GEM AYRINTIDA SAKLIDIR

Cemil Koak
TMA YAYINLARI | 2678
Tarih nceleme Aratrma Dizisi | 40
GENEL YAYIN YNETMEN
Emine Erolu
EDTR
Adem Koal
DZELT
Tue nceolu
KAPAK TASARIMI
Ravza Kzltu
1. BASKI
Ocak 2012, stanbul
ISBN
978-605-114-932-5
TMA YAYINLARI
Caalolu, Alemdar Mahallesi,
Alaykk Caddesi, No: 5, Fatih/stanbul
Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00
P.K. 50 Sirkeci / stanbul

timas.com.tr
timas@timas.com.tr
Kltr Bakanl Yaynclk
Sertifika No: 12364
BASKI VE CLT
Sistem Matbaaclk
Ylanl Ayazma Sok. No: 8
Davutpaa-Topkap/stanbul
Telefon: (0212) 482 11 01
Matbaa Sertifika No: 16086
YAYIN HAKLARI
Eserin her hakk anlamal olarak
Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir.
zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
*(d0$<5,17,'$6$./,',5
Cemil Koak
&(0/.2d$.
1956da zmirde dodu. Orta renimini zmirde tamamladktan sonra, 1978de
SBF Basn-Yayn Yksek Okulundan mezun oldu. SBFde yksek-lisans ve doktora
eitimine devm etti (1978-1980). 1990 ylnda fet nan Trih Aratrmalar
dln kazanan Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945) yazarn doktora tezidir
(1985). Kamu Ynetimi ve Siyset Bilimi doktorasndan sonra, 1991 ylnda Siysal
ve Sosyal Bilimler doenti oldu. Abdlhamidin Miras (1990) ve 1991 ylnda
Sedat Simvi Vakf Sosyal Bilimler dln kazanan Trk-Alman likileri (1923-
1939) (1991) adl aratrmalar yaynland. Makleleri ve kitap tantma yazlar,
bata Trih ve Toplum ve Toplumsal Trih olmak zere eitli dergilerde yaynland.
Samet Aaolunun Siys Gnlk (Demokrat Partinin Kuruluu) adn tayan
gnln 1992 ylnda ve Haldun Derinin ankaya zel Kalemini Anmsarken
(1933-1951) adl anlarn da 1995 ylnda yayna hazrlad ve yaynlad. Sabanc
niversitesi tarafndan 1998 ylnda yaynlanan Birinci Meclis adl kitabn da
editrln yapt. Umm Mfettilikler (1927-1952) (2003), Belgelerle Heyet-i
Mahsusalar (2005), kinci Parti (Trkiyede ki Partili Siys Sistemin Kurulu Yllar
1945-1950) (Cilt: 1) (2010) ile Muhalif Sesler (2011) adn tayan kitaplarn ard
ardna yaynland. eitli yazlarn bir araya getirdii Gemiiniz tinayla Temizlenir
adn verdii kitabn ise yine 2010 ylnda yaynland. ada Trkiye 1908-1980
(Trkiye Trihi, Cilt: 4) adn tayan kitabn yazarlarndandr. 1984-1999 yllar
arasnda TBTAKta alan yazar, hlen Sabanc niversitesi Sanat ve Sosyal
Bilimler Fakltesinde retim yesi olarak, yakn dnem siys trihimiz ile ilgili
aratrmalarn srdrmektedir.
Sevgili hocam Ahmet Mumcuya
1?83 yilindo lU SBF`de lononlonok i,in ugros verdigin dokloro
lezini |riye sunobilnen i,in oncelikle dokloro lez donisnonino
ihliyocin vordi. 0 zonon donisnonin olon sevgili hocon Mele
Tun,oy, 1/O2 soyili sikiyonelin yososi uyorinco niversileden
olilnisli. Donisnonin olnoksizin lezini |riye sunnon yeni
,ikorilon Y0K yososi uyorinco nnkn degildi, yeni kurulon
Sosyol Bilinler Fnslils benden yeni bir donisnon odi onerneni
bekliyor, fokol onerdigin isinleri de kobul elniyordu.
Ton bu osonodo bono fiilen hocolik elnediyse de, o lrihlen
sonro sodece hocolik elnekle kolnoyip, oyni zonondo
ogobeylik de edecek olon sevgili lhnel Muncu, beni hi,
loninodon, sodece bu g, durununu ono onlolon yokin dosl ve
neslekloslorinin ricosi zerine donisnonin olnoyi kobul elli.
Jri ilk kez lezini reddelliginde, once |ride yeni bir bosvuru
hokkinin loninnosi i,in ,obolodi, sonro beni okodenik hoyollo
lulobilnek i,in olsun, lezini yeniden sunnon i,in olsun
goyrel goslernekle kolnodi, bu yiprolici uzun sre,le sobir
ve nelonel goslernen i,in deslek verdi, fevr dovronislordon
uzok durnoni soglodi, doyonno gcn orlirdi, ordindon
ikinci |ri loplonlisindo lezinin pekiyi dereceyle ve oybirligiyle
kobul edilnesinde hi, kuskusuz onenli poy sohibi oldu.
lrodon ge,en bunco zonondon sonro burodo sevgili hocon lhnel
Muncu`yo bono goslernis oldugu yokinlik ve ogobeylik i,in lesekkr
elnek geciknis de olso benin i,in yerine gelirilnesi vicdon borcu
olon bir gorevdir. Fger bugn okodenik hoylin lneredeyse yirni
yillik bir gecikneyleI devn edebiliyorso, bundo sevgili hocon
lhnel Muncu`nun kolkisini do burodo belirlnek islerin.
d1'(./(5
SUNU ..................................................................................................................9
RESNEL NYZ: BALKANLARDA BR GERLLACI .............. 41
BR TLFININ GZ LE YAKIN TRHMZ ................. 46
K TTHATININ HTIRLARI ..................................................... 50
EBUBEKR HZM TEPEYRAN: HAYTI VE HTIRLARI .. 58
BEZM NUSRET KAYGUSUZUN HTIRLARI .......................... 68
HSEYN CHT YALININ ANILARI ......................................... 79
HSEYN CHT YALIN VE PORTRELER ZERNE
BZI NOTLAR......................................................................................... 82
BALKAN SAVAI STNE ...................................................................... 92
HARB- UMM VE ESRET HTIRLARI .................................. 95
GENERAL CEML CONKUN BALKAN VE ANAKKALE
SAVAINDA TUTTUU GNLK ................................... 101
GELBOLUDA OLMAK ...........................................................................106
ANAKKALE KTAPLII........................................................................113
GELBOLU FLM ZERNE ................................................................120
BR SNEMACININ ANILARI ................................................ 122
GEN TRKLER, MLL MCDELE, KEMLZM,
TRK DEVRM VE SLM DNYSI ...................................131
SON PDAH VAHDETTNN TORUNU HMEYR
ZBA LE BA BAA .......................................................................136
OSMANLIDAN GNMZE BR SADRZAM
LESNN YKS .........................................................................162
TRKYEDE YAAMI ASKER, DPLOMAT VE
BLMADAMI ALMANLARIN TRKYEYE LKN
DNCELER, VE YAZDIKLARI ZERNE BZI
NOTLAR: ANILAR VE DPLOMATK RAPORLAR ............168
TRKYEDE BR ALMAN SUBAYI (NAZ ALMANYASININ
ANKARA ATAEMLTER (1936-1944) GENERAL
HANS ROHDENN TRKYE ANILARI ZERNE
OLU DR. DIETER ROHDE LE BR KONUMA) ....... 220
NAZ DNEMNDE HAZIRLANMI BR
DOKTORA TEZNN MBDELEYE BAKII ................. 256
ANT-NAZ DREN HAREKETNN
STANBULDAK FAALYETLER ....................................... 259
YARININ BUGN ................................................................. 262
SMET NN ........................................................................... 268
OK YNL BR YAZARDAN RENKL ANILAR ................ 272
[SAMET AAOLUNUN GNL N] SUNU ......... 278
NYZ BERKESN ANILARI ZERNE ............................... 291
KNC DNY SAVAINDA KZIM KARABEKRN
CHP MECLS GRUBUNDAK KONUMALARI ............ 299
SAYILARLA SOSYAL POLTKA TRH ............................... 307
GOTTHARD JAESCHKE ........................................................... 320
GLP KEML SYLEMEZOLUNUN ESERLERNE
TOPLU BAKI (GOTTHARD JAESCHKE) ........................ 323
OSMANLI VELAHDI ABDLMECDN
16 TEMMUZ 1919 TRHL LYHSI ........................... 327
GOTTHARD JAESCHKENN TRKEYE EVRLM
OLAN ESERLER ................................................................... 335
GOTTHARD JAESCHKE BBLYOGRAFYASI ....................... 338
DZN .......................................................................................... 367
c9C
6818
Bu derlemede yer alan yazlarmn en eskisi, eyrek yzyl n-
cesine dek geriye gidiyor. ou Trih ve Toplum dergisinde yayn-
lanmt. Sonra Toplumsal Trih ve dier dergilerde de yaynland.
Pek ounu bir araya getirdim. Ortak noktalar yakn trihimizin
kaynaklarna ynelmi olmalar. Bu amala trihi iin kanlmaz
bilgi kayna olan bz kitaplar gzden geiriyorum.
Kaynaklar zerine
Trih ve Toplum dergisinin nl kitbiyat blmn kim unu-
tabilir? Orada pek ok yazm yaynlanmt. Bunlarn pek ou, o
zamanlar artk neredeyse tammen unutulmu, literatrde pek
rastlanmayan, ama kanmca deerli bilgiler ieren eskimi
htratlar, gnlkleri ve kitaplar yeniden hatrlatmaya alan,
bu arada ierikleri hakknda bilgiler de veren yazlard. Bu ksa,
ama tarz itibriyle daha ok Gotthard Jaeschkenin uzun yllar nce
yaptna benzer yazlar, bir kaynak kritii olarak da grlmeli ve
hatrlanmaldr. Kaynaklarn deerini, nemini ve anlamn ortaya
koymaya alan bu yazlar, trihiler asndan ok nemli bir
metod sorunu olan kaynak eletirisi bahsinde yer alr.
Trihi iin kaynaklar tehlikeli birer kuyudur. nk iine hap-
solmak gibi bir tehlikeyi ierirler. Kaynan/kuyunun dibine inip
oradan kamamak gibi bir riski her zaman berberinde getirirler.
Bu tehlikelerden saknmak mmkndr, ama nasl? Elbette kaynak
kritii denilen yntem syesinde Kaynaklar, bize yol gsterebile-
cei, ipucu salayabilecei gibi, eer onlara gereken eletirel gzle
bakmay ihml edersek bizi yanl tarafa da ynlendirebilirler.
c CEML KOAK C
c10C
Kaynan bilgisini bir dieri ile karlatrmak, kaynan bilgisini
kendisi ile karlatrmak, bilginin i tutarlln gzetmek, onu
mevcut bilgi ve literatrn yan sra arivle/belgelerle,gnlk
gazeteler ya da dergilerle ve bakaca kaynaklarla karlatrmak,
bu bilgiyi mantk szgecinden geirmek, ite btn bunlar, kaynak
kritii dediimiz bitip tkenmek bilmeyen bir srecin paralardr.
Yakn trihimizle ilgili daha ok sayda kaynaa ihtiycmz
var. Hatt daha ak bir tabirle bu kaynaklara muhtcz. Bir ksm
ktphnelerin ssz kelerinde bizi bekliyorlar. Bzlar, dolap
diplerinde, ekmecelerin arkalarnda, tavan aralarnda ulalmay
bekliyorlar. Bzlarna artk hi ulama imknmz kalmam ola-
bilir. Ankarada Mill Ktphnenin 1980li yllarda eski katalog
sisteminde yer bulmu 1950 ncesi yaynlanm kitaplar kartlarnda
epey zaman geirmi ve kendimce ilgin olabileceini dndk-
lerimi kitbiyat kesinde yaynlamak iin aba harcamtm. Bu
yazlar yeniden hayat bulurken, bugn dahi onlarn hatrlanmasna
ve hatrlatlmasna ihtiya olduu kansndaym.
Eskimi, solmu, unutulmu, kede kalm, zamnnda dahi
gzden kam, bugn ise hatrlanmas bile mmkn olmayan,
dahas yaynland srada nemli bulunmusa da artk terk edilmi,
bzlar tannmam, bzlar zor hatrlanabilir kitaplar, gnlkler,
gazete tefrikas olup orada kalm, dergi koleksiyonlarnda sak-
lanm anlar, ksaca kaybolmu seslerin yeniden duyulabilmesi,
trihinin ve aratrmacnn himmetine kalmtr.
Aratrmaclarn yeni yeni kaynaklar bulmak bakmndan he-
yecan verici avclk dnemleri hi sona ermemelidir. Trkiyede
bir aratrmacnn zamnnn ounu bu avclk dnemi alr.
Ktphneler, yeni bilgisayar neslinin jargonu ile ifde edersek,
genellikle hi de kullanc dostu deildirler. Sizden ne aradnz
bilmenizi isterler. Oysa, bir aratrmac, bzen ne aradn bilme-
yebilir, hatt neyi nerede ve nasl arayacana ilikin hibir fikri de
olmayabilir. Yni, bzen olmaz. Olsa, zten aratrmac olmaz(d).
Bir eylerin bir yerlerde olduunu hisseder. Mantken olmaldr.
Sonra, ne aradn bzen tam olarak bil(e)meden avcla balar. Av
c GEM AYRINTIDA SAKLIDIR C
c11C
sreci, hem heyecanldr hem de meakkatli En zoru, nerede ne
arayacan bilememenin getirdii ifde zorluudur. O meseleye it
bilmediimiz, pek bilinmeyen, yeni, ama aslnda epey eski kaynak-
lar aramak, bu merm anlatmak hi de kolay deildir. Aradnz,
yazar belli, ismi belli bir kitap deildir sonuta. yle olsa idi, yeni
bir kaynak bulmak imknsz olurdu. Sdece yeni, el dememi bir
kaynan sizi ardn hisseder ya da iitirsiniz. Aksi gibi, bu sese
sizden bakas pek kulak vermedii gibi, bu trden bir sesin vr
olduuna inanmakta da zorluk ekerler. Yardm almanz nerede ise
imknszdr. Bu aamada yaplabilecek tek ey, benim bir zamanlar
Mill Ktphnede yaptm gibi, eski kataloglardaki kartlar tek
tek evirmektir. Ayakta saatlerce, gnlerce srecek bir itir bu Size
el sallayan bir kart, istek kdna yazmak ve sonra da onun size
ulamasn beklemek Denizdeki balk misli, elinize geen, ok
kez sizin beklediiniz tatta, kvamda ve boyutta bir balk deildir.
Bu durumda onu yeniden denize brakmaktan baka re yoktur.
Dierini beklemek iin yola koyulursunuz. Zorlu geen zaman
eer size sabrl olmay ret(e)memise avclktan vazgemenizi
neririm. Sonra bir anda beklediiniz, umduunuz eyi, hatt hi
ummadnz elinizin altnda bulursunuz. Artk yeni bir kaynanz
var demektir. Birisi ya da birileri, size yllarn tesinden yeniden
seslenme imkn bulmutur artk Size den onu dikkatle ve
zenle dinlemektir. Dert orta olmanza mni olamam, ama yine
de eletirel okumadan geri durmamanz gerekir. Hukkun aksi-
ne, Aksi kantlanana dek hi kimse msum deildir ilkesini hi
unutmaynz! Bizim iimizde bu ilke iinize daha ok yarayacaktr.
Bzen de iiniz grnrde daha kolaydr. Bildiiniz bir kayna-
n peine dersiniz. ansnz varsa, onu bir meslektanzda ya
da bir sahafta bulabilirsiniz. Ktphneler, en sona braktnz
meknlardr. Zorunlu olmadka uramak istemeyebilirsiniz. Fakat
bunun da nihyet bir sonu vardr. Ktphneler, hatt internet a-
nda dahi, bir gn muhakkak andrmanz gereken yolun zerin-
de yer alrlar. Ne kadar kamaya alrsanz alnz, unutmayn,
ktphnesiz de asl olmaz!
c CEML KOAK C
c12C
Kaynaklar ve Paradigma
Kaynaklar, paradigmamz, yni konuya yaklammz, konuya
bak amz tyin eder ya da deitirir. Her ikisi de mmkndr.
Hangisinin bana geleceine ise aratrmacnn kendisi karar verir.
Yanl kaynaklar, zten yansz olan var mdr ki, paradigmamz
daraltr, karartr ve bizi kr edebilir. Krlkten kastm, olan g-
remez hle gelmektir. Paradigma krl, bizim bak amz
daraltmakla kalmaz, baka paradigmalar seebilmemizi ve olgular
grmemizi de engeller. Trihi iin bu bir felkettir. Esir alnm,
zihni igle uram demektir. Yeniden dnme sreci iflh olmaz
bir ekilde meflctur.
Yeni kaynaklar, paradigmamz sarsabilir, hatt ykabilir. Para-
digma deiikliklerini tetikleyebilir. Bu bakmdan nemlidir. Ya da
pek marjinal kalm bir paradigmann canlanmasna ya da hayat
bulmasna yol aabilir. Ama sdece avclk yeterli midir? Elbette,
hayr Kaynak okuma, deerlendirme ve kritik etme srecini ba-
ar ile tamamlamadan, bir sonu almak yanltcdr. Bu bakmdan,
yeniden baa dnmek ve sreci tamamlamak gerekir. Bu srecin
ayrntlarndan da aada yeniden sz edeceim.
Fakat bzen yeni kaynaklar da sdece eski bilgilerimizi do-
rulamaktan teye gemez. Bu, onlarn deerini ya da nemini
azaltmaz; aksine, mevcut paradigmann yeniden test edilmesine
ve bir kez daha onaylanmasna neden olduklar iin deerlidirler.
Sonuta, kaynan deeri, onun mutlaka yeni bir paradigmaya can
vermesi ile ilgili deildir. Trihi, bir paradigmay onaylamak ya da
reddetmek gibi, daha batan sk(trl)m, darla(trl)m bir ara-
trma alannn iinde skp kalmak tehlikesini gze almamaldr.
Kaynaklar, aksine, trihinin varsaymn onaylayabilirler, ama
tekzib de edebilirler. Varsaym reddedilen aratrmacnn baa-
rsz olduu sylenemez. Baar, varsaymn ne pahasna olursa
olsun onaylanmas ile edeer deildir. Varsaymn test eden ve
onaylanmadn gren aratrmac iin yollar aktr. Ya onay
buluncaya kadar gayretini esirgemez ya da varsaymn gzden
c GEM AYRINTIDA SAKLIDIR C
c13C
geirmeye karar verir. Varsaym m yanltr, yoksa doru olmakla
birlikte, onu dorulayacak kaynaklardan m yoksundur, dolaysyla
ava devam etmeli midir, yoksa abas mitsiz midir? Aratrmac,
aratrma srecinde, bu sorular hep kafasnda tamaldr. Kesin
karar vermek iin erken davranmak hatl olabilir.
Paradigmamz ne olursa olsun, bilimsel yntemden ayrlma-
dmz srece, varsaymlarmz deitirmeye hazr olmalyz.
nanlarmzla deil, bilimsel yntemin douraca sonular ile
yazmalyz. Bu mmkn mdr? G olduunun farkndaym.
Fakat dier yandan, aratrmamzn sonucunda varsaymmzn
yanl ktn belirtmek de, bilimsel bir aratrmann sonula-
rndan biri olarak kabl edilmelidir. Muhakkak varsaymmz
dorula(t)mak iin aba harcamak ve sdece bunu yapmak, bilimsel
abann ktye kullanlmas anlamna gelir. Varsaymz dorula(t)
mak iin, onu yanllayan ya da yanllayabilecek olgulara srtmz
dnmek doru deildir. Bilimsel yntem olarak da doru deildir,
etik olarak da Aksine, yaplmas gereken, varsaymmz doru-
lamayan, onunla atan ya da aka yanllayan daha ok sayda
olgu toplamaya almak ve onlarla ayrca hesaplamaktr. Kii
bundan kanabilir. Sdece kendi varsaymn dorulayacak sryle
olguyu alt alta dizerek byk bir zafer kazandn da dnebilir.
Belki Fakat baka aratrmaclar da vardr ve bir gn muhakkak
o aratrmaclar, sizin gzden kardnz ya da srtnz dnmeyi
tercih ettiiniz olgular, varsaymnz yanllamak zere gndeme
getireceklerdir! Yni, korkunun ecele faydas olmaz. Belki biraz
zaman kazanmak sz konusu olabilir. Bir paradigmann haytn
bu ekilde uzatmak akla gelebilir, ama her eyin bir sonu vardr.
Aratrmacnn grevi, varsaymn dorula(t)mak deil, alann
olabildiince geni ve derin bir taramadan geirdikten sonra, d-
rste vard sonular aklamaktr. deolojik/siys grleri ile
btnlemese ve rtmese dahi, vicdnen bunu yapabilmelidir.
Trihi, ncelikle bamsz/balantsz olmaldr. Bu, etik bir
grevdir de Angaje bir ruh hli, gemiin yeniden kurgulanma-
snn nnde dev bir engeldir. Trihi bu engeli ancak bamsz bir
c CEML KOAK C
c14C
ruhla aabilir. Bu rha kavumak da gtr. Nihyet o da haytn
gerekleri ile evrilidir. Kt parann iyi paray kovduu gibi, sahte
trihilerin de gerek trihileri kovabilmesi sz konusudur. Kovul-
mamak, rhunu satmaktan geiyorsa, bunu yapanlar anlayabiliriz,
fakat asl affedemeyiz! ini yapmayanlar bir nedenle affetmek,
iini yapanlar ya da yapmaya alanlar kovmak anlamna geldii
iin, bunu yapmamalyz. Her meslek dal gibi, trihilik de kendi
etiini yaratmak, standardn ykseltmek ve akademik gelimilik
seviyesini de tartmak zorundadr.
Belgesel Trihilik zerine
Son zamanlarda, zellikle de 2005 ylnda gerekleen m-
paratorluun k Dneminde Osmanl Ermenileri: Bilimsel
Sorumluluk ve Demokrasi Sorunlar adl konferans ncesinde,
srasnda ve sonrasnda, birdenbire belgesel trihilik det yeniden
kefedildi. Trihilerin ancak belgeleri ile ve neredeyse belgeleri
kadar konumalar gerektii her vesile ile hatrlatlmaya all-
d. Bunun sonucunda i, bz trihilerin belgesiz yazdklarna
kadar getirildi. Bu belgesel trihilik sylemi o kadar yaygnlat
ve yerleti ki, neredeyse btn gemiin sanki yalnzca belgelere
dayanlarak yazlm olduu, fakat bz trihilerin arivlere u-
ramadan ve hayatlar boyunca da bir tek belge bile grmeksizin
almalarn ortaya koyduu gibi bir izlenim domasna gayret
edildi. imdi de biraz bu konuyu deelim
yi ama belge nedir? Neye belge denir ve neye denmez? Bu soru-
lara yant vermeden, bu tartmada bir arpa boyu yol almak imkn
da yoktur. Bzlar belge denildiinde, resm ktlar anlamakta-
dr. Yni, devletin resm yazmalar, onlarn gznde belgedir.
Elbette belgedir, fakat yanldklar ey, onlarn sorgusuz sulsiz
bu belgeleri tek gerek olarak kabl etme eilimleridir. Devle-
tin yazdklar/yazdrdklar, gemiin tmnn hakikati olarak
kabl edilemez. Devlet denilen mekanizma, bir iktidar odadr
ve tm iktidar odaklar gibi, siys/ideolojik yarglarnn nda
belge retir. O belgeler, ancak ilgili siys/ideolojik analiz n-
c GEM AYRINTIDA SAKLIDIR C
c15C
da incelenebilirse bir sonuca ulamak mmkn olabilir. Sdece
yazlanlar deil, fakat yazlmam olanlar da bu gzle incelemek
gerekir. Yazlmam, atlanm, geitirilmi, grmezden gelinmi,
zerinde susulmu olan da grmek iin, trihi olmaya ihtiya
vardr. Yazl bir dokman ancak dnemin genel artlar iinde
analiz edilirse anlaml olur. Belgeler kendiliinden konumazlar,
herkese de konumazlar, onlar ancak konuturabilirsiniz. Bunun
iin gereken formasyona ship olmak gerekir. Dnemin girdisini
ktsn bilen bir uzman asndan her yazl dokman kymetlidir.
Dokmann nasl konuaca, onu konuturan trihinin formas-
yonuna, bilgisine ve soraca sorulara baldr. Sorular deitike,
yantlar da deimeye balar. Soru sormadan dokmanlarn yant
vereceini dnmek ve sanmak, amatrlerin chilliidir. Hibir
belge, kendisine anlaml sorular sorulmadan konuamaz. Belgenin
dili, bizzat onu okuyan, analiz eden ve deerlendirendir. Belgeler
dilsiz varlklardr. Onlarn dilinden anlayan bir trihiye ihtiya
duyarlar. Bu bakmdan her nne gelen, eline geen bir trihsel
belge ile yazlm olan btn trihi deitiremez!
Belge denildiinde yalnzca devlete it ktlar anlayanlar
bir yana brakacak olursak, aslnda belge, ok daha geni bir alan
kapsar. Btn kurumsal dokmanlar belgedir. Kiisel evraklar
belgedir. Mektuplar, kartpostallar belgedir. Karalama notlar, basit
kiisel notlar ve dokmanlar, kiisel ajandalar belgedir. Gnmz-
de maillerin tamm, ksa mesajlar, bilgisayar dosyalar belgedir.
Anlar, gnlkler, kiisel olan her ey belgedir. Dokmanlar ze-
rinde alnm olan notlar, erhler, haiyeler belgedir. Kitaplar ya
da makleler zerinde alnm notlar, yorumlar, erhler belgedir.
Ses kaytlar belgedir.
Fakat gemii sdece elimizde bulunan belgelere dayanarak
kurmak yanltc olacaktr. Belgeler de bize hakikatin tammn
syleyemez. Bunu hi kimse syleyemez. Ortada cidd bir glk
vardr: Hele yakn zamanlara geldike, elimizde bulunan neredeyse
saysz belge arasndan neleri ele alacamz, seeceimiz, hangile-
rini darda brakp eleyeceimiz gibi sorular, trihin epistemolojik
c CEML KOAK C
c16C
ve metodolojik sorunlarna k tutar. Belgeleri iskambil ktlar
gibi st ste dizerek, yan yana getirerek, gemiin gereini bulma
abasna girimenin hibir anlam yoktur. nk bu, hibir sonu
vermez. Hangi iskambil ktlarn seerek, nasl bir kurgu iinde,
hangi mimr formda gemii yeniden ayaa kaldracamz soru-
suna belgeler tek balarna hibir yant veremezler ve bu konuda
maalesef hibir ekilde yol da gsteremezler. En azndan doru
yolu gsteremezler. Belgeler, bir anlamda bizim klelerimizdir.
Onlar istediimiz gibi kullanrz. Kullanrz szc, elbette
pejerotif anlama da gelebilecektir. stismr etmek anlamnda
elbette kullanmyorum. Tabi ki belgeleri istismr edenler, onlar
kullananlar vardr ve phesiz her zaman da olacaktr. Fakat bu
doru bir yntem deildir. Hem etik deildir, hem de bilimsel trih
metoduna aykrdr. Sylemek istediim, belgeleri onlarn meydana
geldikleri gemiin bilincinde olarak kullanmak gerektiidir.
Eer hepimizin bildii bir konuda hibir belge bulamazsak,
bildiimizin doru olmad sonucuna m varmalyz, yoksa srarla
bu konuda belge aramaya devm m etmeliyiz, yoksa bu konuda
zellikle belge bulunmamasnn bir anlam olduunu mu dn-
meliyiz? Elbette, doru yant son iki k olacaktr. Belgesi olmayann
gerekliinden kuku duymak ne kadar yerinde bir davransa,
her zaman gerein belgesinin ol(a)mayabileceinin hatrlanmas
ve hatrlatlmas da o denli yerindedir.
Elimizde bulunan belgeler, biz trihiler iin hazrlanm olan
dokmanlar deillerdir. Onlar, tam da yazldklar srann/zamnn
rndrler ve gelecee deil de aslnda o gne ve gemie ili-
kindirler. Elbette bzlar gelecee de kalrlar, ama onlar vr eden
trihsel bir sesleni deil, gnlk bir seslenitir. Yazld nn,
yzyln, yln, ayn, haftann, gnn ve hatt saatin gereini
yanstrlar ncelikle Bu gerek, kurumsal olabilecei gibi, ki-
isel de olabilir. Yni, deiebilir! Kurumlar da, kiiler de, zamn
iinde gemiteki tutum, davran, dnce, gr ve fikirlerini
deitirebilirler. Dokmanlar, bu deiimin nedenlerini daha az,
ama kendisini daha ok gsterirler.
c GEM AYRINTIDA SAKLIDIR C
c17C
Dokmanlar kutsal varlklar deildir. He ne kadar pek ok
trihi, biraz da igdsel olarak, onlara kutsal varlk muamele-
sinde bulunsa dahi, yle deildirler. Aslnda alelde yazlardr.
Her gn yazdmz, okuduumuz eylerin, aradan sdece biraz
zaman geince belge olarak tanmlanacan dnmek ve bil-
mek, belgenin ne olduunu ve ne olmadn bize belki biraz daha
iyi gsterir. Aleldenin kutsallatrlmas, belge fetiizmine yol
aar. Belge fetiizmi ile belgesel trihilii kartrmamak gerekir.
Belge fetiisti, sdece belgeye kutsal varlk muamelesi yapmaz.
Trihin yalnzca belgeler araclyla yazlabileceini ve yegne
bilgi kaynann belgeler, yni dokmanlar olduuna inanr. Tabi
dokmanlar da daha ok resm yazmalardr. Bir dnemin btn
resm belgelerini ard ardna sralamakla ve hatt onlar cilt cilt
yaynlamakla, trihilik yaptn dnr. Belgenin tadna var-
mak, onunla diyaloga girmek, hatt belgeyi elinde tutmak, belge
fetiisti tanmna girmez.
Hatt belge fetiisti bunlar hi anlayamam bile olabilir. Onun
iin yegne trihsel hakikat, elindeki dokmanlarda vr olandr ve
onun dnda bir gereklik olabileceini dnemez ve anlayamaz.
Belge fetiisti iin, belgelerde yazl olanlarn dnda bir hakikat,
gemite bir yaanmlk yoktur. Ona gre, gemiin tm bilgisi
ite bu dokmanlardadr; onlar olduu gibi yaynlamak, gemiin
tm gereini renmemize neden olur. Bu bakmdan, trihsel
hakikatin ancak ve sdece belgelerde, belgelerin iinde yazlan-
larda, yazld ekliyle ve onun dnda hibir yerde bulunama-
yacana ilikin inan, belge fetiizminin doumuna neden olur.
Belgesel alan trihi ile belge fetiistini ayran en nemli ayrm
buradadr sanrm Trihi, sonuta, sdece ne olduuna deil,
bununla birlikte ne olmadna da bakarak, nelerin neden oldu-
una ve neden ol(a)madna da aklk getirmeye alan kiidir.
Trih, son tahlilde, nihyet gemie ilikin bir deerlendirmeden
c CEML KOAK C
c18C
ibrettir. Trihiyi bu deerlendirmeye gtren yola trih meto-
dolojisi adn veriyoruz. Trihi, bu alanda ancak epistemolojik
ve metodolojik sorular sorduka ve onlar yantladka yolunda
ilerleyebilir ve deerlendirmesini olgusal olarak temellendirebi-
lir. Temellendirilmemi ve temellendirilmesi bilimsel trihiliin
yntemine uygun olarak yaplmam olan tm deerlendirmeler
ve analizler, sonuta havada kalmaya mahkmdur. Onlar, siys/
ideolojik alana hastr. Ama kesinlikle trihilie smaz. Zten
trihinin belgesiz yazmasnn ne anlama geldii de sorulmaya
deer bir sorudur. Hi byle bir ey olabilir mi?
1

Belgelerle ktidar ve Serbest Cumhuriyet Frkas kitabmda da gster-
diim gibi, aratrmaclarn belgelerin ve metinlerin mmkn ola-
bildiince orijinallerini grmeleri ve kullanmalar gerekir. Belgeler,
birok kez deiik metinlerde orijinalinden farkl ekilde yer alabilir.
Metinler, ksaltlm ya da deitirilmi olabilir. Bu, muhakkak kt
niyetle yaplmam da olabilir. Geri bu da olmayacak bir ihtiml
deildir. Gemiiniz tinayla Temizlenir kitabmda gsterdiim gibi,
trihsel gereklii dpedz tahrif etmek, bozmak, deitirmek,
eip-bkmek, deforme etmek amacyla, yni resmen kt niyetle
de bu trden operasyonlar yaplabilir. Fakat daha yaygn olan,
metin shibinin orijinal belge/metin zerinde kendince ksaltma ya
da dzenleme yapmas, metni kendince Trkeletirmesidir. Hatt
metinde yaplan bz atlamalar da, sdece dikkatsizlik ve zen-
sizlikten kaynaklanabilir. Mesel, Serbest Cumhuriyet Frkasnn
kurulu yksnde hemen her kitapta yer alan Fethi Okyarn
parti kurmak zere Atatrke yazd mektubun kbeti, bu er-
eve iinde deerlendirilmelidir. Hatt mehur Drtl Takririn
metninde dahi bu trden fakllklar bulunabilir. Aratrmaclar, ilk
elden malzemeye rabet etmeli ve olabildiince zgn metinleri
kullanmaldrlar. Kitaptan kitaba, metinden metine aktarmalar ko-
laydr, fakat bzen yanltc olabilir. Hele metin analizine soyunan
1 Bu konuda ayrca bkz. Cemil Koak, Ertelenen Bir Toplantnn Ardndan Ertelenemez
Gndem Maddeleri, Trih ve Toplum (Yeni Yaklamlar), Say: 2, (Gz 2005), s.
149-153.
c GEM AYRINTIDA SAKLIDIR C
c19C
aratrmaclarn, zgn olmayan metinlerin deerlendirilmesine
ayrdklar zamna yazk olacaktr!
Anlar
Trihyazmnda anlarn nemi zerinde durmak gereksiz bir
aba olurdu. Anlar, bu alanda nemli ve deerli bir kaynaktr.
Zaman zaman da paha biil(e)mez birer malzeme niteliindedirler.
Sanrm bu saptama ve deerlendirmeler zerinde nemlice bir
tartma ve gr ayrl olmaz. Asl zerinde durulmas gereken
konu, anlardan trihsel malzeme olarak yararlanma aamasnda
ortaya kan/kabilecek metodolojik sorunlarn stesinden gelebil-
mektir. Ben burada, bz somut rnekler de vermeye alarak, bu
tr metodolojik sorunlara ve zm yollarna deinmek istiyorum.
Bir trihi iin anlardan yararlanmak, ele ald trihsel dilime/
zamna ve mekna gre deiiklik gsterir. Elbette greli olarak
daha eski trihlerle megl olan bir trihi asndan elinde bulunan
ariv malzemesinin leine gre anlar, kaynak olarak nispeten
ikinci derecede yer alr/alabilir. Daha da eskilere gidersek, hi an
braklmam devirlerden de sz etmek mmkndr. Ama ben
burada hi olmazsa sayca hatr saylr derecede an bulunabilecek
daha yakn dnemlerden sz ediyorum. Daha da tesi, anlarda
ortaya konulanlar, ariv malzemesinin sunduu bilgilerle rahata
karlatrlabilir. Bu anlamda, iki kaynak birbirleriyle karla-
trlarak test edilebilir. Bu da ayr bir metodolojik sorundur. Bir
anlamda resm kaytlarla kiisel ve zel olann karlatrlmasndan
ve birbirleri ile test edilmesinden sz ediyoruz. Bu, o kadar da
kolay deildir, nk kime gvenilecei belirsizdir. Muhtemelen
her ikisine de tam anlam ile gvenilemez. Yine de aratrmacnn
anlardan ok belgelere bavurmasn neririm. Bir baka yntem
de nc kiilerden kalan malzeme ile bu iki kayna denetlemeye
almak olabilir. Ariv bilgileri ile anlar eliebilir. rnein, Nazi
Almanyasnn Ankara Bykelisi von Papenin anlarnda yazdk-
lar ile zamnnda Berline ilettii diplomatik raporlar arasndaki
fark ve eliki, Papenin anlarna fazla gvenilmemesi gerektiini
c CEML KOAK C
c20C
gsteren kuvvetli bir ipucudur. Trihiler, yazarn sdece anlarna
dayanarak gerei asl ifde edemeyeceklerdir.
Peki, ya neredeyse hi denebilecek lde ariv belgelerinden
yoksun almak zorunda kalan trihiler ne yapsnlar? Geri onlara
trihi sfatn yaktr(a)mayacak olan trihiler de vardr. Ancak bu
baka bir tartma konusu olduundan imdilik geiyorum. Ama
bu da, burada yaptm gibi, yle kolaylkla gei(tiri)lebilecek bir
mesele deildir. Sanrm mermm anlattm. zel bir alandan sz
ediyorum. Trkiyenin yakn dnem siys trihi zerine alanlar
asndan bakldnda, neredeyse hayatlar boyunca zerinde
alabilecekleri, daha dorusu almakla bitiremeyecekleri ka-
dar ok malzemenin zerinde oturanlarla, ellerine ok zaman da
tesdfen, genellikle resm olmayan kanallardan, genellikle kiisel
yollarla geen her bir sayfa malzeme iin altn mdeni bulduklar
zahabna kaplanlar yan yana getirmek hi mmkn olabilir mi?
Ben kiisel olarak ilk kategoride olanlara her zaman zenmi ve
onlar kskanmmdr. nk alanmda belge bulmak gerekten
de ok zordur.
Yine de artk eskisi kadar yetersiz durumda deiliz. Aksine,
Ankara Demetevlerde bulunan Babakanlk Cumhuriyet Arivi,
Cumhuriyet trihi alannda aratrmaclarn imddna yetiti. Bu
ariv, esas olarak ve kabaca erken Cumhuriyet dnemini (1923-1950)
kapsyor. Burada biraz daha eski trihli belgeler de bulunabilecei
gibi, bu trihten sonraki bir belgeye rastlamak ok gtr.
Ben yllardan beri bu arivde alyorum. Bu bakmdan sz
konusu ariv hakknda biraz bilgi verebilirim. Bir arivi tanmann
en iyi ve en kolay yolu, o arivde bizzat almaktr. Biraz sabr ve
dikkat, iyi bir yol gsterici olabilir. Cumhuriyet Arivinde nemli
birka katalog bulunmaktadr: (a) Babakanlk Muamelt Genel
Mdrl evrk yedi cilt hlinde olup 1923-1951 yllar arasn
kapsar. Babakanlktan herhangi bir ekilde ve herhangi bir nedenle
geen btn evraklar burada bulunurlar. Dolaysyla devlet kuru-
lularna ve bakanlklara it ok sayda yazmann getii merkez
olarak nemli dosyalar ierir. Mesel, Heyet-i Mahsusalar ile ilgili
c GEM AYRINTIDA SAKLIDIR C
c21C
btn yazmalar bu dosyalar arasnda bulmutum. (b) Babakan-
lk zel Kalem Mdrl Katalou da bu konuda nemlidir. Yine
Babakanlktan geen evrk ihtiva eder ve 1924-1949 yllar arasn
kapsar. (c) Babakanlk Mterek Kararlar Katalou ise 1923-1944
yllar arasndaki dosyalar kapsamaktadr. (d) Bakanlar Kurulu
Kararlar Katalou, 1920 ylndan 1950 ylna dek hkmetin ortak
karar ve atamalarn iermektedir ki, bunlar Resm Gazetede de
bulunabilecek dosyalardr. (e) Diynet leri Bakanl Katalou,
1923-1945 yllarn kapsamakla birlikte, ierik bakmndan heyecan
uyardrmaktan uzaktr. rnein, laiklik uygulamas ile ilgili bir
aratrmaya veri sunmaz. Dahas, tekiltn trihine ilikin olarak
da bilgi bulmak imkn yoktur ya da ok kstldr. Bu bakmdan
ismi kadar heyacan verici bir aratrmaya konu olmas gtr. (f)
Toprak-skn Genel Mdrl Katalou, 1918 ylndan itibren
balamakta olup, henz aratrmaclarn bulamamtr. Oysa sos-
yolojik bir aratrmaya kaynaklk edebilir.
Mbdele ve iskn meseleleri ile ilgilenecek aratrmaclar iin
yepyeni ve geni bir veri dosyas da nihyet ald: Merk edenler
iin ok sayda doktora tezi yazlabilecek lde geni ve ayrntl
veriler sunan mbdele dosyalar da mstakbel ve gayretli ara-
trmaclar gzlemektedir. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlna
it dosyalar da hatrlanmaldr.
Bu arada sona braktm ve son zamanlarda neredeyse iki kat
genileyen CHP Katalou, alanmzn en bkir ve heyecan verici
dosyalarn iermektedir. Binlerce dosya iinde yzbinlerce evrak
bulunabilecek olan bu katalogda, CHPnin trihine, sosyolojisine,
merkez ve tara rgtne, milletvekili adaylarna, seimlere, dier
partilere, partinin yazmalarna, Halkevlerine/Halk Ocaklarna
ve Trk Ocaklarna ilikin ok sayda veri bulunmaktadr. Dosyalar,
pek ou bkir olarak, mstakbel aratrmaclarn beklemektedir!
Arivde alacak olanlar, kendilerine yardmc olmaya alan
personelin yakn ilgisini de bulacaklarndan hi kuku duyma-
maldrlar. Bu bakmdan arivde almak, her adan kolay ve
zevklidir. almalarnz srasnda ariv grevlilerinin her birine
c CEML KOAK C
c22C
tek tek teekkr etmek, yalnzca bir nezket borcu deil, fakat
hakikatin bir ifdesi olacaktr.
Yakn dnem siys trihimiz ile ilgilenenlerin ilk sorunu, yeterli
sayda an/gnlk bulma sorunudur. imdilik sdece nicelik me-
selesini gndeme getirmek istiyorum. Saylabilir ve hatt tketici
bir alma yapmak zere tammna yakn bir ksmnn koleksiyo-
nunun toplanabilir olduu sylenirse, bilmiyorum, mbll bir
tutum mu alm olurum?
2
Sayca az olmak, malzemenin darln
ortaya koyar. Bu nedenledir ki, her trl aratrmann kaynakla-
rnda belli balklar yer alr. Yeni bir balk kefetmek bile bal
bana nem arz ede(bili)r.
Bu aamada; (a) daha nce hibir yerde yaynlanma frsat bu-
lamam olan anlar kefetmek, onlar bulup karmak, el yazmas
ya da daktilo hlinde iken onlara hayat vermek, yaynlanmasn
salamak; (b) daha nce bir gazete ya da dergide tefrika edilerek
yaynlanm, fakat aradan geen uzun yllar sonrasnda gazete de,
dergi de, anlar da unutulmu iken, koleksiyon taramas srasnda
bu anlarla yeniden bulumak, onlarn yeniden yaynlanmasn
salamak; (c) zamnnda kitap olarak yaynlanmsa da zamnn
dnm iinde artk yeniden baslmayan anlar hatrlamak
gerekir. Mesel, Rauf Orbayn htrlar nce Yakn Trihimiz adl
dergide tefrika edilmi ve ardndan birka kez yaynlanmtr.
2 Elbette tam ve tketici bir liste yapmak zordur. Yine de yllar nce yaplm olan bir
almay burada hatrlamazsak vefszlk etmi oluruz: Bkz. Trk Dili, (An zel
Says), (Hazrlayan: brhim Olgun), Yl: 21, Cilt: XXV, Say: 246, (1 Mart 1972),
s. 663-682. Bu almay gnmzde yineleyecek bir gnll hl aranyor! Ayrca,
anlar hakknda son zamanlarda kaleme alnm bir yazya atfta bulunmakla yetine-
ceim: Ali Birinci, Canlanmayan Htrlar, Mteferrika, Say: 27, (Yaz 2005), s.
73-88. Bu arada Ali Birincinin Htrat Trnden Kaynaklarn Trih Aratrmalarda
Yeri ve Deeri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: 14, Say: 41, (Temmuz
1998) adl yazsna da muhakkak baklmaldr. Elbette merakl okuyucular, Trih ve
Toplum dergisinin kitbiyat blmn yeniden gzden geirmelidirler. O, bir hazine
deerindedir. Bu konuda yol gstermek zere derginin dizinini neririm: Trih ve
Toplum, Yazarlar ve Makleleri Dizini: Ocak 1984-Aralk 2003/Say: 1-240), (zel
Say), (Hazrlayanlar: Murat Koraltrk, Cemlettin Yldz ve Hasan Deniz), (Aralk
2003).
c GEM AYRINTIDA SAKLIDIR C
c23C
Anlar/gnlkleri, e ayrmak mmkndr: (a) eski bir trihte
baslm ve artk piyasadan tammen kalkm olanlar; (b) eski bir
trihte baslm, fakat piyasada yeni basklar bulunabilenler; (c)
yeni balklar altnda yeniden baslanlar.
Anlarn ne zaman yazld ok nemlidir. Yazlmaktan kastm,
ne zaman kaleme alnd, anlatld ya da banda kaydedildiidir.
Yaynlanmaktan sz etmiyorum henz Anlarn ne zaman ortaya
kt, ne kadarlk bir sreyi ierdii, yazlma yeri ve zamn, tek
bir hamlede mi yoksa uzun zaman aralklar iin de mi kaleme aln-
d, btn bunlar, metnin deerlendirilmesinde epistemolojik ve
metodolojik sorunlara yol aar. Olup bitenlerin hemen hfzalarda
tze iken kaleme alnd anlar kadar, aradan ok uzun zaman
getikten sonra, mesel elli yl sonra kaleme alnm olan anlar
da vardr ve bunlarn yaratt yntem sorunlar farkldr. Sca
scana kaleme alnm olan anlar, hfzann nispeten kuvvetli
olduu bir zamna denk geldiinden, ok daha ayrntl olabilir.
Yerler, isimler, trihler, meknlar konusunda yazar, nispeten yakn
trihli hfzasna gvenerek, gvenilir bilgiler verebilir. Grmeler
daha ayrntl bir ekilde nakledilebilir. Btn bunlar, yazlanlarn
tammen doru olduunu gstermeyecei gibi, her eyin anlatld
anlamna da tabi ki gelmez.
Kaleme alnmann sresi de nemlidir. ok uzun ve farkl
konjonktrlerde yazlm metinler iinde farkllklar ve elikiler
olabilecei unutulmamaldr. Dolaysyla, uzun yllara yaylm
bir an metni iinde ayn olayn farkl anlatmlar ile karlamak
mmkndr. Hfzann yanlglar, bu elikilerde ya da farkl-
lklarda kendisini gsterebilir. Ya da iin essnda hfza ile ilgili
bir sorun bulunmayabilir. Bizzat yazar, gemii, aradan zaman
getikten sonra artk farkl hatrlamaya balam olabilir. Ya da
artk farkl hatrlamay tercih etmektedir. Ama ister onu hfzas
yanltm olsun, ister gemie ilikin duygu ve dncelerini ger-
ekten deitirmi olsun, isterse duygu ve dncelerini kalbinin en
derin yerine gmmek pahasna tutumunu en azndan okuyucuya
daha farkl duyurmay tercih etsin, btn bunlar aratrmac iin
c CEML KOAK C
c24C
deerli ipulardr. Hele aratrmac, metnin bu farkllk arz eden
noktalarnn hangi farkl zamanlarda kaleme alndn biliyor ya da
tahmin edebiliyorsa, bu ipucu mekanizmas daha da nem kazanr.
Anlar, sanldnn aksine, hep ayn kalmazlar, ama deiirler ya
da deiebilirler. Gemiin yeniden hatrlanmas sreci, esas olarak
hatrland zamna bal ve bamldr. Bu bamllk ilikisi, ge-
mii bugnn krlmasna uratabilir. Yazar, gemiini ne zaman
anlattna bal/baml olarak farkl anlatabilir. Uzun zamna
yaylm an metinleri, eer yeniden sk bir ekilde gzden gei-
rilmemilerse, bu bakmdan iinde bz tuhaflklar barndrabilir.
Sca scana yazlan anlarn genellikle ba etmesi gereken,
fakat bir o kadar da zor olan bir a vardr: znelliin ve duy-
gusalln greli olarak artma riski ve tehlikesi Her an zneldir,
duygusaldr ve neredeyse kanlmaz olarak savunmaya yneliktir.
Savunmac an anlayn ykabilmek imknszdr, nk anlarn
kaleme alanlar, bir bakma kendilerine, fakat daha ok bugne ve
gelecee hesap verme psikolojisi iinde davranrlar. Pek az an
shibi, duygu ve dnceleri ile birlikte, gemiinin tammn,
hele karanlk olan ksmlarn okuyuculara ama konusunda he-
vesli davranr. An shipleri, kendilerinin hep hakl olduklarn ya
da hakl ktklarn anlatma hevesindedirler. Ndiren bu eilimi
krdklarnda da bu durum ayrntda kalan bir aba hviyetindedir.
Bu, anlayla karlanmas gereken bir abadr. Ama anlay gster-
mek, yazar hakl klmak ile edeer deildir ve olmamaldr da
An metni, sca scana yazlm olabilir. Aradan zaman ge-
tikten sonra, yni yaynlanmadan nce, yeniden gzden geiril-
mi, eklemeler ve karmalar yaplm da olabilir. Aslnda metnin
yayndan nce bana gelenleri bilmek, ancak ansl kullara nasip
olabilir. Okuyucu ve aratrmac, genellikle metnin yayn nce-
sinde bandan geenleri ilk elden bilemez, ancak ona yanstld
kadar ile bilebilir. Ona yanstlanlarn ise gereklerle ne lde
rtt bilinemez. te bu noktada, anlarn gvenirlii sorunu
da gndeme gelir.
c GEM AYRINTIDA SAKLIDIR C
c25C
Hemen uyaraym: Bz anlar yoktan vr edilmi olabilirler.
Trkesi: uydurulmu olabilirler Hi anlarn yazmayan bir
beyefendinin, hanmefendinin, komutann, politikacnn anla-
rn okumak, ancak byle mmkn olabilir. Hayalgc zengin
olanlarn kaleminden kan bu trden metinler, aradan zaman
getike kalc ve gerek bir nitelie de brnebilirler. Dolaysyla,
ilk yaplmas gereken, anlarn sahih olup olmadn, gerekten
de yazar tarafndan kaleme alnm olup olmadn saptamaktr.
Sahte anlar dikkatle ayklamak sanldndan daha zor olabilir.
Sahteliini kefetmek de ayr bir dikkat ve uzmanlk ister. Neyse
ki lkemizde bu trden yaynlar, ekonomik olmadndan, ancak
siysal amalarla sahte an retimi sz konusu olabilir. Sahte an
retmek iin tek alan, gerekten de ok bilinen, tannm bir ah-
siyetin ismini kullanmaktr. Yine de bu alanda yol katedildiini
syleyebiliriz. Aratrmaclarn anlarn gerekliini sorgulamalar
ilk anda ok nemlidir. Herhlde bu konuda ilk akla gelen rnek,
II. Abdlhamidin anlardr. Her basksnda daha da uzayan anlar,
yadrgatc olduu kadar, uyarc da olmaldr!
3
Bu arada, gerekten de kaleme alnm ve yazarn haytnda
yaynlanma frsat bulamam ok sayda an metni de bulunmak-
tadr. Bzen anlarn shibi, anlarn yaynlamak iin bir kii ya da
kuruma teslim edebilir ve hayatta iken yaynlanmasn da talep
edebilir. Ne var ki, koullar, ya da bilemediimiz nedenlerle, bu
i bir trl gerekle(e)mez. Yazarn lmnden sonra ise, metni,
artk kimin ya da kimlerin elinde kaldysa, bir baka mcer bek-
lemektedir. Metnin olduu gibi yaynlanmas gerekir, ama bunu
kim denetleyecektir? Anlar yayna hazrlayanlarn ii olduka
gtr. Bir yandan ellerinde bitmi ya da yarm kalm, notlar
hlinde braklm ya da btnyle yayna hazr bir metin vardr,
dier yandan metnin ierii Aslnda yaplmas gereken, an
shibinden geride kalan olduu gibi ve eer gerekiyorsa (ki sk
3 Yavuz Selim Karakla, Sultan Hamidin Sahte Htrt, Toplumsal Trih, Say:
95, (Kasm 2001), s. 29-33 ve Ali Birinci, Sultan Abdlhamidin Htra Defteri
Meselesi, Divan, lm Aratrmalar, Say: 19, (2005/2), s. 177-194.
c CEML KOAK C
c26C
sk gerekecektir) aklamalarla ve notlarla okuyucuya sunmaktr.
Bunu yaparken de yayna hazrlayanlarn nerede, ne yaptklarn
ak seik anlatmalar beklenir. Yazar ile yayna hazrlayann metne
karmamas esastr.
4

Bu srete zaman zaman garipliklere rastlayabiliriz. Bir an
metni, olduu gibi yaynlanmak yerine, yayna hazrlayan(lar)n
kendi slbuna ve siys/ideolojik duruuna gre de det yeniden
ekillendirilebilir. Metin uzayabilecei gibi ksaltlabilir de yle
ki, yayna hazrlayanlar, hibir aklamada bulunmadan, metin ile
istedikleri gibi oynayabilirler. Beenmedikleri yerleri karabilirler,
metinde bulunmayan, ama bulunsa iyi olur dncesi ile metne
eklemelerde bulunabilirler. Bu trden sorunlu metinleri bulup
karmak ve ayklamak ancak meslekten usta olanlarn yapabile-
cei bir itir. Bu bakmdan mimlenmi metinlerden prensip olarak
uzak durulmaldr.
Anlarn ne zaman yazld kadar, ne zaman yaynland da
ok nemlidir. Bu trihlere ok nem verilmelidir. Bu trihler pek
ok noktaya k tutabilir. Anlarn yazm trihi ile yayn trihi ara-
snda fark olabilir. Pek az an yazlr yazlmaz yaynlanma imknna
kavuabilir. Bu bakmdan yayn trihi, yazarn metnini yayn aa-
masnda bir kez daha ve yeniden gzden geirmesine imkn salar
ve gerekten de bu aamada metinler yeniden deiebilir ya da
deitirilebilir. Yazarn hayatta olmas, ona bu imkn salayacaktr.
Her an metni, genellikle yaynland gnn havasna uygun bir
ekilde dzenlenme imknna shiptir. Bunu her zaman yazarlar
yapmazlar. Hatt yazarlarn hayatta olmad bir zamanda, metnin
yeni shipleri, editrler, yayna hazrlayanlar da bu yeni imkndan
yararlanmak isteyebilirler. Okuyucular ve aratrmaclar, genellikle
orijinal metni hi grme frsatna ship deillerdir. Bu bakmdan
4 Yayna hazrladm bir gnlk ile bir any burada rnek olarak zikretmek isterim:
Samet Aaolu, Siys Gnlk/Demokrat Partinin Kuruluu, (Yayna Hazrlayan:
Cemil Koak), letiim Yaynlar, stanbul, 1992, (kinci Basm: 1993) ve Haldun
Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken (1933-1951), (Yayna Hazrlayan:
Cemil Koak), Trih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1995.
c GEM AYRINTIDA SAKLIDIR C
c27C
zgn metinle yaynlanan metin arasnda bir karlatrma imkn
mmkn deildir.
Dahas, zgn metin zerinde bizzat yazar tarafndan deiik-
likler yaplm olabilir. Eklemeler, karmalar, dzeltmeler tabidir.
Yayna hazrlayanlarn, bu deiiklikleri de bir ekilde metinde
gstermeleri beklenir. zeri izilmi olan bir cmle, bir isim, ka-
ralanm bir sayfa, deitirilmi szck ya da sfat, yazlm, fakat
sonradan vazgeilmi bir anlat, bir konuma, bunlar hep okuyu-
cuya yazarn kafasndan geenler olarak mutlaka sunulmaldr.
Okuyucu, metin iinde yazarn btn dzeltmelerini grebilmeli-
dir. O, elbette yazarn son metnini okuyacaktr, fakat dzeltmeleri
grmek de hakkdr.
Anlarn zerinde genellikle deiiklikler yaplr. Okuyucu
bunlar bilemez. Bu trden deiiklikler, ancak el yazmasnn ya
da hazrlk notlarnn taranmas ile anlalabilir. nce yazlm
ve sonradan karlm olan ksmlar, sonradan yaplan ekleme-
ler, deitirilmi fikirler, hatt kelimeler, sfatlar, inceltilmi ya
da vurgulanm ksmlar, karlm isimler dikkate alnmaldr.
Trihinin bu metni grebilmesi ndirdir. O son hli ile karlar,
ama belki de bu metnin bir ncesi olduunu dnmesi, ona k
tutabilecektir. Eer ansl olarak eski metni grebilirse, bir kar-
latrma imkn doabilir. O zaman malzeme, sdece bu metinlerle
snrl olmaz; bir karlatrma her zaman malzemenin ieriini ve
derinlii zenginletirir.
Lkin bu ok sk rastlanan bir durum deildir. nk yazar
hayatta olduu srece ilke olarak zgn metin yaynlanacandan,
yazarn metninde yer alan bu trden farkllklar ve dzeltmeleri
grmek ve deerlendirmek imkn hi olmaz. Ancak belki yazarn
lmnden sonra, eer byk bir ans eseri zgn metin hl
hayatta kalr ve bir ekilde bir arivde koruma altna alnabilirse,
aratrmaclarn bu karlatrmay yapma imkn doabilir. Bu
trden ndir anslarn aratrmaclar tarafndan mutlaka kullanl-
mas gerektiini bilmem yazmaya gerek olur mu?
c CEML KOAK C
c28C
Bir de, yaynlanmak zere kaleme alnm olan metinler olduu
gibi, hibir zaman yaynlanmas dnlmemi, yalnzca kiisel
olarak kaleme alnm vey ileye braklm ya da braklmak
istenmi an metinleri de bulunabilir. Yayn iin yazlm metin ile
hibir zaman kamuya aklanmas dnlmeden yazlm olan
metin arasnda briz farklar olaca tabidir.
Bu trden ilelere kalan metinler de sz konusudur. Zamnnda
yaynlanmasna genellikle gnn politik koullar nedeniyle imkn
bulunamam an metinleri, aradan zaman getikten sonra, ya-
zarn vrisleri tarafndan yaynlanabilir. ileler, genellikle zten
zamnnda politik bakmdan g durumda kalm olmalarndan
tr, an metinlerinin yaynlanmas srecinde de sknt iinde
kalrlar. Bir yandan, vrislerin metinlerinin yaynlanmas onlar
asndan da mnev bir sorumluluk, mirasn bir parasdr. Dier
yandan, zamnnda politik bakmdan skntl gnler geirmi olan
yazarn, byk bir ihtimlle yaynlandnda hem bu skntlar
hatrlatacak ve hem de gnn koullarnda yeni yeni skntlar
yaratacak olan metnini yaynlamaktan ekinebilirler. Bu psikolojik
baraj, sk sk gelgitler yaratabilir. ileler, hem byklerinin eme-
ini deerlendirmek ve onlarn htrsn yaatmak isteyecekler,
fakat bir yandan da yeni yeni tartmalarn kendileri zerinden
yaplmasn da engellemeyi tercih edeceklerdir. Elbette bu yazdk-
larm sdece politik anlar iin geerlidir. Yoksa politik bir ierik
tamayan ya da sansasyonel tartmalar yaratmaya aday olmayan
metinler iin bu trden endielere hi gerek yoktur. Belki ilerinde
bz kk dzeltmelerle tammn yaynlamak iten bile deildir.
Hatt ok kez yaynevine olduu gibi teslimi bile sz konusudur.
Zaman zaman vrisler, metinleri gvendikleri trihilere teslim
etmeyi tercih ederler ve metinler bzen suistimle urayabilir. yle
ktye kullanlabilir ki, vrisler, metni kendileri yeniden yayn-
lamak zorunda dahi kalabilirler. Mesel, Ceml Kutay tarafndan
yaynlanan Fethi Okyarn anlar, sonunda ancak yeni basksnda
zgn metin ile okuyucunun karsna kabilmitir.
c GEM AYRINTIDA SAKLIDIR C
c29C
Fakat asl sorunlu olan metinler, politik olanlardr. ileler, ge-
nellikle politik anlamda tartma yaratacak ya da yaratabilecek
olan ksmlardan uzak durmay tercih edebilirler. Bu bakmdan
sonradan yaynlanm politik anlarn, bu trden bir sansrden
geme ihtimli, aratrmaclarn hep hatrlamalar gereken nemli
bir noktadr. yle ki, bu ekilde yaynlanm olan an metinleri,
yaynland gnn politik koullarna gre sansre uram ya da
uratlm olabilir. Bu sansr hi bilin(e)meyebilecei gibi, karlan
ksmlar iin, etik olarak, bir not da dlm olabilir. Hi olmazsa
bu sefer, nereden ve ne kadarlk bir ksmn karldn ve belki de
karlan ksmn ne ile ilgili olduunu bilmek ve hissetmek mm-
kn olabilir. Etik, sansrlememeyi emreder. Eer bu emri yerine
getiremeyecek kadar cesur deilsek -ki hi kimse olmak zorunda
da deildir- hi olmazsa karlan ksmlar itirf etmeliyiz. Aradan
geen zaman, sansrn kalkmasna yardmc olabilir. Anlarn ilk
basksnda yer almayan ksmlar, zaman iinde, politik koullarn
deimesi sonucunda, yeni basklarda artk yer bulabilirler. Ni-
tekim bz anlarn yeni basmlarnda bu durum aklkla ortaya
konulabilmektedir. Mesel, Samet Aaolunun babasndan kalan
anlar yaynlamas, bu duruma gzel bir rnektir. Anlarn farkl
basklarnda, geniletilmi olduu hemen gze arpmakta ve Samet
Aaolu da zten bu duruma dikkat ekmektedir.
Dahas, yazlm ve uzun yllar sonra yaynlanmas vasiyet
edilmi anlar da/metinler de farkl bir gzle deerlendirilmelidir.
Bu tr metinler, muhtemelen siys/ideolojik ya da kiisel boyutu
arlkl olan metinlerdir ve dikkatli yaklam daha bandan hak
ederler, fakat ayn zamanda da renkli olma ihtimlleri yksektir.
Daha bandan yanldrlar ve polemiki yanlar byk ihtimlle
fazladr. Bir cevap hakk ihtiycn hissetmilerdir. Trihi, bu cevap
hakknn nedenlerini ve koullarn incelemelidir. Ne zaman yazl-
dklar nemli olduu gibi, zerinde deiiklik yaplp yaplmad
da nemlidir. Mesel, Rz Nurun htrt bu kategoriye girer.
Hi grlmemi an metinleri de vardr. Bunlar genellikle ya-
zldktan sonra bir kuruma teslim edilen metinlerdir. Yazar yayn-
c CEML KOAK C
c30C
lanmasn vasiyet etmi olabilir. Fakat metni elinde bulunduran
kurum, yayndan bir ekilde ekinebilir. Mesel, Mersinli Cemal
Paann anlar Trk Trih Kurumuna yaynlanmak zere teslim
edilmi, fakat Ercment Kuran tarafndan okunduktan sonra ya-
ynnn uygun olmad gr nedeniyle yaynlanmas mmkn
olamamtr.
Tabi bir de zamnnda yaynlanmasna allm, fakat bir
aamada yasaklanm anlar da vardr. Mesel, Rz Nurun, Kzm
Karabekirin anlar bu kategoridedir. Anlar zerindeki yasan
sonradan kaldrlmas sz konusudur.
Bir baka nokta da anlarn yazlmayp anlatlmasdr. Bu tr
anlatmlar, genellikle, (a) teybe nnda kaydedilir; (b) filme alnr
vey (c) eski yaz ya da steno olarak kaleme alnr. Bu durumda
Filmden ya da teypten zlmelerde atlama ve deitirmeler
var mdr? sorusu her zaman iin gndemdedir. Fakat denetimi
neredeyse imknszdr. Eski yazdan ya da stenodan metne d-
nme aamasnda da ayn sorunlar gndeme gelir. Hazrlanan
son metin ilgili kiinin onayndan gemi midir? sorusunu da
ciddye almak gerekir. Dolaysyla, Eer metnin son hli anlatan
tarafndan grlmse, zerinde yine deitirme olmu mudur?,
Farklar varsa, bunlar nelerdir? gibi btn bu sorular sorulma-
dan, bu trden metinlerin tamlndan da kuku duymak yerinde
olur. Eer anlarn shibi, anlattklarn bir ekilde yeniden gzden
geirme imkn bulamadysa, bu takdirde anlar metin hline geti-
renlerin hazrladklar yaynla yetinmek zorunda kalrz. Genellikle
zgn malzemenin nerede olduu bile bilinmez artk Yayna
hazrlayanlar da genellikle yaptklarn pek anlatmak hevesinde
deillerdir. Mesel, nnnn anlar ile sm Gndzn anlar
yazlmam, fakat anlatlmtr.
nnda not tutularak kayda alnan an metinleri daha sorunlu
olabilir. Teyp, hi olmazsa karlatrlabilir bir kaynak olma ilevini
srdrmektedir. Video tipi filmler de korunabilir. Fakat sde yaz
zerine kurulan anlar, sorunlu olmay srdrebilirler. Artk her
ey, onu yayna hazrlayanlarn fersetine kalmtr. Her zaman iyi