletlerinden ve orada bulunan dier kongre yelerinden pek ziyade rica ederim ki ikinci bir kongrenin hemen yaplmasna gereklilik yoksa vazgeilsin. varsa drt taraftan igali kolay olan Sivasn toplant merkezi olmasndan vazgeilerek igal ihtimali pek zor olan Erzurumda veyahut uygun olursa toplantnn bu vesile ile Erzincanda yaplmasn memleketimizin selameti adna istirham ederim. Kolordu kumandan Selahttin Beyefendi de bu konudaki grlerini ayrca yazacaklardr. imdi yanmda bulunan Eski Sivas Vekili Rasim Bey de Eski Erzurum Vekili Hoca Raif Efendi Hazretlerine bu konudaki deerlendirmelerini iine alan bir telgraf gnderecektir. Telgraf deerlendirdikten sonra Hoca Raif Efendi Hazretlerine ltfen yollarsnz. te efendim, vaziyet bu merkezdedir. Yardmseverliinize kar fazla rahatszlk verdiimden zr diler, emir ve cevaplarnz beklerim efendim. te Rasim Beyin telgraf. Reit Rasim Bey, Raif Efendiye hitaben, beni doruluyor ve durumun nazik olduunu fakat ksaca sylyor. Ben Mustafa Kemal Paay derin bir dnceye sevkettiimi zannediyordum, hatta onun byle bir haber karsnda Sivas Kongresini ya erteleyeceini, ya da baka bir merkeze kaydracan

umuyordum. Meer o, bizim gibi kolay kolay korkuya kaplarak, hele u veya bu dedikodu yznden programn deitirecek kararndan fedakarlk yapacak bir insan deilmi. nk bana hemen inandrc, kandrc ve susturucu bir cevap verdi, telamn manaszln bir kalem darbesi ile aa vurdu. Siyaset tarihinde gerekten yksek bir yer almas lazm gelen o cevap ite udur: Sivas Valisi Reit Paa Hazretlerine Gnderdiiniz bilgilere ve bu konudaki samimi deerlendirmelerinize zellikle teekkrlerimi arzederim. Msy Bruno ve arkadalarnn tehdit makamndaki ifadelerini tamamen blf olarak telakki ederim, Sivas Kongresinin yaplmas yeni bir mesele olmayp aylarca nce dnyaca bilinen bir teebbstr. Gariptir ki stanbulda bulunan yetkili Fransz devlet adamlarnn da bana gnderdikleri haberler Anadoluda, millet tarafndan oluturulmakta olan teebbslerin pek hakl ve meru olduu ve milletimizin isteklerinin, kendilerine ak olarak bildirildii takdirde kabul grecei ve kabul edeceklerine dair imdiden yazl teminat vermeye hazr olduklar merkezindedir. Msy Brunonun ikinci grmede az deitirmesi ve llml slup kullanmas, beni kazanmaya ynelik bir hareketin olduuna iarettir. Bununla beraber Franszlar tarafndan -Binba Brunonun dedii gibi- be on gnde Sivasn igali o kadar kolay bir ey olamaz. Devletlerinizin hatrnda olsa gerektir ki ngilizler bu husustaki tehditlerinde daha ileri giderek Batumdaki askerlerini Samsuna karmaya karar verdiler ve hatt sadece bendenizi tehdit iin bir tabur dahi kardlar, fakat bu teebbse milletin kesin bir karar, iman ve ate ile karlk verecei gerei kendilerince anlaldktan sonra hem kararlarndan vazgemeye ve hem de Samsuna karm olduklar askerleriyle beraber orada bulunan taburu nakletmeye mecbur olmulardr. Sivas Kongresinde konuulacak hususlar Erzurum Kongresi beyannamesi muhteviyatndan bir sonu karlaca dikkate alnrsa kongrede tilaf devletleri aleyhinde tahriklerde bulunmak gibi maksatlar kesinlikle mevcut deildir, burada unu da arz edeyim ki bendeniz ne Franszlarn ve ne de herhangi bir ecnebi devletinin yardmlarna tenezzl eden ahsiyetlerden deilim. Benim iin en byk hareket noktas; merhamet kayna milletimin sinesidir. Kongrenin lzum, zaman ve toplanma yeri hakknda etkili olmak bendenizin ahsi hkmyle deil, zerimde pek fazla tesiri olan milletimin kararyla ortaya kacaktr. Yalnz tahmin buyurulduu gibi Franszlarn, kongre heyetinin Sivasta toplanmasna taraftar grnerek ve sonra heyeti ele geirmeye imkn bulmas kanaatime gre pek uzak bir kuruntudan ibarettir. Btn bu grlerimi aynen Msy Brunoya sylemenizde de hibir mahzur grmyorum ve bu mnasebetle Msy Bruno ve arkadalarna milletimizin Muhafaza- Hukuk Beyannamesiyle btn cihana olduu gibi kendilerinin stanbuldaki siyasi temsilcilerine de tebli edildii esas kararlar uygulamada hibir suret ve sebeple tereddte dlmesine imkan bulunmad bildirilmi olur. Msy Bruno bilmelidir ki Franszlarn Sivas igale karar vermeleri kendilerine pek pahalya mal olabilecek yeni kuvvetlerle ve ok paralarla yeni bir harbe karar vermelerine baldr. Byle bir karar Jandarma Binbas Msy Bruno ve arkadalar arasnda konuulsa bile Fransz Milletince kabul edileceine ihtimal verilemez. Mebus Rasim Beyin Raif Efendi Hazretlerine gnderdii telgrafnamesini okudum. Korkmaya gerek olmadn kendilerine ltfen bildirilmesini rica ederim.

Bana vermi olduunuz bilgiler ve deerlendirmeleri ve gerekse Rasim Beyin telgrafnamesini temsil heyetine aynen takdim edeceim. Bununla beraber Sivas Kongresi hakkndaki kesin karar ancak temsil heyetinin grmeleri sonucunda,temsil heyeti kararlatrlacaktr. Elbette ortaya kacak kararn bir sureti bilgilerinize arzedilecektir. Fakat bugn iin istirhamm, Brunonun tehditlerinin halka duyurulmamas halkn maneviyatnn bozulmamas iin uygun olacaktr.Sayglarmn kabuln Selahattin ve Rafet Beyefendilere bildirilmesini arz ederim. Mustafa Kemal Mmkn olsa, bu telgraf on kere, yz kere okuyacak, kelimeler zerinde uzun uzadya duracak ve vatanperverlikte bu kadar cesur davranan u zatn ruhunu her satrn iinde arayp bulmaya alacaktm. Bu ne inat, bu ne korkusuzluk, bu nasl alma azmi idi? Biz, Sivasta kurulacak kongre yznden Adanadaki Fransz ordusunun Sivasa kalkp geleceini dnerek tela derken, o, byk atndan glerek, belki de kahkahalar atarak: Bu bir Fransz binbasnn kafasnda doabilir amma yaplr i deildir diyor. Fakat bunu sylerken yle bir dil kullanyor ki, hakkn onda, isabetin onda olduuna inanmamak mmkn deil!.. Evet, bouna tel etmiiz. Mustafa Kemal Paayi dinledikten sonra bu hatayi anladim. Fakat iimde yine bir burukluk var. Bilmem neden, kongrenin Sivasta ailmasina gnlm bir trl razi olmuyor. Dahiliye Naziri Adil Beyden mi korkuyorum? Kongre heyetine umulmaz bir noktadan hcum edileceginden mi endieleniyorum? Sivasa bir fenalik yapilmasindan mi ekiniyorum? Yemin ederim ki, farkinda degilim.Yalniz bu iin baka bir yerde baarilmasini istiyorum. Gelgelelim ki, mahiyeti bence de mehul dncelerimi ve bu dilegimi Mustafa Kemal Paaya yazamazdim. Fransiz subaylarinin yksek perdeden konuarak yaptiklari korkun bildiriyi, onlari klterek alay konusu yapan bu zat, benim tereddtterimle, yersiz korkularimla kimbilir nasil eglenecekti? Fakat bir cevap vermek lzmd. Erzurum telgraf hanesinde bulunan Mustafa Kemal Paa sanki duyacakm gibi sesimi ksarak Rasim Beye fsldadm: -Ne diyelim imdi? O, omuzlarn silkti, benim telm yznden kendisine korkmamas hakknda ihtar yaplmasndan zlm gibi idi. Lkin onunla tartmaya zaman msait deildi. Onun iin kalemi aldm, u telgraf yazdm: Mustafa Kemal Paa Hazretlerine Bendeniz anlayabildiim kadarn efendimize arzetmekle vicdan borcumu yerine getirmi oluyorum. stanbuldaki Fransz devlet adamlarnn grlerini ve zat devletlerine kar olan taahhtlerinin ne dereceye kadar gvenilir olduunu kestirmemekte kusurluyum. sabetli grlerinize snarak vatann selmeti mevzuubahis olduuna gre hareket plannn iyice dnlerek tayin edilmesi gerei, efendimizle, yce kongre heyeti ve orada bulunan muhterem kiilere aittir. Emirlerinizi yerine getireceimi arz ile sayglarm sunarm efendim. Reit Grlyor ya.. imdeki endieyi aka sylememekle beraber Mustafa Kemal Paaya iyi dn demekten kendimi alamamtm. Ayn zamanda muhtemel

sorumluluklar onun ve arkadalarnn zerine yklemitim. Telgrafhaneden ite byle bir i kariikligi iinde iktim. Rasim Bey, biraz sonra durakladi: - Mustafa Kemal Paaya kari ayip oldu. Ortada ne fol, ne yumurta varken, yaygara kopardik. Daha agir bali davranabilirdik, dedi. Frsat karmadm. imi saran endieleri ona uzun uzun anlattm: -Birader, dedim, Franszlar Sivas igal ederiz, diyorlar. Bunu bu tehdidi Mustafa Kemal Paaya haber vermek lzmd. nk kongre kurmay karlatran odur ve u halde Franszlarn savurduklar tehdit evvel ona yneliktir. Sonra bu ie stanbul da son derece ehemmiyet veriyor, Sivasta kongre almasna msaade etmememi iddetle ihtar ediyor. htarla kalsa yine iyi, kongreye gelecek azann -bata tabiatyla Mustafa Kemal Paa olmak zeretevkif edilmelerini istiyor. Bu vaziyette tel etmemek benim iin mmkn m? Rasim Bey rahat bir glmseme ile u cevabi verdi: -Tel etmek belki zaruri idi. Lkin bu telin yersiz oldugu ite anlaildi. Artik bu bahsi kapamak icap eder. Kendimi tutamadm, sordum: -Ortada kongrenin yasaklanmas, temsilcilerin tevkifi emri var. Buna kar ne buyurulur? -Erzurum valisini taklit etmenizi tavsiye edebilirim. Ayrldk. O, evine gitti. Ben hkmet konana geldim. Dalgndm, boyuna dnyordum. Grevli polis memuru o srada ieri girdi. Emir Paa ile eraftan birka zatn beni grmek istediklerini syledi. gesinlerdedim. Bunlar be alt kiilik bir heyet halinde idi. Kendilerine rehberlik ettii anlalan Emir Paa garip bir heyecanla sze balad: -Paa Hazretleri, dedi, Sivasi Fransizlarin igal edeceklerini haber aldik. Zatilinizin byle felketi nlemek iin neler dndgnz bilmiyorsak da eski vekil Rasim Beyle gr ali veriinde bulundugunuzu duyduk. Halbuki, Sivas, sade Rasim Beyden ibaret degildir. Biz de Sivasliyiz. Memleketimizin gelecegi ile alkadariz. Onun iin ehir namina, hatt vilyet halki namina zatilinizden soruyoruz: Sivasin igli iin Fransizlar tarafindan teebbse giriildigi, zatilinize resm tebligat yapildigi dogru mudur? Dogru ise bu mhim haber neden Sivas halkindan ve onu hakkiyla temsil edebilecek kimselerden saklaniyor da yalniz Rasim Beyle grlyor? tiraf ederim ki, bu sual, Erzurumla yaptm haberlemeden nce bana yneltilmi olsayd makul ve mantk bir cevap bulmakta ok glk ekecektim, hayli sklacaktm. Lkin -tam bir gnl ferahl hsl edememi, Mustafa Kemal Paann herhangi bir igal teebbsnde neler yapacan kavrayamam ve hele stanbulun basksndan duya geldiim zdrab henz giderememi olmama ramen- imdi iimde belirsiz bir mit vard. te o mitten cesaret alarak Sivas halknn vekletnamesiz vekili Emir Paaya yksek bir sesle cevap verdim: -Franszlar uurlu bir millettir. Baaramayacaklar ie el atmazlar. Emir Paa, airmakla beraber, israr etti. -Sivas igal meselesinin koca Fransz devleti iin baarlmaz bir i olduu nerden belli? -Her hamiyetli Trk bu kanaatte olsa gerektir. -Ltfen ak syleyiniz Paa Hazretleri. -Szm aktr, Paa Hazretleri. Yalnz izah edeyim: Vatann seven her Trk

elde kalm olan yurt paralarn kanyla, canyla korumaya karar vermitir. Sivas da o karardadr. Her istil ve igl teebbsne kar koyacaktr. Franszlar, bu hakikti kavram olduklarndan yeni bir macera ardna dmezler. Arslan azndan lokma kapmaya kalkmazlar. Dnerek degil, tesadfen Emir Paayi susturacak bir lisan kullanmitim. Bunu szm bitirdikten, daha dogrusu onun ezilip bzldgn grdkten sonra anladim. Evvelce de bir mnasebet drerek sylemitim. Emir Paa erkezdi, mrnn her devresinde de erkez kalmiti. Ben, Mustafa Kemal Paadan aldigim teminatin uurumda uyandirdigi heyecanin tesiri altinda Sivasin her igal teebbsne kari savunulacagini sylerken: Vatanini seven her Trk tabirini kullanmitim. Zeki bir adam olan Emir Paa, benim pek tabii olarak kullandigim bu szden kendisinin erkezligine telmihte bulundugumu ve Trklere ait ilere karima demek istedigimi mutlaka anladigindan renkten renge giriyor, akin akin yutkunuyordu. Yaninda bulunanlar ise Sivasli olduklarindan benim szmden heyecana kapilmilardi. Evet Paa Hazretleri hepimiz lmeye haziriz demeye balamilardi. Hemen ilve edeyim ki, btn idari ve siyasi hayatmda bir unsurun dier unsur ile karlatrlmasna kalkmak gafletini gstermemitim. Aldm terbiye, kabul ettiim siyaset -hatt Mtareke devrinin banda- Osmanl camiasn sarsntdan korumak temeline dayanyordu. Onun iin u veya bu milliyete mensup Osmanllardan bir ahsn, yahut bir zmrenin Osmanllk idealine zd dnceler takip etmesini ihanet saymaya alkndm. Bununla beraber Adriyatik kylarndan Basra sahillerine kadar uzayan Osmanl lkesinde mslim veya gayri mslim her unsurun sekin Trk milletine kar -tamamiyle yabanc olarak- hain duygular ve hain dnceler beslediini biliyordum. Emir Paa, phe yok ki, bu takmdan deildi zeki hem de ok zeki bir adam olduu iin Trklk ve Trkler aleyhinde aka dil uzatclk yapamazd. Lkin kendi milliyetine son derece bal idi, bu ballkla frsat dtke iftihar ederdi. te Sivasn Franszlar tarafndan igali ihtimaline kar bir halk temsilcisi sfatn taknarak yanma gelmiken konumamzn daha banda afallayp kalmas da bu yzdendi. Yani erkezlikle iftihar ediinin benim tarafmdan bilindiini dnlmesinden ve Trk kahramanlna, Trk vatanperverliine dayanan bir davada kendi gibilere sz sylemek dmeyeceini iaret ettiime kanaat getirmesindendi. Bir vatandain zihninde byle bir kaanatin uyaniina sebep oldugundan dolayi -bir devlet adami sifatiyla bu gn dahi ok znt duyuyorum, lkin o sirada Emir Paanin afallamasindan memnun kaldigimi saklayamam, hele arkadalarinin samimi surette gsterdikleri heyecandan son derece sevin duymutum. Bu sevinle kendilerine bol bol iltifat ettim byle, dedikodulara kulak asmamalarini, halki her dmanca propagandaya kari uyarmalarini, ayni zamanda vatan iin fedakrliklar gstermeye hazir bulunmalarini syledim. Arkadalarini kendisinden fikren ve hissen ayirdigimi gren Emir Paa bir aralik gayrete geldi. - Btn bu rivayetler, Sivasta alacak kongre yznden kyor. Acaba yce hkmetimiz bu gibi teebbslere kar kaytsz kalacak m ? Msamaha gsterecek mi ? Dedi. Cevabm sert ve ksa oldu :

- Oras sizi ilgilendirmez. Ve adamcaz bsbtn susturmu olmak iin ilve ettim: - ayet sizi kongreye davet ederler veya ye seerlerse katilmazsiniz! Elime, bu gibi vaziyetlerde alkanlk edindiim gibi, bir kt alp okumaya baladm iin Emir Paa ve arkadalar yanmdan ayrlmak mecburiyetinde kaldlar. Fakat beni, onlarn ayrlmasyla beraber yine bir endie almt, Fransz Binbas Msy Brunonun bana syledikleri nasl emirlerin ve sairenin kulana gitmi ise Mustafa Kemal Paa ile yaptm haberlemenin de duyulmas, hatt stanbulca duyulmas mmknd. O halde muhtemel tehlikelere kar tedbir almak icap ediyordu. Muhtemel tehlikeden maksat, benim grevden alnmamd. Kendilerine yarar adam olmadm hkmet anlam bulunuyordu. Ellerine -tevkifi lzm gelen bir zat ile, Trkesi tohum halinden kp filizlenme devrine girmi olan ihtill fikrinin tarafls olanlarla haberlemek gibi bir bahane geince beni grevden alacaklarna phe yoktu. Onun iin hazrlkl olmak ve Erzurumla yaptm haberlemeyi hkmetin siyasetine hizmet etmi gibi gstermek lzmd. Geri o srada Milli Mdafaa hareketinin bo lafa deil kuvvete dayandn stanbul hkmetine hissettiren hdiseler de vukua gelmemi deildi. Mesel harbiye nazr Sleyman efik Paann alt makamlarla st rtbeli askeri makamlar arasnda ifreli haberlemeyi yasak etmek yani o makamlar vastas ile Mustafa Kemal Paann yapt teblilerin, telkinlerin ve hazrlklarn nn almak istemesine kar kolordu kumandanlar isyan etmiler ve kendi mntkalarndaki telgrafhaneleri igal altna alarak o haberlemelerin serbeste yaplmasn temin etmilerdi. Harbiye Nazr bu hamle nnde emrini geri ald. Kastamonu Valisi brahim Bey de milli harekete kar naho vaziyet almt. Bu hareketinin cezasn ekmekte gecikmedi ve Dahiliye Nezareti bu cezay nleyemedi. u takdirde Mustafa Kemal Paann temsil eder gibi grnd ve henz resmen bana gemi olmamakla beraber ilerin kendi bandan kmasna baklnca mdr ve reisi olduu milli hareket, hkmet tarafndan durdurulabilecek kadar zayf deildi, hatta stanbulun anlayndan ok daha kuvvetli idi. Ben de bu kuvvete aka dayanabilirdim. Fakat grevden alnmamn milli hareket reislerince mhim bir hadise saylmamas ve benim yzmden stanbulla yeni bir anlamazla dlmesi mmknd. O halde ben, kendi idaresizliim yznden heder olup gidecektim. Bir ok skntlara hedef olacaktm. te byle bir kbeti karlamak, ayn zamanda Dahiliye Nazrna durumu iyice anlatmak istedim. Kendimce mhim grdm u ifre telgrafnameyi yazdm: Dahiliye Nezareti Celilesine Mustafa Kemal Beyle Eski Erzurum Vekili Hoca Raif Efendiyi makine baina getirterek grp Sivasta toplanmasi Erzurum kongresince karar altina alindigi haber alinan ikinci kongre hakkinda bilgi almak ve kongrenin toplanmasi muhakkak ise bundan oluacak vahim sonulari kendilerine etraflica anlatarak vazgeirmeye alimak iin bu sabah telgrafhaneye gitmitim. Erzurumdan aldigim cevaba gre Mustafa Kemal Beyin Sarikamia gidip henz geri dnmedigi ve Raif Efendinin ehre saat mesafede bir ilicada bulundugu bildirildi. Hkmet

dairesine geldikten iki saat sonra Mustafa Kemal Beyin dndgn telgrafhanede benimle konumaya hazir oldugunu haber verdiler. Mustafa Kemal Beyle makine bainda haberletim. Hkmetin emirlerinin isabetinden ve ecnebilerin kongre hakkindaki dncelerinden ve kongrenin toplanmasi halinde ortaya ikacak tehlikenin ok yakin ve adeta el ile tutulacak derecede yakin oldugunu ifade ederek vatanlarini seviyorlarsa bu zararli teebbslerinden vazgemelerini kesin bir dille, mnasip bir ekilde izah ettim. Ikna edebilmek iin ok alimama ragmen verilen cevapta ecnebilerin tehditlerinin bir blften ibaret oldugu, bunun aksine grevli yabanci siyaset adamlarinin milletin ortaya koyacagi istekleri olumlu karilayacaklarini ve esasen Sivas Kongresinin mzakere zemininin Erzurum Kongresinin beyaninda aika belirtildigini, kesinlikle itilaf devletlerinin aleyhinde bir hareketin ve teebbsn olmayacagini, bunun aksine milletin isteklerine yabancilarin da yardimlarini isteme tarzinda olacagini ifade edilerek; kendisinin asla bir yabanci devletin yardimina tenezzl edecek ahsiyetlerden olmadigini, en byk dayanak noktasini milletinin arzularindan aldigini, kongrenin gerekliliginin, zamaninin ve toplanma yerinin kendi ahsi ile ilgisi bulunmadigini, bunun milletin bir karari oldugunu ifade ederek, kongre heyetinin alacagi kararlardan beni haberdar edceklerini sylediler. Tekrar israr ettimse de olumlu bir cevap alamadim. Bu duruma gre zamani pek belli olmamakla beraber ya burada yahut baka bir yerde kongrenin toplanacagina muhakkak nazari ile bakilabilir. Sivasa gelecekleri kesinletigi takdirde bu meseleye dair acizane degerlendirmelerimi arzetmezden evvel, unu beyan etmek mecburiyetindeyim ki, bendeniz tarafsiz bir devlet adami olmak itibariyle hukmetimin her emrini usulunce yerine getiririm. Ancak bu yzden ortaya ikacak vahim sonulardan ahsen ve maddeten hukmetime kari sorumlu oldugum gibi Allah katinda, insanlar huzurunda manevi sorumulukdan da sakinirim. Bununla birlikte memleketin hayri ve menfaati noktasindan dogru zannettigim fikirleri aik olarak arzetmeye crret ediyorum. u kadar ki, dogru zannettigim bir fikri yanli bir fikir ise bundan dolayi yanli kanaat ile cezalandirilmami degil, aydinlatilmami ve ikaz edilmemi istirham eylerim. Devletlilerinizin malumudur ki, Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin bilinen hareketlerinden dolay yakalanmalar Sivas vilayetine emir ve tebli buyurulduu gibi srasnda Erzurum vilayetine de elbette yazlmt. Bu adamlarn imdiye kadar orada rahat rahat ilerine devam ettikleri ve kongreye katldklar Erzurum vilayetince ve kolordu kumandanlnca bilindii halde verilen emir gereince yakalanmalarna teebbs olunmad veyahut olunamad sorusunun sebebleri incelenmi midir? Bu olay karsnda Erzurumda beyan olunan sebeb ve mazeret belli deilse de bunlarn yakalanamad ve kongrenin toplanmasna engel olunamad malumdur. u halde on onbe gnlk mesafeyi aarak buraya geldikleri takdirde bu durumda uygulamann nasl yaplacann iyice dnlmesi lazmdr. Daha geen gn bu kiilerin ne zaman buraya gelmek niyetinde bulunduklar hakknda bilgi edinilmesine telgrafhane vastasyla teebbs olunmusa da gerek Erzurum ve gerek Refahiye merkezinde bulunan memurlarn, kendilerinin casus olmadklar gerekesiyle bilgi vermekten kandklar tesbit edilmitir. Bununla birlikte ad geenlerin kimlerle ve ka kiiyle Sivasa gelecekleri tamamen anlalamayacaktr. Fakat her halde yakalanmalar iin emir verilmi olan bu adamlarn yanlarnda ve burada dayandklar ve gvendikleri bir kuvvet

bulunmakszn ellerini kollarn sallayarak bir ehre gelebilmeleri ve orada kongre yapmaya teebbs etmeleri akl d olduundan aksini kabul etmek iin ayn zamanda bunlarn ya deli veyahut Sivas memurlarnn pek gafil olmasn kabul etmek lazm gelir. Her ne olursa olsun mademki kendilerinin yakalanmalar hakknda emir verilmitir, bu emrin yerine getirilmesi bir memur iin zaruridir gr takip olunarak yakalanmalarna teebbs edildii takdirde elbette karlk vereceklerinden, bunlarla zaten sayca az ve moralleri ok bozuk olan emniyet kuvvetleri arasnda balayacak atmaya ahaliden katlanlar olur ve kargaadan istifade ile ayak takm tarafndan teye beriye zellikle hristiyan ve yabanc unsurlara bir saldr olursa yabanc igali ile sonulanmas muhtemel olan byle bir hareketin sorumluluunu kim stlenecektir? Bu deerlendirmeler nda yce makamlarnzca bilinmesi gereken dier sebeblerle Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin yakalanmalar ve kongrenin yasaklanmas teebbsnde bulunmann mmkn olmadn son derece zor ve zamansz olduunu dnyorum. Bunun arkasndan Kastamonu Valisi brahim Bey gibi lekelenmemek iin vakit henz msait iken unu arzetmek mecburiyetindeyim ki ahsma itimat buyurulduu takdirde u ii gzel bir ekilde idare ederek Sivas muhitinde hkmetin rzasna muhalif ve memlekete zararl bir netice verdirmemeye son derece gayret edeceimi ifade ederek yazl ve cevab emirlerinizi beklerim. Aksi halde, bu meselenin gzel bir ekilde sonulandirilacagina kanaat getiremedigimden, aresizlikten istifa etmem lazim gelirse de byle bir zamanda idareyi bo birakarak memlekette anariye sebep olmaktan korktugum iin grevden alinmami veya degitirilmemi devletlinizin grlerine ve iradelerine birakiyorum. Bendenizden daha iyi bir surette bu vilayeti ve bu mhim ileri ekip evirecek bir vali bulup hemen atamasini yaparsaniz kendisine baarilar temenni etmeyi vicdani bir vazife kabul ederim efendim. 20 Austos 335 Sivas Valisi Reit Grevden alnmaktan korktuum halde, grevden alnmam isteyiim phesiz garip grlr. Fakat Dahiliye Nezaretine kar baka trl bir lisan kullanamazdm. nk bu bakanlk bir yandan Mustafa Kemal Paa ile arkadalarnn hapis olunmasn, bir yandan da Sivas Kongresinin almasna meydan verilmemesini israr ile istiyordu. Ben bu iki emri de infaz edecek vaziyette deildim. Ne vicdani hislerim ne de resmi kudretim byle bir vazife grmeye msait deildi. Lkin Bakanla : Yapamam elimden gelmez diyemezdim. Yaparm deyip de sonunda Yapamadm. Onlar daha zorlu ktlar demeyi de erefime yaktramazdm. u halde en uygun yol, vaziyetin hakikatini Bakanla anlatmaktr ve bunu yaparken valilik makamna kar isteksiz grnmek, yani grevden alnmaktan korkmaz gibi davranmak - zemin ve zaman itibaryla- etkili olacakt. Zemin ve zaman itibaryla demekten maksadm, Mustafa Kemal Paann askerlikten istifa ve milli harekete nefsini vakfettiini iln etmesinden, telgrafhanelere askeriye tarafndan birka gn el konulmak suretiyle Harbiye Nezaretine meydan okunmasndan sonra ve Ferit Paa kabinesinin ve o kabineyi tutan sarayn nfuzu Anadoluda asgari hadde inmi gibiydi. Bunu stanbulun Erzurum ve Bitlis valiliklerinden azletmi olduu Mnir ve Mazhar Mfit Beylerin bakente gitmeyerek Mustafa Kemal Paann yannda ve emri altnda kalmalar

da ispat ediyordu. Demek ki grevden alnan valiler devlet merkezinde deil Mustafa Kemalin yannda istikballerini aramay daha doru buluyorlard. Dahiliye Nazr Adil Bey elbette bu hali sezmi olacakt ve Sivas valisini de bu valilere arkada etmekten ekinecekti. te suretini kaydettiim ar telgraf yazarken, byle dnyordum. Ayn zamanda gizli ve belirsiz bir midin heyecann da tamaktan geri kalamyordum. Bu mit Mustafa Kemal Paann yakn arkadalaryla grtkten sonra Sivasta kongre amaktan vazgeeceine aitti. Fakat saatler getii halde bu mide uygun bir yaz gelmedii gibi stanbuldan da cevap gelmiyordu. Benim de endielerim oalyordu. Nihayet 22 Austos gn sabahleyin nc ordu mfettii vekili ve onbeinci kolordu kumandan imzasyla u ifreyi aldm. Sivas Vilayetine Sivas Kongresi hakknda Mustafa Kemal Paa Hazretleriyle vki olan devletlilerinin haberlemeleri tamamen milli bir mesele olmak haysiyetiyle temsil heyetince de mnakaa edildi. Bu kongrenin Dou ve Bat Anadolu vilayetleri tarafndan kararlatrlm olmasna ve temsilcilerin byk ounluu Sivasa hareket etmek zere bulunmasna nazaran bu konuda sz sylemeyi yetkilerimizin dnda kabul ederiz. Yalnz dncelerimizin -vatanperverliinize yardmseverliinize dayanarak- devletlilerine arzn bir milli grev olarak kabul ettik. Dou vilayetlerimizin kongre teebbslerinin karar da ilk admda tilaf devletlerinin endielenmesine yol at, bu vilayetlerin vatan topraklarndan ayr tutularak istikll arzusunda bulunduuna varncaya kadar yalan uydurma yaynlarla baarszla uratlmaya alld , maalesef hkmetimizin de yabanclarn maas olmaktan utanmadklar malumunuzdur. Fakat milletin azim ve iradesi kongrenin toplanmasn kolaylatrdndan beyannamenin yaynlamasnn ardndan itilaf devletleri ve milletin istiklal ve mevcudiyetini korumak emeli ile toplandn, hibir tecavz fikri beslemediini grnce ngilizler szde memnuniyetlerini gsterdiler. Hatt bu konuda tafsilt ve bilgi vermek zere Erzurum temsilcisi Kaymakam Roleson Londraya hareket etti ve yazd mektupta aynen u szleri syledi: Bundan sonra tekrar gelmem mmkndr. Bu halde daha mesut artlar altnda grmek imkanna ulaacam. Bakentten aldm bilgilerde de btn tilaf devletlerinin meru ve makul olan bu akmlar tabii kabul ettikleri ve bilhassa Amerikallarn milletin genel dncesini anlamaya son derece ehemmiyet verdikleri genel bir ekilde toplanacak olan Sivas Kongresi kararlarn bekledikleri, hatta milletle dorudan doruya temas etmek iin Sivasa, stanbulda bulunan iki Amerikal memuru gndermeye karar verdikleri bilinmektedir. Bununla birlikte, Sivastaki Fransz Binbasnn beyanatn srad bir deerlendirme olduunu kabul ediyoruz. nk hrriyet ve istiklal urunda savaan milletlerin tevikisi olan Franszlarn genel dncesinin mill akmlara dman olacan hatra getirmek mmkn deildir. Bununla birlikte milletimiz istikllini ve varln her ne pahaya olursa olsun kurtarmaya karar vermitir. Bu cereyana tbi olmayanlar, yok olmaya mahkum olacaklardr. Paa Hazretleri, -Temsil HeyetiKzm Karabekir

**
midim snmt. Istanbula kari sizin yapamadiginizi ite ben yaptim demek imkani kalmamiti, Sivas Kongresi -her tehlikeye, her olumsuzluga ragmen- ailacakti. Grnte Kzim Karabekir Paanin, ifre olarak da Temsil Heyetinin imzasini taiyan bu telgrafname, Sivasi tarihe geirecek, tarihin bir zamanlar taniyip be asirdan beri unutmu grndg bu ihtiyar ehre geni bir hret verecek olan kongrenin adeta habercisi idi. Bu kanaati edindikten, bo yere didindigimi anladiktan sonra kendimi teselli edecek noktayi da bulmakta gecikmedim ve Dahiliye Nezaretine yazdigim son telgrafta kongre keyfiyetini aikliga kavuturdugumu dnp endielerimi avuttum. Hatta bununla da kalmadim. Kongre yznden Istanbulun bana ykleyebilecegi mesuliyetleri nlemek zere u cevap telgrafini -yine ifre olarakyazdim: Dahiliye Nezareti Celilesine 20 Austos 335 ifreye ektir: Erzurum Kongresinin Temsil Heyeti imzasyla imdi aldm telgrafta acizane deerlendirmelerim zerine kongre heyetince uzun uzadya cereyan eden mzakere neticesinde Sivas Kongresinden vazgeilmesine imkan olmayp bu milli teebbse engel olmak isteyenlerin karlk gsterecekleri bildirilmektedir. 20 Austos 335 ifreyle ifade edilen yaznn cevabn beklerim efendim. 22 Austos 335 Sivas Valisi Reit Bu telgraf yazarken gzmn nnde Fransann 1789 da toplanan Etats Genarakuxsu canlanyordu. Malum ya o meclisin 23 Haziran 1789daki toplantsnda sade ve manasz bir beyanname okuyan Kral Onaltnc Lui szlerini bildirdikten sonra: -Efendiler derhal dalmanz ve yarn sabah soylu vekillerin, rahip vekillerin ve halk temsil eden vekillerin kendilerine tahsis edilen salonlarda ayr ayr toplanp mzakerelere balamalarn emrediyorum, demiti. Bu emre asilzadelerle rahipler itaat ettiler, fakat (halk temsil eden) tabiriyle kymetleri kltlmek istenilen halk vekilleri omuz silktiler ve yerlerinde kaldlar. Kral da gitmiti. te bu vaziyette saray protokol bakan (Breze) meclise girdi. Reis Baillynin yanna gitti. -Kral hazretlerinin emirlerini iitmediniz mi? Dedi. Bailly, kaytszca u cevab verdi: -Meclis kraln istei zerine sadece toplantya ara vermiti. Fakat Mzakeresini tatil etmemiti. Ve sralarnda oturan halk vekillerine dnerek sordu: -u mecliste toplanmi olan millet, hi kimseden emir almaz, degil mi? Mehur mirabeau, ite bu soru zerine Protokol Bakanini muhatap tutarak tarihin henz unutmadigi ve asirlarca unutamayacagi szleri syledi. -Sizin Msy, burada ne mevkiiniz, ne yeriniz, ne de sz sylemek hakknz var. Kraln bize kar tebli vastas da olmazsnz. Onun iin hemen meclisten knz ve sizi gnderen gafillere gidip syleyiniz ki, biz burada milletin arzusu ile

toplandk. Snglerle barsaklarmz deilmedike buradan ayrlmayz! Acaba stanbul, Sivas Kongresinin de tarihe bu kuvvette ve kymette bir sz hediye etmesini mi istiyordu? yle ya, kongre, milli akm ad verilen ihtill dncesini temsil ve o dnceyi btn memlekete yaymak iin alyordu. te, nayak olanlar nasihat deil ferman dahi dinlemiyorlard. stanbul ise kongrenin mutlaka yasaklanmasn ve rehberlerinin tevkif edilmesini bizden istiyordu. Eer bu arzuda bu emirde israr ederse Fransann yaad 1789 ihtilli muhakkak ki bizim yurdumuzda tazelenecekti. Ben bu bu dnceler ile megul iken eski vekil Rasim Bey odama geldi. Her firsattan istifade ile yazdigim gibi Rasim Bey samimi surette takdir ettigim ve yine samimi olarak sevdigim bir gentir. nk temiz bir ailenin ok temiz yetimi bir ocuguydu. Kimsenin aleyhinde bulunmaz, ahsi menfaat kaygusuyle bakalarini zarara sokmak istemez. Kendine ait olmayan ilere karimazdi. Ben Erganiden, o Sivastan seilerek mebus bulunurken dost olmutuk. Meclis fesholununcaya kadar dosta geinmitik. Sivasta da bu dostluk devam ediyordu. Yalniz o Hekim Albay Ibrahim Tali ve eski Kolordu Kumandani Rafet Beylerle pek siki fiki gryordu. Mustafa Kemal Paanin telkinlerine ve tebliglerine gre ihtilal fikirlerini Sivaslilar arasinda yaymaya aliiyordu. Kongre hazirliklarini da yine Ibrahim Tali ve Binbai Kemal Beylerle beraber tamamlamaya ugraan bir gen dostumdu. Kendisiyle bu meselede -hissen olmasam da- fikren ortak degildim. Igal ettigim mevki byle bir ortakliga msaade edemezdi. Lkin kendisini, candan bir iman ile kapildigi yoldan geri evirmek de hatirimdan gemiyordu ve aramizda byle bir zanni uyandiracak sz dahi gememiti. Bununla beraber onun beni -davetsiz- ziyaretini dikkate lyk buldum. Hele yznn hayli eki grnmesi bu dikkati oalttndan tel ile sordum. -Hayrola Rasim Bey mhim bir haber mi var? Aziz dostum sitem etmek ister gibi derin derin ve krgn krgn yzme bakt. -Hayr, dedi, siz de. Erzurum Kongresi Beyannemesinin ve kararlarnn Vilayet matbaasnda baslmasn yasaklamsnz. Doru sylyordu. Orta apta iki sayfa tutan on maddelik bir beyanname ile kongre kararlarn iine alan oniki sayfalk bir brorn -Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Sivas Merkezi adna- matbaada bastrlmak istendii mdr tarafndan resmen haber verilmesi zerine olamaz demitim. nk yasaklanma emri yrrlkte olan ve btn Anadolu ile mir ve makam sfatyla haberleen bir merkezi hkmet vard. Bu hkmet Erzurumda alan kongrenin kanunsuz olduunu iddia ve kongreye bakanlk eden Mustafa Kemal Paa ile arkadalarnn tevkifi konusunda israr ediyordu. Benim, byle bir vaziyet varken o kongre beyannamelerini, kararnamelerini devlete ait bir matbaada bastrmam -hele matbaa mdrnn resmi surette izin istemesinden sonra- elbette doru olamazd. Rasim Beye tatl dille bu cihetleri anlattm: Eer, dedim, bana resmen haber vermeden matbaa mdryle anlap katlarnz bastrsaydnz, bir ey demezdim. Nasl ki, koskoca liseyi kongre iin dnyorsunuz sslyorsunuz. Ben, haberim yokmu gibi davranyorum. Fakat o mektebi benden resmi bir kat ile isteseydiniz red cevab verirdim. Ve onun dncelerimi hakli buldugunu sanarak ilave ettim.

-Hem canm efendim. Vilyet matbaalaryla al veri u srada (yani Byk Harbin sonunda ve Mtarekenin ilk ylnda) pahalya mal olur. Siz kendi maksatlarnza ait evrak teksir ile oaltrsanz krl karsnz. Rasim Bey bu konu zerinde fazla israr etmedi yalnz Mustafa Kemal Paa ile arkadalarnn Erzurumdan ayrlmak zere bulunduunu ve eski valilerden olup Tokatta ikamet eden Bekir Sami Beyin de kongreye katlmak iin Sivasa geleceini syledi, vedalap ayrld ve onun ayrlmasnn ardndan Dahiliye Nezaretinden u ifreli telgraf geldi: C: 20 Austos 335 ahsinizin iyi bir devlet adami oldugunu bilenlerdenim. Hakkinizdaki gvenim de sizce bilinmektedir. Zannederim bazi kiilerin vatana ne kadar fenalik etmekte olduklari maalesef grlmektedir. Onlarin tekrarina devam etmekte olduklari tahriklerin srdgn millet ve memlekete verecegi byk zarari takdir ettiginizi biliyorum. Bunun nne gemek iin hamiyetinize ve memuriyetinizde zerinize den alima ve gayreti gsterdiginize phem yoktur. Bu, yle bir mukaddes vazifedir ki her akil ve vicdan sahibi bu yolda olanca gcyle alimak zorundadir. Bu makul olmayan hareketten dolayi bizi beklemekte olan tehlikeler elle tutulacak, gzle grlecek hale gelmitir. eitli kaynaklardan alinan haberlere gre bu harektin devamindan -devletimizin aleyhinde ve kendilerinin lehinde konferanstan bir karar ikarmak midinde bulunan- bazi yabancilar istifade etmeye alimakta ve bu sebeple bir taraftan bu hareketi tevik ve taraftarlarini cesaretlendirmekle beraber diger taraftan resmi makamlari marifetiyle hkumete -bu harekti cezalandirmak iin- baskida bulunuyorlar. Asil maksadi dogu vilayetlerinde emniyetin kalmadigini iddia ederek, yabancilarin mdahalesini ve igalini davet etmek bir oldu bittiye getirmektir. Allah esirgesin byle bir felaket vaki olur ise adi geen vilayetleri bir daha kurtarmak mmkn degildir. nceden oluturulan oldu bittilerin hi biri degitirilmemitir. Bununla birlikte hedeflemi oldugumuz gaye orada byle bir oldu bitti oluumuna meydan vermemektir. Orada tabii ve kanuni olmayan hareketlere son verilmeye aliilmalidir. Resmi ilemlere, kesin kanaate dayali olan bu tahrikler engellenerek ona gre olanca gcnzle alimalarda bulunacaginiza eminim. 22 Austos 335 Dahiliye Nazr dil Mustafa Kemal Paanin telgraf bainda syledikleri ile temsil heyetinin syledikleri szler ve Dahiliye Nazirinin u telgrafi yan yana getirilirse Herkesin maksadi bir amma rivayet muhtelif demek adeta mesel haline gelecektir . nk Erzurum Kongresini kuranlar ve Sivasta da bir kongre amak isteyenler de, Dahiliye Naziri da vatani igalden, vatandalari esaretten kurtarmak gayesini takip ettiklerini sylyorlar. Ben, Mustafa Kemal Paa ile arkadalarinin bu yce maksada candan bagli olduklarina nasil inaniyorsam Dahiliye Nazirinin da ayni maksadi takip ettigine o derece itimat ediyorum. Fakat idrakimi de vicdanimi da ihtilalcilere meylettiren kuvvetli sebepler var. Mesela Mustafa Kemal Paa Sivasin Fransizlar tarafindan igal edilmesi ihtimalinden bahsolundugu zaman tela etmiyor, sadece: Olamaz, byle bir ey yapilamaz, diyor. Dahiliye Naziri ise byle bir ihtimalin aiklikla ileriye srlmedigi gnlerde bile -mtareke artlarindaki elastikiyetten korkuya kapilarak- yaygarayi kopariyor, Amanin Sivas Vilyetine

dostlar, yan bakmayin, hizli konumayin memleketlerimizi igal ederler diye, feryada baliyor. Bu iki trl dncenin hangisi dogrudur? Hissimi bir yana birakarak uurumu kullaniyorum, yakin ve uzak tarihlerden misaller ariyorum. Neticede Mustafa Kemal ile arkadalarinin daha tabii hareket ettiklerine inaniyorum. Tabii dedim, nk hak kuvvetle mdafaa olunur. Kuvvete dayanmayan hak, daima ezilir, kedi bile lokmasina el uzatilinca penesini kaldirir. Bunu yapmasa lokmasinin baka agza geecegini bilir. O halde Mustafa Kemal Paa ile arkadalari vatani muhtemel felaketlerden kurtarmak meselesinde tabii hareket ediyorlar demektir. Halbuki Hkmetin tutturduu yol hareketsizliktir. Bata sadrazam olduu halde stanbuldaki btn nazrlar sa yanaklar sillelenirse sol yanaklarn sille atana uzatmak yoluyla gya muhabbet veya merhamet temin etmek ve sonunda vatan kurtarmak istiyorlar. Bu, tarihin ahitligi ile anlailiyor ki ikmaz bir yoldur. Zira siyasette edebiyat varsa da merhamet yoktur. Bir devletin baka bir devlet hakkinda efkat gstermesi insan topluluklarinin safdil kismini oyalamak, aldatmak iindir. Tabiatte olmayan insafi siyasette aramak budalaliktan baka bir ey degildir. Uzak devirlere kadar hafizayi yormaya lzum yok. 1878de toplanan Berlin Kongresinin Podgoricenin Karadaga, Ivranyanin Sirbistana terkine dair verdigi kararlarin -o mintikalar halki tarafindan silahla yapilan itiraz zerine- infazinda ekilen glkleri ve Avrupa byk devletlerinin milli kabul ettikleri bu direnie kari nasil boyun egdikleri henz hatirlardadir. Mustafa Kemal Paa ile arkadalari da phe yok ki bu tarihi derslerden istifade etmek ve bir hareket gstermek istiyorlar. Onlarin dnceleri elbette Hkmet adamlarinin dncelerinden daha makuld. Bununla beraber stanbul hkmeti meru bir teekkl vaziyetinde idi. Ben de o teekkle bal bir idare amiri idim. Ulu orta muhalefette ve hele bir ihtilal hazrlamakta olan kimselere gelii gzel itaatte bulunamazdm. Hem igal ettiim makama kar kanuni vazifeleri, hem de vatanperverliime tevecch eden grevleri yerine getirmek mecburiyetindeydim. Anadoludaki heyecandan henz habersiz grnen ve milli bir hareketin olumasn zararl bulmakta hala israr eden Dahiliye Nazrn aydnlatmak da -bence- vatanperverlik grevlerindendi. Bu kanaat ve -imdi anlyorum- fazla bir hararetle dil Beye u cevab verdim: Dahiliye Nezareti Celilesine 22 Austos 335 tarihli ifreye cevap ve ayni tarihli ifre telgrafa ektir: Evvela ahsima kari gsterdiginiz itimat ve tevecche kranlarimi arzetmekle beraber meselenin mahiyeti vatanin selametine ilgisi dolaysiyla bu konuda sz sylememe msaade buyurulmasini istirham ederim. Vesikalara dayali delillere ve incelemelerime gre Sivas Kongresi Erzurum Kongresinin tamamlanmasi eklinde olacaktir. Ve zellikle dogu vilayetleri ahalisinin Osmanli hkumetinden ayrilmasi ynndeki grleri Istanbulda oktan beri yalan yanli ilavelerle ve degerlendirmelerle gazete stnlarina geen ok yanli bir kanaati dzeltmek iin diger vilayetler de dahil oldugu halde Osmanli vilayetlerinin korunmasi ile beraber memleketin paralanmasina engel olacak tedbirleri grmekten ibaret oldugu gsterilecektir. Takip edilecek mzakere zemini bundan ve asl maksad vatann istiklali ve devletin btnln muhafaza etmekten ibaret olduu halde kongrenin

toplanmasndan endieye dmek ve her taraftan gelecek temsilcilerini datmaya teebbs etmek, bu fikrin aksini bu yolda hareket elbette gerek devletli efendimiz hazretlerinin ve gerekse yce hkmetimizin rza ve arzularna uygun olmayaca aka ortadadr. Netice itibaryla unu arzetmek isterim ki devlet ile milletin emel ve isteklerinde bir saldr yokken yanl istihbarata dayanarak Anadolu ahalisini yce saltanat ve hkmet makamlarna kar baka emellere hizmet ve hatta halk isyan ediyormu gibi gstermek, hkmetle millet arasnda bir uurum amak, byle nazik ve buhranl zamanda pek tehlikeli bir hareket olur zannediyorum. Bir de u ciheti arzedeyim ki kongre tarafndan Erzurumda alnan ve her tarafa bildirilen karara gre Allah esirgesin sonucu memleketimiz iin felaket getirecek teebbslerde ve hareketlerde bulunulmayacana ve yalnzca sakin bir ekilde meru ve milli haklar istemek durumunda kalnacana ve ncelikle Vekillerin seimi kararnamesindeki zamann ksaltlmas hakknda yeni bir kararname yaplarak mmkn olduu kadar hzla Mebuslar Meclisinin almasnn isteneceine ve bu konuda alnacak kararlarn yine hkmetimizin bilgisine ve belki itilaf devletlerinin temsilcilerine arz ile yetinileceine eminim. u hale gre ortada huzur ve emniyeti bozacak bir teebbs ve vatann yce menfaatlerine aykr bir dnce yokken bakent gazetelerinde grld gibi saltanat merkezinde bulunan ayrlk siyasiler hkmet ve itilaf devletlerinin temsilcilerinin gzleri nnde toplanarak kimse tarafndan kendilerine vekalet ve yetki verilmedii halde yerli yersiz her meseleye dair aldklar kararlar padiah hazretlerine ve yabanclara bile ikayetlerini takdim ederlerken Sivas Kongresinde 25-30 kiinin toplanp da vatan endiesi ile dncelerini sylemelerinin yasaklanmasnn ne dereceye kadar doru olabileceini kestiremiyorum. Kald ki bu heyetin isteklerinin mzakere edebilmesi ile stanbuldaki ayrlk siyasilerin grmemezlikten gelinmesi arasnda bir fark yoktur. Kongre sfat ve yetkileri meselesi bahis konusu olursa kongre heyetinin maksad Mebuslar Meclisinin toplanmasna kadar medeni lkelerin her tarafnda meru grld gibi bizde de memeleketimizin kaderinin tayin olunaca u mhim zamanda yce hkmetimizin vesile olaca milli tezahrn ortaya karlmasndan ibarettir. Ve gerek de byledir. Meselenin mahiyeti u surettedir ki, kongrenin toplanmasnn asl maksadnn bundan ibaret olduunu ve bu yzden Sivasta sknetin, emniyetin bozulmasna ynelik en ufak bir olay kmayacaktr. Vekiller heyetinin kanaat buyurmas veya devletlilerinizin onay olursa Sivasn halini yakndan grerek kanaatii saltanat merkezine bildirmek zere akl banda devlet adamlarndan gvenilir bir kii gnderilsin. Ondan sonra kongrenin toplanmasndan huzurun bozulacan dnen yabanclar ikna etmek pek kolay i olur. Fakat ilk nce devlet adamlarnn kendilerinde bu kanaatin olumasnn gerekli olduunu tekrar ederim. u halde kongrenin toplanmasi, itilaf devletlerince buralarin igali kararlatirilmi degilse bir endieye gerek yoktur. Kararlatirilmi ise ne yapilsa faydasizdir. imdi de devletlilerinizin msaadesi ile kongrenin toplanmasinin yasaklanmasi halinde ortaya ikacak mahsurlari muhakeme edelim: 26 Austos 335 tarihli ifre telgrafname ile etraflca arzettiim gibi kongreye mdahele edilirse buna karlk verilecei ifade edilmiti. Bundan dolay ehrin orta yerinde silahlar patlayacak, huzur bozulacak, yabanclarn ehri igaline zemin hazrlam olacaktr. Dier taraftan igalin bu bahane olmadan

gerekleebileceini farzediniz, bu iki durumda hangisi daha ehven-i erdir. Siyasi duruma tamamen vakf, milletin kaderinden birinci derecede sorumlu olan Yce Vekiller Heyeti dururken tarafmdan bu konuda fikir yrtmem kstahlk olur. Bununla birlikte ahsm zor durumdan kurtaracak ak emirlerinizi beklemek hakkna sahibim efendim. Sivas Valisi Reit Benim telgrafm okuyanlar mutlaka iki fikre kanaat getireceklerdir: 1-Erzurumdan ilham alarak Sivas Kongresinin stanbulu endielendiren mahiyetini kltmeye altm. 2-Mustafa Kemal Paa ve arkadalarinin amak zere bulunduklari, yahut atiklari isyan bayraginin altina girdigim. Halbuki her iki kanaat de yanltr. nk -benim mahcubiyetimle neticelenen- bilinen makine ba haberlemelerimden sonra Mustafa Kemal Paadan bizzat hibir tebli almamtm. Ad geenin hazrlamak istedii ihtilalevali sfatn muhafaza ederken kati surette katlmay ise henz vicdanma kabul ettirememitim. Fakat bu telgraftaki grler, o gn iin, Mustafa Kemal Paann da dnceleri saylabilirdi. nk Sivasta ad geeni temsil eden Albay brahim Tali Bey bana -hemen hemen her temasmzda- bu ekilde telkinler yapyordu, Sivasta alacak kongrenin Meclis-i Mebusann almasn temin etmekten ve bir de halkn kendi geleceine kar azami derecede hassas olduunu anlatabilmekten baka bir ey yapamayacn sylyordu. Rasim Beyin de o srada ki kanaati bu merkezdeydi. brahim Tali Beyin yapt telkinlerde ne dereceye kadar samimi olduunu bilmiyorum. Fakat Sivas Kongresinin btn vatandalar silah bana armak, yer yer silahl hareketler vcuda getirmek istemeyeceine phe yoktu. Onun iin bu kongrenin toplanmas yznden huzurun bozulmayacana tam bir kanaat besliyordum. Szn ksas Dahiliye Nazrna yazdklarmda ben samimi idim. Hkmeti aldatmak deil aydnlatmak istiyordum. Acaba bakan, benim sylediklerimi nasl deerlendirdi bu ciheti ksa telgraf aydnlatt. Sivas Vilyetine C:Vilayete alnacak tedbirlere kar koyacaklar fikrine katlmyorum. Onlarn bir taraftan itaat edeceklerine dair beyanlar, dier taraftan bakanln kanuni hkmlerine, siyasi ilere dayal bildiriye muhalif harekete devama cesaret etmeleri siyaseten pek zararldr. Bu duruma son vermenin ve hkmetin emirlerine uygun hareket etmenin zaman gelmitir, belki de gemektedir. Hkmetin siyasetine uygun hareket etmenin kurtuluun gerei olduunu gerekli kiilere anlatnz. Nazr dil Bu ksa telgraf bana ok anlaml grnd. ifreyi kendim halletmitim. ifre anahtarn bir yana brakarak dnmeye dalmtm. Nazr, birden bire kuvvetlenmi ve anszn kazand bu kuvvetle gven elde etmi grnyordu, bu gven ile de sanki tehditler savuruyordu. Telgraftaki kurtuluun gerei ifadesi, yaplacak bir sindirme ve caydrma hareketine mi iaretti ?.. Yani iki aydan beri ancak biz valileri sktrmaktan baka canl bir hareket gsteremeyen Babli son gnlerde canlanarak ihtill teebbslerini silahla yattrmak kararn m

almt ?.. nmdeki telgrafn her satrndan byle bir mana karyordum, fakat gzm Samsundan Erzuruma, Eskiehirden Trabzona kadar uzayan ufuklara evirince Dahiliye Nazrnn ya rya grdne yahut hlya rdne inanmak zorunda kalyordum. Zira yirmi nc, on beinci ve onnc kolordular Mustafa Kemal Paann siyasetine aktan aa ve byk lde arka kyorlard. Hele yirminci kolordu kumandan Ali Fuat ve on beinci kolordu kumandan Kazm Karabekir Paalar o siyasetin iyi anlalmas ve btn vatanda dahilinde dal budak salp kklemesi iin olanca kuvvetleri ile alyorlard. Bunlar bu muhterem kumandalar daha on onbe gn evvel askeri alt makamlarla st makamlar arasnda ifreyle haberleilmesini yasaklamak isteyen Harbiye Nazr efik Paay kepazeye evirmiler ve btn telgrafhaneleri asker kuvvetiyle igal ederek hkmet merkezinin bu gibi emirlerini hkmsz koyabileceklerini ispat etmilerdi. Onlarn, kabul ve takip ettikleri yolu gerektiinde yine silahla savunacaklar da belli idi. Nitekim nceki ve sonraki nc kolordu kumandanlar Rafet ve Selahattin Beyler de, arasra gerekleen grmelerimizde, bu gerei duyuracak kelimeler sarf etmekten geri kalmyorlard. O halde bizim Dahiliye Nazr u tehditkr telgraf yazarken neye ve kime gveniyordu. Bu soruyu kendi kendime yneltirken yreimin szladn itiraf ederim. Zira Anadoludaki btn askeri kuvvetlerin milli mdafaa cereyanna taraftar olduklarn kabul ettikten sonra Bablinin o cereyana kar koymak iin ancak yabanc kuvvetlere dayanabilecei sonucuna varmak zorunluydu ve byle bir ihtimalle hissen yzlemek vicdanma dokunuyordu. Yine bu ksa telgrafta benim ahsma kar da bir gceniklik kokusu vard. Daha dn bana gvenini tevecchn mjdeleyen Nazr Bey imdi souk bir slup ile konuuyordu. Btn bunlar beni yine batan heyecanlandirdigi iin Adil Beye, onu hi olmazsa hakkim da besledigi kanaati ve dnceyi aiga vurmaya mecbur edecek ekilde bir telgraf yazdim ki sureti udur. Dahiliye Nezareti Celilesine C: 23 Austos 335 ifreye: Bendeniz bu nemli mesele hakknda vatann kurtarlmas hakknda dnebildiklerimi nce ve sonra tarafsz sunmakla vicdanmn sorumluluunu yerine getirdim. Balangta ahsma gvenildii halde bu defa kongrenin kurulmasn engellemek iin vilayete dnlecek tedbirlere kar konulacana raz olmadklar yazyla bildiriliyor. u halde iinde bulunduum kt durum bundan iki gn ncesine gre bsbtn gleiyor. ahsi endie duymadm iin efendimizden pek ziyade rica ederim ki bu i emri vaki halini almadan ve daha vakit uygunken hemen bu gn meclisin vekillerince enine boyuna dnlerek bir kesin karara varlsn ve tehlike gz nndeyken dnceme ve grme aykrdr, ksaca vatana zararl, bir harekete ynlendirilmektense bu konuda kesinlikle sorumluluk kabul etmeyeceimden 29 Austos 335 tarihli ifre telgrafmn son kk gzelce deerlendirilerek hakkmda atama emri verilsin. Son sz olarak bunu arz ile yarn mutlaka cevap niteliindeki emirlerinizi beklerim. 23 Austos 335 Sivas Valisi: Reit Ertesi gn adeta iple ekiyordum ve o gn mutlaka net bir cevap alacam umuyordum.

nk Dahiliye Nazr byle bir durumda bana: ya kal !.. ya git !.. demek mecburiyetindeydi. Ben, ne yalan syleyeyim, geinmem iin skntya dmemek ve mtareke devresinin stanbulda meydana getirdii eit eit sahneleri seyretmek felaketine uramamak iin grevden alnmak istemiyordum. Fakat Sivas Kongresinin almasna engel olmak gibi bir grevi kabul etmekten de, idrakimin ve vicdanmn btn kuvvetiyle, ekiniyordum. Byle bir grevi yklenmektense grevden alnmay tercih etmekte zerre kadar tereddt edemezdim. te bu dnce ve duygu ile bir gn, iki gn bekledim. Cevap alamadm. Acaba Nazr Bey szlerimin Resmi Dile ayn zamanda bakanln uygulamasna uygun olmadn grerek kzm ve bana, zamannda bir darbe indirmek kararyla, cevap vermekten vazgemi miydi? Yazdklarm gzden geirdike adamcaz hakl grmekten de geri kalamyordum. Bir nazra hem de kendini sorumlu tutacak Meclis-i Mebusan bulunmayan bir nazra, iradesi ihtilal ihtimalleriyle sarslm korumas ve dayana bulunmayan bir valinin uluorta uyarlarda bulunmas, Meclis-i Vkelann kendi dncelerini esas alarak grmeler yapmak iin toplanmasn istemesi elbette kolay kolay hazmolunur cretlerden deildi. O halde ben cevab deil, grevden alnmam beklemeliydim. stanbulun suskunluu devam edince bu kk kabul etmek zorunda kaldm ve kendimi grevden alnm sayarak olaylar daha soukkanllkla takibe baladm. te bu srada ve 26 Austos tarihinde posta ve telgraf ba mdr Ltf Bey bana u telgraf suretini verdi: Sivasta Evliya Efendi vastasyla Mft, Emir Paa, Zihni Efendi Hazeretine Eraf ve nde Gelen Kiilere Sivasllar ulu hilafet makamna ve saltanata sadakatte ve ballkta ok duyarl ve yce hkmetin emirlerine, adaletine her ynyle bal bir toplum olduklarn ve sarslmaz genel arzuya kar kacak en kk bir teebbs imhaya yetecek gte olduklarn genel bir saygyla aydnlarla beraber eyhlerin, erafn ve esnafn birlikte Yce Saltanat Makamna, Hkmete, eyhlislamlk Makamna, Dahiliye Nezaretine gecikmesiz ve sratle ulatrmalarnn hususu, hrmetlerimin kabul edilmesini bildirir ve makine banda cevabnz beklerim. Osman Paazade Halit lkin gzlerime inanamayacam geldi nk Hrriyet ve tilaf Frkasnn Sivas il bakanln yaparken bana, akl banda olmak ve haysiyet sahibi bulunmak artyla, kii dahi toplayamayan ve Erzurum Kongresinin, Babli tarafndan iddetle ileri srlen engelleme arzularna ramen, almas, Sivastada bir ikinci kongrenin almasna karar verilerek aka hazrlklara giriilmesi zerine kurtuluu stanbula savumakta bulan Osman Paazade, daha dorusu Ellezzade Halit Beyin Sivas halk ile Saltanat arasnda gya bir yanl anlama varm da onu gidermeye alyormu gibi grnerek byle bir telgraf ekmesi byk bir kstahlkt. Sivasta onun szn dinleyen tek bir adam bile yoktu ki telgrafla yapt tavsiyeye uyanlar bulunsun. Bu itibar ile Halit Beyin yapt kstahlk nihayet gln olabilirdi. Ancak onun makine banda cevap beklediini sylemek suretiyle hissettirdii durum nemliydi. Demek ki Babli veya saray, bir maceraperestin yksekten atp tutmalarna

deer vermi ve onun vastasyla Sivas halkndan sadakat sz almay kr sayyordu. te bu nokta dikkatimi ekti ve yreimi szlatt. Geri denize denin kpe sarlmasn mazur grmek lazmdr. Fakat ne saray ne Babli, i olaylarn o sradaki ierii itibariyle, denize dm vaziyette idi, ne de Halit Beyin hatta bir kpk kadar sosyal kymeti vard. yleyken ona el uzatlmas ve onun yol gstermesiyle Sivasllarn kongre aleyhine tahrikine yeltenilmesi, stanbul brokrasisinin son derece sersemletiklerini ve ayn zamanda halkn gerek durumunu anlamaktan ok uzak bulunduklarn gsteriyordu. te bu hal yreimi szlattndan, halk zerinde hibir etki yapmayacan kuvvetle tahmin ettiim u telgraf ile ok ilgilendim. lkin mft Abdurrauf Efendiyi ararak, fikrini sordum. limle hibir ilgisi olmayan ancak ok temiz ve namuslu bir insan olan mftnn telgraftan henz haberi yokmu. Yanmdaki sureti karp kendisine okudum: -Ne dersiniz, dedim, byle bir telgraf yazmak imdi dogru olur mu? Hemen cevap verdi: -Halit Bey Hrriyet ve tilaf reisi deil mi nal kadar mhr tamyor mu, istedii eyi kendi yazsn, kendi mhrlesin, kendi eli ile de gtrp uraya buraya versin. Ben onun sz ile sigaramn kln bile silkmem. Emir Paa, o sirada Sivasa gelerek erkez Ziya Beyin evini igal etmi olan eski valilerden Bekir Sami Beyle gece gndz beraberdi ve ondan ilhamlar aliyordu. Davetim zerine yanima gelip de, Halit Beyin telgrafi meselesi iin grmek istedigimi anlayinca geni geni glmsedi. -Kargann, klavuzluunu kabul edecek adamlardan deilim dedi. nk burnumun temiz kalmasn isterim. Deerlendirmelerini enmeyi faydal grdm erafn hepsi Halit Beyin telgrafna kar ilgisiz kalacaklarn sylediklerinden iim rahatlad. nk vali sfatyla kaderiyle, geleceiyle pek yakndan ilgilendiim Sivasn ehir veya vilayet olarak, padiaha merkezi hkmete asi tantlmasn ve sadakat sz vermeye zorlanmasn yakksz buluyorum. Hele bu szn kongre giriiminin halkn hamleleriyle baltalamak dncesini kuvvetlendireceini dndke, gerekten zlyordum. Kimsenin hatta Halit Beyin akrabasndan bile tek bir ahsn bu teklife deer vermemesi o znty giderdi. Fakat yeni bir znt daha beni bekliyormu. Bunu da 28 Agustos da postadan ikan Istanbul gazeteleri getirdi. nk bunlar, yerime geecek kiinin kim oldugunu aiklamamakla beraber, durum geregi olarak grevden alindigimi haber veriyorlardi. Psikolog deilim, psikolojiyle mrmde bir iki saat olsun uramadm. Ancak stanbul gazetelerinde grevden alndm okuyunca, yreime yaylan ferahlktan, btn benliimi saran sevinten anladm ki olmasndan korkulan eylerin gereklemesi bazen znt deil, haz veriyormu. Bu belki bir ruhsal bilinmezliktir. Belki tahlili g, yorumlanmas g bir i durumudur, belki bir sinir srrdr. Fakat bir hakikattir. Sylediim zere o gerei kendi benliimde btn aklyla sezdim. Evet, yle oldu stanbul hkmetinin beni grevden almas ihtimalini aylardan beri kafamdan atamyordum, son derece zlyordum. Zira byle bir olaydan her ekilde zarar grp strap ekecektim. Malm yoktu, mlkm yoktu. Yllardan beri devlet ilerinde bulunduum, eitli illerde valilik ve bir mddet de

mebusluk yapm olduum halde henz bam sokacak bir kulbeye ve o kulbeyi bana temin edecek paraya sahip deildim. Emeklilik sremi doldurup, doldurmadm da, Divn- Muhasebat tarafndan geerli saylacak ekilde hesaplamamtm. Ancak yle bir hakka sahip olmamamn hayatm asndan bir deeri yoktu. nk bir valiye ancak elli lira emekli maa veriliyordu. Bir altnn on, onbe kat lira ile ancak elde edilebildii bir devirde o maa ile geinme endiesine dmemek mmkn deildi. te bu nokta beni tela iinde, endie iinde yaatyordu. Dahiliye Nezaretine o nezaretin anlamamakta srar ettii vatani ve milli hakikatleri gerei kadar sert ve ak bir dille anlatamaym da, ayn sebepten ileri geliyordu. Szn ksas grevimden alnmamak iin duygularmdan, dncelerimden, kanaatlerimden hayli fedakrlk yapyordum. imdi korktugum baima gelmiti. Ancak o telalar, o endieler de yregimden silinip gitmiti. Artik iimde ne elem vardi, ne korku. Gelecege sessiz bakiyordum. Geim kaygisina yregimde yer vermiyordum. Yalnz Dahiliye Nezaretine kar, gittike oalan bir fke duyuyordum. O nezaret, idare mesleinde en yksek bir mertebeye varm, namus itibaryla lekelenmemi, grevde kusuru grlmemi bir adam byle uluorta nasl grevden alabilirdi?.. Valiler bir yana dursun en basit bir ktibin bile kanun dairesinde yaplm bir tahkikat ile suu sabit olmadan grevden alnmas nasl mmkn olur?.. Bir memur olmak haysiyetiyle yine kanuni haklar bulunan ktipleri de bir tarafa brakalm.. yllarca bir kapda alm ve hibir kusuru gnah grlmemi bir uan bile durup dururken atlmas, kovulmas nasl uygun olabilirdi? Biz Abdlhamit idaresine bu gibi sefil hareketlerden dolay isyan etmitik. Merutiyeti yine bu gibi kanunsuzluklar nlemek iin iln etmitik. Uradm hakszlk bu itibarla bilhassa gcme gidiyordu, beni sinirlendiriyordu. Ancak biraz dnnce sinirlenmenin, heyecanlanmann, hiddete kaplmann bir faydas olmayacan anlyordum. Nazr kime ikayet edecektim? Sadrazama m? Grevden alnmam hakkndaki kararnamenin banda o makamn da imzas vard, veya imzasnn bulunmas gerekirdi. Meclis-i Mebusana m gedecektim? O srada meclis feshedilmiti ve ak bulunsa da bir nazr bir valiyi grevden almasndan dolay Osmanl meclisini de sulamak aya merdiven kurmak kadar gt. Onun iin fazla zlmedim, soukkanllm korudum. Yalnz merakm gidermek mmkn olmad. Nazr Beyin grevden alnmama ait kararnameyi Bakanlar Kuruluna imza ettirirken bir takm gerekli sebepler ileri srdne phe yoktu. imdi o sebepleri merak ediyordum. k nazrn Sivas Kongresini ileri srmesini beni de bu kongreye taraftar gstermesini tabii buluyordum. Eer yleyse benim merkezi hkmet ile Heyet-i Temsiliye (Yani ihtilalciler heyeti arasnda bocalamaktan vazgeip ikinci tarafa, meclisi temsil etmek iddiasnda bulunan zmreye katlmam da normal olacakt.) Bu dncelerle kalemi elime aldim u ifreli telgrafi yazdim: Dahiliye Nezareti Celilesine Grevden alnmam gazetelerden okudum, stanbuldan da bu haberi dorulayan telgraflar aldm. Grevden alnd duyulan bir valinin byle buhranl bir zamanda i banda bulunmas doru olmayacandan Sivas hemen terk etmek zere asaleten grev yapacak valinin gelmesine kadar vekleti kime

vermem uygun grlyorsa emir ve yazyla bildirilmesini arzederim. 28 Austos 335 Reit Belki kendim de farknda olmakszn, yazda pek anlaml cmle kullanmtm ve grevden alnmamn dorulanmas halinde Sivasta kalamayacam sylemitim. Besbelli ki bu cmle grevden alnma cazasna uramama ramen ihtillcilere katlmayacam anlamn ifade eder. Kalemimden byle bir sz neden kmt? Bu telgraf yolladktan sonra ok dndm ve u sonuca vardm: Grevden alnmam haberi yalansa nazr yle bir karar edinme dncesinden biraz daha uzaklatrm olmak kaygs... Gln bir kayg bu. Fakat memur zihniyeti, tecrbeli bir vali kafasndan da, kolay kolay szlp gitmiyor! Her ne ise, sadede gelelim: Dahiliye Nazrnn grevden alnmam dorulayacan m, yalanlayacan m pek kestirememekle beraber birinci kk daha muhtemel gryordum. nk nazra kar ar bir dil kullandm biliyordum. Fakat onun grevden alnmam iin ne gibi sebepler gstereceini merak etmekten de geri kalamyordum. Uzun bir geceyi bu merak ile adeta uykusuz geirdim ve ertesi gn, u cevab aldm. Sivas Vilayetine C: 28 Austos 335 gazete sylentilerinin doruluk dereceleri hakknda aklama yapmaya gerek yok. Bildirilen gereklerin dorultusunda grev yaplmasnda zen gsterilmesi rica edilir. 29 Austos 335 Nazr dil Fazla sevinmediimi sylemekten ekindim. Hatta hi sevinmediimi syleyebilirim. nk valilikten, o buhranl devirde, ayrlmak bir ok skntlara mahkum olmak demekti. Ancak o ayrl Osmanl tarihinde ei olmayan ihtill teebbsne uzak kalmay da temin edecei iin idare amirlii noktasndan belki nimet idi. Dahiliye Nezaretinin beni yerimde brakmasyla durumum yine karmaklayordu. Nazrn telgrafndaki bir cmle de sinirlerimi yeni batan oynatmt. Adamcaz gazete sylentilerini toptan yalanlarken bildirilen olaylarn gerei, greve devam etmemi, tavsiye ediyordu ki (bu tebligat), Sivas Kongresini dattrmak o kongreye katlan kiileri hapsettirmek isteyen kt bir emeli ifade etmekteydi. Babli ile, o binada temsil olunan merkezi hkmet ile, bu konu zerinde fikir birlii yapmama imkan yoktu. Eski tartmalar, kongrenin almak zere bulunduu bir gnde, tazelemek ise anlamszd. Bu sebeple Nazr Beye teekkr dahi etmedim, aldm cevab zel dosyama koyup sustum. imdi btn dikkatim, Erzurumdan Sivasa hareket eden Mustafa Kemal Paa ile arkadalarinin konak yerlerini haylen takip etmeye yogunlamiti. uradan buradan Sivasa gelmi olan delegelerle ilgilenmekten geri kalmiyordum. Bu srada garip bir olay meydana geldi ve kongreye katlmak zere Sivasa gelen delegelerden biri ortadan kayboldu. lk bakta, bir polisiye olayna benzeyen bu kaybolu, gerekte tamamyla siyasi idi. nk delege efendi

kongrede bulunmak kararyla ve mensup olduu sancak halknn gvenine sahip olarak Sivasa geldii halde kongrede bulunmaktan korkarak anszn gitmiti. Korkunun yrekten yree getii muhakkaktr. Fakat korkunun bulac olmadn bu olayla anladm. nk o da bulac olsayd, eitli yerlerden Sivasa gelmi ve Erzurumdan yola kan kiileri beklemekte olan dier delegelerin de birer birer gitmeleri gerekirdi. Dahiliye Nazr bata olmak zere, merkezi hkmetin brokratlarn sevinten deli edecek byle bir olay, Allaha kr, kaak delegenin bu davran ancak bir alay konusu olabildi. Mustafa Kemal Paa ile arkadalarinin Sivasa yaklamalarinin anlailmasi da bu delegenin endielenip, stlendigi grevi yapmaktan vazgemesindeki garipligi Sivasa unutturmutu. Herkes, eitli sebeplerle, misafirlerin gelmesini heyecanla bekliyordu. eitli sebeplerle dedim. nk Mustafa Kemal Paa, rtbesini, padiah yaverligini ve hatta askerligini feda etmek ve sonu bilinmeyen, byk bir maceraya atilmak yznden, byk bir deger kazanmiti ve btn Anadolu halkinin agzinda gezen erefli bir isim olmutu. Onun ne yapmak ve yaptirmak istedigini, btn aikligiyla, anlayan belki tek kimse yoktu. Ancak herkes onun iyi eyler dndgne iyi eyler baaracagina mutlak bir iman besliyordu. Kongre, belki o bilinmeyen, fakat iyiligine kanaat beslenen, ilerin zn aiga koyacakti ve ite bu ihtimal yrekleri heyecanlandiriyordu. Merkezi Hkmetin Mustafa Kemal Paa ile arkadalarini hapsetmek isteyip de baarili olmamasi ve hapse mahkm edilen bu kiilerin ellerini, kollarini sallayarak bir il merkezinde ikinci bir kongre amaya kalkimalari da halkin merakini eken bir etkendi. nk halk Babilinin bu aika meydan okumaya kari nasil bir tavir alacagini da grmek iin sabirsizlaniyordu. Kolordu Komutan Miralay brahim Tali Bey eski mebus Rasim Bey, Mft Abddurruf Efendi, Emir Paa gibi kiiler, bu arada zellikle megul grnyorlard. Bunlardan bir ksm kongre heyetinin emniyet altnda almasn temin iin son hazrlklar yapmakla urayorlard. Mft Efendi, Erzurum yolcularna parlak bir karlama treni yapma grevini almt, cbbesinin eteklerini toplayarak ev ev, dkkan dkkan dolayordu. Emir Paa, kongre heyetinin kendi ahs hakknda olumlu bir fikir edinmesi iin neler yaplabileceini tasarlamakla meguld. nk o Sivasta bir varlk olarak tannmak kaygsndan baka bir ey dnmezdi. imdi de bu kongreye bu kaygsn benimsetmek istiyordu. Eski nc kolordu komutan olup Mustafa Kemal Paann en yakn arkadalarndan biri bulunan Miralay Refet Bey, kongreye ait hazrlklar takiple megul olup dururken anszn Sivastan ayrlmt. Ben bu gidii Erzurumdan verilen bir emrin sonucu zannetmitim. Sonradan anladm ki Refet Bey kendiliinden Sivas terk etmitir. Fakat ad geen kiinin Sivastan uzaklamasna karlk Sivasa gelenlerin says bir hayli artt. Bunlarn iinde yirminci kolordu komutan Ali Fuat Paann babas smail Fazl Paa, elilerden Rstem Bey, Erkan- Harp Miralay Kara Vasf Bey gibi kiiler zellikle dikkati ekiyordu. Eski ttiht ve Terakki delegelerinden Hsrev Sami ve Memleket Gazetesi sahibi smail Hami Beyler de kongreye katlacak kiiler arasnda bulunuyorlard. Sivas, yalnz bunlar deil, Mister Bravn isimli bir Amerikal gazeteciyi de sinesinde misafir etmi bulunuyordu. Yine Amerikal General Harburtun bakanlnda bulunan bir heyetin o gnlerde Sivasa gelecei ise

sylenmekteydi. te byle bir srada son haber geldi ve Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn 2 eyll 335 tarihinde Sivasa ulaacaklar anlald. Tamam ile samimi olmak istiyorum, onun iin arzediyorum: Erzurum yolcularnn, vali sfatyla banda bulunduum il merkezine girmek zere bulunduklarn renir renmez bende yine bir ruhi tereddt, bir tela balad. Onlara kar nasl bir tavr alacaktm? Geri Dahiliye Nezaretine kar ektiim telgraflarda kongrenin asayii bozmasna meydan vermeyeceime dair sz vermitim. Bu, kongrenin devlet siyasetine kar iler grmesine ve giriimlerde bulunmasna engel olabileceimi de aa yukar hissettiren bir szd. Fakat gerekte ben neydim, nasl bir kuvvete sahiptim, kongrecilere kar nasl bir tavrdaydm? te imdi buralarn ayrntl dnerek endieleniyordum. nk Mustafa Kemal Paa ile tanklm varsa da ad geenin samimi dostlarndan biri olmak erefini kazanm deildim. yle de olsam Paann amalarn ve dncelerini etkileyemezdim. Zira O, dostlukla ii tamamen ayr tutan bir ahsiyetti. Erzuruma giderken kendisiyle gerekleen ksa grme srasnda bu gerei anlamtm ve Mustafa Kemal Paann dostluu kantarla, al verii miskalla tartan ok ciddi, ok derin grl bir insan olduuna inanmtm. Onun arkadalarinin da bazilarini taniyor, bazilarini tanimiyordum ve hi birisiyle senli benli degildim. u halde kongre grmelerini, eger oturumlari gizli yaparlarsa, yakindan takip etmek ve grenmek imkani bile, benim iin yoktu. Gc bu kadar sinirli olan bir adamin kongreden ikacak kararlari devlet siyasetine gre degitirmesi ve dzenlemesi elbette mmkn degildi. Fakat kongre harl harl alrken benim kaytsz duruum da mmkn olmayacakt. Zira kongreden merkezi hkmeti sktracak kararlar kmas ve halkn da bu kararlar gereince harekete geirilmesi muhtemeldi. Nitekim Mustafa Kemal Paa zmirin igalini protesto ettirmek iin mitingler yaptrmak suretiyle kendi dncelerine halk da ortak etmek usuln daha Havzada bulunurken uygulamaya balamt. imdi siyasi durum Osmanl mparatorluu aleyhine aydnlanm ve merkezi hkmetin aczi de o oranda ortaya ktndan Paann halk bir kat daha aydnlatacana veya harekete geireceine phe yoktu. Maslahatda bu gibi hareketleri zorunlu klyordu. nk Milli Cereyan ad verilen u hazrlklardan olumlu bir sonu karmak iin bir eyler yaplmalyd. O bir eyleri ise kongre dnecek, kongre tespit edecek ve kongre halka bildirecekti. Halbuki bu eylerin merkezi hkmete ho gelmeyecei normaldi. Kafamda bu konu dal budak salarken ve Milli Cereyan kuracak bir kongre nnde o cereyan su sayan bir hkmetin memuru olarak durumumun pek garip olduunu dnrken br dncelerimden daha acil bir baka konu kafamda olutu: Kongreye gelecekleri karlamak meselesi!... Evet Mustafa Kemal Paa ile arkadalarini karilamak zere Sivasta, Ibrahim Tali ve Rasim Beylerin rehberliginde, byk hazirliklar yapiliyordu. Ben de bu trene katilacak miydim katilmayacak miydim? Srden ayrlmak hem toplumun dikkatini eker, hem de Paann ve arkadalarnn gvenliklerini salama benim kontrolmden kabilirdi. Srye katlmak ise merkezi hkmetin kongre hakkndaki dncesine aktan aa muhalefet etmek olurdu.

te uzun bir saatimi de bu mesele igal etti, kalbim ve vicdanm straptan adeta ter iinde kalp bunald. Hislerim kongreye kiileri gle gle karlamay gerekli klyor uurum ise merkezi hkmetle bu kadar ak surette muhalefete gemek hususunda beni zorluyordu. Nihayet u karar aldm: Vali sfatyle bu karlama trenine katldm takdirde Babliyi gcendirmi olacama gre karlamaya kacak halk arasnda grnmemek. Ancak Mustafa Kemal Paa ve arkadalar gibi hayatlarn vatannn hayrna ve vatann kurtuluuna adam byk ruhlu insanlar karlamamak gibi bir kkln ebedi azabndan ve utancndan kurtulmak iin karlamaya kmak! Yani karilamaya hem ikmayacak, hem ikacaktim. Bu garip ii nasil yaptigimi da arzedeyim: 2 Eyll 335 gn Sivasta ne kadar at ve araba varsa halki Erzincan yolu zerine gtrr. At bulamayan ve araba tedarik edemeyenler de yaya olarak o yne dklrken ben hkmet konagindan ayrilmadim. Halkin bu sevinli akiini penceremden uzun uzun seyre daldim. Fakat gzlerim dolu dolu oluyor, kalbim de heyecan iinde bulunuyordu. Ne zaman ki Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin ve arkadalarinin ehre girdikleri haberi geldi. Ben de hkmet konagindan iktim yava yava, onlarin dinlenecegi yere, liseye dogru yrmeye baladim. Admlarn o ekilde dzenlemitim ki, Paann otomobili lise nnde dururken ben de sz edilen kiileri selamlamakla erefleniyordum. Fakat benim srden ayrlmama ramen srye dahilmiim gibi grnmeye zeniim, zellikle Mustafa Kemal Paann gznden kamam. Bunu birka gn sonra Erzurumlu eski mebus Raif Efendiden rendim. Bu kii Mustafa Kemal Paann lise nnde selamm aldktan sonra kendisine dndn ve yavaa diplomat vali ehir dna gelmiyor, bsbtn grnmemei de ho bulmuyor, bizi burada karlyor dediini sylemiti. Beni ok zen bu szlere kari kendimi savunmadim. nk olaylarin beni savunacagina, yani millet ve vatan iin alimalara btn benligimle bagli oldugumun kolaylikla bilinecegine tam bir inancim vardi. Nitekim be gn sonra Mustafa Kemal Paa da arkadalari da beni Milli Cereyanin en samimi bir hizmetkri olarak kabul ettiler ve bana aralarinda yer verdiler. Ben bu karilama gn Mustafa Kemal Paanin Rasim Beye kuvvetli bir sz syledigini duydum. Rasim Bey, ehirden hayli uzak mesafede misafirleri karilamiti. Paa, derin bir gvene layik grdg bu degerli Sivasliyi grr grmez, sz edilen Msy Bruno ii dolayisiyla ve benimle beraber ekmi oldugu telgrafi hatirlatarak u szleri sylemi: -Rasim Bey, genler iin vatan ilerde lmek szkonusu olabilir. Ancak korkmak asla! O durumda korkaklk gsterenin kendisi deil belki ben olduumu Rasim Bey syledi mi. Bilmiyorum. Fakat ben orada hazr olsaydm Sivasn igal edileceini syleyen Fransz binbann bu bildirisinden korktuumu, nk bir igalin milleti Mustafa Kemal Paadan ayrmas mmkn olduuna gre korkmakta hakl bulunduumu sylerdim. Her ne ise, sadede dneyim: Mustafa Kemal Paa ile arkadalarini lise kapisinda selamladiktan sonra evime dndm. Zaten vakit geti. Misafirleri rahatsiz etmek dogru degildi. Ancak evde de rahat degildim. Zira nerede grlrlerse hemen yakalanip hapsedilmeleri ve resmi kuvvetlerin korumasi altinda Istanbula gnderilmeleri, belki on kere, emredilmi olan bu kiilerin

alkilar iinde Sivasa girdiklerini tarafimdan dahi selamlandiklarini Dahiliye Nezaretine bildirmek lazimdi. Bunu nasl bir dille yapacaktm? Uzun uzun dndkten sonra, ertesi gn, u telgraf yazdm: Dahiliye Nezareti Celilesine Vilyat- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Erzurum Kongresinin Temsili Heyet-i ile Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin dn akam ge vakit karlanmalarna katlan eitli gruplardan olumu kalabaln alklar arasnda Sivasa ulamakla yarn kurulmas kararlatrlan kongrede hazr bulunacaklar, bilgi vermek iin arzolunur 3 Eyll 335 Sivas Valisi Reit Grlyor ya, memur zihniyeti kalemimden ayrlamyor. Mustafa Kemal Paa ile arkadalarnn Sivasa geldiklerini ve kongrenin almak zere bulunduklarn haber verirken bu kiilerin Erzurumda alan bir kongreyi Temsil Heyeti olduklarn hatrlatmaktan yani yaplacak iin yaplm bir ii tamamlamaktan ibaret olduunu sylemekten kendimi alamadm gibi onlarn halk tarafndan alklarla karlandn aklamakla da milletin bu kongrelere ve kongrecilere arka ktn hatrlatmaktan da kendimi alamadm. Bu szler tamamyla geree uygun ise de benim Dahiliye Nazrna doruyu hatrlatmaktan daha ok muhtemel sorumluluklar nlemek iin byle bir dil kullandma phe yoktur. nk o nazrn elinden gelse beni de hapse sokacan biliyordum. Zaman gelince onun bana vuraca darbelere imdiden siper hazrlamak lzmd. Kongre 4 Eylle rastlayan Perembe gn aildi. O gnn sabahi Emir Paadan aktarilan ve kulagima fisildanan bir habere gre Bekir Sami Beyin evinde Rauf, Kara Vasif, Ismail Hmi Beyler le daha birka kii toplanarak Mustafa Kemal Paanin kongre reisligine seilmemesini kararlatirmilar imi. Ne yalan syleyeyim, bu haberden ok znt duydum. Zira gelecegi kara kara bulutlarla rtl olan vatana bir afak, bir kurtulu aydinligi getirmek iin toplanan bu heyetin daha ie balamadan sen ve ben davasina kapilmalari hazin bir eydi. Bereket versin, bu haber dogrulanmadi. Mustafa Kemal Paa yirmibe azadan oluan kongre heyeti tarafindan muhalif oya kari yirmi iki oy ile bakan seildi ve bu suretle bir vatan kurumunun dogum gnnde muhtemel ayrlk mikroplarnn yz gstermesi ortadan kaldrlm oldu. Kongre grmelerini burada yazmak benim iin mmkn degildir. nk o grmelere katilmadim. Fakat her gn dzenli olarak bana verilen bilgiye gre grme konulari arasinda en ok tartiilan ve yeler arasindaki fikir ayriligini en ok ortaya koyan yn, manda meselesi olmutur. Manda; Birinci Dnya Savaindan sonra siyasi maske olarak dillere dm kelimelerdendi. Bu kelimenin aik olmak artiyla nasil bir anlam ifade ettigi bu gn bile (u satirlarda yazildigi tarihte ki on iki yil olmutur) anlailmamitir. nce Fransizca bilenlerimiz mandayi valilik anlaminda kullanirlardi. Halkimiz da Manda De Poste deyimini, tccar takimi ise manda telegraphique szn bilirlerdi. Ancak devletler hukuku uzmanlarimiz da, devlet ekilleri arasinda bir mandat tarzi bulundugunu duymu ve grenmi

degillerdi. Onlarca ve herkese devlet ya bagimsiz, ya himaye altinda olurdu. Eski dnemlerde himayeciligin bir eidi daha vardi ki ona Protectorat deniliyordu. Manda bunlarn hibirine benzemeyen bir devlet ekli olup Byk Harp sonunda Pariste toplanan diplomatlar tarafndan icat edilmitir. Onlarn yorumuna gre manda, henz bamszla lyk olmayan milletlerin o liyakti kazanncaya kadar kuvvetli bir devletin korumasnda veya emri altnda kalmasna deniyordu. ngilizler Irak ve Filistin topraklarn, Franszlar Suriyeyi, Japonlar birtakm Alman smrgelerini bu terimin himayesine snarak igal ve idare ediyorlard. ok garip ve hazin bir hal olmak zere Sivas Kongresinde de manda meselesi nemle ve hayret edilecek bir ekilde ateli tartima konusu oluyordu. Bu, nasl bir kanaat ve yanllktan ileri geliyordu. aret ettiim zere ben tartmalarn iinde bulunmadmdan kesin bir karar veremem. O sebeple yalnz iittiklerimi sylemekle yetineceim: Kongrede manda meselesini tartma konusu yapanlar kiidir: smail Fazl Paa, Bekir Sami Bey, Hmi Bey. Fakat Bekir Sami Bey de, smail Fazl Paaya da bu fikri telkin veya bu fikir zerinde srar lzumunu tavsiye eden Hami Bey olup kongre de mevzuun ak ile evk ile mdafaasn stlenen de yine o olmutur. Rauf Bey ile, o srada yine anszn Sivasa gelmi ve kongre grmelerine katlm olan, Rafet ve Kara Vasf Bey ler manday srarla savunuyorlarm. Bata Rasim Bey olmak zere temas ettigim kongreye katilan kiilerden hibirini mandaya taraftar bulmadim. Byle bir anlamsizligi desteklemeye kalkianlar da yanli yola sapmi ve kongre yelerinin ogunlugunu bu kt dnceye ortak edemeyeceklerini anlami olacaklar ki ortaya attiklari teklifleri, iki gn sren dedikodulu bir tartimadan sonra, geri almak mecburiyetini duymulardir. Fakat kulaktan kulaa, aktarlan dedikodular kolay, kolay kesilmedi ve Trk yurdunu manda altna sokmak isteyen kiilerin adlar Sivasta mandac kald. Bunlardan biri ehir iinde dolarken konudan haberdar olanlar kendisini birbirlerine gsteriyorlar ve Mandac geiyor diye glyorlard. te kongre byle acayip bir zihniyetin anlamszln da tespit ettikten sonra almasna son verdi, yerini temsil heyetine brakarak dalma kararn ald. Mutlu bir bar kararlancaya kadar yani yurdun kurtuluu ve milletin bamszl gerekleinceye kadar bu temsil heyeti faaliyette bulunacak ve vatandalar uyank tutmak, her tehlikeye kar ayaklandrmak iin gerekli tedbirleri alacakt. Ayn zamanda Meclis-i Mebusann da almasn salayacakt. Fakat kongrenin dalmas kararlatrlrken ortaya bir mesele kt. Daha dorusu Mustafa Kemal Paa, birka gnden beri gizlice takip etmekte olduu bir suikast olayn ortaya kard. Bu olaya stanbul hkmetinin Sivas Kongresini datmak ve kongrecileri yakalatmak iin giritii bir teebbsten ibaretti. Benim ahsm da, stanbul tarafndan, bu olaya kartrld iin bildiklerimi ve grdklerimi biraz uzuca da olsa yazmak istiyorum: Mustafa Kemal Paa, Istanbuldan Harput Valisi Ali Galipe, makine bainda yazilan, telgraflari elde etmi ayni zamanda Bedirhan Bey ogullarindan Celadet ve Kmuran ile Diyarbakirli Cemil Paazade Ekremin, yanlarinda bir yabanci subay oldugu halde, Malatyaya gelerek birligi bozacak iler yapmaya

alitiklarini duymu ve askeri makamlara sert emirler vererek bunlarn hapsedilmesini istemiti. Mustafa Kemal Paa, Sivastan birka subay gndermek suretiyle hizlandirmak istedigi bu takip iini gayet gizli tutuyordu. Fakat Babilinin Ali Galipi kongre aleyhine gndermek giriimini sonusuz biraktiktan sonra bu konudaki belgeleri ortaya koydu ve Milli Cereyana kari yapilmak istenen suikasta kari valilerin komutanlarin ve kongrenin dikkatini ekerek bir karar alinmasini istedi: Bu karar ki, Anadolu ile stanbul arasndaki her trl ilikinin ilk defa olarak kesilmesi eklinde gereklemitir. ok nemliydi. Bundan dolay gerekli olan belgeleri birer birer yazacam. Mamrettlaziz Valisi Ali Galip Beyefendiye ifre (Gayet mahremdir,bizzat hallolunacaktir ) nc Kolordu Komutanlna ve Sivas valiliine tayininiz bakanlar kurulunca uygun grldnden razlnz bildiren cevab makine banda beklemekteyim. Dahiliye Nazr :dil Bu teklifi kabul etmenizi bilhassa temenni ederim. eyhlislam:Mustafa Sabri

Bu telgrafa 1 Eyll tarihinde Ali Galip Dersimden u cevabi veriyor: Dahiliye Nazr Beyefendi Hazretlerine C: Bu da bir vatan vazifesidir. Tabii acizane isteklerimi deerlendirip ve buradaki grev ile karlatrmanzdan sonra, en uygun artlarda kabul eden kii grevlendirileceine gre bu grevi stlenmek bir onurdur. Yalnz baarya ulamak iin baz zellikleri bilmek ve baz artlar aklamak isterim. ki gn sonra Elazdan haberlemeye izin verilmesi temennimdir. Galip Fakat nazr, sabrszlk gsterdiinden, Ali Galip yine Dersimden u telgraf ekiyor:

Dahiliye Nezaretine C: 1 Eyll 335, On sekizinci frka komutanlnn kurmay bakanlnda bulunduum srada subaylara siyasetle uramay yasaklamam yznden dmanlklara hedef olmu ve 327 senesi iptidasnda istifaya mecbur olmutum. Sekiz buuk senedir ziraat ileriyle ve ticaretle urayordum. Bu srelerin kdemime eklenmesi ile Elazdan hareketim srasnda erkan harbiye mirlivalna terfii ettirilmezsem akran ve emsalime oranla dk bir rtbede askeri hizmetin kabul imkanszdr. Bu rtbenin baar asndan nemi vardr. Bunun dnda aile fertlerinden onbir kiiyi beraber getirmi, Elazda ev eyas

da tedarik etmitim. Nakliye ok pahaldr. Harcrahlar yeterli deildir. Geleli iki ay olmadndan henz tam maa da alamadm. Ziraat ve ticaret ilerimi datp milli onur grevimi yaparken deiik yerlerde bulunacamdan dolay perian olmamak iin harcrahtan baka tazminat da isterim. Elaz Valisi:Galip Dahiliyeden bu a gzl telgrafa gelen cevap udur: C: Askeri rtbenizin terfii ettirilerek iadesi kararlatirilmitir. Beklenen baarinizin elde edilmesinde birtakim haklar istemeniz uygundur. Yolculuk masrafi olarak gerekli para da verilecektir. Vakit geirilmemek zere hemen grevi kabul ettiginize dair cevabinizi beklemekteyim. Istenilen yere emrinizdekilerle birlikte bu akam hareket etmeniz gerekli. Aile sonra da naklolunabilir. Nazr:dil Ali Galip ii saglam kaziga baglamak dncesinden yine siyrilamiyor, daha aik ve u ekilde dileniyor: C.1-Emrimde Dersim Jandarma Taburundan sekiz svari var. Bunlarn buradan ayrlmas doru olamaz. Baka svari birlii dzenlemek de kolay deildir. Bu ilin jandarmas zaten ihtiyac karlamamakla beraber, baka bir yere nakledilirse hemen firar ederler. Hatta bir sancaktan dier sancaa nakli halinde firar olaynn dier illerde de gerekleeceini ve tekar edeceini Jandarma Genel Komutanlyla bildirmektedir. Jandarmala halkta o kadar rabet yok. Firarilerden jandarma yazmaya talip olduumuz halde, alaymz kadrosundaki noksan doldurmak mmkn olamyor. Esasen jandarma maalarnn denmemesi, ilgiyi bsbtn azaltmtr. 2-Yol masraflar iin verilecek para, ev halknn tanmasn ve eya alp satmaktan doan zarar karlayamaz. Bundan dolay harcrahtan baka, en azndan yedi yz lira verilmezse, madur olurum. 3-Sekiz buuk sene istifada geen zamann askeri kdemime eklenilmesi gereklidir, terfii de hakkmdr. 4-steklerimin vaat edilmesi artyla grevi kabul ettiime dair cevab bildiririm. Elaz Valisi :Galip Nazr peki diyor ve bunun zerine Ali Galip, yine makine banda, bir bilmemezlik ve anlamamazlk ierisinde Sivasta ne yapacan ve nasl bir grevde bulunacan soruyor. Nazr da isim aklamaya yanamayarak kapal bir dil kullanyor: C.-Vilyeti arkiyyede problem ikarmaya alian adi bilinen kiilerin tahrikleri nlendigi direnenlerin yakalanip gnderildikleri zaman hkmetimizin yce arzularinin tamami yerine getirilmi olur. Mamuretlazize imdilik gvendiginiz birini vekil birakabilirsiniz. Gvenebileceginiz airetlerden yeteri kadarini yaninizda gtrebilirsiniz. Maalar hkmet tarafindan denir hizmetleriniz arttika maddi ve manevi byk kazanlar elde etmenize destek olunur. Yksek anlayilariniza daha fazla bilgi vermemize gerek yoktur. Artik kabulnz ieren kesin cevabinizi bekliyorum.

Nazr:Adil Adil ve Galip Beyler, bu suretle makine bainda biraz daha konutuktan sonra, anlaiyorlar. Nazir resmi muameleyi yaptirmak ve Ali Galipin Sivas valiligine ve komutanligina tayini iradesini almak zere ayriliyor, Galipde yemege ve tedbir almaya gidiyor. Ertesi gn Ali Galip bir telgraf ekerek son emri ve talimat beklediini bildiriyor. Daha nce de : Mesele o kadar zor deil, inallah baar kolaylkla elde edilir. Bu yrede tandm nizamiye ve jandarma ile airetlerden yz atl szkonusu ama iin yeterlidir diyor. Onun verdii szn zeti udur: Yeni grevine gitmek zere hemen Elaza hareket edecek Kahta taraflarndan yz atln tedarik etmek iin de imdi makine banda lazm gelenlerle grecek, Nazrn da 1 Eyllde ona yazd son telgraf udur: 1-Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey ve ayakdalari hkmete bagli olduklarini iddia ettikleri halde halki tahrik etmeye devam ediyorlar. Kendileriyle ayni grte olan ve emin olduklari memurlarin sahalarinda serbest dolaiyorlar. Hi birinin bugn iin bir yetkisi ve sifati yoktur. 2-Emin olduumuz kimselerden birka yz svari ile aniden gidebilirseniz, oralarda rastlayacaklarnz tutuklayp gnderebilirsiniz. Dierleri tabii kaacaklardr. Bir daha da oralara yanaamayacaklardr. Bu svarilere jandarma denei verilebilir. 3- Elinizde bulunan vali ve komutanlk yetkileriyle bu baary salayacanz phesizdir. 4-Kolordu Komutan Selehattin Bey adnda bir miralay da stanbuldan gnderilmitir. Nazr:Adil 2 Eyllde i artik kesinlik kazaniyor. Galipin Sivas valiligi ve komutanligi iin bakanlar kurulundan karar, Padiahtan irade isteniyor. 3 Eyllde sabirsizliktan kabina sigmayan yerinde duramayan Ali Galipe resmi surette bildiri yapiliyor ve talimat veriliyor. Bablinin byk bir suikasta nasl giritiini gsteren belgeyi aynen buraya alyorum: Elaz Valisi Galip Beyefendiye No.906 -Bizzat Halledilecektir. C.2 Eyll 335, No. 2 Arzolunmutur. Padiahin emri bugn ikacak, kesinlik kazanmitir. Talimat udur: Bildiginiz zere Erzurumda kongre adi altinda birka kii toplanarak birtakim kararlar aldilar. Ne toplananlarin, ne de aldiklari kararlarin bir nemi vardir. Fakat bu haller memlekete bir takim dedi-kodulara sebep oluyor. Avrupaya da pek abartili yansitiliyor. Bundan dolayi pek kt etkiler birakiyor. Ortada nemsenecek hibir kuvvet, hibir olay olmadigi halde maddi yn olmayan abartilardan ve kt etkilerden endieye den Ingilizlerin sonradan Samsuna epeyce bir kuvvet ikaracaklari iaret olunuyor. Hkmetin inisiyatifi diinda tarafiniza kari hareketlere devam edilirse ikarilacak yabanci kuvvetlerin Sivasa ve oradan daha ileriye giderek birok yerleri igal etmeleri ihtimali uzak degildir.

Bu ise memleketin menfaatlerine aykrdr. Erzurumda toplanan bilinen ahslarn yaknda Sivasta toplanarak yine bir kongre kurmak istedikleri olaylarn duyumundan anlalyor. Byle be on kiinin orada toplanmasndan hibir ey kmayaca hkmete malumdur. Fakat bunlar Avrupaya anlatmak mmkn deildir. te bunun iin bunlarn orada toplanmasna meydan vermemek gerekiyor. Bunun iin de nce Sivasta hkmetin tam gvenini kazanm, memleketin kurtuluuna inanm ve emirleri harfiyen yerine getirmeye karar klm bir vali gerekmektedir. Deerli ahsnz onun iin oraya gnderiyoruz. Geri Sivasta kongre kurmak isteyen birka kiiye engel olmak o kadar g bir ey deilse de yneticilerin ve yksek rtbeli subaylarn ve dier subaylarn bazlarnn da bunlarla hemfikir olduklar anlalmaktadr. Hkmetin alaca tedbirleri ellerinden geldii kadar gletirip ve bilinen ahslar mmkn olduu kadar tutacaklar dikkate alnarak, gvenilebilecek bir iki yz kiinin yannzda bulunmas baarnn salanmas iin uygun grlmektedir. Bundan dolay nce belirttiim gibi oralardaki Krtlerden itimat edilen yz elli kadar svari alnarak ve niin nereye gidildiini kimseye sezdirilmeden Sivasa hi kimsenin beklemedii bir zamanda ulalarak vali ve komutanl hemen ele alacak ve oradaki jandarma ve asker, says az olmakla beraber, iyi idare edecek olursanz, karnzda baka bir kuvvet bulunmayacandan baarl olacanz ve orada bulunanlar varsa hemen yakalayp gizlice stanbula gndereceiniz phesizdir. Bu suretle elde edilecek g ve iktidar hkmet iin de macera arayc harekette bulunanlar yldrarak bu gibi hastalkl hareketlerin olumasna mani olaca gibi dta da olumlu etki yaparak yabanclarn asker karmak ve oralar igal etmek konularndaki dncelerinden vazgemeleri iin hkmete bir g kayna ve teebbs sebebi olacaktr. Zaten Sivasn deerli halknn bazlarna dayanlarak doruland zere halk bu politikaclarn tahriklerinden para toplamak iin yaptklar baskdan olduka nefret etmekte ve bunlarn yasaklanmas iin hkmete her ekilde yardma hazrdr. Orada jandarmaya yazlacak istenildii kadar kii bulunaca ve buna sz geen kiiler tarafndan zellikle yardm edilecei haber verilmektedir. Bu suretle yeterli miktarda ve hkmete bal bir jandarma tekil edildikten sonra birlikte getireceiniz svarilerin gnllerini ho ederek istedikleri yerlere gnderebilirsiniz. te yaplacak tedbirler bundan ibarettir. Bunun kolayca olumas baaryla uygulanmas manevi derecesi sonsuz baa lyktr. Sivasa grevlendirildiinizden, hatta o ynlere gideceinizden aile fertlerinden herhangi birine, gvendiiniz hibir kimseye bile bahsetmeyiniz ve Sivasa girinceye kadar amacnz yannzdakilere bile sezdirmeyiniz. Bu baarnzn asl noktasdr. Bu bakmdan imdilik ailenizi her halde orada brakarak etraftaki airetleri tefti iin be on gn duracanz ailenize ve evrenizdekilere syleyerek hemen hareket edip bir an nce Sivasa anszn ulamaya gayret etmelisiniz. Oraya ulamanzdan sonra gelecek telgrafn ieriini gerekli kiilere bildirerek vali ve komutanl ele alarak hemen ie balamalsnz. Bir taraftan da makine bainda Nezaretle yazimalisiniz. Bu ekilde durum gerekletigi zaman, duruma gre gerekli bilgiler verilecektir. Ie baladiktan sonra ne zaman uygun grrseniz ailenizi ve eyanizi Sivasa getirtebilirsiniz. u kadar ki u an orada bulunan Reit Paa valilikten alindigini yerine bir digerinin gnderilecegini her nasilsa duyarak sz edilen tarafindan Nezarete mracaat

edildiginden isimlerini bildiginiz kiilerin Sivasta yakin bir zamanda birlemek istediklerini olaylar gsterdiginden boa bir dakika geirmeden biran evvel hareket ve bir saat nce ulamaya gayret etmeniz de her eyden nemli ve gereklidir. u sebeplere ve degerlendirmelere gre ne zaman hareket edeceginiz ve ne kadar zamanda ulaabileceginizi bildirmeniz gerekir. Sivasta gstereceiniz telgraf udur: ahsnzn Sivas vali ve komutanlna tayinleri bakanlar kurulu karar ile Hazreti padiahn yce iradesinden ereflenmi olan izin olduundan, hemen hareketle bu telgraf Sivastaki memurlardan, yneticilerden, askerlerden gerekli olanlara bildirip, vali ve komutanl stlenerek greve balamanz yazl olarak bildirmeniz... 13 Eyll 335 Harbiye Nazr Sleyman efik Dahiliye Nazr dil Ali Galip ite bu uzun haberlemelerden sonra Malatyaya geliyor. Sivasi basmak iin ekiya toplamaya teebbs ediyor. Fakat fazla miktarda para ekme hirsini yenemediginden, Sivas Kongresinin ailmi olmasina ragmen, harekete gemiyor, geemiyor, yine Nazirla telgraflaiyor. Bu iki suikastnn son pazarlklarn ve son anlamalarn gsteren belge udur: 1-Gayet Acildir. Malatya Elaz Valisi Galip Beyefendiye C.6 Eyll 335 Ekiya takibi iin gnderilecek kuvvetlerin masraflarinin jandarma denegine geirilerek verilmesi mecburidir. Ka kuru harcanacaginin ve gnderilecek kuvvelerin sayisiyla hareket gnnn ok abuk bildirilmesi. Nazr Adil 2- Acildir. Malatya Elaz Valisi Galip Beyefendiye C: 8 Eyll 335. Numara : 2. Sivasta gvene lyk bir haber kayna olmaddan yeterli bilgi alnmamakta ise de ora halkndan burada bulunan bir adamn ifadesine ve dier yerlerden de alnan genel bilgiye gre, nce halk bu tahrikilere taraftar deil, sonra asker say olarak ok azdr. Bu hareketi idare etmekte olanlar bilinen ahslar ile komutan ve askerlerden bazlardr. Bunlar ise milli bir ekil vererek amalarn benimsetmeye almaktadrlar. Halbuki millet bu ilere taraftar deildir. Oras daha yakn olmas sebebiyle istediiniz bilgileri kolaylkla elde edebilirsiniz. Bununla birlikte gazeteler her naslsa oraya grevlendirilmenizden sz ettiklerinden bir an nce Sivasa hareket etmeniz ok daha nem kazanmtr. Yannzda bulunduracanz kuvvet ne kadar ok olursa baarnn o kadar kolaylaaca phesizdir. Bu kuvvetin saysyla hareket zamannzn bir an nce belirlenmesini ve bildirilmesini beklemekteyim. Nazr:Adil 3-Gayet acil ve gizlidir. Bizzat alacaktr. Dahiliye Nezaretine inde bulunulan ayn on drdnc gn yeterli kuvvet ile ekyalarn takipleri ve yakalanmalar iin Malatyadan hareket edileceinden gerekli tedbirler alnmt. Allahn izniyle arpmalarn baaryla sonulanacana

gvenilsin. Yalnz yazmalarn cevaplar ve gerekenleri ertelenmesin. Elaz Valisi:Ali Galip Ali Galip, bilindii zere, Malatyadan Sivasa doru deil, Halepe doru hareket etmek, yani kamak zorunda kald. Mustafa Kemal Paann ald tedbirler harekete geirdii kuvvetle, Dahiliye Nazrnn tertip ettii suikastn icra memurluunu zerine olan bu gafil adam can korkusuna drm ve Halepe doru kamak mecburiyetinde brakmt. Mustafa Kemal Paa, Istanbul ile Dersim arasinda ve daha sonra Istanbulla Elazig arasinda gerekleen bu haberlemeleri ve konumalari nasil haber almiti? Bu sirri incelemek benim hakkim ve haddim degildir. Yalniz Istanbul brokrasisinin ne kadar ahmak olduklarini gstermek iin bir noktaya iaret edecegim: Elzig ile Istanbul arasindaki telgraf haberlemelerine genellikle Sivas aracilik eder. Sivasla Istanbulu birletiren araci merkez de genellikle Kastamonudur. Istanbul herhangi merkezin araciligini istemeyerek dogrudan dogruya bir merkezle grmek isterse aradaki merkezleri mutlaka meraka drr ve urada, burada yapilan haberlemenin dinlenmesine sebep olur. Geri telgraf memurlari ifreli haberlemelerden bir ey anlamazlar. Fakat Dahiliye Naziri ile valiler arasinda kullanilan ifre anahtari birdir. Bu sebeple Elaziga yazilan bir ifreyi Sivas valisinin telgrafhaneden ele geirebilmesi mmkn oldugu takdirde halletmesi birka dakikalik itir. Ite Dahiliye Naziri bu gereklerden habersiz kalmi ve hele btn telgraf memurlarinin milli cereyana taraftar olduklarini hatirdan ikarmi oldugundan Ali Galip Beye verilen grevin ierigini daha ilk anda Mustafa Kemal Paaya bildirilmi ve sonuta Istanbul hkmetinin kepaze olmasindan ibaret kalmitir. Fakat Mustafa Kemal Paa herhangi bir ii parmaklarinin ucu ile tutan kimselerden degildir. O yapiacagi noktaya kudretle elini hakimane kordu. Onun iin Ali Galip iini de, adamin savuup gitmesi zerine bitmi saymadi. Valilerle, komutanlarla, heyeti temsiliye ile gr ali-verii yaptiktan sonra bu ii, milli cereyanin en byk dmani olan Damat Ferite saldiri sebebi yapti, gerekten derin bir uyaniklikla Istanbula kari hamleler yapmaya baladi. Bu hamleler, yurdun her tarafndan, Ali Galip suikast konu edilerek, kabine aleyhinde padiaha, ayn ekilde, ikyet telgraflar ektirmek suretiyle balad. Ali Galip 10 Eyllde Malatyadan kap gitmiti. Mabeyne telgrafla mracaata 1112 Eyllde teebbs edildi. Ben Ali Galipin firari haberini aldm gece Mustafa Kemalin yannda ve telgrafhanede bulunuyordum. Dahi asker, bir aralk yzn bana evirdi. -Haydi dedi, seni grevden alan ve yerine Ali Galipi yollamak isteyen Nazr Beye bir telgraf yaz da yapt iin namussuzluk olduunu anlat! Ne yalan syleyeyim. lerin i yzn henz renememi ve grevden alnmam da yeni haber aldm iin skntlydm. Paann emrini tam bir kermet saydm. Dahiliye Nazrna yreimdeki gceniklii dkmek istedim, kaleme yaptm, u telgraf yazdm: Dahiliye Nazr Adil Beyefendiye Zatlileriyle Mamuretlaziz valisi Galip Bey arasnda grlen ve bir sureti

aada gsterilen telgraflar kongre heyetince elde edilmekle aynen vilyet makamna brakld. Verdiiniz emir ve Galip Beyin stlendii grev dorusu bende aknlk yaratt, hayret uyandrd. Bir tarafta bendenizin memuriyetten karlmasnn gerek olmadn bildirerek ahsm aldatp byk bir skntya terk ediyorsunuz. Dier taraftan Mslmanlar birbirine krdrmak iin cinayet tertiplerinde bulunuyorsunuz. Sizi bu trl tertiplere ynelten sebep nedir? Bir trl anlayamyorum. Burada padiaha isyan etmi bir ktle mi var idi ki, ekiyadan oluturulmu cezalandrma kuvveti gndermeye ihtiya duyuyorsunuz ve byle bo haince bir teebbsn mmkn olabileceini dnyorsunuz. nce ve sonra bildirdiim zere ilde skunu ve asayii bozan ufak bir hareket bile yoktur. Maksadnz Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyi tutmak ve kongreyi datmak ise buna imkan olmadn daha nce belirtmitim. imdi yine bu i iin halk arasnda kavga karmaya, memleketi atee verip bsbtn elden karmaya sebep olmak vatan ve millete kar ihanet deil midir? Bendeniz yle anlyorum ki, zatliniz makam hrs ile gerei gremiyorsunuz ve gerei syleyenleri sevmiyorsunuz.. Onlar susturmak, ezmek istiyorsunuz ve bilerek bilmeyerek dmanlarn ekmeine ya sryor, memleketi felakete srklyorsunuz. u durumdaki bir Nazra artk gvenim kalmad. Bugne kadar her sorumluluu ahsen stlenerek ileri idare ettim. Fakat bu dakikadan itibaren bendeniz burada valiyken Harput Mslmanlarnn Sivas Mslmanlar ile ve buradaki Hristiyan ve yabanc unsurlarla savamalar gibi zc ve kanl bir manzaraya tahamml edebilecek kadar vicdansz olmadmdan, buna msaade edemeyeceim. Bu konudaki sorumluluun da tamamen size ait olduunu arzederim efendim. Reit Ali Galipin katn, suikastn suya dtn sylemiyordum. nk o srada firari vali takip olunuyordu. Yakalanrsa stanbula kar katmerli bir srpriz yaplm olacakt. Zaten o haberi Nazra vermeem de doru olamazd. Onun iin firar olayna deinmedim ve Nazrn cevabn beklemee koyuldum. Hayaszln aheserlerinden biri saylmas gereken o cevap u ekilde geldi. Sivas Eski Valisi Reit Paa Hazretlerine C: Bildirdiiniz toplantdan orada yaplacak kongrenin tilf devletlerince su unsuru olabilecei gibi byk istillar meydana gelecek, ortaya kabilecek kt zorunluluklara vatan ve millete dikkat ekildiinden bu konudaki telgraflarnza cevap olarak zamannda dikkatlerinizi ekmitim. ki kk ieren bilinen cevaplarnz zerine Galip Beyin greve balamasna padiahn iradesiyle bakanlar kurulunca karar verildi. Vatan ve milletin urad byk felketi artran olaylardan vazgeilmesi hakknda nce ve sonra yaplan bildiriler ve bunlarn tekrar kesinlikle dikkate alnmayarak gerekli siyasete aykr ve vatanmz milletimiz hakknda ciddi tehlikelere sebep olacak davranlarda srar edenler tarafndan Galip Beye saldr ve isyana kalklmas dncesine dayanlarak yle bir uygunsuz olayn yasaklanmas iin Galip Beyin yeteri kadar askerle hareket etmesi nlem olarak istenmiti.Ve birka muhafzla gitmek isteyen Galip Beye, byle bir saldrya uramamas iin muhafzlarn saysnn tedbir olarak artrlmas ve yz, yz elliye karlmas tavsiye edilmiti. Bu kadar az bir say amac aka gstermeye yeterlidir. Bunu aklamaya ve yorumlamaya gerek yok. Galip Beyden suretini anlattnz gibi bir telgraf da alnmamtr. Bu konuda zatnzla yaztmz telgraflar deerlendirildiinden ve suretini gnderdiiniz telgraf dikkatli

okunduunda bu defa yazdnz telgrafn ne kadar yersiz ve ahsn, mesleini, vicdann pek iyi bildiiniz bir milletin bu eski hizmetisine (bana) kar kullandnz ifadelerin ne derece uygunsuz olduunu elbet anlar, padiah iradesine itaatin gerekli olduunu kabul edersiniz. Allaha kr, hi kimsenin tekelinde olmayan vatanseverlikten nasibim hi kimseden aa deildir. Dahiliye Nazr :Adil Mustafa Kemal emretmilerdi: C: 10 Eyll 335 lk nce grevden alnmam hakkndaki padiah iradesinin resmi bildirimini rica ederim. Sonra belgelendirilen habere gre sonradan tayin edilen Galip Beyin Sivasa girmek zere Malatyada bir takm ekyay ve aireti bana toplamak ihanetinin fark edilmesi zerine bulunduu yerde yakalanmasna teebbs edilmise de yannda bulunan ngiliz Binbas Nvil ve Malatya Mutasarrf Bedirhani Halil ve silahlanmalar iin tarafnzca ellerine belge verilen Kmran, Celadet, Ekremle beraber Kahta ynne doru kamlar ve u anda da takip edilmektedirler. Buna gre Galip Beyin buraya ulamas zor ve belki de pheli olduundan bu gerekleri ahsnza bildirir grevden alnmam hakknda kacak kararnamenin gvenilecek bir Nazr tarafndan resmen bildirilmesiyle beraber bundan sonra kesinlikle sorumluluk kabul edemeyeceimi irade sahibi halifeye itaatle grevden ayrlrken vekaleti kime vereceimin de yine o Nazr tarafndan bildirilmesini isterim. Reit Mustafa Kemal Paanin o grlt patirti zamaninda da Istanbul yneticileriyle alay etmekten geri kalmadigini u telgraf aikta gsteriyor. Mustafa Kemal, kendisine has olan byklkle, benim kirilmi gnlm tamir etmeyi de ihmal etmiyorlar ve Ali Galipin katigi haberini benim agzimla Dahiliye Nazirina bildiriyorlar. Yerime gelecek, belki beni de hapsedecek olan bir adamin bu hlyalari gerekletiremedigini benim bildiriim gerekten ibrete deger bir olaydi. Fakat Mustafa Kemal Paa benimle daha fazla megul olamazdi. Dahiliye Nazirina gerekli dersi vermi, beni sevindirmi ayni zamanda bana henz vali oldugumu, o konuya deginmeden bildirmiti. Baka bir Nazirin grevden alinmami bildirmesi, benim valilik vazifelerini grmekte devam ettirmeme izin vermekten baka bir anlam ifade etmezdi. Ben de Babilinin beni grevden almasini, bu durumda hi olmami kabul ettim, iime devam kararini verdim. Ben telgraf odasnda bunlar dnrken stanbul telgrafhanesi de sadrazamn Anadoludan yaan protesto telgraflarna kulak tkadn ve o telgrafn padiaha verilmesini yasakladn hissettirecek haberler veriyordu. Mustafa Kemal Paa, gerekli kiilere durumu bildirdikten sonra birden kalemi eline ald, u satrlar yazd: Dahiliye Nazr Adil Beye Paa, bu hayasizca telgrafa yle bir cevap yazmami Dahiliye Nazr Adil Beyefendiye

Milleti padiahina istek bildirmesini yasakliyorsunuz, alaklar, caniler! Dmanlarla millet aleyhinde ihanet tertip ediyorsunuz. Milletin kudret ve iradesini takdirden aciz oldugunuza phe etmiyordum. Fakat vatan ve millete kari haince ve bogazlarcasina harekette bulunacaginiza inanmak istemiyordum. Aklinizi bainiza toplayin. Galip Bey ve ayaktalari gibi baibo kiilerin ahmaka vaatlerine kapilarak ve milletimiz, vatanimiz iin zararli olan yabancilara vicdaninizi sattiniz, yaptiginiz ktlklerden milletin sizi sorumlu tutacagini dikkate aliniz. Gvendiginiz ahislarin ve yardimcilarinin sonunu grendiginiz zaman bununla kendi sonunuzun nasil olacagini tahmin ediniz. Mustafa Kemal Bana bu telgraf ilk anda ok ar grnd. Fakat durumu iyice dnnce saplantmn yanl olduunu, kendi kendime, itiraf etmek zorunda kaldm. nk Adil Bey, sust yakalanan bir zavalldan baka bir ey deildi. yle zavall bir sulu ki, yesi bulunduu kabineyi iktidar mevkiinde, daha dorusu esaret mevkiinde tutmak ve yalanc bir mutluluun tiksindirici hazlarndan ayr kalmamak iin kardei kardee krdrmay dnmtr. Byle bir adama, millet adna konuan Mustafa Kemal, ancak byle hitap edebilirdi. Yine sadede dneyim: Ali Galip meselesi 12 Eylle kadar srd ve onun Urfa zerinden Halebe doru gittiinin, geri dnmeyi btn mrnce, hatrna getirmeyecek kadar sersemletiinin anlalmas zerine kapand. Fakat, yukarda da bahsettiim gibi, bu meseleyi millet kuvvetini padiaha hissettirmek ve Damat Feriti ykmak iin frsat sayan Mustafa Kemal Paann hamleleri asl o tarihten sonra yamanlat ve yine o gn, 12 Eyll 335te, kendine mahsus bir ekil ald. Btn Anadolunun stanbulla yani milletin hkmetle, geici de olsa, ilgiyi kestii gn hatrlatyorum. Bence, istiklal mcadelesinin ilk kuvvetli sahnesi ve safhas bu hamlede ortaya kar. Mustafa Kemal Paann Anadoluya ayak basar basmaz, milleti aydnlatmaya girimesi phe yok ki, o mcadele tarihinin parlak bir balangcdr. Erzurum Kongresi yine o tarihin gelimesinin ve aydnlanmasnn temel talarndan birisidir. Ali Galip meselesinde Mustafa Kemalin gsterdii uyanklk gayret ve kararllk ve bu sayede salanan netice de parlaktr. Fakat btn Anadolunun stanbulla ilgisini kesmesi ve bu karar bir ltimatomla padiaha bildirip ardndan uygulamas, bana gre, istiklal mcadele tarihinin ilk kuvvetli hamlesidir. nk milletin saraydan ve onun hizmetinde olan Babli kabinesinden kuvvete geri kalmaz derecede stn olduu ancak bu hamleyle meydana kmtr. Milletin Avrupal u veya bu devlet tarafndan yapla gelen kuru sk tehditlere papu brakmayaca ve kendi emellerine gre harekette tereddt gstermeyecei yine bu olayla, ilk defa olarak, belirlenmitir. Mustafa Kemal Paanin milleti temsil etmekle hakli oldugunun, nk millete verdigi talimatin harfi harfine uygulandigi da yine bu sebeple meydana ikmitir. Evet, nemliydi. stanbulla Anadolu, Mustafa Kemal Paann, kongre heyeti adna, bildirdii genelge zerine birbiri ile gremez, konuamaz olmulard. stanbuldan Anadoluya tek bir telgraf gelmiyor, postalar kontrol ediliyor ve Osmanl saltanatnn payitaht siyasi himaye altna alnm grnyordu. Mustafa Kemal Paann bu ii nasl ksa emirlerle idare ettiini

gstermek iin, Sivas valisi sfatyla, bana da yollad iki genelgenin rneini aaya alyorum: Sivas Vilyetine 1-Hkmet, milletin sevgili padiahina olan istek ve ilgisini kesmekte ve hain hareketlerinde inat etmektedir. Millet meru bir ynetime geinceye kadar merkezi hkmetle idari ilikiyi ve Istanbul ile her trl posta ve telgraf haberlemesini ve resmi yazimalari tamamen kesmeye karar vermitir.Yerel idareciler, komutanlarla birlikte bu durumu saglayacak sonucu Sivasta Genel Kongre Heyetine bildirecektir. 2-bu bildiri btn komutanlara ve kamu yneticilerine verilecektir. Kongre Heyeti Sivas Vilayetine Merkezi hkmetin kabul ve takip etmekte olduu mitlerine ve yaamakta olduumuz gnlerin byk korku ve tehlikesine kar hukukun savunulmas ve varlmzn korunmas iin milli meclisin seilmesini salamak, hzlandrmak bu gnn en nemli grevidir. Merkezi hkmetin milleti kandrmas, mebus seimlerini aylarca gerekletirmemi olduu gibi son zamanda verdii seim emrini de trl trl sebeplerle geciktirmektedir. Ferit Paann, Torosun tesindeki illerimizden vazgetii, Bar Konferansna verdii nota ile tesbit edilmi ve Aydn ilinde snr belirlenmesine teebbs oradaki igali bir oldu bitti ile kabul ettiine dair delil bulunmu, dier igal edilmi yerler iin de bunlara benzer gafilce ve haince siyasetle memleketi ve milleti paralayaca kuvvetlice muhtemeldir. Milli meclisin toplanmasndan nce bar imzalamakla milleti bir oldu bitti karsnda bulundurmay amaladndan Genel Kongre, orduyu ve milleti uyana davetle aadaki zellikleri sratle gereklemesini milli ve hayati meseleler olarak kabul eder. Birinci, seim hazrlklarnn yrrlkteki kanunla en ksa zamanda gereklemesi ve tamamlanmas iin belediyeler ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri tam bir faaliyetle almaldr. kinci, sancaklardan karlacak mebuslarn, nfusa gre says, hemen tesbit edilerek temsil heyetine imdiden bildirilmesi gerekir. Adaylar meselesi sonradan haberlemeyle zmlenecektir. nc gerek seim hazrlklarnda, gerek seimlerin uygulanmasnda gecikme sebeplerinin imdiden iyice dnlerek ortadan kaldrlmas ve hibir gecikmeye meydan verilmeyerek en ksa zamanda seimin sonulandrlmas. Heyeti Temsiliye Grlyor ki, Mustafa Kemal Paa, Trk vataninin idaresini eline almayi tasarlami ve karalatirmitir. Bunun iin medeni milletlerin ihtilal tarihlerinde grldg zere bir millet meclisi amak, yani memleketin gelecegini millet vekillerinden oluan bir meclise teslim ettirerek ahsen o meclise rehber olma yolunu seme gayretindedir. Istanbulla Anadolunun ilgisi geici olarak kesildigi bir sirada, hizla seime giriilmesi, yakin bir gelecekte seim oluturma dncesine dayansa gerek. Ayni zamanda seim meselesini ortaya atmasi, bir

oldu bittiye getirme dncesine dayansa gerek. nk sarayla Babili, belki ayri, ayri dncelerle, Mebusan Meclisinin ailmasini, o sirada, istemiyorlardi. Sarayin, milli felaketlerden yararlanarak vatan harabesi zerinde yeni batan baskici bir idare kurmayi dnmesi mmknd. Fakat Babili, bariin kararlatirilmasindan nce bir seim yapilmasini anlamsiz buluyor ve dncesine de Osmanli imparatorlugundan hangi paralarin elden ikacagi ve hangilerinin elde kalacagi anlailmadika yapilacak bir seimin nemli olamayacagini sebep gsteriyordu. Mustafa Kemal Paa, henz igal altina dmeyen yerlerce seim yapilmasini hem ama iin yeterli, hem de yrtlecek davayi kuvvetlendirmek bakimindan gerekli buluyordu. Fakat, kabine aleyhine genel honutsuzluk meydana getirilmesi baka, devlete ait grevlere mdahale yine bakaydi. Durum bu aidan incelenirse, Paanin seim iin hazirliklar yapilmasini emretmesi eletiriye ve itiraza ugramasi kuvvetle muhtemel bir hareket olarak grlebilirdi. Ancak her vali, her idare amiri, her komutan ve hatta her vatanda o tehlikeli o buhranli gnlerde vatan ve millet geleceginin Damat Feritler, Nazir Adiller ve o derecede gafiller elinde kalmasindan ise bir mebusan meclisine verilmesini tercih ettiklerinden Paanin yersiz sanilan bu emri de itibar grd ve seim hazirliklarina, her tarafta balandi. urasi gerektir ki Mustafa Kemal Paa parlak bir oldu bitti yapmiti. Damat Ferit kabinesi u genel ikayet ve Anadolunun takindigi durum zerine susarsa yerine gelecek bakanlar kurulu Anadoluda balayan seim hazirliklarini durdurmayacak ve mutlaka Paanin arzusuna boyun egecekti. nk o heyetin en geerli sebeplerle seimi ertelemesi halinde, halk buna itiraz edecek ve vatanin gelecegini millet vekillerine vermek istemeyenlerin aleyhine ayaklanacakti. Mustafa Kemal Paanin yrini cami, agyarini mani ekilde, ne saglam tedbirler aldigini ve Istanbulla ilgisini kesen Anadolu halkini ne bilgece idare ettigini anlamak iin u belgeyi de gzden geirelim: Sivas Vilayetine Milli emelleri haince yorum ve aklamayla milli hareket ve teebbslerimizi yasa d ilan eden hilafet ve saltanata ebedi balmz btn meru artlarla ve kanunlarla dorulamakta srar ettiimiz halde padiah ile millet arasnda bir engelleme seti meydana getiren, halk birbiri aleyhine silahlandrp savamaya sevk ve tahrik eden merkezi hkmet ile ilikilerin kesilmesi zorunluluunu duyan kongre heyeti aadaki kararlar ahsnza sunmay grev kabul eder.: 1- Koruyucu ve kollayc padiahlk olarak kanunlar erevesinde devletin sorumluluk ve uygulamalar eskisi gibi geerli olacak ve yrtlecektir. Ayrmsz her trl inan ve mezhebe bal halkn can, mal ve rz, her trl haklar gvence altnda bulundurulacaktr. 2- Hkmet memurlarnn grevlerini milletin kanunlarna uygun yapmalar tabidir. Bununla birlikte grevden ekilmek isteyenlerin mazeretleri istifa olarak kabul edilerek yerlerine uygun olanlar atanacaktr. 3- Grev srasnda milli hareket ve hukuk aleyhinde almada bulunanlarn millet ve dinin kurtuluu iin iddetle cezalandrlmas kesindir.

4- ster istifa etmi memur olsun ister halktan olsun milli kararlara aykr harekette ve telkinde bulunanlar, bozgunculuk yapanlar iddetli cezaya arptrlacaktr. 5-Milletin mutluluu, memleketin kurtuluu, adil ve doru bir asayi gvenin btn memlekette salanmasyla mmkndr. Bu konuda gereken her trl tedbirin alnmas kolordu komutanlar ile vali ve mutasarrflardan beklenilmektedir. 6-Milletin isteklerinin padiaha arzi ve bildirimi saglanip milli asayi ve gveni meru bir hkmetin kurulmasina kadar haberleme makami Sivastaki Genel Kongre Temsil Heyeti olacaktir. Mustafa Kemal stanbul hkmeti ile ilikilerin kesilmesi artk bir kanlmazd. Memleket, geleceini eline almt. Meclis-i Mebusann toplanabilmesi iin her tarafta seim hazrlklarna balanlm bulunuyordu. nemli olan, Milli Meclisin toplant yerinin belirlenmesiydi. Meclis stanbulda m yoksa Anadolunun herhangi bir ehrinde mi toplanacakt? Deerlendireceimiz belgeden Mustafa Kemal Paann meclisi Anadoluda toplanmay tercih ettii anlalyordu. Zaman ve gelien olaylar Paann bunda da ne kadar hakl olduunu ve doru grdn isbat etmitir. Sivas Vilyeti Celilesine Devletlu efendim hazretleri. 1- Amasyada Bahriye Nazr ile yaplan grmelere ait tutanan zeti hkmetin, cemiyetimizin bildirisini ve tzn kabul ettiini aklamaktan baka bir ey deildir. Yalnz fazla olarak dikkatte alnan maddeyi gelecek asndan nemli grerek aynen sunuyoruz. 2-Milli Meclisin stanbulda tamamen gvenli olarak grevini yapabilmesi arttr. Bunun artlara gre ne derece salanabilecei etraflca dnld. stanbulun yabanclarn igali altnda bulunmas sebebiyle millet vekillerinin kanun yapma grevlerini hakkyla yerine getiremeyecekleri fikre olutu. Yetmi Seferinde Franszlarn Liyonda ve sonra Almanlarn Vaymarda yaptklar zere barn gereklemesine kadar geici olarak milli meclisin Anadoluda hkmetin uygun grecei emin bir yerde toplanmas uygun grld. Bahriye Nazr Salih Hulusi. 3-ikinci madde aynen btn merkez heyetlere, idarecilere ve ilgilenenlere ulatirilacaktir. 4-Merkez ve kiilerce bu ifrenin alindiginin ve ulatiginin sratle bildirmesi gerekir. 9-11-35 Heyeti Temsiliye Sivas Vilyeti Celilesine Aagidaki hususlarin grlerek merkez heyetlerine ve yneticilerine gizlice verilmesi alinacak cevabin, kiilerin bu konudaki degerlendirmelerinin ayri ayri ve sratle bildirilmesi nemle istenir:

1-Bugn yce saltanatn bakenti ve slm hilafetinin karar yeri olan Derseadetin durumu zetle aadaki gibidir: Kendileriyle henz bar yaplmam bundan dolay dman konumundaki tilaf devletlerinin donanmasnn tehdidinde igal kuvvetlerinin ayaklarnn altnda, polis ve jandarmalarnn mdahalesinde ve basks altnda, basn bunlarn grlerinin etkisinde halka zmirde Yunanllarn yaptklar ktlklere ve faciaya kar medeni ve kanuni hakk olan bir miting bile dzenlemeyi yasaklam, kutsal ibadet yerleri zulm altnda, Harbiye Nazr Ferit Paa zamannda Konyada mfettiken milli hareket taraftar olduundan ngilizler tarafndan grev yerine iade edilmemi, Osmanl Komutan Bahriye Nazr Salih Paa ise Amasyaya geldiklerinde, Altay Vapuru ngilizler tarafndan, Kz Kulesi aklarnda kr sekiz saat tutuklanm ve yabanclarn tefti ve denetlenmesine tabi tutulmu ve ancak bu izinle milletle grmek zere hareket edebilmi, hkmetin bir Nazr ayan azasndan eski bir ordu komutan olup; zetle stanbul bugn tam anlamyla kuatlmtr. Burada olabildiince saldrlan hkmetimizin manen ve maddeten hakimiyetine izin verilmeyip onur ve erefi her vesileyle yaralanan milletimizin meru hukuku dmanlarn aya altnda inenmitir. Osmanl uyruunu notalarla reddeden Rum ve Ermeni unsurlarn hareketlerini de bu duruma eklemek gerekir. 2-Yaklaan seimle kuvvetlenen, millet meclisimizin en birinci maddesi lke ynetiminin tamaminda, milli bagimsizligi saglamak iin alimak olacaktir. Bu da Itilaf devletlerini ve adil olmayan uygulamalarini ret, Mslman olmayan unsurlarin vatandalik hukukundan fazla ayricaliklara sahip olmalarina muhalefet gibi en esas durumu ierir. Mslman olmayan bu unsurlarin seimlere katilmamalari, milli meclis aleyhinde her trl giriim ve gsterilere balayacaklarina, Mslmanlarin zararina, Itilf devletlerinin arkalamalarina dayanarak nisbi temsil sistemini, hkmete kabul ettirmeye gayret edeceklerine ve bu yzden sonuta memleketin kaderine hakim olmadan ve milletin gelecegini kurtarmayi baaramadan milli meclisin fesih edilebilecegini dikkate almak gerekir. 3-ki maddede de zetle sunulan sebeplerden stanbulun gvenli bir yer olmad grlmektedir. Halbuki vatann ve millettin kaderi urunda sz syleyecek, her trl hakszlklara ve kanunsuzluklara kar savunmada bulunacak mebuslarn, gvenlii tam olan bir yerde derhal toplanmalar, her trl tehlike ve etkiden uzak hr bir vicdan, aklc bir fikirle kanun yapma grevlerini yerine getirmeleri merutiyetin esas art ve yceliidir. tilf Devletlerinin meru birer hkmet olduklar; dolaysyla Osmanl Millet Meclisine kar saygl ve tarafsz bir tavr alacaklar dncesi akla gelse de maalesef tilf Devletlerinin milletimizi kendi kendisini ynetecek bir millet olarak deerlendirmemsi, imzaladklar atekes hkmlerine ve hukuka aykr davranlara ve her trl tecavz ve saldrlara balamalarndan gereklememitir. 4-Buna ramen stanbuldan baka bir yerde toplanlmas halinde, akla gelebilecek btn sakncalar da dnlmtr. Vekillerden gerekli olanlarn gidip gelmesinin zorlamas, ounluu ihtiyar olan Ayan yelerinin stanbuldan kmas, bata Venizelos olmak zere dmanlarmzn zararl propaganda yapmalar, yani bunun stanbuldan vazgetiimize yorumlatmak istemeleri, tilf Devletleriyle, Rum ve Ermenilerin ortak ve yardmclar, baz vatan haini ayrlklarn milli meclise gelmekten korkarak, bunun sadece milli tekilat

mensuplarna ait olduuna dair sylemde bulunmalar dmanlarmzn; bunu milli birliimizin yok olmasna yneltmek istemeleri. 5-Cemiyetimizin son maddesinde, milli meclisin gvenlii art koulduuna gre, ok nemli olan meseleye dair ne dnldnn aka bildirilmesini rica ederim. 16.11.25 Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi Adna Mustafa Kemal Anadolu Ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyeti Muhteremei Temsiliyesine 16 Kasm 335 tarihli genelge ok nemli olmasndan dolay tam bir dikkatle incelenip deerlendirildi. Milli Meclisin, bakentte veya Anadolunun uygun grlecek bir ehrinde toplanmas syleniyor. Yce takdirlerinizde akla gelebilecek sakncalar gsterilerek bildiriliyor. Bu konudaki benim acizane grm soruluyor. Bildirinizde her iki k iin gsterilen sakncalar var olduuna gre hangi taraftaki sakncalar ihtimalden uzaksa hangisi daha ehven-i er-re uygun olarak onu kabul etmekle bu meselenin zlmesi ve dzeltilmesi dncesindeyim. Buna nce Millet Meclisinin tarada uygun grlecek bir ehirde kurulmasnn ve toplanmasnn maddi olarak mmkn olup olmadn ve bundan doabilecek sakncalar tartacam: Meclisin stanbuldan baka bir yerde toplanmas halinde ortaya kaca sylenen balca sakncalar var olmakla beraber bunlara eklenecek birka nemli nokta daha var. 1-Geen haberlemelerden kanitlandigi gibi bata hazreti padiahin bulundugu merkez hkmet, millet meclisinin Istanbul diinda toplanmasina iddetle karidir. Bu muhalefete ragmen bu esasta israr edilirse, ya meclisin toplanmasina engel olunmak veya meclisin padiah tarafindan feshi akla gelebilecek yollardandir. Bundan dolayi Meclis-i Mebusani ya dogmadan lm veya l dogmu saymak gerekir. Bu ihtimale kari dnlebilecek ve alinacak zorlayici tedbirler Anadolunun bakentle kariik bir duruma girmesine, sonuta zaten firsati degerlendirmeyi ve saldirmayi planlami olan yabancilarin zorla mdahale etmelerine sebep olabilir. 2-Olaanst durumlar gereince hkmetin srekli kanun yapclar ile srekli grmede bulunmas gerekli olup, Nazrlarn stanbulla toplanma yeri arasnda zellikle kn gidip gelmeleri hemen hemen imkansz ve komiser yetkisinde bir Nazrn grmeye grevlendirilmesiyle yetinilmesi ve bu Nazrn bakentten telgrafla alaca bilgileri ve aklamalar mecliste grlmesinin yeterli olmayaca phesizdir. Bu ekilde meclisin salkl ve hzl i gremeyecei de aktr. Bir de meclise sunulacak kanun tasarlarnn grlmesi iin devaml gidip gelecek memurlarn byk miktarlara ulaacak denek ve yevmiyelerinin verilmesine, maliyenin gcnn yetersizlii de dikkate alnmas gerekir. 3-Saygdeer Padiahn ve merkezi hkmetin muhalefetine ramen Meclis-i Mebusann stanbul dnda toplanmasnda srar edilir, merkezce fesih edilmesi gerekli grlmeyerek sessiz kalnrsa, ilk nce Ayan yelerinin gelmedii veya gnderilmedii taktirde kanun geerli saylamayaca ve Ayan kararlarndan geerek padiaha sunulamayacandan, kanunun ierii ve deeri ilerlik kazanmayacaktr. Bundan dolay almas faydasz olacaktr.

4-Bu durumda bulunacak Meclis-i Mebusann byk bir kuvvetle millet adna i grebilmesi iin kurucu meclis haline gelmesi gerekir ki, buna da esasen imkan vermiyorum. nk nce gelecek mebuslar, mebus olarak seilmilerdir. Bunlarn yrtme kuvvetine katlma hakk yoktur. Bir de seilme ekilleri, baka yerlerdeki seim sistemlerine benzemez; nk mebuslar bizde ikinci bir seim ile seimi kazanm olurlar. Kurucularn ise dorudan doruya ilk seilenlerce seilmi olmalar gerekir. Bundan dolay toplanacak mebuslar hibir zaman, kurucu meclisi ekline dnemez. Dier taraftan millet vekillerinin gr birliiyle bu ekle raz olmalar ve hatta stanbulun dnda bir yerde toplanmay kabul etmeleri henz teminat altna alnm bir durum deildir. ekle, kanunun gerekelerine, fikir ayrlklarna braklmayarak Meclis-i Mebusann kurucu meclise dnme emri kabul edilse bile merkezi hkmetin bu duruma kar alaca tavr memleketi byk bir skntya srkleyebilir. 5-Bu nemli sakncalara karlk stanbulda toplanlmas halinde kan sakncalar ikinci derecede kalr zannndaym. Orada dnlecek nemli noktalarn birincisi, konuma hrriyetinin salanamamas, ikincisi mebuslarn gvenliklerinin salanamamas, ncs Mslman olmayan unsurlarn yaygaralaryla meclisin datlmas tehlikesi, drdncs tilaf devletleri temsilcilerinin ya dorudan doruya milletin vekillerini toplayp bir tarafa gtrmesi veya hkmeti zorla meclisi feshettirmesi gibi zelliklerden ibarettir. Bu durumlarn ortadan kaldrlmas, mevcut zorlamalardan dolay, hi kimse tarafndan salanmasa da gerekleecei de ihtimal derecesini geemez. u ihtimale kar da hkmetten mmkn olan gvenceleri istemek merkezi hkmet tarafndan tilf devletlerine ve Heyet-i Mebusan tarafndan sz konusu devletlerin millet meclisine ve erkek ve kadn halk tarafndan ve yine o devletlerin belediyelerine ve kadn derneklerine tehdit szleriyle deil, fakat uygar duygularla ve demokratik anlaylarn okayarak bavurulduu takdirde, gereklemesi akla gelen ihtimallerin byk bir ksmnn nne geilebilecei dnlmektedir. Acizane fikrime gre hemen imdiden bu giriimlere balanmaldr. 6- Toplanma yeri stanbul ve stanbul d olduuna gre akla gelen sakncalarn nemi ve etkisi karlatrldnda, millet meclisinin stanbulda toplanmas ktnn iyisi olarak tercih edilmesi uygundur. 7-Umulann aksine Meclisi Mebusan ve Ayan yelerinin tarada toplanmasn merkezi hkmet uygun grrse ve nazrlardan bir ka bu meclisle grmeyi salamak iin grevlendirilirse ve eitli ayrntlar kararlatrmak suretiyle bir uzlama yolu bulunursa ortada mesele kalmaz ve elbette ki bu k tercih olunur. O zaman, yalnz stanbuldan vazgeildii veya bakentin baka bir yere tand gibi ktlk taraftarlarnca ileri srlecek iddialara kar toplanma yeri olarak dier bir ehrin seilmesinin gerekelerini ve emsal gsterilerek, memleketin iinde her tarafa ve tilf devletlerinin temsilcileri yoluyla yabanclara duyurma ve bildirmek suretiyle, bu iddialar ve ifadelerin de geersizliini salama aresine bavurulur. Bir de ek olarak unu arzdeyim ki: Avrupa basininda grlen Loid Ceorcun son konumasinda genel bariin nmzdeki Ocak ayi sonuna kadar yapilmasi mit edildigine gre her trl muhalif grn, sratli bir ekilde halledilmesiyle milli meclisimizin toplanmasinin bir an evvel saglanmasi milli talep ve emellerin zamaninda gereklemesi zorunludur.

te millet meclisinin toplanma yeri ve ayrntlar hakknda ki ahsmn grleri bundan ibarettir efendim. Sivas Valisi Reit Sivas Valisi Reit Paa Hazretlerine Milli Meclisin stanbulda toplanmas hakkndaki ortaya kacak sakncalar ve tehlikeler bildirilmiti. Kabine adna Amasyada Temsil Heyeti ile grmede bulunan Bahriye Nazr Salih Paa Hazretleri de sylenilen tehlikeyi dorulam ve hkmetin bir trl fiili garanti veremeyeceini itiraf ile milli meclisin stanbul haricinde gvenilir bir yerde toplanma zorunluluunu btn aklyla ve kalbiyle kabul etmiti. mzalad bu karar da yce heyetinize bildirmitik. Fakat bu geree ramen mevcut hkmet, Milli Meclisin tarada toplanmasna raz olmayp bu durumda mebuslar tarada toplansa bile Ayan yelerinin gelmeyecei sebebiyle milli meclisin tarada toplanmaya maddi bir dayana kalmyor. stanbulun gal ve tilf Devletlerinin etkisi altnda bulunmas sakncasndan baka Rus ve Ermenilerin stanbuldaki faaliyetleri ve dier sakncalar dikkate alnarak Temsil Heyetinin tam gvenliinin salanmasna kadar tzmzn 11.maddesine dayanlarak stanbul dnda kalarak milli vazifesine devam etmeye karar vermitir. Bu konudaki dncelerinizin acele bildirilmesi rica olunur. 18-11-35 Heyeti Temsiliye Adna Mustafa Kemal Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti heyeti muhteremei temsiliyesine 18 Kasm 335 tarihli yaznzn cevabdr. Aklanan sakncalar ve tehlikelere kar bir tedbir alnncaya kadar, muhterem Temsil Heyetinin merkezi hkmetle ve Meclis-i Mebusan ile srekli ilikiyi korumak artyla stanbula yakn ve gvenilir grlen bir yerde kalmas, o konuda uygun olacann sylenmesine karar verildi. 20 Kasm 335 Sivas Valisi Reit Mustafa Kemal Paa ve Temsil Heyeti ile Istanbul arasinda meydana gelen grmeler sonucunda Meclis-i Mebusanin Istanbulda toplanmasi, Temsil Heyetinin ise Anadoluda kalmasi karalatirildi. Bir sre sonrada Mustafa Kemal Paa ve arkadalari Sivasa oranla daha merkezi olan ve Istanbula daha yakin bulunan Ankaraya hareket ettiler. Il sinirini geerken beni de u telgrafla taltif ettiler. liniz snrn geerken Sivasta bize gsterdiiniz misafir severlie ve deerli yardmlarnza minnetlerimi bildirmeyi bir grev bilerek sayglarmz sunarz. Mustafa Kemal 18-12-35 Mustafa Kemal Paa Sivastan ayrildiktan ve Temsil Heyeti ile Ankaraya yerletikten sonra olaylari ancak ana hatlarindan takip edebiliyorduk. Meclis-i Mebusan, Istanbulda ilk oturumunu 19 Ocak 1336 da gerekletirmiti. Fakat

aradan iki ay gemeden korkulan da baa gelmiti.16 Martta Istanbul Itilaf Devletleri kuvvetleri tarafindan askeri igale ugrami, meclis dagilmi ve milli harekt taraftari mebuslar kovuturmaya balanmiti. Btn siyasi giriimler, dmanlarin kt niyeti ve onlarla beraber alian Istanbul hkmetinin ihaneti karisinda sonusuz kalmilardi. Artik vatanin kurtarilmasi iin Anadolu her eyi kendinden bekleyecek ve yapacakti. Mustafa Kemal Paa hi zaman kaybetmeden harekete geti. Olaylarin hemen ertesi gn Ankaradan u telgrafi aldim. Sivas Vilyeti Celilesine Aagida sunulan suretin gerek esasinin ve gerekse uygulanmasinin kabullenildigini veya degitirilmesi uygun olan noktalarinin yarina kadar yaziyla bildirilmesini rica ederim. Ve bu yksek olurunuz alndktan sonra bildirilecektir. Heyeti Temsiliye Adna Mustafa Kemal SURET stanbul Meclis-i Mebusana ve merkezi hkmete, bata ngilizler olduu halde, tilaf kuvvetleri tarafndan resmen ve zorla el konulmas devletin genel durumunda esasl bir deiim meydana getirmiti. Anayasamzn iinde bulunmas gereken kanun yapma gc, yarg ve icradan ibaret olan devletin kuvveti bugn mevcut deildir. Bundan dolay u haldeki durumun stanbula balants tamamen kesilmi olan Anadoluda gerekli ynetim biimine ait esaslarn her milletin bu gibi zamanlarda ba vurduu durumlara uygun kurucu meclis oluturulmasyla tesbit edilmesi zorunludur. Ayn zamanda halifelik makam ve saltanat merkezi olan stanbulun bamszlnn korunmas ve hilafet karargah ve saltanat merkezi olan stanbulun kurtarlmasn ama edinecek milli mcadeleyi kurucu meclisin denetlemesi gereklidir. Bu durumda bu meclisin u usule gre acele olarak toplanmasndaki nem daha ak olduundan kurucu meclisin davetine Milli Meclisin katlmasna imkan olmadndan aada olduu gibi son be gn ierisinde Ankarada ounluk salayacak ekilde yelerin toplanmas kararlatrlmtr. 1-Kurucu meclis Ankarada toplanacaktr. 2-Kurucu meclis yelerinin medeni cesareti, dnce yetenegi, dini ve milli zelliklere sahip olmakla beraber yirmi be yaindan kk olmamasi ve kt bir hrete sahip bulunmamasi gerekir. 3-Kurucu meclisin seiminde ileler esas kabul edilecektir. 4-Mslman olmayan unsurlar seime katlmayacaktr. 5-Her ileden be ye seilecektir. 6-Kurucu meclisin acele toplanmasndaki zaruret, milli genel oylara dorudan doruya bavurularak seimin gereklemesi mmkn olmadndan seim, idare ve belediye meclislerinde toplanan milli oylara dayandrlarak yaplr. Bundan dolay seim her ilenin idari ve belediye meclisleriyle Mdafaa-i Hukuk merkez heyetleri tarafndan ayn gnde ve ayn oturumda gerekletirilecektir. 7-Kurucu meclisin yeliine her parti, zmre, cemiyet tarafndan aday gsterilmesi uygun olduu gibi, her ferdin bu kutsal mcadeleye fiilen katlm iin

istedii yerlere bamsz adayln duyurmaya hakk vardr. 8-Seime her yerin en byk mlkiye memuru bakanlik edecek ve seimin saglikli ekilde gereklemesinden sorumlu olacaktir. 9-Seim, gizli oyla ve mutlaka ounluk sistemiyle ve oylarn saym da meclisin iinden seecei iki kii tarafndan ve fakat meclisin huzurunda yaplacaktr. 10-Seim sonucunda btn yelerin imza ve bizzat mhrlerini ieren nsha mazbata dzenlenecek, bir nshas bulunduu yerde kalacak, dier iki nshasnn biri seilen kiiye verilecek, dier nsha ise kurucu meclise gnderilecektir. 11-Kurucu meclisi yeleri, aralarnda belirleyecekleri usul ve nizama uygun olarak denek alacaktr. Ancak byk denekler seim meclislerinin zorunlu harcamalar hesap edilip takdir edilecek miktar zerinden mal sandklarnca ayrca bir zel hesap alarak denecektir. 12-Seim, ibu telgrafin ulamasindan itibaren en son be gn ierisinde tamamlanarak, seilen yeler hareket ettirilecek, kazanan kiilerin isimleri yazili olarak bildirilecektir. 17/3/36 K2 K Vekili Mahmut 19unda ise durum resmen bildirildi ve btn memlekette olduu gibi Sivasta da verilen talimatlara uygun olarak seimler yapld, mebuslar Ankaraya hareket ettiler. 22 Nisan 1336 da btn illerde olduu gibi Sivasa da u mjde haberi geliyordu: Nisann 23 nc Cuma gn Byk Millet Meclisi alarak greve balayacandan sz konusu gnden itibaren btn mlki makamlarn, askeriyenin ve btn milletin mracaat yeri sz konusu meclis olaca bildirilerek arzolunur. Heyeti Temsili Adna Mustafa Kemal Milli harektn balangcndan beri vatann kaderine yn veren en esasl, en olumlu adm Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinin almasyd. Artk tarihten bir sayfa evriliyor.Trk milleti iin yeni bir devir alyordu.

Kaynaklar: 1999 Kocaba, Sleyman - arptlan Tarihimiz -Bayrak Yay., stanbul, Kasm Hazrolu, Yasin - Siyaset Aray - Bak Yay., stanbul, Kasm 1999 Vakkasolu, Vehbi - Son Bozgun 1,2,3 - Yaylack Matbaas, stanbul 1989 Ik, Emin - Devleti Kuran rade - Kalem Yay., stanbul Nisan 1971 Kaplan, Sadettin - Gazi Osman Paa -Alemdar Ofset, stanbul, Nisan 2001 Kamazolu, Bayram - Trkiye'de Fikir Hareketleri - Birey Yay. Erzurum Gencer, Ali hsan - Trk nklap Tarihi - Der Yaynlar, stanbul 1994

1995

Bahadrolu, Yavuz - Osmanl Padiahlar Ans.1,2,3 -YAY Ofset,stanbul 1996