You are on page 1of 80

1.

GR
Ortadou, bilinen insanlk tarihinden gnmze kadar yeryznn en fazla ilgi gsterilen blgesi olmutur. Tm dnyay etkileyen semavi dinin buradan dnyaya yaylmas ve kutsal mekanlarnn bu blgede bulunmas gsterilen ilginin en nemli sebebidir. Ortadou; Afrika, Asya ve Avrupann tam ortasnda ve bu ktalar birbirine balamaktadr. Su yollarnn blgeden gemesi askeri ve ticari nemini arttrmaktadr. Petrol ilk defa bu blgede bulunmutur ve dnya petrol rezervlerinin te ikisi yine buradadr. Amerika Birleik Devletlerinin kresel bir aktr olarak dnya politikalarn etkilemeye balad gnden bu yana blgeye olan ilgisi hibir zaman azalmam, aksine gn getike artmaya devam etmitir. srailin blge topraklar zerindeki varl ABDnin blgeye olan ilgisini oaltmtr. Souk savan sona ermesinden sonra ABD yeni bir hedef belirlemitir; Ortadouda bulunan lkeler demokratikleerek blgeden kaynaklanan terr sona erdirilecek ve blge lkeleri srail ile ilikilerini dzeltecekler ve ekonomilerini de uluslararas rekabet kurallarna gre dzenleyecekler. ABDnin bu amala hazrlayp uygulamaya balad Byk Ortadou Projesi, blge lkelerinin ekonomileri ve devlet yaplar zerinde etkili olmaya ve toplumlar dntrmeyi planlamaktadr. Adna nce Byk Ortadou Giriimi daha sonra da Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi denilen giriim, Trkiyede genellikle Byk Ortadou Projesi olarak adlandrld iin almamzda bu ismi kullandk. Bu almann 2. Blmnde; Ortadou kelimesinin tarihi kkeni ve blgenin kapsad alanla nemi anlatlmtr. 3.Blmde; Byk Ortadou Projesinin Arka Plan ve projenin ierii ayrntl olarak incelenmitir. 4.Blmde; Projenin kronolojisi ve G-8 2004 toplantsnda grlen metin verilmitir. 5. Blmde; Projenin kapsam ve programlar, 6. Blmde; Ortadou ve Kuzey Afrika lke Ekonomileri, 7. Blmde; Projenin ekonomik hedefleri anlatlmtr. 8.Blmde; Trkiyenin blge ile olan mnasebeti ve Byk Ortadou Projesinin Trkiyeye ekonomik olarak ne anlam ifade ettii anlatlmtr.

2. ORTADOU BLGESNN TANIMI, KAPSADII ALAN VE NEM 2.1 Kavram Olarak Ortadou "Ortadou" kavram zerinde alm yazarlarn eserlerine bakldnda genellikle, bu kavramn kapsamnn birbirinden farkl olduu ve her bir almaya gre genileyip daraldnn grlmesidir. Bunun iindir ki Ortadou ile ilgili btn almalar ncelikle bu kavramn ieriinin belirlenmesi ve kapsamna nerelerin alndnn gsterilmesiyle balamaktadr. kinci Dnya Sava'ndan sonra bilimsel almalarda ve uluslararas siyasette giderek kullanm yaygnlaan "Ortadou" (Middle East; Moyen Orient; e-arku'l-Evsat) kavramn ilk defa 1902 ylnda Amerikan deniz tarihisi ve stratejisti Alfred Thayer Mahan, National Review'de yaynlanan Basra Krfezi'nin nemini ele ald "The Persian Gulf and International Relations" balkl yazsnda Arabistan ile Hindistan arasndaki blgeyi ifade etmek iin kullanmtr. Yzyln balarnda Basra Krfezi'nin stratejik nemi ve bu blgede Alman mparatorluu, ngiltere ve Rusya'nn nfuz mcadelelerini anlatmaya alan A.T. Mahan, jeostratejik bir konsept dahilinde kulland "Ortadou" (Middle East) kavram ile, Svey'ten Singapur'a kadar uzanan deniz yolunun bir blmn koruyan ve kesin ekilde snrlarn belirtmedii bir blgeyi anlatmaktayd. Mahan'n ardndan ngiliz gazetesi The Times'in d politika editr Valentine Chirol, Tahran muhabiri imzasyla Basra Krfezi'nin stratejik nemini, Almanya'nn ina etmeye alt Badat demiryolunun Basra'ya kadar uzatlmasnn ngiltere'nin blgede ve Asya'daki karlarna verecei zararlar anlatt birka yazsna "Ortadou'nun Problemleri" baln koyarak kavram Basra Krfezi blgesini anlatmak iin kullanm ve kavramn benimsenmesine katkda bulunmutur. Mahan ve Chirol'un ngiliz diline kazandrdklar "Ortadou" kavram asrn balarnda szlklere girerken kitap adlarnda da grlmeye balanmtr. Angus Hamilton 1909 ylnda Londra'da yaynlad Problems of the Middle East adndaki kitab ile kavram bilim dnyasna tayarak Basra Krfezi blgesinin ngiltere'nin uluslararas menfaatleri ve smrgeci devletler arasndaki rekabet erevesindeki nemini anlatmaktayd. Ayn yllarda Hindistan'da Kral naibi olan Lord Curzon, ilk defa 1911'de Hindistan'a yakn yerleri ifade etmek iin resmi konuma ve belgelerde "Ortadou" kavramn kullanarak ona yar resmi bir nitelik kazandrmtr. Temelde "Ortadou" kavramnn, "ark" (Dou) ve "Yakndou" (Near East) kavramlar gibi Bat merkezli ve sbjektif bir kavramlatrmann rn olarak ortaya kt ve kullanm sahasna girdii sylenebilir. Bu kavramlatrmay ynlendiren ana bak, Avrupa'y dnyann merkezi

olarak kabul eden ve dnyann dier blgeleri bu merkeze olan uzaklklarna gre "yakn", "orta" ve "uzak" eklinde kategorize eden baktr. Aslnda dnyann "Avrupa merkezli" olarak kategorize edilmesi gelenei yeni bir uygulama deildir ve byle bir refleks tarihin derinliklerinde de karmza kabilmektedir. Avrupa kltrnn ekillenmesinde nemli bir role sahip olan Eski Yunanllar dnyay "medeni gney" ve "barbar kuzey" eklinde ikiye ayryorlard. Bu ikili ayrm Romallarda "Dou" ve "Bat" eklini almtr. Bilindii gibi Roma mparatorluu'nun iki merkezi vard. mparatorluun batdaki merkezi Roma, doudaki merkezi de Constantinopolis idi. mparatorluun dou ksmna "Bizans mparatorluu" ad daha sonra verilmi bir ad olup nceleri Dou Roma mparatorluu eklinde anlyordu. Bu durumda stanbul "Dou" dnyasnn merkezi oluyordu. XV. yzylda Avrupa'nn Avrupa d dnyay kefetmesiyle balayan Keifler anda in, Japonya ve Malezya "Uzak Dou" olarak adlandrlmtr. Sz konusu ada zellikle Portekizlilerin "Dou"ya gidecek bir yol bulma abalar srasnda ilikiler gelitirilen "Uzak Dou" ile Avrupa'dan uzak olan Akdeniz sahilleri arasndaki blge "Yakn Dou" (Near East) kavram ile karlanmtr. Bylece "Yakn Dou", Bat'da, konuma dilinde "Uzak Dou" ile Avrupa arasndaki blgeyi ve genel olarak da 1453'ten bu yana Osmanl Devleti tarafndan ynetilen yerleri ifade etmek iin kullanlmaktayd. Gnein doduu yer ve "Yakn Dou"nun ifade ettii blgeyi anlatacak ekilde "Levant" kavram da kullanlmakla birlikte bu kavram daha ok Dou Akdeniz kylar iin tercih edilmitir. 19. yzyln ikinci yarsnda ise "Yakn Dou" kavramnn kullanmnn iyice artt gzlenmektedir. Bat dnyasnda "Dou"; (ark; Orient) veya "Yakn Dou" olarak ifade edilmi olan Osmanl Devleti iin tercih edilen bu kavramlatrma, elbette ki sadece bir coraf ifadelendirme deil ayn zamanda kltrel ve dini motiflerle beslenen ve farkl olan "teki"ni ifade eden bir kavramlatrma idi. Aslnda insanlarn kendi bulunduklar yeri merkez alarak dnyann dier yerlerini konumlandrp adlandrmalar sadece Avrupallara zg bir uygulama deildir. Mesela Osmanllar Bat dnyas iin corafi adlandrmadan ok etnik vurguyu ne alan "Frengistan" kavramn kullanrken slam corafyaclar batdaki blgeler iin "el-Marib", dou iin ise "el-Mark" isimlendirmesini tercih etmilerdir.1
1

Davut Dursun, Ortadou neresi?Subjektif Bir Kavramn Anlam erevesi ve Tarihi, www.stradigma.com./turkce/kasim2003/makale_01html

Ortadou deyiminin yaygn olarak kullanl ve kavram deiiklii kinci Dnya sava sralarnda oldu. ngilterenin Nil ordusu Msrda slenmi, Orta Dou Komutanl da Kahirede konulandrlmt. kinci Dnya Sava zamanla Akdenizde Afrika ve Gneybat Asyada iddetlenince ngiltere ve mttefiklerin Kahirede slenen komutanlnn grevleri geniledi. Blgedeki hareketlilik, istihbarat, siyasi faaliyetler ve ikmal ileri dolaysyla Ortadou Komutanl balca kaynak ve bavuru yeri oldu. ABDnin savaa girmesinden sonra, Mttefik Devletler iin Msr balca ikmal slerinden biri oldu. Avrupa Cephesi ve Balkanlarda harekatn destei de Kahiredeki karargaha ynetilmeye baland.Bylece Ortadou kavram da deiiklie urad. kinci Dnya Savandan nce daha ok Osmanl Devletinin Balkanlardaki topraklar ile Dou Akdeniz topraklarn anlatan Yakndou unutulmaya ve bu deyimin yerini Ortadou almaya balad. Dnyann corafi, siyasi ve ekonomik edebiyatna iyice yerleen Ortadou kelimesi askeri bir komutanlk karargahndan kaynaklanarak dnya lsnde yaygnlat.2

2.2 Ortadou Blgesinin Kapsad Alan Ortadou en geni anlamda batda Fas,Tunus Cezayir, Libya, Somali, Etiyopya, Sudan ve Msrdan balayarak douda Umman Krfezine kadar uzanan ve Irak, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Umman iine alan kuzeyde Trkiye, Kafkasya ve Ortaasya Trk Cumhuriyetlerini kapsayan ayrca ran, Afganistan ve Pakistann da dahil edildii gneyde ise Suudi Arabistandan Yemene uzanan Arap yarmadasn evreleyen ve ortada Suriye, Lbnan, rdn, Filistin ve srailin yer ald bir corafya olarak tanmlanabilir. Daha dar ve yaygn kullanm olarak Ortadou; Batda Msr, Kuzeyde Trkiye ve rann Yer ald Douda Umman Krfezi, Gneyde ise Aden Krfezi ve Yemeni iine alan blge Ortadou olarak tanmlanmaktadr. Byk LAROUSSE Ansiklopedi ve szlne gre Ortadou; Dou Akdenize kys olan lkeleri, Trkiyeyi verimli hilal lkelerini (Suriye, Lbnan, srail, rdn, Irak) Msr, Arabistan Yarmadasn ran ve genellikle Afganistan da iine almaktadr.

Atilla Sandkl, Kresel Gelimeler, Byk Ortadou Projesi ve Trkiyeye Yansmalar , Byk Ortadou Projesi Yeni Oluumlar ve Deien Dengeler, yay.haz: Atilla Sandkl, Kenan Dac, stanbul, Tasam yaynlar, 2006, s,16

Encyclopedia BRITANNICAya gre Ortadou; Atlantikten douda Afganistana kadar uzanmaktadr.Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Msr, Sudan, Arap Yarmadas, Irak, Trkiye, Suriye, Lbnan, srail, rdn Ortadou blgesini meydana getirmektedir. Encylopedia AMERCANAYA gre Ortadou; Trkiye, ran, Irak, srail, rdn, Lbnan, Suriye, Arap Yarmadasndaki Arabistan, Yemen, Umman, Katar, Bahreryn, BAE ile Sudan ve Msr iine almaktadr. Ortadou terimi bugn eski terim olan Yakn Dou yerine kullanlmaktadr. Dnya Bankasnn lkelerin gelir ve blgelere gre yapt ayrmda Ortadou ve Kuzey Afrika lkeleri ayn corafya iinde kabul edilmektedir. Dnya Bankasnn gruplandrmasnda Cezayir, Bahreyn, Msr, ran, Irak, rdn, Lbnan, Libya, Fas, Umman, S.Arabistan, Suriye, Tunus, Bat eria ve Gazzeden oluan Filistin ile Yemen yer almaktadr. Dnya Bankasnn ayn ayrmnda bu corafyada yer alan srail, Kuveyt, Katar ve BAE dier yksek gelirli lkeler grubunda yer almaktadr. Bylece Dnya Bankas 19 lkeyi kapsayan bir Orta Dou corafi tanm yapmaktadr ve ekonomik adan yaplan bu deerlendirmede Ortadou ve Kuzey Afrika bir btn olarak ngrlmektedir. Birlemi Milletlerin yapt almalarda ise Dnya Bankasnn yapm olduu kapsama Moritanya da dahil edilmektedir. Jeopolitik almalarda ise Ortadou kapsamna Sudan ve Somali gibi Dou Afrika blgesinde yer alan lkeler de katlmaktadr. Btn bu tanmlamalar ve deerlendirmelerden karacamz sonu; Ortadou blgesinin Trkiye, ran, Mezopotamya, Arap Yarmadas, Krfez lkeleri ile Msr kapsayacak ekilde kullanlmasnn daha doru olaca eklindedir. Amerika Birleik Devletlerince hazrlanan Byk Ortadou Projesinde, Byk Ortadou; Arap Birliine ye 22 Arap Devleti, Trkiye, ran, Pakistan, Afganistan ve srail olarak tarif edilmitir.Bu geni corafyann isimlendirilmesi de Projenin ismi Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi olarak deitirilmitir.3

2.3 Ortadou Blgesinin nemi Tarih boyunca byk medeniyetlere ve nemli olaylara sahne olan Ortadou, Ktalararas durumu ve corafi konumu ile nem kazanr. Corafya ve Jeopolitik otoritelerinin Dnya Adasolarak niteledikleri Asya-Avrupa ve Afrikadan oluan ve zaman zaman Eski Dnya olarak da anlan bu ktalar topluluu birbirleriyle Ortadouda buluurlar.
3

Kenan Dac, AB ve ABDnin Ortadou Stratejileri ve Byk Ortadou Projesi , Sandkl, a.g.e, s, 178

Ortadou; Asya, Afrika ve Avrupa ktalar arasnda bir kpr durumundadr. Ktalar arasndaki merkezi konumu dolaysyla Ortadou, tarih boyunca eitli istikametlerden gelen glerin geit yeri ve bilinen tarihin ilk devirlerinden balayarak insanln kaderine yn veren medeniyetlerin beii olmutur. Yakn tarihin artlar iinde Ortadou, dnyann kuvvet merkezlerinden biri olma vasfn yitirmi olmakla birlikte, sraili gz nne aldmzda bu tesbit dier Arap lkeleri iin geerli olmaktadr. Arap lkeleri askeri ve ekonomik anlamda bugn Amerika Birleik Devletlerine ve Avrupa Birliine muhta konumda olup srail ise kendi teknolojisini rettii iin byle bir bamlla ihtiya duymamaktadr. srail kendi askeri teknolojisini ABD, ngiltere ve zellikle Nkleer teknoloji alannda Fransann yardmlaryla gelitirmi durumdadr. Bugn blgede srail askeri anlamda en gl lke konumundadr ve dnyann sayl askeri glerinden birisidir. Dnya petrol kaynaklarnn %73 Ortadou blgesinde bulunmaktadr. Avrupa lkeleri yllk ihtiyalarnn %70ini ( 600 milyon ton) ABD % 20den fazlasn (230 milyon ton), Japonya ise 240 milyon tonluk ihtiyacn bu blgeden karlamaktadr. Kara altn olarak tanmlanan petroln kar konulmaz bir g haline gelmesi, Ortadounun dolaysyla buradan geen kara ve deniz yollarnn stratejik nemini dnyann hibir yeriyle kyaslanmayacak derecede arttrmtr. Kzldeniz ve Basra krfezi gibi asrlardr deniz ticaretinde kullanlan su yollar 20.yzyln ilk yarsndan itibaren dnya deniz ticaretinin en youn yaand blgeler olmutur. Cengiz ANDAR Ortadou kmaz adl eserinde blgenin stratejik nemini tarihten rnek vererek yle anlatmaktadr; Yeryznn en nemli kara ve su yollarna kumanda etmesinin kendisine kazandrd esiz jeopolitik deer Ortadouyu tarihin ilk dnemlerinden bu yana dnya egemenlii peinde koan glerin her kim olursa olsun- birincil hedefi haline getirmitir. Ortadouda etkili bir varlk kuramayan hibir g dnya egemenlii zerinde iddia ileri sremez. Bu blgede varlk salayan yada salayacak herhangi gce kar koyabilecek durumda bulunmayan gler ise peinen yenilgiyi kabul ederler.(...) Ortadou tarihin her dneminde, dnemin sper devletlerinin ekitikleri bir arena olmutur.Daha sadan nceki tarih kesitinde bile tarihin kaydettii ilk ciddi uluslararas atmalarda geit roln bu blge stlenmitir.(...) Eski Yunann kent-devletlerini tek bir ynetim ats altnda toplayan Byk skender, Dnya mparatorluu kurma erei ile Hindistan yollarna dnce, Ortadoudan gemek ve Ortadouyu egemenlii altna almak zorunluluu duymutur.

Ortadouyu nemli klan bir dier zellik ise Mezopotamya ve Nil Vadisi gibi verimli topraklar kendi bnyesinde bulundurmasdr. Bu corafya dnya tarihinde nemli yer tutan Msr, Smer, Babil, Asur gibi uygarlklara beiklik etmitir. Tarm, ehircilik, ticaret dnyaya bu blgeden yaylmtr. lk yazy Ortadou kaynakl uygarlklar kullanmtr. Bilinen en eski bar anlamas da M.. 1278 ylnda II. Ramses ile Hitit Kral Hatuil arasnda yine bu blgede yaplmtr. Yazl tarih bu blgede balamaktadr. Gemiten gelen kltrel younluun izlerine bugn de rastlamak mmkndr. Ortadou Ktalararas gei noktasnda olduu iin kltrel etkileimler ve atmalarnda da en youn yaand blge olmutur. Bat, Slav-Ortodoks, Afrika, in-Hint uygarlklar gibi farkl kltrler hep bu blgede yzlemilerdir. Semavi dinler Yahudilik, Hristiyanlk, slamiyet aada daha ayrntl anlatacamz gibi bu blgeden km ve atmalarn, rekabetin en nemli sebeplerinden biri olmutur. 2.3.1 Dinlerin doduu ve tarih boyunca att blge Ortadounun uluslararas ilikilerde ok nemli ekimelere ve hegemonya savalarna sebep olmasnn en nemli etkenlerinden biri olarak belirttiimiz semavi dinler, bu blgede ortaya km ve ilk taraftarlarn ve geliimini yine bu blgede gerekletirmilerdir. Her dinin mensuplar da Asr Saadetini (Huzur Dnemi) bu blgede aramtr. Ortadouya sahip olmak maddi kazanlarn yannda ilahi bir grev olarak da alglanr. Bu ilgi phesiz yeryzndeki insanlarn byk bir blmnn bu blgede kendi ruh derinliklerinden bir eyler bulmasndan kaynaklanmaktadr. Kutsal kitaplar incelendiinde insanoluna gnderilen peygamberlerin ounun Ortadoudan kt ve insanlk tarihinde nemli bir yer tutan semavi dinlerin (Yahudilik, Hiristiyanlk ve slamiyet) retilerini bu corafyadan yaydklar grlr. Dini kaynaklara gre ilk insan bu blgede dnya hayatna balamtr. Dini kaynaklarn dnda bilimsel aratrmalarda ilk insann Arap yarmadasna pek uzak olmayan Etiyopyadan ktn belirtmektedir.4 imdi bu dine ksaca bakalm; Yahudilik Blgenin kkleri insanolunun ilk atas ve peygamberi olan Hz. Ademe kadar uzanr. Ama yazl tarihi Beni srail (srailoullar) peygamberleri ve onlarn sergiledikleri mcadelelerle ekillenmeye
4

mer Turan, Medeniyetlerin att Nokta Ortadou, stanbul, Yeni afak Gazetesi Yayn, 2003, s, 36

balar. Yahudiler tarihte Kenan ili olarak anlan gnmzde de Filistin olarak bilinen bu blgeyi Babiller tarafndan srgn edilecekleri M.. 586 ylna kadar yurt edinirler. Mezopotamyaya srgn edilmeleri Yahudi diasporasnn balangc olur. Daha sonraki yllarda yurtlarna dnme imkan elde etmelerine ramen Yahudilerin nemli bir blm, verimli Mezopotamya topraklarn terk etmeyi gze alamazlar. Bir blm ise II. Babil mparatorluunu ykan Keyhsrevin geri dnmelerine izin vermesi zerine, Kudse gelip yklan mabetlerini tekrar ina ederler. Bunlar da M.S. 70 ylnda Kudse girerek Sleyman Mabedini yerlebir eden Roma mparatoru Titus tarafndan dnyann drtbir yanna datlrlar. Srgnde bulunduklar yllarda kendilerini manevi adan bal hissettikleri Kuds hi unutmazlar. Musevilerin younlamaya baladklar Msr ve Mezopotamya, V.yzyldan itibaren byk

Yahudi kolonilerinin bulunduu merkezler haline gelir. Mslmanlarn bu corafyaya hakim olmasyla yaam standartlar daha da ykselir ve kendilerine hogrl davranlr. Sasaniler ve Hristiyan Bizansllar zamannda zulm gren Musevilerin durumu Mslman Arap devletinde ok daha iyiye gitti.5 Ama dier blgelere g edenler bu kadar ansl deildir. Kuzey Afrikaya, oradan da spanyaya geen Yahudiler, Diaspora boyunca makus talihleri haline gelen bask ve ikenceden kendilerini kurtaramazlar. Zaman zaman dayanlmaz boyutlara ulaan olumsuzluklar berya Yarmadasnn Mslmanlar tarafndan alnaca 711 ylna kadar devam eder. Museviler bu tarihten itibaren burada da Mslmanlarn hogrsnden yaralanarak daha rahat bir yaam srerler. 1492 ylna gelindiinde berya Yarm adasnn Mslmanlarn elinden kmas ile birlikte Museviler de blgeden ayrlr yine Mslman bir devlet olan Osmanl mparatorluuna snrlar. Yahudilik bugn 1948 ylnda kurulmu olan Ortadoudaki askeri ve ekonomik ynden blgenin en gl devleti olan srail ile birlikte anlmaktadr. Dnyadaki tek Yahudi devleti olarak her blgeden gelen Musevilere kapsn amakta hatta gelmeleri iin tevik etmektedir. Hristiyanlk Bugnk bat medeniyetini oluturan Hristiyanlk da dnyaya Ortadoudan yaylr. Hz.sa Roma mparatorluu iinde ayr bir statye sahip olan Filistinde doar. Kendisine gnderilen ilahi retileri bu blgede yaymaya balar. Havarileriyle bu blgede buluur.yine bu blgede armha gerildiine inanlr.

Bernard Lewis, Ortadou, ev. Selen Y. Klay, Ankara, Arkada Yaynevi, 2005, 2. bs, s, 63

Filistin o tarihte Roma Devletinin esareti altnda yaayan Musevilerin yurdudur. Yeni bir dinin gnderilmesini kabullenemeyen Yahudiler Romallar kkrtarak Hz.sann armha gerilmesine neden olurlar. Hz.sann armh hadisesinden sonra Hristiyanlk Roma mparatorluunun zellikle bat kesiminde hzla yaylmaya balar. Dou kiliselerinin byk blmnn kkleri Hristiyanln bu ilk yllarna kadar uzanr. Bu kiliselerin Hristiyanlk dnyasnda ayr bir yeri olmutur. Dini konularda tartmalar ve mezhep ekimeleri her dinde olduu gibi Hristiyanlkta da erken balar.Hz.sann Tanrnn olu olup olmad, ruhani ve cismani niteliklerinin birbirinden ayr olduunu savunanlarla kart grtekiler ayr ayr kiliseler kurarlar. Gr ayrlklarna son vermek iin 451de Papa I.Leonun bakanlnda Kadkyde toplana konslden, Hz. sann Tanrnn yegane olu olduu, onunla ayrlmaz bir btn olduu ynnde karar kar. Bu karar da yeni blnmelere yol aar ve dini tartmalar hafifletmez. Hristiyanlk dnyasnda ki blnmeler bu kadarla snrl kalmaz.Bat Roma ve Dou Roma (Bizans) arasnda uzun sredir devam eden siyasi gerginlik, 1054te Papa IX.Leo ile stanbul Patriinin karlkl olarak birbirlerini aforoz etmeleriyle dnlmez bir noktaya gelir. Bunun zerine Dou (Bizans) kilisesi Ortodoks kilisesi ad altnda faaliyetlerini srdrr. Ortodoks Rumlarn bal olduklar stanbuldaki tarihi Fener Patrikhanesi gnmzde de etkinliini srdrmektedir. 16.yzylda Avrupada balayan reform hareketlerinin bir sonucu olarak Protestanlk adl yeni bir mezhep daha domutur.Bu mezhep Ortadouda Ortodoks ve Katolik gibi kkl mezhepler kadar yaygnlaamamtr. Bugn Bat lke nfuslarnn ounluunu Hristiyanlar oluturmaktadr. Ortadouda ise aznlk olarak varlklarn srdrmektedirler. Kptiler Ortadoudaki Hristiyan aznlklarn iinde en kalabalklar olup Msr nfusunun %9unu olutururlar.Kptileri Lbnandaki Katolik Maruniler, Ermeniler ve Suriye, ran, Irakta bulunan Kaldaniler takip eder. Gnmz Ortadousunda dou kiliselerinin oynadklar rol, Mslman ve Musevilerle kyaslanmayacak derecede azalmtr. Lbnann dnda hibir lkede siyasi mekanizma zerinde etkin deildirler.6 slamiyet Ortadouda kan byk semavi dinin sonuncusu slamiyettir. Yahudilik ve Hristiyanlktan sonra gelen slamiyet ksa srede tm blgeye yaylr. Hz.Muhammedin Medineye hicret ettii

Turan, a.g.e., s, 26

622 senesinden vefat edecei 632 tarihine kadar geen on yllk srede hemen hemen tm Arap yarmadas slamiyeti benimser. Sasani mparatorluuna son veren ikinci Halife Hz.mer devrinde ise gnmz Ortadousunun iskeletini oluturan Suriye, Irak ve Msr slam topraklarna katlr. slam ordular ran ilerine ve Kafkasyaya kadar ilerler. 1071den itibaren dzenli olarak Anadolu ilerine yaylan Trkmen boylarnn 1453te stanbulu fethetmesiyle, Ortadounun tamam slamiyet hakimiyeti altna girer. Her iki byk gc alaa ederek yepyeni bir tarih r am olan slamiyetin de kayna Ortadoudur. slamiyet, burada domu, Sasani mparatorluunu ykarak Asya ilerine buradan sarkmtr. slam ordular, buradan yola karak Kuzey Afrikay boydan boya katetmiler, spanyay geerek ve Fransaya girerek Avrupa ilerine saplanmlardr. Ortadoudan yola kp Kuzey Afrikadan ilerleyen bir baka kol, aaya sarkarak siyah Afrikaya slamiyeti tamtr. 7 lk douundan bugne 1400 sene gemi olmasna ramen slamiyet Ortadou halklar

zerindeki hakimiyetini srdrmektedir. Ama blgenin %95ini oluturan Mslmanlar arasnda, dier dinlerde de olduu gibi, bir homojenlik yoktur. slamn ilk yllarnda meydana gelen Cemel ve Sffn gibi i savalar mezheplerin ortaya kmasna sebep olmutur.8 Bu mezhepler Snni ii ve Harici olmak zere ana grupta toplanr. Haricilerin hemen hemen tmyle etkinliini yitirdii gnmzde Snniler ve iiler arasndaki ihtilaflarn etkileri hala srmektedir. imdi ksaca blge lkelerinde mezhep dalmna ve getirdii sorunlara bakalm. Mezhep dalm lkelerin ynetiminde ve sosyal yapsnda zaman zaman sorunlar olumasna neden olmaktadr. Blge devletlerinin I.Dnya Savandan sonra kurulmas srasnda zellikle Suriye ve Irakta mezhep dengesi gzetilmeden oluturulan iktidarlar, halkn ounluuyla ters dt iin dikta ynetim olarak oluturulmulardr. Suriyede ounluu Tablo.1 de grlecei gibi Snnilerin oluturmasna ramen iktidarda Nusayri aznlk bulunmaktadr. 1982 ylnda Hama ehrinde ayaklanan Snnilerin eylemi kanl bir ekilde bastrlmtr. Tek adam olarak iktidar uzun yllar elinde tutan Hazfz Esad, 2000 ylnda ldkten sonra bir deiiklik olmam, olu Bear Esad babasnn yerine gemi ve O da tek adam olarak bugn iktidarna devam etmektedir.

7 8

Cengiz andar, Ortadou kmaz, stanbul, Sekin Yaynevi, 1988, Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin Kelami Prolemlere Etkisi, b.a.,Ankara, 1992

10

TABLO. 1 Mezheplerinin Ortadou lkelerindeki Dalm(%)


LKELER IRAK RAN RDN LBNAN SURYE S.ARABSTAN KUVEYT UMMAN KATAR BAE BAHREYN SNN 42 7 92 20 86 97 70 92 78 75 40 55 5 2.5 25 7 10 35 45 14 52 90 DER 6 3

Kaynak : Atlas Politik XX.Sieci, Gerard Chaliand, Seuil,Paris

Irakta da bunun tersi -sanki bilerek yaplmcasna- ii ounluk olmasna ramen, Snni diktatrlk kurulmutur. 2003 Nisannda Saddam Hseyinin ynetimden Amerika Birleik Devletleri nderliindeki igal ordusunca devrilmesi sonucu bir kaos ortam olumutur. Amerikan nderliinde koalisyon glerince gerekletirilen bu igal sonras birka defa seim yaplmasna karn lkeye istikrar gelmemi, uzun sren koalisyon pazarlklar ve hangi bakanln hangi mezhepte kalaca ile ilgili tartmalar uzayp gitmitir. Snnilerin gal Glerine kar direnie gemeleri, iilerin ise yllarn diktatr Saddam Hseyinden kurtulmann sevinci ve iktidara kendilerinin gelecei midiyle igalcilere ses karmamas iki mezhep yanllarn kar karya getirmitir. Bugn yaanan i savata iki taraftan onlarca kii hayatn kaybetmektedir. Bu i atmay iilerin trbelerine yaplan saldrlar gibi baz karanlk saldrlarn da krklemi olduu ifade edilmektedir.

11

2.3.2 Petrol Ortadou deyince akla ilk, gnmzde deta Ortadou ile zdeleen petrol gelmektedir. XX.yzyln banda kefedilmesi ile, blgenin kaderini deitirmi ok sayda savaa, i ekimelere, dardan mdahalelere blgenin maruz kalmasna sebep olmutur. Ortadounun dnya petrol rezervlerinin te ikisine sahip olmas (%67) ve blgedeki petroln karl maliyetinin dier blgelerinkinden ok az olmas (varil bana Ortadouda 1 dolar iken Kuzey Denizinde 14 dolar), bu blgeye byk devletlerin younlamalarna sebep olmutur. Yeni enerji kaynaklarn ve onlar tketim merkezlerine ulatran gei noktalarn kontrol altnda tutmak isteyen gler iin Ortadou ne pahasna olursa olsun hakim olunmas gereken bir blge haline gelmitir. lk petrol yataklar 1908de randa, 1927de Irakta bulunur. Bunu 1932de Bahreyn, 1938de Kuveyt ve Suudi Arabistan, 1939da da Katar takip eder. Birleik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlnn petrol piyasasna katlmalar ise 1960l yllar bulur. Petrolden salanan astronomik gelirler bu lkelerin ehresini deitirir. Yzyln banda kk bir balk kasabas olan Kuveyt petro-dolarlarn sayesinde Ortadounun en grkemli bakentlerinden biri haline gelir. Umman, Suudi Arabistan ve Birleik Arap Emirlikleri de benzer sreci yaamlardr. Petrol gelirlerinin nasl anormal bir zenginlie sebep olduunu rakamlar gstermektedir. 1970te Birleik Arap Emirlikleri ylda 230 milyon Amerikan Dolar kazanrken bu rakam 1980de 19 milyar Amerikan Dolarna kmt. Cezayirin geliri 272 milyondan 10.5 milyar dolara, Libyannki 1.3 milyondan 22 milyar Dolara Irakn 1milyar 230 milyondan 25 milyar Dolara Katarn 122 milyondan 5.3 milyar Dolara, Kuveytin 221 milyon Dolardan 18.6 milyara Suudi Arabistannki de 1.2 milyon Dolardan 102 milyar Dolara ykseldi. 1980li yllarn sonuna doru tm Arap lkelerinin toplam petrol geliri ylda 220 milyar Dolara ulat9 Doksanl yllardan gnmze kadar petrol gelirlerinde savalar (1991 Krfez Sava) ve Ekonomik Krizler (1997 Asya-Pasifik Krizi) sebebi ile dalgalanmalar olmakla birlikte, gelir trendi yukar doru ykselmeye devam etmitir.rnein Suudi Arabistann 1990 ylnda 40.1 milyar Dolar olan petrol geliri 2000 ylnda 67.3 milyar dolar olarak gereklemitir.10 Petroln uluslararas ekonomi-politik gler asndan tad hayati nem bu doal kaynaa dayal bir stratejik planlamann gelitirilmesini zorunlu klmtr. yle ki petrol, uluslararas politikann modern dnemdeki iki nemli atma alan olan jeopolitik ve ekonomi-politiin
9

10

Muhammed Heykel, 3.Petrol Sava , stanbul, Pnar Yaynlar, 1993 www.eia.doe.gov.

12

kesiim alannda son derece belirleyici bir rol oynamaya balamtr. Daha nce orak ve nemsiz alanlar olarak grlen corafi alanlar petroln bulunmasndan sonra klasik jeopolitik yaklamlar dntren merkezi bir jeostratejik nem kazanmlardr. Bu yeni jeostratejik nem, petroln ekonomi-politik g rekabeti iindeki rolnn olaanst bir trman gstermesi ile birlikte uluslararas ilikiler arenasnn temel parametrelerinden birisi olmutur.11 Sonu olarak petrol, Ortadou blgesine sanayilemi byk devletler tarafndan ilgi duyulmasnn en nemli sebeplerinden birini oluturmaktadr. Amerika Birleik Devletlerinin, 1991 ylnda Irakn Kuveyti igalinden sonra Kuveyti kurtarmak iin yapt askeri harekat aslnda Kuveyti kurtarmaktan ok petrol kurtarma harekat olduu gnmzde daha da iyi anlalmaktadr. zgrlne kavuan Kuveyt, bugn ok uluslu dev irketlerin himayesinde petroln dnya pazarlarna kolaylkla sunmaktadr. Amerika Birleik Devletlerinin gelitirdii Byk Ortadou Projesinin sebeplerinden biri de ayrntl olarak ele alacamz gibi blgenin Bat karlar asndan istikrara kavuturulmas ve petrol aknn kesintisiz olarak Avrupa ve Amerika pazarlarna akmaya devam etmesidir.

11

Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, stanbul, Kre Yaynlar, 18.bs. 2004, s, 333

13

3. BYK ORTADOU PROJES ve ARKA PLANI 3.1 Byk Ortadou Projesinin Arka Plan Byk Ortadou Projesinin ne zamandan beri uygulanmak istendii ile ilgili farkl grler mevcuttur. BOPun zannedildiinden daha bir uzun gemie sahip olduunu savunan bir gre gre, Ortadouda demokrasiyi yayma almalar yaklak yirmi yl nce Ronald Reagan dneminde, ciddi byklkte kaynaklar tahsis edilerek balatlmtr. Hatta 1990l yllarda Trkiyede baz unsurlar da bu kaynaklardan faydalanmtr. BOPun k tarihini nispeten daha gerilere gtren bu gre gre BOPun somut hale gelmesi 1989dan sonra gereklemitir. Zira bu tarih, Sovyetler Birliinin k ve Dou ve Bat Almanyann birlemesine zemin hazrlamas itibari ile bir dnm noktas olmutur. 1989u takip eden yllarda Birleik Almanya ve Rusyann ran ile kurduu yakn ilikiler ABD, ngiltere ve sraili ciddi biimde rahatsz etmi ve bu lkeler blgeye yerleerek rann petrol zengini blgedeki muhtemel yaylmasnn nne geme karar almlard.12 Byk Ortadou Projesi ortaya kmadan nce doksanl yllarda Souk Savan sona ermesinden sonra Yeni Dnya Dzeni ve ondan ncede kreselleme kavram ortaya km, dnya genelinde youn bir ekilde tartlmtr ve halen zerinde teoriler gelitirilmeye devam edilmektedir. Kreselleme, Yeni Dnya Dzeni ve Irak igali, Byk Ortadou Projesini ortaya karan sreler gibidir. Daha dorusu, kreselleme leinin bymesi Amerika Birleik Devletlerine Byk Ortadou Projesini uygulamakta kolaylk salamaktadr nce kreselleme kavramna bakalm. 3.1.1 Kreselleme Kreselleme sreci bata ekonomik alanda olmak zere, siyasal sosyal ve kltrel alanlarda ok nemli deiim ve dnmlere neden olmakta, adeta dnya yeniden ekillenmektedir. Kken olarak kreselleme terimi teknolojik devrimin dnya apnda etkilerini tasvir eden bir sreci anlatan tarafsz bir tanm olarak ortaya kt. Kavram zerine pek ok tanm yaplmakta, srecin eitli ynleri n plana karlmaya allmaktadr. Kresellemeyi, kapitalizmin gelimesinde bir aama olarak gren yaklama gre pazarn dnya leinde bymesi, ulusal snrlarn dna kmas ve dnyann tek bir pazar haline gelmesi eklinde tarif edilmektedir.13 ok boyutlu bir grnm arz eden kreselleme sreci hem ekonomik snrlar hem de ekonomi dndaki snrlar ortadan kaldrmaktadr. Kresellemeyle birlikte ticaret sadece birka lke
12 13

Cenap akmak, Irak Sava ve Byk Ortadou Projesi, Sandkl, a.g.e., s,153 Abdullah zkan, Kresellemenin letim Sistemi ve Byk Ortadou Projesi, Sandkl, a.g.e., s,357

14

arasnda yaplan bir ilem olmaktan km, corafi bakmdan ok farkl blgelerde bulunan bir ok lke arasnda yaplr hale gelmitir.Sadece mal ve hizmet ticareti deil, ayn zamanda retim faktrlerinin tm de kresellemektedir.irketlerin ve istihdam piyasalarnn snrlarnn kalkmasyla birlikte zaman ve mekan boyutunu aan yeni alar ortaya kmaktadr.14 Daha geni olarak, kresellemeyi siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda deerlerin milli snrlar aarak dnya geneline yaylmas olarak tarif edebiliriz. Kresellemenin gerekleebilmesi iin bir takm siyasi, ekonomik ve sosyo-kltrel dinamiklerin var olmas gerekir. Siyasal Dinamikler zgrlk, demokrasi, insan haklar ve hukukun stnldr.Bunlar ulatrma, iletiim ve biliim teknolojilerinden istifade edilerek btn dnyaya yaylmaya allmaktadr. Ekonomik Dinamikler Serbest piyasa ekonomisi ve uluslararas ticaretin serbestlemesidir. Bu dinamikler ynlendirmeler ve zorlamalar ile yaylmaya allmaktadr. Bunun sonucu olarak uluslar aras irketlerin ve sermayenin etkisi artmaktadr. Snr aan ekonomik ilikiler eitli devletlere mensup menfaat gruplarn birbirine balamaktadr. Sosyo-Kltrel Dinamikler Bat tarz yaam ve tketim alkanlklarnn btn dnyaya yaylmas, sivil toplumun n plana karlmas ve uluslar aras dzeyde rgtlenmesidir. Bunun sonucu olarak uluslar aras sivil toplum rgtlerinin etkisi artmakta ve bu rgtler devletlerin i siyasal gelimelerine etki edebilmektedirler. Kreselleme srecinde ok uluslu irketler nemli bir rol stlenmektedir. Dnya toplam ticaretinin byk blm ok uluslu irketler gerekletirmekte ve bu byklk giderek artmaktadr. Teknolojik gelimeyi de denetleyen bu byk irketler, deta dnyann hangi yresinin gelieceini ve hangi yrelerin yeni teknolojiye sahip olacann da belirlemektedirler. ok uluslu irketlerin genel merkezleri belli bir lkede olsa da etkinliklerini bir veya birden fazla lkede, kendisi tarafndan koordine edilen bal irketlerin vastas ile yrtebilmektedirler. Dier lkelerdeki irketlerin iletme politikas, genel merkez tarafndan belirlenmektedir. irketler etkinlik gsterdikleri lkelerde istihdam ve kar konularnda bamsz, ancak ynetim asndan merkeze bamldrlar..
14

Martin Setzer , Ekonomik Kreselleme: Kresellemenin Ekonomi Ve Teknoloji zerindeki Etkileri, Ankara, SODEV Yaynlar, , 1997, s, 21

15

Kreselleme srecinin beraberinde getirdii iletiim ve finans teknolojilerindeki hzl gelimeler, ok uluslu irketlere nemli avantajlar salam, onlarn hem rekabet glerini, hem de pazar paylarn artrmtr. Bilgisayar donanm ve yazlmlar, uydular, fiberoptik kablolar ve yksek hzl elektronik transferler ok uluslu irketlerin global pazarlar tekmi gibi hareket etmelerine imkan salamaktadr. Kreselleme bugn ok uluslu irketlerin dnya zerinde egemenlik alanlarnn geniletilmesi, milli devletlerin yetkilerinin snrlandrlarak blgesel ittifaklarn kurulmas ve Birlemi Milletler, Dnya Ticaret rgt, Avrupa Birlii gibi kurumlarca hukuki alt yapnn oluturulmasyla birlikte tm dnyann tek serbest bir pazar haline getirmeye allmasdr. Batl lkelerde retilen fikirler, yaam biimleri, ekonomik modeller dnyann vazgeemeyecei deerler olarak herkese kabul ettirilmekte ve buna kar diren gsterecek herhangi bir ulus yada topluluun zerine kresel medya gcnn de yardm ile gidilmektedir. Bunun bugn en briz rnei; Venezelladr. ktidara seimle geldii ve oylarn ounluunu ald halde Devlet Bakan Hugo Chavez Amerika Birleik Devletleri tarafndan aka iktidardan drlmeye allmaktadr. Chavezin suu dnya petrol retiminin bete birini gerekletiren lkesinin yoksul kalmasn sorgulayp petrol milliletirmeye ve yoksul kesimlere kaynak aktarmaya almasdr. Byk Ortadou Projesini Amerika Birleik Devletlerinin uygulamaya koyma cesaretini de kresellemenin kendisine verdii bu imkandan kaynaklandn sylemek yanl olmaz. Ortadouda bulunan lkeler demokrasi ile ynetilmedii iin Byk Ortadou Projesi, kreselleme kavram ile anlatlmak istenen ekonomik ve siyasi btnlemelerin dnda kalan Ortadou blgesindeki lkelerin pazarlarnn ok uluslu irketlere almasn da bylece salayacaktr. 3.1.2 Yeni dnya dzeni Kresellemenin ardndan yeni dnya dzeni tartlmaya balanm, SSCB ve Varova Paktnn dalmasndan sonra yeni bir dnya dzeninin kurulmas beklentisi n plana kmtr. Yeni Dnya Dzeni ilk nce I.Dnya savandan sonra galip devletlerin dnyay kendi menfaatleri dorultusunda ekillendirmesi olarak ortaya km ve bu dzenin devamll iin Milletler Cemiyeti gibi baz rgtler oluturulmutur. II.Dnya savandan sonra yine ayn dzen ABD ve galip devletler gdmnde oluturulmu ve Birlemi Milletler gibi baz rgtler kurulmutur. ki kutuplu olarak doksanl yllara kadar devam eden bu yap Varova Paktnn ve SSCBnin dalmasndan sonra, iki kutuplu sistemin sona ermesi ile ortaya kan yeni durum uluslar aras sistemde krlma eklinde bir deiiklie neden olmutur. Dou Avrupada, ardndan da Sovyetler

16

Birliinde meydana gelen deimelerle, 1917 Rus Devrimi ile balayan eitli yn deitirmelerle birlikte Sovyet Modeli olarak 70 yl akn bir sre varln srdrm olan toplumsal rgtlenme biimi ortadan kalkm, ABD tek sper g olarak kalm, Bat tarz siyasal, ekonomik ve kltrel sistem dnyadaki etkinliini arttrmtr.15 Yeni dnya dzeni kavram yine Amerika Birleik Devletlerinde ortaya atlm ve 1990dan gnmze kadar ABDnin dnya ile ilikilerinin ekillenmesine klavuzluk etmitir. 6 Mart 1991de dnemin bakan George H. Bush, Amerikan Kongresinde yapt konumada yeni bir dnemin balangcnda olduklarn u szleri ile ifade etmitir: imdi yeni bir dnyann ortaya kn gryoruz.Yeni bir dnya dzeninin son derece gerek bir beklentisinin olduu bir dnyaSouk Sava emberinden syrlm bir BMnin temellerini atanlarn tarihi emellerini gerekletirecei bir dnya. Tm milletler arasnda zgrln ve insan haklarna saygnn kendilerine yer bulduklar bir dnya16 Amerika Birleik Devletleri Bakan George Bush bu sylemini 1991 ylnda gerekletirdii Birinci Krfez sava esnasnda merulatrc bir sylemin ana kavram olarak da kullanmtr. Doksanl yllar boyunca yeni dnya dzeni Amerika Birleik Devletleri ile Almanyann ban ektii Avrupa Birlii arasnda bir Davutolu u ekilde anlatr: Irakn silah teknolojisindeki Alman patentini gren ABD, Birinci Krfez Sava ile gerek kresel gerekse blgesel dengelerin nihai belirleyicisi olduunu tescil etmeye ynelik Yeni Dnya Dzeni kavram gelitirerek uluslar aras btn aktrleri seferber etme becerisi gstermi ve bunun reel gcn de Krfez savanda ispat etmitir.17 Gnmzde ise Amerika Birleik Devletleri bu stnlkle gerekletirdii ve Irak Kuveytten kard Birinci Krfez Savann ardndan 2003 ylnda yine Iraka kar bir harekata girimi ve bu sefer Irak tamamen igal etmitir. Avrupa Birlii ve Rusyann Irak galine destek vermemesi bir eyi deitirmemi, yukarda bahsedildii gibi ABD gcn kabul ettirmitir. Ama gal sonras her ey ABDnin beklentilerine uygun gelimemi Irakn Snni blgeleri etkili bir direnie gemitir. Bu direni daha sonra maniple edilerek ii-Snni mezhep atmasna kaydrlmaya allsa da, Amerika aradan yl getii halde bugn Irakta bir kmazn iine girmitir. ABD, Irak gali ile deta, II. Vietnam Sendromunu yaamaktadr. rekabeti de gn yzne karmtr.Bu sreci Ahmet

15 16

Sandkl, a.g.m., s, 20 Zbigniew Brzezinski, Tercih, ev: Cem Kk, stanbul, nklap Kitapevi, 2005, s, 170 17 Davutolu, a.g.e., s, 293

17

ABD Yeni Dnya Dzeninin tek lideri olarak yanna ngiltereyi alarak giritii Irak galinin maliyetini bugn NATO gibi kurulularla uluslararas dzeye yaymaya alsa da, hibir lke bu maliyeti paylamaya hazr grnmemektedir. Amerika Birleik Devletlerine Yeni Dnya Dzeni sylemi I.Krfez Savanda ne kadar baar getirdiyse, ikincisinde de o kadar baarszlk getirmitir. 3.1.3 Byk ortadou projesi ve Irak igali Projenin ortaya k sebeplerinden birisi de aslnda Irakn igal edilme dncesidir. Irak

igalinin merulatrlmas iin bir takm teoriler retildi ve bu teoriler daha sonra igal edilecek ya da ynetimleri deitirilecek Ortadou lkelerine temil edildi. ABD Irak galine balamadan nce, hem ABD kamuoyunu hem de dnya kamuoyunu savan hakl bir sava olduuna ikna etmek iin ciddi bir propaganda kampanyas yrtmtr. Bu propaganda kampanyasnn argmanlar hzl bir ekilde deiiklie urasa da, dozu savaa yaklaldka giderek iddetlenmitir. Saddam Hseyinin El Kaide lideri same bin Ladin ile ibirlii yapt ve Kitle mha Silahlarna sahip olduu yolundaki argmanlarn doru olduunu kantlayan herhangi bir somut delile ulalamaynca, Irak galinin Amerikan kamuoyu nezdindeki bahaneleri de geerliliini yitirmitir. Bu argmanlar boa knca nc bir argman ortaya atlmtr: Irakta demokrasi ina ederek bu lkeyi tm Ortadouya rnek olacak bir lke haline getirmek. Bu argman Irakla snrl olmayaca, BOP ile birlikte Fastan Afganistana kadar uzanan bir corafyaya geniletileceidir. Bunu iki ynl ilevi olan bir proje olarak da deerlendirmek mmkn. 1. BOP her eyden nce bir retoriktir, yani sava ABD ve uluslararas kamuoyu nezdinde hakl gstermek iin ortaya atlm bir sylemdir. Bu argmann Amerikann geleneksel mttefikleri nezdinde de bir ekiciliinin olaca ve Mslman lkelerde Amerikan kart havay yumuataca dnlmtr. 2. Bir retorik olmann tesinde politik bir gereklie de tekabl etmektedir. ABDli planlamaclar, gerekten de dnyann belli bir blgesini kendi kafalarndaki imge dorultusunda yeniden dzenleyebileceklerini dnmektedirler. Bu noktada Almanya ve Japonyann II.Dnya Sava sonras dnemde yeniden inaas bir model olarak dnlmektedir. 18

18

Nuri Ersoy, ran-Irak Savandan Gnmze ABDnin Irak Politikas, http://www.bgst.org/keab/ne20051114.asp

18

26 ubat 2003de george W. Bush bir neo-con (yeni muhafazakar) think-tanki olan American Enterprise Instituteda Ortadouya demokrasiyi yaymak konusundaki isteini dile getirdi. Bu argman Amerikan medyas tarafndan alnp inceltildi. ubat 2003de New York Times Magazinede yazan Ignanieff yle diyordu: ABD bir iyilik imparatorluudur ... light bir imparatorluktur, dnyadaki en muazzam askeri g ile, serbest pazar, insan haklar ve demokrasi gibi deerleri dayatan kresel bir hegemonyadr. ... mparatorluu hakl kartan nedenler, Irak gibi bir yerde demokrasi ve istikrar yolunda insanlarn son umudu olmasdr.19 Edward Saidin dedii gibi, Tm imparatorluklar, tpk Amerikan mparatorluu gibi kendisine ve tm dnyaya srekli olarak dier imparatorluklardan farkl olduunu, ve grevinin ynettii yerleri ve halklar dorudan veya dolayl olarak yamalamak ve kontrol etmek deil, ama eitmek ve zgrletirmek olduunu syler.20 ABDnin Ortadouya gerekten demokrasi getirmek isteyip istemediini tartmak iin ise ABDnin Ortadou stratejisini zetlemek yeterli olacaktr: ABD son otuz yldr Arap demokrasisine ve Araplarn kendi kaderini tayin hakkna kar olmutur ve aya olan bir strateji izlemitir: srailin savunmasn sbvanse etmek ve bu arada oyalama kabilinden bir bar sreci sylemini srdrmek Msr ve rdnde ABD yanls ynetimleri desteklemek Petrol reten Krfez lkelerinde iktidardaki kraliyet aileleri ile, zellikle Suud ailesi ile yakn ilikiler gelitirmek.

ABDnin Ortadouya demokrasi gtrme sylemi blge halklar asndan hibir inandrcl olmayan, Amerikan kart havay yumuatmak iin tasarlanm ikiyzl bir sylem olarak da deerlendirilmitir. Bunun yan sra blgede demokratik bir ileyi, ABD ve Batya dmanlk besleyen gleri iktidara getirebilir ve ABDnin, Suudi Arabistan, Msr, rdn gibi lkelerdeki iktidar yaplarna kar tavrnda nemli bir deiiklie gitmesini gerektirir. Bu ABDnin gze alamayaca riskleri beraberinde getirir. Bunun en gzel rneini Msr ve Filistin seimleri olmutur. Filistinde bu yl ocak aynda yaplan seimlerde Amerika ve srailin seime girmesine
Michael Ignatieff, "The Burden", the New York Times Magazine, 5 Ocak 2003, Aktaran: Gilbert Achcar Olmayan Blgenin Fantezisi, Byk Ortadou: ABD Plan, Yaznn aslna http://mondediplo.com/2004/04/04world adresinden eriilebilir. Le Monde Diplomatique, Nisan 2004 20 Edward Said, Emperyal Perspektifler, Al-Ahram, 24-30 Temmuz 2003
19

19

izin verdikleri silahl direni rgt Hamas seimleri tek bana iktidar olacak ekilde kazanm ve bugn Filistinde iktidardadr. Msr seimlerinde de Mslman Kardeler rgt beklenenden fazla oy alarak bir sonraki seimler de iktidar kazanabileceini gstermitir. Byk Ortadou, Fastan Afganistana kadar geni bir corafyay kapsamaktadr ve bu lkelerin ortak paydas ABD dmanlnn ve slamc hareketlerin en youn olduu lkeler olmalardr. Batl sanayilemi lkelerin ortak karlarnn bu lkelerden kaynakland dnlen sorunlarla tehdit edildii varsaylmaktadr. Bu sorunlar ise blgedeki devletlerin ynetimde baar gsterememeleri ve dolaysyla yolsuzluk ve yoksulluun ba gstermesiyle kaoslarn ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu durumla baa kmak iin alnmas nerilen ekonomik nlemlere bakldnda ABDnin blgeye demokrasi gtrmekten ne anlad daha ak olarak grlmektedir. Blgedeki lkelerin Dou Avrupa lkelerinin geirdiine benzer bir ekonomik dnm geirmeleri, giriimciliin tevik edilmesi, zel sektrn glendirilmesi, Geniletilmi Ortadou Kalknma Bankasnn kurulmas, serbest ticaret blgeleri oluturulmas ve Dnya Ticaret rgtne katlmalar iin blge lkelerine bask yaplmas nerilmekteydi. Dolaysyla Byk Ortadou Projesinin ardnda yatan temel gd blgede orta snflar glendirmek ve blge sekinleri ile birlikte kresel kapitalizme eklemlenmelerini amalamaktadr. Blgedeki halklar aslnda 60l yllardan itibaren Arap milliyetilii erevesinde daha sonra da ulus devlet yaplarnn ve Radikal Arap Milliyetiliinin geni kitlelerin sorunlarna zm retemeyerek tkand, 1980lerden itibaren de slami hareket erevesinde biimi deierek evrilen, ancak sreklilii olan bir direni rgtlemilerdir. Bu direniin taban byk lde orta snflar olmutur. Direniin hedefi temel olarak srail ve ABDnin blge politikalardr. Bu direni, Amerikan elit dncesinde bir tr Uygarlklar atmas olarak alglanmaya balam, ve bu atmann sona erdirilmesinin ise kar taraf ehliletirerek, kleletirerek ve kltrn yok ederek mmkn olduu dnlmtr. Bu yeniden ina srecinin admlar ise ABDli stratejistler iin aktr: lkenin altyapsnn imha edilmesi, igal edilmesi, halkn bir halk olma vasflarn yitirecek derecede drlmesi, kltrel deerlerinin yamalanmas ve yok edilmesi, ondan sonra lkenin yeniden imar ve ulusun yeniden inas, lkenin ekonomisinin da (ABDli irketlere) almas, politika sahnesinin ABDnin ncelikleri dorultusunda dzenlenmesi, toplumsal, siyasi ve kltrel kurumlarn bu erevede yeniden tanmlanmas, bu modelin blgedeki dier lkelere de yaylmas, tm bunlarn da ABDnin lke iinde ve blgede kalc sler a ile kalclaan askeri varl ve tehdidi altnda

20

gereklemesi. Edward Said bu zihniyeti arkiyalk adl incelemesinin son basksna yazd nszde arpc bir ekilde dile getirilmektedir. "Ben bu yazy yazarken Irakn Britanya ve Birleik Devletler tarafndan illegal emperyalist igali ilerlemeye devam ediyor. galin sonras tahmin edilemeyecek derecede korkun. Bu, medeniyetler atmas olduu varsaylan eyin bir paras, bitimsiz, dindirilemez ve aresiz. Yine de ben yle olmadn dnyorum. "Amerika Birleik Devletlerinde Orta Dou, Araplar ve slam hakkndaki genel kavrayn bir lde gelimeye baladn syleyebilmek isterdim, ama bu maalesef mmkn deil. Pekok nedenden dolay Avrupada durumun epeyce daha iyi olduu grnyor. ABDde tavrlarn sertlemesi, kk drc genellemelerin ve dinsel saplantlara dayal klielerin glenmesi, ve muhalif grte olanlara ve tekilere kar basit kibirli bir bakla birleen kaba g, Irakn mze ve ktphanelerinin yamalanmasnda mkemmel bir ifadesini buldu. Liderlerimiz ve uak ruhlu entelektellerinin anlama yetisinden yoksun grndkleri ey u ki, tarih bir kara tahta gibi silinemez. Tarihi silip zerine kendi geleceimizi kazyamayz ve kendi yaam biimlerimizi takip etsinler diye daha aa insanlara dayatamayz. 21 Savan balarnda yazlan bu makale ilerisinde korkun eylerin olacan belirtiyordu. Nitekim korkun eyler Irakta oldu ve bugn de olmaya devam ediyor. Ebu Gureyb hapishanesinde yaplan ikenceler, koskoca lkenin Amerikan tanklaryla her gn yaklp yklmas, yz bin nfuslu Felluce kasabasnn bir Amerikan harekatndan sonra nfusunun otuz bine dmesi bu olanlardan sadece medyaya ve bize kadar yansyan olaylardan bir kadr.

3.2 Byk Ortadou Projesi Amerika Birleik Devletlerinin Ortadou Blgesi iin hazrlayp uygulamaya balad projenin kamuoyuna ilk duyuruluu ABD Bakan Ghorge W.Bush tarafndan Kuzey Caroline niversitesinde yaplm olan konuma ile olmutur. Bush konumasnda Ortadou ile bir ortaklk giriimi balatmak niyetinde olduunu belirtti.(Middle East Partnership Initiative -MEPI) Proje taslanda belirtilenler arasnda unlar yer almaktadr. On yllk bir sre ierisinde Ortadou ile ABD arsnda bir serbest ticaret blgesi oluturmak, adli reformlara yardmc olacak bir forum

21

Edward Said, arkiyatlk'a nsz, Al Ahram, 7-13 Austos 2003

21

kurmak, irketlere daha zgr bir ortam yaratmak, edebiyat ve evirileri desteklemek... Byk Ortadou Projesinin ekirdeini bu konuma oluturmutur.22 ABDnin dnya egemenlik yarnda ele geirdii nc rol zellikle II.Dnya Savandan sonra kurulan ift kutuplu dnyann yklmas ile birlikte deiik bir hal almak zorunda kalmtr. Amerikan sistemi tek bana kald liderlik yarnda yeni bir ortak olmamas iin uluslararas kurumlar ve blgesel ittifaklar ynlendirmeye ve kendi kutbuna almaya almaktadr. Byk Ortadou Projesi de byle bir nedenle ortaya km almalardan biri olup, halen yrtlmeye devam etmektedir. Zbigniew Brezinsky, ABDnin dnyaya egemen olmak iin nasl bir strateji izlemesi gerektiini tartt Byk Satran Tahtas adl kitabnda, blgeye tayin edici bir nem verir: Ortadou, Orta Asya ve Gneydou Asya. Ortadou ve Orta Asyada her eyden nce petrol ve doal gaz rezervleri bulunmaktadr. Pasifik daha imdiden; klasik uygarlklarda Akdenizin, XVIII., XIX., Ve XX. yzyln byk blmnde Atlas Okyanusunun ekonomik nemine sahiptir ve bu gelecein dnyasnn ekonomik merkezinin enerji alaca ve mallar sataca yollar Gney Dou Asyadan geer. Byk Ortadou kavram sonradan Kuzey Afrika, yani Akdenize kys olan Arap lkeleriyle geniletildi. Bu geniletme corafi olarak deil de tarihsel ve sosyolojik olarak ele alndnda, kelimenin sosyolojik anlamyla tm Ortadouyu da kapsamas anlamna gelmitir. nk Ortadou, corafi deil, sosyolojik bir kavram olarak ele alndnda, Akdenizin gneyindeki lkelerde klasik Akdeniz uygarlna dahil lkeler olarak Ortadou lkeleridir. Byk Ortadou Projesinin hedefi, demokrasi, serbest piyasa ekonomisi, ynetimde bulunanlar iin snrl iktidar, din ve dnya ilerinin birbirinden ayrlmas, insan haklar, ferdiyetilik ve hukukun stnl gibi Bat deerlerini, Mslman halklarn ounlukta yaad lkelerde tesis etmektir.23 Resmi olarak ilan edilen almalarda ise bu tanmlama u balklar altnda toplanyor. Demokrasinin tevik edilmesi, Bilgi toplumu oluturulmas ve Ekonomik frsatlarn artrlmas.24
Haluk Gerger, Byk Ortadou Projesi ve Sosyalist Strateji Byk Ortadou Projesine Kar i Snfnnn ve Halklarn Stratejisi Ne Olmaldr Sempozyumu stanbul, Araf yaynclk, 2005, s, 23 23 Abdullah ahin, Byk Ortadou Projesi ve Trkiye, stanbul, Truva yaynlar, 2004, s, 52 24 Byk Ortadou Projesi,Diplomatik Gzlem Gazetesi,(http://www.diplomatikgozlem.com/haber_oku.asp?id=1497)
22

22

Buna benzer bir snflandrmay da Cahit Babuna u ekilde yapmtr; Byk Ortadou Projesi aslnda temel unsuru iermektedir.Bunlar: Bu byk blgenin ABD ve dnya sermayesine uygun ekle dntrlmesi, demokratik dzene sokulmas, insan haklarnn gelitirilmesi, sosyal yaplarn uygulanmas, yabanc sermayeye akkresellemeye uygun hale sokulmas, Ekonomik kalknmaya ak olmas, idari tarzlarnn feodal yapdan kurtarlmas ve Bat sistemine uygun hale getirilmesi, Gvenliin salanmas terr odaklarnn kurutulmas (u andaki ABDye kar uygulanan kar gelmelerin yok edilmesi).25 Amerika Birleik Devletlerinin Ortadouya hakim olmak istemesinin nedenlerinden biri de petrol ve doalgazn Batya gvenli bir ekilde aktarlmas meselesidir. ABDnin kresel isteklerini gerekletirmek iin 11 Eyll 2001 ylnda lkesine yaplan ve halen bugn zerinde speklasyonlar yaplan saldrlar byk bir frsat olmutur. Bu saldrlar Amerika Birleik Devletleri istihbarat rgtlerinin bilerek nlemedii veya i istihbarat destei olmadan gereklemeyecei ynnde birtakm speklasyonlar yaplmaktadr. ABD Kresel terrizm gibi ierii de tam belli olmayan bir kavram erevesinde Ortadoudaki lkelere daha fazla mdahalede bulunmak istemi, Afganistan ve Iraka dorudan mdahale etmitir. Bu mdahaleler de bu projenin ngrd stratejik amalar dorultusunda yaplmtr. Ayrca blgenin istikrarsz olduu ve terr rettii sav ile hareket eden ABD gerektiinde askeri g kullanmaktan ekinmeyeceini ve blgedeki g dengelerini bozacak her adm kararllkla nleyeceini gstermek istemitir. Bu g dengelerini etkileyen faktrler yledir: Arap-srail atmas /Bar Sreci: Bu srete Filistinlilere ve Araplara kabul ettirilmek istenen en nemli ey srailin, Ortadounun bir paras olduu ve olas birlemelerin srail merkezli olmas fikridir. Radikal slami Hareketler : Blgede, srailin Filistine kar haksz bir tutum ierisinde

bulunduunu iddia eden ve Filistinin haklarna kar daha saygl davranlmasn salamak amacyla kurulmu eitli rgtlerin yapt faaliyetlerdir. Silahlanma: zellikle ran-Irak Sava ncesinde balayan ve gnmzde had safhaya ulaan silahlanma sorunu blge halklar zerinde psikolojik etki yapmakta ve blgenin uluslararas kurulular tarafndan kontrol altnda tutulmas gerektii fikrine yol amaktadr.
25

Yeni Mesaj Gazetesi, 15.03.2004

23

Petrol Boru Hatlar : Blge petrolleri Amerika Birleik Devletleri ve Batl devletlerin kontrol altndadr. Gnmzde sz konusu devletler Orta Asya ve Hazar petrolleri ile de ilgilenmektedir. Demokratikleme: Belki de blgedeki en nemli sorun, blge lkelerinde demokratik ynetimlerin kurulmam olmasdr.26

26

Giray Saynur Bozkurt, ABDnin Ortadou Politikas , Sandkl, a.g.e., s, 126-127

24

4. BYK ORTADOU PROJESNN KRONOLOJS

Aralk 1994: NATOnun balatt Akdeniz Diyalou giriimi, NATO yesi olan lkelerin dnda, Cezayir, Msr, srail, rdn, Moritanya, Fas ve Tunusu da bnyesine dahil etti. Ocak 1995: 1985 ylnda imzalanan serbest ticaret anlamasnn devam erevesinde, ABD ile srail arasndaki tm ticari engeller kaldrld. Kasm 1995: Barselonada bir araya gelen Avrupa Birlii ve Akdeniz havzas lkeleri; Cezayir, Msr, srail, rdn, Lbnan, Fas, Suriye, Tunus, Trkiye ve Filistin siyasi ekonomik, mali, sosyal ve kltrel boyutlarda Avrupa Akdeniz Ortakln balattlar. Sadece 1995-2000 yllar arasnda AB bu projeye 9 milyar Euro ayrd. Aralk 2001: rdn, ABD ile serbest ticaret anlamas imzalad. Tm gmrk duvarlar, 2010 ylndan evvel kaldrlm olacak. 9 Mays 2002: George W. Bush, Kuzey Carolina niversitesinde yapm olduu bir konumada Ortadou ile bir ortaklk giriimi balatmak niyetinde olduunu belirtti. Byk Ortadou Projesinin ekirdeini aslnda bu konuma oluturmaktadr. 10 Temmuz 2002: Richard Perlein bakanlndaki ABD Savunma Politikas Danma Konseyi, Suud ailesinin iktidarna artk son verilmesini savunan uzun bir raporu dinledi. 12 Aralk 2002: ABD Dileri Bakan Colin Powell, Heritage Foundation Vakfnda yapt konumada, Ortadou ile Ortaklk Giriimini balattn, 2003 yl iin ise bu programa 90 milyon Dolar tahsis edileceini aklad. Bu mthi mebla sayesinde, siyasi ve ekonomik kalknma desteklenecek, kadnlarn toplum ierisinde rol ve eitimi glendirilecekti. Bu programn uygulanmasna, Colin Powelln yardmclarndan Richard Armitage ve Ortadou Brosu Mdr (Bakan Yardmcs Dick Cheneynin kz) Elizabeth Cheney atand. 26 ubat 2002: American Enterprise Institute nnde konuan George Bush, balamak zere olan Irak savana deinerek unlar syledi: zgrlne kavuan bir Irak, zgrln tm bu blgeyi nasl deitirebileceini milyonlarca insana umut ve terakki getirerek gsterecektir Irakta kurulacak olan yeni bir rejim, blgedeki baka uluslar iin, zgrln etkileyici ve muhteem bir rneini oluturacaktr. 19 Ekim 2003 : Pragda toplanan NATO zirvesinde, NATO ve Byk Ortadou konulu konferansta sz alan ABD temsilcisi Nicholas Burns, u noktalarn altn izdi: NATOnun grevi, Avrupa ve Kuzey Amerikay savunmaktr.Sadece Bat Avrupa, Merkezi Avrupa veya Kuzey 25

Amerikada kalarak bunun mmkn olabileceine inanmyoruz.Askeri glerimizi douya ve gneye yaymalyz. NATOnun gelecei douda ve gneydedir. Dolaysyla, NATOnun gelecei Byk Ortadoudadr... 6 Kasm 2003: Demokrasi Ulusal Vakf (NED)nda konuan bakan Bush, giriimin erevesini genileterek Ortadouyu deitirmeyi amalayan genel bir demokratik mdahale planndan sz etti. 20 Ocak 2004: George Bush bu tarihte verdii nemli bir demete yle dedi: Ortadou zulm, umutsuzluk ve fkeyle alkalanmaya devam ettii srece, Amerikann ve dostlarmzn gvenliini tehdit eden insanlar ve hareketler retmeye devam edecektir.Birleik Devletler, bu nedenle, Byk Ortadouda bir zgrlk stratejisi izleyecektir Projenin ad artk deimi, Byk Ortadou Giriimi haline gelmiti ( Greater Middle East Initiative-GMEI). 7 ubat 2004: Alman Dileri Bakan Joschka Fischer, Amerikan nerisini gayet olumlu ekilde deerlendirip, Avrupa ile ABDnin Yakn Dou ve Ortadouda nasl ibirliine gidebileceklerini belirtti. Ancak Franszlarn da dahil olduu baka Avrupal devletler, ABD giriimine daha souk bakmlar, ABnin zaten 1995 ylndan bu yana, ayn konuyla ilgili olarak milyarlarca Euroluk Barcelona srecini balattn, ABDnin ise bu ie topu topu 150 milyon dolar ayrm olduunu vurgulamlard. 13 ubat 2004: Haziran aynda Sea Islandda dzenlenecek olan G8 toplantsna bu konuda sunulacak olan G-8 ve Byk Ortadou Arasnda Ortaklk adl bir belge, Londrada Arapa yaynlanan El-Hayat adl gazetede yaynland. 23 ubat 2004: ABDnin planna ar bir tepki gstermekten kanan Avrupa Birlii, Genel Sekreteri Javier Solanann azndan, ABnin kendi yaklamn belirleyeceini, bunun Amerikan yaklamn tamamlayc nitelikte olacan belirtti. 4-5 Mart 2004: rdn Kral Abdullah ve Msr Devlet Bakan Mbarek ile ABDnin Byk Ortadou aklad. 27 Mart 2004: Tunusta dzenlenecek olan Arap Birlii Zirvesi, 22 ye arasnda, ABDnin Byk Ortadou Projesi ile ilgili olarak ortaya kan ihtilaflarn sonucunda iptal edildi. Giriimini gren Fransz Cumhurbakan Jacques Chirac, Ortadounun modernlemesine ilikin her giriimin, sz konusu halklarn onayyla yaplmas gerektiini

26

12-15 Nisan 2004: ABDnin Demokrasi Ulusal Vakf (NED), stanbulda slam Dnyas Demokratlar Kongresini toplad. 190 delege, gn boyunca Mslman dnyasnda demokratik ynetim platformunu tarttlar. 8-10 Haziran 2004: Amerika Sea Islandda G-8 zirvesi topland ve aada yaynladmz raporu grt. Rapor Ortadou blgesi ile ilgili siyasi, ekonomik ve sosyo-kltrel hayata dair tespitlerde bulunarak, G-8 tarafndan blge iin yaplacaklar anlatmaktadr. 28-29 Haziran 2004: ABD, stanbuldaki NATO Zirvesinde, Byk Ortadou Projesini gvenlik kanadna sundu. Toplantda BOP u somutlatrc admlar atld. NATO bnyesindeki istihbarat tekilatnn ilevi artrld. Irak gvenlik birimlerine verilecek eitim NATO bayra altna alnarak igal merulatrld. Afganistandaki asker says artrld..27

G-8 Zirvesinde Grlen Raporun Tam Metni


Byk Ortadou uluslararas topluma meydan okuyuu temsil etmekle birlikte deerli frsatlar da sunuyor. Arap yazarlarn BMnin 2002-2003 yllarnda Arap insani geliimiyle ilgili hazrlanan iki ayr raporda eksiklik olarak belirttii zgrlk, bilgi ve kadn haklar, G-8ler topluluuna ye her lkenin milli karlarn tehdit eden ortamn yaratlmasna katk salamtr. Blgede siyasi ve ekonomik haklarndan mahrum braklanlarn says arttka, radikalizm, terr, uluslar aras sular ve yasal olmayan g konularnda art gzlenecektir. Byk Ortadoudaki durumu tanmlayan aratrma sonular rktcdr: - 22 lkeden oluan Arap devletlerinin toplam ekonomik girdisi spanyannkinden daha azdr. - Yetikin Araplarn yzde 40 -65 milyon kii- okuma yazma bilmiyor ve bu saynn te ikisini kadnlar oluturuyor. - 2010 ylnda 50 milyon, 2020 ylnda da yaklak 100 milyon Arap genci i hayatna atlacak. hayatna yeni atlacak olan bu genlerin istihdam iin en az 6 milyon ie ihtiya var. - Blgede isizlik oranndaki dengeler mevcut haliyle devam ederse 2010 ylnda 25 milyon kii isiz olacak. - Blge insannn te biri gnde 2 dolardan daha az bir gelirle yaamaktadr. Yaam standardnn dzeltilmesi iin, blgenin ekonomik geliimi mevcut durumun iki katna yani yzde 3den en az yzde 6ya karlmal.

27

Gerger, a.g.e., s, 22-25

27

- Toplumun sadece yzde 1.6s internet kullanma imkanna sahip ki bu da Byk Sahra lnn gneyindeki Afrika lkeleri dahil- dnyadaki tm blgeler iinde en dk oran tekil etmektedir. - Arap lkelerindeki kadnlar, parlamentodaki sandalyelerin sadece yzde 3.5ini igal ediyorlar. Kyaslayacak olursak bu oran Byk Sahra lnn gneyindeki Afrika lkelerinde yzde 8.4tr. - 2002 ylnda hazrlanan Arap nsani Geliim Raporuna gre, yalar ilerlemi genlerin yzde 51i baka lkelere g etmeyi istiyor. G etmek istedikleri yerlerin banda Avrupa lkeleri geliyor. Bu aratrma sonular, blgenin yol ayrmnda olduunu yanstyor. Byk Ortadou lkeleri, layk olduklar i ve eitim standardndan mahrum braklan ve siyasi haklarndan yoksun kalan genlere her yl yenilerini ekleyerek yoluna devam edebilir. Ancak bu durum blgenin istikrarna ve G-8ler topluluu yelerinin ortak karlarna dorudan tehlike arz etmektedir. Bunun alternatifi ise reform yoludur. Arap insani geliimiyle ilgili hazrlanan her iki raporun sonular, Byk Ortadouda harekete gemek iin zorunlu ve acil eylem ars iermektedir. Bu arlar, blgenin drt bir yanndaki aktivistler, akademisyenler ve zel sektr tarafndan tekrarlanmaktadr. Byk Ortadoudaki baz liderler bu arlar nemseyip siyasi, itimai ve iktisadi reform ynnde baz admlar atmaya baladlar. G-8ler topluluuna dahil lkeler srayla, Ortadoudaki reform abalarn kendi zel Ortadou reform giriimleriyle teyit etmilerdir. Avrupa-Akdeniz Ortakl, Amerika Birleik Devletleri ile Ortadou Ortaklk Giriimi, ayrca Afganistan ve Irakn ok ynl yeniden imar abalar, G-8ler topluluunun blgedeki reform kararllklarn gsterir. Yukarda iaret edilen demografik deiimler, Afganistan ve Irakn baskc iki rejimden kurtuluu ve blge sathnda demokrasi filizlerinin yeermesinin tm G-8ler topluluuna tarihi frsat sunuyor. G-8ler topluluunun Sea Islandta Haziran aynda yaplacak olan zirvesinde, Byk Ortadoudaki reform liderleriyle uzun vadeli ibirliini ekillendirmesi, ayrca blgede siyasi, iktisadi ve itimai reformu cesaretlendirmeye ynelik koordineli bir cevap vermesi gerekir. G-8ler topluluunun BMnin hazrlad Arap nsani Geliim Raporlarnn belirledii eksiklikleri gidermeye ynelik reform iin ortak ncelikler zerinde uzlamas mmkndr. yle ki:

28

- Demokrasi ve yi Ynetimin Desteklenmesi; - Bilgi Toplumunun nas; - Ekonomik Frsatlarn Geniletilmesi. Bu reformlarn ncelikleri, blgenin geliiminin anahtardr. Demokrasi ve iyi ynetim, iinde gelimenin tahakkuk edecei bir ereve oluturur. yi eitimli fertler, gelimenin temsilcisidirler ve giriim gelimenin motorudur. 1-Demokrasi ve yi Ynetimin Teviki Demokrasi ve zgrlk bireysel giriimin geliimi iin zorunludur. Ancak Byk Ortadou sathnda bu ikisi byk oranda yoktur. Freedom Houseun 2003 ylnda hazrlad rapora gre yaplan tasnifte, Byk Ortadou lkeleri ierisinde sadece srail zgr olarak tanmlanm; dier lkelerden sadece 4 lke ksmen zgr olarak nitelenmitir. Arap nsani Geliim Raporu, 90l yllar itibaryla dnyadaki 7 blge iinde Ortadounun zgrlk konusunda en az dereceyi elde ettiine dikkat ekmitir. fade zgrl konusundaki sralama listesinde Arap lkeleri dnyadaki en alt derecededir. Buna ek olarak, Arap alemi kadn haklar konusunda sadece Byk Sahra lnn gneyindeki Afrika lkelerinin nne geebilmektedir. Bu cesaret krc gstergeler, blge halknn ifadelendirdii arzularyla kesinlikle uyum iinde deildir. rnein, 2003 Yl Arap nsani Geliim Raporunda tm dnyada Demokrasi her trl ynetimden daha iyidir diyen gr destekleyenler listesinin banda Araplar gelmektedir. Otoriter ynetimlere kar kmada en yksek oran yine Araplardadr. G-8ler, blgede demokratik reforma desteini unlar yaparak gsterebilirler: a-Serbest Seimler Giriimi: Byk Ortadoudaki bir ok lke (Afganistan, Cezayir, Katar, Suudi Arabistan, Bahreyn, ran, Lbnan, Fas, Tunus, Trkiye, Yemen seim yapmay planlamaktadr) 2004 ile 2006 tarihleri arasnda bakanlk, meclis veya belediye seimleri yapma niyetini aklamtr. Hr ve adil seimler icra etme ciddiyetini ortaya koyan lkelerle alarak G-8ler topluluu, seim ncesi aktif yardm sunabilir: - Seimleri gzetleyecek, ikayetleri cevaplayacak ve raporlar teslim alacak bamsz seim kurullarnn oluturulmas veya desteklenmesi amacyla karlkl ziyaretler gerekletirmek ve seminerlere teknik yardmlar sunmak;

29

- Talepte bulunan hkmetler iin semenlerin kayd, sivillerin eitimi konularnda teknik yardm takdim etmek. zellikle kadn semenlere younlamak. b- Parlamento Baznda Eitim ve Karlkl Ziyaretler: lkelerin demokratikletirilmesinde parlamentolarn roln glendirmek iin, G-8ler

topluluunun, kanunlarn ekillenii, yasama ve kanuni reformlarn uygulanmas ve semenlerin temsili konularna younlaarak parlamento yeleri arasnda karlkl ziyaretleri gzetmesi mmkndr. c- Kadnlar in Ynetim Akademileri: Arap lkelerindeki parlamentolarda kadnlar, sandalyelerin sadece yzde 3.5ini igal ediyor. G8ler topluluu, kadnlarn siyasi ve sosyal hayata daha fazla katlmlarn salamak iin liderlik eitimi veren akademilere sponsor olabilir. Bylelikle seim kurumlar veya bir sivil toplum rgtnde kurucu/ynetici olarak almaya istekli kadnlar iin yneticilik eitimi salanm olacaktr. Bu akademiler, G-8ler topluluundaki kadn yneticiler ile blge lkelerindekileri bir araya getirebilirler. d- Sradan nsanlara Hukuki Destek: ABD, AB, BM ve IMFnin yasama ve yarg reformunu cesaretlendirme amacyla fiilen birok giriim ki bunlarn byk blm yarg eitimi, yarg ynetimi ve yasama sisteminin slah dzeyinde- gerekletirdii bir dnemde, dikkatleri toplumdaki sradan insanlara younlatrarak G-8lerin bu abalar tamamlamas mmkndr. Bylece gerek bir adalet algs hissedilmeye balanacaktr. Yine G-8ler, bireylerin medeni kanun, ceza hukuku ve eri hukuk ile ilgili hukuki danmada bulunabilecekleri merkezler ina edip bunlar finanse edebilirler. Bu merkezlerden savunma avukat da temin edilinebilinir. (ki bu, blgede pek alldk bir durum deil). Ayn ekilde bu merkezler, blgedeki hukuk faklteleriyle de irtibat kurabilirler. e- Bamsz Medya Giriimi: Arap nsani Geliim Raporu, her bin Arap vatandana den gnlk gazete saysnn 53ten az olduunu belirterek, bu orann gelimi lkelerde 285i bulduuna dikkat ekiyor. Ayrca piyasadaki Arap gazeteleri kt kaliteli olmaya meyyal. Blgedeki televizyon programlarnn byk blm ya devlet yapm ya da devlet kontrolnde. Genelde kt kalitede olan programlar, analitik ve aratrmac haberlerden yoksun bir karaktere sahip. 30

Bu eksiklik, halkn yazl basna ilgi ve reaksiyonunun kaybolmasna neden olmakta ve halka ak bilgiyi snrlandrmaktadr. Bunun stesinden gelmek iin G-8ler: - Grsel ve yazl basnda grev yapan gazeteciler arasnda karlkl ziyaretler tertip edebilir. - Bamsz gazetecilerin eitimi iin programlar dzenleyebilir. - rencilerin blge dahilinde veya darda gazetecilik okullarna devam etmeleri iin burslar verebilir. Blge okullarnda bir smestr eitim verecek ya da seminerler dzenleyecek gazetecilerin, gazetecilik profesrlerinin katlaca programlara finans salayabilir. f- effafla likin abalar/Yolsuzlukla Mcadele: Dnya Bankas, Byk Ortadoudaki lkelerde kklemi olan yolsuzluklar kalknmann nndeki yegane engel olarak belirledi. G-8lerin unlar yapmas mmkn: - G-8lerde olduu gibi effaflk ilkeleri ve yolsuzlukla mcadele prensiplerini adapte etmek; - OECD ve BMnin Ortadou-Kuzey Afrika iin hazrlad giriim, deneyimli devlet adamlar, balar ve sivil toplum rgtlerinin glendirilmesi iin gerekli ulusal stratejileri tartmalar gibi yollarla desteklenmelidir; - G-8lerin deneyimini konu alan, blgenin effaflyla ilgili bir veya daha fazla programn balatlmas. g- Sivil Toplum: Byk Ortadouda gerek reform iin gerekli itici gcn ierden gelmesi gerektii dikkate alnmaldr. Reform tevikini temsiliyet etkisi bulunan kurulular eliyle yapmak en iyi yol olduuna gre, G-8lerin blgede sivil toplum oluturma aktivitesinde bulunan kurulular cesaretlendirmesi gerekir. G-8ler bu konuda unlar yapabilir: - Hibir snrlama ve bask olmakszn zgrce alacak medya ve insan haklar rgtlerinin de aralarnda bulunduu sivil toplum kurulularna izin vermeleri ynnde blge hkmetlerinin teviki; - Blgede demokrasi, insan haklar, basn aralar, kadn ve dier alanlarla ilgili faaliyet gsteren sivil toplum kurulularnn dorudan finansmannn artrlmas; - Halk kitlelerinin desteinin alnmasna ynelik stratejiler, medyann geliimi, ynetimler nezdinde lobi faaliyetleri, bir platformun nasl oluturulaca gibi konularda sivil toplum rgtlerinin eitilmesi ve desteklenmesi iin blgedeki organizasyonlara para salanarak (Birleik

31

Krallk Westminster Vakf veya Amerikan Ulusal Demokrasi in Destek Tekilat gibi) sivil toplum rgtlerinin teknik kapasitelerinin arttrlmas; - Bir sivil toplum rgt finanse edilerek, bu rgtn blgedeki hukuk uzmanlarn veya basn uzmanlarn bir araya toplayarak blgede basn zgrl veya yarg reformu iin sarf edilen abalarn yllk deerlendirmelerini yapmalar salanabilir (Bu konuda Arap nsani Geliim Raporunun program model alnabilir). 2- Bilgi Toplumunun nas: Gemite bilimsel bulularn ve bilginin beii olan Byk Ortadou blgesi, bilgiye ynelmi mevcut dnyann karsnda kmtr. Blgenin bilgi alanndaki byk boluu ve maruz kald beyin g, blgedeki gelimenin baar ansn tehdit etmektedir. Arap lkelerinin yaynlad kitap miktar dnya toplamnn ancak yzde 1.1ini tekil ediyor (ki bunlarn yzde 15ini dini kitaplar oluturuyor).niversite mezunlarnn drtte biri yurtdna g ediyor. Teknoloji byk oranda dardan ithal ediliyor. 11 milyon kiinin konutuu Yunancaya tercme edilen kitap says, Arapaya oranla 5 kat daha fazla. Blgede bilfiil ortaya konan abalara dayanarak G-8ler topluluu, eitimin nndeki engelleri kaldrmay destekleyebilir, ayrca iinde bulunduumuz yzylda rencilerin kresel pazarda baary yakalayabilmeleri iin gerekli becerileri kazanmalarna ynelik yardmlar sunulabilir. a- Temel Eitim Giriimi: Nfus younluunun oluturduu basklara paralel olarak renci saysndaki art nedeniyle blgedeki temel eitim, hkmetin salad finanstaki yetersizlik ve gerilemeden muzdarip. Ayn ekilde kltrel nemsemeler nedeniyle kzlarn eitiminin snrlandrlmasndan da muzdarip. Byk Ortadou blgesinde G-8lerin ilk retim iin u unsurlar kapsayacak bir giriim abas iinde olmas mmkn: - Okur Yazarlk Temas: BM 2003 ylnda Okur Yazarlk zgrlktr! temas altnda 10 Yllk Okur Yazarlk Program balatt. mmilik ile mcadelede G-8lerin giriimi, gelecek on yl iinde Ortadouda mmilikten kurtulmu bir neslin yetimesine odaklanarak BMnin programyla btnletirilir. Blgedeki mmilik orannn 2010 ylnda yzde 50 orannda drlmesine allr. G-8ler giriimi, BMnin programnda olduu zere kadn ve kzlar zerinde younlar.

32

Blgede 65 milyon yetikinin mmilikten yakndn gz nnde bulundurursak, G-8ler giriiminin yetikiniler arasnda da mmilik ile mcadeleye odaklanmas ve internette eitim metotlarndan tutun da retmenlerin yetitirilmesine kadar eitli programlarla eitilmeleri mmkndr. - Okur Yazarlk Tekilat: G-8ler, kzlar arasnda okur yazarln artrlmas iin, kadnlara ynelik retmen enstitlerinin kapasitelerini artrabilir veya yenilerini aabilir. Bu enstitlerde okullara kadn retmenler ve kadn eitim uzmanlar kazandrmak amacyla kadnlar retmenlik meslei zerine eitilir. (Kadnlara erkeklerin ders vermesini yasaklayan baz devletler var). BM program, saylar 2008 ylnda 100 bin kadn retmeni bulacak olan mmilik (okuma-yazma bilmeme) ile Mcadele Ekiplerinin hazrlanmas amacyla UNESCOya bal Herkes in Eitim programndaki salam ynlendirmeleri de kullanabilir. - Eitim Kitaplar: Arap nsani Geliim Raporunda felsefe, edebiyat, sosyoloji ve tabiat bilimlerindeki temel kitaplarn tercmesinde nemli bir eksiklik gzlenmektedir. Yine niversitelerdeki ktphanelerin iler acs hali dikkat ekmektedir. G-8ler topluluuna mensup her lke, bu alanda kendi klasik eserlerinin tercme edilmesi programlarn finanse edebilir. Yine devletler ve yaynevleri (zel ve resmi sektr ortaklaa), u an piyasada olmayan Arap klasiklerini yeniden nerederek okullara, niversitelere ve yerel ktphanelere balayabilirler. - Aratrma Okullar Giriimi: rdn, ileri teknolojinin kullanlaca ve modern eitim programlarnn uygulanaca Aratrma Okullar ina etme giriimini hayata geirdi. G-8ler, finans salayp bu dnceyi zel sektr de dahil blgedeki dier lkelere tayarak geniletebilir (zel sektrn desteini de talep ederek). - Eitim Reformu: Ortadouda Amerikan Ortaklk Giriimi, G-8lerin nmzdeki (Mart veya Nisan) zirvesinden nce Ortadou Eitim Reformu Zirvesini kendi himayesinde gerekletirecek. Bu zirve, blgedeki zel sektr temsilcileri, sosyal ve sivil kurulu bakanlar ile Amerika ve Avrupadaki meslektalarnn katlmyla reform konusuna vkf, kamuoyundaki eitli dnce akmlarnn buluma yeri olacaktr. Burada, zm bekleyen yerler ve konular belirlenecek ve eitim alanndaki eksiklikleri giderme yollar aratrlacaktr. Zirvenin hemen ncesinde Byk Ortadou Giriimine destei artrmak amacyla G-8lerin ev sahipliini yapaca bir zirve tertip edilebilir. - Dijital Bilgi Giriimi: Blge, internete eriim bakmndan en dk seviyede bulunmaktadr. nternete yklenen bilgi ak, internetin eitim ve ticaretteki nemi gz nnde

33

bulundurulduunda, blge ile dnya arasnda fark kapatacak kpr kurma tam bir zorunluluktur. Kamu ve zel sektr arasnda ibirlii balatarak blgenin sathnda ve bir lke iindeki ehirler ile kyler arasnda bilgisayar iletiimini kurmas veya geniletmesi G-8ler topluluunun imkan dahilindedir. Rusyadaki belde ve kylerde olduu gibi, bir ok yerdeki postanelere bilgisayar temin edilmesi uygun olacaktr. Proje, ilkin Ortadouda bilgisayarn az kullanld (Irak, Afganistan, Pakistan, Yemen, Suriye, Libya, Cezayir, Msr ve Fas gibi) lkelere younlatrlacaktr. letiim amacyla maddi olanaklarn elverdii oranda, mmkn olduunca ok okul ve postaneye bilgisayar temin edilmeye allacaktr. Okullar bilgisayarlarla donatma giriimi ile yukarda zikri geen mmilik le Mcadele ekipleri giriimi arasnda koordinasyon salamak da yine mmkndr. Yani akademi hocalarnn eitim programlarnn gelitirilmesi zerine yerel retmenleri eitmeleri, bu programlar internet ortamna tamalar; zel sektrn de renci ve retmenlerin kullanmna sunulacak gerekli ekipman teminini stlenmesi mmkndr. - daresi Eitimi Giriimi: Blge genelinde i idaresi dzeyini iyiletirme abalar balamnda G-8ler, kendi lkelerindeki i idaresi okullar ile blgedeki eitim akademileri (niversiteler ve enstitler) arasndan ibirlii oluturabilir. Yine G-8ler, oluturulacak olan bu ortak akademilerdeki eitimcileri ve eitim gerelerini finanse etme imkanna sahiptir. Bu akademinin programlar, mezunlar iin bir senelik eitim dneminden tutun da pazarlama stratejileri ve irketlerin alma planlar gibi snrl konular ieren ksa kurlara varan alternatifler sunabilir. Buna rnek olarak Bahreyn Bankaclk ve Finans Enstits verilebilir. Amerikal bir mdr olan bu kurum, Amerikadaki bir ok niversiteyle ibirlii iindedir. 3- Ekonomik Frsatlarn Yaygnlatrlmas Byk Ortadouda refah seviyesinin ykseltmek iin, Dou Avrupadaki eski komnist devletlerin yaptklarna benzer ekonomik bir dnm gerekletirmek gerekir. Dnmn anahtar, blgedeki zel sektrn gcnn nn amak olacaktr. zellikle de ekonomik gelimenin ve i imkanlar yaratmann ana motorlar olan orta ve kk lekli projelerin. Giriimci snfn olumas, demokrasi ve zgrlklerin gelimesinde byk bir etken olacaktr. Bu balamda G-8ler aadaki admlar atabilir: - Kalknmay Finanse Etme Giriimi: Ekonomik kalknma ve i imkanlar yaratma zerindeki etkisini artrmak iin G-8ler, aadaki unsurlar ieren mali bir giriim balatmaya almaldr:

34

a- Mikrofinans: Blgede baz mikrofinans kurulular mevcuttur. Ancak bu alanda faaliyet gsterenler hala byk mali aklarla yz yzeler. htiya duyanlarn ancak yzde 5i aradklar mikrofinansa sahip olabiliyor ve toplam gereken finansn sadece yzde 0.7si karlanabiliyor. G-8ler topluluu kk projeleri kredilendirerek bu eksiklii telafi etmeye yardmc olabilir. Kazanc amalayan kredilere arlk vererek ve zellikle de kadnlarn banda olduu projeler iin bu yaplabilir. Kar amal mikrofinans enstitler, kendi ayaklar zerinde durabilir, sreklilik ve kalknma iin ek finansa ihtiya duymazlar. Be sene geri dnml 400-500 milyon dolar kredi salayarak, ekonomiyle uraan ve 750 bini kadn olan bir milyon 200 bin kiiyi fakirlikten kurtarabiliriz. b- Byk Ortadou Para Fonu: G-8ler topluluu, blgede iktisadi tekamle ulamak amacyla byk ve orta lekli projeleri gelitirmeye yardmc olarak, Uluslar aras Para Fonu (IMF) tarz bir tekilatn finansna katkda bulunabilir. Belki de bu tekilatlarn G-8ler topluluundaki zel sektr yneticilerinden bir grup tarafndan idare edilmesi mmkn olabilir. c- Byk Ortadou Kalknma Bankas: Kalknma iin ncelikli olan ihtiyalar gidererek reform iin abalayan devletlere yardmc olmak amacyla Avrupa kalknma ve mar Bankas tarznda blgesel kalknma messesesinin inas, bizzat Byk Ortadou blgesindeki finansrlerin katlmyla G-8ler tarafndan yaplabilir. Bu yeni messese, blgedeki zengin lkelerin mali glerini birletirip G-8ler ile beraber temel altyap inas, salk korumas ve eitimin yaygnlatrlmas projelerinin gelitirilmesi zerinde younlaabilir. Byk Ortadou Kalknma Bankas, blge lkelerinin kalknma stratejileri ile teknolojik yardm hizmetlerinin topland yer (bir nevi veri bankas) olmaldr. Kredi (veya ba) kararlar, kredi alan lkelerin hissedilir reformlar gerekletirdikleri oranda belirlenmelidir. d- Daha yi Mali Dzen in Ortaklk:Blgede mali hizmetler reformunu artrmak ve blge lkelerinin uluslar aras mali sisteme entegrasyonlarn iyiletirmek iin G-8ler, blgedeki reform liderlerine yeni bir ortaklk nerebilir. Bu ortaklktaki ama, finans sektrndeki uzmanlk ve teknik yardmlarndan bir oluum salayarak blge genelinde finans hizmetini balatmak ve geniletmektir. u hususlara da younlaarak: - Mali hizmetler zerinde devlet egemenliini azaltan reform planlarnn uygulanmas; - Devletler arasndaki ekonomik ilikilerde engellerin kaldrlmas; - Bankaclk ilemlerinin modernizasyonu; 35

- Pazar ekonomisini destekleyen mali aralarn geniletilmesi, iyiletirilmesi ve sunulmas; - Mali hizmetler zgrlnn balatlmasn destekleyen yapsal iskeletlerin inas. - Ticaret Giriimi: Ortadouda karlkl ticaret hacmi gerekten de ok dktr. yle ki, dahili ticaret Araplarn toplam ticaretinin sadece yzde 6sn oluturuyor. Byk Ortadou lkelerinin byk ksm blge dndaki lkelerle ticaret yapyor. Komular yerine kendilerine uzak lkeler ile ayrcalkl ticari anlamalar yapmlardr. Bunun bir sonucu olarak, gmrk ve gmrk d engeller sradanlamtr. Snr ticareti de nadir olarak yaplmaktadr. G-8ler topluluu, Byk Ortadouda ticareti tevik etmek iin aadaki unsurlardan oluan kararl yeni giriim oluturabilir: - Dnya Ticaret rgt Balamnda Uygulama/Katlm ve Ticaretin Kolaylatrlmas: G-8ler topluluu, blge lkelerinin Dnya Ticaret rgtne dahil olmalar hususunda etkinliini kullanabilir. (DTye katlm talebinde bulunan lkeler -bunlar iin rgte bal bir kurul oluturuldu-, Cezayir, Lbnan, Suudi Arabistan, Yemen; katlm talebinde bulunan, ancak henz talepleri incelenmeyen lkeler, Afganistan, ran, Libya, Suriye; gzlemci sfat alma talebinde bulunan lke, Irak). Program belirli teknik yardmlar ierecektir. DTne katlm konusunda sz konusu lkelerde alacak mstearlar temin etmek gibi. Ayrca ticaretin nndeki gmrk d engellerin tanmlanmas ve kaldrlmas zerinde younlamak dahil, katlm operasyonunun cesaretlendirilmesini G-8ler tevik edecektir. Blge lkelerinin DTne katlmlar gerekleir gereklemez, DTnn telif haklar ve hkmet almlar anlamas gibi ek taahhtlerin imzalanmas ve bu taahhtlerin yrtlmesine dnk teknik yardmn salanlmasna odaklanlacaktr. Bu teknik yardmlarn blge apnda G8lerin himayesindeki programlarla irtibat, blge lkeleri arasnda karlkl ticarete ynelik fiziki ve idari engellerin azaltlmas iin gmrk vergileriyle ilgili ynlerin kolaylatrlmas konusunda salanabilir. - Ticaret Blgeleri: G-8ler topluluu, blgedeki karlkl ticaretin ve gmrk ilemlerinin iyiletirilmesi iin Byk Ortadouda ticaret blgeleri ina edecektir. Bu blgeler, zel sektrn ticari faaliyetlerini desteklemek iin bir dizi hizmetler sunacak ve zel projeler arasnda iliki kuracaktr. Bunlar arasnda, yabanc yatrmclara tek bir operatr elinden pazarlama yaplmas, nakliye ilemleri iin harcanan zaman kaybnn azaltlmas iin gmrk brolar arasnda irtibatn salanmas ve blgede hizmet ve mal giri knn kolaylatrlmas iin ortak kurallar var.

36

- Ticareti Gelitirme Blgeleri: Dier blgelerde zel ticaret sahalar ile ihracat blgelerinin gerekletirdii baarlara istinaden G-8ler topluluu, mamullerin tasarm, retimi ve pazarlanmas konusunda blgesel ibirliini zendirmeyi stlenecek Byk Ortadouya mahsus belli blgelerin kurulmasna yardmc olabilir. Yine G-8ler topluluu, kendi pazarnda bu mamullerin arz iin cazip reyonlar aabilir ve tecrbelerini sz konusu blgelere aktarabilir. - Byk Ortadou Ekonomik Frsatlar Forumu: Cazip hale getirilmi blgesel ibirliini zendirmek iin G-8ler topluluu, Byk Ortadou Ekonomik Frsatlar Forumu oluturabilir. Bu forum, G-8ler topluluundan ve Byk Ortadoudan st dzey yetkilileri ekonomik reforma ilikin konular tartmak amacyla buluturabilir ( camiasndan hkmet d bireyler ile yetkilileri buluturan ek toplantlar da tertip edilebilir). Forum, Asya-Hint Okyanusu Ekonomik birlii Paktna (APEC) esnek olarak dayanabilir. Ayrca mali ve ticari meselelere ilikin kurallar dahil blgesel ekonomik konular kapsayacaktr.28 G-8 Zirvesi sonucunda; Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerindeki reform srecine destek verilecei aklanarak yle denmitir: Biz (G-8 lkeleri olarak) blge lkeleri liderlerinin reform ve modernleme srecine devam etmekle ilgili olarak ortaya koymu bulunduklar istek ve vaatleri memnuniyetle karlyoruz. Arap Birliini de iine alacak ekilde blgenin belirlemi olduu reform nceliklerine karlk, blge liderleri ve halklaryla istiare ve diyalog yoluyla reformlara destek olmay amalayan bir plan gelitirdik. Bu plan (Reform in Destek Plan) bnyesinde ki giriimler, destek istedikleri takdirde blge hkmetlerine, i dnyasna ve sivil toplumuna ok eitli olanaklar sunacaktr. Bu karlkl saygya dayal dinamik bir sre olacaktr.
29

Bu zirve sonunda Byk Ortadou Projesinin ismi de deitirilerek Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi(GOKAP) yapld. Ayrca kabul edilen reform planna gre bu blgede demokratiklemeyi amalayan lkelere yardm amacyla Demokrasi Yardm Diyalou adl bir mekanizma kuruldu ve Trkiye bu yeni yaplanmann e bakan seildi. Arap akademisyen ve bilim adamlarna, Amerikallar tarafndan hazrlatld aklanan ve G-8 zirvesinde grlen yukarda tam metnini verdiimiz rapora yine Arap dnyasndan kar tepkiler

28 Byk Ortadou Giriimi Taslak Metni; Al-Hayat, 13 ubat 2004


29

G8 Plan of Support for Reform, http://www..g8.utoronto.ca/summit/2004seaisland/reform.html

37

de gelmitir. Kahire Amerikan niversitesi, Ekonomi Profesrlerinden Galal Amin bu metni Msr igal eden Napolen Bonaparten datt kitapklara benzetmi ve projeye kar kmtr. Byk Ortadou Projesi, 1789da Msr igal eden Napoleon Bonaparten datt kitapklar hatrlatyor. Fransz ve Amerikan Projeleri ayr asrlarda olmalarna ramen, benzerlik arpc. Ben Napoleonun Msrl adalarndan biri olan tarihi Al-Gabartiye verdii demece dnyorum. Bildiri samimi bir notla balayp yabanclara haksz davranlardan tr lkenin mahalli liderlerine iftira ederken, demokrasi ve eitliin avukatlyla ilerliyor Allahn Adyla , Rahman ve Rahim olan, Onun olu ve benzeri yoktur. Bu zgrlk ve eitlik temelinde Fransz Ordusu komutan Bonaparten kurmaylarn efinin buyruuna istinaden Fransz Otoritesi tarafndan yaynlanmtrUzun zamandan beri Msr kontrol eden yetkililer Fransz toplumunu ayplamay ve hor grmeye devam etmekteydiler, Fransz tccarlarna haksz davranlarda bulunup bir ok ekillerde zarar vermeye ve bir ok saldrya hedef yapmaktaydlar lgin olarak bildiri sanki, Franszca ilk yazld ve sonra Msrllara eviri iin verildii ekilde deyimleti. Onun beceriksiz kalb Arap nsani Gelime Raporunun ( G-8 iin hazrlanan yukarda yaynladmz metin .n.) Arapa versiyonunda sk sk belli oluyor. Birleik Devletler Giriiminin iki asr sonra yapt gibi Napoleonun demeci Msrllara Fransz hakimiyeti altnda gelime ve refah vaadinde bulunarak sryor. Bundan byle, hibir Msrl yksek devlet hizmeti veya yksek yerlere ulamaktan mitsiz olmayacak. Ulusun en iyi dimalar ve bilim adamlar grev banda olacak , bu lkenin konumunu gelitirecek Napoleon yumuak tarzda konuuyor fakat bugnn Amerikallarna benzer ekilde byk bir sopa tayor Fransz askerlerine bakaldran herhangi bir ky atee verilecek Franszca bildirinin II. Maddesi byle sylemekte 30

30

Galal Amin, Colonial echoes, Ahram Weekly, 7 Nisan 2004

38

5. BYK ORTADOU PROJESNN KAPSAMI VE PROGRAMLARI

ABD asndan BOP stratejik nem tamaktadr ve global yeniden yaplanmann ilk ayan oluturmaktadr. ABD, BOPun kapsamn iki ana unsur zerine ina etmektedir. Bunlardan ilki BOP giriiminin blge lkeleri iin hedeflerinin yerine getirilmesi, ikincisi ise ABDnin BOP giriiminde stratejik beklentilerinin karlanmasdr. ABD, BOP giriiminin kapsamn bu erevede belirlerken uygulamaya dnk ok sayda program da tasarlamaktadr. BOP kapsamnda yer alan siyasi ve ekonomik unsurlar ABD, blge lkeleri ve nc lkeler arasnda oluturulacak ibirlikleri ile uygulanrken, ABD, BOP kapsamnda yer alan gvenlik ve enerji stratejilerini blge lkeleri ile ilikiler erevesinde uygulamay hedeflemektedir. ABD, BOP iinde yer alacak olan blge lkelerinden baz taleplerde de bulunmaktadr. Byk Ortadou Projesinden blge lkelerinin yararlanabilmesi iin lkelerde aranan baz kriterler ve koullar bulunmaktadr. Bunlar; a. Piyasa ekonomisinin uygulanmas b. Hukuk sisteminin etkin almas ve uluslararas hukukun kabul c. Demokratik siyasi sistemin varl d. ABD kl ticaret ve yatrmlara ynelik engellerin ortadan kaldrlmas e. sizliin azaltlmas, sosyal devlet hizmeti olanaklarnn geniletilmesi ynnde politikalar. f. Yolsuzluklar ile ilgili denetim ve rvetin nlenmesi g. Uluslararas i ve alma kurallarna tam uyum h. Etkin evre politikalar ve nlemleri lkelerde bu saylan kriterlerin oluumu iin ABDnin hem talebi hem de basks olacaktr. Bu kriterleri yerine getirdike lkeler ABDnin zellikle sfr gmrk ile ticaret, mali yardmlar ve dier ekonomik ve ticari yardmlardan ve giriimlerden yararlanabileceklerdir. Amerika Birleik Devletlerinin bu giriime taraf olacak lkelerden srail ve kendi gvenlii iin istedii dier artlar da unlar olmutur; a- ABDnin ulusal gvenlik ve d politikalar ve hedefleri ile atan, engelleyen, snrlayan faaliyetler iinde olmamas, bu faaliyetleri

39

b- Desteklememesi ve ilgilenmemesi c- Birlemi Milletler nsan Haklar Beyannamesini imzalam olmas d- ABD D leri tarafndan her yl aklanan terrizmi destekleyen lkeler listesinde yer almamas e- sraile ynelik bir ekonomik boykot iinde bulunmamas

5.1 Ortadou Ortaklk Giriimi, MEPI ( Middle East Partnership Initiative) Ortadou ortaklk giriimi be yldr blge lkelerine ynelik olarak uygulanmakta olan ortaklk ve ibirlii giriimidir. ABD, BOP kapsamndaki reformlarn nemli bir blmn bu ortaklk erevesinde uygulamaktadr. Ortaklk giriimi, drt ana balk altnda reformlar ve programlardan olumaktadr. Ekonomik reformlar ayrca inceleyeceimiz iin burada dier reforma ve programlara bakacaz. 5.1.1 Siyasi ve sosyal reformlar a- Ortadou ve Kuzey Afrika Blgesinde, BOP kapsamndaki lkelerde demokratikleme temel ncelik ve hedeftir. Bu amala taraf lkelerde mevcut parlamenterlerin ve parlamenter adaylarnn eitimi iin Parlamenter Eitim ve Seim Sistemleri Yardm ve zleme Program' yrtlmektedir. Halen bu program Bahreyn, Umman, rdn, Fas ve Katarda uygulanmaktadr. Bu kapsamda almalar yrten sivil toplum rgtleri de desteklenmektedir. b-Blgede kapsaml bir adalet ve hukuk reformu ngrlmektedir. Blgedeki hukuk sisteminin iyiletirilmesi ve uluslar aras ada hukuk sistemi ile uyum salanmas almalar yrtlecektir. Benzer bir alma Bahreynde yrtlmektedir. c-Demokratiklemenin nemli bir paras olarak blgede serbest ve bamsz bir medya oluturulmas ngrlmektedir. Bu amala uygun bir basn kanunu almas balatlmas planlanrken, taraf lkelerde medya eitim programlar dzenlenmesi ngrlmektedir. Bu projeye blge lkelerinden Cezayir, Bahreyn, Msr, Lbnan, Fas, S.Arabistan ve Tunus katlmaktadr. d-Demokratiklemenin nemli bir dier aya olan sivil toplum rgtlerinin kurulmas, gelitirilmesi ve faaliyetlerinin desteklenmesi ngrlmektedir. Daha ok demokratik ve siyasi reformlar ve benzerleri iin alan kurumlar desteklenecektir. Yan sra i rgtleri, saha aratrma irketleri, bamsz medya kurumlar kurulmas da desteklenmektedir. Bu amala Ortadou Demokrasi Fonu kurulmutur. Bu fon ayn zamanda sivil toplum rgtlenmesinin

40

serbestletirilmesi, buna uygun yasa ve dzenlemelerin hazrlanmas gibi konularda da destek olacaktr. e-Siyaset ve sivil toplumda yeni liderlerin yetimesi ve zellikle kadn liderlerin ve nderlerin yetimesi konusunda eitim kurumlarnda blgesel programlar yrtlmektedir. Bu kampanyalar zellikle kz rencilere ve kadnlara liderlik, politik liderlik, organizasyon ve ynetim becerileri, kampanya ynetimi, seim ynetimi ve izlenmesi gibi alanlarda eitimler verilmektedir. Bylece daha ok kadnn i hayatna ve politik hayata atlmas amalanmaktadr. Bu program ilk olarak Katarda uygulanmaya balanmtr. f-Siyasi ynetimde ve kamu ynetiminde yolsuzluklarn nlenmesi, effaflk, hesap verilebilirlik gibi alanlarda ilerlemeler salanmas ve etkin kamu ve idari kurumlarn oluturulmas hedeflenmektedir.

5.1.2 Eitim reformlar a-Tm eitim andaki nfusun ilk ve orta renime katlmas ve eitim grmesi hedeflenmektedir. b-zellikle kz rencilerin okullama orannn ykseltilmesi ve okullarda kalmas iin programlar yrtlmektedir. lk aama da Fas ve Yemende baar ile uygulanan programlarn dier taraf lkelere de geniletilmesi ngrlmektedir. Fas ve Msrda ise ailelere kz ocuklarn okula gndermeleri konusunda tevik programlar uygulanmaktadr. c-Aile ve yerel ynetimlere ocuklarn eitimi konusunda destek ve bilgilendirme programlar uygulanmaktadr. Msr Alexandra ad verilen program baar ile yrtlmektedir. Program dier lkelere geniletilmektedir. d-Eitimde bilginin zendirilmesi programlar ile uyumlu olarak iletiim ve bilgi teknolojileri kullanmn arttrlmas hedeflenmektedir. E-okuma, internete ulam ve okullarda internete ballk orannn ykseltilmesi, servis salayclarnn geniletilmesi ve iyiletirilmesi, web tabanl eitim verilmesi almalar yrtlmektedir. e-Eitimde kalitenin arttrlmas iin retmenlerin ve eitmenlerin eitimi hedeflenmektedir. Kadn retmen says (100.000 yeni retmen) program uygulanmaktadr. Her seviyede bilgi paylam, retmen eitim programlarnn iyiletirilmesi ve ilk ve orta renim ile niversite renimi arasndaki ilikinin glendirilmesi ve beceri kazanmaya ynelik eitim amalanmaktadr.

41

f-niversitelerin idari ve eitim yaplarnn glendirilmesi iin ABD niversiteleri ile ibirlii programlar balamtr. 8 pilot niversite ile almalar yrtlecektir. 5.1.3 Kadnn konumunun iyiletirilmesi ve reformlar a- Byk Ortadou Projesi blge lkelerinde kadnn her yn ile sosyal hayata azami

katlmn ngrmektedir. Bu amala kadnlarn katlm nndeki engellerin azaltlmas ve kaldrlmas bu amala gerekli hukuki dzenleme deiikliklerin yaplmas hedeflenmektedir. Bu konuda Kadn ve Hukuk; Blgesel Yardmlama ( Women and The Law; Regional Dialogue) program balamtr. b- Kadnlarn siyasi ve sosyal hayata katlmnn zendirilmesi ve llmesi iin de almalar yaplmas ngrlmektedir. Bu amala ok sayda forum oluturulmaktadr.Blgesel kampanyalar hazrlanmaktadr.Uluslararas deiim programlar gelitirilmektedir. c- Kadnlar iin salk, hukuk, siyaset alanlarnda zel eitim ve bilinlendirme programlar hazrlanmakta ve uygulanmaktadr. Ortadou Ortaklk Giriimi, Byk Ortadou Projesinde en kapsaml reform programlarn ieren blmdr. Blge lkelerindeki siyasi reformlar, sosyal dnm, ekonomik kalknma, eitimde iyileme ve kadnn statsnn iyiletirilmesi gibi hayati reform alanlar Ortadou Ortaklk Giriiminde yer almaktadr. ABD bu kapsamdaki reformlar yrten ve BOPa taraf olan lkelere imdiye kadar 1 milyar dolar kaynak aktarmtr. ABD, Millenium Challenge Account ismini verdii fon ile BOPun reform giriimlerine taraf olacak ve uygulayacak lkelere ok daha geni kaynak aktarmay planlamaktadr. Ortadou Ortaklk Giriimi kapsamnda yer alan tm programlar ve reform almalar taraf lkelerin hkmetleri, niversiteleri, sivil toplum rgtleri ve akademisyenler ve uzmanlarn katlm ve ortakl ile gereklemektedir

5.2 Oluturulan Kurumsal Yaplar Bu hedeflerin gerekletirilmesi iin Amerika Birleik Devletleri, Byk Ortadou Projesi kapsamnda bir kurumsal yap oluturmutur. Kurumsal yap ABD, blge lkeleri ve giriime destek veren nc lkeler arasnda uygulamada ibirlii ve koordinasyon salayacaktr. ABD bu konuda blge lkeleri ile nc lkelerden, zellikle de Avrupa Birlii lkelerinden azami katlm talep etmektedir. Byk Ortadou Projesinin hayata gemesi iin kurum oluturulmutur.

42

5.2.1 Demokrasi yardm diyalou (democratic assistance dialogue dad) Resmi adyla Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi, blge lkelerinde

demokratiklemeyi temel ve ncelikli hedef olarak benimsemitir. Buna bal olarak ABD, G-8 ile blge lkeleri arasnda Trkiyenin de demokratik ortak sfat ile katld bir Demokrasi Yardm Diyalou kurulmutur. Demokrasi yardm diyalounda, talya G-8 lkeleri adna, Yemen Byk Ortadou lkeleri adna ve Trkiye demokratik ortak olarak e bakanlk yapacaktr. Bu diyalog erevesinde demokratik kurumlar, sivil toplum kurulular, G-8 hkmetleri ve blge lkeleri hkmetleri bir araya gelerek demokratikleme programlarna yardm ile demokratik programlarda koordinasyon ve bilgi paylam iinde olacaklardr. 5.2.2 Gelecek iin MENA forumu ( greater middle east and north africa forum for the future) Gelecek iin Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Forumu, G-8 ve blge lke liderlerinin reform konularnda dzenli grme ve istiare yapacaklar bir forum olacaktr. Bu forum erevesinde, Ortadou ve Kuzey Afrika lkeleri d ileri ve ekonomi bakanlarnn da ylda iki kez bir araya gelmeleri ngrlmektedir. 5.2.3 MENA Demokrasi fonu (Greater Middle East and North Africa Foundation for Democracy) Blge lkelerinde demokrasinin yerletirilmesi ve gelitirilmesi iin kamu otoritesi ve sivil toplum kurulularnn desteklenmesi amac ile bir fon oluturulmaktadr. Bu fona katky G-8 lkeleri yapacaktr. Byk Ortadou ve Kuzey Afrika Projesine taraf olan blge lkelerinin demokratikleme abalar desteklenecektir.

5.3 BOP ve ABDnin Stratejik Hedefleri 1-Siyasi olarak; Blge lkelerindeki rejimlerin ve ynetimlerin daha demokratik nitelikler kazanmas, uluslar aras sistem ile btnlemeleri,siyasi istikrarn salanmas ve blge lkeleri ile ibirlikleri kurularak ABDnin oluturduu global ve blgesel ortaklklar iinde yer almalar, 2-Gvenlik asndan; Global sisteme ynelik olarak bu corafyadan kaynaklanan tehditler ile her trl aktif mcadelenin verilmesi, bu tehditlerin en aza indirilmesi yada yok edilmesi ve global ve blgesel askeri konulanmann buna gre dzenlenmesi, 3-Ekonomi asndan; Blge lkelerinde ekonomik kalknmann salanmas, enerji gelirlerine bamlln azaltlmas, halkn refah seviyesinin arttrlmas ve bu lkelerden oluacak ilave talebin global talebe katk salamas ve zellikle ABDnin bu artan talepten yararlanmas, 43

4-Ticari adan; Blgede oluturulacak Ortadou Serbest Ticaret Giriimi (MEFTI,Middle East Free Trade Initiative) ile ABD ve blge lkeleri arasnda karlkl ticari bamllk oluturulmas ve blge lkeleri ile ticaretin geniletilmesi, 5-Enerji asndan; Blge enerji rezervlerinin, retim alanlarnn ve tama yollarnn gvenliinin salanmas, enerji arznn ve fiyat istikrarnn srdrlmesidir. ABDnin bu hedeflerinden gvenlik ve enerji ile ilgili olanlara daha ayrntl bakalm. Dierlerine ekonomi blmnde yer verilmitir.

5.3.1 Gvenlik stratejisi ABD yeni global perspektif erevesinde global yeniden yaplanmasn siyasi ve gvenlik ayaklar zerine kurmaktadr. Siyasi ve gvenlik yaplanma karlkl iliki ve bamllk iinde olan yeni siyasi denge ile gvenlik dengesinin oluturulmas ile salanacaktr. Siyasi ve gvenlik yaplanmasnn ilk aamas olarak ngrlen BOP iinde ABD siyasi reformlar ve deiimleri blge lkeleri ile G-8 lkeleri ve demokratik ortak olarak Trkiye ile birlikte yrtmektedir. BOP giriimi erevesinde gvenlik yaplanmasnda ise ABD yalnzlk stratejisi izlemektedir ve blgedeki gvenlik mimarisini tek bana ve blge lkeleri ile stratejik ortaklklar ve ibirlikleri kurarak gerekletirmektedir. Ortadou ve Kuzey Afrika Corafyas, ABDnin yeni gvenlik anlay iinde tarif edilen tehdit kaynaklarnn nemli bir blmn barndrmaktadr ve bu tehdit kaynaklarndan gelebilecek tehditler de Amerikaya gre bu blgede yer almaktadr. Blge ayn zamanda enerji gvenlii asndan ABD iin hayati nem tamaktadr. Yine siyasi ve ekonomik istikrar bozabilecek ihtilaflar ve istikrarszlk kayna unsurlar blgede fazlas ile mevcuttur. Kalc istikrarn salanmas iin bu unsurlar ile mcadele kanlmazdr. Bu erevede BOP iinde ABD gvenlik stratejisini aadaki gibi sralamaktadr: a-Byk Ortadou corafyasnda yer alan tm tehdit kaynaklarnn ve unsurlarnn en aza indirilmesi ve yok edilmesi. Bunun iin nleyici vuru stratejisinin benimsenmesi ve uygulanmas. ABD bakan 11 Eyll saldrlarndan sonra bir konumasnda ya bizimlesiniz ya da dmanla diyerek Afganistan ve Irak igallerini iaretini vermiti. Bu doktrin bugn de uygulanmaya devam etmektedir. ran ve Suriye her an bir Amerikan saldrsna maruz kalabilir. Dnya byle bir ey olduunda armayacaktr. 44

b-Blge lkelerini , blgedeki tm gvenlik sorunu ve istikrarszlk yaratan tehdit unsurlar ile mcadeleye tevik etmek ve bunun iin her trl destei salamak. c-Blge iinde terre ve istikrarszla yol aan ihtilaflarn ortadan kaldrlmasna ynelik giriimlerde bulunmak. zellikle, srail-Filistin sorunun zm bu erevede deerlendirilmektedir. srailin Filistin topraklarnda igalci bir devlet olarak varl 1967 savan baz alrsak tam 39 yldr devam etmektedir. Bu igalin sona ermesi iin onlarca toplant,konferans, Oslo Bar Sreci gibi oluumlar meydana gelmi olsa bile Filistinliler iin herhangi bir ey deimemi ABD tm srail politikalarn desteklemitir. ABD Filistin igalinin zmn sraile brakmaya devam ettii srece bir k yolu da gzkmemektedir. Byk Ortadou Projesinin akbetini de srail igali nemli lde etkileyecektir. d-Blge lkelerinin silahl kuvvetlerinin yeniden yaplanmasna ve eitimine destek vermek e-Enerji gvenliinin salanmasna ynelik olarak enerji kayna olan ve enerji tama ve gei yollarnda bulunan lkeler ile stratejik ortaklk ve ibirlikleri kurmak. f-Blgede terrizme destek veren lkelere siyasi ve ekonomik (gerekirse askeri) yaptrmlar uygulamak, bu lkelerin terrizme olan desteini kesmek. g-Blge lkelerindeki nkleer ve biyolojik-kimyasal silah programlar ile kitle imha silahlar programlarn snrlamak, uluslar aras denetime amak ve blge iinde bu amal programlar iin gerekli teknoloji ve para transferini ve kaakln engellemek. h-ABD, BOP erevesindeki gvenlik stratejisini uygulayabilmek iin, Kresel Gvenlik Stratejisi ( Global Defence Posture) hedefleri iinde yer alan silahl kuvvetlerinin kuvvet ve komuta yapsnn yenilenmesine paralel olarak BOP blgesindeki askeri varln arttrmaktr. ABD, dnyadaki yedi merkezi komutanlndan ( Centcom) birini BOP corafyas iinde Katarda kurmutur. Blge lkelerinden daha ok askeri kolaylk talep ederken, blgedeki asker saysn ve tehizat arttrmtr. i-ABD, BOP corafyasnda gvenliin salanmas amac ile NATOnun da grev birliklerine ihtiya duymaktadr. j-ABD, BOP corafyasn kapsayan Gney Dou Akdeniz Gvenlik Mimarisini oluturmaktadr. Bu mimari erevesinde BOP corafyasnn snrlarndaki ve yakn blgesindeki lkelerde; almasn

hedeflemektedir. ABD, BOP giriiminin baars iin NATOnun istikrar, mukabele ve destek

45

Romanya, Bulgaristan, Trkiye, Azerbaycan, Grcistan gibi askeri varln geniletmeyi hedeflemektedir.

5.3.2 Enerji stratejisi ABDnin yeni global perspektifi iindeki genel enerji stratejisini 2001 ylnda kabul edilen ve uygulamaya konulan Global Enerji Stratejisi belgesi belirlemektedir. ABD, BOP corafyasna ynelik enerji stratejisini de bu erevede oluturmaktadr. ABDnin yeni enerji stratejisi ayak zerine kurulmaktadr. Global enerji kaynaklar, retimi ve ticareti gvenliinin salanmas ve korunmas, enerji ithalat yaplan blge ve lkelerin eitlendirilmesi, yeni lkelerin enerji piyasalarna arz yn ile katlm ve bu yeni lkeler ile siyasi ve ekonomik ilikilerin glendirilmesi. ABDnin bu erevede BOP iindeki enerji stratejisi yle oluturulmutur. a-Dnya enerji rezervlerinin ve retiminin nemli bir blmne sahip olmaya devam edecek olan BOP corafyasnda enerji gvenliinin salanmas. Bunun iin blge lkeleri ile gvenlik alannda stratejik ibirliklerinin kurulmas. b-BOP blgesinden petrol ithalatna olan bamlln azaltlmas ve petrol ithalatnn kslmas, doalgaz ithalatnn ise geniletilmesi. Petrolde daha ok ilenmi petrol rnlerinin ithal edilmesi c-Enerji zengini lkelerin enerji gelirlerinin ekonomik kalknma ve refah iin daha ok kullanlmasna ynelik olarak zendirilmesi. d-Blge lkeleri ile enerji arama, retim ve ileme alanlarnda ibirliklerinin geniletilmesi ve blge enerji kaynaklarna ballklar artmakta olan AB, in, Japonya ve Asya-Pasifik karsnda avantaj elde edilmesi.

46

6. ORTADOU VE KUZEY AFRKA LKE EKONOMLER

6.1 Ortadou Ekonomi Tarihinin Ksa zeti Ortadounun ekonomik nemi hi kukusuz bugn petrol ile zdelemi olsa da imdiki dnem iin doru olan bu yarg aslnda Ortadounun iktisat tarihi iinde oynad rol asndan deerlendirildiinde eksik kalmaktadr. Btn byk medeniyet havzalarnn doduu lman iklim kuann merkezinde bulunan blge, antik dnemden bugne tarm potansiyeli ve ticaret aktarm hatt olmas bakmndan bal bana byk nem tamtr. Mezopotamya ve Nil Havzalarnn tarm toplumunun geliiminde oynad rol, Ortadouyu l ve kuraklkla zdeletiren modern dnem anlaynn yanl olduunu gstermektedir. Suyun doal bir kaynak olarak Ortadouda tad nem dnldnde, byk tarm medeniyetlerinin doduu bu corafyann iktisat tarihi asndan nemli olduu grlebilir.31 Bu tarm potansiyelini daha da nemli klan ve Ortadouyu uluslararas ekonomik ve politik tarihin merkezine yerletiren en temel olgu ise Afrika-Asya arasnda hemen hemen btn ulam ve ticaret yollarnn blge ile dorudan ve dolayl olarak iliki iinde olmasdr. Dou-bat istikametinde Akdeniz havzas ile in arasnda, kuzey-gney istikametinde ise Karadenizin kuzeyindeki stepler ile Akdeniz ve Msr arasnda yrtlen ticaret Ortadouyu ekonomi-politik bir eksen haline getirmitir. Hint Okyanusu kylarnda seyreden ve in ve Hint ile Msr ve Dou Afrikay birbirine balayan ticaret yollar da Ortadou blgesinin gney sahilleri zerinden seyretmitir. Ortadou blgesinin Akdeniz, Anadolu, Karadeniz, Kzldeniz ve Basra sahillerinde gelien liman ehirleri ile kara ticaretinin seyrettii Avrasya boyunca kavak noktalarn oluturan ticaret ehirleri Afrika-Avrasya lekli bu ekonomik yaplanmann aktarm hatlarn ve atardamarlarnn oluturmutur. Avrupada nce merkantilist, daha sonra da endstriyel smrgecilie dayal yeni bir ekonomipolitik merkezin ortaya k ve bu merkezin Afrika-Avrasya lekli ve genelde Asya-merkezli ekonomi-politik yaplanmann temel dinamiklerini dntrmeye balamas Ortadounun ekonomik zelliine yeni boyutlar katmtr. Ortadou bu dnm sreci iinde retim teknolojisini gelitirmekle birlikte doal kaynaklardan nemli lde mahrum olan Bat Avrupa ile doal kaynaklara sahip olmakla birlikte bunlar retim teknolojisine Avrupa leinde

31

Davutolu, a.g.e., s, 322

47

dntrecek aralara sahip olmayan dou arasnda bir tr doal kaynak aktarm hatt roln stlenmeye balamtr. Uluslararas ekonomi politik dengenin Asyadan Avrupaya kaymas srecinde Sanayi Devrimini de dorudan ilgilendiren bir olgu olarak enerji kaynaklarna duyulan ihtiyacn artmas, petrol stratejik bir ara, Ortadouyu da bu stratejik aracn blgesi olarak bir rekabet alan haline dntrmtr. Bylece Ortadou sadece ticari ve doal kaynak aktarm hatt olarak deil, doal kaynak stoku olarak da bal bana nemli bir stratejik konum kazanmtr. Ortadounun dnya petrol rezervlerinin nemli bir blmne sahip olmas blgenin stratejik yaplanmasnda ve gerek kresel gerekse blgesel glerin bu yaplanma iindeki pozisyon allarnda nemli bir etki yapmtr ve yapmaya devam edecektir.32

6.2 Bugnk Ekonomik Yap, Yapsal Sorunlar ve Reform htiyac Ortadou ve Kuzey Afrika blgesi, 1980 ylndan itibaren balayan kreselleme srecinde, gelimekte olan lkelerin gsterdii byme, kalknma ve iyileme ile mukayese edildiinde Afrika ktasndan sonra en dk ilerleme gsteren blge konumundadr. Petrol gelirleri ile petrol zengini olarak alglan blge, ekonomik adan global alanda salanan byme ve gelimeden hemen hi pay alamamtr.Blgenin kreselleme srecinde byle bir konumda kalmasnn siyasi ve ekonomik nedenleri bulunmaktadr.Bu nedenler yapsal sorunlar haline gelirken, reform ihtiyalarn da belirlerler. Ortadou ve Kuzey Afrika lke ekonomilerindeki sorunlar yle sralayabiliriz; 6.2.1 Siyasi istikrarszlk ve gvenlik sorunlar Ortadou blgesi siyasi adan dnyann en istikrarsz blgelerinin banda gelmektedir.1967 ylnda yaanan Arap-srail sava ile balayan srete, lkeler arasnda ok sayda sava yaanm, i atmalar olumutur.Bu atmalar zaman zaman uluslararas eylemlere de dnmtr. Savalar, gerginlikler, atmalar blgedeki ekonomik kaynaklar eritirken, savunma ve silah harcamalar nemli kaynak israfna yol amaktadr. Blgedeki istikrarszlk, zel sektrn ve yabanc yatrmlarn da blgedeki ekonomik faaliyetlerini snrlandrmaktadr.

32

Davutolu, a.g.e, s, 333

48

Siyasi olarak ynetimlerin geleneki ve muhafazakar tutumu da reformlar ve giriimcilii snrlandrmakta hatta engellemektedir. Ekonomik anlamda orta-uzun vadeli planlama yapmak imkansz hale gelmektedir. Yine mevcut siyasi yap uluslar aras ekonomik ve ticari sistem ile btnlemeyi snrlandrmaktadr. Siyasi istikrarszlk ve gvenlik sorunlar nedeni ile blge ekonomik istikrar ve ekonomik byme ile gelime yetersiz kalmaktadr. 6.2.2 Ekonomi-petrol bamll Ortadou ve Kuzey Afrika blgesinde ekonomik faaliyetler nemli lde enerji gelirlerine bamldr. Bu bamllk halen ok yksektir ve ekonomilerde farkllamay engellemektedir. Enerji kaynaklar snrl olan lkeler reformlara ve farkllamaya ynelmilerdir. Ancak bu lkeler blgede ekonomik adan kk olan lkelerden mteekkildir. Petrol kaynaklarna ve gelirlerine sahip lkelerde ekonomi byk lde petrole baml olmay srdrmektedir.Ancak bu bamllk ekonominin istikrar ve rekabet gc kazanmasn engellemektedir.Petrol fiyatlarndaki dalgalanmalar, ar ini-klar, petrol talebindeki deiim, petrol retiminde ve fiyatlamasnda OPEC bamll ve siyasi kararlar ile petrol ithal eden lkelerin alm politikalarndaki deiiklikler petrol gelirlerinde dalgalanmalara yol amaktadr. Petrol fiyatlar ve talebindeki artlar beklenmedik ekonomik patlama dnemleri yaratma, fiyatlar ve talepteki gerileme ise yine ngrlmeyen ekonomik daralmalara yol amaktadr.Bu yap iinde ekonomik istikrar salanamazken, orta-uzun vadeli plan yapmakta mmkn olamamaktadr. Bugn ou petrol ihracats lke bu istikrarszlk nedeni ile yapsal hale dnen kamu ve bte aklar ile kar karyadr. Petrol gelirlerinin varl bu lkelerde reform ve farkllama atlmlarn srekli

engellemektedir.Reform ve farkllama ihtiyac zaman zaman grlse ve ynetimler tarafndan hazrlansa bile petrol gelirlerindeki artlar ile birlikte bu programlar yavalamakta veya yarda kalmaktadr.Bylece ekonomik sorunlar giderek yapsal hale dnmektedir ve muhtemelen petrol gelirlerindeki artlar bile bu yapsal sorunlarn zm iin yeterli olamayacaktr. 6.2.3 Kamu sektr arl ve snrl zel sektr Ortadou ve Kuzey Afrika blgesinde zellikle petrol ihracats lkelerde ekonomi ynetiminde ve ekonomik faaliyetlerde kamu ok arlkl bir paya sahip bulunmaktadr. Bu nedenle ekonomik kurumlar ve politikalar kamu odakl ve bu kararlar alan siyasi otorite odakl olmaktadr. Doal

49

olarak kararlar ekonomik aklclktan uzak olmaktadr. Kamu, daha ok enerji sektrnn her alannda retici olarak yer almaktadr. Ekonomik kalknma ve byme iin gerekli olan rekabeti zel sektr ise snrl oranda ekonomik katma deer yaratabilmektedir. zel sektr iin uygun yatrm ve iletme koullar snrldr ve tm rn ve retim faktr pazarlarnda ar kamu dzenlemeleri ve mdahaleleri bulunmaktadr. Byle bir ortamda yerli ve yabanc sermayenin yatrm itah da kalmamaktadr. Bu nedenle blgede yatrmlarn GSMHya oran dktr. zel sektrn snrl faaliyet gsterdii bir ekonominin rekabet gc de yetersiz olmaktadr. zel sektrn snrl varl ekonomideki farkllamay da engellemektedir. Enerji sektr dnda imalat sanayi, hizmetler sektr ve tarm sektrlerinde gelime istenilen lde salanamamaktadr. 6.2.4 Snrl verimlilik ve rekabet gc Ekonomik gcn nemli bir kriteri verimlilik ve verimlilik artdr. Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerinin ekonomik yapsal sorunlarndan biri de verimliliin dk olmas ve artmamasdr. Blgede verimlilik sorunu uzun bir gemie dayanmaktadr. Ekonomik gelimenin hzland ve zellikle gelimekte olan lkelerin hzl byme gsterdii 1960-1990 yllar arasndaki 30 yllk dnemde verimlilikte net d gsteren tek blge Ortadou ve Kuzey Afrika Blgesi olmutur. Bu dnemde verimlilik yllk ortalama OECD lkelerinde yzde 1.65, Dou Asya lkelerinde yzde 1.8 ve Latin Amerika lkelerinde yzde 0.45 artarken, Ortadou ve Kuzey Afrikada yzde 0.2 azalmtr. Bylece 30 yllk dnemde Ortadou ve Kuzey Afrikada verimlilik toplam yzde 6 orannda azalrken, Dou Asya blgesinde yzde 54 orannda artmtr.33 1990 ylndan 2000 ylna kadar olan dnemde ise blgede verimlilikte iyileme grlmektedir. Bu on yllk dnemde verimlilik art pozitife dnmtr.Ancak dier gelien blgelerden yine dktr. Ekonomide yapsal bir sorun olan dk verimlilik orannn nedenleri ise byk lde dier yapsal sorunlar oluturmaktadr.ncelikle ekonomide verimlilie dayal alan rekabeti bir zel sektr yaratlamamtr.Ekonomide arlkl olan kamu imalat sanayi retiminde ise verimlilik dktr.Ekonomide sanayilemenin snrl olmas, yeniliki ve yaratc yksek verimlilik ile alan imalat sanayi ve hizmet sektrnn yetersiz oluu dier nemli nedenlerdir. zel sektr yatrmlar da snrl olduundan sermaye ve teknoloji yenileme ile verimlilik art snrl kalmaktadr.
33

Byk Ortadou Projesi; Siyasi, Gvenlik, Ekonomik ve Sosyal Deerlendirme, Stratejik Aratrmalar Enstits Raporu, Temmuz 2004, s, 5 www.turksae.com.tr.

50

Emek verimlilii de dktr.Emek piyasasnda vasfsz ve ok ucuz i gc niteliinde yabanclar altrlmaktadr. Kadn i gc vasfszdr.Eitim sistemi ekonomik byme ve verimlilik odakl deildir. Son olarak verimlilik artna yol aacak rekabet ve giriimcilik koullar snrldr. Uluslararas kurallara uyum zayftr. Kat kamu dzenlemeleri bulunmaktadr. 6.2.5 Ekonomik byklk Ortadou ve Kuzey Afrika blgesi sahip olduu potansiyelin altnda bir performans gsterdii son 40 yllk ekonomik gelime srecinde zellikle enerji gelirlerine baml kalarak belirli bir ekonomik bykle ulamtr.Blgedeki 18 lkenin ekonomik byklkleri Tablo.2de sunulmaktadr.2001 yl verilerine gre 18 lkenin toplam nfusu 316 .2 milyon, yaratlan toplam gelir ise 820.7 milyar dolardr. Blgede kii bana gelir ise 2001 ylnda ortalama 2.595 dolardr. Blge bu byklkleri ile 6.2 milyar olan dnya nfusunun iinde yzde 5.1 pay alrken, 33 trilyon dolarlk dnya geliri iinden ald pay ise yzde 2.5dir. Enerji alannda dnyann en zengin blgesi iin alnan bu pay potansiyelin olduka altndadr. Ortadou ve Kuzey Afrika blgesinde yaratlan bu gelir lkeler arasnda eit datlamamaktadr. Petrol ihra eden ve nfusu dk olan Katar, BAE, Kuveyt 15.000 dolar ve zeri kii bana gelirleri ile dier zengin lkeler statsnde yer almaktadr. srail 16.750 dolarlk kii bana geliri ve enerji geliri bamll olmakszn blgenin tek gelimi lke statsndeki lkesidir. Suudi Arabistan, Umman ve Bahreynde kii bana 8.000-11.000 dolar arasnda olan gelirleri ile zengin lkeler snfnda yer almaktadr. Petrol zengini ran ve Libya ile doalgaz zengini Cezayir kii bana milli gelirleri itibari ile gelien lkeler konumundadr. Enerji zengini olmayan Fas, Tunus, Msr, rdn, Lbnan, Suriye ve Yemen de kii bana 490 ile 3990 dolar arasnda deien milli gelirleri ile gelien lkeler iinde orta ve az gelimi lkeler statsnde yer almaktadr. 6.2.6 Ekonomide reform ihtiyalar ve uygulamalar Enerji gelirine ar baml kalarak potansiyelin altnda bir gelime gsteren Ortadou ve Kuzey Afrika blgesi ekonomide nemli bir reform ihtiyac ile kar karyadr. Blge 1980li yllarn banda kreselleme ile balayan youn reformlar ile bilgi toplumu srecine geiin olduka dnda kalmtr. Enerji geliri zengin lkeler de ekonomik kaynaklarn etkin kullanamam ve kaynaklar verimsiz harcanmtr. Bu lkeler blgenin ekonomik ve sosyal gelimesine ynelik ok snrl kaynak harcamtr. Bir yandan da blgedeki baz lkeler dnyada en ok d yardm alan lkeler konumundadr.

51

TABLO.2 Ortadou Ve Kuzey Afrika Blgesinin Ekonomik Byklk Gstergeleri


SAGP K BAINA NFUS LKELER Milyon MLL GELR Milyar Dolar Dolar GELR MLL GELR Milyar $ SAGP K BAINA GELR $

CEZAYR BAHREYN MISIR RAN IRAK RDN LBNAN LBYA FAS UMMAN ARABSTAN SURYE TUNUS YEMEN SRAL KUVEYT KATAR BAE

31.0 0.7 66.0 66.0 26.0 5.0 4.0 5.3 30.0 2.7 22.0 17.0 10.0 19.0 6.0 2.0 0.6 2.9

53.8 7.2 97.6 112.1 35.0 9.1 17.7 34.1 35.4 19.8 181.1 19.2 19.6 9.4 106.6 37.4 16.5 44.1

1.720 11.130 1.470 1.710 1.345 1.760 3.990 6.453 1.190 8.226 8.230 1.130 2.000 490 16.750 18.270 28.132 15.206

167.0 10.5 246.0 415.0 ---21.0 20.0 ---109.0 29.0 292.4 55.0 61.0 14.0 117.8 43.1 --------

5.330 15.390 3.710 6.340 ---4.070 4.470 ----3.690 12.040 13.290 3.250 6.280 750 19.630 21.530 --------

KAYNAK : World Bank; World Development Report, 2002

SAGP: Satn Alma Gc Paritesi

52

Reform ihtiyacnn temelini hzl ekonomik bymeye gei, yeni istihdam alanlarnn yaratlmas ile enerji sektrne olan bamlln azaltlmas ihtiyalar oluturmaktadr.ok gen bir nfusa sahip olan blgede nmzdeki 20 yl boyunca her yl 4 milyon kiiye i bulunmas gerekmektedir.Blge lkeleri bugnn ekonomik yaplar ve byme modelleri ile ihtiya duyulan istihdam yaratacak durumda deildir. Yoksulluk, istihdam ihtiyac, gen nfusun artan ihtiyalar gibi sosyal unsurlar da kapsaml reformlar zorlamaktadr. Blgede reformlarn nemli bir alann da kamu kesimi olacaktr. Bugn petrol zengini lkelerde daha fazla olmak zere kamu kesimi aklar giderek artmaktadr. Bu lkelerin kendi enerji sektr alt yaplarn gelitirecek ve iyiletirecek kaynaklar giderek daralmaktadr. Gen nfusun artan sosyal ihtiyalarnn karlanmas iin gerekli kaynakta kamu kesimi iin ayr bir reform basks oluturmaktadr. Blgede ekonomik reformlarn ana hedefini yeni bir ekonomik byme modeline gei oluturmaktadr.Eski model, kamu sektrne dayal, ynetilen ve petrol gelirleri ile finanse edilen modeldir. Bu model artk yeterli byme ve istihdam yaratamamaktadr. Yeni byme modeli ise zel sektr arlkl, d ticaret ve yatrm odakl enerji gelirleri yan sra yerli ve yabanc sermaye ve giriimcilik ile finanse edilen ve desteklenen model olacaktr. Reform programlar yeni byme modeline gei ve uygulama baars iin uygun koullar yaratmaya ynelik olacaktr. Blgede kapsaml bir reform uygulamasna ihtiya duyulurken baz lkeler bireysel olarak reform srelerini balatm bulunmaktadrlar. rdn ve Tunus erken reformcular olarak nitelendirilmektedir. Global ticaret ile btnleme ve yatrm ortamnn iyiletirilmesi admlar atlmtr. Msr ve Fas ise yatrmlar ve ticaret ortamnn iyiletirilmesi iin reformlar yapmaktadr. Cezayir ve ran d ticarette serbestlemeye gitmektedir. Birleik Arap Emirlikleri, Dubai ile blgesel bir rol stlenmeyi ve uluslararas sistem ile btnlemeyi ngrmektedir. Ancak dnyann geri kalannda atlan reform admlar ve ihtiyalar ile karlatrldnda mevcut giriimler yava ve clzdr. Ortadou ve Kuzey Afrika blgesinde kapsaml reform ihtiyac bulunmaktadr. Ekonomide duyulan dnm ihtiyac, Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan ortaya kan lkelerin ekonomik ve sosyal dnm ihtiyac ile byk benzerlik gstermektedir. Bu nedenle Blge iin bir gei dnemi yaanacaktr. Bu dnem muhtemelen iki on yl kapsayacaktr. Bu dnemde nce gelir ve istihdam asndan baz gerileme ve kayplar yaanabilecek, ardndan hzl bir gelime dnemine girilebilecektir.

53

6.3 Ortadou lke Ekonomileri Byme Trendi Ve Dier Blgelerle Mukayesesi 6.3.1 Ekonomik byme gelimeleri Dnya ekonomisi 1960l yllarda hzl bir ekonomik byme sreci ardndan 1970li yllarda petrol krizinin etkisi ile durgunlua srklenmitir. 1970 yl sonuna kadar global ekonomik politikalar durgunluun almasn salayamamtr. 1980 ylndan itibaren kreselleme sreci dnya ekonomisinde yeni bir dnem am ve piyasa ekonomisi, ticarette serbestlemeye ve uluslar aras btnleme ile birlikte dnya ticareti hzla genilemi, bunun etkisi ile de dnya ekonomisi 1970ler sonrasnda tekrar hzl byme srecine girmitir. Kreselleme dneminden gelimi lkelerin yan sra gelimekte olan lkeler de yararlanm ve da alma ile birlikte gelien lkelerde hzl bir byme yakalamtr. Zaman zaman gelien lkeler nemli ekonomik krizler ile de karlamtr. Ortadou ve Kuzey Afrika Blgesi zellikle 1980 sonras byme iin elverili koullarn olutuu kreselleme srecinden en az yararlanan blge olmutur. Blge kreselleme srecinin deiim dinamiklerine kapal ve uluslar aras btnlemenin dnda kalmtr.Blge 1980-2000 yllar arasnda dier gelien blgeler ile karlatrldnda snrl bir byme gstermitir. Tablo.3de byme performanslarn karlatrmal olarak sunulmutur.

TABLO.3 Ortadou ve Kuzey Afrika Blgesinin Karlatrmal Ekonomik Byme Performans


BLGELER ORTADOU-K.AFRKA GNEY ASYA DOU ASYA-PASFK L.AMERKA-KARAPLER ORTA VE GNEY AFRKA 1981-1990 0.7 5.7 8.1 1.6 1.8 1991-2000 3.4 5.2 7.7 3.4 2.8 2003 3.3 5.4 6.1 1.8 2.0

KAYNAK : World Bank, Global Economic Prospeccts, 2004 Ortadou ve Kuzey Afrika blgesi 1970-1980 arasnda petrol fiyatlarndaki artn etkisi ile ok hzl bir byme dnemi yaadktan sonra, 1981-1990 arasnda yllk ortalama yzde 0.7 byme gstermitir. 1991-2000 arasnda ise ekonomik byme yllk ortalama yzde 3.4 olarak gereklemitir. 2003 ylnda da blge yzde 3.3 bymtr. 1981-1990 arasnda blge en zayf

54

byme gsteren blge olduktan sonra 1991-2000 arasnda Dou-Asya Pasifik ve Gney Asyann ardndan nc en iyi byme performansn gstermitir. Bu byme performans ile birlikte blgenin milli gelir bykl 2000 ylnda 651.8 milyar Dolara ulamtr. Blgenin 1970den bu yana mukayeseli ekonomik byklkleri Tablo.4de sunulmaktadr. (Dnya Bankasnn bu karlatrmal tablosunda, Ortadou ve Kuzey Afrika iinde gelimi ve zengin lke statsndeki srail, BAE, Kuveyt, Katar bulunmamaktadr). Blge 1980 ylndaki konumunu, sonraki 20 ylda gsterdii zayf performans ile kaybetmitir. Latin Amerika, Karayipler ve DouAsya Pasifik ile Ortadou-K.Afrika blgesi arasndaki ekonomik byklk fark almtr. TABLO.4 Ortadou-K.Afrika Blgesi Karlatrmal Ekonomik Bykl 1970-2000 Milyar $
BLGELER ORTADOU-K.AFRKA GNEY ASYA DOU ASYA-PASFK L.AMERKA-KARAPLER ORTA VE GNEY AFRKA 1970 39.3 84.2 133.8 160.6 59.7 1980 380.6 236.3 444.4 747.7 259.3 1990 402.6 401.9 920.8 1067.1 280.7 2000 651.8 621.3 2025.7 2102.9 311.9

KAYNAK : World Bank, Global Development Finance, 2001

6.3.2 Ekonomik byme ngrleri Ortadou ve Kuzey Afrika blgesi hzl ve srdrlebilir bymeye en ok muhta bir blge konumundadr ve byme ile ilgili nemli bir potansiyele de sahip bulunmaktadr. Blge son yirmi yldr dnya ekonomisinde hzl bymeye yol aan srece ancak son dnemde katlmtr. Bu katlm da halen ok snrldr ve bu nedenle katlm gstermesi halinde nemli bir byme sreci yakalayacaktr. Blge nfus art hz, gen nfus ve istihdama her yl katlacak i gc gibi gstergeler asndan kritik bir yirmi yllk srece girmektedir. nmzdeki yirmi yllk dnemde her yl 4 milyon ilave istihdam yaratlmak zorundadr. Bu istihdam yaratabilecek bir ekonomik bymeye ihtiya duyulmaktadr.Blgede nfus art hz yavalamaktadr. Buna ramen yllk ortalama yzde 2 nfus art hz ngrs ile dnya ortalamasnn zerinde olacaktr. Kii bana refahn yeterli lde arttrlmas iin kii bana reel milli gelir artnn en az nfus art hz kadar olmas ngrlmektedir. 55

Ortadou ve Kuzey Afrika blgesinde srdrlebilir ekonomik byme iin makroekonomik istikrar da nemli lde mevcuttur. Blgede enflasyon yoktur. D bor stoku ve servisi istikrarl ve kullanlabilir-srdrlebilir oranlardadr. Bir olumsuz gsterge kamu btesinde olumaya balayan aklardr. Faiz oranlar da yatrmlar cezbedecek oranlardadr. Buna ramen blge byme potansiyelini kullanamamaktadr. imdi Tablo.5 yardm ile uzun vadeli ekonomik byme ngrlerine bakalm. Buna gre Ortadou ve Kuzey Afrika blgesinde ekonomik byme performansnn artaca ngrlmektedir. Blge 2005 ylnda % 3.5 bydkten sonra, 2006-2015 yllar arasnda yllk ortalama yzde 4.3 byyecektir. Bu performans ile 2015 ylnda milli gelir bugnk fiyatlarla 1.174 milyar dolara ulamaktadr. Blgede bu ekonomik byme ngrsnn gereklemesi iin drt nemli koul bulunmaktadr. a.Blgenin gelirlerinin enerji gelirlerine bamllnn azaltlmas b.Siyasi ve gvenlik asndan istikrarn salanmas c.Ekonomik ve sosyal reformlarn hayata geirilmesi ve uluslar aras sistem ile btnleme d.Bymenin kamu yerine zel sektr arlkl hale getirilmesi

TABLO.5 Ortadou ve Kuzey Afrika Blgesinde Uzun Vadeli Ekonomik Byme ngrleri BLGELER 2005 % 2006-2015 % MLL GELR 2015 MLYAR DOLAR ORTADOU-K.AFRKA GNEY ASYA DOU ASYA-PASFK L.AMERKA-KARAPLER ORTA VE GNEY AFRKA 3.5 5.4 6.6 3.8 3.8 4.3 5.4 6.2 3.8 3.5 1173.7 1345.5 4998.2 3329.1 515.5

KAYNAK: WORLD BANK:Global Economic Prospects, 2004

zetle Ortadou ve Kuzey Afrika blgesi ekonomik byme ngrsnde bulunmak asndan bilinmeyenleri ve deikenleri en ok olan blgedir. Blgede srdrlebilir ve yeterli bir byme 56

salanabilmesi iin ekonomik bymenin enerji kaynaklarna olan bamlln azaltlmas ve ekonomide farkllama salanmas gerekmektedir. Ancak bu sre bir gei dnemini gerektirmektedir. Ve muhtemelen bu gei dneminin baars bir sre iin enerji gelirlerine bal olacaktr. Bu aamada zellikle petrol talebi ve fiyatlarndaki ngrlemeyen dalgalanmalar hem gei dnemini hem de ekonomik bymeyi olumlu veya olumsuz etkileyecektir. Yine blgede siyasi ve gvenlik asndan istikrarn salanmas kanlmaz bir kouldur. stikrarn salanmas ve blgedeki atma ve ihtilaflarn ortadan kaldrlmas doal olarak ekonomik bymeyi olumlu etkileyecektir.

57

7. BYK ORTADOU PROJESNN EKONOMK HEDEFLER

Byk Ortadou Projesi, Ortadou ve Kuzey Afrika ekonomilerinin serbest piyasa dzenine gemesi ve rekabeti bir yapya brndrlp devlet kontrolnden karlmas iin bir takm hedefler belirlemi; bu hedefler siyasi-sosyal, gvenlik, ekonomi ve ticaret balklar altnda sunulmutur. Ekonomik hedeflerin gerekletirilebilmesi iin ncelikle siyasi, sosyal ve gvenlikle ilgili hedeflerin gerekletirilmesi gerekir. 7.1 Siyasi ve Sosyal Hedefler a-Blge lkelerinde siyasi reformlar ile demokratik yaplara geilmesi, serbest ve hr seimler iin ortam hazrlanmas. b-Otoriter rejimlerin zamanla azaltlmas, monarik iktidarlarn siyasi otoritelerinin azaltlmas ve iktidar gcn paylamalar. c-Uluslararas hukuk standartlarna uyum salanmas ve kapsaml bir hukuk reformu yaplmas. d-Kadnn konumunun iyiletirilmesi ve sosyal hayata katlmnn arttrlmas. e-Eitim, okullama, bilgi teknolojilerinin kullanmnn hzla younlatrlmas, zellikle kz ocuklarnn okullama orannn arttrlmas. 7.2 Gvenlik Yaklam ve Hedefler a-Blge lkeleri iinde gvenliin ve istikrarn salanmas iin reformlarn yaplmas, refahn geniletilmesi ile ekonomik ve sosyal kaynakl risklerin azaltlmas. b-Blgedeki terr rgtleri ile mcadele ve istikrar temini. c-Enerji gvenliinin salanmas. 7.3 Ekonomik Yaklam ve Hedefler a-Blge lkelerinin enerji gelirlerine olan bamlln azalmas dier ekonomik faaliyetlerin zendirilmesi. b-Ekonomik altyapnn iyiletirilmesi, piyasa ekonomisine gei iin ortamn hazrlanmas, ekonomik kurallarn uluslararas hukuk ile uyumlu hale getirilmesi. c-Ekonomik gelirin otoriter ynetim ve evrelerinden,giderek halka ve tabana yaygnlatrlmas, refahn arttrlmas ve adaletli dalm.

58

d-Blge lkelerinin ekonomik yaplarnn da ak hale getirilmesi ve uluslar aras ekonomik sistem ile btnletirilmesi. e-Yatrm ortamnn iyiletirilmesi, yerli ve yabanc sermayenin zendirilmesi, kk giriimcilerin desteklenmesi. f-zel sektre dayal bir byme srecine geilerek yeterli istihdamn yaratlmas. 7.4 Ticari Yaklam ve Hedefler a-Blgenin d ticaretinin geniletilmesi ve ekonomik byme iin d ticaretin zendirilmesi b-Blge iinde lkeler arasnda ticaretin geniletilmesi ve zendirilmesi c-Ticaret rejiminin ve ticaret ortamnn iyiletirilmesi, uluslararas normlarn benimsenmesi ve uygulanmas. d-D rekabete ak, ticarette rekabeti zel sektrn yaratlmas ve desteklenmesi. e-D ticarette, zellikle petrol ihracatna bamlln azaltlmas, ihra rnlerin eitlendirilmesi, bunun iin ekonomide farkllamaya gidilmesi. Ortadou Ortaklk Giriimi erevesinde hedeflenen ekonomik reformlar ve bu reformlar hayata geirmek iin oluturulan kurumlar da yle sralanmtr; 7.5 Ekonomik Reformlar a-BOP lkelerinin temel ekonomik ihtiyac hzl ve srdrlebilir ekonomik byme salayacak zel sektrn oluturulmas ve gelitirilmesidir. Bu amala BOPa taraf lkelerde zel sektr giriimleri ve yatrmlarnn zendirilmesi ve desteklenmesi ncelikli hedeftir. b-Ortadou Finansman birlii Program (Middle East Finance Cooperation Programme), BOPa taraf olan lkelerin zel sektr ve giriimlerinin desteklenmesi iin oluturulmutur. Bu programda daha ok kk ve orta lekli iletmeler, yeni giriimciler, kadn giriimciler, ve gen giriimciler desteklenecektir. Program mikro finansman yntemlerini kullanacaktr. c- zel sektr ve giriimcilere finansman dnda i ve proje gelitirme, yatrm ve ynetim konularnda teknik destek vermek zere Ortadou Ynetici ve Giriimci Eitimi (Middle East Executive and Entrepreneur Training) program uygulanmaktadr. rdn, Fas ve Yemende uygulanan programda kadn giriimcilere arlk verilmektedir. d- lkelerde finansal sektrlerin gelitirilmesi hedeflenmektedir. Bu amala taraf lkelere ynelik olarak Finansal Mkemmeliyet iin Ortaklk (Partnership for Financial Excellence) programlar

59

uygulanmaktadr. Bu program kapsamnda finansal piyasalarn gelitirilmesi, uluslararas btnleme, zel kurumlarn oluturulmas, dereglasyon, rekabeti dzenlemelerin oluturulmas almalar yrtlmektedir. e- Ticaret ortamnn iyiletirilmesi iin ncelikle ticaret kanununda iyiletirme program (The Commercial Low Initiative) uygulanmaktadr. Ticaret kanunlarnda iyiletirme, yatrm ve ticaret ortamnn iyiletirilmesi fikri mlkiyet haklarnn korunmas gibi alanlarda teknik destek verilmektedir. f- zel sektr ve kamu ynetiminde effaflk (Transparency Programme) program uygulanarak kurumsal ynetiime gei zendirilmektedir. Kurumsal effafln arttrlmas, ortaklk haklarnn korunmas, kamuda aklk ve hesap verilebilirlik gibi alanlarda almalar yrtlmektedir.34 7.5.1 Ortadou serbest ticaret giriimi (middle east free trade initiative) ABD hkmeti tarafndan bu giriim ilk kez ubat 2003 tarihinde kamuoyu ile paylalmtr. ABD bu giriiminde blgeyi (Greater Middle East) Byk Ortadou olarak tarif etmektedir. Bu giriim iinde MENA blgesini oluturan Ortadou ve Kuzey Afrika lkeleri yer alacaktr. Ortadou Serbest Ticaret Giriiminin temel amac; ncelikle blgede istikrarl bir ekonomik yap kurulmas, srdrlebilir ekonomik bymenin salanmas ve buna paralel olarak blgenin ticaret asndan daha da ak klnmas ve dnya ticareti ile btnlemesine ynelik admlarn atlmasdr. ABD bu noktada ticari btnlemenin ncelikle kendisi ile yaplmasn arzu etmekte ve Ortadou Serbest Ticaret Giriimini bu amaca ynelik olarak tasarlamaktadr. ABD ynetimi geni Ortadou corafyasndaki lkeler ile tek tarafl ve karlkl bir serbest ticaret anlamalar uygulamaya koymay planlamaktadr. Bylece ticari olarak ABD ile bu lkeler arasnda tercihli ve geni muafiyetlere dayal bir serbest ticaret ortam (alan) kurulmu olacaktr. ABD bu kapsamda ayn zamanda, lke ekonomilerine ve blge ekonomisine blge ii ticaretin gelitirilmesi, global ekonomi ile ilikilerin glendirilmesi konularnda zellikle reformlar konusunda destek olmay planlamaktadr. Ortadou Serbest Ticaret Giriiminin son aamasnda ise ABD ile blge arasnda bir serbest ticaret Alan Middle East Free Trade Area (MEFTA) kurulmas hedeflenmektedir. Ortadou Serbest Ticaret giriimi drt aamadan olumaktadr.

34

http://www.turksae.com/face/index.php?text_id=94

60

7.5.1.1 Genelletirilmi preferanslar sisteminin (gps) geniletilmesi lk aamada GPS programnn geniletilmesi suretiyle, yeni baz rnlerde blge lkelerinden ABDye gmrk vergisinden muaf ithal avantaj olana salanacaktr. Dolaysyla giriimin ilk aamasnda sunulacak olanaklar ABDnin uygulad GPS programnn genel kurallarna ve sresine bal olacaktr. (GPS program son kez 2002 ylnda olduu gibi belirli sreler iin Kongre tarafndan yenilenmektedir. Her yenileme dneminde GPS programnn kapsamna ilikin tartmalar yaanmaktadr.) 7.5.1.2 Ticaret ve yatrm evresinin iyiletirilmesi ve gelitirilmesi (trade and nvestment framework action) ABD, giriim kapsam iinde yer alan lkeler ile karlkl ikili ticareti ve yatrmlar gelitirmek zere ncelikle genel kapsaml bir ticaret ve yatrm evresinin iyiletirilmesi ve gelitirilmesi plan oluturmaktadr. evrenin iyiletirilmesi ve gelitirilmesinden kast; blge lkelerinin siyasi yapda demokratik ynetimleri benimsemesi, hukuk dzenini oluturmas ve uluslararas hukuka uyum salamas, piyasa ekonomisi kurum ve kurallarnn benimsenmesidir. ABDnin blgesel d politikasna uyum ile terre destek verilmemesi, barl lke (peaceful nations) statsnde kabul edilmesi gerekmektedir. ABD bu konularda lkelere azami yardm ngrmektedir. Buna paralel olarak da yine evrenin iyiletirilmesine ynelik ticari ve ekonomi alannda admlar atlacaktr. ABD, blge lkelerinin DT kurallarna uyumu ve DTye yeliklerini tevik edecek ve destekleyecektir. ABD bu aama iinde ticaret ve yatrm evresinin iyiletirilmesi ve gelitirilmesine paralel olarak bu lkeler ile Ticaret ve Yatrm evre Anlamalar (Trade and Investment Framework Agreements, TIFA), Karlkl Yatrm Anlamalar (Bilateral Investment Treaties, BITs) yapmay hedeflemektedir. ABD halihazrda Fas, Tunus, Msr, Cezayir ve Bahreyn ile TIFA anlamalarn yapmtr. 7.5.1.3 kili serbest ticaret anlamalar (sta) ABD nc aamada giriim iinde yer alan lkeler ile kapsaml serbest ticaret anlamalar yapmay ve bunun iin mzakerelere balamay ngrmektedir. ABD rdn ile bir Serbest Ticaret Anlamasna sahip bulunmaktadr. Ancak bu anlama daha ok Nitelikli Endstri Blgeleri (Qualified Industrial Zone QIZ) zerine kurulmu olup srail ile bar srecinin gelitirilmesine hizmet etmektedir.

61

ABD ilk aamada Fas ve Bahreyn ile STA yapmay planlamaktadr. Fas ile yrtt grmeleri 2004 yl iinde tamamlam ve STA imzalanmtr. Bahreyn ile ise mzakereleri balatmak zere resmi istiare srecinde bulunmaktadr. 7.5.1.4 Ortadou serbest ticaret alan (middle east free trade area, mefta) kurulmas Ortadou Serbest Ticaret Giriiminin son aamasnda nihai ama 2013 yl itibar ile ABD Ortadou Serbest Ticaret Alan (Middle East Free Trade Area, MEFTA ) oluturulmasdr.

ABD ncelikle Fas ve Bahreyn ile STA anlamas erevesinde ikili serbest ticaret alanlar oluturacaktr. Daha sonra nmzdeki 10 yl iinde Kuzey Afrika lkeleri Fas STAsna dahil olacaklar, Krfez lkeleri ise Bahreyn STAsna katlacaklar ve bylece yar blgesel Serbest Ticaret Alanlar oluturulacaktr. Son aamada ise bu yar blgesel Serbest Ticaret Alanlarnn birletirilmesiyle ABD-Ortadou Serbest Ticaret Alan (MEFTA) 2013 yl itibar ile oluturulacaktr. ABD bir dier alternatif olarak ise Serbest Ticaret Alann srail ve rdn ile yapm olduu STAlar kullanarak ina etmeyi ngrmektedir. Yntem bir nceki yaklam ile ayn olacaktr. 7.6 ABD ve ABnin Byk Ortadou Blgesiyle Ticareti Byk Ortadou Projesi ile yukarda grdmz projenin en nemli blmlerini oluturan

serbest ticaret blgesi giriimi, genelletirilmi preferanslar sisteminin geniletilmesi, ikili ticaret serbest anlamalar ve Ortadou serbest ticaret alanlar oluturulmas ncelikle blge lkeleri ile Amerika arasndaki ticaretinin artmasn ve blge lkelerinde kendi aralarnda ticaret alanlarnn genilemesini amalamtr. Bu anlamalarn ve uygulamalarn blge lkelerine ne getirip ne gtrecei bugn itibari ile tam olarak belirlemek olduka zordur. Bunu orta vadede daha net olarak grebileceiz. Amerikann G-8 lkelerini de Projeye dahil etmesi ve Avrupa Birliinin zaten 1995 ylnda Akdeniz havzas lkeleri (Cezayir, Msr, srail, rdn, Lbnan, Fas, Suriye, Tunus, Trkiye, Filistin Otoritesi), ile siyasi, ekonomik, mal, sosyal, ve kltrel boyutlarda Avrupa Akdeniz Ortakln kurmalar blge ile Batl lkeler arasnda var olan ekonomik ilikileri gelitirmitir. Sadece 1995-2000 yllar arasnda, AB bu projeye 9 milyar euro ayrmtr. Ancak Ortadou blgesinin kaygan zemini, her gn yeni sorunlar reten bir blge olmas bu tr anlamalarn etkinliini azalmaktadr. Irak igalinin Amerika asndan kt gidiat, igal sonras

62

zgrlk ve demokrasi gelecek olan lkenin bugn bir i sava yayor olmas Byk Ortadou Projesinin etkinliini azaltmaktadr. Ortaya kan sorunlardan bir tanesi de rann Nkleer Santrallerde Uranyum zenginletirme faaliyetlerine yeniden balamasdr. Uranyum zenginletiren ran srail tarafndan byk bir kayg ile izlenmektedir. srail, rann bu ynetimi ayakta kald mddete bir gn kendisine saldracan dnmektedir. Bu kaygy ran Cumhurbakan Mahmut Ahmedinecadn srailin haritadan silinmesi ve Yahudi soykrmnn bir masaldan ibaret olduu ynndeki aklamalar iyice arttrmtr. srail, Devletinin Amerika Birleik Devletleri zerindeki arl gz nne alndnda ran- Amerika gerginliinin daha da derinleeceini syleyebiliriz. srail, Filistin Meselesi de henz zme kavumam ve atmalarn aslnda ana sebebi olarak ortada durmaktadr. srailin tek yanl olarak snr belirlemeye almas, Bat eria blgesini batan sona Berlin Duvarndan kat daha byk bir duvarla evirmesi Filistin tarafnda umutsuzluklarn artmasna sebep olmaktadr. Blgedeki btn bu sorunlara ramen Byk Ortadou Projesinin Blge ekonomilerine nasl bir etki yaptna bakalm. Amerika, Byk Orta Dou Projesi kapsamnda Ortadou lkeleri ile ikili ticaret anlamalar imzalam ve ticaret hacmini geniletmeye almtr. Ancak Avrupa Birliinin ticareti blge lkeleri ile daha fazladr. Euromed (Avrupa-Akdeniz havzas lkeleri) blgesi, ABDnin ticaret ve yatrmlarnda geri planda kalm bir blgedir. Amerikan d ticaretinin % 2si, Amerikan d yatrmlarnn %1den az bu blgeyle ilgilidir. Krfez lkeleri, Pakistan, Afganistan ve Moritanya da dahil edildiinde, tm Byk Orta Dounun Amerikan d ticaretindeki pay % 3,9a kmaktadr. ABD kaynakl Dorudan Yabanc Yatrmlar her ne kadar 1996 ile 2000 yllar arasnda iki katna ktysa da, baz lkelere younlam durumdadr. Tablo.6da Amerika Birleik Devletlerinin Byk Ortadou Blgesi ile olan ticareti 1991-2002 aras ayrntl olarak verilmitir. Tablo 6. da Amerikann Ortadou blgesinde geleneksel mttefikleri olan lkelerle daha fazla ticaret yaptn grmekteyiz. srail, 2002 yl itibari ile 19.683 .000 Dolar ile ba ekerken petrol ve silah anlamalar vastas ile Suudi Arabistan ikinci srada bulunmaktadr. srail ve Suudi Arabistann arkasndan Trkiye nc srada bulunmaktadr. Byk Ortadounun toplam ABD d ticareti iindeki pay %3.9 gibi olduka dk seviyelerdedir.

63

TABLO.6 ABDNN DI TCARET

KAYNAK: AVRUPA YATIRIM BANKASI EUROMED : AVRUPA AKDENZ HAVZASI BLGES

Tablo 7 incelendiinde ABD ve AB nin Byk Ortadou Blgesi ile olan ticaretinin mukayesesinin yapma imkan vermektedir. AB Ortadou ile blgesel yaknlk ve tarihi ilikilerden dolay ABDden daha fazla ticaret yapma imkan bulmaktadr.

64

ABnin Ortadou ile ticareti

toplam ticaret gz nne alndnda ABD ile yakn oranlarda

olmasna ramen rakam olarak ithalat iki kattan daha fazla (AB 96 442 iken ABD 44 113) ihracat ise yaklak be kat daha fazladr (AB 117 424 iken ABD 26 689)

TABLO.7 ABD ve ABNN BOP LKELERYLE TCARET

KAYNAK: AVRUPA YATIRIM BANKASI Avrupa Birliinin blgeye ynelik ekonomi ve ticari ilgisi blgesel yaknln avantajlar da kullanlarak her geen gn artmaktadr. Avrupa Birlii blge ile ekonomik ve ticari ilikilerin gelitirilmesi kapsamnda 1995 spanya Barselona konferansnda AB ile 12 AB yesi olmayan Akdeniz lkeleri arasnda ticari ilikilerin ynetilecei bir anlama kabul etmitir. Bu anlama Avrupa Birlii Akdeniz Ortaklk Anlamasdr. Bu anlamann nihai amac tamamlandnda 40a yakn lke arasnda yaklak 800 milyon nfusu ieren dnyann en geni serbest ticaret alannn oluturulmas planlanmaktadr. Anlamaya taraf

65

olan 12 lke; Cezayir, Msr, Fas, Tunus, rdn, Suriye, Kbrs Rum Kesimi, Malta, Trkiye, Lbnan, Filistin ve sraildir. Bu lkelerin d ticarette yksek oranda Avrupa Birliine bamldr. Avrupa Birlii bu 12 lke ile Serbest Ticaret Alan oluturma hedefi erevesinde ncelikle her bir lke tek tek ticaret anlamalar imzalamaktadr. 12 lkeden 9 lke ile bu konuda belirli aamalara gelinmitir. AB ile Tunus, Fas, Filistin ve srail arasnda serbest ticaret anlamalar imzalanmas grmeleri eitli aamalarda srdrlmektedir. Avrupa Birlii yapt tm anlamalar ile lkelerden ncelikle ABnin rekabet politikas kurallarnn uygulamalarn, tarife d tm engelleri ve antidampinge ilikin giriimlerini kaldrmalarn istemektedir. Ardndan belirli bir takvim iinde karlkl olarak gmrk vergilerinin tamamnn kaldrlmas planlanmakta ve uygulanmaktadr. Avrupa Birliinin Ortadou ve Dou Avrupa lkelerinde yapt gibi 10 yla yaylan bir sre iinde ticareti snrlayan tm engeller kaldrlm olacaktr. Ancak anlamalarn tmnde lkeler tm engelleri mmkn olduunca anlamalarn son dnemlerinde kaldrmay planlamaktadrlar. Bununla birlikte anlamalarn her birinde Avrupa Birlii ile karlkl ticarette uygulanacak mene kurallar ile tarm rnlerinin ticareti farkl dzenlemelere tabi olmaktadr. Avrupa Birlii Arap ve Krfez lkeleri ile de benzer bir ticaret ortakln hedeflemektedir. Ancak AB bunun iin Arap lkelerinin kendi aralarnda oluturmakta olduklar gmrk birliinin tamamlanmasn beklemektedir. Avrupa Birliinin Akdeniz lkelerine olan bu yaknl Byk Ortadou Projesi iin kolaylatrc bir rol oynamaktadr. Her ne kadar Avrupa Birlii kendi siyasi nfus alan olarak grd Kuzey Afrika iin ve Irak savann etkisi ile Byk Ortadou Projesine kar ilk aklandnda kar durmu olsa da Amerika Birleik Devletleri G-8 lkelerini ve NATO yu kullanarak Avrupa Birlii lkelerini byk oranda ikna etmeyi baarmtr.

66

8. TRKYE - ORTADOU LKLER

Ortadou iin Trkiyenin ifade ettii anlam dier btn lkelerden daha fazladr.Osmanl mparatorluunun 400 yl hkmettii topraklar mparatorluun knden sonra blge irili ufakl devletlere ayrlm ve bir trl istikrara kavuamamtr. blgenin i yzn anlamak iin bu tarihe daha ayrntl olarak bakmakta yarar var. XVIII. yzyl Osmanl mparatorluu, Balkanlar,Trkiye,Ortadou, Msr,ve Kuzey Afrika nn dahil olduu geni bir toprak zerine egemen halde idi. XIX.yzylda Osmanl mparatorluu merkezi devlet gcn yeniden oluturdu. Eyaletler zerinde kontroln salamlatrd. Ekonomik, sosyal ve kltrel reformlar gerekletirdi. Osmanl mparatorluu devlet ve toplumu slah etmek iin aba sarf ederken devleti aliye yava yava dalmaya balamt. Avrupa, daha nceden elde ettii askeri,ekonomik ve teknolojik avantajlarn daha da ilerletti. Avrupa XIX.yzyla gelindiinde Osmanldan ok daha gl hale gelmiti.Ayakta durabilmek iin Osmanl giderek Avrupadaki g dengesini baml hale geldi.1878 senesine kadar, ngiliz ve Ruslar rekabet sebebiyle birbirlerini engelleyerek, Osmanl mparatorluuna direk mdahaleden kandlar. Mamafih, 1878 ile 1914 topraklarnn direkt kontroln ellerine geirdiler. Osmanl mparatorluunun paralanmas, I.Dnya Harbinin sonunda Trkiye ve Arap-Ortadou Devletlerinin ortaya kmas ile tamamland. Osmanl mparatorluunun dalmas milli devletlerin ortaya kmas randa olduu gibi Avrupa mdahalesi, Osmanlnn kurumsal ve kltrel mirasn alt st etti. Bu durum bir takm farkl modern Ortadou devletlerinin ortaya kmasyla sonuland. Bu sre ise yle gereklemitir: I. Dnya Sava, Osmanlnn dalma ilemini tamamlamtr. Aralk 1914 tarihinde Osmanl mparatorluu Almanya ve Avusturya safnda savaa katld. Alman askeri ve ekonomik yardm, geleneksel Rus endiesi ve kaybedilen topraklar geri alma fikri bu ittifaka katlmaya tevik etti. Buna karlk olarak ngiliz, Fransz, Rus ve talyanlar Osmanl eyaletlerinin paylalmas hususunda anlamaya vardlar. 1916 tarihli Sykes-Picot antlamasyla Franszlar, Lbnan, Trkiyenin Gneydou blgesi, Suriye ve Irakn kuzeyinde etki alanlar oluturacak, ngiltere ise Irak, Basra Krfezinin Arabistan taraf ve rdn ele geirecekti. Filistin ise beynelmilel bir rejim ile ynetilebilirdi. Rusya, stanbul ve Douanadoluya sahip olacakt. talyaya Anadolunun gneyi vaadedildi. 67 yllar arasnda Balkanlarn ounluu bamsz hale geldi. Rusya,ngiltere ve Avusturya-Macaristan, Osmanl

Ortadouda hakim g olma ihtiras dorultusunda ngiltere, genellikle tezat tekil eden anlamalar yapt.Osmanlya kar verilecek Arap desteine mukabil ngilizler Mekke erifi Hseyine bamsz bir Arap devletini tanyacaklar vaadinde bulundular. Kurulacak bu devlet Lbnan iine almayacak ve ngiliz ve Fransz menfaatleri dorultusunda bulunacakt. Fakat, teki taraftan 1917 tarihli Balfour Deklarasyonu, ngilterenin Filistinde bir Yahudi Devletinin kurulmasna destek olaca vaadini iermekteydi. 1918 tarihi itibariyle Avrupal mttefikler, Almanya, Avusturya ve Osmanl devletlerini malup etmilerdi. ngilizler; Filistin, Suriye ve Irak igal ettiler. Mttefikler, stanbul ve boazlarn kontroln ele geirdiler. ki byk Avrupal g ngiltere ve Fransa Ortadouyu blmek iin bir anlamaya vardlar.Bu anlamaya gre Suriye ve Lbnan Franszlarn; Filistin, Irak ve rdn de ngilizlerin etki sahas altnda olacakt. talyaya Gneybat Anadolu verildi. Yunanistann Trakya, zmir ve Ege adalarn igal etmesine msaade edildi. Ermenistan bamsz bir devlet olacak Krdistan diye otonom bir blge oluturulacakt. stanbul ve Boazlar mterek ekilde mttefiklerin kontrolne geti. Lbnan, Suriye, rdn, Filistin ve Irakta yeni devletler kuruldu. Msr, ngiliz himayesi altnda, btnyle Osmanldan bamsz hale geldi. ki asrdan daha fazla zamandr devam etmekte olan Osmanl mparatorluunu zayflatma ve paralama siyaseti, yeni milli devletlerin tekiliyle nihayet bulmu oldu.35

8.1 Trkiyenin BOP indeki Yeri Trkiyenin Byk Ortadou giriimine kamuoyunda ilk destei ABD Bakannn Gney Carolina niversitesindeki konumasnda giriimi balatmasndan ksa sre sonra geldi. 12 Mays 2003te Bulgaristan Bourgas Free niversitesindeki konumasnda Dileri Bakan Abdullah Gl alakal btn taraflar bu giriimi dikkatlice incelemeye ve stnde iyi niyetle almaya sevk etti36 Babakan Erdoann 28 Ocak 2004te Washingtona yapt ziyaretten sonra ise proje

Trkiyede daha sk gndeme gelmeye balad. Erdoan Trkiye dn ABD Bakan Bushla grmelerinde Byk Ortadou Projesinin gndeme geldiini aklamtr: Sayn Bush ile grmede, ABDnin global erevede byk yeni kuvvet yaplandrmas, Byk Ortadou veya Geniletilmi Ortadou Vizyonu gibi konulardaki yaklamlarn en etkili azdan dinleme imkan bulduk, yaklammz ifade ettik.37

35

Ira M. Lapidus, Modernizme Gei Srecinde slam Dnyas ev.:.Safa stn, stanbul, M.. lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1996, s.63-64 36 http://www.mfa.gov.tr/groupa/ai/middleeast.gul.htm 37 Erdoan ABDden Mutlu Dnd , Radikal, 2 ubat 2004.

68

Trkiyenin mparatorluk bakiyesi bir ulus devlet olmas ve Ortadou ile Bat arasnda kalan konumu, d politikalarnn oluumunu her zaman etkilemitir. Tarihsel olarak geirdii sre ve Avrupa Birlii, NATO gibi Bat kurumlar ile girdii ilikiler ve ayn zamanda slam Konferans rgtne ye olmas, Bat ile slam Dnyas arasndaki anlamazlklarda politika oluturma ve iki taraf arasnda denge gzetilmesini zorunlu klmaktadr. Tarihi birikim asndan bakldnda, Trkiye gerek blge-ii gerekse blge-d lkelerden ok farkl ve kendine has zelliklere sahiptir. Bu da Trkiyenin uluslar aras yapnn hakim sistemik unsurlar ile tarih boyu srdregeldii ilikilerin farkllndan kaynaklanmaktadr. Trkiye ne bu sistemik unsurlar ortaya karan tarihi srecin bir parasdr ne de bu srecin smrgeletirdii lkeler gurubuna dahildir. Trkiye konjonktrel gerekelerle ortaya km her hangi bir ulusdevlet deildir. Aksine, uluslar aras sistemi oluturan hakim medeniyet ile asrlar sren ok youn bir hesaplama srecinin oluturduu bir tarihi mirasn eseridir.38 Bu ikilem arasnda hareket etmek zorunda kalan Trkiye, Byk Ortadou Projesinin uygulanmasnda yrtt e bakanla ramen d politikada istedii kazanmlar elde edememitir. Irak galinden bu yana blgede meydana gelen gelimeler, Trkiye'nin ok da tasvip etmedii gelimeler, Amerika blgeyi Trkiye'nin karlarn dikkate almadan biimlendiriyor. Irak'ta gelinen sonu, BOP, Trkiye iinde bulunurken olutu ve bugn Trkiye'nin hi de houna gitmeyen bir noktada bulunuyor. Kuzey Irakta bamsz bir Krt devletinin kurulmasna az bir sre kalm,Irakta i kargaa ve igal Trkiyenin komusunu bir kaosun iine srklemitir. 1 Mart 2003 tarihinde, TBMMde reddedilen tezkere Amerikan askerlerinin Trkiye topraklarndan Iraka girmesini engellemi ve Amerika ile ilikiler gerginlemitir. Arap ynetimi ve halklar seviyesinde kazanlan bu prestij daha sonra Trk askerlerinin Irakta direnie kar konumlanmasn ngren ikinci tezkerenin kabul ve sraille girilen yakn ilikiler nedeni ile kafa karklna sebebiyet vermitir. Amerikaya kar alnan bu riskin Arap lkelerinden karl hak ettii lde alnamamtr. Bunun suu elbette Amerika veya Arap lkeleri deil, Trkiye d politikasnn ikilem zerine oturmasdr. zellikle Kasm 2002 seimlerinden sonra ktidara gelen Ak Parti hkmetinin izledii ikircikli d politika, politikaszla dnmtr. Her lke ile dost olma ve her lke ile olabildiince yaknlama politikas ilk bakta son derece makul gibi gzkse de uygulama safhasna geince bir takm sorunlarla karlamaktadr. ranla yaplan ticari anlamalar bunun en gzel rneini
38

Davutolu, a.g.e., 65-66

69

oluturmaktadr. TAV adl Trk irketine verilen Tahran mam Humeyni Havalimannn iletim hakk daha sonra sz konusu Trk irketinin srailde i yapt gerekesi ile iptal edilmitir. ran tarafnda Trkiye ile yaplmaya allan ibirlii sraille girilen istihbarat ve askeri yaknlamalar dolaysyla kukuya sebep olmutur. srail tarafndan baklnca da Trkiye gvenilir bir lke deildir. srail Trkiyeyi yannda tutmaya alt bir stepne olarak grmek istemekte, Trkiyenin Filistinle olan anlamazlklarnda arabulucu olma teklifini her defasnda srarla reddetmektedir. srail, Trkiyenin Filistine kar daha yakn durduunu dnmektedir.Oysa kendisi ile Trkiye her dnem askeri tatbikatlar yapmakta, ayrca srailden milyonlarca dolarlk askeri malzemeler satn almaktadr. sraille bir de Babakan R. Tayyip ERDOAN gerginlik yaam, srail d ileri bakannn azndan Trkiye Babakann tehdit etmeye kadar trmandrmtr. srailin Filistinli sivilleri katletmesini Babakan R.Tayyip ERDOAN bir devlet terr olarak tanmladktan sonra youn basklara maruz kalm ve sraile srekli erteledii gezisini yapmak zorunda kalmtr. ok ynl d politika oluturmann zararlarndan bir rnei de AB srecinde yaanmtr; Avrupa Birliinin 2002 Aralk aynda Danimarkann bakenti Kopenhagta yaplan, Trkiyeye mzakere tarihinin verilecei toplantya Ak Parti lideri sfat ile katlan R.Tayyip ERDOAN Kopenhaga gitmeden nce Washingtona gitmi, ABD Bakan George W.Bushun Trkiyenin AB yeliine verdii tehdit kokan destek, AB zirvesinde tepkilere sebep olmutur. Trkiyeye verilecek mzakere tarihi Aralk 2004 tarihine braklmtr. D politikada uygulanan bu zikzaklarn yannda srarla srdrlen reform sreci sonunda AB yelik mzakerelerinin balatlmas elde edilmitir. Ak Parti iktidar dneminde uygulanan d politikann en nemli baars da bu olmutur. Trkiye, Ortadou blgesinde bugn en ok sz dinlenebilecek lke konumundadr. Suriye, Lbnan ve Filistin, Amerika, ngiltere ve srail ls tarafndan her geen gn biraz daha sktrlmaktadr. D ticaret vastas ile bu lkelerle daha yakn ibirlii yaplmasnn nnde hibir engel yoktur. Corafi konum bu ticarete gayet elverilidir. Trkiyede laik ynetimin olmasna ramen slamc gemii olan bir partinin seimle ynetime gelebilmesi ve demokratik hayatn blge lkeleriyle kyaslanmayacak derecede ilerde olmas, Ortadou lkelerine model gsterilmi ve projenin yrtlmesi iin oluturulan kurumlardan birisi olan Demokrasi Yardm Diyalouna Trkiye, demokratik ortak olarak e bakanlk grevine seilmitir. Hkmet bunu D Dnyada lkenin kazand bir itibar olarak grse de Genelkurmay Bakan Hilmi zkk Harp Akademilerinde yapt yllk deerlendirme konumasnda Byk

70

Ortadou Projesine de deinmi, Trkiyenin lml slam lkesi olarak dier lkelere model olmasna kar kmtr: Bata ABD olmak zere nemli kresel aktrler bu blgeyi, uluslar aras terrn ana kayna olarak grmekte ve bunun nedeni olarak da blgedeki demokratikleme eksikliini iaret etmektedirler.Bu sebeple, blge ile ilgili uzun vadeli ve kapsaml projeler gelitirilmektedir Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi bunlar iinde en kapsaml olandr. Bu proje; 22 Arap lkesi ile Afganistan ve Pakistan da kapsayacak ekilde Moritanyadan Afganistana kadar uzanan bir blgeyi kapsamaktadr. Trkiye; laik, demokratik ve sosyal bir hukuk devletidir. Trkiye ne bir slam devleti ne de slam lkesidir. Trkiyeyi model olarak gstererek; nfusun byk bir blm Mslman olan lkelerin kolaylkla demokratik bir yapya dnebilecei sonucunu karmak yanltc olabilir.Laiklik srecini yaamayan, bu deneyime sahip olmayan lkelerin demokratik bir yapya kolaylkla ulaabileceini sylemek bir iddiadan ileriye geemeyebilir. Laiklik ilkesi, Trkiye Cumhuriyetini oluturan tm deerlerin kilit tadr. Trkiye, bu nitelikleriyle Trkiye Cumhuriyeti olarak model gsterilebilir. Ancak baka lkelerin kabul edebilecei bir lml slam devleti modeline dntrlmek istenmesi
39

halinde

bu

yaklama

ulusa

kar

klaca

asla

gzden

karlmamaldr.

Trkiye, demokrasi geleneini, srp giden bu tr tartmalar zerinden dier lkelere nasl yanstacak bunu biraz da ABDnin Irak igalinden nasl kaca belirleyecektir.

8.2 Trkiye in BOP Yeni Bir Ekonomik Frsat Olabilir mi ? Trkiye BOPun kapsad corafyaya ve taraf lkelere ynelik politikalarn yenilerken yeni bir ekonomi ve ticaret diplomasisi gelitirmelidir. Yukarda deindiimiz zikzaklar izen d politika yerine Trkiye iin blgenin en nemli katks ekonomik ve ticari ilikilerin ve hacminin geniletilmesi olacaktr. Bu erevede oluturulacak ekonomi ve ticaret diplomasisi belirlenirken iki nemli unsur gz nnde bulundurulmaldr. Bunlardan ilki ABDnin BOP giriimi erevesinde uygulamaya koyaca Ortadou Serbest Ticaret Giriimi ile ikinci olarak blge ekonomilerindeki ekonomik ihtiya ve reformlarn olas sonulardr. ABD, BOP giriimi ierisinde ticaret alannda nemli bir giriim tasarlam ve hayata geirmitir. Bu giriimin ismi Ortadou Serbest Ticaret Giriimidir. (MEFTI, Middle East Free Trade

39

Hrriyet Gazetesi 21.04.2005

71

Initiative) Bu giriimin temel amac blge lkeleri ile ABD arasnda serbest ticaret alan oluturulmasdr. Bu alann ismi de Ortadou Serbest Ticaret Alandr (MEFTA, Middle East Free Trade Area). ABDnin BOP iindeki bu ticaret giriimi dier blge ve lkeler ile oluturduu ticaret ortaklklarna benzemektedir. ABDnin blgesel ticari giriimleri blge lkelerine ynelik geni oranda ticari imtiyaz, muafiyet ve imkanlar sunmaya dayal ina edilmektedir. Burada ABDnin nemli beklentileri, blgede ekonomik gelimenin salanmas, uluslararas ticaret ile btnleme, blgesel bar ve ibirliine katk salanmas ve nihai olarak da ABDnin ticari ve ekonomik nfuzunun blgeye yerlemesidir. Bu beklentiler nda ABDnin zellikle ticari muafiyetlerinin sunulduu blgesel giriimlerinde Trkiyenin yer alma olasl snrldr. nk Trkiye zaten ekonomik ve ticari adan uluslararas sistemin bir parasdr. Nitekim ABD ynetiminin blge iin planlad Ortadou Serbest Ticaret giriiminde Trkiyenin ismi telaffuz edilmemitir. Sonrasnda ise zaten Trkiye BOP kapsamndan km ve projenin arac orta konumuna gelmitir. Bununla birlikte Trkiye, ABDnin Ortadou blgesinde kalc olarak planlad ve nihai aamada geni bir Serbest Ticaret Alannn (2013 tarihinde) kurulaca giriiminden faydalanmaldr. Aksi takdirde blge lkeleri iinde ve ABD ile aralarnda oluacak serbest ticaret alan olanaklarnn dnda kalmas Trkiyenin hem blge ile hem de ABD ile olan ticaret ilikilerinin gelimesini snrlayacaktr. Bununla birlikte Trkiyenin AB ile yapm olduu Gmrk Birlii Anlamas Trkiyenin blgesel Serbest Ticaret Alanlar iinde Serbest Ticaret Anlamalar yaparak yer almasn engellemektedir. ABDnin Ortadou Serbest Ticaret Giriimi birka aamada olup, kalc yapda kurulmaktadr. Trkiye giriimin belirli aamalarna katlabilecekken, nihai aama olan ve bir Serbest Ticaret Alan (STA) erevesinde blge lkeleri ve ABD ile bir serbest ticaret alan iinde yer alamayacaktr. Trkiye, blgeye ynelik ekonomi ve ticaret diplomasisini belirlerken, blgenin hem i dinamiklerinin hem de BOP giriimi kapsamnda ngrlen uygulamalarn yarataca deiimleri ngrmelidir. Bu erevede ekonomi ve ticaret diplomasisini etkileyecek nemli deiimler ile Trkiye iin neriler aada sunulmaktadr. 8.2.1 Demografik Geliim ve Hzl Nfus Art Blgede ekonomik ve ticari gelimeleri etkileyecek en nemli unsur demografik geliim ve mutlak nfus art olacaktr. Blge nfusu 2005 ylnda 340.5 milyon iken, 2025 ylnda 491.2 milyona, 2050 ylnda ise 636.2 milyona kaca ngrlmektedir.

72

Bu nfus art ile birlikte blgede doal ve yaamsal temel tketim maddeleri talebi, ayn oranda artacaktr. Blge gen bir nfusa sahip olmay srdrecektir. Trkiye blgede nemli lde genileyecek temel tketim maddeleri talebini karlayacak ve tedarik edecek en yakn ve nemli lke konumundadr ve bu avantaj etkin ekilde kullanmaldr. Blgede ngrlen refah art ile birlikte temel tketim maddelerinin dndaki dayankl tketim mallar konusunda da Trkiye nemli bir tedariki olacaktr. 8.2.2 Enerji ithalatnda art Trkiyenin enerji ihtiyac nmzdeki dnemde nemli lde artacak ve Trkiye enerji ihtiyacnn karlanmasnda darya bamldr. Dolaysyla, Trkiyenin blgeden petrol ve doalgaz ithalat nemli lde artacaktr. Trkiye, enerji ithalat karsnda enerji ithal ettii lkeler ile mutlaka ikili ticari anlamalar yapmal, bunlar enerji anlamalarnn paras haline getirmeli ve enerji ithalat karlnda ihracatn arttrmaldr. 8.2.3 Enerji kprs Trkiye Trkiye birok blge lkesinin doalgaz ve petrol kaynaklarnn uluslararas pazarlara ve zellikle ABye tanmasnda kpr konumunda olacaktr. Msr, Suriye, Irak, Katar, S.Arabistan bu lkelerin banda gelmektedir. Trkiye enerji tamacl ve boru hatt projelerinde enerji kaynaklarn uluslararas pazarlara tad lkeler ile ticaretin gelitirilmesi konusunu da mutlaka eklemelidir. 8.2.4 Ekonomide farkllama Blgede nemli ekonomik hedeflerden biri ekonomideki farkllama ve zel sektrn ve giriimciliin gelitirilmesidir. Byme ve istihdam iin zel sektr ve yabanc sermaye yatrmlar zendirilmektedir. Trkiye eitli rekabeti sektrler ile hem bu lkede ucuz igcnden yararlanmak ve ihracat gcn arttrmak, hem de blge pazarnda dorudan yer alabilmek amacyla yatrmlara ynlenmelidir. 8.2.5 Yatrm ortamnn iyiletirilmesi ve meftadan yararlanma Blgede oluturulacak serbest ticaret alanna Trkiyenin taraf olmas mmkn deildir. Blgedeki iletmeler ABDnin oluturaca serbest ticaret alan erevesinde ABDne ihracatta muafiyete sahip olacaktr.

73

Trk iletmeleri de ABD pazarna ynelik ayn muafiyetlere sahip olabilmek iin blge lkelerine yatrm yapmaldr. Blgedeki yatrm ortamnn iyiletirilmesi ve yabanc yatrmlara ynelik destekler konusunda nemli reformlarn planlanyor olmas, Trk iletmeleri iin nemli bir avantaj olacaktr. 8.2.6 Bilgi ekonomisine gei Blgeye ynelik nemli hedeflerden biri de blgede iletiim teknolojileri ile bilgi teknolojilerinin ve rnlerinin kullanmnn yaygnlatrlmasdr. Blgenin hem ekonomik hemde sosyal olarak dnya ile btnlemesi iin bu iki alandaki geliim ok nemsenmektedir. Trkiye blgede hzla genileyecek olan iletiim ve biliim sektrlerinden pay almay hedeflemelidir. 8.2.7 Hizmetler sektrne ihtiya Blgedeki ekonomik farkllama hedefi erevesinde enerji sektr dndaki alanlarda retimin ve zel sektrn gelitirilmesi hedeflenmektedir. Bu erevede bata finansal hizmetler olmak zere blge lkelerinin hizmetler sektr rnlerine ynelik ihtiyalar artacaktr. Tamaclk ve lojistik, iletiim ve haberleme, mali hizmetler ve benzeri alanlarda talep artacaktr. Trkiye blgeye ynelik olarak sadece tarm ve sanayi rnleri deil, hizmetler sektr rnlerinin ihracatn da ngrmelidir. 8.2.8 Ekonomide reformlar ve zelletirme Blge lkelerinde ekonomiler kamu sektr arlkldr ve darya kapaldr. Blgede daha rekabeti ekonomilerin oluturulmas ve zel sektrn gelitirilmesi amacyla nmzdeki srete zelletirmelerin ve piyasaya girilerinin serbestletirilmesine balanmas beklenmektedir. Bu erevede Trkiyenin bu lkelerdeki enerji retimi, iletiim, tamaclk, datm, bankaclk,haberleme, liman iletmecilii ve benzeri alanlara katlm ngrlmelidir. 8.2.9 nsani gelime ve ilgili sektrler Blgede insani geliim ve sosyal kalknma nmzdeki dnemin ncelikli alanlarnn banda gelmektedir. Kamu harcamalarnn ve yatrmlarnn ve BOP bnyesinde oluturulan program ve fonlarn bu alanlara kaymas beklenmektedir.

74

Bu erevede bata salk ve eitim sektrleri olmak zere ilgili sektrlerde blgede oluacak pazara Trkiye katlm salamaldr. Yine bu erevede blge lkelerinde yaam kalitesinin ykseltilmesine ynelik alt yap yatrmlarna azami katlm gsterilmelidir. 8.2.10 Enerji ve alt yap yatrmlar Blgedeki ekonomik faaliyetler byk lde enerji sektrne dayaldr. Bu nedenle zel sektr ve imalat sanayi ok snrldr ve blge lkelerindeki enerji ve alt yap yatrmlar da snrl kalmtr. Yeni dnemde ekonomik farkllama ve zel sektrn gelitirilmesi hedefi, ilave ve yeni enerji ve alt yap yatrmlarn zorunlu klmaktadr. Hzla artan nfusun sosyal ihtiyalar da yine alt ve st yap yatrmlarn hzlandracaktr. Trkiye bu alanda alt ve st yap yatrmlar ile enerji yatrmlarnda yer almaldr. 8.2.11 Turizm, alveri ve dier hizmetler Blgede ngrlen refah art, sosyal gelime ve iyileme ile satn alma gcnn ykselmesi bu lkelerden Trkiyeye ynelik turizm, alveri ve dier hizmetler (salk, eitim, kltr, elence vb) talebini dorudan arttracaktr. Trkiye bu alanlardaki art talebine hazrlkl olmal, hizmet kapasitesini ve kalitesini bu potansiyel talebe gre gelitirmelidir.

75

9. SONU Ortadou corafyasn dier blgelerden farkllatran zelliklerinin birden fazla olmas, kresel glerin bu blgeye olan ilgisini srekli klmtr. Blgenin Afrika, Asya ve Avrupa arasnda merkezi bir konumda bulunmas, kltrel ve dini deerlerin bu blgeden ykselerek tm insanl peinden srklemesi, blgenin nemini artran etkenlerden sadece bir kadr. Kuds semavi dinin sembol deerlerini zerinde barndran ehir olarak blgenin adeta kalbidir. Petrol ise blgeye kar duyulan ilginin ana sebeplerinden biri olmutur. XX.yzylda uluslararas ilikiler asndan ana dnm yaanmtr. Bunun birincisi I. Dnya Savann, ikincisi II. Dnya savann, ncs ise Souk Savan sona ermesini mteakip gereklemitir. I. Dnya savann ardndan Avrupadaki klasik imparatorluklar yklm, ulusdevlet olgusu ve ideolojik temelli atmalar mparatorluklar aras hakimiyet atmalarnn yerini almaya balamtr. II. Dnya Sava sonrasnda ise smrge imparatorluklarnn yerini Avrupa dndaki alanlarda ortaya kan ok sayda ulus-devlet alm ve ideolojik temelli ift kutupluluk uluslararas sistemin temel zellii olmutur. Souk Sava sonras dnemde ise, bir yandan ift kutuplu sistem dalrken, dier yandan uluslar aras sistemin temelini oluturan prensip ve yaplarda ciddi bunalmlar ortaya km, ulus-devlet olgusu bir ok lkede meruiyet bunalmna bal olarak sarsnt geirmeye balamtr. Bu durum uluslar aras sistemin unsurlar olan ulus-devletleri ortaya karan faktrleri ve bu devletlerin varlk sebeplerini tartma gndemine getirmitir. Bu ana dnm ortaya karan savalar ve siyasi gelimeler, Avrupada cereyan ederken bu dnmn en geni apl sonular, Ortadouyu etkilemitir. I. Dnya Sava neticesinde blgede gerekleen smrgeci blm ile blgenin asrlardr sren ve son olarak da Osmanl Devleti tarafndan daha geni kapsaml bir btn iinde muhafaza edilen slam medeniyeti kimlii etrafnda ekillenmi kltrel ve politik karakteri dalmtr. Blgenin Mslman topluluklar arasndaki atma unsurlar tahrik edilerek, blgenin ekonomik kaynaklar smrgeci glerin operasyonlarna uygun hale getirilmitir. Osmanl mparatorluunun dalmas sonrasnda blgede egemenlik kuran ngiliz ve Fransz smrge yaplarnn kendi aralarnda oluturduklar etki alanlar hala geerliliini srdren siyasi snrlarn olumasnda nemli bir rol oynamtr. Smrge yaplarnn gayritabii blm II. Dnya Sava sonrasnda ortaya kan ulus-devletlerin siyasi snrlar ile politik, ekonomik ve kltrel hatlar arasnda uyumsuzluklar oluturmutur.

76

II. Dnya Savandan sonra oluan BM sistemi erevesinde garanti altna alnan siyasi snrlar ile blge lkelerinin tmn ilgilendiren snr problemlerinin domasna yol amtr. II. Dnya Savandan sonra srailin kurulmas ve II. Dnya Savann sebeplerinden biri olan anti-semitik rkln gndeminde tuttuu tarihi Yahudi Meselesi nin Avrupadan Ortadouya ihra edilmesi Souk Sava dneminin genel dengelerini de blge zerinden ki yansmalarn da ilgilendiren sonular dourmutur. srail in kurulmas bir taraftan blgedeki smrge yaplar zerinde doan Arap ulus-devletlerin hat ve snr uzlamazlklarndan kaynaklanan i meselelerin ortak dman karsnda dondurmaya sevk ederken, dier taraftan kresel lekli Souk Sava kutuplamasnn blgedeki devrimciradikaltotaliter Arap devletleri ile geleneksellml Arap sultanlklar arasndaki rejim farkllamasnn kresel ve blgesel ittifaklara yansyan bir kutuplamaya dnmesine sebep olmutur. Ortadouya olan etkileri asndan bakldnda I. ve II. Dnya Sava ile ilgili sonularn bir benzeri de Souk Sava bitiren sre iin geerli olmutur. Aynen ilk iki scak dnya sava gibi Souk Sava da temelde Avrupa-ii elikilerden kaynaklanm ve bu elikilerin yol at g dengesine dayal kutuplamalarla kendi dinamiklerini ortaya koymutur. Bu asrda grlen kresel lekli nc kutuplama olan Souk Savan bitiine ynelen sre Orta ve Dou Avrupada balamken bu srecin en dorudan etkileri aynen daha nceki Ortadouda grlmtr. Souk Savan eski dzeni Dou Avrupada zlrken, Yeni Dnya Dzeninin meruiyet temelleri Ortadouda atlmaya allmtr. Yeni Dnya Dzeninin dayand kabul edilen demokrasi ve insan haklar gibi kavramlarn, Ortadouda yol aabilecei dalgalanmalar en aza indirerek hayata geirilmesi iin Amerika Birleik Devletlerinin uygulamaya koyduu Byk Ortadou Projesi byle bir alt yapnn uzants olarak ortaya kmtr. ABD imdi tek sper g olarak kendi stratejik hedefleri dorultusunda Ortadou blgesini birincil hedefi yapm, blgeyi ekonomik, siyasi ve kltrel olarak liberalletirmeye ve kresel sermayenin kolaylkla i yapt bir alan haline getirmeye almaktadr. Ortadou blgesi; kreselleme, Yeni Dnya Dzeni ve Byk Ortadou Projesi vastas ile zgrlk, demokrasi, insan haklar, hukukun stnl ve serbest piyasa ekonomisi gibi kavramlarla daha sk karlaacak ve kresel aktrler tarafndan blge devletleri, demokratik ve liberal bir toplum ina etmeye daha fazla zorlanacaklardr. savalarnda olduu gibi

77

KAYNAKLAR Akar Atilla, Byk Ortadou Kuatmas, Tima Yaynlar, stanbul, 2005 Brzezinski Zbigniew, Tercih, ev: Cem Kk, nklap Kitapevi, stanbul, 2005. Brzezinski Zbigniew, Byk Satran Tahtas ev: Yelda Ycel, nklap Yaynevi, stanbul,1997. andar Cengiz , Ortadou kmaz, Sekin Yaynevi, stanbul, 1988 Davutolu Ahmet, Stratejik Derinlik, Kre Yaynlar, 18.bs stanbul, 2004. Eslen Nejat, Kresel Hamleler Anahtar Stratejiler, Truva yaynlar 2.bs., stanbul 2005. Garaudy Roger, srail Mitler ve Terr, ev: Cemal Aydn, Pnar yaynlar,3.bs. stanbul 1997. Garaudy Roger, Amerikan Efsanesi, ev: Cemal Aydn, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul 2002. Gerger Haluk v.d., Byk Ortadou Projesi ve Sosyalist Strateji Byk Ortadou Projesine Kar i Snfnn ve Halklarn Stratejisi Ne Olmaldr Sempozyumu stanbul, Araf yaynclk, 2005. Heykel Muhammed, 3.Petrol Sava, Pnar Yaynlar, stanbul, 1993. Karada Raif, Petrol Frtnas , Emre Yaynlar, stanbul, 2002. Lapidus Ira M., Modernizme Gei Srecinde slam Dnyas ev.:.Safa stn, stanbul, M.. lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 1996. Lewis Bernard, Ortadou, ev. Selen Y. Klay, Arkada Yaynevi, Ankara 2005 Perle, Frum, eytana Son Terrde Sava Nasl Kazanlr, ev: Gke Kamaz, Truva Yaynlar, stanbul 2004. Sandkl, Dac, Byk Ortadou Projesi Yeni Oluumlar ve Deien Dengeler , Tasam Yaynlar, stanbul 2006, Setzer Martin, Ekonomik Kreselleme: Kresellemenin Ekonomi Ve Teknoloji zerindeki Etkileri, SODEV Yaynlar, Ankara, 1997. Soros George, Amerikan stnl Hayali ev: Doan Seluk ztrk, Truva Yaynlar, stanbul, 2005. ahin Abdullah, Byk Ortadou Projesi ve Trkiye, Truva Yaynlar, stanbul, 2004, Turan mer, Medeniyetlerin att Nokta Ortadou, Yeni afak Gazetesi Yayn, stanbul, 2003.

78

Said Edward, Emperyal Perspektifler, Al-Ahram, 24-30 Temmuz 2003 Said Edward, arkiyatlk'a nsz, Al Ahram, 7-13 Austos 2003 Byk Ortadou Giriimi Taslak Metni; Al-Hayat, 13 ubat 2004 Amin Galal, Colonial echoes, Ahram Weekly, 7 April 2004 NTERNET KAYNAKLARI Dursun Davut, Ortadou neresi?Subjektif Bir Kavramn Anlam erevesi ve Tarihi, www.stradigma.com./turkce/kasim2003/makale_01html Byk Ortadou Projesi; Siyasi, Gvenlik, Ekonomik ve Sosyal Deerlendirme, Stratejik Aratrmalar Enstits Raporu, Temmuz 2004, s, 5 www.turksae.com.tr. Ersoy Nuri, ran-Irak Savandan Gnmze ABDnin Irak Politikas, http://www.bgst.org/keab/ne20051114.asp Ignatieff Michael, "The Burden", the New York Times Magazine, 5 Ocak 2003. Achcar Gilbert ,Olmayan Blgenin Fantezisi, Byk Ortadou: ABD Plan, http://mondediplo.com/2004/04/04world Le Monde Diplomatique, Nisan 2004 G8 Plan of Support for Reform, http://www..g8.utoronto.ca/summit/2004seaisland/reform.html http://www.turksae.com/face/index.php?text_id=94 http://www.mfa.gov.tr/groupa/ai/middleeast.gul.htm www.eia.doe.gov.

79

ZGEM Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans Yksek Lisans 05.07.1969 Kayseri 1984-1987 1987-1995 1996-2006 Nide Lisesi Erciyes niversitesi BF ktisat Blm Ortadou Aratrmalar Enstits Ortadou ktisad Anabilim Dal

alt kurum 1996-Devam ediyor stanbul Su ve Kanalizasyon daresi Ticaret leri Daire Bakanl

80

You might also like