T.

C ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS KAMU HUKUKU(ANAYASA HUKUKU) ANAB L M DALI

TRK ANAYASA HUKUKUNDA S YAS PART LERE DEVLET YARDIMI

Yksek Lisans Tezi

Bilgen BERBER

Ankara2008

T.C ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS KAMU HUKUKU(ANAYASA HUKUKU) ANAB L M DALI

TRK ANAYASA HUKUKUNDA S YAS PART LERE DEVLET YARDIMI

Yksek Lisans Tezi Bilgen BERBER

Tez Danman Prof. Dr. Merih DEN

Ankara2008

 NDEK LER NDEK LER ... KISALTMALAR.. i iii

G R ..................................................................................... 1 B R NC BLM DEMOKRAS VE S YAS PART LER I. DEMOKRAS VE PART LER DEMOKRAS S . PART FAAL YETLER N N F NANSMANI VE MAL 49 11

II. S YAS

DENET M .

A. GENEL OLARAK S YAS PART LER N F NANSMANI 49 B. F NANSMAN.... 56 59 62 62

C. DI F NANSMAN. D. S YAS PART LER N MAL DENET M ...... 1. Denetim Nedenleri..

2. Denetimin Yaplmasnda Sistemler............. 66 a. Hesaplarn Kamuoyuna Aklanmas Sistemi. b. Bir Devlet Organna Hesap Verme Sistemi................ K NC BLM S YAS PART LER VE DEVLET YARDIMI I. GENEL OLARAK S YAS PART LERE DEVLET (HAZ NE) YARDIMI A. S YAS PART LERE DEVLET YARDIMININ ORTAYA IKII.... 78 78 66 68

B. DEVLET YARDIMININ YAPILI EK LLER .. 90 II. ANAYASA HUKUKUMUZDA S YAS PART LERE DEVLET 102

YARDIMININ DZENLEN .........................

A. 1961 ANAYASASI DNEM VE 648 SAYILI S YAS PART LER KANUNU...... 105 B. 1982 ANAYASASI DNEM VE 2820 SAYILI S YAS PART LER KANUNU.. 122 SONU. 154 KAYNAKA... 163

ii

KISALTMALAR

AKP ANAP AYM AMK AMKD A B. bkz. C. CHP ev. DMTD E. Ed. K. KHK k.t. m. MHP MMTD RG RTK

: Adalet ve Kalknma Partisi : Anavatan Partisi : Anayasa Mahkemesi : Anayasa Mahkemesi Karar : Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi : Ankara niversitesi : Bask : Baknz : Cilt : Cumhuriyet Halk Partisi : eviren : Danma Meclisi Tutanak Dergisi : Esas : Editr : Karar : Kanun Hkmnde Kararname : Karar tarihi : Madde : Milliyeti Hareket Partisi : Millet Meclisi Tutanak Dergisi : Resmi Gazete : Radyo Televizyon st Kurulu

iii

S. s. SBF SHP SPK TBMM vd.

: Say : Sayfa : Siyasal Bilgiler Fakltesi : Sosyal Demokrat ve Halk Parti : Siyasi Partiler Kanunu : Trkiye Byk Millet Meclisi : Ve devam

iv

GR Toplumsallamann zaman iinde giderek karmaklamas ve nfusun artmas ile yneten ve ynetilen arasndaki ilikinin varln srdrebilmesi iin yeni yeni kurumlarn olumas gerekmitir. Bunlardan en nemlisi, gnmz

toplumlarnda yklendikleri ilevler nedeni ile kukusuz siyasi partilerdir. Siyasi partiler, siyasi bir sistemin belirli giriftlik derecesine ulatklar; bireylerin siyasi oluuma katlmak istedikleri, bu yzden belirli bir dzen ierisinde kontrol edilmeleri gerektii her yerde ortaya kmaktadr.1 Gnmzde seimler ve demokrasinin temsili nitelii siyasi partilerle ilevsel hale geldiinden ve bu rgtlenmelerden bamsz gnmz demokratik sistemini anlamak mmkn olmadndan, siyasi partilerin incelenmesi, demokratik sistemin ileyiini anlamak asndan byk nem arz etmektedir.

Aslnda siyasi partilerin demokratik sistemin ileyii asndan bu kadar nem kazanmas, Anayasa Hukukunun kapsamn da yntemini de deitirmitir. Siyasi Partiler Hukukunun mimar diyebileceimiz Maurice Duverger, siyasi partilerin Anayasa Hukuku ierisindeki nemli roln u ekilde ortaya koymaktadr: Klasik Anayasa hukukunu bilen, fakat partilerin rolnden bihaber olan kimse, ada siyasi rejimler hakknda yanl fikre sahiptir; partilerin roln bilen, fakat klasik Anayasa

ABADAN Nermin: Anayasa Hukuku ve Siyasi Bilimler Asndan 1965 Seimlerinin Tahlili,

Ankara, A Siyasi Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:202184, 1966, s. 3.

hukukundan malmattar bulunmayan bir kimse ise, ada siyasi rejimler hakknda eksik, fakat doru bir fikre sahip olur.2

Gnmz demokratik sisteminin ileyiinin srmesi; siyasi iktidarn zgr, adil ve dzenli ve rekabeti seimlerle belirlenmesi ve halka hesap verme ykmllnn tm siyasi aktrler tarafndan benimsenmesine baldr. Aksi bir durum, bireylerin sisteme olan inancn sarslmasna; bu da bir meruiyet krizine neden olmaktadr. Bugn demokratik sistemin ileyii siyasi partiler aracl ile salanmakta, yasama ve yrtme ilevleri siyasi parti organizasyonu ierisinde yetimi parti adamlar tarafndan yrtld gibi, parti programlar bu ilevlerin ynn belirlemektedir.

Siyasi partiler, ierisinde doduklar toplumdan ayr dnlemeyecek kurumlardr. Deien toplumsal koullar siyasi partileri de etkilemitir. Gnmzde siyasete ve siyasi partilere ynelik bir gven erozyonu yaanmaktadr. Bu gven erozyonunun en nemli nedeni, demokratik sistem ierisindeki ilevlerinden dolay nem arz eden siyasi partilerin, demokrasinin ileyiinden kaynaklanan paradoksal sorunlardan kendini soyutlayamamasdr.3

Genel siyaset arenasna bakldnda, siyasi partilerle ilgili gncel birok sorunun olduunu grmekteyiz. Siyasi parti rgtlenmelerinin yaplanmasndan
2

DUVERGER, Maurice: Partiler ve Siyasi Rejimler, ev. Ergun zbudun, AHF Dergisi, C. 19, S.

14, 1962, s. 96.

3

Demokrasinin paradokslar iin bkz. ERDOAN, Mustafa: Anayasal Demokrasi, 5.B., Siyasi

Kitabevi, Ankara, 2003, s. 253-255.

yelerin saylarna ve beklentilerine, parti disiplinin yaratt sorunlardan4 siyasi partilerin kurumsallaamamalarna, semenin oy vermesinden medyann siyasete etkisine, parlamento grubu parti genel merkezi ilikilerine ve rgt-merkez ekimesine kadar birok sorun bu alanda zm beklemektedir.5 Gnmzde, siyasi partiler alannda zm bekleyen en nemli sorunlardan birinin de siyasi partilerin artan giderleri karsnda, bu giderlerini karlamadaki finansman sorunu olduu grlmektedir.

Siyasi partilerden tm lke dzeyinde zm getiren politikalar retmesinin beklenmesi ve bu dzeyde rgtlenme ihtiyac, kamuoyunu etkileme ilevinin kitle iletiim aralar aracl ile gerekletirilmesi6 ve kamusal kaynaklar ilk elden
4

Siyasi partilerdeki parti disiplininin derecesi, siyasi sistemin ileyii zerinde nemli etkilerde

bulunmaktadr. Parti disiplinin en ok hissedildii nokta, yenin farkl gre sahip olmasna karn, oyunu parti organlarnn verdii karar istikametinde kullanmasdr. Parti disiplini, lkede siyasi partilere uygulanan mevzuata, aday belirleme yntemlerine, parti ve adaylarn finansmanna ve parti iindeki denetim gibi birok faktre baldr. Parti disiplini hakknda ayrntl bilgi iin bkz.ZBUDUN, Ergun: Bat Demokrasilerinde ve Trkiyede Parti Disiplini, AHF Yaynlar No:235, Ankara, 1968.
5

AYATA, Aye: Siyasal Partilerin rgtlenmesi ve Parti i Demokrasi,

Uluslar aras

Sempozyum: Siyasi Partiler ve Demokrasi, 2627 Mays 2005, Ankara/ Trkiye Barolar BirliiAnkara Barosu, Ankara Barosu Yaynlar, 2. B, 2006, s. 40.
6

Kitle iletiim aralar, kreselleme srecinin beraberinde getirdii teknolojik gelimeyle birlikte ok

daha byk bir nem kazanmtr. Demokratik sistemin aktrleri arasnda da nemli bir yer tutan kitle iletiim aralar, siyasal kadrolarn mesajlarn halka iletmede kullandklar bir ara olduu gibi, siyasal sistemi denetleme ilevini de stlenmektedir. Kitle iletiim aralar ayn zamanda siyasal bilgi edinme ve siyasal ilgi dzeyini artrmaya da katk yapmaktadr. zellikle seim dnemlerinde kitle iletiim aralarnn nemi belirginlemekte ve kitlelere verilen siyasal mesajlarn oran artmaktadr.

kullanma gcne sahip siyasi iktidarn bunu kendi siyasetinin finansmannda kullanmas sorunu ve oluan toplumsal bilincin siyasi rekabetin daha adil artlarda gereklemesine ynelik beklentilerinin artmas, bu finansman sorununu daha da belirgin hale getirmitir.7 Siyasi parti propagandasnn siyasi parti baarsndaki asli rol, siyasi partilerin bu konuda uzman kiilere danmasn ve bu kiileri istihdam etmesini zorunlu hale getirmitir. Gelien dnya, siyasi partilerin evre, biliim, enerji gibi daha uzmanlk isteyen alanlarda zm retmesini beklemekte ve oyunu, parti ideolojilerinden ok zm nerilerine vermektedir.

Siyasi partilerin bu nedenlerle artan finansman aray ve siyasi partilerin yelik aidat gibi etkin finansman kaynaklarndan bazlarnn gemie nazaran etkisini yitirmesi, siyasi partilerin gelirlerini bazen yasal olmayan yollardan artrmaya almasna neden olmutur.8 Bunun zerine, siyasi partilerin finansmanna
Bu etkileri nedeniyle kitle iletiim aralarnn kullanm, siyasi parti giderleri ierisinde, siyasi partilerin bu harcamay yapmaktan imtina edemeyecei lde byk bir paya sahiptir.
7

Finansman ihtiyacnn seim dneminde en st seviyeye ulat bilinse de bu ihtiya, seim

dnemleri dnda da mevcuttur: Seim dneminde; oy pusulularnn baslmas, seim sandklarnn hazrlanmas, sandk grevlilerinin dentileri gibi dorudan seim ile ilgili giderler mevcut olmakla birlikte, adaylarn ve partilerin semene tantlmas da bu dnemde ayr bir finansman arayna neden olmaktadr. Seim dnemi dnda da, giderek profesyonelleen parti rgtlerinin gnlk ilerini yrtmek iin gerekli olan unsurlarn finansman, gnden gne byyen bir mali destei gerektirmektedir.
8

Almanyada Bonn Blge Mahkemesi, 1981de Flick irketinin partilerin yapt balarn yzde

26sn siyasi kar karlnda dorudan siyasetilere verdiini saptam; ngilterede 1960 ve 1970lerde mteahhitlerle siyasetiler arasndaki karanlk ilikileri yanstan Poulson olay ortaya kmtr. ABDde ise, 1974te Watergate skandal ile, ABD Devlet Bakan Richard Nixonun st

ilikin dzenlemelerin gereklilii ve bu alanda devletin mdahalesi daha da nem kazanmtr.

Ancak siyasi partiler, kendi finansman kaynaklarn kayt altna alan bu dzenlemeleri yapmakta yava davranmlar; bu da hem Siyasi Partiler Hukukunun geliimini engellemi hem de kurum olarak siyasi partilerin gvenilirliini zedelemitir.9 Aslnda siyasi partilerin kendileri hakknda dzenleme yapma

reticileri lobisinin salad olduka ykl kampanya destei karlnda, st destekleme fiyat politikasn yasad ve gereksiz yere deitirdii saptanmtr. 1955ten 1993e kadar Japonyada Liberal Demokrat Partinin on be babakanndan dokuzu hakknda yolsuzluk iddialar ya da soruturmalar gndeme gelmitir. Bu konuda ortaya kan en son olay ise, 1999 ylnda Almanya eski Babakan Helmut Kohln bir silah tccarndan 1 milyon mark ba alarak, bu paray on yl partisinin gizli banka hesabnda tuttuunu itiraf etmesidir. GENKAYA, mer Faruk: Siyasetin finansmanndakaakalanlareffaflkvedenetim, http://www.bilkent.edu.tr/~genckaya/GORUS.pdf, Kasm2000.(10.09.2007);htpp://www.aksam.com.tr/arsiv/aksam/2001/06/11/ekonomi/ekonomi5.html, 11.06.2001.( 24.09.2007). ABD Watergate skandalnn lkenin demokratik ileyiini nasl etkilediine ilikin bkz. S LVERSTE N, Mark: Watergate and the American Political System Andrei S Markovits; Mark Silverstein (Edt): The Politics of Scandal (Power and Process in Liberal Democracies); Holmes&Meer Publshers, Newyork, 1988, s.1535. Ayn kitapta yer alan Almanya Flick skandalnda yaananlar iin bkz. KUNTZ, Alne: From Spiegel to Flick: The Maturation of West German Parteienstaat, s.151165.
9

Bu noktada eklemek gerekir ki; siyasi partilerin finansman konusundaki devlet kontrolnn

tarihsel olarak gecikmesinin ana nedeni siyasi partilerin bu konudaki ilgisizliklerinin yan sra, kanunlarla belirginleecek bylesi bir kontroln hem tesirsiz kalaca inanc hem de demokratik rejimi tehlikeye drebilecei dncesidir. Bu konu hakknda bkz. FUSILIER, Raymond: Siyasi Partilerin Mali Gleri ve Devlet Kontrol, ev. Tuncer Karamustafaolu, Ajans-Trk Matbaas, Ankara, 1964, s. 6.

zorunluluu duymalar, demokrasinin ileyii asndan nemli ilevlere sahip bu rgtlenmelerin devlet tarafndan mali ynden desteklenmesinin gndeme gelmesi ile ortaya kmtr. Siyasi partilere devlet yardm yaplmas ile siyasi partilerin hukuki dzenlemelerin konusu haline gelmesi arasnda sk bir iliki mevcuttur.10 Kendilerine mali kaynak yaratma arayndaki siyasi partiler, devletin mali destei ile ilgili olarak yasal dzenlemelerin konusu haline gelmelerine ses kartmamlardr.

II. Dnya Savandan sonra, siyasi partilerin, varlklarn borlu olduklar demokrasi ortamna kar bir faaliyette bulunmalarn engellemek iin beliren mcadeleci demokrasi anlay, siyasi partilerin zgrlk demokrasiye kar olan eylemlerine nlem olarak siyasi partilerin kapatlmas rejimini ngrd gibi;11 bu rgtlenmelerin egemen para glerinin etkisi altna girerek, asli ilevlerinden uzaklamalarn nlemek adna da siyasi partilerin mali denetimini ve devlet yardm messesini hukuksal zemine oturtmutur.

10

SALAM siyasi partilere devlete yaplacak mali yardmn, siyasi partilerle ilgili hukuki

dzenlemelerdeki ilevinin nemini, yardmn adresini belirleme zorunluluunun bazen parti kavramnn tanmlanmasnda yardmc olacak unsurlarn dzenlemede yer almasn, bazen de partilere tzel kiilik tannmasn salayabildiini syleyerek, devlet yardm messesinin dzenleniinin, siyasi partilerin hukuk dzeni ierisindeki alglann farkllatrdn vurgulamaktadr. SALAM, Fazl: Siyasi Partiler Hukukunun Gncel Sorunlar, Beta Yaynlar, stanbul, 1999, s. 28.
11

Siyasi partilerin kapatlmalar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. DEN, Merih: Trk Anayasa

Hukukunda Siyasi Partilerin Anayasaya Aykr Eylemleri Nedeniyle Kapatlmalar, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2003.

Siyasetin finansman konusundaki zafiyetlerin giderek artmas ve bu durumun siyasi partilerin kamusal karar alma srecine katlmasnda eitlii bozucu sonular dourmas, yukarda da belirttiimiz zere, devletin bu alana mdahalesini zorunlu klmtr. Siyasi partilerin finansmann dzenlenmesindeki ama, seimlerde haksz rekabetin nlenerek siyasette frsat eitlii ve adaletin salanmas ve bu ekilde siyasi katlmann demokrasinin ruhuna uygun ekilde gereklemesinin salanmasdr. Soyut bir oluum, somut bir irade olan devlet, asl olarak halkn katlmn salayabilmek ve finansman alanndaki yozlamann nne gemek iin12 siyasi partilere devlet yardmn bir zm olarak grm; ancak bu noktada da siyasi partilere devlet yardm yaplmasnn demokrasinin asli unsurlar ve siyasi partilerin hukuki niteliinin uyuup uyumad sorunu ortaya kmtr.

Yardmn yapl eklinin belirlenmesinin gl de akla birok soru getirmektedir: Siyasete yeni giren partiler ve adaylara yardm yaplmal mdr?
12

Yozlama dncesi, siyasi partilerin kurulu amalarnn, partiyi finanse edenlere deil,

meruiyetinin kaynan ald topluma hizmet vermek olmasndan kaynaklanmaktadr. rnekleri giderek artan siyasi yozlama erevesinde rvet, zimmet, siyasi kayrmaclk, lobicilik saylabilmektedir. Yozlama trleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. AKTAN, Cokun Can: Siyasal Patoloji ve Siyasal Yozlama, Yeni Trkiye Dergisi, Siyasette Yozlama zel Says II, Ankara, 1997, S.14, s. 10631111; EM ROLU, Akif: Toplumbilimsel Siyasa- Siyasal Sosyolojiye Giri, Ekin Kitabevi, Bursa, 2006, s. 461463. Siyasi yaamdaki yozlamann etkilerinin bykl, bu konuda ayrntl almalarn yaplmasna neden olmutur. Siyasette yozlama hakknda bkz. Yeni Trkiye, Siyasette Yozlama zel Says I-II, Ankara, 1997, S. 1314; ZTRK, Zeki: Seimlerde Parann Gc( Seim Harcamalarnn Finansman effafl ve Denetimi), Ebabil Yaynclk, Ankara, 2006, s. 7381.

Seimleri kaybeden partileri desteklemek uygun mudur? Vergi ykmlleri desteklemedikleri partilerin finansmanna katkda bulunmak zorunda mdrlar? Devlet desteinin nasl harcandn denetlemek iin zorunlu bir sistem oluturmal mdr? Seim kampanyalarnn finansmannn kurallara uygun ve temiz olmas iin ne gibi yaptrmlar getirilmelidir? Seim kampanyalarnda yaplan giderlere bir st snr getirilmeli midir? Bu sorulara verilecek cevaplar ise her lkenin kendi sosyal, kltrel ve ekonomik artlarnda yatmaktadr. Devletin siyasi partilere yapt mali destek, bu sorulara verilen cevaplar noktasnda demokrasinin ileyiini derinden etkileyebilecek sorunlara neden olabilecek niteliktedir.

Bu tezin amac, siyasetin finansmann daha effaf ve siyasette frsat eitliinin daha etkin bir biimde gereklemesini salamak adna bir zm yolu olarak grlen siyasi partilere devlet yardm messesinin ortaya k gerekelerini ve sorunlarn Trk Anayasa Hukuku zelinde incelemektir. Trk Anayasa Hukukunda siyasi partilere yaplacak devlet yardm, bu konudaki farkl grlerin tartlmas ve benimsenmesi anlamnda iyi de bir rnektir.

Siyasi Partiler Hukuku, modern demokrasilerde Anayasa Hukukunun konusu olmakla birlikte, bu rgtlenmelere yaplacak devlet yardm konusu Anayasa Hukuku ierisinde ummandaki bir katre olduundan, umman bilmeden konunun anlalamayaca inanc ile inceleme, siyasi partilere ilikin genel aklamalara da yer verilerek iki blmde hazrlanmtr:

Birinci blmde, demokrasi ve siyasi partiler ilikisi ele alnacaktr. Siyasi partilerin tam bir tahlilini yapabilmek iin, demokrasi ile siyasi partiler arasndaki ilikiyi ortaya koymak zorunludur. Siyasi partilerin gnmz demokrasi

anlayndaki yerini, rgtlenme olarak siyasi partilerin ilevleri ve bu ilevler nedeni ile kazand nemi ortaya koymak, tez konusunun salkl bir ekilde belirmesini salayacaktr. Konularn tarihsel boyutunu incelemenin, sorunlarn ortaya k nedenlerinin anlalmasn salayabilecei gibi zmlerinin etkinliini de salamlatraca bilinci ile Anayasa Hukukumuzda siyasi partilerin geirdikleri srece, bu rgtlenmelerin ilk defa Anayasal gvenceye konu olduklar 1961 Anayasas dnemi balang alnarak yer verilecektir. Ayrca bu blmde, siyasi partilerin ilevlerini yerine getirebilmek adna ihtiya duyduklar finansman kaynaklarna ve bu kaynaklarn mali denetimine de deinilerek; bir zm yolu olarak gelitirilen devlet yardmnn etkinliinin salanmasnda denetimin nemine de vurgu yaplacaktr.

kinci blmde, tezin asl inceleme konusu siyasi parti faaliyetlerinin finansmannda pay giderek artan devlet yardm konusu incelenecektir. Burada ilkin, bu yardmn ortaya k nedenleri ve bu balamda baz gelimi lke demokrasilerinde uygulan ekilleri irdelendikten sonra, Anayasa Hukukumuzda siyasi partilere yaplan devlet yardm meselesine geilecektir. Konu sadece Anayasa hkmleri ve Siyasi Partiler Kanunlar erevesinde ele alnmayacak; Trk Anayasa Hukukunun geliiminde etkin rollerden birini stlenen Anayasa Mahkemesinin bu konudaki itihatlaryla oluan gr farkllklar ortaya konulacak, devlet yardmnn balangtan itibaren geirdii deiiklikler ve bu balamda yaplan

tartmalar da ilenecektir. Sonu olarak tezde, Trkiyede siyasi partilere devlet yardm yaplmas konusundaki dzenlemeler incelenip, yardmn yapl yntemi gzden geirilecek ve bu konuda karlalan sorunlara ilikin zm nerileri tartlarak deerlendirilecektir.

10

B R NC BLM DEMOKRAS VE S YAS PART LER

I. DEMOKRAS VE PART LER DEMOKRAS S

Siyasi partilerle ilgili nasl bir alma yaplrsa yaplsn, gnmzde bu rgtlenmelerin demokratik yaam iin nemi gz nne alndnda, almann kapsam ile snrl olarak demokrasi kavramnn ieriini belirlemek gereklilii ortaya kmaktadr.

Kavramn ieriini belirleme aray birok tanma yol amtr.13 Tanmlama alannn geniliini, demokrasinin birbirleriyle yakn balant iindeki ok sayda norm ve deere14 verilen farkl ncelikler belirlemektedir. Dier bir deyile, demokrasinin kurallar, normlar ve deerleri bellidir ve evrenseldir; ancak,

13

Bu kavramn belirsizliine, kendi ideolojileri dorultusunda bu kavrama yeni yeni anlamlar

ykleyen, demokrasinin bugn itibariyle motorlar konumunda olan tm siyasi partilerin, farkllklarna ramen parti programlarnda, demokrasiyi kendilerinin gerekletirdiklerine ilikin ifadeleri de ayr bir boyut kazandrmtr. Farkl siyasi eilimleri temsil eden her bir siyasi partinin, daha ok oy toplayabilmek adna, demokrasiyi z itibariyle deil biimsel olarak kullanmas kavrama olan sempatiyi artrd gibi kavram daha da belirsiz hale getirmektedir.
14

Bu deerlerden biri hrriyet, bir dieri ise eitliktir. Demokrasi idealinin iki temel ilkesi olan

hrriyetle eitlik arasnda hi phe yok ki kkl bir ba, bir dialektik iliki bulunmaktadr. KAPAN , Mnci: Kamu Hrriyetleri, 7. B., Yetkin Yaynlar, Ankara, 1993, s.8.; ARSEL, lhan: Anayasa Hukuku (Demokrasi), Dou Matbaaclk ve Ticaret Limited irketi Matbaas; Ankara, 1964, s. 5152.

11

tanmlamalarda

bunlarn

oluturduu

farkl

sentezlere

farkl

ncelikler

tannabilmektedir.15

Demokrasi kavramnn bu yaps, ona ilikin tm tanmlamalar da eksik hale getirmekte, kavramn ifade ettii geni alm karlanamamaktadr.16 Bugn,

15

Demokrasi iki deiik anlamda tanmlanmakta ve buna paralel olarak iki deiik demokrasi

teorisinden bahsedilmektedir: Normatif ve ampirik demokrasi teorisi iin bkz. GZLER, Kemal: Anayasa Hukukuna Giri, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa, 2004, s. 112-126'dan

alnmtr.(www.anayasa.gen.tr/demokrasi.htm. 03.12.2006). Ayrca, demokrasi amacna ynelmi rejimlerin gerekleme biimleri de, klasik demokrasiler ve Marksist demokrasiler olmak zere, birbirinden farkl iki genel demokrasi anlay ortaya karm bulunmaktadr. Klasik ve Marksist demokrasi anlay iin bkz. ARASLI, Oya: Adaylk Kavram ve Trkiyede Milletvekili Adayl, AHF Yaynlar, Ankara, 1972, s. 89.
16

Demokrasinin kendi iinde elikileri olduu kabul edilse de, demokratik ynetim biiminin, en ok

sayda bireye en byk zgrl veren, olas en byk eitlilii tanyan ve koruyan siyasal yaam biimi olmas noktasnda, bugn insanln ulat en iyi ynetim biimi olduu da bilinen bir gerektir. Bununla beraber, demokrasi tartlmaz kutsal bir rejim de deildir. Demokrasi, insanln kltrel ve tarihsel birikiminin rn olmakla birlikte, yeerdii toplumdan ayr dnlemez. Belki de bu adan baknca, demokrasinin tanm, onun ne olmadndan yola klarak yaplabilir. Demokrasinin ideal deerler sistemi olduuna ilikin grler iin bkz. CAN KOLU, Meltem Dikmen: Anayasa Araylar ve Trkiye (Anayasal ktisat Eletirisi), BDS Yaynlar, stanbul 1998, s. 297; BARRY, Norman P.: Modern Siyaset Teorisi, ev. Mustafa Erdoan, Yusuf ahin, Liberte Yaynlar, Ankara, 2003, s. 332. Demokrasinin mmkn olmadna ilikin teoriler iin bkz. ERDOAN(2003), s. 251252. Gnmzde demokrasi kavramnn iinde barndrd elikiler hakknda bkz. TOURAINE, Alain: Demokrasi nedir?, 3. B., ev.Olcay Kunal, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002, s. .25 vd.

12

demokrasiyi iinde yaanlan bir sistem olarak ekmeye altmz somutta ise17 demokrasinin dorudan uygulanabilmesinin zorluu karsnda asgari demokrasi artlarn tesis edebilmek iin ortaya konulan temsili demokrasi yolunu18 ve milletle parlamento arasndaki mnasebetlerinin mahiyetini kkten deitiren bir nc taraf olarak siyasi partileri grmekteyiz.19 Artk, adaylar nce parti tarafndan

belirlenmekte, semen de bu belirlenen aday tastikleyip tastiklememe noktasnda iradesini kullanmaktadr.20

17

nemli olan szckler, kavramlar ve kurumlar deil, bunlar olgulara dntren, yaama geiren ve mekanizmalarn eylemli olarak varl ve ilerlii iken, demokrasiyi

koullarn

kavramsallatrmaktansa, onu yaayan ve yaatlan somutlua ekmek doru olacaktr. Kavramn gereklie tanmasnda ise baz asli artlarn bulunmas gerektii mutlaktr. Bunlarn en nemlileri, siyasi sistemdeki temel siyasi karar organlarnn genel oya dayanan serbest seimlerle olumas, serbeste rgtlenen siyasi partiler arasnda eit artlarla yrtlen iktidar yarmas ve tm vatandalarn temel hak ve hrriyetlerinin gvence altna alnm olmasdr. Demokratik bir ynetim biiminin asli artlar iin bkz. ZBUDUN, Ergun: Trk Anayasa Hukuku, 7. B., Yetkin Yaynlar, Ankara, 2003, s. 82.
18

Aslnda dorudan demokrasi de Eski Yunanda sadece yurttalarn siyasal karar alma srecine

katlabildikleri bir rejimdir. Bu adan saf bir dorudan demokrasi modelinden sz etmek mmkn grnmemektedir. Dorudan demokrasinin bugn de, ancak ok nemli konularda kullanlabilen halkoylamasnda, siyasi partilerin etkisi tartlmaz olup siyasi partiler istisnai dorudan demokrasi uygulamalarnda bile temel role sahiptirler. KILALI, Ahmet Taner: Siyaset Bilimi, 12. B., mge Kitabevi, Ankara, 2007, s. 286.
19

DUVERGER(1962), s. 9697. Partilerin demokrasi iindeki ilevlerinin artmas ile birlikte temsilcinin mutlaka partilerce mi

20

takdim edilmesi gerekip gerekmedii sorunu ba gstermitir. Hukuki gereklikte siyasi parti oluumuna ihtiya duymayan aday, fiili gereklikte, istisnalar olsa bile, siyasi parti gcne ihtiya

13

Modern demokrasi partiler demokrasisi olup, byle bir demokrasi anlay devlet yneticilerinin belli aralklarla ve serbest seimler yoluyla halk tarafndan seildii rejim olduuna gre, geni ve karmak bir toplumda artk siyasi partilerin aracl olmakszn21 demokratik bir ynetimden sz edilememektedir.22

Demokratik sistem ierisindeki bu nemlerine karn siyasi partiler, uzun sre pozitif hukuka yabanc kalmlar, genel hkmler dnda hukuki bir dzenleme

duymaktadr. Siyasi partiler ile aday gsterme arasndaki iliki iin bkz. DUVERGER(1962), s. 97 108. Bamsz adaylarn ve parti adaylarnn baar olanaklar iin bkz. ARASLI(1972), s. 5660.
21

Demokrasinin vazgeilmez kurumlar siyasi partilerin varlksal olarak ortaya klar Batda ancak

19.yzylda, nce ABDde, sonra da ngilterede olmutur. Siyasi partilerin bu toplumlarda ortaya kmasnn nedeni, bu toplumlarda gelien nemli sosyo-politik olaylardr. Bu olaylara bakldnda, siyasi partilerin douunda temsili rejimin ve oy hakknn genilemesinin ve bireylerin ynetime katlma iradesine etkisi net olarak grlmektedir. Siyasi partilerin douuna ilikin ayrntl bilgi iin bkz. TEZ , Erdoan: Anayasa Hukuku (Genel Esaslar), 5. B., Beta Basm Yaym Datm, stanbul, 1998, s. 306- 307; KAPAN , Mnci: Politika Bilimine Giri, 16. B., Bilgi Yaynevi, Ankara, 2004, s. 161. Siyasi partilerin douuna kaynaklk eden bu iki lkeye baktmzda, partilerin ilkin parlamento evresinde doup sonra lke dzeyine yayldklarn grmekteyiz. lkin parlamento gruplar yaratlr, sonra seim komiteleri belirir ve nihayet bu iki unsur arasnda devaml bir balant kurulur. Ancak bu devinim zamanla tersine dnm; parlamento dnda kurulu kural, parlamento iinde kurulu istisna haline gelmitir. Siyasi parti sisteminin olumas ile birlikte parlamento dnda kurulup, parlamento iine girme mcadelesi veren siyasi parti oluumlar egemen hale gelmitir. DUVERGER(1993), s. 31; ZBUDUN Ergun: Siyasi Partiler, 3.B., Sevin Matbaas, Ankara, 1979 (1979), s. 20.
22

ZTRK(2006), s.23. Bat demokrasilerine rnek gsterilebilecek hibir ada lkede partisiz

seim alternatifinin denenmemi olmas, partilerin varlyla demokratik rejim arsndaki sk ilikiyi kantlamaktadr. ZBUDUN(1979), s. 162.

14

konusu olmamlardr. Fakat pozitif hukukta gerek durumlarn karlayan bir stat kazanamam olmalar, onlarn gelimelerini yavalatmamtr.23 Siyasi partilerin gelimeye balamas ile birlikte, her lke kendi toplumsal koullarna ve yasal mekanizmalarna uygun olarak, siyasi partilerin hareket tarzlarn yasalarla ereveleme yoluna gitmek zorunda kalmtr.

II. Dnya Savandan sonra siyasi partilerin dnya siyasetindeki rolnn boyutu anlalnca artk siyasi partiler yasalardan tam ve daha kat olan, dier bir ifade ile deimesi daha zor olan ve lkenin genel hukuk ve temel iyapsn ieren Anayasalarda yer almaya balamlardr.24 II. Dnya Savann kmasna neden olan sre, siyasi partilerin kontrolsz bir alanda faaliyet srdrmelerinin rejim ve lkeler asndan tehlike dourabilecek nitelikte olduunu gstermitir. Partilerin, kaytsz demokrasinin yaratt bu deneyimlerden nce, uzun sre hukukun dzenleme alan dnda braklmalarnn elbette gerekeleri vardr:

Bunlardan en nemlisi, liberal devlet anlaynn siyasi partileri reddeden, onlar sistemi sakatlayan unsurlar olarak grmesidir.25 Bu durum siyasi partileri,

23

KAPAN (2004), s. 164. TOKGZ, Zbeyir: Demokratikleme Srecinde Siyasi Partiler, Gnce Yaynlar, Ankara, 1999,

24

s. 67.
25

nsanlarn doutan eit olduunu savunan liberal gre gre, ekonomik olsun, politik olsun, btn

faaliyetlerin hem kayna, hem amac, rasyonel ve bamsz olan bireydir. Bu bireyin, milletin yelii dnda herhangi bir organizasyonun paras olduu ve bu paraya dahiliyetten tr, genel iradenin ortaya konuluu olan seimlere katld dnlemez. Sistemdeki bireyin bu ncelii ve zgrl, onun temsilcisinin de iradesinde zgr olduunun kabuln gerektirir. Temsilci, birey ile devlet

15

insanlarn rgtlenme ihtiyac nedeni ile fiilen oluan, ancak hukuken tannmayan rgtlenmeler olarak kalmalarna yol amtr. Ancak 19. yzyl ortalarna doru, bireyi kendi kaderi ile ba baa brakan liberal devlet anlayndaki atlaklarn su yzne kmaya balamasyla,26 liberal devlet anlay yerine, kiinin insanca yaayabilmesi, ekonomik ve sosyal ihtiyalarnn karlanmas konularnda grevler yklenecek olan sosyal devlet anlay ortaya kmtr.27 Bu yeni devlet anlayna

arasnda hibir arac kuruma yer vermeden, lkenin ynetiminde ald oydan baka hibir grubun ya da rgtlenmenin varlna tabi deildir. Liberal devletin bu bireyci anlay, Fransada 14 Haziran 1791 tarihli Le Chapelier Kanunu ile btn rgtlerin, kurulularn, derneklerin, birey iradesini saptrdklar gerekesi ile yasaklanmalar ile somut olarak grlmektedir. TEZ (1998), s. 309.
26

Liberal demokrasi anlay iin getirilebilecek bir eletiri olan bu durum, kuralsz demokrasinin

ilevsizliini de gstermektedir. Ferdi hak ve hrriyetler teorik olarak herkes iin kabul edilmekte ise de, aslnda herkes iin deyimi gk yznde duran bir ideal olmaktan teye gitmiyor; ferdi hayatn devlet mdahalesinden masun kalmasndan ibaret soyut bir hrriyet anlay ile, byk halk kitleleri ekonomik glerin ar bask ve mdahalesine terk ediliyorlard. Rnesansn insancl liberal dn, sanayi ihtilalinin arklar arasnda a ve sefil insan kitlelerini ten kapitalist smr dzeninin siyasi felsefesi haline getirilmiti. BOSUTER, Kudret: Trk Siyasi Partiler Sisteminde Parti i Demokrasi, Ulusal Basmevi, Ankara, 1969, s. 3.
27

Kiiyi siyasi, ekonomik ve sosyal alanda yalnz brakan, partileri, kii iradesini saptracaklar

endiesi ile tanmayan eski liberal devlet anlayndaki deiiklik, giderek demokrasi anlaynda da kendini gsterecektir. ZBUDUNa gre, parti faaliyetleri, siyasal demokrasiye sosyal ve ekonomik muhteva kazandrmakta, dier bir deyimle sosyal eitlii daha geni lde gerekletirmektedir. ZBUDUN(1979), s. 167. Aslnda, toplumdaki mali dengesizliklerin siyasal katlmann nnde engel oluturmamas iin devletin siyasi partilerin finansman konusunda baz nlemler almas da bu anlay farkllnn gstergesidir.

16

gei ile birlikte siyasi partiler, bu dzenleme giriiminin ilk konularndan biri olmulardr.28

Oluan bu yeni devlet sistemi, siyasi partileri sistemin vazgeilmez paralar haline getirmitir. Bylece, partileri tanmayan liberal devlet yerini partiler devletine brakmak zorunda kalmtr.29 Bu aamada partiler, nce dernekler statsne sokulmu, te yandan, parlamento itzklerinde, siyasi parti gruplarna yer verilmitir. Ancak yukarda da belirttiimiz zere, siyasi partilerin Anayasal statye kavumalar iin bu rgtlenmelerin, Anayasa dnda braklmasnn sonularn grmek asndan ibret verici bir deneyim olan II. Dnya Savan beklemek gerekmitir.30

28

TAN LL , Server: Devlet ve Demokrasi (Anayasa Hukukuna Giri), 9.B., Adam Yaynlar,

stanbul 2000, s. 216. Neticede grlyor ki, liberal demokrasi felsefesine dayanan temsili parlamenter sistemin yaylp kkletii 19. yzyln ikinci yarsnda siyasi partilerin asli grevleri anlalamam, bunlarn siyasi iktidar fenomeniyle olan balantlar kavranlamam, siyasi partilerle ilgili tariflerin tm yalnz Ortak bir fikir ve prensip etrafnda toplanm insanlar postlasna dayattrlmtr. Esasen bu devirde birok mellifler siyasi partilere kar cephe almlardr. ABADAN(1966), s. 11.
29

Demokrasi iin siyasi partiler zorunludurlar ve demokrasinin geliimi ile siyasi partilerin geliimi

arasndaki bu paralellik hi bozulmamtr. Gnmzde semen, oyunu, adayn ahsndan ok, temsil ettii siyasi partiye verme eilimindedir. Siyasi partiler, bireylerin devlet ynetimine katlmn salayan demokrasinin arac kurumlardr. Bugn, partilere dayanmayan bir demokratik devlet rnei gstermek mmkn deildir. ZBUDUN(2003), s. 87.
30

TEZ (1998), s. 310.

17

II. Dnya Sava ncesinde siyasi partilerin, toplumda adeta efsaneleen bir g haline gelmeleri, iktidar ele geirdikten sonra da dorudan ya da dolayl olarak, teki partilerin varlna son vererek, tek partili rejim oluturmalar tehlikesinin ortaya kmasna neden olmutur.31 lk olarak, Anayasal dzenlemelerle bu

tehlikenin nne geilmeye allm, ancak Anayasal dzenlemelerin salad snrl gvence ve denetim yeterli olmaynca32, siyasi partilerin ayrntl yasal dzenlemelerin konusu olmas zorunluluu domutur. Byle bir zorunluluk, demokratik sistemin asli hassasiyetleri korumay ilke edinen yeni bir demokrasi anlay olan militan (mcadeleci) demokrasi anlayn ortaya karmtr.33
31

Liberal demokrasinin salam olduu ortamdan yararlanarak, iktidara gelen Faist ve Nazi partileri

rneinden sonra, siyasi partilerin anayasalarda yer almalar ve faaliyetlerinin kurallara balanmas, demokratik dzenin kendisini korumas ve siyasetin hukukilemesi olarak ayrca deerlendirilmelidir. TEZ (1998), s. 311.
32

Siyasi partilerin devlet erklerinden tamamen bamsz ve etkin bir konuma gelmesi, bu

rgtlenmelerin kurumsallamasn beraberinde getirmi ve bunlarn bamszlklarn korumak adna yaplan dzenlemeler iin ayr bir yasalama srecine gidilmitir. Bu dzenlemelerin iinde parti ii ileyi, partilerin gelirleri ve bu gelirlerin denetimi zel bir yer tutmutur.
33

Militan demokrasi anlay, siyasi partilerin ortaya ktklar demokratik ortamn genel kaidelerine

uymadklar takdirde; onlarn demokratik dzene kar oluturabilecekleri tehdit ve zararlarn nlenmesi iin gerekli hukuki dzenlemelerin yaplmas anlayn iermektedir. DEN(2003), s.11; KK, Adnan: Siyasi Partilere likin Yasaklamalar (Tarihi Geliim A HS, A HM tihatlar, Baz lkeler Teorik ereve, 1982 Anayasas ve Trk AYM tihatlar), Asil Yayn Datm, Ankara, 2005, s. 120123. Bu anlaya gre demokrasi, ilerliini salayan kurallarn varln koruyamad takdirde kendisini inkr etmi olur. Demokrasi de kendini koruyacak nlemleri alabilmelidir. KAPAN (1993), s. 227228. Erdoan ise, demokrasinin kendisini savunmasndan bahsetmenin, demokrasiyi sabit bir ilikiler sistemi, bir statko grmek demek olduunu,

demokrasiyi yerleik kurumsal yap ile zdeletirmemiz halinde, demokrasi istemimizin ya da

18

Ancak, siyasi partilerin ayr bir kanun ile dzenlenmesi uzun bir sre gerektirmitir. Siyasi partiler kurumuna Anayasasnda ilk kez yer veren ve bugn, gerek Anayasa gerekse kanun dzeyinde siyasi partilerle ilgili pozitif dzenlemenin en ileri aamasnda yer alan lkelerden biri olan Federal Almanyada bile zel bir siyasi partiler kanunun karlmas, Bonn Anayasasnda ngrlen yasal dzenleme zorunluluuna ramen Anayasann yrrle giriinden ancak 18 yl sonra gerekleebilmitir. Bu Kanunun karlmasnda rol oynayan ana etken ise, Alman Anayasa Mahkemesinin partilere devlete yaplan mali yardm konusunda 1966 ylnn ortalarnda bir itihat deiikliine gitmi olmasdr. Daha nce siyasi partilere devlet yardmn benimseyen Alman Anayasa Mahkemesi, 1966 ylnda devlet tarafndan yaplacak bu yardmn snrn belirlemitir.34 Bu karar, siyasi parti olgusuna ilikin yasama srecini dorudan etkilemi, daha nce 18 yl boyunca eitli hazrlklara ramen siyasi partiler kanunu zerinde uzlama salayamam olan partiler35 allmadk bir hzla kanunu karmlardr.36

sistemin demokrasi olduunu iddia etmemizin hibir anlamn kalmayacan, demokrasinin, kurumsal yaplarn ve toplumsal ilikilerin deiebilirliini peinen kabul eden bir sistem olduunu, hem statkoyu deldirtmeyiz deyip, hem de bu suretle koruduumuz eyin demokrasi olduunu iddia etmenin samalk olduunu belirtmitir. ERDOAN, Mustafa: Demokrasi, Laiklik, Resmi deoloji, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996, s. 43.
34

Devlet btesinden partilere yaplacak yardm ilke olarak Anayasaya aykr bulan bu kararda,

yalnzca ll bir seim kampanyasnn zorunlu masraflarnn devlete karlanmasnn Anayasa ile badaaca gr benimsenmitir. SALAM(1999), s. 4849.
35

Aslnda bu uzlamann salanamamasnn nedenlerinden biri de siyasi partilerin mali kaynaklarn

aklama zorunluluundan kanmalardr. ABADAN(1966), s. 46.

36

SALAM(1999), s. 1.

19

Grlyor ki, bugn siyasi partilere ilikin yasal dzenlemenin rnek lkesi olarak gsterilen Federal Almanyada bile,37 yasann k partilerin finansman sorununun bir zm olarak grlen devlet yardm olgusuna paralel bir gelime gstermitir. Siyasi partiler genelde kendilerine devlete yaplacak mali yardm dnda yasal dzenlemeye ilgi gstermemilerdir.38 Siyasi Partiler Hukuku, bu hukukun sujesi olan siyasi partilerin kendi hukuklarna olan ilgisizlii ve sadece mali yardm sz konusu olduunda yasama yetkisini titizlikle stlenen pragmatik yaklam nedeniyle yava bir gelime seyri izlemitir.

Belirttiimiz nedenlerle, demokrasinin ve hrriyetler dzeninin yaamasnn veya lmesinin en bata siyasi partilerin tutum ve davranlarna bal olduunu

37

Federal Almanya partiler hukuku alannda anayasal ve yasal dzenleme srecini tamamlam bir

lke olup, ikinci kuak partiler hukuku olarak adlandrlan yeni bir hukuksal aamann aray iindedir. Trkiye Cumhuriyeti ise, Siyasi Partiler Hukukunda Federal Almanyay takip etmesine karn, yasal dzenleme boyutunda zemedii birincil sorunlar nedeni ile birinci kuak partiler hukuku kapsamnda deerlendirilmelidir. Bu, Trkiyenin ikinci kuak partiler hukukuna ait sorunlarla karlamad anlamna da gelmemelidir. Birinci kuak partiler hukuku gelien iletiim a ile birlikte ikinci kuak partiler hukukunun sorunlar ile de boumakta, bu durum ayn zamanda bir sorunlar karmaasna da yol amaktadr. rnein; partilere devlet eliyle yaplacak yardm ile ba sisteminin parti ilevlerine uygun bir l ve disiplin iinde tutulmas ve etkili bir biiminde denetlenmesini de ikinci kuak partiler hukukunun sorunu gibi grnse de birinci kuak partiler de bu sorunlarla boumaktadr. kinci kuak partiler hukuku kavram ister anayasa ve/veya zel bir

kanun iinde ister deiik kanunlarda dank bir biimde olsun, partilere ilikin pozitif dzenlemenin yaygnlamas ve olduka geni bir zaman paras iinde uygulanmasyla ortaya kan yeni sorunlarn dourduu yeni bir dzenleme gereksinimini yanstmaktadr. SALAM(1999), s. 1213.
38

SALAM(1999), s. 2.

20

belirtmek abartl saylmamaldr.39 Sistemin ileyii aslnda, sistemin organlarnn sisteme olan inanlarna baldr.40

Partiler demokrasisinin oluumunda da her lkenin kendine zg tarihten getirdii sosyal, kltrel, ekonomik artlar ve tresi belirleyici unsur olmaktadr. nsanlar, ocukluklarnn izini btn hayatlar boyunca tadklar gibi, partiler de kklerinin derin etkisi altnda kalrlar.41 Bir toplumun geirdii sosyal evrelere gre toplumun gelimilik derecesine gre, yurttalarn bilinli olup olmamalarna gre, siyasi kltrn yaygnlna gre siyasi partilerin gelimesi etkilenmitir.42 Siyasi yaamn gelimesi, toplumsal yaplarn farkllamas ve devlet dzeninin deimesi, siyasi partilerin lkeden lkeye deimesini ve eitlenmesini salamakla birlikte, siyasi partilerin demokrasi ierisindeki asl olarak stlendikleri ilevlerin varl

39

KAPAN (1993), s. 275. te bu noktada, siyasi partilerin mali denetimi hususu daha da nemli

hale gelmektedir. Parti maliyesi, bir ynyle parti ii dzeninin demokratik kurallara uygunluunu tayin eden faktrler arasnda bulunurken, dier ynyle de, partilerin devlet iinde devlet durumuna girerek totaliter nitelie brnmelerinde etkili olabilmektedir. Bunun iindir ki, militan demokrasilerde mali denetim, partilerin demokratlatrlmas amacyla olduu kadar, fonksiyonlarn aan bir mali g kazanarak rejimin tahrip edici unsurlar haline gelmelerinin nleyici bir tedbiri olarak da nem tamaktadr. BOSUTER(1969), s. 125.
40

Politika bilimciler, partilerin demokrasiyi yaatacaklar gibi ldrebileceklerine de dikkat

ekmilerdir. Bu sebeple, her eyden nce, partilerin kendileri de demokrasiye bal olmallar, varlk sebeplerinin demokrasi ortam olduunu bildikleri kadar, bu ortamn srmesinin de kendi tutumlar sayesinde mmkn olduunu anlamaldrlar. SARIBAY, Ali Yaar: Trkiyede Demokrasi ve Politik Partiler, Alfa Yaynlar, stanbul, 2001, s. 17.
41 42

DUVERGER(1993), s. 15. TOKGZ(1999), s. 15.

21

deimemekte; siyasi partilerin demokratik sistem iin vazgeilmezlii ite bu ilevlerle belirginlemektedir.43

Toplum ve onun siyasi kltr parti fonksiyonlarn belirleyebilecei gibi, partilerin fonksiyonlar da, toplumun ve kltrn deimesinde etken olur. Yani burada, tek ynl bir iliki deil, karlkl bir etkileim sz konusudur. Bu noktada, siyasi partiler dnda baka rgtlenmelerin de bu tr ilevleri stlenebilecekleri;44 ancak stlenseler de, modern demokrasilerde bu ilevleri siyasi partiler kadar etkin yapabilen baka bir yaplanmann sz konusu olamayacan belirtmek gereklidir.

Modern toplumla ortaya kan bu rgtlenmelerden en nemlilerinden biri siyasi partiler olmakla birlikte, dierleri menfaat gruplar45 ve menfaat gruplar
43

Siyasi partiler hali hazrda dnyann her yerinde var olan kurulular olarak ayn zamanda sosyal,

siyasi ve ekonomik gelimenin farkl dilimlerindeki, farkl siyasi sistemler iinde birbirlerine olduka benzer yaklak deerde grev ifa etmektedirler. ABADAN(1966), s. 3.
44

Siyasi partilerin henz domad ya da sonradan kaldrld toplumlarda bu fonksiyonlar elbette

varlklarn bir ekilde ortaya koymakta; ancak yine de bu ilevler siyasi partiler kadar etkin hale getirilememektedir. ZBUDUN(1979), s.109110.
45

Bahsettiimiz menfaat gruplarndan siyasal karar alma organlarn etkileme abasnda olan bask

gruplar ile siyasi parti ilikisi gnmzde olduka farkl hal almtr. Bask gruplarnn kamuoyu oluumundaki etkisi, siyasi partileri bu gruplarla yakn ilikide bulunmaya itmektedir. Bask gruplarpolitika ilikisi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. MEYNAUD, Jean: Politikada Bask Gruplar, ev. Samih Tiryakiolu, Varlk Yaynevi, stanbul, 1975. Kamuoyu, siyasal karar alma srecinde etkinlii giderek artan bir rol stlenmektedir. Siyasi partiler programlarn olutururken, yasama organ yasa yaparken, yrtme bu yasalar uygularken kamuoyunu hesaba katmak mecburiyetindedir. Kamuoyunun bu etkinlii, alnan kararlarn devamll asndan nem arz etmektedir. Aksi durumda,

22

ierisinde deerlendirilebilir nitelikteki sendikalar46, dernekler47 ve gnmzde etkileri giderek artan ve oluum ekilleri nedeni ile znde menfaat grubu olan sivil

ortaya konulan kararlar uygulanabilirlikten uzaklamaktadr. Kamuoyunun oluumu ve etkileri iin bkz. KAPAN (2004), s. 145158. Bask gruplarnn siyasi partilere finansman boyutundaki etkisi ise, daha sonra ayrnts ile inceleyeceimiz zere, bu alann yasal dzenlemeye konu olmasn zorunlu hale getirmitir. Bask gruplarnn siyasi partilere yapt mali yardmlar, yardm ettii partiyi avantajl konuma getirse de, bu durumun siyasi partinin sistem iinde farkl deerlendirilmesine de neden olmaktadr. Temsil edildiine inanan birey, bask gruplarnn siyasi partilere yasal olmayan yollardan yapm olduu yardmlar karsnda demokrasiye olan inancn yitirebilmektedir. Bu nedenlerle birok lkede siyasi partilerin d basklardan korunmas ve parti ii demokrasinin yozlamamas iin partilerin gelir ve giderlerinin aklanmas, snrlanmas ve denetlenmesi konularnda hukuksal dzenlemeler yaplmtr. Ayrca siyasi partilere devlet yardm da birok demokratik lkede, siyasi partilerin asli ilevlerinden uzaklamamalar iin bir yntem olarak grlmektedir. Ancak, toplum iinde siyasal ve ekonomik rekabetin salanmas konusunda effaf ve yasal yollarla aba gsterdikleri takdirde bask gruplarnn ilevlerine hem meru hem de siyasi partilere yol gsterici olarak baklabilir. PER NEK, Dou: Anayasa ve Partiler Rejimi, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1985, s. 138139. zellikle bat dnyasnda demokratik gelime srecine bir gz atld zaman, oy hakknn geniletilerek sonunda genel oy ilkesine varlmas, kadnlara eit haklar tannmas vs. gibi, gerek demokrasiye doru atlan byk admlarda, eitli isimler altnda gnn bask gruplarnn izi grlmektedir. KAPAN (2003), s. 277.
46

Sendikalar, demokrasi ile ynetilen lkelerde siyasi partiler gibi sivil toplum rgtleridir. Bu iki

rgtn kurulu amalar farkl olsa da, sendikalarn toplumun saysal olarak byk bir kesimini oluturan alanlar temsil roln stlenmesi dolaysyla, nemli bir oy potansiyeline sahip olmas, iktidara gelmeyi esas ama edinen siyasi partilerin sendikalara ilgi duymasna neden olmaktadr. Sendikalarn nemli bir oy potansiyeline sahip olmasnn yan sra byk yatrmlarn kayna olarak ekonomik gce sahip olduklar da grlmektedir. rnein; srailde en byk ii kuruluu olan Estraud sahip olduu ekonomik g sayesinde siyasi iktidar zerinde etkinlie sahiptir. KILALI(2007), s. 306. Ayn ekilde sendikalarn da, siyasi partilere, dolaysyla siyasete ilgisiz

23

toplum rgtleridir.48 Bu rgtlenmeler yntemleri ile birbirlerinden ayrldklar gibi, amalar bakmndan siyasi partilerden tamamen farkldrlar.

kaldklar sylenemez. Zira sendikalarn ekonomik ve sosyal fonksiyonlarnn yan sra siyasi fonksiyonlarnn olduu da bir gerektir. Bu nedenle sendikalar, en azndan, siyasi fonksiyonlarn icra ederlerken siyasi partilerden destek alma veya onlarla ibirlii yapma ihtiyac duyabilirler. Bu durum zellikle kendileri ile ilgili yasama srelerinde belirgin olarak grlmektedir. AKYALIN, Seda: Trkiyede Gemiten Gnmze i Sendikalar ve Siyasi Partiler Arasndaki likiler,

Baslmam Yksek lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir, 2002, s. 1112.
47

Siyasi partilerin zamanla daha etkin konuma gelmesi, bu rgtlenmelerin farkl hukuki metinlerle

dzenlenmesini zorunlu hale getirse de, ayn grteki kiilerin bir araya gelerek rgtlenmesi ile ortaya kan ilk yaplanma derneklerdir. Partiler, siyasi dncenin toplumca rgtlenmesinin en etkili biimi olsa da, bunun temeli aslnda dernek ya da birleme zgrldr. TANR, BlentYZBAIOLU, Necmi: 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, 3. B., Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002, s. 187. Derneklerin sivil toplum rgt olmasndan hareketle devlet olgusu dnda gc hakknda bkz. YAVUZY T, Musa Hikmet: Dernekler ve Demokrasi, ASBFD, C. 50, S. 12, 1995, s. 425426.
48

Gnmzde menfaat gruplar ierisinde deerlendirilebilecek nitelikte olmakla birlikte, onlardan

kamusal ya da toplumsal alanda alma ve hizmet grme amacnda olmasyla ayrlan sivil toplum rgtleri de bu kapsamda zerinde durulmas gereken bir husustur. Bu rgtlenmeler, lke dzeyinde faaliyet gsterdikleri gibi yerel dzeyde de siyasal karar alma srecine katlarak demokratik oulculuk ve katlmclk ilkelerini yaama geirmede giderek etkin konuma gelmektedirler. AL EFEND OLU, Ylmaz: Siyasal Partiler ve Sivil Toplum rgtleri, Anayasa Yargs, C. 16, Ankara, 1999, s. 109111. Baz kaynaklarda nc sektr adn alan sivil toplum rgtleri, bireylerin kar amac gtmeksizin, gnll olarak toplumsal fayda iin almalar iin organizasyon ilevi grr. EM ROLU(2006), s. 626.

24

Siyasi partiler,

tm devlet politikalarn kapsamak zere siyasi iktidar

etkileme amacnda ve bu iktidar elde etme abasnda iken, belirttiimiz dier rgtlenmelerin ilevlerinin daha ok zerinde birletikleri menfaatlerin

gereklemesi iin iktidar elde etme abas iinde olmakszn altklar grlmektedir. Modern demokrasilerde siyasi partilerin stlendikleri ilevler ise u balklar altnda incelenebilir:49

Menfaatlerin Birletirilmesi: Toplumdaki farkl menfaatleri birletirerek, fikir ve kanaatlerin istikrara kavumas noktasnda50 siyasi partiler asli ileve sahiptirler.51 Toplumdaki menfaatler o kadar ok ve eitlidir ki, bunlarn siyasi kararlar haline dntrlmeden nce birletirilmesi, badatrlmas ve belli bal

49

Siyasi partiler iinde bulunduklar siyasal sistemin ve kltrn karakterine uygun ilevler ifa

ederler. rnein; demokratik bir sistemde farkllklarn temsili grevini yrten siyasi partiler, baskc bir sitemde farkllklar zerinde bir bask aracna dnebilmektedir. Yine de normal artlar altnda siyasi partilerin siyasi sistem ierisinde ortak ilevler stlendikleri sylenebilir. TRKNE, Mmtazer: Siyaset, Lotus Yaynlar, Ankara, 2006, s. 255.
50

Aksi halde, semen kitlesi toplumdaki dank ve karmak menfaat yumaklar ve politik eilimler

arasnda kimi, neyi, niin seeceini kestiremeyeceinden seim yoluyla temsilin gereklemesi de pek mmkn olmayacaktr. KAPAN (2004), s. 166.
51

Siyasi partiler bir ksm atma potansiyeli tayan kar ve grlerin makul sayda seenekler

halinde formle edilmesine ve bu formlasyonlar etrafnda oluan uzlamalar siyasete tamaya yarayarak, sistem ierisindeki marjinal menfaatleri ehliletirir ve bu grlerin de kamuoyunda tartlmasn salayarak toplumsal uzlamaya katkda bulunurlar. Siyasi partilerin siyasal ve toplumsal btnlemeye etkileri iin bkz. KILALI(2007), s. 288; TOKGZ(1999), s. 298. Bu balamda partiler baz gr ve kanlarn aksine, blc ve ayrc deil, toparlayc ve birletirici rol oynarlar. KAPAN (2004), s. 166.

25

birka

siyaset

alternatifine

indirgenmesi

gerekir.52

te,

siyasi

partilerin

birletirdikleri bu menfaatler, parti program ierisinde somutlaarak yerlerini alrlar.53 Siyasi partiler bu ilevlerini yerine getirirken, tm lkede kamuoyu almalar yaptklar gibi, rgt dzeyinde de bu menfaatlerin tespiti iin etkinlikler gerekletirirler.54

52

Bir toplum karmaklatka, kar beklerinin says arttka, bu beklerin istemlerinin iktidara

iletilmesinde sivil toplumla siyasal toplum arasnda kpr grevi gren temsilcilerden yararlanlmas daha da kanlmaz bir hal alr. Partisiz, ounluklarn durmadan dnceleriyle ynetilecek bir demokrasi dnmek neredeyse olanakszdr. TOURAINE(2002), s. 140.
53

Parti programlar partilerin kimliini belgelerler. Bu belgeler, yalnz partinin ekonomik ve sosyal

dnya grn yanstmakla kalmaz, bunlarn uygulamaya konulu biimlerini de yanstr. GZBYK(1998), s. 77. Menfaatlerin birletirilmesi amac ile oluturulan parti programnn nitelii, farkl siyasi parti yaplanmalarna neden olur. Bu parti yaplanmalar; pragmatik partiler, ideolojik partiler ve zgc ya da geleneksel partiler olarak gruplandrlabilir. Bu parti trleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. ZBUDUN(1979), s. 9394. Gnmzde bu parti tipolojisinde yer alan pragmatik partilere, hepsini yakala (catch-all) partileri de denilmektedir. Bu partiler ulaabilecekleri en yksek oy oranna ulaabilmek iin ideolojik fikirlerden kendisini soyutlayan partilerdir. Siyasette yzen oylarn seim baarsnda etkinliinin giderek artmas, siyasi partilerin programlarnda daha farkl menfaatleri birletirecek unsurlara yer vermelerine neden olmutur. Bu nedenle artk, gnmz siyasi partilerinin byk bir ksmnn ideolojik nitelikten uzaklatn syleyebiliriz. Hepsini yakala partileri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. TRKNE(2006), s. 261 262.
54

Siyasi partiler, seim dnemlerinde artmakla birlikte seim dnemleri dnda da toplumdaki

menfaatlerin belirlenmesi iin kamuoyu yoklamalar konusunda ihtisaslam irketlerle anlaarak almalar yapmakta; yerel dzeyde de toplant, panel, balo gibi etkinliklerle semenin deien taleplerini belirlemeye almaktadrlar. Deien semen taleplerini programlarnda karlayan siyasi partiler de bu ekilde oylarn artrabilmektedir.

26

 Siyasi Devirme: Partiler bir yandan karlar ve grleri birletirerek temsil ederlerken, te yandan da o kar ve gr sahiplerini ynlendirirler ve eitirler. Btn modern siyasi sistemlerde siyasi kadrolar ve liderler genellikle partilerin iinden karlar. Bu bakmdan siyasi partilerin, lke ynetiminde sz sahibi olacak, devletin yasama ve yrtme erklerinde grev yapacak kadrolarn yetitirildii birer eitim kurumu olduklar unutulmamaldr.55 Siyasi partiler bu ilevlerini yerine getirirken paneller, eitimler dzenledikleri gibi parti iinde bu konuda yetkinlemi eleman da istihdam etmek zorunda kalrlar.

Siyasi partilerin stlendikleri bu ilev, parti ve seim sistemlerine gre deimektedir. Adaylarn parti ii seimlerle belirlendii lkelerde siyasi devirme ilevinin daha etkin olduu,56 parti ierisinde yetitirilecek kadrolarn, hem parti iinde hem de devlet ynetiminde etkin olmalarn salayacak parti ii

55

Partilerin siyasi elit mensuplarn devirmeleri, demokratik siyasi sistemlerde aday gsterme ve

seim mekanizmalaryla gereklemektedir. Partilere dayanan modern demokrasilerde, daha nce de belirttiimiz zere, bamsz adaylarn baar ans yok denecek kadar azdr. Genellikle semenlerin, siyasi partilerin adaylarna oy vermelerinde, adaylarn kiisel niteliklerinden ok, semenlerin partiye olan ballklar rol oynar. Bamsz adaylar ise, kiisel yetenekleri ile oy alrlar ve semenlerin parti balarn gevetebildikleri lde baarl olurlar. Ancak adaylarn baarl olanaklarn bunlardan baka belirleyen unsurlar da vardr. Bu unsurlar iin bkz. ARASLI, (1972), s. 5660; TOKGZ(1999), s. 299.
56

Siyasi devirmenin bal olduu dinamikler iin bkz. ZBUDUN(1979), s. 99100. Siyasi

partilerin bulunmad ya da zayf ve kksz olduu lkelerde ise liderler geleneksel elit iinden (feodal ailelerden, dinsel kurululardan) veya silahl kuvvetler iinden karlar. Bu da halk tabannn zayf olmas nedeni ile rejimde istikrarszla yol aar. KAPAN (2004), s. 167.

27

mekanizmalarn iliyor olmasnn gereklilii, bu noktada zerinde nemle durulmas gereken bir husustur.57

Bunun iin, parti iindeki iktidarn aadan yukarya doru, yani rgt zerkliini koruyarak olumas gereklidir. zerkliin korunabilmesi iin de siyasi partilerin hiyerarik dzen iinde btn organlarnn, gdlen siyaset ve parti merkezinin icraat hakknda karar verebilmesini, parti ii dzenlemelerin demokratik esaslara uygunluunu, sz hrriyeti ile gizli oy esasnn teminata kavuturulmasn ve partiler zerinde anti demokratik telkin ve tesirleri nlemek zere mali gelirlerin denetimini kurallara balamann neminin kavranmas gerekmektedir.58

Siyasi Sosyalleme: Siyasi sosyalleme fonksiyonu ile siyasi sistemdeki rollerin renilmesi, siyasi kltrn benimsenmesi ve idame ettirilmesi sreci

57

Temsili demokrasinin dayand milli hakimiyet, halk hakimiyeti gibi kavramlar, sistemin

dayand varsaymlar, deer yarglar, olduklar halde, fiili gerek, siyasi iktidar ve tayclarndan, karar oluturmasna kimlerin ne lde katlabildiinden ibarettir Siyasi partiler halk ynlarnn karar oluturmasna katlma arac olabildikleri lde hkimiyet kavram geree yaklam olacak; demokratlama lsnde, ada demokratik dnm halk ve radikal ynnden saptrlmam olacaktr. Parti ii demokrasinin, demokrasinin gerekleme abasndaki etkisi iin bkz. BOSUTER(1969), s. 1416.
58

Siyasette frsat eitliinin salanabilmesi iin, partilere yaplan parasal desteklerin effaf bir ekilde

kamuoyunun bilgisine sunulmas, demokratik bir devlet ynetiminin asli unsurlarndan olan halkn gvenini salamak ve bireyin kendisini sistem ierisinde etkin hissetmesi asndan asli neme sahiptir. ZTRK( 2006), s. 19.

28

anlatlmaktadr. Partiler, ok sayda insan siyasi katlmaya yneltir,59 siyasi sistemle srekli ve gl bir iliki iine sokar. Bu iliki, sz konusu kiilerde yeni tutum ve inanlar yaratabilecei gibi, mevcutlar daha da pekitirebilir.

Siyasi partilerin bu ilevi sayesinde birey, farkl bir kimlik kazanmakta ve bu kimliin getirisi ile sosyalleerek, farkl bir grup ierisinde kendini ifade etmekte ve aidiyet duygusu ile donanmaktadr. Bu ekilde siyasi partiler, toplumun siyasi kltrnn biimlenmesinde hayati bir rol oynarlar.60

ktidar Kullanma, Eletirme ve Denetleme: Siyasi partiler, biimsel anlamda devlet rgt dnda kalan kurulular olmakla birlikte, btn modern demokrasilerde devlet organlarnn ileyileri ve kararlar ile siyasi partiler arasnda yakn bir iliki vardr.61 Bu iliki de somut anlamda, seimlerde ounluu elde eden partinin, siyasi iktidar kullanma sorumluluunu yklenmesidir. ktidar yetkisini haiz

59

Gnmzde bu katlmann mahiyeti olduka farkllamtr. Modern demokratik toplumlarda

vatandalarn karsna kan sorunlar gittike daha teknik ve karmak bir nitelik kazanmaktadr. Zaten artk onlar da bilgi ve kavraylarn aan bu sorunlar zerinde dorudan doruya karar almaya arlmamakta, sadece karar alacak olanlar semekle yetinmektedir. Gnmzn partiler demokrasisinde ise, semen kitlesinin parti adaylarnn ve programlarnn saptanmasnda sz sahibi olduklar ileri srlemez. Bu durumda semenlerin rol, partilerce kotarlp kendilerine sunulan aday listeleri arasnda bir tercih yapmaktan ibaret kalmaktadr. KAPAN (2004), s. 138139. Ancak bunun yannda, nitelii deien semenin siyasi iktidar etkileme yolu ile siyasal katlma rolnn

farkllat da sylenebilir.
60 61

TOKGZ(1999), s. 300; YANIK(2002), s. 55. ZBUDUN(1979), s. 147.

29

olan siyasi parti, kendisini iktidara tayan vaadlerini gerekletirmekle de ile ykmldr.

Ayrca, demokratik sistemlerde siyasi partilerin muhalefette bulunduklar srece iktidar denetlemek ilevleri de vardr. Demokrasinin varln hissetmek, belki de en ok bu ilev sayesinde ortaya kmaktadr.62 ktidarn konumunu ve meruiyetini irdeleyebilmek iin baklmas gereken ilk yer, iktidarn karsnda muhalefetin ilevselliidir. Parlamenter rejimlerde bu etkinin nemi ok byktr. Muhalefet partileri eletirme ve denetleme ilevini yerine getirirken; alnacak siyasi kararlar kendi gr alarndan etkilemek, alternatif zm yollar gstermek suretiyle kamuoyunu oluturmak amalarn gder63 ve muhalefet partisi bu ilevi ile iktidar partisinin ynetme ilevi karsnda alternatif bir yol stlenmi olur.64

Demokratik sistemlerde iktidar ve muhalefet ayrmas ise seimler aracl ile gerekleir. Seimler, bir siyasi parti iin hem iktidar ansn yakalama arac hem de siyasi gcn tazelemek ve meruluunu topluma kabul ettirme arac olmakla

62

Robert A.Dahln da belirttii gibi, Demokratik kurumlarn geliiminde byk kilometre ta

bulunmaktadr: Oylama yoluyla kamusal kararlara katlma hakk, temsil etme hakk ve muhalefet yapmahakk.http://www.canaktan.org/politika/demokrasi/makaleler/ozlusozdemok.htm.(10.07.2007).
63

KAPAN (2004), s. 168. ktidar partisi yapt almalarda, devletin yaygn brokrasi an

kullanabilirken, muhalefet partisi bu almalar yaparken bu iler iin istihdam olanaklar yaratmak zorunda olduundan bunun iin ayr bir finansman kaynana da ihtiya duymaktadr.
64

leyen bir demokraside muhalefetin nemi iin bkz. TURGUT, Nkhet: Siyasi Muhalefet, Toplum

ve Birey Yaynlar, Ankara, 1984.

30

birlikte;65 bir siyasi sistemin gvenilirlii ve demokratiklii konusunda da ipucu veren ok ciddi bir snavdr.66 Seimler sayesinde temsili demokrasinin bir gerei olarak kendisini ynetecek kiileri kendi oyuyla belirleyen halk, i bana getirdii partinin siyasi kararlarn ve uygulamalarn da gnll ve istekli olarak yerine getirir.67 Seimlerin devlet iktidarn snrlamak gibi bir etkisi de vardr. ktidardakiler, vermektedirler.68 seimler vastasyla kendilerini seenler karsnda hesap

Gnmzde seimlerin ok eitli giderlere yol at gzlemlenmektedir: Oy pusulalarnn baslmas, seim grevlilerinin dentileri, seim srasnda yazl ve grsel basnda verilen reklamlar ve siyasi partilerin ve adaylarn kampanya giderleri bunlarn en nemlileridir. Bu dnemde artan finansman ihtiyacnn parti zerkliini zedelememesi ve mali olanaklar fazla olanlarn seim kampanyalar srasnda yaratacaklar haksz rekabetin nne geilebilmesi iin seim giderlerinin snrlandrlmas da siyasi parti faaliyetlerinin effafl ve adiliyeti asndan bir yntem olarak grlmektedir.

65

TOKGZ(1999), s. 32. Klal bu konuda, her seimin demokrasi anlamna gelmemekle birlikte, bir demokrasinin de dnlemeyeceini belirterek sadece seimle meruluk

seimsiz

salanamayacan dile getirmektedir. KILALI(2007), s. 289.

66

Seimlerin ilevleri iin bkz. AKGN, Birol: Trkiyede Semen Davran, Partiler Sistemi ve

Siyasi Gven, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2002, s. 1415.

67

Seimlerde oy verme sureti ile ynetime ortak olan birey katlma roln farkl rgtlenmelerde de

ifade edebilse de, seimle birlikte bireyin katlm dzeyi iktidara giden yolda ilk basamaktr.
68

Seimlerin devlet iktidarn snrlamadaki etkisi iin bkz. KAPAN (1993), s. 281282.

31

Bahsettiimiz bu ilevleri gerekletirecek siyasi parti rgtlenmelerinde, rgtn siyasi parti vasfn tamas asndan belirli nitelikleri iinde barndrmas da konunun doas gereidir. Siyasi partilerin dier rgtlenmelerden farkl olarak, i hukuk bakmndan normlar hiyerarisinin en st metni olan Anayasa ile zel olarak dzenlenmesinde yatan neden, onu oluturan unsurlarn farkll ve nemidir. te bu unsurlara verilen farkl ncelikler, farkl siyasi parti tanmlarna yol amtr.69

lk olarak, siyasi iktidar ele geirme amacnda olan rgtlenmeler siyasi parti olarak kabul edilebilir. Bu tanm, rgtsel olarak siyasi partilerin temel ayrc noktasdr. Herkesin zerinde birleebilecei bir siyasi parti tanm olmamasna
69

DUVERGERe gre bir parti basit bir tanmlamayla, belli bir yapya sahip insan topluluudur.

DUVERGER(1993), s. 10. SERVER TAN LL siyasi partiyi, toplumdaki snf atmasn siyasi yaamda dile getiren aralar olarak tanmlamaktadr. TAN LL (2000), s. 215.TUNAYA ise siyasi partileri, belli bir program zerinde birlemi kiilerin, bu program normal seim yolu ile gerekletirmek amacn gderek kurmu olduklar topluluk olarak tanmlamaktadr.

TUNAYA(1982), s. 354. KAPAN yapt tanmda rgtsel yapy vurgulayarak siyasi partileri, bir program etrafnda toplanm, siyasi iktidar elde etmek ya da paylamak amacn gden, srekli bir rgte sahip kurulular olarak tanmlamaktadr. Burada en nemli unsur, siyasi iktidar ele geirmek veya hi deilse onu baka partilerle paylamak amacdr. KAPAN (2004), s. 160. ZBUDUNa gre ise siyasi partiler, halkn desteini salamak suretiyle devlet mekanizmasnn kontroln ele geirmeye veya srdrmeye alan, srekli ve istikrarl bir rgte sahip topluluklardr. Bu tanmda belirleyici olan nokta, siyasi partilerin varlksal koullarndan ncelikli olann, halkn desteini salamak olmasdr. ZBUDUN(1979), s. 4. Anayasa Mahkemesinin bir kararnda ise siyasi partiler, belli siyasi dnceler erevesinde birleen yurttalarn zgrce kurduklar ve zgrce katlp ayrldklar kurululardr. Kamuoyunun oluumunda nemli etkinlii olan siyasi partiler siyasi katlmlar somutlatran hukuksal yaplardr. eklinde tanmlanmtr. AMK., E.1993/3, K.1994/2, Kt.16.6.1994, AMKD, S. 30, s. 1061-1229.

32

karn, siyasi partilerin temel unsurlar, yani bir rgtlenmenin siyasi parti saylabilmesi iin gerekli eler belirgin ekilde ortaya konulabilmektedir:70

Siyasi partilerin belirli bir rgtsel yapya sahip olmas ilevlerin gerekletirilmesi asndan en nemli unsurdur. rgt kavram, parti topluluunu meydana getiren bireyler arasndaki karlkl ilikilerin belirli yerleik kalplara gre yrtlmesini, parti topluluu ierisinde bir iblmnn, rol farkllamasnn ortaya kmasn, yresel birimlerle partinin merkez organlar arasnda dzenli

haberlemelerin ve dier ilikilerin kurulmu olmasn ierir.71

70

Siyasi partilerin unsurlar rgtlenme, yelik ve ama birlii olarak saylsa da belirli bir rgtlenme

dzeyine ulam siyasi parti yelerinin genel bir oydama (ama birlii) iinde olmas beklendiinden bu unsur iin ayrca aklamaya yer verilmeyecektir. Siyasi partileri dier tm rgtlenmelerden ayran asl belirleyici nokta, ite bu oydamann hedefinin siyasi iktidar ele geirmek olmasdr. Siyasi partilerin amacnn bu nitelii, bu rgtlenmelerin farkl ihtiyalarnn olmasn da beraberinde getirmektedir. Ama birlii hakknda bilgi iin bkz. TEZ , Erdoan: 100 Soruda Siyasi Partiler (Partilerin Hukuki Rejimi ve Trkiyede Siyasi Partiler), Gerek Yaynevi, stanbul, 1976, s. 5.
71

ZBUDUN(1979), s. 3. Siyasi parti rgtlenmeleri ocak, hcre, komite ve milis tipi rgtlenmeleri

eklinde drt grupta incelenebilir. rgtlenmenin yaps, siyasi partinin tm ileyiinde etkili olabilmektedir. rgtlenme modelleri iin bkz. DUVERGER(2003), s. 37103; ZBUDUN(1979), s. 5788. rgt kavram siyasi parti yaplanmasnn birok unsuruna kaynaklk eder. Parti rgtlenmesinin zerk olup olmamas dolayl- dolaysz siyasi parti ayrmna; rgtlenme derecesinin younluu kadro- kitle partisi ayrmna; siyasi partide merkeziyetin younluu disiplinli-serbest parti ayrmna alm salar. Dolayl-dolaysz parti ayrm iin bkz. DUVERGER(2003), s.3747; ZBUDUN(1979), s. 5861. Kadro- kitle partisi ayrm iin bkz. DUVERGER(2003), s. 106115; ZBUDUN(1979), s.6366. Disiplinli-serbest parti ayrm iin bkz. DUVERGER(2003), s. 93103; ZBUDUN(1979), s. 6769.

33

Kavram olarak rgt birok alt unsurlar iine alan karmak bir kavramdr. rnein artk lke dzeyinde rgtlenen siyasi partilerde; genel kongre, merkez ynetim, denetim ve disiplin kurullar, kampanyalar yrtecek yerel rgtler ve yeler rgt kavramnn ieriinden ayr dnlememektedir. Siyasi parti rgtlenmesinin bu yaygn a, Siyasi Partiler Hukukunda bu rgtlenmeler asndan, parti ii disiplinin ve bu geni rgt yaplanmasnn finansmannn nasl salanacana ilikin sorunlarn da kaynan tekil etmektedir.

Siyasi partilerin aklanmasnda en ok bavurulan kriterlerden biri olan rgtlenme, modern partilerde zel bir neme sahiptir.72 yelerin faaliyetlerinin genel erevesini, bunlar arasndaki dayanmaya verilen biimi belirler; liderlerin seim mekanizmalarn ve yetkilerini belirtir.73 ou zaman, partilerin niin gl ve etkin, dierlerinin ise niin gsz ve etkisiz olduunu aklar.74 Parti rgt, parti

72

Herhangi bir siyasal dncenin etkinliinin salanabilmesi, bu dncenin arkasnda belli bir

rgtn olmasn zorunlu klar. 2820 sayl Siyasi Partiler Kanunu da, siyasi partinin seimlere katlma ilevini gerekletirmesi iin rgtlenmenin nemini 36.maddesinde, siyasi partilerin seime katlabilmesi iin illerin en az yarsnda oy verme gnnden en az alt ay evvel tekilat kurmu ve byk kongrelerini yapm olmas veya Trkiye Byk Millet Meclisinde grubu bulunmas arttr. hkm ile ortaya koymutur.
73

Siyasi parti, rgtlenme modellerinden hangisini seerse sesin, bu modellerin genel karakterinin,

siyasi partinin tm faaliyetlerine yansdn unutmamak gereklidir. Partinin atomunda meydana gelen herhangi bir hareket, maddenin halini deitirebilmektedir.
74

DUVERGER(2003), s. 37. rnein rgtn bykl, ye saysnn ve yelik aidat gelirinin

artmasn salasa da siyasi parti ortak kararlarnn demokratik usullerle alnmasn zorlatrmakta ve

34

yapsnn atomudur. Her parti, dier partilerin yapsna benzemeyen kendine zg bir yapya sahiptir.

Bir siyasi parti rgtlenmesinden sz edebilmenin n art, o parti rgtlenmesinin belli bir zerklie sahip olmasdr. rgtsel zerklie sahip olma, siyasi partinin dier rgtlenmelerden ayr olarak kar ve deer savunmas yapabilme gcnn gstergesidir.75 Siyasi parti zerkliinin salanabilmesi ise yukarda da deindiimiz zere ilk olarak mali zerkliin salanabilmesi ile mmkndr. leride deineceimiz siyasi partilere devlete salanan mali destein parti zerkliini zedeleyecei gr de zerkliin siyasi parti rgtlenmesi asndan neminden kaynaklanmaktadr.

rgt en temel gcn siyasi parti yelerinden almaktadr. Siyasi partilerin temel kaynann insan olduu gerei nda, parti yeliinin nemini belirtmek iin aslnda ayr bir aklama yapmak da gerekli deildir.76 Deiik rgt
rgt mensuplarnn hedefleri alglamasnda glk ekmesine yol aabilmektedir. Siyasi partinin bu balamda yapt tercih de tm siyasi parti yaplanmasn etkilemektedir.
75

Partilerin zerklii asndan tartlmas gereken bir konu da partilerin mali zerkliidir. Mali

kaynaklar bakmndan az sayda kiinin byk balarna dayanan ve dolaysyla bu balarn nfuzuna ak bulunan bir parti, gelirini ok sayda yenin kk ldeki aidatlarndan elde eden bir partiye oranla, phesiz daha az zerktir. ZBUDUN(1979), s. 61. Ayrca parti rgtlerinin mali gc ve finansman salamalar parti ii disiplin asndan ayr bir neme sahiptir. Mali gce sahip rgt siyasi parti merkez kararlarna mdahale edebilmekte, bu sayede de parti ii demokrasi esaslar ilemektedir. YANIK(2002), s.61.
76

Ancak bir siyasi parti asndan yeliin nemi, ye saysndan ok yenin etkinliinde

yatmaktadr. yelik aidatn bile vermeyen, lkemizde de oka grld gibi, delege seimlerinde

35

yaplanmalar farkl yelik yaplarnn olumasna da yol amaktadr.77 rgtn benimsedii politikalar dorudan ye profilini etkilemektedir.

Parti yelii, siyasi parti ierisinde bir unsur olmasna karn, bu durumdan nce ya da sonra oluan ballk trlerinden farkldr. Semenler ve taraftarlar parti yeliinden nceki aamaya, militanlar ise sonraki aamaya rnek gsterilebilir. Bir partinin iinde farkl ballkta parti yelii sz konusu olabilmekte ve parti-birey ball glendike, parti ileyiinde partinin insan unsurunun etkinlii artmaktadr.78

arlk tayabilmek amacyla, zorla kaydettirilmi yelerin saysal ounluundan ok, yelerin parti etkinliklerine katlma iradesine sahip olmas bir siyasi partiye g kazandrmaktadr. KILALI(2007), s. 267.
77

Komite rgtlenmesine sahip parti yeleri, sayca fazla olmamakla birlikte partiye tutkulu bir

ballk ierisinde deillerdir. Milis ve hcre tipi rgtlenmelerde ise yelik; bir ynyle militan, dier bir ynyle ise mritlik niteliindedir. Ocak partileriyse, hemen hemen ortada yer almaktadr; bunlar, kalabalk bir ye ktlesini, orta derecede ve layk bir mahiyette bir dayanmayla birletirmektedir. DUVERGER(2003), s. 105. Ayrca yeliin mahiyeti siyasi parti ayrmlarndan kadro-ktle partisi ayrmna, yeliin kazanm ekli dolayl-dolaysz siyasi parti ayrmnda nemli bir etkiye sahiptir.
78

Semenler, seim dnemlerinde siyasi partiye oy veren, parti ile arasnda duygusal bir badan te

dnsel bir ba olan insanlardr. kinci bir grup ise taraftarlardr; bunlar da semen olmakla birlikte oy verdikleri partiye kar sempatilerini gizlemedikleri gibi partiye mali yardmda bulunabilir, partinin yardmc rgtlerine girebilirler. Militanlar ise siyasi partiye tam bir ballk iinde bulunan, siyasi partinin kilit rollerini stlenerek parti topluluunun aktif yeleri olan bireylerdir. yelik ise sempatiden daha derin, fakat militanlktan daha yzeysel bir katlmay ierir. yelik tipleri iin bkz. DUVERGER(2003), s. 138; SARIBAY(2001), s. 2122.

36

Ancak, siyasi parti rgtlenmelerinde yeliin neminin giderek anmakta olmas, demokrasinin ileyii asndan nemli sorunlardan biri haline gelmitir.79 zellikle seim zamanlarnda kitle iletiim aralarndan destek alnarak yrtlen siyasal pazarlama faaliyetleri, partilerin halka dorudan ulamasna yol atndan, yelerin seim kazanmadaki ilevi eski mahiyetini korumamaktadr.80 Partilerin balar ve devlet yardm yolu ile finansman yaygnlarken; yelik aidatna duyulan ihtiya da bu oranda azalmakta ve partiler yelik aidatlarn toplama konusunda zendirici ya da caydrc bir eylemde bulunmaktan kanmaktadr.

Siyasi partilerin, demokrasi tarihi iinde deien grnmleri ve stlendikleri ilevlerin ileyen bir demokrasi iin nemi, bunlarn hukuk sistemi iinde farkl

79

Bosuter de gnmzde siyasi parti paradokslarndan birinin, yeliin artk eskisi kadar nem arz

etmedii noktasnda olduunu belirtmektedir. Partilerin semenleri faal duruma getirmek arzusunun; ye kaydetmek ve onlardan ancak ynetimin emri ve kontrol altnda grev yapmalarn beklemekten teye gitmediini gstermektedir. yelerin kontrol altna alnmas eilimi karsnda getirilecek ilk tedbir, partinin halk ynlarnn katlmasna ak tutulmas, yeliin ar artlarda gletirilmemesi, partilere giri ve k serbestisinin tannmasdr. BOSUTER(1969), s. 2728. Gelimi bat demokrasilerinde ye- siyasi parti ilikisinin giderek zayflamasnn nedeni olarak, artan refah seviyesine bal olarak birey yaamnn farkl alanlarda gelimeye ak hale gelmesi; bu nedenle de bireyin siyasi yaama ilgisinin azalmas gsterilmektedir. Siyasi parti ye saylarndaki azalmalar, finansal zorluklara neden olduu gibi, rgt ii ileyiler ile aday belirleme srelerinde skntlar meydana gelmektedir. TRKNE(2006), s. 285.
80

Partilerin balar ve devlet yardm yolu ile finansman yaygnlarken; yelik aidatna duyulan

ihtiyac azalttndan, bu durum partilerin merkezilemesine, yenin de parti rgtne olan inancn sarsmaktadr.TOSUN,Tanju:PartiSiyasetiNereye?http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2 &haberno=7128, 10.06.2007. (07.09.2007).

37

alglanmalarna neden olmutur. Siyasi partilerin hukuk karsndaki konumlarnn belirlenmesi ihtiyac, yukarda incelediimiz gibi, ilkin dier rgtlenmelerden ayrlan unsurlar ile belirginlemi, daha sonra da bu unsurlar, siyasi partilere hukuk karsnda farkl zerklikler verilmesini salayan grlerin ortaya kmasna neden olmutur. Trk demokrasi tarihinde de siyasi partilerin hukukun konusu haline gelmesi, ite bu ilevleri nedeni ile farkl dzenleme ihtiyacnn ortaya kmas ile zorunlu hale gelmitir.

Trkiyede siyasi oulculuun gelimesi, Osmanl mparatorluunun batya alm ile balam; ancak bu oulculuun bir rgtlenme modeline dnmesi Kanun-i Esasinin cemiyet kurma zgrl ile olmutur. Siyasi partilerin Anayasal dzeyde tannmas iin ise 1961 Anayasas dnemini beklemek gerekmitir. Hem 1961 Anayasas hem 1982 Anayasas, siyasi partileri Anayasal dzeyde dzenlemesinin yan sra, siyasi partileri ayr bir yasal dzenlemenin konusu haline getirmilerdir. Bu nedenle, Trkiyede siyasi partilerin hukuki statsnn tarihsel geliimi asndan 1961 Anayasas bir dnm noktas kabul edildiinden, almamzda Trk Hukukunda siyasi partilerin tarihsel sreci bu tarihten itibaren incelenecektir.81
81

Trk siyasal hayatnda siyasi partiler hukuken ilk olarak dernekler statsnde, 03.08.1909 tarih ve

310 sayl Cemiyetler Kanununun tand muhtariyet ile kurulsalar da dernek-siyasi parti ayrm asl olarak ok partili hayata gei ile fiili hayata yansmtr. I. Merutiyet dnemi siyasi yaplanmas iin bkz. YCEKK, Ahmet: Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiyede Parlamentonun Evrimi, ASBF Yaynlar, Ankara, 1983, s. 79. II. Merutiyet dnemi iin bkz. TUNAYA, Tark Zafer: Trkiyede Siyasi Partiler- kinci Merutiyet Dnemi, Hrriyet Vakf Yaynlar, C.1, 2. B,

stanbul, 1988, s. 3 vd. 1924 Anayasas metni ile birlikte ok partili hayatn temelleri atlmsa da, bu

38

Trkiyede siyasi partilerin Anayasa ile zel bir koruma altna alnmas 1961 Anayasas ile balayan bir gelimedir.82 1961 Anayasas dneminde ilk kez siyasi partiler yasal bir dzenlemenin konusu olmu, 137 maddelik 1965 tarihli Siyasi Partiler Kanunu bu dnemde yrrle konulmutur. 83

19501960 aras, ulusal isten ile ounlua ait istencin zdeletii dnemde84 siyasi partiler konusunda meydana gelen olumsuzluklar gidermek adna 1961 Anayasas ile getirilen gvence, siyasi partilere hem temel hak dzeyinde ve

Anayasa ile demokratik bir yapnn kurulmas mmkn olmamtr. Demokrasi iin art olan kuvvetler ayrl prensibi, 1924 Anayasas ile TBMM e verilen yetkiler, kuvvetler birliinde ifade bulmaktadr. Anayasann yaps, meclise hakim olan tek partinin fiili hakimiyetine msaitti. Bu skntlarn almas iin 1961 Anayasasn beklemek gerekecektir. YE L, Ahmet: Trkiyede ok Partili Siyasi Hayata Gei, 2. B., T.C Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001, s. 187. ok partili hayata kadar olan Trk siyasal sreci iin ayrca bkz. TANR, Blent: Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), 3.B., Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1999, s. 121-334; KK, Adnan: Siyasi Partilere likin Yasaklamalar (Tarihi Geliim A HS, A HM tihatlar, Baz lkeler Teorik ereve, 1982 Anayasas ve Trk AYM tihatlar), Asil Yayn Datm, Ankara, 2005, s. 84103.
82

1961 Anayasasndan nceki dnemde siyasi partiler, hukukun ayr bir dzenleme konusu deildir.

Derneklerle ayn hkmlere tabi olan siyasi partiler asndan bu durum, bu rgtlenmelerin neminin anlalmas iin yeterli zeminin olumadn gstermekle birlikte, daha ok yeni bir devletin kurulma abalarnn hkim olduu dnemde bunun doal olduunu da belirtmek gereklidir.
83

1965 tarihli 648 sayl Siyasi Partiler Kanununun yrrle girmesine kadar da partilerin stats,

Anayasa ve 1938 tarihli Cemiyetler Kanununun 4919 sayl Kanunla deitirilmi kurallarna bal kalmtr. TEZ (1998), s. 313.
84

AL EFEND OLU(1999), s. 100.

39

hem de kurumsal dzeyde, bu tr dzenlemelerin asli kurucusu olan Alman Anayasasndakine paralel, ayrcalkl bir koruma salamtr.85

1961 Anayasasnn siyasi partilere ilikin hkmleri 56. ve 57. maddelerde yer almtr:86

1961 Anayasasnn 56/1. maddesi, vatandalarn siyasi parti kurma, partilere girme ve kma haklarn bireysel bir temel hak olarak gvence altna alm, ayn maddenin 2. 3. ve 1971 deiiklii ile eklenen 4. fkralar ise siyasi partilerin kurumsal gvenceleri ile ilgili dzenlemeler getirmitir. Ayrca 56. maddenin ikinci fkrasnda dzenlenen siyasi parti kurma ve partilere serbeste ye olma eklindeki bireysel gvence, partiye tannan nceden izin almakszn kurulma ve serbeste faaliyette bunma haklaryla kurumsal dzeyde tamamlanmaktadr.

Bu maddenin 3. fkrasnda yer alan Siyasi partiler ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlardr. ifadesi ile siyasi partilerin kurumsal nemi, tartmaya yer vermeyecek ekilde ortaya konmakla birlikte, bu rgtlenmelerin sistem ierisindeki nemi hukuksal olarak ifade bulmutur.

85 86

SALAM(1999), s. 87; TANR(1999), s. 386. 1961 Anayasasnn 56. ve 57. maddeleri dorudan siyasi partileri dzenlerken, 19, 26, 84, 92, 119,

120 ve 145. maddelerinde de siyasi partilere ilikin dzenlemeler yer almaktadr.

40

1961 Anayasasnda siyasi partileri dzenleyen dier hkm 57. madde ise, siyasi partilerin kapatlmas ile ilgili hkmleri iermekte ve bu davalara bakma grevini yine 1961 Anayasas ile kurulmu Anayasa Mahkemesine vermektedir. Byle bir teminat, siyasi partilerin Anayasada yer almas kadar nemlidir. 1961 Anayasasnn 57. maddesinin 4. fkrasnda bu gvenceye yer verilmi, ikinci fkrasnda partilerin gelir kaynaklar ve giderleri hakknda Anayasa Mahkemesine hesap vermeleri esas getirilmitir.

Siyasi partilerin finansman konusundaki denetimin Anayasa Mahkemesine verilmesi de kurucu iktidarn artk siyasi partilerin finansman konusuna nem verdiinin en nemli iaretidir. Ancak kurucu iktidar, bu denetimin demokrasi esaslarna uygun olarak hangi hallerde ve nasl yaplaca hususlarn dzenleme grevini kanun koyucuya brakmtr. Burada kanun koyucuya verilen dzenleme grevinin demokrasi esaslarna uygunluk ltne balanm olmas, bir anlamda Anayasada ngrlen yasaklarn yasal dzenleme lt ile geniletilemeyeceini gsteren bir hkmdr.87

Anayasa uyarnca karlmas gereken Siyasi Partiler Kanunu ise ancak 13 Temmuz 1965 gn kabul edilebilmitir. 13.07.1965 tarih ve 648 sayl Siyasi Partiler Kanunu, siyasi partiler hakknda ayrntl dzenlemeler ieren bir metindir. Siyasi partilerin bu dzenleme ile derneklerden ayr, bamsz olarak ilk kez zel bir
87

Buna karlk kanun koyucunun Anayasada ngrlen yasaklar somutlatrc dzenleme yapmas

her zaman mmkndr. nk somutlatrma bir anlamda yasan ieriini belirleyen, baka bir deyile bu belirleme nedeniyle somutlatrmann doas gerei yasa daraltan bir faaliyettir. SALAM(1999), s. 88.

41

dzenleme konusu olmalar Siyasi Partiler Hukuku asndan sevindirici bir gelime olsa da, 1961 Anayasas ile siyasi partiler konusunda salanan demokrasi-zgrlk dengesinin 648 sayl Siyasi Partiler Kanununun, Anayasann kanun koyucuya brakm olduu dzenleme alannn snrlarn aarak, siyasi partilere ilikin zgrlk alann snrlarn olduka daralttn grmekteyiz.88

1961 Anayasasnda siyasi partilere ilikin yasaklama nedenleri zl bir ekilde birka maddede dzenlenmiken, 648 sayl Kanun Anayasann ilgili hkmlerdeki snrlarn aarak ar yasaklayc bir tutumun belgesi olmutur.89 Yine de bu dnem, siyasi partiler alannda yeni bir hukuki srecin balamas asndan nemini korumaktadr. 12 Eyll 1980 harekt ile 1961Anayasas yrrlkten kaldrlm ve dnemin siyasi partilerinin faaliyetleri durdurulmu; siyasi partiler Danma Meclisinin greve balad 23 Ekim 1981 tarihinden nce karlan 16 Ekim 1981 tarih ve 2533 sayl Kanunla feshedilmilerdir. 7 Kasm 1982 gnl halk oylamas sonucu kabul edilen 1982 Anayasasnda da siyasi partilere, ayn 1961 Anayasasndaki gibi Anayasal stat kazandrlm, siyasi partiler 24 Nisan 1983 tarih ve 2820 sayl Siyasi Partiler Kanunu ile de ayrntl bir yasal dzenlemenin konusu olmulardr.90

1982 Anayasasnda siyasi partilere ilikin hkmlere genel olarak bakldnda, 1961 Anayasasndan ok farkl gzkmese de, maddelerin ele aln
88 89 90

YANIK(1999), s. 43. TEZ (1976), s. 135136. TEZ (1998), s. 313.

42

biimi farkldr. 1961 ve 1982 Anayasalarnn demokrasi anlaynda ortak olduklar nokta asl olarak, partiler demokrasisini benimsemeleri ve siyasi partilere demokratik siyasi yaamn vazgeilmez unsurlar olarak yer vermeleridir. 1995 Anayasa deiikliinden nce 1982 Anayasasnda yer alan siyasi partilere ilikin hkmleri 1961 Anayasas ile karlatrdmzda gze arpan noktalardan biri, snrlayc ve yasaklayc hkmlerin gvence hkmleri karsndaki arldr.91 1982 Anayasasnn siyasi partilere ilikin dzenlemeleri olduka ayrntl olmakla birlikte, bu eilim92 Siyasi Partiler Kanununa da fazlas ile yansm; ayrntnn fazlal sistematik btnln de zedelenmesine neden olmutur.93

Dikkati eken ikinci nokta, 1982 Anayasasnda da siyasi partilere ilikin iki madde yer almasna karn, bu maddelerde 1961 Anayasasndaki sistematik btnln bulunmaydr. 1961 Anayasasnda 56. madde, siyasi partilere ilikin temel gvenceleri getirirken, 57. madde, bu gvencelerin konulu gerekeleriyle ilke olarak ters dmeyen bir yasaklama rejimi ngrmektedir. 1982 Anayasasnn ilk
91

SALAM, Fazl: Seme, Seilme ve Siyasi Faaliyette Bulunma Hakk, Siyasi Partilerle lgili

Hkmler, Dileke Hakk,TBMM Anayasa Hukuku 1.Uluslararas Sempozyumu ( Avrupa Birliine Uyum erevesinde Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda Gerekletirilmesi Planlanan Reformlar), Yayna Hz. Zafer Gren, Ankara, 2224 Nisan 2003, s. 129.
92

Bu kadar ayrntl dzenlemenin nedenini, siyasi partilere resmi bir organ gzyle baklmasndan

kaynaklandn dnenler vardr. KUZU, Burhan: Seme, Seilme ve Siyasi Faaliyette Bulunma Hakk, Siyasi Partilerle lgili Hkmler, Dileke Hakk,TBMM Anayasa Hukuku 1.Uluslararas Sempozyumu (Avrupa Birliine Uyum erevesinde Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda

Gerekletirilmesi Planlanan Reformlar), Yayna Hz. Zafer Gren, Ankara, 2224 Nisan 2003, s. 150.
93

Siyasi partiler, toplum hayatnn srekli deien ve gelien unsurlardr. Bu gelimenin belirli bir

anda hukuk kalplar iinde dondurulmasna imkan yoktur. YANIK(2002), s. 46.

43

eklinde partilere ilikin yasaklama ve kstlamalar, her iki maddenin eitli fkralarna rastgele datlm, stelik bunlara balanan yaptrmlarda da bir netlik salanamamtr.94 Bu durum 1995 Anayasa deiiklikleri ile nemli lde dzeltilmi, en azndan parti kapatmaya yol aan yasaklarda belirli bir netlik salanmtr.95

1982 Anayasasnda siyasi partileri dzenleyen hkmler 68. ve 69. maddelerdir:

68.maddenin ilk fkras 1961 Anayasasnn 56. maddesinin ilk fkrasnda da yer alan temel hak gvencesi ve kurumsal gvenceyle ilgili hkmler iermektedir. kinci fkrada da, siyasi partiler, 1961 Anayasasnda olduu gibi demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar olarak benimsenmitir.96

94

1961 Anayasas dneminde siyasi partilere tannan ayrcalklar, 1982 Anayasas kurucu iktidarnn

siyasi partilere ilikin olumsuz yaklam nedeni ile otoriter bir tavr ile kstlamalara dntrlmtr. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. SALAM(1999), s. 89100.
95 96

SALAM(1999), s. 89. Bu fkrada ister iktidarda ister muhalefette olsunlar eklindeki vurgunun karlm olmas,

hukuki bakmdan bir anlam deiiklii yaratmasa da oulcu demokrasi anlaynda nemli bir slup farkn yanstmaktadr. Nitekim bir sonraki fkrada 1961in nceden izin almadan kurulma gvencesi tekrarlanrken, 1961deki serbeste faaliyette bulunurlar hkm yerine Anayasa ve Kanun hkmleri iinde faaliyetlerini srdrrler hkmne yer verilmesi de ayn slup farknn bir baka ifadesidir.

44

1982 Anayasasnn 68/6., 7. ve 8. fkralarndaki hkmlerde srasyla, yksekretim elemanlar ile yksekretim rencilerinin partilere ye

olabilmelerine ilikin esaslarla, devletin partilere yapaca yeterli dzeyde ve haka mali yardmlar, alacaklar, ye aidatlar ve balarn tabi olaca esaslarn, 69/1. fkra hkmnde, siyasi partilerin faaliyetleri, parti ii dzenlemeleri ve almalar ile alakal parti ii demokrasi ilkelerinin uygulanmasna ilikin esaslarn, 69/son fkra hkmnde de, siyasi partilerin kurulu ve almalar, denetlenmeleri, kapatlmalar ya da devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmalar siyasi partilerin ve adaylarn seim harcamalar ve usullerinin kanunla dzenlenecei ngrlmektedir.

1982 Anayasasnn siyasi partilere ilikin hkmleri 23.07.1995 tarih ve 4121 sayl Kanunla yaplan Anayasa deiiklikleri ile revizyona girmi ve zellikle siyasi parti yasaklamalar konusundaki dzenlemelerle oulcu demokrasinin nndeki engeller kaldrlmtr. Kaldrlan yasaklar arasnda, siyasi partilerin yurt dnda tekilatlanp faaliyette bulunmalarna; kadn kolu, genlik kolu ve benzeri yan kurulular meydana getirmelerine, vakf kurmalarna; kendi siyasetlerini glendirmek amacyla dernekler, sendikalar, vakflar, kooperatifler ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ve bunlarn st kurulular ile siyasi iliki ve ibirlii iinde bulunmalarna, bunlardan maddi yardm almalarna ilikin yasaklar bulunmaktadr.

Ayrca, 1982 Anayasasnn ilk metni, yksekretim kurumlarndaki retim elemanlarnn ve tm rencilerin siyasi partilere ye olmalarn mutlak

45

olarak yasaklam olduu halde, Anayasa deiiklii ile retim elemanlarnn ve yksekretim rencilerinin parti yesi olmalar ilke olarak kabul edilmi, bu konuda dzenleme yapmas iin yasama organna grev vermitir. Yaplan

deiikliklerden tezin ierii bakmndan ayr bir neme sahip, partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas ilkesinin getirilmesi ise ama ve yneli bakmndan ada gelimelere uygun dse de bunun iin, kanun koyucunun kendisi iin kanun erevesinde kalan bu dzenlemede gnll olmasn beklemek gerektii, gnmzde somut olarak grlmektedir.

Siyasi Partiler Hukukunda,

byk apta gelimeye neden olan bir dier

Anayasa deiiklii 03.10.2001 tarih ve 4709 sayl Kanunla gerekletirilmitir. Bu deiiklik kapsamnda, bir partinin ne zaman yasaklara aykr eylemlerin oda haline gelmi saylacana ilikin bir odak tanm ngrlerek, bu ekilde parti kapatmalarna bir lt getirilmeye allmtr.97 Ayrca bu Anayasa deiiklii ile siyasi parti kapatma rejiminde, devlet yardmndan tamamen ya da ksmen yoksun brakma yaptrm dzenlenmi ve siyasi partilerin kurulu ve almalar, denetlenmeleri, kapatlmalar ya da devlet yardmndan yoksun brakma ile siyasi partilerin ve adaylarn seim harcamalar ve usullerinin nasl dzenleneceinin kanunla belirlenecei hkm getirilmitir.

97

Odak tanmna gre: lk planda yelerle st kademe parti organ ya da mercileri arasnda kesin bir

ayrm yaplm ve odaklama iin yelerin parti yasaklarna aykr fiilleri youn bir biimde ilemesi ve bunun st kademe organlarnca zmnen ya da aka benimsenmesi aranmtr. kinci aamada bu fiillerin dorudan doruya st kademe organlarnca kararllk iinde ilenmesi yeterli bulunmutur.

46

Yaplan deiiklikle, Anayasann, baz yasalarn Anayasaya aykrlnn ileri srlemeyeceine ilikin geici 15.maddesinin kaldrlmas ile Siyasi Partiler Hukuku asndan nemli bir eksiklik de giderilmi, Siyasi Partiler Kanunu stndeki antidemokratik koruma kalkan kalkmtr. Belki de olaanst dnemin, olaanst artlarnda hazrlanan bu Kanunun deimesi iin en elverili zaman gelmitir.98

1982 Anayasasndan sonra kan 24.04.1983 tarih ve 2820 sayl Siyasi Partiler Kanunu, siyasi partileri zel olarak dzenleyen bir metindir. Bu Kanun, ar mdahaleci bir yaklamla, partileri devletin gzetimi ve denetiminde uygun adm yryen disiplinli kurulular haline getirmitir.99

Ayrntl bir yasal dzenlemenin konusu olan siyasi partiler100, dier faaliyetlerinde olduu gibi rgtlenme biimlerini de 2820 sayl Kanuna gre yapmak zorunda kalmaktadrlar. lk bakldnda, bu durum normal gzkse de, bir siyasi partinin iktidara gelebilmesi iin kendi ideolojisine uygun faaliyetleri yapabilme ve bu faaliyetlere uygun ekilde kendi zgn rgtlenmesini gerekletirebilme serbestisine sahip olmas gereklidir. Bu derece ayrntl

98 99

YANIK(2002), s. 47. KAPAN (1989), s. 165. Siyasi partileri demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar saymak ve ondan sonra da

100

bunca snrlama altna sokmak, 1982 Anayasasnn en belirgin elikilerinden birisidir. SOYSAL, Mmtaz: 100 Soruda Anayasann Anlam, Gerek Yaynevi, stanbul 1986, s. 279. Ancak, 1995 Anayasa deiiklikleri ile siyasi partilerin, toplumun dier oulcu rgtlenmeleri olan dernekler ve sendikalarla olan rgtlenme yasann kaldrlmas, bu ynde nemli bir abadr.

47

dzenleme,101 Trk siyasi partilerinin zellikle rgtlenme konusunda tekdze bir yapya sahip olmasna neden olmaktadr.102 Hlbuki, kanunda genel konularn ereveleri izilerek; ayrntlar partiler iin balayc parti tzklerine braklmak suretiyle parti zerkliinin korunmas yolunun seilmesi, demokrasinin siyasi parti ileyiine yanstlmas asndan daha doru bir yoldur.103

Ancak bugn itibariyle, Anayasann siyasi partilere ilikin hkmleri ile Anayasadan doan yasama yetkisine dayanlarak karlan Siyasi Partiler Kanunu hkmleri arasndaki elikiler zlemediinden; bu durum Trk Anayasa Hukukunda siyasi partilerin temel problemini oluturmaya devam etmektedir. Aslnda partiler hukukunun z itibari ile Anayasa Hukuku konusu olmas, bu rgtlenmelerle ilgili dzenlemelerin ilk olarak Anayasal erevede dnlmesine neden olmakta, yasama organ Anayasada yapt deiiklikleri yasal adan uyumlu hale getirme noktasnda tembel davranmaktadr.104

101

Anayasa ya da kanunlar yoluyla getirilen snrlamalar, kat zerinde aldatc bir gven duygusu

ve rahatlk yarattklar iin, sorunu yasaklarla zdklerini sanan gerekli salam zmler zerinde dnmekten de alkoyabilirler. SOYSAL(1986), s. 280
102

TOKGZ(1999), s. 79. TACAR, Pulat: Siyasetin Finansman, Doruk Yaymclk, Ankara, 1997, s. 80. Bu hkmlerin Siyasi Partiler Kanununa yanstlmas iin Siyasi Partiler Kanunu Teklifi

103 104

hazrlanmsa da bu teklif henz kanunlaamamtr.

48

II-

S YAS

PART

FAAL YETLER N N

F NANSMANI

VE

MAL

DENET M

A.

GENEL OLARAK S YAS PART LER N F NANSMANI

Siyasi partiler, demokrasiyle birlikte gelen seimlerin ana unsurlar olarak, ilk dnemlerden beri finansman sorunlaryla kar karya gelmilerdir. ok partili siyasi yaamda105, partilerin bamszln salamak ve onlarn karlaacaklar mali glklerin dourabilecei sakncalar gidermek olduka tartmal ve zlmesi zor bir sorundur. nk bu noktada; siyasetin finansmannn yasal ve yasal olmayan yollardan salanmas, nitelikli ancak maddi imkanlar snrl insanlarn siyaset yapma hakknn, yani eit seme ve seilme hakknn fiili olarak snrlanmas veya engellenmesi sorunu nmze kmaktadr.

Siyasi partilerin ilk dnemlerinde dzenli olarak toplanan yelik aidatlar dnemin snrl siyasal srecini karlamaya yeterken; gnmzde siyasi partilerin finansmann saladklar kaynaklar farkllam, finansman sorunu da sistemin tm
105

Tek partinin egemen olduu lkelerde, partinin mali kayna nemli bir sorun olmaz. nk parti

iktidara dayanr ve devletle hemen hemen btnlemitir. Buna karlk, oulcu demokrasinin egemen olduu lkelerde siyasi partilerin, ekonomik gleri ellerinde bulunduranlardan, belli lde bamsz olmalarnn salanmas, demokrasinin ileyii ynnden nem tar. GZBYK, eref: Anayasa Hukuku, 7.B., Turhan Kitabevi, Ankara, 1998, s. 82-83. Tek partinin, parti saylp

saylamayacana ilikin farkl grler iin bkz. ZBUDUN(1979), s. 2; DUVERGER(1993), s. 358362; TOKGZ(1999), s. 49; YANIK(2002), s. 9.

49

ileyiini etkileyecek boyuta gelmitir. Kitle iletiim aralarnn ve profesyonel seim kampanyalarnn seim baarsndaki etkinliinin giderek artmas ile de siyasi etkinlikler emek younundan sermaye younuna doru bir gelime

gstermektedir.106

Siyasetin finansman kavram, hem siyasal etkinliklerde bulunmak zere siyasi partilere/adaylara salanan ba gibi parasal destekleri ile kaynayla birlikte bu etkinliklerde yaplan giderlerin ama, ara ve ekillerini kapsamaktadr. Seim dnemlerinde had safhaya kan finansman aray, bu zaman dilimi dnda da ortaya kmaktadr. Siyasi parti sosyal bir organdr ve yaamn srdrme ihtiyac ierisindedir.107 Bu harcamalarn ilki, partilerin varlklarn srdrebilmeleri iin yaptklar harcamalardr. Partinin almasna imkn salamak iin bina kiralanmas, sekretarya hizmetleri, krtasiye giderleri, parti alanlarna denen cret ve politika belirlemek iin aratrma yaplmas gibi giderler sz konusudur.

Siyasi parti faaliyetlerinin finansman iin tercih edilen kaynak siyasi partinin ileyiini de yakndan ilgilendirmektedir. Hem rgtlenme modeli, hem yaps, hatta lider profili bile finansman kaynana gre ekillenir. yelerin karar srecine katlm, parti ii demokrasi esaslarnn ileyii, daha nce de belirttiimiz zere, finansman kayna tercihi ile birebir ilikilidir.108
106 107

GENKAYA(2000), s. 24. TOKGZ(1999), s. 157. Gelirlerin byk oranda merkezde topland veya yaratld partilerin merkezi otoritesi

108

glenmekte, parti gelirlerinin yerel tekilatlarca topland veya yaratld partilerde daha demokratik ve katlmc ynetim tarz egemen olmaktadr.

50

Siyasette frsat eitliinin salanmas ile siyasetin finansman arasnda yakn iliki bulunmaktadr. Demokratik bir dzende partilerin, maddi bakmdan gl gruplar karsnda varlklarn koruyabilmeleri iin, mali nedenlerle bunlara bal olmamalar ve aldklar kararlarda bu glerden bamsz olmalar gerekir. Aksi halde, siyasi partilerin finansman ile bu rgtlenmelerin varlklarn

srdrebilmelerini salayan gruplar, siyasi partinin her srecinde etkin olmaya alacak; bu da asl olarak, halkn siyasal katlma arac olan siyasi partileri, bu rollerinden uzaklatracaktr.

Parann siyasi partiler asndan nemi, bu rgtlenmelerin yozlama endiesini de beraberinde getirmitir.109 Yozlama dncesi, siyasi partilerin kurulu amalarnn, kendilerine yardm edenlere hizmet vermek olmad ve meruiyetinin kaynan ald topluma hizmet vermesi gerektii noktasndan ileri gelmektedir.110

Daha nce de deindiimiz zere, siyasi partilerin zerkliine dayanan partiler demokrasisi, bireylerin bu sisteme inanc ile varln korumaktadr. Toplumun siyasal sisteme olan gvenini ve siyasal sreteki nemini korumak demokrasi iin tartlmaz nemdedir. Bu yozlamann nne gemek adna,
109

Demokratik siyasi sistemlerin en nemli zellii, siyasi iktidarlarn zgr, adil, dzenli ve

rekabeti seimlerle belirlenmesi ve hesap vermesidir. Siyasi partilerin hesap verme ykmll kendilerinin de rn olduu demokrasinin gereidir. Bu noktada, devletin genel olarak halkn verdii vergiler ile toplad gelirin bir blmnn, siyasi partilere devlet yardm ile aktarlmas noktasnda denetimin nemi daha da belirginlemektedir.
110

ZTRK(2006), s. 73; YANIK(2002), s. 164.

51

demokratik

sistemlerde

siyasi

partilerin

finansman

kaynaklar

ve

ileride

aklayacamz zere bu kaynaklarn denetimi konusu, sistemin ileyii asndan olduka nemlidir. Siyasi partilerin finansmannn effaf, adil ve denetlenebilir olmas demokratik ileyi asndan asli neme sahiptir.

Bu nedenle birok lke, siyasi partiler ve adaylar arasnda yaanan harcama yarnn nne geebilmek iin partilerin ve adaylarn gelir-giderlerini denetlemek amacyla yasal dzenlemeye gitmitir.111 Siyasi partilere ve adaylara yaplan yardm ve balar ile kampanya giderleri belli snrlamalara tabi tutularak, finansman araynn partilerin temel etkinlii olmasnn nne geilmeye allmaktadr. Bunlarn yannda, siyasi partilere yaplacak kamusal destek de siyasi partilerin finansman asndan gndeme gelmi ve birok lkede uygulamaya konulmutur. Bylesi bir kamusal destekle, maddi bakmdan gl kaynaklarn yarataca kar atmasnn nne geilerek, birbirleriyle dengeli kaynaklara sahip olmayan siyasi rakipler arasndaki eitsizliin ortadan kalkmas hedeflenmektedir. Bu ekilde, toplumdaki ekonomik eitsizliin siyasal alana yansmasnn nne geilmi olmaktadr.

111

phesiz ki partilerin finansman kaynaklar ve bu kaynaklardan nasl yararlanlacana ilikin

hukuki prosedrler lkeden lkeye deimektedir. Farkl siyasal ve sosyo-ekonomik yaplara sahip lkelerde siyasetin finansman konusunda farkl dzenlemeler olmas kanlmazdr.

TRKNE(2006), s. 282. Bu hukuki dzenlemeler, ayr birer siyasi partiler yasas olarak nitelendirilemese bile siyasi partilerin finansmanna ilikin hkmler eitli yasalara dalm durumdadr. Bu lkelere rnek olarak; ngiltere, Yunanistan, talya, Fransa, Japonya gsterilebilir. SALAM(1999), s. 2734.

52

Trkiyede siyasi partilerin finansman sorunu, ok partili demokratik yaama geilen 1950lerden sonra gndeme gelmitir. Bu tarihten nceki dneme hakim olan Halk Frkas, devletle zde tek parti olduundan finansman sorunu ile karlamam; devletin tm olanaklarn devletin bir erki gibi kullanmtr. Dolaysyla bu dnemde siyasi partilerin finansman ile ilgili bir sorunun domamasn doal karlamak gereklidir. Ancak ok partili hayata geilmesi, siyasi iktidarn, devletin olanaklarn partisinin lehine kullanmasnn nne geememitir. Siyasi iktidar, Trkiyede hl, kamu kaynaklaryla nemli bir ekonomik gc datma tekeline sahiptir.112 Siyasi partilerin yasal olmayan yollardan finansman lkemizde birok skandala da neden olmutur.113
112

Siyasetin resmi (hazine yardm) ve iddia edilen gayri resmi (devlet ihale, kredi ve ayrcalklardan

alnan yzdeler) finansman, devlet kaynaklarndan karlanmaktadr. Bir baka deyile, Trkiyede siyaset, yasal ve yasa d balantlaryla sonsuz bir rant datma aracdr. GENKAYA(2000), s. 25.
113

Bunlara rnek olarak SHP ile ilgili olarak SK skandal, Refah Partisi ile ilgili olarak Mercmek

ve Kayp Trilyon Davas gsterilebilir. Bu konulardaki yargsal sre yava iledii gibi, TBMM denetim olanaklar aratrma yapp, rapor hazrlamaktan teye gitmemitir. SK yolsuzluuyla ilgili 19'uncu Dnem TBMM Aratrma Komisyonu raporu grlememitir. TBMM 19. Dnem Aratrma nergesi No: 10/132. Mercmek davas da meclis aratrmasna konu olmu; ancak bu denetimin de sonu gelmemitir. Aratrma Komisyonu raporu zerindeki grmeler iin bkz, TBMM Tutanak Dergisi, 20. Dnem, C. 23, B:72 Tarih: 25.3.1997, s. 336371. Siyasi parti liderlerinin malvarlklar ile ilgili almalarda da etkinlik salanamad grlmtr: Dnemin DYP nderi Tansu iller ile ANAP lideri Mesut Ylmazn malvarlklarn incelemekle grevlendirilen TBMM Soruturma Komisyonlarnn hazrladklar raporlar karlkl olarak aklanmtr. Tansu iller'in malvarlyla ilgili 1. Soruturma Komisyonu raporu zerindeki grmeler iin bkz. TBMM Tutanak Dergisi, 20. Dnem, C. 21 B: 58 Tarih: 19.2.1997, s. 829, 31 ve 5055. Tansu iller'in malvarlyla ilgili 2. Soruturma Komisyonu raporu zerindeki grmeler iin bkz. TBMM Tutanak Dergisi, 20. Dnem, C: 67 B:28 Tarih: 3.12.1998, s. 3043. Mesut Ylmaz'n malvarlyla

53

Trk Hukukunda da siyasi parti finansman, 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununun 61.maddesinde siyasi partilerin gelirleri tek tek saylarak, siyasi partilerin gelir olarak kaydedebilecekleri unsurlar zerinden dzenlenmitir. Buna gre; Madde 61 - (Birinci fkra Ek: 12/8/19994445/6 md.) Siyasi partilerin gelirleri amalarna aykr olamaz. Siyasi partiler aada belirtilen gelirleri elde edebilirler: a) Parti yelerinden alnacak giri aidat ile yelik aidat, b) Partili milletvekillerinden alnacak milletvekillii aidat, c) (Deiik: 31/3/1988 3420/6. md.) Milletvekili, belediye bakanl, belediye meclis yelii ve il genel meclis yelii aday adaylarndan alnacak zel aidat, (Bu aidatlar 64 nc maddedeki esaslar dhilinde siyasi partilerin yetkili merkez karar organlarnca tespit ve tahsil olunur.) d) Parti bayra, flamas, rozeti ve benzeri rumuzlarn satndan salanacak gelirler, e) Parti yaynlarnn sat bedelleri, f) ye kimlik kartlarnn ve parti defter, makbuz ve ktlarnn salanmas karlnda alnacak paralar, g) Partice tertiplenen balo, elence ve konser faaliyetlerinden salanacak gelirler, h) Parti mal varlndan elde edilecek gelirler, i) Balar.
ilgili Soruturma Komisyonu raporu zerindeki grmeler iin bkz, TBMM Tutanak Dergisi, 20. Dnem, C: 67, B: 28 Tarih: 3.12.1998, s. 4445. Siyasette yozlama iin ayrca bkz. AKTAN Cokun Can : Politik Yozlama ve Kleptokrasi, 1980-1990 Trkiye Deneyimi, Afa yaynclk A.., stanbul, 1992, s. 95-118.

54

j) (Ek: 27/6/1984 3032/1 md.) Devlete yaplan yardmlar. (h) bendinde yazl parti mal varlndan elde edilen gelirler hari olmak zere, dier bentlerde yazl kaynaklardan elde edilen gelirlerden hibir surette vergi, resim ve har alnmaz.

Siyasetin finansmannn ardnda yatan nedenler ve bu finansmann salanmaya ynelik kaynaklar olduka karmak bir yap arz ettiinden, durumun hukuken belirlilie kavumas elbette ki nemlidir. Kanun koyucunun siyasi partilerin gelirlerini bu denli ayrntl ve net ekilde dzenlemesinin amac, siyasi partilerin gelirlerinin kayt altna alnarak, siyasi partiler sisteminde effafln ve gvenilirliin korunmasnn salanmasdr.114

Kanunun 70. maddesinde ise siyasi parti giderlerinin yaplmasndaki usul dzenlenmitir. Buna gre, siyasi partinin btn giderleri o siyasi partinin tzelkiilii adna yaplacaktr.115
114

Bir an iin siyasi partilerin her trl mali destei kabul ettiklerini, bu konuda herhangi bir

snrlama olmadn dnelim. Bylesi bir durumda siyasi partilerin toplumsallklarnn zayflayarak belirli evrelerin eline gemesi ve bunun beraberinde, bu partiler iktidara geldiinde, kamu grevlerine yaplacak atamalardan karlacak kanunlara kadar bir dizi hayati aamada partilere olduka ykl yardmlarda bulunmu olan bu belirli evrelerin sz sahibi olmas kanlmaz olacaktr. Dolaysyla siyasal sistemin meruiyeti tartmal hale gelir, demokratik ideal ve teamller ciddi yara alr. TRKNE(2006), s.284285.
115

Cumhuriyet Halk Partisinin 2003 yl kesinhesabnn incelenmesi srasnda Anayasa Mahkemesi

Kii adna dzenlenmi belge ile yaplan 394.600.000.- lira gider karlnn, 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununun 75. maddesi maddesinin drdnc fkras uyarnca Hazineye gelir kaydedilmesine karar vererek, parti tzelkiilii adna yaplmayan harcamalarn parti btesinden

55

Siyasi partilerin finansman, finansmann partiye giri ekline gre i finansman ve parti dndaki zel kiiler, irketler ve kar gruplarnn yapt balar ile devlet yardm eklinde d finansmandan olumaktadr.

B. F NANSMAN

finansman, siyasi partilerin ileyileri srasnda kendi bnyelerinden saladklar gelirlerdir. Bu gelirlerin balcalar; yelerin verdikleri aidatlar ve partilerin kendilerinin organize ettikleri faaliyetlerden elde ettikleri gelirler, baz lkelerde parlamenterlerden yaplan kesintiler ile yayn ve yatrmlardan elde edilenlerdir. Bu gelir trleri, yukarda tam metnine yer verdiimiz 2820 sayl

Kanunun 61.maddesinin (a), (b), (c), (d), (e), (f), (g) ve (h) bentlerinde de yer almtr. Bu gelir trleri balklar halinde; aidatlar, malvarlndan elde edilen gelirler ve sosyal faaliyet gelirleri olarak gruplandrlabilir:

finansman gelir trlerinden en nemlisi aidatlardr. Aidat, parti ile yesi arasndaki ilikinin mali grnmdr. Trk Siyasi Partiler Hukukunda aidat geliri, giri ve yelik aidat116, milletvekili aidat117 ve milletvekillii aday adayl aidat118 ad altnda ekilde yer almaktadr.
karlanamayacan aka dile getirmitir. AMK, 2004/22 E., 2006/7 K.., Kt.27.1.2006, http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2006/03/20060317-13.htm.(25.09.2007).
116

Bu aidat tr 62.maddede u ekilde dzenlenmitir: Parti yelerinden alnacak giri aidatnn

miktar ile yelik aidatnn alt ve st snrlar parti tznde gsterilir. Her ye, aylk veya yllk olarak yelik aidat demeyi partiye giriinde kabul etmek zorundadr.

56

Bu gelir trnn nitelii, aidatn miktar ve aidat deyenlerin saysal bykl ile orantl olacaktr.119 Siyasi parti trlerinden ktle partilerinde, yelerin saysnn okluu sayesinde aidat gelirlerinin artmas finansman sorununu balangta zm gibi grnse de; deien propaganda yntemleri nedeni ile finansmann sadece aidatlar ile karlanmas mmkn olmam, siyasi partiler finansman iin alternatif yollara bavurmaya balamlardr.120 Bu yntemler
Parti yesi, vermeyi kabul ettii aidatn miktarn, parti tzne uygun olmak artyla, kaytl bulunduu tekilat kademesi bakanlna yaz ile bildirerek artrabilir. Partiye borlu olduu yla ait aidatn tamamn veya bir ksmn demeyen parti yesi hakknda, partiden geici veya kesin olarak karmaya dair disiplin cezalar uygulanmaz. Aidatn demesi iin yaplan yazl tebligata ramen belirtilen sre ierisinde demede bulunmayan ye hakknda yaplacak ilem ve uygulanacak yasaklamalar parti tznde gsterilir. Bu hkmn en nemli zellii, ye aidatn demeyen partiliye geici ve kesin olarak karma cezasnn uygulanamamasdr. Bu durum Kanun koyucunun dzenlemelerini yeleri koruyucu ekilde yaptn gstermektedir.
117

Milletvekillii aidatn dzenleyen 63.maddeye gre; Bir siyas partiye mensup

milletvekillerinin, ne miktar aidat deyecei ve bu suretle toplanan paralarn grup faaliyetlerine ve parti merkezine hangi miktarlarda ayrlaca, Trkiye Byk Millet Meclisi parti grubu kararyla belli edilir. Ancak, bu miktarn yllk tutar milletvekili deneinin net bir aylk tutarn geemez. Grubu olmayan milletvekillerinin deyecei aidat, yukardaki fkrada belirtilen miktarn yarsn gememek kaydyla merkez karar ve ynetim kurulunca tesbit edilir.
118

Bu gelir trn dzenleyen 64. madde hkm ise u ekildedir: Milletvekili aday adaylarndan

alnacak zel aidat, milletvekili deneinin net bir aylk tutarn amamak kaydyla parti i ynetmeliklerinde gsterilir.
119

KILIN, Doan: Siyasi Partilerin Mali Denetimi, Yaynlanmam Yksek lisans Tezi, Gazi

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2002, s. 48.

120

Ancak daha nce de belirttiimiz gibi, yelik aidatlarnn parti gelirleri ierisindeki yeri, parti ii

demokrasinin ileyii asndan yelik ve yelik aidatnn yeri yadsnamaz. Buna ramen siyasi

57

arasnda i finansman olarak kabul edebileceimiz malvarlndan elde edilen gelirler ve sosyal faaliyet gelirleri saylabilir.

Malvarl, gerek veya tzelkiilerin sahip olduu tanmaz mallar, mevcut nakitleri, her trl hakk, taahhtleri ve borlarnn tamamn ifade eder. Trk Anayasa Hukukunda siyasi partilerin malvarl edinmesine ilikin snrlamalar 1982 Anayasasnn 69. maddesinde yaplan yollama nedeniyle 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununun 68.maddesinde siyasi partilerin, ikametleri ile ama ve faaliyetleri iin gerekli olanlardan baka tanmaz mal edinemeyecekleri ve amalar iinde olmak artyla sahip olduklar tanmaz mallardan gelir salayabilecekleri dzenlenmitir.

Bu snrlamann yan sra, Anayasa Mahkemesi de siyasi partilerin edindii gayrimenkullerin listesini her yl partilerden istemektedir. Kanunun 67.maddesi de siyasi partilerin ticari faaliyette bulunmasn yasaklamaktadr. Siyasi partiler ilke olarak kredi ve bor da alamazlar. Bu snrlamalar karsnda, siyasi partiler malvarlklarn amalarna uygun kullanrken, bu kullanmann sonucu olarak ortaya kan faydalardan yaralanabilmektedirler.121

partiler, devlet yardm gibi dzenli ve skntsz bir gelir kaynana kavuan ve alan siyasi partiler ye aidatlarna gereken nemi vermemektedirler. rnein; lkemizde dzenli olarak tutulmayan ye kaytlar ve ekonomik zorluklar nedeniyle toplanamayan yelik aidatlar partilerin tabandan kopmalarna neden olmaktadr.
121

rnein, siyasi partilerin ellerindeki paray bankaya yatrarak faiz geliri elde etmesinde bir saknca

bulunmamaktadr.

58

Siyasi partiler gelirlerini artrmak iin eitli etkinlikler dzenleyebilirler. Siyasi partilerin bu kapsamda dzenleyebilecekleri etkinlikler122 Siyasi Partiler Kanununun 61.maddesinin (d),(e),(f) ve (g) bentlerinde ismen belirtilmekle birlikte, bakaca ayrntl bir dzenlemeye konu olmamtr.123

C. DI F NANSMAN

Parti d gelirler de diyebileceimiz d finansman, parti ile balants olmayan kii ya da kurululardan elde edilen gelirler olup, ayni ve nakdi yardm eklindeki balarla devlet yardm olmak zere ikiye ayrlmaktadr:

Balar, partilerin d gelir kaynaklarnn en nemlisini oluturmaktadr. Siyasi partilere yaplan balar siyasi partilerin gvenilirliini zedeledii iin124, bu balar snrlayan yasalar karlm, bu yasalarda, partilere yaplan mali desteklerin
122

648 sayl SPKnn 65/7, 9 ve 12. fkralarnda 2820 sayl SPKdan farkl olarak parti lokallerinin

iletilmesinden elde edilen gelirler, partinin tertipledii piyango gelirleri ile krediler de parti gelirleri arasnda saylmtr. 2820 sayl SPKnn 67. maddesi uyarnca ise siyasi partilerin ticari faaliyette bulunmalar, kredi veya bor almalar yasaktr.
123

Bunlarn dnda partiler, parti yaynlar, bayrak, flama, rozet gibi tantc rnlerin satlar ile

yerel parti rgtlerinin dzenledii konser, yemek gibi toplumsal etkinliklerde yaplan ak artrmal eya satlar ve bal bilet satlar yoluyla gelir salayabilmektedirler.
124

Gemite ngiliz parlamento gruplarnn geliiminde nemli rol oynayan rvet olarak verilen mali

destek, uzun sre ngiliz bakanlarn, parlamento yelerinin vicdanlarn deilse bile oylarn satn almak suretiyle, salam ounluklar elde etmelerine imkan tanm ve bu uygulama yar resmi nitelik tama noktasna ulam hatta bu ilerin organizasyonu iin parlamento binasnn iinde bir gie bile kurulmutur. ZTRK(2006) , s. 93.

59

frsat eitliinin nne gemesini nlemek iin hem yaplan balar hem de siyasi partilerin yaptklar harcamalara ilikin dzenlemeler getirilmitir.

Mali kaynaklar bakmndan az sayda kiinin byk balarna dayanan ve dolaysyla bu balarda bulunanlarn nfuzuna ak bulunan bir parti, gelirini ok sayda yenin kk aidatlarndan elde eden bir partiye oranla zerkliini koruma abasnda daha az baarl olacaktr.125

Bat demokrasilerinde siyasi partilerin mali denetimine, ilk olarak siyasi partilere yaplacak olan balarn snrlandrlmas ile balanmtr. Balarn snrlandrlmas ile partiler aras haksz rekabetin engellenerek, ar giderlerin snrlandrlmas ve siyasi partilerin semenin siyasi katlma arac olmas ilevinden ayrlmamas salanr.

2820 sayl Siyasi Partiler Kanununun siyasi partilerin gelirlerini dzenleyen 61.maddesinin (i) bendinde balara yer verilmi, 66.maddede ise siyasi partilere ba yapabilecek ve yapamayacak kurulular ile yaplabilecek ba miktarnn st snr ile ban ekli artlar ayrntl olarak dzenlenmitir. 66. maddede 12.08.1999 tarih ve 4445 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, ii ve iveren sendikalar ile bunlarn st kurulular, dernekler ve vakflarn siyasi partilere ba yapmalarnn nndeki engel kaldrlmtr. Ancak, Anayasann 69/9. fkrasnda ve SPK 66/3te de belirtildii zere siyasi partilere yaplacak yabanc kaynakl balar yasaklanmtr. Siyasi partilerin d kaynakl gelir elde etmelerinin yaptrmnn siyasi partinin
125

ZBUDUN(1979), s. 61.

60

kapatlmas olarak belirlenmesi, Anayasa koyucunun bu konudaki hassasiyeti grmek asndan ayrca deerlendirilebilir.126

Kanunda yasaklananlarn dnda kalan gerek ve tzel kiilerin her birinin bir siyasi partiye ayn yl ierisinde iki milyar liradan fazla kymette ayni veya nakdi bata bulunmas ve yaynlar kullandrmas yasaktr.127 Ayrca, ba veya balarn bata bulunana veya yetkili temsilcisine veya vekiline ait olduunun partice verilen makbuzda aka belirtilmesi gerekir. Byle bir belgeye dayanlmakszn siyasi partilerce ba kabul edilemez. Ancak denetim srasnda, ba sahiplerinin kimliklerinin Anayasa Mahkemesi tarafndan gizli tutulmas, effaflk asndan olumlu nitelendirilebilecek bir usul deildir.

Bu ayrntl dzenlemelerin temelinde, siyasi partilerin asl olarak oy verenlerin temsilcisi olmaktan kmalarnn nne geilmek istenmesi yatmaktadr. te, balarn siyasi parti faaliyetlerinde etkin hale gelmesinin nne gemek adna bulunan zmlerden bir tanesi de siyasi partilere yaplan devlet yardmdr.

126

Ne 1961 Anayasasnda ne de 648 sayl SPKda yabanc kaynaklarca yaplan balar hakknda

yasaklayc bir hkm vardr.

127

Ba snrnn iki milyar olarak belirlenmesi, 12.08.1999 tarih ve 4445 sayl Kanun ile yaplan

deiiklikle olmutur. 1999 yl iin ba snr bu ekilde belirlenirken, takip eden yllarda bu rakamn sabit kalmamas iin 2820 sayl SPKnn ek 6. maddesi ile sz konusu parasal deerin her takvim yl bandan geerli olmak zere, o yl iin 04.01.1961 tarih ve 213 sayl Vergi Usul Kanunu hkmleri uyarnca tespit ve ilan olunan yeniden deerleme orannda artrlmas ngrlmtr.

61

Devlet yardm, asl olarak tezin ikinci blmnde incelenecek olmakla birlikte, devletin siyasi partilere, demokrasinin ileyiinde stlendikleri ilevlerinden hareketle bu rgtlenmelerin finansman sorunu ile kar karya kalmalarn nlemek adna yapt dorudan ya da dolayl yardm olarak tanmlanabilir.

D. S YAS PART LER N MAL DENET M 1. Denetim Nedenleri Siyasi partilerin gelir kaynaklar ve harcamalar konusu, beraberinde bunlarn denetimini de gndeme getirmektedir.128 Partilerin gayr meru ya da yasal olmayan kaynaklar elde etmeleri, zellikle iktidar partilerini i ve sermaye gruplarnn basks altna sokabilmektedir. Siyasi partilerin gelir ve harcamalarnn denetlenmesindeki ama, siyasi partilerin tm bu basklardan ayr olarak, ilevlerini yerine getirebilecek ekilde bamszlklarn korumalardr.129 Demokrasinin ileyii
128

Siyasi partilerin masraflarnn denetimi asl olarak, amzn endstriyel ve kar farkllamasnn

youn olduu toplumlarn rndr. Deien ve gelien toplumsal yap, iktidar iin farkl gruplarn mcadelesini beraberinde getirmi, bu mcadelenin galibi olmak iin parann etkisi giderek artmtr. Parann neminin artmas da siyasi partilerin asl ilevlerinden uzaklamas ihtimalini beraberinde getirmitir. YCEKK, Ahmet: Siyasi Partilerin Masraf Denetimi, SBFD, Ankara, 1972, S. 2, s. 6669.
129

YANIK(2002), s. 112; TEZ (1999), s. 321322. Bunu yannda bir baka ama da kamuoyunun

bilgilendirilmesidir. Vatandalar belirli kurallar iinde lkeyi kendi adlarna ynetmeleri iin siyasetilere yetki devretmekte ve onlardan toplumdaki farkl birey ve gruplarn tercihlerini btnletirerek beklentilerine uygun kamu politikalar retmelerini istemektedir. Vatandalar, yasama yelerini seip hkmeti olutururken, miktarn, niteliini, kapsamn dolayl olarak belirledikleri kamu mal ve hizmetlerinin finansmanna vergi, bor vb. ykmllklerle katlrlar; dolaysyla

62

asndan son derce nemli olan bu konuda yaplmas gereken ilk saptama, siyasi partilerde masraf denetimi konusunun tam anlamyla zmlenememi ve yaratt ilgi ve nem orannda bir akla kavuamam olmasdr.130

Siyasi partilerin denetlenmesi iin eitli nedenler vardr. Bunlardan ilki hukukidir. Anayasa ve kanunlar siyasi partilerin denetlenmesini aka

dzenlemilerdir.

kinci neden ise, siyasi partilerin demokrasinin rnleri

olmalarndan ileri gelmektedir. Demokratik hukuk devleti, akl, effafl ve denetimi asl grr. Bireylerin en temel demokratik hakk olan bilgi edinme hakk erevesinde, siyasi partilerin, gerek hazineden gerekse bireylerden aldklar yardmlarn nasl kullanldnn bilinmesi iin mali denetimleri yaplmaldr.
131

Bu

ikinci neden mali denetimi, bir siyasi partinin ierisinde doduu demokratik dzen asndan tehdit olarak alglanmasnn nne gemek adna bir ara olarak grr.132

Siyasi parti gelirlerinin mali denetimleri dnda, harcamalara snr getirilmesi,133 balara st snr konulmas,134 balarn aklanmas,135 baz
kendilerinden toplanan paralarn nerede nasl harcandn bilmeleri ve bu bilgileri deerlendirmeleri gerekir. KILIN(2002), s. 4.
130

YCEKK(1972) s. 65. KILIN(2002), s. 6. Bu sayede semen asndan, oy verdii partinin hangi kar temsil ettiini

131

bilme olana da domu olur.

132

Ayn yndeki gr iin bkz. KAYA, Mehmet Ouz: Mali Denetimde Mevcut Durumun

Eletirisi ve zm nerileri, Anayasa Yargs ncelemeleri 1, Edt. Mehmet Turan- Hikmet Tlen, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 587.
133

Fransada seim harcamalarna bir st snr konmu olup bu snrn almas halinde, duruma gre

kazanlm bir seim kaybedilmi olarak ilan edilebilmektedir. ZTRK(2006), s. 162.

63

kurululardan yardm alnmasnn yasaklanmas,136 seilenlerin ya da adaylarn malvarlklarn aklamalar ve seim harcamalarnn yaynlanmas gibi tekniklerle de denetim yaygnlatrlmtr.

Siyasi partilerin masraf denetimi konusuna, bu denetimin znesi siyasi partiler pek scak bakmamlardr. Bunun nedeni de, bu kontroln gelitirilmesinin tesirsiz kalaca ve byle bir denetimin temelde, demokrasiye ters decei dncesidir.137

Siyasi partilerin hesap vermeye mecbur tutulmalar halinde, bu mecburiyet sadece merkezi tekilat iin deil, aradaki btn teekkller ve yerel rgtler iin de geerli olmaldr. Ancak bu tr rgtlenmelerin tespiti de, kavramlarla

belirlenebildii kadar kolay deildir. stelik siyasi partilere yaplan mali yardmlarn
134

Fransada milletvekili ve cumhurbakanl seiminde balar gerek kiiler iin 20.000, tzel

kiiler iin 50.000 Frank geemez. Bunun yannda Fransada partilere, gruplara ve adaylara seim zamannda bir finansman irketi ya da mali mavir tutma zorunluluu getirtilmitir. ZTRK(2006), s. 161.
135

Alman Siyasi Partiler Kanunu belirli bir miktar aan balarn aklanmasn ve bunlarn

denetimini hkme balamtr. GENKAYA, mer Faruk: Siyasi Partilere ve Adaylara Destei Balar ve Seim Giderlerinin Snrlandrlmas, Karlatrlmal Bir

ncelemeveTrkiyeiinneriler,TESEV,htpp://www.tesev.org.tr./projeler/proje_siyasi_parti_metin _teblig23.php, s. 4. (31.08.2007)

136

Portekizde partilerin kamusal makamlardan, kamu yararna alan zel kurululardan, yabanclar

ya da kamusal yabanc ortaklardan ve ulusal teebbslerden ba almalar yasaktr. SALAM(1999), s. 51.

137

FUSILIER(1964), s. 6.

64

kayt altna alnmas da ayr bir glktr. Partilerin, belli bir miktar aan balar hesap vermeye mecbur tutan kanun hkmlerini bertaraf etmeyi salayacak zmler rettikleri bilinmektedir.138

Siyasi

partilerin

finansmannn

denetiminin

yannda,

siyasi

parti

organizasyonu iinde ya da dnda bulunan adaylarn yaptklar harcamalar da denetime tabi olmaldr. rnein Trkiyede, siyasi partilerin kampanya giderlerine ilikin bir dzenleme olmad gibi adaylarn yaptklar kampanya giderleri de hibir yasal dzenlemeye ve denetime konu edilmemitir. Bu durum, sadece mali gcne gvenen kiilerin siyasi hayata atlarak, siyaseti ek i gibi grmesine neden olmaktadr.

138

Byk miktardaki balar, birok eller arasnda taksim edilerek, gzden karlabilir. Partilerin

adlar bilinmeyen kimselerden ba almalar da yasak deildir. Ayrca, parti gelirleri arasnda saylacak, parti resimlerinden, pullarndan, flamalarndan, rozetlerinden bol miktarda satn alnmann nne de engel konulamaz. Vatanda, siyasi partilerin ve siyasi tekilatn ne suretle finanse edildiklerini bilmek hakkna sahiptir. Fakat demokratik hkmler de oylarn gizlilii prensibini kabul etmilerdir. Siyasi partileri ve siyasi hareketleri vatandalardan veya her eit tekilattan aldklar mali yardmlar aklamaya mecbur etmek bu vatanda ve tekilatn kimler olduunun kolaylkla meydana kmasn salar ve bu hal memleketin siyasi hayatnda birok buhranlara sebep olabilir. Ayn ekilde, partilere aldklar mali yardmlar aklamak mecburiyetinin ykletilmesi, baz partileri ya balca gelir kaynaklarndan mahrum klmak ya da yasay hileli bir ekilde tatbik etmek durumu ile kar karya getirir. Dier taraftan, partilere en kk tekilatlarna kadar teferruatl hesap tutma mecburiyetinin yklenmesi ve bu hesaplarn idare tarafndan ciddi bir kontrole tabi tutulmas, zaten personel sknts eken bu partileri yeni memurlar kullanmaya ve dolaysyla masraflarn nemli bir ekilde arttrmaya mecbur eder. FUSILIER(1964), s. 1820.

65

Gelir ve giderlerin belirli bir yasal erevede yaplmas zorunluluu, effafln esas olduu demokratik dzenin bir gerei ve bu dzeni destekleyen bir unsur olarak grlmelidir.

2. Denetimin Yaplmasnda Sistemler

a. Hesaplarn Kamuoyuna Aklanmas Sistemi

Bu sistemde siyasi partiler ve/veya adaylar o yl elde ettikleri gelir ve giderleri kamuoyuna aklarlar. lgili siyasi partiye kimlerin ne kadar bata bulunduklar, yaplan harcamalarn hepsi kamuoyunun nnde aklanr. Bu sistemde herhangi bir devlet organna hesap verme sz konusu deildir. Usulsz elde edilen gelirlerle ilgili takdir kamuoyuna braklr.

Byle bir sistemin baarya ulamas, daha ok demokrasiyi tm ynleri ile benimsemi toplumlarda mmkndr. zellikle gnmzde, saydamlk salanmas ve kamuya hesap verebilme ltlerine uygun olarak siyasi partilerin hesaplarn kamuoyuna aklamalar ayr bir neme sahiptir. Kamuoyuna hesaplarn aklayan siyasi parti, semenlerine kimin tarafndan desteklendiini gstererek, meruiyetini de salamlatrmaktadr.

Kamuoyuna aklama sistemi birok lkede uygulanmaktadr:139

139

Bu sistem devlet organna hesap verme sistemi ile birlikte de uygulanabilmektedir. rnein

Fransada 5 yllk sre iin Dantay, Yargtay ve Saytay yelerinden seilen toplam 9 yenin

66

Siyasi partilerle ilgili ilk anayasal dzenlemeyi yapan Almanyada, Alman Anayasasnn 21. maddesine gre siyasi partilermali kaynaklar hakknda alenen hesap vermek zorundadrlar. Anayasann bu hkm, 24.07.1967 tarihli Alman Siyasi Partiler Kanununda da yer alm ve siyasi partilerce Alman Federal Meclis Bakanna sunulan hesap raporlar Federal lan Gazetesinde yaynlanarak, kamuoyu denetiminin yolu almtr.

Fransada da devlet bakanl adaylarnn seim kampanyas giderleri Resmi Gazetede yaynlanmaktadr. Yunanistanda devlet yardm alan siyasi partilerin hesaplarn her yl gnlk iki gazetede yaynlamalar zorunludur. ABD, srail, spanya ve Kanadada, her ba yapann kimliinin aklanmas gerekmektedir. Almanya ve Japonyada ise, belli bir miktarn zerinde ba yapanlarn adlarnn resmi gazetede yaynlanmas gerekmektedir.140

Bu sistemin ilerliinin nndeki en byk engel, kamuoyunun yapt denetim sonucu belirgin bir yaptrmn belirlenmemi olmasdr.141 Ancak, kamuoyu
oluturduu Siyasi Finansman ve Kampanya Hesaplar Milli Komisyonu, adaylarn ve siyasi parti ve gruplarnn seim kampanyas hesaplarn inceler ve hesap sonularn Resmi Gazetede ilan ettirir. ZTRK(2006), s. 209214.
140

GENKAYA, mer Faruk: Siyasi Partilere ve Adaylara Destei Balar ve Seim

GiderlerininSnrlandrlmas,KarlatrlmalBir ncelemeveTrkiyeiinneriler,TESEV,htpp: //www.tesev.org.tr./projeler/proje_siyasi_parti_metin_teblig23.php, s.3. (31.08.2007).

141

Bu yntem ilk olarak Alman Anayasasnn 21.maddesi dorultusunda karlan 1967 tarihli Alman

Siyasi Partiler Kanununda benimsenmi bir yntemdir. Bu denetimde partiler bir hesap raporu hazrlarlar ve bu raporlar Federal lan Gazetesinde yaynlanr. Ayrca baz lkelerde partilerin tm gelir ve giderlerinin aklanmas istenmese de seim zaman yaplan masraflarn bildirmelerini veya

67

vicdanndan geememi bir siyasi partinin gelecek seimde oy toplamasnn zorlaaca da bir gerektir. Belki de bu yumuak nokta, kamuoyuna aklanan bilgilerin devlet organ tarafndan denetlenmesi ile alabilir. Ancak kamuoyuna aklama sisteminde, sk denetimden ok zendirici bir sistemin getirilmesi effafln salanmasnda daha etkili olacaktr.

b. Bir Devlet Organna Hesap Verme Sistemi

Bu sistemde partilerin ve/veya adaylarn gelir ve giderlerinin mevzuata uygun olup olmad bir devlet organ tarafndan incelenir.142 lkemizde saf hali ile uygulanan bu sistemde, partiler gelir ve giderlerini gsteren hesaplarn Anayasa Mahkemesine verirler. Anayasa Mahkemesince yaplan denetim sonucunda, partinin gelir, gider, hesap ve ilemlerinin kanuna uygunluuna karar verilmesi halinde parti tzel kiilii sorumluluktan kurtulmu olur. Aksi takdirde sz konusu kalemler, hazineye gelir olarak kaydedilir.

Hukukumuzda siyasi partilerin tabi olacaklar mali denetim, 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununda143, 2949 sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve
partilerin bal kurulularnn denetlemeleri ngrlmtr. rnein Fransada devletin adaylarn propaganda masraflarn ve benzin ihtiyalarn karlamas, adaylarn bunlar fatura ederek kamuoyunun bilgisine sunmasn gerektirmektedir. KILIN(2002), s. 26.
142

nceleme sonular her ne kadar Resmi Gazetede yaynlanyor olsa da, yaynlanan hesaplarn

ayrntl olmamas, bu hesaplar zerinden kamuoyu denetimi yaplmasnn nndeki en byk engellerdendir.
143

2820 sayl SPK madde 6077, 104, 106, 107, 110, 111/b-c, 113, 116 ve Ek madde 1 ve 6.

68

Yarglama Usulleri Hakknda Kanunda144 ve Anayasa Mahkemesi tznde145 yer almaktadr.

Bu metinlerde ayrntl olarak dzenlendii zere, siyasi partilerin gelir ve giderlerinin hukuka uygun olup olmad Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenir.146 1961 Anayasas dneminde karlan 648 sayl Kanunla siyasi partilerin gelir ve giderlerinin Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenecei belirtilmitir. 1982 Anayasas dneminde de Anayasa Mahkemesi denetim roln stlenmitir.147 1982 Anayasasnda 23.07.1995 tarih ve 4121 sayl Kanunla yaplan deiiklik gerei, Anayasa Mahkemesi bu denetimi yaparken Saytaydan yardm salar. 4445 sayl Kanunla SPKnn 75. maddesinin ikinci fkrasnn son cmlesine gre Anayasa Mahkemesi, Bu denetimi Saytaydan yardm salanarak hazrlataca raporlar zerinden yapabilecei gibi, siyasi partilerin genel

merkezlerinde ve mahalli tekilatlarnda dorudan doruya veya kendi yeleri arasndan grevlendirecei bir naip ye veya mahallin en kdemli adli veya idari yarg hakimi niyabetinde yaptraca inceleme ve aratrmalar zerinden de
144 145 146

2949 sayl Kanun madde 18/5, 30/3, 53 ve 54. Anayasa Mahkemesi tz madde 16, 17. Bugn hukukumuzda siyasi partiler drt trl denetim altndadrlar: Seimler (Yksek Seim

Kurulu); parti ii denetim; Anayasa Mahkemesinin mali ve yargsal denetimleri. TANRYZBAIOLU(2002), s. 190.
147

Anayasa Mahkemesi bu denetimi takvim yl baznda, ilk inceleme ve esasn incelenmesi olmak

zere iki aamal gerekletirmektedir. Bu aamalar ve ortaya kan sorunlar iin bkz. MUTLU, Levent: Mevzuat ve Uygulama erevesinde Siyasi Partilerin Mali Denetimi, Anayasa Yargs ncelemeleri 1, Edt. Mehmet Turan- Hikmet Tlen, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 556580.

69

yapabilir. Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonucunda verecei kararlar da kesindir.

Anayasa Mahkemesi denetimin sonucunda; gelir ve giderlerin doruluuna ve Kanuna uygunluuna karar verilmesi, Hazineye irad kaydedilmesi,148 Hazinece elkoyma, paraya evirme ve eletiri ve nerilerde bulunma eklinde kararlar verebilmektedir. Ayrca hesaplarn tutulmasnda sorumlu olan kiiler iin cezai yaptrmlar da mevcuttur.149 Bunun yannda Anayasa Mahkemesi SPKnn 101. maddesi uyarnca, bir siyasi partinin, yabanc devletlerden, uluslar aras kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm almas durumunda siyasi partinin kapatlmasna da karar verebilmektedir. 150

lkemizde, siyasi partilerin mali denetiminde olduka byk boluklar mevcuttur.151 Bunlar arasnda; mali denetimde uygulanacak kurallarn yetersizlii,

148

Anayasa Mahkemesinin yapt denetim, gelirlerin ve giderlerin ait olduu senelerden sonra

yaplabildiinden Hazineye irad kaydedilecek bir durum ortaya ktnda, evrak zerindeki deerlere gre kaydedilmekte, bu durumda enflasyon dikkate alnrsa, irad kaydedilen meblan gnmz deerlerinin ok altnda kald grlmektedir. ZTRK(2006), s. 259.
149 150

MUTLU(2006), s. 575580. Hem 1961 Anayasasnda hem de 648 sayl SPKda siyasi partilerin mali denetimi sonucu parti

kapatma yaptrm getirilmemitir.

151

Avrupann demokratik lkelerindeki uygulamada, partilerin her yl veya her iki ylda bir, gelir ve

giderlerini net ve ayrntl olarak gsterdikleri btelerini, mali bir denetimden geirdikten sonra, yine ayn ayrntda ve itiraz kabil olmak zere, lkenin en yksek tirajl basn organnda yaynlamalar ngrlmtr. Bu konuda, lkemizdeki Anayasa Mahkemesi denetimi, basit ve etkisiz bir formalite

70

denetimin gecikmesi,152 siyasi partilerin mali denetim konusunu yeterince bilmemeleri153 ve bu konuda Anayasa Mahkemesinin nne gelen her olaya gre karar vermesi ve dolaysyla bu konuda ilke kararnn olmamas saylabilir.

Trk

denetim

sisteminde,

seim

harcamalarnn

hibir

ekilde

denetlenmemesi de eksiklikler arasnda saylabilir. Anayasann 69. maddesinde 3.10.2001 tarih ve 4709 sayl Kanunla yaplan deiiklie gre; adaylarn ve siyasi partilerin seim harcamalar konusunda dzenleme yapma grevi yasama organna verilmise de, yasama organ byle bir dzenleme hl yapm deildir. 154

Ne 1982 Anayasasnda ne de 2820 sayl SPKda siyasi partilerin harcamalar snrlandrlmtr. Kanunun, siyasi partilere balar dzenleyen 66.maddesinin deiik 2. fkrasnn 31.10.1990 tarih ve 3673 sayl Kanun ile deiik dzenlemesi, tm gerek ve tzel kiilerin her birinin bir siyasi partiye ayn yl

olmaktan teye gidememektedir. DLGER, Mehmet: Siyasetin Finansman Kaynaklar, Yeni Trkiye Dergisi, 1997, S. 13, s. 319.
152

1983 ylnda siyasi parti kurulmasna izin verilmesi ile, o yl kurulan partilerin 1984 yl Temmuz

ayndan itibaren mali denetimlerinin yaplmas gerekirken, 1983 yl hesaplarna ilikin ilk mali denetim Anayasa Mahkemesinde 1988 ylnda karara balanmtr. MEHTER, Hamdi: Siyasi Partilerin Mali Denetimi, Anayasa Yargs, C. 8, Ankara, 1991, s. 460.
153

Bu sorunu tm partilerin uyaca standart bir muhasebe sisteminin bulunmayna balayan

KAYAya gre bu sorunun almas, bir siyasi partinin mali ilemlerine ilikin olarak tutmas gereken kaytlarn tmne ilikin usullerin belirlendii bir siyasi parti muhasebe ynetmelii hazrlanmas ile mmkndr. KAYA(2006), s. 593594.
154

KAYA(2006), s. 601602.

71

ierisinde iki milyar liradan fazla kymette ayni veya nakdi bata bulunmasn155 ve 02.01.2003 tarih ve 4778 sayl Kanun ile eklenen ibare gerei, yaynlar kullandrmasn yasaklandn daha nce belirtmitik. Ancak, balarn bu miktarla snrlandrlmas, gnmz ihtiyalar karsnda gereki olmamasnn yan sra, yaplacak ban blnerek farkl kiilerce yaplyormu gibi gsterilmesinin de nnde bir engel bulunmamaktadr. Ayrca siyasi partileri maddi gleri ile etkileri altna alabilecek bask gruplarnn giderlerinin de bu ynden bir denetime tabi tutulmas yerinde bir uygulama olacaktr. Belli kurulularn ba yapmalarnn yasaklanmas, paravan kurulular aracl ile yardm yaplmasnn nne geememektedir.

Denetimin sonucunda, Anayasa Mahkemesi kanuna uygun olmayan gelir ve giderler saptad takdirde, parti mali bir yaptrmla kar karya kalmaktadr. Kanunun 5. blmnde ayrntl olarak dzenlenen Mali Hkmlerin

Meyyideleri, kanuna uygun olmayan gelir ve giderin hazineye gelir kaydedilmesi, partinin ikameti ile ama ve faaliyetleri iin gerekli olanlar dnda, tanmaz mallarn paraya evrilmesidir. Bunun yannda, yasal olmayan bata bulunan ile ba kabul eden parti sorumlusu ile partilere kredi ve bor verenler ile alanlarn alt aydan bir yla kadar cezalandrlmasn hkme balayan bir cezai meyyide de

155

Bu hkmde belirtilen maktu miktarn, gnn ekonomik koullar ile uzlatrlmas zor olduundan

1999 ylnda SPKya 4445 sayl Kanunla eklenen madde ile (Ek madde 6) 66.maddede dzenlenen ba miktar iin her takvim yl bandan geerli olmak zere, o yl iin 4/1/1961 tarihli ve 213 sayl Vergi Usul Kanunu hkmleri uyarnca tespit ve ilan olunan yeniden deerleme orannda artrlr. eklinde dzenleme getirerek nisbi bir oran belirlenmitir.

72

mevcuttur. Yabanc devlet ya da yabanc gerek ve tzel kiilerden yardm alanlara da bir yldan yla kadar hapis cezas ngrlmektedir.

Siyasi partilerle ilgili denetimin siyasi bir organ tarafndan yaplmamas yerindedir. Ancak, siyasi partilerin devletten aldklar yardm da dahil btn finansmann Anayasa Mahkemesine denetlettirmek ve bunu yeterli zannetmek meselenin nemli tarafn grmezlikten gelmek olacaktr.156 nk her siyasi parti bir ya da birka menfaat grubunun temsilciliini de yapmaktadr. Maddi ynden gl bir menfaat grubu, destekledii siyasi partiye salad byk imknlarla o partiyi seim mcadelesinde dier partilerden daha avantajl bir duruma sokabilir.157 Ya da bir menfaat grubu iktidara gelmi bir siyasi partiye en byk yardm yapm olmasna dayanarak o iktidardan kendi ekonomik ve sosyal karlarna ncelik tannmasn isteyebilir. Her iki durum da demokratik srecin ilemesine ve ruhuna ters decek olan rneklerdir.158

156

Bunun yannda kamunun denetimle grevli personelinin istenilen dzeyde gvenceye sahip

olmamas, denetim elemanlarnn saysnn yetersizlii ve yetkilerinin snrll da denetimin etkinlii asndan nemlidir. MERAL, Bayram: Siyasette Yozlama ve Siyasi Ahlak, Yeni Trkiye Dergisi, 1997, S. 13, s. 104105.
157

Parann seimlerdeki etkisi bykse de bu, seim sonularnn tamamen parann etkisi ile

ekillendiini gstermemektedir: Amerikada 1936dan 1948e kadar srp giden Demokrat Parti zaferleri dnemin iktidar partisinin kontrolnde olan mali kaynaklara ramen gerekleebilmitir. 1950 ngiliz seimlerinde en yksek masraf beyan etmi bulunan adaylar farkl bir ekilde yenilgiye uramlardr. YCEKK(1972), s. 70.
158

KILIN(2002), s. 2.

73

Denetimde uygulanacak kurallar kadar, bu denetimi yapacak olan merciin yetkinlii de nem tamaktadr. lkemizde Anayasa Mahkemesinin, siyasi partilerin kendi usullerince tuttuklar evrak zerinden yapt denetimin yeterli olmad, yaplan denetimlerin Resmi Gazetede yaynlanmasnn, denetimin ait olduu seneden sonra ne kadar geciktiinin tespiti ile aka grlmektedir.159 1995 Anayasa deiiklii ile Anayasa Mahkemesine bu denetim srasnda Saytaydan yardm alabilme olanann tannmas da sorunu zm grnmemektedir. Her ne kadar SPKnn 75. fkrasna eklenen, denetimin Saytay yardmyla hazrlatlacak raporlar ve adli veya idari hkim aracl ile yaplacak aratrmalar zerinden yaplabilecei hkm ile Anayasa Mahkemesinin denetim yetkisi artrlmsa da, bu konuda asl olarak, Anayasa Mahkemesinin yeterli kadroya kavuturularak,160 siyasi parti hesaplarnn Anayasa Mahkemesi bnyesinde kurulacak yeni bir birim iinde incelenmesinin yollar aranmaldr.161 Kurulacak bu birim alanlarnn, Siyasi Partiler Kanunu uyarnca siyasi parti niteliindeki rgtlenmelerde istihdam edilmesi partiler iin zorunlu tutulmal, bu yolla siyasi partilerin hesaplar tutma

159

Fransada yaplan denetimin sonucu Siyasal Finansman ve Kampanya Hesaplar Milli Komisyonu

alt ay ierisinde seimlere, seimlere itiraz olduu hallerde ise hesaplarn kendisine verilmesini takip eden iki ay ierisinde adaylarn kampanya hesaplar hakknda karar vermekte ve sonularn resmi gazetede ilann salamaktadr. Bu sre geerse de hesap onanm saylmaktadr. Trkiyede ise bu denetim uzun yllar almaktadr. ZTRK(2006), s.266. rnein; siyasi partilerin 1995 yl mali denetimi 1999 ylnda karara balanmtr. CHPnin 1995 senesi mali denetim raporuna ilikin bkz. AMK, SPMD, E. 1996/10, K.1999/8, k.t 23.02.1999.
160 161

GENKAYA(2000), s. 27. BATUM, Sheyl: Malvarl Tartmas Nasl Biter?(2), http://makale.turkcebilgi.com/kose-

yazisi-77743-suheyl-batum-mal-varligi-tartismasi-nasil-biter-(2).html.( 12.05.2007)

74

usul yerinde denetlenmelidir. Bu ekilde, siyasi partilerin kesin hesaplarnn Anayasa Mahkemesine gnderilmesinin gecikmesi de engellenmi olacaktr.

Denetimin Anayasa Mahkemesinden alnarak Saytaya verilmesi de nerilen zmlerdendir.162 1982 Anayasasna gre, siyasi partilerle ilgili tm yargsal srecin Anayasa Mahkemesi bnyesinde kabul edildii sistemimizde, siyasi partilerin mali denetimlerinin bu Yksek Mahkemeden alnarak Saytaya verilmesi ilk olarak kurumsal btnl bozacaktr. Ayrca siyasi partiler devlet rgt iinde yer almadklar iin, genel ve katma bteli idarelerle kimi idarelerin mali ilemleri stnde yaplan, yargsal karara balanarak sonular TBMMye sunulan Saytay denetiminin siyasi partilere tannan zerklik karsnda uygun olmad da ortadadr. Bu ekilde muhalefet siyasi iktidarn denetimine tabi hale gelecektir.163 Ayrca siyasi

162

Bu grler iin bkz. TRK Hikmet Sami : Trk Anayasa Mahkemesinin Sorunlarnn

Tartlmas, Ankara, Anayasa Yargs, C. 21, s. 148; ayn ciltte KUZU Burhan, s.154; TEZ Erdoan- YZBAIOLU Necmi: Siyasi Partiler ve Milletvekili Seimi Kanunlarna likin Grler,www.tugiad.org.tr/bultendosya/Siyasi_Partiler_ve_Millet_Vekili_Secimi.doc.(18.07.2007)
163

MEHTER bu konuda u noktalara deinmektedir: Saytay, bilindii gibi, grev alanna giren

genel ve katma bteli dairelerle dier kurulular TBMM adna denetlemekte ve denetim sonularn yargsal bir ilemden geirerek yasama organna sunmaktadr. Saytayla yasama organ arasnda organik bir ba bulunmamakla birlikte, Saytay denetimi TBMM adna yaplmakta ve sonular TBMMde kesin hesap yasalarna dnmektedir. Mali denetimin Saytaya verilmesi durumunda, denetimin Meclis adna yaplmas yannda, sonularnn da Meclise sunulmas gerekecektir. TBMMnin anatomisi siyasi parti gruplarndan olumaktadr. Siyasi partilerin mali denetimini, TBMM adna denetim yapan bir organa brakmann ve iktidardaki veya muhalefetteki partilerin mali durumlarn yanstan denetim sonularn Meclise sunmann yaratabilecei hukuki ve politik

75

partilerin finansmanna ilikin mali denetimi sadece hesaplarn incelenmesine indirgemek de kanmca yanl olacaktr. Siyasi partilerin mali denetimi bir btn olarak, yaplan siyasi parti denetiminin ayaklarndan biri olup, sonular bakmndan hukuk devleti ilkesi ve lkemizde uygulanan Anayasa rejimini etkilemektedir.

Partilerin beyanlarna ve eldeki bilgi ve belgelere gre yaplan bu denetim, genelde parti merkezlerinin belgelerine dayanlarak yaplmakta olduundan yerel rgtler baznda bir finansman denetimi yapldn sylemek de gtr. Yerelde kayda geirilen harcama ve yardmlar genel merkezden gelen parann nereye harcandndan ibarettir ki bu parann tm rgtlenmeye yetmesinin beklenmesi gereklerle badamamaktadr. Yerel rgtlerin finansmannn denetlenmesinde ise, ilk derece mahkemelerine yetki verildiinde parti genel merkezlerinin yerel rgt finansman belgelerinde yapabilecei olas deiikliklerin de nne geilecektir.

Siyasi partilerin artan giderlerini nasl karladklar sorunu bilinlenen kamuoyunu daha da yakndan ilgilendirmektedir. Siyasi alanda harcanan para miktarnn bykl ve siyasi partilerin ilevleri birlikte dnldnde, siyasi partilerin finansman ile ilgili dzenleme yapma zorunluluu ortadadr. stelik partinin benimseyecei finansman modeli ilk olarak partinin yapsn, partiler demokrasisi erevesinde de tm demokratik ileyii etkileyecektir. Yine de

sakncalar saylmayacak kadar fazladr. Byle bir durumu demokrasiyle badatrmak olanakszdr. MEHTER(1991), s. 462.

76

belirtilmelidir ki, partilerin mali denetimlerinin etkinlii asl olarak, siyasi partilerin kendilerini bu kurallarla bal hissetmelerine baldr.164

164

Her yasann mutlaka ak bir yan olacan dnerek; sk denetim yerine, zendirici bir sistem,

effafla katkda bulunacaktr. GENKAYA(2000), s. 25.

77

K NC BLM S YAS PART LER VE DEVLET YARDIMI

I. GENEL OLARAK S YAS YARDIMI

PART LERE DEVLET(HAZ NE)

A. S YAS PART LERE DEVLET YARDIMININ ORTAYA IKII

Siyasi partilerin finansmannn effaf, adil ve hesap verebilir nitelikte bulunmas, gnmz demokrasisi iin vazgeilmez bir neme sahiptir. Siyasi partilerin asli ilevlerini yerine getirebilmeleri, birinci blmde de belirttiimiz zere, bu rgtlenmelerin yeterli mali gce sahip olmalarn zorunlu klmaktadr. Bu mali gcn adil yollardan salanmas iin ortaya konulan zm yntemlerinden birisi de siyasi partilere kamusal mali destek salanmasdr.

Siyasi partilere yaplacak devlet yardm, demokratik hayatn bir prensibi olan, toplumdaki her trl grn aklanmas; mali gc bulunmayan partilerin veya adaylarn seim kampanyalarnda adalet ve hakkaniyet prensibi uyarnca topluma tantlmas; partilerin ve adaylarn mali bakmdan gl gruplarn etkisinden kurtarlmas asndan nem arz etmektedir. te, siyasi partilerin artan giderleri karsnda, zel kii ya da kurulularn balarna olan ballklarnn artmas, siyasi partilere devlet eliyle yardm yaplmas iin gerekli ortam hazrlamtr.1

Partiler demokrasisi anlay ierisinde, partilerin varlklarn srdrebilme yetisine sahip olmalar

demokrasinin istikrarn da salamaktadr. Bu nedenle, partilere devlet yardm yaplmasn kabul eden

78

Siyasi partilere yaplacak devlet yardm konusu, o lkenin siyasi parti hukukunun geliimine paralel bir dzlemde gelime gstermektedir. Bir lkedeki siyasi partilerin tr, siyasi sistemin ve seim sisteminin nitelii, sorunun alglanmasndaki ciddiyet ve alternatif finansman sistemlerinin varl, siyasi partilere devlet yardm yaplp yaplamayaca sorununun zmn de direkt olarak etkilemektedir. Ancak bunlardan nce, siyasi partilere devlet yardm yaplp yaplmamasnda rol oynayan balca etken, bu rgtlenmelerin nasl bir hukuki rejime tabi olduudur. Siyasi parti tzel kiiliinin hukuk dzeni iindeki yeri, bu rgtlenmenin karlat sorunlarn nasl bir zme kavuturulacan da gstermektedir.2 Siyasi partilerin hukuki dzenlemeler ierisinde yerini belirlemede farkl yaklam mevcuttur:

Siyasi partileri ilk dzenleyen lkelerden olan Federal Almanyada siyasi partilerin hukuksal nitelii tartma konusu olmutur. Alman Anayasasnn siyasi partileri dzenleyen 21.maddesinin amir hkm gerei kartlan Alman Siyasi Partiler Kanununun 2. paragrafnn 1. fkrasnda yer alan tanma gre:

lkelerden bazlar, mevcut demokratik dzenin yrmesinin siyasi partiler olmakszn mmkn olmadn yaadklar tecrbelerle renmiler ve bu rgtlenmelerin varlklarn srdrebilmeleri iin siyasi partileri, ayr hukuki metinlerin konusu haline getirdikleri gibi bu rgtlenmelere kamusal destek salanmasn da kabul etmilerdir. rnein; Almanya, talya, Yunanistan, Portekiz ve spanya gibi lkelerde, diktatrlk rejiminden ktktan sonra demokrasi tesisi iin siyasi partilerin ilev ve devlerinin devlet yardm ile desteklenmesi bir yol olarak benimsenmitir. SALAM(1999), s. 28.
2

PER NEK, Dou: Siyasal Partilerin Hukuki Rejimleri, TESAV Sempozyumu: Siyasi Partiler

Ve Demokrasi, Tesav Yayn, Ankara, 1995, (http://www.ekitapyayin.com/id/070/siyasi2-4sunus.htm 10.09.07) s. 1.

79

Partiler, srekli ya da uzunca bir sre iin Federal Devlet alannda ya da bir eyalet alannda siyasi irade oluumunu etkileme ve halkn Federal Mecliste ya da bir eyalette temsil edilmesine katlma amac gden ve iinde bulunduklar gerek ilikilerin genel grnm ve zellikle rgtlerinin kapsam ve salaml, yelerinin says ve kamu nndeki grntleri asndan bu amacn ciddilii konusunda yeterli bir gvence sunabilen yurtta birlikleridir. 3

Bu tanmdan konumuz asndan kan nemli sonu, siyasi partilerin yurtta birlikleri olarak nitelendirilerek, sivil kurulular olarak belirlenmesidir. Ancak yaplan tanmda, siyasi partilerin yurtta birliklerinden ayrcalkl bir durumunun olduu da aka grlmektedir. Partiler, kendileri iin ngrlm bulunan kamusal grevler bakmndan zel hukukun dernek ya da ortaklk gibi kurulularndan farkl bir nitelie sahiptir. Bu adan partiler, kamu hukukunun sui generis kurulular olarak nitelendirilmektedir.4 Bu noktada Anayasada yer almalar dolays ile, siyasi partileri Anayasa organ5 olarak nitelendirmek doru deildir.6 Siyasi partilerin
3

Bu tanmn ngilizce metni u ekildedir: Parties are associations of citizens who set out to

influence either permanently or for a lengthy period of time the formation of political opinions at Federal or Land level and to participate in the representation of the people in the Federal Parliament (Bundestag) or regional parliaments (Landtage) provided that they offer sufficient guarantee of the sincerity of their aims in the general character of their circumstances and attendant conditions, particularly in regard to the size and strength of their organization, the number of registered members and their public image. Party members may only be natural persons. C:\Documents and Settings\deneme\Desktop\German Law Archive.htm.(25.09.2007).
4 5

SALAM(1999), s. 41. Siyasi partiler, Danma Meclisi Anayasa Komisyonu tarafndan hazrlanan Siyasi Partiler Kanunu

tasarsnda anayasal kurulu olarak kabul edilmilerdir. DMTD, S. 333, s. 2425.

80

Anayasada dzenlenmesinin nedenini, siyasi partilerin toplumsal ve siyasal yaamda stlendikleri ilevlerle orantl birtakm anayasal gvenceler salanmas amacnda aramak gereklidir.7

Bunun yannda siyasi partileri kamu kurulular olarak da nitelendirmek doru deildir.8 Kamu kurulularnn zellii, devlet rgtne dhil olmalardr.9
6

Tezie gre, bir kuruluun Anayasa organ olarak nitelendirilebilmesi iin ilk nce Anayasann bir

tzel kiilie sahip olmas gerekmektedir. Tzel kiilie sahip olan devlettir ve siyasi partiler devletin temel erkinden biri olmadndan, devlet organ olarak da nitelendirilemez. Siyasi partiler, devlet rgt dnda bir kiilie sahip olup, devlet iradesinin yasama ve yrtme organlar ile ortaya kmasnda birer aratrlar. TEZ (1998), s. 314.
7

GLSOY,Tevfik:Trkiyede

Siyasal

Partilerin

Anayasal

Stats,

htpp://

www.etkinlikpaylas.com/forum/viewtopic.php?t=547, 2007, s. 2. (10.09.2007).

8

Anayasa Mahkemesine gre, Bir siyasi partinin toplum ve Devlet dzenini, kamu faaliyetlerini

belirli grler dorultusunda ynetmesi, denetlemesi ve etkilemesi kamu hizmeti niteliini tar. Ancak bu hizmetin yerine getirilmesi o siyasi parti mensuplarnn Trkiye Byk Millet Meclisin, Hkmete ve mahalli idarelerin seimle i bana gelen kurulularna girmeleriyle balar ve mensuplarn aracl ile gerekleir. Hizmetleri grenlere ise, hizmetleri karl olarak Devlete ve mahalli idarelerce para dendii de bilinmektedir. Siyasi partilerin kamu hizmeti niteliindeki almalar ancak bu dar ereve iinde sz konusu edilebilir. Bu evrenin dnda siyasi partiler bakmndan kamu hizmeti saylabilecek bir alma dnlemeyecei gibi, partilerin birer kamu kurumu olarak kabul edilmelerine olanak yoktur. E.1970/12, K. 1971/13, K.t.2.2.1971, AMKD 9, s. 287.
9

devlete siyasal partileri dzenleme yn ve yetkisi verdiiniz zaman, ortada siyasal parti kavram

da kalmaz, siyasal partinin kendisi de kalmaz. O bakmdan, siyasal balang noktas u olacaktr: Siyasal partiler devlet rgtnn dndadrlar. Yani, jandarma komutanlklarna, kaymakamllklara, emniyet mdrlklerine benzemezler Siyasal partilerin devlet rgt dnda olmalar demek, kurulularnn serbest olmas demektir ve kapatlmamalar demektir. PER NEK(2005), s. 2.

81

Partileri kamu kuruluu olarak grmek, demokratik bir toplumda onlarn ada siyasi yaamdaki ilevlerini kabul etmeme sonucunu dourur. nk bu takdirde, siyasi parti faaliyetlerinin devlet mdahale ya da denetimine ak olmalar gerekir.10 Siyasi partileri kamu hukuku tzel kiisi kabul etmek, siyasi partilere devlet yardm yaplmasnn nnde de bir engel tekil edecektir. Kamu hukuku kiisi olarak kabul edilen siyasi parti, zaten devlet yaplanmas ierisindedir ve bu nedenle tamamen kamusal kaynaklardan finanse edilecektir. O halde, devlet tarafndan bu rgtlenmelerin btn finansmannn karlanmas gereklidir ki bu durum da, siyasi partilerin unsurlar ile uyumaz.

Siyasi partilerin btnyle devletin mdahale alannn dnda olduu anlayndan hareket edersek de bu defa, bu rgtlenmeleri zel hukuk tzel kiisi olarak kabul etmemiz gerekecektir.11 Ancak, siyasi partileri bu ekilde bir zel hukuk
10

TEZ (1998), s. 314; SARIBAY(2001), s.18. Tezi ayrca, bu kanaati lkemiz asndan,

Anayasann 68.maddesinin 5.fkrasnda belirtilen, kamu grevlilerinin siyasi partilere ye olmalarn yasaklayan hkmle pekitirmektedir. Eer Siyasi Partiler Hukukumuz asndan kamu kuruluu olarak nitelendirilebilseydi, kamu grevlilerinin bu kurululara yelii yasak olmazd. Ayrca, siyasi partilerin kamu kuruluu olarak nitelendirilmesi ancak tek parti sistemlerinde dnlebilecek bir husus olabilir. ktidarla birleen tek siyasi parti, kamunun tm olanaklarndan yararland gibi, devletle aynilemektedir. ok partili bir sistemde siyasi partileri kamu hukuku kuruluu kabul ettiimizde ise muhalefeti ve bu kuvvetin ilevini aklamakta zorlanmaktayz.
11

lkemizin 648 sayl ilk Siyasi Partiler Kanunu hazrlanrken, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi

Komisyonu tarafndan tasar hakknda sunulan raporda u grlere yer verilmitir: Siyasi partileri esas itibariyle zel hukuk messeseleri saymak gerekirsiyasi partileri kamu hukuku messeseleri haline getirmek ve onlar kamu hukukuna tabi tutmak, onlar hkmetin kontrol ve basks altna sokmak neticesini dourabilir. Hlbuki siyasi partiler kendilerine den grevleri, hkmetten

82

kiisi saymak, bu kurulular kamusal gvencelerden tamamen yoksun brakacak niteliktedir. Siyasi partileri dernek statsnde gren lkelerde dahi, pratik zorunluluklarn gerei olarak siyasi partiler iin baz zel dzenlemelerle, ksmen ya da tamamen haklardan yararlanma olana getirilmitir.12 Siyasi partiler her ne kadar dernekler gibi kii topluluklar olsa da, amalarnn kamusall, bu

rgtlenmelerin zel hukuk kiisi saylmalarnn nne gemektedir. Demokrasinin temsili nitelii, siyasi partilerin farkl alglanmasn zorunlu klmaktadr.

Gnmzde siyasi partilere devlet yardm yaplmas, partilerin baz kamusal olanaklardan yararlanmas ve partilerin seim harcamalarna ve ba almalarna snrlamalar getirilmesi bunlarn kanunla dzenlenmelerini zorunlu klmakta;13 bu da siyasi partilerin dzenleniinin tamamen kendi inisiyatiflerine braklmasn engellemektedir. te her iki grn yetersizlikleri, siyasi partilerin devlet

organizmasndan ayr, ama kamu hayat iin tadklar nem nedeni ile snrsz zgrle sahip olmayan kurulular olarak belirmelerine neden olmutur. Siyasi partilerin kendilerine zg, bu yar-kamusal nitelii, demokratik Bat lkesinde

siyasi partilere devlet btesinden yardmda bulunulmasnn da nn amtr.14 lkemizde de siyasi partiler, birey iradeleri ile kurulan; ancak toplum yaamndaki
bamsz ve hr dernek olarak en iyi surette yapabilirler.AHF, Komisyonun Siyasi Partiler Kanunu Tasars ile lgili Raporu, AHFD, C. 20, S. 14, Ankara, 1963, s. 261 vd.
12 13

SALAM(1999), s. 35. GLSOY(2007), s. 3. ZBUDUN(2003), s. 96. Siyasi partilerin hukuki nitelii konusunda bir baka karma gr ise,

14

siyasi partileri, halkn siyasi dnce ve inanlarnn olumasnda birer ara olan serbest kurulular olarak nitelendirilmektedir. TEZ (1998), s. 315.

83

etkileri

nedeni

ile

kamusal

destek

salanan

rgtler

olarak

varlklarn

srdrmektedirler.

Siyasi partilere devlete yaplacak yardm ve siyasi partilerin mali kaynaklar konusundaki kanunlar, Siyasi Partiler Hukuku alannda yasal dzenlemenin yapld en geni alan oluturmaktadr. Bu alan ayn zamanda siyasi partilere ilikin sorunlarn da nemli kaynan oluturmaktadr. yle ki; gncelliini en uzun sre koruyan sorunlar buradan kaynakland gibi; bu alana ilikin dzenlemeler, nicelik ve niteliklerine gre yeni sorunlarn ortaya kmasnda da nemli rol oynamaktadr.

Siyasi partilere devlet yardm konusu, Batl lkelerde deiik nedenlerle kabul ya da reddedilmitir. Siyasi partilere mali destek salanmasnn yararlar olduu gibi sakncalar da bulunmaktadr:

Partilere devlet yardm yaplmas, siyasi partilere bamszlk salayacak ve bu ekilde partiler, sermaye gruplarnn etkisinden ve mali olanak odakl faaliyetlerde bulunmaktan kurtulacaklardr.15 Demokrasi, her trl bilgi ve dncenin ve zellikle kart grlerin toplum ierisinde aklanmasn gerektirmektedir. Bu amala, siyasi partilerin gnlk etkinliklerini ve yayn-eitim almalarn yerine
15

Devlet yardm ile engellemek istenen bu durum Trk Anayasa Mahkemesinin baz kararlarna da

yansmtr: Partilere devlet yardm yaplmamas, "onlarn paraca gl kimi kii ve kurulularn etki ve basks altna dme tehlikesi ile karlamalarn istemek olur ki, bunun hukuksall tartlr. Parti ii almalarn demokrasi esaslarna uygun olmas zorunluluunu zedeleyen byle bir tehlike ancak devletin yardmyla giderilebilir. Yardmda bu bakmdan kamu yararnn bulunduu aka ortadadr" E. 1988/39, K. 1989/29, k.t 6.7.1989, AMKD, S. 26, s. 2329.

84

getirmeleri devlet tarafndan desteklenmelidir. Ayrca partilere ve adaylara, seim kampanyalarnda grlerini vatandalara duyurabilmeleri iin yeterli nakdi ve ayni kaynak salanmaldr.16 Siyasi partilerin, zellikle temsili demokrasinin ileyii iin gerekli olan siyasi katlmay salamalar asndan, seim dnemlerinde, finansman arayna girmelerinin nne geilmelidir. Seim faaliyetleri her trl baskdan uzak olarak gereklemelidir.

Devlet yardmnn bu yararlar yannda, siyasi zgrlk kapsamnda dourduu sonulardan en nemlisi, muhalefetin siyasi bamszl ve zgrln salamas noktasndaki etkisidir.17 ktidardaki parti veya partilerin ba toplamadaki ve her ne kadar hukuki saylmasa da devlet olanaklarn kullanmadaki ans karsnda, muhalefetin varln ve etkinliini srdrebilmesi iin devletin yapaca mali destee ihtiyac vardr. Sermaye gruplarnn desteini alamayan partilerin almalarn devam ettirebilmeleri iin gerekli olan para da devlet yardmndan salanacaktr.

Ayrca bu uygulamayla, mali bakmdan gl kii ya da gruplarn siyasi hayatta sadece kendi lehlerine yaratacaklar durumlarn nne geilecei ve devlet eli ile yaplacak yardmn denetimi kolaylatraca da dnlmektedir.18

16

KATZ Richard S.: Democracy and Elections, New York ve Oxford: Oxford University Press,

1997, s. 263-264.
17 18

TANR(1994), s. 130. BEETHAM, David; BOYLE, Kevin: Demokrasinin Temelleri, ev. Vahit Bak, Liberte

Yaynlar, Ankara, 1998, s. 6364.

85

Bir dier uygulama, devlet yardmn kabul etmekle birlikte, devlet yardmnn belli partileri kayrma arac olarak kullanlmasn engellemek adna, seim dnemleri esas alnarak, parti ayrm yaplmakszn yardmn datlmasdr.19 Seimlere girme artlarn iinde barndran her siyasi partiye ve adaya, kampanyada gerekli asli kaynaklar eit olarak salanmaldr. ktidar yarnn eit koullar altnda gereklemesi de ileyen demokrasi iin nemlidir.20

Siyasi partilere devlet yardm yaplmasnn sakncalar da bulunmaktadr. Devlet yardm, siyasi partileri devletin politikasnn gdmne sokabilecektir. Devlet, yardm ettii siyasi partilerin i ilerine karma imkan bulacak, bu da muhalefet partilerinin bu ilevlerini yerine getirememelerine neden olacaktr.21

Devletin bu finansmanndan yeni ve kk partilerden ok, yerleik ve byk partilerin yararlanmas da mevcut partileme eilimlerini donduracak niteliktedir. Siyasi partilere yaplacak mali yardm daha eitliki bir dzen getirse de mevcutlar koruyan bir sistem getirdiinden yeni partilerin bu yara girmesi

19

rnein talyada, 1819 Nisan 1993 tarihinde yaplan referandum gerei alnan karar uyarnca,

siyasi partilere yaplan hazine yardmna son verilerek; devletin, sadece seim dnemlerinde kampanya giderlerine katlmas usul kabul edilmitir. TEZ (1998), s. 317.
20

TEZ (1998), s. 316. Sosyal rgtlenmelerin zel bir tr olarak ortaya kan siyasi partilerin i rgtlenmeleri ve

21

finansman ile devletin mdahale alan arasndaki etkileim, hassas bir gerilim zerine oturmaktadr. YILDIZ, Ahmet: Siyasi Partilerin Finansman(Almanya, talya, ngiltere, Fransa ve ABD rnekleri), TBMM Ktphane ve Dokmantasyon Mdrl Aratrma Servisi Yayn, 1996, s. 1.

86

zorlaacak; siyasi partiler kartelleen ve devletleen rgtlenmeler halini alacaklardr.22 Seime katlma yetisine sahip tm siyasi partilere devletin mali destek salamas bu noktada nem kazanmaktadr. Eer bu yardm sadece seimlerde baarl olan siyasi partilere yaplrsa hem bireylere yeni alternatifler sunabilecek yeni partilerin n kesilmi olacak hem de yardmdan yararlanan siyasi partilerin zm araylar yavalayacaktr.

Ayrca, devlet yardm parti merkezine yapldndan,

bu durum parti

yeleri ve rgtsel yapsnn aleyhine parti brokrasisini ve merkeziyetiliini besleyecek nitelie brnmektedir.23 Grleri merkez tarafndan dikkate alnmayan parti rgt, buna bal olarak ye kazanmada zorlanacaktr. Yardmn parti rgtnn deiik birimlerine yaplmas yoluyla bunun nne geilebilirse de, uygulamada Almanya dnda24 buna pek rastlanmamaktadr.25 Siyasi partilere
22

GENKAYA, mer Faruk: Siyasetin Finansman,Snrlamalar ve Denetim:Karlatrmal

Uygulamalar,http,//www.panoramadergisi.com/Nisan2005/, s. 45. (21.10.2005).

23

Parti gelirleri ierisinde yelik aidatlarnn eskisi kadar etkili olmamas, parti rgtlerini, parti

merkezinin onlara verecei devlet yardmna daha da baml hale getirmekte, bu da parti ii demokrasiyi zedeleyici sonular dourmaktadr. Parti merkezi, ye saysn ve aidatn artramayan yerel rgtn muhtariyetini tanmamakta, rgt iindeki ye de finansmanna katlmad iin parti kararlarnda etkin olamamaktadr.
24

YILDIZ(1996), s. 6. Hazineden alnan devlet yardmnn bir ksmnn yerel tekilatlara parti genel merkezlerince

25

gnderiliyor olmas, harcamalarn merkezin dna kt anlamna gelmemektedir. nk yerel tekilatlar bu finansman genel merkezin direktifleri dnda kullanamamaktadr. Bu da yerel tekilatlarn, genel merkezle zorunlu bir uyum salamasna, merkez politikalarn sorgulama ve alternatif politikalar retme imknndan yoksun kalmasna sebep olmaktadr.

87

yaplan devlet yardmnn merkeze yaplmas lider sultasn da pekitirmektedir. Devlet yardm sayesinde daha byk bteleri ynlendiren parti liderleri, bu maddi kuvvet sayesinde liderliklerini pekitirmekte ve parti ierisinde yeni lider adaylarnn nne geebilmektedir.

Devlet yardm, partileri ve adaylar yelerin yerine kitle iletiim aralarna ve profesyonel halkla ilikiler uzmanlarna baml hale getirmekte, bu durum da uzun vadede halkn siyasete ilgisizlemesine ve siyasi partinin taban-tavan balantsnn kopmasna neden olmaktadr.26

stelik devlet yardmna ayrlacak kaynak, bir sonraki senenin btesinden ayrldndan, bu belirlemede iktidar partisi veya partileri etkin olmakta; devlet yardm iktidar parti veya partilerinin bu kontrol ellerinde tutmalarna sebebiyet vermektedir. Srekli bir gelire kavuan siyasi partilerin, giderlerini bu yardma gre belirlemelerinin ve giderlerinin artmasnn nne nasl geilecei ise devlet yardmnn nemli boluklarndan birisidir. Dzenli olarak kavutuu bu gelire karn, siyasi partinin balara olan bamlln devam etmesine engel olacak bir sistem gelitirilmesi gerekecektir.

26

Siyasi pazarlama metotlarnn n plana kmas tekilatlarn almas, yerel politika teknikleri ve

motifleri kullanlmasnn nnde de engel tekil etmektedir. Siyasi etkileme arac olarak siyasi pazarlama metotlarnn kullanlmas, lider eksenli bir pazarlama metodu olarak karmza kmakta ve partiler ye kazanmak yerine reklamc transferi ile uramaktadrlar. Gnmzde, adaylardan ok siyasi partilerden bahsedildii gibi parti programlarndan ok parti kampanyalarndan

bahsedilmektedir.

88

Btn bunlarn yannda, siyasi partilere yaplacak yardmn kazanlan sandalye saysna gre yaplmas da, devlet yardm alabilmek adna milletvekili transferlerine neden olabilmektedir.27 Kazanlan sandalye saysnn, belirlenen seim sistemi ile yakndan balants devlet yardmn asl ilevinden

uzaklatrabilmektedir.

Bir baka nemli konu da siyasi partilere yaplan bu yardmn finansal kaynan vergilerin oluturmasdr. Vergiler cebir gcne dayanlarak vatandatan alnan dentilerdir; vatandan dedii vergilerden bir ksmnn rzas alnmadan kamusallk derecesi tartmal olan bir alana aktarlmas olduka tartmaldr. Zira vatandalar bu ekilde bazen benimsemedikleri bir partiye katkda bulunmaktadr.

Btn bu nedenler siyasi partilere yaplacak devlet yardmnn kriterlerinin belirlenmesinin zorluunu gsterdii gibi, belirlenen kriterler de yeni sorunlara yol aabilmektedir. Bu noktada, siyasi partilere yaplacak devlet yardmnn, bu yardmn amac olan partiler aras frsat eitliini salamaya hizmet etmesine dikkat edilmelidir. Devlet yardm, yarn balad anda partilere frsat eitlii salayacak tedbirleri iermelidir. Aksi takdirde bu adaletsizlik dnemler arasnda aktarlabilmekte ve sistemin ileyiini etkilemektedir.

27

rnein Fransada siyasi partilere devlet yardmnn ilk uygulan eklinde yardmn parlamento

gruplarna da yaplmas, devlet yardmnn yaplaca dnemde milletvekillerinin grup oluturma abalarna sahne olmutur. ZTRK(2006), s. 156.

89

B. DEVLET YARDIMININ YAPILI EK LLER

Yaplacak devlet yardm konusunda nemli sorunlardan birisi de yardmn yntemidir. Devlet yardmn benimseyen lkelerde yardmn yapl ekli ve zaman da deiiklik gstermektedir. Burada nemle gzetilmesi gereken, partilere yardmda konacak ltlerin demokrasiyi yozlatrmamas ve partiler arasndaki dengeyi bozmamasdr.28

Devlet yardm sadece seim dnemleri ile snrl olmak kayd ile yaplabildii gibi, gnlk etkinliklerin yerine getirilebilmesinde kullanlmak zere siyasi partilere dzenli olarak verilen yllk mali destek eklinde de olabilmektedir. Siyasi partilere dorudan para yardm yaplabilecei gibi; devlete ait kitle iletiim aralarndan cretsiz propaganda imkn salanmas,29 siyasi partilerin sahip olduu malvarlklarnn ve partilere yaplacak balarn ve parti gelirlerinin vergi indirimine tabi tutulmas30 gibi devlet, siyasi partilere dolayl mali desteklerde de bulunulabilmektedir.

28 29

GZBYK(1998), s. 83. Devletin siyasi partilere tand kitle iletiim olanaklarndan yararlanma olana da frsat eitlii

bal altnda birok sorunu da iinde barndrmaktadr: rnein; ktidar partilerinin devlet radyo ve televizyonlarndan yararlanma olanaklarnn daha fazla olmasnn nne nasl geilecei, yayn srelerinin ve srasnn hangi kstaslara gre belirlenecei, zel radyo ve televizyonlarnn artmas ile medyann siyasi partiler ve adaylar arasnda yaratabilecei haksz rekabetin nasl engellenecei bu konu kapsamnda tartlan ve zm bekleyen hususlardr.
30

rnein Trkiyede 2820 sayl SPKnn 61. maddesinde dzenlendii zere, partilerin parti mal

varlndan elde edilecek gelirler dnda tm yasal gelirleri, her trl vergi, resim ve hartan muaftr.

90

Devlet yardmnn yapl ekli, parti ynetimini yakndan etkilemektedir. Devlet yardm, siyasi partinin kendisine yaplabilecei gibi adaylara da yaplabilmektedir. Bunlarn her ikisini de uygulayan lkeler mevcuttur. Adaylarn seim masraflarnn bir ksmnn karlanmas, cretsiz posta imkn tannmas gibi adaya ynelik yardmlar yaplabilecei gibi, siyasi partilere ya seim zamannda ya da her yl periyodik olarak yardm yaplabilmektedir.

Gelimi

bat

demokrasilerinde

benimsenen

devlet

yardm

farkl

uygulamalara sahne olmaktadr:

ngilterede, parlamento gruplar bu yardmdan yararlandklar gibi, muhalefette yer alan partinin iktidar partisi karsndaki durumunu glendirmek adna, muhalefet partilerinin grevleriyle ilgili yaptklar masraflarn bir blm devlete karlanmaktadr. Muhalefet partisi liderine, devlet btesinden ayr bir denek dahi tesis edilmektedir. Ayrca ngilterede siyasi partilere yaplan balar vergiden muaftr.31

Fransa da siyasi partilere devlet yardm konusu, Mahkeme itihatlar ile ekillenmitir. Anayasa Konseyi, 24.06.1959 tarih ve 592 sayl karar ile, meclis

31

MUTLU(2005,http://www.google.com/search?q=cache:UyRfHkiFCgQJ:www.icisleri.gov.tr/_Icisler

i/WPX/apktez1.doc+kurumsalla%C5%9Fm%C4%B1%C5%9F+demokrasiler&hl=tr&ct=clnk&cd=1 &gl=tr.

91

gruplarn siyasi parti niteliinde grm; bu karar siyasi partilere devlet yardm srecini de etkilemitir.32

Bu lkede devlet yardm iin asl dnm noktas 1988 yldr. 1988 ylna dek Fransada siyasi partilere devletin katks, partiye ait gazetelerin desteklenmesi gibi dolayl yollardan olmakta iken, 11 Mart 1988 tarih ve 22788 sayl Kanun ile ilk defa devlet yardm yaplmas kararlatrlm ve bu yardm siyasi parti ve gruplamalara kadar yaylmtr. Bu durum Anayasa Konseyinin nne gelmi; ancak Konsey partilere devlet yardmn ilke olarak Anayasaya aykr bulmamtr. Ancak, bu yardm partileri devlete baml klmamal ve eitli dncelerin demokratik yollardan ifade imknn kstlamamal ve demokrasinin temelini oluturan dnce akmlarnn okluu ilkesini tehlikeye drmemelidir. 1988 ylnda partilerin finansmann dzenleyen Kanun, 5 Ocak 1990 tarih ve 9055 sayl Kanun ile urad deiiklikle siyasi partilere tzel kiilik tanm, bylece devlet yardmnn, Kanunda belirtilen tzel kiilik niteliine haiz rgtlenmelere yaplaca somutlamtr.33

32

Fransada devlet yardmnn dzenleniinde Anayasa Konseyinin etkisi iin bkz.SALAM(1999),

s. 1617.
33

Bu Kanun, gerek ve tzel kiilerin balar ile parti ve adaylarn seim giderlerinin st snrn da

dzenlemitir. Seim giderlerini ve gelir kaynaklarn ieren bir raporu ilgili birime sunma ykmll getirilmitir. Ykmlln yerine getirmeyenler iin ngrlen yaptrmlardan biri, devlet yardmnn kesilmesidir. YKSEL, Nahit: Trkiyede Siyasi Partilere Devlet Yardm, Baslmam Yksek lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1994, s. 160 161. Bu Kanuna gre her yl bte kanunu ile belirlenen miktar, parlamentoda partilerin milletvekili saysna orantl olarak datlmaktadr. MUTLU(2005).

92

Fransada hem adaylara hem de siyasi parti ve gruplarna devlet yardm yaplmas kabul edilmitir.34 Adaylar; milletvekili seiminde oylarn % 5ini alan adaylar seim harcamalarnn 50.000 Franka kadar olan ksmn belgelendirdikleri takdirde geri alabilmektedirler. Bunun yannda, Fransada adaylarn seim harcamalar iin bir tavan belirlenmitir.

Fransada siyasi partilere yaplacak devlet yardm ise siyasi partilere iki eit taksitte denmektedir. lk para, aldklar seim sonularna gre, Milli Meclisteki parti ve gruplarna eit olarak ayrlr. kinci ksm ise, her yln Kasm aynda, parti ve gruplarna kaytl veya katlan milletvekili ve senatrlerin saysna orantl olarak yardmn birinci ksmndan yararlanan siyasi parti ve gruplarna verilir.

Bunlarn yannda devlet, siyasi partilere ve adaylara yaplan balardan vergi indirimi yaparak ve seim zamannda belediye ilan panolarn tahsis ederek, siyasetin finansmanna dolayl bir yardm da yapmaktadr.35 rnein bu lkede, siyasi partilerin binalarnn olduu tanmazlar ile sadece tanmaz niteliindeki mallar ya da kendilerine ait ormanlardan ve tarm arazilerinden elde ettikleri gelirleri, dk tarifeye tabi irketlere uygulanmakta olan vergi rejimlerine gre

vergilendirilmektedir.36
34

Fransada seim harcamalarnn finansman ve devlet yardm ile ilgili ayrntl bilgi iin

bkz.ZTRK(2006), s. 149228; YKSEL(1994), s. 159162.

35 36

ZTRK(2006), s. 218. ATAY, E. Ethem: Siyasi Partilerin Finansman ve zellikle Fransa rnei, Trk Hukuk

Dergisi, Yl 5, S. 51, Ankara, 2000, s. 8.

93

Almanyada da siyasi partilere devlet yardm dzenlemeleri genel olarak Federal Anayasa Mahkemesi kararlarnn bir yansmas niteliindedir:37

Almanya Federal Anayasa Mahkemesi 1966 ve 1979daki kararlarnda hazine yardmn ilke olarak Anayasaya aykr bulmutur. Buna gre; partilerin tm faaliyetlerinin federal bteden desteklenmesi, halkn devlet organlarna kar aka ve zgrce iradesini belirleyebilme hakkn ieren demokrasiyle badamamaktadr. Buna karlk seim kampanyas iin hazine yardmnda demokrasiye aykrlk grlmemi, seimlerin kamusal grev olmasndan hareketle; bundan sorumlu olan devletin zorunlu ve ll yardmda bulunabilecei karara balanmtr. Bu noktada dikkat eken, Federal Anayasa Mahkemesinin siyasi partilerin nemini, seim faaliyetlerine katlma ile bireylerin ynetime katlmasn salayabilmesinde grmesidir.

Ancak, Anayasa Mahkemesi 1992 tarihli yeni bir kararla itihat deiikliine gidince Kanunda devlet yardm konusunun yeniden deitirilmesi zorunluluu ortaya kmtr. Anayasa Mahkemesi, bu kararnda, halkn siyasi iradesinin oluumuna katlma ilevinin seim hazrlklaryla snrl olmad Anayasann

37

Ancak bundan nce unu belirtmek gerekir ki partilere devlet yardm, Almanyada zel bir siyasi

partiler kanununun karlmasndan nce balatlm, bu hkmlerin Anayasa Mahkemesince iptali, zel bir siyasi partiler kanununun karlmasna yol amtr. Yasama organ, siyasi partiler hakknda dzenlemeye daha nce de bahsettiimiz gibi hazine yardm rehberliinde gitmitir.

SALAM(1999), s. 48.

94

partileri grevli kld tm etkinliklerin devlete finanse edilebileceini belirterek devlet yardmnn bal olduu koullar yeniden belirlemitir. Buna gre, ncelikle partilerin devletten bamszl ilkesi, yardmn ksmi bir yardm olmasn zorunlu klmaktadr. Ayrca partilerin, toplumsal-siyasi alanda kk salan serbeste olumu rgt olma niteliklerinin korunmas, onlarn yalnzca siyasi adan deil, iktisadi ve rgtsel adan da vatandalarla olan balarnn kopmamasna baldr. Bu nedenle devlet yardmnn kapsam ve dalm konusundaki belirleyici kararn sonuta ilke olarak yurttalarca verilmesi doru olur. Ayn nedenle devlete partiye yaplacak yardmn kapsam, partinin, bata yeler olmak zere kendi kaynaklarndan salayaca gelirden daha fazla olmamaldr. Bylece partilere devlete yaplacak yardm iin nisbi st snr ilkesi belli edilmi olmaktadr. Mahkeme bunun yannda bir de partilerin ilevlerini yerine getirmeleri iin vazgeilmez olarak

deerlendirilecek olan lnn almamasn mutlak bir st snr olarak gerekli grmtr. Devlet yardmnn datm lt olarak da partilerin seim baarsnn, ye saysnn ve ba miktarnn esas alnmas gerektiini belirtmitir.38

Almanyada siyasi partiler, kamudan salanacak destekler bakmndan Kanunun 5. maddesinde belirtildii zere eit saylmaktadrlar. Bu maddeye gre ayrca, partiler arasnda devlet olanaklarna ilikin yaplacak farkl uygulamalardaki kstas da onlarn son seimlerde kazandklar baarya gre deerlendirilecektir. Yani Almanyada partiler arasndaki eitlik mutlak bir eitlik deildir.39

38

SALAM(1999), s. 4849. Alman Siyasi Partiler Kanununun siyasi partilerin eitliine ilikin 5. maddesinin ngilizce metni

39

u ekildedir: Equality of Treatment :(1) Where a public authority provides facilities or other public

95

Federal Anayasa Mahkemesinin yukarda belirttiimiz 1992 tarihli kararna gre; devlete partiye yaplacak yardmn kapsam, partinin, bata yeleri olmak zere kendi kaynaklarndan salayaca gelirden daha fazla olmamaldr. Bylece partilere devlete yaplacak yardm iin nisbi bir st snr belirlenmi olmaktadr. Ayrca partilere yaplacak devlet yardm toplam iin de mutlak st snr belirlenmitir.40 Bu karar zerine de Alman Siyasi Partiler Kanununda gerekli deiiklikler yaplmtr. Balarn vergi indirimine tabi olmas, tzel kiiler bakmndan tamamen kaldrlm, gerek kiiler bakmndan ise bu konudaki parasal snr ykseltilmitir. Devlet yardm seimde elde edilen sonuca ve toplanan ye aidatna gre yaplmaktadr. Almanyada partiler, partinin ye aidatlar ve partiye hukuka uygun olarak yaplan balarn toplamnn yars kadar ayrca bir devlet

services for use by a party, it must accord equal treatment to all other parties. The scale of such facilities and services may be graduated to conform with the importance of the parties to the minimum extent needed for the achievement of their aims. The importance of a party is judged in particular from the results of previous elections for central or regional government. In the case of a party represented in the Bundestag by a Parliamentary Party, the significance accorded to it must amount to at least half that granted to any other party.(2) As regards the granting of public services in connection with an election Para. (1) applies only for the duration of the election campaign to parties which have submitted election proposals.(3) The public services referred to in Para. 1 may be made dependent upon certain preconditions which all parties have to fulfil.(4) Section IV shall remain unaffected. C:\Documents and Settings\deneme\Desktop\German Law Archive.htm.(27.09.2007).
40

Alman Siyasi Partiler Kanununun 18. maddesine gre; bugn siyasi partilere devlet btesinden

yaplacak toplam mali yardm 230 Alman Markn geememektedir. Bu hkmn ngilizcesi u ekildedir: The maximum annual amount of public funds which may be granted to all parties together shall be DM 230 million (absolute limit) at the time of entry into force of this provision. C:\Documents and Settings\deneme\Desktop\German Law Archive.htm.(27.09.2007).

96

yardm almaktadrlar.41 Bu ekilde partilerin yelerden bamsz bir oluum olmasnn nne geilmeye allmtr.

Devlet yardm messesinin kabul edildii lkelerden spanyada; bu yardm, her partiye yllk olarak yardm salanmas, parlamentodaki gruplara yardm yaplmas ve seim giderlerinin denmesi eklinde kaleme ayrlmtr. Ayrca bu lkede devlet yardm yalnzca Milletvekili Meclisinde temsil edilen siyasi partilere yaplmakta olup, Senato partileri kapsam dndadr.42

Portekizde ise, yardmn kullanlabilecei alan parti etkinlikleri ile snrl tutularak, sk kaytlamalarla dzenlenmitir. 12 taksitte denen bu para, partinin parlamento faaliyeti ile snrl olmakszn parti etkinliklerinde kullanlabilmektedir.43 Siyasi partiler, siyasi hayattaki rollerinin nemi nedeniyle vergiden muaf tutulmaktadr. Ancak bu muafiyet, seimler ynnden bir partinin varlk gstermesine bal tutulmaktadr.44

talyada yardm, 2.5.1974 tarihinde karlan Kanun ile balamtr. Devlet yardm alabilme, son seimlerde seim evrelerinin te ikisinde aday listelerini sunmu ve lke apnda en az 300.000 geerli oy alm olma koullarna

41 42

SALAM(1999), s. 4849; YKSEL(1994), s. 153159. SALAM(1999), s. 50. SALAM(1999), s. 51. Portekizde parti, seimlere katlamaz veya destekledii aday 100.000den az oy alrsa bu vergi

43 44

muafiyetinden yararlanamaz. MUTLU(2005).

97

balanmtr. Koullar tayan partilere, ayrca seim yllarnda ayr bir yardm yaplmaktadr.45

Siyasi partilere yaplan yardmlar, Avusturyada olduu gibi farkl kalemlerle de yaygnlatrlabilmektedir. Bu lkede siyasi partiler % 1in stnde oy aldklar takdirde devlet yardm hakkn kazandklar gibi, seim giderleri iin ayrca yardm almaktadrlar. Bunun yannda siyasi partilere eitim almalarnda mali destek saland gibi, vergi ayrcalklar da tannmtr.46

Polonyada ise verilen devlet yardm, partilere tzklerine uygun harcamalar ile parlamento seimlerine katlma giderleri arasnda bltrlmtr. Siyasi partiler devlete yaplan yardmlarla ilgili olarak yaptklar harcamalarn hesabn her yl devlet seim komisyonuna vermek, bu bilgileri gazetede yaymlamak ve parti sicilini tutan mahkemeye sunmakla ykmldr. Bu hesabn sresinde verilmemesi, gelecek yla ilikin yardm talep hakknn kaybna yol amaktadr.47

Gelimi demokrasilerdeki bu yntemlerden bahsettikten sonra, Avrupa Birliinde siyasi partilerin finansmann dzenleyen Nice Anlamasnn

191.maddesine eklenen ikinci fkraya dayanarak karlan, 4 Kasm 2003 tarihli

45 46 47

YKSEL(1994), s. 162. SALAM(1999), s. 5152. SALAM(1999), s. 54.

98

2004/2003 sayl tzk uyarnca, siyasi partilere, yaplan faaliyetlere gre yaplacak olan devlet yardmna deinmek yerinde olacaktr.48

Bu yardmdan yararlanacak olanlar Avrupa dzeyindeki siyasi partilerdir.49 Bu siyasi partilere Avrupa Birlii genel btesinden denek ayrlr. denekten yararlanmak isteyen siyasi parti Avrupa Parlamentosuna, tzkte belirtilen belgelerle birlikte talepte bulunacaktr. Bu talebe gre denein % 15i Avrupa dzeyindeki siyasi partilere eit, % 85i seilen temsilcilerin saysnn oranna gre, Parlamentoya seilenler arasnda datlr. Avrupa Birliinin genel btesinden salanan finansman, Avrupa dzeyindeki bir siyasi partinin btesinin % 75ini aamaz. Avrupa nezdindeki bir siyasi partinin hazine yardm, Parlamento bakannca veya onun tayin ettii delege tarafndan temsil edilen Avrupa Parlamentosu ile yardmdan faydalanacak arasnda yaplan bir szleme ile gerekletirilir ve bu szlemenin metni deitirilemez.

48

Bu konuda tzn Trke evirisinden yararlanlmtr. Trke metin iin bkz. ZTRK(2006), s.

237251.
49

Tzn 3.maddesinde Avrupa dzeyindeki siyasi partilerin zellikleri yle sralanmtr: a)

Merkezinin olduu ye devlette yasal bir kiilie sahip olmak, b) En azndan ye devletlerin nde Avrupa Parlamentosu yelerince veya blgesel ve milli parlamentolarda veya blgesel meclislerde temsil edilmek veya en azndan ye devletlerin nde, son Parlamento seimlerinde, bu ye devletlerin her birinde % 3 oy alma baarsn gstermek, c) zellikle programnda ve eylemlerinde, hukuk devletinde bulunan zgrlk, demokrasi ve temel haklar ve insan haklarna sayg ilkeleri gibi Avrupa Birliinin zerinde kurulduu ilkelere sayg gstermek, d) Avrupa Parlamentosu seimlerine katlm olmak veya katlaca ynde eilim belirtmek.

99

Yukarda yer verdiimiz lkelere bakldnda; siyasi partilere yaplacak devlet yardmnda, siyasi katlma aralarnn farkl elerinin gzetilerek, sistemin mevcut eilimlerinin donmasna karn nlem alnmaya alld gzlenmekte ise de, bunun nasl salanacana ilikin belirlemeler, her lkenin kendi tercihlerine gre deimektedir.

Devlet yardmn benimseyen lkelere bakldnda, devlet yardmnn datlmasnda sandalye ya da oy oran kstasnn esas alnd gzlenmektedir. Devlet yardm; Almanyada oy yzdesi, Avusturyada oy yzdesi ve sandalye says, Belikada temsil ve oy says, Fransada 1/2si eit, 1/2'si sandalye says, ngilterede sandalye ve oy says, Yunanistanda 1/10u eit, kalan oy yzdesi ve lkemizde oy yzdesi kstasna gre datlmaktadr.50 te, devlet yardmnn bu kstaslara gre yaplmas, yukarda da deindiimiz gibi, bu yardmn byk ve yerleik partiler yararna, kk ve yeni partilerin zararna eitsizlik yarataca tartmasn beraberinde getirmitir.51 Ayrca, devlet yardmnn bu kstaslara gre

50 51

GENKAYA(2005), s. 23. Anayasa Mahkememiz bu sakncal durumu grmezden gelmi ve devlet yardmnn milletvekili

genel seimlerindeki yzde 10'luk genel baraj am olan partiler ve bu baraj amam olmakla birlikte milletvekili genel seimlerinde toplam geerli oylarn yzde 7'sinden fazlasn alm bulunan partilerle snrlandrlmasn Anayasa'daki eitlik ilkesine aykr bulmamtr. Anayasa Mahkemesi'ne gre, "seimlere katlabilme koullarn salayamayan ve seimlere katld halde ald oyla yeterli oranda semen kitlesinin gvenini kazanamad anlalan bir siyasi partinin milli iradenin olumasna, daha byk semenin gvenini kazanan gl partiler gibi katkda bulunaca dnlemez. E. 1988/39, K. 1989/29, k.t 6.7.1989, AMKD, S. 26, s. 28. Anayasa Mahkemesi, benzer gerekelerle, siyasi partilere gleri orannda, radyo ve televizyonda propaganda yapma

100

datlmas; partileri ideolojik hedefler yerine, deiik kesimlerden daha ok oy almaya ynelik stratejilere yneltmektedir. Bunun sonucunda, partilerde

hiziplemeler ve blnmeler artmakta, semen de yeni kurulan marjinal partilere oy verebilmektedir.

Devlet yardm; devletin, sistemdeki partilerin varlklarn srdrmelerini salayan, dardakilerin de sisteme girmelerini engelleyen kurumsallam bir yap oluturmasna neden olmaktadr. Bu noktada, yardm miktarnn bir blmn seime katlan tm partilere eit olarak, dier blmn de seimlerde aldklar oylarla orantl olarak datmak, hakkaniyeti daha iyi salayabilecek ve byk partilerin avantajn ksmen snrlandrlacak bir sistem olabilir. Ayrca, siyasi partilere yaplacak devlet yardmna ilikin Kanunlarn, iktidarda olan partinin inisiyatifinde srekli bir deiiklie uramasnn da nne geilmelidir.52 Bu noktada, deiiklie oy veren partilerin bir dahaki yardm dneminde, oluturacaklar lehde kstaslardan yararlanamayacaklar bir Anayasa hkm haline getirilebilir.

Siyasi partilerin zerkliini korumak iin yaplan yardmn, siyasi parti rgtlenmesindeki hangi unsura yapld da nemlidir. Devlet yardmnn tamamen adaylara veya siyasi partilere ya da her ikisine birlikte yapld

hakkn tanyan yasal dzenlemeyi de Anayasa'ya aykr bulmamtr. E. 1989/17, K. 1987/11, k.t 22.5.1987, AMKD, S. 23, s. 227229.
52

Aslnda hazine yardmnn ounluk partisinin siyasal hesaplarna gre srekli deimesi, kurumun

znde var olan bir sakncadr, nk yardmn biiminin saptanmas Anayasadan ok, kanun iidir. TANR(1994), s. 131.

101

gzlemlenmektedir.53 Devlet yardmnn partiler ve adaylar arasnda bltrlmesi, devlet yardm ile amalanana daha uygun dmektedir. Siyasetin para ile yozlamas, siyasi partiler asndan tehlike olduu gibi adaylar iin de sakncal bir ortam yaratmaktadr.

Yardmn yaplmasnda, siyasi partilerin varlklarn srdrmelerinde temel e olan yerel rgtlerin ayrca dnlmesi ve yardmn bir ksmnn direkt olarak rgtlerin finansmanna ynlendirilmesi parti ii demokrasinin ileyii asndan da yerinde olacaktr. Bu ekilde, siyasi parti merkezi yerel rgt yaplanmasn da grmezden gelemeyecektir.

II.

ANAYASA HUKUKUMUZDA S YAS YARDIMININ DZENLEN

PART LERE DEVLET

Siyasi partilerin stlendikleri ilevler nedeniyle devlet karsnda kazandklar stat, belirttiimiz zere bu rgtlenmelerin kamu olanaklarndan yararlanmalarn gndeme getirmitir. Bu blmde asl olarak, artk Trk siyasi partileri bakmndan adeta srekli bir gelire dnen devlet yardmnn tarihsel sreci ilenecektir:

Siyasi partilerin geliiminin incelendii yukardaki blmde de deindiimiz gibi, Trk Anayasa Hukuku tarihinde siyasi partiler, 1961 Anayasasna kadar dernek statsnde ilevlerini srdrmlerdir. Siyasi partilerin, hukuk karsnda

53

rnein, lkemizde devlet yardm sadece siyasi partilere yaplrken, Fransada bu destek hem

adaylara hem partilere salanmaktadr. GENKAYA(2005), s. 3.

102

konumlarnn bile belirli olmad bu ortamda siyasi partilerin finansmanna ilikin derneklerden ayr bir dzenlemeye ihtiya duyulmam, bu rgtlenmeler daha ok yelerinin balar ile varlklarn srdrmlerdir.

Tek partinin egemen olduu dnemde ise, parti-devlet zdelemesi olduundan ayr bir finansman ihtiyac ortaya kmamtr. Trkiyede, siyasetin devlete finansman konusunda ilk dzenleme, siyasi partilerin devlet radyo ve televizyon haklarndan yararlanmas alannda yaplmtr.54 Siyasi partilerin kitle iletiim aralarndan yararlandrlmas, Trk hukukunda ilk kez 24 Mays 1949 tarih ve 5392 sayl Basn Yayn ve Turizm Genel Mdrl Kanunu ile radyolarn seim kampanyalarnda kullanlmas ile kabul edilmitir. En az 10 il merkezinde rgtlenen ya da TBMMde temsilcisi ve 3 il merkezinde rgt bulunan siyasi partiler bu olanaklardan yararlanmlardr; ancak siyasi partilere Kanunla konuma metinlerinin iki gn nceden Genel Mdrle verilmesi mecburiyeti getirilerek, siyasi partilere serbest bir propaganda imkn tannmamtr.

16.02.1950 tarih ve 5545 sayl Seim Kanunu ile de muhalefet partilerinin radyodan yararlanma hakk konusunda daha demokratik ilkeler getirilmitir. Buna gre; en az be seim evresinden aday gsteren her siyasi partiye gnde 10 dakika konuma olana tannmtr. Yirmi seim evresinden fazla yerde aday gsteren partiler asndan yayn sresi gnde 20 dakikadr. Ancak dnemin iktidar partisi Demokrat Parti, 15.07.1950 tarih ve 5680 sayl Basn Kanununda yapt

54

ZTRK(2006), s. 138.

103

deiikliklerle yazl basn zerinde denetim yetkisini artrarak, siyasi partilere dolayl olarak yaplan bu kamusal destei iktidar odakl hale getirmitir.

Bu dnemde, siyasi partilerin gelir kaynaklarnn snrlandrlmas ile ilgili 08.08.1951 tarih ve 5830 sayl Kanun da,55 onbe yl sresince tek parti olarak iktidarda kalan CHP ile 1950den sonra hkmet idaresini ele alm bulunan DP mnasebetlerini gergin hale getirmitir. Tatbikatta CHPnin elinden Ulus Basmevi ile dier mallarnn alnmasna imkn veren bu Kanun, devrin muhalefetini temsil eden CHP tarafndan Anayasa ve kamu haklarna saldr ve msadere, iktidar partisi DP tarafndan ise bir siyaset ilmi meselesi ve tek parti devresinden arta kalan bir durumun tasfiyesi olarak vasflandrlmtr.56 Siyasi partilerin finansman

konusundaki bu ekime, parann siyasi partiler asndan nemini de aka ortaya koymu ve devlet mallarnn kullanlmasnn bile finansman asndan nasl bir eitsizlik yarattn gstermitir.

Siyasi partilerin finansman ihtiyac, grld zere, oulcu demokrasi ile birlikte gndeme gelmi; siyasi partilerin 1961 Anayasas ile Anayasal bir konuma kavumas ve partilerle ilgili dzenlemelerin kanunla yaplmasnn ngrlmesi, partilerin gelirlerini ve giderlerinin dzenlenmesini zorunlu klmtr.
55

Bu Kanuna gre, genel, katma ve zel bteli dairelerle, belediyeler, kyler, ktisadi Devlet

Teekklleri ve Messeseleri ile sermayesinin yarsndan fazlas devlet veya amme hkmi ahslar tarafndan temin edilen messeseler ve umumi menfaate hadim derneklerle, hibir suretle siyasi partilere para veya teberruda bulunamaz veya bu kabil mallarn intifan bedelsiz olarak tahsis edemez ve bal olduklar hkmler dnda sat ve icar gibi tasarruflar yapamazlar.
56

ABADAN(1966), s. 2324.

104

A. 1961 ANAYASASI DNEM KANUNU

VE 648 SAYILI S YAS

PART LER

1961 Anayasasnn ilk metninde, siyasi partilere devlet yardm konusunda herhangi bir dzenleme yoktur. Trk hukukunda siyasi partilere devlet yardm konusu ilk kez 1961 Anayasas dneminde, 1965 senesinde karlan 648 sayl Kanun ile dzenlenmitir. Bu dzenleme ise daha sonra, hem Kanunlarla hem de Anayasa Mahkemesi kararlar ile deiikliklere uramtr.57

648 sayl Kanunun partilerin gelir kaynaklarn dzenleyen 65. maddesinde, 13. ve en son gelir kayna olarak devlet yardm dzenlenmi58; 74. maddede ise, bu yardmn yaplmasnn koullar gsterilmitir.59
57

1961 Anayasas dneminde siyasi partilere devlet yardm konusu 5 ayr Kanunun konusu olmutur.

Bunlardan 648 sayl Kanun ilk defa devlet yardmn dzenlemi, 1421 sayl Kanun yardm uygulamasna Anayasal dayanak getirmi ve 1699 sayl Kanun ile de bu konuda Anayasal dzenleme yaplmtr. Bu dnemde karlan 1017 ve 1219 sayl Kanunlar ise Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. E.1968/26, K.1969/14, k.t.1819.2.1969, AMKD, S.7, s. 244 vd.; E.1970/12, K.1971/13, k.t. 2.2.1971, AMKD, S. 9, s. 289 vd.
58

Bu yardmn dzenlenmesi ile, Trkiyede ilk kez 1965 yl Maliye Bakanl btesine 7,5 milyon

liralk denek konmutur. GENKAYA(2005), s. 4.

59

Ayrca Kanunda, ye aidatnn be liray aamayaca, borlu kalmann delege olmay ya da

seimlere katlmay engellemeyecei (mad.66) belirtilmitir. Partilerin alabilecekleri yllk balar, 5.000 TL ile snrlandrlm (mad.71), hibir daire, sendika ve dernekten kredi alnamayaca hkm konmutu(mad.73). Aslnda hkmetin TBMMye sunduu tasar ve tasarnn Millet Meclisinde benimsenen ilk biiminde, siyasi partilere devlet yardm yaplmasna ilikin bir hkm

105

Bu hkme gre hazine her yl bir nceki milletvekili genel seiminde muteber oylarn Trkiye apnda % 510 orannda temsil imknn kazanm siyasi partilere 500.000 TL, % 1120 oy alana her yl 1.000.0000 TL; %2130 nispetinde kazanana her yl 2.000.0000 TL; % 3140 orantl partiye her yl 2.500.000 TL; % 4150 orannda temsil edilene her yl 3.000.0000 TL; nihayet % 50den fazla oy toplayanlara her yl 3.500.000TL demek zorundadr.60 Bu belirlemelerden de anlalaca zere, devlet yardmnn datm, oy oranlarna gre aamal olarak yaplmaktadr. Bu yardmn siyasi partilere mali yl balangcn izleyen ilk hafta iinde yaplmas ngrlmtr.

Siyasi partilere devlet yardmnn, Kanunda belirlenen koullara uyan siyasi partilere yaplaca kural olmakla birlikte, Kanuna eklenen Geici 4.madde ile bu koullara bir defaya mahsus istisna getirilmitir. Buna gre; bir nceki milletvekili genel seimine katlmam olan, ancak bu Kanunun yaym tarihinde Millet Meclisinde grubu bulunan partilere de bir defaya mnhasr ve mahsus olmak zere, en alt dilim iin ngrlen tutarda yardm yaplmas ngrlmtr.61

bulunmamaktayd. Yardma ilikin hkmler, tasarya, Cumhuriyet Senatosu Geici Komisyonunda eklenmitir. YKSEL(1994), s. 45.
60

Devlete finansman usulnn, bir nceki seimde alnan oylar daha fazla dondurabilecei,

partileraras rekabeti eitsiz haline getirebilecei ynndeki grler ise bu oranlar belirlenirken hi tartlmamtr. ABADAN(1966), s. 64.
61

Bu hkmler nda bu yardmdan yararlanan siyasi partiler unlardr: Adalet Partisi, Cumhuriyet

Halk Partisi, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi, Yeni Trkiye Partisi ve geici 4.madde ile bu yardm olanana kavuan tek siyasi parti ise Millet Partisidir. YKSEL(1994), s. 46.

106

Ancak geici madde ile de tescil edildii zere; siyasi partilere yaplacak devlet yardm, mecliste temsil edilen partiler lehinde bir durum yaratm, siyasi yaama yeni atlan partilerin bu yardmdan yararlanmasnn nne geilerek, tamamen kanunu karanlarn kendilerini kayrdklar bir dzenleme halini almtr.

Bu dzenlemelerden sonra, 10.10.1965 tarihinde yaplan seimlerin sonucuna gre, 1966 ve 1967 yllarnda devlet yardm sadece Adalet Partisi, Cumhuriyet Halk Partisi ve Millet Partisine yaplmtr. Ancak, 1967 senesinde CHPden istifa eden milletvekillerinin kurmu olduklar Gven Partisinin devlet yardmndan

yararlandrlmas iin 648 sayl Kanunun 78. maddesine, 22.02.1968 tarih ve 1017 sayl Kanunla yeni bir fkra eklenerek yeniden deiiklie gidilmitir.62

1017 sayl Kanun deiiklii ile, son genel seimlere girmemi olmamakla birlikte, TBMM ye tamsaysnn en az % 5ine sahip ve il merkezlerinin en az te birinde ve (merkez ileler dahil) ile merkezlerinin yine en az te birinde bu Kanun ve parti tz hkmlerine gre ynetim kurullarn kurmu siyasi partilere de en alt dilim iin belirlenen miktarda (500.000.-TL) yardm yaplmas salanmtr.

62

Hazrlanan kanun tasarsnn ieriinden byle bir deiiklikten yararlanacak tek siyasi partinin

Gven Partisi olduu aka grlmekle birlikte, devlet yardmndan yararlanamayan dier siyasi partilerin bu koullar salayarak bu yardmdan yararlanmasnn nnde bir engel grnmyordu. Ancak TBMM iinde % 5 orannda sandalye saysna sahip olmak kstas tamamen Gven Partisini iaret etmekteydi.

107

Bu deiiklik, zellikle siyasi partilere devlet yardm messesesinin iktidar partileri tarafndan muhalefet partileri aleyhine nasl kullanlabildiinin ak gstergesidir.63 Deiiklik ile, bu yardmdan yararlanacak siyasi partinin seime girme kstas kaldrlm ise de; bu partinin, TBMM ye tamsaysnn % 5ine sahip ve rgtlenmesini byk lde tamamlam bir parti olmasnn gerekmesi, bu

Kanun ile tm kk partilerin devlet yardmndan yararlanmasnn amaland izlenimi olumamaktadr. Kanun deiiklii, uygulama boyutunda da aka grld gibi, Gven Partisinin devlet yardmndan faydalanmasna yneliktir.64

Bu teklifin

iktidar Adalet Partisi ile

Gven Partisinin oylaryla

yasalamasnda bu dncenin etkili olduunun dier bir kant da, kk partilere devlet yardm yaplmas iin hazrlanan Kanun teklifinin bir buuk yldan beri komisyondan meclise tanmas mmkn olmamken, Gven Partisinin siyaset sahnesine tanmas ile birlikte bu deiikliin yaplm olmasdr.65

Bu teklifin yasalamasnn ardndan, Trkiye i Partisi Millet Meclisi Grubu, 1017 sayl Kanunun, Anayasann eitlik balkl 12.maddesi, seme ve seilme hakk balkl 55. maddesi ve Siyasi Parti Kurma Hakk ve Partilerin Siyas Hayattaki Yeri balkl 56. maddelerine aykr olduunu ileri srerek iptalini istemitir.
63

Teklifle, iktidarda olan Adalet Partisi, dnemin ana muhalefet partisi CHPnin seimlerde oy

kaybn salayabilmek adna CHPden ayrlan milletvekillerinin kurduu Gven Partisine devlet yardm olanan salamak istemitir.
64 65

TEZ (1998), s. 319. YKSEL(1994), s. 50.

108

Bu aykrlk iddiasn gren Anayasa Mahkemesi, siyasi partilere devlet yardm konusundaki ilk iptal incelemesinde iki ana sorun belirlemitir:

Bunlardan ilki, siyasi partilere devlet yardm yaplmasnn ilke olarak Anayasaya aykr olup olmaddr. lk sorunun ilke bakmndan aykrlk olmad eklinde kmas durumunda, ikinci sorun 1017 sayl Kanunun 1.maddesi ile belirlenen yardm kstaslarnn Anayasaya aykr olup olmadnn belirlenmesidir.

Anayasa Mahkemesi esasa getii incelemesinde ilk olarak, siyasi partilere devlete yardm edilmesinin ilke bakmndan Anayasaya aykr olup olmad ve siyasi partilere devlete denecek yardm paralarnn kamu giderleri arasnda yer alp almayaca sorunu zerinde durmutur.

Yksek Mahkeme bu hususta, Anayasann siyasi partileri kamu hukuku messesi olarak dzenlemediini, ancak bu kuruma ayr bir nem verildiinin Anayasada ayrntl olarak dzenlenmesinden aka anlald tespitini yapm; 7 yenin kar oyuna karn, oy okluu ile siyasi partilerin hukuki niteliinden yola karak siyasi partilere devlet yardmnn ilke olarak Anayasaya aykr olmad kanaatine varmtr.66 Kararn ieriinde, siyasi partilerin znde kamu yararna ve

66

Siyasi partilerin demokratik hayatn vazgeilmez unsurlar olduundan hareketle devletin de bu

alanda siyasi partilere maddi- manevi destek salamas gerektii dncesi kararda yer almtr. E.1968/26, K.1969/14, k.t.1819.2.1969, AMKD, S.7, s. 237- 242.

109

demokrasi adna almasndan dolay,67 bu kurululara devlet yardm yaplmasnn Anayasa ile atacak bir durum olmad saptamas yaplmtr. Ayrca Mahkeme bu karar vermesine gereke olarak; bu yardmn, siyasi partilerin paraca gl birtakm kii ve kurulularn etki ve basks altna girmesini de engelleyeceini, siyasi partilerin asli ilevlerine uygun hareket etmelerini salayacan, siyasi partilerin oulcu demokrasi asndan nemini vurgulayarak gstermitir.

Siyasi partilere devlet yardm yaplp yaplamayacana ilikin olarak ortaya kan ikinci sorun olan, bu yardmn kamu giderleri arasnda saylp saylamayaca da, bu kurulularn kamu yararna alan kurulular durumunda olmalarndan dolay Anayasa Mahkemesi tarafndan doal kabul edilmitir.

Ancak, Anayasa Mahkemesinin bu kararnda siyasi partilere devlet yardm yaplmasna kar kan grler de kar oy yazlarnda yer almtr:

Kar grlerden ilki, Anayasann 56.maddesinin ikinci fkrasnda yer alan siyasi partilerin serbeste kurularak faaliyetlerini srdreceklerine ilikin hkmn, bu rgtlenmelerin devletten gelecek her trl etkiden uzak tutulmalarn salamak iin konulduu; devlet yardm ile bunun zedelenecei grdr. Ayrca, siyasi partilerin
67

Kararda kamu yararna alan kurulular olma kanaati bu rgtlenmelerin ilevlerinden

karlmtr: Semenlerin grlerine ve oylarna siyasi partiler yn verirler. te yandan halktan yn alan, halkn devlet ynetimine katlmasnda ve siyasi iradenin ekil almasnda araclk ve yardmclk edenler de yine siyasi partilerdir. Siyasi partiler halkn demokrasi alannda yetimesi, olgunlamas iin adeta okul hizmeti grrler. Seim dzeninin, hele nisbi seimde, temeli belkemii siyasi partilerdir.

110

Anayasada vazgeilmez bir unsur olarak gsterilmesi, onun devlet yapsndan bir para olmasn ve grd ilerin giderlerinin devlete karlanmasn gerektiren birer kamu hizmeti olmasn zorunlu klmad ve halkn destekledii siyasi partiyi yaatt da kar oy grleri arasnda yer almtr. Partilerin ake ihtiyalarnn tmn veya stn bir bln devletin karlamas da partilere devlet sorumluluu ykleyecek ve onlarn eylemli olarak devlet rgt iine girmi gibi bir duruma sokacaktr. Bu gre gre byle bir yardmla, devlet organlar halk oyunun ve iradesinin oluumu zerinde etkili olabilecektir. Oysa Anayasa siyasi partileri devlet rgtlenmesi dnda dzenlemitir. Ayrca, siyasi partiler devlet organizmas dnda, yelerinin katklar ile varlklarn srdrmektedirler ve yaplar itibari ile de bu byle olmaldr.

Kar oy gerekelerinden bir dieri de, Anayasann sistematiine ilikindir. Devletin belirli alanlarda nlemler almasn gerekli grd durumlarda, Anayasann ak ve kesin hkmlere yer verdii; ancak siyasi partilere devlet yardm konusunda Anayasada bir hkm bulunmamas, yardmn gerekli grlmediinin kant olarak sunulmutur. Ancak, bu gr Anayasa metinlerinin birer ereve niteliinde olduu ve Anayasada kesin bir yasaklayc hkm olmad takdirde, yasama organnn Anayasada yer alan kaidelere uyarak yasal dzenleme yapma serbestisine sahip olduu noktasn gzden karmaktadr.

Anayasa Mahkemesi, devlet yardmnn Anayasaya aykr olmadna karar verdikten sonra; yardm yaplrken partiler arasnda ayrma gidilmesinin Anayasaya aykr olup olmad incelemesine gemi ve bu durumu Anayasann parti kurma

111

hakk ve partilerin siyasi hayattaki yeri balkl 56. maddesine aykr bulmutur. Mahkeme, yardmdan btn siyasi partilerin yararlanmasnn sakncalarn kabul etmekle birlikte, hibir sakncann Anayasaya aykr bir tutumun srp gitmesini hakl ve kabule deer klmayacan vurgulayarak maddenin bu bakmdan iptaline, 5 kar oya ramen oy okluu ile karar vermitir.68 Yaplacak yardmn kstasnn belirlenmesinin zorluu ve belirlenecek kstasta bir ekilde keyfiliin sz konusu olabilecei hususu, bu durumu, siyasi partiler arasnda ayrm yaplmasnn Anayasaya aykr olduu sonucuna gtrmtr. Buna gre; Siyasal partilere Devlete yardm, bir zorunluluun sonucu ise bu zorunluluk siyasi partilerin bir bakmndan deil tm bakmndan var demektir. Bunlardan bir blmnn Devlet yardm kapsamnn dnda braklmas adalet ve eitlik ilkeleri ile badamaz Devlet yardmnda siyasi partiler arasnda ayrma gidilmesi; yardmn dnda braklanlar demokratik siyasi hayatn vazgeilir unsurlar durumuna drr

Byle bir ayrmn Anayasaya aykr olmadn savunan kar oy yazlarnda; belirli bir ounlua ve gce ulam siyasi partilere, halkn bu siyasi partileri benimsediinden hareketle byle bir yardmn yaplmasndan daha doal bir ey
68

Byle bir ayrma gidilmesinin Anayasaya aykr olduu da, Anayasann ruhundan hareketle u

ekilde yorumlanmtr: Btn siyasi partileri demokratik siyasi hayatn vazgeilmez hususlar sayan Anayasann yalnz bir alanda, Anayasa Mahkemesine iptal davas ama konusunda partiler arasnda ayrm gzettii(Madde 149); son milletvekili genel seimlerinde oy saysnn en az yzde onunu alan veya TBMMde temsilcisi bulunan siyasi partilere dava hakk tanmakla bu ayrmda bile pek geni davrand ve haktan olabildiince ok sayda partinin yararlanmasnn ngrld

unutulmamaldr.

112

olmad vurgulanm; Anayasann 56.maddesinde, sadece iktidarda ve muhalefette olan siyasi partilerin demokratik siyasi hayatn vazgeilmezleri olarak belirtildiini ve partilerin devlet yardm hususunda eit kabul edilmesinin mmkn olmad grleri yer almtr. Aslnda bu gr, Alman Siyasi Partiler Kanununda da yer alm bir gr olup, siyasi partilerin halkn ynetime katlmas noktasnda glerinin farkl olmasnn, bunlara farkl kamusal destek salanmasn hakl hale getirdii dncesinden hareket etmektedir.

Bir dier kar grte ise, siyasi partilere devlet yardm yaplmasnn ilke olarak Anayasaya aykr olmad kanaatine varlrken, bu partilerin kamu yararlarndan hareket edildiini, ancak kamu yarar ayn lde olmad ak olmakla birlikte tm siyasi partilere devlet yardm yaplmasnn, verilen kararn da kendi iinde elitii yer almtr. Siyasi partilerin belli seviyeye gelmesi ile baz haklar kullanmas doal karlanrken, devlet yardmnda mutlak eitliin gzetilmesi de uyumamaktadr. Kamuya yararl olmak amacyla kurulmu olmalarna karn rgtn yeterince kuramam, yelerini toplayamam ve halkn belirli bir ounluunun dnce ve isteklerini kanalize edememi olan partilerin yardma hak kazanamam saylmalarnn, onlar demokratik siyasi yaamn vazgeilir unsurlar durumuna getirmedii grlerine yer verilmitir. stelik kar oy gerekesinde, yaplacak yardmn harcanaca yer ve biiminin Kanunda gsterilmemi olmas, bu yardmn kamu yararna olmayan ilerde de

harcanabilecei gerekesi ile eletirilmitir.

113

Sonu olarak, 1017 sayl Kanunun devlet yardm konusunda yapt dzenleme, partiler arasnda yaplan ayrmn Anayasann 56.maddesine aykr olduu gerekesi ile iptal edilmi ve 648 sayl Kanunun devlet yardmn dzenleyen 74.maddesinde boluk domutur. Bu boluk nedeni ile kararn yaynland 1969 senesinde siyasi partilere devlet yardm yaplamamtr.

Bu boluun ardndan devlet yardmn yeniden dzenleyen bir Kanun hazrlanmtr. 648 sayl Kanunun 74.maddesini yeniden dzenleyen 2.2.1970 tarih ve 1219 sayl bu Kanuna gre; Yksek Seim Kurulunca son milletvekili genel seimlerine katlma hakk tannan ve Trkiye itibariyle toplam olarak en az yzde be orannda geerli oy alm bulunan siyasi partilere her yl devlete denmek zere 6.5000.000-TL teklifte belirtilen ekilde datlacaktr. Bunun yannda, 648 sayl Kanuna eklenen geici 6. maddede, Anayasa Mahkemesinin 1017 sayl Kanunu iptal etmesi nedeni ile datlamayan 1969 yl btesindeki denein, siyasi partilere nasl datlaca hkme balanarak, siyasi partiler alamadklar devlet yardmn almann yolunu bir Kanun ile bulmulardr.

Bu Kanun gereince, belirlenen ltler erevesinde yardm almaya hak kazanan partilere, 1969 ve 1970 yllarna ilikin yardmlar datlm; ancak bu, 1219 sayl Kanun yeni bir iptal davasna konu olmasna engel olmamtr. Birlik Partisi, yeni Kanunun Anayasann 12, 55 ve 56. maddelerine aykr olduu gerekesi ile Anayasa Mahkemesine bavurmutur. ptal gerekesi olarak da, sz konusu Kanun ile Anayasa Mahkemesinin 1017 sayl Kanunu iptali ile hedeflenenlerin nne

114

geildii belirtilerek, ayn gerekelerin 1219 sayl Kanunda da yer ald belirtilmitir.

Anayasa Mahkemesi bu iptal davasn da iki aamal olarak ele alm; bu yntemin ilk aamas olan, devlet yardmnn Anayasaya aykr olup olmad sorununda, nceki itihadndan dnerek, 5 yenin kar oyu ve oy okluu ile siyasi partilere devlet yardmnn ilke olarak Anayasaya aykr olduu sonucuna varmtr.69

Mahkeme kararnda, siyasi partilere devlet hayatndaki etkileri nedeniyle Anayasada yer verilmesinin, bu rgtlenmelerin devlet mdahalesi dnda ve derneklere benzer konumda olduklar gereini ortadan kaldrmadn ve siyasi partilerin kamusal organ olmadn vurgulamtr. Bu nedenle, bunlara devlete yaplacak yardmn kamu giderleri arasnda saylmas da mmkn grlmemitir. Parti mensuplarnn toplum ve devlet dzenini, kamu faaliyetlerini ynetme, denetleme ilerinde grev elde edebilmeleri iin yaptklar almalar daha ok kiisel yararlar nedeniyledir. Bu nedenle siyasi parti rgtlenmesinin devamlln da mensuplar salamaldr. Aslnda benzer gereke, 1966 senesinde Alman Anayasa Mahkemesi tarafndan da; partilerin salt devlet yardmna bal kalmamalar amacyla sadece devlet yardmna snrlama getirilmesi eklinde benimsenmitir.70

69 70

E.1970/12, K.1971/13, k.t. 2.2.1971, AMKD, S. 9, s. 281303. PER NEK(1985), s. 180181.

115

Anayasa Mahkemesi kararnda, siyasi partilerin hukuki niteliini de 1017 sayl Kanunun iptal gerekesinden farkl yorumlamtr. Buna gre;

Anayasann deer ve nem verdii partilerin gerek anlamda siyasi parti olmalar, yani ortak siyasi dncelere sahip yurttalarn samimi abalaryla oluturduklar; kendi z kaynaklaryla ve almalaryla yaatabildikleri birer kurulu niteliinde bulunmalar zorunludur. Adlar siyasi parti olmakla birlikte Devlet yardmyla ayakta durabilen, bylece yurtta ilgisinden ve desteinden yoksun olduklarn aa vuran suni kurulular Anayasann ngrd nitelikteki demokratik siyasi partiler olarak benimsenemeyecei gibi Devlet yardm ile siyasi parti kavramn birbiriyle badatrmann yolu da yoktur.

Ayrca siyasi partiler gibi,

devlet rgtlenmesi dnda olmasna karn

Anayasada dzenlenen sendikalar iin byle bir yardm konusunun gndeme gelmesi karsnda alnacak tavr ile siyasi partilere devlet yardm konusunda alnacak tavr arasnda fark olmamas gerektii de belirtilmitir. Bunlarn yannda, siyasi partilerin devlet yardm almalar, bu rgtlenmelerin farkl gelir kaynaklarna ynelmelerinin nnde engel olacak nitelikte deildir.

Mahkeme bu deerlendirmelerin sonunda kararn u ekilde zetlemitir:

Siyasi partiler kamu hizmeti gren veya kamu yararna alan kurulular deildir. Bunlara Devlete yaplacak para yardmnn kamu giderleri arasnda yeri olamaz. Anayasann 61.maddesi ise herkesin kamu giderlerini karlamak zere

116

mali gcne gre vergi demekle ykml olduunu hkme balamtr. Anayasann bu maddesine dayanlarak yasalarla konulmu mali ykmlerden elde edilen paralardan bir blm ile siyasi partilere yardm edilebilmesinin olana ve Anayasal destei yoktur. Siyasi partilere Devlete yardm edilmesi ilke bakmndan Anayasaya aykrdr.71

Bu karara kar olan yeler, Anayasa Mahkemesinin devlet yardmn ilke olarak Anayasaya aykr bulmayan grlerini savunarak, devlet yardmn Anayasa hkmlerinin gerei olarak belirtmilerdir.

1219 sayl Kanunun iptali ile, 648 sayl Kanunun 74.maddesinde tekrar bir boluk domu, siyasi partiler, devlet yardmna ilikin Kanun deiikliklerinin srekli iptal edilmesinin nne Anayasa deiiklii ile gitmeye karar vermilerdir. Teklifin gerekesinde; siyasi partilerin kamu yaam asndan etkilerine deinerek, bu rgtlenmelerin grevlerini yerine getirebilmesi iin yeterli olanaklarn siyasi partilere salanmas gerektii vurgulanmakla birlikte, farkl gteki siyasi partilere farkl yardm yaplmasnn eitlik ilkesini zedelemedii vurgulanmtr.72

30.06.1971 tarih ve 1421 sayl Kanunla getirilen bu yeni Anayasa hkm ile, yardmn kstas da belirlenerek, bu alan da Anayasa Mahkemesinin denetiminden karlmtr. Buna gre, Anayasann benimsedii baz ltlere73 baklm ve
71

E.1970/12, K.1971/13, k.t. 2.2.1971, AMKD, S. 9, s. 289. MMTD, C. 14, 1971, S. 341 ve 341e 1. Ek. Bu ltler iinde; siyasi partilere tannan Anayasa Mahkemesine bavurma hakk, seimlerde %10

72 73

orannda oy alm olma, parlamentoda grup oluturma veya TBMMde temsilci bulunma saylabilir.

117

Anayasann grup kurmay zel olarak hkmlere balamasndan esinlenerek, TBMMde grubu bulunan partilere devlet yardm yaplmas hkme balanmtr. Ancak grup kurmann ekli zellikleri de bu gruplarn milletvekili genel seimi sonularna gre olumas gereklilii eklinde belirtilmitir. Ayrca siyasi partinin % 5 orannda oy almas da, devlet yardmndan yararlanmas iin yeterli grlmtr.74

Anayasa deiiklii yardm iin ngrlen iki kstas dnda yardmn yaplma yntemini yasal dzenlemeye brakmtr. Buna gre;

Son milletvekili genel seimlerinde muteber oy saysnn en az yzde beini alan veya bu seimlerde Millet Meclisinde grup tekil edecek sayda milletvekillii kazanm bulunan siyasi partilere Devlete yaplacak yardm yasayla dzenlenir.

Siyasi partilere devlet yardm bu ekilde artk Anayasa hkm ekline brnm ve yarg denetiminin dna karlmtr.75 Bundan sonra, yardma ilikin karlacak yeni bir Kanunun iptal edilme riski ortadan kalkmtr. Yardmn yaplma usulne ilikin olarak 648 sayl SPKda yaplacak deiiklie ilikin ilk yasa teklifi ise, teklife ynelik 832 deiiklik nergesi zerine Komisyon tarafndan geri ekilmitir.

74

%5 orannda oy alm olma, bir bakma, o siyasi partinin kendisini yurttalara yeterince kabul

ettirdiinin gstergesi saylmsa da bu kstasn eitlie aykrl tartmalar son bulmamtr.

75

TEZ (1998), s. 319.

118

Anayasaya bu hkmn eklenmesinden sonra 15.03.1973 tarih ve 1699 sayl Kanunla eklenen geici 22. madde ile 01.11.1972 tarihinde TBMMde grubu bulunup da 1 Mart 1973 tarihine kadar grubunu muhafaza etmi ve Milletvekili Genel Seimlerine katlma nitelii kazanm olan siyasi partilere de, Anayasann 56.maddesindeki artlar aranmakszn, Kanunun ngrd lye gre Devlete yardm yaplmas ngrlmtr. Bu hkmle, Kanunu Anayasa Mahkemesi nne getirebilecek tm siyasi partilere devlet yardm yaplmas yolu alarak Anayasa Mahkemesinin iptal yaptrmnn nne geilmitir.76 Bu ekilde, Anayasann 56.maddesinin ngrd devlet yardm kstas yine bir Anayasa hkm ile alm; siyasi partilerin devlet yardm messesini siyasi maniplasyon arac haline sokmasnn nne yine de geilememitir.

Anayasann 56.maddesine siyasi partilere devlet yardmn dzenleyen hkm eklenmi; ancak bu hkmn devlet yardmnn yapl eklinin belirlenmesi iini yasal dzenlemeye brakmasna karn, yasama organ bunu 1974 ylna kadar yapmamtr. 30.05.1974 tarih ve 1802 sayl Kanun ile 648 sayl Kanunun 74.maddesine eklenen fkrada, 1421 sayl Kanunun Anayasaya ekledii fkra ile siyasi partilere devlet yardm iin getirilen iki koulu yinelenmi ve her bir partiye yaplacak yardmn miktarn, her yln btesine endekslenmitir. lgili yl btesine, genel bte gelirleri (B) cetveli toplamnn bebinde biri orannda konulacak denek, yardm almaya hak kazanan tm partilerin toplam olarak aldklar geerli oylarn
76

EROUL, Cem: Anayasay Deitirme Sorunu (Bir Mukayeseli Hukuk ncelemesi), Ankara

niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1974, s. 153; NSAL, Artun: Siyaset ve Anayasa Mahkemesi, Siyasal Sistem Teorisi Asndan Trk Anayasa Mahkemesi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1980, s. 303.

119

oranna gre bltrlecektir. Bu ekilde, siyasi partilere yaplacak yardm bte byklne gre deiecek ve oy oranna gre datlacaktr.77 zellikle, yardmn btenin bymesi orannda deimesi, yardmn boyutunun bymesine neden olmutur.

1961 Anayasas dneminde siyasi partilere devlet yardmnn dzenleniine genel olarak bakldnda; siyasi partilerin genel olarak devlet yardmna kar olmadklar ve bu olanan iktidar partisi tarafndan bir siyaset arac olarak kullanldn grmekteyiz. Devlet yardmnn Trk Hukuku ierisindeki ileyiine, yine 1961 Anayasasnn hkm ile kurulan Anayasa Mahkemesi, incelediimiz iki farkl karar ile yn vermitir. Kararlarn ilkinde, siyasi partilere devlet yardm yaplmasn Anayasaya aykr bulmayan Mahkeme, yardmn Kanunla getirilen kstaslarn eitlik ilkesine aykr bularak iptal karar verirken; ikinci kararnda siyasi partilere devlet yardm yaplmasn ilke olarak Anayasaya aykr bulmutur.

1961 Anayasas dneminde ayrca, siyasi partilerin radyo ve televizyon olanaklarndan yararlanmas da dzenlenerek siyasi partilere devlet tarafndan yaplan dolayl yardma da yer verilmitir. 1961 Anayasas 26. madde hkm ile bu yoldaki yasal dzenlemenin demokratik esaslara ve hakkaniyet llerine uygun olmasna yer verirken, Kanun, halkn bu aralarla haber almasn, dnce ve kanaatlere ulamasn ve kamuoyunun serbeste oluumunu kstekleyici kaytlar

77

Bu dneme dek partilere yaplacak yardmn toplam maktu olarak belirlenmiken, bu kanun ile

bte ile ilikilendirilen devlet yardm hep artan bir seyir izlemitir.

120

koyamaz diyerek, bu hak hem partiler hem de kamuoyu unsurlar dnlerek tannmtr.

Anayasann 121. maddesi, Demokrat Parti dneminde iktidarn bu olanaklardan kendi lehine kullanm yaratmasna tepki olarak; radyo ve televizyon istasyonlarnn idaresi, zerk kamu tzel kiilii halinde yasayla dzenlenir. eklinde dzenlenerek zerklie vurgu yaplmtr. Bu hkme uygun olarak, 24 Aralk 1963 tarih ve 359 sayl Kanunla Trkiye Radyo Televizyon Kurumu kurulmutur.

26.04.1961 tarih ve 298 sayl Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda Kanunda siyasi partilerin bu olanaklardan nasl yararlanaca dzenlenmitir. 1968de Trkiye i Partisi, siyasi partilerin kitle iletiim

olanaklarndan yararlanmalar ile ilgili olarak eit olanaklara sahip olmadklar iddias ile Yksek Seim Kuruluna bavurmu; Kurul verdii kararda siyasi partilerle ilgili haberlerin her gn kelime says, yayn sresi ve yayn blteni bakmndan eit olmasna karar vermise de, bu denetimin salkl bir ekilde nasl yryeceine ilikin bir sistem gelitirememi;78 TRT, her partiye her gn 90 saniyelik bir sre tanyarak sadece ekli bakmdan sorunu zm grnmtr. Siyasi partilerin, zellikle devlet tekelinde olan radyo ve televizyonlarda bu haklarn kullanmalar bakmndan eit olmalarn salamann, iktidarn bu aralarn

78

27 Nisan 1968 Karar: 235," Yksek Seim Kurulu lke Kararlar 1968 Yl, Ankara, 1969, s.

8384.

121

kullanmndaki geni yetkileri karsnda kolay olduunu sylemek mmkn grnmemektedir.

Anayasann 121. maddesi 20.09.1971 tarih ve 1488 sayl Kanun ile radyo ve televizyon istasyonlar ancak devlet eliyle kurulur ve idareleri tarafsz bir kamu tzel kiilii halinde kanunla dzenlenir. eklinde deitirilerek zerklikten tarafszla arlk veren bir anlaya geilmitir.79 Bu anlay farkndan hareketle de, 1961 Anayasas dnemine, siyasi partilerin kitle iletiim olanaklarndan

yararlanmalar hususunda frsat eitlii salama araylarndan ok, iktidar partisinin bu aralar zerinde kendine ayrcalk salama amacna ynelik hareketlerinin hkim olduunu syleyebiliriz.

B. 1982 ANAYASASI DNEM VE 2820 SAYILI S YAS PART LER KANUNU

1982 Anayasasnn ilk eklinde siyasi partilere devlet yardmna ilikin hibir hkm yer almad gibi, bu Anayasa dneminde hazrlanan 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununun ilk eklinde de siyasi partilere devlete yardm edilmesini ngren bir hkm yer almamtr.

79

1971 Anayasa deiikliinden sonra ise, partiler iin bu kanallardan yararlanma hakk, halk iin

dnce ve kanaatlere ulama zgrl ve kamuoyunun serbeste oluumu ilkesi, Devletin lkesi ve milletiyle btnlnn, insan haklarna dayanan milli, demokratik, laik ve sosyal Cumhuriyetin, milli gvenliin ve genel ahlakn korunmas erevesine sokulmutur.

122

12 Eyll 1980 dneminde, Danma Meclisi tarafndan Siyasi Partiler Kanunu hazrlanrken, siyasi partilere devlet yardm yaplmasna hi yer verilmemiken;80 tasaryla ilgili grmeler srasnda verilen nergelerle devlet yardm yaplmas kabul edilmitir.81 Ancak Milli Gvenlik Konseyi bu hkm metinden karmtr.82

Siyasi partilere devlet yardmnn dzenlenmesi, 1982 Anayasasnn yrrle girmesinden sonra oluan ilk meclis dneminde 27.06.1984 tarih ve 3032 sayl Kanun ile olmutur. Bu Kanun siyasi partilere devlet yardmn 2820 sayl SPKda parti gelirleri arasnda saymtr. Hazrlanan teklif83, devlet yardmn siyasi partilerin gelir kaynaklar arasna eklemekle birlikte, 2820 sayl Siyasi Partiler Kanuna eklemeyi ngrd Ek 1. madde ile de yardmn hangi esaslara gre yaplacan dzenlemitir.

Kanuna eklenen, Geici 13. madde ile bu Kanunun yrrle girmesinden ilk milletvekili genel seimine kadar geecek sre iin yardmn datm usulne ilikin farkl bir esasa yer verilmitir. Buna gre, bu Kanunun yrrle girmesini izleyen ilk milletvekili genel seimine kadar, o yln btesine konulan devlet yardm deneinin %70lik dilimi, TBMMde grubu bulunan partilere, 6 Kasm 1983 seimlerinde aldklar geerli oylarn, grup kuran partilerin toplam olarak aldklar geerli oylara oranna gre, %30luk ikinci dilim ise, 26 Mart 1984 mahalli
80 81

Anayasa Komisyonu raporu iin baknz, DMTD, C. 14, 14.2.1983. DMTD, C. 14, 24.2.1983, s. 176181. Perinek bu durumu Milli Gvenlik Konseyinin siyasi partilere phe ile bakmasna

82

balamaktadr. PER NEK(1985), s. 178.

83

TBMM Tutanak Dergisi, C.4, 1984, s. 88.

123

idareler seimine katlan partiler arasnda ve kazandklar il genel meclisi yelii saysna gre bltrlecekti. Grld zere, 1982 Anayasas dneminde siyasi partilere ilk devlet yardm sandalye kstasna gre yaplmtr.

Siyasi partilerin devlet yardmndan yararlanmas iin getirilen Ek 1. maddedeki kstaslara gre, Yksek Seim Kurulunca son milletvekili genel seimlerine katlma hakk tannan ve 2839 sayl Milletvekili Seimi Kanununun 33. maddesindeki %10luk genel baraj aan siyasi partiler bu haktan yararlanabilecekti. denein miktar, yine 1961 Anayasasndaki gibi, genel bte gelirleri (B) Cetveli toplamnn bebinde biri olacak ve bu yardm milletvekili saysna gre bltrlecekti. Bu ekilde devlet yardmnn kriteri oy deil, kazanlan yelik says olarak kabul edilmi; teklifin grlmesi srasnda en ok eletirilen nokta da bu olmutur.84

Bu dnemde TBMMnin siyasi parti corafyasnda olduka nemli deiiklikler olmutur. Halk Partisi ve Milliyeti Demokrasi Partisinin siyasi yaamlar son bulmu, hem 1983 genel hem 1984 yerel seimine katlmam olan Demokratik Sol Parti TBMMde grup kurabilmitir. Yrrlkteki dzenlemeye gre, Demokratik Sol Partinin devlet yardmndan yararlanamamas zerine, yeni bir Kanun teklifi Meclisin gndemine girmitir.

Teklifin grlmesi srasnda, siyasi partilere devlet yardm konusunda farkl nergeler verilmi; bunlardan, yardm amacyla bteye konulan denein tavann oluturan bebinde bir orannn, bu Kanun yrrle girdikten sonra
84

TBMM Tutanak Dergisi, C.4, 1984, s. 569.

124

yaplacak ilk genel seim iin 3 katna karlmas ve artrlan miktarn, Kanunun kabul edildii tarihte TBMMde grubu bulunan tm partilere, milletvekili saylarna gre datlmasn ngren teklif 09.04.1987 tarih ve 3349 sayl Kanun ile kabul edilmitir. Bu kanun ile devlet yardm alma hakk kazananlar TBMMde grubu bulunan partilerdir.

Geici 13. maddeye eklenen fkra ile sz konusu seimlere katlmam partilere denecek olan miktar da 150 milyon TL olarak belirlenmi ve seim yllarnda yaplacak yardm 3 katna karlmtr. Artrlan bu miktar da Kanunun kabul edildii tarihte TBMMde grubu bulunan siyasi partilere, milletvekili saysna gre datlacakt. Yaplan son deiiklikle, devlet yardmndan Demokratik Sol Parti yararlanma hakk kazanmtr.

Kanunun yrrle girmesinden sonra, Sosyal Demokrat Halk Parti TBMM Grubu, 3349 sayl Kanunun 1.maddesiyle 2820 sayl Kanuna eklenen fkralarn ilkinde yer alan bu Kanunun yrrle girdii tarih itibariyle ibaresinin ve ikinci fkrasnda yer alan bu Kanun, yrrle girdii tarihten sonra yaplacak ilk milletvekili genel seimi yl iin ve bu Kanunun TBMMde kabul edildii tarihte ibarelerinin; genel nitelikli dzenlemeler olmad gerekesi ile 1982 Anayasasnn 2.maddesinde yer alan hukuk devleti ilkesine, bu yardm olanandan sadece TBMMde grubu bulunan partilerin yararlanmasnn eitsizlik yaratarak

Anayasasnn devletin temel ama ve grevlerini dzenleyen 5. maddesi ile eitlik ilkesini dzenleyen 10.maddesine ve siyasi partileri demokratik hayatn vazgeilmez

125

unsurlar sayan 68.maddesine aykr olduu gerekeleri ile Anayasa Mahkemesine bavurmutur.85

Gerekelere bakldnda, aykrlk iddialarnn 1961 Anayasas dneminde alan iptal davalarndakilerle benzer olduu grlmektedir. ptal istemi, yenin kar oyu ve oy okluu ile reddedilmitir.

Mahkeme kararnda, bir Kanun hkmnn, bu Kanundan yararlanacaklar belirlemesinin, Kanunun genel ve objektif unsurlarna zarar vermeyecei ve bunun Kanun teknii asndan zorunlu olduu belirtilerek, Anayasann 10.maddesinde yer alan eitlik ilkesinin de mutlak eitlik olarak deerlendirilemeyecei, hakl bir nedene dayand srece farkllklara gidilmesinin eitlii zedelemeyecei

belirtilmitir. Buna gre;

Kanun nnde eitlik, btn yurttalarn her ynden ayn hkmlere tabi tutulmalar demek deildir. Kimi yurttalarn baka hkmlere tabi tutulmalar hakl bir nedene dayanmakta ise kanun nnde eitlik ilkesinin ihlalinden sz edilemez. O halde, ncelikle yukarda sz edilen ayrmn hakl bir nedene dayanp dayanmad hususu zerinde durmak gerekmektedir.

Siyasi partilerin, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar saylm olmalar, herhalde lkede kurulmu tm siyasi partilerin Devlet yardmndan pay almalarnn hakl nedeni olamaz.86
85

E.1987/14, K.1988/1, k.t. 5.7.1988, AMKD, S.24, s. 119.

126

Eitlik ilkesinin bu yorumundan sonra, siyasi partiler arasnda ayrm yaplmasnn, yurttalar zerinde daha etkin olup, daha ok semenin oyunu alan partiler lehine byle bir yorumlamann yardm iin kriter saylmasnn Anayasaya aykr olmadna karar verilmitir.

3349 sayl Kanunla eklenen geici madde hkmleri, devlet yardmndan yararlanacak olan siyasi partileri TBMMde grubu bulunanlarla snrlamak istemektedir. Bu belirlemelerden de anlalaca zere, Anayasa Mahkemesi 1971 ylndaki kstas belirlemenin eitlii bozaca yorumundan dnmtr. Anayasa Mahkemesi, ilke olarak, siyasi partilere devlet yardmn Anayasaya aykr bulmamakla birlikte, yardmn datmna ilikin kstas belirlenmesinin de eitlik ilkesini zedelemediini vurgulam ve iptal istemini reddetmitir.

Bu kararn kar oy gerekelerinde ise Anayasada siyasi partilere devlet yardmnn dzenlenmemi olmasnn bir irade olduunu, 1961 Anayasas dneminde verilen 1971/13 sayl kararn asli kurucu iktidar tarafndan

benimsendiini gsterdii ifade edilmitir. Ayrca, baz partilere yardmda bulunulup bazlarn yardmdan yoksun brakmann devletin yanszlna aykr bir tutum olmasnn yan sra kurulmu olan partilere ncelik, stnlk ve bu nedenlerle ayrcalk tannmasnn Anayasal hibir nedeninin olamayaca belirtilmitir. Bu kar oy gerekesi, siyasi partilere devlet yardmnn yerleik partiler lehine olduuna ilikin unsurlar yle ifade etmitir:

86

E.1987/14, K.1988/1, k.t. 5.7.1988, AMKD, S.24, s. 89.

127

Yasann

yaymland

gndeki

siyasal partilerin

bu

yardmdan

yararlandrlmas durumu bir ayrcalktr ve sonraki siyasal rgtlenmeleri ve kurulular dlayan ar bir hakszlktr. Bu gereksiz snrlamalar belli bir hakk ve zgrl etkilemedii iin kiinin temel haklar ve bu haklarn snrlanmasyla dorudan iliki bulunmadndan Anayasann 2. ve 5.maddelerini ilgilendirmese de kurulmu partilerle kurulacak partiler arasnda bir ayrma, bylece belirgin bir eitsizlie yol at aktr. Kimi partilere para verip kimilerine vermemek devletin yanszlna aykr bir tutum olmaktan tede, devlet, siyasal partiler ve devlet yardm kavramlarna ters den, deiken bir uygulamadr.

Kar oy gerekelerinde yer alan, siyasi partilere devlet yardmnn kamu giderleri arasnda saylamayacana ifadeler de siyasi partilerin hukuki nitelii ile ilgili saptamalar iermektedir:

Dzenli para yardm, kimi gereksinimlerinin devlete karlanmas siyasal partilerin niteliini, hukuksal tanmn deitirir. TBMMden balayarak ynetimi etkilemeleri, programlar, seim bildirge ve almalar, kamuoyunun szcl durumlar, buraya alnmas sayfalar tutacak zellik, nemleri, katklar, yararlar devlet yaps iinde yer almalarna, devlet organ birimi saylmalarna gereke oluturamaz. Halkn, yenin sahip kmad, korumad kuruluun yklmas kolaydr. Devlet bu tr yapay kurulular srtnda tayamaz, besleyemez, toplad vergileri kimi gereksiz giderlere ayramaz, sorumsuz tutumlara veremez.87

87

E.1987/14, K.1988/1, k.t. 5.7.1988, AMKD, S.24, s. 12-14.

128

Bu iptal isteminin reddinden sonra, 2820 sayl Kanunun Ek 1. maddesine iki fkra eklenmesi istemi ile yeni bir Kanun teklifi sunulmutur. Buna gre, milletvekili genel seimlerinde geerli oylarn Trkiye itibariyle % 5ini alan siyasi partilere- bu baraj Kanunda % 10dur.- de devlet yardm yaplmal; yardmn datlma biimi kazanlan oyla orantl biimde dzenlenmeliydi. Ancak burada da ikili bir ayrma gidilmi; teklif, parlamentoda temsil edilen partilere sahip olduklar sandalye saysna gre yardm yaplmasn ngrrken, parlamentoda temsil edilmeyen partilere baraj atklar takdirde, aldklar oy oranna gre yardm yaplmasn iermekteydi.88 Bunun yan sra devlet yardmnn, milletvekili genel seiminin yaplaca yl kat, mahalli idareler seimi yl iki kat ve her iki seimin ayn ylda yaplmas halinde kat olarak yaplmasn ngrlmekteydi.

Teklifin grmeleri sonrasnda kabul edilen 07.08.1988 tarih ve 3470 sayl Kanun, milletvekili genel seimlerinde toplam geerli oylarn % 7sinden fazlasn alan siyasi partilere de devlet yardm yaplmasn ve bu yardmn, en az devlet yardm alan siyasi partinin ikinci fkra gereince alm olduu yardm ve genel seimlerde ald toplam geerli oy esas alnarak kazandklar oyla orantl olarak yaplacan, ancak bu yardmn 350 milyon liradan az olmayacan ngrmtr. Grld zere, bu Kanun ile devlet yardm almaya hak kazanan partiler, genel seimlerde toplam geerli oylarn %7sinden fazlasn alan partilerdir.
88

3349 ve 3470 sayl Kanunlara bakldnda, yaplan deiikliklerin iktidar partisinin siyasi

hesaplarna gre baz partileri kayrma ya da geriletme ilevi grmtr. TANR(1994), s. 131. Tezi ise bu deiiklikleri u ekilde yorumlamaktadr: Trkiyede siyasi partilere Devlet yardm, kamu yarar amac ile deil, fakat muhalefetin blnmln bir lde krkleme gibi sakl bir amala yaplmt. TEZ (1998), s. 320.

129

Ayrca, 1 Ocak 1988 tarihinden geerli olmak zere yaym tarihinde yrrle giren bu Kanun, yardmdan yararlanabilecek olan partilere, milletvekili genel seimlerinin yaplaca yl kat, mahalli idareler seimi yl iki kat denecek, her iki seimin ayn ylda yaplmas durumunda ise, demenin tutar kat geemeyecekti.

3470 sayl Kanunun birinci maddesinin iptali istemi ile dnemin ana muhalefet Partisi SHP tarafndan Anayasa Mahkemesine gidilmitir. Bu iptal davasnn gerekesinde de, maddenin devlet yardm uygulamasn partiler arasnda ayrcalk ve eitsizlik yaratabilecek nitelikte farkl esaslara balad, bu durumun Anayasann 2, 5, 10 ve 68. maddelerine aykrlk tekil ettii belirtilmitir.

Anayasa Mahkemesi bu iptal istemini de daha nceki usullere uygun olarak, yardmda bulunmann Anayasaya aykr olup olmadn; aykrlk yoksa devlet yardmnn datm biiminin 3470 sayl Kanunun usulne gre yaplmasnn Anayasaya aykrlk tekil edip etmeyecei sorunlar zerinden incelemitir.

Mahkeme, siyasi partilerin amalarna ulaabilmeleri iin yeterince maddi ve nakdi olanaklara sahip olmalar gerektiinden hareketle devlet yardmnn ilke olarak Anayasaya aykr olmad sonucuna varmtr. Anayasada byle bir hkmn yer almamasnn yasal dzenleme iin engel tekil etmeyecei de vurgulanarak iptal isteminin reddine karar verilmitir. Devlet yardmnn yaplaca siyasi partilerin de

130

Kanun ile belirlenmesinin, Anayasann 10. maddesinde yer alan eitlik ilkesine aykr olmad da u ifadelerle tekrarlanmtr:89

Siyasi partiler, yasaya uygun biimde kurulmu olmakla deil, ulusun nemli bir kesimi tarafndan tzk ve programlarnn benimsenmesi, ye saysnn ve yurdun birok yresinde taraftarlarnca kurulacak rgtlerinin artmasyla hizmet partisi durumuna gelebilirler. Bu duruma gelemeyen partiler, haklar ve siyasal nitelikleri ile parti olarak anlsalar bile kamu idaresini etkileme, ynetme ve bylece kamu yararna hizmet etme glerine sahip deillerdir Dava konusu dzenlemeyle partiler arasnda bir ayrm yaplmam, byklk ve glerine gre saladklar kamu yarar gz nnde tutularak farkl davranlmtr.

Kar oy yazsnda ise, siyasi partilerin Anayasann 49.maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen kurululardan yardm almas yasaklanmken, dorudan devletten yardm almas dnlemeyecei belirtilmitir. Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, kamuya yararl dernekler ve vakflar iin ngrlmeyen devlet desteinin, devletin amac ve grevi, akal gc, vergi kavram gz ard edilerek yaplacak uygulamann partiler arasndaki ayrm belirginletirdii vurgulanmtr.

Bir baka kar oy gerekesinde de, siyasi partilere yaplacak devlet yardmnn hibir koula balanmamasnn ve devlet yardmnn seim giderlerini karlama amacndan saptrlmasnn yerinde olmad vurgulanmaktadr. Kanun koyucunun, devlet yardmnn ilke olarak Anayasaya aykr olduunu belirten
89

E. 1988/39, K. 1989/29, k.t. 06.07.1989, AMKD, S.26, s. 2728.

131

02.02.1971 tarih ve 1971/13 sayl Anayasa Mahkemesi karar ile bal olmas gerektii de kar oy yazsnda ne srlmtr.

Aslnda bakldnda, Yksek Mahkemenin, partilere yardm yaplmas eitlik ilkesine ters dmedii ynndeki karar ile, eitlii tanmlayan karar birlikte dnldnde, eitlik ifadesinin yeniden sorgulanmas gerei ortaya

kmaktadr. Yksek Mahkemenin partilere yaplan devlet yardmnn eitlii bozmayaca anlayn ieren karar, eitlik anlaynn tekrar sorgulanmasn gerektirecek bir rnek olarak kabul edilebilir.

2820 sayl Kanunun geirdii bir baka deiiklik ise 31.10.1990 tarih ve 3673 tarihli Kanun ile olmutur. Bu deiiklikle Kanuna geici 16. madde eklenmitir. Buna gre; 31.10.1990 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinde 10 veya daha fazla milletvekili bulunup da devlet yardm alamayan siyasi partilere, bu Kanun yrrle girdii tarihten sonra yaplacak ilk genel seimlere kadar, Siyasi Partiler Kanununun Ek Madde 1. maddesinde ngrlen esaslar dairesinde en az devlet yardm alan siyasi partiye yaplan oranda devlet yardm yaplmas ngrlmtr. Yani bu Kanun ile devlet yardm yaplacak siyasi partilere, seimlere girme hakkn elde edecek biimde rgtlenmesini tamamlam ve TBMMde 10 ya da daha ok milletvekili bulunup da Devlet yardm alamayan siyasi partiler eklenmitir.

Sz konusu deiiklik, SPKnn 66. maddesine yasal balarla ilgili st snr dzenleyen bir fkra ile yerel seimlerde radyo ve televizyonla propaganda yasana

132

bir aklk getirmek zere ek bir madde neren yasa teklifi grlrken verilen nerge zerine gereklemitir. O dnemde, baz milletvekilleri Sosyal Demokrat Hal Partiden ayrlarak Halkn Emek Partisini, baz milletvekilleri de Anavatan Partisinden ayrlarak Demokrat Merkez Partiyi kurmulardr. Bu Kanun deiiklii ile yeni kurulan bu partilerin devlet yardm almas salanmtr. 2820 sayl Kanuna eklenen geici 16.madde ile daha nce hi seimlere katlmam olsa da, TBMMde en az 10 sandalyeyle temsil edilen siyasi partilere de devlet yardm yaplmas salanmtr.

1992 Mali Yl Genel ve Katma Bteleri Yasalancaya Kadar Devlet Harcamalarnn Yaplmasna ve Devlet Gelirlerinin Tahsiline Yetki Verilmesine Dair 3765 sayl Kanuna eklenen 10. madde ile, 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununun ek 1. maddesinde yer alan bebinde bir oran 1992 ylnda bebinde iki olarak uygulanr denilerek seim yl olmamasna karn 1992 ylnda siyasi partilere yaplacak devlet yardm iki katna karlmtr. Bu eklenen maddenin yrrl ise 3790 sayl 1992 Mali Yl Bte Kanununun 60. maddesi ile 31.12.1992 tarihine kadar uzatlmtr.

2820 sayl Kanunda yaplan bir baka deiiklik ise, 23.03.1992 tarih ve 3789 sayl Kanun ile yaplmtr. Buna gre Kanunun geici 16.maddesi u ekilde deitirilmitir:

Trkiye Byk Millet Meclisinde 10 veya daha fazla milletvekili bulunup da devlet yardm alamayan ve seimlere girme hakkn elde edecek ekilde

133

tekilatlanmasn tamamlam siyasi partilere, bu Kanunun yrrle girdii tarihten sonra, Siyasi Partiler Kanunu Ek Madde 1de ngrlen esaslar dairesinde en az devlet yardm alan siyasi partiye yaplan kadar devlet yardm yaplr. Bu partilerin 10dan az olmakla birlikte en az 3 veya daha fazla milletvekiline sahip olmalar halinde kendilerine en az Devlet yardm alan siyasi partiye yaplan yardmn1/4 tutarnda devlet yardm yaplr. denilerek oy oran ltnn yannda milletvekili say ltne de sreklilik kazandrlmtr. Ayrca bu Kanun deiiklii ile SPKnn Ek 1. maddesinde yaplan deiiklikle devlet yardm iin ayrlan pay Genel Bte Gelirleri (B) Cetveli toplamnn bebinde ikisi olarak belirlenmi ve yardmn sadece parti gereksinimleri ya da parti almalarnda kullanlmasna hkmedilmitir.

Tm bu yasal dzenlemelerden sonra, 23.07.1995 gn ve 4121 sayl Anayasa deiiklii ile partilere devlet yardm bir Anayasa kural olarak benimsenmi ve siyasi partilere devlet yeterli dzeyde ve haka mali yardm yapar. denilerek devlet yardmnn erevesi izilmitir. Kurucu iktidar, partilere yaplacak yardmn, alacaklar ye aidatlarnn ve balarn tabi olduu esaslarn dzenlemesini ise kanun koyucuya brakmtr. Bu Anayasa deiiklii ile siyasi partilere devlet yardm yaplmas Anayasann amir hkm olmutur.

Yaplan bu deiiklikte Anayasa metni, yeterli dzeyde ve haka mali yardmdan sz etmektedir. Bu noktada yeterli dzey ve haka mali yardm kavramlarnn objektif bir ekilde doldurulamayaca, dzenlemeyi yapanlarn bu kavramlarn ieriini kendilerine gre yorumlayacaklar aktr. Anayasa hkmnn

134

siyasi partilere dedii yerde, kanun koyucunun baz siyasi partilere eklinde yasal dzenleme yapmas Anayasaya aykrlk sorununu da gndeme tamaktadr.

Siyasi Partiler Kanununda 12.08.1999 tarih ve 4445 sayl Kanunla birok deiiklik yaplmtr. Bu deiikliklerden devlet yardm ile ilgili olarak, siyasi partilere genel seimlerde elde edilen geerli oy saylar ile orantl olarak her yl devlet yardm yaplmas hkm getirilmitir. 2820 sayl SPKda devlet yardm uygulamasnn srekli deiime konu olan maddesi geici 16. maddesi ise 29.03.2005 tarih ve 5325 sayl Kanunla kaldrlarak devlet yardmndan yararlanma kategorisi daraltlmtr.

Buna gre, son genel seim sonularna gre TBMMye girmemi ancak TBMMde 10 ya da daha fazla temsilcisi olup, seimlere girecek biimde rgtlenmesini tamamlayanlar ile seimlere girme hakkn elde edecek biimde rgtlenmi ve TBMMde 10dan az, ancak en az 3 veya daha fazla temsilcisi olan partilerin devlet yardm alma olana kaldrlm; devlet yardmndan

yaralanabilecek iki kategori u ekilde belirlenmitir: lke barajn geerek TBMMde temsil edilen partiler ve genel seimlerde % 7den fazla oy alan ancak TBMMde temsil edilmeyen partiler.

Yaplan bu dzenleme onaylanmak zere dnemin Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezerin nne gelmi; Cumhurbakan sz konusu Kanunu, siyasi partiler asndan devlet yardm alnmasn daraltan hkmlerinin Anayasann 2, 5 ve 68. maddeleri ile badamad gerekesi ile, tekrar grlmek zere TBMMe iade

135

etmitir. Cumhurbakan veto gerekesinde siyasi partilere devlet yardm ile ilgili olarak;

Anayasann 68.maddesinin son fkrasnda, Devletin siyasal partilere yeterli dzeyde ve haka yardm yapaca belirtilerek yasayla yaplacak dzenlemenin snrna da yer verilmitir. Buna gre, yasayla getirilecek ilkelerin siyasi partiler ynnden yardmn yeterli dzeyde ve haka olmasn salayacak nitelik tamas gerekmektedir. Yasal dzenlemede, ayrca hakkn ktye kullanlmasnn nlenmesi ve kamu yararnn korunmas da nemli etmenlerdir.

ncelenen Yasa ile yaplan dzenlemenin yaratt sonuca gre, genel oy barajn aanlar dnda, yalnzca genel seimlerde toplam geerli oylarn yzde 7sini alan siyasal partilere Devlet yardm yaplmas olanakl klnmakta, Trkiye Byk Millet Meclisinde milletvekili bulunan dier partiler, milletvekili says ne olursa olsun, bu haktan yoksun braklmaktadr.

Siyasal partilere Devlet yardm, her eyden nce onlarn Devlet ve toplum yaamnda stlendikleri ilevleri bir etki altnda kalmadan yerine getirmeleri, bylece, ulusal istencin Trkiye Byk Millet Meclisine tam yansyarak demokrasinin kurumsallamas amacyla yaplmaktadr. Ancak, rgtlenmesini tamamlam olmakla birlikte seimlere katlmam, seimlere katlmakla birlikte yeterli oy alamam ya da seimlerden nce kurulmu ve belli sayda milletvekilinin katlmasyla Trkiye Byk Millet Meclisinde ulusal

136

istencin oluumuna katkda bulunma olanana kavumu siyasi partilerin, byklk ve glerine gre farkl oranlarda da olsa, Devlet yardm ile desteklenmeleri Anayasal kurallarn ve kamu yararnn gereidir.90 ifadelerini kullanmtr.

Bu gerekelerle gnderilen 5325 sayl Kanun, Anayasa Komisyonu tarafndan tekrar incelenmi ve Kanun oy okluu ile aynen kabul edilmitir. Komisyon raporunda siyasi partilere yaplacak devlet yardmna ilikin kstas belirlemenin glne ilikin belirlemeler dikkat ekicidir:

milletvekili ya da on milletvekiline sahip partilere yardm yaplmas salkl bir kriter deildir. Milletvekili transferlerini krkleme sonucunu douracak niteliktedir. Esasen bu l 1990 ve 1992 ylnda Siyasi Partilere Devlet yardm konusundaki yasa kuralna geici bir hkm olarak konulmutur. Adeta knt bir madde grnm sergilemektedir. te yandan devletin partilere yardm konusunda lkelerin genelinde kabul ettikleri sistem son genel seimlerde aldklar oy esasn baz alan bir modeldir. Belki bu ilke baznda, lkemizdeki dzenleme gzden geirilmelidir. Ancak Geici 16nc maddedeki uygulama da haksz bir sonuca gtrecek niteliktedir. Gerekten %6.9luk oy alm bir siyasi partiye mali yardm yaplamazken seime girmi ya da girmemi, olduka dk oy alm bir siyasi partinin bir ekilde 3 milletvekiline sahip olmas durumunda mali yardm yaplmas

90

Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezerin 5325 sayl Kanunun yeniden incelenmesi iin TBMMe

gnderdii veto metninin tamam iin bkz. http:// www2.tbmm.gov.tr/d22/1/1-1009.pdf. (25.09.2007)

137

gibi bir sonu domaktadr ki bu durumu anayasa2da yer alan kurallarla badatrmak mmkn deildir.91

Komisyonda bu ve baka gerekelerle tekrar kabul edilen 5325 sayl Kanun, TBMMde de kabul edilerek, yrrle girmitir.92 imdiki dzenlemeye gre; lke barajn geerek TBMMde temsil edilen partiler ve genel seimlerde % 7den fazla oy alan ancak TBMMde temsil edilmeyen partiler devlet yardm almaya hak kazanmaktadrlar.

Siyasi partilere devlet tarafndan yaplan dolayl devlet yardm, radyo ve televizyon olanaklarndan yararlanma hususu da 1982 Anayasas dneminde farkl bir seyir izlemitir. 1982 Anayasasnn ilk metninde 31. maddede dzenlenen, kamu tzelkiilerinin elindeki basn d kitle iletiim aralarndan yararlanma hakkn 13.maddesiyle getirdii geni yasaklarla snrlamtr. Bu dzenleme, 1993e kadar tekel konumundaki TRT kurumuna parti grlerini sansr yetkisi verdii gibi, iktidar ve muhalefet partileri arasnda eitsizlik yaratmtr. Bu durum aslnda,

91

Anayasa

Komisyonu

raporunun

tam

metni

iin

bkz.

htpp://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem22/yil01/ss876m.htm. (28.09.2007).
92

Bu dzenlemeden nce SHPnin almas gereken hazine yardm denmemi; SHP Ankara Blge

dare Mahkemesinin karar ile bu yardm almtr. Mahkemenin kararnn ardndan bir basn toplants dzenleyen Genel Sekreter Ahmet Gryz Ketenci, SPKnn geici 16nc maddesini kaldrarak, hak kazanm siyasi partilerin hazine yardm almalarna engel olan yasann, Cumhurbakan Sezerin vetosuna ramen AKP ve CHPnin utan ittifak ile TBMMden geirilerek yasalatn belirtmitir. htpp://www.hurriyet.com.tr/sondakika/3418436_p.asp. (21.10.2005)

138

dolayl yaplan devlet yardmnn bile iktidarn kontrol altnda olduunu gstermektedir.

Bugn siyasi partilerin radyo ve televizyondan yararlanma hakk, 298 sayl Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda Kanunun 10.06.1983 tarih ve 2839 sayl Kanunla deiik hkmleri erevesinde gereklemektedir. Kanunun 52. maddesinin birinci fkrasna gre, seimlere katlan siyasi partiler, oy verme gnnden yedi gn nce balayp, oy verme gnnden nceki gn saat 18:00e kadar radyo ve televizyondan propaganda yapabilirler.

28.03.1986 tarih ve 3270 sayl Kanunla, 298 sayl Kanunun 52. maddesinin ikinci fkras, seime katlan siyasi partilere ilk gn 20, son gn 10 dakikay amamak zere iki, Mecliste grubu bulunan siyasi partilere 10ar dakikalk iki konuma, Mecliste temsil edilen siyasi partilere ise 10ar dakikalk bir konuma hakk tannmtr. Yaplan deiiklikle siyasi partiler arasnda farkl bir uygulamaya gidildii aka grlmektedir. Ayrca bu deiiklikle siyasi partilere, Kanunun hak olarak tand yayn olanann dnda, TRTnin belirleyecei tarifeye gre adet grntl yayn olana salanmtr. Ancak sz konusu Kanun deiiklii btn olarak SHP parti grubu ve Cumhurbakan tarafndan iptal istemiyle Anayasa Mahkemesinin nne getirilmitir.

Anayasa Mahkemesi kararnda, seime katlan TBMMde grubu bulunan ve temsil edilen siyasi partilere farkl sreler tannmas hakl sebeplere dayandka eitlik ilkesine aykrlk oluturmadn, partilere temsil gleri orannda yayn

139

hakk tannmasnn doal olduunu ve basn d kitle haberleme aralarndan yararlanma hakknn, toplumdaki her grn aklanmasna olanak salayan snrsz bir hak olmad gerekeleri ile deiiklii Anayasaya aykr bulmam ve iptal istemini reddetmitir.93 Dnemin iktidar partisi ANAPn Anayasa Mahkemesi incelemesi srasnda paral tantma ilikin maddeyi yeniden deitirmesi zerine de bu dzenlemeye ynelik dava hakknda karar verilmesine yer olmadna karar verilmitir.

19.02.1987 tarih ve 3330 sayl Kanunun 3. maddesi ile paral tantma ynelik yapt dzenlemeye gre partiler, her biri bir dakikadan az olmamak ve toplam sresi krk be dakikay gememek zere ek konuma yapabilecekleri, bu konumalarn televizyonun birden fazla kanalna datlabilecei, ancak bir kanalda gnde birden, toplam olarak da altdan fazla konuma yaplamayaca hkme balanmtr. Paral tantma ynelik bu yeni hkm yine Anayasa Mahkemesi nne getirilmi, daha nce karar vermesine gerek olmad kararna da atf yaparak hem 3270 sayl Kanunla yaplan dzenlemeyi hem de 3330 sayl Kanunla yaplan dzenlemeyi eitlik ilkesine aykr bularak iptal karar vermitir.94

Dnemin iktidar partisi ANAP, Anayasa Mahkemesinin bu iptal karar zerine, iptale konu olan dzenlemeyi kararn alndktan bir gn sonra yrrlkten kaldrmtr. 23.05.1987 tarih ve 3337 sayl Kanunla seime katlan siyasi partilere

93 94

E.1986/17, K.1987/11, k.t 22.5.1987, RG. 18.09.1987, S.19578. AMK, E. 1987/3, K. 1987/13, k.t. 22.5.1987, RG, 18.9.1987, S. 19578 ve AMK, E. 1987/6; K.

1987/14, k.t. 22.5.1987, RG, 18.9.1987, S. 19578.

140

ilk gn 10, son gn 10dakikalk, Mecliste grubu bulunan siyasi partilerin her birine ek 10ar dakikalk, iktidar partisine veya iktidar partisinden byk olanna ek 20 dakikalk ve ana muhalefet partisine de ek 10 dakikalk propaganda hakk verilmitir. Bu dzenleme ile iktidar partisi ve iktidar partileri arasnda byk olanna daha fazla yararlanma olana tannarak, dzenlemeyi yapanlarn kendileri iin yasama yaptklar gzlenmektedir.

Btn bunlarn dnda, iktidar partileri ile TRT arasndaki ba, bu kurumun zaman zaman iktidar partileri lehine propaganda olana salamasna yol amtr. 1980lerin sonuna doru yurt d zerinden ilk zel kanal yaynlar balamtr. Ancak bu yaynlar ile ilgili Anayasal ve yasal dzenlemelerin olmay uygulamada sorunlar yaratmtr. Bunun zerine 08.07.1993 tarih ve 3919 sayl anayasa deiikliine ilikin Kanunla devlet tekeline son verilerek radyo ve televizyon istasyonlar kurmak ve iletmek yasayla dzenlenecek koullara uygun olarak serbesttir. hkm getirilmitir. Bylece zel radyo ve televizyonlarn Anayasal zemini oluturulmutur.

TBMM Genel Kurulu 04.11.1993te radyo ve televizyon yaynlarnda uyulmas gereken kurallar ieren Avrupa Snr tesi Yayn Szlemesini kabul etmi,9513.04.1994 tarih ve 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar hakkndaki Kanunla RTK ve grevleri dzenlenmitir. Bylece zel radyo ve televizyonlarn denetimi bu kurula verilmi, kurulun tarafszl zellikle vurgulanmtr.
95

RG, 12.12.1993, S. 21786.

141

Siyasi partilerin radyo ve televizyondan yararlanma ilkeleri, 27.10.1995 tarih ve 4125 sayl Kanunla yenden deitirilmitir. Buna gre, iktidar partilerinden byk olanna 20, kk olanlara da 15 dakikalk ek bir program yapma hakk tannmtr.96

03.10.2001 tarih ve 4709 sayl Kanunun 11. maddesi ile de Anayasann partilerin devletin kitle iletiim olanaklarndan yararlanma hakk ile ilgili kaytlamalar dzenleyen 31. maddesinin Anayasann 13. maddesindeki genel snrlama sebeplerinden ayrlmas salanmtr. 1982 Anayasasnn 31. maddesinin son ekli u ekildedir: Kiiler ve siyas partiler, kamu tzelkiilerinin elindeki basn d kitle haberleme ve yaym aralarndan yararlanma hakkna sahiptir. Bu yararlanmann artlar ve usulleri kanunla dzenlenir. (Deiik: 3.10.20014709) Kanun, mill gvenlik, kamu dzeni, genel ahlk ve saln korunmas sebepleri dnda, halkn bu aralarla haber almasn, dnce ve kanaatlere ulamasn ve kamuoyunun serbeste olumasn engelleyici kaytlar koyamaz. Bu deiiklikle siyasi partilerin, kamu tzelkiilerinin elindeki basn d kitle iletiim aralarndan yararlanma hakk ancak bu maddede belirtilen nedenlerle

96

RG, 28.10.1995, S. 22447 Mkerrer.

142

snrlanabilecek, Anayasann 13. maddesindeki genel snrlama sebepleri siyasi partilerin bu hakk ile ilgili olarak kullanlamayacaktr.

Gnmzde, siyasi partilerin kitle iletiim aralarndan yararlanmalarna ilikin ana sistem vardr: ktidar-muhalefet eitlii, partiler arasnda mutlak eitlik ve partilere glerine gre sz hakk tannmas. Seenek bolluunun salad bu esneklik, herhangi bir ulusal sistemin ve bu arada Trk uygulamasnn kolayca eletirilebilmesine de engeldir. Ancak, Trkiyede uzun yllardan beri bu alanda uygulanan partileraras eitlik ilkesinden ayrlmay ifade eden Kanun deiiklikleri bir btn iinde deerlendirildiinde baz somut noktalara varlarak, radyo ve televizyon hakknn Trk Hukuku asndan deerlendirilmesi yaplabilmektedir.97 Bu noktada yaplmas gereken en son saptama ise, 1989 yl sonunda zel televizyonlarn devreye girmesi ile siyasi partilere dolayl yoldan yaplan bu yardmn artk eski niteliini kaybettiidir.98

97

Bu kanun deiikliklerinin incelenmesi iin bkz. TANR(1994), s.130.

Siyasi partilerin

propaganda srelerini belirleyen kanun deiiklikleri ile ilgili baka Anayasa Mahkemesi kararlar mevcuttur: E.1986/17, K.1987/11, k.t 22.5.1987, RG. 18.09.1987, S.19578; E.1987/23, K.1987/27, k.t. 9.10.1987, RG.14.10.1987, S.19604. Anayasa Mahkemesi, siyasi partilere gleri orannda, radyo ve televizyonda propaganda yapma hakkn tanyan yasal dzenlemeyi Anayasaya aykr bulmamtr. E.1986/17, K.1987/11, k.t.22.5.1987, AMKD, S. 23, s. 227229. Trk hukukunda siyasi partilerin radyo ve televizyondan yararlanma hakk iin bkz. ZTRK(2006), s.138146.
98

Siyasi partiler, seim propagandas dnemlerinde nemli atlm gsteren bu zel medya dnyasn

kefetmekte ge kalmayarak, kendilerine yakn bulduklar medya grubunu arkalarna alm ve propagandalarn keskinletirmileridir. ZTRK(2006), s. 142.

143

Hukukumuzda siyasi partilere yaplan dolayl yardmlardan bir dieri ise seim giderlerinin karlanmasdr. 298 sayl Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakkndaki Kanunun Seim Giderleri balkl 181inci maddesinde, Yksek Seim Kurulu ve Semen Kt Genel Mdrl giderleri ile her trl seim ileri giderlerinin genel bteden denecei aklanmtr. Bunun iin gerekli denek Adalet Bakanl Btesi iindeki ayr bir programda gsterilir. Bu denein harcanmasnda, birinci derecede ita amiri, Yksek Seim Kurulu Bakandr. Bakan, yetkilerinin bir ksmn Semen Kt Genel Mdrne devredebilir. Genel Mdrn de dier grevlilere devretmesine izin verebilir. Seim ileri iin mahallerinde yaplmas gereken her trl harcamalarn ita amiri il ve ile seim kurullar bakanlardr. Ayn Kanunun 26.8.1999 tarihinde kabul edilen 4448 sayl Kanunla deiik denecek cretler balkl 182nci maddesinde ise, Seim Kurulu Bakan ve yeleri ile bu Kanun gereince grevlendirileceklere ve bu ilerde mesai saatleri iinde ve dnda altrlacak memur ve hizmetlilere, siyasi parti temsilcilerine ve hariten alnarak altrlacaklara denecek gndelikler, gndelik miktar 600 (Altyz) gsterge rakamnn memur aylk katsays ile arpm sonucu bulunacak tutar gememek zere, Yksek Seim Kurulunca belirlenir. Bu demeler herhangi bir vergiye tabi tutulmaz. Bulunduklar yerin haricinde bir mahalle gnderileceklerin yol masraflar Harcrah Kanunu hkmlerine gre verilir. hkm yer almaktadr. Ayrca, Kanunun 185inci maddesinde, bu Kanunun uygulanmasnda, yaplacak mracaatlara ait her trl evrak ve vesikalar ile kurullarca verilecek kararlarn resim ve hartan muaf olduu hkm altna alnmtr.

144

Bu noktada deinilmesi gereken bir dier husus ise Trk hukuk sisteminde siyasi partiler ile bamsz adaylar arasnda yaplan ayrmdr. Demokrasi asndan vazgeilmez grlen siyasi partilere eitli muafiyetler ve kolaylklar salanrken, milleti temsil etmeye aday olmakla birlikte hibir siyasi partiye ye olmadan ve bu rgtlenmeden tamamen bamsz olan milletvekili adaylar ihmal edilmitir. rnein; 26.5.1981 tarih ve 2464 sayl Belediye Gelirleri Kanununun 14. maddesinin 7. fkrasna gre siyasi partiler ve adaylar seim giderleri arasnda saylan ilan ve reklam iin siyasi faaliyet snrlar iinde vergi muafiyetine tabi iken; bamsz adaylar bu muafiyetten yararlanamamaktadr. Yani, herhangi bir siyasi partiye ye olmayan bamsz vekil adaylarnn yapaca ilan, reklam ve tantm iin yapt harcamalar zerinden vergi denmesi gerekmektedir.99

Bamsz adaylarla siyasi parti adaylar arasnda farkllk yaratan bir baka uygulama ise adaylarn birleik oy pusulasnda yer alma ekliydi. 10.06.1983 tarih ve 2839 sayl Milletvekili Seimi Kanununun 26. maddesinde tm siyasi partilerin ve adaylarnn tek bir pusulada liste halinde yer almasna karn; bamsz adaylarn oy pusulalarnn siyasi partilerden ayr ve her bamsz aday iin ayr bir pusula dzenlenip, adayn adnn yer ald pusulann zarfa konulmas eklinde oy verilmesi usul, 12.10.2006 tarih ve 5550 sayl Kanun ile deitirilerek; bamsz adaylarn siyasi partilerle birlikte birleik oy pusulasnda yer almas hkme balanmtr. Bu hkme ilikin 10.10.2006 tarihli Anayasa
99

BAYRAK,Serblent:BamszAdaylaraSiyasetVergisi,http://www.muhasebetr.com/ulusalbasin/

haber_oku?phphaber_id=1418.(15.07.2007).

145

Komisyonu raporunda bamsz adaylarla siyasi partiler arasnda yaplan ayrma ilikin u net ifadeler yer almtr: Bamsz aday seilmek zordur. Sandk kurulunda temsilcisi yoktur. Oy pusulasn bastrmak, datmak ve oy verme yerinde bulundurmak bamsz adaylar iin bir yktr ve siyasi partilerle aralarnda eitsizlie yol amaktadr. Getirilen dzenleme bamsz adaylarn zerinden bu yk kaldracak, eitsizlii giderecek ve bamsz adayl zendirecek niteliktedir. Oy vermede iki ayr pusulann olmasnn douraca karmaaya son verecektir. 100

Ancak Anayasann 67/son fkras uyarnca; seim kanunlarnda yaplan deiikliklerin yrrle girdii tarihten itibaren bir yl iinde yaplacak seimlerde uygulanmas yasa nedeniyle ancak 10.10.2007 tarihinden sonraki seimlerde uygulanmas gerekirken, 22 Temmuz 2007 milletvekili genel seimlerinde bu hkm uygulanmasn salamak amacyla; 10.05.2007 tarih ve 5659 sayl Kanunla 1982 Anayasas metnine geici 17. madde hkm olarak, Anayasann 67/son fkrasnda yer alan uygulama yasann 5550 sayl Kanun ile yaplan deiiklik asndan uygulamas durdurulmu ve Kanunun 22 Temmuz 2007 seimleri asndan ilerlii salanmtr.

Siyasi partilerle bamsz adaylar arasndaki bu ayrm hukuk sistemimizde, devletin siyasi partilere mali yardm yapmas hususu hem Anayasa hkm hem de ayr bir Kanun dzenlemesine konu olurken, bamsz adaylarn grmezden

100

http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem22/yil01/ss1240m.htm.

146

gelinmesi noktasnda daha da belirginlemektedir. Her ne kadar bamsz adaylar, kurumsallam rgtlenmeler olmalar nedeni ile demokrasinin ileyii asndan siyasi partiler kadar ilevsel neme sahip olmasalar da bamsz adaylarn da milleti temsil salahiyetine sahip olmalar nedeni ile bu yardmdan

yararlandrlmas daha uygun olacaktr.

1982 Anayasas dneminde, Siyasi Partiler Hukuku alannda deiime ve geliime yol aan ve daha ok siyasi partilerin kapatlmalar rejimine ilikin olmakla birlikte, yaptrmn devlet yardm ile ilgili olmasndan hareketle deineceimiz deiiklik ise yine 2001 ylnda gerekletirilen Anayasa deiiklii paketi ile olmutur. 03.10.2001 tarih ve 4709 sayl Kanun ile yaplan bu deiikliin Trk Siyasi Partiler Hukuku101 asndan nemi ise, siyasi parti kapatma yaptrm yerine devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun brakma yaptrmnn da uygulanabilecei kuralnn getirilmesidir.102

Anayasann 69. maddesine 4709 sayl Kanunla eklenen yedinci fkra ile Anayasa Mahkemesine, Anayasaya aykr eylemlerin ilendii bir odak haline
101

Devlet yardmndan yoksun brakma yaptrmn uygulayan lkelerden Polonyada dzenleme u

ekildedir: Yabanc kaynakl bir yardm alma yasana aykr davranan parti bir yandan gelecek parlamento seimleriyle ilgili olarak devlete yaplacak yardm talep edememekte, dier yandan bu yoldan elde edilen mali kaynak devlet hazinesine aktarlmaktadr. SALAM(1999), s. 54.
102

SALAM(2003), Seme, Seilme ve Siyasi Faaliyette Bulunma Hakk, Siyasi Partilerle lgili

Hkmler, Dileke Hakk,TBMM Anayasa Hukuku 1.Uluslararas Sempozyumu ( Avrupa Birliine Uyum erevesinde Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda Gerekletirilmesi Planlanan Reformlar), s. 129.

147

geldiini saptad bir siyasi partinin temelli kapatlmas yerine ksmen veya tamamen devlet yardmndan yoksun braklmasna karar verebilme olanann tannmas, siyasi partilerin kapatlmas rejimini zorlatrma amacn gtmektedir.103 Bu deiiklii siyasi parti zgrlnde lehe uygulanabilecek bir alm olarak grmek mmkndr.104

Ancak kuraln getirilme amac, ortaya kabilecek sorunlar ortadan kaldrmamaktadr. Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun brakma yaptrm, bu yaptrmn dzenlemesi ile hedefleneni salayacak nitelikte olmad gibi, siyasi parti kapatma rejimini dzenleyen hkmler asndan daha farkl sorunlara da neden olabilecek niteliktedir.

Kapatma yerine, devlet yardmndan yoksun brakma yaptrmnn henz devletten yardm alma koullarna erimemi olan bir partiye nasl uygulanaca sorun tekil etmektedir. Bu yaptrm, yardmdan yararlanamayanlar asndan uygulanamayaca gibi, btn siyasi partiler devlet yardmndan eit olarak

103

DEN(2003), s.193. Avrupa Konseyi Genel Sekreterliince kabul edilen ve siyasi partilerin

yasaklanmas ve kapatlmas konusunda Avrupa Birliinin grn yanstan Venedik Komisyonu Raporunda da sk sk lkelerin kapatma yaptrmn uygulamadan nce tehlikenin hafif yaptrmlarla nlenip nlenemeyeceinin deerlendirmesi gerektii ve kapatma yaptrmna, ancak demokratik toplum bakmndan kabul edilebilir bir zorunluluk durumunun gereklemesi halinde bavurulmas gerektii grleri yer almtr. KK(2005), s. 4650.
104

CAN, Osman: Siyasi Partilerin Kapatlmasnda Anayasal ltler, Anayasa Yargs

ncelemeleri 1, Edt: Mehmet Turan, Hikmet Tlen, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 507.

148

yararlanamadklar iin siyasi partilerin fiilleri ayn olsa bile uygulanacak yaptrm ayn olmayacaktr. Ayrca kanunla devlet yardm konusunda bir sonraki yl iin deiiklik yaplarak, bu yaptrmn etkisi daha da hafifletilebilecektir.105

Bir siyasi partinin devlet yardmndan yoksun braklmas yaptrm asndan da etkin grnmemektedir. Byle bir yaptrmla kar karya kalmak, siyasi partinin yasak faaliyetlerini srdrmesini engelleyemedii gibi; Anayasa Mahkemesinin bu yaptrm ngrebilecei fiiller arasnda nasl bir farkllk grerek, kapatma yerine bu yaptrm uygulayabilecei noktas da belirsizliini korumaktadr. stelik devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun brakma parti kapatmaya neden olan Anayasann 68. maddesinin drdnc fkrasndaki fiillerin arln karlayamayacak bir yaptrmdr.106

te yandan bu yaptrmn dzenlenmesinde parti yasaklar ynnden bir tutarllk salanm deildir. rnein, dzenlendii yere baklrsa, bu yaptrm, kapatlm bir partinin baka bir adla devam niteliindeki parti yasana, yabanc devletlerden, uluslar aras kurululardan ve Trk uyruunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm alnmasna ilikin parti yasana ya da yasalarda yer alan baka yasaklara; rnein Anayasa Mahkemesinin ihtar kararna uymayan partiye uygulanamayacaktr.107
105 106

DEN(2003), s. 93. Devlet yardmndan yoksun braklma, bir siyasi partinin Anayasann 68.maddesinin drdnc

fkras hkmlerine aykr eylemleri karlayacak bir yaptrm tr olarak grlmemektedir. DEN(2003), s. 94.
107

SALAM(2003), s. 130.

149

11 Ocak 2003 tarihinde karlan 4778 sayl 4. Uyum Yasas ile bu belirsizlik ksmen giderilmi ve Anayasa Mahkemesinin ihtar kararna uyulmamas halinde parti kapatma yaptrm kaldrlarak yerine devlet yardmndan yoksun brakma yaptrm getirilmitir. Ayn ekilde Siyasi Partiler Kanununun 102. maddesinde de deiiklik yaplarak Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn ihtarna uyulmamas halinde alacak olan davalarda, yalnzca devlet yardmndan yoksun brakma yaptrmnn uygulanabilmesi ngrlm, parti kapatma yaptrm burada da kaldrlmtr. Bu tr bir yaptrm ayrm ile, bu fiiller asndan orantllk ilkesi oluturulmutur.108

4748 sayl Kanun ile 2820 sayl Kanunun 101. maddesine eklenen ikinci fkra ile Yasama organ, siyasi partilerin bir yl iin aldklar devlet yardmnn tamamen Hazineye iadesine devlet yardmndan yoksun brakma, bir yl iin aldklar devlet yardmnn en az yarsna kadar olan ksmnn iadesine ise devlet yardmndan ksmen yoksun braklma belirlemesi yaparak Mahkemenin yapaca yaptrmn lsn belirleme takdirini de ortadan kaldrmtr.
108

Siyasi partilere kapatmadan daha hafif yaptrmlarn uygulanmas konusu Avrupa Konseyi

Bnyesinde oluturulan Venedik Komisyonu Raporunda da yer almaktadr. Siyasi Partilerin Kapatlmas ve Benzer nlemlerin Alnmas Hakkndaki Temel lkeler baln tayan raporda Komisyon, yasaklayc tedbirler asndan en ar olan kapatma cezasnn dnda, ayrca demokratik dzene ynelttii tehdit lsnde daha farkl tedbirler olarak para cezas, farkl idari tedbirler ve yasaklanan eylemleri gerekletiren parti yelerini bireysel olarak yarglama ve benzeri nlemleri devlet otoritesinin getirebileceini nermektedir. Buradan da anlalaca zere, yaplan Anayasa deiiklikleri ile Avrupa Birliine uyum sorunu almaya allmtr. SALAM(2003), s. 146.

150

Bu ibarenin iptali iin alan davada Anayasa Mahkemesi, Anayasann 69. maddesinin beinci ve altnc fkralarnda saylan hallerde ilgili siyas parti iin temelli kapatma yerine, daha hafif olan Devlet yardmndan dava konusu fiillerin arlna gre ksmen veya tamamen yoksun brakmaya herhangi bir snrlamaya tabi olmakszn kendisinin karar vereceini; kanunla dzenleme yetkisinin Anayasann 69. maddesinin son fkrasnda yukardaki esaslar erevesinde ibaresi kullanlarak snrlandrldn; bu nedenle Kanun ile yaplann Anayasa Mahkemesinin yaptrm belirleme yetkisini snrlamak olduu gerekesi ile Kanundaki ...yarsndan az olmamak kaydyla ibaresinin iptaline karar vermitir.109

Bugne kadar Anayasa Mahkemesinin devlet yardmndan ksmen ya da tamamen yoksun brakma yaptrm uygulamasna ilikin bir rnek olmasa da; Anayasada ve kanunlarda ngrlmemesine karn fiili bir durum eklinde ortaya kan, Maliye Bakanlnn tedbiren Gen Partiye yaplacak olan hazine yardmna el koyma talebi ile Anayasa Mahkemesine gitmesine bu balk altnda deinmek yerinde olacaktr.

Olayda Maliye Bakanl, Gen Partinin 2002 yl hesaplarnda Kanuna aykrlk bulunduu gerekesi ile partiye 2004 yl iin yaplacak olan 11 trilyonluk

109

E.2002/104,

K.2003/72,

k.t.16.7.2003,

RG,

06.12.2005

tarih

ve

S.

26015,

http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/IPTALITIRAZ/K2003/K200372.htm.

151

Hazine yardmna tedbir konulmasn istemi; Anayasa Mahkemesi ise bavuruyu inceleyerek tedbir kararyla ilgili artlar olumadndan talebi reddetmitir.110

Bu kararda dikkati eken nokta ise, Anayasa Mahkemesinin Anayasada veya Yasalarda kendisine byle bir yetki tannmam olmasna karn devlet yardm ile ilgili tedbir karar vermekte kendisini yetkili grmesi; talebi reddetmesinin gerekesi olarak da tedbir kararnn verilmesi iin gerekli artlarn olumamasn gstermi olmasdr.111

Mahkemenin byle bir karar vermesi, ileride artlarn olutuu kanaatine varlmas halinde Mahkemece siyasi partilerin devlet yardmna tedbir karar uygulanabileceini gstermesinin tesinde; bu yaptrm trnn hukukumuzda yeni olduu da gzetildiinde, devlet yardmndan yoksun brakma yaptrmnn, Anayasa Mahkemesi itihatlarna konu olmasn beklemek hata olmayacaktr.
110

http://www.aksam.com.tr/arsiv/aksam/2004/01/22/politika/politika4.html;http://arsiv.sabah.com.tr/2

004/01/22/siy104.html.
111

Anayasa Mahkemesi daha nce de Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn Halkn Demokrasi Partisi

hakknda am olduu kapatma davasnda talep ettii, partinin seime katlmasn nlenmeye ynelik tedbir istemini de tedbir karar verilebilmesi iin yeterli grmedii gerekesi ile reddetmiti. Anayasa Mahkemesi bu yetkiyi kendinde bulma gerekesini de, Anayasann zellikle sustuu yerlerde Anayasa Mahkemesinin itihat gelitirme zorunluluunun ortaya ktn ve Mahkemenin yargsal bir i yaptndan tr usule ilikin bir hususu kendisinin karara balayabilecei ifadeleriyle aklamtr. E. 1999/1, K.2003/1, k.t. 13.3.2003, RG, 19.7.2003, S. 25173, s. 216- 258. Grld gibi, Anayasa Mahkemesi geici tedbir almaya karar verme yetkisini kendisinde bulmaktadr. Bu Anayasa Mahkemesinin yaptrm uygulama alann genileten itihadi bir yeniliktir. DEN(2003), s. 101102.

152

Siyasi partilere devlet yardm konusunda 1982 Anayasas dnemine bakldnda, konunun 1961 Anayasas dnemindeki gibi sk Kanun deiiklikleri ve bu Kanun deiiklikleri hakknda verilen Anayasa Mahkemesi kararlar erevesinde ekillendiini grmekteyiz. Hal byle olunca, zellikle iktidar partilerinin bu konuda kendi lehlerine yaptklar dzenlemelerin kamuoyunda oluan gvensizlik ortamnda olduka etkili olduu sylenebilir.

153

SONU

Siyasi partilere devlet yardm, Trkiyede ilk olarak 1961 Anayasas dneminde karlan 648 sayl Siyasi Partiler Kanunu ile kabul edilmi ve o tarihten bu yana hem yardmn gereklilii hem de yapl ekli aratrmalara ve tartmalara konu olmutur.

Siyasi partilere devlet yardm 1961 Anayasas dneminde 5 Kanun deiikliine konu olmutur. Bu dnemde siyasi partiler devlet yardmna genel olarak kar olmamakla birlikte yardmn uygulanma biimine eletiri getirerek, yardmn datlma biimine deiiklik getiren kanunlarn iptali talebi ile sorunun zmn Anayasa Mahkemesinde aramlardr. karlan kanunlara

baktmzda ise, iktidar ya da ounluu oluturan partilerin devlet yardm konusunu politika arac haline getirdikleri ve yaplan deiikliklerle baz partilerin bu yardmdan yararlanmasnn salanmaya alldn gzlenmektedir.

Bu dnemde verilmi Anayasa Mahkemesi kararlarnn ilkinde, siyasi partilere devlet yardmn ilke olarak Anayasaya aykr bulmam; ancak baz partilerin kapsam d braklmasnn adalet ve eitlik ilkeleri ile badamayaca gerekesi ile Siyasi Partiler Kanununun devlet yardmn dzenleyen 74. maddesini iptal etmitir. Bunun zerine yasama organ, doan kanuni boluu, devlet yardmn dzenleyen yeni bir kanunla gidermi; ancak bu kanun da iptal talebi ile Anayasa Mahkemesinin nne gelmitir. Anayasa Mahkemesi bu defa, siyasi partilere devlet yardmn ilke olarak Anayasaya aykr bularak nceki

154

itihadn deitirmitir. Bu karardan sonra TBMM, siyasi partilere devlet yardm konusunu Anayasa kural haline getirerek, Anayasa Mahkemesinin devlet yardm konusunda verdii karar etkisiz klmtr.112

Devlet yardmnn toplam miktar 1970 ylna dek maktu olarak belirlenirken, 1974 ylnda yaplan deiiklikle, yaplacak yardm bte gelirlerine endekslenmi ve srekli artan bir seyir izlemitir. Yardm miktarnn srekli artmas, bu gelir trnn siyasi parti btelerindeki yerini de belirginletirmitir.

1982 Anayasas ve bu dnemde karlan 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununun ilk eklinde siyasi partilere devlet yardm dzenlenmemiti. lk olarak 1984 ylnda karlan Kanunla parti gelirleri ierisine giren devlet yardm, 1961 Anayasas dnemindeki gibi Anayasa Mahkemesi kararlarna konu olmutur. Anayasa Mahkemesi bu dnemde vermi olduu kararlarnda siyasi partilere devlet yardmn Anayasaya aykr bulmamasnn yan sra yardm yaplacak siyasi partileri belirlemek iin konulan kstaslar da de eitlik ilkesine aykr bulmam ve ounluun oyunu alm partilerin bu yardmdan yararlanmasn doal bulmutur.

Dnemin bir dier zellii, bteye endekslenen toplam yardm miktarnn seim dnemlerinde katl deme yolu ile artrlmas ve devlet yardm iin ayrlan payn Genel Bte Gelirleri (B) Cetveli toplamnn bebinde ikisi orannda belirlenmesidir. Bylece, siyasi partilere devlet yardm Trk hukukunda iyice kurumsallaarak kapsaml bir nitelik almtr.
112

TEZ (1998), s. 319.

155

Bu dnemdeki tartmalar da, devlet yardm yaplp yaplmamas konusundaki ikilemden ok113 yardmn yaplma yntemi noktasnda

toplanmaktadr.114 5325 sayl Kanun ile devlet yardmndan yararlanacak partiler asndan kstaslar getiren geici 16.maddenin kaldrlmas yerinde olmakla birlikte115, bu yardmn TBMMde temsil edilen ve % 7lik oy oranna sahip partilerle snrlanmas, siyasi hayata yeni giren partiler asndan haksz bir durum yaratmaktadr. Siyasi partilere devlet yardm yaplmasna yol aan siyasi partilerin mali ve finansal adan kendi ayaklar stnde durabilmesini ve bamsz olmalarn salama amacnn sadece %7 ve st oy alanlar asndan korunurken, dier partilerin bu korumadan yoksun kald gzlenmektedir. Bunun ok da eitliki bir yaklam olduunu sylemek zordur. Anayasa Mahkemesi bu hakszl, daha ok oy alan partilerin milli iradeyi daha ok temsil ettiinden hareketle grmezden gelse de her seim dneminin yeni bir balang olduu ve rekabet kurallarnn yeniden dzenlemesi gerektii unutulmamaldr. Bir nceki dnemdeki sonular ile devletten finansal yardm alan partiler bir sonraki seime girerken de bu kaynaklar kullanmakta ve yeni seim ya da yeni yarta balangtan itibaren eit olmayan koullarda seim yaplmaktadr. Bu hakszln
113

Bu gelire sahip olan siyasi parti bask gruplarndan bamsz olarak toplumun yararna karar

almada daha etkin klabilecei gibi; siyaseti sadece paras olanlarn alan olmaktan karacaktr.
114

Yukarda belirtildii zere; siyasi partilere devlet yardm uygulamasna, birok Bat

demokrasisinde de yer verilmitir. lkemizdeki uygulamann farklln yardm uygulamasnn ilkelerinde aramak gereklidir.
115

Bu kstaslar, iktidar ve/veya ounluk partilerinin belli partilerin devlet yardmndan

yararlanmalarn salamak amacyla getirilmi olup, uygulama esaslarn olduka karmaklatrmtr.

156

nne Fransa rneinde olduu gibi devlet yardmnn iki paraya ayrlmas suretiyle; yardmn bir ksmnn, oy oranndaki alt snr daha aaya ekilerek (rnein % 5),116 SPK uyarnca seime girme hakkn haiz tm partilere eit ekilde, dier ksmnn ise kazanlan oy miktar ile orantl olarak datlmasnn salanmas ile geilebilir.117

Bunun yannda bu devlet yardmnn vatandalarn vergilerinden saland dnldnde, demokratik sistemin ileyii iin siyasi partilerin vazgeilmezlii bilgisinden hareketle bu vergi kaynakl mali destein, kriterleri daha nce belirlenmi siyasi parti niteliine haiz tm rgtlenmelere yaplmas gereklidir. Bu durumda en mantkl zm, vatandan ilgi duyduu partiye yelik aidat veya ba ad altnda dentide bulunmas gzkse de, lkemiz asndan, toplanabilen yelik aidatlar ve taban ile ba miktar oran gz nne alndnda siyasi partilerin ihtiyalarn bu mali kaynaklarla karlayamayaca aktr. Siyasi partiler devlet yardm gibi dzenli bir mali destekten yoksun brakldklar takdirde mali gc yksek odaklardan etkileneceklerdir.

Trkiyede siyasi partiler incelendii zaman devlet yardm konusunda ilgin sonular elde edilmektedir. 1983 ve 1995 tarihleri aras temel alnarak, siyasi parti
116

Bylece belirli bir oy potansiyeline sahip siyasi partilerin yaama ve rekabet edebilme yetenekleri

desteklenecektir. GENKAYA(2005), s. 67.

117

Bir nceki seim sonucunu gz nne alarak partilere farkl oranlarda yardmda bulunmak, hem

seimler arasndaki dnemde deien siyasal tercihlerin gz ard edilmesi anlamna gelecek hem de siyasal yaam nceki seim sonularna kout olarak dondurucu etkisi olacaktr. YKSEL(1994), s. 178.

157

gelirleri arasnda hazine yardmnn yerini belirlemek adna yaplan incelemede kan sonular118, devlet yardmnn lkemiz siyasi partileri iin nemini bir kez daha gstermitir. Buna gre, bu 15 yllk dnemde siyasi partilere verilen Hazine yardm miktar yaklak 11,1 trilyon liradr. Ayn dnemde Hazine yardmndan yararlanan partilerin toplam net gelirleri ise 24,5 trilyon lira olmutur. Bir baka deyile parti gelirlerinin yarsna yakn (yzde 45) Hazine yardmndan salanmtr. SPKdaki koullara uyan partiler bir anlamda Hazine partisi haline gelmitir.

2007 Btesinden 5 siyasi partiye yaplan 324 milyon YTL lik toplam hazine yardmndan en byk pay 141 milyon YTL ile Adalet ve Kalknma Partisi alrken CHP 79 milyon YTL, DYP 39 milyon YTL, MHP 34 milyon YTL ve Gen Parti 29 milyon YTL almtr. 2006 Ylnda en fazla devlet yardm alan AKPnin gelirlerine baktmzda gelirlerinin %90na yaknnn devlet yardmlarndan olutuunu grlmektedir. Giderlere baktmzda ise 2006 ylnda elde edilen 52.1 milyon YTLlik gelirin 13.3 milyon YTL si genel merkez yapm iin harcanm, 12.4 milyon YTL lik blm ise tekilatlara yardm iin kullanlmtr.119

Devlet yardmnn siyasi parti gelirleri ierisinde bu kadar byk bir yer tutmas da siyasi partilerin ileyii asndan farkl sonulara neden olmaktadr.
118

GENKAYA, mer Faruk: Siyasetin Finansman ve Siyasi Partiler, ASOMEDYA, Ekim 2002,

http://www.bilkent.edu.tr/~genckaya/DEVPAR.htm. (25.09.2006)
119

http://www.akparti.org.tr/gelir_gider/nisan2007gelirgider.htmvehttp://www.akparti.org.tr/gelir_gide

r/2006.htm.

158

Toplumdaki farkl karlar savunmak ve bunlar iktidara tamak amacyla kurulan siyasi partiler, yeknesak bir yap iinde, devletle uyumlu bir anlaya yneltilmitir. Siyasi partiler devlet yardm sayesinde srekli bir gelire kavumakta olduundan, siyasal sosyallemeyi salama ilevlerinden uzaklaarak tamamen seim sonularna ynelik almalar yapmaya odaklanmlardr. Bunun nne gemek adna, yaplacak mali yardmn siyasi parti gelirleri ierisinde belirli bir bykl amamas yasal dzenleme konusu haline getirilmelidir. Ayrca devletten alnan yardmlarn kullanm alanlarna da aklk getirilmesinde fayda vardr. Yaplacak yardm siyasi partilere seim srasnda frsat eitliini salayacak nitelikte olmaldr.

Parti ii demokrasinin ilerlii asndan taban-tavan etkileiminin nemi, devlet yardm ile zenginleen parti merkezleri tarafndan nemsenmemekte ve siyasi partiler toplumun beklentilerine kaytsz bir nevi oligarik yapya brnmektedirler. Parti merkezlerinin parti yelerinden kopuk bu yaps, yerel rgtlenmelerin parti merkezinden onlara aktarlacak devlet yardmna muhta olmalarndan dolay sorgulamasz bir ksr dng halini almaktadr.120 Partilere yaplan bu yardmn kanunla belirlenecek bir ksmnn dorudan siyasi parti rgtlenmelerine yaplmas ve Almanyadaki uygulamaya paralel olarak yelerden toplanacak aidatlarn okluu orannda yaplacak yardmn artrlmas ile hem

120

Demokratik taleplerini gr sesle dile getiren tekilatlar, genel merkezin inisiyatifiyle daha az

yardmla cezalandrlma tehlikesi ile kar karya bulunmaktadr. Parti genel merkezleri tzkleri ile belirledikleri parti disiplin hkmlerini yerel tekilatlar zerinde uygulayarak merkeziyeti eilimlerini artrmaktadrlar.

159

yerel tekilatlanmalar glendirilecek hem de siyasi partilerin ye aidat toplama konusunda hassas davranmalar salanacaktr.121

Trk Siyasi Partiler Hukukunda siyasi partilere devlet yardmnn 2820 sayl Kanunun Ek 1. maddesi uyarnca her yl denmesi de eletirilere konu olmutur.122 zellikle belirli bir oy potansiyeline sahip byk partiler salamlatrdklar bu gelire her yl sahip olmakta ve bu finansman devlet btesine nemli bir yk getirmektedir.123 Siyasi partilerin demokrasinin

vazgeilmez unsurlar olular daha ok seim dnemlerinde somutlatndan, yardmn seim dnemleri ile snrl tutulmas gereklidir. Ayrca devlet yardmnn, milletvekili genel seiminin yaplaca yl kat, yerel ynetimler seimlerinde iki kat ve her iki seim birlikte yapldnda en fazla kat olarak yaplmasnn nne geilmelidir. Yaplacak devlet yardm iin ayrlan payn Genel Bte Gelirleri (B) Cetveli toplamnn bebinde ikisi orannda artrlmas da, zaten bte orannda art gsteren devlet yardmnn yasama organ tarafndan keyfi ekilde

121

Byle bir uygulamada, siyasi partilerin ye sicillerini salkl tutmasn salayacak yntemler ve

yaptrmlar da bulunmaldr.
122 123

TEZ (1998), s. 321. Hazine bu yl siyasi partilere, 4 Kasm 2007 tarihinde genel seim yaplaca ve bu nedenle

yardmn katna kmas ile toplam 301 milyon YTL deme yapacaktr. Bu parann 141.2 milyon YTLsini Adalet ve Kalknma Partisi, 79.8 milyon YTLsini de Cumhuriyet Halk Partisi alacaktr. Bu yardmdan yararlanacak dier partiler ise, 3 Kasm seimlerinde %7i barajn aan Doru Yol Partisi, Milliyeti Hareket Partisi ve Gen Partidir. http://www.haber20.net/news_page?m=2&id=3884. (15.02.2007).

160

deitirildiini

gstermektedir.

Konu

siyasi

maniplasyonlara

elverili

olduundan, yardmn snr ve ilkeleri Anayasal hkmler ile belirlenmelidir.

Btn bu nerilerin yannda, yaplacak devlet yardmnn denetlenmesinin nemi de byktr. Vatandalarn devlete dedikleri vergilerden aktarlan byle bir yardmn denetimi de ayrntl olarak dzenlenmelidir. lkemizde Anayasa Mahkemesi tarafndan yaplan mali denetimin sadece partilerin beyanlarna dayanmas124 ve incelemenin evrak zerinde yaplmas sebebiyle, denetimin yeterli olmad ortadadr.125 lkemizde siyasi partilerin mali denetimini yapacak ya ayr bir yarg organ oluturulmal ya da bu grev, mali denetim konusunda deneyimli olan Saytaydan salanabilecek insan faktr ile Anayasa Mahkemesi tarafndan sadece bu konu ile ilgili inceleme yapacak ayr bir daire oluturularak yaplmaldr.

Bunlarn yannda, siyasi parti kapatma davalar kapsamnda ngrlen devlet yardmndan yoksun brakma yaptrmnn, sistematii bozmayacak ekilde ve fiillerin arlyla orantl olarak yeniden dzenlenmesi gerektii de ortadadr.

124

Her parti kendi gelitirdii usule gre hesaplarn tutmakta; zellikle yerel parti rgtlerinin

hesaplarndaki eksikler mali denetimin uzamasna neden olmaktadr. GENKAYA( 2005), s. 9.

125

Anayasa Mahkemesinin i yk ve eleman yetersizlii gz nne alndnda farkl bir

uygulamaya gidilmesi gerekmektedir. BUM N, Mustafa: Anayasa Mahkemesinin 41. Kurulu YldnmAKonumas,http://www.anayasa.gov.tr/general/icerikler.asp?contID=271&menuID= 64. (18.02.2007).

161

Arlkl olarak siyasi partilere devlet yardmnn incelendii almamzda, Trkiyedeki devlet yardm uygulamasnn tarihsel srecine bakldnda; girite de bahsettiimiz zere, sistemin sorunlarnn esasen siyasi parti uygulamalarndan kaynakland grlmektedir. Bu konuda uygulanabilir politikalarn belirlenmesi de, ortaya kacak kurallarn uygulanmas da yine siyasi partilerin kendilerini bu konuda sorumlu grmeleri ile mmkn olacaktr.

162

KAYNAKA I. K TAPLAR-MAKALELER:

ABADAN, Nermin: Anayasa Hukuku ve Siyasi Bilimler Asndan 1965 Seimlerinin Tahlili, A Siyasi Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:202184, Ankara 1966. AKGN, Birol: Trkiyede Semen Davran, Partiler Sistemi ve Siyasi Gven, Nobel Yayn Datm, Ankara 2002. AKINTRK, Turgut: Medeni Hukuk, 9.B., Beta Yaynlar, stanbul 2003. AKTAN, Cokun Can: Politik Yozlama ve Kleptokrasi, 1980-1990 Trkiye Deneyimi, Afa yaynclk A.., stanbul 1992. AKTAN, Cokun Can: Siyasal Patoloji ve Siyasal Yozlama, Yeni Trkiye Dergisi, Siyasette Yozlama zel Says II, S.14, Ankara 1997. AKTAN, Cokun Can: Kirli Devletten Temiz DevleteYeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999. AKYALIN, Seda: Trkiyede Gemiten Gnmze i Sendikalar ve Siyasi Partiler Arasndaki likiler, Baslmam Yksek lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir 2002. AL EFEND OLU, Ylmaz: Anayasa Yargs, Yetkin Yaynlar, Ankara 1997. AL EFEND OLU, Ylmaz: Siyasi Partiler ve Sivil Toplum rgtleri, Anayasa Yargs Dergisi, S.16, Ankara 1999. ARASLI, Oya: Adaylk Kavram ve Trkiyede Milletvekili Adayl, AHF Yaynlar, Ankara 1972.

163

ARSEL, lhan: Anayasa Hukuku (Demokrasi), Dou Matbaaclk ve Ticaret Limited irketi Matbaas; Ankara 1964. ATAR, Yavuz: ada Demokrasinin Siyasal Boyutu: Trkiyede Demokratikleme ve Anti-Demokratikleme Gstergeleri, Yeni Trkiye, S.17, Y.3, Eyll-Ekim 1997. ATAY, E.Ethem: Anayasa Mahkemesince Siyasi Partilerin

Kapatlmas, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1989. ATAY, E.Ethem: Siyasi Partilerin Finansman ve zellikle Fransa rnei, Trk Hukuk Dergisi, Yl 5, S. 51, Ankara 2000. AHF, Komisyonun Siyasi Partiler Kanunu Tasars ile lgili Raporu, AHFD, C.20, S.14, Ankara 1963. BARRY, Norman P.: Modern Siyaset Teorisi, ev. Mustafa Erdoan, Yusuf ahin, Liberte Yaynlar, Ankara 2003. BATUM, Sheyl:Malvarl Tartmas Nasl Biter?(2),

http://makale.turkcebilgi.com/kose-yazisi-77743-suheyl-batum-malvarligitartismasi-nasil biter(2).html.(12.05.2007) BAYRAK,Serblent:BamszAdaylaraSiyasetVergisi,http://www.muhas ebetr.com/ulusalbasin/haber_oku?phphaber_id=1418.(15.07.2007). BEETHAM, David; BOYLE, Kevin: Demokrasinin Temelleri, ev. Vahit Bak, Liberte Yaynlar, Ankara 1998. BOSUTER, Kudret: Trk Siyasi Partiler Sisteminde Parti i Demokrasi, Ulusal Basmevi, Ankara 1969.

164

BOZKURT, Rauf; BA eref: 100 Soruda Parlamento(Trk Parlamento Hukukuna Giri), Nobel Yayn Datm, Ankara 2004. BUM N, Mustafa: Anayasa Mahkemesinin 41. Kurulu Yldnm A Konumas,http://www.anayasa.gov.tr/general/icerikler.asp?contID=271&menuI D=64.(18.02.2007). CAN, Osman: Siyasi Partilerin Kapatlmasnda Anayasal ltler, Anayasa Yargs ncelemeleri 1, Edt: Mehmet Turan, Hikmet Tlen, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, Ankara 2006. CAN KOLU, Meltem Dikmen: Anayasa Araylar ve Trkiye (Anayasal ktisat Eletirisi), BDS Yaynlar, stanbul 1998. DAL, Kemal: Anayasa Hukuku Temel lkeleri, Gazi niversitesi Basn Yaym Yksek Okulu Basmevi, Ankara 1983. DUVERGER, Maurice: Partiler ve Siyasi Rejimler, ev. Ergun zbudun, AHF Dergisi, C.19, S.14, Ankara 1962. DUVERGER, Maurice: Siyasi Partiler, ev. Ergun zbudun, 4.B., Bilgi Yaynevi, Ankara 1993. DLGER, Mehmet: Siyasetin Finansman Kaynaklar, Yeni Trkiye Dergisi, Siyasette Yozlama zel Says I, S.13, Ankara 1997. DLGER, Mehmet: Siyasi Partiler ve Seim Kampanyalarnn Finansman, TESEV, htpp:// www.ekitapyayin.com/id/070/siyasi1-4sunus.htm, Ankara 1995. (05.01.2007) EM ROLU, Akif: Toplumbilimsel Siyasa- Siyasal Sosyolojiye Giri, Ekin Kitabevi, Bursa 2006.

165

ERDOAN, Mustafa: Demokrasi, Laiklik, Resmi Kitabevi, Ankara 1996.

deoloji, Siyasal

ERDOAN, Mustafa: Anayasal Demokrasi, 5.B., Siyasi Kitabevi, Ankara 2003. EROUL, Cem: Anayasay Deitirme Sorunu (Bir Mukayeseli Hukuk ncelemesi), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1974. FUSILIER, Raymond: Siyasi Partilerin Mali Gleri ve Devlet Kontrol, ev. Tuncer Karamustafaolu, Ajans-Trk Matbaas, Ankara 1964. GENKAYA, mer Faruk: Siyasi Partilere ve Adaylara Destei Balar ve Seim Giderlerinin Snrlandrlmas, Karlatrlmal Bir nceleme ve Trkiye

iinneriler,TESEV,htpp://www.tesev.org.tr./projeler/proje_siyasi_parti_metin_ teblig21.php. (teblig21-teblig22-teblig23-teblig24-teblig25) (21.10.2005) GENKAYA, mer Faruk: Siyasetin Finansman ve Siyasi Partiler, ASOMEDYA,Ekim2002,http://www.bilkent.edu.tr/~genckaya/DEVPAR.htm.(25. 09.2006) GENKAYA, mer Faruk: Siyasetin finansmannda kaak alanlar effaflk ve denetim, http://www.bilkent.edu.tr/~genckaya/GORUS.pdf, Kasm 2000. (10.09.2007). GZLER, Kemal: Anayasa Hukukunun Metodolojisi, 2. B., Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa 1999. GZLER, Kemal: Anayasa Hukukuna Giri, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa 2004.

166

GZBYK, eref: Anayasa Hukuku, 7.B., Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara 1998. GLSOY, Tevfik: Trkiyede Siyasal Partilerin Anayasal Stats, htpp:// www.etkinlikpaylas.com/forum/viewtopic.php?t=547, (10.09.2007). KAPAN , Mnci: Politika Bilimine Giri, 5.B., Bilgi Yaynevi, Ankara 1989. KAPAN , Mnci: Kamu Hrriyetleri, 7.B., Yetkin Yaynlar, Ankara 1993. KARAMUSTAFAOLU, Mustafa: Seme Hakknn Demokratik lkeleri, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara 1970. KATZ Richard S.: Democracy and Elections, New York ve Oxford: Oxford University Pres 1997. KAYA, Mehmet Ouz: Mali Denetimde Mevcut Durumun Eletirisi ve zm nerileri, Anayasa Yargs ncelemeleri 1, Edt. Mehmet Turan- Hikmet Tlen, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, Ankara 2006. KILIN, Doan: Siyasi Partilerin Mali Denetimi, Yaynlanmam Yksek lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002. KILALI Ahmet Taner: Seimsiz Demokrasi, ada Yaynlar, stanbul 1995. KILALI, Ahmet Taner: Siyaset Bilimi, 12.B., mge Kitabevi, Ankara 2007. KUNTZ, Alne: From Spiegel to Flick: The Maturation of West German Parteienstaat, Andrei S Markovits; Mark Silverstein (Edt): The Politics of Scandal (Power and Process in Liberal Democracies);

Holmes&Meer Publshers, Newyork 1988.

167

KUZU, Burhan: Seme, Seilme ve Siyasi Faaliyette Bulunma Hakk, Siyasi Partilerle lgili Hkmler, Dileke Hakk, TBMM Anayasa Hukuku 1.Uluslararas Sempozyumu (Avrupa Birliine Uyum erevesinde Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda Gerekletirilmesi Planlanan Reformlar), Yayna Hz. Zafer Gren, Ankara 2003. KK, Adnan: Siyasi Partilere likin Yasaklamalar (Tarihi Geliim A HS, A HM tihatlar, Baz lkeler Teorik ereve, 1982 Anayasas ve Trk AYM tihatlar), Asil Yayn Datm, Ankara 2005. MERAL, Bayram: Siyasette Yozlama ve Siyasi Ahlak, Yeni Trkiye Dergisi, Siyasette Yozlama zel Says I, Yl 3, S.13, Ankara 1997. MEYNAUD, Jean: Politikada Bask Gruplar, ev. Samih Tiryakiolu, Varlk Yaynevi, stanbul 1975. MUTLU, Abdullah: Kurumsallam Demokrasilerdeki Siyasi Partiler Sistemi le lkemizdeki Siyasi Partiler Sisteminin Karlatrmal

Deerlendirilmesi Ve zgn Model Araylar, ileri Bakanl Aratrma, Planlama, Koordinasyon

KuruluBakanlUzmanlkTezi,Ankara,2005,http://www.google.com/search?q=ca che:UyRfHkiFCgQJ:www.icisleri.gov.tr/_Icisleri/WPX/apktez1.doc+kurumsalla% C5%9Fm%C4%B1%C5%9F+demokrasiler&hl=tr&ct=clnk&cd=1&gl=tr.(16.02.2 007) MUTLU, Levent: Mevzuat ve Uygulama erevesinde Siyasi Partilerin Mali Denetimi, Anayasa Yargs ncelemeleri 1, Edt.Mehmet Turan- Hikmet Tlen, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, Ankara 2006.

168

DEN, Merih: Trk Anayasa Hukukunda Siyasi Partilerin Anayasaya Aykr Eylemleri Nedeniyle Kapatlmalar, Yetkin Yaynlar, Ankara 2003. ZBUDUN Ergun: Bat Demokrasilerinde ve Trkiyede Parti Disiplini, AHF Yaynlar No:235, Banur Matbaas, Ankara 1968. ZBUDUN Ergun: Siyasal Partiler, 3.B.,Sevin Matbaas, Ankara 1979. ZBUDUN, Ergun: Trk Anayasa Hukuku, 7.B.,Yetkin Yaynlar, Ankara 2003. ZOK, zdemir: Dantayn 139. Yldnm ve dari Yarg Gn NedeniyleYaplanKonuma,10.05.2007,http://www.barobirlik.org.tr/tbb/baskan /konusmalar/070510_danistay.aspx, (06.09.2007) ZTRK, Zeki: Seimlerde Parann Gc (Seim Harcamalarnn Finansman effafl ve Denetimi), Ebabil Yaynclk, Ankara 2006. PER NEK, Dou: Anayasa ve Partiler Rejimi, Kaynak Yaynlar, stanbul 1985. PER NEK, Dou: Siyasal Partilerin Hukuki Rejimleri, TESAV Sempozyumu: Siyasi Partiler Ve Demokrasi, Tesav Yayn, Ankara 1995, (http://www.ekitapyayin.com/id/070/siyasi2-4sunus.htm 10.09.07) SALAM, Fazl: Siyasi Partiler Hukukunun Gncel Sorunlar, Beta Yaynlar, stanbul 1999. SALAM, Fazl: Seme, Seilme ve Siyasi Faaliyette Bulunma Hakk, Siyasi Partilerle lgili Hkmler, Dileke Hakk, TBMM Anayasa Hukuku 1.Uluslararas Sempozyumu(Avrupa Birliine Uyum erevesinde Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda Gerekletirilmesi Planlanan Reformlar), Yayna Hz. Zafer Gren, Ankara 2003.

169

SARIBAY, Ali Yaar: Trkiyede Demokrasi ve Politik Partiler, Alfa Yaynlar, stanbul 2001. S LVERSTE N, Mark: Watergate and the American Political System Andrei S Markovits; Mark Silverstein (Edt): The Politics of Scandal (Power and Process in Liberal Democracies); Holmes&Meer Publshers, Newyork 1988. SOYSAL, Mmtaz: 100 Soruda Anayasann Anlam, Gerek Yaynevi, stanbul 1986. TACAR, Pulat: Siyasetin Finansman, Doruk Yaynlar, Ankara 1997. TAN LL , Server: Devlet ve Demokrasi (Anayasa Hukukuna Giri), 9.B., Adam Yaynlar, stanbul 2000. TANR, Blent: ki Anayasa, Beta Basm Yaym Datm, stanbul 1986. TANR, Blent: Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, 3.B., BDS Yaynlar, stanbul 1994. TANR, Blent: Siyasi Partiler Yasas, TS AD Demokratik Standartlarn Ykseltilmesi Paketi, Tartma Toplantlar Dizisi1, stanbul 1997. TANR, Blent: Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), 3.B., Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999. TANR, Blent - YZBAIOLU, Necmi: 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, 3.B., Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002. TEZ , Erdoan: 100 Soruda Siyasi Partiler (Partilerin Hukuki Rejimi ve Trkiyede Partiler), Gerek Yaynevi, stanbul 1976. TEZ , Erdoan: Anayasa Hukuku(Genel Esaslar), 5.B., Beta Basm Yaym Datm, stanbul 1998.

170

TEZ , Erdoan- YZBAIOLU Necmi: Siyasi Partiler ve Milletvekili Seimi Kanunlarna likin Grler, www.tugiad.org.tr/bultendosya/

Siyasi_Partiler_ve_Millet_Vekili_Secimi.doc.(18.07.2007) TOKGZ, Zbeyir: Demokratikleme Srecinde Siyasi Partiler, Gnce Yaynlar, Ankara 1999. TOSUN,Tanju:PartiSiyasetiNereye?http://www.radikal.com.tr/ek_haber. php?ek=r2&haberno=7128,10.06.2007.(07.09.2007) TOURAINE, Alain: Demokrasi nedir?, 3.B., ev.Olcay Kunal, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002. TUNAYA, Tark Zafer: Trkiyede Siyasi Partiler (18591952), stanbul 1952. TUNAYA, Tark Zafer: Siyasi Kurumlar ve Anayasa Hukuku, 5.B., Ekin Yaynlar, stanbul 1982. TUNAYA, Tark Zafer: Trkiyede Siyasi Partiler- kinci Merutiyet Dnemi, C.1, 2. B, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1988. TURAN, lter: Siyasi Demokrasi, Siyasi Katlma, Bask Gruplar ve Sendikalar, Belediye- Sendikas Eitim Yaynlar No:6, Hazar Matbaaclk, stanbul 1987. TURGUT, Nkhet: Siyasi Muhalefet, Toplum ve Birey Yaynlar, Ankara 1984. TRKNE, Mmtazer: Siyaset, Lotus Yaynlar, Ankara 2006. NSAL, Artun: Siyaset ve Anayasa Mahkemesi, Siyasi Sistem Teorisi Asndan Trk Anayasa Mahkemesi, ASBFD, Ankara 1980. YANIK, Murat: Parti i Demokrasi, Beta Basm, stanbul 2002.

171

YE L, Ahmet: Trkiyede ok Partili Siyasi Hayata Gei, 2.B., T.C Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001. YILDIZ, Ahmet: Siyasi Partilerin Finansman(Almanya, talya,

ngiltere, Fransa ve ABD rnekleri), TBMM Ktphane ve Dokmantasyon Mdrl Aratrma Servisi Yayn, Ankara 1996. YILMAZ, Aytekin: Modern Demokrasi: Geliimi ve Sorunlar, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2000. YCEKK, Ahmet: Siyasi Partilerin Masraf Denetimi, SBFD, S.2., Ankara 1972. YCEKK, Ahmet: Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiyede

Parlamentonun Evrimi, ASBF Yaynlar, Ankara 1983. YKSEL, Nahit: Trkiyede Siyasi Partilere Devlet Yardm, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1994. YZBAIOLU Necmi, "2001 Anayasa Deiiklikleri zerinde bir Deerlendirme", Anayasa ve Uyum Yasalar, Trkiye Barolar Birlii Yaynlar, Ankara 2003.

II. D ER KAYNAKLAR Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi, (eitli saylar). Danma Meclisi Tutanak Dergisi (eitli Ciltler). GZBYK, eref: Aklamal Trk Anayasalar, Yapllar,

zellikleri ve Yaplan Deiiklikler, 5. B., Turhan Kitabevi, Ankara 2005. Resmi Gazete (eitli saylar). Siyasi Parti Tzkleri ( eitli Siyasi Partiler).

172

Trkiye Byk Millet Meclisi Tutanak Dergisi, (eitli Ciltler). http://www.akparti.org.tr/gelir_gider/nisan2007gelirgider.htm http://www.akparti.org.tr/gelir_gider/2006.htm

173

ZET Trk Anayasa Hukukunda siyasi partiler dier birok demokratik toplumda olduu gibi stlendikleri ilevler nedeni ile ayr hukuki dzenlemelerin konusu olmulardr. Bu hukuki dzenlemelerle siyasi partilerin karlat sorunlarn zmlenmeye alld grlmektedir. Gnmz demokratik sistemlerinde siyasi partilerin karlat en nemli sorunlardan birisi de siyasi partilerin artan giderleri karsnda, bu giderleri karlamadaki finansman sorunudur. Siyasi partilerin demokratik toplumlarda ortaya k nedeni saylabilecek siyasi katlma ilevinin adil ve eit koullarda gelimesini salama zorunluluu, siyasi partilerin finansmanna ilikin dzenlemelerin gerekliliini ve bu alana devletin mdahalesini gndeme getirmitir. Devlet, siyasi partilere dorudan ya da dolayl olarak finansman destei salayarak demokratik sistemin devamlln salamaya almaktadr. Ancak devletin salayaca bu finansman kaynann gereklilii, hangi koullarda, siyasi parti rgtlenmesinin hangi unsuruna hangi kaynaklardan salanaca; bu salanan finansman kaynann etkinliinin salanmas iin denetiminin nasl yaplaca, bu alandaki yaptrmlarn ne olaca ve nasl uygulanaca farkl siyasi tercihlere gre farkl nitelik arz ettiinden yeni sorunlarn da kaynan oluturmaktadr. Trk Anayasa Hukukunda da siyasi partilere yaplacak devlet yardm ve bu yardm nedeniyle ortaya kan yeni sorunlar dzenleme yapma ounluuna sahip siyasi partilerin bu alandaki farkl siyasi tercihlerinden kaynaklanmaktadr. 1961 Anayasas ile ilk defa Anayasal gvenceye kavuan siyasi partiler, hem bu Anayasa dneminde hem de 1982 Anayasas dneminde devlet yardm messesini birok yasal dzenlemenin konusu haline getirmilerdir. Bu yasal dzenlemeler her defasnda iptal istemiyle Trk Anayasa Mahkemesinin nne gelmise de siyasi partilere devlet yardm konusu siyasi partiler asnda kendileri iin yasa olma dzleminden karlamamtr. Bu durum da zmn siyasi partilerin kendilerini devlet yardmnn en etkin ekilde yaplmasnda sorumlu grmelerinde yattn aka gstermektedir. Siyasi partilerin bu konuda kendilerini sorumlu grmeleri ise demokratik ilkeleri tam anlamyla benimsemi bir toplumsal bilincin yaratt kamuoyu basks ile mmkndr.

174

ABSTRACT In Turkish Constitutional Law, political parties have been the subjects of different legal arrangements because of their functions, as it happens in many other democratic societies. Its seen that the problems faced by political parties have been tried to be solved with these legal arrangements. In the democratic systems of our day, one of the most frequent problems faced by the political parties is the financing problem in front of the increasing expenditures. The necessity of providing the development of political participation in fair and equal circumstances, which can be thought as the existence reason of political parties in democratic societies, has brought up the requirement of arrangements about financing political parties and the intervention of government into this field. The government tries to provide the permanence of the democratic system with direct or indirect finance support to the political parties. However, the necessity of this support becomes the basis of new problems as; in which circumstances, to which component of the party organization and from which resources it will be provided; how the efficiency of this source of support will be controlled, what the sanctions will be in this field and how they will be applied; because all these can vary according to different political preferences. Also in Turkish Constitutional Law, the problems about the government aid to the political parties occur because of the different political preferences of the political parties which have the majority to make arrangements. The political parties, which have gained Constitutional guarantee for the first time with the 1961 Constitution, have made the case of government aid the subject of many legal arrangements in the periods of both this and the 1982 Constitution. Though these arrangements have come in front of Turkish Constitutional Court with demand of cancellation, the subject of government aid to the political parties couldnt be taken out of the platform of law for the sake of themselves. This condition apparently reveals that the solution is for the political parties to feel themselves responsible for the government aid to be allocated in the most efficient way. It may be possible for the political parties to feel this responsibility only with the public pressure of a social sense which perfectly adopted the democratic principles.

175