T.C.

ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ZEL HUKUK (ROMA HUKUKU) ANAB L M DALI

ROMA VE TRK HUKUKUNDA VED A SZLEMES

Yksek Lisans Tezi

Nursal ERDEM

Ankara-2008

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ZEL HUKUK (ROMA HUKUKU) ANAB L M DALI

ROMA VE TRK HUKUKUNDA VED A SZLEMES

Yksek Lisans Tezi

Nursal ERDEM

Tez Danman Do.Dr. Erkan KKGNGR

Ankara-2008

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ZEL HUKUK (ROMA HUKUKU) ANAB L M DALI

ROMA VE TRK HUKUKUNDA VED A SZLEMES

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Erkan KKGNGR

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad

.................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... ....................................................................

mzas
........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

NDEK LER NDEK LER......................................................................................................... I KISALTMALAR ...................................................................................................VI KAYNAKA ...................................................................................................... VIII G R ......................................................................................................................1 B R NC BLM TRK VE ROMA HUKUKUNDA SZLEME KAVRAMI VE SZLEMELER S STEM

&1. TRK VE ROMA HUKUKUNDA SZLEME KAVRAMI ......................3 &2. TRK VE ROMA HUKUKUNDA SZLEMELER S STEM .................6 I- TRK HUKUKUNDA SZLEMELER S STEM ...................................6 A- BORLAR KANUNUNDA DZENLENEN SZLEMELER .................6 1- TEML K BORCU DOURAN SZLEMELER ...................................7 a) Satm Szlemesi .............................................................................8 b) Trampa Szlemesi.............................................................................9 c) Balama Szlemesi .....................................................................10 2- KULLANMA VE YARARLANMA HAKKI VEREN SZLEMELER ..................................................................................11 a) Adi Kira Szlemesi .......................................................................11 b) Haslat Kiras ...................................................................................12 c) Karz Szlemesi ..............................................................................13 d) Ariyet Szlemesi ............................................................................13 3- GRME SZLEMELER ...............................................................14 a) Hizmet Szlemesi ..........................................................................14

II

b) stisna Szlemesi ...........................................................................15 c) Vekalet Szlemesi ..........................................................................16 4- GVENCE AMACI GDEN SZLEMELER....................................16 a) Kefalet Szlemesi ..........................................................................17 b) Garanti Szlemesi ..........................................................................17 5 - SONULARI TAL H VE TESADFE BALI SZLEMELER ...................................................................................18 a) Kumar Ve Bahis ..............................................................................18 b) Kayd Hayat le Bakma Szlemesi .................................................18 c) lnceye Kadar Bakma Szlemesi ................................................19 6- ORTAKLIK SZLEMELER ............................................................19 7- MUHAFAZA SZLEMELER ..........................................................20 B- BORLAR KANUNUNDAN BAKA KANUNLARDA DZENLENEN SZLEMELER.............................................................20 C- KANUN TARAFINDAN DZENLENMEYEN SZLEMELER ......................................................................................21 1 ) KEND NE ZG YAPISI OLAN SZLEMELER ...........................22 2) KARMA SZLEMELER ...................................................................22 II- ROMA HUKUKUNDA SZLEME KAVRAMI VE SZLEMELER S STEM ......................................................................24 A-GENEL OLARAK ....................................................................................24 B- OLUUMLARI AISINDAN SZLEMELER N AYRIMI....................24 1) AYN SZLEMELER ........................................................................25 a) dn Szlemesi( Mutuum )...........................................................25 b) Ariyet Szlemeisi ( Commodatum ) ................................................25 c) Rehin Szlemesi ( Pignus ) .............................................................26

III

d) Vedia Szlemesi ( Depositum ) ......................................................26 e) nanl Szlemesi( Fiducia ) ...........................................................27 2) YAZILI SZLEMELER ....................................................................27 3) SZL SZLEMELER......................................................................28 4) RIZA SZLEMELER........................................................................29 a) Alm Satm Szlemesi.....................................................................29 b) Locatio Conductio ...........................................................................29 c) irket Szlemesi .............................................................................31 d) Vekalet Szlemesi...........................................................................31 C- SONULARI BAKIMINDAN SZLEMELER N SINIFLANDIRILMASI .............................................................................33

K NC BLM GENEL OLARAK TRK VE ROMA HUKUKUNDA VED A SZLEMES

&1. VED A SZLEMES N N TANIMI ..........................................................35 &2. VED A SZLEMES N N TAR H GEL M ........................................37 &3. VED A SZLEMES N N ZELL KLER ..............................................39 I.-SZLEMEN N KONUSU ........................................................................39 II- SZLEMEN N TARAFLARI ...............................................................44 III- SZLEMEN N N TEL ...................................................................47 IV- SZLEMEN N VAZLI YA DA VAZSIZ OLUU ............................49 V- EKS K K TARAFA BOR YKLEYEN SZLEME OLMASI.....................................................................................................51 VI- SZLEMEN N AMACI.........................................................................52 VII- ADE YKMLL .......................................................................55

IV

NC BLM VED A SZLEMES N N HKMLER VE SONA ERMES

&1. VED A ALANIN HAKLARI VE BORLARI ............................................56 I- VED A ALANIN BORLARI....................................................................56 A- VED A KONUSU MALI MUHAFAZA BORCU .....................................56 B- VED A KONUSU MALIN KULLANILMAMASI BORCU .....................66 C- MALIN ADE ED LMES BORCU ..........................................................70 1) GENEL OLARAK ADE BORCU ........................................................70 2) ADE BORCUNUN SINIRLANMASI ..................................................82 II- VED A ALANIN HAKLARI.....................................................................88 &2. VED A VEREN N HAKLARI VE BORLARI..........................................91 I- VED A VEREN N BORLARI .................................................................91 A- VED A KONUSU MALIN TESL M BORCU .........................................91 B- CRET N DENMES BORCU ..............................................................92 C- MASRAFLARIN DENMES VE ZARARLARIN TAZM N BORCU .....................................................................................................94 II- VED A VEREN N HAKLARI ..................................................................97 &.3. VED A SZLEMES N N SONA ERMES ............................................ 100

DRDNC BLM VED A BENZER SZLEMELER

&1. USULSZ TEVD SZLEMES ............................................................ 103 I- GENEL OLARAK USULSZ TEVD SZLEMES .......................... 103

II- USULSZ TEVD SZLEMES N N ZELL KLER ....................... 108 A) RIZA SZLEME N TEL ............................................................... 108 B) EKS K K TARAFA BOR YKLEYEN SZLEME OLMASI.................................................................................................. 109 C) SZLEMEN N KONUSU .................................................................... 111 D) SZLEMEN N AMACI ....................................................................... 112 III- USULSZ VED A LE AD VED A SZLEMES N N ORTAK VE FARKLI HKMLER .................................................... 114 A) USULSZ VED A LE AD VED A SZLEMES N N ORTAK HKMLER ........................................................................... 114 B) USULSZ TEVD SZLEMES LE AD VED A SZLEMES N N FARKLI HKMLER ........................................... 123 C) ROMA HUKUKUNDA AD VED A LE USULSZ TEVD SZLEMES N N ORTAK VE FARKLI HKMLER ....................... 126 &2. YED EM NE TEVD SZLEMES ......................................................... 128 &3. OTEL, AHIR VE GARAJ LETENLERE TEVD SZLEMES .................................................................................................... 132 I-GENEL OLARAK...................................................................................... 132 II- OTEL LETEN N SORUMLULUU .................................................. 133 III- UMUM AHIR VE GARAJ LETENLER N SORUMLULUU ................................................................................... 137 &4. ARD YE SZLEMES ............................................................................ 139 &5. ZARUR VED A SZLEMES ................................................................ 141 SONU................................................................................................................ 144
CONCLUSION ...................................................................................................................159

VI

KISALTMALAR ABD AD ae age. agm. agt. AMK Aa. BK Bkz. C dn. E f. HBM HD HGK Hk. HUH HUMK BBB BK t.BK. BD K KD HFM K m. MK Ankara Barosu Dergisi Adalet Dergisi Ayn Eser Ad Geen Eser Ad Geen Makale Ad Geen Tez Alman Medeni Kanunu Aada Borlar Kanunu Baknz Cilt Dipnot Esas Fkra Hukuki Bilgiler Mecmuas ( Yargtay ) Hukuk Dergisi Hukuk Genel Kurulu Hakknda Hukuk Umumi Heyeti Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu stanbul Barosu Bilgi Bankas ( svire ) Borlar Kanunu tihad Birletirme Karar stanbul Barosu Dergisi cra flas Kanunu lmi Kazai tihatlar Dergisi stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas Karar Madde Trk Medeni Kanunu

VII

N rn. RG S. s. TA TK vb. vd. Yarg. YD YKD Ylt Yuk.

Numara rnein Resmi Gazete Say Sayfa Trk tihatlar Ansiklopedisi Trk tihatlar Klliyat ve benzeri ve devam Yargtay Yargtay Dergisi Yargtay Kararlar Dergisi Yksek Lisans Tezi Yukarda

VIII

KAYNAKA
AK PEK, / KKGNGR, E.: Szlemeler Rehberi, Ankara 2000. ARAL, F.: Borlar Hukuku, zel Bor likileri, Ankara 2003. BATTAL, A.: Bankalarla Karlatrmal Olarak Hukuki Ynden zel Finans KurumlarAnkara 1999. BERK , .: Borlar Hukuku, zel Hkmler, Ankara 1973. BERK , .: Roma Hukuku, Ankara 1949. B LGE, N.: Borlar Hukuku, zel Bor Mnasebetleri, Ankara 1958. DALAMANLI, L.: Borlar Kanunu erhi, Ankara 1977. DOAN, G.: Otelcilik Szlemesi, Yeditepe niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 2004, S.2, ss.229-251. D MARZO, S. ( ev.: UMUR, Z.) : Roma Hukuku, stanbul 1959. ERDEM, N.: Trk Borlar Kanunu erhi Ve Davalar, Ankara 1990. ERDOMU, B.: Roma Borlar Hukuku Dersleri, stanbul 2006. EREN, F.: Borlar Kanunu, Genel Hkmler, stanbul 1994. FEYZ OLU, F.N.: Borlar Hukuku, Genel Hkmler, C.I, stanbul 1976. GRSEL, N.: Usulsz Tevdi, Ad.Der., 1950, S.1. s. 72-92. HATEM , H./ SEROZAN, R./ ARPACI, A.: Borlar Hukuku, zel Blm, stanbul 1992. MRE, Z.: Alalede Vedia, M.R. Sevige Armaan, stanbul 1956. MRE, Z.: Usulsz Vedia Akdi ( Trk- svire-Alman Ve Fransz Hukuklar zerine Bir Tetkik ), HFM, 1944, s. 188- 228. MRE, Z.: Otel, Han, Umumi Ahr Ve Garaj letenlerin Mesuliyeti ( Borlar Kanunumuzda Tadili Gereken Bir Mevzu ) Tahir Tanere Armaan, stanbul 1956. NAN, A.N.: Borlar Hukuku, Genel Hkmler, Ankara 1984. KAAK, N.: Emsal tihatlarla Borlar Kanunu, Ankara 2002.

IX

KAPLAN, .: Banka Szlemeleri Hukuku, Ankara 1984. KARADEN Z ELEB CAN, .: Roma Hukuku, Ankara 2000. KARAHASAN, M.R.: Trk Borlar Hukuku, zel Bor likileri, stanbul 1992. KAZANCI, F.: lmi Ve Kazai tihatlarla Aklamal Borlar Kanunu, stanbul 1990. KILIOLU, A.: Borlar Hukuku, Genel Hkmler, Ankara 2002. KO, N.: Vedia Alann demezlik Defi Ve Hapis Hakk, Prof.Dr. Seyfullah ED Sin Ansna Armaan, zmir 2000. KOSCHAKER, P./ AY TER, K.: Modern zel Hukuka Giri Olarak Roma zel Hukukunun Ana Hatlar, Ankara 1977. KKGNGR, E.: Roma Hukukunda Vedia Szlemesi ( Depositum ), Ankara 2002. KOCAYUSUFPAAOLU, N.: Borlar Hukuku Dersleri, stanbul 1978. OUZMAN, K./ Z, T.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, stanbul 1998. OUZMAN, K./ SEL , .: Eya Hukuku, stanbul 1988. OLGA, S.: lmi Ve Kazai tihatlarla Trk Borlar Kanunu, C.III. Ankara 1969. NEN, T.: Borlar Hukuku, Ankara 1990. RADO, T.: Roma Hukuku Dersleri, Borlar Hukuku, stanbul 1992. RE SOLU, S.: Borlar Hukuku, Genel Hkmler, stanbul 1999. TAH ROLU, B.: Roma Borlar Hukuku, stanbul 2005. TAH ROLU, B./ ERDOMU, B.: Roma Hukuku Meseleleri, stanbul 2001. TANDOAN, H.: Borlar Hukuku, zel Bor Mnasebetleri, Ankara 1969. TANDOAN, H.: Otelcilerin Mesuliyeti, AHFD, C.12, 1955, S.3-4, s. 202-239. TANDOAN, H.: Trk Mesuliyet Hukuku, Ankara 1961. TEK NAY, S.: Borlar Hukuku, stanbul 1974. TEK NALP, .: Banka Hukukunun Esaslar, stanbul 1989.

T FT K, M.: Trk Hukukunda Vedia Szlemesi, Ankara 2007. TUNOMA, K.: Borlar Hukuku Dersleri, stanbul 1965. UMUR, Z.: Roma Hukuku Ders Notlar, stanbul 1999. UMUR, Z.: Roma Hukuku Lgat, stanbul 1983. UYGUR, T.: Aklamal Ve tihatl Borlar Kanunu , zel Bor likileri, C. 7. Ankara 1994. YAVUZ, C.: Trk Borlar Hukuku, zel Hkmler, stanbul 2007. YENER, M.D.: Trk Medeni Hukukunda Alelade Vedia Szlemesi Ve Hkmleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2002. YKSEL, A.S.: Bankaclk Hukuku Ve letmesi, stanbul 1986. ZEVKL LER, A.: Borlar Hukuku, zel Bor likileri, Ankara 2004. Z LEL OLU, H.: Roma Hukukunda Gzetim ( Custodia ) Sorumluluu, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankra 1985.

GR

Roma Hukuku, ulusal snrlarn aarak birok hukuk sistemini etkilemi, modern kanunlatrmalara esas tekil etmitir. Roma hukukunun, modern hukukumuz bakmndan etkisini en ok gsterdii alan Borlar Hukukudur. Borlar hukukumuzda mevcut bor, sorumluluk, szleme gibi temel kavramlar, kurum ve kurallar Roma hukukuna dayanmaktadr. almamzn konusunu oluturan vedia szlemesi Romada gnlk hayatta geni bir uygulama alan bulmu, bu zelliiyle de Roma Borlar Hukuku alannda nemli bir konuma sahip olmutur. Trk hukukunda ise, eski dnemlerde vedia szlemesi gelimi bir szleme tr olarak yer almtr. Fkh kitaplarnn derlenmesi suretiyle hazrlanm temel bir kanun olan Mecellenin nc Kitab, Kitabul Emanat blmnde 762 ve devam maddelerinde ( m.762-803 ) ayrntl bir ekilde dzenlenmitir. slam hukukunun etkisi altnda kalan Trk hukukunda vedia hukuk ekollerine gre yorumlanmtr. Vedia szlemesi Trk Borlar Kanununun 19. babnda vedia bal altnda, 463470 maddeleri arasnda dzenlenmitir. Ayn balk altnda yine vedia szlemesinin temel zelliklerini ieren fakat kendine has baz zellikleri olan; Yediemine Tevdi, Usulsz Tevdi, Ardiye Mukavelesi, Otelciye Tevdi balklar altnda dzenlenen szlemeler bulunmaktadr. Bu tezin amac, Roma Hukukunda dzenlenen vedia ve vedia benzeri szlemeler ile Trk Hukukunda mevcut vedia ve vedia benzeri szlemeler hakknda genel nitelikte bilgi vermek, ayn szleme tr asndan iki hukuk sistemindeki benzerlik ve farkllklar ortaya karmaktr.

Tez; giri, drt blm ve sonu ksmndan olumaktadr. Giri blmnde konunun tantm yaplmakta, amac, kapsam ve ileni sras belirlenmektedir. Trk ve Roma Hukukunda szleme ve szlemeler sistemi balkl birinci blmde; iki hukuk sistemine gre szleme tanm yaplarak mevcut szleme sistemleri hakknda aklamalar yaplmaktadr. Genel olarak Trk ve Roma hukukunda vedia szlemesi bal tayan ikinci blmde; Trk ve Roma hukukunda vedia szlemesinin tanm, zellikleri ve tarihi geliimi hakknda aklamalar yaplarak iki hukuk sistemindeki benzerlik farkllklar ortaya konulmaktadr. Vedia szlemesinin hkmleri ve sona ermesi balkl nc blmde ise; her iki hukuk sisteminde, vedia alan kiinin haklar ve borlar, vedia verenin haklar ve borlar karlatrmal olarak incelenerek vedia szlemesinin hangi koullarda sona erecei zerinde durulmaktadr. Vedia benzeri szlemeler balkl drdnc ve son blmde; usulsz tevdi szlemesi, yediemine tevdi szlemesi, otel, ahr ve garaj iletenlere tevdi szlemesi, ardiye szlemesi, zaruri vedia szlemesi eitli ynleriyle irdelenmektedir. Sonu ksmnda ise, btn tez kapsamnn ksa bir zeti yer almaktadr. ve

B R NC BLM

TRK VE ROMA HUKUKUNDA SZLEME KAVRAMI VE SZLEMELER S STEM

&1.TRK VE ROMA HUKUKUNDA SZLEME KAVRAMI

Szleme kavram, genel ve soyut bir kavramdr. Gerekten, kendi kendine mevcut genel tipte bir szleme yoktur. Tam aksine, hukuk dzeninin kabul ettii bireysel nitelikte eitli szleme tipleri vardr. Szleme teorik eserlerde ve eitli hukuk sistemlerinde borlar hukuku iinde dzenlenmitir. Bunun sebebi, borlar hukuku szlemelerinin ve zellikle bor szlemelerinin, szlemeler iinde en nemli yeri igal etmesidir.1 ada hukukumuzda olduu gibi Roma Hukukunda da bor douran kaynaklarn en nemli blmn szlemeler oluturmaktadr. Trk Hukuk sisteminde szleme, iki ya da daha ok kiinin belli bir hukuki sonuca yneltilmi, karlkl ve birbirine uygun irade beyan olarak tanmlanmaktadr.2 Trk Borlar Hukukunun tm iin geerli olan irade zerklii ilkesinin szlemeler hukuku alanndaki grnm ekli olan szleme zgrl ilkesi gereince kiiler, zel bor ilikilerini, yapacaklar szlemelerle, hukuk dzeninin ngrd snrlar iinde serbeste dzenleme yetkisine sahiptirler. Her ne kadar Borlar Kanunumuzda belli szleme tipleri dzenlenmi olsa da bunlar snrl sayda deildir ve kanunda dzenlenen bu szlemeler dnda
1

EREN, F.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, stanbul 1994, s. 263; KOCAYUSUFPAAOLU, N.: Borlar Hukuku Dersleri ( Genel Hkmler ), stanbul 1978, s.109. 2 EREN, s. 263; KILIOLU, A,: Borlar Hukuku Genel Hkmler, Ankara 2002, s.33; AK PEK, /KKGNGR, E.: Szlemeler Rehberi, Ankara 2000, s. 16; OUZMAN, M.K/ Z, T.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, stanbul 2000, age, s. 46.

szleme yapmak da mmkndr. Hukuk dzeninin ngrd snrlar iinde yaplan her anlama bir szleme olarak kabul edilir ve bir dava ile korunur. Szlemenin kurulmas asndan Borlar hukukumuzda szlemelerin rzailii ilkesi geerlidir. Trk Borlar Kanununun birinci maddesi gereince iki taraf karlkl ve birbirine uygun surette rzalarn akladklar takdirde szleme kurulmu olur. Ayrca szleme konusu maln kar tarafa verilmesi

gerekmemektedir3. Roma Hukukunda szleme kavramn ifade etmek iin contractus4 szc kullanlmaktadr. Ancak contractus szc ada hukukumuzda geerli olan szleme kavramn tam olarak karlamamaktadr. Contractus, us civile
5

tarafndan geerli saylp bor dourduu kabul edilen anlamalar ifade eder. Ius civile tarafndan geerli saylan ve contractus ad verilen szlemeler dnda kalan dier tm anlamalar iin ise pactum6 szc kullanlmtr. Ius civile bakmndan bor dourmayan ve bu sebeple bir dava ile de korunmayan pactumlar praetorlar7 veya imparatorlar tarafndan himaye edilmi ve
3

OLGA, S.: Kazai Ve lmi tihatlarla Trk Borlar Kanunu, Akdin Nevileri, Ankara 1969, s.3; OUZMAN/ Z, s. 47. 4 ki veya daha fazla tarafn ayn maksatla, birbirleriyle mutabk olarak, ius civilenin tespit ettii kalplar iinde yaptklar ve taraflar arasnda, hukuk nizamnn tasvip ettii bir bor mnasebetini dourmaya mteveccih irade beyanlar ( UMUR, Z.: Roma Hukuku Lugat, stanbul 1983, s. 48). 5 Roma vatandalarna ait hususi hukuka verilen isim olup,eitli bakmlardan ayr ayr anlamlara gelmektedir:1) Eski ve dar anlamyla rf ve adetin, comitia kanunlarnn, hukukular tarafndan tefsiri sonucu domu olan hukuk. 2) Ius gentiumun, yani yabanc kavimlere de tatbik olunan hukukun karl olarak, yalnz Roma vatandalarna tatbik edilen hukuk. 3) Magistralarn kard edictumlarn yaratt hukuk karl olarak, rf adetlerle kanunlarn yaratt hukuk ( UMUR, Roma Hukuku Lugat, s. 100). 6 Genelde anlamay gsterir ve hukuki manada bor dourmazd. Ancak zamann ilerlemesi ile pactum da teknik bir tabir haline gelmi, contractus olmamakla beraber eitli yollarla himaye edilen anlama tipi olmutu (UMUR, Roma Hukuku Lugat, s.149). 7 Cumhuriyetin ilk devirlerinde consullere, ordunun nnde giden olmalar dolaysyla verilen isim.M..367 ylnda iki consle ilaveten nc bir consulluk olarak ihdas olunan magistraya verilen bu isim sonralar yalnz ona kalmt. M.. 242 senesinde, yabanclarla yabanclar ve yabanclar ile Romallar arasndaki ihtilaflar zme kavuturmak zere ikinci bir praetorluk ihdas edilmiti. Praetorlarn her sene yaynladklar edictum, zel hukuk alannda byk etki brakarak praetor hukukunun domasna ve gelimesine sebep oldu. M.S. 130 senesinde, praetor beyannamesi kati hale geldikten sonra praetorlarn faaliyeti durdu ( UMUR, Roma Hukuku Lugat, s.168).

bu gelimenin sonunda pactumlar il contractuslar arasnda bir fark kalmamtr. Roma Hukukunda bir anlamann bir dava ile korunabilmesi iin bunun ius civile tarafndan tannm ve dava hakk verilmi belirli szleme tiplerinden biri olmas gerekir. Bu nedenle Roma Hukukunda szlemelerin belirli tipte olduu sylenebilir. Borlar hukukumuzda szlemelerin rzailii ilkesi uyarnca taraflarn karlkl ve birbirine uygun surette rzalarn beyan ettikleri anda szlemenin kurulmu olmasna ramen Roma Hukukunda szlemenin kurulmas iin, taraflarn birbirine uygun beyanlar, irade beyanlar yeterli olmayp szleme konusu maln kar tarafa verilmesi ve taraflarn karlkl rzalarn belli bir ekilde beyan etmeleri gerekmekteydi. Roma Hukukunda zellikle eski ius civile dneminde ekle balln, ekilciliin geerli bir kural olduu grlmektedir. Roma Hukuku tarihi iinde nceleri istisnai baz durumlarda herhangi bir ekle bal olmadan beyan edilen irade, szlemenin geerli olarak kurulabilmesi iin yeterli grlmeye balanm ve zamanla bu tr szlemelerin says artmtr. Ancak Roma Hukukunda szlemelerin rzailii ilkesi hibir zaman genel geerlilie sahip bir ilke haline gelmemitir.8

KKGNGR, E.:Roma Hukukunda Vedia Szlemesi, Ankara 2002, s.23; TAH ROLU, B.: Roma Borlar Hukuku, stanbul 2005, s.121; RADO, T.: Borlar Hukuku Dersleri, stanbul 1992, s.59.

&2- TRK VE S STEM

ROMA

HUKUKUNDA

SZLEMELER

I - TRK HUKUKUNDA SZLEMELER S STEM Bu blmde Trk ve Roma hukukunda mevcut szleme eitleri

incelenecektir. Trk Hukukundaki mevcut szleme eitlerini balk altnda inceleyebiliriz: -Borlar Hukukunda dzenlenen szlemeler - Borlar Kanunundan baka kanunlarda dzenlenen szlemeler -Kanun tarafndan dzenlenmeyen szlemeler

A - BORLAR KANUNUNDA DZENLENEN SZLEMELER

Kiiler arasndaki bor ilikilerini dzenleyen Borlar Kanunu, borcu douran kaynaklar olarak birbirinden deiik ayr olguyu kabul etmitir. Buna gre borcun kaynaklar; szlemeler, haksz eylemler, sebepsiz zenginleme dir. Bu kaynaklara Borlar Kanununun 410- 415inci maddeleri arasnda

dzenlenmi bulunan vekaletsiz i grme yi de eklemek mmkndr.9 Bu kaynaklardan her biri Borlar Kanunu, bor ilikilerini dzenleyen kurallarn yer ald temel kanun niteliindedir. Borlar Kanununun birinci ksm ( m.1-181 ), borlar hukukunun genel hkmlerini; ikinci ksm ise ( m.182-544 ), akdin muhtelif nevileri bal altnda eitli bor ilikilerini dzenleyen zel hkmleri bir araya getirmektedir.

ZEVKL LER, A.: Borlar Hukuku-zel Bor likileri, Ankara 2004, s.31; EREN, s. 7.

Borlar Kanunumuzda dzenlenmi bulunan szlemeleri deiik ynlerden snflandrmak mmkndr. Bu snflandrmalar; - Hukuki sonularna gre szlemeler ( bor szlemeleri, tasarruf szlemeleri, stat szlemeleri ) - Szlemenin biime bal olup olmamas ynnden ( biime bal szlemeler, biime bal olmayan szlemeler ) - Her iki tarafa bor ykleyip yklememesine gre ykleyen szlemeler, tek tarafa bor ykleyen szlemeler ) Szlemenin ama ve ierii ynnden ( temlik borcu douran ( karlkl bor

szlemeler, kullanma ve yararlanma hakk veren szlemeler, i grme szlemeleri, muhafaza szlemeleri, teminat szlemeleri, sonular talih ve tesadfe bal szlemeler, ortaklk szlemeleri ) biiminde yaplabilir.10 Bu snflandrmalar istenildii takdirde nicelik olarak artrlabilir; ancak Borlar Kanunumuzda dzenlenen szlemeler hakknda genel hatlaryla fikir sahibi olabilmemiz asndan bu snflandrmalar yeterli grlmtr. Bu ayrmda

belirttiimiz tm szleme tiplerini aklamak yerine, ilerinde en nemlisi konumundaki, szlemelerin ama ve ierik ynnden deinilecektir. yaplan snflandrmaya

1 TEML K BORCU DOURAN SZLEMELER Temlik borcu douran szlemeler, bir hakkn kesin olarak bakasna devrine ynelmi szlemelerdir. Szleme yapld anda mlkiyet henz kar tarafa gememitir, fakat szlemenin amac, mlkiyeti kar tarafa geirmektir. Bu
10

ZEVKL LER, s.45; TEK NAY, S.: Borlar Hukuku, stanbul 1974, s. 52

szlemeler bor dourucu nitelik tar, sadece hakkn devri borcunu dourur, hakk dorudan doruya nakletmezler, hakkn nakli iin ayrca bir tasarruf ilemine gerek vardr. Borlar Kanunumuzun ikinci ksmnda temlik borcu douran szlemeler olarak bir eyin mlkiyetini bakasna geirmeyi amalayan satm, trampa ve balama szlemeleri dzenlenmitir.11

a ) Satm Szlemesi

Satm szlemesi

Borlar Kanunumuzun 182 ve devam maddelerinde

dzenlenmitir. Borlar Kanunu 182/1e gre Satm bir szlemedir ki onunla satc, satlan mal alcnn iltizam ettii semen mukabilinde alcya teslim ve mlkiyeti ona nakleylemek borcunu tahamml eder. Satm akdiyle, satc, satlan teslim ve

mlkiyeti geirmeyi; alc da bir bedel demeyi taahht eder. Kanun metninde yer alan mal szc, gerek reti, gerekse mahkeme kararlar tarafndan geni biimde yorumlanmaktadr. Mal kavramyla, tanr ve tanmaz niteliindeki tm nesnel varla sahip ve mlkiyetin konusu olmaya

elverili olan eya kastedilir. Ancak maln objektif bir varla sahip olmas gerekmeyip, egemenlik altna alnabilen ve mlkiyetin konusu olmaya elverili bulunan gaz, elektrik, havagaz gibi doal gler alacaklar ve malvarlna girip de parasal deeri bulunan tm haklar satm szlemesinin konusunu oluturabilir.12 rnein, Telefon daresince zglenen telefon kullanma hakknn hak sahibince bakasna devredilmesi, satm szlemesinin konusunu oluturabilir. Hak eklinde olmayan ekonomik veya fiili bir fayda, rnein, henz patenti alnmam bir bulu,
11

YAVUZ, C.: Trk Borlar Hukuku, zel Hkmler, stanbul 2007, s.16; TANDOAN, H.: Borlar Hukuku zel Bor Mnasebetleri, Ankara 1969, s. 3; AK PEK/ KKGNGR, s.19. 12 ZEVKL LER, s.52; ARAL, F.: Borlar Hukuku zel Bor likileri, Ankara 2003, s. 59

imalat srr, mteriler satm akdine konu olabildii gibi, satm akdinin kurulduu anda mevcut olmayp ileride gerekleecek bir ey veya hak da satm szlemesine konu tekil edebilir.13

b ) Trampa Szlemesi

Trampa szlemesi Borlar Kanunumuzun 232nci maddesinde trampa satm hkmlerine tabidir ve 233nc maddesinde tekeffl kenar balklar altnda dzenlenmitir. Trampa szlemesi, taraflardan birinin dier tarafa bir veya birka eyin teslim ve mlkiyetini geirmeyi, dier tarafn ayn ekilde baka bir veya birka eyin teslim ve mlkiyetini geirmeyi taahht etmesi karlnda borland bir szlemedir.14 Trampa szlemesi, satm szlemesine ok benzemektedir. Satm szlemesinden farkl olarak, trampada, mal karlnda, satmda olduu gibi para deil, baka bir maln mlkiyetinin ya da hakkn geirilecei stlenilir. Trampada kural olarak, karlkl deitirilen mallarn birbirleriyle eit deerde olmas gerekir. Bazen taraflardan birinin vermeyi stlendii mal, teki tarafn verecei mala gre daha az deerde olabilir. Bu gibi durumlarda taraflardan birinin dierine ayrca bir miktar para demesi de kararlatrlabilir. Buna yan edim niteliinde olan denklik paras denmektedir. Borlar Kanunu 232nci maddesine gre, satm szlemesinin

hkmleri trampa szlemesine de uygulanr. Trampa edenlerden her biri kendisinin borland edim bakmndan satc, kendisine borlanlan edim bakmndan alc

13 14

ARAL, s.67; TANDOAN, s.83. YAVUZ, s. 235.

10

hkmnde saylr. Ayb stlenme ve zapta kar tekeffl hakknda Borlar Kanunu 233nc maddesinde zel dzenlemeler getirilmitir15.

c ) Balama Szlemesi

Balama, balayann bir karlk almakszn balanann malvarlnda bir art salamak amacyla, malvarlndan belirli deerleri balanana vermeyi stlenmesi ya da vermesi yoluyla bu iki kii arasnda yaplan szlemedir. Balama szlemesine ilikin hkmler Borlar kanunumuzun 234 247 maddeleri arasnda dzenlenmitir. 16 Balama szlemesinin kurulabilmesi iin iki tarafn karlkl ve birbirine uygun irade aklamasnda bulunmas gerekir. Balama, tek tarafl muamele olmayp tek tarafa bor ykleyen szleme niteliindedir. Balama, balayann malvarlndan, eya, ayni hak, alacak hakk ya da baka malvarl deerlerinin balanana gemesi ynyle kazandrc ilem nitelii tayan bir szlemedir. Ayrca, balama, nitelii gerei karlksz bir kazandrmadr. Balamada sadece balayan bir deer vermek ya da verme borcu altna girer; balanan ise bunun karlnda bir deer vermez ya da verme borcu altna girmez. Kanunumuzda hukuki nitelik bakmndan birbirinden farkl balama eitleri dzenlenmitir. Bunlar; balama taahhd, elden balama, artl balama, mkellefiyetli balamadr17.

15

TANDOAN,s.337; ZEVKL LER, s.150. ZEVKL LER, s. 155; ARAL, s.193. 17 YAVUZ, s.241; TANDOAN, s.344; ZEVKL LER, s.156.
16

11

2- KULLANMA VE YARARLANMA HAKKI VEREN SZLEMELER

Bu szlemeler, bir eyin geici bir sre iin karlkl ya da karlksz olarak kar tarafa devrini amalayan szlemelerdir. Para veya misli eyadan baka bir ey veya hakkn ivaz karlnda kullanlmas ve ondan yararlanlmas amacyla devri borcunu douran adi kira veya haslat kiras szlemesi ile 3226 sayl yasa ile dzenlenmi finansal kiralama szlemesi, ivazl kullandrma szlemelerine; bir eyin kullanlmasnn ivazsz olarak devri borcunu douran ariyet szlemesi ile para ve misli eyann kullanlmasnn devrini konu edinen ve devralana bunlar mislen iade borcu ykleyen karz szlemesi ise, ivazsz kullandrma szlemelerine rnek tekil eder.18

a ) Adi Kira Szlemesi

Adi kira szlemesi, kiralayann bir eyin belirli bir sre kullanlmasn bir cret karlnda kiracya devretmeyi taahht ettii bir szlemedir. Adi kira szlemesine ilikin hkmler Borlar Kanununun 248 ile 269 maddeleri arasnda dzenlenmitir. Kira szlemesi, rzai bir szlemedir; szlemenin kurulabilmesi iin taraflarn karlkl ve birbirine uygun irade beyanlar yeterli olup, kiralanan eyin kiracya teslimi art deildir. Bu szleme, karlkl bor douran ivazl bir szlemedir; kirac kullanma karlnda bir cret deme; kiralayan da kiralanan eyi kullanmas iin kiracya brakma ve kiralanan eyin kirac tarafndan kullanlmasna katlanma borcu altna girer.19
18 19

YAVUZ, s.16; ZEVKL LER, s.47; AK PEK / KKGNGR, s. 20. ARAL, s.213; YAVUZ, s.256.

12

Kira szlemesinin konusunu hem tanrlar hem tanmazlar oluturur. Kira szlemesinin kurulmas herhangi bir ekil artna balanmamtr. Ancak uygulamada T.C.Maliye Bakanl Kira Kontratosu nshalarnn kullanld grlmektedir. Fiil ehliyetine sahip her gerek veya tzel kii, kiralayan sfatyla kira szlemesi yapabilir. Mmeyyiz kk veya kstllar, kanuni mmessillerinin rzasyla kira szlemesi yapabilirler. Ayn artlar kirac iin de geerlidir. Szlemede kiralanan ey kullanlmak amacyla belirli bir sreliine kiracya devredilir. Ancak, kira szlemesinin kurulabilmesi iin taraflarn kira sresini belirlermi olmalar art deildir. Taraflar feshi ihbar suretiyle szlemeyi

feshedebilirler. Kira szlemesi ile ilgili Borlar Kanununda dzenlenen hkmler dnda belediye snrlar iinde veya iskele, liman ve istasyonlarda bulunan st rtl tanmazlarn kiralanmasnda uygulanan 6570 sayl Gayrimenkul Kiralar Hakknda Kanun ile de eitli dzenlemeler getirilmitir20. Sadece Borlar Kanununda dzenlenen szleme tiplerini incelediimiz iin bu yasaya ve yasann getirdii yeniliklere bu blmde deinilmeyecektir.

b ) Haslat Kiras

Haslat kirasna ait hkmler Borlar Kanununun 270 298 maddeleri arasnda dzenlenmitir. Madde metninde de belirtildii gibi, bu szlemeyle kiralayan, kiracya belli bir cret mukabilinde haslat veren bir mal veya hakk kullanmas ve gelirlerinden faydalanmas iin kiralar.21 Adi kira szlemesinde akland gibi

20 21

ZEVKL LER, s.171-173; YAVUZ, s.255-258. YAVUZ, s.365;

13

haslat kiras szlemesi de rzai szleme olup her iki taraf da bor altna sokan szleme niteliindedir.

c ) Karz Szlemesi

Karz szlemesine ilikin hkmler Borlar Kanunumuzun 306 312 maddeleri arasnda dzenlenmitir. Bu szleme ile bir kii, para ya da misli bir eyann mlkiyetini dn alana geirir, szleme sonunda dn alan, karz konusu eyin eit miktar ve nitelikteki bir benzerini dn verene geri verir. Bir eyin kullandrlmas amac gden dier szlemelerden kullanma konusu eyin mlkiyetinin dn alana geirilmesi noktasnda farkldr. Kira ve ariyet szlemelerinde szleme konusu eyin mlkiyeti kiracya ve ariyet alana geirilmedii, yalnzca zilyetlii devredildii halde; karz szlemesinde mlkiyet dn alana geirilmektedir.22

d ) Ariyet Szlemesi

Ariyet szlemesi, bir eyin kullanlmasnn belirli bir sreyle bakasna karlksz olarak devri borcunu douran bir szlemedir. Ariyet alan da szleme sona erince kullanmak zere ald eyi iade eder. Ariyet szlemesi rzai olup szlemenin kurulabilmesi iin ariyet verilen eyin teslimi art deildir. Bu szleme karlksz ve eksik iki tarafa bor ykleyen szleme nitelii tar. Szlemenin konusunu menkul ve gayrimenkuller oluturur. Kural olarak misli olmayan eyler ariyet szlemesine konu olurlar. Ancak, istisnai olarak bir sergide gsterilmek zere

22

ZEVKL LER, s.281; ARAL, s.310;

14

verilen deerli pullar gibi misli eylerin de ariyet verilmesi mmkndr.23 Bunlarn dnda patent hakk gibi kullanlabilir olan haklar da ariyet olarak verilebilirler.

3 ) GRME SZLEMELER

Bu eit szlemeler, insan emei harcanarak belirli bir iin grlmesi amacn tarlar. Hizmet szlemesi, vekalet szlemesi ve eitleri, istisna szlemesi ve yayn szlemesi, i grme szlemelerindendir. Bu blmde hizmet, vekalet ve istisna szlemesine deinilecektir.

a ) Hizmet Szlemesi

Hizmet szlemesi, bir kimsenin cret karlnda belirli veya belirsiz bir sre iin hizmet grmeyi, hizmetini i sahibinin emrinde bulundurmay, i sahibinin de ona bir cret vermeyi stne almasdr. Borlar Kanunu 313nc maddesinde dzenlenmitir. Deniz Kanunu, Kanunu, Basn Kanunu gibi uygulama alan olduka geni zel kanun hkmleri karsnda, Borlar Kanununun bu dzenlemesinin pratik nemi ve uygulanabilme imkan olduka azalmtr.24 Hizmet szlemesinden sz edebilmemiz iin, szlemenin ii tarafn oluturan kiice, bir i grme borcunun stlenilmi olmas gerekir. Hizmet szlemesinin konusunu oluturan i ister belirli ister belirsiz sreli olsun bir sreklilik tamaldr. Tam iki tarafa bor ykleyen bir szleme olmas nedeniyle grd i karlnda iiye, iveren tarafndan bir cret denmelidir. ster belirli sreli ister belirli
23 24

ARAL, s.304; YAVUZ, s.382-386. YAVUZ, s. 436; RE SOLU, S.: Hizmet Akdi, Mahiyeti-Unsurlar- Hkmleri, Ankara 1968, s. 144.

15

olmayan sreyle allsn, iinin iverene baml olarak almas gerekir. Hizmet szlemesinin kurulabilmesi iin yukarda belirtilen temel eler zerinde iinin ve iverenin iradelerinin ak ya da rtl biimde uyumu olmas gerekir25.

b ) stisna Szlemesi

stisna szlemesi, mteahhit, yani yklenici denilen kii ile i sahibi denilen kii arasnda yaplan bir szlemedir, yle ki; bununla mteahhit, i sahibinin vermeyi stlendii bir cret karlnda bir yapt ortaya koyma borcunu yklenir. Borlar Kanunumuzun 355 371 maddeleri arasnda dzenlenen bu szleme, tam iki tarafa bor ykleyen, srekli bor ilikisi dourmayan rzai bir szlemedir26. Kanun metninde szlemenin asli unsurlarndan biri olarak bir eyi imal etme den bahsedilmektedir; ancak doktrinde; imal etme deyiminin kanuni bir terim olarak yerinde kullanlmad kanaati ar basmaktadr. malden baka deiiklikleri ve sonular da iine alacak meydana getirme gibi bir deyimin kullanlmasnn daha doru olaca dnlmektedir.27 ey kavramndan ise, objektif olarak tespiti mmkn olan, belirli maddi veya maddi olmayan sonucun meydana getirilmesini anlamamz gerekir. Szlemenin kurulmu saylabilmesi iin bulunmas gereken dier bir unsur ise; eser meydana getirmeye karlk cret denmesi veya demenin vaat edilmesidir. stisna szlemesinde eser meydana getirme ile cret taahhtleri, karlkl mbadele iinde olan edimler niteliindedir. Bu sebeple istisna szlemesi tam iki tarafa bor ykleyen szleme olarak deerlendirilir. cret konusunda taraflar aka veya zmnen anlam olabilirler.
25 26

ZEVKL LER, s.314; YAVUZ, s. 438-443. ARAL, s.325; B LGE, N.: Borlar Hukuku, zel Bor Mnasebetleri, Ankara, s.213. 27 YAVUZ, s. 492.

16

Szlemenin meydana gelebilmesi iin taraflarn meydana getirecekleri eser ve karlnda denecek cret konusunda anlam olmalar gerekir28. stisna

szlemesi kapsam itibariyle geni boyutlu bir szlemedir, bu blmde szlemeler hakknda ayrntya girilmeden bilgi verilmesi planlandndan szlemenin ayrntsna girmeden bu balktaki incelememizi bitiriyoruz.

c ) Vekalet Szlemesi

Borlar kanunumuzun 386 -398 maddeleri arasnda dzenlenmi olan vekalet szlemesi, vekilin bakasnn menfaatine ve iradesine uygun olarak bir i grme borcu altna girdii bir szleme olarak tanmlanabilir. Vekalet szlemesi bor douran rzai bir szleme olup, belirli bir iin grlmesini amalayan vekaletler hari, taraflar arasnda devaml bor ilikisine benzer bir iliki doar. Szleme ile kararlatrlan veya teamln bulunduu hallerde vekil cret talep edebilir. Bu ekilde mvekkilin cret demekle ykml olduu durumlarda, vekalet szlemesi tam iki tarafa bor ykleyen szleme nitelii tar29.

4 ) GVENCE AMACI GDEN SZLEMELER

Bu eit szlemelerle aslnda baka bir iliki nedeniyle ortaya km olan borcun denmesi gvence altna alnr. Dar anlamda bu szlemelerin amac, esasen mevcut bir borcun ifasn temindir. Kefelet szlemesi, rehin vaadi ve cezai art bu kategoriye giren szlemelerdendir. Bu szlemeler, esas bor szlemesinin feri
28 29

ZEVKL LER, s.313; ARAL, s.332. ZEVKL LER, s.359; YAVUZ, s.607; ARAL, s. 403.

17

niteliini tarlar. Geni anlamda teminat szlemesi, feri mahiyette olmayan baz szlemeleri de kapsamna almaktadr. Bu szlemelerle bir kimse bakasn belli bir hareket tarzna sevk etmek iin bu hareket tarzndan o kii iin doacak tehlikeleri zerine alr. Garanti szlemesi ile sigorta szlemesi bu gruba girmektedir.30 Bu blmde dier szleme trlerinden daha fazla uygulanrla sahip olan kefalet ve garanti szlemelerine ksaca deinilecektir.

a) Kefalet szlemesi

Kefalet szlemesi yle bir szlemedir ki, bununla kefil; borlunun borcunu dememesi halinde, bu bortan kendisinin kiisel olarak sorumlu olacan alacaklya kar taahht eder. Kefalet szlemesi alacakl ile kefil arasnda yaplr. Kefilin bor altna girebilmesi iin asl borlunun rzasna ve hatta bu konuda bilgi sahibi olmasna ihtiya yoktur. Kefalet szlemesi, kefil ile asl borlu arasndaki ilikiden bamszdr. Kefilin borcu dou, devam ve ifa mecburiyeti asndan asl borca baldr; asl bor olmadan kefalet borcundan sz edilemez.31

b ) Garanti Szlemesi

Garanti szlemesinin kanunla dzenlenen bir szleme mi yoksa kendine zg yaps olan bir szlememi olduu hususunda doktrinde tartma vardr. Ancak, baskn olan gr, Borlar Kanunu 110da bakasnn fiilini taahht altnda dzenlenmi olan messesenin garanti szlemesinden baka bir ey olmad
30 31

YAVUZ, s.17; TANDOAN, s. 5-6; AK PEK / KKGNGR, s.21. ARAL, s.437; ZEVKL LER, s.396; YAVUZ, s. 823.

18

ynndedir. Garanti szlemesi, bir kimsenin bakasn belli bir hareket tarzna yneltmek amacyla bu hareket tarzndan o kii iin doacak tehlikeleri ksmen veya tamamen zerine almas borcunu douran bamsz nitelikte bir szlemedir32.

5 ) SONULARI TAL H VE TESADFE BALI SZLEMELER

Kumar ve bahis, kaydi hayatla irat ve lnceye kadar bakma szlemeleri bu gruba girmektedir. Bahiste ve zellikle kumarda talih ve tesadfn rol byktr. Kumar ve bahisten doan borlar eksik bor niteliindedir.

a ) Kumar Ve Bahis

Kumar, birden ok kiinin elenmek, fikri ya da bedeni mahareti gelitirmek veya kazan salamak amacyla, karlk olarak az ya da ok oranda maharet, tertip veya talihe bal makus artlar iinde, aralarnda kazanacak olanlara bir edim vaat ettikleri bir szlemedir. Bahis ise, taraflarn birbirine zt ekilde ileri srdkleri iddialar ispatlamak amacyla yaplan ve aralarnda bu iddiada haksz kacaklarn dierlerine bir edim vaat ettikleri szlemedir.33

b) Kayd Hayat le Bakma Szlemesi

Borlar kanunu dzenlemesi ierisinde kayd hayat ile irat szlemesinin tanm yaplmamtr. Doktrinde kabul edildii zere bu szlemenin gelir
32 33

YAVUZ, s.871. YAVUZ, s.886; B LGE, s.401-402.

19

borlusunu, gelir alacaklsna, yaad srece dnemli edimlerde bulunmakla ykml klan rastlantya bal bir szlemedir.eklinde bir tanm yaplabilir. Bu szlemenin taraflar irat yani, gelir, borlusu ile irat alacaklsdr. Gelir denmesi, szlemenin asl konusunu oluturmaktadr; para ya da para dnda yiyecek iecek gibi misli eya da gelir olarak kararlatrlabilir34.

c ) lnceye Kadar Bakma Szlemesi

lnceye kadar bakma szlemesi, bir malvarl ediminin devri karlnda bir kimsenin hayat sonuna kadar bakmasn gerektiren talih ve tesadfe bal bir szlemedir. Bakm alacakls, bakm borlusuna kar yaad srece kendisine baklmasn salamaya ynelik bir alacak elde etmekte ve bunun karlnda bakm borlusuna bir malvarl edimini devretmeyi borlanmaktadr; bu sebeple bu szleme tam iki tarafa bor ykleyen bir szlemedir35.Bakm alacaklsnn yaayaca srenin ve yaad srede ihtiyalarnn kapsamnn nceden belirlenememesi, lnceye kadar bakma szlemesinin, talih ve tesadfe bal szleme olarak deerlendirilmesini kanlmaz klmtr.

6 ) ORTAKLIK SZLEMELER

Ortaklk szlemeleriyle, iki veya daha fazla kimse ortak bir gayeye ulamak iin emek veya sermayelerini birletirmeyi taahht eder. Adi ortaklk Borlar

Kanununda, ticaret ortaklklar ise Ticaret Kanununda hkme balanmtr. Adi

34 35

YAVUZ, s. 889-892. KOCAYUSUFPAAOLU, N.: Miras Hukuku, stanbul 1978, s.258; YAVUZ, age, s.893-897.

20

ortaklk szlemesinin kurulabilmesi iin iki ya da daha ok kimsenin emeini ya da maln ortak bir amaca erimek iin birletirmeleri gerekir.36

7 ) MUHAFAZA SZLEMELER

Muhafaza szlemeleri, bir eyin saklanmasna ilikindir. Bu szlemeler, alacaklya ait belirli bir eyann, borlu tarafndan belirli sre saklanarak, sre sonunda alacaklya geri verilmesi amac gder. Tez konumuz olan vedia szlemesi, usulsz tevdi, ardiye szlemesi, otelciye, hancya ve garaja tevdi szlemeleri bu gruba girer. Muhafaza szlemesi kapsamndaki szlemeler ileriki blmlerde kapsaml olarak inceleneceinden bu blmde tekrardan kanmak amacyla incelenmeyecektir.

B-

BORLAR KANUNUNDAN BAKA KANUNLARDA DZENLENEN

SZLEMELER

Yukarda belirttiimiz gibi Trk hukukundaki mevcut szlemeleri balk altnda incelenebilir. Bunlardan ikinci ksmda Borlar Kanunu dnda baka kanunlarda dzenlenen szlemelerdir. Bu eit szlemeler rnek olarak; - Ticaret kanununda dzenlenmi; cari hesap szlemesi, ticari iler tellall, acentelik, tama szlemelerini, - Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununda dzenlenen tahkim szlemesini, - Fikir Ve Sanat Eserleri Kanununda bu kanun kapsamna giren eserler zerindeki haklarn devrine ilikin szlemeleri,
36

B LGE, s. 454-455; YAVUZ, s. 908.

21

- Finansal Kiralama Szlemesi ad altnda dzenlenen Leasing Szlemesini, rnek olarak verebiliriz37. Borlar Kanunu dndaki kanunlarda dzenlenen szlemelere ait listeyi uzatmak mmkndr ancak; konumuzu rneklendirmek iin baz kanun hkmlerini anmakla yetineceiz.

C- KANUN TARAFINDAN DZENLENMEYEN SZLEMELER

Bu eit szlemelerde taraflarn yaptklar szleme, hibir unsuru itibariyle ya da ksmen herhangi bir kanun hkmyle dzenlenmemi olabilecei gibi kanunun baka szleme tipleri iin ngrd unsurlarn, kanunun ngrmedii tarzda bir araya gelmesi eklinde de olabilir. Ayrca, taraflarn nitelikleri bakmndan tarafsz ve baka baka tipte birden fazla szlemeyi tek szleme gibi yaptklar durumlar da vardr. 38 Taraflar Borlar Kanununun 19.maddesinde dzenlenen szleme serbestisi ilkesine dayanarak, kanunda dzenlenmemi olan, ticari hayatn pratik

zaruretlerinden ya da baka sebeplerden isimsiz szlemeler kurabilirler. Kanunda dzenlenmeyen isimsiz szlemeleri grupta incelemek mmkndr. Bunlar; kendine zg yaps olan szlemeler, karma szlemeler ve bileik szlemeler dir.39

37 38

YAVUZ, s.18; AK PEK/ KKGNGR, s.19; YAVUZ, s. 19. 39 ARAL, s. 51; ZEVKL LER, s.42-44.

22

1) KEND NE ZG YAPISI OLAN SZLEMELER

Bu tr szlemeler, ksmen veya tamamen, kanunda dzenlenmi szleme tiplerinde bulunmayan unsurlardan meydana gelir. Bunlarn ihtiva ettii unsurlar, ksmen veya tamamen kanunda dzenlenmi szlemelerde mevcut deildir. Bu tr szlemelere; sulh szlemesi, hakem szlemesi, sat iin brakma szlemesi ve sporcu transfer szlemeleri rnek olarak verilebilir.

2 ) KARMA SZLEMELER

Karma szlemeler; kanunun eitli szleme tiplerinde ngrd unsurlarn kanunun ngrmedii tarzda bir araya getirilmesiyle meydana gelirler. Karma szlemeler balca drt ksma ayrlmaktadr;

i ) Kombine szlemeler

Bu tr szlemelerde taraflardan biri, kanuni szleme tiplerine ait birden ok asli edimde bulunmay, dier taraf da genellikle bir miktar para deme eklinde tek bir edimde bulunmay taahht eder. Karma szlemelere, pansiyon szlemesi, yatl okul szlemesi rnek olarak verilebilir.

23

ii ) ifte Tipli Szlemeler

Taraflar farkl szleme tiplerine ait asli edimleri karlkl olarak deitirmeyi taahht ederler. Yani, borlanlan edim ile kar edim deiik szleme tiplerine aittir. Kapclk szlemesi bu tr szlemeye rnek gsterilebilir.

iii ) eitli Tiplere Ait Unsurlarn Birbirine Kart Szlemeler

Bu szlemelerde taraflardan biri veya her ikisi deer itibariyle deiik szleme tiplerine ait asli edimleri ayrlmaz bir btn halinde homojen bir yap iinde taahht etmektedir. Karma balama bu eit szlemelere rnek olarak verilebilir.

iiii ) Kendisine Yabanc Yan Edimleri htiva Eden Szlemeler

Bu szlemelerde asli edimler kanunda dzenlenmi bir szleme tipine ait olmakla birlikte, baka bir kanuni szleme tipine ait yan ykmllkler de stlenilmektedir. Bakm kaydyla kira szlemesi uygulamadan rnek olarak verilebilir.40

40

ARAL, s.54; AK PEK / KKGNGR, s. 22-25.

24

II-

ROMA HUKUKUNDA SZLEME KAVRAMI VE SZLEMELER

S STEM

A-GENEL OLARAK

Roma Hukukunda szlemeye contractus denir. Romallardaki szleme kavram bugnknden ok farkl idi. Onlara gre contractus, sadece ius civilenin tand ve bor dourduunu kabul ettii belli szlemelerdir. Bu belli szleme tiplerinin dnda kalan anlamalara pactum ad verilmekteydi. Ius civileye gre pactumlar bor dourmaz ve dava ile korunmazd. lerleyen devirlerde baz

pactumlara praetorlar veya imparatorlar dava hakk tanm, bylece bunlar da birer contractus gibi geerli bor douran anlamalar haline gelmilerdir. 41 Roma hukukundaki szlemeleri oluumlar ve sonular bakmndan iki gruba ayrarak inceleyebiliriz. -Oluumlar Asndan Szlemelerin Ayrm -Sonular Bakmndan Szlemelerin Ayrm

B- OLUUMLARI AISINDAN SZLEMELER N AYRIMI

Roma Hukukunda szlemeler oluumlar asndan belli bir takm gruplara ayrlrlar. Gerek Gaiusun gerekse Iustinianusun Institutioneslerinde szlemeler teekklleri bakmndan drt gruba ayrlmaktadr.

41

UMUR Z.: Roma Hukuku Ders Notlar, stanbul 1999, s.334; TAH ROLU, s.124; KOSCHAKER, P / AY TER, K.: Roma zel Hukukunun Ana Hatlar, Ankara 1977, s.206; BERK , .: Roma Hukuku, Ankara 1949, s.274.

25

1) AYN SZLEMELER ( Re Contrahitur )

Bu szlemelerin teekkl iin taraflarn rzalarnn uygunluu yani uygun iradelerinin aklanmas yeterli deildir. Rzadan baka bir eyin ( res )verilmesi veya bir iin yaplmas gerekir. O zaman dier taraf bir bor altna girmi olur. Res bir maln mlkiyetinin nakli olmad gibi mutlaka bir mal da deildir. Bir iin yaplmas da restir. 42

a) dn Szlemesi ( Mutuum )

dn akti, bir kimsenin belirli miktarda misli eyann mlkiyetini, ayn nevi veya ayn cinsten ayn miktarda iade borcu altna giren baka bir kimseye devri anlamna gelir. dn aktinde, taraflarn rzas gerekli olmakla birlikte, yeterli deildir. dn akti; maln mlkiyeti dn alana devredildii zaman meydana gelir. Aktin konusunu misli mallar oluturur. Misli mallar; tart, say veya l ile belirlenen mallardr. Mal misli deilse dn aktinden sz edilemez.43

b) Ariyet Szlemesi ( Commodatum )

Eksik iki tarafl bir szleme olan commodatum ile ariyet alan ariyet verenden bir eyin cretsiz olarak kullanlmasn elde eder ve ald eyi kullandktan sonra iade etmek borcu altna girer. Bir kimse bakasna ait bir mal da ariyet olarak verebilir; verilen ariyetin iadesine dair davay da malik olmad halde o eyi ariyet
42 43

RADO, s.62; ERDOMU, B.: Roma Hukuku Dersleri, stanbul 2006, s.45. TAH ROLU,s. 149; RADO, s. 65.

26

vermi olan kimse aar. Ariyette borcun konusu para borcudur, ariyet alan, dn ald maln kendisini, aynen geri vermekle mkelleftir. Ariyet alan malik olmad gibi zilyet de deildir; feri zilyet anlamnda detentordur.44 Ariyet alan ariyet verene ald ey karlnda cret demez.

c) Rehin Szlemesi ( Pignus )

Rehin akdi, alacaklnn gerektiinde zerinden alacan elde etmesi maksadyla ve teminat olarak bir eyin bizzat borlu veya nc bir ahs tarafndan alacaklya verilmesiyle oluur. Rehni alan rehinli alacakl da, borcun denmesi veya baka bir sebeple borcun sona ermesi halinde teminat olarak ald eyi rehin verene iade etmek borcu altna girer. Eer, bor denmezse alacakl rehini satmak ve sat bedeli zerinden alacan elde etmek hakkna sahiptir. Rehin akdinin konusu, menkul bir mal olabilecei gibi gayrimenkul de olabilir. Rehinli alacakl ald eyin zilyedi olur ve alacan elde edemedii zaman bunu satmak hakkn kazanr. Rehin hakk, rehin gsterilen eyin semerelerini de kapsar; esas bor denmedike alacakl semereleri iadeden kanabilir45.

d) Vedia Szlemesi ( Depositum )

Eksik iki tarafl bir ayni szleme olan depositum ile vedia veren menkul bir mal cretsiz olarak saklanmak zere vedia alana tevdi eder, vedia alan da bu mal istendii zaman iade etmek borcu altna girer. Vedia akdine, Roma hukuku
44 45

UMUR, s. 343; RADO, s. 74; TAH ROLU, s. 161. TAH ROLU, s. 176; ERDOMU, s. 57; RADO, s.87.

27

szlemeler sistemi ierisindeki yerinin bilinmesi amacyla ksaca deindik; ilerde ayrntl bir ekilde inceleneceinden dolay bu balk altndaki deerlendirmemize son veriyoruz.

e)

nanl Szleme ( Fiducia ) Romann eski devirlerinde alacaklya ayni teminat vermek iin kullanlan bir

usul olan fiducia, ayni szleme nitelii tar. nanl szleme denen bu muamele ile teminat gsterilen eyin mlkiyeti rehinli alacaklya devredilir ve o da ileride bor dendii zaman o eyin mlkiyetini geri nakledeceini taahht eder.46

2)YAZILI SZLEMELER

Roma hukukundaki yazl szleme kavram ile modern hukuktaki yazl szleme kavram birbirinden farkldr. Modern hukukta yazl szleme denince, taraflarn metnini yazdklar ve imzaladklar bir szleme anlalr. Roma hukukunda bu anlamda yazl szleme yoktur, yazl belgeler yaplm olan szl muamelenin ispatn kolaylatrmak iin dzenlenir. ekle bal yazl szlemeler konusunda Roma Hukukunu dneme ayrp incelemek gerekir. Bu dnemlerden ilki olarak ele alacamz Klasik hukuk devrinde yazl szlemeler hakknda Gaiustan ak bir fikir edinmek mmkn deildir, Gaiusun nstitutiones metninin bulunmasndan nce hakim olan kanaate gre, yazl szlemeler, her aile reisinin tuttuu gelir-gider defterine yazlan kaytlardan doard. kinci olarak eyaletlerdeki yazl szlemeler sz konusuydu, bununla ilgili olarak Gaius, yabanclara mahsus bir yazl szleme tipi olarak chirographum, syngraphalardan bahsetmektedir. El ile yazlan ve bir
46

ERDOMU, s.58; UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s. 348.

28

kimsenin borlu olduunu bir kat zerinde tespit eden bir belge niteliinde olan bu vesikalar bize, bu dnemde resmi senet tanzim eden bir takm messeselerin olduunu gstermektedir. nc dnem olarak Son mparatorluk Devrinde, M.S. 212de Caracalla tarafndan eyalet halklarna Roma vatandal verilince, onlara da ius civile uygulanmaya baland, hemen hemen btn stipulatiolar yazl bir belge ile teyit edilmeye baland.47

3)SZL SZLEMELER

Szl szleme, taraflarn iradelerini szl bir ekilde, yani muayyen szleri kullanarak beyan etmeleriyle meydana gelir. Ayni ve rzai szlemeler de szle yaplsalar bile, bunlarda szl ekil akdin meydana gelmesi iin art olmadndan, bunlar szl szleme saylmazlar. Akdin meydana gelmesi iin muayyen szlerin sylenmesi gerekiyorsa szl szleme sz konusu olur. Roma hukukunun en nemli szl szleme eidi; stipulatiodur. Stipulatio, alacakl tarafn akdin muhtevasn kapsayan bir sorusu ve borlunun da akdin muhtevasn yerine getirecei dair derhal, kaytsz ve artsz olarak verdii cevapla meydana gelir. Stipulatio, soru ve cevaptan oluur. Soru ve cevabn szl olmas gerektiinden bu szleme ancak hazrlar ve konuabilenler arasnda yaplabilir.48

47 48

UMUR, s. 355; RADO, s.111; TAH ROLU, s.185. RADO, s. 91; UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s.349

29

4)RIZA SZLEMELER

Rzai szlemeler, karlkl iradelerin uyumas, yani kar tarafa bir ey vermeden veya ekli muamele yapmadan, sadece darya bir btn tekil eden irade uyumasndan bor douran szlemelerdir. Rzai szlemeler drstlk kuralnn byk lde dikkate alnmasn salamtr. Bu szlemelerin olumas iin szleme yapma teklifinin taraflardan hangisinden geldii nemli deildir. Rzai szlemeler, alm satm akdi, locatio conductio ( kira, istisna, i) irket ve vekalet szlemelerinden oluur49.

a) Alm Satm Szlemesi

Alm satm akdi para ile bir maln el deitirmesini ngren rzai bir szlemedir. Bu tam iki tarafl szlemede satc ( venditor ) bir mal devretmek, alc ( emptor ) bir miktar paray demek borcu altna girer. Bu szleme tasarrufi deil borlandrc bir zellie sahiptir. Mlkiyeti nakletmez, mlkiyeti nakil borcu dourur.50

b) Locatio Conductio

Locatio conductioda bir kimse alaca cret karlnda dierinin bir mal kullanmasn, hizmetin, iin ifasn veya bir neticenin meydana getirilmesini stlenmektedir. Locator, bir mal dierinin kullanmna arz eden, i gcn,
49 50

TAH ROLU, s.183; ERDOMU, s. 65. TAH ROLU, 188; UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s.356; ERDOMU, s.66.

30

hizmetini dierinin faydalanmasna sunan kiidir. Conductor ise, bu maldan veya igcnden yararlanan veya neticenin meydana gelmesini bekleyen taraftr. Romallar szlemelerin benzer unsurlar ierdiklerini grdnden bugnk gibi kira akdi, hizmet akdi ve istisna akdi gibi ayrma gitmemiler, Romallar locatio conductio kavram altnda bugn birbirinden ayrlan szlemeleri bir araya toplamlard51. Kira szlemesi ( locatio conductio rei ) ile kirac ( conductor ) ve kiraya veren ( locator ), kiracnn denecek bir cret karlnda belli bir maldan faydalanmasn onu kullanmasn kararlatrmaktadr. Kira akdinin konusunu tketilmeyecek olmas artyla menkul, gayrimenkul mallar, intifa gibi snrl ayni haklarn kullanlmas oluturur. Kirac zilyet deil, elde bulundurandr. Kira aktinin olumas iin taraflarn kira bedeli zerinde anlamas ve bedelin belirli bir miktar para olmas gerekir52. Hizmet Szlemesi ( locatio conductio operarum ) ile i gren ( locator ), iverenin ( conductor ) verecei cret karlnda hizmet grmeyi, i gcn iverenin emrine vermeyi kabul etmektedir. Hizmet akdi erevesinde yaplacak iler, kleler ve azatllar tarafndan yapld iin hizmet szlemesi Romada hibir zaman nemli bir szleme haline gelmemitir. Hizmet szlemesi alt dzeydeki iler iin sz konusu olurdu53. stisna Szlemesi ( locatio conductio operis ) ile conductor, alaca cret karlnda locatora bir sonu, bir eser meydana getirmeyi stlenmektedir. stisna akdinin konusu eitli olabilir. Yaplacak i iin gerekli malzemeyi eseri meydana getirecek kimse vermise Roma hukukular arasnda szlemenin nitelii
51 52

UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s.367; TAH ROLU, s.219. RADO, s. 134; ERDOMU, s.88. 53 ERDOMU, s. 92; TAH ROLU, s.230.

31

hususunda itilaf vardr; ancak Romadaki hakim fikre gre malzeme eseri yapacak kimse tarafndan verilmise bir alm satm akdi sz konusudur. 54

c)

irket Szlemesi ( societas )

Birden fazla kiinin belli bir alanda mal veya emeklerini birletirmek suretiyle kazan elde etmek iin anlamalar irket akdini olumaktadr. Romada kiiler ya malvarlklarnn tmn birletirerek irket kurarlar veya sadece belli bir i iin irket akdi kurulur. Roma hukukunda irketten bahsedebilmek iin ortaklar arasnda irket kurma niyeti olmal ve bu niyet irket devam ettii srece devam etmeli ve ortaklar irkete pay olarak mal veya emeklerini koymaldr. Ortaklardan biri sadece mal, dieri emeini koyabilir; ayrca ortaklk paylarnn eit olmas da gerekmez. irket akdi, hukuk dzeninin yasaklamad bir kazanca ynelmi olmaldr.

Romada irketin tzel kiilii yoktur; irket akdi, taraflardan birinin lm, srenin dolmas, amacnn elde edilmesi ile sona erer. 55

d) Vekalet Szlemesi ( mandatum )

Rzai szlemelerden olan vekalet akdi ile vekil, vekalet verenin kendisine tevdi ettii ii veya ileri cretsiz olarak ifa etmeyi taahht eder. Vekalet akdi rzai bir szleme olduundan sadece taraflarn rzas yani yaplacak ey zerinde anlamalar ve vekilin bu ii zerine almas ile kurulur. Roma hukukunda vekalet akdinin balca zellii cretsiz oluudur. Vekaletin, vekalet verenin veya nc bir
54 55

TAH ROLU, s.227; RADO, s. 140; ERDOMU, s. 93. ERDOMU, s.97; RADO, s.144; TAH ROLU, s.232.

32

ahsn menfaatine verilmesi art da dier zelliidir. Roma hukukunda dorudan doruya temsil tannmadndan vekilin yapt muameleler vekalet verene ait saylmazd; vekil, vekaleti srasnda elde ettii alacaklar ve yklendii borlar hususi bir muamele ile vekalet verene naklederdi. Vekalet akdi; iin tamamlanmas, srenin bitmesi, taraflardan birinin lm ile sona ererdi.56 Yukardaki blmde, Roma Hukukunun szlemeler sistemine dahil olan szl, yazl, rzai ve ayni olarak nitelendirilen drt gruptaki szlemeler incelendi. Actio ile himaye edilmi olmalar bakmndan bir alacak hakk douran bu szlemelerin dnda kalan anlamalar, ilke olarak bir actio ile himaye edilmi deillerdi. Ancak; bu sistem zamanla ticari ihtiyalar karsnda yetersiz kaldndan, praetor hukuku ve imparatorluk hukuku, baz anlamalara dava hakk tanyarak yeni szleme tipleri yaratmtr. Bu gelime bir taraftan ayni szlemelerin alan isimsiz szlemeler ile genilerken rzai szlemeler ise pactumlara himaye verilmesi yoluyla

genilemitir.57 simsiz szlemelere, ayni szlemelerden olup taraflardan birinin bir maln mlkiyetini dier tarafa devretmesine karlk, dier tarafn da baka bir maln mlkiyetini kar tarafa devretmek borcu altna girdii trampa akti, gnmzde konsinye sat, gezginci akdi olarak bilinen ve Iustinianus dneminde isimsiz szleme olarak kabul edilen aestimatum akdi, klasik sonras hukukta szleme nitelii kazanan ariyet benzeri ireti akdi, iki tarafn karlkl olarak baz

haklarndan vazgeerek aralarndaki mevcut ya da ileride kacak ihtilaf nledikleri uzlama akdi, rnek olarak gsterilebilir58.

56 57

RADO, s. 150- 151; TAH ROLU, s.238; ERDOMU, s.99. TAH ROLU, s.249. 58 RADO, s. 157; TAH ROLU, s.249; UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s.374.

33

Yukarda da belirttiimiz gibi rzai szlemelerin alan pactumlarn tannmas suretiyle genilemitir. ki veya daha fazla kiinin ihtilaftan sonraki anlamalarna pactum denirdi. Ius Civile tarafndan tannan szleme tiplerinden birine girmeyen btn anlamalar iin de kullanlrd. Nitelik olarak pactumlar ile contractus arasnda fark yoktur. Ancak; pactumlar ius civilece tannmadklar iin bir dava ile takip edilemezdi. Zamanla praetor ve imparatorlar nemli grdkleri ekilsiz anlamalar himaye etmeye balamtr. Praetorlar ve imparatorlar baz anlamalara zel davalar vererek koruma altna almlardr.59 Roma hukuku szleme sistemi hakknda genel bilgi verme amac gden konu balmzda praetorlarn ve imparatorlarn dava hakk tand anlamalarn ayrntsna girilmeyecektir.

C-SONULARI BAKIMINDAN SZLEMELER N SINIFLANDIRILMASI

Szlemeler, en az iki tarafl hukuki muameledir. Taraflarn her ikisinin veya yalnz birinin bor altna girmesi bakmndan tek tarafl ve iki tarafl olmak zere ayrlrlar. Szlemelerin taraflar ayrm ile hukuki muamelenin taraflar bakmndan ayrmn kartrmamak gerekir. Az nce de belirttiimiz gibi szlemelerin hepsi iki tarafl hukuki muameledir, taraf ise bor yklemek bakmndandr; halbuki hukuki muamelede taraf, irade beyan bakmndandr. Romada, baz szlemelerde taraflar hem alacakl hem borlu olmaktadr ki, bunlara tam iki tarafl szlemeler denir. Alm satm, kira akdi, bu szleme eitlerindendir. Eksik iki tarafl olan dier baz szlemelerde ise bir taraf mutlaka borlu, dier taraf bazen borludur. Ariyet ve tez

59

ERDOMU, s.106; UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s.377; RADO, s.163.

34

konumuz olan vedia akdi bu gruba dahildir. Tek tarafl szlemelere ise, dn akdi ve stipulatio rnek gsterilebilir60. Akdin taraflar dolaysyla dourduklar hkmler bakmndan szlemeleri ivazl veya ivazsz olarak ikiye ayrabiliriz. Tam iki tarafl szlemelerde, alacakl ayn zamanda borlu olduundan ivazl szlemelerdendir. Tek tarafl szlemelerde bazen ivazl olabilir. rnein dn aktinde, alacakl taraf kural olarak borlu deildir, fakat bir faiz stipulatiosu ile borlanmas mmkndr. vazsz szlemeler daima tek tarafl veya eksik iki tarafldr, vekalet aktinde olduu gibi. Eksik iki tarafl dediimiz szlemeler, baz hallerde ivazl olabilmektedir. Mesela vedia aktinde, borlu, ald mal zerinde masraflar yapmak zorunda kalm ya da o mal yznden bir takm zararlara katlanmsa bu zararlarn isteyebilir. 61

60 61

TAH ROLU, s.127; UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s.338. TAH ROLU, s. 127; UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s.339.

K NC BLM GENEL OLARAK TRK VE ROMA HUKUKUNDA VED A SZLEMES

&1. VED A SZLEMES N N TANIMI

Trk hukuk sisteminde vedia szlemesi Trk Borlar Kanununun 19. babnda vedia bal altnda, 463-470 maddeleri arasnda dzenlenmitir. Ayn balk altnda yine vedia szlemesinin temel zelliklerini ieren fakat kendine has baz zellikleri olan; Usulsz tevdi, Ardiye mukavelesi, Otelciye tevdi balklar ile dier muhafaza borcu douran szlemeler bulunmaktadr. Borlar Kanununda vedia szlemesinin tanm: da, bir szlemedir ki onunla mstevdi mudi tarafndan verilen eyi kabul ve onu emin bir mahalde hfzetmeyi deruhte eder eklindedir ( BK m.463 f.1). Gnmz hukuk terminolojisinde ida terimine rastlanlmamaktadr. Borlar Kanununun hazrlanmasnda Mecelledeki terimlerin etkisinde kalndnn bir gstergesidir. Vedia, hem szlemeyi hem de szlemenin konusu olan eyay ifade etmektedir. Borlar kanunumuzda vedia verene mudi, vedia alana mustevdi terimi kullanlmtr. Szlemenin mehaz kanundaki tanm ise; Emanet szlemesi ile emanet alan, emanet verenin ona emanet ettii tanr bir nesneyi teslim almay ve onu gvenilir bir yerde korumay emanet verene kar zerine alr, eklindedir62.

62

YAVUZ, s.805; B LGE, s.344; ZEVKL LER, s.389; HATEM , H./SEROZAN,R./ARPACI,A.: Borlar Hukuku, zel Blm, stanbul 1992, s.496; ERDEM, N.: Trk Borlar Kanunu erhi Ve Davalar, Ankara 1990, s. 477.

36

Mehaz kanundaki tanmda vedia szlemesinin konusunun menkul eya olaca aka belirtilmitir. Ancak; baz yazarlar vedia akdinin konusuna gayrimenkulleri de dahil etmilerdir; Berkiye gre Emanet ( ida ), en geni anlamyla, menkul veya gayrimenkul bir eyin muhafaza edilmek zere hakiki veya hkmi bir ahsa tevdi edilmesi konusunu ihtiva eden bir szlemedir63. Kanaatimce de vedia szlemesi, vedia veren tarafndan verilen bir tanr eyann vedia alan tarafndan kabul edilerek gvenli bir yerde saklanmas, vedia verenin talebi halinde her zaman iin vedia verene geri verme ykmll

ykleyen bir szlemedir. Vedia szlemesi, geerlilii ekle bal olmayan ve rzai bir szlemedir. Taraflarn rzalarnn birlemesi ile szleme tamam olur, vedia konusu maln teslim edilmesine gerek yoktur. Ancak; vedia alann muhafaza borcunun doabilmesi iin vedia konusunun teslim edilmesi gerekir, teslimden nce muhafaza borcu domaz64. Roma hukukuna gre, vedia szlemesi, bir kimsenin menkul bir mal bir bakasna cretsiz olarak muhafaza etmesi iin teslim etii ve mal teslim alan kiinin bu mal talep zerine sahibine iade etme borcu altnda bulunduu, ayni nitelikte, eksik iki tarafl bir iyi niyet szlemesidir. Szlemeyi tanmlamak iin kaynaklarda depositum ve depozito terimlerinin kullanld grlmektedir. Ancak depositum kelimesi ayn zamanda szlemenin konusunu belirtmek iin de kullanlmaktadr.65 Vedia szlemesinde muhafaza edilecek mal, mlkiyeti nakledilmeden, teslimle verilir; bakasna ait bir mal da vedia olarak verilebilir.66
63

BERK , .: Borlar Hukuku ( zel bor mnasebetleri ), Ankara 1971, s. 345. KAZANCI, F.: lmi Ve Kazai Aklamalarla Borlar Kanunu, stanbul 1990, s.297; NAN, T.: Borlar Hukuku, Ankara 1990, s.298; KAAK, N.: Emsal tihatlarla Borlar Kanunu, Ankara 2002, s. 991; KARAHASAN, M.K.: Trk Borlar Hukuku, zel Bor likileri, stanbul 1992, s.1393. 65 KKGNGR, E.: Roma Hukukunda Vedia szlemesi ( depositum ), Ankara 2002, s. 27; D MARZO, S ( ev.: UMUR, Z.), stanbul 1959, s.416. 66 RADO, s. 79; TAH ROLU, age, s. 168; ERDOMU, s.54.
64

37

Roma hukukunda bir szleme ilikisinin kurulabilmesi iin kural olarak taraflarn karlkl ve birbirine uygun irade beyanlar yeterli olmamakta, ayn

zamanda szleme konusu maln kar tarafa verilmesi ve taraflarn karlkl rzalarnn belli bir ekilde beyan da gerekmektedir. Bu nedenle, Roma toplumunun en eski dnemlerin de dahi var olan vedia szlemesi ius civile tarafndan tannan bir szleme deildir. Zira ius civileye gre, ekilsiz anlamalar, bor dourucu bir kaynak olarak kabul edilmemekteydi. 67

&2. VED A SZLEMES N N TAR H GEL M

Trk hukukunun eski dnemlerinde de vedia szlemesi gelimi bir szleme tr olarak yer almtr. Fkh kitaplarnn derlenmesi suretiyle hazrlanm temel bir kanun olan Mecellenin nc Kitab, Kitabul Emanat blmnde 762 ve devam maddelerinde ( m.762-803 ) ayrntl bir ekilde dzenlenmitir. Vedia akdi

Mecellede ida akdi ismi ile yer almtr ve vedia szlemesiyle ilgili olarak, bir kimsenin kendi malnn muhafazasn bir bakasna havale etmesi eklinde tanmlanmtr. Vedia ise, tevdi olunan eye denir ki, ilgili maddede ( m.763) hfz iin bir kimseye ida olunan mal olarak tanmlanmtr.
68

slam hukukunun etkisi altnda kalan Trk hukukunda vedia hukuk ekollerine gre yorumlanmtr. Hanefilere gre vedia, sahibi namna korunmas iin emin kabul edilen bakasnn yanna braklan maldr. kinci manada vedia, bir kimsenin muhafaza iin kendi maln bakasna havale etmesidir. Malikilere gre ise birinci

67 68

KKGNGR, s. 23; 35-37; RADO, s.80; TAH ROLU, s. 169. T FT K, M.: Trk Hukukunda Vedia Szlemesi, Ankara 2007, s.23.

38

manada vedia, muhafaza iin bakas vekil klnan maldr, ikinci manada vedia ise bakasnn bir mal muhafaza iin vekil klmaktr.69 Roma hukukunda vedia, yani bir kimsenin kendisine ait bir mal muhafazas amacyla gvenilir bir kiiye emanet etmesi, Roma toplumunun en eski dnemlerinde dahi grlmektedir.70 Vedia ileminin eski dnemlerden beri var olmas, ius civile tarafndan tannm bor dourucu bir kaynak olduu, dier bir deyile dava hakk tanyan bir szleme olarak kabul edildii anlamna gelmez. nk; ekilsiz anlamalarn bor dourucu kaynak olarak kabul edilememesi, eski ius civileye hakim olan temel prensiplerden biridir.71 Vedia aktinin, balangta szlemeye dayal bir korunmadan yoksun olan, ancak; sonralar dava hakk tannan fiducia ( inanl szleme ), ariyet ve rehin ile ayn aamalar geirdii sylenebilir.72 Bu nedenle ilk dnemlerde maln vedia olarak veren kiinin baka hukuki yollardan yararlanmas mmknd. ncelikle vedia veren kii maln maliki olma sfatn muhafaza ettii iin, maln kendisine iade edilmesini salamak zere rei vindicatio (istihkak davas )ndan yararlanabilirdi. Ancak bu durumda istihkak davasnn gerei olarak maln gerek maliki olduunu ispatlamak zorundayd. Vedia ilemi ilk olarak XII Levha Kanunu tarafndan hukuken dikkate alnan ve kendisine hukuki sonular balanan bir ilem olarak karmza kmtr.73 XII Levha Kanunu dneminde vedia ilemi, szlemeye bal sorumluluk douracak nitelikte bir ilem olarak kabul edilmemitir. Bu dnemde bir

69

OKUR, S.: slam Hukukunda Vedia, yaynlanmam ylt, stanbul 1989,s.13 ( Naklen; YENER, M,: Trk Medeni Hukukunda Alelade Vedia Szlemesi Ve Hkmleri, ylt, stanbul 2002, s.38 ). 70 KKGNGR, age, s.29; BERK , Roma Hukuku, s. 281. 71 KOSCHAKER /AY TER, s.206. 72 Longo, Deposito, s.9 ( Naklen; Kkgngr, s. 29). 73 KKGNGR, s. 30; TAH ROLU, s.169; D MARZO, s. 416.

39

mal vedia olarak ald halde bu ilemin gereini yerine getirmeyen kii, haksz fiil ilemi sulu gibi deerlendirilmekte ve bir ceza davas ile takip edilmekteydi. Bu yetersiz koruma yollarn takiben, vedia ileminin bir szleme olarak deerlendirilip korunmaya balanmasnn ilk belirtileri. Cumhuriyet Dneminin son yzylnda, formula74 usulnn uyguland dnemde karmza kmaktadr. Bu anlamda kaynaklar, bu geliimin dnm noktalar hakknda genel snrlaryla da olsa bir takm bilgiler iermektedir. Bu erevede vedia ileminin korunmas, ilk olarak praetor tarafndan gerekletirilmitir
75

. Daha sonra ilk imparatorluk dneminin

birinci yzylnda, hukukun gelimesine srekli olarak katkda bulunan Klasik Dnem hukukularnn almalar sayesinde vedia ilemi bor douran bir szleme olarak tannm ve bylece daha geni ve etkili ekilde himaye edilmeye balanmtr76.

&3. VED A SZLEMES N N ZELL KLER

I- SZLEMEN N KONUSU

Vedia

szlemesinin

konusunu

sadece

menkul

mallar

oluturur.

Gayrimenkuller, vedia szlemesinin konusu olamazlar. Gayrimenkul ynetimi bir kiiye devredilmise, vekalet trnden bir isimsiz szleme veya vekalet szlemesi
74

Adi mahkemeler nizamnda legis actiolardan sonra uygulanan usul. M.. 11O seneleri civarnda kan lex Aebutia ile kanuni hale gelen ve bir lex lulia ile tek usul olan Formula usulune gre, magistra, taraflara, ihtilaflarna uygun bir formula vererek onlar hakime gnderirdi. Formulada evvela taraflarn setikleri hakim veya hakimlerin isimleri yazlr, sonra intentio denilen ksmda, artl bir cmle ile davacnn iddias belirtilir; condemnatio isimli ksmda, hakime bu iddia ispat edilemedii takdirde davalnn mahkum edilmesi, aksi takdirde beraat ettirilmesi emri verilirdi. (UMUR, Z.: Roma Hukuku Lugat, stanbul 1983, s.75. ) 75 Buckland, Text-Book, s. 467 ( Naklen; Kkgngr, age, s.31). 76 KKGNGR, s.32.

40

sz konusu olur77. Bu husus svire Borlar Kanununda aka belirtildii halde Borlar Kanunumuzda sadece ey den bahsedildii iin; Trk Hukukunda gayrimenkullerin de vedia konusu olabilecei dorultusunda grler ileri srlmtr, ancak genel kabul gren ve bizim de katldmz hakim gre gre, nitelikleri vedia szlemesiyle amalanan durumla pek badamad iin gayrimenkuller vedia szlemesinin konusunu oluturamazlar. Gayrimenkuller zerinde vedia szlemesi kabul edilmediinden, byle bir durumda, bunun ak bir ekilde kararlatrlm olduu tekdirde, vekalet veya hizmet szlemelerinden

birinin hkmlerinin uygulanmas gerekir ve bu yeterli bir himaye tekil eder78. zel bir vedia szlemesi dzenlemesi olan yediemine tevdi szlemesinde de menkul ve gayrimenkul ayrm yaplmamtr. ( BK m.471 ) . Medeni Usul Kanununun 101. maddesinin birinci bendinde menkul ve gayrimenkul mallarn ayni mnazaal ise bunun haciz veya yedi adle tevdiine denilmektedir. Bu gibi hallerde gayrimenkullerin tevdi edilmesi hukuken mmkn grlmektedir.Vedia

szlemesinin konusunu oluturan tanr eya szlemenin yaps gerei ferden muayyen eyadr. Bunun yannda para, kymetli evrak veya dier misli eya da vedia szlemesinin konusunu oluturabilir. Borlar Kanunumuz bu konuda tevdi edilen eyann para ve dier misli eyalar olmasna gre ayrm yapmtr. Bir miktar parann tevdii konusunda; Trk Borlar Kanununun usulsz tevdi szlemesini dzenleyen 472. maddesine gre, usulsz tevdi szlemesinin gereklemesi ve aynen iade ykmnn kalkmas iin mebla mhrsz ve ak olarak braklmsa bu manada zmni bir mukavele mevcut saylr ifadesini kullanmtr. Parann ak olarak braklmas, kullanma ve milsen iade konusunda bir zmni kabul saylmtr, burada
77 78

YAVUZ, s.806; ZEVKL LER, s.390; KARAHASAN, s.1396. YAVUZ, s.807; ZEVKL LER, s.389; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 499.

41

bir karine mevcut olup aksi ispatlanncaya kadar usulsz vedia mukavelesi bulunmaktadr79. Szlemenin kanundaki tanmndan alelade ( adi ) vedia olabilmesi iin zarfn kapal ve mhrl olmas gerektii anlam kmaktadr. Para kapal zarf ierisinde mhrsz olarak braklmsa adi vedia szlemesi oluaca genel olarak kabul edilmektedir. Para kapal olarak teslim edilmise adi emanet iin bir karine sz konusudur, ancak hal ve artlar mnferit olayda farkl bir durumu gsterebilir; rnein taraflar arasndaki i ilikilerinde usulsz tevdi genel olarak uygulanyorsa, kapal olarak teslim sadece paray getiren ulak sebebiyle yaplmsa veya sayma ileminden kurtulmak iin kapal torbada para, say damgas vurulmu olarak teslim edilir ve muhatabn torbay amaya yetkili olmad anlamna gelmezse usulsz vedia szlemesinin varl sz konusu olabilir80. Para ve kymetli evrakn tevdii ile para dndaki dier misli eyann tevdii arasnda kanunda fark gzetilmitir. Vedia alan ak olarak braklan paray aksi kararlatrlmamsa kullanabilir ve mislen iade edebilir, kymetli evrak ile misli eyay, vedia verenin ak rzas olmadan kullanamaz ve aynen iadeye mecburdur ( BK m. 472/ 2)81. Bu ynde rza olmamas halinde eya ak olarak tevdi edilmi olsa bile adi vedia hkmleri geerlidir. Burada zmni bir irade yeterli olmaz, ak olarak kararlatrlmas gerekir, ancak bu aklk ekle tabi deildir. Eer para veya kymetli evrakn adi vedia olarak fakat ak bir ekilde tevdi edilmesi dnlyorsa mutlaka muayyen hale getirilmesi gerekir. Mesela: para veya kymetli evrakn seri numaralar

79 80

MRE, Z.: Alelade Vedia, M.R.Sevige Armaan, stanbul 1956, s. 196. T FT K, s.31. 81 GRSEL, N.: Usulsz Tevdi,Ad.Der. 1950, s. 80.

42

tespit edilerek veya kapal zarfta, kutuda verilmelidir82. Bu ekilde belirleme uygulamada, banka emanetleri ve benzeri ilemlerde yaplmaktadr. Korunmak zere emanet olarak verilen eya banka tarafndan elik kasalarda korumaya alnr. Szlemeyi yapann bizzat malik olmas gerekmez. Burada sadece emaneti brakann kar gzetilerek yaplan bir vedia szlemesi vardr83. Bankann belirli bir cret karl yapm olduu bu tr koruma hizmetlerine serbest depo tevdiat, emanet kabul de denir.
84

Bu halde bankaya vedia olarak braklan eya

ister misli olsun ister olmasn, Borlar Kanununun vedia aktine ilikin hkmlerine tabi olur. Bunun gibi bankaya vedia olarak braklan eya, mcevherat, kymetli evrak ve madenlerde olduu gibi misli olmayan eylerden ibaretse yine vedia akti hkmleri uygulanr. Vedia alan sfatyla banka, bu eyalar bizzat kullanamaz ve bakasna da kullandramaz. Bu ileme kapal tevdi ad verilir85. Ak tevdi ilemlerinde bankaya tevdi olunan misli eya, para veya menkul kymetler hakknda banka tarafndan aynen iade mecburiyeti olmakszn mislen iade edebilme yetkisi aka kararlatrlabilmektedir. Bu durumda da usulsz tevdi sz konusudur. Tasarruf mevduat szlemesinin de bu ekilde para yatrma muamelesini ieren ve taraflarn niyetine gre bazen karz bazen vedia ilemi, yani usulsz tevdi szlemesi olduu kabul edilmektedir86.( BK. M. 472 ) ak tevdi ilemlerinde de bankann mislen iade yetkisi kararlatrlmamsa aynen iade geerlidir ve bunlarn mlkiyeti bankaya gemez, bu durumda da adi vedia hkmleri geerlidir87.

82

MRE, s. 221. YKSEL, A.S.: Bankaclk Hukuku Ve letmesi, stanbul 1986, s. 268. 84 YKSEL, s.268. 85 TEK NALP, .: Banka Hukukunun Esaslar, C.1. stanbul 1988, s.342. 86 KAPLAN, .: Banka Szlemeleri Hukuku, C.1, Ankara 1996, s. 193. 87 KAPLAN, s. 194.
83

43

Medeni Kanunumuzun 762. maddesinde belirtilen ve menkul eya kapsamna sokulmu doal glerin vedia szlemesinin konusunu oluturmayaca genel kabul gren grtr88. Kanaatimizce de vediann konusu, elle tutulur, maddi varl nispeten belirli eylerden olumaldr. Vedia szlemesinin konusunun, sadece cansz varlklar olmas gerektiini ifade eden grleri az da olsa mevcuttur89. Ancak canl mallarn, hayvan ve bitkilerin vediann konusu olmasna engel bir durum olmad gibi uygulamada canllarn vedia olarak verilmesine ska rastlanmaktadr. Yarg kararlarn bu ynde rnekler bulunmaktadr90. Roma hukukunda vedia szlemesine sadece menkul mallar konu olabilir; bir gayrimenkul gzetmesi ii bir kimseye tevdi edilmise, vedia deil vekalet (mandatum ) szlemesi sz konusu olur91. Trk Hukukunda olduu gibi Romada da baz yazarlar tanmaz mallar zerinde de vediann sz konusu olup olamayacan uzun sre tartmlardr92. Ancak, tanmaz mallarn vediaya konu olamayacan aka ifade eden kaynaklar karsnda bu tartmalardan bir sonu kmamtr93. Vedia szlemesinin konusunun sadece tanr mallardan

oluabilmesinin sebebi,

vediann yalnzca menkul mallar korumak amacyla

domu olmas ve bu amaca hizmet edecek bir yapya sahip olmasndandr.94

88

MRE, A. Vedia, s.221. DALAMANLI, F.: Borlar Kanunu erhi, Ankara 1977, s.297. 90 Yarg.4.HD. 2.10.1994, 2923/ 2740 ( TEPEC , K.: Notlu zahl Borlar Kanunu, 2. Bas, Ankara, 1954.s.651 ); ..dava konusu at zabta tarafndan yediemin sfatyla teslim ve bilahare mnazaa daval leyhine halledilecek kendisine iade edilmi olduuna ve yedieminde kald mddete beslenmesi ve tedavisi iin sarfolunan faideli sarfyatn atn malikine ait olmasna gre bu ynde davaya baklmak ve neticeye gre karar vermek gerekirken. 91 RADO, age, s. 78-80; TAH ROLU, age, 168-169; KKGNGR, age, s. 42-43. 92 Rotondi, Deposito, s.69; DERNBURG, A. ( ev.: C CALA, F.B.), ( Naklen; Kkgngr, age, s.42.) 93 RADO, s. 80. 94 KKGNGR, s. 42; TAH ROLU, s. 168.
89

44

II- SZLEMEN N TARAFLARI

Vedia szlemesinin taraflarn emanet veren yani, saklatan kii veya kiiler ile temsilcileri ve emanet alan yani, muhafaza eden kiiler ile bunlarn temsilcileri, tzel kii ise yetkili organ oluturur. Geerli bir szlemenin kurulabilmesi iin taraflarn tam ehliyetli olmas yani, reit, mmeyyiz olup kstl olmamas gerekir. Snrl ehliyetsizler tarafndan geerli bir vedia szlemesi, snrl ehliyetsiz tarafndan vedia kabul halinde yani emanet alan olmas halinde onu ykmllk altna sokacandan yaplamaz, ancak; bir meslek ve sanatla uramas iin ana babas tarafndan

kendisine verilen mallar zerinde tasarruf gibi ehliyetin geniledii haller bunun dndadr95. Snrl ehliyetsizin emanet veren olmas halinde, ilk bakta szlemenin taraf olup geerli bir szleme kurabilecei dnlebilir, nk; vedia szlemesi ivazsz olabilir, ivazsz vedia szlemesi emanet vereni bor altna sokmaz. Ancak Berki; emanet akdi nedeniyle emanet verenin de malvarlnda azalmalar olabileceini, rnein; emanet alan, emanet verilen ey sebebiyle zarar grrse bu zarar emanet verenin tazmin etme zorunda olduunu belirterek snrl ehliyetsizlerin cretsiz de olsa vedia szlemesi yapamayacaklar grndedir96. Snrl ehliyetsizlerin, tam ehliyetli gibi yapabilecekleri ilemler, kendisi iin ykmllk dourmayacak karlksz kazanmalardr. Ancak bu ykmllkler, ilemden sonra olabilecek ykmllkler deil, ilemin hukuki sonucu olarak doan ykmllklerdir. Bu sebeple muhtemel zararlar szleme yapma imkann ortadan kaldrmaz. Ayrca kazandrmann karlksz olup olmadnn ls, iktisadi deil
95 96

BERK , s.198 BERK , .: Borlar Hukuku1973, s.199.

45

hukukidir, nemli olan ilemin hukuki nitelii gerei bir ykmllk getirip getirmedii ya da ykmllk getirebilecek nitelikte olup olmaddr97. Snrl ehliyetsizler, kendilerini bor altna sokmayacak szlemeler kurabilirler. Yaplacak ilemde snrl ehliyetsizin korunma ihtiyac olmamaldr. Vedia szlemesinde muhtemel masraflar deme riskinin tesinde, bir eyann

mlkiyetinin sakl kalmas artyla tevdi edilmesi sz konusudur. Bu durumda eyay geri alamama yani, bir mal kaybnn gereklemesi sz konusu olabilir. Bu nedenle snrl ehliyetsizin temsilcisi yoluyla korunmas gerektiinden vedia szlemesinin snrl ehliyetsizler iin kanuni temsilcileri vastasyla kurulabilecei

dncesindeyim. Snrl ehliyetliler ise, kendilerine kanuni mavir tayin edilmi kimselerdir. Bu kiiler Medeni Kanunun 429. maddesinde sayl ilemleri yapabilmek iin kanuni mavirin oyunu almak zorundadrlar98. Emanet alan ya da emanet veren sfatyla vedia szlemesi kurmak bu maddede saylan ilemlerden deildir. Bu nedenle snrl ehliyetli kanuni mavirinin onay olmadan vedia szlemesi yapabilir. Roma hukukunda maln maliki, zilyedi ya da sadece mal elinde bulunduran kii vedia veren kii olabilir. Bir bakasna ait maln vedia olarak verilmesi durumunda da vedia szlemesi szlemenin taraflar arasnda geerliydi. Vedia szlemesinin geerli olabilmesi iin vedia veren kiinin vedia konusu mal hukuka uygun ekilde elinde bulundurup bulundurmad nem tamaz. Kt niyetli zilyet veya bir hrsz da elindeki mal geerli olarak vedia szlemesine konu yapabilirdi. Bu durumda

97 98

OUZMAN/SEL /OKTAY: Kiiler Hukuku, Gerek Ve Tzel Kiiler, stanbul 1999, s.91 vd. OUZMAN/SEL /OKTAY,s. 80.

46

vedia veren kii vedia szlemesinden doan actio depositi99 ile maln kendisine iade edilmesini salayabilirdi100. Vedia szlemesi baba egemenlii altnda bulunan bir kimse veya kle tarafndan da yaplabilirdi. Bu durumda vedia szlemesinden doan dava, izni veya bilgisi olmasa da aile babasna ait olurdu. Buna karlk vedia alan kii tarafndan alabilecek kar davada tutulamazd102. Vedia aan kii, maln maliki dnda herhangi bir kimse olabilir. Malik, kendi mal zerinde vedia alan sfatn kazanamaz. Ancak bunun birtakm istisnalar mevcuttur. Daha nce yaplm bir baka hukuki ileme ya da hukuki ilikiye dayanarak maln zilyetliini ya da detentiosunu elinden bulunduran kiiden, malik kendi maln vedia olarak alm olabilir. rnein, kendisine ait bir mal zerinde bir bakasna intifa, rehin veya kira hakk tanyan malik, daha sonra bu ilemlere konu olan maln hak sahiplerinden geerli bir szlemeyle vedia olarak alabilirdi103. Vedia, bir aile evlad ya da bir kle tarafndan stlenilmise, aile evlad ve klenin sorumluluunun yannda aile babas ve efendinin de belirli llerde sorumluluu olurdu. Eer aile babas veya efendi bu hukuki ilem iin izin vermilerse borcun tamamndan sorumlu olurdu. Aile evlad veya kleyi bir ticari iletmenin bana getirmi veya gemisine kaptan yapmsa peculium104 veya in rem ( actio depositi contraria101 ) aile babas sorumlu

99

Vedia aktinden doan bir dava olup, Iustinianus hukukunda, her zaman alacakl olan vedia verene, maln istedii zaman geri alabilme imkan salard ( UMUR, Roma Hukuku Lugat, s..5). 100 Longo, Deposito, s. 13; Rotondi, Deposito, s.64 ( Naklen; Kkgngr, s.38). 101 Baz hallerde alacakl olabilen vedia alana, maln muhafazas ve bakm iin yapt btn masraflar geri almak ve mal yznden uram olduu btn zararlar tazmin ettirmek iin actio depositi contraria gerekir.( UMUR, Roma Hukuku Lugat, s.5). 102 Rotondi, Deposito, s. 64-65 ( Naklen; Kkgngr, s.39.) 103 KKGNGR, s.40. 104 Klelerle aile evlatlarna, aile menfaatine i yapabilme imkan vermek ihtiyacnn dourduu peculium messesesi nceleri malikin rzas altnda, kle veya aile evladnn kendi kendine elde ettii bir sermaye idi. Hukuken bu mallarn maliki aile reisi olmakla beraber, rf adetin tesiriyle fiilen kle

47

verso orannda sorumlu olurdu. Aile babas veya efendinin, aile evladnn veya klenin hileli ilem veya haksz fiili yannda kendi hileli ilemleri ve haksz fiillerinden de sorumluluu sz konusuydu105. Kendisine vedia verilen aile evlad, daha sonra baba egemenliinden karsa, aile babasnn actio depositi sebebiyle sorumluluu bir yl sreyle devam ederdi. Ancak aile babasnn egemenliinden kan aile evlad mal elinde bulundurmaya devam ediyorsa, aile babasnn sorumluluu, egemenlikten karma ileminin yaplmasyla sona ererdi106. Buna karlk kendisine vedia verilen klenin daha sonra efendisi tarafndan azat edilmesi durumunda, kleye kar actio depositi alamazd. Bu durumda rei vindicatio ( istihkak davas) gibi hukuki yollara mracaat edilmesi gerekirdi107.

III- SZLEMEN N N TEL

Trk Hukukuna gre vedia szlemesi, rzaya dayal bir szlemedir. Vedia szlemesi, sadece taraflarn anlamasyla ve vediann tesliminden nce meydana gelir. Szlemenin kurulmu olmas iin vediann teslimi art deildir108. Teslim

veya aile evlad nezdinde kalrlard. Sonralar malik, aile evlad veya kleye, kendi mamelekinden ayrd bir peculium vererek onu iletmesine imkan salamaya balad. Hukuk ilmi ve praetorlar, peculiumu ileten aile evlad veya klelerin yklendikleri borlarn, peculium miktarn amayacak nispette bir actio de peculio ile aile reisinden talep edilebileceini kabul etti. ( UMUR, Roma Hukuku Lugat, s.154.) 105 KKGNGR, s.41. 106 BONFANTE, P.: Corso di diritto romano, C.VI.Le successioni, Milano 1974,s. 40.( Naklen; Kkgngr, age, s. 41.) 107 D.16.3.1.18 ( Ulpianus libro XXX ad edictum); ( Naklen; Kkgngr, age, s.41.) 108 MRE, A.Vedia, s.217; YAVUZ, s.806; ZEVKL LER, s.390;

48

sadece szlemenin vedia veren tarafndan ifasn ifade eder, vediann teslimi, szlemenin bir unsuru deildir109. Vedia szlemesi, vedia konusu tanr vedia alana teslim edilmemi olsa bile meydana gelir; ancak szleme, vedia alan tarafndan henz ifa edilmemitir. Yani, vedia szlemesinin geerlilii hibir ekle bal deildir; taraflarn rzalaryla szleme tamam olur. Ancak vedia alann muhafaza borcunun domas iin, vediann teslimi gerekir; teslimden nce byle bir bor domaz110. Bununla birlikte, vedia szlemesinin yapld fakat vediann vedia veren tarafndan teslim edilmedii durumlarda, bunun kendisine teslim edilmesi hususunda vedia alann bir talep hakk yoktur. nk vedia szlemesi, vedia verenin menfaatine olan szlemedir. Bundan dolay, vedia szlemesinin varlna ramen, vedia veren isterse, vediay vedia alana teslim etmez; teslim ettii takdirde de, bunun istedii zaman iadesini talep edebilir111. Vedia szlemesinde teslim edilen vedia iin bir vade tayin edilmi olsa bile, vedia veren bu vadeye bal kalmakszn, vediann iadesini her zaman talep edebilir ( BK. m.466 f.I)112. Vedia szlemesi cretli de olsa, vedia alann vediann teslimi hususunda bir dava hakk yoktur; vedia alan ancak ifa tazminat mahiyetinde zararn ve yapm olduu masraflarn kendisine denmesini isteyebilir113. Roma Hukukunda ise vedia szlemesi, ayni nitelik tayan bir szleme olarak kabul edilmekteydi; yani szlemenin kurulmu saylmas iin karlkl ve birbirine uygun rzalarn aklanmas yeterli deildir, ayrca szlemenin konusunu tekil eden eyin kar tarafa teslimi de gerekir114. Vedia konusu maln kar tarafa verilmesi,
109

HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.500; KARAHASAN, s.1397; B LGE, s.250; MRE, A.Vedia, s. 217; YAVUZ, s. 806; ZEVKL LER, s.390. 110 YAVUZ, s. 807; ZEVKL LER, s. 391; MRE, A.Vedia, s.218. 111 T FT K, s.35; BERK , s.204; ZEVKL LER, s.391. 112 MRE, A.Vedia, s.218; YAVUZ, s.808. 113 MRE, s.218; B LGE, s. 256. 114 RADO, s. 79; TAH ROLU, s. 168; ERDOMU, s.s.54.

49

vedia alan kiiye mal sadece elde bulundurma ( detentio)115imkan verirdi116. Maln mlkiyeti zilyetlii, eer malik zilyet ise vedia veren kiide kalrd. Vedia veren kiinin mlkiyet ve zilyetlie sahip olmaya devam etmesi, bir takm hukuki sonularn ortaya kmasna sebep olurdu. ncelikle vedia veren kii, mlkiyet hakkna sahip olduu iin, mlkiyetin korunmasna ilikin haklardan yararlanrd. Ayrca, vedia verenin zilyet olma durumu devam ettii iin, zilyetliin korunmasna ilikin hukuki imkanlardan yararlanmaya da devam ederdi117. Buna karlk vedia veren kii, malik olmamasna ramen mal kazandrc zamanam yoluyla kazanma durumunda olan bir kiiyse, mal vedia olarak baka birisine teslim etmesi, kazandrc zamanamndan yararlanmasna engel tekil etmez118.

IV- SZLEMEN N VAZLI YA DA VAZSIZ OLUU

Vedia szlemesi, esas itibariyle crete tabi olmayan bir szlemedir. BK. m. 463 f.II ye gre; aka kararlatrlm olmadka veya hal ve artlar gerekli klmadka, vedia szlemesi cretsiz bir szlemedir: Vedia alan bir cret isteyemez, fakat bunun aksi szlemeye konulabilir ve vedia verenin cret demesi salanabilir veya vedia verenin cret borcu hal ve artlarn gereinden ortaya kabilir119. Emanet verilen ey emanet alann alma alanna giriyorsa kural olarak cretli kabul edilmelidir, ayn ekilde eyann muhafazasnn bu ii meslek edinenlerce yaplmas,

115

bir mal zerinde , mruru zamanla iktisaba gtrmeyen ve interdictumlarla ( Formula usul zamannda pretor ve ayaletlerde alilerin baz hallerde, hakimin karar vermesine ihtiya brakmayacak ekilde ihtilafl bir mevzuyu zmeleri) himaye edilmeyen fiili hakimiyet ( UMUR, Roma Hukuku Lugat, s.57). 116 RADO, s.80; TAH ROLU, s.169; D MARZO, s. 417. 117 KKGNGR, s. 40. 118 KKGNGR, s.38. 119 ZEVKL LER, s.391; T FT K, s. 36; YAVUZ, s. 809; KARAHASAN, s.1398.

50

muhafaza konusunun zel bir tekilata ihtiya gstermesi halinde de cret denmelidir120. Adi ilemler alannda vedia ilikisi, ounlukla karlkl bir nezaket ilemidir, bu nedenle cret szlemenin asli bir unsuru deildir. Aksi kararlatrlmadka ve iin mahiyeti de gerektirmedike vedia szlemesinde cret sz konusu olmaz. cret miktar szleme ile tespit edilmemise, esas itibariyle vekaletteki ilkeler uygulanr121. Szleme ile tespit edilmeyen cretin tespitinde her eyden nce i hayatnn allm uygulamalar gz nnde tutulur. Mesela, tek tarafl olarak tespit edilmi maktu cret, vedia verene vediay brakmadan nce aklanmamsa, uygulamadaki genel geerli olana uyduu lde esas alnr. Vediann szlemede ngrlen sre bitmeden iadesi istenirse, mutat olarak cretin uygun bir ksmnn denmesi yoluna gidilebilir. Bununla birlikte, vedia alan kararlatrlan sreyi gz nnde tutarak bir takm masraflar yapmsa bunlarn da karlanmas gerekir122. Roma Hukukunda ise, Trk Hukukundan farkl olarak, vedia szlemesinin ivazsz bir szleme olmas esas benimsenmitir. Roma kaynaklarnda vedia alan kiinin szlemeden hibir karlk alamayaca, eer muhafazas iin vedia alan kii lehine bir cret ngrlmse, szlemenin vedia olmaktan karak baka bir hukuki ilem olan locatio conductio ( istisna szlemesi) haline gelecei aka ifade edilmektedir123.

120 121

YAVUZ, s.811; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.500. T FT K, s. 37. 122 B LGE, s. 255; ZEVKL LER, s.391. 123 RADO, s. 80; TAH ROLU, s.168; ERDDOMU, s.54; KKGNGR, s. 43-46; D MARZO, s.417.

51

V- EKS K K TARAFA BOR YKLEYEN B R SZLEME OLMASI

Borlar Kanunumuzda dzenlenen vedia szlemesi, eksik iki tarafa bor ykleyen szleme niteliindedir124. Szlemede emanet alan bor altna girmektedir. Emanet alann esas borcu vediay emin bir yerde muhafaza etmek ve emanet verenin talebi halinde veya saklama sresinin sonunda bunu emanet verene iade etmektir. Vedia veren ise baz hallerde bor altna girerken125 baz hallerde ise hibir ykmllk altna girmemektedir. Vedia szlemesi esas itibariyle ivazsz bir szlemedir. Szlemede cret kararlatrlabilecek durumlar szlemenin ivazl ya da ivazsz oluu bal altnda ayrntsyla irdeledik. Vedia szlemesinde saklama borcunun bir sonucu olarak emanet alann iade borcu domaktadr, bu iade borcu szleme niteliini deitirmez ve szlemenin karlkl olma sonucunu dourmaz. Bu vediann verilmesinin hukuki sonucudur, taraflar arasnda iade borcu, vedia tesliminin bir kar edimi olarak kararlatrlamaz. Vedia veren, baz hallerde ykmllk altna girer, baz hallerde hibir ykmllk altna girmez, bu nedenle vedia szlemesi eksik iki tarafl bir szleme olarak nitelendirilmektedir. Vedia verenin cret borcu bulunan hallerde vedia szlemesi iki tarafl; bir cret borcunun sz konusu olmad hallerde ise, tek tarafl bir szleme gibidir. cretin denmesi gerektii durumlarda vedia, tam iki tarafa bor ykleyen szleme nitelii kazanr; ancak burada cret, iade borcunun deil, muhafaza borcunun kar edimini oluturur126.

EREN, s.275; YAVUZ, s.809; Bu haller; szlemede, vedia verenin cret deme borcunun aka kararlatrlm olmas ve hal ve artlarn vedia verenin cret demesini gerekli kld durumlardr. 126 YAVUZ, s.811; ZEVKL LER, s.391; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.501.
125

124

52

Roma hukukunda da vedia szlemesi, eksik iki tarafa bor ykleyen bir iyi niyet szlemesi niteliindedir. nk bu szleme ile, vedia alan bor altna girmektedir; vedia veren kiiye bir bor yklenmemektedir. Vedia alan, kendisine emanet edilen eyi muhafaza etmek ve vedia veren tarafndan talep edildii zaman da aynen iade etmekle ykmldr. Vedia veren, vedia alann vedia konusu mala ilikin masraf yapmas veya vedia konusu mal yznden vedia alann zarara uramas halinde bor altna girer127.

VI- SZLEMEN N AMACI

Vedia szlemesinin esas amac ve bu akdi dier szleme trlerinden ayran temel zellii, vedia alann vedia konusu mal muhafaza ykmlldr. Vedia alann muhafaza borcu bu szlemenin konusunu ve amacn tekil eder. Baka bir ifadeyle, muhafaza borcunun szlemenin esas konu ve amacn tekil ettii hallerde, bir vedia szlemesinden sz edilebilir128. Vedia szlemesine egemen olan vedia verenin menfaatidir. Koruma, sadece fiilen elde tutmadan daha fazlasn ifade eder. Vedia alan, vedia konusu mal, vedia verenin belirledii yerde ve onun istedii ekilde muhafaza eder. Bu husus szlemede aka belirtilmemise, vedia alan vediay gvenli bir yerde ve deeriyle orantl bir dikkat ve zenle muhafaza etmekle ykmldr129. Vedia szlemesinde muhafaza borcu mutlak niteliktedir ve aka veya zmnen izin verilmedike, vedia alan bunu kullanamaz. Vediay vedia alann kullanmamas,

127

KKGNGR, s.25; TAH ROLU, s.169; Z LEL OLU, H.: Roma Hukukunda Gzetim ( custodia ) Sorumluluu, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 1985, s. 209. 128 YAVUZ, s.809; MRE, s.214; ZEVKL LER, s.390. 129 KARAHASAN, s. 1399; MRE, A.Vedia, s.214.

53

bu ekilde muhafazas ve istendiinde aynen iadesi, u an incelediimiz adi vedia szlemesine ait bir zellik olup, bu szlemenin bata usulsz tevdi, ariyet, kira ve dn szlemelerinden ayrt edilmesinde gz nnde tutulur130. Her szlemenin kendine zel nitelik veren bor nedeni olmas gerekir. Vedia szlemesinde bor nedeni, korumay zerine almadr131. Muhafaza ykmll asli bir bor deil de tali bir bor niteliinde ise, vedia szlemesinden sz edilemez. Bir ok szlemede, tali bir ykmllk olarak muhafaza borcu mevcuttur. rnein, alm- satm szlemesinde satlan eyin alcya teslimine kadar satcnn bunu muhafaza borcu vardr. Kira szlemesinde kiracnn kiralanan eyi muhafaza etmesi ve onu iyi bir ekilde kullanmas onun ykmllklerindendir. Keza, hizmet, istisna, vekalet ve dier baz szlemelerde de bu ykmlle rastlanr. Fakat bu szlemelerde muhafaza borcu feri ve tali nitelikte olup, szlemenin esas edimini tekil etmez132. Muhafaza, fiilen elde tutmaktan daha fazlasn ifade eder. Somut durumda vedia ilikisinin bulunup bulunmadn anlamak iin, muhafaza borcunun hal ve artlara gre, asli edimi tekil edip etmediine bakmak gerekir. Mesela, bir lokantaya giren bir mteri, duvardaki askya apkasn asarsa vedia szlemesi meydana gelmi olmaz. nk bu gibi durumlarda kar tarafn esas edimi yannda byle eyalar muhafaza edimi feri ve tali bor zelliindedir133. Vedia alan, vedia konusu eyin maliki olmayp sadece zilyedidir. Vedia alan, menkul eyi muhafaza etmenin yannda vedia konusu hayvann bakmn yapma, kymetli evrak faizini tahsil etme gibi vekalet ilikisi saylabilecek borlar da

130 131

MRE, s.215. ZEVKL LER, s.390; YAVUZ, s.809. 132 MRE, s. 215. 133 MRE, s. 215-216.

54

yklenebilir. Yargtay baz kararlarnda kymetli evrakn bankalara teslimini vedia olarak tespit etmi ve vedia szlemesinin hkmlerini olaya uygulamtr134. Roma Hukukunda da vedia szlemesinin amac, szlemeye konu maln, vedia alan tarafndan muhafaza edilmesiydi. Bu ama, vedia szlemesini dier szlemelerden ayran en nemli zelliktir. Vedia szlemesinin bu zellii, szlemenin konusunu belirleyen metinlerde dolayl olarak ifade edilmektedir. Bu metinlerde taraflar arasnda maln muhafazasna ilikin bir anlama sz konusu olduunda, bunun bir vedia szlemesi mi olaca, yoksa baka bir szleme olarak m kabul edilecei konusunda tereddt olumaktadr. Zira, bir hukuki ilemde, bu hukuki ilemin tek amac olarak deerlendirilmemekle birlikte, ivazsz olarak stlenilen birden fazla edim iinde maln muhafazas da yer alabilmektedir. Bu anlamda vedia szlemesinin, zellikle bir vekalet szlemesiyle bir arada bulunup bulunmayaca sorunu ortaya kmaktadr. Bu soruya, taraflar arasnda vekalet

szlemesi sz konusu olduunda, taraflarn maln muhafazasna ynelik iradesi, szlemeye ayrt edici niteliini kazandran bamsz bir unsur deil, vekalet szlemesinin bir unsuru olarak ortaya kar dncesinden hareketle Roma

Hukukunda olumsuz yant verildii grlmektedir135.

134

Yarg.19.HD. 14.04.1992, 92/1209-1821: Hazinenin ksa vadeli borlanma iin kard faizli bonolar ihale sonucu satn alan bankalarn mterileri ile bu bonolar hakknda yaptklar repo ileminde, genelde hazine bonosu mteriye teslim edilmeksizin, bankada mteri adna muhafazaya alndna dair bir belge dzenlemekte ve bu belge vedia aktine konu mal temsil etmektedir. Repo ilemindeki vade sonunda, mteri tarafndan denmektedir. Yaplan btn bu ilemler banka kaytlar dnda taraflarn gven esasna gre cereyan etmekte olup, verilen repo belgesine dayanmaktadr. Bu belge kymetli evrak niteliinde olup kabul edilmezse vedia aktinin ispat aracdr. ( AK PEK/ KKGNGR, s. 613). 135 KKGNGR, s.47.

55

VII- ADE YKMLL

Vedia szlemesi bir gven ilikisine dayanr. Bu nedenle, vedia verenin diledii zaman vedia konusu eyin iadesini isteme hakk vardr; iadesinin istenmesiyle de, vedia alann vedia konusu eyi geri vermesi gerekir. Vedia alann iade borcu, vedia szlemesinin bir art olmayp, muhafaza borcundan doan bir sonutur136. Szlemede bir sre belirlenmi olsa da bu sre bitmeden vedia verenin iadesini isteme hakk vardr. Vedia szlemesine hakim olan gven unsuru sebebiyle, vedia verenin vediay her zaman geri isteyebilecei kabul edilmelidir; bu husus BK. M . 466 f. I de aka ifade edilmitir; da da mddet tayin edilmi olsa bile, mudi her szlemede ida edilen eyay zevaidiyle beraber geri alabilir.137 Ayrca iade borcu doal ve medeni semereleri de kapsar138. Roma Hukukunda da vedia alann iade ykmll ad altnda benzer bir hkm geerlidir. Szlemenin taraflar, ayrca yapacaklar bir anlama ile vedia alann, vedia konusu mal iade etmekle ykml olacan kararlatrabilirlerdi. Ancak bu tr bir anlama olmasa da taraflarn iradesi, bir maln vedia olarak alnmas ve verilmesine ilikinse bu bor kendiliinden domaktayd139. Taraflar arasnda maln muhafaza edilmesi iin bir sre kararlatrlm olsa da vedia alan kii bu sre dolmadan nce de aaca actio depositi ile maln iadesini vedia alan kiiden talep edebilirdi. nk vedia alan kii her zaman iradesini deitirme imkanna sahipti 140.

136 137

MRE, s. 215. YAVUZ, s.812; ZEVKL LER, s.390 138 Koller, Art., 475, N.3; Gautschi, Art., 475, N. 4 a ( Naklen; Tiftik, age, s.34. ) 139 KKGNGR, s. 51. 140 Bonfante, s. 479; Marrone, s. 462 ( Naklen; Kkgngr, s. 51.)

NC BLM AD VED A SZLEMES N N HKMLER VE SONA ERMES

& I- VED A ALANIN HAKLARI VE BORLARI

I- VED A ALANIN BORLARI

A- VED A KONUSU MALI MUHAFAZA BORCU

Emanet alan, vedia konusu eyay gvenli bir yerde saklama borcu altndadr ( BK. M.463 f.I) . Vedia alan, vediann zarara uramasn ve yok olmasn nlemleri almak ve vediay zenle gvenli bir yerde saklamak zorundadr. Gvenli yerin ve muhafaza eklinin belirlenmesi noktasnda, genel bir l konulmas mmkn deildir; bu hususta vediann nitelii, hal ve artlarn gerekleri gz nnde tutulmaldr141. Vedia alann muhafaza grevi szlemenin konusunu ve gayesini tekil eder142 . Vedia alann vedia konusu eyi saklama konusunda gstermekle ykml olduu zen derecesini belirlemede, ncelikle szleme taraflarnn iradesi esas alnr143. Vedia szlemesinin cretsiz olmas halinde vedia alann sorumluluunun daha hafif olarak takdir edilmesi mmkn olacaktr144. Eer szlemede bu hususta

141 142

YAVUZ, s. 807; B LGE, s.252. MRE, s.214; YAVUZ, s.808; ZEVKL LER, s.391. 143 UYGUR, T.: Aklamal Ve tihatl Borlar Kanunu, zel Bor likileri, Ankara 1994. s. 101. 144 YAVUZ, s. 808.

57

ak bir hkm bulunmuyorsa, vedia alann sorumluluunun kapsam BK. m.98 hkmne gre belirlenir. Buna gre, vedia szlemesi cretsiz ise yukarda da belirtildii gibi vedia alann sorumluluunun daha hafif takdir edilmesi gerekir. Baka bir ifadeyle, vedia szlemesi, cretsiz bir vediay ngrmse, sorumluluk daha az iddetle takdir edilecei iin, byle bir durumda, sadece ar kusurundan ve ar ihmalinden sorumlu olur, hafif ihmalinden sorumlu tutulmamas gerekir145; buna karlk, vediann cretli olmas halinde, vedia alan hafif ihmalinden dahi sorumlu olur, nk szlemede onun da menfaati bulunmaktadr146 Vedia alann tacir olmas veya tacir gibi sorumlu tutulmas halinde sorumluluk TTK 20/2 hkmne gre belirlenecektir. Bu maddeye gre her tacirin ticaretine ait faaliyetlerinde basiretli bir i adam gibi hareket etmesi gerekir. Basiretli bir i adam gibi hareket etme, aslnda objektif bir zen ls getirmekte ve tacirin ticari iletmesiyle ilgili faaliyetlerinde, kendi yetenek ve imkanna gre ondan beklenebilecek zeni deil, ayn ticaret dalnda faaliyet gsteren tedbirli, ngrl bir tacirden beklenen zeni gstermesinin gerekli olduunu vurgulamaktadr147. Bu durumdaki borlunun, ticari iletmesiyle ilgili faaliyetlerinde tecrbesizlii sz konusu olmayacak ve bu ynde de sorumluluu arlaacaktr. Muhafazada zen eksikliinin bulunmadn emanet alan kantlayacaktr. Vedia olarak braklan maln alnmasyla ilgili Yargtay kararnda148 da belirtildii zere vedia alan BK. 96, 98 anlamnda kendisine hibir kusur yklenemeyeceini kantlamadka muhafazadaki zen eksikliinden sorumludur. Ayrca vedia alan,
145

TANDOAN, H.: Trk Mesuliyet Hukuku, Ankara 1961, s.418. MRE, A.Vedia, s.227. 147 TANDOAN, Trk Mesuliyet Hukuku, s.419. 148 Yarg. 13.HD., 11.9.1981 T.E.4929, K.5611; daval zenle ve gvenli koruma yerine getirdiini, alnmamas iin gerekli nlemleri aldn kantlamak zorundadr. Oysa dosya ieriine gre daval bu borcunu yerine getirdiini kantlam deildir. Bylece saklama szlemesinden doan borca aykr davranan daval, oluan zarar gidermekle sorumlu tutulmaldr. ( Uygur, age, s.112 ).
146

58

vediann muhafazasn, zen ve koruma borcunu yannda alanlara brakmas halinde de oluan zarardan BK. 100 uyarnca istihdam eden sfatyla sorumlu olacaktr149. Szlemeye konulacak hkmlerle vedia alann sorumluluunu hafif tutmak veya arlatrmak mmkndr. Mesela, vedia alann her trl tehlikeden, kazadan ve mcbir sebepten sorumlu olaca szlemeye konulabilir, ayrca BK. 99 maddesi kapsamnda olmak kaydyla hafif kusurdan sorumlu tutulmayaca hususu da ngrlebilir150. Vediay kabul eden, vediann emin bir yerde muhafazas iin gerekli tedbirleri almakla mkelleftir. Muhafaza yeri, vedia alann iyeri veya ikametgah olabilecei gibi szleme ile baka bir yer de belirlenebilir, szlemede byle bir yer gsterilmemise BK.463. maddede belirtildii gibi, vediann niteliine gre belirlenecek emin bir yer olabilir. Konu ile ilgili bir Yargtay151 kararnda belirtildii gibi, muhafaza yeri, eyann mahiyetine ve muhafaza hususunun kapsamna gre vediann mahiyet ve kymetiyle oranl, rf ve adete gre uygun bir itina ve ihtimam ile muhafaza edilecei yerdir. Eer bu yer, vedia veren tarafndan bilinen ya da szlemede ngrlen bir yer ise, emin bir yer saylr.

Yarg. TD. 18.3.1971 T. E. 71/835, K.71/835, K.71/2113; Davac ile daval arasndaki uyumazlk ksmen hizmet ve ksmen de vedia aktine dayanmaktadr. Bu itibarla daval benzin istasyonu sahibi, BK.m.321 ve 465 maddeleri hkmlerine tevkifan mudi tarafndan kendisine tevdi olunan eyay ihtimam ile muhafazaya mecburdur. Olay, yalama ve ykama hizmetinden deil, otomobilin teslim edilmi olmas, yani vedia aktinin ykledii muhafazadaki kusurdan ileri geldiinden mstevdi, iinin verdii zarardan BK.m.55 maddesine msteniden deil, taraflar arasnda bir akit bulunduundan, ayn kanunun 100. maddesine gre tazminatla devli olur.( YENER, age, s.59). 150 YAVUZ, s.809; MRE, A.Vedia, s.228; B LGE, s.247. 151 Yarg. 4 HD 18.3.1949 T., 1258 E.1508 K. : Davaya konu olan mcevherlerle parann muhafaza edilmek zere davac tarafndan davalya tevdi edildiinde taraflar ittifak etmesine binaen vediann alndn iddia eden davalnn muhafaza etmek zere ald eyleri emin bir mahalde ve vediann mahiyet ve kymetiyle mtenasip ve rf adete gre muvafk bir itina ve ihtimam ile muhafaza ettiini ve Borlar Kanunu 96. maddesi mucibince kendisine alnmak hususunda hibir kusur ve ihmal isnat edilmeyeceini spat etmesi lazm gelir. (OLGA, age, s. 375).

149

59

Emanet veren diledii zaman vediay geri isteyebilir. Emanet veren vediay geri istediinde emanet alan vediay geri vermek zorundadr. Szlemede bir sre belirlenmi olsa da bu sre dolmadan vedia verenin vediay geri isteme yetkisi, emanet alann da geri verme ykmll vardr152. Emanet veren tarafndan vediann iadesinin istenmesi halinde emanet konusu semereleriyle derhal iade edilir. Vediann iadesi, btn zellikleriyle ileriki blmlerde vediay iade borcu bal altnda incelenecektir. Emanet alan kural olarak muhafaza sresiyle bal olmakla birlikte baz hallerde kendisine sreden nce vedia konusu mal iade hakk tannmtr. Emanet alan, nceden belirlenemeyen sebeplerle akdin devamndan zarar grr veya vediann kesin surette zarar grme durumu doarsa emanet alann iade mddetinden nce vediay iade hakk doar. Sresinden nce vedia alann vediay iade edebilmesi iin ortaya kan nemli durumun szlemenin kurulmas srasnda nceden tahmin edilmemi olmas gerekir153. Muhafaza yerinin deprem veya dier mcbir sebeplerle emanet edilen eyay muhafaza edemeyecek duruma gelmesi halinde uygulama bu ekilde olacaktr. Ancak bu durumda dahi emanet alann vediay muhafaza edecek baka yerinin bulunmamas gerekir. Vedia alan, kural olarak vediay ahsen muhafaza etmek zorundadr. Muhafaza borcu, ahsi edim niteliinde olduu iin, vedia, vedia verenin izin veya onay olmadan bakasna tevdi edilemez. nk, vedia szlemesi, gvene dayal bir iliki ngrmektedir, vedia alann kiisel niteliklerine gvenilerek bir vedia braklm olmaktadr154. Ancak szleme ile bunun aksi kararlatrlabilir. Vedia, vedia verenin

152 153

ZEVKL LER, s.392; YAVUZ, 809; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.502; NAN, s. 298. T FT K, s. 40. 154 YAVUZ, s.808; MRE, A.Vedia, s.228-229.

60

izni olmakszn nc bir kiiye tevdi edilirse, vedia alan nc ahsn fiilinden sorumlu olur155 . Vedia veren, vediann baka birine verilmesine msaade etmi ise emanet alan baka birini grevlendirebilir156. Bu durumda szlemede aksi kararlatrlmamsa baka bir emanetinin elinde ve onun kusuruyla vediaya gelen zarardan ilk emaneti sorumlu olacaktr. Ancak ilk vedia alan, ,ikince vedia alann kusuruyla tazminat demek zorunda kalmsa, kusurlu olan ikinci vedia alana rcu hakkna sahiptir. Vedia verene kar ncelikle ilk vedia alan sorumludur, bunun istisnas; ikinci vedia alann ilk vedia alan tarafndan deil, emanet veren tarafndan seilmi olmasdr, bu durumda ikinci emanetinin kusurlu hareketleri sebebiyle ilk vedia alan sorumlu olmaz. Vedia veren, dorudan doruya ikinci vedia alana kar tazminat talebi hakkn ileri srmek zorundadr157. Vedia alan, vediann muhafaza mkellefiyetini nc bir ahsa devredememekle birlikte, vediay kendisinin nezaret ettii bir mstahdemine veya yardmcsna brakabilir, bu halde, ikinci bir vedia alan grevlendirme durumu yoktur. Bu durumda vedia alan, Borlar Kanunu 100.

maddesi kapsamnda yardmc ahslarn eyleminden sorumlu olur. Birden fazla kiinin birlikte vediay kabul etmeleri mmkndr. Birlikte vediay kabul edenler, doacak zararlardan vedia verene kar mteselsilen sorumludurlar ( BK. m. 469). Borlar Kanununun 141. maddesinde belirtildii ekilde baz hallerde borlular arasnda teselsln mevcudiyeti bizzat kanun tarafndan kabul edilmitir. Adi vedia szlemesi de bunlardan biridir. 158

155 156

YAVUZ, s.808; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.501. MRE, A.Vedia, s. 229. 157 MRE, A.Vedia, s. 229. 158 ERDEM, s.490;KAZANCI, s.310; YAVUZ, s.808;.

61

Muhafaza, sadece fiilen elde tutmadan daha fazlasn ifade eder. Muhafaza borcu, bazen bir kitabn veya eski eyann muhafazasnda olduu gibi, pasif bir tutumla yerine getirilmi saylaca halde, bazen de bir hayvann bakm ve idare edilmesinde olduu gibi aktif bir faaliyeti gerektirebilir. ounlukla vediay muhafaza borcu, mspet bir edim niteliindedir. Vedia alann vediay sadece alp bir yerde saklamas yeterli deildir; bunun gvenli bir yerde saklanmas iin gerekli tedbirlerin alnmas da gerekir159 . Muhafaza borcu ile ilgili olarak, szlemede veya meslek kuruluuyla ilgili dzenleyici ilemlerde ngrlmedike, vedia alan, vediay hrszlk ve yangn gibi tehlikelere kar sigorta ettirmek zorunda deildir. Bu gibi tehlikelere kar alnmas gereken tedbirlerin neler olmas gerektii, rf ve adetler ile teamllere gre belirlenir160. Muhafaza srasnda bir zarar meydana gelmi, vedia konusu malda bozulmalar ve deiiklikler olumaya balam ise vedia alann bu durumu vedia veren bildirmesi gerekir. Gecikmesinde saknca bulunan hallerde gerekli tedbirleri almak emanet alann devidir161. Byle bir durumda ihbar ykmll, Borlar Kanunumuzda sadece ardiye szlemesinde aka dzenlenmitir. (BK. M .474), madde hkm;ardiye sahibi, eyay bir komisyoncu gibi ihtimam ile muhafaza etmeye mecburdur. Eyaya tahavvl arz olup da bakaca tedbir ittihazn istilzam ederse mstevdi mmkn olduu takdirde bundan mudii haberdar eder eklindedir. Bu maddenin kar anlamndan adi vedia szlemesinde ihbar ykmllnn olamayaca iddia edilmitir162.
159 160

ZEVKL LER, s.391; YAVUZ, s. 807; KARAHASAN, s. 1400. MRE, A.Vedia, s. 228; YAVUZ, s. 806; B LGE, s. 247. 161 HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 501; ZEVKL LER, s.392; YAVUZ, s.808; 162 svire Schaffhausen Yksek Mahkemesinin bir kararnda, nebatn veya hayvann vedia olarak verilmesi halinde, muhafaza borcuna bal olarak, eyadaki deiikliklerin bildirilmesi mkellefiyetinin bulunmadna, byle bir mkellefiyetin kanunda sadece ardiye szlemesi iin dzenlediine karar verilmitir. ( MRE, A.Vedia, s.228 ).

62

hbar ykmllnn iyi niyet esaslarna gre, her szlemede, zellikle de muhafaza borcunun bulunduu vedia szlemesinde bulunmas esastr. hbar

ykmll hakknda, bu ykmlln sadece ardiye szlemesini dzenleyen BK. m. 474 de aka dzenlenmesi ve bunun kart anlamndan, dier muhafaza szlemelerinde olamayaca sonucunu kartmak doru deildir. Bu ykmlln, vedia alann dikkat ve zen iinde muhafaza ykmll kapsamnda deerlendirilmesi gerekir163. Vedia szlemesinin esasl unsuru vediann muhafazas olmakla beraber vedia alan baka mkellefiyetleri de zerine alabilir. Mesela, tevdi edilmi olan kymetli evraklarn faizlerinin tahsili, hayvann bakm gibi borlar varsa ortada birleik bir szleme vardr164. Ancak yan ykmllk niteliindeki bu eylemler muhafazann daha iyi bir ekilde yerine getirilmesi iin yaplmsa, muhafaza amacnn gerekletirilmesi iin yaplan bu tr faaliyetler yan edim niteliinde kalr. rnein, hayvana yem verilmesi, hububatn havalandrlmas gibi vediann bakm ve bozulmasna kar tedbir niteliindeki eylemler bu kapsamda deerlendirilebilir. Vedia szlemesinin gvene dayal bir iliki olmas nedeniyle, vedia alan iin sr saklama devi doabilir. Bir vasiyetnameyi muhafaza etmek iin alan kimse, vasiyetnameyi gizli tutmak zorundadr, kapal vasiyetnamenin ieriini renmek iin faaliyetlerde bulunamaz; keza kilitli bir bavulu vedia olarak alan kimse, iinde ne olduunu aratramaz165. Roma Hukukunda, vedia szlemesinin nitelii gerei sadece vedia alan kii bor altna girmekteydi. Vedia alan kiiye ait olan borlar, vedia szlemesinin ilk olarak ortaya kt ve uygulanmaya baland dnemden itibaren daima
163 164

MRE, A.Vedia, s. 228; B LGE, s.246; MRE, A.Vedia, s.229. 165 T FT K, s.44.

63

szlemenin temel ve zorunlu niteliklerini oluturmutur. Vedia szlemesi, yaps itibariyle vedia verene bir ykmllk yklememesine ramen vedia alan kiinin mala ilikin masraf yapmas veya vedia alnan maln vedia alan kiiye zarar vermesi durumlarnda vedia veren de bor altna girebilmekteydi. Ancak vedia verenin bor altna girmesine sebep olan bu durumlar, vedia szlemesinin tek tarafa bor ykleyen bir szleme olma zelliini ortadan kaldrmaz166. Vedia szlemesinin eksik iki tarafl bir szleme olarak nitelendirilmesinin, hukuk okullar tarafndan reddedilmeyen ve ada hukukular tarafndan benimsenen bir zellik olduunu ifade etmek gerekir. nk vedia szlemesinin eksik iki tarafl bir szleme olarak nitelendirilmesi, onun gerek anlamda iki tarafl bir szleme nitelii kazanmasna sebep olmayp, sadece vedia verenin de baz durumlarda bor altna girebilecei ihtimalinin gz nne alnmas anlamna gelmekteydi167. Roma Hukukunda, vediaya konu maln, vedia alan tarafndan maln niteliine ve sosyoekonomik amacna uygun olarak muhafaza edilmesi gerekiyordu. Bu nedenle her somut olayda bu iki zelliin deerlendirilmesi gerekiyordu. Vedia alann maln muhafazas srasndaki sorumluluk ltn ve sorumlu tutulmasnn artlarn dnemlere gre incelemek gerekmektedir. Klasik Hukuk Dneminde vedia alan kii, maln muhafazasyla ilgili olarak olaan d bir zen ve ihtimam gstermek zorunda deildi; vedia alan kii, muhafaza borcunu ihlal eden ( dolus ) kastl bir eylemi nedeniyle sorumlu tutulurdu. Iustinianus Dneminde ise vedia alan kiinin sorumluluunun ( culpa lata ) ar ihmali de iine alacak ekilde geniletildii grlmektedir. Bu suretle vedia alan kiinin, szleme dolaysyla
166 167

TAH ROLU, s.172; RADO, s.80; KKGNGR, s.53. Longo, Deposito, s.29-30; Rotondi, s.69-70 ( Naklen; Kkgngr, s. 53 ).

64

zerine den ykmllkleri yerine getirirken, en az dzeyde de olsa bir zen gsterme borcu altnda olduu kabul edilmitir168 . Borlar kanunumuzda, szlemeye konulacak hkmlerle vedia alann sorumluluunu hafif tutmak veya arlatrmak mmkn idi. Roma Hukuku retisinde Albertarionun aksi ynde gr belirtmesine ramen, hakim olan genel ilkeye gre; vedia alan kiinin sorumluunu arlatracak nitelikteki deiiklilerin gerek Klasik Hukuk Dneminde gerek Iustinianus Dneminde hukuken mmkn olduu kabul edilmektedir169. Vedia alann sorumluluk durumunda meydana gelebilecek deiiklik, taraflar arasnda yaplan anlamadan kaynaklanabilecei gibi, baz zel durumlarn varl halinde kanundan dolay da ortaya kabilirdi. Vedia alan kii kar tarafla szleme yaparken, bu szlemeye ilave bir anlamayla hafif ihmal sebebiyle de sorumlu olacan kararlatrarak daha kapsaml bir sorumluluk stlenebilirdi170 . Vedia alann sorumluluu, baz durumlarda beklenmeyen hali iine alacak ekilde genileyebilirdi. Roma Hukukunda iki durumda beklenmeyen hali iine alacak ekilde vedia alann sorumluluunda genileme sz konusu olurdu: Bunlardan birincisi, vedia alann szlemeye ek olarak yaplan bir anlamayla beklenmeyen hal nedeniyle ortaya kacak sorumluluu kabul ettii durumdur; ikincisi ise, bir kimsenin kendisinden istenmedii halde bir mal vedia olarak almak istemesi zerine kurulan szlemeden doan sorumluluk durumudur171. Trk Hukukunda vedia alann sorumluluunu, szlemeye konulacak hkmlerle hafifletmek mmkn olduu halde; Roma Hukukunda, vedia

KKGNGR, s.76; TAH ROLU, s. 170; RADO, s.80. KKGNGR, s. 66. 170 TAH ROLU, s.171; RADO, s.82. 171 KKGNGR, s. 69-71.
169

168

65

szlemesinin iinde yer alan bir anlamaya bal olarak vedia alann sorumluluu azaltlamazd. Bunun nedeni ise, bilindii gibi Klasik Hukuk Dneminde vedia alan kii sadece dolus sebebiyle sorumluydu. Kamu yarar saikiyle her trl kastl ilemin yasaklanmas gerektii kabul edildii iin, szleme ile vedia alan kiinin dolus sebebiyle sorumluluu ortadan kaldrlamazd. Bu yzden, vedia alan kiinin dolus sebebiyle sorumluluunu ortadan kaldrmaya ynelik anlama geersizdi. Iustinianus Dneminde ise vedia alann sorumluluu culpa latay iine alacak ekilde geniletildii iin, culpa lata sebebiyle sorumluluu ortadan kaldracak anlamalarn geersiz olduu kabul edilmitir172. Vedia alan kiinin Klasik dnemde dolus, Iustinianus dneminde culpa lata sebebiyle sorumlu tutulmayacana ilikin taraflar arasnda bir anlama yapldnda, sadece bu anlamann geersiz olduu kabul edilirdi, bu nedenle de szleme varln muhafaza ederdi173. Ayrca, vedia szlemesinden sonra yaplan vedia veren kiinin vedia alan kiiyi dava etmeyeceini taahht etmesi eklindeki bir anlamann geerli olacan, Digestada yer alan metinlerden anlamaktayz174. Roma Hukukunda vedia alnan maln nc bir kiiye tevdi edilmesi anlamna gelen alt vedia ilemi Borlar Kanunumuza nispeten farkllk iermektedir. Romada, vedia alan kii mal bizzat muhafaza etmek yerine, maln muhafazas iin bakasyla, vedia veren kiinin katlm olmakszn vedia szlemesi yapabilir ve yaplan bu yeni szleme geerli kabul edilirdi. Ancak, bu durumda, ilk vedia alan kiinin vedia veren kiiye kar sorumluluunun artlar hususunda Roma hukukuna ait, kaynak tekil eden metinlerde ak bir hkm mevcut deildir. Alt vediann ele alnd metinlerde sadece alt vediann geerli olduu belirtilmekte, buna karlk
172 173

TAH ROLU, s.171; KKGNGR, s.73. Longo, Deposito, s.89 ( Naklen; Kkgngr, age, s.73. ) 174 KKGNGR, s.74.

66

hangi hkm ve sonular ortaya karaca zerinde durulmamaktadr. Bu nedenle ortaya kan sorunlarda genel nitelikteki hkmlerin uygulanmas kabul edilmi olmaktadr, yani Klasik Hukuk Dneminde vedia alan kii dolusu olmadan alt vedia szlemesi yapmsa, bu durumda ilk vedia veren kii iin zarar verici bir durumun olumayaca kabul edilirdi. Iustinianus Dneminde ise alt vedia szlemesi yapan vedia alan kiinin, sadece dolus deil ayn zamanda culpa lata dolaysyla da sorumlu olaca kabul edilmitir175. Baz Roma hukukular, alt vedia szlemesinin geerli olabilmesi iin baz ek artlatn mevcut olmas gerektiini ileri srmektedirler. Bunlara gre alt vediann geerli olarak yaplabilmesi iin, birtakm zorunlu sebeplerin bulunmas veya maln vedia veren yararna olmak zere daha etkili ekilde korunmas gereinin ortaya km olmas gerekir. Ancak bu grn, vedia alan kiinin sorumluluuna ilikin olarak Klasik Hukuk ve Iustinianus Dneminde hakim olan genel prensiplere uygun dmedii sylenebilir. nk bu gr, vedia alan kiinin alt vediaya mracaat ettiinde belli bir dikkat ve zen gstermekle ykml olduunu varsaymaktadr. Oysa ki vedia alan kiiye bu tarz bir ykmllk getirilmi olduuna dair bir hkme Roma hukuku kaynaklarnda rastlanmamaktadr176.

B- VED A KONUSU MALIN KULLANILMAMASI BORCU

Borlar kanunumuza gre, vedia szlemesinde vedia konusu maln emanet alana teslimi ile mlkiyet emanet alana intikal etmez; vedia alan sadece o eyin feri zilyetliini kazanr, mlkiyet sahibi vedia veren ya da nc bir ahs olabilir.
175 176

KKGNGR, s.79-80. KKGNGR, s. 80.

67

Vedia szlemesinde, vedia konusu maln, vedia verenin menfaatine uygun olarak zen ve dikkatle muhafaza edilmesi amacyla tevdii sz konusu olduu iin, vedia alann vediay vedia verenin msaadesi olmakszn kullanmas yasaklanmtr ( BK m.465/ I )177. Vedia veren bu borca aykr hareket ettii takdirde, vedia verene uygun bir tazminat deme borcu altna girer, ayrca bu srada umulmayan hal sonucu meydana gelen kazalardan dahi sorumlu olur. Vediay kullanmam olsayd bile bu zararn meydana geleceini ispatlarsa, kazadan doan zarar demekten kurtulur (BK m.465/II )178. Vediay kullanmama yasa emredici bir kural deildir, taraflar szlemeyle aksini kararlatrabilirler. Vedia veren tarafndan vediann kullanlmas iin izin verilmise, vedia alan vedia konusu mal kullanabilir. Bu izin ak veya rtl olarak verilebilir. Bu msaadenin mevcut olduunu ispat klfeti vedia alana aittir. nk vedia szlemesinde vedia alann vediay kullanma yetkisine sahip olmas istisnai bir durumdur179. Kullanma yasa zellikle, kymetli evrakn tevdiinde nem arz eder; vedia alan kymetli evrak, vedia verenin izni olmadka, kendisine kazan elde etmek iin rehin veremez. Ayrca vedia alan, kendisine emanet verilmi nadir eyalar, ender bulunan madeni paralar, mhrleri inceleme ve renim amacyla dahi bakasna dn veremez180. Vediay izinsiz kullanarak borca aykr hareket etmenin birinci sonucu, tazminat sorumluluudur. BK m. 465/II muhik bir tazminattan bahsetmi ancak kapsamn ve niteliini belirlememitir. Genel olarak bu tazminat mnasip bir
177 178

MRE, A.Vedia, s.230; ZEVKL LER, s. 391; YAZVUZ, s.808; ERDEM, s.482. ZEVKL LER, s.391; YAVUZ, s. 808; BERK , s. 203; HATEM / SEROZAN/ARPACI, s.501; KARAHASAN, s.1400. 179 MRE, A.Vedia s. 230; NAN, s.299; B LGE, s.253. 180 T FT K, s.46.

68

kullanma karl olarak kabul edilmektedir181. svire Federal Mahkemesi, bir miktar parann adi vedia olarak verilmi ve bunun szlemeye aykr olarak kullanlm olmas halinde verilecek tazminatn mutat faizin denmesi eklinde olacana karar vermitir182. Bu durumda vedia alann vediay kullanmakla elde ettii veya elde etmesi gereken menfaatlerin vedia verene iade ya da deme sorumluluu ortaya kar. rnein bir miktar para vedia olarak verilmise, bunun szlemeye aykr olarak kullanlmas halinde, verilecek tazminat miktar al veri hayatnn gerekli gsterdii faizin denmesi eklinde belirlenir. Ayn esastan hareketle, tevdi edilen paray byle kullanan vedia alan, yasal temerrt faizi yannda elde ettii dn verme faizini de iade etmek zorundadr. Bu zm kanaatimce de vedia alann muhafaza borcunun niteliine uygundur. Kullanma yasana aykr davrann ikinci sonucu; vediay kullanma srasnda, umulmayan hal sebebiyle dahi olumu olsa, ortaya kan hasardan vedia alann sorumlu olmasdr. Baka bir ifadeyle, bu takdirde umulmayan hal sonucu ortaya kan hasarlardan da vedia alan sorumlu olur. Ancak vedia alan, vediay kullanmam olsa dahi, zararn meydana geleceini ispatlarsa sorumluluktan ve tazminat demekten kurtulabilir ( BK m.465/son )183. Ancak umulmayan halin, izin verilmemi kullanma ile illiyet ba iinde olmas gerekir. rnein kendisine braklan otomobili hakk olmadan kullanan garaj sahibi, bu kullanm srasnda otomobile baka bir otomobilin arpmas halinde, vedia verene kar zarardan sorumlu olur. Fakat dndkten sonra garajda kusuru olmakszn

181

HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 501; ZEVKL LER, s.391; KARAHASAN, s.1400; ERDEM, s.482. 182 MRE, A.Vedia, s. 230. 183 MRE, A.Vedia, s.231; T FT K, s.47.

69

mesele bir yldrm dmesi sonucu yangn kar ve otomobil hasar grrse, garaj sahibi zarardan sorumlu olmaz184. Roma hukukunda da vedia konusu maln vedia alan tarafndan kullanlmas yasaktr. Esasen vedia szlemesinin amac maln muhafaza edilmesi olduu iin, vedia verenin rzas olmakszn maln vedia alan kii tarafndan kullanlmas, vedia szlemesinin nitelii ile badamamaktadr. Bu nedenle eer vedia veren kiinin rzas olmadan vedia alan kii mal kullanacak olursa, sadece szlemeyi ihlal etmekle kalmaz, ayn zamanda Roma Hukukunda olduka geni kapsama sahip olan kullanma hrszln da ieren hrszlk ( furtum ) suunu ilemi olur185.Buna karlk vedia alan kii, vedia veren kiinin rzasnn bulunduunu dnerek iyi niyetle vedia konusu mal kullanrsa hrszlk sebebiyle cezai sorumluluu olmazd. Ancak maln muhafaza amac fazlasyla ald iin, byle bir durumda vedia szlemesi ortadan kalkard186. Vedia veren kiinin, szlemenin yapld anda ya da sonradan vedia konusu maln kullanlmas hususunda vedia alan kiiye aka izin vermesi halinde, szleme vedia szlemesi olma niteliini kaybederdi. Szlemeye konu mal ferden tayin edilen, misli olmayan bir mal, ise vedia veren kiinin vedia alan kiiye mal kullanma yetkisi vermesi halinde vedia szlemesinden sz edilemezdi. Eer bu yetki szlemenin yapld anda verilmise dorudan doruya ariyet ( commodatum ) szlemesi ortaya kard. Vedia szlemesi yapldktan sonra bu yetki verilmise vedia szlemesi ortadan kalkarak ariyet szlemesine dnrd. Buna karlk szlemeye konu mal misli olan bir mal ise, balangta veya sonradan kullanma yetkisi verilmesi halinde klasik dnem hukukularna gre karz
T FT K, s. 47. KKGNGR, s.81; TAH ROLU, s.170; RADO, s. 82; DI MARZO, s. 418. 186 Longo, Deposito, s.56 ( Naklen; Kkgngr, s.82 ).
185 184

( mutum )

70

szlemesi ortaya kard. Iustinianus dneminde ise mal kullanma yetkisinin verilmesi durumunda vedia szlemesinin usulsz vedia szlemesi olarak varln koruyaca sonucuna varlmtr187. Bu konuyla ilgili olarak ilerleyen blmlerde usulsz vedia bal altnda ayrntl bilgi verilecektir.

C- MALIN ADE ED LMES BORCU

1- GENEL OLARAK ADE BORCU

Vedia alan, vediay kural olarak, szlemenin sona ermesi veya talep etmesi durumunda vedia verene aynen iade etmekle ykmldr. Vedia alann, talep edildiinde derhal iade borcu vardr bu bor, vedia szlemesinin karakteristik bir zelliidir. Szlemeden doan geri verme borcu ise, sre varsa srenin sona ermesinden sonra, srenin dolmasndan nce geri istenmise, talep edildii andan itibaren doar188. ade borcunun vedia szlemesine ilikin nemli bir zellii, ilk talepte ifa zorunluluudur. Szlemede bir sre belirlenmi olsa bile, vedia veren bununla bal olmayp her zaman tevdi edilen eyin iadesini isteme hakkna sahiptir ve bu hkm emredici kural niteliindedir189. Vedia szlemesinin vedia verenin menfaatine bir szleme olmas sebebiyledir ki, iade iin bir vadenin varl halinde bile, szlemenin devamnda vedia alann menfaati yoktur. Bu nedenle erken iade, vedia alan iin bir fedakarlk tekil etmez. Ancak, vedia alann bu sebeple yapm olduu masraflarn vedia veren tarafndan denmesi gerekir. Borlar Kanunumuzun 466.
187 188

KKGNGR, s. 83. MRE, A.Vedia, s.231; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.502;T FT K, s. 47. 189 MRE, A.Vedia, s.232.

71

maddesinde de belirtildii zere, vedia veren, vedia szlemesinin sresini gz nnde tutarak yapm olduu masraflar vedia alana demekle ykmldr. rnein, uzun sreli bir muhafaza szlemesinde, vedia alan, kendisine verilen eyay muhafaza amal bir yer kiralamsa ya da baka masraflar yapmsa emanet veren bu masraflar demek zorundadr190. Vedia szlemesi cretli olarak yaplmsa veya vediann kabulnde mesleki bir faaliyet olarak icra edilen bir iletmenin varl sz konusu ise, vedia veren szlemede tayin edilen sreden nce vediay geri isterse emanet alnn zararn karlamak zorundadr. Bu gibi durumlarda, kararlatrlm olan crete, vedia alann hak kazanacan kabul etmek gerekir191. Vedia alan, vediann feri zilyedidir. Asli zilyet vedia konusu maln mlkiyet hakkna sahip olan kiidir. Ayrca vedia verilen eyin mlkiyeti vedia verene deil de, nc bir kiiye de ait olabilir. nc kii eyann tevdiinden nce veya sonra mlkiyeti kazanm olabilir. Eyann sahibi sfatyla vediann kendisine iadesini nc kii isteyebilir, kanun yine de vedia verene iade borcunu yklemektedir. nk vedia szlemesi, vedia veren ile vedia alan arasnda yaplmtr ve ancak ikisi hakknda haklar ve borlar dourur. nc kiinin vedia hakknda bir istihkak iddiasnda bulunduu durumlarda dahi, vedia alan, vedia evrene iadeyle ykmldr. Ancak vedia konusu mal haczedilir ya da vedia alana kar istihkak davas alrsa, vedia alann durumdan vedia vereni haberdar edip ihtilafn zmlenmesine kadar vediay kimseye vermemesi gerekir192. Yedi emine tevdi durumunda da, vedia ihtilafl olduundan ihtilaf giderilinceye kadar vedia alan, vediay iade edemez; yoksa tazminatla sorumlu olur ( BK m.471
190

ZEVKL LER, s.392; YAVUZ, s.809; MRE, A.Vedia, s. 232; ERDEM, s.485. YAVUZ, s.809; ZEVKL LER, s.392; B LGE, s.248. 192 MRE, A.Vedia, s.237-238; ZEVKL LER, s.392; KARAHASAN, s. 1401.
191

72

)193.

Szlemenin

ifas

mmkn

olmadnda

rnein,

alacaklnn

yeri

bilinmediinde veya alacaklnn ifay kabulden kanmas halinde, vediann nc bir ahsa tevdii sz konusu olmaktadr. Bu tarz tevdi, ounlukla resmi mercilere yaplmaktadr. Burada yedi emine tevdi sz konusu olmamakla birlikte ykmllkler bakmndan vedia hkmleri geerli olur. Buradan hareketle, eer vedia veren iade edilmek istenen vediay kabulden kanrsa, vedia alann yapaca tevdi hakknda BK m. 471de dzenlenen yediemine tevdi hkm deil, alacaklnn temerrd hakkndaki genel hkmlerin uygulanmas gerekir194. Vedia konusu eyin, vedia verenin lm halinde miraslarna, fiil ehliyetini kaybetmesi halinde kanuni miraslarna ya da vedia verenin iaret ettii kimseye iadesi sz konusu olabilir. Yani, iadeyi isteme hakkna sahip olan kii, vedia veren veya onun haklar kendisine intikal etmi kimsedir195. Vedia kural olarak vedia verene iade edilir, ancak vediann kabuln mesleki faaliyet olarak icra edenler, vedia konusu maln iadesini, bir belgenin ibrazna bal tutabilirler. rnein emanetlere braklan eyalar ispat arac niteliindeki belge veya makbuz karlnda iade edilir. Bakas lehine vedia szlemesi yaplmsa, vedia konusu mal, lehine yaplan ahsa iade edilir. Vedia szlemesi, bakas lehine tam szleme niteliinde ise, szlemeyi yapan nc ahsn iadeyi isteme hakknn olduu kabul edilir; ancak bakas lehine eksik szleme niteliinde ise, nc ahsn vediann kendisine iadesini isteme hakk yoktur. ayet szlemede bu nitelik aka belli deilse, taraflarn iradelerine, borcun konusuna ilikin rf ve adete baklarak nc ahsn iadeyi talep hakk olup olmad karara balanr ( BK m.111/ 2 )196.

193

194

KAZANCI, s.312; ERDEM, s.492; T FT K, s.49. MRE, A.Vedia, s.239; T FT K, s. 49. 195 YAVUZ, s.809; 196 MRE, A.Vedia, s. 237-238.

73

Birden fazla kii bir vediay birlikte kabul etmilerse, bunlar hakknda kanun mteselsil borluluu kabul etmitir197. Bu hkm tamamlayc hukuk kural niteliinde olduundan taraflar szleme ile aksini kararlatrabilirler198. Burada kanundan doan bir teselsl sz konusudur ve mteselsil borluluk dolaysyla birlikte vedia ilikilerinde BK. m. 141 vb. hkmleri uygulanacaktr. Kanun taraflarn iradesini gz nnde tutmakszn teselsl kabul etmitir199. Birlikte vediay kabul edenler, blnemez bir eyi saklamak zere almlar ancak eya, blnebilir bir edaya, rnein tazminat borcuna dnmse de, mteselsil sorumluluk devam eder. Burada szlemeye dayanan ayn sebepten doan tazminat ykmll vardr ve birden ok kii gerekleen zarar mteselsil sorumluluk esasna gre tazmin etmek zorundadr. Vediann hasar grmesi veya yok olmas halinde, ayn sebepten doan tazmin ykmll esasna gre vedia alanlar mteselsilen sorumlu olacaklardr200 Vedia verenlerin birden ok olmas halinde ise BK. m. 69 hkmleri uygulanr. Bu durumda kanuni bir teselsl sz konusudur. Buna gre, birden fazla kii birlikte bir vedia szlemesi yaparak bir eyi beraberce teslim etmi iseler, bunlardan birinin iade ynndeki talebi zerine vedia alan, talepte bulunana iade ile ykmldr201. Vediann geri verilecei yer, saklanmas gereken yerdir; BK. m.468 hkm gereince, vedia, masraf ve hasar vedia verene ait olmak zere, muhafaza edilmesi gereken yerde iade edilmelidir. Baka bir ifadeyle, vedia veren, vedia konusu mal vedia alandan onu muhafaza ettii yerden teslim alacaktr. Vediann iadesi aranacak

197

HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.503; BERK , s.205; ZEVKL LER, s.392; YAVUZ, s.808. MRE, A.Vedia, s.240; YAVUZ, s.808; B LGE, s.249. 199 B LGE, s.249; 200 EREN, s. 810 201 B LGE, s.252; YAVUZ, s.808.
198

74

bortur, yani alacaklnn ikametinde denmesi gereken bortur202. Muhafaza yeri, vedia alann iyeri veya ikametgah olabilecei gibi szleme ile baka bir yer de belirlenebilir. Szlemede byle bir yer gsterilmemise BK. m.463 hkmnn ima ettii vediann niteliine gre belirlenecek, vediay saklamaya uygun emin bir yerdir203. Vedia alann, kural olarak vedia konusu mal tama borcu yoktur. Ayrca vediann muhafaza yerinin zorunluluk sebebiyle deitirilmesi halinde vedia alann bu durumun olumasnda kusuru yoksa, vedia konusu mal, geri verme zamannda bulunduu yerde iade edilir. Vedia alan, vedia verenin sonraki talimatyla vedia konusu mal ona gnderirse, bu yeni bir szlemeye, vekalet szlemesine, dayanak olmaktadr. Szlemenin kurulmas srasnda, muhafaza yerinden baka bir geri verme yeri belirlenmise, karma bir szleme vardr204. Vedia alan, vediay ald zamanki durumuyla geri vermek zorundadr; ayrca vedia verenin, sonradan hasl olan fazlalklar, doal ve hukuki semereleri, talep etme hakk vardr205. Buna gre, vedia szlemesinde aksine hkm yoksa, vedia alann semereleri de iade etmesi gerekir. rnein, vedia olarak braklan bir hayvan yavrularsa, bu da vedia verene vedia konusu mal ile birlikte iade edilecektir. Bunun gibi kymetli evrakn vediasnda muacceliyet kazanan kuponlarn tahsili ile elde edilen szleme, aksi karalatrlmadka vedia verene iade edilecektir. Zira, vediann mlkiyeti vedia alana gemediinden, nefi ve hasar ile fazlalklar da vedia alana gemez; semerelerin ve fazlalklarn vedia verene iadesi gerekir206.

202 203

KARAHASAN, s.1401; ZEVKL LER, s.392; MRE, A.Vedia, s.237; BERK , s.205; ERDEM, s.468; KAZANCI, s.309. 204 T FT K, s.52. 205 HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.503; ZEVKL LER, s.392; KARAHASAN, s. 1401;YAVUZ, s.810. 206 MRE, A.Vedia, s.234; T FT K, s.52.

75

Yukarda da belirtildii gibi, aksine bir szleme hkm yoksa vedia alann semereleri de iade etmesi gerekir. Ancak taraflar szleme ile bunun aksini kararlatrp semerelerin vedia alana ait olacan kararlatrabilirler207. Vedia alan vediay aynen iade edemezse kusurlu saylr ve aksini ispat edemezse tazminat demekle ykml olur ( BK. m.96 ). Aynen iade edilemeyen vediann yerine tazminat borcu geer208. Vedia alann vediay iade edememesi halinde tazminat olarak, vediann talep ve dava tarihindeki deerini demesi gerektii kabul edilmektedir209. Bu durumda vedia veren, hkm zamanna kadar ortaya kan deer artlar da gz nnde tutularak, vedia konusu eyin talep zamanndaki deerine hak kazanr210. Vedia alan, vedia verende bulunan bir alaca ile iadeye ilikin borcunu takas etme hakkna sahip deildir ( BK. m.123/1 ). Ancak vedia alann bor ilikisinden doan bir hapis hakk vardr; yani vedia alan, vedia veren borlarn yerine getirmedii takdirde hapis hakkn kullanabilir211. Vedia szlemesinde vedia alann aynen iade etme ykmllne kar; vedia verenin iade konusunda iki trl talep hakk vardr: bunlardan birincisi, szlemeden doan alacak hakkna istinaden vedia verenin nispi hak niteliindeki talep hakkdr, ikinci olarak da vedia veren ayn zamanda malik ise mlkiyet hakkna dayanan mutlak bir talep hakk vardr. Bu talep hakk ayni hak niteliinde olduundan herkese kar ileri srlebilir ve bu hak

207 208

KARAHASAN, s.1401; BERK , s.205. YAVUZ, s. 810; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.502; MRE, A.Vedia, s.234. 209 MRE, A.Vedia, s. 234; YAZVUZ, s.810. 210 Yartay 3. HD.7.6.1993 t., 5752 E.; 5233 K.: Vedia verenin yedi emin sfatyla teslim ettii mallar vedia alan iade etmemitir. BK.m.466 uyarnca, vedia veren her zaman yedi emine tevdi edilen eyay geri isteyebilir. Bu itibarla vedia alan, iade edemedii eyann rayi deeri zerinden bedelini tazmin ile ykmldr. ( T FT K, s.53 ) 211 YAVUZ,s. 810; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 503.

76

zamanamna uramaz. Vedia veren ayni hakkna dayanarak her zaman iade talebinde bulunabilir212. Vedia veren malik, ayni hakkna dayanarak her zaman iade talebinde bulunabilirken, szlemeden doan isteme hakk ise, bor ilikisinden doan bir ahsi hak olmasndan dolay ancak szleme taraflar arasnda kullanlmas sz konusu olabilir ve bu hak on yllk zamanamna tabidir ( BK. m.125 ). Vedia szlemesine dayanan hukuki iliki bakmndan Borlar Kanununda vedia olarak braklan maln geri alnmas iin ayr bir zamanam sresi belirlenmedii iin, vedia konusu maln iadesini talep etme hakknn BK. m.125 hkmndeki on yllk zamanamna tabi olmas gerekir213. Vedia alann iade borcu, vedia szlemesinin sona erdii anda doar ve bu andan itibaren zaman am ilemeye balar214. Bu zamanam iade borcunun muaccel olduu tarihten on yldr. Sresiz vedia szlemelerinde zamanamnn, tevdi gnnden deil, iadesinin talep edilmesinden itibaren ilemeye baladnn kabul edilmesi gerekir215. Vedia veren vedia konusu maln maliki ise, vedia alan vedia konusu eyay bakasna muhafaza etmek zere verdiinde, vedia veren nc kiiden mlkiyet hakkna dayanarak istihkak iddiasyla iadesini isteyebilir. Vedia verenin, vedia szlemesinden doan nispi hakka dayanarak nc kiiden vedia konusu maln iadesini talep edip edemeyecei tartmaldr. Bu soruya nispi haklarla ilgili genel ilkeye dayanarak olumsuz cevap verilebilir; ancak bu zm uygulama bakmndan

212 213

MRE, A.Vedia, s. 239; YAVUZ, 809; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.501. YAVUZ, s.811; MRE, A.Vedia, s.233; Yargtay 13.HD.10.06.1982 T. 3842 E. 4288 K.: Vedia szlemesinden doan talep hakk BK.m.66daki deil, BK.m.125teki on yllk zamanamna tabidir. ( T FT K, s.55 ). 214 YAVUZ, s. 811; KARAHASAN, s.1401. 215 YAVUZ, s.811.

77

fazla tatmin edici olmamaktadr. Bu nedenle, vedia verenin bor ilikisinden dolay vedia alann muhafaza etmek zere tevdi ettii nc kiiden iadesini isteyebileceini, vekalet hkmlerini dzenleyen BK m.391/III hkmn kyasen uygulamak suretiyle kabul etmek isabetli olur216. Roma Hukukunda vedia alan kii vedia szlemesi gereince muhafaza etmek zere ald eyi aynen iade etmek zorundayd. Vedia szlemesinin taraflar, ayrca yapacaklar bir anlama ile vedia veren tarafndan maln iade edilmesi istendiinde, vedia alann iade etmekle ykml olacan kararlatrabilirler. Bu tr bir anlama olmasa da taraflarn iradesi, bir maln vedia olarak alnmasna ve verilmesine ynelikse, bu bor kendiliinden domaktadr217. Vedia alann, vedia konusu mal iade etme borcunun, Klasik Hukuk Dnemi ve Iustinianus Dnemi bakmndan farkllklar ierdii iin iki ay dnem ad altnda incelenmesi faydal olacaktr. Klasik Hukuk Dneminde uygulanmakta olan formula usulne gre mahkumiyetlerin sadece bir miktar paraya ilikin olmas nedeniyle, vedia alann, vedia szlemesine konu mal aynen iade etme imkan bulunmasna ramen, kendi isteiyle bunu gerekletirmedii takdirde aynen iadeye zorlanamazd. Vedia alan, davann sonuna kadar kendi isteiyle vediaya konu mal iade etmezse, vedia veren tarafndan talep edilecek bedeli demek zorundayd218. Borlar Kanunumuzda vedia alan, iadeye ilikin borcu ile vedia verende olan bir alacan takas etme hakkna sahip deildi. Romada Klasik Hukuk Dneminde, vedia alann sahip olduu kar alacaklarn, vedia ilemi dolaysyla ortaya kmas halinde hakim, takas ilemini yaparak paraya ilikin mahkumiyetten bu kar alacaklar indirebilirdi. Hakime hakkaniyetin gerektirdii ekilde hkm verme
MRE, A.Vedia, s.233-234. KKGNGR, s.83; TAH ROLU, s.169; RADO, s.81 218 Longo, Deposito, s.57-58 ( Naklen; Kkgngr, s.84).
217 216

78

imkan salayan in ius formulada ilemini yapabilirdi219.

hakim hakkaniyete uygun davranarak takas

Trk Hukukunda vedia verenin iade talebine kar, vedia alann cret ve masraf alacaklar asndan bir hapis hakk sz konusudur. Roma Hukukunda da vedia alan, maln muhafazas nedeniyle bir takm masraflar yapmsa veya vediaya konu mal dolaysyla zarara uramsa, bunlar kendisine deninceye kadar mal zerinde hapis hakkna sahipti220. Ayrca, vedia alan kii, vedia konusu maln mlkiyetini vedia szlemesi yapldktan sonra kazanacak olursa mal iade etmekten kanabilirdi. Hapis hakk ve vedia alann malik olmas sebebiyle iadeden kanma hakk, vedia alann iade borcunun snrlandrlmas bal altnda ayrntl olarak incelenecektir. Iustinianus Dneminde, mahkumiyetin mutlaka bir miktar paraya ilikin olmas eklindeki kural ortadan kalkmtr. Bu dnemde hakim, maln aynen iade edilmesine karar verebilmektedir. Bu nedenle vedia alan, maln aynen muhafaza edilmesi mmknse, hakim karar zerine mal aynen iade etmekle ykml olurdu. Bu dnemde vedia konusu maln aynen iade edilmesi kat kurallara balanmtr. Bu balamda nemli iki deiiklik gze arpmaktadr: bunlardan birincisi, hapis hakkna ilikin olandr. Bu dnemde vedia alan kiinin, vedia konusu mal zerindeki hapis hakk kaldrlmtr. kinci olarak da, vedia alann, vedia konusu maln mlkiyetini daha sonradan kazanmas halinde var olan iadeden kanma hakk kaldrlm ve vedia alan mal iade etme zorunda braklmtr. Pandekt hukukularna ait bu gr

219 220

KKGNGR, s.85. TAH ROLU, s.172 ; RADO, s.82; UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s.345.

79

tartmal olup dorulanm bir gr deildir221. lerleyen blmlerde bu konu detayl olarak incelenecektir. Hukukumuzda, vedia alan vediay aynen iade etmek zorundayd, eer edemezse kusurlu saylr ve kusurunu hakl gsterecek bir sebep gsteremezse tazminat demekle ykml olurdu. Roma Hukukunda da benzer ekilde vedia alann, Klasik Hukuk Dneminde dolusu, Iustinianus Dneminde culpa latas olmadan mal kaybolur ya da alnrsa vedia alann sorumluluu ortadan kalkard. Vedia alan, vedia konusu mal ald haliyle, bir btn olarak iade etmek zorundayd. Bu nedenle vedia alan, vedia konusu malda meydana gelebilecek bozulma ve hasar dolaysyla vedia veren kiiye kar sorumluydu. Bu sorumluluun en nemli art, daha nce de ifade ettiimiz gibi, vedia alan kiinin Klasik Hukuk Dneminde dolusunun bulunmas, Iustinianus Dneminde ise en azndan culpa latasnn sz konusu olmasyd. Bu durumda vedia veren, actio depositi davas ile vedia konusu maln kendisine iade edilmesini isteyebilecei gibi, szleme d sorumluluk ngren davalara da mracaat edebilirdi222. Borlar Kanunumuza gre, vedia alan, vedia konusu mal semereleri ve fazlalklar ile birlikte iade etmek zorundayd. Romada da benzer ekilde vedia alan kii, vedia olarak ald mal iade ederek sorumluluktan kurtulamazd. Vedia alan, vedia konusu mal yannda, bu mal dolaysyla ortaya kan semereleri de iade etmek zorundayd. Vedia alan, her ne kadar semere saylmazsa da vediaya konu olan dii klenin ocuunu, hayvann ynn ve buna benzer ekilde malda gerekleen fazlalklar ve artlar da iade etmek zorundayd. Vedia konusu maln veya semerelerin iade edilmesi imkansz hale gelmise, vedia alan kii bundan
221 222

KKGNGR, s. 89. KKGNGR, s.90-91; RADO, s. 81.

80

sorumluydu. Ancak vedia alann sorumluluunun en nemli art, daha nce de ifade edildii gibi, Klasik Hukuk Dneminde dolusunun Iustinianus Dneminde ise en azndan culpa latasnn bulunmasyd223. Romada vedia alan kiinin vedia konusu mal iade ederek borcundan kurtulabilmesi iin, bu iadenin vedia verene, vedia veren lmse onun mirassna veya vedia veren tarafndan yetkilendirilmi bir kiiye yaplmas gerekirdi. Hukukumuzda da benzer ekilde, vedia konusu mal, vedia verene, vedia verenin yetkili kld kimseye, lm halinde miraslarna ya da fiil ehliyetini kaybetmesi halinde kanuni temsilcilerine iade edilirdi. Vedia szlemesi, kle tarafndan yaplmsa, vedia alan vedia konusu mal kleye deil efendiye iade etmek zorundayd. Klasik Hukuk Dneminde vedia alan kii, yetkisi olduunu dnerek gerekte yetkisi olmayan bir kimseye vedia konusu mal iade ederse sorumlu olmazd. nk; bu dnemde vedia alan kii, sadece dolusu bulunmas halinde sorumlu tutulmaktayd. Mesela, vedia alan kii, vedia veren kiinin mirass ya da vekili olduunu dnerek vedia konusu mal bir bakasna teslim ederse sorumluluk ortaya kmazd224. Daha nce de ifade edildii gibi, malikin vedia szlemesinin dnda olduu dncesinden hareketle Roma Hukukunda malik olmayan bir kii tarafndan yaplan vedia szlemesi geerli kabul edilirdi. Bu nedenle malik, kendisine ait olduu halde vedia konusu maln actio depositi ile kendisine iadesini isteyemezdi. Bu durumda malik, istihkak ( rei vindicatio ) davas aabilirdi. nk vedia alan kii, malike kar, mal elinde bulundurma sebebi dikkate alnmakszn, vedia konusu maln zilyedi dahi olmayp, detentoru durumundayd. Vedia alan kii bir bakasna
223 224

RADO, s. 81; TAH ROLU, s.170; KKGNGR, s.92. KKGNGR, s. 92-93.

81

ait olduunu bilse dahi vedia konusu mal vedia veren kiiye iade etmek zorundayd. Gerek malik de vedia veren kiiye istihkak davas ile mracaat etmemise, vedia alan kii vedia veren kiiye iade etmedike borcundan kurtulamazd. Ancak vedia veren kiinin mallar devlet tarafndan msadere edilir ya da vedia verenin gerekte hrsz olduu anlalrsa, vedia alan kii, vedia konusu maln msaderesi durumunda vedia konusu mal devlet hazinesine, hrszlk durumunda ise gerek malike kendi rzasyla iade ederse borcundan kurtulabilirdi225. Hukukumuzda szleme ile bir sre belirlenmi olsa bile, vedia veren bununla bal olmayp her zaman tevdi edilen eyin iadesini isteme hakkna sahip idi. Roma Hukukunda da benzer ekilde, vedia szlemesinin bir sreye bal olup olmamasna baklmakszn, vediaya konu mal, vedia veren kiinin talebi zerine iade edilmelidir. Vedia szlemesinde bir sre belirlenmise, bu sreyle bal olan taraf, vedia veren deil vedia alan kiidir. Bu nedenle vedia veren, szlemenin kuruluundaki iradesini deitirme ve kararlatrlan sreden nce maln iadesini talep etme hakkna sahipti. Yani vedia szlemesinde tespit edilmi sre, borlu deil alacakl lehine bir ileve sahipti. Dolaysyla vedia alan kii, tespit edilen sre boyunca maln muhafaza edilmesi borcunu yerine getirmekle ykmlyken, vedia alan kii, tespit edilen sre boyunca, vedia verenin rzas olmad halde, mal kendi yannda tutma hakkna sahip deildi. Oysa szlemede tespit edilmi sre boyunca, maln vedia alan kii tarafndan muhafaza edilmesini talep etme hakkna sahip olan vedia veren kii, istedii zaman bundan vazgeerek srenin dolmasndan nce maln kendisine teslim edilmesini isteyebilirdi226.

225 226

KKGNGR, s.94. Bonfante, s.479; Longo, Deposito, s. 73-74 ( Naklen; Kkgngr, s.95).

82

Borlar Kanunu madde 468 hkm gereince, vedia, masraf ve hasar vedia verene ait olmak zere, muhafaza edilmesi gereken yerde iade edilmelidir. Muhafaza yeri, vedia alann iyeri veya ikametgah olabilecei gibi szleme ile baka bir yer de belirlenebilir. Roma Hukukunda ise, vedia konusu mal, taraflar arasnda yaplan szleme ile belirlenen yerde iade edilir. Eer taraflar arasnda maln nerede iade edileceine dair bir szleme yoksa hukuki ifa yeri olan vedia konusu maln bulunduu yerde iade edilirdi. Vedia alan kiinin Klasik Hukuk Dneminde dolusu Iustinianus Dneminde culpa latas bulunmamas artyla, vedia konusu maln bulunduu yerin deitirilmesi, szleme yapldktan sonra baka bir yere tanmas mmknd. Hukukumuzda olduu gibi, Romada da aksi szleme ile

kararlatrlmadka maln iade edilmesine ilikin masraflar vedia alan deil vedia veren kii karlamaktayd227.

2- ADE BORCUNUN SINIRLANMASI

Hukukumuzda, vedia veren kiinin iade talebine kar vedia alann eitli defi ve itirazlarda bulunma hakk mevcuttur. Vedia konusu mal, Borlar Kanununa gre, vedia veren kiiye, vedia verenin lm halinde miraslarna, vedia verenin fiil ehliyetini kaybetmesi halinde kanuni temsilcisine iade edilmelidir. Bu kuraln istisnalar; vedia konusu maln adli yoldan haczedilmesi ya da vedia alana kar istihkak davas almasdr228. nc bir kiinin vedia konusu mal zerinde mlkiyet veya dier bir ayni hak iddia etmesi halinde Borlar Kanunu madde 470 hkmnn uygulanmas
227 228

KKGNGR, s.97. HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 503; KARAHASAN, s. 1404; YAVUZ, s.809.

83

gerekmektedir. Bu hkme gre; eer nc kii vedia ile ilgili istihkak iddiasn, sadece vedia alana bildirmise, vedia alan bu bildirimle bal olmayarak, vediay vedia verene iade edebilir. Ancak nc kii, istihkak iddiasn dava veya icra yolu ile ileri srmse, bu durumda vedia alan, vedia konusu mal vedia verene iade edemeyecei gibi hak iddia eden kiiye de veremez. Ancak vedia alan, Borlar Kanunu madde 470 hkm uyarnca haciz yoluna gidildiinden veya istihkak davas aldndan vedia vereni haberdar etmekle ykmldr. Bu durumda vedia alan, vedia konusu mal ya yedi emin sfatyla bizzat muhafaza eder ya da mal elinde tutmak istemezse, vedia konusu mal bir yedi emine tevdi edilir229. Vedia alan kii de, vedia konusu mal zerinde bir mlkiyet veya dier bir ayni hak kazandn defi olarak ileri srebilir. Vedia alann bu hakk, vedia szlemesinden nce veya szlemenin devam srasnda kazanm olmasnn nemi yoktur. Vedia alann bu define karlk, vedia verenin rnein, kendisinin intifa veya kira hakk sahibi olduunu ileri srerek yine de vedia konusu maln kendisine iade edilmesini isteyebilmesi mmkndr230. Vedia szlemesi; nceki blmlerde de belirttiimiz gibi eksik iki tarafa bor ykleyen szleme niteliindedir, szleme ile vedia alan daima bor altna girdii halde vedia veren baz hallerde, masraf ve cret deme gibi borlar altna girebilmektedir. Vedia verenin iade talebine kar, vedia alann cret ve masraf alacaklar bakmndan bir hapis hakk231 veya alkoyma hakk sz konusu olabilir.
229

KAZANCI, s.311; ERDEM, s.491; MRE, A.Vedia s.235; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.503. MRE, A.Vedia, s.235. 231 Hapis hakk; genel olarak MK. 950-953 maddelerinde dzenlenmi rehin hakk grubunda alacaa teminat tekil eden bir haktr. Hapis hakknn ayn zamanda hapis hakk sahibinin borcunu ifa etmekten kanmasn salayan bir rol vardr. Hapis hakk BK. 81. maddede dzenlenen demezlik definden farkl artlara tabidir. hapis hakknn kullanlmas bakmndan, szlemenin tam iki tarafa bor ykleyen veya eksik iki tarafa bor ykleyen szleme olmasnn nemi yoktur. Alacaklnn bu hapis hakkna sahip olmas iin, borlunun mlkiyetindeki menkul mallara veya kymetli evraka onun rzasyla zilyet olmas, alacan muaccel olmas ve alacak ile alkonulan ey arasnda tabii bir irtibatn
230

84

Vedia alann vedia konusu mal zerinde yapm olduu masraflardan doan bir alacak hakk veya szleme ile kararlatrlm olan cret alaca dolaysyla hapis hakkna sahip olup olmad tartmaldr. Kanunumuzda, vedia szlemesinin zel bir tr olan ardiye szlemesi iin hapis hakk aka dzenlenmitir ( BK. m.476/ III ). Vedia szlemesi hakkndaki hkmlerde ise, bu hususta ak bir hkm bulunmamasna ramen alkoyma hakknn kabul edilmesi gerekmektedir232. Doktrinde hakim gr233 ise; vedia alann cret veya masraf alacaklarndan dolay ayni bir hak olarak hapis hakkna sahip olmad, fakat bor ilikisinden kaynaklanan bir alkoyma hakknn 234 bulunduunu kabul etmektedir. Bu balamda, vedia szlemesinde ayni bir hak olarak hapis hakkn deil, bor ilikisinden doan ve sadece alacan deninceye kadar vedia konusu maln iadesini reddetme imkan veren bir alkoyma hakk kabul etmek isabetli olur. rnein, cretli vedia szlemesinde vedia alan kiinin, cretini almadan maln iadesinden kanmak iin Medeni Kanunun 950 ve devam maddelerinde dzenlenen hapis hakkna dayanmas mmkndr. Ayrca vedia alan, masraflarn denmesine veya zararnn tazminine ilikin alacaklar iin de ahsi hapis hakkna sahiptir. Vedia alann bu hakk Medeni Kanunun 950 ve devam maddelerinin kyas yoluyla uygulanmas suretiyle tannm ahsi nitelikte bir hapis hakk olup, sadece cret veya masraflarn ya da zararn denmesine kadar vedia konusu mal iadeden kanma hakk verir. Paraya evirme hakk salamad gibi, bir ayni hak zellii de tamaz. Hapis hakk, sadece tevdi

bulunmas yeterlidir. Vedia szlemesinde bu artlarn, zellikle tabii irtibat artnn gerekletii kabul edilmektedir ( OUZMAN/ SEL , Eya Hukuku, stanbul 1988, s.791). 232 T FT K, s.57. 233 MRE, s.236; YAVUZ, s.809; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 503; KO, N.: Vedia Alann demezlik Defi Ve Hapis Hakk, Prof.Dr. Seyfullah ED Sin Ansna Armaan, zmir 2000, s.426. 234 ahsi nitelikte hapis hakk, alacaklya sadece tevdi konusu eyi geri vermekten kanma hakkn verir; yoksa bir paraya evirme hakk salamad gibi, bir ayni hak zellii de tamaz ( KO, s.431 ).

85

olunan maln iadesinden kanmaya mahsus olduu iin, nisbi niteliktedir ve nc kiilere ait mallar kapsamaz235. Vedia szlemesi eksik iki taraf bor ykleyen bir szleme olduu iin, vedia alan, cretin ve masraflarn denmesi ile zararnn tazmini hususundaki alacak haklarnn temini bakmndan Borlar Kanununun 81. maddesinde dzenlenen demezlik defi236 hkmnden ancak kyas yoluyla yararlanabilecei kabul edilmektedir. Aslnda BK. m. 81, ilke olarak ancak karlkl bor ieren szlemelerde ve karlkllk ilikisi iindeki borlar iin dorudan doruya uygulanabilen bir hkmdr; karlkllk ve deiim ilikisi iinde bulunmayan edimler ve yan borlar iin demezlik defi ileri srlemez237. rnein cretli vedia szlemesinde cret, muhafaza ediminin karl olan bir edimdir; vedia konusu maln teslim edilmi olmasnn kar edimidir. Bu nedenle, cretin denmemesi, vedia alann demezlik defini ileri srerek vedia konusu mal iadeden kanma imkan vermez. Keza vedia szlemesinde vedia alann iade borcu ile vedia verenin masraflar deme ve zararlar tazmin borlar da byle bir karlkllk ilikisi iinde deildir. Bununla birlikte, Trk- svire Hukukunda doktrin ve uygulamadaki hakim
B LGE, s. 251;KO, s. 428; YAVUZ, s. 809. Karlkl bor ykleyen szlemelerde, kendi borcunu ifa etmemi veya ifasn nermemi olduu halde, borcun ifasn isteyen kimseye, dier taraf demezlik definde bulunarak ifadan kanabilir. svire ve Trk hukuklarnda hakim gr, BK. m. 81de taraflara tannan demezlik definin gerek anlamda bir defi olduu yolundadr (EREN, s.946; RE SOLU, S.: Borlar Hukuku, Genel Hkmler, stanbul 1999, s.280); BK.m.81deki demezlik defi tam iki tarafa bor ykleyen szlemelere uygulanr; eksik iki tarafa bor ykleyen szlemelerde dorudan doruya uygulanmaz. Bu hkme gre, demezlik definin uygulanabilmesi iin kural olarak iki art mevcuttur: 1 ) Karlkl akitler de denilen tam iki tarafa bor ykleyen szlemeler sz konusu olmaldr. Esas itibariyle eksik iki tarafl szlemeler ve szleme d bor ilikileri BK.m.81in uygulama alan dnda kalmaktadr. Fakat Trk- svire Hukukunda doktrin ve uygulamadaki hakim gr, iki tarafa ykledikleri borlar arasnda, karlkl akdin edimleri arasndaki ilikiye benzer bir iliki bulunan eksik iki tarafl akitlere de BK.m.81in kyasen uygulanabilecei kabul edilmektedir ( OUZMAN/Z, s.270; EREN, s.947; RE SOLU, s.281 ). 2 ) Karlkl akitten doan btn borlar iin deil, ancak karlkl borlar, yani biri dierinin karl olan edimler iin BK.m.81 hkm uygulanabilir. Ayn szleme iinde yer almakla birlikte, aralarnda deiim ilikisi bulunmayan edimler ve yan borlar iin demezlik defi kullanma imkan yoktur. Ancak bu karlkllk ve deiim ilikisinin bulunmad durumlarda, edim ve kar edim ilikisinde benzerlik bulunmas kaydyla BK.m.81 hkm kyasen uygulanabilir ( EREN, s.948; RE SOLU, s.282 ). 237 B LGE, s.251; FEYZ OLU, F.N.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, C.II, sanbul 1977, s. 137.
236 235

86

gr, iki tarafa ykledikleri borlar arasnda, karlkl szlemenin edimleri arasndaki ilikiye benzer bir iliki bulunan eksik iki tarafl szlemelere, drstlk ilkesinin gerektirdii hallerde, BK. m. 81 hkm dorudan deil, ancak kyasen uygulanabilecei kabul edilmektedir. Vedia alann masraflarn denmesi ve zararlarn tazmini iin dava amas halinde vedia veren, vedia alana kar kt ifa yznden BK. m.81deki demezlik defini ifa srecinde olduu gibi ileri srebilir238. Karlkllk ve deiim ilikisi iinde bulunmayan edimler ve yan borlar iin ise, edim- kar edim ilikisinde benzerlik bulunmas kaydyla, BK. m.81 hkm kyas yoluyla uygulanabilecektir. Bu balamda, cretli vedia szlemesinde, vedia alan, cret alaca dolaysyla demezlik defini ileri srebilirse de; hem karlkllk ve deiim iinde bulunmayan hem de BK. m. 81in uygulanabildii edim-kar edim ilikisi ile benzerlik tekil etmeyen masraflar deme ve zararlar tazmin borlar bakmndan bu defiye dayanmas mmkn deildir239. Bununla birlikte, bir nceki ksmda akland zere, vedia alann, vedia konusu mal iin yapt masraflar veya tevdi edilen mal yznden urad zararlar dolaysyla sahip olduu alacann temini iin; Medeni Kanunun 950 ve devam madde hkmlerinin kyasen uygulanmas suretiyle ahsi nitelikte bir hapis hakkna sahip olduu ve bu hakka dayanarak kendisine deme yaplncaya kadar, tevdi edilen mal iadeden kanma hakkn ileri srebilecei kabul edilmektedir240. Sonu olarak, cretli vedia szlemesinde vedia alann, sadece muhafaza cretinin denmemesi halinde, vedia verene kar BK. m.81de dzenlenen demezlik defini ileri srmesi mmkndr. Bunun dnda, vedia alann, vedia
238 239

Gauch/Schluep/Schmidt/Rey, II,N.2237 ( Naklen, Tiftik, s.60 ). KO, s.427; OUZMAN/Z, s.271. 240 MRE, A.Vedia, s.235-236; KO, s.426.

87

konusu mala yapt masraflar veya tevdi edilen ey yznden urad zararlar dolaysyla sahip olduu alacaklar iin, MK.m.950 vd. hkmlerinin kyasen uygulanmas suretiyle kendisine tannan ahsi hapis hakkn ileri srebilir; yani vedia alan, alacaklar temin edilinceye kadar, vedia verene kar vedia konusu mal alkoyma imkann kullanabilir241. Hukukumuzda, vedia szlemesinde, vedia alann, ayni bir hak olarak hapis hakk deil, bor ilikisinden doan ve sadece alaca deninceye kadar maln iadesinden kanma imkan veren bir alkoyma hakkna sahip olduu kabul edilmitir. Roma Hukukunda ise, Klasik Hukuk Dneminde vedia alan kii, vedia konusu maln muhafazas iin masraf yapmsa veya tevdi edilen mal dolaysyla zarara uramsa, yapt masraf ve urad zarar kendisine deninceye kadar vedia konusu mal zerinde hapis hakkna ( retentio ) sahipti242. Iustinianus Dneminde vedia alan kiinin mal zerindeki hapis hakk kaldrlmtr. Bu dnemde vedia alann, vedia konusu mal talep edildiinde derhal iade etmesi gerektii kabul edilmitir. Vedia konusu mal iin harcama yaplm ayrca zarara uranlm da olsa, vedia alan kii bu kar alacaklarn ileri srebilme imkanna sahip deildi ve mal aynen iade etmekle ykmlyd. Bu durumda vedia alann vedia veren kiiden olan kar alacaklar iin ayr bir dava ( actio depositi contraria ) bulunmas gerekirdi244. Borlar Kanununda vedia alan kii de, vedia konusu mal zerinde bir mlkiyet veya dier bir ayni hak kazandn defi olarak ileri srebilir. Vedia alann bu hakk,
243

aarak talepte

241 242

KO, s.428. TAH ROLU, s.170; RADO, s. 83. 243 Baz hallerde alacakl olabilen vedia alana, maln muhafazas ve bakm iin yapt btn masraflar geri almak ve mal yznden uram olduu zararlar tazmin ettirmek iin bir dava olan actio depositi contraria gerekmekteydi ( UMUR, s. 5 ). 244 RADO, 83; KKGNGR, s.89.

88

vedia szlemesinden nce veya szlemenin devam srasnda kazanm olmasnn nemi yoktur. Romada ise, Klasik dnemde, vedia alan kii, vedia konusu maln mlkiyetini vedia szlemesi yapldktan sonra kazanacak olursa, mal iade etmekten kanabilirdi. nk Klasik Hukuk Dneminde malikin mlkiyet hakkna sahip olduunu bilip bilmedii dikkate alnmakszn, malik lehine yaplan vedia szlemesinin geersiz olaca ve malikin geersiz bir szlemeye dayanlarak sorumlu tutulamayaca kabul edilmitir. Iustinianus Dneminde ise, pandekt hukukular, vedia alan kiinin maln mlkiyetini kazanm olmasna ramen vedia konusu mal yine de iade etmekle ykml olduunu ileri srmlerdir. Ancak bu gr kaynaklarla dorulanm bir gr deildir. Genel kabul gren gr ise, Klasik dnemdeki uygulamann devam ettii ynndedir245.

II- VED A ALANIN HAKLARI

Trk hukuk sisteminde vedia verenin haklarnn yannda vedia alan kiinin de baz haklar mevcuttur: cret hakk bunlardan biridir. Adi vedia szlemesi esas olarak cretsiz bir szlemedir. Ancak cret hakk, aka kararlatrlabilecei gibi, hal ve artlar gerei zmni bir ekilde de doabilir. Vedia konusu maln muhafazas, vedia alann ticari alma alanna giriyorsa kural olarak szleme cretli kabul edilmelidir, ayn ekilde maln muhafazasnn bu ii meslek edinenlerce yaplmas, muhafaza konusunun zor olmas veya zel bir tekilata ihtiya duyulmas ve taraflar arasnda ahsi bir mnasebet olmamas gibi hallerde de vedia alana cret denmelidir246.
245 246

KKGNGR, s.89. HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.500; ZEVKL LER, s.391; KARAHASAN, s. 1396.

89

cretli vedia szlemesinde vedia alan kii, vedia konusu maln iadesinden nce cretini ister, eer cretini alamazsa, creti denene kadar bir dier hakk olan hapis hakkna bavurabilir. Vedia alann ileri srebilecei bir dier hak olan ve kanuni artlarn gereklemesi halinde alacaklya, zilyetliinde bulunan ve iadesi gerekli olan borluya ait menkul mallar ve kymetli evrak iade etmeyerek alacann teminat olarak alkoyma ve paraya evirme yetkisi veren hapis hakkyla ilgili bir nceki blmde ayrntl aklama yapldndan Borlar Kanunumuzda vedia alann kyas yoluyla da olsa hapis hakkna sahip olduunu belirterek bu konuya son vereceiz. Vedia alann bunlar dnda, vedia konusu mal iin yapm olduu masraflar ve kendisine tevdi edilen mal yznden urad zarar vedia verenden isteme hakk vardr. Masraflar, zorunlu, faydal be lks olmak zere balk altnda inceleyebiliriz. Borlar Kanunu madde 464/ 1 de de belirtildii zere, esas olarak vedia alan kiinin vedia konusu mal hakknda yapm olduu zorunlu masraflar isteme hakk vardr247. Vedia alann, vedia konusu mal iin yapm olduu faydal ve lks masraflar iin vekaletsiz i grme ya da sebepsiz zenginleme hkmleri erevesinde taleplerde bulunabilecei genel kabul gren uygulamadr. Masraflarn denmesi bakmndan kanunun koymu olduu hkm emredici nitelikte deildir, tamamlayc niteliktedir, yani taraflar szleme ile kanundakinden baka bir zm yolu benimseyebilirler248. Son olarak vedia alann baz durumlarda vedia konusu mal iade etme hakk bulunmaktadr. Genel olarak, vedia verenin szlemede belirlenen sre ile bal olmayp her zaman vedia konusu maln iadesini talep edebilmesine karlk, vedia
247 248

KARAHASAN, s.1401; YAVUZ, s.808. BERK , s.204; ZEVKL LER, s.391;KARAHASAN, s.1405; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.500.

90

alan bu sre ile baldr. Gerek cretli gerekse cretsiz vedia szlemesinde vedia alan, belirlenen sreden nce tevdi olunan mal iade ederse, borca aykr davranm, szlemeyi ihlal etmi olur. Ancak vedia szlemesi belirsiz sreli yaplmsa, vedia alann her zaman vedia konusu mal iade edip szlemeyi sona erdirme hakk vardr ( BK. m. 467/ III ). Vedia alann belirsiz sreli vedia szlemeleri iin kabul edilmi olan her zaman iade hakk, sreli szlemelerde, nceden tahmin edilemeyen olaan st haller dnda kabul edilmemitir 249. nceden bilinmeyen haller dolaysyla szlemenin devam, vedia konusu mal iin tehlike tekil eder veya vedia alan kii iin bir zararn ortaya kmas sz konusu olursa, vedia alan szlemenin sresinin sona ermesinden nce kendisine tevdi oluna mal iade hakkna sahiptir ( BK.467/II ). Bu madde hkmne gre, vedia alann sresinden nce iade hakk elde edebilmesi iin; nceden tahmin edilemeyen bir hal ortaya kmal ve bu hal vedia konusu mal iin tehlike oluturmal veya vedia alan iin zarara sebep olmal. Bu artlardan ikisi birden ortaya kmadka, vedia alann szlemede belirlenen sreden nce iade hakk sz konusu olmayacaktr. Vedia konusu mal iin tehlike veya vedia alan iin zarar oluturan hallere rnek olarak, tevdi edilen bir hayvann bulac bir hastala maruz kalmas ve bunun sonucu olarak hastaln vedia alann hayvanlarna da bulama tehlikesi oluturmas verilebilir. nceden tahmin edilemeyen tehlikeli veya zararl durumun meydana geldiini ispat yk vedia alana aittir250. Roma Hukukunda vedia alan kiinin haklarn, hukukumuzda ele aldmz balklar altnda incelediimizde, vedia alann cret talep etme hakknn bulunmad anlalmaktadr. Keza, Romada vedia szlemesi ivazsz nitelikte bir szlemedir.
249 250

ERDEM, s.488; T FT K, s.63. B LGE, 248; T FT K, s.64.

91

Eer maln muhafazas iin vedia alan kii lehine bir karlk ngrlmse, szlemenin vedia olmaktan karak bir baka hukuki muamele haline gelecei kabul edilir. Dolaysyla Romada vedia alann da cret talep etme hakk sz konusu olmamaktadr251. Vedia alan kii, vedia konusu maln muhafazas iin masraf yapmsa veya tevdi edilen mal dolaysyla zarara uramsa, masraflarn denmesini ve zararnn karlanmasn isteme hakkna sahiptir. Klasik Hukuk Dneminde vedia alan, masraflar karlanp zarar deninceye kadar tevdi edilen mal zerinde hapis hakkna sahipti. Vedia alana tannan bu hak Iustinianus Dneminde kaldrlmtr252.

& II- VED A VEREN N HAKLARI VE BORLARI

I- VED A VEREN N BORLARI

A- VED A KONUSU MALIN TESL M BORCU

nceki blmlerde de belirtildii gibi Trk Hukukunda vedia szlemesi rzaya dayal bir szlemedir, yani vedia szlemesinin meydana gelmesi iin taraflarn irade beyanlar yeterlidir; maln teslim edilmesi szlemenin art deildir. Vedia konusu mal, vedia alana teslim edilmemi olsa bile, szleme kurulmu saylr. Ancak vedia alann muhafaza borcunun domas iin, vediann teslimi gerekir; teslimden nce byle bir bor domaz253. Vedia szlemesinin yapld ancak vedia konusu maln vedia veren tarafndan teslim edilmedii durumlarda, vedia alann
251 252

D MARZO,s.417; TAH ROLU, s.168. RADO, s.83; TAH ROLU, s. 172. 253 MRE, A.Vedia, s.218; ZEVKL LER, s.390; YAVUZ, s.307; KARAHASAN, 1395.

92

maln kendisine teslim edilmesi hususunda bir talep hakk yoktur. nk vedia szlemesi yalnz vedia verenin menfaatine olan bir szlemedir. Bu sebepten dolaydr ki, vedia szlemesinin varlna ramen vedia veren isterse, vedia konusu mal vedia alana teslim etmez. Ancak mal vedia alana teslim edilmedii srece, vedia alann muhafaza borcu domaz254. Roma Hukukunda, vedia szlemesi ayni nitelik tayan bir szleme olarak kabul edildiinden, szlemenin kurulabilmesi iin szlemeye konu maln vedia alana teslimi gerekirdi. Maln vedia alan teslim edilmesi, vedia alana mal sadece elinde bulundurma imkan salard. Maln mlkiyeti ve zilyetlii, eer malik ve zilyet ise vedia veren de kalr255.

B- CRET N DENMES BORCU

Adi vedia szlemesi, esas itibariyle crete tabi olmayan bir szlemedir. BK. m.463 f.II ye gre; aka kararlatrlmadka veya hal ve artlar gerekli klmadka, vedia szlemesi cretsiz bir szlemedir: Vedia alan cret isteyemez, fakat bunun aksi szleme ile kararlatrlabilir veya vedia verenin cret borcu hal ve artlarn gereinden ortaya kabilir. u halde, vedia verenin cret deme borcundan sz edebilmek iin, ya szlemede taraflarn vediann cretli olduunu

kararlatrmalar ya da hal ve artlarn vedia alana cret denmesini gerekli gstermesi lazmdr. Bu maddedeki hal ve artlar ifadesini rf ve adeti de iine alacak ekilde geni yorumlamak gerekir. Muhafaza durumu srf bir iyilik yapma davran olarak deil de, mesleki bir faaliyet olarak ortaya kt takdirde, hal icab
254 255

MRE, A.Vedia, s.218; T FT K, s. 65. KKGNGR, s.37; UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s. 344; ERDOMU, s. 54.

93

bir cret verilmesini hakl gsterebilir256. rnein vestiyercilerin cret alacaklarnn bulunup bulunmad hususu, adete ve hal icabna gre belirlenecektir. cret denmesi gerektii durumlarda vedia szlemesi, tam iki taraf bor ykleyen szleme nitelii kazanr. cretli vedia szlemesindeki cret, iade borcunun deil, muhafaza borcunun kar edimini oluturur. Bu nedenle daha nce de belirttiimiz gibi, vedia alann, cretin denmemesi halinde demezlik defi ileri srerek tevdi edilen eyi iadeden kanma hakk, BK. m.81in kyasen uygulanmas suretiyle olur. Buna karlk, masraf ve zararlarn tazminine ilikin demelerin yaplmasn temin etmek zere vedia alann, vedia konusu mal alkoyma hakkn, yani vedia konusu mal zerinde ahsi nitelikte hapis hakkn ileri srerek vedia konusu mal iadeden kanabilir257. Buna karlk, vedia veren de, vedia konusu mal iade edilmedike, creti demekten kanabilir. Sonu olarak, vedia verenin ilk borcu, szlemede kararlatrlm olmas veya hal ve artlarn gerekli klmas durumlarnda, bir cretin denmesidir258. Romada vedia szlemesinin cretsiz oluu, szlemenin esasl

unsurlarndandr. Szleme cret karlnda yaplrsa, szleme vedia olmaktan karak baka bir hukuki muamele olurdu. Sonu olarak, Roma Hukukunda, vedia szlemesinde vedia veren kii iin szlemenin nitelii gerei olarak cret denmesi noktasnda her hangi bir bor sz konusu olmazd259.

256 257

YAVUZ, s.811;B LGE, s.250; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 501. KO, s.427; YAVUZ, s. 809. 258 HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 500-501; T FT K, s.67. 259 TAH ROLU, s.169; RADO, s.80; ERDOMU, s. 54.

94

C-MASRAFLARIN DENMES VE ZARARLARIN TAZM N BORCU

Vedia szlemesi, vedia verenin menfaatine yaplan bir szleme olduu iin vedia alana masraf ykletilmemesi gerekir. Bu nedenle Borlar Kanunu 464. maddesinde dzenlenen ekliyle, szlemenin tevdi edilen maln gvenli ve zenli muhafazasn salayacak ekilde icrasyla zaruri balantl btn masraflarn vedia veren tarafndan karlanmas gerekmektedir. Bu madde hkm zaruri

nitelendirilmesinden hareketle, sadece zorunlu masraflar deme konusunda vedia verene bor yklemektedir. Bu borcun kapsamna ncelikle, vedia olarak verilen maln muhafazas ve varlnn ayn halde devam iin yaplmas zorunlu olan masraflar girer260. Vedia alan tarafndan yaplan faydal masraflar ise, vekaletsiz i grme veya sebepsiz zenginleme hkmlerine gre istenebilir. Lks masraflar ise, vedia alan talep edemez. Ancak, vedia konusu mal hasara uratmakszn ayrlabilen ve vedia alan tarafndan yaplm olan bu tr fazlalklarn, vedia alan tarafndan alkonulmas hakk mevcut olabilir261.BK. m.464 hkmnn bu ekilde dar yorumlanmas uygun olmad gibi vedia alan kii iin bu ekilde aleyhte davranmaya hakl bir sebep de yoktur. Bu nedenle vedia alan, vediaya ilikin olarak yapt faydal ve lks masraflarn denmesi iin, vekaletsiz i grme veya sebepsiz zenginleme erevesinde talepte bulunabilecektir262. Masraflarn zorunlu olup olmad, masrafn yapld tarihteki hal ve artlarn gereklerine gre deerlendirilmelidir. Bununla birlikte vedia konusu maln muhafazas iin gerekli olan masraflar zorunlu masraflardr, masraflarn bu amaca
260 261

ERDEM, s.480; T FT K, s.68. MRE, A.Vedia, s.223; B LGE, s. 250; 262 B LGE, s.251; MRE, s.223.

95

dorudan ya da dolayl hizmet edip etmedii nemli deildir. cretsiz vediada, vedia konusu hayvann bakm ve yiyecek masraflar, eyann korunmas iin gerekli yerlerin kira bedelleri vedia verene ait olacaktr263. Bunlarn dnda, belirli sreli vedia szlemesinde sreden nce fesih halinde, vedia alan sreyi dnerek yapm olduu masraflar BK. m.466/II madde hkm uyarnca vedia verenden isteyebilir264. Roma Hukukunda, her eyden nce vedia veren kii, vedia alann mala ilikin yapm olduu zaruri masraflar veya iin mahiyeti gerei kendisine ait olmas gereken harcamalar, vedia alan kiiye demekle ykmldr. Zaruri masraflara rnek olarak, vedia konusu hayvann bakm ve beslenme masraflar verilebilir. in mahiyeti gerei vedia veren kiiye ait olmas gereken harcamalar iin ise, vedia konusu maln bulunduu yerden baka bir yerde iade edilmesinin gerektii durumlarda nakliye masraflar rnek gsterilebilir265. Vedia alan tarafndan vedia konusu mal iin yaplm faydal masraflarn, rnein vedia konusu bir klenin sanat renmesi iin yaplan masraflarn talep edilip edilmeyecei hususunda mevcut kaynaklarda herhangi bir hkm ve gr bulunmamaktadr. Ancak vedia alan iin szlemeden kaynaklanan esas borcun, maln gerei gibi muhafaza edilmesi olduu gereinden hareketle, vedia verenin normal artlarda kendisinin yapmayaca masraflar iin, kendisini sorumlu tutmann uygun olmayaca sylenebilir. Zorunlu harcamalar dnda kalan lks

harcamalardan vedia verenin sorumlu olmayaca ise aktr266. Bunun dnda, vedia veren szleme sebebiyle vedia alann urad zararlar karlamak zorundadr ( BK. m. 464/I ). Vedia veren, ancak zararn kendi kusuru

263 264

YAVUZ, s.809; B LGE, s.251;T FT K, s.68. HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 500. 265 KKGNGR, s.98; D MARZO, s. 417. 266 RADO, s.83; TAH ROLU, s.169; KKGNGR, s.99.

96

olmakszn meydana geldiini ispat etmek artyla zarar tazmin ykmllnden kurtulabilir ( BK. m.464/ II ). Vedia szlemesinin cretli ya da cretsiz oluu arasnda sorumluluk asndan bir fark yoktur267. Vedia veren bir kusuru olmadn ispat edemiyorsa, vedia szlemesinin sebep olduu zararlardan sorumlu olur. Tevdi edilen maln tehlikeli niteliklerinin aklanmamas vedia verene yklenebilecek kusurlardan biridir. Baka bir ifadeyle vedia verenin, vedia konusu maln tehlikeli durumunu bildii ya da bilmesi gerektii durumlarda, vedia alann bu hususta dikkatini ekmemesi bir kusur oluturur. Vedia veren bu tehlikeyi tevdiden sonra rense bile yine haber vermek zorundadr. rnein vedia veren, hastalkl bir hayvan vedia alana tevdi ederken mevcut tehlikeler hakknda vedia alan uyarmaldr. Bu ykmll yerine getirmeyen vedia veren, bu nedenle vedia alann urad zarar tazmin etmek zorundadr268. Ayrca, vedia olarak teslim edilen maln yksek deerini bildirmemek de, vedia verenin bir kusuru saylr. Bununla birlikte BK. m.464 hkm emredici nitelikte olmad iin, taraflar szleme ile aksini kararlatrabilirler269. Taraflar bu hususta bir sorumsuzluk anlamas yapabilirler, ancak bu anlama BK. m.99 ile 100/ III maddesindeki snrlar dahilinde ve yalnz hafif kusurdan sorumsuzluu iine alacak ierikte kabul edilebilir270. Hi kimsenin kusuru olmadan vedia konusu mal hasara urarsa, bu hasardan vedia veren sorumlu olur. nk, vedia konusu mal vedia alana teslim edilse dahi, maln mlkiyeti vedia veren de kalr. Vedia alan, tevdi edilen maln mlkiyetini kazanmad ve sadece feri zilyedi olduu iin, vedia konusu maln urad hasardan da vedia veren sorumlu olur. Ancak vedia veren, vedia
YAVUZ, 811; MRE, A.Vedia, s.224; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.501; KARAHASAN, s. 1398; ZEVKL LER, s. 392. 268 YAVUZ, s.811; B LGE, s.251. 269 ZEVKL LER, s.392; YAVUZ, s. 811; ERDEM, s. 480. 270 MRE, A.Vedia, s.225.
267

97

konusu maln hasara uramasnda hibir kusuru olmadn ispat ederek sorumluluktan kurtulabilir271. Roma Hukukunda da vedia veren kii, vedia konusu mal dolaysyla vedia alann urad zararlar tazmin etmekle ykmldr. Doktrinde hakim gre gre; vedia szlemesi vedia verenin menfaatine yaplan bir szleme olduundan, hafif kusur da dahil olmak zere vedia veren btn kusurlardan sorumlu tutulmaldr. Szlemeden menfaat elde eden konumundaki vedia veren, vedia konusu maln vedia alann malvarlnda neden olduu zararlardan dolay sadece kast ( dolus ) veya ar ihmalinde ( culpa lata ) deil, hafif ihmali ( culpa levi ) halinde de sorumlu tutulmaktadr272.

II- VED A VEREN N HAKLARI

Vedia szlemesinin karakteristik zellii olarak, vedia verenin vedia konusu maln her zaman iadesini isteme hakk vardr ( BK. m.466/ I ). Bu hak ile vedia veren, vedia szlemesinde bir sre belirlenmi olsa bile, her zaman tevdi edilen maln iadesini isteyebilir. nk sreye ilikin anlama, yalnz vedia verenin menfaatine uygulanr; vedia alann da menfaatine hizmet edecek ekilde rnein vedia alann vedia konusu mal kullanmasna imkan verecek surette belli bir sre kararlatrlm olsa bile, bu vedia verenin her zaman iadeyi isteme hakkn ortadan kaldrmaz. Bu hkm emredici niteliktedir; bu nedenle aksine szleme hkm geersizdir. Vedia veren, tek tarafl bir irade beyanyla vedia szlemesini sona

271 272

MRE, A.Vedia, s. 225. TAH ROLU, s. 171; RADO, s.82; KKGNGR, s.99.

98

erdirebilir, vedia verenin tevdi olunan maln iadesini talep etmesiyle, vedia szlemesi sona erer273. Vedia veren, vedia konusu mal zerinde, her zaman tasarruf edebilir; vedia konusu mal bakasna devredebilir, bir blmn geri alabilir. Bununla birlikte vedia veren, vedia konusu mal sresinden nce geri istemise, vedia alann kararlatrlan sreyi gz nne alarak yapt masraflar karlamas gerekir ( BK. m. 466/ II ). Buna gre denmesi gereken masraflar, vedia szlemesinin kararlatrlan sresinin dikkate alnarak yaplm olan masraflardr. rnein vedia konusu maln muhafazas iin gvenlik tesisat yaptrma, beki tutmak iin yaplan harcamalar bu masraflara girer. Ancak yaplan masraflar karlama borcu, iin mahiyeti gz nne alnarak, vedia alann tam ifa iin gerekli saymakta hakl olduu giderler iin sz konusudur. Bunun yannda, cretli vedia szlemesi sz konusu ise, vedia alan bunun ngrlen sreye ait tamamn, ayrca kararlatrlm olmadka isteyemez274 . nceki blmlerde ayrntsyla deinildii gibi, vedia alan tevdi edilen maln feri zilyedidir. Asli zilyet ise maln mlkiyet hakkna sahip olan vedia verendir. Ancak vedia verenin vedia konusu maln maliki olmas art deildir. Ayrca maln tevdi edilmesinden sonra, vedia konusu maln mlkiyetini bir nc kiinin kazand durumlar da sz konusu olabilir. Vedia alan kural olarak szlemenin bitiminde vedia konusu mal vedia verene iade etmekle ykmldr. nk vedia szlemesi, vedia alan ile vedia veren arasnda yaplmtr ve ancak iki taraf arasnda bor ilikisi sz konusu olmaktadr. nc kiinin tevdi edilen mal hakknda istihkak iddiasnda bulunduu durumlarda dahi vedia alan vedia konusu mal vedia
273 274

T FT K, s. 74; ZEVKL LER, s.390; T FT K, s. 75; YAVUZ, s.809; ERDEM, s. 485.

99

verene iadeyle ykmldr. Bununla birlikte, vedia konusu maln haczedildii veya vedia alana kar istihkak davas ald durumlarda, vedia alan durumdan vedia vereni haberdar etmek ve ihtilafn zmlenmesine kadar vediay kimseye vermemekle ykmldr275. Roma Hukukunda benzer ekilde, vedia szlemesinin bir sreye bal olup olmamas nem tamadan vedia veren, vedia konusu maln iadesini talep edebilirdi. Vedia szlemesi sreye bal olsa da, vedia veren kiinin talebi zerine vedia konusu maln iade edilmesi gerekirdi. Vedia szlemesinde belli bir sre tayin edilmise, bu sreyle bal olan taraf, vedia veren deil vedia alan kiiydi. Bu yzden vedia veren kii, balangtaki iradesini deitirip kararlatrlan sreden nce maln iade edilmesini isteme hakkna sahipti. Baka bir ifadeyle, vedia szlemesinde kararlatrlan sre, borlu deil alacakl lehine bir ileve sahipti. Dolaysyla vedia alan kii, tespit edilen sre boyunca maln muhafaza edilmesi borcunu yerine getirmekle ykmlyd. Vedia alan kii tespit edilmi sre boyunca, vedia veren kiinin rzas olmad halde vedia konusu mal tutma hakkna sahip deildi. Oysa szlemede tespit edilmi sre boyunca, maln vedia alan kii tarafndan muhafaza edilmesini talep etme hakkna sahip olan vedia veren kii, istedii zaman bundan vazgeerek srenin dolmasndan nce maln kendisine iadesini isteyebilirdi276. Vedia verenin bu talebine kar, vedia alann sahip olduu defi ve itiraz eklindeki haklarn neler olduu ve hangi artlarda kullanlabilecekleri nceki blmlerde tm detayyla incelendiinden, tekrardan kanmak adna bu blmde bahsedilmeyecektir.

275 276

ZEVKL LER, s.390; YAVUZ, s.809; MRE, A.Vedia, s.238. TAH ROLU, s.169; RADO, s.81; KKGNGR, s. 95.

100

& 3. VED A SZLEMES N N SONA ERMES

Vedia szlemesinin belirli sreyle yaplm olmas halinde, srenin dolmasyla vedia szlemesi kendiliinden sona erer277. Ancak vedia szlemesinde belli bir sre belirlenmi olsa dahi, vedia veren her zaman vedia konusu maln iadesini isteyebilir ve bu ekilde szleme sona erer. Emanet verenin geri istemesi zerine vedia alan vedia konusu mal iade etmek zorundadr. Szleme ile bir sre belirlenmi olsa da bu sre bitmeden vedia verenin isteme yetkisi, vedia alann da vedia konusu mal geri verme ykmll vardr ( BK. m. 466 ). Vedia veren tarafndan vedia konusu maln iade edilmesinin istenmesi halinde, vedia alan semereleriyle birlikte vedia konusu mal iade etmelidir. Buna karlk vedia veren de, vedia alann szlemede ngrlen sreyi gz nnde tutarak yapt masraflar vedia alana demek zorundadr278. Vedia alan kural olarak, szlemede bir sre kararlatrlmsa, bu srenin sona ermesinden nce vedia konusu mal iade edemez. Ancak, nceden tahmin edilemeyen haller dolaysyla szlemenin devam vedia konusu mal iin bir tehlike oluturuyorsa veya kendisi iin bir zarar meydana getiriyorsa vedia alan, belli srenin dolmasndan nce vedia konusu mal iade ederek szlemeyi sona erdirebilir279 ( BK. m.467/I ). Vedia szlemesinde sre belirlenmemise, gerek vedia alan gerekse vedia veren her zaman vedia szlemesini sona erdirebilirler. Vedia verenin bu yetkisi BK.

277

ZEVKL LER, s.393; YAVUZ, s.812; KARAHASAN, age, 1405; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.502. 278 ERDEM, s.485; KARAHASAN, s. 1401; ZEVKL LER, s. 390. 279 HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.502;KARAHASAN, s.1401;BERK , s. 204; YAVUZ, s. 809.

101

m.466/ I de vedia alannki ise, BK.467/sonda dzenlenmitir. Sre belirlenmeyen vedia szlemelerinde, vedia alan da szlemeyi her zaman sona erdirebilir280. BK. m.116/ I de de belirtildii gibi, alacakl ve borlu sfatlarnn ayn kiide birlemesi halinde bor sona erer. Alacakl ve borlu sfatlarnn birlemesi, bir kimsenin ayn borcun hem alacakls hem borlusu olmas halinde sz konusu olur281. Vedia alan, vedia olarak braklan maln maliki olursa, vedia verenin geri isteme hakk sona erer. Bu durum, vedia konusu maln, vedia veren tarafndan vedia alana satlmas, balanmas veya vedia alana miras yoluyla intikali hallerinde sz konusu olabilir282. Taraflarn aralarnda mevcut bir borcu ksmen veya tamamen ortadan kaldrma ve bu surette borlunun bortan kurtulmasna ynelik olarak yaplan ibra szlemesi de bu zellii ile borcu sona erdiren sebeplerden biridir283. svire Borlar

Kanununun 115. maddesinde dzenlenen ibra szlemesi Trk Borlar Kanununda dzenlenmemitir, ancak kanaatimce, vedia szlemesinde, szlemenin konusu olan vedia, vedia verenin, vedia alan nezdinde alaca hkmnde olduundan ibra szlemesinin konusu olabilir ve bu ekilde vediann iadesi borcu ortadan kaldrlarak szleme sona erdirilebilir. Vedia szlemesinde de uygulanrl olan borcu sona erdiren sebeplerden biri de BK. m.117de dzenlenen ifann mmkn olmamas halidir. Bu maddeye gre, borluya isnat olunamayan haller mnasebetiyle borcun ifas mmkn olmazsa bor szleme olur. Borlunun sorumlu olmad sonraki imkanszla kusursuz

280

HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.503; ZEVKL LER, s. 393. OUZMAN/Z, s.423; TEK NAY, s.997; EREN, s.1225; TUNOMA, K.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, stanbul 1969, s.1195. 282 YENER, s. 115. 283 OUZMAN/Z, s.414; TEK NAY, s.985; EREN, s.1258; TUNOMA, s.1172.
281

102

imkanszlk da denir284. Vedia konusu maln zya, vedia alana atfedilmesi kabil olmayan sebeplerden kaynaklandysa vedia alan iade borcundan kurtulur. Vedia alann sorumlu olmad haller, umulmayan hal ve mcbir sebep halidir. Ancak bu durum vedia alana isnat edilebilecek bir kusur sonucu meydana gelmise, aynen iade borcu tazminat borcuna dnr ve vedia alan bu tazminat borcundan sorumlu olur285. Taraflardan birinin lmesi esasen vedia szlemesi iin sona erme sebebi deildir. Kural olarak szlemeye dayal bir ilikide taraflardan birinin lmesi, fiil ehliyetini kaybetmesi veya iflas szlemeye dayal ilikiyi sona erdirmez. lenin yerine miraslar, fiil ehliyetini kaybedenin yerine yasal temsilcileri geer. Ancak ahsa bal edimlerde taraflardan birinin, zellikle borlunun lm halinde szleme ilikisi sona erer286. Vedia szlemesinde vedia verenin lm halinde, vedia konusu mal vedia verenin miraslarna, fiil ehliyetini kaybetmesi halinde kanuni temsilcilerine iade edilir. Vedia alann lmesi halinde ise, tevdi olunan maln muhafazas vedia alann miraslar ya da kanuni temsilcileri tarafndan yaplr. Ancak bu durum bana gre, vedia alann mirass ya da kanuni temsilcisi iin szlemeden dnme hususunda hakl bir neden saylabilir ve sreli vedia szlemelerinde srenin bitiminden nce vedia alann mirass temsilcisi szlemeyi sona erdirebilir. veya kanuni

284 285

OUZMAN/Z, s.426; TEK NAY, s.998; EREN, s.1285; TUNOMA, s.787. YAVUZ, s. 812; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.502. 286 EREN, s.1246.

DRDNC BLM VED A BENZER SZLEMELER

& 1. USULSZ TEVD SZLEMES

I- GENEL OLARAK USULSZ TEVD SZLEMES

Usulsz tevdi szlemesi, vedia veren tarafndan verilen bir miktar para, misli eya veya kymetli evrakn vedia alan tarafndan emin bir yerde muhafaza edilmesini ngren ve belirli bir sre sonra veya istendiinde mislen iade borcu douran bir szlemedir287 ( BK. m.472 ). Usulsz vedia szlemesi genellikle vedia szlemesinin bir eidi olarak kabul edilir. Bundan dolay adi vedia szlemesinin hukuki niteliini belirleyen ve bu szlemeye ilikin olan hkmler esas itibariyle usulsz vedia szlemesini de kapsamaktadr. Gnlk ticari hayatmzda ok sk rastlanmakta olan usulsz vedia szlemesinde, vedia olarak verilen bir miktar para veya dier misli eyay, vedia alann kullanma yetkisi bulunmakta ve belirli bir sre sonra vedia konusu mal talep edildiinde o maln aynen deil fakat, ayn nitelik ve miktarda iadesi ykmll sz konusu olmaktadr
288

.BK. m.472/ II deki hkme gre para mhrsz ve ak

olarak braklmsa, bu anlamda bir szleme varsaylr. Vedia alan, tevdi edilen misli eya veya kymetli evrak, aka yetkili klnmadka kullanamaz. Yukarda da belirttiimiz gibi, para kymetli evrak veya dier misli eya vedia szlemesinin
287

GRSEL, N.: Usulsz Tevdi, Ad.Der. 1950, s.77-78; YAVUZ, s.814; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 504; KARAHASAN, s. 1411; MRE, Z,: Usulsz Vedia Akdi ( Trk, svire-Alman ve Fransz Hukuklar zerine Bir Tetkik ), HFM, 1944, s.206. 288 T FT K, s. 79; GRSEL, s. 77; YAVUZ, s.814.

104

konusu olabilmektedir; ancak vedia alann bu misli eyay aynen deil de mislen iade etme borcu altnda olduu durumlarda usulsz tevdi szlemesi sz konusu olmaktadr. Eer tevdi konusu bir miktar para ise, taraflar aksini kararlatrmadka, para mhrsz ve ak olarak brakldnda usulsz tevdi olarak nitelendirilirken; parann mhrl ve kapal olarak brakld durumlarda vedia szlemesi hkmleri uygulanr. Ancak para mhrl ve kapal olarak brakldnda da taraflar anlaarak usulsz vedia szlemesi hkmlerini geerli klabilirler289. Usulsz tevdi szlemesinde tevdi konusu maln mlkiyeti vedia alana aittir, bunun sonucu olarak da BK. m.472/ I de belirtildii gibi tevdi konusu maln nefi ve hasar da vedia alana geer. Bu sebeple tevdi konusu misli eyann vedia alana teslim edilmesi gerekir. Teslim edilen eya zerinde vedia alan malik sfatyla diledii gibi tasarruf edebilecektir. Szlemenin sona ermesi zerine vedia alan, vedia konusu eyi mislen geri vermek zorundadr290. Vedia szlemesinin bir eidi olan usulsz tevdi szlemesine eski hukukumuzda, Yunan ve Roma hukuklarnda

rastlanmaktadr. Eski Yunanda gelien ticaret ve sarraflk nedeniyle ok sk rastlanlan usulsz vediaya genel vedia hkmleri uygulanmtr291. Usulsz vedia szlemesi, slam Hukuku kaynaklarnda ismen yer almamtr. Ancak byk lde szleme serbestisi ilkesinin geerli olduu slam Hukukunda, itihatlarda ve fkh kaynaklarnda, usulsz vediann isimsiz szleme niteliinde dn ile vedia szlemesi unsurlarndan meydana gelen bir karma szleme yapsnda olduu kabul edilmektedir. Hukuk uygulamasnda da, vedia alann kendisine tevdi edilen paralar dn szlemesinde olduu gibi kullanabilecei ve iade zamannda da sadece mislen iade ile ykml olaca kabul edilmektedir. Bu
289 290

YAVUZ, s.815; TANDOAN, s.326; B LGE, s.253; GRSEL, s.77. MRE, Usulsz vedia, s.206; YAVUZ, s.815; KARAHASAN, s.s.1195. 291 MRE, Usulsz Vedia, s.188.

105

tarz uygulamann kabulnde, tevdi edilen misli eyay zellikle paralar korumann g olaca ve vedia verenin hakknn kaybolaca dncesi esas alnmtr. Keza vedia szlemesinde, vedia alann rf adete veya szlemeye aykr davran olmadka, vedia alann, vedia konusu maln urad zararlardan dolay kural olarak bir sorumluluu bulunmamaktadr. Vedia verenin menfaatini daha iyi koruduu dncesiyle, slam Hukuku uygulamasnda, tevdi edilen para veya dier misli eylerin dnte olduu gibi vedia alan tarafndan istedii gibi kullanabilmesi ve vedia verenin talebi zerine mislen iadeyle ykml olmas, vedia konusu eyin kayb halinde de kural olarak vedia alan, vedia verenin uram olduu zararn tazmin etmekle sorumlu olduu kabul edilmitir292. Roma Hukukunda usulsz vedia ( depositum irregulare ), misli mallarn ve zellikle de bir miktar parann, daha sonra ayn miktar ve nevide iade edilmek zere bir bakasna teslim edilmesidir293. Roma Hukuku kaynaklarnda bu konuyla ilgili olarak misli mallardan deil, sadece paradan ve parann verildii kii olarak

bankerlerden sz edilmektedir. Ayrca depositum irregulare teriminin Klasik Hukuk Dnemine ait kaynaklarda yer almamaktadr. Usulsz vedia szlemesi Klasik Dnemde tannan ve kendisine hukuki sonular balanan bir hukuki ilem deildir. Sz konusu unsurlar tayan hukuki ilemler dn szlemesi olarak

nitelendirilmektedir. Usulsz vedia szlemesinin hukuken tannarak kendisine hkm ve sonular balanmas Iustinianus Dneminde gereklemitir. Iustinianus Dneminde usulsz tevdi ile dn akdi arasndaki farklar gz nnde tutulmu ve saklanmas amacyla ak olarak verilen para dn hkmlerine tabi tutulmamtr.
292

TURAN, F.: slam Hukuku Asndan Usulsz Vedia ( Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi ) Erzurum 2004, s.94 vd; YILDIRIM, M,: slam Borlar Hukukunda Vedia ( Yaynlanmam Doktora Tezi ), zmir 1995, s. 106-107 ( Naklen; Tiftik, s. 82 ). 293 D MARZO, s.419; UMUR, Roma Hukuku Ders Notlar, s.345; ERDOMU, s.55; TAH ROLU, s.173; RADO, s.83; KOSCHAKER/AY TER, s.223.

106

Ortaada bu szlemeye depositum irregulare ad verilmi ve kilise hukukunda da bu ifadeye aka yer verilerek usulsz vedia bu haliyle modern kanunlatrmalara gemitir294. Vedia szlemesinde, vedia alan kii teslim ald mal aynen iade etmek borcu altna girdii iin, vedia szlemesine konu maln misli olmayan bir mal olmas gerekirdi. Bununla birlikte, misli eya trnde mallarn vedia szlemesine konu olmas istenirse, taraflarn bu mallar kiiselletirmeleri gerekirdi. rnein, saklanmas iin verilecek parann kapal, mhrlenmi bir kutu iinde teslim edilmesi halinde, yine bir adi vedia szlemesi sz konusu olur. Ancak misli mallar, zellikle de bir miktar para ak ve mhrlenmemi olarak muhafaza edilmesi iin bir kimseye teslim edilirse, usulsz vedia ortaya kar. Bu durumda vedia alan kii tevdi edilen parann maliki olur, paray diledii ekilde kullanabilir. Szlemenin bitiminde ayn miktarda para vedia verene iade edilmelidir295. Yukarda tanmlanan hukuki ilem, gerekte hemen btn zellikleri bakmndan adi vediadan farkl olduundan dolay, usulsz vedia ifadesi kullanlmtr. ncelikle usulsz vediada, adi vediadan farkl olarak, szlemeye konu maln mlkiyeti vedia alana gemekte ve vedia alan kii maln vedia konusu maln kendisini deil, ayn miktar ve neviden olmak zere o mala tekabl eden bir mal iade etme borcu altna girmektedir. Bu farkn vedia konusu maln hasara uramas bakmndan nemi vardr. yle ki, tevdi olunan maln telef olmas

294 295

RADO, s.83-84; TAH ROLU, s. 173-174; KKGNGR, s.120-123. KKGNGR, s.119-120; RADO, s.83; TAH ROLU, s.173.

107

durumunda, usulsz vediadaki cins borcu devam eder. Ayrca vedia alan kii, adi vedia szlemesinin aksine, szlemeye konu mal kullanma yetkisine sahiptir296. Bunlarn yannda, konusu bir miktar para olan usulsz vedia szlemesinde, vedia veren kii lehine faiz kararlatrlmas mmkndr. Bu zelliiyle de usulsz vedia szlemesi, ivazsz olma zellii tayan adi vedia szlemesinden ayrlmaktadr. Nihayet usulsz vediada vedia alan kiinin sorumluluu, adi vedia szlemesinden farkl olarak dn szlemesindeki borlunun sorumluluuna benzer ekilde dzenlenmitir. Btn bu zellikleri itibariyle usulsz vedia szlemesi, adi vediadan ayrlmakta ve mahiyet bakmndan dn szlemesinin niteliklerine yakn bir yap oluturmaktadr297. Buna gre taraflar bir miktar misli mal ya da paray karz veya vedia olarak verme imkanna sahiptirler. ncelemekte olduumuz usulsz vediada taraflarn amac, karz szlemesinde olduu gibi bir maln tketilmesi deil, vedia szlemesinde olduu gibi muhafaza edilmesi amacyla kar tarafa teslim edilmesidir. Romada pratik ihtiyalardan kaynaklan birtakm sebeplerden dolay, usulsz vedia szlemesi karz szlemesine gre daha tercih edilen bir hukuki ilem olmutur. Roma Hukukunda karz szlemesi iin dar hukuk davas ( iudicium strictum ) sz konusu olurken vedia szlemesi iin bir iyi niyet davas ( iudicium bonae fidei ) kabul edilmekteydi. Bu nedenle vedia szlemesi, pratik ihtiyalar karlayabilmek iin daha uygun bir hukuki yapya sahipti. Bu anlamda karzdan doan bir dava sz konusu olduunda hakime gecikme nedeniyle ortaya kan zararlar ve faizi dikkate alma imkan tannmazken, actio depositide hakim, davacnn zararlarnn tazmini bakmndan daha geni yetkilere sahipti. Karz szlemesinde, ayrca stipulatio ile belirlenmemise faiz talep etmek
296 297

RADO, s.84; TAH ROLU, S.174; KKGNGR, s.120-121. TAH ROLU, s.173-174; RADO, s. 83-84.

108

mmkn olmamasna ramen, usulsz vediada szlemeye bal ekilsiz bir anlamayla faiz kararlatrlabilirdi. Belirtilen bu sebeplerden dolay Romada usulsz vedia szlemesi karz szlemesine oranla daha fazla tercih edilmekteydi298.

II- USULSZ TEVD SZLEMES N N ZELL KLER

Usulsz vedia szlemesi genellikle vedia szlemesinin bir eidi olarak kabul edilir. Bundan dolay vedia szlemesinin hukuki niteliini belirleyen ve bu szlemeye ilikin hkmler usulsz tevdi szlemesini de kapsamaktadr. Bunun yannda usulsz tevdi szlemesini adi vediadan farkl nitelik ve hkmleri de vardr. Bu hkmler usulsz tevdiyi dn szlemesine ok yaknlatrmakta ve uygulamada bu iki szlemeyi birbirinden ayrt edebilmeyi zorlatrmaktadr. Bunun iindir ki doktrinde usulsz tevdi szlemesine, dnce benzeyen vedia szlemesi de denmektedir299.

A) RIZA SZLEME N TEL

Usulsz tevdi szlemesi, taraflarn anlamasyla kurulur ve bu anlama teslimden nce gerekleir; ancak vedia alann muhafaza borcu teslimden sonra doar. Yani szlemenin kurulmu saylmas iin, vedia alan ile vedia verenin karlkl rzalarn aklamas yeterlidir, vedia konusu maln vedia alana teslimi art deildir. Szlemenin kurulmasyla da taraflar arasnda usulsz tevdi ilikisi doar. Vedia veren tarafndan vedia konusu maln vedia alana teslimi, bu szlemenin icra
298 299

TAH ROLU, s.174; KKGNGR, s. 122. T FT K, s. 86; MRE, Usulsz Vedia, s. 191.

109

safhas ile ilgilidir. Szlemenin kurulmas ile birlikte vedia konusu mal vedia alana braklmasa dahi, usulsz tevdi ilikisi meydana gelir300. Vedia veren, vedia konusu mal vedia alana teslim ettiinde, vedia alann muhafaza borcu balar. Szlemenin kurulmas ile vedia konusu maln vedia alana teslimi arasnda, maln urayaca hasardan vedia veren sorumludur. Vedia alan kii, szlemenin kurulmasndan sonra, vedia konusu maln kendisine teslim edilmesi hususunda vedia vereni zorlayamaz. Bununla birlikte vedia alan da, vedia konusu mal kendisine teslim edilmedike herhangi bir ykmllk altna girmez301. Roma Hukukunda ise usulsz vedia szlemesi, ayni nitelik tayan bir szleme olarak kabul edilmekteydi; yani szlemenin kurulmu saylmas iin karlkl ve birbirine uygun rzalarn aklanmas yeterli deildir, ayrca szlemenin konusunu tekil eden eyin kar tarafa teslimi de gerekir. Vedia szlemesinde vedia konusu maln vedia alana verilmesi, vedia alan kiiye mal sadece elde bulundurma imkan verirdi. Maln mlkiyeti eer vedia veren malik ise vedia veren kiide kalrd. Usulsz vedia szlemesinde ise, vedia konusu maln mlkiyeti vedia alan gemekteydi 302.

B) EKS K K TARAFA BOR YKLEYEN SZLEME OLMASI

Usulsz tevdi szlemesi, vedia szlemesi gibi eksik iki tarafa bor ykleyen bir szlemedir. Szleme ile vedia alan bor altna girmektedir. BK. m.463/II ye gre aka kararlatrlmadka veya hal ve artlar gerekli klmadka vedia alan

300 301 302

T FT K, s.87. GRSEL, s. 81; MRE, Usulsz Vedia, s.192-193. TAH ROLU, s.173;RADO, s.83; ERDOMU, s.55.

110

cret isteyemez, ancak bunun aksi szlemeye konulabilir ve bylece vedia alann cret demesi ngrlebilir veya vedia alann cret borcu hal ve artlarn gereinden kabilir. Eksik iki tarafl szleme olma, cretsiz tevdi szlemesinin genel karakteristik bir zelliidir. Buna karlk cretli tevdi szlemesi tam iki tarafa bor ykleyen bir szlemedir. Usulsz tevdi szlemesinin gnmzde en ok rastlanan ekillerinden kredi kurumlarna szleme tevdi ileminde de ayn durum sz konusu olmaktadr. Szleme tevdi ileminde vedia alan, tevdi olunan nakdi kendi ilerinde kullanmakta ve bundan istifade etmektedir. Bu ileme karlk cret almamakta, hatta birok hallerde kredi kurumu tevdi edene faiz demektedir. Bunun aksi de sz konusu olabilir ve vedia alan belirli bir cret veya komisyon karlnda muhafaza devini yerine getirebilir. zellikle menkul kymet ve tahvil katlarnn tevdiinde bu durum sz konusu olabilir. Vedia verenin bor altna girmesi, vedia verenden faiz ya da kar pay talep etme hakkna sahip olmas, vedia veren ile vedia alan arasndaki szlemeye baldr303 . Romada da usulsz tevdi szlemesi, eksik iki tarafa bor ykleyen bir szleme niteliindedir. nk bu szleme ile vedia alan bor altna girmektedir, vedia veren kiiye herhangi bir bor yklenmemektedir. Vedia szlemesinde, vedia alan kiinin szlemeden hibir karlk alamazd, eer tevdi olunan maln muhafazas iin vedia alan kii lehine bir cret tayin edilirse, bu szleme vedia olmaktan karak baka bir hukuki ilem niteliine ( istisna szlemesi ) dnrd. Usulsz vedia szlemesindeki durum, adi vedia szlemesinden bu ynyle farkldr. Konusu bir miktar para olan usulsz tevdide vedia veren kii lehine faiz

303

MRE, Usulsz Vedia, s. 193-194; YAVUZ, s.815; HATEM /SEROZAN/ ARPACI, s.504.

111

kararlatrlmas mmkn olduu iin, ivazsz olma zellii tayan adi vediadan bu ynyle ayrlmaktadr304.

C) SZLEMEN N KONUSU

Hukukumuzda vedia szlemesinin konusunu sadece menkul mallar olutururdu, gayrimenkuller ise vedia szlemesinin konusu olamazlard.

Gayrimenkul ynetimi bir kiiye devredilmise, vekalet trnden bir isimsiz szleme veya vekalet szlemesi sz konusu olurdu. Usulsz tevdi szlemesinin konusunu da menkul mallar oluturur, ancak szlemenin konusunu tekil eden menkul mallar grubu vedia szlemesine oranla daha snrldr. Keza, usulsz tevdide, szlemenin konusunu misli mallar oluturur. Menkul olup da, say, l ve tart ile tayin edilebilen mallar misli eya kapsamndadr. Vedia alan, kendisine tevdi edilen misli eya yerine ayn cins ve miktardaki eyay iade etmek hakkna sahiptir. Misli eyann tipik rnei paradr. Bu nedenle usulsz tevdi szlemesinin esas konusunu para tekil eder. Vedia alan, kendisine tevdi edilen misli eyay aynen deil mislen iade etmekle ykmldr305. Usulsz tevdi szlemesinin kurulabilmesi iin, dier bir art da vedia konusu parann ak olarak tevdi edilmesidir. BK.472/ II madde hkmne gre, para ak olarak tevdi edilmise, zmnen usulsz tevdi szlemesinin varlna karine tekil eder. Buna karlk para, kapal bir zarfta veya mhrl olarak ayrlm surette tevdi edilmi ise, adi vedia ilikisi sz konusu olur306.

304 305

KKGNGR, s. 121; RADO, s.84; D MARZO, s.419. GRSEL, s. 79-80; MRE, Usulsz vedia, s. 194. 306 T FT K, s. 88-89; GRSEL, s.80; ERDEM, s.495.

112

Roma Hukukunda vedia szlemesine konu olan menkul maln, gayrimisli, ferden muayyen bir mal olmas gerekiyordu. Yani vedia szlemesine objektif anlamda yerine bakas konulamaz, deitirilemez, kendine zg yaps olan mallar konu olabiliyordu. Bununla birlikte misli mallar da belli artlar altnda vedia szlemesine konu olabilirdi. Buna karlk usulsz tevdi szlemesinde ise, misli mallar, zellikle de bir miktar para szleme konusu olabilirdi. Ancak Roma Hukuku kaynaklarnda bu konuyla ilgili olarak misli mallardan deil sadece paradan ve parann verildii kii olarak bankerlerden sz edilmektedir. Borlar kanunumuzda dzenlendii gibi, bir miktar para, bir bakasna saklanmas iin mhrlenmi, kapal bir kutu ierisinde verilirse, adi vedia szlemesi ortaya kard. Buna karlk bir miktar para, ak ve mhrlenmemi olarak muhafaza edilmesi iin bir kimseye verilirse, usulsz tevdi szlemesi sz konusu olurdu307.

D) SZLEMEN N AMACI

Vedia szlemesinin en belirgin zellii, vedia alann vedia konusu mal muhafaza ykmldr. Bu szlemenin amacn ve konusunu tekil eder. Vedia szlemesinde vedia verenin menfaati esastr. Vedia alan, vedia konusu mal vedia verenin istedii ekilde ve gsterdii yerde muhafaza eder. Bu husus szlemede belirtilmemise, vedia alan, vedia konusu mal gvenli bir yerde ve vediann deer ve mahiyetiyle orantl dikkat ve zen ile muhafaza etmekle ykmldr. Adi vedia szlemesinde, vedia alan aka veya zmnen izin verilmedike, vedia konusu mal kullanamaz ve onu vedia verenin ilk talebinde aynen iade etmek zorundadr308.
307 308

UMUR, Ders Notlar, s.345-346; TAH ROLU,s. 173; RADO, s.83. T FT K, s. 89; MRE, Usulsz Vedia, s.194-195.

113

Usulsz

tevdi szlemesinin esasn da, tevdi edilen maln vedia alan

tarafndan muhafaza edilmesi tekil eder ve muhafaza borcu iade anna kadar devam eder. Ancak usulsz tevdi szlemesindeki vedia alan kiinin muhafaza borcunun mahiyeti farkldr. Zira burada vedia alann, tevdi edilen mal zerinde tasarruf etme yetkisi bulunmaktadr ve vedia alan, vedia konusu mal aynen deil, mislen iade etmekle ykmldr. Bu durum usulsz vedia ile adi vedia szlemesi arasndaki en nemli fark oluturmaktadr. Adi vediada olduu gibi usulsz vediada da vedia verenin menfaati esas alnr. Ancak burada vedia alann, vedia konusu mal kullanma, tketme ve hatta bakasna temlik etme hakk bulunmas, muhafaza borcunun mahiyet ve anlamn deitirmektedir. Bununla birlikte, vedia alan, vedia konusu maln mislini iade edebilecekse, tevdi edilen mal kullanabilir. Uygulamada bankalara yaplan tevdiatta bu durum grlmektedir. Bankalar, mterilerinin mevduatlarn diledikleri gibi kullanrlar; faiz karl bakalarna dn bile verebilirler, ancak mterilerinin mevduatlarn istedikleri zaman ekme ihtimaline kar daima hazrda tevdi olunan miktar kadar para bulundururlar309. Roma Hukukunda da vedia szlemesinin amac, szlemeye konu maln, vedia alan tarafndan muhafaza edilmesiydi. Bu ama, vedia szlemesini dier szlemelerden ayran en nemli zellikti. Vedia konusu maln, vedia alan tarafndan kullanlmas yasakt. Vedia szlemesinin esas amac, vedia konusu maln muhafazas olduu iin, vedia verenin rzas olmakszn vedia konusu maln vedia alan tarafndan kullanlmas vedia szlemesinin nitelii ile badamamaktayd. Bu nedenle eer vedia alan, vedia verenin rzas olmadan vedia konusu mal kullanrsa, szlemeyi ihlal etmekle kalmayp ayn zamanda kullanma hrszln da ieren ( furtum ) hrszlk suunu ilerdi. Usulsz tevdi szlemesinde ise adi vedia
309

MRE, Usulsz Vedia, s.195; T FT K, s.90.

114

szlemesinin tersine vedia alan kii, szlemeye konu mal kullanma yetkisine sahiptir. Vedia alan, tevdi konusu mal, diledii gibi kullanma hakkna sahipti, ancak szleme bitiminde tevdi edilen mal ayn miktar ve nevide iade etmek zorundayd310.

III- USULSZ VED A LE AD VED A SZLEMES N N ORTAK VE FARKLI HKMLER

Usulsz tevdi szlemesi, adi vedia szlemesinin zel bir eidi olduu iin, usulsz tevdi szlemesinde ak hkm bulunmayan hallerde, adi vedia szlemesi hakkndaki genel hkmler usulsz tevdi szlemesi iin de uygulanr. Bununla birlikte vedia szlemesi ile usulsz tevdi arasnda farkl noktalar da mevcuttur. Bu hususta ncelikle vedia szlemesi ile usulsz tevdi szlemesinin ortak hkmlerine deinilecek, akabinde de iki szleme tr arasndaki farkllklar irdelenecektir.

A- USULSZ VED A HKMLER

LE AD

VED A SZLEMES N N ORTAK

Trk hukukunda gerek vedia, gerekse usulsz tevdi szlemesi cretsizdir ve vedia veren bor altna girmemektedir. Ancak aka kararlatrlmsa veya hal ve artlar gerekli gsterirse, vedia veren bir cret demekle ykml olur. Usulsz tevdi szlememesinde vedia alan vedia konusu mal kullanarak faydalandndan, vedia verenin ou zaman cret demesi gerekmemekte, hatta birok halde vedia alann vedia verene bir faiz ve kar pay demesi sz konusu olmaktadr. Usulsz tevdi
310

RADO, s. 84; TAH ROLU, s. 174; KKGNGR, s.120.

115

szlemesinde vedia verenin borlu veya alacakl olma durumunu belirlemek iin taraflarn aralarndaki szlemeye bakmak gerekir. Szlemede aka

kararlatrlmamsa hal ve artlarn gerekleri gz nne alnarak deerlendirme yaplabilir. Vedia veren kii, vedia konusu mal vedia alana teslim edip etmemekte tamamen serbesttir, vedia alann, vedia konusu maln kendisine teslimi hususunda bir talep hakk yoktur. Ancak vedia konusu mal teslime edilmedike vedia alann muhafaza borcu sz konusu olmaz311. Usulsz tevdi szlemesinde de ayn ekilde, vedia alan vedia konusu maln kendisine teslim edilmesini vedia verenden isteyemez. Vedia veren ile vedia alan arasnda szlemenin yaplmas ile usulsz tevdi ilikisi doar; ancak vedia alann muhafaza borcu, vedia konusu maln kendisine teslim edilmesi ile balar; yani vedia konusu mal vedia alan teslim edilmedike vedia alan herhangi bir bor altna girmi olmaz312. Adi vediada ve usulsz tevdi szlemesinde vedia veren, szlemeden kaynaklanan zorunlu masraflar demek zorundadr. Vedia alan tarafndan vedia konusu mal iin yaplan faydal masraflar ise, vekaletsiz i grme veya sebepsiz zenginleme hkmlerine gre istenebilir. Vedia alan yapm odluu lks masraflar ise talep edemez, ancak vedia konusu mal hasara uratmakszn skp alma hakkna sahiptir313. Vedia szlemesinde vedia veren, kendi kusuruyla zarara sebep olmu ise oluan bu zarardan sorumludur; ancak kusuru olmadn ispat ederek sorumluluktan kurtulabilir ( BK. m.464/II ). Bu durumda szlemeden kaynaklanan sorumluluk sz konusu olduu iin, kusur karinesi gerei vedia veren, zararn oluumunda kusuru olmadn ispat edemiyorsa meydana gelen zarardan sorumludur. Bu hususta bir
311 312

GRSEL, s.86; MRE, Usulsz Vedia, age, s.200; YAVUZ, s.808. MRE, Usulsz Vedia, s.202; GRSEL, s. 87 313 B LGE, s.250; MRE, A.Vedia, s. 223; GRSEL, s. 87.

116

sorumsuzluk anlamas ise, ancak BK. m. 99 ile m.100/III deki belirtilen snrlar dahilinde ve yalnz hafif kusurdan sorumsuzluu iine alacak ierikte kabul edilebilir. Mcbir sebep ve umulmayan hal sonucunda meydana gelen zarardan da vedia veren sorumludur. Usulsz vedia szlemesinde ise, vedia konusu mal tevdi alana teslim edilinceye kadar oluan hasardan vedia veren, teslim edildikten sonra oluacak hasardan ise vedia alan sorumludur.314 Vedia alan, muhafaza etmek zere teslim ald mal, gvenli bir yerde muhafaza etmekle ykmldr ( BK. m. 463/I ). Gvenli bir yerin ve muhafaza eklinin belirlenmesi hususunda, vedia konusu maln nitelii ile hal ve artlarn gerekleri gz nnde tutulur. Vedia alan, szleme ile belirlendii lde vedia konusu mal ile ilgili muhafaza tedbirlerini almak zorundadr. Bununla birlikte bankalar gibi tevdiat almay bir meslek olarak uygulayan kurulularla ilgili dzenleyici ilemlerde bu husus szlemenin bir unsurunu tekil eder. Szlemede aka dzenlenmedii takdirde, vedia alan kii hal ve artlara gre gereken tedbirleri almakla ykmldr. Vedia alan muhafaza iini bir meslek olarak icra ediyorsa, gerekli teknik bilgi ve donatmdan sorumludur. rnein kymetli evrakn bankaya muhafaza amacyla verilmesi halinde, tevdi olunan kymetli evrakn gvenli kasalarda saklanmas gerekir315. Vedia alan kiinin, vedia konusu mal alp bir yerde saklamas yeterli deildir, ayn zaman da vedia konusu maln gvenli bir yerde saklanmas iin gereken tedbirlerin de alnmas gerekir. Alnmas gereken tedbirler ve gsterilmesi icap eden dikkat ve zen, hal ve artlara ve tevdi edilen maln mahiyetine gre deiir. Szlemede ak hkm yoksa vedia alan, vedia konusu maln muhafazas iin
314 315

MRE, Usulsz Vedia, s.200; GRSEL, s. 87. MRE, A.Vedia, s.225; T FT K, s. 96.

117

drstlk ilkesi erevesinde gereken tedbirleri almakla ykmldr. Ayrca vedia alan, vedia konusu maln tahrip ve telef olmasna engel olmakla ya da baka bir surette hasar veya zarara uramasna engel olmakla ykmldr. Vedia konusu maln kaybolmas ya da hasara uramas halinde; vedia alan, herhangi bir kusurunun bulunmadn ispat edemedike sorumlu olur316. Usulsz tevdi szlemesinde ise hasar, mcbir sebepten ya da umulmayan bir halden kaynaklansa dahi, meydana gelen hasardan vedia alan sorumludur. nk adi vedia szlemesinden farkl olarak, vedia konusu maln vedia alana teslimi ile maln mlkiyeti vedia alana gemektedir, dolaysyla oluacak hasar da vedia alana ait olmaktadr317. Adi vedia szlemesinde, vedia alann tevdi olunan mal saklarken malda meydana gelen hasardan sorumlu tutulabilmesi iin yukarda da belirtildii gibi, maln muhafazasnda kusurunun bulunmas gerekir. Vedia alann

sorumluluunun kapsam BK. m.98/II ye gre belirlenir; adi vedia

szlemesi

cretsiz olduu takdirde vedia alann sorumluluu hafif kabul edilecektir318. Buna karlk vedia szlemesinin cretli olmas halinde ya da bir mesleki faaliyet olarak vediay kabul edenler hakknda daha sert nitelikte ilem yaplacaktr. Bununla birlikte szlemeye vedia alann sorumluluunun hafifletilmesi veya artrlmas hususunda hkm konabilir. Bylece vedia alan bir takm ek ilemler yapmakla ykml klnabilir, hatta her trl tehlikeden ve mcbir sebepten sorumlu olaca dahi kararlatrlabilir. Ayn ekilde, BK. m. 99/I hkm snrlar iinde kalmak

316

KARAHASAN, s. 1399; YAVUZ, s. 809; B LGE, s.247; MRE, A.Vedia, s.228; MRE, Usulsz Vedia, s. 201; GRSEL, s.87. 317 MRE, Usulsz Vedia, s.201; GRSEL, s. 87. 318 BGB & 690 da, cretsiz tevdide vedia alann kendi ilerinde gstermekle ykml olduu zeni vedia konusu mal zerinde de gstermesi gerektii, bu zeni gstermedii takdirde sorumlu olaca hkme balanmak suretiyle cretsiz usulsz tevdi szlemesi bakmndan sorumluluk nisbeten snrlandrlmtr ( Grsel, s. 88 ).

118

kaydyla, vedia alann kast ve ar ihmal dndaki kusurlarndan sorumlu olmayacana dair anlama yaplabilir319. Usulsz tevdi szlemesinde, vedia verenin menfaatinin yannda vedia alann da kar sz konusu olduundan, vedia alann sorumluluunun kapsamn belirlemede cretli vedia szlemesinde olduu gibi ilem yaplmaldr320. Usulsz tevdi szlemesine, taraflarn rzalarna gre zel artlar konmak suretiyle vedia alann sorumluluu artrlabilir veya azaltlabilir, bunun yannda szlemeye muhafaza dnda ykmllkler de konulabilir321. Borlunun temerrd bal altnda

dzenlenen BK. m.102/ II hkm uyarnca, borlu, ifada meydana gelen gecikmede kendisinin bir kusurunun bulunmadn, borcunu zamannda ifa etmi olsayd bile, kazann bor konusu mala isabet edeceini ispat ederse, sorumluluktan kurtulabilirdi. Adi vedia szlemesinde vedia alan, vedia konusu malda hasar olumamas iin kendi zerine den dikkat ve zeni gsterdiini, hasarn meydana gelmesinde kusursuz olduunu ispat ederse oluan hasardan sorumlu olmazd322. Usulsz tevdi szlemesinde ise, vedia konusu maln vedia alana teslimiyle mallarn mlkiyeti de vedia alana getii iin, vedia konusu malda meydana gelen hasardan vedia alan malik gibi sorumlu olur. Vedia alan, hasarn meydana gelmesinde herhangi bir kusurunun bulunmadn ispatlasa dahi, sorumluluktan kurtulamaz323. Vedia szlemesinde belirlenen srenin sonunda veya vedia alann istemesi halinde, vedia alan, vedia konusu mal aynen iade etmekle ykmldr. Szlemeden doan iade borcu, szlemede sre belirtilmise sre sonunda veya srenin dolmasndan nce geri istenmise, talep edildii andan itibaren doar ( BK. m.466/ I
319 320

MRE, Usulsz Vedia, s. 201;GRSEL, s. 85. MRE, Usulsz Vedia, s. 201; T FT K, s.98. 321 GRSEL, s.88; T FT K, s. 98. 322 MRE, Usulsz Vedia, s.202; GRSEL, s.87. 323 GRSEL, s. 87-88; T FT K, s.99.

119

). ade borcunun en nemli zellii, ilk talep edildiinde ifa zorunluluudur324. Szleme ile bir sre kararlatrlm olsa dahi, vedia veren bu sreyle bal olmayarak vedia konusu maln iadesini her zaman isteyebilir. Ancak vedia alan vedia verenin aksine szlemede belirlenen sre ile baldr; szlemede bir sre kararlatrlmsa srenin dolmasndan nce vedia alan, vedia konusu maln iadesini isteyemez. Bununla birlikte nceden ngrlemeyen olaylar nedeniyle szlemenin devam szleme iin bir tehlike oluturuyorsa veya vedia alan iin bir zarar sz konusu ise, vedia alan srenin bitiminden nce vedia konusu mal iade edebilir ( BK. m.467 ). Eer szlemede sre belirlenmemise, vedia alan vedia konusu mal her zaman iade edebilir ( BK. m.467/ son )325. Usulsz tevdi szlemesinde de vedia konusu maln teslimi hususunda, adi vedia szlemesindeki hkmler aynen uygulanr326. Adi vedia szlemesinde, vedia konusu mal kural olarak vedia verene iade edilmelidir. Usulsz tevdide de ayn esas benimsenmitir. Bunun yannda vediann kabuln mesleki faaliyet olarak icra eden vedia alan, bir ok kiiyle vedia ve usulsz tevdi szlemesi yapm olacandan, vedia konusu maln iadesini bir belgenin teslimine bal tutabilir. Bankalar tarafndan verilen hesap czdanlar bu tr belge niteliindedir. Bu belgeler ister nama ister hamile yazl olsun kymetli evrak niteliinde olmayp, ispat arac zelliindedir. Banka hesap czdanlar uygulamada genellikle nama yazldrlar ve banka tevdiat vedia verene iade eder327. Bununla birlikte vedia konusu maln vedia verene iadesi esasnn baz durumlarda istisnalar da vardr. ncelikle vedia verenin lm halinde vedia konusu mal, vedia verenin

324 325

KARAHASAN, s.1401; ZEVKL LER, s.390; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.502 B LGE, s. 248; KARAHASAN, s. 1404. 326 MRE, Usulsz Vedia, s. 203; GRSEL, s. 88. 327 MRE, Usulsz Vedia, s. 211.

120

miraslarna iade edilebilir. Vedia veren fiil ehliyetini kaybettiinde ise, tevdi konusu mal kanuni temsilcilerine iade edilir328. Vedia konusu maln vedia verene iadesinin bir dier istisnas ise, bakas lehine tevdiatta sz konusudur. Bakas lehine tevdiatta iade, szlemenin lehine yapld nc kiiye yaplr. Kural olarak bir hukuki ilemin taraflar arasnda hkm dourmasna ramen, baz hallerde nc kiilerin de szleme hkmlerinden faydalanmas kararlatrlabilir. Byle bir szleme ile nc kiinin borcun ifasn isteme hakk kazanmas, BK. m.111/ II hkm gereince iki tarafn amacna ve rf adete uygun dyorsa mmkn olmaktadr329. Bir baka istisna durum ise, vedia konusu mal zerinde haciz takibi balatlrsa veya istihkak davas alrsa, vedia alan vedia konusu mal vedia verene iade edemez ( BK. m.470 ). Vedia alan, vedia konusu mal zerindeki haciz kalkmadan veya istihkak davas sonulanmadan, tevdi konusu mal vedia verene iade edemeyecei gibi, bir bakasna da veremez. Ayrca vedia alan, durumdan vedia vereni haberdar etmekle de ykmldr330. nc kiinin vedia konusu mal hakknda istihkak iddiasnda bulunduu durumda dahi, vedia alan vedia konusu mal vedia verene iadeyle ykmldr. Ancak vedia alana kar istihkak davas alm ise, vedia alan kiinin derhal vedia vereni durumdan haberdar etmesi ve dava sonulanncaya kadar tevdi edilen mal kimseye vermemesi gerekir. nc kii vedia konusu mal zerinde ayni bir hakk olduunu iddia etse bile, usule uygun olarak dava amad takdirde vedia alan, vedia konusu mal vedia verene iade edebilir. Tevdi edilen mala ihtiyati haciz veya ihtiyati tedbir konulduu takdirde de vedia alan, durumdan vedia vereni haberdar

328 329

YAVUZ, s.809; KARAHASAN, s.1403; MRE, A.Vedia, s.231. NAN, A.N.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, Ankara 1984, s.378-381; RE SOLU, s.290; OUZMAN/ Z, s.818;T FT K, s. 101. 330 KAPLAN, s. 149; MRE, Usulsz Vedia, s.214.

121

eder. htiyati tedbirden sonra HUMK.m. 109 hkm uyarnca alan esas hakkndaki dava sonulanncaya kadar vedia konusu mal vedia alanda kalr. Ayn ekilde dava almadan veya icra takibine balanmadan nce ihtiyati haciz talebinde bulunan nc kii, icra tutanann kendisine tebliinden yedi gn ierisinde takip talebinde bulunmak ya da dava amak zorundadr. Vedia alan, dava veya icra takibi sonulanncaya kadar kendisine tevdi olunan mal saklamak ve hakl kacak tarafa teslim etmekle ykmldr331. Vedia konusu mala haciz konulmas halinde de vedia alann ykmll istihkak davas almas halinde olduu gibidir, yani vedia alan durumdan vedia vereni haberdar etme ve takip sonulanncaya kadar vedia konusu mal muhafaza edip hakl kacak tarafa teslim etmek zorundadr. Usulsz tevdi szlemesinde de, vedia alann tevdi edilen mal zerinde nc ahslarn istihkak iddialarna kar ykmll, adi vedia szlemesinde olduu gibi durumdan vedia vereni haberdar etmek ve ihtilaf zmleninceye kadar vedia konusu mal muhafaza ederek hakl kacak tarafa mal teslim etmekten ibarettir332. Usulsz tevdi ile adi vedia szlemesinin ortak hkmleri bal altnda son olarak zamanam hususu incelenecektir. Usulsz tevdi szlemesinde vedia alana braklan para ve dier misli eyay geri istemeye ilikin ahsi talep hakk, kanunlarda zel hkm bulunmad takdirde genel hkmlerdeki on yllk zamanamna tabidir ( BK. m.125 ). Mevduat faizlerinden doan alacaklar ise be senelik zamanamna tabidir (BK. m.126/ I ). Usulsz tevdi szlemesinde, vedia alann geri verme borcunun zamanam sresi, szlemenin vedia veren tarafndan sona erdirilerek, iadenin talep edildii tarihten itibaren ilemeye balar, bu
331 332

T FT K, s.102-103; GRSEL, s.92. GRSEL, s.92.

122

zamanam iade borcunun muaccel olduu tarihten itibaren on yldr333. Sre belirlenmeden yaplan vedia szlemelerinde zamanamnn, vedia konusu maln tevdi edildii gnden deil, maln iadesinin talep edildii tarihten itibaren ilemeye balad kabul edilir334. Banka mevduatlarnda zamanam sresi, hesap sahibinin en son talebi, ilemi ya da herhangi bir yazl talimat tarihinden balayarak on yllk zamanam sresine tabidir. Zamanamna urayan banka tevdiatlar, banka tarafndan sahibine ulalamamas halinde, yaplacak ilan akabinde Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna gelir kaydedilir335. Hesaptan para ekilmesi, hesaba para yatrlmas, nakil yaplmas, hesaplarda zamanamn kesen ilemlerdir. Cari hesaplarda ek keide edilmesi de zamanamn kesen bir ilemdir. Banka tevdiatlarnda hesaba faiz veya kar pay ilenmesi gibi tek tarafl banka ilemleri zamanamn kesmez. Ancak bunun hesap sahibinde bulunan hesap cetveli veya hesap czdanna ilenmesi halinde zamanam kesilir336. Kkler adna ve sadece adna alan kiilere deme yapmak kaydyla alan hesaplarda on yllk zamanam sresi, adna hesabn ald kn reit olduu tarihten itibaren ilemeye balar337. Usulsz vedia szlemesindeki vedia konusu maln iadesine ilikin talep hakk zerindeki zamanam sreleri, adi vedia szlemesi iin de geerlidir, ancak adi vedia szlemesinde vedia veren ayn zamanda vedia konusu maln maliki konumunda ise, sreye tabi olmadan her zaman

333 334

YAVUZ, s.809; KARAHASAN, s.1401; GRSEL, s.92. T FT K, s.104; YAVUZ, s.809. 335 BATTAL, A.: Bankaclk Kanunu erhi, Ankara 2006, s. 245. 336 BATTAL, A.: Bankalarla Karlatrmal Olarak Hukuki Ynden zel Finans Kurumlar, Ankara 1999, s.176. 337 BATTAL, Hukuki Ynden zel Finans Kurumlar, s. 176.

123

istihkak davas ile vedia konusu mal geri isteyebilir, bu durumdaki vedia verenin istihkak davas ama hakk zamanamna uramaz338.

B- USULSZ TEVD SZLEMES FARKLI HKMLER

LE AD VED A SZLEMES N N

Usulsz tevdi, vedia szlemesinin bir eidi olduundan, szlemede aksine bir hkm bulunmayan hallerde usulsz tevdi szlemesine adi vedia hakkndaki hkmler tatbik olacaktr. Bununla birlikte, iki szleme arasnda, zellikle usulsz tevdi szlemesinin mahiyetinden kaynaklanan farkllklar bulunmaktadr.

Farkllklardan ilki, tevdi edilen maln mlkiyeti ile ilgilidir. Adi vedia szlemesinde tevdi edilen maln mlkiyeti vedia verene aittir, vedia alan ise tevdi edilen maln feri zilyedi konumundadr. Bunun sonucu olarak da vedia alan, tevdi konusu mal aynen muhafaza etmekle ykmldr; vedia verenden izin almadka vedia konusu mal kullanamaz. Usulsz vediada ise, vedia konusu maln mlkiyeti teslim ile birlikte vedia alana geer. Dolaysyla, vedia alan, vedia konusu mal zerinde serbeste tasarrufta bulunabilir, kendi ilerinde kullanabilecei gibi bakasna temlik veya terhin edebilir339. Usulsz tevdi szlemesinde tevdi konusu para ya da misli maln mlkiyetinin vedia alana gemesi, szlemenin bir unsuru olarak kanunda aka

dzenlenmemitir, ancak BK. m.472/ I de meblan yarar ve hasarn vedia alana ait olduunun ve iadenin mislen yaplacann belirtilmesi bunu ifade etmektedir. Bir mal zerinde serbest olarak tasarruf edebilme yetkisi ve hasarn aidiyeti, mlkiyet
338 339

MRE, Usulsz Vedia, s. 214; YAVUZ, 809. MRE, Usulsz vedia, s.203; YAVUZ, s.807; ZEVKL LER, s.390.

124

hakknn balca zellikleri arasnda sayldndan, kanunda aka hkm bulunmamakla birlikte, usulsz tevdi szlemesinde, tevdi konusu maln

mlkiyetinin vedia alana getii hususunda tereddt yoktur340. ki szleme arasndaki bir dier farkllk cret konusundadr. Adi vedia szlemesi, esas itibariyle cretsiz olup vedia veren, hal ve artlarn gerekli kld lde vedia alana cret deme borcu altna girer. Vedia alann ise, tevdi olunan mal kullanma ve bu maldan faydalanma imkan olmadndan vedia verene bir cret demesi sz konusu olmazken, usulsz tevdi szlemesinde vedia alan tevdi edilen mal zerinde tasarruf etme yetkisine sahip olduundan, tevdi edilen mal kendi menfaati iin kullanarak bu maldan faydalanabilecektir. Bunun iindir ki, vedia alan vedia verene kar faiz eklinde bir cret deme borcu altna girmektedir. Finans kurumlarna yaplan tevdiatta uygulama bu ekildedir341. Adi vedia ile usulsz tevdi szlemesi arasnda vedia konusu maln iade edilmesi hususunda da baz farkllklar mevcuttur. Adi vedia szlemesinde vedia veren, vedia alana teslim edilen maln maliki olarak kald iin, vedia alan, talep edildiinde veya srenin bitiminde vedia konusu mal aynen iade etmekle ykmldr. Usulsz tevdi szlemesinde, tevdi konusu maln mlkiyeti vedia alana intikal ettiinden, vedia alan kendine tevdi olunan mal zerinde serbeste tasarruf etme yetkisine sahiptir, dolaysyla da tevdi olunan mal aynen iade etmek zorunda olmayp, maln mislini iade ile ykmldr342. Adi vediada vedia verenin, vedia konusu maln iadesi hakknda ahsi ve ayni olmak zere iki talep hakk vardr. lk olarak vedia szlemesinden doan alacak hakkna dayanarak vedia konusu maln iadesine ilikin ahsi ( nispi ) talep hakkna
340 341

MRE, Usulsz Vedia, s.203; T FT K, s.107. MRE, Usulsz vedia, s.206; YAVUZ, s.811; KARAHASAN, s.1398. 342 T FT K, s.107; YAVUZ, s.808.

125

sahiptir. kinci olarak da vedia veren ayn zamanda malik ise, mlkiyet hakkna dayanan ayni ( istihkak davas ) hakk vardr. Usulsz tevdi szlemesinde ise, vedia alan maln teslimi ile birlikte tevdi edilen maln maliki olduundan, vedia verenin maln iadesine ilikin ayni talep hakk bulunmamaktadr. Vedia verenin usulsz tevdi szlemesinde, sadece ahsi bir talep hakk vardr ve bu hakk yalnz vedia alana kar ileri srebilir. Vedia alann iflas ya da lm halinde adi vedia szlemesinde vedia alan, iflas masasndan veya lenin terekesinden mlkiyet hakkna dayanarak tevdi ettii maln iadesini isteyebilir. Oysa Usulsz tevdi szlemesinde, vedia alann iflas halinde, vedia konusu maln mlkiyet hakk teslim ile birlikte vedia alana intikal ettiinden ve vedia verenin maln iadesini isteme hakk ayni bir hak olmad iin, vedia veren dier alacakllarla birlikte iflas masasna itirak edebilir. Vedia alann lm halinde ise vedia veren, alelade bir alacakl gibi terekeden hakkn ister343. Uygulamada bankaya yatrlan paralar usulsz tevdi olarak kabul edildiinden bankann tasfiyesi srasnda vedia verenin alacak hakk konkordato veya iflas masasnda dier alacaklar gibi garameye dahil edilmektedir. Bununla birlikte, bankaclk kanununda banka mevduatlarnn ve katlm fonlarnn sigortaya tabi olmayan ksm iin cra flas Kanununun 206. maddesinde dzenlenen nc sra anlamnda imtiyazl alacak olduklar hkme balanmtr344. Adi vediada, szlemede aksine bir hkm yoksa, vedia alan vedia konusu maln semerelerini de iade etmek zorundadr. Usulsz tevdi szlemesinde ise, szlemede aksi kararlatrlmamsa, vedia alan tevdi konusu maln semerelerini iade etmek

343 344

YAVUZ, s.809; MRE, Usulsz Vedia, s.206; T FT K, s.109-110. GRSEL, s. 83; BATTAL, s. 253.

126

zorunda deildir345. Vedia alann vedia konusu mal muhafaza etmesi amacyla nc bir ahsa tevdi etmesi halinde, vedia veren ayn zamanda malik ise, mlkiyet hakkna dayanarak dorudan doruya nc ahsa mracaat edebilir. Ancak vedia veren, tevdi edilen maln maliki deilse veya aradaki bor ilikisi usulsz tevdi ise, vedia veren sadece vedia alana kar ahsi bir talep hakkna sahiptir, dolaysyla da mal elinde bulunduran nc kiiye kar bir hak ileri sremez346. Adi vedia szlemesinde, mcbir sebep veya umulmayan hal sonucunda meydana gelen zarardan vedia veren sorumlu iken, usulsz tevdi szlemesinde vedia konusu maln teslimi ile hasar da vedia alana intikal ettii iin vedia alan, umulmayan hal sonucu meydana gelen zarardan kusuru bulunmadn ispatlasa bile sorumludur. Vedia alan, vedia konusu mal vedia verenin sorumluluunda bulunsayd bile sz konusu zararn meydana geleceini ispatlayarak BK. m.102/II hkm uyarnca sorumluluktan kurtulabilir347.

C-

ROMA

HUKUKUNDA

AD

VED A

LE

USULSZ

TEVD

SZLEMES N N

ORTAK VE FARKLI HKMLER

Usulsz vedia, misli mallarn veya bir miktar parann, daha sonra ayn miktar ve nevide iade edilmek zere bir bakasna teslim edilmesidir. Usulsz vedia hemen hemen btn zellikleri itibariyle adi vediadan farkldr. Bu farkll sebebiyle bu hukuki ileme usulsz vedia ( depositum irregulare ) denmitir. Her iki szleme hkmleri arasnda ayr balklar ad altnda incelenecek dzeyde ortak zellikler

345 346

ZEVKL LER, s.390; KARAHASAN, s.1401;T FT K, s.108. MRE, Usulsz Vedia, s. 207; T FT K, s.109. 347 MRE, Usulsz Vedia, s.200; GRSEL, s. 87.

127

bulunmadndan, szlemeler arasndaki farkllklar incelenirken mevcut olan ortak hkmler de gz nnde bulundurulacaktr. Roma Hukukunda vedia szlemesine menkul ve ferden muayyen mallar konu olabilirdi. Buna karlk usulsz tevdi szlemesinde ise, misli mallar, zellikle de bir miktar para szleme konusu olabilirdi. Romada vedia szlemesinin amac, szlemeye konu maln, vedia alan tarafndan muhafaza edilmesi olduu iin, vedia konusu mal, vedia verenin rzas olmakszn vedia alan tarafndan kullanlamazd. Usulsz tevdi szlemesinde ise adi vedia szlemesinin tersine vedia alan kii, szlemeye konu mal kullanma yetkisine sahiptir. Vedia alan, tevdi konusu mal, diledii gibi kullanma hakkna sahipti, ancak szleme bitiminde tevdi edilen mal ayn miktar ve nevide iade etmek zorundayd348 Roma Hukukunda vedia szlemesi, ayni nitelik tayan bir szleme olarak kabul edildiinden, szlemenin kurulmu saylmas iin karlkl ve birbirine uygun rzalarn aklanmas yeterli deildir, ayrca szlemenin konusunu tekil eden eyin kar tarafa teslimi de gerekir. Bu husus usulsz tevdi szlemesi ile adi vedia szlemesinin ortak zeliklerinden biridir. Ancak vedia konusu maln vedia alana verilmesi, vedia alan kiiye mal sadece elde bulundurma imkan verirken usulsz vedia szlemesinde ise, vedia konusu maln mlkiyeti vedia alan gemekteydi 349. Vedia szlemesinde, vedia alan szleme karl bir cret alamazd, eer vedia alan iin bir cret tayin edilirse, bu szleme vedia olmaktan karak baka bir hukuki ilem niteliine ( istisna szlemesi ) dnrd. Yani adi vedia szlemesi ivazsz bir szleme niteliindeydi. Buna karlk usulsz tevdi szlemesinde vedia veren lehine faiz kararlatrlmas mmkn olduundan, usulsz tevdi szlemesi, adi
348 349

RADO, s. 80-83; TAH ROLU, s.168,173; D MARZO, s.416-418. TAH ROLU, s.168; KKGNGR, s.35, 119; RADO, s.80,83.

128

vedia szlemesi aksine, vedia veren lehine faiz kararlatrld zaman ivazl bir szlemedir350.

&. 2. YED EM NE TEVD SZLEMES

Trk Hukukunda yediemine ( gvenilir kiiye ) tevdi szlemesi, vedia szlemesinin bir eidi olarak BK. m. 471de dzenlenmitir. Yediemine tevdi szlemesi, yediemin ile vedia veren arasnda yaplan ve vedia konusu mal zerindeki tasarruflar engelleme amac gden bir szlemedir. Yediemin ise, iki ya da daha fazla kiinin haklarn korumak zere hukuki durumu ihtilafl ya da belirsiz bir mal kendisine tevdi ettikleri nc kiidir ( BK. m.471 )351. Yediemin, vedia szlemesindeki vedia alan gibi, vedia konusu mal gvenli bir yerde saklamak zorundadr ve vedia konusu mal saklamak zere verenlerin rzas ya da hakim karar olmadka geri veremez. Saklamak zere verenlerin rzas ya da hakim karar olmakszn mal vedia verene teslim ederse, vedia verenin zararlarndan sorumlu olur352. Yediemine tevdi szlemesinin yaplabilmesi iin, mal zerindeki uyumazln mahkemeye yansmas gerekli deildir. Vedia konusu mal zerinde bir hukuki ihtilafn varl ya da hukuki durumun belirsiz olmas gerekli ve yeterlidir353. HUMK.m.101 e gre, mahkeme, dava konusu olan ve ayn taraflar arasnda mlkiyeti ekimeli olan bir menkul maln dava srasnda bakasna devredilmesini nlemek amacyla, maln haczine ve gvenilir bir kiiye teslimine karar verir.

350 351

RADO, s.80,83; TAH ROLU, s.168,174; KKGNGR, s. 120. KARAHASAN, s. 1405; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s. 503. YAVUZ, s.83. 352 YAVUZ, s.813; KARAHASAN, s. 1406; ERDEM, s.492, 353 B LGE, s.256; YAVUZ, s.813; BERK , s.205.

129

Bunun dnda uygulamada zerine ihtiyati tedbir konulan ve semere ya da gelir getiren tanmazlar kendisine korunmas ve ynetilmesi iin teslim edilen kiilere de yediemin denilmektedir. Bu durumda mahkeme ile yediemin arasnda bir szleme ilikisi mevcut olup bu szlemenin vedia, hizmet ve vekalet szlemesinden oluan karma bir szleme olduu ileri srlmektedir354. Roma Hukukunda yediemine tevdi szlemesi ( sequestratio, sequestrum ), vedia szlemesinin bir eidi olarak karmza kmaktadr. Bu szlemede, birden fazla kii, aralarndaki ihtilaf sebebiyle ilerinden hi birinin tasarrufunda bulunmasn istemedikleri bir eyi, ortak olarak setikleri ve gvendikleri bir kiiye, nceden belirlenmi artlarn gereklemesi halinde iade etmesi artyla emanet ederlerdi. nceden belirlenen art ifadesi ile, aralarnda uyumazlk bulunan taraflardan hangisinin gerek hak sahibi olduunun belirlenmesi hususu anlalr. Gerek hak sahibi tespit edildikten sonra yediemin, kendisine emanet edilen mal gerek hak sahibi kiiye teslim etmekle ykmlyd355. Romada yediemine tevdi szlemesi, taraflar arasnda bir maldan kaynaklanan menfaat uyumazlklarndan ortaya kmtr. Birden fazla kii arasnda bir mala ilikin uyumazlk ortaya ktnda, uyumazln taraflar, bu maln bozulmasn veya kaybolmasn engellemek amacyla uyumazla sebep olan mal bir nc kiiye emanet ederlerdi. Bu nc kii de, uyumazlk sona erdiinde hak sahibi olduu tespit edilen kiiye mal teslim ederdi. lk olarak bir mal zerinde birden fazla kiinin uyumazla dmesinde bavurulan yediemine tevdi ilemi, sonralar baka durumlarda da uygulanmaya balanm ve uygulama alan genilemitir356.

354 355

YAVUZ, s.814; KAZANCI, s. 312; TAH ROLU, s.175; RADO, s.84; KKGNGR, s.110-111. 356 Marrone, s.463, dn.91;Longo, Deposito, s.155 ( Naklen; Kkgngr, s.112 ).

130

Adi vedia szlemesi ile yediemine tevdi arasnda nemli bir takm farkllklar bulunmasna ramen Romada yediemine tevdi szlemesi, bir tr vedia olarak kabul edilirdi. Bu nemli farkllklardan ilki, zilyetliin korunmas bakmndan ortaya kmaktadr. Adi vediada vedia alan zilyet olmayp elde bulunduran ( detentor ) olduu iin, zilyetliin korunmas yollarndan yararlanamazken; yediemin, bakas iin zilyet olduu halde, yerine getirmekle ykml olduu muhafaza borcunun bir gerei olarak zilyetliin korunmas yollarlndan yararlanabilirdi. Bir dier fark ise, adi vedia szlemesinde vedia alan, tespit edilen sre dolmadan tek tarafl olarak muhafaza borcundan kurtulamazken, yediemine tevdi szlemesinde yediemin, bir takm hakl sebeplerin varl halinde szlemeden dnebilirdi357. Maln iade edilmesi hususunda da iki szleme eidi arasnda farkllklar mevcuttur; adi vedia szlemesinde vedia alan, vedia konusu mal vedia verene, vedia veren lmse miraslarna veya vedia veren tarafndan yetkilendirilmi bir kiiye iade ederek borcundan kurtulabilirdi. Adi vediadan farkl olarak yediemine tevdi szlemesi, birden fazla kii ile yapld ve uyumazlk konusu mal taraflarn birlikte yediemine emanet ettikleri iin, yediemine mal teslim edenlerin tmnn maln muhafaza edilmesinde ortak menfaatlerinin bulunduu kabul edilirdi. Bu nedenle taraflardan birinin talebi zerine yediemin, talepte bulunan kiiye mal iade etme hakkna sahip deildi. Yediemin, szlemede ngrlen artlarn

gereklemesi, zellikle de mal zerinde gerek hak sahibinin kim olduunun belirlenmesi zerine bu kiiye teslim ederek sorumluluktan kurtulabilirdi358. Son olarak doktrinde, iki szleme tr arasnda, szlemeye konu mal

konusunda fark olduu kabul edilmektedir. Bir gre gre, adi vedia szlemesine
357 358

KKGNGR, s.116-117; D MARZO, s.419; RADO, s.84. TAH ROLU/ERDOMU: Roma Hukuku Meseleleri, stanbul 2001, s.176;KKGNGR, s. 117.

131

sadece tanr mallar konu olabilirken, yediemine tevdi szlemesine tanmaz mallar da konu olabilmektedir. Ancak Roma Hukuku kaynaklarnda, yediemine tevdi szlemesine tanmaz mallarn da konu olabileceine ilikin bir aklk bulunmamaktadr. Bu sonuca yediemine tevdi szlemesinin ada hukuk sistemlerinde sylenebilir359. ki szleme tipinin farkllklarnn yannda vedia szlemesi ile onun bir tr olarak kabul edilen yediemine tevdi szlemesi arasnda benzerlikler de bulunmaktadr. Her eyden nce yedieminin sorumluluu, adi vedia szlemesinde vedia alan kiinin sorumluluk durumuyla aynyd, yani sorumluluk dolus ile snrlyd. Ayrca yediemine tevdi szlemesi, adi vediadaki gibi ancak ivazsz yaplabilirdi. Eer bir ivaz kararlatrlrsa bu szleme, baka bir hukuki ileme dnrd. Son olarak szlemenin amac noktasnda da benzerlik sz konusuydu. Adi vediada vedia alan, muhafaza etmek zere ald mal gvenli bir yerde muhafaza etmekle ykmlyd. Ayn ekilde yediemine tevdi szlemesinde de yediemin, kendisine emanet edilen mal, nceden belirlenen art gerekleinceye ve gerek hak sahibi tespit edilinceye kadar, gvenli bir yerde muhafaza etmek borcu altna girerdi360. kazanm olduu fonksiyonun dikkate alnmasyla ulald

359 360

TAH ROLU, s.175; RADO, s.85; TAH ROLU/ERDOMU, s.176. TAH ROLU/ERDOMU, s.177; KKGNGR, s.111-117.

132

&.3.OTEL, SZLEMES

AHIR

VE

GARAJ

LETENLERE

TEVD

I-GENEL OLARAK

Otel, otopark, garaj iletmesi gibi ticari iletmelere esas itibariyle ticaret kanunu hkmlerinin uygulanmas gerekir. Ancak bu gibi iletmelere yaplan tevdiler hakknda Trk Ticaret Kanununda zel hkmler bulunmad iin,

otelcilerin genel ahr garaj iletenlerin sorumluluklar hakknda Borlar Kanununun genel hkmleri uygulanmaktadr. Borlar Kanunumuzun 478-482 maddeleri, yolcu, tat ve hayvanlarn kabulne dair hukuki ilikiyi; otel, han, umumi ahr ve garaj iletenlerin sorumluluu ynnden dzenlemektedir361. Bu hkmler Borlar

Kanununun vedia szlemesine dair ondokuzuncu babnn (D) baln tayan drdnc ksmnda yer almaktadr . balk altnda inceleyeceimiz konuda aslnda tam anlamyla vedia szlemesi sz konusu deildir, ksmen ilgisi olduu iin kanun koyucu vedia szlemesi iinde dzenleme yoluna gitmitir. Kanun

koyucunun asl amac ise, Ticaret Kanununda otelci, hanc, umumi ahr ve garaj iletenin yolcu ve mteriler ile kurduu hukuki iliki sonucu sorumluluklarn dzenleyen bir hkm bulunmadndan, yolcu ve mterilerin beraberinde getirdii eyann hasara uramasndan iletenleri sorumlu tutmaktr362.

361

362

KARAHASAN, s.1415; BERK , s.210;B LGE, s. 260; T FT K, s. 163. MRE, Z.: Otel, Han, Umumi Ahr Ve Garaj letenlerin Mesuliyeti ( Borlar Kanunumuzda Tadili Gereken Bir Mevzu ), Tahir Tanere Armaan, , stanbul 1956, s.189;T FT K, s.164.

133

II- OTEL LETEN N SORUMLULUU

Borlar Kanununun 478-480 maddeleri hkmleriyle otel iletenlerin kendi iletmelerinde barnan yolcularn veya mterilerin getirdikleri eyalardan

sorumluluu dzenlemitir. Otelci, otelde kalan yolcularn getirdikleri eyalarn maruz kalaca hasardan veya alnmasndan sorumludur. Ayrca bu durumda otelcinin kusuruna istinat edilmeyen objektif sorumluluk hali sz konusudur. Otelcilerin zel sorumluluu iin, BK. m.478 e gre, yolcu veya mteri ile otel ileteni arasnda barndrma veya yolcu kabul etme anlamasnn yaplmas gerekmektedir. Yolcu ile otelci arasndaki ilikinin hukuki nitelii tartmal olmakla birlikte, otelci ile yolcu veya mteri arasnda yaplan szlemeye, karma szleme niteliinde olan otelcilik szlemesi denilmesi uygundur363 . Otelcilerin sorumluluunun akdi sorumluluk mu yoksa dorudan doruya kanundan doan bir sorumluluk mu olduu hususu doktrinde tartmaldr. Doktrinde hakim olan gre gre364, otelcilerin sorumluluu dorudan doruya ve yalnz kanundan domaktadr. Otelci ile yolcu arasnda geerli bir szlemenin bulunmas zorunlu deildir365. Otelcilerin sorumluluu kanundan doan bir sorumluluk olmakla birlikte, haksz fiilden doan bir sorumluluk deildir, aksine akdi sorumlulua benzer bir sorumluluktur, yolcunun urad zarara otelcinin veya alannn bir haksz eylemi ile sebebiyet vermesi gerekmez; sorumluluk, yolcunun kabul edilmesi ve onun eyasnn otelcinin hakimiyet alanna girmesinin bir sonucudur366.

TANDOAN, H.: Otelcilerin Mesuliyeti, AHFD 1955, S.3-4, s.201; YAVUZ, s. 818; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.505; KARAHASAN, s.1415. 364 MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.192; YAVUZ, s.818; B LGE, s.258; TANDOAN, Otelcilerin Mesuliyeti, s.207. 365 TADOAN, Otelcilerin Mesuliyeti, s. 207. 366 B LGE, s.259; MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.193.

363

134

BK. m. 478de de belirtildii gibi, otelciler, kendileri nezdinde bulunan yolcularn getirdikleri eyann her trl zararndan, hasarndan veya alnmasndan, zararn bizzat yolcuya veya refakatinde bulunan dier bir kiiye isnat edilebilir olduunu ya da mcbir sebep niteliindeki bir olaydan veya yolcu beraberindeki eyann niteliinden meydana geldiini ispat etmedike sorumludur. Bu hkm uyarnca, sorumluluun meydana gelebilmesi iin ncelikle, yolcu veya mteri kabul eden bir otel bulunmaldr. Bir konaklama yerinin otel saylabilmesi iin, umuma ak olmas gerekir, aile pansiyonlar umuma ak olmadklar iin otel saylmaz. Sorumluluk iin dier bir art ise, otele mteri kabul ediliyor olmasdr. Belli bir cret karlnda dardan gelen kiiler kedilerine tahsis edilen yerde kalabilmelidir. Sadece yemek yemek veya otelde kalan biriyle grmek iin otele gelen ahslar iin bu madde hkm uygulanmaz, ayrca cretsiz olarak otelde kalanlara kar da otelci BK. m.478 gereince sorumlu olmaz367. Otelcinin zel sorumluluunun domas iin, yolcunun eyasn otelcinin hakimiyet alanna getirmi olmas gerekir, hakimiyet alannn snrlar, her somut olayn gereklerine, yerel rf ve adete gre belirlenir. Yolcunun eyasndan, onun otele getirdii btn menkuller anlalmaldr, kymetli eya, nemli miktarda para ve kymetli evrak hakknda BK. m.479da zel bir hkm bulunmaktadr, bu husus ilerleyen blmlerde incelenecektir. Otelcinin BK. m.478 uyarnca sorumlu tutulabilmesi iin dier bir art ise, yolcunun getirdii eyann hasara uramas, telef olmas veya alnmasdr. Otelcinin sorumluluu iin kendisinin veya alanlarnn kusuru aranmaz; ancak byle bir kusurun varl, otelcinin sorumluluunun

367

TANDOAN, Otelcilerin Mesuliyeti, s.212; T FT K, s.174-179; BERK , s.211.

135

geniletilmesi sebebi olabilir. Yolcuya denecek tazminatn miktar, yolcunun eyasnn maruz kald zararn deeri kadardr368. BK. m.478 gereince, otelci kendi hakimiyet alanna yolcu tarafndan getirilen eyann urad zarar, kural olarak hangi sebepten ileri gelirse gelsin tazmin etmek zorundadr. Ancak otelcinin, yolcunun eyasndaki zararn kendi iletmesine zg tehlikeler dndaki sebeplerden kaynaklandn ispat ederek sorumluluktan kurtulma imkan vardr. Eer otelci, zarara, yolcunun veya refakatindekilerden ya da ziyaretilerinden birinin sebebiyet vermi olduunu ispatlarsa sorumluluktan kurtulabilir. Otelci, kendisinin veya alanlarnn hibir kusurlar olmadn ispat ederek sorumluluktan kurtulamaz; kusursuzluk, bu konuda bir sorumluluktan kurtulma sebebi olarak kabul edilmemitir369. Zararn otel iletmesine bal bulunmayan, objektif bakmdan nceden tahmin edilemeyen ve nlenemez bir iddette kendini gsteren olaanst harici etkenlerden ibaret olan mcbir sebepten ileri gelmesi de, ikinci bir sorumluluktan kurtulma sebebi olarak kabul edilmitir. Ayrca zararn, eyann mahiyetinden ve tabii kuvvetlerin normal tesirinden meydana gelmesi veya aypl olmasndan ileri gelmesi de sorumluluktan kurtulma sebebidir. Taraflar arasnda otelcinin sorumluluunu kaldran veya hafifleten bir anlamann yaplm olmas da bir dier sorumsuzluk sebebidir; otelcinin zel sorumluluunu ngren hkmler emredici nitelikte olmadndan, taraflar aksini kararlatrabilirler. Sorumluluu szleme ile arlatrabilecekleri gibi, hafifletebilirler ve hatta tamamen ortadan kaldrabilirler. Byle bir sorumluluktan kurtarma szlemesi, ancak BK. m.99 ve m.100/ III deki snrlar dahilinde geerli olabilir. Otelcinin sorumluluunu ortadan kaldran son
368 369

MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.200, BERK , s.211; KARAHASAN, s.1416. B LGE, s. 258; MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.203-204; TANDOAN, Otelcilerin Mesuliyeti, s.219.

136

sebep ise, yolcunun zararn otelciye derhal bildirmemesidir. BK. m.480 gereince, yolcu zararn renir renmez otelciye bunu bildirmezse, talep hakk der. Bu hkm otelci ile yolcu arasnda bir ihtilafa sebep olan olaylarn delillerinin ksa srede ortadan kalkabilecei, bunlarn ibraznn zaman gemesiyle gleecei dncesiyle; otelcinin, zararn gerekten doru olup olmad ve muhtemel faili bulmak hususunda gerekli aratrmalara vaktinde giriebilmesini salamak amacyla konulmutur. Bununla birlikte, bildirim yaplmad takdirde ortadan kalkan dava ve talep hakk, otelcinin sorumluluuna ilikin BK. m.478 hkmnden doan haktr. Yolcunun Borlar Kanununun genel hkmlerinden doan dava hakk sakldr370. BK. m.479da kymetli eya bal altnda yer alan hkme gre, kymetli eya veya olduka nemli miktarda para veya kymetli evrak, otelciye veya hancya teslim edilmemise, otelci veya hanc, kendisinin veya alanlarnn kusuru bulunmadka, bu kymetli eyalarn hasar ve kaybndan sorumlu deildir. Otelci kymetli eyann kendisine tevdi edilmesini kabul etmez, bunun zerine eya da hasara urar ya da kaybolursa bundan sorumlu olur. Otelci o eyay muhafaza iin gerekli tesisata sahip olmadn mazeret olarak ileri sremez. Eer otelci kymetli eya iin sorumluluk almak istemiyorsa, yolcuyu oteline kabul etmemeli veya yolcu ile sorumluluu kaldrc bir szleme yapmaldr371.

TANDOAN, Otelcilerin Mesuliyeti, s.224-227; MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.204-207; T FT K, s.197-202. 371 TANDOAN, Otelcilerin Mesuliyeti, s.229; MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.210-202; B LGE, s.260; YAVUZ, s. 819.

370

137

III- UMUM AHIR VE GARAJ LETENLER N SORUMLULUU

BK. m. 481de dzenlenen umumi ahr ve garaj iletenlerin sorumluluu hakkndaki hkm, otelcinin sorumluluuna ve sorumluluktan kurtulma esaslarna ilikin dzenlemeye paralel biimde dzenlenmitir; otelcinin sorumluluuna ilikin esaslar aynen bu hkmn uygulanmasnda da geerlidir372. Buna gre, hayvanlarn veya bunlar tarafndan ekilen arabalarn umumi bir ahra; motorlu tatlarn bir garaja, muhafaza veya tamir iin braklmalar halinde, bunlarn hasara

uramasndan, kaybndan veya alnmasndan umumi ahr veya garaj ileten kimse sorumludur. Sorumluluun meydana gelebilmesi iin, hayvan veya aracn, ahr veya garaj ileten kiiye veya alanna braklmas ve ileten veya yardmclarndan birisi tarafndan kabul gerekmektedir373. Ahr veya garaj iletenin sorumluluunun kapsamna, hayvanlar ve motorlu aralar teferruatlaryla birlikte girmektedir. Hayvan veya ara, ahr veya garaj binasnn iine deil de, nndeki ak alan veya cadde zerine, fakat ahr veya garaj iletenin gzetiminde olmak zere braklmsa, bunun alnmasndan ahr veya garaj ileten sorumludur. Bu konuda ahr veya garaj iletenin cret zerinde bir anlama yapp yapmamasnn nemi yoktur. Ancak bu gibi iler birer mesleki faaliyet tekil ettiklerinden, aksi belirtilmedike garaja ara kabul edilmesinin mutad bir crete tabi olmas esastr374. Garaj veya ahr ileten ile mteri arasnda sorumsuzluk anlamas yaplabilir ve yaplan bu anlama BK. m.99 ve m.100/ III deki snrlar dahilinde geerli olabilir. Uygulamada ska karlatmz otopark iletenin koyaca sorumsuzluk artnn
372 373

YAVUZ, s.819; MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.208. MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.211; KARAHASAN, age, s.1416; BERK , s.212. 374 MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.212; T FT K, s.221.

138

geerli olmas iin, bunun yolcu tarafndan ak olarak kabul edilmi olmas gerekir. Yargtayn375 bir kararnda belirttii gibi, otopark iletenlerin, otopark girii srasnda mterilere verdikleri bilet arkasnda, arata meydana gelecek hasar veya kayp eyadan iletmelerinin sorumlu olmayacaklarn belirtmeleri dahi iletenleri sorumluluktan kurtaramaz376. Umumi ahr ve garaj iletenlerin sorumluluu hakknda, Trk ve svire hukuklar arasnda nemli bir fark mevcuttur; svire Borlar Kanununda bu konunun dzenlendii 490nc maddesinde sadece umumi ahrlardan sz edildii halde, bu dzenlemeyi karlayan BK. m. 481e garaj idare edenlerin sorumluluu da eklenmitir377. BK. m.482de otelci, hanc, umumi ahr ve garaj ileten kiiler lehine bir hapis hakk tannmtr. Otelci, hanc, umumi ahr veya garaj idare edenler, otel ve handa kalma karl denmesi gereken cret veya muhafaza masraflarndan doan alacaklar iin, kendilerine tevdi edilen eya zerinde hapis hakkna sahiptirler. Kiralayann hapis hakkna ilikin hkmler, kyasen bunlar hakknda da uygulanr. Ancak kira bedeli iin ngrlm hapis hakknn aksine, otel ve garaj iletenin teminat altna alnm alacaklar bakmndan tannm hapis hakk iin herhangi bir kapsam snrlamas yoktur; bu hapis hakk, sadece otel ve garaj cretinden doan alacaklarla snrlanm deildir. Otel cretinden baka otelde arlanma ve misafir edilme dolaysyla ortaya kan masraflar, garaj creti dnda aracn bakm ve onarm iin yaplan masraflar iin de ayn hkm kapsamnda hapis hakkndan

Yarg. 3 HD.22. 06. 1998 T. 6320 E. 6832 K.: Umumi otoparka braklan aracn alnmas olaynda, garaj ileteni, muhafaza ve nezaret borcu dairesinde zararn tazmini ile ykmldr; mteriye verilen makbuzda sorumluluk kabul edilmeyeceine ilikin kayt geersizdir ( www. Kazanc.com.tr ). 376 TANDOAN, Otelcilerin Mesuliyeti, s.225. 377 YAVUZ, s.819; B LGE, s.261; MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.208.

375

139

yararlanlabilecektir. Otel ve garaj iletenin hapis hakknn nasl kullanlaca hususunda, BK. m. 269 hkmnn kyas yoluyla uygulanmas gerekmektedir378.

&4. ARD YE SZLEMES

Borlar Kanunumuzun 473-477 maddeleri arasnda ardiye szlemesi, Kymetli evrak ihrac salahiyeti, Ardiye sahibinin muhafaza borcu, Tevdi olunan eyann dierleriyle kartrlmas, Ardiye sahibinin haklar, Emtiann iadesi balklar etrafnda dzenlenmitir. Bu dzenlemede kullanlan ardiye terimi umumi maaza anlamndadr. Umumi maaza terimi Trk Ticaret Kanunu madde 744/ I de tanmlanmtr. Bu hkm erevesinde umumi maaza, makbuz ve rehin senedi verme karlnda serbest, gmrklenmemi veya tekel altnda bulunan mallar vedia olarak kabul etmek ve vedia verenlere de bu senetlerle tevdi olunan mallar satabilmek veya terhin edebilmek imkann vermek zere faaliyette bulunan maazadr. Hukukumuzda umumi maazalara ilikin olarak Borlar Kanunu dnda TTK. M. 744 vd. hkmler ile 11.08.1982 tarihli ve 2699 sayl Umumi Maazalar Kanunu ve 13.08.1984 tarihli ve 84/8429 sayl Umumi Maazalar Tz de bulunmaktadr379. BK. m.473 e gre, saklamak zere ticari mal kabul ettiini kamuya bildiren ardiyeci, saklatlm maln yerine gemek zere mal katlar ( emtia senetleri ) karmaya yetki verilmesini, ilgili merciden380 talep edebilir. Ardiyeci saklanmak zere braklan eyay muhafaza etmeyi meslek gerei yklenir. Bu yklenim ise,
378 379

MRE, Otel letenlerin Mesuliyeti, s.213-214; YAVUZ, s.819-820. YAVUZ, s.815; KARAHASAN, s.1415; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.504. 380 TTK.m.744/ IIIe gre, Umumi maazalar Ticaret Vekaletinin* msaadesiyle kurulur. Msaade olmadan umumi maaza aarak makbuz senedi veya rehin senedi tanzim edenler hakknda TCKnun 526 nc maddesi tatbik olunur.

140

kazan getiren bir i oluturur. Burada zel bir saklama tr sz konusu olduundan saklamaya ilikin genel kurallar ( BK. m.463 vd. ) yardmc olarak ardiye szlemesine de uygulanr381. BK. m.474te ardiye sahibin muhafaza borcunun kapsam dzenlenmitir. Bu hkme gre, ardiye sahibi, ticari mallar, bir komisyoncu gibi, zenle korumak zorundadr. Mallar da ayrca nlem alnmasn gerektiren bir durum olursa, ardiyeci, bu durumu, eer imkan varsa tevdi edene bildirmelidir. Ayrca ardiyeci, olaan i zamanlarnda mallarn durumunu incelemesi ya da gzden geirmesi ve daima gerekli koruma nlemlerini alabilmesi iin, saklatana izin vermek zorundadr. Madde hkmnde de belirtildi gibi, ardiyecinin saklama borcu, BK. m.417 ve 418 ile komisyoncuya yklenen ykmllklerle ayndr. Ardiyeci, mallarda bir deiiklik meydana geldiinde bunu saklatana bildirmek zorundadr. bununla birlikte ardiyeci, mallarn abuk bozulmasndan korktuu zaman onlar satmakla ykmldr.382. BK. m.475e gre, ardiyeci, aka yetkili klnmadka, ayn tr ve nitelikteki benzer mallar birbirine kartramaz. Yetkiye dayanlarak kartrlan mallar zerinde, her saklatan kendi hakk ile orantl bir pay isteyebilir. Bu durumda ardiyeci, her saklatann payn, dierleri hazr olmakszn ayrp verebilir383. Ardiyeci, kararlatrlan ardiye cretini ve muhafaza gerei olmayan btn masraflarn ( tama, gmrk, kayt ) isteyebilir. Bu giderler hemen denmek zorundadr, ardiye creti ise yatrlmadan balayarak ayda bir kez ve herhalde mallarn tmnn ya da bir blmnn geri alnmasnda denir. Mallar kendi hakimiyetinde bulunduu veya emtia senedi araclyla mallar zerinde tasarruf yetkisi olduu srece, ardiyecinin alacaklar iin, mallar zerinde hapis hakk vardr (
381 382

KARAHASAN, s.1416; YAVUZ, s. 816; BERK , s.208. KARAHASAN, s.1416; YAVUZ, s. 817; HATEM /SEROZAN7ARPACI, s.505. 383 KARAHASAN, s. 1414; YAVUZ, s.816; HATEM /SEROZAN/ARPACI, s.506.

141

BK. m.476 )384. Emtiann iadesi bal altnda dzenlenen BK. m.477 ye gre, ardiyeci, kendisine saklanmak zere teslim edilen mallar, adi vedia szlemesinde olduu gibi geri vermekle ykmldr; ancak adi vediada, vedia alann nceden ngrlemeyen nedenlerden dolay, tevdi edilen mallar sresinden nce geri verme yetkisi bulunduu halde, ayn artlar olusa dahi, ardiyeci kararlatrlan sre sonuna kadar kendisine teslim edilen eyay saklamak zorundadr385.

&5. ZARUR VED A SZLEMES

Roma Hukukunda dzenlenen zaruri vedia szlemesi, gereklemesi muhtemel bir tehlike karsnda, maln korumak ve kurtarmak iin baka aresi olmayan bir kimsenin bu mal bir bakasna emanet olarak vermesi eklinde tanmlanmaktadr. Kaynaklarda bir dayanak bulunmamasna ramen bu tr vedia iin sefil vedia ifadesinin kullanld da grlmektedir386. stee bal olmayan durumlarda yapld iin, bu tr vediaya zaruri vedia ad verilmitir. Fakat bu tanm, zel bir vedia szlemesinin esas unsurlarn ortaya koymas bakmndan yeterli deildir. Keza bu tanmda sadece gereklemesi muhtemel bir tehlikeden sz edilmekte, bunun ierii hakknda herhangi bir bilgi ve deerlendirme bulunmamaktadr. Nitekim bu duruma ilikin olan formulaya ve kaynaklara dayanarak genel bir kurala ulamak mmkn ise de bu konuyla ilgili praetor edictumunda karkllk, yangn, felaket veya frtna durumlarnda yaplan vediadan sz edilmekte; Roma hukukular da metinlerde bunlar dndaki durumlar dikkate almamaktadr. Bir tehlikenin var olmas, her zaman mallar kurtarmak iin
384 385

YAVUZ, s.817; KARAHASAN, s.1414; BERK , s.209. YAVUZ, s.817; BERK , s.209. 386 KKGNGR, s.103; RADO, s.83; TAH ROLU, s. 172.

142

dier birtakm yollara mracaat etme imkann ortadan kaldrmaz. Bu nedenle zaruri vediadan sz edebilmek iin, tehlikenin, maln kurtarlabilmesi iin baka olanaklardan yararlanma ihtimalini de ortadan kaldrmas gerekir. Baka bir ifadeyle, tehlike, kiiyi vedia vermeye zorlamaldr. Kaynaklarda yukarda da belirtildii gibi zaruri vediaya bavurulabilecek durumlar olarak karklk, yangn, felaket, frtna gibi olumsuzluklar saylmtr. Bu artlar altnda bir mal vedia olarak alan kii eer sadakatsiz hareket eder ve kendisine menfaat elde etmek isterse, bu tr davranlar kamu dzenine aykr sayld iin praetor, edictumunda, vedia verene, maln deerinin iki katn isteme hakk veren bir dava hakk tanmt387. Zaruri vedia iin ngrlen davann, vedia konusu maln deerinin iki misline ( in duplum ) ilikin olmasnn sebebi zerinde durmak gerekirse, sorunun tarihi adan ele alndnda ileri srlen zmler arasnda bir uzlama olmad grlmektedir. Bu fikir ayrl zaruri vediay dzenleyen edictumun ifade tarzndan kaynaklanmaktadr. Rotondiye gre davann in duplum olmasnn sebebi, XII Levha Kanununda vedia iin ngrlen davann cezai niteliinde aranmaldr. Rotondi, XII Levha Kanununda genel olarak vedia iin ngrlen cezai nitelikteki davann, praetor tarafndan sadece zaruri vedia iin muhafaza edildiini kabul etmektedir. Ancak Longo, tarihi bir deerlendirmeye dayanan bu grn kabul edilmeyeceini ileri srmektedir. Longo, ncelikle gerek adi vedia iin ngrlen in suplum davann gerek zaruri vedia iin ngrlen in duplum davann praetorun eseri olduunu kabul etmektedir. Ona gre eer praetor sadece zaruri vedia iin eski davay muhafaza etmek isteseydi, edictumda bu hususu belirtmekle yetinirdi. Zira ius civile tarafndan dzenlenmeye devam edilen bu duruma praetorun mdahale etmesi gereksizdi. Oysa praetor, karkllk, yangn, felaket ve frtna gibi durumlar iin
387

RADO, s.83; KKGNGR, s.103.

143

zel bir in duplum dava verileceini ngrmektedir. Bu nedenle Longo, actio in duplumun praetorun eseri olduunu kabul etmekte ve ayrca edictumun yapsnn nasl aklanaca zerinde de durmaktadr388. Buna gre, edictumdaki hkm, adi vedia ve zaruri vediay ayr ayr

dzenleyen iki eski edictumun birlemesiyle ortaya kmtr. Keza balangta sadece ariyet szlemesi iin ngrlen hkme benzer bir dzenlemeye praetor edictumunda vedia bakmndan yer verilmedii ve adi vedia ile sadece istisnai durumlarda sz konusu olabilecek zaruri vediaya ilikin praetor dzenlemelerinin ayn anda gerekletii eklinde dncelere katlmak mmkn deildir. Edictumlar da praetorlarn hukukularla temas ve eitli ihtimalleri dikkate alan bir teoriyi benimsemeleri sonucunda deil, pratik ihtiyalar dikkate almalaryla ortaya kmtr. O halde zaruri vediaya ilikin dzenleme, adi vediaya gre daha sonra yaplmtr ve bu dzenleme sonucunda, vedia bakmndan iudicium in suplum ve iudicium in duplum arasnda bir eliki ortaya kmtr. Longoya gre bunu ortadan kaldrabilmek iin her iki ihtimali de iine alan bir dzenleme yaplm ve adi vediaya ilikin genel ve temel dzenleme hakl olarak, istisnai ve snrl nitelikteki zaruri vediaya ilikin dzenlemeyi kendi iine almtr389.

388 389

KKGNGR, s.107. KKGNGR, age, s. 108.

SONU

almamzda Adi Vedia, Usulsz Tevdi, Yediemine Tevdi, Otel Ahr Ve Garaj letenlere Tevdi, Ardiye , Zaruri Vedia bal altnda bir ksm alt trlerini incelediimiz vedia szlemesi, bir eyin saklanlmasna ilikin olan, ama ve muhtevasnda emaneten tevdi ve muhafaza durumu bulunan, muhafaza borcu douran szlemeler grubunu tekil etmektedir; vedia szlemesini i grme ve teminat szlemelerinden ayr ve bamsz bir grup olarak kabul etmek gerekir. Roma Hukukundaki dzenleni ekli itibariyle vedia szlemesinin, ayni akit olma gibi baz zellikler dnda esasen Trk Borlar Kanunundaki vedia szlemesine ilikin dzenlemelerin temelini oluturduu kabul edilmektedir. Eski hukukumuzda da vedia szlemesi gelimi bir szleme tr olarak yer almtr; Fkh kitaplarnn derlenmesi suretiyle hazrlanm temel bir kanun olan Mecellenin nc Kitab, Kitabul Emanat blmnde 762 ve devam maddelerinde ( m.762803 ) ayrntl bir ekilde dzenlenmitir. Vedia akdi Mecellede idaakdi ismi ile yer almtr ve vedia szlemesiyle ilgili olarak, bir kimsenin kendi malnn muhafazasn bir bakasna havale etmesi eklinde tanmlanmtr. Vedia ise, tevdi olunan eye denir ki, ilgili maddede ( m.763) hfz iin bir kimseye ida olunan malolarak tanmlanmtr. Vedia szlemesi, bamsz bir szleme olarak dzenlenebilecei gibi, dier akitlerden biri ile karm, yani karma bir szleme olarak da kurulabilir. Bununla birlikte, karma nitelikte bir vedia szlemesi dzenlemesinde de, muhafaza

borcunun szleme ilikisinin esas amac veya esas amalarndan birisi ya da balcas olmas arttr. Eer ble bir szlemede muhafaza borcu, feri bir bor

145

niteliinde bulunuyorsa, bu takdirde, vedia szlemesi bir karma szleme olarak da yoktur. Hukukumuzda vedia szlemesinin konusunu sadece menkul bir mal tekil eder; gayrimenkuller vedia szlemesinin konusu olamaz. Gayrimenkul ynetimi bir kiiye devredilmise, vekalet trnden bir isimsiz szleme veya vekalet szlemesi sz konusu olur. Bu husus svire Borlar Kanununda aka belirtildii halde

Borlar Kanunumuzda sadece ey den bahsedildii iin, Trk Hukukunda gayrimenkullerin de vedia konusu olabilecei dorultusunda grler ileri srlmtr, ancak genel kabul gren gre gre, nitelikleri vedia szlemesiyle amalanan durumla pek badamad iin gayrimenkuller vedia szlemesinin konusunu oluturamazlar.Medeni Kanunumuzun 762. maddesinde belirtilen ve menkul eya kapsamna sokulmu doal glerin vedia szlemesinin konusunu oluturmayaca genel kabul gren grtr.. Roma hukukunda vedia szlemesine sadece menkul mallar konu olabilir; bir gayrimenkul gzetmesi ii bir kimseye tevdi edilmise, vedia deil vekalet szlemesi sz konusu olur. Trk Hukukunda olduu gibi Romada da baz yazarlar tanmaz mallar zerinde de vediann sz konusu olup olamayacan uzun sre tartmlardr. Ancak, tanmaz mallarn vediaya konu olamayacan aka ifade eden kaynaklar karsnda bu tartmalardan bir sonu kmamtr. Vedia szlemesinin konusunun sadece tanr mallardan oluabilmesinin sebebi, vediann yalnzca menkul mallar korumak amacyla domu olmas ve bu amaca hizmet edecek bir yapya sahip olmasndandr. Vedia szlemesinin taraflarn emanet veren yani, saklatan kii veya kiiler ile temsilcileri ve emanet alan yani, muhafaza eden kiiler ile bunlarn temsilcileri, tzel

146

kii ise yetkili organ oluturur. Geerli bir szlemenin kurulabilmesi iin taraflarn tam ehliyetli olmas yani, reit, mmeyyiz olup kstl olmamas gerekir. Trk Hukukuna gre vedia szlemesi, rzaya dayal bir szlemedir. Vedia szlemesi, sadece taraflarn anlamasyla ve vediann tesliminden nce meydana gelir. Szlemenin kurulmu olmas iin vediann teslimi art deildir. Teslim sadece szlemenin vedia veren tarafndan ifasn ifade eder, vediann teslimi, szlemenin bir unsuru deildir. Roma Hukukunda ise vedia szlemesi, ayni nitelik tayan bir szleme olarak kabul edilmekteydi; yani szlemenin kurulmu saylmas iin karlkl ve birbirine uygun rzalarn aklanmas yeterli deildir, ayrca szlemenin konusunu tekil eden eyin kar tarafa teslimi de gerekir. Borlar kanunumuzda dzenlendii ekliyle vedia szlemesi, esas itibariyle crete tabi olmayan bir szlemedir. BK.m. 463 f.IIye gre; aka kararlatrlm olmadka veya hal ve artlar gerekli klmadka, vedia szlemesi cretsiz bir szlemedir: Vedia alan bir cret isteyemez, fakat bunun aksi szlemeye konulabilir ve vedia verenin cret demesi salanabilir veya vedia verenin cret borcu hal ve artlarn gereinden ortaya kabilir. Emanet verilen ey emanet alann alma alanna giriyorsa kural olarak cretli kabul edilmelidir, ayn ekilde eyann muhafazasnn bu ii meslek edinenlerce yaplmas, muhafaza konusunun zel bir tekilata ihtiya gstermesi halinde de cret denmelidir. Romada, Trk Hukukundan farkl olarak, vedia szlemesinin ivazsz bir akit olmas esas benimsenmitir. Roma kaynaklarnda vedia alan kiinin szlemeden hibir karlk alamayaca, eer muhafazas iin vedia alan kii lehine bir cret

147

ngrlmse, szlemenin vedia olmaktan karak baka bir hukuki ilem olan locatio conductio ( istisna szlemesi) haline gelecei aka ifade edilmektedir. Borlar Kanunumuzda dzenlenen vedia szlemesi, eksik iki tarafa bor ykleyen szleme niteliindedir. Szlemede emanet alan bor altna girmektedir. Emanet alann esas borcu vediay emin bir yerde muhafaza etmek ve emanet verenin talebi halinde veya saklama sresinin sonunda bunu emanet verene iade etmektir. Vedia veren ise baz hallerde bor altna girerken baz hallerde ise hibir ykmllk altna girmemektedir. Vedia szlemesinde saklama borcunun bir sonucu olarak emanet alann iade borcu domaktadr, bu iade borcu szleme niteliini deitirmez ve szlemenin karlkl olma sonucunu dourmaz. Bu vediann verilmesinin hukuki sonucudur, taraflar arasnda iade borcu, vedia tesliminin bir kar edimi olarak kararlatrlamaz. Vedia veren, baz hallerde ykmllk altna girer, baz hallerde hibir ykmllk altna girmez, bu nedenle vedia szlemesi eksik iki tarafl bir szleme olarak nitelendirilmektedir. Vedia verenin cret borcu bulunan hallerde vedia szlemesi iki tarafl; bir cret borcunun sz konusu olmad hallerde ise, tek tarafl bir szleme gibidir. cretin denmesi gerektii durumlarda vedia, tam iki tarafa bor ykleyen szleme nitelii kazanr; ancak burada cret, iade borcunun deil, muhafaza borcunun kar edimini oluturur. Roma hukukunda da vedia szlemesi, eksik iki tarafa bor ykleyen bir iyiniyet szlemesi niteliindedir. nk bu szleme ile, vedia alan bor altna girmektedir; vedia veren kiiye bir bor yklenmemektedir. Vedia alan, kendisine emanet edilen eyi muhafaza etmek ve vedia veren tarafndan talep edildii zaman da aynen iade etmekle ykmldr. Vedia veren, vedia alann vedia konusu mala ilikin masraf

148

yapmas veya vedia konusu mal yznden vedia alann zarara uramas halinde bor altna girer. Hukukumuzda vedia szlemesinin esas amac ve bu akdi dier akit trlerinden ayran temel zellii; vedia alann vedia konusu mal muhafaza ykmlldr. Vedia alann muhafaza borcu, bu szlemenin konusunu ve amacn tekil eder. Vedia szlemesine egemen olan vedia verenin menfaatidir. Koruma, sadece fiilen elde tutmadan daha fazlasn ifade eder. Vedia alan, vedia konusu mal, vedia verenin belirledii yerde ve onun istedii ekilde muhafaza eder. Vedia szlemesinde muhafaza borcu mutlak niteliktedir ve aka veya zmnen izin verilmedike, vedia alan bunu kullanamaz. Vedia alan, vedia konusu eyin maliki olmayp sadece zilyedidir. Vedia alan, menkul eyi muhafaza etmenin yannda vedia konusu hayvann bakmn yapma, kymetli evrak faizini tahsil etme gibi vekalet ilikisi saylabilecek borlar da yklenebilir. Roma Hukukunda da vedia szlemesinin amac, szlemeye konu maln, vedia alan tarafndan muhafaza edilmesiydi. Bu ama, vedia szlemesini dier szlemelerden ayran en nemli zelliktir. Vedia alan vedia konusu maln zilyedi olmayp detentoru konumundadr, yani basit bir elde bulundurma imkan verir bu hak vedia alana. Borlar Kanununda vedia verenin diledii zaman vedia konusu eyin iadesini isteme hakk vardr; iadesinin istenmesiyle de, vedia alann vedia konusu eyi geri vermesi gerekir. Vedia alann iade borcu, vedia szlemesinin bir art olmayp, muhafaza borcundan doan bir sonutur.

149

Szlemede bir sre belirlenmi olsa da bu sre bitmeden vedia verenin iadesini isteme hakk vardr. Vedia szlemesine hakim olan gven unsuru sebebiyle, vedia verenin vediay her zaman geri isteyebilecei kabul edilmelidir. Roma Hukukunda da vedia alann iade ykmll ad altnda benzer bir hkm geerlidir. Szlemenin taraflar, ayrca yapacaklar bir anlama ile vedia alann, vedia konusu mal iade etmekle ykml olacan kararlatrabilirlerdi. Ancak bu tr bir anlama olmasa da taraflarn iradesi, bir maln vedia olarak alnmas ve verilmesine ilikinse bu bor kendiliinden domaktayd. Trk Hukukunda vedia alan, vediann zarara uramasn ve yok olmasn nlemleri almak ve vediay zenle gvenli bir yerde saklamak zorundadr. Gvenli yerin ve muhafaza eklinin belirlenmesi noktasnda, genel bir l konulmas mmkn deildir; bu hususta vediann nitelii, hal ve artlarn gerekleri gz nnde tutulmaldr. Vedia alann muhafaza grevi szlemenin konusunu ve gayesini tekil eder. Szlemeye konulacak hkmlerle vedia alann sorumluluunu hafif tutmak veya arlatrmak mmkndr. Mesela, vedia alann her trl tehlikeden, kazadan ve mcbir sebepten sorumlu olaca szlemeye konulabilir, ayrca BK. 99 maddesi kapsamnda olmak kaydyla hafif kusurdan sorumlu tutulmayaca hususu da ngrlebilir. Vediay kabul eden, vediann emin bir yerde muhafazas iin gerekli tedbirleri almakla mkelleftir. Muhafaza yeri, vedia alann iyeri veya ikametgah olabilecei gibi szleme ile baka bir yer de belirlenebilir. Emanet alan kural olarak muhafaza sresiyle bal olmakla birlikte baz hallerde kendisine sreden nce vedia konusu mal iade hakk tannmtr. Emanet alan, nceden belirlenemeyen sebeplerle akdin devamndan zarar grr veya vediann

150

kesin surette zarar grme durumu doarsa emanet alann iade mddetinden nce vediay iade hakk doar. Sresinden nce vedia alann vediay iade edebilmesi iin ortaya kan nemli durumun szlemenin kurulmas srasnda nceden tahmin edilmemi olmas gerekir. Vedia alan, kural olarak vediay ahsen muhafaza etmek zorundadr. Muhafaza borcu, ahsi edim niteliinde olduu iin, vedia, vedia verenin izin veya onay olmadan bakasna tevdi edilemez. Vedia veren, vediann baka birine verilmesine msaade etmi ise emanet alan baka birini grevlendirebilir. Bu durumda szlemede aksi kararlatrlmamsa baka bir emanetinin elinde ve onun kusuruyla vediaya gelen zarardan ilk emaneti sorumlu olacaktr. Ancak ilk vedia alan, ,ikince vedia alann kusuruyla tazminat demek zorunda kalmsa, kusurlu olan ikinci vedia alana rcu hakna sahiptir. Vedia verene kar ncelikle ilk vedia alan sorumludur, bunun istisnas; ikinci vedia alann ilk vedia alan tarafndan deil, emanet veren tarafndan seilmi olmasdr, bu durumda ikinci emanetinin kusurlu hareketleri sebebiyle ilk vedia alan sorumlu olmaz. Birden fazla kiinin birlikte vediay kabul etmeleri mmkndr. Birlikte vediay kabul edenler, doacak zararlardan vedia verene kar mteselsilen sorumludurlar. Roma Hukukunda, vedia szlemesinin nitelii gerei sadece vedia alan kii bor altna girmekteydi. Vedia alan kiiye ait olan borlar, vedia szlemesinin ilk olarak ortaya kt ve uygulanmaya baland dnemden itibaren daima szlemenin temel ve zorunlu niteliklerini oluturmutur. Vedia szlemesi, yaps itibariyle vedia verene bir ykmllk yklememesine ramen vedia alan kiinin mala ilikin masraf yapmas veya vedia alnan maln vedia alan kiiye zarar vermesi durumlarnda vedia veren de bor altna girebilmekteydi. Ancak vedia verenin bor altna girmesine sebep olan bu durumlar, vedia szlemesinin tek tarafa bor ykleyen bir szleme

151

olma zelliini ortadan kaldrmaz. Romada, vediaya konu maln, vedia alan tarafndan maln niteliine ve sosyoekonomik amacna uygun olarak muhafaza edilmesi gerekiyordu. Bu nedenle her somut olayda bu iki zelliin deerlendirilmesi gerekiyordu. Roma Hukuku retisinde aksi ynde gr belirtilmesine ramen, hakim olan genel ilkeye gre; vedia alan kiinin sorumluunu arlatracak nitelikteki deiiklilerin gerek Klasik Hukuk Dneminde gerek Iustinianus Dneminde hukuken mmkn olduu kabul edilmektedir. Vedia alann sorumluluk durumunda meydana gelebilecek deiiklik, taraflar arasnda yaplan anlamadan

kaynaklanabilecei gibi, baz zel durumlarn varl halinde kanundan dolay da ortaya kabilirdi. Vedia alan kii kar tarafla szleme yaparken, bu szlemeye ilave bir anlamayla hafif ihmal sebebiyle de sorumlu olacan kararlatrarak daha kapsaml bir sorumluluk stlenebilirdi. Romada iki durumda beklenmeyen hali iine alacak ekilde vedia alann sorumluluunda genileme sz konusu olurdu: Bunlardan birincisi, vedia alann szlemeye ek olarak yaplan bir anlamayla beklenmeyen hal nedeniyle ortaya kacak sorumluluu kabul ettii durumdur; ikincisi ise, bir kimsenin kendisinden istenmedii halde bir mal vedia olarak almak istemesi zerine kurulan szlemeden doan sorumluluk durumudur. Hukukumuzda vedia szlemesinde, vedia konusu maln, vedia verenin menfaatine uygun olarak zen ve dikkatle muhafaza edilmesi amacyla tevdii sz konusu olduu iin, vedia alann vediay vedia verenin msaadesi olmakszn kullanmas yasaklanmtr; ancak vedia konusu mal kullanmama yasa emredici bir kural deildir, taraflar szlemeyle aksini kararlatrabilirler. Vedia veren tarafndan vediann kullanlmas iin izin verilmise, vedia alan vedia konusu mal kullanabilir.

152

Roma hukukunda da vedia konusu maln vedia alan tarafndan kullanlmas yasaktr. Esasen vedia szlemesinin amac maln muhafaza edilmesi olduu iin, vedia verenin rzas olmakszn maln vedia alan kii tarafndan kullanlmas, vedia szlemesinin nitelii ile badamamaktadr. Vedia veren kiinin, szlemenin yapld anda ya da sonradan vedia konusu maln kullanlmas hususunda vedia alan kiiye aka izin vermesi halinde, szleme vedia szlemesi olma niteliini kaybederdi. Szlemeye konu mal ferden tayin edilen, misli olmayan bir mal, ise vedia veren kiinin vedia alan kiiye mal kullanma yetkisi vermesi halinde vedia szlemesinden sz edilemezdi. Eer bu yetki szlemenin yapld anda verilmise dorudan doruya ariyet (commodatum ) szlemesi ortaya kard. Vedia szlemesi yapldktan sonra bu yetki verilmise vedia szlemesi ortadan kalkarak ariyet szlemesine dnrd. Buna karlk szlemeye konu mal misli olan bir mal ise, balangta veya sonradan kullanma yetkisi verilmesi halinde klasik dnem hukukularna gre karz (mutuum ) szlemesi ortaya kard. Iustinianus dneminde ise mal kullanma yetkisinin verilmesi durumunda vedia szlemesinin usulsz vedia szlemesi olarak varln koruyaca sonucuna varlmtr. Vedia alan, vediay kural olarak, szlemenin sona ermesi veya talep etmesi durumunda vedia verene aynen iade etmekle ykmldr. Vedia alann, talep edildiinde derhal iade borcu vardr bu bor, vedia szlemesinin karakteristik bir zelliidir. ade borcunun vedia szlemesine ilikin nemli bir zellii, ilk talepte ifa zorunluluudur. Szlemede bir sre belirlenmi olsa bile, vedia veren bununla bal olmayp her zaman tevdi edilen eyin iadesini isteme hakkna sahiptir ve bu hkm emredici kural niteliindedir.

153

Vediann geri verilecei yer, saklanmas gereken yerdir; BK.m.468 hkm gereince, vedia, masraf ve hasar vedia verene ait olmak zere, muhafaza edilmesi gereken yerde iade edilmelidir. Baka bir ifadeyle, vedia veren, vedia konusu mal vedia alandan onu muhafaza ettii yerden teslim alacaktr. Vedia alan, vediay ald zamanki durumuyla geri vermek zorundadr; ayrca vedia verenin, sonradan hasl olan fazlalklar, doal ve hukuki semereleri, talep etme hakk vardr. Buna gre, vedia szlemesinde aksine hkm yoksa, vedia alann semereleri de iade etmesi gerekir. Vedia alann vediay iade edememesi halinde tazminat olarak, vediann talep ve dava tarihindeki deerini demesi gerektii kabul edilmektedir. Vedia alan, vedia verende bulunan bir alaca ile iadeye ilikin borcunu takas etme hakkna sahip deildir. Ancak vedia alann bor ilikisinden doan bir hapis hakk vardr; yani vedia alan, vedia veren borlarn yerine getirmedii takdirde hapis hakkn kullanabilir. Roma Hukukunda da vedia alan kii vedia szlemesi gereince muhafaza etmek zere ald eyi aynen iade etmek zorundadr. Vedia szlemesinin taraflar, ayrca yapacaklar bir anlama ile vedia veren tarafndan maln iade edilmesi istendiinde, vedia alann iade etmekle ykml olacan kararlatrabilirler. Trk hukuk sisteminde vedia verenin haklarnn yannda vedia alan kiinin de baz haklar mevcuttur: cret hakk bunlardan biridir. Adi vedia szlemesi esas olarak cretsiz bir szlemedir. Ancak cret hakk, aka kararlatrlabilecei gibi, hal ve artlar gerei zmni bir ekilde de doabilir. Vedia konusu maln muhafazas, vedia alann ticari alma alanna giriyorsa kural olarak szleme cretli kabul edilmelidir, ayn ekilde maln muhafazasnn bu ii meslek edinenlerce yaplmas, muhafaza konusunun zor olmas veya zel bir tekilata ihtiya duyulmas ve taraflar arasnda

154

ahsi bir mnasebet olmamas gibi hallerde de vedia alana cret denmelidir. Vedia alann bunlar dnda, vedia konusu mal iin yapm olduu masraflar ve kendisine tevdi edilen mal yznden urad zarar vedia verenden isteme hakk vardr. Masraflar, zorunlu, faydal be lks olmak zere balk altnda inceleyebiliriz. Borlar Kanunu madde 464/ 1 de de belirtildii zere, esas olarak vedia alan kiinin vedia konusu mal hakknda yapm olduu zorunlu masraflar isteme hakk vardr. Vedia alann, vedia konusu mal iin yapm olduu faydal ve lks masraflar iin vekaletsiz i grme ya da sebepsiz zenginleme hkmleri erevesinde taleplerde bulunabilecei genel kabul gren uygulamadr. Masraflarn denmesi bakmndan kanunun koymu olduu hkm emredici nitelikte deildir, tamamlayc niteliktedir, yani taraflar szleme ile kanundakinden baka bir zm yolu benimseyebilirler. nceden bilinmeyen haller dolaysyla szlemenin devam, vedia konusu mal iin tehlike tekil eder veya vedia alan kii iin bir zararn ortaya kmas sz konusu olursa, vedia alan szlemenin sresinin sona ermesinden nce kendisine tevdi oluna mal iade hakkna sahiptir. Roma Hukukunda vedia alan kiinin haklarn, hukukumuzda ele aldmz balklar altnda incelediimizde, vedia alann cret talep etme hakknn bulunmad anlalmaktadr; ancak Vedia alan kii, vedia konusu maln muhafazas iin masraf yapmsa veya tevdi edilen mal dolaysyla zarara uramsa, masraflarn denmesini ve zararnn karlanmasn isteme hakkna sahiptir. Hukukumuzda vedia konusu mal, vedia alana teslim edilmemi olsa bile, szleme kurulmu saylr. Ancak vedia alann muhafaza borcunun domas iin, vediann teslimi gerekir; teslimden nce byle bir bor domaz. Roma Hukukunda,

155

vedia szlemesi ayni nitelik tayan bir szleme olarak kabul edildiinden, szlemenin kurulabilmesi iin szlemeye konu maln vedia alana teslimi gerekirdi. Vedia szlemesinin belirli sreyle yaplm olmas halinde, srenin dolmasyla vedia szlemesi kendiliinden sona erer. Vedia szlemesinde sre belirlenmemise, gerek vedia alan gerekse vedia veren her zaman vedia szlemesini sona erdirebilirler. Vedia alan, vedia olarak braklan maln maliki olursa, vedia verenin geri isteme hakk sona erer. Usulsz tevdi szlemesi, vedia veren tarafndan verilen bir miktar para, misli eya veya kymetli evrakn vedia alan tarafndan emin bir yerde muhafaza edilmesini ngren ve belirli bir sre sonra veya istendiinde mislen iade borcu douran bir szlemedir. Usulsz vedia szlemesi genellikle vedia szlemesinin bir eidi olarak kabul edilir. Bundan dolay adi vedia szlemesinin hukuki niteliini belirleyen ve bu szlemeye ilikin olan hkmler esas itibariyle usulsz vedia szlemesini de kapsamaktadr. Usulsz tevdi szlemesinde tevdi konusu maln mlkiyeti vedia alana aittir, bunun sonucu olarak da BK.m.472/ Ide belirtildii gibi tevdi konusu maln nefi ve hasar da vedia alana geer. Bu sebeple tevdi konusu misli eyann vedia alana teslim edilmesi gerekir. Teslim edilen eya zerinde vedia alan malik sfatyla diledii gibi tasarruf edebilecektir. Roma Hukukunda usulsz vedia ( depositum irregulare ), misli mallarn ve zellikle de bir miktar parann, daha sonra ayn miktar ve nevide iade edilmek zere bir bakasna teslim edilmesidir. Usulsz tevdi szlemesi, taraflarn anlamasyla kurulur ve bu anlama teslimden nce gerekleir; ancak vedia alann muhafaza borcu teslimden sonra doar. Yani szlemenin kurulmu saylmas iin, vedia alan ile vedia verenin karlkl rzalarn aklamas yeterlidir. Roma Hukukunda ise

156

usulsz vedia szlemesi, ayni nitelik tayan bir szleme olarak kabul edilmekteydi; yani szlemenin kurulmu saylmas iin karlkl ve birbirine uygun rzalarn aklanmas yeterli deildir, ayrca szlemenin konusunu tekil eden eyin kar tarafa teslimi de gerekir. Usulsz tevdi szlemesi, vedia szlemesi gibi eksik iki tarafa bor ykleyen bir szlemedir. Szleme ile vedia alan bor altna girmektedir. Romada da usulsz tevdi szlemesi, eksik iki tarafa bor ykleyen bir szleme niteliindedir. Usulsz tevdi szlemesinin konusunu da menkul mallar oluturur, ancak szlemenin konusunu tekil eden menkul mallar grubu vedia szlemesine oranla daha snrldr. Romada ise, usulsz tevdi szlemesinde, misli mallar, zellikle de bir miktar para szleme konusu olabilirdi. Ancak Roma Hukuku kaynaklarnda bu konuyla ilgili olarak misli mallardan deil sadece paradan ve parann verildii kii olarak bankerlerden sz edilmektedir. Trk Hukukunda yediemine tevdi szlemesi, vedia szlemesinin bir eidi olarak BK. m. 471de dzenlenmitir. Yediemine tevdi szlemesi, yediemin ile vedia veren arasnda yaplan ve vedia konusu mal zerindeki tasarruflar engelleme amac gden bir szlemedir. Yediemin ise, iki ya da daha fazla kiinin haklarn korumak zere hukuki durumu ihtilafl ya da belirsiz bir mal kendisine tevdi ettikleri nc kiidir. Roma Hukukunda yediemine tevdi szlemesi, vedia szlemesinin bir eidi olarak karmza kmaktadr. Bu szlemede, birden fazla kii, aralarndaki ihtilaf sebebiyle ilerinden hi birinin tasarrufunda bulunmasn istemedikleri bir eyi, ortak olarak setikleri ve gvendikleri bir kiiye, nceden belirlenmi artlarn gereklemesi halinde iade etmesi artyla emanet ederlerdi. nceden belirlenen art

157

ifadesi ile, aralarnda uyumazlk bulunan taraflardan hangisinin gerek hak sahibi olduunun belirlenmesi hususu anlalr. Gerek hak sahibi tespit edildikten sonra yediemin, kendisine emanet edilen mal gerek hak sahibi kiiye teslim etmekle ykmlyd. Borlar Kanununun 478-480 maddeleri hkmleriyle otel iletenlerin kendi iletmelerinde barnan yolcularn veya mterilerin getirdikleri eyalardan

sorumluluu dzenlemitir. Otelci, otelde kalan yolcularn getirdikleri eyalarn maruz kalaca hasardan veya alnmasndan sorumludur. Ayrca bu durumda otelcinin kusuruna istinat edilmeyen objektif sorumluluk hali sz konusudur. Otelcilerin zel sorumluluu iin, BK.m.478 e gre, yolcu veya mteri ile otel ileteni arasnda barndrma veya yolcu kabul etme anlamasnn yaplmas gerekmektedir. Yolcu ile otelci arasndaki ilikinin hukuki nitelii tartmal olmakla birlikte, otelci ile yolcu veya mteri arasnda yaplan szlemeye, karma szleme niteliinde olan otelcilik szlemesi denilmesi uygundur. BK.m. 481de dzenlenen umumi ahr ve garaj iletenlerin sorumluluu hakkndaki hkm, otelcinin sorumluluuna ve sorumluluktan kurtulma esaslarna ilikin dzenlemeye paralel biimde dzenlenmitir; otelcinin sorumluluuna ilikin esaslar aynen bu hkmn uygulanmasnda da geerlidir. Buna gre, hayvanlarn veya bunlar tarafndan ekilen arabalarn umumi bir ahra; motorlu tatlarn bir garaja, muhafaza veya tamir iin braklmalar halinde, bunlarn hasara uramasndan, kaybndan veya alnmasndan umumi ahr veya garaj ileten kimse sorumludur. Borlar Kanunumuzun 473-477 maddeleri arasnda ardiye szlemesi, Kymetli evrak ihrac salahiyeti, Ardiye sahibinin muhafaza borcu, Tevdi olunan eyann dierleriyle kartrlmas, Ardiye sahibinin haklar, Emtiann

158

iadesi balklar etrafnda dzenlenmitir. Bu dzenlemede kullanlan ardiye terimi umumi maaza anlamndadr. Umumi maaza terimi Trk Ticaret Kanunu madde 744/ Ide tanmlanmtr. Bu hkm erevesinde umumi maaza, makbuz ve rehin senedi verme karlnda serbest, gmrklenmemi veya tekel altnda bulunan mallar vedia olarak kabul etmek ve vedia verenlere de bu senetlerle tevdi olunan mallar satabilmek veya terhin edebilmek imkann vermek zere faaliyette bulunan maazadr. Hukukumuzda umumi maazalara ilikin olarak Borlar Kanunu dnda TTK. M. 744 vd. hkmler ile 11.08.1982 tarihli ve 2699 sayl Umumi Maazalar Kanunu ve 13.08.1984 tarihli ve 84/8429 sayl Umumi Maazalar Tz de bulunmaktadr. Roma Hukukunda dzenlenen zaruri vedia szlemesi, gereklemesi muhtemel bir tehlike karsnda, maln korumak ve kurtarmak iin baka aresi olmayan bir kimsenin bu mal bir bakasna emanet olarak vermesi eklinde tanmlanmaktadr. Kaynaklarda zaruri vediaya bavurulabilecek durumlar olarak karklk, yangn, felaket, frtna gibi olumsuzluklar saylmtr. Bu artlar altnda bir mal vedia olarak alan kii eer sadakatsiz hareket eder ve kendisine menfaat elde etmek isterse, bu tr davranlar kamu dzenine aykr sayld iin praetor, edictumunda, vedia verene, maln deerinin iki katn isteme hakk veren bir dava hakk tanmtr.

CONCLUSION Bailment contract, which we have investigated some of its subspecies in our study under the titles of Ordinary Bailment, Irregular Bailment, Sequestration, Bailment for Hotel Stable and Garage Operators, Storage Rent, Bailment of Necessity, forms the contracts which are related to conserve something, have the objective and content of a delivery and conservation in trust condition and cause conservation debt; it is necessary to consider bailment contract separate and independent from undertaking and guarantee contracts. As per its setout in Roman law, bailment contract is considered to form the basis of the setouts of the bailment contract in Turkish Code of Obligations except some of the specifications like being real contracts. Bailment contract was taking place as a developed contract type in our former law as well; The Third Book of Mecelle which was a principle law prepared by codifying the books of Muslim canonical jurisprudence, has been set in detail in 762nd and following articles (art. 762-803 ) in the part of Kitabul Emanat. Custodian agreement has taken place as deposit contract in Mecelle and it was defined as transferring the conservation of somebodys good to somebody else. Bailment is said for the bailed thing and is defined in the related article (art. 763) as the good deposited to somebody for preservation. Bailment contract can be set as an independent contract, as well as a contract joined with one of the other agreements as a joint contract. Nonetheless it is obligatory for the conservation debt to be the main objective or the essential or one of the main objectives of the contract relation in setting a joint bailment contract. If

160

the conservation debt is in the type of an accessory obligation in such a contract, in this case the bailment contract does not exist as a joint contract. Only a movable estate forms the subject of a bailment contract in our law; immovables can not be a subject to the bailment contract. If the management of the immovable is transferred to a person, this is subject to an innominate contract in the type of a power of attorney or a power of attorney contract. Even though this issue is clearly explained in Swiss Code of Obligations, as our Code of Obligations mention a thing, there are opinions that the immovable may be subject to bailment contracts in Turkish Code, however according to the generally accepted opinion, the immovable can not be subject to bailment contracts as they are not compatible with the objected situation of bailment contracts. The generally accepted opinion is that the natural powers explained in the 762nd article of our Civil Code and in the scope of movables can not be subject to bailment contract. Only movable goods can be subject to bailment contracts in Roman law; if the conservation of an immovable is consigned to somebody, this is subject to a power of attorney contract not a bailment. Just like in the Turkish Code, some writers had discussed for a long time if the bailment was subject to immovable goods in Roman as well. However, these discussions proved abortive before the resources clearly emphasizing that immovable goods can not be subject to bailment. The subject of the bailment contract can only be formed of movable goods because bailment derived with the objective of protecting only the movable goods and has a structure to serve this purpose. The parties of a bailment contract are the consigner which means the consigning person or people and their representatives and the keeper which means

161

the keeping people and their representatives and if it is a legal person, its authorized organ. For setting a valid contract it is necessary for the parties to be fully qualified which means they must be adolescent and sane with no limitations. According to the Turkish Code bailment contract is a contract based on consent. The bailment contract occurs only with the agreement of the parties and before the delivery of the bailment. The delivery of the bailment is not obligatory for the contract to be set. The delivery only expresses the execution of the bailment by the party giving the bailment and is not a component of the contract. However in Roman law the bailment contract was considered as a real contract which means it was not enough to explain the mutual and agreeable consents for the contract to be set, it was also necessary to deliver the related thing being subject to the contract. The bailment contract set in our Code of Obligations is not subject to payment in the main issue. According to the Code of Obligations article 463 f.II; the bailment contract is a no charge contract if it is not clearly agreed or if it is not necessary by the situations and conditions. The bailment keeper can not ask for a fee but the opposite may be subject to the contract and the pay of bailment consigner may be provided or the payment debt of the bailment consigner may appear due to the situations and conditions. If the thing placed on deposit is in the work field of the keeper, it should be accepted as paid as a rule, likewise payment should be made in case of the conservation of the good by the professionals and the necessity of a special organization for the conservation. Differently from the Turkish Code, it is embraced that the bailment contract is a gratuitous agreement in Rome. It is clearly expressed in Roman resources that

162

the bailment keeper shall not receive anything in exchange by the contract and if there is any payment predicted in favor of the bailment keeper then the contract will be out of bailment and become another legal process called locatio conductio ( freelance contract). The bailment contract set in our Code of Obligations is a type of contract encumbering two deficient parties with debt. The keeper gets into debt in the contract. The main debt of the keeper is to conserve the bailment in a secure place and to return it at the end of the conservation period or by the request of the consigner. However the consigner gets into debt in some conditions but sometimes does not undertake any obligations. As a result of the conservation debt, return debt of the keeper rise in bailment contract, this return debt does not change the quality of the contract and does not make the contract mutual. This is the legal result of giving the bailment, the return debt can not be agreed as a return performance of the bailment delivery between the parties. The bailment consigner in some conditions assumes obligations in some conditions not, for this reason bailment contract is considered as a deficient mutual contract. If the bailment consigner has payment debt, the bailment contract is mutual, if there is no payment debt, it is like a onesided contract. If payment is necessary, the bailment is a contract encumbering full two parties with debt; however the payment hereby is not the return performance of the return debt, it is the return performance of the conservation debt. Also in the Roman law the bailment contract has the characteristics of a good faith contract encumbering deficient two parties with debt. Because the keeper gets into debt with this contract; the bailment consigner does not get into any debt. The bailment keeper is obliged with conserving the consignation and fully return it back

163

whenever requested by the consigner. The bailment consigner gets into debt if the bailment keeper incurs expenditure related to the good of bailment or experiences any loss because of the good of bailment. The main objective of the bailment contract and its basic difference from the other agreement types in our Law is: the bailment keeper is obliged to conserve the bailment good. The conservation debt of the bailment keeper is the subject and purpose of this contract. The favor of bailment consigner is dominant in the bailment contract. Protection means more than actually keeping in hand. The bailment keeper conserves the bailment good in the place determined and in the conditions required by the bailment consigner. The conservation debt is obligatory in bailment contract and the bailment keeper can not use this without clear or implicit permission. The bailment keeper is not the possessor of the thing related to the bailment, and is only the holder. The bailment keeper may undertake debts which can be considered as procuration relation like looking after the animal related to the bailment or collecting the commercial paper interest in addition to conserving the movable. Also in Roman law, the purpose of the bailment contract is the conservation of the related good by the keeper. This purpose is the most important characteristic that separates the bailment contract from the other contracts. The bailment keeper is not the holder of the good related to the bailment but is the detentor which means this right gives the bailment keeper a simple retaining possibility. In the Code of Obligations, the bailment consigner has the right to request the return of the thing related to the bailment any time; and the bailment keeper should return the thing related to the bailment whenever the return is requested. The return

164

debt of the bailment keeper is not a condition of the bailment contract, it is a result of the conservation debt. Even though a period is applied in the contract, the bailment consigner has the right to request the return of the bailment before that period. Because of the trust factor dominant to the bailment contract, it should be accepted that the bailment consigner has the right to request the return of the bailment any time. A similar clause is valid under the return obligation of the bailment keeper in Roman law as well. The parties of the contract were able to agree by a separate agreement that the bailment keeper would be obliged to return the good related to the bailment. But even if there was not such a contract, this debt derived automatically from keeping and consigning a good as a bailment. In Turkish Law the bailment keeper must adopt measures against the damages and loss of the bailment and keep the bailment diligently in a safe place. It is not possible to adopt a general module on determining the safe place and conservation form; at this point of view the quality, mode and conditions of the bailment must be taken into consideration. The conservation duty of the bailment keeper forms the subject and purpose of the contract. It is possible to diminish or increase the liability of the bailment keeper by the clauses to be set in the contract. For example, it can be put in the contract that the bailment keeper shall be responsible for all kinds of danger, accidents and force majeure, also it can be projected that the bailment keeper shall not be responsible for culpa levissima provided that it is in the scope of the 99th article of the Code of

165

Obligations. The one who accepts the bailment is obliged to take the necessary measures for the conservation of the bailment in a safe place. The conservation place can be the office or residence of the bailment keeper as well as another determined place. As a rule, the keeper has the right to return the good before the period in some cases related to the conservation period. The keeper has the right to return the bailment before the return date, if the keeper comes to harm because of the continuation of the agreement or if the bailment will absolutely be harmed for unexpected reasons. The important situation for the keeper to return the bailment before the period should be unexpected during the setting of the contract. As a rule the bailment keeper should conserve the bailment personally. As the conservation debt is a personal act type, the bailment can not be consigned to somebody else without the permission and approval of the bailment consigner. If the bailment consigner gives the permission to give the bailment to somebody else, the keeper may nominate somebody else. In this case, unless otherwise stipulated, the first keeper shall be responsible for any harm to the bailment by another keeper and by the fault of this other keeper. However, if the first bailment keeper had to pay compensation because of the blame of the second keeper, the first keeper has the right of recourse to the faulty second keeper. The first bailment keeper is initially responsible towards the bailment consigner, its exception is when the second bailment keeper is not chosen by the first bailment keeper but by the bailment consigner, in this case the first bailment keeper can not be responsible for the faulty acts of the second bailment keeper. It is possible for more than one person to accept

166

the bailment. The ones who accept the bailment together are responsible towards the bailment consigner in solido for any possible harm. Due to the quality of the bailment contract, only the bailment keeper was getting into debt in Roman law. The debts of the bailment keeper have always formed the basic and obligatory qualifications of the contract since the first appearance and application period of the bailment contract. Even though the bailment contract did not impose obligation to the bailment consigner in accordance with its structure, it was possible for the bailment consigner to get into debt in case the bailment keeper had expenditures related to the good or the bailment good had caused harm to the bailment keeper. However, these situations causing the bailment consigner get into debt do not change the nature of the contract which encumbers one side with debt. In Rome, the good which is subject to the bailment had to be conserved in accordance with its quality and socioeconomic objective by the bailment keeper. For this reason these two qualifications had to be evaluated at each concrete event. Even though the opposite is determined in Roman law doctrine, according to the general dominant principle; it is accepted that the amendments which increases the responsibility of the bailment keeper are possible in both Classical law Term and Iustinianus Term. The amendments that may occur in the responsibilities of the bailment keeper could derive from mutual agreement of the parties as well as from the law in case of the existence of some special conditions. The bailment keeper, while making the agreement with the other party, could undertake a wider responsibility by making an additional agreement to this contract declaring that the bailment keeper would be responsible for slight negligence as well. In Rome,

167

expansion of the responsibility of the bailment keeper would be possible in two conditions including cas fortuit: The first one is when the bailment keeper accepts the responsibility that rises from cas fortuit by an additional agreement to the contract; the second one is, the responsibility condition rising from a contract set on a person who is willing to take a good as bailment even though this is not requested from that person. As in our law the consignment of the good with the objective of attentive and careful conservation in an appropriate way in favor of the consigner, is mentioned in the bailment contract, it is forbidden for the bailment keeper to use the bailment without the permission of the bailment consigner; however the prohibition for using the good related to the bailment is not a rule, the parties may agree the opposite. If permission is provided from the bailment consigner for the usage of the bailment, the bailment keeper may use the good related to the bailment. Also in Roman law the usage of the good related to the bailment is forbidden. As the essential purpose of the bailment contract is the conservation of the good, the usage of the good by the bailment keeper without the permission of the bailment consigner does not match with the quality of the bailment contract. If the bailment consigner gave a clear permission to the bailment keeper for the usage of the good related to the bailment while or after making the contract, the contract would be out of a bailment contract. If the good related to the contract was individually assigned, non fungible good it would not be a bailment contract in case the bailment consigner gave usage authority to the bailment keeper. If this authority was given while making the contract, directly commodatum contract would appear. If this authority was given after making the bailment contract, the bailment contract would disappear and

168

become a commodatum contract. But if the good related to the contract is a fungible good, in case of giving usage authorization initially or later would make it a loan (mutuum) agreement according to the legal practitioners of the classical term. However in Iustinianus term it was decided that if the authorization to use the good was given, the contract would continue as an irregular bailment contract. As a rule, the bailment keeper is obliged to return the bailment fully to the bailment consigner at the end of the agreement or whenever the consigner requests. The bailment keeper has immediate return debt whenever requested; this debt is a characteristic of the bailment contract. An important characteristic of the bailment debt to the bailment contract is execution responsibility at first request. Even though a period is set in the contract, the bailment consigner is not related to that and always has the right to ask for the return of the consigned thing and this clause is a statutory rule. The returning place of the bailment is the place where the bailment should be conserved; due to the 468th article of the Code of Obligations, the bailment must be returned in the place where it is conserved with all expenditures and losses to be covered by the bailment consigner. In other words, the bailment consigner will receive back the good related to the bailment from the bailment keeper at the place where the keeper conserves it. The bailment keeper must return the bailment back in the same way same as taken; also the bailment consigner has the right to demand the latter excesses, natural and legal income returns. At this point, unless otherwise stipulated, the bailment keeper must return the income returns as well. If the bailment keeper can not return the bailment, it is accepted that the keeper must pay the bailment value on the date of demand and law case as indemnity.

169

The bailment keeper does not have the right to exchange his return debt with keepers another receivable that the consigner owes. However the bailment keeper has a right of retention rising from the debt relation; which means the bailment keeper uses the right of retention if the bailment consigner does not execute his debts. Also in the Roman law the bailment keeper must fully return the thing delivered to be conserved due to the bailment contract. The parties of the bailment contract may mutually agree by a separate agreement that the bailment keeper shall be liable for returning the good whenever the bailment consigner requests. In Turkish law system the bailment keeper has some rights beside the rights of the bailment consigner. The right to charge is one of them. Ordinary bailment contract is essentially a free of charge contract. However, the right to charge can be mutually agreed as express or implied according to the mode and conditions. If the conservation of the good related to the bailment is in the commercial business field of the bailment keeper, the contract charge must be accepted as a rule, likewise a payment should be made to the bailment keeper if the conservation of the good is made by the professionals of this carrier, if the conservation issue is difficult or needs special organization and if there is no personal relation between the parties. In addition to these, the bailment keeper has the right to demand the expenditures made for the good related to the bailment and any loss derived from the consigned good. We can examine the expenditures under three titles as obligatory, beneficial and luxury. As explained in 464/1 numbered article of the Codes of Obligation, the bailment keeper essentially has the right to demand the obligatory expenditures made by the keeper for the good related to the bailment. The generally accepted

170

application is that, the bailment keeper can make a claim for the beneficial and luxury expenditures for the good related to the bailment in the frame of transaction without attorneyship or unjust enrichment clauses. The clause set by the law for the payment of the expenditures is not statutory, it is complementary, which means the parties can adopt a solution different from the one in the law with the contract. If the continuation of the contract constitutes a danger for the good related to the bailment or causes harm to the bailment keeper because of the unexpected conditions, the bailment keeper has the right to return the consigned good before the period of the contract. When we examine the rights of the bailment keeper in Roman Law under the titles we have discussed in our law, it is understood that the bailment keeper does not have any right to ask for wage; however the bailment keeper has the right to ask for the payment of the expenditures and losses if the keeper had any expenditures for the conservation of the good or had losses deriving from the consigned good. In our law the contract is respected as constituted even though the good related to the bailment has not been delivered to the bailment keeper. However, the delivery of the bailment is necessary for the rising of the conservation debt of the bailment keeper; there is no such debt before the delivery. As the bailment contract was respected as a real contract type in Roman law, the delivery of the good related to the contract was necessary for the constitution of the contract. If the bailment contract is made for a determined period, the bailment contract automatically terminates at the end of that period. If there is no determined period in the bailment contract, both the bailment consigner and the bailment keeper may

171

terminate the contract whenever. If the bailment keeper is the possessor of the good consigned as bailment, the return right of the bailment consigner is over. Irregular bailment contract is a contract which foresees the conservation of an amount of money, fungible good or valuable paper given by the bailment consigner in a safe place by the bailment keeper and rises fungible return debt after a period or whenever requested. The irregular bailment contract is generally accepted as a type of bailment contract. For this reason the clauses which determine the legal quality of the ordinary bailment contract and are related to this contract cover the irregular bailment contract as well. In irregular bailment contract the possession of the good related to the consignment belong to the bailment keeper, as a result of this, the benefits and damages of the good related to the consignment are transferred to the bailment keeper as explained in article 472/I of the Code of Obligations. For this reason the fungible good related to the consignment must be delivered to the bailment keeper. The bailment keeper will be able to dispose freely with the possessor title. In Roman law, irregular bailment ( depositum irregulare ) is the delivery of fungible goods and especially an amount of money to somebody else to be returned later on in the same amount and kind. Irregular bailment contract is constituted with the agreement of the parties; however, the conservation debt of the bailment keeper rises after the delivery. So it is enough for the consigner and the keeper to reveal their consents for the contract to be considered as constituted. The bailment contract was respected as a real contract type in Roman law, so it is not enough to mutually reveal the consents for the contract to be considered as constituted, also the delivery of the good related to the contract was necessary to be delivered to the other party. .

172

Irregular bailment contract is a contract encumbering both imperfect parties with debt just like bailment contract. The bailment keeper gets under debt with the contract. In Roman, irregular bailment contract is a contract encumbering both imperfect parties with debt as well. The subject of the irregular bailment contract is movable goods as well, but the group of movable goods forming the subject of the contract is more limited when compared to the bailment contract. However fungible goods, especially an amount of money could have been the subject of the contract in irregular bailment contracts in Rome. But the Roman law resources mention only money, and the person who gets the money as bankers, they do not mention fungible goods. Sequestration contract in Turkish Law has been set in article 471 of the Codes of Obligation as a type of bailment contract. Sequestration contract is a contract which is made between the depositary and the bailment consigner and has the purpose of preventing savings on the good related to the bailment. When two or more people consign a legally disputed or undetermined good to third person in the aim of protecting their rights, that third person is the depositary. In Roman law, sequestration contract appears as a type of bailment contract. In this contract more than one person who do not want something to be possessed by any of them because of their conflicts, would consign that thing to a person selected and trusted in common provided that the thing would be returned when the preset conditions are performed. The expression of preset condition means the determination of the real right holder among the parties having conflict. The depositor was obliged to deliver the consigned good to the real right holder person when the real right holder was determined.

173

The responsibility of hotel operators about the luggages of the travelers and customers staying in their establishments is set with the decisions of 478-480 numbered articles of the Code of Obligations. The hotelkeeper is responsible for the theft and damage of the luggages brought by the travelers staying in the hotel. Also in this case objective responsibility condition without depending on the fault of the hotelkeeper is valid. A hosting or check in agreement must be made between the traveler or the customer and the hotelkeeper for the private liability of the hotelkeepers according to article 478 of the Code of Obligations. Even though the legal quality of the relation between the traveler and the hotelkeeper is controversial, it is suitable to call the contract between the hotelkeeper and the traveler or the customer a hotel keeping contract with the quality of mixed contract. The sentence set in article 481 of the Code of Obligations related to the responsibility of common stable and garage operators has been organized parallel with the setout related to the responsibility of the hotelkeeper and the basis of beings saved from the responsibility; the basis related to the responsibility of the hotelkeeper are exactly valid for the application of this clause as well. In this case, the common stable or garage operator is responsible for any damages, losses or theft to any animals or cars pulled by animals left to a general stable or any motor vehicles left in a garage for conservation or repair. Storage contract has been organized around the titles of Security issue authority, The conservation debt of the storage owner, Confusion of the consigned good with another, The rights of the storage owner, The return of the goods between articles 473-477 of the Code of Obligations. The term storage used in this setout means warehouse. The term Bonded Warehouse has been

174

determined in article 744/I of the Turkish Commercial Code. In the frame of this clause, the bonded warehouse is a warehouse which accepts free, unentered goods or goods under monopoly as consignment in exchange of receipt and debenture bond and gives the possibility to the bailment consigners to sell or mortgage these goods consigned by these debentures. Excluding the Code of Obligations, there are also Article 744 and related clauses of Turkish Commercial Code and 11/08/1982 dated 2699 numbered Bonded Warehouse Law and 13/08/1984 dated 84/8429 numbered Bonded Warehouse Regulations in our law. The bailment of necessity contract setout in Roman law is determined as consigning of a good to somebody else for its protection and saving against a possible danger, by a person who does not have any other choice. In the resources, the circumstances to apply for the bailment of necessity have been listed as negative events like chaos, fire, disaster, and storm. If the person who has received a good as bailment under these circumstances acts unfaithfully and acts to derive benefit for himself, the bailment consigner has right of action to claim the double value of the good in praetor, edictum as this is considered as against public order.