BAKENT N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS KAMU HUKUKU ANAB L M DALI YKSEK L SANS PROGRAMI

LA KL K VE ANAYASA MAHKEMES

Hazrlayan Serhat GVEN 20301595

Danman Prof. Dr. Mehmet TURHAN

Ankara-2006

 NDEK LER ZET.........................................................................................................................................................IV ABSTRACT..............................................................................................................................................V KISALTMALAR.................................................................................................................................VI G R ...........................................................................................................................................................1

I. BLM LA KL K

I. TANIMI..........................................................................................................3 II. TAR H GEL M .......................................................................................6 A) Bat Dnyas ve Laiklik.............................................................................6 B) slam ve Laiklik........................................................................................10
C) Osmanldan Trkiye Cumhuriyetine Laiklik...........................................13

II. BLM LA K DEVLET

I. GENEL OLARAK.......................................................................................18 II. D N ZGRLNN TANINMASI....................................................19 A) Din zgrlnn Anlam ve Kapsam....................................................19 B) Din zgrlnn Snrlandrlmas........................................................22 III. D N VE DEVLET LER N N AYRILII.............................................32 I

A) Din Devlet likileri...............................................................................32 B) artlar.......................................................................................................36 1) Dini Ayrmclk Yapmamak................................................................36 2) Din ve Devlet Kurumlarnn Ayrl...................................................41 3) Hukuk Kurallarnn Din Kurallarna Uygunluunun Aranmamas......42

IV. ZORUNLU D N DERSLER VE D YANET LER BAKANLII..............................................................................................45

A) Zorunlu Din Dersleri.................................................................................45 B) Diyanet leri Bakanl..........................................................................51

III. BLM ANAYASA MAHKEMES VE TRBAN

I. GENEL OLARAK.......................................................................................59 II. ANAYASA MAHKEMES N N TRBAN KARARLARI.....................63 A) 1989 Tarihli Birinci Trban Karar...........................................................63 B) 1991 Tarihli kinci Trban Karar.............................................................69 III. AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES N N TRBAN KARARI.....................................................................................77

II

IV. BLM ANAYASA MAHKEMES N N LA KL K TEMELL S YAS PART KAPATMA KARARLARI

I. GENEL OLARAK S YAS PART KAPATMA NEDENLER .............92 II. KARARLAR................................................................................................95 A) Genel Olarak.............................................................................................95 B) Kapatma Kararlar....................................................................................97 1) Milli Nizam Partisi (MNP)................................................................97 2) Huzur Partisi (HZP).............................................................................99 3) Refah Partisi (RP)............................................................................100 4) Fazilet Partisi (FP).............................................................................109 5) zgrlk ve Dayanma Partisi (ZDEP) .....................................112

SONU....................................................................................................................................................115 KAYNAKA........................................................................................................................................122

III

ZET Bu almann amac, Trkiye Cumhuriyetinin vazgeilmez ve

deitirilemez

unsurlarndan biri olan laiklik ilkesinin anlam ve kapsamn

aklamak ve Trk Anayasa Mahkemesinin laiklik ilkesini ne ekilde ele alp kararlarna yansttn ortaya koymaktr. almann ilk blmde laikliin tanm ve tarihi geliimi hakknda bilgi verildikten sonra, ikinci blmde laik devletin tanm yaplm ve bu devletin varl iin gerekli artlarn neler olduu ortaya konulmutur. Bu blmde ayrca, Anayasada ngrlen zorunlu Din Kltr ve Ahlak Bilgisi derslerinin ve Diyanet leri Bakanlnn genel idare ierisinde yer almasnn laik devlet yapsna aykrlk oluturup oluturmad deerlendirilmektedir. nc blmde, lke gndemini srekli megul eden ve sk sk tartmalar yaanmasna neden olan trban sorununa Anayasa Mahkemesinin yaklam deerlendirilmi, bu deerlendirme srasnda Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin trban karar da ele alnmtr. Drdnc ve son blmde ise, Anayasa Mahkemesinin laik cumhuriyet ilkesine aykrlk nedeniyle kapatt siyasi partiler incelenerek, Mahkemenin laiklik temelli parti kapatma davalarndaki genel tutumu yanstlmtr. Her lkedeki din ve devlet aras ilikiler ve dolaysyla laiklik uygulamas birbirinden farkl olmakta ve laikliin anlam toplumdan topluma ve zamandan zamana farkllk gstermektedir. Bununla birlikte laiklik, Trkiye Cumhuriyeti kurulduundan beri, bu Cumhuriyetin en temel ilkelerinden biri olmutur. Anayasa Mahkemesi de bu temel ilkenin yerletirilmesi ve korunmas konusuna hassasiyetle yaklam ve bu hassasiyetini konuyla ilgili tm kararlarna yanstmtr. Anahtar Kelimeler: Laiklik Din zgrl Laik Devlet Anayasa Mahkemesi. IV

ABSTRACT The purpose of this study is to explain the meaning and the content of secularism, which is one of the indispensable and unchangeable elements of the Turkish Republic and to display how the Turkish Constitutional Court reflects the principle of secularism in its decisions. The first part of the study informs the reader on the definition and historical development of secularism. The second part is devoted to the concept of the secular state and the required conditions for its existence. In this part, the reader also finds a discussion of whether Religion and Ethics courses required by the Constitution and the existence of the Department of Religious Affairs within the general administration falls in opposition to the structure of the secular state. The third part evaluates the approach of the Constitutional Court to the headscarf conflict, that has always been on the agenda as cause of frequent disputes. This evaluation also refers to the decision taken by the European Court of Human Rights relating to the topic. The fourth, which is also the last chapter, focuses on the political parties dissolved by the Constitutional Court on the basis of the opposition with the Constitution and reflects the general attitude of the Constitutional Court towards cases involving the dissolving of parties for reasons concerning secularism. Relations between religion and state vary in every country and so does the principle of secularism, which takes on different meanings in different societies at different times. However, since the foundation of the state, secularism has been one of the most fundamental tenets of the Turkish Republic. The Constitutional Court has always been very sensitive about the establishment and protection of secularism and it has reflected this sensitivity to all its decisions concerning the issue. Key Words: Secularism Freedom of Religion Secular State - Constitutional Court

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m . A HM. A HS. AMK. AMKD. AHF. ASBF. bkz. C. ev. dp. E. FP. HZP. HF. K. k.t.

: ad geen eser : ad geen makale : Avrupa nsan Haklar Mahkemesi : Avrupa nsan Haklar Szlemesi : Anayasa Mahkemesi : Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi : Ankara niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi : baknz : Cilt : eviren : dipnot : Esas : Fazilet Partisi : Huzur Partisi : stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi

: Karar : karar tarihi

VI

Md. MNP. ZDEP. prg. RG. s. S. SPK. TBMM. TBMMTD.

: Madde : Milli Nizam Partisi : zgrlk ve Demokrasi Partisi : paragraf : Resmi Gazete : sayfa : Say

: Siyasi Partiler Kanunu : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Byk Millet Meclisi Tutanak Dergisi

VII

GR Gnmzde demokratik tm lkeler, devlet dzenlerini hukuk temeline dayandrmak ve hukukun egemen olduu bir yap altnda hkm srmek durumundadrlar. Hukuk devleti olma niteliinin vazgeilmezlii yannda nemli olan, bu hukukun kim tarafndan ve ne ekilde yaratlddr. Bu kapsamda bir diktatrn ya da monarkn hukuk yaratmas ile halk tarafndan seilen bir parlamentonun hukuk yaratmas arasnda ne denli byk bir fark bulunduu ortadadr. Benzer biimde bir devletin gerek anlamda demokratik bir hukuk devleti olmas, kural koyarken bir dine gre hareket etmemesine, din temelli bir yap altna girmemesine baldr. Bir baka deyile, demokratik devlet din ve devlet ilerini birbirinden ayrmal, laik bir yaplanma ierisinde olmaldr. Bu almann amac laiklik kavramn aklamak, Trk Anayasa

Mahkemesinin laiklik ilkesini ne ekilde ele aldn, bu ilkeye nasl bir anlam ykleyerek ne ynde kararlar verdiini ortaya koymak ve Mahkemenin bu laiklik anlaynn bir deerlendirmesini yapmaktr. Bu sonuca ulaabilmek iin kukusuz ncelikle laiklik kavramnn neyi ifade ettii, hangi koullar altnda laik devletin varlk bulduu aklanmaldr. En basit biimiyle din ve devlet ilerinin birbirinden ayrl olarak ifade edilen laikliin tanmlamas yaplrken, laikliin bir unsurunu oluturan din zgrlnn de aklanmas gerekmektedir. Bu zgrln somutlatrlarak sunulmasnda ise, Trk Anayasa Mahkemesinin kararlarnn yan sra Avrupa nsan Haklar Szlemesinin konuya ilikin dzenlemesi ve Avrupa Mahkemesinin bu zgrle ilikin kararlar bize yardmc olacaktr. Laiklik Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bugne kadar gncelliini hep koruyan ve korunmas iin zen gsterilen hassas bir kavram olmutur. Bu nedenle 1937de devletin laik nitelii Anayasal norm olarak dzenlendikten sonra, bu deimez nitelik 1961 ve 1982 Anayasalar ile de devletin temel ta haline getirilmitir. Trk Anayasa Mahkemesi de devletin bu deimez niteliinin 1 nsan Haklar

ypratlmamas ve demokratik olmayan karlar iin kullanlmamas iin, grevini yerine getirirken konuya ayn hassasiyet ierisinde yaklamtr. Laikliin anlam ve kapsam almamz asndan nemli olmakla birlikte, tek tip bir laiklik anlaynn varlndan sz etmek olduka gtr. Her lkenin kendine zg bir laiklik anlay bulunduu gibi, bu anlay da zamana gre eitlilik gsterebilmektedir. Bu durum, lkenin iinde bulunduu koullarn laiklik anlay zerindeki etkisinin doal bir sonucudur. Ancak lke koullar bunu gerektiriyor diyerek son derece kat bir laik tutum ile zgrlklerin snrlandrlmas bu doal etkinin bir paras olarak kabul edilmemelidir. Byle bir hareket tarz laikliin amacnn alarak belli bir ideolojinin dayatlmas yahut desteklenmesi gibi sakncal bir durum yaratabilir. Trk Anayasa Mahkemesi de zaman zaman bu tr bir arlk ierisine girmekle eletirilmekte bu adan zellikle trban ve laiklik temelli siyasi parti kapatma kararlar kamuoyunu olduka megul etmektedir. Bu nedenle almamzda Anayasa Mahkemesinin yksekretim

kurumlarnda trban taklmas hakkndaki kararlar ile laiklik temelli siyasi parti kapatma kararlarna arlk verilecek ve Yksek Mahkemenin bu kararlardaki laiklik anlay mercek altna alnacaktr. Ayrca Anayasa Mahkemesinin konuyla balantl dier kararlarna da yer verilerek, Mahkemenin konuya ilikin genel tutumu yanstlacaktr. alma srasnda Trk Anayasa Mahkemesinin laiklik anlaynn ortaya konulmas yannda genel olarak laiklik ilkesinin ne anlama geldiinin de belirlenmesi sz konusu olduundan bu ilkenin uygulamasnda nem arz eden zorunlu din dersleri ve Diyanet leri Bakanlnn genel idare ierisinde yer almas gibi konulara da yeri geldiinde ayrca deinilecektir.

I. BLM LA KL K

I. TANIMI Lacisme szc Katolik Hristiyanlnn hakim olduu halklarn dillerinde kullanlmaktadr ve laik szc de Trkeye Franszcadaki laic ya da laique sfatndan gemitir.1 Bu szcn asl ise Yunanca laikos sfatdr.2 Yunanca szle gre laikos, halk, halk, laik anlamlarna gelmektedir.3 Laikos ayn zamanda din adam niteliinde bulunmayan kiileri tanmlamak iin kullanlmakta ve ruhani olmayan, kiliseye ait olmayan anlamlarn tamaktadr.4

Laiklik dilimize ilk defa Merutiyet yllarnda girmi ve ladin olarak tercme edilmitir.5 Trkede kullanlan laiklik szc, Franszca lacisme nin deil, lacit nin karldr. Lacisme, laikilik, kurumlara dinsel olmayan nitelik vermeyi amalayan doktrin demektir. Lacit ise, sivil toplum ile dinsel toplumun ayrl ilkesi demektir.6 Tanr-Yzbaoluna gre ise, laiklik, Franszcadaki lacit (kurumsal yapsal durum) karldr; lacisme (laisizm) ise laiklik doktrini demektir fakat, lacisme szcn laikilik eklinde ve ktleyici bir anlamda (despotik, keyfi vb.) Trkeye aktarmak yanltr. nk Fransada bu doktrin en ok eitim-retimin dind alana tanmas noktasnda odaklanmtr.7

Anglo-sakson dnyasndan kaynaklanan ve Franszcann hakimiyeti dnda kalan lkelerde esas olarak benimsenen terminoloji ise secularismdir. Her ne kadar
1

A. Nuri Yurdusev, Laiklik ve Modern Uluslararas Sistem, Liberal Dnce (Cilt 1, Say: 1, K 1996). s. 78. 2 etin zek, Devlet ve Din ( stanbul, Ada yaynlar, tarihsiz). s. 13. 3 Yunanca-Trke Szlk (Atina, Rodamos yaynlar, 1994). s. 419. 4 Yurdusev, a.g.m., s. 78; zek, a.g.e., s. 13. 5 Bihterin Vural Dinkol, 1982 Anayasas erevesinde ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Laiklik ( stanbul, Kazanc yaynlar, 1991). s. 6. 6 Kemal Gzler, Trk Anayasa Hukuku (Bursa, Ekin yaynlar, 2000). s. 138. 7 Blent Tanr Necmi Yzbaolu, 1982 Anayasasna gre Trk Anayasa Hukuku ( stanbul, Beta yaynlar, 2004). s. 76.

laique kelimesiyle e anlaml olarak kullanlyorsa da, secularism ve laique arasnda ortak noktalar bulunduu lde ince farklar da bulunmaktadr.8 Ortak noktada bu iki kavram, toplum ve kltr alanlarnn dini kurumlar ve sembollerin egemenliinden karlmas olgusuna iaret etmektedir. Laiklikte asl olarak, siyasetin ve hukuk alanlarnn dindlatrlmas veya dnyeviletirilmesi sz konusu olmasna karn, secularism de bundan daha geni olarak insann tm yaamnn, (ekonomik, sosyal, kltrel alannn) dini kurum ve sembollerin egemenliinden kurtarlmas sz konusudur.9 Mustafa Erdoana gre ise secularism dinin toplumsal alandaki neminin azalmas, dindarln zayflatlmas demektir.10 Secularismin hukuki deil sosyolojik bir kavram olduunu belirten Gzler, hukuki olmayan bu kavramn hukuk literatrnde kullanlmasnn uygun olmad grndedir.11

Zeki Hafzoullar, egemenliin kaynann ya ilahi irade ya da beeri irade olabileceini, bunlarn dnda nc bir seenek bulunmadn akladktan sonra, ancak egemenliin kaynann beeri irade olarak kabul halinde, laik dnce sistemlerinin, laik toplum/hukuk/devlet dzenlerinin var olabileceini ortaya koymaktadr.12 Hafzoullar, laiklik ile secularismin ayrlk noktasn devlet veya hkmet ekillerinde bulmaktadr. Meruti idareler sz konusu olduunda ve hukukun kaynann mutlak olarak beeri irade olmas halinde secular ynetimlerden sz edilebilecektir. Bir baka deyile secularism sadece kralc devlet dzenlerinde geerlidir. Tipik rnei ngiltere olan laikliin bu anlaynda kral, krallk erkini kullanrken din ve devlet ilerini birbirinden ayrmaktadr. Bu sebeple lkemiz gibi Cumhuriyeti devlet dzenlerinde secularismden deil laiklikten sz etmek gerekmektedir.13

8 9

Tanr-Yzbaolu, a.g.e., s. 76. Niyazi Berkes, Teokrasi ve Laiklik ( stanbul, Adam yaynclk, 1984). s. 2 ; Peter L. Berger, Dinin Sosyal Gereklii, ev. Ali Cokun ( stanbul, nsan yaynlar, 1993). s. 162. 10 Mustafa Erdoan, Anayasal Demokrasi (Ankara, Siyasal Kitabevi, 3. Bask, 1999). s. 241. 11 Gzler, a.g.e., s.138. 12 Zeki Hafzoullar, Laiklik (Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, 3. Bask, 1999). s. 41. 13 Hafzoullar, a.g.e., s. 59-60.

Free Encyclopediaya bakldnda da laikliin Fransa ve Franszcann hakim olduu lkeler ile Trkiye de kullanlan bir kavram olduu grlmektedir. Kilise ve Devletin ayrl ve dinin devlet ilerine mdahale etmemesini ifade eden Yunanca kkenli laiklik kavramn tam bir ngilizce karlnn olmad belirtilmektedir. Laiklik, din zgrlnn salanmas amacyla din ve devlet ilerinde ayrla gidilmesini amalayan doktrin, secularismin ise dinin bireyin yaamndaki neminin azaltlmas olarak aklanmaktadr.14 Laiklik ve secularism terimlerinin her ikisi de Bat dncesinde, kilise ve devlet aras ikilik, kartlk ya da ayrlk sorunlaryla ilgili olarak kullanlmtr.15 Buna ramen laiklik ve secularismin farkl ekillerde anlamlandrlmalarnn nedeni, zellikle laiklik szcnn hakim olduu Fransa ve Trkiye gibi lkelerde, amalanan ayrln kat bir ekilde uygulanmas olabilir. Ancak uygulamadaki farkllklar nedeniyle bu iki kavram birbirinden kesin izgilerle ayrmaya almak doru deildir. Klasik ve basit tanmyla din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas olan laiklik razyonalizmdir. Akl rehber alan devlet ynetimi bizi hurafe ve safsatalarla kurulmu teokratik devletten uzaklatrrken, insan temelli, hmanist bir dzenin iine sokacaktr. Laiklik hmanizmadr, farkllklara ve herkesin haklarna sayg gsteren ve kimseyi inanlar sebebiyle dlamayan bir sosyal felsefedir.16 Demokratik bir dzenin varl akl ve vicdan hr bireylerin varlna baldr. Madem ki bireyin akl ve vicdan zgrdr, bu zgrln gerekten varolabilmesi iin her trl bask ve mdahaleden uzak bulunmas gerekir. Bireyi bu tr bir baskdan ve engellemelerden koruyacak olan ise laik bir sistemdir.17

14 15

htpp://en.wikipedia.org/wiki/Laicite (the free encyclopedia, 22.03.2006). Berkes, a.g.e., s. 25. 16 Niyazi ktem, Dinler ve Laiklik, Cogito ( stanbul, 3. Bask, Say 1, Yaz, 1994) s. 32 ; Bakr alar, Trkiyede Laikliin Byk Problemi Laiklik ve Farkl Anlamlar zerine Cogito ( stanbul, 3. Bask, Say 1, Yaz, 1994). s. 109. 17 Hseyin Nail Kubal, Anayasa Hukuku Dersleri ( stanbul, HF. Yayn, 1971). s. 248.

II. TAR H GEL M A) Bat Dnyas ve Laiklik Eski ada devletler ounlukla dinsel kurulular niteliine sahip olmu ve siyasal iktidarn kaynan din oluturmutur. zellikle Yunanistanda siyasal topluluk kavramyla din cemaat kavram bir tutulmu ve bunun sonucunda da devlet, hem maddi hem de manevi alanda bireyler zerinde mutlak g olarak egemenliini srdrmtr.18 Her bir Yunan sitesinin siyasal bamszl yannda dinsel bamszlna verdii nem, teki dinsel inanlar hor grmelerine ve tam bir dinsel banazlk iine girmelerine neden olmutur. Aristoteles ve Eflatun gibi dnrlere sahip olunmasna ramen dinsel inan hrriyetinin tannmas mmkn olmamtr. Roma ise imparatorluk olabilmenin bir gerei olarak iine ald toplumlara dinsel hogr ile yaklamtr. Dier teokratik devletlerden farkl olarak, Romada, srekli byyen devlet, hukuku gelitirmi ve hogr temeline dayanan, dinsel anlay ve inanlardan bamsz, akla dayal kurallar uygulama alan bulmutur.19 Batnn yaygn dini olan Hristiyanlk, balangta yce insanlk lklerine dayanyordu. Hristiyanlar dini inanlarn zorla kabul ettirilemeyeceini sylyorlar ve dinsel hogry bir hak olarak talep ediyorlard. Fakat 313 ylnda Milano fermanyla Hristiyanlk Konstantin tarafndan resmen tanndktan sonra bin yl srecek olan karanlklar a balad. Zamanla Hristiyanlk ve onun temsilcisi kilise toplum yaamnn ve devlet dzeninin tek sahibi haline geldi.20 Roma imparatorluu daldktan sonra, feodal yapnn olumas, gl bir merkezi yapnn kurulamamas, yerel otoritelerin evrensel bir brokrasiye sahip olan Kilise karsnda zayf kalmas, olduka snrl bir ekonomik yap, Kilisenin muazzam bir gce sahip olmasna neden olmu ve en byk toprak sahibi olan Kilise bu zellii ile otoritesini glendirmitir.21 Ortaa boyunca dnceye ve vicdanlara kilit vurulmutur.

Mnci Kapani, Kamu Hrriyetleri (Ankara, AHF. Yaynlar, Altnc bask, 1981). s. 20. zek, a.g.e., s. 19-34. 20 Ahmet Mumcu-Elif Kzeci, nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri (Ankara, Sava Yaynlar, nc bask, 2003). s. 48. 21 Yurdusev, a.g.m., s.78.
19

18

Kilisenin vicdan zerinde mutlak egemenlii kabul edilerek, din zgrl red edilmitir. 22 Kilisenin siyasal iktidar zerinde herhangi bir hak iddias olamayacan, din adamlarnn da dier meslek gruplarndaki bireylerle ayn statde bulunduunu savunanlar ve Kilisenin devlete boyun emesini isteyenler23 olduysa da, dinin basks krlamamtr. Kral ve kilise arasndaki atma sadece dnce boyutunda kalmam, Fransada 1296 ylnda Kral ile Papa arasnda vergi konusunda balayan anlamazlk, dnyevi iktidar ile dinsel iktidarn siyasal g gsterisine dnmtr. Kral din adamlarndan vergi alnmasn isterken, Papa bu istee kral aforoz etme tehdidi ile cevap vermitir. ngiltere Kralnn da Fransa Kral yannda yer almas Kiliseyi geri adm atmak ve vergi demeyi kabul etmek zorunda braknca, bununla yetinmek niyetinde olmayan Kral 1302de dnyevi konularda kendisinin zerinde bir kurum tanmadn ilan etmitir. Bylece ulusal devlet, Kiliseye kar bamszln ilan ederek kendi egemenlii yolunda nemli bir adm atmtr.24

Corafi keiflerin ve glenen burjuvazinin katklar unutulmamakla birlikte, laik dncenin ve laik devletin douunda en nemli aamay Hmanizma ve Rnesans hareketlerinin tekil ettii sylenebilir. Bu dnemde, Niccolo Machievelli, Jean Bodin, Thomas More, Thomas Hobbes, Hugo Grotius gibi dnrler siyasetin laiklemesine byk katkda bulundular.25 1517 ylnda Almanyann Wittenberg kentinde Reform hareketinin en nemli ismi olan Martin Luther, ncil dndaki din metinlerin geersiz saylmasn, laiklerle ruhban snf arasnda bir farkn bulunmadn, yeryzndeki tek otoritenin dnyevi
22 23

Kapani, a.g.e., s.25. Bkz. Mete Tuncay, Batda Siyasal Dnceler Tarihi 1 (Eski ve Orta alar, Ankara, ASBF. Yaynlar, No:287, 1969). s. 269-270, 307-308; Cemal Bali Akal, Sivil Toplumun Tanrs ( stanbul, Afa Yaynlar, 1990). s. 95. 24 Mehmet Ali Aaoullar Levent Kker, Tanr Devletinden Kral Devlete (Ankara, mge Kitabevi, 2. bask, 1997). s. 18-21. 25 Blent Dver, Siyaset Bilimine Giri (Ankara, Doan yaynevi, 1969). s. 14-16.

iktidar olduunu ve Papann dnyevi hibir yetkisinin bulunmadn savunarak, Katolik Kilisesinin karsna Protestanl karmaktayd.26 Modern demokrasinin yaratcs olan ngilterede bile uzun yllar hogr ve din zgrlne ilikin bir iaret grlmedi. 1648 ylnda Vestefalya bar ile, dini hogr konusundaki ilk uluslararas metin ortaya kabildi. Bu sonuca ise ancak, Avrupa tarihinde en byk ykmlardan birine neden olan otuz yl savalar sonunda ulalabilindi.27 Mezhepler arasnda hogr yzbinlerin kan dkldkten sonra salanabildi.28 Laik dnce asl anlamn aydnlanma a ile bulmutur. zellikle, Locke, Montesquieu ve Rousseau bata olmak zere bu ada tm dnrler bir ekilde dnyevi iktidar-kilise mcadelesiyle ilgilenmi ve bu konuda genelde dnyevi iktidar lehine zm nerileri ileri srmlerdir.29 Tm bu dnce birikimleri 1789 Fransz ihtilali ile da vurulmu ve monariyle birlikte kilise ve ruhban snf ihtilalcilerin hedefine girmitir. Fransz ihtilalciler iin artk tek bir din geerliydi ki; o da katoliklik veya protestanlk deil akl diniydi.30 Kilise, Kralclar ve Cumhuriyetiler arasndaki mcadele 19. yzyl boyunca devam etmi ve sonunda 9 Aralk 1905 tarihli Kiliselerle Devletin Ayrlmas (la sparation des Eglises et de lEtat) yasasyla siyasi ve hukuki bir stat almtr. Sz konusu yasaya gre; Cumhuriyet vicdan ve ibadet zgrln salayacak, hibir dini tanmayarak ona cret ve denek ayrmayacaktr. Bir baka deyile, din ve dnya ileri birbirinden ayrlacaktr.31
26

Ethem Ruhi Flal, Din ve Devlet likileri (Mula, Mula niversitesi Rektrl yaynlar No:8, 1997). s. 8. 27 Antonio Stango, The History of Religious Freedom in Europe http://www.religiousfreedom.com/Conference/Germany/stango.htm. (Bu makale, 29-31 Mays 1998 tarihleri arasnda Almanyann Berlin kentinde dzenlenen Religious Freedom and the New Millenium konulu Konferansda tebli edilmitir.) 28 Mumcu Kzeci, a.g.e., s. 69-70. 29 Fikret elik, Bir Aydnlanma Dncesi Olarak Laiklik, Liberal Dnce, (Ankara, Say: 37, Yl:10, K, 2005). s.101. 30 Pierre Gaxotte, Fransz htilali Tarihi, ev. Samih Tiryakiolu ( stanbul, 1962, Ethem Ruhi Flal, Din ve Devlet likileri, Mula niversitesi Rektrl yaynlar No:8, Mula, 1997, s.9dan naklen). 31 Kathleen Rathbone Maurice Forches, France: a secular state http://www.frenchentree.com/france-limousin/DisplayArticle.asp?ID=10490 (15.03.2006); Hulusi

Laik hareketin kuvvetlendiini, devlet ve siyasetin dinden bamsz oluunun artk herkese kabul edilmeye balandn gren Kilise, ilah iktidarn stnl tezinden vazgeerek Kilisenin Bamszl politikasn benimsemeye balamtr. rnein Papa Leon 13, dnyevi ve ruhani kuvvetlerin ayrln ve bunlarn birbirlerine kar bamsz olduklarn kabul etmitir.32 kinci Dnya sava sonrasnda imzalanan milletleraras belgelerde de din ve vicdan zgrl hkm altna alnmtr. 10 Aralk 1948 tarihli nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 18. maddesi Herkesin dnce, vicdan ve din zgrl vardr. Bu hak, din inancn deitirme zgrln ve din ya da inancn, tek bana ya da topluca ve ak ya da zel olarak retme, uygulama, tren ve ibadet yoluyla aklama zgrln ierir. diyerek din ve vicdan zgrln tanmtr.

Bugn artk bata Avrupa nsan Haklar Szlemesi olmak zere bir ok milletleraras andlama ile koruma altna alnan din ve vicdan zgrl, demokratik dzenin vazgeilmez bir unsuru haline gelmitir. Bat, sava ve aclarla dolu o uzun yolu akln yardmyla gemi ve laik bir hukuk dzeninin yaratt gven ortamnda, rnek alnacak bir yaam felsefesine kavumutur.

Yazcolu, Bir Din Politikas Laiklik ( stanbul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf yaynlar, 1993). s. 147-148. 32 Dver, a.g.e., s. 18.

B) slam ve Laiklik slamda din ve vicdan zgrlnn varolup olmadn, varsa bunun ne lde tanndn anlamak iin ncelikle slam hukukunun temel kayna olan Kurana bakmak gerekir. Kuran da ise, bir yandan isteyenlerin Mslman olaca, kimsenin bu konuda zorlanamayaca ynnde hkmler varken33, bir yandan da slam btn dinlerin stnde tutmay ngren ve bunun iin sava emreden hkmlere rastlanlmaktadr.34 Kurann din zgrlne izin vermeyen, tek din olarak slam kalncaya kadar sava ngren hkmlerine bakarak, zorla da olsa insanlarn Mslman yaplmasnn sonuta onlarn yararna olaca kuramyla ilikilendirilerek, srf Allaha inanmamann sava sebebi saylmas mmkndr. Ancak slam bilginlerinin ou bu hkmleri bu biimde anlamam, dinin yaylmas nndeki engellerin kaldrlmas ve saldrlara savala karlk verilmesinin onaylanmas eklinde yorumlamlardr.35 slamda din zgrlnn tanndna dair en gzel rnek Ehl-i Kitaplarn (Tevrat, ncil, Zebura inananlarn) durumudur. Bu kiiler slam Devletinin egemenliine kar gelmediklerinde Zimm sfatn kazanarak bir takm hukuksal, siyasal ve toplumsal kstlamalara tbi olmakla beraber, dinlerine sayg gsterilir, daha nceden mevcut olan dinsel binalarna dokunulmazd. Evlenme, boanma, ticaret gibi zel hukuk ilikilerini kendi dinsel hukuk kurallarna gre dzenlemeye devam ederken kamu hukuku alannda ise slam hukukuna bal olurlard.36

Bkz. Bakara Suresi: 256. ayet, Yunus Suresi:99. ayet, Kehf Suresi:29. ayet. Bkz. Bakara Suresi: 191. ayet, Tevbe Suresi 5. ayet. 35 Ali Bardakolu, slam Kltrnde Din ve Vicdan zgrl, Osmanl Devletinde Din ve Vicdan Hrriyeti ( stanbul, Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 33, 2000). s. 44. 36 Cokun ok Ahmet Mumcu Glnihal Bozkurt, Trk Hukuk Tarihi (Ankara, Sava yaynevi, 10. Bask, 2002). s. 70.
34

33

10

Medineye hicret ile birlikte ilk slam devletini kuran Hz. Muhammed, ilk slam Anayasas olan Medine Vesikasn burada yazya geirmi ve bu Anayasann 25. maddesi ile yahudi ve Mslmanlara eit bir inan ve din hrriyeti tanmtr.37 Burada yaymlad emirnamesinde rahiplerin ve kiliselerin korunmasn ve onlara yardm edilmesini istemitir.38 Grld gibi, slamda dinsel hogr ortaa Hristiyanl ile karlatrlamayacak derecede geni bir biimde tannmtr. Ama slamn sahip olduu bu dinsel hogr, slam kabul edenler,

Mslman olanlar iin geerli deildi. slama girme zgrl snrsz olsa da, doutan Mslman olanlar veya sonradan Mslmanl seenler iin artk dinin kurallarna uymak artt. Mslman vatandalar slamn ibadet, gnlk hayat ve siyasal dzenle ilgili tm kurallarn tartmakszn yerine getirmek zorundaydlar. Bugn de slam hukukunda geerli olduu zere dinden dnmek kesinlikle yasakt ve dinden dnmenin kesin olan ve itiraz mmkn olmayan tek cezas vard ki, o da lmd.39 slamn temelde laiklikten kaynakland, sonradan eriletiine ilikin grler varsa da,40 Kuran hkmlerinin sadece ruhani olanla ilgili olmad, dnyevi dzenin de btn olarak dzenlendii dnldnde, bu grlerin ne denli geerli olduu tartmaya aktr. Laiklik zellikle baz slam yazarlarnn yanl yanstmalar sonucu

Mslmanlar tarafndan yanl anlalm ve bu yanl anlama srarla devam ettirilmitir. Laik olmak demek, slam terk etmek ve tm dini inanla beraber Mslman toplumundaki ahlaki ve geleneksel deerleri red etmek olarak dnlmtr. Bu yzden laiklik, slamn kimliini yanstan tm unsurlardan uzaklamak, atalarnn miras olarak braktklar kltr inkar ederek inanszla ve
37

Yunus Vehbi Yavuz, slamda nsan Haklar ve nan zgrl ( stanbul, Sahhaflar Kitap Saray yayn, 1994). s. 131. 38 Yavuz, a.g.e., s.116. 39 Ahmet Mumcu, Atatrkn Kltr Anlaynda Vicdan ve Din zgrlnn Yeri (Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, say:54, 1991). s. 36. 40 Bkz. zer Ozankaya, Atatrk ve Laiklik, Atatrk Dncenin Temel Nitelii, (Ankara, Trkiye Bankas Kltr yaynlar, 1981). s. 48.

11

ahlakszla teslimiyet olarak grlmtr. 19. yzyl boyunca eitimli sekin Mslmanlar da dahil olmak zere Mslmanlarn bir ou, din ve onun toplumsal dzendeki yeri konusunda Avrupada yaplan tartmalardan habersiz olarak yaamtr. Laiklikle dinsizlik arasndaki derin ayrmn farkna varlamam ve ne yazk ki bilgisizlik bugne kadar Mslmanlarn davranlarnda kendini gstermitir.41 ncilde dnyevi hayat ile ilgili kurallar yer almazken, Kurann ruhani konular yannda ayn zamanda bir devlet dzeni kurmas, zel hukuk ve ceza hukuku ilikilerini aka dzenlemesi nedeniyle Hristiyanlkta olduu ekilde laikliin uygulama alan bulmas slam toplumlar iin kolay olmamtr ve halen de olmamaktadr. Bu nedenle, dncesi de savunulmaktadr.42 rnein ran Anayasasnn 20. maddesi, kadn - erkek tm vatandalarna siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel haklar ile insan haklarndan yararlanma hakk tanrken, bu tanmay, slam ilkelerine uyum artna balamaktadr.43 Bu hkm varken, yararlanlmak istenen insan haklar korumasnn ne lde etkili olabilecektir? Laikliin kesinlikle dinsizlik olmadn ve asla bu slamn hibir zaman laiklikle badamayaca

ekilde

deerlendirilemeyeceini belirtmek gerekmektedir. Bu adan vatandalarnn byk ounluu Mslman olan bir devlet de laik bir yapya sahip olabilir. slam akl yoludur. yi bir Mslman srf devlet dzenine ilikin olan Kuran hkmleri ile sadece Allahla kul arasndaki ilikileri dzenleyen Kuran hkmlerini ayrabilmeli, ortaa devlet dzeni ve hukuk sistemi ile ilgili hkmlerin, bugnk demokratik toplum hayat ierisinde ne denli geri kaldn grebilmelidir.

Abdou Filali-Ansary, Muslims and Democracy, Journal of Democracy (Volume 10, Nummer 3, july 1999). S.20. 42 Bkz. John Bastile, Secularism-past, present and future http://danielpipes.org/comments/26906 (20.03.2006) 43 Bkz. http://www.iranologyfo.com/low-e02.htm (25.03.2006)

41

12

Bir baka deyile, ncelikle slam toplumunda i dialog salanmaldr. Bunun iin de slamn gnmz koullarna uygun yorumunun yaplmas gerekir. slamn kendi iinde gerekletirecei bu tr bir i dialog, uluslararas normlarn dorudan dayatlmaya allmasndan ok daha etkili olacaktr.44 Akl yoluyla bu ayrm yapan bir Mslman, laikliin salad gvenceyle dini inancn savunabilecek ve ibadetlerini yerine getirebilecektir. Bu adan laiklik tm dinlerin olduu gibi slamiyetin de teminat olmaktadr.

C) Osmanldan Trkiye Cumhuriyetine Laiklik Osmanl daha balangtan beri dini hogrye sahipti. Zaten slamiyete girmeden nce de Trklerde bu hogr anlay bulunmaktayd. Osmanlnn imparatorluk eklini alp varln yzlerce yl srdrebilmesinin nedenlerinden biri de, benimseyip uygulamaya koyduu bu anlaytr. Ama uras da ak ve kesin ki, Osmanl bir slam devletiydi ve slamn bir nceki balk altnda incelediimiz zelliklerini barndrmaktayd. rnein, bir Mslmann dinden kmasnn cezas yine tartmasz olarak lmd. Osmanlda yurttalar iki ana snfa ayrlm, bir tarafta Mslmanlar, bir tarafta Ehl-i Kitaplardan oluan gayrimslimler yer almtr. lke olarak bu iki grup eit deildir. Devlet hizmetine girmek sadece Mslmanlara tannm bir haktr. Gayrimslimler devlet tarafndan korunmalar sebebiyle vergi demekle mkelleftiler ancak bu eitsizlik 18. yzyla kadar dnyada dikkati ekecek nitelikte deildi. Bat dnyas Hristiyan mezhepleri arasndaki hogrye bile ancak 17. yzylda kavumutur. Dier dinlere kar hogr ise bu tarihten sonra bile yoktur.

44

Norani Othman, Grounding Human Rights Argumants in Non-Wester Culter: Sharia and the Citizenship Rights of Women in Modern slamic The East Asian Challenge For Human Rights, 1999, .s. 169. (Michael Freeman, The Problem of Secularism in Human Rights Theory, Human Rights Quarterly, The Johns Hopkins University Press, 2004, s. 377den naklen).

13

Osmanl ise gayrimslimlerin din hrriyetlerini tanyarak onlarn kendi dinsel hukuklarna mdahale etmemitir.45 Osmanlda Ehl-i Kitaplara tannan bu dinsel zgrln kk bir paras dahi iiler iin tannmamtr. mparatorlukta Mslmanlar sadece drt yasal mezhebe dahil bulunabilmi ve bunlar arasnda ranllarn mezhebi olan iilik yeralmamtr. iilik dinsizlik olarak alglanm, bu nedenle Osmanl ile ran arasnda Avrupadaki mezhep savalarn andran savalar 18. yzyl sonuna kadar devam etmitir.46 1699 Karlofa andlamasyla beraber gerilemeye balayan Osmanl mparatorluunda, hem Avrupadan gelen basklar azaltmak, hem de devletin bu ktye gidiine bir dur demek amacyla 19. yzylda bir takm reform hareketlerine giriildiini biliyoruz. Gayrimslimlerle Mslmanlar arasndaki eitsizlikler ve din zgrl konular da bu reform hareketleri srasnda ele alnm ve bunlarla ilgili olarak birtakm dzenlemelere gidilmitir. Abdlmecid tahta ktktan drt ay sonra 1839da ilan edilen Tanzimat Fermannn (Glhane Hattnn) teminat altna ald haklar (can gvenlii, mal gvenlii, eref ve haysiyetin korunmas, kii gvenlii) yine bu Ferman uyarnca din ayrm gzetilmeksizin tm tebaaya eit olarak tannmtr. Bylece mslman olanlarla olmayanlar arasnda kanun nnde eitlik getirilmi bu durum ise slam geleneinden kopuu aka ortaya karmtr.47 28 ubat 1856 tarihli Islahat Ferman ise Tanzimat Fermannn tamamlaycs niteliindedir ve Tanzimat Fermanndaki ilkelerin her din ve mezhepteki vatandalara uygulanacan teyit etmektedir. Zimmler de devlet hizmetine alnacak, askeri veya sivil okullara kabul edileceklerdir.48 Bu Ferman ile Mslmanlar ile gayrimslimler arasnda her adan eitlik getirilmitir. Bylece Osmanl,
45 46

Mumcu Kzeci, a.g.e., s.185-186. Mumcu, a.g.e., s. 38. 47 Kapani, a.g.e., s.94-96. 48 ok Mumcu Bozkurt, a.g.e., s. 274-275.

14

Avrupallara iyi niyetini gstererek onlarn, kendi ilerine mdahalesini engellemeyi mit etmitir.49 23 Aralk 1876da kabul edilen Kanun-i Esasi ile Osmanl Devletinin bir din devleti olduu aka belirtilmitir. 11. madde; Devleti Osmaniyenin dini dini slamdr hkmn tayor bu ak hkmn yannda Kanun-i Esasinin dier hkmlerinde de devletin dini nitelii ortaya kyordu. rnein, 3. ve 4. maddelerde padiahn ayn zamanda halife olduu, 27. maddede eyhlislamn devlet rgt iinde ve hkmette yer ald belirtiliyordu. 87. maddede eriye mahkemeleri dzenleniyor, 64. madde kanunlarn umur-i diniyeye uygunluunu ngryordu.50 Pek tabi ki bu hkmler Osmanl Devletini dini bir devlet haline getirmemi, sadece zaten dini bir devlet olan Osmanl, bu zelliini Anayasasnda aka ifade etmitir. Benzer biimde daha nce Tanzimat ve Islahat Fermanlar ile din zgrl konusunda tannan haklar tekrar Kanun-i Esasi ile hkm altna alnmtr. Devletin dininin slam olduunu belirten 11. maddede ayn zamanda kamu dzenini ve kamu ahlakn ihlal etmemek artyla tm dinlere ibadet zgrl tannmtr. Ancak eskiden olduu gibi bu hrriyet Mslmanlar iin sz konusu deildir. Yani bir Mslmann dinden kmak ya da ibadette bulunmamak gibi bir zgrl yoktur.51 Milli mcadelenin balarnda Mustafa Kemalden baka hi kimse din ve vicdan hrriyetinin teminat olan laiklii dnmemitir. 23 Nisan 1920de alan Meclisin amac slaml ve ona bal olan kurumlar kurtarmaktr.52 1921 tarihinde kabul edilen Anayasa ile egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu ilkesi ortaya konunca, yzyllarca Allaha ait olduu kabul edilen egemenlik ilk defa milletin eline gemitir.53 Egemenlik millete ait iken saltanatln varln srdrmesi sebebiyle ortaya kan eliki 1 Kasm 1922de Saltanatln kaldrlmas ile sona erdirildi. Saltanatlk kaldrlrken TBMM.deki din adamlar hilafetin saltanattan

49 50

Kapani, a.g.e., s. 99. A. eref Gzbyk, Aklamal Trk Anayasalar, (Ankara, Turhan Kitapevi, 2000). s. 11-25. 51 Mumcu, a.g.e., s. 40. 52 Mumcu, a.g.e., s. 40. 53 Cemal Avc, Atatrk, Din ve Laiklik, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi yaynlar, 1999). s. 69.

15

ayrlamayaca yolunda itirazlarda bulundularsa da Mustafa Kemalin arln koymasyla karar komisyondan geirilmitir.54 1 Mart 1924de greve balayan II. dnem TBMM., 3 Mart 1924te kabul ettii 429 ve 431 sayl kanunlarla, hem halifelii hem de eriye ve Evkaf Vekletini kaldrd. zek, hilafetin kalkmasnn laiklik asndan nasl bir sonu dourduunu u ekilde aklamaktadr: Fiilen din, devlet zerindeki etkisini kaybetmi ve Dinci Demokrasi garibesi ortadan kalkmt. Gerek bir laik sistem, Anayasa metinlerinde yer etmi olmasa dahi, slam Dnyasna hakim bir hilafet messesesinin ortadan kalk, toplumda gerekte eriate aykr devrimlerin icrasna imkan vermi ve fiilen lyik bir devlet dzeninin kurulabilmesi imkn dahiline girmitir.55 Yeni Trk devleti Osmanl Devletindeki gibi bir eyhlislamlk (ba din bilginlii) makam ihdas etmemiti. Dinsel ilerin dzenlenmesi ve vakflarn denetimi iin kurulan bakanlk olan eriye ve Evkaf Nezareti de kaldrlyor ve sadece ibadet ilerine yardmc olmak zere Babakanla bal bir Diyanet leri Bakanl kuruluyordu. Bu bakanln kaldrlmas ile din eitimi yapan binlerce okulun denetimsiz kalmasn nlemek amacyla yine ayn gn 430 sayl Tevhid-i Tedrisat kanunu kabul edildi. Tevhid-i Tedrisat ile her tr eitimin memleketin yetkili kurumlarnn hazrlayaca programlarla devlet kontrolnde yaplmas salanarak, eitim alannda laiklik iletilmeye balanmtr.56 Bu ekilde balayan laikleme hareketleri, 1 Mart 1926 tarihli Trk Ceza Kanununun ve 4 Ekim 1926 tarihli Trk Medeni Kanununun kabulyle hz kazand. Yeni Ceza Kanunu din zgrln ve laiklii koruyucu hkmler getirirken, Medeni Kanun ile zel hukuk alannda byk bir devrim yaanyor, slam hukukunun kurallar terk edilerek modern bir hukuk sistemi yaratlyordu. Geri bu yasalardaki bir ok hkm (evlenme, din seme hrriyeti vb.) 1924 Anayasasnn 2.
54

Turhan Feyziolu, Trk nklabnn Temel Ta: Laiklik, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi yaynlar,1999). s. 165. 55 etin zek, Trkiyede Laiklik ( stanbul, HF. No: 200, Baha Matbaas, 1962). s. 33. 56 Neet alayan, Laiklik ve Din likileri, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi yaynlar, 1999). s. 106.; Mumcu, a.g.e., s .42.

16

maddesinde yer alan Trkiye Devletinin dini dini slamdr hkm ile eliiyorsa da bu eliki 10 Nisan 1928 tarihli Anayasa deiiklii ile giderilmi ve bu hkm kaldrlmtr. Nihayet 5 ubat 1937de 2. madde yeni batan yazlarak Trkiye Devletinin Laik bir devlet olduu aka belirtilmi ve bu hkm 1961 ve 1982 Anayasalarna tanmtr.57 Bugn artk, laiklik Trkiye Cumhuriyetinin deimez bir nitelii haline gelmitir. Ancak geilen zaman srecinin hi de kolay olmad, laikliin olmas gerektii yere gelinceye kadar ne skntl gnler yaand unutulmamaldr. lkemizde laikliin yerlemesi, dnya kurumlarna ve toplumsal ilikilere karan, onlarla i ie geen dinden syrlma ve kurtulma abasdr. Dini hayatn bo braklarak, halkn kara taassubun penesine terk edilmesinin din adna yaplm korkun ihanetlere yol atn Osmanl ve Cumhuriyet tarihimiz saysz rneklerle gstermitir. Kabak Mustafa isyan, 31 Mart Vakas, eyh Sait Ayaklanmas, Menemen Facias sadece birka rnektir.58 Ama bugn iin kesin olan bir ey varsa o da laiklik ilkesinin Trkiye Cumhuriyeti Devletinin deimez bir nitelii haline geldii ve bu Cumhuriyetle birlikte sonuna kadar yaatlacadr.

57

Ahmet Mumcu, Cumhuriyetin lk Dnemlerinde Laiklik, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi yaynlar, 1999). s. 325-332. 58 smet Giritli, Atatrk Cumhuriyetinin Laiklik lkesi, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi yaynlar, 1999). s. 261.

17

II. BLM

LA K DEVLET

I. GENEL OLARAK

Laiklii basit biimiyle din ve devlet ilerinin birbirinden ayrl olarak tanmladmza gre, laik devleti de din ve devlet ilerini birbirinden ayr tutan devlet olarak tanmlayabiliriz. Elbette bu tr bir ayrma sahip olan devletin laik devlet olarak kabul, vatanda olsun olmasn kendi topraklarnda yaayan herkese din zgrl tanyp bu zgrl koruma altna almas artna baldr. Bu noktadan hareketle az nceki tanmmz biraz daha geniletmek ve laik devleti, topraklarnda yaayan herkese din zgrl tanmak suretiyle din ve devlet ilerini birbirinden ayr tutan devlet eklinde tanmlamak mmkndr.

Bu blmde ncelikle, laik devletin tanmak durumunda olduu din zgrlnden ne anlalmas gerektii ortaya konmaya allacaktr. Bu yaplrken de 1982 Trk Anayasasnn ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin din zgrln ne ekilde dzenledii aklanmaldr. Bu aklama srasnda Mahkeme kararlar yardmyla din zgrlnn somutlatrlmas hedeflenmektedir. Daha sonraki aamada; bir devletin laik yapda olmas iin barndrmas gerekli olan dier zellikleri zerinde durulacaktr. Bu noktada zellikle Trkiyedeki laik sistem konusunda tartmalara neden olan, zorunlu din dersleri ve Diyanet leri Bakanl konularnda deerlendirmede bulunulacaktr.

18

II. D N ZGRLNN TANINMASI A) Din zgrlnn Anlam ve Kapsam Laiklik iddiasnda olan bir devletin, tm vatandalarna din zgrl tanmas olmazsa olmaz bir art niteliindedir. Din zgrlnn ne anlama geldii ise eitli ekillerde aklanmtr: Din zgrl vicdan ve ibadet zgrlklerini kapsar. Bunlardan birincisi olan vicdan zgrl, her bireyin diledii dine inanmak veya inanmamak konusundaki zgrldr. badet zgrl ise, kiinin inand dinin gerektirdii ibadetleri, yin ve trenleri serbeste yapabilmesidir.1 Ali Fuat Bagil, vicdan zgrlne daha geni bir anlam vermekte ve din zgrln vicdan zgrlnn zel bir tr olarak deerlendirmektedir. Ona gre, vicdan ve din zgrl arasnda ana-oul mnasebeti varsa da bunlar birbirinden ayrdr.2 Vicdan zgrlnden ayr olan din zgrl, vicdan zgrlnn sonucudur fakat vicdan zgrl mutlaka din zgrl demek deildir. Vicdan zgrl iinde herhangi bir siyasal, ekonomik veya felsefi dnce serbestliini de barndrmaktadr. Dolaysyla din zgrln, vicdan zgrlnn zel bir trdr.3 Mumcu ise, din zgrlnn bir dine inanmay ierdii kadar, herhangi bir dini veya bir din iindeki bir inanc reddetme hakkn da verdiini, aslnda dini reddetmek de bir inanc reddetmek olduundan, din zgrlne inan zgrl demenin daha elverili saylabileceini sylemitir.4

Emin Gksan, Liklik ve Atatrkn Liklik Politikas (Ankara, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, 1980). s. 20. 2 Ali Fuat Bagil, lim Inda Gnn Meseleleri, ( stanbul, Yamur Yaynlar, 1960). s. 98. 3 Ali Fuat Bagil, Din ve Liklik ( stanbul, Yamur yaynlar, 1991). s. 110. 4 Mumcu, (1991) s.31.

19

Birok kaynakta din zgrlnn ncelikle, inan zgrl ve

ibadet

zgrl olmak zere ikiye ayrld belirtilmekte, daha sonra da din zgrlnn ayn zamanda herhangi bir dine ya da inanca bal olmama zgrln de ierdii vurgulanmaktadr.5 Bu noktada din zgrln ncelikle inanma zgrl ve inanmama zgrl olarak ikiye ayrmak kavramsal olarak daha yerinde olacaktr. nk dorudan din zgrlnn, inan zgrl ve ibadet zgrln kapsadn sylediimizde, ibadet zgrlnn din zgrl iinde mutlak surette yer ald gibi bir sonu ortaya kmaktadr. Oysa tartmasz olarak kabul edildii gibi, din zgrl ayn zamanda herhangi bir dine ya da dinsel inanca bal olmama zgrldr ve bu trden bir ball olmayan bireyin de herhangi bir ibadeti sz konusu olmayacaktr. Dolaysyla birey ibadet zgrl mevcut olmadan, byle bir zgrle ihtiya duymadan srf din zgrlne sahip olduu iin inanmama yolunda bir tercihte bulunabilecektir. Mustafa Erdoan, din zgrlnn iki boyutunun bulunduunu, birinci boyutun vicdani zgrlkle, ikincisinin ise inanc da vurma ile ilgili olduunu belirttikten sonra, dini inanc tebli ve telkin etme zgrl ile dini retim ve eitim zgrln din zgrlnn kapsam iinde deerlendirmektedir.6 Bagilin7 de din zgrlnn kapsam iinde ayr birer zgrlk olarak ifade ettii bu zgrlkler, kanmzca da din zgrlnn bir parasn tekil etmekle beraber aslnda ibadet zgrl ierisinde dnlp deerlendirilebilecek niteliktedirler. nk kiinin inand dini yaknlarna tebli ve telkin etmesi, ocuklarnn dini retim ve eitim alarak yetimesi, o birey iin ya dininin bir emridir (ki o zaman kendini bu emri yerine getirmek zorunda hissedecektir) ya da dinen bir emir olmasa bile bu tr bir davranla kendine gre bir ibadette bulunmaktadr. Ksaca emir ya da
5

Bkz.Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku (Ankara, Yetkin yaynlar, 8. Bask, 2004). s. 76; Yavuz Sabuncu, Anayasaya Giri (Ankara, maj yaynclk, 9. bas, 2003). s. 120; Gzler, a.g.e., s.139. 6 Mustafa Erdoan, Sivil zgrlk Olarak Din ve Vicdan zgrl Liberal Dnce (Ankara, say: 21, K 2001). s. 41-42. 7 Ali Fuat Bagil, Din Hrriyeti:Trk Anayasasnn 75. maddesi zerinde Ett, Gnansoya Armaan ( stanbul, 1955). s. 239-240.

20

deil, dini tebli ve telkin, dini retim ve eitim birey tarafndan ibadet kabul edilmektedir. nk, ne olursa olsun bu hareket tarz en azndan onun iin dininin gerekleri arasnda yer almaktadr. Ksacas, din zgrlnn birbirini tamamlayan iki fonksiyonu

bulunmaktadr. Din zgrl ilk olarak bireyin istedii dine inanmasna, istedii inanc din olarak kabul etmesine ve kendi inand bu dinin gereklerini yerine getirebilmesine, hukuki zeminde imkan tanmaktadr. Din zgrlnn ikinci fonksiyonu ise bireye, bakalarnn ilahi g olarak kabul ettikleri, tanr olarak inanp kendileriyle Onun arasnda ba kurduklar ksacas her ne ekilde tezahr ederse etsin dierlerinin insanst g olarak kabul edip inandklar varla inanmama, hibir dini inan tamadan toplum iinde eit ekilde yaayabilme hakkn kazandrmaktadr. Din zgrl iindeki bu inanma zgrlnn tam olarak salanmas, inan zgrlnn yan sra ibadet zgrlnn varlna baldr.
8

badet

zgrl ise en geni anlamyla, bir dinin gereklerini yerine getirebilmektir. badet hrriyeti, bireyin inand din hangi fiillerle, ne ekilde bir davran sergilenmesini istiyorsa, buna uygun olarak hareket edebilmesi zgrldr. badet hrriyeti olmadan tannan bir inan hrriyeti inanan iin pek bir anlam ifade etmeyecektir. Kii dini adan tatmin olamayaca gibi, iinde ve evresinde hissedecei bask, onu manevi rahatszla ve mutsuzlua gtrecektir.

Gzler, a.g.e., s. 142.

21

A) Din zgrlnn Snrlandrlmas Din zgrlnn hangi noktada snrlandrlabileceini ortaya koymak iin bu zgrln, Anayasann 24. maddesinde ne ekilde ifade edildiini grmek gerekmektedir. Bilindii gibi 7.5.2004 tarihli Anayasa deiiklii ile, usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras szlemeler kanunlarn da stnde bir noktaya tanmtr. Bu nedenle lkemizin taraf olduu ve konu asndan nem tayan 1966 tarihli Uluslararas Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesinin9 ve 1950 tarihli Avrupa nsan Haklar Szlemesinin10 konuya ilikin dzenlemesine bakmakta fayda vardr. Anayasann 24. maddesi din ve vicdan hrriyeti kenar baln tamakta ve;
Herkes, vicdan, din inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. 14 nc madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, din yin ve trenler serbesttir. Kimse, ibadete, din yin ve trenlere katlmaya din inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; din inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz. Din ve ahlk eitim ve retimi Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Din kltr ve ahlk retimi ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dndaki din eitim ve retimi ancak, kiilerin kendi isteine, kklerin de kanun temsilcisinin talebine baldr. Kimse Devletin sosyal, ekonomik, siyas veya hukuk temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrmak veya siyas kiisel kar yahut nfus salamak amacyla her ne surette olursa olsun din veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz. hkmn iermektedir.
Bu szleme, BM Genel Kurulu tarafndan 16 Aralk 1966 tarihinde 2200 A (XXI) sayl karar ile kabul edilmi ve 23 Mart 1976 tarihinde yrrle girmitir. 10 Bu szleme 4 Kasm 1950de Roma2 da kabul edilmi ve 3 Eyll 1953 tarihinde yrrle girmitir.
9

22

Grlecei zere Anayasa ilk fkra ile inan zgrln tanm ve tand bu zgrle hibir snrlama getirmemitir. Snrlama getirmedii bu zgrle nc fkrada kimse...din inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; din inan ve
kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz. demek suretiyle bir de ek gvence

getirmitir. Buna ek olarak Anayasa inan zgrln olaanst hallerde dahi koruyabilmek amacyla Temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmasn dzenleyen 15. maddenin 2. fkrasnda, sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde dahi kimsenin din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayacan hkm altna almtr. Anayasa 24. maddenin 2. fkras ile inanma zgrlnn ikinci unsuru olarak akladmz ibadet zgrln tanmaktadr. Ancak bu tanma inan zgrlnde olduu gibi mutlak bir tanma deil, Anayasann 14. maddesi ile snrlandrlm bir tanmadr. Sz konusu 14. maddeye gre;
Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve lik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz. Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn yorumlanamaz. Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde

Sz konusu 14. maddenin Anayasada yer almasnn gerekip gerekmedii ayr bir konu olmakla birlikte, 14. maddede belirtilen ortadan kaldrmay, yok etmeyi amalayan faaliyetlerin neler olduu ayr bir sorundur. zeke gre; hangi davranlarn ibadet zgrlnn ktye kullanlmas anlamna gelecei, yasalar ve

23

yarg kararlaryla saptanacaktr.11 Fakat yine de bu saptama 14. maddenin soyut niteliini ortadan kaldrmamaktadr. Mustafa Erdoana gre ise, din ve vicdan hrriyetinin anayasa koyucuya hemen laik Cumhuriyeti ortadan kaldrma amacn artrmas din zgrlne kar ak bir nyargy yanstmakta ve namaz klmak ve oru tutmak gibi ibadetler ile laik Cumhuriyeti ykma amac tamak arasnda kurulan ilikiyi anlama imkan bulunmamaktadr.12 Erdoann bu dncesine katlmamakla birlikte Anayasann 14. maddesinde dzenlenen tek hususun, laik Cumhuriyetin ortadan kaldrlmas yasa olmadn hatrlatmak isteriz. badet zgrl 24. maddenin 3. fkrasnda tpk inan zgrl gibi ek bir gvenceye alnm ve Kimse, ibadete, din yin ve trenlere kalmaya...zorlanamaz... denilmitir. Bir baka ifade ile, ibadet zgrl ibadet yapmak kadar yapmamak zgrln de iermektedir ve kiinin bu seimi anayasa tarafndan koruma altna alnmtr. Son fkra ile Anayasa dinin, din duygularnn ya da dince kutsal saylan eylerin smrlmesini ve ktye kullanlmasn yasaklam, buna aykr davranlara yaptrm uygulanmasn istemitir.13 Grlecei zere son fkra ile zel bir ktye kullanma, smrme yasa daha getirilmektedir. Mustafa Erdoana gre bu son fkra; dini zgrlkler konusunu ok aarak, aslnda dindarlarn btn sivil ve siyasi zgrlklerini keyfi kstlama ve yasaklamalara maruz brakabilecek bir hkmdr. nk, devlet dzenini din kurallarna dayandrma yasa, dinden etkilenen herhangi bir siyasi program savunacak ekilde sivil ve siyasi haklarn kullanlmas imkann tamamen ortadan kaldrmaktadr. Siyasi veya kiisel kar yahut nfus salamak amacyla her ne suretle olursa olsun dini veya dince kutsal saylan eyleri ktye kullanma yasa ise, siyasi faaliyet esnasnda herhangi bir biimde dini deer ve sembollere atfta bulunulmasn temel haklarn norm alannn dnda tutmakta, yani gvencesiz brakmaktadr.14
11

etin zek, Din zgrlnn Korunmas ve Dinsel Haklardan Yararlanlmas Konusunda Baz Dnceler, Atatrke Armaan ( stanbul, HFM, C. XLV-XLVII, Say: 1-4, ). s. 93 12 Mustafa Erdoan, Anayasa Hukuku, (Ankara, Orion Yaynevi, 3.bask, 2005). s. 219. 13 Tanr Yzbaolu, a.g.e., s. 155. 14 Erdoan, (2005) a.g.e., s. 219.

24

Sonu olarak Anayasa din zgrl konusunda ikili bir ayrma gitmekte, bireyin kendi iinde, kendi kafasnda yaayaca ve dnce baznda dier insanlarla paylaabilecei inan zgrlne hibir snrlama getirmeden bu inanc mutlak surette koruma altna almakta, fakat bu inancn d dnyaya yansmas olan ibadet zgrln, bu zgrln toplum dzeninde yaratabilecei olumsuz etkileri gzeterek kendi izdii snrlar dahilinde tanmaktadr. Anayasa Mahkemesi de din zgrlne ilikin kararlarnda ayn ayrm kullanmakta, din zgrlnn kimi kiilerin i aleminden taarak toplumun huzurunu karacak boyutlara ulamasna, kamu dzeninin korunmas ve ilerliinin uyum iinde salanmas dncesi izin vermez15 diyerek ibadet zgrlnn snrsz olamayacan ortaya koymaktadr. Mahkeme din hizmetleri snf ile ilgili olarak 1971 tarihinde verdii kararda, laikliin unsurlarn belirtirken inan zgrlne ve ibadet zgrlne farkl biimde yaklamakta ve inan zgrlnn snrszlna vurgu yapmaktadr. Mahkemeye gre; Dinin, bireyin manevi yaamna ilikin olan inan blmnde, aralarnda ayrm gzetilmeksizin, snrsz bir zgrlk tannarak dinlerin anayasal gvence altna alnmas laiklik ilkesinin gereidir.16 badet zgrlnn tersine inan zgrlnn mutlakln kabul eden Mahkeme, Ceza Muhakemeleri Kanununun 61. maddesi uyarnca, kimliine ilikin sorular yannda, tana dininin de sorulmasnn Anayasaya aykrlk tekil edip etmedii konusundaki kararnda da bu grn yinelemektedir.17 Mahkeme kararnda; dinin sorulmasnn, kiinin istei dnda bu inancn aklamas sonucunu douracandan Anayasann 24. maddesinin nc fkrasna ak bir aykrlk oluturaca sonucuna varmaktadr.

E. 1979/9, K. 1979/44, k.t. 27.11.1979, AMKD. S. 17, s. 340. E. 1970/53, K.1971/76, k.t.21.10.1971, AMKD. S. 10, s.66; Ayn ynde kararlar iin bkz. E.1980/19, K.1980/48, k.t.03.07.1980, AMKD. S.18, s. 265-285; E.1986/11, K.1986/26, k.t. 04.11.1986, AMKD. S.22, s.298-323. 17 E. 1995/25, K. 1996/5, k.t. 02.02.1996, AMKD. S. 32, C.II, s.549-565.
16

15

25

Ayrca Mahkeme, kararnda laik devlette dinin her trl el atmann dnda braklabilmesi, onun sadece kiilerin i dnyasna ilikin bir olgu kalmasyla olanakldr. Bu gerein, kiilerin istekleri dnda yasal bir zorunluluk olarak dinlerini aklamalar sonucunu douran kural ile ak bir eliki yarattnda duraksamaya yer yoktur diyerek, inan zgrlne mdahale edilmemesinin, ayn zamanda laik devletin bir gerei olduunu ortaya koymutur. Ne yazk ki, Anayasa Mahkemesinin, inan zgrlnn mutlakl ve bu noktada mdahale edilemeyecei grnn, her zaman arkasnda olduunu sylemek mmkn deildir. 1979 tarihli kararnda Mahkeme, Nfus Yasasnn 43. maddesinde yer alan aile ktklerinin ailenin btn fertlerinindinini de ihtiva edecei ne ilikin kuraln, Anayasaya aykrlk tad iddiasn red etmitir.18 Mahkemeye gre; bu kural, kimsenin dini inan ve kanaatlerini aklamasna engel deildir. Anayasa'nn izin vermedii husus zorlamadr. Bu itibarla konuya (zorlama) esi asndan bakmak gerekmektedir. Sz konusu 43. madde zorlayc nitelikte hi bir hkm iermemektedir. Nfusa kaydolunurken kiinin, Anayasa'nn kastettii anlamda din inan ve kanaatlerini de deil, sadece dininin ne olduunu aklamasna yol aabilecek bir durum yaratmaktadr ki, bu kuraln zorlayc bir nitelii ve zorlama ile ilikisi yoktur. Bu karardan 16 yl sonra ayn aykrlk sorunu bir kez daha Anayasa Mahkemesinin nne gelmi ve Mahkeme yine dzenlemede zorlama olmad gerekesiyle aykrlk iddiasn red etmitir.19

Anayasa Mahkemesinin bir zorlama olmad gerekesiyle dzenlemede aykrlk bulmamasn anlamak hi de kolay deildir. Bireyin sahip olduu inanlarn
18 19

E. 1979/9, K. 1979/44, k.t. 27.11.1979, AMKD. S. 17, s. 332-348. E. 1995/17, K.1995/16, k.t.21.06.1995, AMKD. S. 31, C.II, s.538-555.

26

sorgulamasn yapmak laik devlet ilkesi ile badatrlabilecek bir husus deildir. Anayasa da kimsenin dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayaca hkm altna alnrken devlet tarafndan byle bir uygulamaya gidilmesi zorlamadan baka bir ey deildir. Anayasada hkm altna alnan zorlamama sadece ahslar iin deil, devlet iin de geerlidir. Laik devlet, yurttalarnn dini-ruhani alanna, yani i dnyasna karmayan devlettir.20 Laik devlet sadece dini inancn aklanmasn zorlamayan devlet deil, bu konuda herhangi bir istekte bulunmayan devlettir. Bir baka deyile, devlet asndan bir kiinin dini inan ve kanaatlerinin renilmesinde deil zorlama, talepte bulunulmas dahi olanakl deildir.21 Anayasa Mahkemesi ise bu karar ile, bireyi dinini aklamak zorunda brakan ve bu ynden inan zgrln ihlal eden bir uygulamay, kanmzca hi de doru olmayan bir ekilde Anayasaya uygun bulmaktadr. Din zgrlne aykr bir biimde, nfus czdanlarnda din hanesinin yer almas ve bu ksmn doldurulmasnn zorunlu olmas ynndeki bu dzenleme ve uygulama olduka yakn bir tarihte 25.04.2006 da kabul edilen 5490 sayl kanun ile sona erdirilmitir.22 Sz konusu kanunun 35. maddesine gre, Aile ktklerindeki din bilgisine ilikin ilikin talepler, kiinin yazl beyanna uygun olarak tescil edilir, deitirilir, bo braklr veya silinir. Bylelikle artk kimse nfus czdannda dinini aklamak zorunda braklmayacaktr. Uluslararas Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesi, 18. maddesi ile din zgrln dzenlemi ve yine ayn madde ile din zgrlnn hangi durumlarda snrlanabileceini belirtmitir. Sz konusu maddeye gre;
Herkes dnce, vicdan ve din zgrl hakkna sahip olacaktr. Bu hak, kendi seimiyle bir din yahut inanca sahip olma ya da benimseme zgrl ile, bu dinini ya da inancn tek bana ya da bakalaryla birlikte toplu olarak ve aleni yahut zel surette ibadet, uygulama, ayin ve retimini temin eklinde aklama zgrln de ierecektir.

20 21

Dinkol, a.g.e., s.267. Dinkol, a.g.e., s.288 22 Kanun iin bkz. http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2006/04/2006429-1.htm

27

Hi kimse, kendi seimiyle belirleyecei bir din ya da inanca sahip olma yahut benimseme zgrlne halel getirecek baskya maruz braklmayacaktr. Bir kimsenin dinini ya da inancn aklama zgrl, sadece kamu emniyeti, kamu dzeni, salk ya da ahlak yahut bakalarnn temel haklarn ve zgrlklerini korumak zere gerekli ve yasayla ngrlm bulunan trdeki snrlamalara tabi tutulabilir. Bu Szlemeye Taraf Devletler, anne-babann ve sz konusu ise kanuni vasilerin kendi inanlarna uygun biimde ocuklarna din ve ahlak eitimi verilmesinin temin edilmesi zgrlne sayg gstermeyi taahht ederler.23

1950 tarihi Avrupa nsan Haklar Szlemesi de Anayasal dzenlememize benzer biimde din ve vicdan zgrln tanm ve bu zgrln snrlanabilecei halleri belirtmitir. Szlemenin 9. maddesine gre:
Herkes dnce, vicdan ve din zgrlne sahiptir. Bu hak, din veya inan deitirme zgrl ile tek bana veya topluca, aka veya zel tarzda ibadet, retim, uygulama ve ayin yapmak suretiyle dinini veya inancn aklama zgrln de ierir. Din veya inancn aklama zgrl, ancak kamu gvenliinin,kamu dzeninin, genel saln veya ahlakn, ya da bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas iin demokratik bir toplumda zorunlu tedbirlerle ve yasayla snrlanabilir. 24

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi daha nne gelen ilk davada 9. maddede korunan zgrlklerle ilgili ilkeleri tespit etmitir. Mahkeme, din zgrlnn, her ne kadar ncelikle bireysel vicdan ilgilendiren bir konu olsa da, ayn zamanda bu dini aa vurma zgrln de barndrdn ifade etmektedir.25 A HS.nin 9. maddesi inan zgrlne ilikin iki alan korumaktadr. lk olarak herkesin mutlak olarak sahip olduu isel alan (forum internum), ikinci olarak
23

Szleme maddesi iin bkz. Mehmet Semih Gemalmaz, Ulusalst nsan Haklar Belgeleri ( stanbul, Beta yaynlar, 2000). s. 43-44. 24 Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Resmi internet sitesinden alnmtr. 25 Kokkinakis Yunanistana kar, 14307/88, 25.05.1993, prg.31 (Kararn Trke evirisi iin bkz. Zht Arslan, Avrupa nsan Haklar Szlemesinde Din zgrl (Ankara, Liberal Dnce Topluluu, 2005). s. 99-125.

28

ise bu hakkn da vurulmas sonucu ortaya kan dsal alan korunmaktadr.26 kinci alann 9. maddenin 2. fkrasndaki nedenlerle snrlandrlmas mmkn iken, isel olan ilk alan mutlak bir koruma altndadr.27 nan alannn mutlak olmas sebebiyle, bu alana snrlama getirilemeyecek, birey dinini aklamaya zorlanamayacaktr. Bir dini inanca sahip olmak ya da din deitirmek istendii takdirde de, devletin bu seime bir mdahalesi olmayacaktr.28 A HM. de inan zgrlnn dokunulmazln salamay amalamakta, kimsenin dinini aklamak zorunda braklmamasn teminat altna almaya almaktadr.29 Hem Mahkemenin bu yaklamn ortaya koymas, hem de Anayasa Mahkemesinin konu hakkndaki tutumu ile bir karlatrma yaplabilmesi iin, A HM.nin nfus czdanlarnda din hanesinin yer almas konusundaki kararna deinmekte yarar vardr. Sorun; bizdeki durumun tersine, Yunanistandaki nfus czdanlarndan din hanesinin kaldrlmas nedeniyle A HMnin nne tanmtr. Bavuran, nfus czdanlarndan din hanesinin karlmas sonucunda, dinini aa vurma nfus zgrlnn ihlal edildiini iddia etmitir. Mahkeme ise kararnda,

czdanlarnda din hanesinin yer almasnn, devlet iin gerekli olmadn; dinin, ad, soyad, cinsiyet gibi ayrt edici bir rol oynamadn belirtmitir. Dahas dinsel tercihlerin nfus czdanlarnda yer almas inan sahiplerinin ayrmclk riski ile kar

26 27

Zht Arslan, a.g.e., s. 33. Francs G. Jacobs Robin C. A. White, The Europen Convention on Human Rights (Oxford, Clarendon Press, 1996). s. 211. 28 A. Feyyaz Glckl A. eref Gzbyk, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas (Ankara, Turhan Kitabevi, 3. Bask, 2002). S. 346-347.; A. H. Robertson J. G.Merrils, Human Rights in Europe (Manchester Universty Pres, 3. bask, 1993). s. 145. 29 A HM.nin din zgrl deerlendirmesi konusunda bkz. Francois-Henri Briard, Religious Freedom and the European Court of Human Rights, http://www.religiousfreedom.com/Conference/Germany/briard.htm. (Bu makale, 29-31 Mays 1998 tarihleri arasnda Almanyann Berlin kentinde dzenlenen Religious Freedom and the New Millenium konulu Konferansda tebli edilmitir.); Berke zen, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve nan zgrl ( stanbul, Kitap yaynevi, 2005).

29

karya kalmalarna neden olmaktadr. Bu gereke ile Mahkeme aykrlk iddiasn red etmektedir.30 A HM.nin inan zgrln koruyucu ve inanca dayal ayrmcl nlemeye ynelik bir baka nemli karar da Hoffman/Avusturya karardr. Haziran 1993 tarihli bu kararnda Mahkeme, farkl dinlere mensup kiilerin dinleri nedeniyle, devlet tarafndan farkl ilemlere tabi tutulamayacan ortaya koymutur. Mahkeme, velayetin annenin Yehova ahidi olmas nedeniyle babaya verilmesini, din zgrlnn ihlali olarak deerlendirmitir.31 Alman Anayasas ise, din zgrlnn snrlandrlmas konusunda gerek 1982 Anayasasndan, gerekse A HS.nin konuya ilikin 9. maddesinden farkl bir dzenleme iermektedir. Farklln nedeni; Alman Anayasasnn din, vicdan ve inan zgrln dzenleyen 4. maddesinin bu zgrle ilikin bir snrlama getirmemi olmasdr. Sz konusu 4. maddenin 1. ve 2. fkralar;
Din dokunulamaz. Dinin rahatsz edilmeden uygulanmas gvence altndadr. hkmlerini ve vicdan zgrl ile din ve dnyevi inan zgrlne

iermekte ve bu zgrle snrlama getiren baka bir hkm Anayasada yer almamaktadr. Bu adan Almanyann, A HS.den de geni bir biimde din zgrln koruma altna aldn sylemek mmkndr. Alman Anayasasnn Temel haklarn kaybettirilmesi kenar balkl 18. maddesinde, zgr demokratik dzene kar ktye kullanlmas halinde kaybettirilebilecek haklar arasnda din zgrlnn yer almam olmas bu dncemizi desteklemektedir.32

Sofianopoulos, Spaidiotis, Metallinos ve Kontogiannis Yunanistana kar, 1988/02;1997/02;1977/02, 12.12.2002 (http://cmiskp.echr.coe.int) 31 Hoffman, Avusturyaya kar, B.N. 15/1992/360/434, 23.06.1993 (http://cmiskp.echr.coe.int) 32 Bkz. Grundgesetz fr die Bundesrepublik Deutschland, Artikel:18.

30

30

Alman Anayasas tarafndan din zgrlne herhangi bir snrlama getirilmemi olsa da doktrinde, bu zgrln de snrlandrlabilecei dncesi hakimdir. Ancak bu snrlama Anayasadan kaynaklanmak, Anayasann ierisinden karlmak durumundadr. Sanrz bu noktay biraz daha amak gerekmektedir. Alman Anayasasnn 1. maddesi insann onur ve haysiyetinin korunmasn, 2.maddesi yaam hakk ve kiiliin korunmasn, 3. maddesi ise eitlik ilkesini hkm altna almaktadr. Din zgrl ise, ancak bu temel insan deerlere aykrlk tekil edecek ekilde kullanlmas halinde snrlanabilecektir. Bir baka deyile, din zgrlnn snrlandrlmas ancak bu zgrln, insan haysiyetine veya bakasnn yada toplumun temel hak ve zgrlklerine kar ak bir tehlike yaratmas halinde mmkn olacaktr.33 Alman Anayasa Mahkemesi de ayn ekilde din zgrln olduka geni bir ekilde ele almakta ve bu zgrln snrlandrlmasnda ayn artlar aramaktadr. Kanmzca Alman Anayasasnn ve Anayasa Mahkemesinin din zgrlne yaklam, rnek alnabilecek bir model tekil etmektedir.34

33

Alfred Katz, Staatsrecht: Grundkurs im ffentlichen Recht (Heidelberg, C.f.Mller Verlag,1996). s. 338; Johannes Neumann, Das Grundrecht der Glaubens- und Religionsfreiheit als Grundlage der Zuordnung von Staat und religisen Institutionen Menschenrechte, Aspekte ihrer Begrndung und Verwirklichung (Tbingen, Johannes Schwartlander (Hrsg.), 1978). s. 124-129. 34 Almanyadaki din zgrl iin ayrca bkz. Ernst Benda - Werner Maihofer Hans Jochen Vogel, Handbuch des Verfassungsrechts, (Berlin, Walter de Gruyter, 1983). s.1009-1066.

31

III. D N VE DEVLET LER N N AYRILII A) Din Devlet likileri Laik devlet olmann ikinci art, dine bal olmayan bir devlet dzeni kurmak, devlet rgtn dine ve dini kurallara dayandrmamaktr. Aksine, devlet dzeninin dini kurallar zerine kurulmas durumunda ise, karmza teokratik bir devlet kacaktr. Byle bir devletin laiklikle ilikilendirilmesi mmkn olmadndan, bizim iin nemli olan laik devletlerin genel yapsnn ortaya karlmasdr. Demokratik devlet dzenlerine baktmzda din-devlet ilikileri ile ilgili olarak karmza, Devlet Kilisesi modeli, Dayanmac model ve Ayrlk model olmak zere 3 ayr model kmaktadr.35 Devlet Kilisesi modelinin en belirgin rnei ngilteredir. ngilterede

Protestanlk resmi din olarak tannmakta, Anglikan Kilisesi (Church of England) ve Presbiteryan Kilisesi (Church of Scotland) onaltnc yzyln yarsndan bu yana Devlet Kilisesi statsnde varln srdrmektedir.36 Ayn zamanda Kral ya da Kralie (Monark) dinin koruyucusu sfatna sahip olup, Anglikan Kilisesinin badr.37 Anayasas ile (Basic Law, madde:1) kendisini Yahudi ve demokratik olarak ifade eden srail,38 Ortodoksluk mezhebini yaygn din olarak kabul eden Yunanistan

35

Markus Heintzen, Die Kirchen im Recht der Europischen Union Dem Staate, was des Staates der Kirchhe, was der Kirche ist (Festschrift fr Joseph Listl zum 70. Geburtstag, Berlin, Dunker & Humblot). s. 40; Gerhard Robbers, Religious Freedom in Europe, htpp://www.gobernacion.gob.mx/archnov/ponencia8.pdf (09.04.2006) 36 Stephen V. Monsma, J. Christoper Soper; ounluun Meydan Okumas, Be Demokraside Kilise ve Devlet, ev. Bilal Sambur (Ankara, Liberal Dnce Topluluu yaynlar, 2005). s.127. 37 http://www.bbc.co.uk/religion/religions/christianity (10.12.2005) 38 http://knesset.gov.il/laws/special/eng/basic3_eng.htm (10.12.2005)

32

(Anayasa, madde:3),39 ile Danimarka, Norve ve Finlandiya, bu model iinde deerlendirilebilecek dier lkelerdir.40 Dayanmac modelde ise, Kilise ve devlet ayr organizasyonlara ayr rgtlenmelere sahip olmakla birlikte, srekli bir yardmlama ve ibirlii ierisindedirler.41 Bu sistemin en belirgin rneini ise Almanya oluturmaktadr. Alman Anayasas, bir Devlet Kilisesi olmadn belirttikten sonra dini topluluk kurma hakkn gvence altna almtr. Kamu tzel kiisi olan dini topluluklara, yasalar erevesinde kendi ilerini bamsz olarak dzenleme ve ynetme hakk tannmtr.42 Dini topluluklara tannan yetkiler iersinde, blgesel vergi listeleri zerinden vergi toplamak da vardr. Ancak bu yetki eyalet hukukunun tespit ettii koullar erevesinde kullanlabilmektedir. Vergi toplama iini Kilise adna Devlet yaptnda ise, Kilise bu hizmetin karln Devlete demektedir.43 Weimar Anayasasnn halen yrrlkte olan 141. maddesi, devletle dini topluluklar arasndaki ibirliini ve yardmlamay aka ortaya koymaktadr. Kurulularda maneviyat takviyesi kenar baln tayan maddeye gre;
Orduda, hastanelerde, cezaevlerinde ve dier kamu kurulularnda ibadet ve maneviyat takviyesine gereksinme olduu lde, dini topluluklara, gerekli dini ilemlerin yaplmas hususunda izin verilmelidir. Bu arada her trl zorlamadan kanlmaldr.44

Grlecei zere Almanya, Devlet ve Kilise rgtlenmelerini birbirinden ayrmakta, her iki rgt birbirinden bamsz klmakta, ayn zamanda bunlar

39

Yunanistan Anayasas ( stanbul, Yunanistan Cumhuriyeti Bykelilii, stanbul Bilgi niversitesi yaynlar, 2005). 40 Bkz. Danimarka Anayasas madde: 4, Norve Anayasas madde:2, Finlandiya Anayasas madde: 76. (Anayasa metinlerine http://confinder.richmond.edu/country.php adresinden ulalabilinir.) 41 Heintzen, a.g.m., s. 40. 42 Bkz. Alman Anayasasna dahil olan 1919 tarihli Weimar Anayasas madde: 137 43 Robbers, a.g.m., s. 6 44 Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasas (Berlin, Federal Almanya Siyasi Eitim Merkezi, 2000) s. 180

33

arasnda ortaklk kurulmasn da kabul etmektedir. Bylelikle Devlet dinsel tarafszln da devam ettirmektedir.45 Dayanmac modele bir baka rnek ise Portekizdir. Portekiz Anayasasnn 41. ve 288. maddeleri Kilise ve devletin birbirinden ayrln ngrmekte; 41. maddenin 4. fkras; Kiliselere ve dini topluluklara kendileriyle ilgili ileri serbeste yapabilme hakkn tanmaktadr.46 Bu dini cemaatler kendi alanlarnda istedikleri ekilde hareket edebilmekte okullarda seimlik din dersleri verebilmektedir.47 Kilise ve Devletin ayrln ilke edinmekle beraber bunlar arasnda ibirliini kabul eden ve dayanmac model iinde yer alan dier lkeler ise, Belika, spanya, talya, Avusturya ve svetir.48 Ayrlk modelin en belirgin rnei ise Fransadr.49 Bu modelde, Kilise ve Devlet ayr rgtlenmeler oluturduklar gibi, bu iki rgtlenme arasnda bir ibirlii ve yardmlama da sz konusu deildir.50 Fransann, bu tr bir laiklik anlay gelitirmesinin nedeni, dier Bat lkelerinin yaad biimde bir seklerleme srecinden gemeyerek, bu sreci devrimsel bir yntemle hzlandrma yoluna gitmi olmasdr. Fransada Kilisenin, ar tutucu yaps yznden, siyasi iktidar dolayl olarak kullanmaktan vazgememi olmas seklerlemenin nn kesmitir. Devletin gsz kalmasn da Kilisenin bu tutumuna balayan devrimciler, laiklik ilkesini kullanmlardr.51 Bu sebeple dier bat lkelerinde din ve devletin birbirinden ayrln anlatmak zere kullanlan secularism terimi, Fransada kullanlmamtr. Fransa gibi, hzl bir biimde din ve devlet ileri ayrln
45

Benda - Maihofer Hans Jochen Vogel, a.g.e., s.1059-1062. Portekiz Anayasasnn ilgili maddeleri iin bkz. http://confinder.richmond.edu/country.php (12.04.2006) 47 Heintzen, a.g.m., s. 44. 48 Robbers, a.g.m., s. 2. 49 Amerika Birleik Devletleri de bu model iinde yer alan nemli lkelerden biridir. Amerikan Anayasasnn 1. eki din zgrln koruma altna almakta ve devlet ile kilisenin kesin ayrln ngrmektedir. Bu konuda bkz. htpp://www.law.cornell.edu/wex/index.php/First-amendment; http://www.firstamendmentcenter.org/rel_liberty/establishment/index. (28.04.2006) 50 Heintzen, a.g.m., s. 40. 51 Ali Ulusoy, Fransz ve Trk Laiklik Anlaylarnn Karlatrlmas Liberal Dnce (Ankara, say: 14, Bahar, 2001). s. 97.
46

34

gerekletirmeyi amalayan Trkiyede de secularism terimi deil, Fransann rnek alnmas sonucu laiklik kavram kullanlm ve Trkiye, ayrlk modelin bir baka rneini oluturmutur.52 Fransz Anayasasnn 1. maddesi devletin laik niteliini aka hkm altna almaktadr.53 Fransann bu laik yaps, kamuoyunda barts yasa olarak bilinen dzenleme54 ile bir kez daha belirginlemitir. zellikle Mslman topluluklarca barts yasa olarak yanstlm olsa da dzenleme aslnda tm dini simge ve sembollerin ilk ve orta dereceli okullarda kullanmn yasaklamaktadr.55 Devlet bylece ocuklarn, dini inanlarn ve farkllklarn aa vurmadan, sayg iinde birbirleriyle yaamalarn amalamaktadr.56 Grld gibi, din ve devlet ilikileri esas olarak sistem altnda toplanmakla birlikte, her lkede farkllk gstermektedir. Ancak sonuta laik/secular olarak nitelendirdiimiz lkelerde de, az veya ok din ve dini kurumlarla bir etkileim sz konusu olabilmektedir. Laik devletin varl iin, hibir ekilde din ve dini kurumlarla iliki iinde olmamak gibi bir art aranacak olursa, bata birinci modeldeki devletler olmak zere hibir devleti laik/secular devlet olarak kabul etme olasl bulunmamaktadr. u halde, din ve devlet ilerinin ayrl noktasnda aranmas gereken artlarn ne olduu nemlidir. Din ve devlet ilerinde ayrln gerekletirilebilmesi iin de gerekli art bulunmaktadr. Bunlar; devletin dini ayrmclk yapmamas, din ve devlet kurumlarnn birbirinden ayrlmas ve uyma zorunluluunun bulunmamasdr. hukuk kurallarnn din kurallarna

52

Christian Rumpf, Laizismus, Fundamentalismus und Religionsfreheit in der Trkei in Verfassung, Recht und Praxis Verfassung und Recht in bersee (S. 32, 1999). s. 166. 53 Bkz Fransz Anayasas madde:1, http://www.assemblee-nationale.fr/english (10.04.2006) 54 Loi n 2004-228 du 15 mars 2004 encadrant, en application du principe de lacit, le port de signes ou de tenues manifestant une appartenance religieuse dans les coles, collges et lyces publics. (Sz konusu dzenleme 15 Mart 2004 tarihinde Fransa Bakan Jacques Chirac tarafndan imzalanp, 2 Eyll 2004 tarihinde yrrle girmitir.) 55 http://en.wikipedia.org/wiki/French_law (12.04.2006) 56 Rathbone Forches, a.g.m., s.2.

35

B) artlar 1) Dini Ayrmclk Yapmamak Bir devlette din ve devlet ilerinin birbirinden ayrldnn kabul iin, o devletin, dinler ve dindarlar arasnda ayrm yapmamas, dini sorgulama yapmadan tm ilem ve eylemlerinde herkese eit davranmas gerekir. Eer devlet, vatandalar arasnda yaygn olan dini esas din olarak kabul edip, eitli ynlerden bu dini n plana karmaya alyorsa, bu durum devletin laik yapsna glge drr. Ayn ekilde, toplumda egemen olan dine mensup kiilerle bu din dndaki dinlere inananlar arasnda ayrm yaratmak laiklik ilkesine aykrlk oluturaca gibi, eitlik ilkesini de zedeleyecektir. A HS.nin ayrmclk yasan dzenleyen 14. maddesi dine dayal ayrmclk yaplmadan szlemede tannan hak ve zgrlklerin taraf devletlerce salanmasn ngrmektedir.57 A HM. de dine dayal ayrmclk yaplamayacan ngrmekle birlikte, devletin belli bir kiliseye vergi muafiyeti yoluyla maddi yardm salamasn szlemeye aykr bulmamaktadr. Katolik Kilisesine maddi destek salanmas nedeniyle, spanya aleyhine alan davada Mahkeme, devlet tarafndan sergilenen farkl tutumun objektif bir gerekesi bulunmas ve talebi halinde, dier Kiliselere de ayn imkann tannmas halinde, artk dini ayrmclktan sz edilemeyeceini belirtmitir.58 Bir baka deyile, nfusun byk ounluunun mensubu bulunduu bir dine tannan ayrcalkl stat, baka inan sahiplerinin dini zgrlklerini engellemedii srece Szlemeye aykrlk tamamaktadr.59 Bunun dnda

57

Sz konusu 14. madde u ekildedir: Bu szlemede tannan hak ve zgrlklerden yararlanma, cinsiyet, rk, dil, din, siyasal ve dier kanaatler, ulusal veya sosyal kken, ulusal bir aznla mensupluk, servet doum veya herhangi baka bir durum bakmndan hibir ayrmclk yaplmadan salanr. 58 Alujer Fernandes ve Caballero Garcia, spanya ya kar. 53072/99, 14.06.2001. (http://cmiskp.echr.coe.int) 59 Akif Emre ktem, Uluslararas Hukukta nan zgrl (Ankara, Liberte yaynlar, 2002) s. 443.

36

Mahkemenin dinsel ayrmclkla dier ayrmclk sebepleri arasnda bir fark gzetmediini sylemek mmkndr.60 1982 Anayasasnn 10. maddesinin 1. fkrasna gre; Herkes, dil, rk, renk,
cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. Anayasa din ve mezhep nedeniyle ayrm

gzetmeyi aka yasaklamakla, bu zelliklerin veya niteliklerin herhangi bir yasama amacyla ilikisizliini pein olarak kabul etmitir. Baka bir deyile anayasa; din ve mezhep farklarna dayal yasal snflandrma ve ayrmlarn eitlik ilkesi ynnden anayasaya aykrln karine olarak kabul etmitir.61 Anayasa Mahkemesi de, Trk Ceza Kanununda deiiklik yapan 3255 sayl yasann iptali istemiyle alan davada bu karineye uygun bir karar vermitir.62 765 sayl eski Trk Ceza Kanununda deiiklik yapan 3255 sayl yasa ile dinler, semavi olan dinler ve semavi olmayan dinler olarak ikiye ayrlm ve bylece cezai koruma yalnzca semavi din olarak kabul gren dinler (Musevilik, Hristiyanlk ve slamiyet) iin tannmtr.63 Anayasa Mahkemesi kararnda semavi din kavramn tanmladktan sonra 175. madde ile korunmak istenen deerler asndan getirilen yeni dzenlemenin bu korumay belli din mensuplaryla (semavi din mensuplaryla) snrladn bu nedenle koruma d kalan bir kesim yaratldn ortaya koymutur. Laiklik kavramnn deiik lkelerde, eitli dnemlerde birbirinden farkl anlamlarda kullanldn, hatta ayn lke iinde deien koullara ve laiklii yorumlayan mercilerin bak asna gre farkl bir laiklik anlay yaratldn
60 61

Akif Emre ktem, a.g.e., s. 445 Merih den, Trk Anayasa Hukukunda Eitlik lkesi (Ankara,Yetkin yaynlar, 2003). s. 334. 62 E.1986/11, K.1986/26, k.t. 4.11.1986, AMKD., S.22, s.298-323 63 3255 sayl yasadan nce semavi dinler ibaresi yerine devlete tannm dinler ibaresi yer almaktayd. Maddenin eski halinde yer alan bu devlete tannm dinler ifadesi de aslnda din zgrl asndan sakncalar yaratabilecek niteliktedir. Devlete tannan dinlerin neler olduu ve bu tanmann neye gre belirlenecei konusu laik devlet asndan sorun oluturacaktr. Kanmzca laik bir devlette bu tr bir koruma amalandnda tm dinler ibaresi kullanlarak, tm dinler eit bir ekilde koruma altna alnmaldr..

37

belirten Mahkeme, laik devletin din ve vicdan zgrln herkes iin eit bir ekilde uygulamak durumunda olduunu savunmutur.

Yksek

Mahkeme,

dinler

arasndaki

ayrmn

hakl

bir

nedene

dayandrlmasnn mmkn olmadn belirtmitir. Dinleri semavi dinler ve semavi olmayan dinler olarak iki gruba ayrarak birinci grubu bir eit korumal dinler grubu ekline dntrmek eitlik ilkesine aykrlk tekil etmektedir. Mahkeme kararnda, bu eit bir ayrmn hakl bir nedeni olup olamayaca zerinde tartma gerei dahi duymadan bunun mmkn olmadn belirtmitir. Mensup olduklar dinler ynnden tm vatandalarn eit uygulamalarla kar karya olmasn salamak laik devletin grevidir. Bu eitlik ise yasal dzenlemelerde dini nedenlerle ayrm yaratlmas halinde zedelenecektir. ptal kararna katlmayan yelerden64 ise, ortak bir kar oy yazs yazarak, semavi dinler deyiminden lkemizde mevcut ve herkese bilinen Hristiyanlk, Yahudilik ve slamiyet dinlerinin anlaldn, sz konusu yeni dzenleme ile bunlardan hibirine bir imtiyaz tannmadn, aksine dini inan alannda dinler arasnda herhangi bir ayrm gzetilmeksizin Anayasann emrine uygun bir korumann salandn belirtmilerdir. Dier bir ye ise, iptali istenen kanun hkmlerinin semavi olmayan dinleri koruma altna almam bulunmasnn eksik dzenleme nitelii tadn, bu nedenle iptal edilemeyeceklerini savunmutur.65

lkede mevcut ve herkese bilinen dinlerin sadece semavi dinler olduunu syleyerek, dzenleme ile bu semavi dinler (Hristiyanlk, Yahudilik, Mslmanlk) arasnda bir ayrmclk yaratlmadn iddia eden kar oyu bu konuda hakl bulmak mmkn grlmemektedir. nk bu tr bir yaklam lkede bulunan vatandalarn sadece bu dine mensup olduklar ve olabilecekleri gibi bir sonu dourur ki, bu
64 65

ptal karar 7ye kar 4 oyla alnmtr. Kar oylar: Orhan Onar (Bakan), Selhattin Metin, Servet Tzn, Necdet Darcolu, AMKD. S.22. s.321-323

38

durumun din ve vicdan zgrl ile ve dolaysyla laiklik ilkesi ile badamas mmkn deildir. ptal isteminin nedeni semavi dinler arasnda bir ayrmclk yaratlmasnn, bu dinlerden birine imtiyaz tannmasnn nlenmesi deil, semavi dinler ile semavi olmayan dinler arasnda oluan ayrmcln laiklik ve eitlik ilkesi gerei kaldrlmasdr. Zaten dzenlemeyi sadece bir eksik dzenleme niteliinde grerek iptaline kar kan ye de, aslnda dzenlemenin semavi olmayan dinleri koruma d braktn aka ifade etmektedir. Kar oy da ise tartlan konu semavi dinler arasnda bir ayrm yaratlp yaratlmaddr ki byle bir ayrmclk yaratld iddias zaten mevcut olmad gibi bu adan yaplan bir deerlendirme aslnda ayrmclk yaratan durumun (semavi dinler ve semavi olmayan dinler arasndaki farkl dzenlemenin) grmezlikten gelinmesi sonucunu dourmutur. Sonu olarak, Anayasa Mahkemesi laik devletin tm dinlere ve tm din mensuplarna eit muamele yapmas gerektiinin bilinciyle hareket ederek, laiklik ilkesine ve eitlik ilkesine aykrl kanmzca ak olan bu dzenlemeyi iptal etmi ve bylece dini nedenlerle ayrmclk yaratlmasn nlemitir. Anayasa Mahkemesinin dini ayrmclk konusundaki bu olumlu tutumuna ve Anayasann konuya ilikin ak hkmne ramen, lkemiz asndan uygulamada bir takm sorunlar olduu bilinmektedir. Bu sorunlardan zellikle iki tanesi gze arpmaktadr. Birincisi Trkiyede Snni mezhebinin egemen olmas nedeniyle kendilerinin farkl bir muamele ile kar karya kaldklarn iddia eden Alevilerin durumlardr. kincisi ise srekli olarak gndemde yer bulan gayrimslim cemaatlerin durumlar ve zellikle mlkiyetle ilgili sorunlardr. Alevilerin Snnilerle eit bir duruma gelebilmek iin yerine getirilmesini talep ettikleri hususlar u ekilde zetlemek mmkndr: Alevi- slam anlaynn ders kitaplarna girmesi, Alevi ailelerin ocuklarnn da Alevilii, Bektailii renebilmesi. Alevilere bteden pay ayrlmas. Alevi-Snni tm yurttalardan toplanan payn yalnzca tek bir slam anlayna gitmemesi. Alevi-Snni tm yurttalarn yasa nnde eit muamele grmesi. Camilerin yapm iin devlet nasl destek veriyorsa ayn ekilde cemevlerinin yapmna da destek verilmesi. Alevi din 39

nderlerinin yetimesine devletin katkda bulunmas.66 almann amacndan sapmamak iin ve esas itibariyle bal bana baka bir alma konusu oluturmas nedeniyle bu istemler ve zm yollar zerinde durmayacaz. Alevilerin bu taleplerini ortaya koymaktaki tek amacmz bu yurttalarmzn devlet tarafndan eit muameleye tabi tutulmadklar ynndeki iddialarnn mevcudiyetini gstermektir.67 kinci nemli sorunu ise gayrimslim cemaatlerin ve zellikle aznlk vakflarnn mlkiyet hakk, ibadethane inaat, ruhbanlarnn eitimleri, Trk olmayan ruhbanlarn vize ve oturma izni alrken karlatklar glkler, faaliyetleri srasnda karlatklar gereinden fazla mdahaleler tekil etmektedir. Gayrimslim vatandalarn temel hak ve zgrlklerden dier Mslman vatandalarla eit olarak yararlanabilmeleri ile ilgili sorunlar daha Cumhuriyetin ilk yllarnda balamtr. Yabanc uyruklularn eitli i kollarnda almalarna yasaklama getiren mevzuatn uygulamasnda, gayrimslimler yabanc olarak deerlendirilmi, Trk ve Mslman kavramlar edeer saylmtr.68 Memuriyete girite Trk olmay Mslman olmaya balayan bu anlay ancak 1965 de 1926 tarihli ve 788 sayl Memurin Kanununa Trk vatanda olmak hkmnn konmas ile uygulamadan kaldrlmtr.69 Gayrimslim aznlklar konusu Trkiyenin Avrupa Birlii yeliinde de nemli bir yer tutmaktadr. Haziran 1993de Kopenhagda ortaya kan Katlm Ortakl Belgesinde, gayrimslim aznlklarn dinlerini uygulamalarnn brokratik engellere takldna, zellikle mlkiyet hakk konusunda sorunlar ktna iaret edilmekte, Sryanilerin dini aznlk olarak kabul edilmediklerine dikkat

66 67

Glay Gktrk, Alevilik, Tercman (28.06.2005). Bu konuda ayrca bkz. http://www.alevi.com/aabf.html 68 Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri-Bir Trkletirme Serveni ( stanbul, letiim yaynlar, 3. bask, 2000). s. 208-209. 69 Funda Keskin, Aznlklar Konusu, Yaayan Lozan (Ankara, Editr: ar Erhan, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, 2003). s.252.

40

ekilmektedir. Bu uyarlara yant olarak gayrimslimlerle ilgili bu sorunlarn giderilmesi iin gerekli tedbirlerin alnaca cevab verilmitir.70 Halen gayrimslim aznlklarla ilgili olarak bir takm sorunlar bulunmakla beraber zellikle Avrupa Birliine uyum sreci iinde bu konularda yol alnmak istendiini ve gayrimslimlerin de temel hak ve zgrlklerden eit olarak yararlanmalarna ynelik yasal dzenlemelerin yaplp gnden gne yerletirilmeye alldn sylemek mmkndr. Gayrimslimlerle ilgili halen mevcut olan sorunlar ve bu sorunlarla ilgili olarak atlan admlar Avrupa Birlii Komisyonunun hazrlad Trkiyeye ilikin dnemsel raporlardan takip etmek mmkndr.71 u an iin ortada bir gerek vardr ki, o da Avrupa birliine tam yelik sreci iinde Trk mevzuatn Birlik normlar ile uyumlulatrma zorunluluudur. Uluslararas hukuk her alanda olduu gibi, gayrimslim aznlk meselesinde de Trkiyenin kapsn almaktadr.72 Hangi amala yaplacak olursa olsun, gayrimslimlerin hak ve zgrlklerden eit olarak yararlanmalarn salayacak bu dzenlemeler neticede Trkiyenin laik devlet olma zelliini bir adm daha salamlatracaktr.

2) Din ve Devlet Kurumlarnn Ayrl Laik devlette din ve devlet kurumlarnn birbirinden ayr olmas gerekmektedir. zbudun, bu art u ekilde ifade etmektedir: Lik bir devlette din kurumlar devlet fonksiyonlarn gremeyecei gibi, devlet kurumlar da din fonksiyonlarn ifa edemez. Yani lik devlet, gerek dine bal devlet, gerek devlete bal din sistemlerini reddeden, din ve devlet ilerini alan olarak

70

Sibel nceolu, Avrupa Birliine Uyum Srecinde Anayasal ncelikler, Kopenhag Kriterleri Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliinin Ortak Paydas m? ( stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, No: 1, 2001). s.299-300. 71 Raporlarn gayrimslimlerin durumlar ile ilgili blmleri iin bkz. Emre ktem, Trkiyedeki Gayrimslim Cemaatlerin Hukuki Durumu-Uluslar aras Boyut Galatasaray niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi ( stanbul, Ocak 2003, Yl: 2, S. 2). s.98-110. 72 Emre ktem, (2003) a.g.m., s. 113.

41

birbirinden tamamen ayran bir ynetim sistemidir.73 Laiklik sadece devletin din kurallar zerinde ina edilmemesi deil, ayn zamanda devlet ve din kurumlarnn karlkl zerklii ve devletin din ilerine de karmamas anlamna gelmektedir. Bugn yalnz dinin devlet ilerine karmamas deil, devletin de din ilerinin yrtmesini ya da denetimini stlenmemesi, sadece kamu dzeni kavram erevesinde doal mdahale yetkilerini kullanlmas eklinde bir anlay yerlemektedir.74

3) Hukuk Kurallarnn Din Kurallarna Uygunluunun Aranmamas Bir devlette hukuk kurallarnn geerlilii din kurallarna uygunluuna bal ise bu devleti laik devlet olarak tanmlamak mmkn deildir. rnein 1876 Kanun-i Esassinin 64. maddesine gre, Heyet-i Ayan, Heyet-i Mebusan tarafndan kabul edilen kanun tekliflerini umuru diniyeye (din ilerine) uygunluk asndan denetlemekle grevliydi. Ayrca 7. madde ile padiaha ahkam- eriyenin (eriat hkmlerinin) icras grev ve yetkisi de verilmitir. Din ve devleti i ie getiren bu hkmlerin varl laiklik ilkesinden uzakl gsterir. Hukukun kayna beeri iradedir. Hukuk, iradenin emir eklinde tezahrdr. Eer beeri irade ilahi iradeye tbi kabul edilirse bunun sonucunda karmza teokratik devlet dzenleri kar. Beeri irade ilahi iradeden bamsz kabul edilirse laik devlet dzenine ulalm olunur. Laik devlet dzeninde dinin en fazla bir etik deer olarak hukukun kayna olmas dnlebilinir. Bunun dnda dinin hukukta bir kaynaklk deerinin bulunmamas gerekir. Laik devlette hukuk kural yannda din kurallarna, hukuk dzeni yannda din dzenlerinin varlna bakarak, dine hukukta, hukuka dinde kaynaklk deeri verilmemelidir.75

73 74

zbudun, a.g.e., s.78 Tanr Yzbaolu, a.g.e., s. 83. 75 Hafzolullar, a.g.e., s. 17-19.

42

zbudun laiklik iin ngrdmz, hukuk kurallarnn din kurallarna uygunluunun aranmamas artn deil, devlet kurallarnn din kurallarndan etkilenmemesi artn aramtr. Bu etkilenmemeye ise asgari ve azami olmak zere iki anlam yklemitir. Asgari anlamda bu ilke, devlet ilerinin din kurallarna uygun olmak zorunda bulunmamalarn ifade ederken, azami anlamda ise bu ilke, devlet ynetiminin din kurallarndan hibir ekilde etkilenmemesini ifade etmektedir. Bu azami anlam gerekletirmenin asgari anlam gerekletirmekten daha zor olduunu kabul eden zbudun, Atatrk liklik anlay, likliin bu anlamda da gerekletirilmesini, devlet yneticilerinin dinsel kurallardan esinlenerek deil, toplum ihtiyalarn akl ve bilim verilerine gre deerlendirerek kararlar vermelerini ve bylece toplumumuzun, en ksa zamanda ada uygarlk dzenine ulamasn gerektirir.76 demektedir.

Kanmzca laikliin bu artn din kurallarndan ya da dini deerlerden hibir ekilde etkilenmeme olarak ifade etmek, bir baka deyile byle bir azami anlam iine sokarak bu ekilde bir laikliin varln iddia etmek mmkn deildir. Hukuk kurallarnn her konudan olduu gibi dini deerlerden de etkilenmesi olaandr. Byle bir etkilenmenin olmadn ve olmayacan sylemekle bu etkilenmenin ancak belli snrlar ierisinde gerekleebileceini sylemek birbirinden farkldr. Bu adan laiklik ilkesi ile badamas mmkn olmayan husus hukuk kurallarnn din kurallarndan etkilenmesi deil, hukuk kurallarnn din kurallarna uymak gibi bir zorunluluunun bulunmasdr. Aksi durumda 1981 tarih ve 2429 sayl Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakknda Kanunun 2. maddesi uyarnca Ramazan ve Kurban Bayramlarnda resmi daire ve kurulularn tatil edilmesinin laiklik ilkesi asndan aklamas nasl sz konusu olabilir? Bu gnlerin tatil edilmesinin nedeni dinin etkisi deildir de nedir? Sonuta laik bir devlette hukuk kurallarnn toplumun dinsel gereklerini gzeterek karlmas gerekebilir. phesiz ki bu kurallar yine beeri iradeden

76

zbudun, a.g.e., s. 80.

43

kaynaklanmaktadr ancak beeri irade oluurken bir takm dini deerlerden etkilenebilmektedir. Kald ki yasa koyucunun o yasay dini deerlerle karp kartmadn tespit etmek de kolay deildir.77 Toplumun dinsel gereksinimlerini karlamak iin baz hizmetlerin devlet tarafndan yerine getirilmesi, bir takm dzenlemelere gidilmesi kanmzca laiklik ilkesine aykrlk oluturmamaktadr. Ancak bu badamann olmazsa olmaz art dinsel gereksinimlere cevap vermek zere yaplan btn dzenlemelerin dinden deil, akldan, beeri iradeden kaynaklanmasdr. Bu nedenle laik devlet iin aranacak husus, hukuk kurallarnn din kurallarna uygunluu getirebilmesidir. art bulunmadan yasa koyucunun grevini yerine

77

Gzler, a.g.e., s. 149.

44

IV. ZORUNLU D N DERSLER VE D YANET LER BAKANLII lkemizin laik yaps ile badamad gerekesiyle, srekli olarak tartmalara neden olan iki konu bulunmaktadr. Bunlardan biri zorunlu din dersleri, dieri ise Diyanet leri Bakanldr. Laiklik ilkesine aykrlklar iddia edilen bu iki konu hakknda bilgi verip deerlendirmede bulunmak almamz asndan kanlmaz niteliktedir. A) Zorunlu Din Dersleri Tevhid-i Tedrisat kanunundan sonra 1927 ylnda orta retimden kaldrlan din dersleri, daha sonra 1930 ylnda ehir ve 1939 ylnda ky ilkokullarnda da kaldrlmtr.78 Bundan 10 yl sonra 1949da din dersleri 4. ve 5. snflar iin seimlik ders olarak tekrar getirilmitir. Seimlik olan din derslerinin snf geme ile ilgisi bulunmad gibi, dersin alnmas velilerin bu yndeki taleplerine bal tutulmutur. 1950de ise, talep konusunda farklla gidilmi ve ocuunun din dersi almasn istemeyenlerin talepte bulunmas usul getirilmitir. 1953 ylnda, din dersleri snf geme bakmndan zorunlu hale getirilmi, 1956da ise ortaokul ve dengi okullarda da din dersi okutulmas karara balanmtr. 1967-1968 retim ylndan itibaren ise lise ve dengi okullarda semeli din dersi uygulamas balamtr.79 1961 Anayasasnn 19. maddesinin 4. fkrasnda din dersleri konusu

dzenlenmi ve Din eitim ve renimi ancak kiilerin kendi isteine ve kklerin de

kanuni temsilcilerinin isteine baldr. hkm getirilmitir.

78 79

Sabuncu, a.g.e., s. 123. Mehmet Semih Gemalmaz, Trk Kyafet Hukuku ve Trban ( stanbul, Legal yaynclk, 2005). s. 112-114.

45

1973te 1739 sayl Milli Eitim Kanunu ile eski usule dnlm ve din eitim ve retimin istee bal olmas ve bu istein de kayt esnasnda veliler tarafndan yazl olarak bildirilmesi ngrlmtr.80 1982 Anayasa ise, 24. maddesinin 4. fkrasnda; Din ve ahlk eitim ve
retimi Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Din kltr ve ahlk retimi ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dndaki din eitim ve retimi ancak, kiilerin kendi isteine, kklerin de kanun temsilcisinin talebine baldr. diyerek din derslerinin zorunlu olmasn anayasal bir hkm haline

getirmitir.81 Ergun zbuduna gre; din ve ahlak eitim ve retiminin Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplmas, dini retme hrriyetinin, Anayasann 14. maddesindeki amalarla ktye kullanlmasn nlemek bakmndan zorunludur. Fakat zorunlu din eitimi hangi amala ve ne ekilde getirilmi olursa olsun laik devlet ilkelerine aykrdr.82 eref Gzbyk ve Turgut Tan da ayn gr benimseyerek devletin gzetim ve denetimi altnda, istee bal din retimi yaplmasnn anayasaya ve izlenen laiklik politikasna aykr bir yn olmadn, anayasaya aykrlk tekil eden hususun din kltr ad altnda zorunlu din retimi yaplmas olduunu belirtmektedirler.83 Zorunlu din dersleri konusu gndeme geldiinde hep yle bir savunma ortaya kmaktadr: Madde metninde din eitimi deil, din kltr deyimi kullanlmtr. Bu ders dinler hakknda bilgi veren bir kltr dersi niteliindedir.

80 81

Gemalmaz, a.g.e., s. 114. Hkmn gerekesine bakldnda, istismar ve suiistimali nlemek amacyla, din ve ahlak eitim ve retiminin devlet denetimi ve gzetimi altna alnd grlmektedir. Danma Meclisince hazrlanan taslakta gayrimslimler zorunlu din eitimi dnda tutulmuken, Milli Gvenlik Konseyince deiiklie gidilmi ve din ve ahlak eitimi yerine, din kltr ve ahlak bilgisi ifadesi kullanlarak din dersleri herkes iin zorunlu klnmtr. 82 zbudun, a.g.e., s. 77-78. 83 A.eref Gzbyk Turgut Tan, dare Hukuku Cilt I (Ankara, Turhan Kitabevi, 1998). s. 49.

46

Ama belli bir dinin propagandasn yapmak deil, genel olarak tm dinler hakknda tarafsz bir ekilde bilgi vermektir.84 Zorunlu din dersleri konusu bir Alevi yurttamz tarafndan Avrupa nsan Haklar Mahkemesine tanmtr.85 A HM.nin bavuruyla ilgili olarak ne karar vereceini bekleyip greceiz. A HM.nin daha nceki kararlarndan86 kan itihadna gre ise, devlet okullarnda verilen seimlik din dersleri Szlemeye aykrlk oluturmamaktadr. Mahkemeye gre dersin zorunlu olmas halinde ise, talep eden herkese muaf tutulma hakknn salanmas kouluyla yine Szlemeye aykr bir durum bulunmamaktadr. Bunun dnda, sistematik dinsel telkin boyutuna varan dayatmalar ise Szlemeye aykrlk oluturmaktadr.87 Devletin din derslerini zorunlu hale getirmesi, aslnda dinin devlet politikasnda kullanlmaya baland 1980 darbesi sonundaki uygulamalarn bir parasn tekil etmektedir. Ordu bir taraftan merkezi ve laik devlet yapsn oluturmay amalarken bir taraftan da slamn sosyal dzendeki rolnn farkna vararak dini laik dzeni desteklemek iin kullanmaya balamtr.88 Dnemin devlet bakan, 12 Eyll 1980den sonra yapt eitli konumalarda milli birlik iin din unsurundan ve din ideolojisinden yararlanm ve bunlar birletirici unsur olarak grmtr. Dini birletirici unsur olarak kabul eden Milli Gvenlik Konseyi yeleri, zorunlu din dersi ile ilgili maddenin grlmesi srasnda Bir milleti dinsiz yapmak mmkn deildir. Bir tarihten, bir corafyadan, matematikten vazgeilemeyecei gibi, bu din dersinden de vazgeilemez diyerek din telkini yapmak amacyla zorunlu din dersini kabul ettiklerini ortaya koymulardr.89 Zorunlu din dersleri ile ilgili olarak ortaya koymak istediimiz iki husus vardr: Birincisi, zorunlu din dersini savunanlarn dayanak noktasn bu dersin tm

mer zgi Zafer Gren, Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Yorumu Cilt I (Ankara, TBMM basmevi, 2002). s. 301. 85 Trker Alkan, Din ve inan zgrl zedeleniyor Radikal ( 07.04.2005). 86 Bkz, Angelina, svee kar, 10491/83, 03.12.1986. 87 zen, a.g.e., s.124; Angelina, svee kar, 10491/83, 03.12.1986. 88 James C. Helicke, Secularization and nternetional Relations Theorey: the Case of Turkey, (Ankara, Bilkent University, Thesis for Master Degree, 2001). s. 50. 89 Tanr, a.g.e., s. 140.

84

47

dinler hakknda bilgi verme amac tamas oluturmaktadr. Zorunlu din dersini savunanlara gre, bu ders srf slamiyeti anlatan bir din dersi deildir. lk ve orta dereceli okullarda verilen din dersleri, mezhebe / dine dayal bir din dersi deil dinler st bir kltr dersidir.90 Ama ocuklara bu kltr alamak, dinler konusunda bilgi vermektir. Fakat ne olursa olsun uygulamada bu amaca ulalp ulalmad, bu amatan saplarak dersin belli bir din retimi haline dnp dnmedii her zaman kafalarda soru iareti brakacaktr. Bir baka deyile sz konusu amacn uygulamadaki varl srekli olarak kuku yaratacaktr. kincisi ise din dersi hangi amala getirilmi olursa olsun zorunlu olmas sebebiyle vatandalar iin rahatszlk nedeni olabilecektir. Kii ocuuna din eitimini kendisi vermek isteyebilecei gibi, eitli nedenlerden dolay okulda verilen din eitimini kendi inanlarna uygun grmeyebilir. Nitekim din derslerinin anayasa tarafndan zorunlu klnmasndan itibaren eitli evrelerdeki bu honutsuzluk hep kendini gstermitir. rnein, 1982-1983 retim ylnda din dersinin zorunlu dersler kapsamna alnmasyla birlikte zellikle Diyarbakr, stanbul, Mersin ve Mardinde sorunlar kmtr. Bu ehirlerde yaayan ve mslman olmayan aileler ocuklarnn din dersine girmesini istemezler. Derslere girmeyen renciler ise devamszlktan snfta kalma ile kar karya kalrlar. Bunun zerine Diyarbakr Hristiyan Cemaati Bakan ocuklarn snfta kalmasyla ilgili olarak dnemin adalet bakanna bavurur fakat sorun zmsz kalr.91 Grlecei zere aradan 20 yldan fazla zaman gemesine ramen bu konudaki sorunlar devam etmekte o zamanlar i hukuk yollarnda are arayanlar bugn Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kapsn almaktadrlar. Blent Tanre gre; zorunlu din dersleriyle amalanann slam dini ve dier dinler hakknda bilgi vermek deil, dorudan doruya din telkini yapmak olduu olduka aktr. Din derslerinin telkine ve ezberletmeye ve uygulamaya dnk olduunun en ak itiraf, yine Milli Eitim Bakanlndan kan bir yazda yer
90

Mehmet Zeki Aydn, Avrupa Birlii lkelerinde Din retimi ve Trkiye ile Karlatrlmas, http://www.flwi.ugent.be/cie/mzaydin5.htm (30.09.2005). 91 Necat Kk, Laiklik ( stanbul, Nve Kltr Merkezi yaynlar: 21, 2005). s. 143.

48

almaktadr. Eitim ve retim Yksek Kurulunun 3 Ekim 1986 tarihli kararnda, aznlk okullar dndaki okullarda renim gren, T.C. uyruklu Hristiyan ya da Musevi rencilere kelime-i ehadet, kelime-i tevhid, besmele, ament, sure, ayet ve namaz dualar ezberletilmeyecei, namaz, oru, zekat ve hacca ait uygulamaya ynelik bilgiler retilmeyecei ve rencilerin bunlardan sorumlu tutulmayaca bildirilmitir. Karar, mslman renciler iin yaplanlarn nasl bir telkin ve propaganda niteliinde olduunu ve uygulamaya da ynelik bulunduunu hibir kukuya yer brakmayacak aklkta gzler nne sermektedir. lk ve ortaretim rencilerinin mslman olan/olmayan biiminde ayrlmas, tek bana byk bir bask olup, bugnk eitimin ne kadar laiklikten uzaklam olduunun da bir gstergesidir.92 1990 ylnda ise Milli Eitim Bakanl Eitim ve retim Yksek Kurulu zorunlu din dersleri ile ilgili olarak bir karar daha almtr. Bu karar ile; aznlk okullar dnda kalan ilk ve orta retim okullarmzda renim gren T.C. uyruklu Hristiyanlk ve Musevilik dinlerine mensup rencilerin; bu dinlerden birine mensup olduklarn belgelendirmeleri kaydyla, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Dersine girmelerinin zorunlu olmad, ancak bu derse girmek istedikleri takdirde velilerinden yazl dileke getirmelerinin gerekli olduu hususunun kabul kararlatrlmtr.93 Bylece bugn iin, Hristiyanlk ve Musevilik dnda bir dine mensup olanlarn ya da slam iinde farkl bir mezhep iinde yer alanlarn yahut da ateist olanlarn din derslerine katlmlar zorunludur. Zorunlu din dersinin laiklie aykr olduunu syleyip bunun kaldrlmas istendiinde, baz evrelerce ocuklarna din dersi verdirmek isteyen anne babalar ne yapacak? sorusu sorulmakta ve din dersine hayr diyenlerin bu soruya bir cevap vermeleri beklenmektedir.94 Bu yaklam zorunlu din dersine kar olanlarn din eitimine tamamen kar olduklar eklindeki bir yargnn sonucudur. Oysa bizim kar olduumuz devletin okullarda din eitimi vermesi deil, verilen eitimin
92 93

Tanr, a.g.e., s. 51. Karar iin bkz. http://dogm.meb.gov.tr/yksek_kurul_karar.htm (12.11.2005) 94 Ahmet Hakan, Din Dersine Hayr Diyenlerin Dikkatine Hrriyet, (07.03.2005)

49

zorunlu olmasdr. Zorunluluk ortadan kalktnda ocuunun okulda ald din eitimden honut olmayanlar bu dersi semez, memnun olanlar ise bu derse kayt yaptrr. nemli olan bireyin bu dersi alp almama konusunda seim yapabilmesidir. Verilen din dersini kendi inanlarna uygun bulmayarak semeyenlerin kendi inanlarna uygun bir dini eitimi nerede hangi artlar altnda verebilecekleri ise zorunlu din dersleri dnda ayr bir sorundur. Burada ilk etapta nemli olan din eitimindeki zorunluluun kaldrlmas bu konuda bir seim hakk tannmasdr. Uygulamada da bu seimin din dersi almak istemeyenlerin okula verecekleri bir dileke ile deil, din dersi almak isteyenlerin bu taleplerini sunmalar yoluyla gereklemesi daha doru bir usul oluturacaktr. Din dersi almak isteyenlerin dilekeleri ile kendi seimlerini yanstmalar, din ve vicdan zgrl ve laik devlet ilkesi ile daha fazla badaacaktr. Sonu olarak zorunlu din dersleri tm dinler karsnda tarafsz bir tutum sergilemek durumunda olan laik devlette, din ve vicdan zgrlne aykrlk oluturmaktadr. Bu aykrlk ayn zamanda ana-babann, ocuun dini eitimi konusundaki haklarnn ellerinden alnmasna ve toplum iinde honutsuzluklarn yaanmasna neden olmaktadr. Laiklik ilkesiyle badamayan bu uygulama devam ettike zorunlu din derslerinin sorunlu din dersleri kimliinden kurtulmasnn mmkn olmayaca anlalmaktadr. Zorunluluk kalktnda sorun da kendiliinden ortadan kalkacaktr.95

95

Konu ile ilgili olumlu bir gelime olarak, stanbul 5. dare Mahkemesinin bir alevi babann olunun zorunlu Din Kltr ve Ahlak bilgisi derslerinden muaf tutulmas ynnde yapt bavuruyu kabul ederek yrtmeyi durdurma karar verdii 18.04.2006 tarihli gazetelere yansyan haberler arasndadr. Bkz. Din Derslerine Muafiyet in Karar Bekleniyor (Hrriyet, 18.04.2006);Din Dersi Semeli Olsun (Radikal, 18.04.2006). Sz konusu yazlara gre; stanbul 5. dare Mahkemesi, Davacnn herhangi bir din mensubu olduuna baklmakszn, temel hak ve hrriyetlerden olan inan zgrlnn uygulanmas kapsamnda ocuunun zorunlu din kltr ve ahlak renimi derslerinden muaf olmas gerektiini belirterek, yrtmeyi durdurma karar vermitir.

50

B) Diyanet leri Bakanl Din ve devlet ileri ayrl laik devletin varlk artlarndan biri olarak kabul edilince doal olarak aklmza hemen Diyanet leri Bakanl gibi bir kuruma sahip olan Trkiye Cumhuriyetinin bu adan laiklik ilkesiyle ne lde badat sorusu gelmektedir. Diyanet lerinin varl daha Cumhuriyetin ilk yllarna dayanmaktadr. Daha nce belirttiimiz gibi 3 Mart 1924 tarihinde 429 sayl yasa ile eriye ve Evkaf Vekaleti kaldrlmt.96 Kaldrlan bu Vekalet yerine yine ayn yasa ile Diyanet leri Reislii kurulmutur. 1924 Anayasasnda 1928 deiikliine kadar devlet dini slam olarak kabul ve ilan edildiinden din hizmeti vermek zere devlet idaresi iinde bir kurum bulunmas Anayasal bir eliki yaratmamaktayd. Bir baka deyile, 1928 deiikliine kadar devlet dini slamd ve Diyanet leri Reislii dini bir kurum olarak devlete bal bulunmaktayd.97

Ancak 1928de devletin dini hakkndaki hkm kaldrldktan ve 1937de aka laiklik ilkesi kabul edildikten sonra dini hizmet veren bir kurumun devlet idaresi ierisinde yer almasnn gerekip gerekmedii konusu srekli tartmalara neden olmutur. Resmi din anlayndan vazgeildii halde din hizmetlerinin (ki burada sz konusu olan yalnzca slam dinine ilikin hizmetlerdir) bir kamu hizmeti olarak verilmesi baz evrelerce laiklie aykr bulunurken, baz evrelerce byle bir kurumun varl laikliin teminat olarak grlmtr. Cumhuriyet dneminde vatandaa din hizmeti vermek ve bu hizmeti kontrol altnda tutmak suretiyle kurulmak istenen yeni dzene geii kolaylatrmak ve bu dzeni teminat altna almak amacyla oluturulan bu kurum 1961 ve 1982 anayasal dzenlerinde de yer alarak varln devam ettirmitir. 1982 Anayasasnn 136. maddesine gre, Genel idare iinde yer alan Diyanet leri Bakanl, liklik ilkesi dorultusunda, btn siyasi gr ve dnlerin dnda kalarak ve millete dayanma ve btnlemeyi ama edinerek, zel kanununda gsterilen grevleri
96 97

Bkz. yukarda s. 16. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama ( stanbul, Bilgi yaynlar, 1972). s. 473.

51

yerine getirir.

1965 tarihli, 633 Sayl Diyanet leri Bakanl Kurulu ve

Grevleri Hakknda Kanunun 1. maddesine gre de; slam Dininin inanlar, ibadet ve ahlak esaslar ile ilgili ileri yrtmek, din konusunda toplumu aydnlatmak ve ibadet yerlerini ynetmek zere; Babakanla bal Diyanet leri Bakanl kurulmutur. Kanunun bu ibaresinden ortaya kan sonu aktr: Diyanet leri Bakanl yalnzca slam dinine ilikin ileri yrten bir kurumdur. Diyanet leri Bakanlnn ne ekilde ilev grdne bakldnda ise, slmiyetin Snni anlay iinde din ilerini yrten ve denetleyen bir devlet dairesi olduu ortaya kacaktr.98 Diyanet leri Bakanlnn genel idare ierisinde yer almas tartmalara yol am ve bu konuda temelde iki grn ortaya kmasna neden olmutur. Birinci gre gre, laik bir devlette din kamu hizmeti niteliinde deildir. Laik devletin varlk unsurlarndan biri de din ve devlet kurumlarnn birbirinden ayrlmas olduuna gre, Diyanet leri Bakanlnn genel idare iinde yer almasnn, laikliin bu unsuru ile ve dolaysyla laiklik ilkesi ile badatnn savunulmas mmkn grlmemektedir. Laik bir devlette din ilerini yrtecek bir devlet kurumuna ihtiya bulunmamaktadr. Diyanetin genel idare ierisinde yer almas, devletin din ilerine mdahalesi sonucunu dourur ki bu durum laiklik ilkesine ve din ve vicdan zgrlne aykrlk oluturacaktr.99 kinci gre gre ise, dinsel hizmetlerin bamsz bir kurumun eline braklmas durumunda, Mslman bir toplum iinde bu tr bir kurumun devletle atan byk bir g haline gelme tehlikesi vardr. Dinin herhangi bir ekilde devlet ynetiminde sz sahibi olacak bir nitelik kazanmas engellenmelidir. slam dininin medeni ve liberal esaslarna ramen, asrlardan beri bir gerilik sebebi haline getirildii ve bu yzden byk zararlar grld bilinen bir gerektir. Bu nedenle Diyanet leri Bakanlnn genel idare ierisinde yer almas; laiklie tezat tekil
98 99

Tanr Yzbaolu, a.g.e., s. 83; Erdoan, (2005), a.g.e., s. 239. Gzler, a.g.e., s.147; Nazm Poroy, Laiklik Hakknda ( stanbul, smail Akgn Matbaas, 1951). s.32; Bagil, (1991) a.g.e., s. 204; Blent Daver, Trkiye Cumhuriyetinde Laiklik (Ankara, ASBF. Yaynlar, 1955). s. 89.

52

eden, laiklii zayflatan bir husus deil, tam tersine Trk devrimlerinin zelliklerine uygun bir laiklik anlaynn yani dinin devlet ilerinden arndrlp vicdanlara itilmesinin yardmcsdr.100 Lik bir devlette ne din kurumlarnn devlet fonksiyonlarn grmesinin ne de devlet kurumlarnn din fonksiyonlarn grmesinin mmkn olmadn belirten zbudun, bu hususu aka ortaya koymakla beraber ikinci gr benimsediini u ekilde ifade etmektedir:
Bu sistem, likliin Bat lkelerindeki klasik anlal ekline uymamakla beraber, Trkiyenin zellikleri sebebiyle ortaya km olan ve aslnda liklii zayflatc deil, aksine onu koruyucu nitelik tayan bir zm tarzdr. Osmanl mparatorluunda ve genel olarak slam dnyasnda slam dini, yzyllardan beri devlet ve toplum hayatn gl etkisi altnda bulundurmutur. Bu durumda, din hizmetlerinin devlet kontrolnden tamamen uzak biimde cemaat rgtlerine braklmas ok sakncal olur; Atatrkn Trk toplumu iin izdii ada uygarlk dzeyine ulamak hedefinin gerekletirilebilmesini tehlikeye drebilirdi.101

Anayasa Mahkemesi de Diyanet leri Bakanlnn varln laiklik ilkesi iinde deerlendirerek, lke artlar nedeniyle bu durumun laiklikle atma iinde bulunmad eklindeki ikinci gr benimsemitir.102 Mahkeme, 657 sayl kanunda deiiklik yaparak bir din hizmetleri snf oluturan 1327 sayl kanunun iptali istemiyle alan davada103, laikliin yaratcs olan Bat ile Trk toplumu arasndaki farka deinmekte, slam dininin hukuk yaratma zellii nedeniyle Hristiyanlktan farkl bir nitelik tadn vurgulamaktadr. Hristiyanlkta mevcut bamsz ve zerk Kilise anlaynn, ounluu Mslman olan bir lkede ok farkl sonular yarattn ve yaratacan belirten Mahkeme buradan hareketle, Diyanet leri Bakanlnn varln Trkiyedeki laik dzenin devam iin zorunlu
100

Mmtaz Soysal, 100 Soruda Anayasann Anlam ( stanbul, Gerek yaynevi, 1997). s. 174; Server Tanilli, Devlet ve Demokrasi: Anayasa Hukukuna Giri ( stanbul,, Say Kitap Pazarlama, 1982). s. 152; Kubal, a.g.e., s. 253-254; Sabuncu, a.g.e., s. 125-126. 101 zbudun, a.g.e., s. 79. 102 Bu yndeki kararlar iin bkz. E.1970/53, K.1971/76, k.t. 21.10.1971, AMKD., S.10, s. 52; E.1993/1, K.1993/2, k.t.23.11.1993, AMKD., S.30, C.2, s.925; E.1996/3, K.1997/3, k.t. 22.05.1997, AMKD., S.36, C.2, s. 978. 103 E.1970/53, K.1971/76, k.t. 21.10.1971, AMKD., S.10, s. 52

53

grmektedir. Bir baka deyile, Mahkeme Diyanet leri Bakanln, din ilerinin devlet ilerine mdahalesini engelleyecek bir devlet kurumu niteliinde grdnden bu kurumu laik devlet ilkesi iinde merulatrmaktadr. Ylmaz Aliefendioluna gre; dinin genel idare iinde yer almasnn dinin devlete denetiminden ok, devletin dinler ve inanlar arasnda ayrm yapmas ve bir dini benimsemesi olgusu yaratp yaratmad, devlet btesiyle beslenen ve kamusal bir kimlik kazanan dini akmlarn devlet kadrolarnda ve toplumsal alanda etkinliklerini arttrp arttrmadklar konusunun artk sorgulanma vakti gelmitir.104 Cumhuriyetin kuruluunda, dinin devlet gdmnde kalmas asndan Diyanet leri Bakanl yararl bir ilev grmtr. 1924 yl koullar ierisinde byle bir kurumun yasa ile kurulmas doru saylabilir. Ancak aradan 82 yl gemesine ramen ayn anlayn geniletilerek ve glenerek Anayasa kuralyla benimsenmesi dinin ve dinsel kurulularn glenmesinin ve dinin giderek siyasallamasnn arac olmutur.105 Diyanet leri Bakanl ile ilgili olarak Siyasi Partiler Kanununda da zel hkm yer alm ve bu hkmle kurumun genel idare iindeki varl ayrca koruma altna alnmtr. Sz konusu kanunun 89. maddesine gre; Siyasi partiler, laiklik
ilkesi dorultusunda, btn siyasi gr ve dncelerin dnda kalarak ve millete dayanma ve btnlemeyi ama edinerek zel kanunda gsterilen grevleri yerine getirmek durumunda olan Diyanet leri Bakanlnn, genel idare iinde yer almasna ilikin Anayasann 136 nc maddesi hkmne aykr ama gdemezler.

Anayasa Mahkemesi 23.11.1993 tarihinde zgrlk ve Demokrasi Partisinin kapatlmas ile ilgili davada, daval partinin programnda yer alan "Devlet din ilerine karmayacak, din cemaatlere braklacaktr." eklindeki dzenlemeyi, SPK.nun 89. maddesi ve Anayasann 136. maddesi erevesinde deerlendirerek bir kapatma nedeni olarak grmtr.106 Mahkemeye gre; Anayasa'da genel idare iinde varl
ngrlen Diyanet leri Bakanl'nn grevlerini ortadan kaldrmak ve bu yolla bu

104

Ylmaz Aliefendiolu, Laiklik ve Laik Devlet, Laiklik ve Demokrasi (Ankara, mge Kitabevi, Derleyen: brahim . Kabolu, 2001). s. 127. 105 Aliefendiolu, a.g.e., s. 95-97. 106 E.1993/1, K.1993/2, k.t. 23.11.1993, AMKD., S.30, C.2, s. 925.

54

kurumun hukuksal varlna son vermek zellikle siyas partiler ynnden 2820 sayl Yasa'nn 89. maddesine aykrdr.

Anayasa Mahkemesinin verdii bu kapatma karar zerinde biraz durmak gerekir. ncelikle unu belirtmek gerekir ki, ZDEP sadece laiklik ilkesini ihlal deil ayn zamanda blnmez btnlk ilkesini ihlal nedeniyle (ki kararn bu ksm inceleme alanmzn dndadr) mahkemece kapatlmtr. Dikkat edilecei zere karar 1995 Anayasa deiikliinden nce 1993 ylnda verilmitir. Bu nedenle kararn oluumunda mahkeme zorunlu olarak 1995 ncesi Anayasa ve Siyasi Partiler Kanununu dikkate almtr. 1995 deiiklii ile Anayasann 69. maddesi siyasi partilerin ancak halde kapatlabileceini ngrmtr. Karar tarihinde ayrca Anayasa Mahkemesi SPKnu, Anayasann Geici 15. maddesi korumas kapsamnda grm ve SPKnu ve dolaysyla bu kanunun 89. maddesini Anayasaya uygunluk denetimi yapmadan dorudan uygulamtr. Mahkeme bu kararnda da Trkiyenin sahip olduu zellik zerinde durmu, Diyanet leri Bakanlna genel idare tekilat ierisinde yer verilmesini laiklie uygun grm ve bu kurumu laiklikle btnletirmitir. Bu kurumun genel idare iinden karlarak varlna son verilmesi ynndeki politika ve nerileri ise laikliin ihlali olarak deerlendirmitir. Anayasa Mahkemesinin, zde laiklik ilkesini benimseyen bu partiyi Diyanet leri Bakanlnn genel idare iinden karlmas ve kaldrlmas ynndeki nerilerinden dolay, srf SPK. ve Anayasada ifadesini bulan ve Trkiyede uygulanan laiklik ilkesine aykrlk oluturduu gerekesiyle kapatmas sonucu; laiklii benimseyen partiler asndan da laik devlet ilkesi kat bir biimde yorumlanm ve laiklik konusunda, bu Anayasada ngrlen laiklik ilkesi yerine genel anlamda laikliin gereklerini salamay amalayan neriler kapatma nedenleri kapsamna dahil edilmitir.107

107

Adnan Kk, Siyasi Partilere likin Yasaklamalar (Ankara, Asil Yayn Datm, 2005). s.400 401.

55

Mahkeme parti programnda yer alan sz konusu hkm kapatma nedeni olarak grrken unlar sylemitir: Devletin her toplumsal kurumda olduu gibi, toplumun din

gereksinmelerine yardm etmesinin Anayasa'da yer alan ve nitelikleri aklanan liklik esaslarna aykr bir yan bulunmad gibi Diyanet leri Bakanl'nn Anayasa'da yer almasnn da yukarda aklanan nedenlere dayanmas karsnda, liklik ilkesine aykr dt kabl edilemez. Yine bu nedenlerle Devletin bu alandaki yardm ve Diyanet leri Kuruluu grevlilerinin memur saylmas, Devletin din ilerini yrtt anlamna gelmeyip, lke koullarnn zorunlu kld durumlara uygun bir zm yolu bulmak ama ve anlamn tamaktadr.

Kanmzca, Mahkemenin kararn hakl bulmak mmkn deildir. Diyanet leri Bakanlnn statsn deitirme amac tek bana parti kapatma nedeni olarak grlmemelidir.108 Nitekim kapatma karar A HM ne gtrlm ve A HM.si Szlemenin 11. maddesinin ihlal edildiine karar vermitir.109 Anayasa Mahkemesi Demokratik Bar Hareketi Partisinin kapatlmas istemiyle alan davada110 ise bu konudaki yanl tutumunu brakmtr. Demokratik Bar Hareketi Partisinin programnda yer alan; Biz, Diyanet leri Bakanlnn bir Devlet Kurumu olmaktan kartlmasndan yanayz. Kurum inan sahiplerine devir edilmeli, Kurumda, hangi inan grubunun, hangi temsil esasna gre var olaca ve mali btesinin nasl dzenlenecei tmyle bu kurumda yer almak isteyen cemaat temsilcilerince belirlenmelidir. ifadesi nedeniyle partinin kapatlmas istemiyle dava almtr. 1995 Anayasa deiikliinden sonra yine SPKnun 89. maddesiyle balantl olarak Demokratik Bar Hareketi Partisinin kapatlmas istemiyle alan bu davada, Anayasa Mahkemesi siyasi partilerin ancak Anayasada belirtilen nedenlerle snrl olarak kapatlabileceini, yasama organnn
108

Erdal Abdulhakimoullar, Trkiyede Siyasi partilerin Kapatlmas Rejimleri, (Sakarya, Yaynlanmam doktora tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2000). s. 105. 109 Case of Freedom and Democrasy Party, Application no:23885/94, 8.11.1999. 110 E.1996/3, K.1997/3, k.t. 22.05.1997, AMKD. S.36, C.2, s. 978.

56

SPKnu Anayasal dzenlemeye uygun hale getirmesi gerekirken bunu yapmadn, Anayasann 11. maddesinde de belirtilen Anayasann stnl ilkesi gereince Anayasann stn norm durumunda olduunu aklam ve kapatma istemini red etmitir.111 Kanmzca Diyanet leri Bakanlnn genel idare ierisinde yer almas aka laiklik ilkesi ile badamayan bir durum yaratmaktadr. Trkiyenin zel durumu ve slamn tad niteliklere dayanarak Diyanet leri Bakanlnn varln Trkiyedeki laikliin teminat olarak gren gr sahipleri de aslnda bu durumun farkndadrlar. Ancak onlara gre; laikliin genel anlam deil, Trkiyedeki laiklik anlay ve uygulamas birinci derecede nem arz etmektedir. Cumhuriyetin kazandrd bu laiklik anlayna zarar verecek her trl dzenleme ve uygulamadan kanlmaldr. Bu sebeple Diyanet leri Bakanl gibi devletin dini kontrol altnda tutmasn ve bylece laik niteliini koruma altna almasn salayan bir kuruma dokunma fikri bu gr sahiplerince korku ve tedirginlik ile karlanmaktadr. Oysa Diyanet leri Bakanlnn kuruluundan bu gne kadar ok ey deimi o gnlerde yeni yeni alanmaya ve yerletirilmeye balanan laiklik ilkesi bugn devletin temel yap talarndan biri haline gelmitir. Bu nedenle artk bugn bu kurumun gnah ve sevabyla savunmas masa zerine yatrlp varlnn leri olarak sorgulanabilmesinin art olduu grndeyiz. Bir kimsenin Diyanet Bakanlnn kaldrlmasn nedeniyle laiklik dman

nitelendirilmesi ya da bu gr savunan bir partinin srf bu nedenle kapatlmas ise kr krne inanlan, saplant niteliinde bir laiklik anlaynn marifeti olabilir. Trkiyenin iinde bulunduu bir takm nedenlerle farkl bir laiklik uygulamas sz konusu olmu olabilir. Ancak laiklik dinin devlete mdahalesini yasaklad kadar devletin de dine mdahalesini yasaklamaktadr. Koullarn bu yasaklamaya uygunluu elbette tartlabilir; ancak sonuta yaplmas gereken laiklikle atan hususlar grerek atmalar en asgari dzeye indirgemeye almaktr. Bu noktada

111

E.1996/3, K.1997/3, k.t. 22.05.1997, AMKD. S.36, C.2, s. 1027.

57

Diyanet leri Bakanln btnyle kaldrmak yerine, bu kurumu tm dinlerin temsil edildii bir yapya brndrmek ve tm din mensuplarna hizmet veren bir sistem kurmak, zerinde dnlebilecek alternatifler arasnda yer almaktadr. Bylelikle, lkede baskn olan dine ve mezhebe ynelik faaliyette bulunan bir kurum yerine, hangi dinden olursa olsun tm vatandalarn dinsel ihtiyalarna cevap veren ve bu yap iinde din zgrln ve laik devlet yapsn koruyan, bir kurumun yaratlmas mmkn olabilecektir.

58

III. BLM ANAYASA MAHKEMES VE TRBAN I) GENEL OLARAK

Dinin de devletin de kendilerine ait kurallar bulunmakta, daha dorusu her ikisi de kendi koyduklar kurallar ile varlk kazanmaktadrlar. Bu durumda bu iki tr kurallar grubu arasnda atma olmas olaandr. Din kurallarnn ve bu kurallar dnda devletin kendi koyduu kurallarn bulunduu bir sistem ierisinde, toplumsal kurallar aras atma yaanmamas mmkn deildir. Bu tr bir atmann yaanmamas ancak, devletin teokratik bir yapya sahip olmas halinde sz konusu olabilir. Aslnda teokratik devlet, din kurallar dnda bir kural da yaratm durumda deildir. nk teokratik devlette koyulan tm kurallarn dinin gerei olduu iin koyulduu dncesi hakimdir. Grlecei zere burada atmay engelleyen esas husus laik devlet ilkesinin batan reddedilmi olmasdr. Dolaysyla, kurallar aras atma bu ekilde engellendiinde laik devlet sfatnn korunmas mmkn deildir. Laik devlet salt din kurallarn, laik hukuk sisteminin yaratt hukuk kurallar yerine geirip uygulamayacak ve bu anlamda bir atma yaanmasna izin vermeyecektir. Ancak daha nce de sylediimiz gibi laik devlet ayn zamanda din ve vicdan zgrln tanyan devlettir. Bu kapsamda bireyin din zgrl nem kazanmakta, bu zgrlk iinde neyin yer alp almad sorunu, din ve hukuk atmas grnm kazanmaktadr. 1980lerde kresel dzeyde ba gsteren, inanca yneli ya da dn hareketi tm hzyla devam etmekte ve ideolojilerin knden doan boluu doldurma eilimi yaanmaktadr.1 Buna paralel olarak din ile hukuk arasndaki atma da sreklilik kazanmaktadr. lkemiz asndan trban sorunu (Yksekretim kurumlarnda trbann yasaklanmas sorunu), bu atmann en youn ve iddetli grmn tekil etmektedir. atmalarn varl doal olarak sorunun yargya
1

Akif Emre ktem, Uluslararas hukukta nan zgrl (Ankara, Liberte yaynlar, 2002) nsz, i.

59

intikal etmesine neden olmu, Dantay ve Anayasa Mahkemesi trban yasana onay veren nitelikte kararlar vermilerdir. hukukta trban yasann kaldrlmas ynnde bir sonu alamayanlar konuyu Avrupa nsan Haklar Mahkemesine tamlar fakat buradan da olumlu bir cevap alamamlardr. Konunun yarg kararlar erevesinde btnlk iinde deerlendirilebilmesi iin Anayasa Mahkemesinin kararn inceledikten sonra, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin bu konudaki temel grn de ortaya koymak faydal olacaktr. Anayasa Mahkemesi kararlarna konu olan ve gncelliini koruyarak, devaml surette tartmalar yaanmasna neden olan trban yasa, yksekrenim rencileri iin getirilmi olan yasaklamadr. Kamu grevlilerinin trban takmas ise, laik bir hukuk devletinde olmas gerektii gibi, pozitif hukukumuz ile kesin olarak yasaklanm durumdadr. 1965 tarihli 657 sayl Devlet Memurlar Yasasnn ek 19. maddesi, Devlet memurlarnn kanun, tzk ve ynetmeliklerin ngrd klk ve kyafete uymak mecburiyetinde olduklarn hkm altna almtr. Bu yasaya dayanlarak karlan 1982 tarihli Kamu Kurum ve Kurulularnda alan Personelin Klk ve Kyafetine Dair Ynetmeliin2 5. maddesinin a bendine gre ise, kadn grevlilerin grev mahallinde balarnn daima ak olmas gerekmektedir. Dantay da, kamu grevlilerine getirilen trban yasana hassasiyetle yaklaarak, yasaa aykr davranlara yaptrm uygulanmasn hukuka uygun olarak deerlendirmektedir. 17.06.2000 tarihli kararnda3, santral memuru olarak grev yapan davacnn, klk-kyafet kurallarna uymayarak greve bartl gelmesi nedeniyle kamu grevinden karma cezas ile cezalandrlmasn mevzuata aykr bulmayan Mahkeme, bu yasan korunmas ynndeki tutumunu tm kararlarna yanstmaktadr.4

Bu ynetmelik Bakanlar Kurulunun 16.07.1982 tarih ve No:8/4219 sayl kararyla kabul edilmi ve 25.10.1982 tarihli 17849 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. 3 Dantay 8. Dairesi, E.1998/5912, K.2000/4951, k.t.27.06.2000, DD. S.104, s. 415. 4 Dantayn kamu grevlilerinin grev banda trban takmalar yasan koruyucu kararlar olumlu olmakla birlikte, Dantay kinci Dairesinin 26.10.2005 tarihli karar, konu ile ilgili tartmalarn yaanmasna neden olmutur. Sz konusu kararda Mahkeme, grev banda ba ak olan davacnn, okula geli ve gidilerde trbanl olmas nedeniyle, yneticilik grevine henz atanmadan bu grevden alnarak retmen olarak atanmasnda, hukuka, kamu yarar ve hizmet gereklerine aykrlk bulunmadna hkmetmitir. Kanmzca bu karar ile, kamu grevlileri iin getirilmi olan trban yasann kapsamn olduka geniletilmitir ve bu geniletmenin

60

Halen devam etmekte olan niversitelerde trban kullanm sorunu 1960larn sonunda balam5 ve zellikle 1980lerin banda, YKn tutarszl ve uygulama farkllklar nedeniyle olduka karmak bir grnm kazanmtr. 1980 ncesinde Milli Eitim Bakanlna bal Yksek Okullar rencileri iin karlan ynetmeliklerin hi birinde, kz rencilerin bann ak olmas hususu belirtilmemi, dolaysyla trban yasa getirilmemitir.6 1980 sonrasnda ise konu ile ilgili olarak karlan ilk dzenleme 22.07.1981 tarihli Bakanlar Kurulu kararyla7 kabul edilip yaymlanan Milli Eitim Bakanl ile Dier Bakanlklara Bal Okullardaki Grevlilerle rencilerin Klk Kyafetlerine likin Ynetmeliktir.8 Bu ynetmelik uyarnca btn kz rencilerinin ba ak olacak ve kurum iinde ba rtlmeyecektir.9 1981 tarihli bu ynetmelikte Aralk 1982 tarihli baka bir ynetmelik10 ile deiiklie gidilmi ve MEB ile dier Bakanlklara bal Yksek retim Okullarndaki kz ve erkek rencilerin uyacaklar klk kyafet dzeni, Kamu Kurum ve Kurulularnda alan Personelin Klk ve Kyafetine Dair Ynetmelik hkmlerine tabi klnmtr. 1984 ylnda YK ald karar11 ile, somut bir biimsel ayrm yapmadan, barts ve trbann farkl olduu gryle, modern bulduu trbann serbest olduunu belirtirken, geleneksel bartsn yasaklamtr.12 Ayn yl ald baka

temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas ile ne lde badatnn deerlendirilmesi gerekmektedir. Karar iin bkz. Dantay kinci Dairesi, E.2004/4051; K.2005/3366, k.t.26.10.2005. http://www.danistay.gov.tr/kerisim/ozet=metin&dokid=25569 (04.05.2006). 5 Mehmet Semih Gemalmaz, Trk Kyafet Hukuku ve Trban ( stanbul, Legal Yaynclk, 2005). s. 35 6 Gemalmaz, a.g.e., s. 90. 7 22.07.1981 tarih ve No: 8/3349. 8 07.12.1981 tarih ve 17537 sayl RG. 9 lgili Ynetmelie, htpp://mevzuat.meb.gov.tr/html/52.html adresinden ulamak mmkndr. 10 26.11.1982 tarih ve 8/5663 Nolu Bakanlar Kurulu Karar. (24.12.1982 tarih ve 17908 sayl RG.) 11 10 Mays 1984 tarih ve 84.35.527 sayl YK karar. 12 Gemite Hindistan ve Avrupada giyim aksesuar olarak kullanlan trban, Trk kadnnn rtden rtszle geiinde ara bir ba giysisi olarak kullanlmtr. Trbann ada olarak tanmlanmas da batl ve modern olan temsil etmesiyle balantldr. Sadece ba kapatan boynun ak kald trban ise daha geleneksel niteliktedir. Balangta modern kabul edilen trban ok gemeden anlam deitirmi ve siyasal ilevi olan bir simge olarak grlmeye balamtr. Bu durumda ise, barts geleneksel kadn rtnme ekli olarak masum hale gelmeye balamtr. Bkz. Elisabeth zdalga, The Veiling Issue, Official Secularism and Popular Islam in Modern Turkey (Ankara, Curzon Press, 1998). s.xiii-xvii ve 41-43.; Murat Aksoy, Barts-Trban ( stanbul Kitap yaynevi, 2005). s. 166-168.

61

bir karar13 ile de, diploma ve her trl belgeye yaptrlacak fotoraflarn tannmalarn engellememek artyla trbanl olabileceini belirten YK, 1986 sonlarnda yaynlad genelge14 ile tutum deitirerek, trban konusunda yanl anlaldklarn ileri srm ve trban da yasaklamtr.15 Bu genelgeden sadece 1 yl sonra, Aralk 1987 tarihli ynetmelik16 ile trban tekrar serbest braklm ve sonra yeniden Aralk 1989da trban yasak edilmitir.17 Yasaklama ve serbesti arasndaki gidip gelmeler, sonunda konunun yasama organnca ele alnmasna ve bylece Anayasa Mahkemesine tanmasna neden olmutur.18

10.10.1984 tarihli YK karar. Bu konuda bkz. Mustafa Altnta, YK ve Hukuk (Ankara, Eitim Sen Yaynlar, 2002). s. 80. 14 24.12.1986 tarih ve 38/23574 sayl YK genelgesi. 15 YK yaynlad bu genelge ile, trbanla ilgili grlerinin yanl anlaldn ve modern anlamdaki trbann da balarn tamamen kapatlmas suretiyle ktye kullanldn, ayn renk ve biimde kullanlan rtlerin, baz ideolojik akmlarn simgesi olarak alglanmasnn mmkn olduunu belirtmi ve 10.04.1984 tarihli genelgesini yrrlkten kaldrarak, Yksekretim Kurumlar renci disiplin Ynetmeliinin 7. maddesine Yksek retim kurumlarnn dershane, laboratuar, klinik, poliklinik ve koridorlarda ada kyafet ve grnmde bulunmak hkmn eklemitir. 16 04.12.1987 tarih ve 20009 sayl RG. ile yaynlanan Yksekretim Kurumlar renci disiplin Ynetmeliinin bir Fkrasnn Deitirilmesi Hakknda Ynetmelik. Sz konusu deiiklik ile, dini inan nedeniyle boyun ve salarn rt ve trbanla kapatlabileceini ifade edilmitir. 17 Bkz. 28.12.1989 tarih ve 20386 sayl RG. ile yaynlanan Yksekretim Kurumlar renci disiplin Ynetmeliinin bir Fkrasnn Deitirilmesi Hakknda Ynetmelik. 18 1980-1989 aras dnemde trban sorununun YK ve yarg organlarnca ne ekilde deerlendirildii konusunda bkz. Gemalmaz, a.g.e., s. 66-77; Aksoy, a.g.e., s. 162-177.

13

62

II. ANAYASA MAHKEMES N N TRBAN KARARLARI A) 1989 Tarihli Birinci Trban Karar Anayasa Mahkemesi Yksekretim Kurumlarnda trban taklmas

konusundaki ilk kararn,19 Yksekretim Kanununun Ek 16. maddesinin iptali istemiyle alan dava sonucunda vermitir.20 ptali istenen Ek Madde 16, u hkm iermektedir:
Yksekretim kurumlarnda, dershane, laboratuar, klinik, poliklinik ve koridorlarnda ada kyafet ve grnmde bulunmak zorunludur. Din inan sebebiyle boyun ve salarn rt veya trbanla kapatlmas serbesttir.

Mahkeme ncelikle iptali istenen hkmn farkl iki cmleden meydana geldiini, birinci cmlede, olmas gerektii gibi ada kyafet ve grnmn zorunlu klndn, ancak ikinci cmle ile bu zorunluluun yanna trban serbestlii getirilerek ayrks bir durum yaratldn ortaya koymutur.21 Anayasa Mahkemesi bylelikle, trban ada kyafet kavram iinde grmediini ifade etmi olmaktadr. Trbann ada kyafet olarak kabul edilip edilmeyecei bizim burada karar verebileceimiz bir husus deildir. Toplumda genel olarak kabul gren giyim tarz adal m simgelemektedir? Ya da daha ada olduu kabul edilen bir lkedeki giyim tarz rnek alnarak, birey kendi lkesindeki rf ve adetiyle yaama geirdii giyim tarzn brakp, bu ada lkenin kyafetlerini benimsemek durumunda mdr? Acaba bu balamda trban ad bir giyim tarz mdr? Sanrz bugn halen Trkiye Byk Millet Meclisi Bakannca, Eimin kendi
tercihiyle giydii kyafet, en az sizinki kadar adatr. Benimle birlikte katld ziyaretlerde st dzey kabul grmtr. Avusturya Parlamento Bakannn verdii

19 20

E.1989/1, K.1989/12, k.t.07.03.1993, AMKD., S.25, s.133. Dnemin Cumhurbakan Kenan Evren tarafndan alan davada, 3511 sayl 2547 Sayl Yksekretim Kanununun 44 nc Maddesinin Deitirilmesi ve Bu Kanuna Bir Ek ve drt Geici Madde Eklenmesine Dair Kanunun 2. maddesiyle 2547 sayl yasaya eklenen Ek Madde 16nn, Anayasann Balang Ksm ile, 2., 10., 24., ve 174. maddelerine aykrl nedeniyle iptali istenmitir. 21 E.1989/1, K.1989/12, k.t. 07.03.1989, AMKD., S.25, s. 141.

63

resepsiyonda kendisine gsterilen nezakete kadar bilesiniz ki eim, bandaki bu rtsyle Trk kadnn da Trkiye Cumhuriyetini de Trkiyenin ada ilkelerini de en gzel ekilde temsil ediyor. Bu benim, o da sizin grnz22 diye aka trbann ada bir kyafet

olduu gr savunulabildiine gre, yarg kararnda bu giyim tarznn dorudan ad olarak kabul yerinde deildir. Ksacas, trban dorudan doruya ad kyafet eklinde nitelemek olduka yanl bir yaklamdr. Aksi bir dnceyle trban, ad olarak kabul grdnde, lke iinde trban takan milyonlarca kadn ayn sfatla nitelendirmek durumunda kalacamz aktr. Mustafa Erdoan, buradaki sorunu Anayasa Mahkemesinin trban ada kyafet olarak grmemesinde deil, ada kavramnn dzenlenen hukuk normu ierisinde yer almasnda bulmutur. Bu konuda, Hkmn birinci cmlesi, yksek
retim rencilerinin kurum ii kyafetlerini, adalkla snrlamtr. ada saylmayan her trl kyafet ve grnm, renim zgrlnn devlete kstlanmas iin yeterli bir sebep haline getirilmitir. adalk hukuki (teknik) bir kavram olmad iin uygulamada keyfilie yol amas kanlmazdr (nitekim yle olmutur). Bu yzden, yaplan dzenleme hukuk bilimi asndan isabetsizdir.23 demektedir.

Anayasa Mahkemesi dzenlemeyi Anayasann 10. maddesinde ifade bulan eitlik ilkesi ynnden ele alm ve dinsel nedenle barts ve trbanla boyun ve salarn rtnmesine serbestlik tannmasn bir tr zorlama olarak kabul etmitir. Mahkemeye gre; bireyi ban rtme ynnde zorlamak, ayr ve hatta ayn dinden olanlar arasnda ayrm yaratmakta ve bartsne ayrcalk tannmas eitlik ilkesi ile badamamaktadr.24 Anayasa Mahkemesinin eitlik ilkesi asndan yapt bu deerlendirmeye katlmak mmkn deildir. Mahkemeye gre dzenleme ile barts takanlara ayrcalk tannmaktadr. Ba ak olanlara tannan bir hakkn, ban rtme seimini yapanlar iin de tannmas nasl bir ayrcalktr? Esasen 10. maddeye gre din ve inanca gre ayrm yaplamayacana gre, dini inanc sebebiyle ban rten bir
22 23

htpp://www.ntvmsnbc.com/news/348764.asp (11.11.2005). Mustafa Erdoan, Anayasa Mahkemesi Nasl Karar Veriyor: Barts Karar, Liberal Dnce (Ankara, K 98, S.9). s. 9. 24 E.1989/1, K.1989/12, k.t. 07.03.1989, AMKD., S.25, s. 153.

64

kimsenin farkl bir uygulamaya tbi tutulmas ayrmclk yaratmaktadr. Mahkeme daha da ileri giderek dava konusu hkmn, kiileri ban rtmeye zorladn bu nedenle aykrlk tekil ettiini iddia etmektedir. Bylece Mahkeme ortada nasl bir zorlama olduunu aklamadan, kimin baskya uradn somut olarak ortaya koymadan hayali bir zorlama ile hkm tesis etmektedir. Mustafa Erdoan da hakl olarak bu deerlendirmeye Olmayan bir eyi var gstermek iin, demek ki mantn temel kurallarn bylesine ters yz etmek de varm!25 diyerek tepki gstermektedir. Bu nedenlerle kanmzca Anayasann 10. maddesi asndan Mahkemenin verdii aykrlk karar yerinde deildir. Mahkemeye gre, davada esas sorunu, bir yasal dzenlemenin din kurallarna, dinsel inanlara ve gereklere gre yaplp yaplamayaca konusu oluturmaktadr. Bu adan dinsel inan gerei yaplan dzenlemenin konusunun barts ya da baka bir ey olmas deil, dine gre dzenleme yaplp yaplamamas nemlidir.26 Laiklii Atatrk ilkelerinin en nemlisi olarak kabul eden Mahkeme,27 laiklikle ilgili nceki kararlarnda olduu gibi, her lkedeki laiklik uygulamasnn birbirinden farkl olduunu ve olaan olduunu belirtmitir.28 Dinsel inan sebebiyle ibaresini tayan maddenin, bu ibare nedeniyle demokratik ve laik devlet ilkesi ile badamadn belirten Mahkeme29 ayn zamanda, madde metninde bu ibare yer almasa dahi, dersliklerde ve ilgili yerlerde dinsel inanlar simgeleyen belirtilerden uzak kalnmas zorunluluu nedeniyle, slam ve Hristiyan dinlerinin zelliklerindeki ayrlklar gerei Batdakinden farkl bir laiklik uygulamasnn sz konusu olmasnn

25 26

Erdoan, a.g.m., s. 12. E.1989/1, K.1989/12, k.t. 07.03.1989, AMKD., S.25, s. 142. 27 Ayn karar, s. 143. 28 Ayn karar, s. 145. 29 Ayn karar, s. 151.

65

bartsnn yksekretim kurumlarndaki laik bilim ortam ile badamayacan savunmaktadr.30 Mahkeme, Anayasann 24. ve 174. maddesi ynnden yapt deerlendirmede zetle unlar sylemektedir: Laiklik bireyin din zgrlnn teminatn oluturmaktadr. Bir takm simgelerle bu zgrl kullanlamaz hale getirmek Anayasal ilkelere aykrlk meydana getirmektedir. Laiklikle bu zgrl kartrarak dinsel giyinme zgrlnn savunulmas mmkn deildir. Dinsel inanca dayal bartsne olanak tanyan dzenleme ile kamu hukukuna ait bir yetki dinsel olura balanmtr. Bu ekilde, dinin siyasal alana ekilmesi ve siyasal ara olarak kullanlmas tehlikesi yaratlmtr. ad bir grnm getiren dzenleme, laiklie kar olanlarn din zgrln ktye kullanmalarna izin vermektedir. Anayasa da zgrlklere kar Trk Devriminin temeli olan laiklii zenle korumakta ve laikliin zgrlklere kydrlmasna izin vermemektedir.31 Grlecei zere Anayasa Mahkemesi Yksekretim kurumlarnda trban kullanmnn Anayasada yer alan laiklik ilkesi ile badamadn, bu sebeple de din zgrl adna trban kullanmna izin verilemeyeceini savunmaktadr. Trban yasann yasal dayanann ne olduunun ortaya konmas konumuz asndan nemlidir. u hususun bilinmesi gerekmektedir ki trban yasa aslnda yasal dayanaktan yoksundur. Bugn iin en azndan Anayasa Mahkemesinin incelemekte olduumuz karar snrlamaya dayanak gsterilmekte ise de, bu kararn kt gne kadar bu ekilde snrlama getiren bir yasal dzenleme sz konusu deildir. Giyim konusunda daha Cumhuriyetin ilk yllarnda karlan iki kanun bulunmaktadr. Bunlar 25 Kasm 1925 tarihli ve 671 sayl apka ktiss Hakknda Kanun ile 3 Aralk 1934 tarihli ve 2596 sayl Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun dur. Bu kanunlarda bartsyle ilgili bir snrlama bulmak mmkn deildir, nitekim her iki kanun da esasen erkeklerin klk ve kyafetleri ile ilgilidir. Oysa Anayasamza gre, temel hak ve zgrlkler konusunda yaplacak snrlandrmalar kanuna dayandrlmak durumundadr.32 Bu tr bir kanun olmamas halinde ise, ancak
30 31

Ayn karar, s.150. Ayn karar, s. 153-158. 32 Bkz. TC. Anayasas madde: 13.

66

Anayasann bizzat kendisinden kaynaklanan bir yasaklama ile zgrln snrlandrmas yoluna gidilebilecektir. Anayasa Mahkemesi de, kanunlarda yer almayan bu tr bir yasaklamay, Anayasal bir ilke olan laiklik ilkesi iinde bulmakta, dolaysyla yasan kaynann Anayasa olduunu ifade etmektedir. Anayasa Mahkemesinin bu ekilde kanmzca Anayasada yer almayan bir yasak getirmesi, laikliin trbanla ilikisini bizzat kendisi belirleyerek bu yasaa somut norm nitelii kazandrmas ve daha sonra da Anayasann en st norm olmasna dayanarak yasa koyucunun bu konuda serbestlik getirebilecek bir dzenlemesinin nn kapatmas, Mahkeme kararnn eletirilere hedef olmasna neden olmutur. Blent Tanr, Anayasa Mahkemesinin yasalarda yer almayan byle bir yasaklamay Anayasaya dayandrmasnn ne denli hukukilikten uzak olduunu u ekilde ifade etmektedir: yasaklar ve zgrlk kaytlamalaryla dolu 1982 Anayasasndan
bile byle bir somut yasak retilemez. Kanunkoyucu ya da idare belli konularda ve alanlarda bu hususu dzenlemek ve yasaklar koymak olanana anayasal adan sahip olduu gibi, dinsellie yollama yapmadan bunlar kaldrma hak ve yetkisine sahiptir. Yasakoyucunun ve yrtmenin, ada ve laik eitim ilkeleriyle trban rtme ii arasndaki ilikileri zamana ve mekana gre dzenleme yetkisi yoksa, lkede siyasal organlarn varl da tartmal hale gelir.33

Aslnda dava konusu dzenleme ile yasa koyucu, birtakm haklarn kullanrken idari ilemler yoluyla engelleme ile karlaan baz vatandalarn madur olduklar dncesinden hareketle nlerindeki bu engeli kaldrmay amalamtr. Bylece balarn rten yksekrenim rencileri de rencilik statsnn verdii hak ve imkanlardan yararlanabilir duruma getirilmilerdir.34 Mustafa Erdoana gre; aslnda yaplan dzenleme, bir hakkn varln belli bir dini inan artna balamak yerine, baz vatandalarn haklarnn dini inanlar yznden kaybettirilmesini nlemeye yneliktir. Bir baka deyile, sz konusu hkmde dini inana atfta bulunulmas, hak kurucu bir perspektif iinde deil, hak
33 34

Blent Tanr, Trkiyenin nsan Haklar Sorunu ( stanbul, BDS yaynlar,1994). s. 57. Mustafa Erdoan, Anayasa ve Demokrasi (Ankara, Yetkin yaynlar, 2002). s. 188-189.

67

kaybn nleyici bir kurgu ierisinde yer almtr. Bu adan dini ayrmclk yaplmasn nlemeye ynelik olan bu dzenleme ada bir deer olan kanun nnde eitlik ilkesiyle tutarllk gstermektedir.35 Blent Tanr, Erdoann yapt bu eletiriye cevap vererek trban yasann vatandalarn dinsel ayrmcla tbi tutulduklar anlamna gelmediini, eitsizlik yaratmadn, bunun baz vatandalar dinsel inanlarndan dolay haklarndan yoksun klan bir dzenleme saylamayacan sylemekte ve u ekilde devam etmektedir: Her hukuk dzeninde yasa koyucu ya da idare, kamunun
yararlanmasna sunduu bina ve hizmetlerde yalnz kendi personeline deil, bunlardan yararlanacak olanlara da biimle ilgili dzenlemeler getirebilir. Hastanelerdeki hastalarn giyimi, ziyaretlerin dzene balanmas, kamu ulam aralarnda yolculuklarda uyulmas gereken kurallar bunlara rnektir. Trkiyede laik ve ada retimin anayasal kurallar da rencilere bartme yasa konmasn mmkn klar.36

Tanrn bu grne katlmak mmkn deildir. Trban yasa aka dini inanlar gerei rtnenlerin eitim haklarndan yoksun braklmalar sonucunu dourmaktadr. Byle bir hak kayb olduunun inkar yoluna gitmek var olan durumun aka grmezden gelinmesi demektir. Snrlamay (trban kullanmn yasaklamay) meru klacak artlarn varln iddia etmek ile bu tr bir hak kaybnn olmadn iddia etmek farkl eylerdir. Yasakla, inanca dayal olarak bireyin eitim hakk sekteye uratlmaktadr. Birey, ya inanc gerei kulland rtsnden, ya da eitim hakkndan vazgemek durumunda braklmaktadr. Tanrn trban yasan meru klmak iin ortaya koyduu benzetmelerin ise bu snrlamayla benzer bir yan bulunmamaktadr. Hastanelerde ziyaretlerin dzenlenmesinin ya da ulam aralarnda uyulmas gereken bir takm kurallarn bulunmasnn trban yasandaki mdahale ile nasl bir ilgisi vardr? Eer anlatlmak istenen memur sfatn haiz olmayan kiiler iin de bir takm snrlamalarn mevcut olduu ise, bu zaten devlet dzeninin varl iin vazgeilmez bir unsurdur. O zaman trafik kurallarna uyma
35

Mustafa Erdoan, Anayasaclk-Parlamentarizm- Silahl Kuvvetler (Ankara, Siyasal Kitabevi, 1993). s. 193.; Mustafa Erdoan, Anayasa Mahkemesi Nasl Karar Veriyor: Barts Karar, Liberal Dnce (Ankara, K 98, S.9). s. 9. 36 Tanr, a.g.e., s. 56.

68

zorunluluundan tutun da, kapal alanlarda sigara ime yasana kadar getirilen tm snrlamalar trban yasa ile ilikilendirilmelidir. Sanrz ki bu ilikilendirmenin tutarszl aka ortadadr. Hastanelerdeki hastalarn giyimi konusunda ise; ne zaman ve nerede kimin trbanl olduu iin salk hizmetlerinden faydalanamad sorusunu sormak gerekir. Eer byle bir snrlama mevcut ise (ki yoktur) ve meru olarak nitelendiriliyorsa, o zaman gerekten byle bir rnek vermek mmkn olabilecektir. Sonu olarak Anayasa Mahkemesi; yasa koyucunun Yksekretim kurumlarnda barts ve trbanla eitimi serbest brakmak amacyla yapt dzenlemeyi, bu tr bir serbestinin Anayasada yer alan laiklik ilkesi dorultusunda bizzat Anayasaya aykrlk tad grn benimsemi ve dzenlemenin iptali yoluna gitmitir.

B) 1991 Tarihli kinci Trban Karar Anayasa Mahkemesi, Yksekretim Kurumlarnda trban taklmas ile ilgili ikinci kararn, Yksekretim Kanununa eklenen Ek Madde 17nin iptali istemi ile alan dava sonucu vermitir.37 Dava dilekesinde iptali istenen 25.10.1990 gnl 3670 sayl kanunun 12. maddesi ile 2547 sayl Yksekretim Kanununa eklenen Ek madde 17 u ekildedir:
Yrrlkteki Kanunlara aykr olmamak kayd ile; Yksekretim Kurumlarnda klk ve kyafet serbesttir.

Mahkeme esas ynnden incelemesinde tarihsel sre iindeki klk kyafet ile ilgili dzenlemeler hakknda bilgi verdikten sonra laiklikle ilgili nceki kararlarnda ortaya koyduu genel ilkeleri tekrarlamtr. Anayasa Mahkemesi kararnda iptali istenen hkmn ne anlama geldiini, daha nce incelediimiz ilk

37

E.1990/36, K.1991/8, k.t .09.04.1991, AMKD. S. 27, s. 285-323.

69

trban karar ile ilikilendirerek ortaya koymutur. Bylece Mahkeme iptali istenen hkmn neyi ifade ettiini kendi yorumu ile tespit etmitir. Mahkeme, yrrlkteki kanun ibaresinin sadece yasalarla getirilen bir dzenlemeyi deil, bata Anayasa olmak zere, yrrlkteki hukuk dzenini ifade ettiini ve bu nedenle Ek 17. maddenin Anayasa ve yasalara aykr olmamak zere, Yksekretim Kurumlarnda klk ve kyafet serbestisi tandn belirtmitir. Yksekretim Kurumlarnda dini inan sebebiyle balarn rtyle kapatlmasn Anayasaya aykr bulan ilk trban kararna atflarda bulunan Mahkeme, buradan hareketle unlar belirtmitir:
alnan karara gre, yksekretim kurumlarnda dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt veya trbanla kapatlmas Anayasann liklik ve eitlik ilkesine aykrdr. Bu durumda, dava konusu kuralda ngrlen yksekretim kurumlarndaki klk kyafet serbestisi, ... dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt ve trbanla kapatlmas ... ve dinsel nitelikli giysileri kapsamaz38

Yapt bu yorum ile, dzenlemenin, Anayasa Mahkemesi kararlarnn balayclnn ifade edildii Anayasann 153. maddesine aykrlk tamadn belirtmitir. Mahkemeye gre, dzenlemenin, dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt ve trbanla kapatlmas serbestisini ierdiinin kabul halinde, Anayasann 153. maddesine ak bir aykrlk oluacaktr.39 Anayasa Mahkemesi ierii bakmndan dini inan ve gereklere dayal bulunmayan, Anayasa Mahkemesinin 7.3.1989 gnl, E. 1989/1, K. 1989/12 sayl kararna aykr olmayan ve Yksekretim Kurumlarnda, ada kyafet ve grnme ters den dinsel nitelikli klk ve kyafetin serbest braklmasn ngrmeyen, ancak yrrlkteki yasalara aykr olmamak kaydyla klk ve kyafette serbestlik tanyan Ek Madde 17nin Anayasaya aykr olmadna ve iptal isteminin REDD NE biimindeki yorumunu hkm fkrasna da aka
38 39

Ayn karar, s. 305. Ayn karar, s. 306.

70

yerletirmi ve bu ekilde yorumlanmasn ngrd dzenlemeyi Anayasaya aykr bulmamtr.40 Grlecei zere Mahkeme iptal istemiyle ilgili olarak red karar vermi ancak bu red kararna da dzenlemenin, 7.3.1989 tarihli ilk trban kararnda anayasaya aykrln ortaya koyduu Dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt veya trbanla kapatlmas serbestliini getirmedii bir baka deyile trban yasan kaldrmad yorumu ile ulamtr. Anayasa Mahkemesinin bu ekilde yorumlu red karar verip veremeyecei konusu ise tartmaldr. Fakat yorumlu red konusuna gelmeden nce karar gerekelerinin balayc olup olmad konusundaki fikirleri ortaya koymakta fayda vardr. Anayasa Mahkemesinin yerleik itihadna gre, kararn sonucu kadar gerekesi de balayc niteliktedir.41 Doktrindeki hakim gr de Anayasa Mahkemesi itihadyla ayn izgi iinde gerekenin balaycln savunmaktadr.42 Anayasa, gerekehkm eklinde bir ayrm yapmadan Anayasa Mahkemesi Kararlarnn balayc olduunu belirttiine gre, kararn sadece hkm fkras deil, gerekesi de balayc nitelik tamaktadr. Bu adan karar kavram gerekesi ve hkmyle bir btn olarak dnlmektedir.43
Ayn karar, s. 309. Mahkemeye gre, Bata yasama organ olmak zere yasama ve yrtme, kararlarn yalnz sonular ile deil, bir btnlk iinde gerekeleri ile de baldr. Gerekeleriyle birlikte kararlar, yasama ilemlerini deerlendirme ltlerini ierirler ve yasama etkinliklerini ynlendirme ilevi de grrler. Bu nedenle, yasama organ dzenlemelerde bulunurken, iptal edilen yasaya ilikin kararlarn sonular ile birlikte gerekelerini de gz nnde bulundurmak zorundadr. E.1998/58, K. 1999/19, k.t. 17.05.1999, AMKD., S.36/1, s. 450. Dier Kararlar iin bkz. E.1988/11, K. 1998/11, k.t. 25.05.1988, AMKD., S. 24, s. 144; E.1991/27, K.1991/50, k.t. 12.12.1991, AMKD.:, S. 27/2, s.700; E.1996/51, K. 1998/17, k.t. 13.05.1988, AMKD., S. 35/2, s.172 42 Ylmaz Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi (Ankara, Yetkin yaynlar, 1996). s. 249; Servet Armaan, Anayasa Mahkememizde Kazai Murakabe Sistemi ( stanbul, HF. Yaynlar, 1967). s. 149; Turan Yldrm, Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Balaycl, nsan Haklar Merkezi Dergisi (Ankara, ASBF. nsan Haklar Merkezi Yayn, C.2, S.1, Mart 1994). s. 21. 43 Seyfullah Edize gre de, kararlarda dzenleyici gce sahip olan ksm, bir baka deyile kararlarda uyulmas zorunlu olan ksm hkmn gerekesidir. Seyfullah Ediz, Medeni Hukuka Giri ve balang Hkmleri (Ankara, AHF. Yaynlar, No: 473, 1983). s. 223.
41 40

71

Kemal Gzler ise, bu hakim gre katlmamakta ve kararlarda balayc olann sadece hkm fkras olduunu belirtmektedir.44 Gzlerin bu dncesinin nedeni kararn balaycl kavramn dar bir ekilde yorumlamasdr. Ona gre; kararn balayc olmas, yasama organnn kanun yaparken Anayasa Mahkemesinin grn dikkate almas deil, sadece iptal karar ile iptal edilen kanunun hukuki geerliliini yitirmesi demektir.45 Gzler, gerekelerin balayc olmadn belirtirken Baki Kuruya atf yapmaktadr.46 Oysa Kuru, hkmn gerekesinin kesin hkm gc olmadn belirttikten sonra, baz durumlarda gerekenin de balayc olduuna iaret etmekte ve hkm fkrasnn ak olmamas veya gerekenin hkm fkrasna sk skya bal olmas halinde gerekenin de kesin hkm kapsamnda olduunu belirtmektedir.47 Esasen ara karar-nihai karar, ksa karar-gerekeli karar gibi karar eitleri mevcut olduuna gre her ne kadar zaman zaman birbirinin yerine kullanlmakta ise de, karar ile hkmn farkl kavramlar olduklar aktr. Davann esasna ilikin kararlara hkm denir. Bu sebeple karar terimi, hkm de kapsayacak ekilde geni olarak anlalmaktadr.48 Kanmzca da Anayasa Mahkemesi kararlarnn balaycl dendiinde anlalmas gereken hkm ksm ile birlikte gerekenin de balaycldr. Balayclktan kastedilenin sadece iptal veya ret eklinde tezahr eden hkm ksmnn olduunu savunmak olduka dar bir yorumlamaya gitmek demektir. Anayasann 153. maddesinin son fkras uyarnca Anayasa Mahkemesi kararlar, yasama, yrtme ve yarg organlarn idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balamaktadr. Bunun sonucu olarak yasama organ, yapaca dzenlemelerle daha nce ayn konuda verilen Anayasa Mahkemesi kararlarn gznnde bulundurmak,

44

Kemal Gzler, Trk Anayasa Hukuku (Bursa, Ekin Yaynlar, 2000). s. 928. Gzler, a.g.e., s. 926. 46 Gzler, a.g.e., s. 928. 47 Baki Kuru-Ramazan Arslan-Ejder Ylmaz, Medeni Usul Hukuku (Ankara, Yetkin Yaynlar, 15. Bask, 2004). s. 796. 48 Hakan Pekcantez-Ouz Atalay-Muhammet zekes, Medeni Usul Hukuku (Ankara, Yetkin Yaynlar, 3. Bas, 2004). s. 383.
45

72

bu kararlar etkisiz klacak biimde yasa karmamak, Anayasaya aykr bulunarak iptal edilen kurallar tekrar yasalatrmamak ykmllndedir.49 Maddenin bu amaca hizmet edebilmesi iin de, Anayasa Mahkemesi kararlarnn gerekelerinin de balayclnn kabul gerekir. Yorumlu red kararna gelince, Anayasa Mahkemesi yorumlu red kararlar ile yasay iptal etmeden yasann Anayasa uygun yorumunu yapmaktadr.50 Bu ekilde yorumlu red karar verebilmenin temel koulu, denetlenen norma anayasaya uygun bir yorum verme olanann bulunmasdr. Sz ve anlatm ak, neyi ifade ettii ortada olan bir yasaya yorum yoluyla farkl bir anlam kazandrlmamaldr.51 Fakat Anayasa Mahkemesinin farkl bir anlam kazandrmama kural ile badamayacak bir ekilde hareket etmesine rnek olarak 2983 sayl Tasarruflarn Teviki ve Kamu Yatrmlarnn Hzlandrlmas Hakknda Kanunun baz maddelerinin iptali istemiyle alan dava hakkndaki 18.02.1985 tarihli kararn gstermek mmkndr. Mahkeme bu kararnda,52 Her ne kadar, 2983 sayl Kanunun 6. maddesinin son fkras Toplu Konut
ve Kamu Ortakl Kurulunun alma usul ve esaslar, bu Kurul tarafndan karlacak bir ynetmelikle tespit edilir. hkmn iermekte ise de, Anayasann 124. maddesinin ak ifadesi karsnda fkra metnindeki karlacak szcn hazrlanacak anlamnda kabul etmek gerekir. diyerek yorum grev ve yetkisinin snrlarn olduka amtr.53

Anayasa Mahkemelerinin yorumlu red karar vermelerini iki nedenle aklamak mmkndr. lk olarak yorumlu red karar yoluyla, yarg organ ile yasama organ arasndaki ihtilaflarn oalmas engellenmi olur. kinci olarak ise yorumlu red karar ile, iptal kararnn getirdii hukuki glklerin nlenmesi amalanr. Uzun yllar uygulama alan bulmu bir yasann iptali, kazanlm haklar sorununu gndeme getirir ve bir takm tazminat taleplerine neden olabilir. Yorumlu

49 50

O. Korkut Kanadolu, Anayasa Mahkemesi ( stanbul, Beta Yaynlar, 2004). s. 278. Ergun zbudun-Ylmaz Aliefendiolu, Trkiye Raporu Anayasa Yargs (Ankara, AMK. Yaynlar, 1988). s. 187. 51 Kanadolu, a.g.e., s. 242. 52 E.1984/9, K.1985/4, k.t. 18.02.1985, AMKD., S.21, s. 62. 53 Turgut Tan, Anayasa Mahkemesi Kararlar Inda Yrtmenin Dzenleme Yetkisi Anayasa Yargs (Ankara, AMK. Yaynlar, S.3, 1987). s. 216.

73

red karar ile hem hukuki ilikiler gvenlii, hem de yasann anayasal gelecei yorum erevesinde salanm olur.54 Anayasa Mahkemesi iptal karar yerine yorumlu red karar verme yoluna gittiinde, iptali istenen yasay yeniden biimlendirmek zorunda kalm olur ve bu durum ister istemez yasama ilemlerine yargnn katlm riskini dourur.55 Mahkemenin; yorum ad altnda yasa koyucunun temel karar ve deerlendirmeleri ile yasa hkmnn bu karar ve deerlendirmeler erevesinde beliren amacna dokunacak tarzda karar vermesi halinde yorumlu red kararnn dayand, yasa koyucunun iradesinin korunmas dncesine tam ters sonular ortaya kabilir. Parlamentoyu yasann sadece belli bir yorumuyla bal klmak, baz artlarda yasama alanna, yasann iptalinden daha fazla mdahale edilmesi sonucunu dourabilir.56 Gzlere gre, red ya da iptal eklinde olsun Mahkeme karar verirken zaten yorum yapmak durumundadr. Bir baka deyile kararn red ya da iptal olmasnn nedeni Mahkemenin konu hakkndaki yorumudur ve bu balamda yorumsuz red ya da iptal karar olmas da mmkn deildir. Bu adan yorumlu red kararlarnn normal red kararlarndan bir fark da bulunmamaktadr. Hakknda yorumlu red karar verilen bir kanun maddesi yrrlkte kalmaya devam eder. Dolaysyla somut bir olayda bu normun nasl yorumlanaca sorunu Anayasa Mahkemesinin deil, o normu uygulayacak olan mahkemelerin iidir.57 Mustafa Erdoan ise Anayasa Mahkemesinin ikinci trban karar ile ilgili olarak u yorumu yapmaktadr: bir kanuna kar iptal davas almas halinde sz
konusu olan ve Anayasa mahkemesince zlmesi gereken uyumazlk o kanunun veya kimi hkmlerinin- Anayasa karsnda hukuken geerli olup olmad sorunudur. Anayasa Mahkemesi bu sorunu ya kanunu Anayasaya aykr bularak iptal etmek, ya da aykr bulmayarak davay red etmek yoluyla zer. Barts ile ilgili dava da Anayasa Mahkemesi
54 55

brahim . Kabolu, Anayasa Yargs (Ankara, mge Kitabevi, 2. Bask, 1997). s. 106. Kabolu, a.g.e., s. 106-107. 56 Kanadolu, a.g.e., s. 247. 57 Gzler, a.g.e., s. 957-960. (Kemal Gzler, zaten karar gerekelerinin balayc olmadn savunduuna ve Mahkeme yorumu da gereke ile belirdiine gre, Gzlerin bu deerlendirmesini kendi iinde tutarl kabul etmek gerekir.)

74

ilgili hkm iptal etmeyip davay reddettiine gre, kanunun geerliliini tespit etmek eklinde zlmtr. Bu duruma gre de Ek 17. madde hkm geerliliini korumaktadrAnayasa Mahkemesi kararlarnn balaycl konusunda bir tereddt bulunmamakla beraber, bu balayclk bir yasann veya yasa hkmnn hukuken geerli olup olmadn tespitle snrldr.58

Buradan kan sonuca gre Erdoan da Gzler gibi balaycl sadece iptal ya da red noktasnda grmekte, Anayasa Mahkemesinin yapt yorumlarn geerliliini srdren yasa zerinde bir etkisinin bulunmadn savunmaktadr. Ancak biz bu dnceye katlamamaktayz. Anayasa Mahkemesi, denetim grevini yerine getirebilmek iin, hem anayasann hem de denetlenen yasann ne anlama geldiini ortaya koymak ve verdii bu anlam erevesinde yasann anayasaya uygunluu deerlendirmek durumundadr. Bu adan Anayasa Mahkemesinin yasay yorumlamas ve Anayasaya uygun bir yorumu varsa buna iaret ederek yasay iptal etmeme yetkisi vardr.59 Anayasa Mahkemesinin byle bir yetkisi olmakla birlikte, Mahkemenin yapt yorum ciddi ekilde yasama alanna mdahale edildii kukusuna neden oluyorsa, Mahkemenin yorumlu red karar vermek yerine dzenlemeyi iptal etmesi gerekir. Bylece yasa koyucu amacn daha belirgin klan yeni bir dzenleme yapma olanana kavuurken, Mahkeme de yaplan bu yeni dzenlemenin Anayasaya uygunluunu deerlendirerek daha doru bir karar verebilir. Ancak Mahkeme iptal yerine yorumlu red karar verme yoluna gittiyse artk yaplan bu yorum gerek yasamay gerek dier yarg organlarn balayacaktr. Bu durum gerekenin de balayc olmasnn doal bir sonucudur. Bu nedenle ikinci trban kararnda Anayasa Mahkemesinin yapt yorumun da balaycln kabul etmek gerekir. Ancak burada tartma konusu yaplabilecek husus, iptali istenen yasa hkm iin Mahkemenin yorumlu red karar yerine iptal
58 59

Mustafa Erdoan, Demokrasi-Laiklik-Resmi deoloji (Ankara, Liberte Yaynlar, 2. Bask, 2000). s. 184-185 Ozan Ergl, Anayasa Mahkemesi ve Demokrasi (Ankara, Yaynlanmam Doktora Tezi, 2003). s. 308-309.

75

karar vermesinin daha doru bir tutum olup olmad sorunu olabilir. Bir baka deyile Mahkeme yorumuyla acaba yasama alanna mdahale etmi midir? Bizim grmze gre, Mahkemenin iptal karar vermesi gerekirdi (iptal karar vereceini ilk trban kararnn balayclna dayanarak sylyoruz) eklindeki bir dnce yersiz olurdu. nk, eer Mahkemenin yasamaya mdahalesi, yasama organnca serbest braklmak istenen trbana yasak getirmi olmas noktasnda grnm kazanyorsa, zaten nceki karar ile byle bir serbestlii engellemi durumdadr. Bu nedenle yorumlu red karar yerine iptal karar vermi olsayd da, yasama organnn bu amala yapaca sonraki dzenlemeleri de iptal etme yoluna gidecekti. Yorumlu red karar ile ise Mahkeme, iptal sonucu yeni dzenleme yollar aranmadan konunun Anayasaya aykrln aka ifade etmitir. Ksacas Mahkemenin verdii ilk trban kararnn balaycl nedeniyle, ikinci trban kararnda yapt yorum ve ulat sonu, hukuken doru ve balayc kabul edilmelidir.

76

C) AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES N N TRBAN KARARI Yksekretim kurumlarnda trban taklmasnn yasaklanmasyla ilgili olarak Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Byk Dairesi ksa bir sre nce, 10 Kasm 2005te kesin kararn verdi.60 Aslnda bundan 12 yl nce, 1993te Avrupa nsan Haklar Komisyonunca trban konusu ele alnmt. Ancak burada ihlal konusu tekil eden husus trban ile eitim deil, trbanla ekilmi fotoraf verilmesi nedeniyle mezuniyet diplomas verilmemesine ilikindi.61 Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesinden mezun olan enay Karaduman trbanla ekilmi bir fotorafla kendisine diploma verilmesini istemi fakat bu istei dekanlk tarafndan red edilmitir. Ankara dare Mahkemesinin bu ekildeki bir fotorafn kimlik tespitinde yetersiz olaca gerekesiyle Karadumann davasn red etmesi ve bu red kararnn Dantayca onanmas sonucu Karaduman Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bavurmutur. Komisyon bavurann mezuniyet diplomas yerine geen bir k belgesi aldn ve bu nedenle bir hak kaybnn sz konusu olmadn belirterek, Karadumann uygun bir fotoraf vermesi halinde talep ettii belgenin dzenleneceini ve bu gerekelerle dayanaktan yoksun bulduu dilekenin 9. madde bakmndan kabul edilemez olduuna karar vermitir. Komisyon, yksek renimini laik bir niversitede yapmay seen bir rencinin bu niversitenin dzenlemelerini kabul etmi saylaca grndedir. Komisyona gre, farkl inanlara sahip rencilerin uyumlu ekilde bir arada yaamalarn salamak amacyla, rencilerin dinlerini aa vurma zgrlklerine bir takm snrlamalar getirilebilir. zellikle nfusunun byk bir ounluunun belli bir dine mensup olduu lkelerde bu dinin tren ve simgelerinin herhangi bir yer ve

Leyla ahin, Trkiyeye kar, 44774/98, karar iin bkz. htpp://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=4783750 ; Trke evirisi iin bkz. htpp://www.yargitay.gov.tr/aihm/leylasahin.htm 61 enay Karaduman, Trkiyeye kar, 16278/90, 03.05.1993. (Karar evirisi iin bkz. Gemalmaz, a.g.e., s. 1417); Ayn konuda benzer bir karar iin bkz. Bulut, Trkiyeye kar, 18783/01, 03.05.1993

60

77

biim snrlamas olmakszn sergilenmesi, sz geen dini uygulamayan veya baka bir dine mensup olan renciler zerinde bask oluturabilir. 62 Komisyon kararndaki laik niversitede okumay seen rencinin konulan klk kyafet kurallarna da uymak zorunda olduuna dair ifade, Komisyon yelerinin Trkiyede dier Avrupa lkelerinde olduu gibi dinsel cemaatlerce ynetilen ve iletilen zerk niversitelerin bulunmad ve tm niversitelerin laik bir yapda olduu konusunda aydnlatlmadklar izlenimini dourmaktadr. Bu nedenle dava, trban takan rencilerin eitim retim haklar ynnden deerlendirilememitir.63 Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin trban ile ilgili en nemli karar Leyla ahin / Trkiye davas karardr. stanbul niversitesi apa Tp Fakltesi rencisi olan Leyla ahinin at dava64 29 Haziran 2004 gn A HM. 4 nolu dairesince red edilmi ancak, yaplan itiraz sonucu dava A HM. Byk Kuruluna tanmtr. Byk Kurul da 10 Kasm 2005 tarihli kararyla trban yasann bir ihlal tekil etmedii sonucuna varmtr.65 Trban yasa konusunda yarg yolunu tamamen kapatan bu son derece nemli karar zerinde durmak almamz asndan kanlmaz niteliktedir. A HM. incelemesini her zaman olduu gibi drt ana balk altnda yapm ve bu adan bavurann 9. madde ile gvence altna alnan hakkna bir mdahale olup olmadn, mdahale var ise bunun yasa ile ngrlp grlmediini, meru ama gdlp gdlmediini ve demokratik toplumda gerekli olup olmadn deerlendirmitir. Yasayla ngrlm bir mdahalenin varlna iaret eden Mahkeme, mdahalenin bakalarnn hak ve zgrlkleri ile kamu dzeninin korunmasna ynelik meru amalar tadn kabul etmi ve yasan demokratik bir toplumda gerekli bir mdahale niteliinde olup olmadn ele almtr.
62 63

eviri iin bkz. Gemalmaz, a.g.e., s. 1422. Ali Ulusoy, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin niversitelerde Trban Yasana likin Kararlar zerine Notlar AHFD. (Ankara, Yl 2004). s. 125-126. 64 Leyla ahin Trkiyeye kar, 44774/98, 29.06.2004. 65 Leyla ahin Trkiyeye kar, 44774/98, 10.11.2005.

78

Din zgrlnn demokratik toplumun temellerinden biri olduunu ve bu zgrln dini inanca sahip olma veya olmama ve dini uygulama veya uygulamama zgrln ihtiva ettiini vurgulayan Mahkeme ayrca, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin bu zgrl dzenleyen 9. maddesinin bir din veya inantan kaynaklanan veya esinlenen her eylemi korumadn da aka ifade etmektedir. Mahkemeye gre; ok sayda dinin tek ve ayn nfus ierisinde bir arada bulunduu
demokratik toplumlarda, eitli gruplarn karlarn uzlatrmak ve herkesin inanlarna sayg gsterilmesini salamak iin kiinin dinini veya inancn gsterme zgrlne snrlamalar getirmek gerekli olabilir.66

Din-devlet ilikilerinin lkeden lkeye deikenlik gsteren zel bir konu olmas sebebiyle bu noktada ulusal kararlara ayr bir nem verilmesi gerektiini belirten Mahkeme, Karaduman / Trkiye ve Dahlab / svire67 kararlarna atf yaparak Szleme kurumlarnn, demokratik bir toplumda devletin kamu gvenlii ile dzenini ve bakalarnn hak ve zgrlklerini koruma amalaryla uyumsuzluu halinde etmitir.68 Anayasa Mahkemesinin 1989 tarihli kararna deinen Mahkeme, bu kararda laiklik ilkesinin, demokratik deerlerin gvencesi ve zgrlk ile eitliin buluma noktas olarak grldnn, kiinin dinini ifa etme hakknn bu deer ve ilkeleri korumak iin snrlanabileceinin savunulduunu ve bu tr bir laiklik anlaynn szlemenin temelini oluturan deerlerle uyum iinde bulunduunu ortaya koymutur.69 slami barts takmay snrlama yetkisine sahip olduklarn ifade

66

Ayn karar, prg. 104-106. (eviri iin bkz. htpp://www.yargitay.gov.tr/aihm/leylasahin.htm) Dahlab, svireye Kar; 42393/98, 15.02.2001. ( svirede grev yapan bir ilkokul retmeninin barts takmasnn snrlandrlp snrlandrlamayaca ile ilgili olan davada, Mahkeme yaplan mdahalenin din zgrlnn ihlali niteliinde olmadna karar vermitir. ) 68 Leyla ahin Trkiyeye kar, 44774/98, 10.11.2005, prg.109-111. 69 Ayn karar, prg.113-114.
67

79

Byk Daire daha nce Daire kararnda belirtilen u grlerden ayrlmak iin hibir neden bulunmadn belirtir:
MahkemeTrk Anayasa sisteminde kadn haklarnn korunmasna verilen nemi kaydederAvrupa Mahkemesi tarafndan Szlemenin temelini oluturan anahtar ilkelerden biri ve Avrupa Konseyine ye Devletlerin ulamas gereken bir hedef olarak tanmlanan cinsiyet eitlii, Trk Anayasa Mahkemesi tarafndan da Anayasann temelinde yatan mutlak bir ilke olarak nitelendirilmitirDahas, Anayasa Mahkemesi gibi, Mahkeme de, Trkiye balamnda slami barts sorununun deerlendirilmesinde, zorunlu bir dini vecibe gibi takdim edilen veya alglanan byle bir simgeyi takmann, onu takmamay seenler zerinde yarataca etkinin de gz nne alnmas gerektiini deerlendirmektedirbahis konusu hususlar, nfusunun ounluu, kadn haklarna ve laik bir yaam tarzna kuvvetli bir ballk sergilerken slam inancna da bal olan bir lkede, dierlerinin hak ve zgrlklerinin ve kamu dzeninin korunmasn da iermektedir. Bu alandaki zgrle uygulanan kstlamalar, bu sebeple, Trk Mahkemelerinin de belirttii gibi, zellikle bu dini semboln Trkiyede son yllarda siyasi nem kazanmasndan beri, yukardaki iki yasal amaca erimek iin bir toplumsal ihtiyacn karlanmas olarak grlebilir. Mahkeme, Trkiyede kendi dini sembollerini ve dini dogmalar zerine kurulmu bir toplum kavramn toplumun tmne empoze etmeye alan ar siyasi hareketlerin olduunu gzden karmamtrMahkeme, daha nce Taraf Devletlerin Szleme hkmlerine uygun olarak bu tr siyasi hareketlere kar tarihsel deneyimleri dikkate alarak tutum alabileceini belirtmitir Sz konusu dzenlemeler, bu balamda ele alnmal ve yukarda bahsedilen meru hedeflere ulamaya ve niversitedeki oulculuu korumaya ynelik tedbir niteliinde olmaldr. 70

Mahkeme laiklik ilkesini Anayasa Mahkemesi gibi niversitelerdeki dini klk ve kyafet yasann temel nedeni olarak grmtr. Mahkemeye gre; oulculuk, bakalarnn haklarna sayg ve zellikle kadn ve erkein kanun nnde eitlii deerlerinin retildii ve uygulamaya konulduu byle bir ortamda, ilgili makamlarn sz konusu kurumun laik yapsn muhafaza etmek istemeleri ve dolaysyla bu davadaki gibi slami barts taklmas da dahil olmak zere dini
70

Ayn karar, prg. 115.

80

klk kyafete izin verilmesini sz konusu deerlere aykr bulmas makul karlanabilir.71 Konuyu eitim hakk ynnden de ele alan Mahkeme, eitim hakknn nemli olmakla birlikte mutlak bir nitelik tamadn, doas gerei devlet tarafndan dzenleme yaplmas gerektiinden baz kstlamalara tabi olabildiini savunmaktadr. Mahkeme, eitim kurumlarn dzenleyen kurallarn zaman ve yere gre deiiklik gsterebilmesi mmkn olduundan, ulusal makamlarn bu konudaki takdir paylarna dikkat ekmektedir. Ayrca Mahkeme, eitim kurumlarnn i dzenlemelerine uyulmasn salamak zere okuldan geici ya da daimi olarak uzaklatrma cezas dahil, disiplin nlemlerine bavurulmasn eitim hakkna kstlama olarak grmediini aka ifade etmektedir.72 Avrupa nsan haklar Mahkemesinin bu nemli karar ile ortaya kan sonular ksaca u ekilde zetlemek mmkndr: 1) Mahkeme, Komisyonun (Karaduman Olaynda) Uygulad

Madurun Rzas Argmann Kullanmamtr. Daha nce yukarda deindiimiz Karaduman kararnda Komisyon, yksek renimini laik bir niversitede yapmay seen bir rencinin bu niversitenin dzenlemelerini kabul etmi saylaca grne gerekesinde yer vermiti.73 Komisyonun Avrupada yaygn olarak bulunan laik olmayan niversitelerin Trkiye iinde de varolduu dncesiyle dayandna inandmz bu gereke Avrupa nsan Haklar Mahkemesince kullanlmam yani byle bir hataya tekrar dlmemitir.74 Nitekim Trkiye Cumhuriyetinde btn niversiteler laik bir yapda olup, yksekrenim grmek isteyen bir rencinin bu yap dnda bir niversite seimi yapmas mmkn deildir.
71 72

Ayn karar, prg. 116. Ayn karar, prg. 154-156. 73 Bkz. yukarda s. 77. 74 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi sadece 10.11.2005 tarihli Byk Daire kararnda deil, 29.06.2004 tarihli Daire kararnda da byle bir gereke kullanmamtr.

81

Ancak ne yazk ki Mahkeme karar verilir verilmez birok medya kuruluu hatal bir ekilde, Mahkemenin yine bu gerekeyi kullandn belirtmi ve bu nedenle kamuoyu yanl bilgilendirilmitir.75

2) Mahkeme, Etmektedir.

Trbann Cinsiyet Ayrmcl Yarattna

aret

Byk Daire, Kararnda trbann kadn haklarna ve kadn-erkek eitliine aykr olduu grndedir. Mahkemenin trban kullanmnn cinsiyet ayrmcl yaratt grne katlmamakla birlikte bu hususun gerekede yer almas Mahkemenin gerekesindeki bir baka nokta ile atmakta ve bu durum gerekede tutarszlk yaratmaktadr. Birazdan aada ele alacak olmakla birlikte imdilik u kadarn syleyelim ki, Mahkemeye gre trban yasa esasen Trkiyenin iinde bulunduu artlar nedeniyle ihlal tekil etmemekle birlikte baka bir lkede byle bir yasan temel hak ve zgrlkleri ihlal eder nitelikte saylmas olaandr. Ancak eer trban bal bana bir eitsizlik nedeni ise o zaman bunun kullanmnn ihlal niteliinde olup olmamas nasl olur da o lkeden bu lkeye deiiklik gsterebilir? Trban cinsiyet ayrmcl yaratmakta ise, bu durumda her nerde olursa olsun, hangi toplum dzeninde yer alrsa alsn ortada temel bir insan hakk olan eitlik ilkesinin ihlali sz konusu olacaktr. Bu adan karara kar muhalefet erhi yazan hakim F. Tulkensin trbann ayrmclk nedeni olmas ile ilgili olarak yapt ayet barts takma eylemi her
durumda erkeklerle kadnlar arasnda eitlik ilkesine gerekten aykr ise, bu durumda Hkmetin, bartsn ister zel, ister kamu alannda olsun, her alanda yasaklamak gibi bir ykmll olurdu76

eklindeki

deerlendirmenin

zerinde

dnmek

gerekmektedir.

75 76

Bkz. Trbanda Son Karar Hrriyet (11.11.2005). Leyla ahin Trkiyeye kar, 44774/98, 10.11.2005, kar oy, prg. 12.

82

Ayrca yeri gelmiken u hususu vurgulamak gerekir ki bats / trban doas gerei sadece kadnlar tarafndan kullanlmakta ve bu durum kadnn seiminin gstergesini tekil etmektedir.77 Aslen kadn bunu kullanp kullanmamak konusunda da zgrdr. zgrlk ve bireyci dzenlerde yetikin bir bireyin his ve duygularn, deerlerini, oluunu ve bakalarna zarar vermeyen davranlarn yarglamak, snrlamak kimseye dmemelidir. Temel soru kadnn kendisini kendisine ramen yasaklarla korumann gereki ve etkili olup olmayaca sorunudur.78 Bireye ramen, birey iin bireyi yasakl klmak sanrz ki demokratik dzenle badatrlacak bir yaklam deildir.

3)

Mahkeme,

Trbann

Bunu

Takmayanlar

zerinde

Bask

Oluturabileceini leri Srmtr. Byk Dairenin Daire kararndan aynen alarak kabul ettii ve sonuca etkili bir baka gr de, Trkiyede trban kullanmnn onu kullanmayanlar zerinde bask unsuru olabileceidir.79 Buradan hareketle Mahkeme, bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas meru amac ile hareket edildiini kabul ederek yasaklamay da Trkiyede bu amaca hizmet eder nitelikte grmtr. Mahkeme trbann bask unsuru olduu yargsna varrken hibir somut aratrmaya ve veriye dayanmamtr. Sadece daha nceki Refah ve Karaduman kararlarna atf yaparak bu yargsn beyan etmitir. Oysa zaten Refah kararnda da konuyla ilgili, basknn varln gsteren olgulara dayanmam, sadece Karaduman kararna atfta bulunmutur. O zaman irdelenmesi gereken husus Karaduman kararndaki bask yargsna somut veriler nda ulalp ulalmaddr. Ancak Karaduman kararnda da bu yargnn ispatlanamayan bir iddia niteliinden fazla bir
77

Kadnn zgr olmad, aile basks nedeniyle trban takt, baka bir deyile, gerekten zgr olmas halinde kadnn trban takmayaca gr de ileri srlmektedir. Bu deerlendirmenin genel nitelikte olmadn dnmekle birlikte, bu yaklamn doru kabul edilmesi halinde de kadnn zaman iinde aile balarndan kurtulacak olmas nedeniyle trban kullanmnn azalacann da dnlmesi gerekmektedir. 78 yk Didem Aydn, Bat ve Trban, Ak Sayfa (S. 58, Ekim 2004). s. 31. 79 Leyla ahin Trkiyeye kar, 44774/98, 10.11.2005, prg. 111, 115.

83

anlam tamad grlmektedir. Bu adan trbann bask unsuru olup olmadnn Mahkemece irdelenmemesini eletirirken sadece Leyla ahin Karar deil, daha ncesinde az nce szn ettiimiz dier kararlar da eletirilmelidir.80 spatlanmam bir takm basklarn varl iddiasnn kabul ile bu eit bir yargya ulalmas, kanmzca Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin varlk nedeni ile de byk bir tezat yaratmaktadr. A HM. yasaklayc deil, yasaklar kaldrc bir nitelik ierisinde vcut bulmutur. Amac zgrlklerin teminat altna alnmas olan Mahkemenin, ispatlanamayan iddialar karsnda zgrlklerden yana tutumunu aka sergilemesi beklenirdi. Bu adan Mahkemenin trbannn bask unsuru olduu iddias ile ilgili olarak byle bir basknn varl ispatlanabilmi deildir diyerek bu soyut iddiaya gre karar vermemesi gerekirdi. Nasl ki ceza hukukunda kii zgrlnn esas olmas sebebiyle pheden sank yararlanr ilkesi kabul edilmise, ispatlanamayan soyut durumlarda, phe gtren iddialarda her zaman zgrlkten yana taraf olunmas gerekir.

4) Mahkeme Trkiyede Dini Temelli Bir Devlet Dzeni Kurulmas Tehlikesinin Varln Kabul Etmitir. Mahkeme daha balangta, konu ile ilgili gemi olaylarn aklamasn yapt tarihe blmnde Trkiyede laiklik ilkesi ile badamayacak ekilde hareket eden bir ksm siyasi hareketlerin mevcut olduunu belirtmitir.81 Mahkeme deerlendirmesinde zellikle Refah kararna atflarda bulunarak laik dzen kart siyasi hareketlerin mevcudiyetini ve trbann da bu hareketi ifade eden bir simge haline getirildii dncesini kabul etmi ve yine Daire kararndaki u ifadelere atf yaparak bu dnceye aynen katlmtr:82 Mahkeme, Trkiyede kendi
dini sembollerini ve dini dogmalar zerine kurulmu bir toplum kavramn toplumun tmne

80 81

Gemalmaz, a.g.e., s. 1299-1301. Leyla ahin Trkiyeye kar, 44774/98, 10.11.2005, prg. 35. 82 Ayn karar, prg. 115.

84

empoze etmeye alan ar siyasi hareketlerin olduunu gzden karmamtrMahkeme, daha nce Taraf Devletlerin Szleme hkmlerine uygun olarak bu tr siyasi hareketlere kar tarihsel deneyimleri dikkate alarak tutum alabileceini belirtmitir.

Kanmzca, trbann laik dzen kart siyasi bir simge haline geldiinin kabul nedeniyle Trban yasann ihlal tekil etmedii sonucu, Mahkemenin kararndaki en salam gerekeyi tekil etmektedir. Bir baka deyile eer trban siyasi bir simge olarak kullanlmakta ise bunun niversitelerde yasaklanmas, korunmak istenen deer ve ilkeler asndan kanlmazdr. Bu adan Mahkemenin byle bir dayana olduu srece, kararnn en azndan bu nedenle doru kabul edilmesi gerekir. Ancak burada baka bir sorun karmza kmaktadr. Mahkeme Trkiyede laiklik kart bir takm siyasi hareketlerin varln tarihsel sreteki deneyimlerden ve Refah karar srasndaki deerlendirmelerinden hareketle tespit etmi olsa dahi, Refah kararnda ya da Leyla ahin kararnda trbann bu siyasi hareketin simgesi olduuna ilikin somut verileri kullanmakta mdr? Mahkeme, Bu alandaki zgrle uygulanan kstlamalar, bu sebeple, Trk Mahkemelerinin de belirttii gibi, zellikle bu dini semboln Trkiyede son yllarda siyasi nem kazanmasndan beri demektedir.83 Demek ki Mahkeme Trk Mahkemelerinin karmlarndan hareketle byle bir sonuca varmakta, trbann siyasi bir simge niteliine brnp brnmedii sorgulamasn yapmamaktadr. Kald ki, Anayasa Mahkemesince verilen her iki trban kararnda da trbann siyasal bir simge olduuna ilikin bir deerlendirme bulunmamaktadr.84 Pek tabii Anayasa Mahkemesinin kararndan bugne kadar
83 84

Ayn karar, prg. 115. Bu ynde bir deerlendirme Dantay 8. Dairesi tarafndan 1984 ylnda, Ege Tp Fakltesinde bir rencinin niversiteye bartl gelmesi nedeniyle okuldan uzaklatrlmasna ilikin dava sebebiyle yaplmtr. Dantay kararnda, yeterli eitim grmemi kzlarmz, hi bir zel dnceleri olmakszn iinde yaadklar toplumsal evrenin gelenek ve greneklerinin etkisi altnda balarn rtmektedirler. Ancak bu konuda, kendi toplumsal evrelerinin basksna veya gelenek ve greneklerine boyun emeyecek lde eitim gren baz kzlarmzn ve kadnlarmzn srf lik Cumhuriyet ilkelerine kar karak dine dayal bir devlet dzenini benimsediklerini belirtmek amac ile balarn rttkleri bilinmektedir. Bu kiiler iin barts

85

geen zaman dilimi ierisinde trbann bu ekilde bir siyasal kimlik kazanm olma ihtimali vardr. A HM. kararnda, gerek anlamda yasan gereklilii konusunda objektif bir sorgulama yapm deildir.85 Bu tr bir deerlendirmeyi yapmadan trbann laiklik kart bir siyasal simge olduu yargsna ulamak ve bu yargy Trkiyedeki laiklik kart hareketlerle badatrarak hkm kurmak Mahkeme dayanann havada kalmasna neden olmaktadr. Ksacas, Mahkemenin Trkiyede dini temelli devlet dzenini amalayan bir siyasi hareket olduuna ve bu hareketin simge olarak trban kullandna dayanarak, trban yasana meruluk kazandrmas yerinde bir karar olmakla birlikte, bu dayanann varln gsteren sorgulamalar yapmamas kararn karanlk noktasn oluturmaktadr.

5) Mahkeme Trban Yasaklamamakta, Sadece Trkiye Asndan Snrlamay hlal Olarak Grmemektedir. Mahkeme kararnda trban sorununu sadece Trkiye ekseninde ele alp deerlendirmektedir. Bir baka deyile karar ile taraf devletlere trban yasaklama ykmll getirilmedii gibi baka devletlerce yaplacak bu tr bir snrlamann gereklilii, yine o devletin koullarna gre deerlendirilecektir.86 Kararda Mahkeme, Trkiyenin tarihi srecine vurgu yapmakta ve Trkiyedeki durum asndan trban deerlendirmektedir. Bu nedenle dier lkelerde yaplacak olan ayn tr bir snrlandrmay, szlemenin ihlali olarak kabul etmesi mmkndr.87

masum bir alkanlk olmaktan karak katn zgrlne ve Cumhuriyetimizin Temel lkelerine kar bir dnya grnn simgesi haline gelmektedir demektedir. (Kanmzca kararda kullanlan katn zgrl ifadesi ile anlatlmak istenilen, din zgrlnn suiistimal edilmesidir.) Karar iin bkz. E.1984/636, K.1984/1574, k.t.13.12.1984. Dantay dergisi, S.56-57, s.7. 85 D. Christopher Decker-Marnie Lloyd, Case Analysis: Leyla Sahin v Turkey E.H.R.L.R. (Issue 6, Sweet&Maxwell LTD, 2004). s. 677. 86 Emre ktem, Barts Karar Neler Sylyor, Gncel Hukuk, (S. 8, Austos 2004). s. 41.; Murat Belge, A HM yasak m getirdi?, Radikal, (17.07.2004). Gemalmaz, a.g.e., s. 1295. 87 Decker-Lloyd, a.g.e. s. 677.

86

Trban sorunu sadece bizde deil, bata Fransa ve Almanya olmak zere dier lkelerde de gndemi megul etmektedir. Fransada ilk ve ortaretimde dini simgelerin (bu arada trbann) yasaklandn ve bu durumun tartmalara neden olduunu daha nce belirtmitik.88 Almanyada da trban tartmalar yaanmakta ve retmenlerin trban takp takamayaca konusu sorgulanmaktadr. Alman Anayasa Mahkemesi, Alman vatanda olan bir ilkokul retmeninin trban takarak ders vermesi ile ilgili olarak, okulun bal bulunduu eyalet tarafndan retmenin trban takmasna snrlama getiren yasal bir dzenleme bulunmadn bildirmekle birlikte, yasa koyucunun gerekli grmesi halinde bu tr bir snrlama getiren (trban yasak klan) bir dzenleme yapabileceini kabul etmitir.89 Alman Anayasa Mahkemesinin bu kararndan sonra Nisan 2004te Baden-Wrttemberg eyaleti, okullarda retmenler tarafndan siyasi ve dini simgelerin kullanlmasna yasaklama getiren ilk yasay kabul etmitir.90 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi de, barts ile anaokulunda retmenlik yaplmasna izin verilmemesinin, Szlemece koruma altna alnan din zgrlnn ihlali anlamna gelmediini kabul etmitir.91 Grlecei zere Avrupadaki sorun esas olarak kk yataki ocuklarn okullarda ve retmenlerin eitim hizmetleri srasnda trban takmalar ile ilgilidir. Bizde ise bu yerlerde trban zaten yasaklanm olup, bu yasaklamalar zerinde bir tartma sz konusu deildir. Laik Trkiye Cumhuriyeti devlet memurlarnn klk kyafet konusunu aka dzenlemi ve dzenleme toplumca laik yapnn gerei olarak benimsenmitir. Her ne kadar Avrupada bizdeki trban sorunundan farkl bir boyutta tartmalar yaansa da, Avrupadaki durumun da kesin olarak ortaya koyduu bir ey vardr ki, o da trbann salt inan zgrl olmad, ibadet
88

Bkz. Yukarda II. Blm, s. 35. Fransadaki trban sorunu ile ilgili olarak ayrca bkz. Claire Saas, Muslim Headscarf and Secularism in France Europen Journal of Migration and Law Netherland, Kluwer Law nternational, S. 3, 2001). s. 453-456;Elisa T.Beller, The headscarf Affair: The Conseil d tat on the role of religion and Culture in French Society Texas nternational Law Journal (Vol. 39, 2004). s. 581-623. 89 BvR 1436/2, 24.09.2003, Karar iin bkz. http://www.bundesverfassungsgericht.de/entscheidungen/rs20030924_2bvr143602.html; Karar ile ilgili olarak bkz.. Michael Ernst-Prksen, Germanys Constitutional Court Decides Headscarf Case Hein Online Hukuk Veritaban (12.05.2006) 90 Chritine Langenfeld Sarah Mohsen, Germany: The teacher head scarf case Int. Jnl. of Constitutional Law (Oxford Journals, Volume 3, Number 1, 2005). s .90. 91 Dahlab svireye kar, 42393/98, 15.02.2001, karar iin bkz. http://cmiskp.echr.coe.int

87

zgrl ierisinde yer alddr. Bylece trbannn snrlandrlabilirlii de aka ortaya kmaktadr. Bir baka deyile, kimilerince zaman zaman ortaya atlan, trbann mutlak bir zgrlk olduu iddias, kabul grebilecek bir iddia deildir. Yksekretim kurumlarnda trban kullanm Anayasa Mahkemesi kararlar ile yasaklandna ve ayrca A HM. de Leyla ahin karar ile Trkiyedeki bu yasa kabul edilebilir bulduuna gre, herkes bu yasaa uymak, alnan kararlara sayg duymak durumundadr. Ancak bundan trban yasann hibir ekilde kaldrlamayaca gibi bir sonu da karlmamaldr. Kanmzca trban yasa her ne kadar Mahkeme kararlarna dayanm durumda ise de, Mahkeme kararlarnda bahsedilen laik Cumhuriyete ynelik tehlikenin ne lde somutlatrld ortadadr. Laik Cumhuriyete trban nedeniyle yaplan bir saldr var ise bu saldry sadece niversite snrlar ierisinde engellemeye almak bal bana bir hatadr. Eer trban bal bana laiklik kart dncelerin ifadesi ise, o zaman trbann Trkiye Cumhuriyeti snrlar iindeki tm grnm ekillerine mdahale edilmesi gerekmektedir. Trban takan kzlarn laik Cumhuriyetimize kar olduklarn kabul ile niversitelere girmelerini engellemi olsak bile, bu dncelerle teokratik bir devlet yaps amalayan erkek rencilerin niversitelerde rgtlenmelerini engellemek ne ekilde mmkn olacaktr? Erkek rencileri daha en batan laik olan / olmayan eklinde ayramayacamza gre, din devleti kurma amal rencilerin niversitelere girmesi ve eitim grmesi mmkndr. Ksaca sylemek istediimiz bu tr bir tehlikenin trban yasana ramen her zaman mevcut olduudur.92 Trban sorunu gndeme geldiinde, zerinde tartlan konulardan biri de kamusal alan kavramdr. Bu adan kamusal alanda ve niversitelerde trbann yasaklanmas gerektii savunulmakta ve trban ancak bu alan dnda meru kabul
92

stanbul niversitesi Eitim Fakltesi'nin Vezneciler'deki kampusunda bir grup rencinin 31 Mart gn Kuran okuyarak 31 Mart Vakas'n and 17.05.2006 tarihli gazetelere yansmtr. Bir grubun, rencileri fakltenin Vezneciler Kampusu'ndaki kantine hapsederek, okuduklar Kuran zorla dinlettikleri ve olay srasnda kzlarn balarn zorla rttrldkleri ynndeki bu haber faklte dekanlnca da dorulanmtr. Hrriyet (17.05.2006).

88

edilmektedir. Kanmzca kamusal alan kavram tarif edilmesi ve snrlar izilmesi son derece zor bir kavramdr. rnein bir devlet hastanesi kamusal alan ise, bu hastane iinde veya hastane snrlar dahilinde trban kullanm, tedavi olma amacyla gelen hasta iin de yasaklanacak mdr? Kamusal alann snrlarnn belirlenmesinin zorluu bir yana, snrlar kesin olarak ortaya konmu olsa dahi, birey iinde bulunduu ortamn kamusal alana dahil olup olmamasna gre srekli trban takp karmak zorunda m braklacaktr? Kanmzca kamusal alan kriteriyle de esas vurgulanmak istenen devlet ilerinin yrtmnn trbanla ve dolaysyla dinle badamaddr. Bu husus laik devlet asndan tamamen geerli olmakla birlikte, kanmzca uygulanmas gereken kriter, hizmet alan hizmet veren kriteridir. Bu adan kamu gc ve yetkisi kullanlmad, kamu otoritesi temsil edilmedii srece, bireyin trban kullanmna mdahale edilmemelidir. niversiteler de bu adan ele alndnda, bu kurumlarda alan retim grevlileri ve dier tm personelin trban kullanmlarna yasaklama getirilmesinin gerekli ve doal olmas kadar, hizmet alan durumundaki rencilerin trban kullanmalarnn da doal kabul edilmesi gerekir.93 Kanmzca barts/trban yasann kaldrlmas ve sadece inanlar gerei trban kullanan rencilere, barts/trbanlarn karma ynnde bir zorlama yapmadan yksekretim grme hakknn tannmas gerekmektedir. Bu hak tanma, Cumhuriyetin laik yapsna saldr eklinde kullanlacak yani, trban niversite iinde demokratik dnya dzenine kart siyasi bir simge olarak ifade bulacak olursa, hi kukusuz yasaklama ve yaptrmlarn konulmas sz konusu olacaktr. Ne yazk ki trban yasa srekli olarak siyasiler tarafndan kullanlmakta ve bylece din siyasete alet edilmektedir. Kanmzca trban yasann kalkmas ynndeki beklentiler srdke, trbann siyasi bir rant olarak grlmesinden ve her frsatta oy arac olarak kullanlmasndan vazgeilmeyecektir. Trban yasann kalkmas ile din ve siyasetin i ie geecei iddias ortaya konulmakla birlikte, bu

93

Kamusal alan kavram ile ilgili olarak bkz. Ali Ulusoy, Kamu Hizmeti ncelemeleri ( stanbul, lke Kitaplar, 2004).

89

yasan kendi bana bir siyaset arac olarak kullanld ortadadr. Bu adan yasan kaldrlmasnn yaplan bu din smrsn sona erdirecei de dnlebilir. zellikle Adalet ve Kalknma Partisi iktidarnn trbanla ilgili gr ve tutumlar 94 trban yeniden lke gndeminin temeline oturtmu ve dinin siyasete alet edildii tartmalarn alevlendirmitir. ubat 2006 tarihli trban kararna imza atan Dantay yarglarmza yaplan irkin saldr95 ise Laik Cumhuriyetimize bal tm vatandalarmz derinden zd gibi, trban gerilimini en son noktaya tamtr. Byle bir ortamda yakn zaman iinde trban yasann kaldrlabileceini dnmemekle birlikte, ileride daha lml bir ortamda yasan gerekliliinin tekrar deerlendirilmesi gerektiine inanmaktayz. Trbann siyasi bir simge niteliine brndrlerek, siyasi nedenlerle kullanlmas durumunda ise, trban yasann meru kabul edilmesi gerekmektedir. Bu grmze karlk, rencilerin hizmet alan-hizmet veren kriteri uyarnca ve kamusal yetki ve otorite kullanmamalar nedeniyle, siyasal dncelerini serbeste ifade edebilmeleri gerektii de savunulmaktadr.96 Biz de siyasi simgelerin niversite rencileri gibi kamusal yetki sahibi olmayanlarca serbeste kullanlmasndan
94

Ak Parti ktidar A HM.nin Leyla ahin karar olmak zere, trban yasan destekleyici tm yarg kararlarna tepki ile yaklamtr. TC. Devleti A HM. nnde taraf olduu bir davay kazanan hkmetin, lehine kan karar iddetle eletirmesi anlalabilir deildir. Hkmetin Leyla ahin karar sonras eletirileri iin bkz. ktidar, A HM kararna fkeli Radikal, (01.04.2004); AKP Trban iin sertleiyor Radikal, (12.11.2005). Dantay 2. Dairesinin, ubat 2006 tarihli trban kararndan sonra ise yine AKP hkmeti bu karara sert ekilde tepki gstermitir. A HMnin kararndan sonra trban konusunu Ulema ile zmlemekten bahseden Babakan Erdoan, 11.02.2006 gn Partisinin Merkez l Kongresinde yapt konumada Dantayn kararn knadn ve bu iin aslnda Diyanet ii olduunu sylemi ve din ile hukuku birbirine kartrmtr. Bkz. Dantaya veryansn Radikal, (12.02.2006). Bu sylemleri Meclis Bakan Blent Arnn 23 Nisan 2006 gn TBMM Genel Kurulunda yapt konuma takip etmi ve laiklik hakkndaki szleri ipleri iyice germitir. Konuma metni iin bkz. http://www.tbmm.gov.tr/baskan/genel_kurul_konusma_23042006.htm. Son olarak ise, ubat 2006 tarihli trban kararna imza atan Dantay kinci Dairesi yarglarnn 17.05.2006 tarihinde uradklar hain saldr ve bata Meclis Bakan ve Babakan olmak zere hkmetin bu vahim olay karsndaki pasif tutumu, trbann dolaysyla dinin siyasete alet edildii eletirilerini kuvvetlendirmitir. Bkz. Erturul zkk, Cumhuriyetin 11Eyll Hrriyet (18.05.2006); Oktay Eki, Krleme, Hrriyet (18.05.2006); smet Berkan, Saldrya tepki vermek Radikal (18.05.2006), Emin laan, Gzleri aydn ektiklerini biiyorlar, Hrriyet (18.05.2006). 95 17.05.2006 tarihinde daha nce dipnot 4te belirttiimiz trban kararna imza atan Dantay kinci Dairesine silahl saldr dzenlenmi ve bir Dantay yemiz hayatn kaybetmi drt yargcmz ise yaralanmtr. 96 Trker Alkan, Laikilerle dincilerin ortak noktalar, Radikal, (15.11.2005).

90

yanayz. Ancak trban eer siyasi bir simge ise dikkat edilmesi gereken husus neyin, nasl bir grn simgesi olduudur. Kanmzca eer trban siyasi bir simge ise ifadesi de eriat dzenidir. eriat dzeni ise yllarca savan verdiimiz insan temelli tm deerlerimizin terk edilmesidir. Yaam hakk, eitlik, vcut btnl gibi artk hibir surette dokunulmaz kabul edilen mutlak haklarn yok saylmasdr. nsann sadece insan olmas sebebiyle karlksz sahip olduu ve insanca yaamasnn teminat olan haklarnn elinden alnmasdr. eriatn, ifade hrriyeti kisvesi altnda tm bu deerleri elimizden almasna ise izin vermek mmkn deildir. Bu nedenle eer trban siyasi bir simge ise o zaman bu simgenin ifade zgrl ierisinde yer bulmas kesinlikle mmkn deildir.

91

IV. BLM ANAYASA MAHKEMES N N LA KL K TEMELL S YAS PART KAPATMA KARARLARI I. GENEL OLARAK S YAS PART KAPATMA NEDENLER

Anayasann 68. maddesinin 2. fkrasna gre; Siyasi partiler, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlardr. Ancak bilindii zere demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsuru olan bu partilerin hukuki varlklar Anayasa Mahkemesinin verdii kapatma kararlaryla sona erdirilebilmektedir.1 Elbette ki demokratik amalar dna karak, laik Trkiye Cumhuriyeti iin bir tehdit ve tehlike unsuru haline gelen siyasi partilerin gerektiinde kapatlmas kanlmaz niteliktedir. Ancak burada sorun demokrasinin ve oulculuun teminat niteliindeki siyasi partilerin, salt ideolojik fikirler nedeniyle, ispatlanmam nyarglarla ortadan kaldrlp kaldrlmaddr. 1995 tarihli Anayasa deiiklii sonras artk, siyasi partilerin ancak Anayasann 69. maddesinde belirtilen nedenlerle kapatlmalar mmkndr. Buna gre bir siyasi parti ancak u nedene dayanlarak kapatlabilecektir: Bir siyasal partinin tz ve programnn 68. maddenin 4. fkras hkmlerine aykr bulunmas (m.69/6), Bir siyasal partinin 68. maddenin 4. fkras hkmlerine aykr eylemlerin ilendii bir odak haline gelmesi (m.69/7), Bir siyasal partinin yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm almas (m.69/10).2
1 2

Bir siyasi partinin hukuki varlnn sona ermesinin dier bir nedeni ise, partinin bizzat kendisinin hukuki varln sona erdirmesi yani fesih yoluna gitmesidir. Bir siyasi partinin, yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden yardm almasnn kapatma nedeni saylmas eletirilere neden olmaktadr. Kanmzca da bu kapatma nedeni, demokratik toplum dzeni ile badamamaktadr. Anayasamza gre demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar olan siyasi partiler iin yabanc gerek ve tzel kiilerden yardm alnmasnn, bu kaynan ne ekilde kullanldna baklmakszn tek bana

92

Ayrca bu neden dnda yine 69. maddeye gre, temelli kapatlan bir partinin yeniden kurulmas mmkn deildir. Aykr hareket edilmesi halinde kapatma nedeni oluturacak olan Anayasann 68. maddesinin 4. fkras ise yledir: Siyasi partilerin tzk ve programlar ile
eylemleri, devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olamaz; snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz; su ilenmesini tevik edemez.

1995 deiikliinden sonra u hususu aka ortaya koymak gerekir ki artk, Anayasada saylan bu nedenler dnda yasayla yeni kapatma nedenleri yaratmak mmkn deildir.3 Bununla birlikte 2001 Anayasa deiiklii ile 69. maddeye eklenen yeni bir fkra, yukarda saydmz nedenin ilk ikisi iin kapatma d bir yaptrm seenei daha getirilmitir. Buna gre; temelli kapatma yerine, dava konusu
fiillerin arlna gre ilgili siyasi partinin Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmasna karar verilebilir. Buradan kan sonuca gre devlet yardm

almayan bir partinin kapatlmas istemiyle bir dava aldnda Mahkemenin elindeki tek yetki ya istemi red etmek ya da o partiyi kapatmaktr. Bu sebeple devlet yardm almayan partiler iin sz konusu fkrann getirdii bir ek gvence yoktur. Yine de bu fkra, siyasi partilerin kapatlmalar konusundaki sorunlar gidermemekte ise de bir lde parti kapatmalarna engel olabilecek niteliktedir. Anayasann 69. maddesinde yer alan Siyasi partilerin ticari faaliyetlerde bulunmalar yasana ek olarak, 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununda siyasi partilerle ilgili olarak eitli yasaklamalar yer alm olsa da, 1995 Anayasa deiikliinden sonra Anayasada snrl olarak belirtilmi kapatma nedenleri dnda bir nedenle siyasi partilerin kapatlmalar mmkn deildir. Bu yasaklamalara
kapatma nedeni saylmasn anlamak mmkn deildir. Bu tr bir durumun varl halinde Anayasa Mahkemesinin elinde kapatma d bir yaptrm uygulama ansnn olmamas, bu yasan dier kapatma nedenlerinden daha ar sonu dourmasna neden olmakta ve yasaa yneltilen eletirilerin artmasna yol amaktadr. Fazl Salam, Siyasal Partiler Hukukunun Gncel Sorunlar ( stanbul, Beta, 1999). s. 108. (Ayrca, 1999da Anayasann bu dzenlemesine ugun bir ekilde SPK.nn 101. maddesinde deiiklik yaplmtr.)

93

aykrln yaptrm mutlaka kapatma d baka yaptrmlar olmak durumundadr. Bu durum TBMM Anayasa Komisyonu Raporunda da aka ifade edilmitir:4
Komisyonumuz, siyasi partilerin yeni kaleme ald 68 inci maddede yer alan ilkelere uymas gerektiini metne aklkla koymak suretiyle, partilerin temelli kapatlmasn sadece bu ilkelere uyulmamas halinde ngrm ve dier hallerde ngrmemitir

1995 Anayasa deiikliinin Siyasi Partilerin kapatlmas konusunda getirdii nemli bir deiiklik de kapatma iin odak hali kriterinin aranmasdr. Anayasaya gre; Bir siyasi partinin 68. maddenin drdnc fkras hkmlerine aykr eylemlerinden
tr temelli kapatlmasna, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin ilendii bir odak haline geldiinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir.

Bylece Anayasa Koyucu parti tz ve programnn 68/4e aykrl ile dier eylemlerin 68/4e aykrl arasnda ayrm yapmakta ve bu eylemlere dayanlarak kapatma karar verilmesi iin odak hali olma artn aramaktadr. Anayasa koyucu ancak szcnn de vurgulad gibi, siyasi partilerin Anayasaya aykr eylemleri nedeniyle kapatlmalarn daha nceki sisteme gre zorlatrmtr. Anayasa, odak halini tanmlamadan, odak haline gelmekten ne anlalmas gerektiini aklamadan, konuyu Anayasa Mahkemesinin takdirine brakmtr.5 Daha sonra yasa koyucu odak halinden ne anlalmas gerektiini SPKnun 103. maddesinin ikinci fkras ile tanmlam ancak bu hkm Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. Bu noktada Mahkemenin, odak halinin tanmlanmasnn

4 5

TBMMnin 14.06.1995 tarihli 123. Birleim tutana, S.861, s.33, TBMMTD. Dnem 19, C.88 Merih den, Trk Anayasa Hukukunda Siyasi Partilerin Anayasaya Aykr Eylemleri Nedeniyle Kapatlmalar (Ankara, Yetkin yaynlar, 2003). s. 56-58.

94

Anayasa tarafndan mnhasran Anayasa Mahkemesine brakld grne sahip olduu sonucuna varlmaktadr.6 Anayasa Mahkemesinin bu iptal karar ve beraberinde Fazilet Partisinin kapatlma karar, Anayasa Koyucuyu odak halini Anayasada yer alacak ekilde tanmlama sonucuna gtrm ve 2001 Anayasa deiiklii ile odak hali 69. maddenin 6. fkrasnda ek cmle olarak tanmlanmtr. Buna gre; Bir siyasi parti,
bu nitelikteki fiiller o partinin yelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durum o partinin byk kongre ve genel bakan veya merkez karar veya ynetim organlar veya Trkiye Byk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya anlan parti organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde, sz konusu fiillerin oda haline gelmi saylr.

Buna gre iki durumun varl halinde bir siyasi parti eylemleriyle odak haline gelmi saylacaktr: 1) 68/4 e aykr nitelikteki fiiller o parti yelerince youn bir ekilde ilenecek ve bu durum o partinin byk kongre veya genel bakan veya merkez karar veya ynetim organlar veya Trkiye Byk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsenecek. 3) 68/4e aykr bu fiiller dorudan doruya yukarda saylan parti organlarnca kararllk ierisinde ilenecek. Bu iki durumdan birinin varlnn Anayasa Mahkemesince tespiti halinde, o siyasi parti Anayasaya aykr eylemlerin oda haline gelmi kabul edilerek Anayasa Mahkemesince kapatma karar verilebilecektir.

Levent Gnen Ozan Ergl, Yaayan Anayasa: 2001 yl Anayasa Gelimeleri Trkiye Barolar Birlii Dergisi (S. 2002/1). s. 50.

95

II. KARARLAR A) Genel Olarak: Laik Cumhuriyet ilkelerine aykrlk, Anayasa Mahkememizin kulland temel parti kapatma nedenlerinden biri olmutur. Anayasa Mahkemesi bu nedene dayanlarak alan 6 kapatma davasndan 5inde kapatma karar vermi sadece daha nce deindiimiz Demokratik Bar Hareketi Partisinin kapatlmasyla ilgili davada kapatma istemini red etmitir. Anayasa Mahkemesinin laiklie aykrlk nedeniyle kapatt siyasi partiler ise unlardr: Milli Nizam Partisi (1971), Huzur Partisi (1983), Refah Partisi (1998), Fazilet Partisi (2001) ve zgrlk ve Demokrasi Partisi (1993). Ancak hemen belirtmek gerekir ki ZDEP sadece laiklik ilkesine aykrlk nedeniyle deil, kapatlmtr.7 Trkiye Cumhuriyetinin laik yaps Anayasann balangc dahil olmak zere bir ok maddesinde ifade bulmu ve bu laik yap her trl tehdit ve tehlikeden korunmak istendiinden Anayasa Mahkemesi bu konuda son derece hassas bir tutum ierisine girmitir. Anayasa Mahkemesinin laiklik temelli kapatma kararlarna bakldnda bu yapya tehdit oluturabilecek hareketlere kar ne denli sert bir tutum iine girdii hemen fark edilecektir. Anayasann laik devlet yapsn korumak zere kendi bnyesine dahil ettii hkmleri u ekilde sralamak mmkndr:
7

lkenin ve milletin blnmez btnlne aykrlk nedeniyle

Trkiye Cumhuriyeti laik bir devlettir. (Md.2) Egemenlik kaytsz artsz milletindir. (Md. 6) Laik Cumhuriyet yapsn kaldracak ekilde hareket edilemez. (Md.14)

lgili Anayasa Mahkemesi kararlar: MNP, E.1971/1, K.1971/1, k.t. 20.05. 1971, AMKD. S.9, s.3 vd. HZP, E.1983/2, K.1983/2, k.t. 25.10.1983, AMKD. S.20, s.345 vd. RP, E.1997/1, K.1998/1, k.t. 16.01.1998, AMKD. S.34, C.2, s. 762 vd. FP, E.1999/2, K.2001/2, k.t. 22.06.2001, AMKD. S.37, C.2, s. 922 vd. ZDEP, E.1993/1, K.1993/2, k.t. 23.11.1993, AMKD. S.30, C.2, s. 841 vd.

96

Kimse devlet dzenini din kurallarna dayandramaz, din istismar yapamaz. (Md.24) Din ve ahlak eitim ve retimi devletin denetim ve gzetimi altnda yaplr ve din kltr ve ahlak retimi ilk ve orta-retim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler iinde yer alr. (Md.24) Eitim ve retim Atatrk lke ve nklaplar dorultusunda yaplr ki bu ilkelerden biri de laiklik ilkesidir. (Md.42) Siyasi partilerin tzk, program ve eylemleri laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olamaz. (Md.68) Anayasann hibir hkm Trk toplumunu ada uygarlk seviyesinin stne karma ve Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini koruma amacn gden inklap yasalarnn Anayasaya aykr olduu biiminde anlalamaz ve yorumlanamaz. (Md. 174) Anayasada yer alan bu dzenlemelerden baka, laik yapnn korunmas iin

2820 sayl Siyasi Partiler Kanunuyla siyasi partilere getirilen dier yasaklamalar ise zetle yledir: SPKnun Drdnc ksmnn nc blmnn bal Atatrk lke ve nklaplarnn ve Laik Devlet Niteliinin Korunmasdr. Bylece laiklik ilkesi Atatrk ilke ve inklaplarnn tamamyla somutlatrlm olmakta ve laiklik din ve devlet ilerinin ayrlndan ziyade, Atatrk inklaplnn korunmas eklinde bir ifade kazanmaktadr.8 Siyasi Partiler nklap Kanunlarna aykr ama gdemez ve faaliyette bulunamazlar. Atatrkn ahsiyet ve faaliyetlerini veya hatrasn ktlemek veya kk drmek amacn gdemez ve buna yol aabilecek davran ve faaliyetlerde bulunamazlar.

Osman Can, Demokratikleme Serveninde Anayasa ve Siyasi Partilerin Kapatlmas (Ankara, Sekin yaynlar, 2005). s. 122, dp.102. ; zkan Tikve, Cumhuriyetimizin Elli Yllk Dneminde Laiklie Aykr Partilerin Kapatlmas Sorunu HFD. ( stanbul, C. XXXVIII, S.1-4, 1973). s. 280

97

Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliinin deitirme ve halifelii yeniden kurma amacn gdemez ve bu ynde faaliyette bulunamazlar. Din veya dince kutsal eylerin istismar sonucunu douracak ekilde hareket edemezler. Dini ayin ve tren dzenleyemez, parti sfatyla bunlara katlamaz, bu tr trenleri propaganda arac olarak kullanamazlar. Diyanet leri Bakanlnn Genel dare ierisinde yer almasna ilikin Anayasann 136. maddesi hkmne aykr ama gdemezler. Daha nce de belirttiimiz gibi 1995 Anayasa deiikliinden sonra artk 69.

maddede snrl ekilde saylan nedenler dnda, yasayla ve zellikle SPK ile getirilen ve 68/4 e aykrlk tekil etmeyen bir takm yasaklamalarla bir siyasi parti hakknda kapatma karar verilemez.

B) Kapatma Kararlar: 1) Milli Nizam Partisi (MNP) Anayasa Mahkemesinin laik devlet ilkesine aykrlk nedeniyle kapatt ilk parti Milli Nizam Partisidir. Anayasa Mahkemesinin 1971 ylnda verdii bu kararda laiklie ilikin temel ilkeleri oluturmaya baladn grmek mmkndr. Milli Nizam Partisinin Birinci Byk kongresine verilen genel idare heyeti faaliyet raporunu, bu rapor iinde sz geen ( slam ve lim, Basnda Erbakan, Ortak Pazar adl) kitab ve partinin bu kitaplardaki grleri benimseyip benimsemediini, partinin beyanname, aht ve maryla ortaya kan grn inceleme konusu yapan Mahkeme, MNPnin amacnn ve faaliyetlerinin Anayasann Balang ksm, 2., 19. ve 57. maddeleri ile SPKnun 92.,93. ve 94. maddelerine aykrlna ve partinin temelli kapatlmasna karar vermitir.9

E.1971/1, K.1971/1, k.t. 20.05. 1971, AMKD. S.9, 64-70

98

Hilafetin gelmesini isteyen ve milletin istemesiyle bunun gerekleecei, dinle devletin ayn olduunu ve her alanda slamlamann zorunlu bulunduunu belirten grlerin Milli Nizam Partisince benimsendiinin kabul ile verilen kapatma karar doru kabul edilmelidir. Nitekim, bu dncelerin laik devlet yaps ile badatrlmas mmkn olmad gibi, kapatlan partinin amac aka bu laik yapnn ortadan kaldrlmasdr. Mahkeme kararnda, partinin kurulu, alma dzeni, faaliyet, propaganda ve telkinleri ile Anayasann balang ksmndaki, Milletimizin dnya milletleri ailesinin eit haklara sahip erefli bir yesi olarak milli birlik ruhu iinde daima yceltmeyi ama bilen Trk Milliyetiliine aykr bir tutum iine girdii belirtilmitir.10 kullanlmtr.11 Mahkemenin kapatma kararnda, Trk Milliyetiliine dayanmas eletirilere neden olmutur.12 Kanmzca Anayasa Mahkemesinin byle bir davada Trk Milliyetiliini denetiminde l norm olarak kullanmas yerinde olmamtr. Zaten son derece soyut nitelik tayan byle bir normun kapatma nedeni olarak deerlendirilmesini anlamak olduka zorken, Anayasa Mahkemesinin laiklik temelli bu davada nasl bir dnceyle Trk Milliyetilii ile balant kurduunu daha dorusu neden byle bir balantya gerek duyduunu anlamak mmkn olmamaktadr. Bylece, Trk milliyetilii, blnmez btnln ihlali konusunda olduu gibi, laikliin ihlali kapsamnda da l-norm olarak

10 11

Ayn karar, s. 67-68 Adnan Kk, Siyasi Partilere likin Yasaklamalar (Ankara, Asil yayn datm, 2005). s. 394. 12 Dou Perinek, Anayasa ve Partiler Rejimi (Ankara, Kaynak yaynlar, 2. Bask, 1985). s. 354-362.

99

2) Huzur Partisi (HZP) Huzur partisi 22.07.1983 tarihinde kuruluunu tamamladktan sonra 28.07.1983 tarihinde Yargtay Cumhuriyet Basavclnca kapatlmas istemiyle Anayasa Mahkemesine bavurulmutur.13 Buradan anlalabilecei zere kuruluundan sadece 6 gn sonra kapatlmas talep edilen partinin bu sonula kar karya kalmasnn nedeni programnda yer alan baz hkmlerdir. Partinin programnda yer alan ve kapatlmasna neden olan hkmler ise unlardr: Programn 12. maddesinde,
Eitim ve retim Kurumlar ile niversitelerimizin baz sosyalist lkelerdeki gibi lik olmas fikrine inanmyor ve bunu benimsemiyoruz. niversiteler milli karakterin aynas olmaldrlar. Bu manada din eitimi ve retiminin niversitelere de batdaki rneklere uygun olarak tatbikine taraftarz.

17. maddesinde,
Milli eitim messeselerimizde ilkokuldan itibaren kaynan ahlk, fazilet ve Trk slam geleneklerinden alan bir sistemle vatan ve milletini seven .... nesiller yetitirmek gayemizdir.

21. maddesinde, ... dini... deerlere nem veren bir tedrisat sistemi getirilecektir. Mahkeme ncelikle, laiklik temelli dier kararlarnda olduu gibi her lkedeki laiklik anlaynn birbirinden farkl olduunu belirtmitir. Anayasa Mahkemesinin bu saptamasnn sosyolojik gereklikle badatn kabul eden Osman Can; laikliin iinde barndrd inan zgrlne dikkat ekmekte ve Mahkemeyi, Trkiyeye zg artlar, zgrlk ortamnn salanmasndan ok, zgrlk kart tutum ve uygulamalarn merulatrlmasnda kullanmakla eletirmektedir.14 Kanmzca Anayasa Mahkemesine yneltilen bu eletiri en

13 14

E.1983/2, K.1983/2, k.t. 25.10.1983, AMKD. S.20, s. 345. Can, a.g.e. s. 123.

100

azndan Huzur Partisinin kapatlmasyla ilgili bu davada kabul edilebilir nitelikte deildir. Laik niversitelerde zgr bir ortam yaratlarak din zgrlnn korunmas ile zgrlk adna laik olmayan niversiteler yaratlmas kesinlikle ayn ey deildir. Mahkemenin laik olmayan bir eitim sistemini engellemesi tamamen laiklik ilkesine ve din zgrlnn korunmasna hizmet etmektedir.

3) Refah Partisi (RP) Anayasa Mahkemesi laik Cumhuriyet ilkelerine aykrlk nedeniyle 16.01.1998 tarihinde Refah Partisinin kapatlmasna karar vermi15 ve bu kapatma karar 22.02.1998 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanmtr. Anayasa Mahkemesi esas ynnden incelemesine gemeden nce daval partinin aadaki iddialarn n sorun olarak ele alm fakat, partinin bu konudaki tm taleplerini red etmitir. Daval Partinin savunmasnda ileri srd ve Mahkemece n sorun olarak incelenerek red edilen hususlar ise unlardr:

Kapatma bulunduu,

nedeni olarak ileri

srlen eylemlerin bir blmnn,

Anayasann 83. maddesinde belirtilen yasama sorumsuzluu kapsamnda Bakanlar Kurulu yelerinin siyasi denetime konu olabilecek eylemlerinin kapatlma nedeni saylmasnn, dokunulmazlklar kaldrlmadan yarglanma anlamna geldii, Siyasi parti kapatma davalarnn ceza davas niteliinde olduu bu nedenle ceza hukuku ilkelerinin uygulanmas gerektii,

15

E.1997/1, K.1998/1, k.t. 16.01.1998, AMKD. S.34, C.2, s. 1055. ( Haim Kl ve Sacid Adalnn kar oylar ile)

101

TCKnun 163. maddesi yrrlkten kaldrld iin bu madde kapsamna giren eylemlerin kapatlmaya bal olarak milletvekilliklerinin dmesine neden olamayaca, Video bantlarnn delil olarak kabul edilemeyecei.

Bunlardan en ok eletirileni ve kanmzca da eletirilmesi gerekeni Mahkemenin yasama sorumsuzluu ile ilgili olarak ulat sonutur. Mahkemeye gre:
Meclis almalarnda ulusal istencin en iyi biimde yanstlmas bakmndan Milletvekillerinin grevlerini hibir etki altnda kalmadan yapabilmeleri iin kiiliklerine bal zel bir koruma getirilmitir. Bu korumadan parti tzelkiiliinin yararlanmas sz konusu olamaz. Siyas Partiler Yasasnn 103. ve buna dayanak oluturan Anayasann 69. maddesi uyarnca bir siyas partinin, yasak fiillerin ilendii odak haline geldiinin saptanmas, yalnz tzelkiiliin faaliyetlerinin deil, yeler tarafndan yrtlen faaliyetlerin de incelenmesi ile olanakldr. nk, odak olma durumunun olumas iin gerekli olan yasak eylemlerdeki nitelik ve nicelik ile bunlarn tekrarndaki kararllk gibi gelerin varl konusunda, milletvekillerinin Meclis iindeki ve dndaki sz ve eylemlerinin tm deerlendirilmedike salkl bir sonuca ulalamaz16

Anayasann

83.

maddesinin

1.

fkras

yasama

sorumsuzluunu

dzenleyerek, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, Meclis almalarndaki oy ve szlerinden, mecliste ileri srdkleri dncelerinden, o oturumdaki Bakanlk Divannn teklifi zerine Meclise baka bir karar alnmadka bunlar Meclis dnda tekrarlamak ve aa vurmaktan sorumlu tutulamazlar. demektedir. Yasama sorumsuzluu, yasama dokunulmazlndan farkl niteliktedir. Sorumsuzluun varlk nedenini kamu yarar oluturduu gibi, bu sorumsuzluk mutlak ve srekli bir koruma salamaktadr.17 Anayasa yasama sorumsuzluunun

16 17

Ayn karar, s. 1019. Erdoan Tezi, Anayasa Hukuku ( stanbul, Beta, 8. Bas, 2003). S.381-382

102

snrn 83. madde ile kendisi belirleyerek, sadece alnm bir kararn varl halinde ayn fikrin darda tekrarlanmasn sorumsuzluk kapsamndan karmaktadr. Anayasa Mahkemesinin konuya ilikin yorumu ise yasama sorumsuzluunun Anayasadaki zel snrlama dnda ayrca snrlanmas gerektiini kabul etmemizi gerektirecektir. nk, milletvekili meclis almalarndaki oy ve szlerinden dolay partisinin kapatlabilecei ve kapatma karar ile birlikte milletvekilliini kaybedecei endiesini tad srece, sorumsuzluktan beklenen ama gereklemeyecek, milletvekilleri zgrce konuup oy kullanamayacaklardr. Bu durum ise yasama sorumsuzluunun varlk nedenine ve Anayasann bu zgrl tanmaktaki amacna aykrlk tayacaktr.18 Anayasa Mahkemesi esasa ilikin deerlendirmesinde laiklik temelli dier kararlarnda olduu gibi, laiklik ilkesinin topluma ve dnemlere gre farkl uygulama biimleri olduuna iaret etmitir. Laiklik ilkesi ile devletin akla ve bilim kurallarna gre kurumlamasnn amalandn belirten Mahkemeye gre; Hukuk devleti ve
hukukun stnl ilkesi, gcn liklikten alm; milliyetilik ilkesi liklikle tamamlanm; Trk Devrimi liklikle anlam kazanmtr. Anayasada da bu ilkenin deitirilemeyecei ngrlmtr. Liklik devlet etkinliklerinde dinin, bilimin yerine gemesini nleyerek adalamay hzlandrmtr. Liklik, din ve devlet ileri ayrl biiminde daraltlamaz. Boyutlar daha byk, alan daha geni bir uygarlk, zgrlk ve adalk ortamdr. Trkiyenin modernleme felsefesi, insanca yaama biimi ve insanlk idealidir19

Mahkeme, Parti Genel Bakan Necmettin Erbakann seim konumalar srasnda ve Genel Kurulda trbanla ilgili olarak, iktidar olduklarnda rektrlerin bartsne sylemlerinin selam laiklik duraca, ilkesine barts aykrl zulmnn konusunu kalkaca ynndeki Bu deerlendirmitir.

konumalarda, Anayasa ve yasa kurallar ile Anayasa Mahkemesi kararlarnn gz ard edilerek, resmi daire ve niversitelerde trban ve barts kullanmann tevik

18

M. Sinan Baaran, Refah Partisinin Kapatlma Karar zerine Hukuki Bir nceleme, Liberal Dnce (Ankara, K-1998, S. 9) s. 21-22. 19 E.1997/1, K.1998/1, k.t. 16.01.1998, AMKD. S.34, C.2, s. 1027-1028.

103

edildiini, bunun laik dzen kartlar iin bir mesaj niteliinde olduunu ifade eden Mahkeme, bu davrann laiklik ilkesine aykr olduu sonucuna varmtr.20 Mahkeme; bu sonuca varrken daha nce incelediimiz 07.03.0989 tarihli trban kararn, Yksek retim kurumlarnda barts ve trban takan rencilerin
laiklik ilkesine ve Atatrk devrimlerine aykr davrandklarnn ifade edildii 16.06.1994

tarihli Dantay dari Dava Daireleri Genel Kurulu Kararn ve yine daha nce deindiimiz Avrupa nsan Haklar Komisyonunun konuya ilikin iki kararn gereke gstermi, ve bu kararlara ramen trban yasana kar konuma yaplmasn kapatma nedeni saymtr. Mahkemenin bu ekilde trban yasan dokunulmaz ve tartlmaz klarak bu yasaa ynelik yaplan eletirileri laiklik kartl olarak alglamasn ve bunun sonucunda yaptrm mekanizmalarn devreye sokmasn hukuki ynden doru bulmak kanmzca mmkn deildir. Aksi bir dnce halinde Mahkeme karar bulunan her konuda, kararn tersi ynde retilecek tm dnceler yasaklanacak, kural olarak snrsz olmas gereken ifade zgrl, istisna hallerde serbesti kazanacaktr. Kald ki trban yasa olumlu veya olumsuz ynde srekli olarak tartlagelmi bir snrlamadr. Mahkeme kararlarna uymak baka, verilen kararlar tartmak bakadr. Verilen bir kararn tartlmasn, kararlarn balayclna aykrlk eklinde yorumlamak doru deildir. Eer daval partinin, Mahkeme kararlarna uymamaya aran sz ve eylemleri varsa o zaman zaten kararn tartlmas deil, hukuk devletinin bir kenara braklmas sz konusudur. Ancak RP ile ilgili olarak ne iddianamede ne gerekede bu nitelikte bir somut delil bulunmamaktadr.21 Yarg kararlarnn eletirilebilirlii yarg organlarnca da kabul edilmektedir. Bunun son rnei, yakn bir zamanda Yargtay 4. Hukuk Dairesi tarafndan verilen kararda grlmtr. 4. Daire; Tayyip Erdoan'n milletvekili seilmesine engel olan siyasi yasak kararn onaylayan Ceza Dairesini su ilemekle sulayan gazeteciye
20 21

Ayn karar, s. 1032. Baaran, a.g.m., s. 22.

104

mahkumiyet kararn bozarken, gerekesinde Yarg kararlar eletirilemez diye bir

kural yoktur. Demokratik bir toplumda ve hukukun stnln kabul eden bir devlette, hibir kurum ve kii eletiri dnda kalamaz, yeter ki, eletiride kamu yarar gz nnde tutulmu olsun." demitir.
22

Mahkeme; Refah Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakann 23 Mart 1993 gn TBMM. Bakan Hsamettin Cindorukun Bakanlnda yaplan siyasi parti liderleri toplantndaki konumas23 ile 13 Nisan 1994 tarihinde Meclis grubu toplantsndaki konumasn24 deerlendirerek, partinin genel eilimini ve kararlln gsteren ve dine dayal devlet zlemini yanstan bu konumalarn laiklik ilkesine aka aykrlk oluturduu sonucuna varmtr.25 Her iki konumann laiklik ile badamad aka ortadadr fakat yine de, sz konusu konumalarn Meclis almalar kapsamnda bir parlamenter tarafndan yapldnn gzard edilmemesi gerekir. Her ne kadar laik ve demokratik dzenle kesinlikle badamadn dndmz fikirler dile getirilmekte ise de, yasama sorumsuzluunun mutlakl, demokrasinin teminatdr ve bu alana mdahale edilmemesi gerekmektedir. Dolaysyla, yasama sorumsuzluunun kapsamnda bulunan bu beyanlarla laiklik kart grler yanstlsa bile, bu beyanlar bir siyasi partiyi kapatmak zere deerlendirmeye almak doru deildir. Aksi halde yasama sorumsuzluu ile
22 23

Yarg Kararlar Eletirilebilir balkl yaz, Radikal (03.02.2006). Erbakan konumasnda, Benim inandm ekilde sen yaayacaksn. Tahakkmn ortadan kalkmasn istiyoruz. ok hukuklu bir sistem olmal, vatanda genel prensiplerin ierisinde kendi istedii hukuku kendisi semeli. Bu bizim tarihimizde de olagelmitir. Bizim tarihimizde eitli mezhepler olmutur. Herkes kendi mezhebine gre bir hukuk iinde yaamtr ve de herkes huzur iinde yaamtr. Niin ben bakasnn kalbna gre yaamaya mecbur olaym?... Hukuku seme hakk inan hrriyetinin ayrlmaz bir parasdr demitir. Erbakan bu konumada, imdi ikinci bir nemli nokta, Refah Partisi iktidara gelecek, adil dzen kurulacak. Sorun ne? Gei dnemi sert mi olacak, yumuak m olacak, kansz m olacak? Bu kelimeleri kullanmak bile istemiyorum ama bunlarn terrizmin karsnda herkes gerei aka grsn diye bu kelimeleri kullanma mecburiyetini duyuyorum. Trkiyenin u anda bir eye karar vermesi lzm. Refah Partisi adil dzen getirecek, bu kesin art. Gei dnemi yumuak m olacak, sert mi olacak, tatl m olacak, kanl m olacak altm milyon buna karar verecek demitir. E.1997/1, K.1998/1, k.t. 16.01.1998, AMKD. S.34, C.2, s. 1036.

24

25

105

milletvekillerine tannan hakkn yarg kararyla snrlanmas sz konusu olmakta ve bu tutumun Anayasa ile badatrlmas mmkn bulunmamaktadr.26 Babakan Necmettin Erbakan tarafndan, laiklik kart sz ve davranlaryla tannan kimi tarikat liderlerine, Devrim yasalarna aykr kyafetlerle geldikleri Babakanlk konutunda iftar yemei verilmesini deerlendiren Mahkeme, bu davrann laiklik ilkesine aka aykr olduu sonucuna ulamtr.27 Sinan Baaran bu konuyla ilgili olarak, baz dini grup temsilcilerinin verilen yemee zel kyafetlerle katlmasnn basn tarafndan abartl bir biimde verildiini, sorumluluun devrim yasalarna aykr giyinenlere ait olduunu, zaten konu ile ilgili olarak Babakan hakknda verilen gensoru nergesinin TBMM.nde grlp reddedildiini sylemektedir.28 Kanmzca, Babakan hakknda verilen gensoru nergesinin Meclis tarafndan reddedilmesinin Mahkemenin yapaca deerlendirmeye hibir etkisi yoktur. Bir baka deyile bu red karar, Mahkemenin eylemin laiklik ilkesine aykrln deerlendirmesine engel deildir. Ayn ekilde konunun medya tarafndan abartlp abartlmad da Mahkemenin deerlendirmesi bakmndan sonu dourmamaktadr. Eer gerekten medya konunun zerine ok gitmise bu kamuoyunun bu konudaki hassasiyetinden kaynaklanmaktadr. Kald ki hukuk devletinde Mahkeme, kararn medyann kanaatleri ile deil, kurallar erevesinde kendi vicdani kanaatiyle verecektir. Bunun kabul, yarg bamszlnn ve yargya gvenin artdr. Devrim yasalarna aykr kyafetlerle yemee katlanlarn sorumluluunun bulunduu kesindir. Ancak olaydaki temel sorun, davette bulunan Babakann bir sorumluluunun bulunup bulunmaddr. Kanmzca Babakann bu konuda sorumluluu bulunmakta ve eylemi laiklik ilkesine aykrlk tekil etmektedir. Bununla birlikte, davada sz konusu olan bir siyasi partinin kapatlmas olduuna gre baklacak husus, partinin laiklie aykr eylemlerin oda haline gelip
26 27

Baaran, a.g.m., s. 25. E.1997/1, K.1998/1, k.t. 16.01.1998, AMKD. S.34, C.2, s. 1037. 28 Baaran, a.g.e., s. 24.

106

gelmediidir. Tek bana bu eyleme bakarak odak halinin varln iddia etmek ise, pratikte bu kavramn yok kabul edilmesi sonucunu douracaktr. Mahkeme deerlendirmesinde, RP milletvekillerinin ve parti yelerinin farkl yerlerde ve zamanlarda yaptklar bir takm konumalar29 laiklik ilkesine aykr bulmutur. Partinin nde gelen isimlerince yaplan ve aka Trkiye Cumhuriyetinin laik yaps yerine, dine dayal bir devlet dzeni getirmeyi amalayan, eriat dzeninin gelmesi iin iddet kullanlmasn ngren bu konumalar kanmzca Anayasa Mahkemesinin kapatma kararndaki en nemli dayanak noktasn oluturmaktadr. Konumalarn laik dzene aykrl tartmasz ekilde ortadr. iddeti ven bu konumalarn ifade zgrl zrhndan yararlanmas mmkn deildir. O halde tartma konusu yaplabilecek husus, bu sylemlerle parti politikas arasnda ba kurulup kurulamayacadr. Kanmzca, bu milletvekillerinin laik dzen kart dnceleri bilinmesine ramen parti tarafndan milletvekili olarak setirilmeleri, kapatma davas sz konusu oluncaya kadar hibir disiplin cezas ya da ihtar almamalar, bu fikirlerin parti tarafndan benimsendiinin ak gstergesidir. Mahkeme; RP Sincan Belediye Bakan Bekir Yldzn terr rgt liderlerinin byk boy posterlerini salona astrarak dzenledii Kuds Gecesinde aydnlara zorla eriat enjekte edeceini syledii iin Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesince tutuklanmasndan sonra, RP Genel Bakan Yardmcs evket Kazan tarafndan ziyaret edilmesini ise yle deerlendirmitir:
Sincan Belediye Bakan, belediye bakanl grevi ile hibir ilgisi olmayan liklik kart bir takm siyas gsteriler sergilemi ve Anayasann lik Cumhuriyet ilkesine ve yasalara aka meydan okumu ve toplumda byk tepkilere neden olmutur. Adalet Bakan evket Kazann tutuklu Sincan Belediye Bakann cezaevinde ziyareti, Sincanda, Belediye Bakannca balatlan ve yrtlen lik Cumhuriyet ilkelerine aykr siyas

29

Rize Milletvekili evki Ylmaz, Ankara Milletvekilleri Hasan Hseyin Ceylan ve Ahmet Tekdal, anlurfa Milletvekili brahim Halil elik ve Kayseri Byk ehir Belediye Bakan kr Karatepenin laik dzen kart konumalar iin bkz. E.1997/1, K.1998/1, k.t. 16.01.1998, AMKD. S.34, C.2, s. 1037-1044.

107

gsterilerin Refah Partisince de benimsendiini ve desteklendiini gsteren ve bu yolla kamuoyuna verilen bir mesaj niteliindedir.
30

Anayasa Mahkemesinin Adalet Bakannn bu ziyaretini laik Cumhuriyet ilkesine aykr bulmas, Anayasann 38. maddesinde ifade bulan Sululuu hkmen sabit oluncaya kadar kimse sulu saylamaz hkmne uygun olmad iin eletirilmitir. nk, Sincan Belediye Bakan ziyaret srasnda halen sank durumunda olup henz sulu olup olmad belli deildir.31 Kanmzca bu dnceye katlmak mmkn deildir. nk Mahkeme kamuoyuna verilen mesaj zerinde durmaktadr. Olay zamannda ise Belediye Bakannn laiklik kart eylemler iddiasyla tutuklu bulunduu kamuoyu tarafndan bilinmekte olduundan, yaplan ziyaretin kamuoyunca bu eyleme destek eklinde alglanm olmas olaandr. Yani Adalet Bakan dava ile ilgili tutumunu aka ortaya koymaktadr.

Kald ki kanmzca kapatma davasnda iddia makam, Adalet Bakannca yaplan ziyaret zerinde dururken, kapatlmas talep edilen partiye mensup bir Belediye Bakan tarafndan dzenlenen ve laik dzene aykr nitelik tayan sz konusu geceyi ve Belediye Bakannn bu gecedeki sylemini delil gsterebilecekken bunu atlamtr. nk kapatlmas talep edilen parti mensubu olan Belediye Bakannca bu tr laiklik kart gsterilerin yer ald bir gecenin dzenlenmesi ve dzenlenen bu gecede laiklik kart sylemlerde bulunulmas bal bana bir delil niteliindedir. Esas ynnden incelemesinde Anayasa Mahkemesi, RP Genel Bakan Necmettin Erbakann Kanal 7nin Kurulu gnnde yapt konumay32 da deerlendirmitir. Konuma ile ilgili olarak Mahkeme; cihatn slami dzeni hakim
30 31

E.1997/1, K.1998/1, k.t. 16.01.1998, AMKD. S.34, C.2, s. 1046. Baaran, a.g.m., s. 25. 32 Erbakan konumasnda, Onun iin bugn yaplm olan cihad, televizyonsuz yapmann imkan yoktur. te bu kadar hayati bir konu iin acyncaya kadar vereceiz. Vereceiz de ne olacak?... lm hepimize yakndr. te imdi ldkten sonra her taraf zifiri karanlk olan bir anda, eer bir eyin gelip size yol gstermesini istiyorsanz, bilesiniz ki o ey, bugn inanla Kanal 7 iin vereceiniz bu para olacaktr. demitir. Bkz. E.1997/1, K.1998/1, k.t. 16.01.1998, AMKD. S.34, C.2, s. 1047.

108

klmak veya bu dzeni savunmak amacyla yaplan savalar ifade ettiini, konumada bu amaca hizmet iin kurulacak televizyona yardm arsnda bulunulduunu belirtmitir.33 Kanmzca da konumann laik Cumhuriyet yapsna aykrlk tad kesindir. Konumada yeni bir devlet dzeninden ve cihattan bahsedilmesi yannda, dini duygular alet edilerek maddi kar peine dlmesi bal bana bir aykrlk nedenidir. Laiklik sadece din ve devlet ilerinin birbirinden ayrld bir devlet yaps deil, bireyin din ve vicdan zgrlnn korunduu, bu manevi duygularnn her trl baskdan uzak tutulduu bir teminat mekanizmasdr. Kayna beeri irade olan bu sistem ierisinde hi kimsenin bir bakasnn dini duygularn kendi karlar erevesinde suiistimal etmesine, smrmesine izin verilmeyecektir. lkeyi ynetmekte olanlar tarafndan bu tr bir din smrs yaplmas ise affedilebilir nitelikte deildir. Sonu olarak, Anayasa Mahkemesi RPnin laik Cumhuriyet ilkesine aykr eylemlerin ilendii bir odak haline geldiine karar vererek partinin kapatlmasna hkmetmitir. Mahkemenin kararnda yasama sorumsuzluunu daraltan ve yarg kararlarn eletirilemez hale getiren gerekelerine katlmadmz tekrar belirtmekle birlikte, kanmzca kapatma nedeni olarak gsterilen dier deliller, partinin laiklik kart eylemlerin oda haline geldiinin kabul iin yeterlidir. Bilindii zere Anayasa Mahkemesinin bu kapatma karar Parti yelerince A HM.ne gtrlm 31 Temmuz 2001 tarihinde 4 kar 3 oyla A HM. 3. Dairesi, 13 ubat 2003 tarihinde ise oybirlii ile Byk Daire insan haklar ihlali olmad eklinde karar vermitir.34 lk nce 4e kar 3 oyla kan kararn daha sonra oybirlii
33

ve bu ekilde

hareket edenlerinde ldkten sonra fayda

greceklerinin ifade edildiini bunun da laiklik ilkesine aykr olduunu

E.1997/1, K.1998/1, k.t. 16.01.1998, AMKD. S.34, C.2, s. 1048. 34 Refah / Turkey, Application No: 41340/98, 41342/98, 41344, European Court of Human Rights Grand Chamber, 13.02.2003 Bkz. Mustafa Erdoan, A HMnin RP Kararnn Dndrdkleri, Liberal Dnce (Ankara, Yaz-2001, S.23). s.41-50; Atilla Yayla, A HMnin RP Karar zerine, Liberal Dnce (Ankara,

33

109

ile kmasnda elbetteki 11 Eyll saldrlarnn etkisi vardr. Ancak bunun dnda A HMnin Refah karar, Mahkemenin ifade ve rgtlenme zgrlkleri konusundaki yerleik itihadndan ayrld gerekesiyle eletirilmitir.35 A HMnin Refah karar ile rgtlenme ve ifade zgrlyle ilgili dier kararlarnn deerlendirilmesi alma konumuzun dna kmamza neden olacandan, ilgili kararlar burada inceleme konusu yaplmayacaktr. u kadarn belirtelim ki, A HM kararnda esas olarak Anayasa Mahkemesi kararndaki hususlar kabul etmi ve Anayasa Mahkemesi kararna dayanarak Szlemenin ihlal edilmedii sonucuna varmtr. Zaten A HM.ne yneltilen eletiriler de esas olarak, Mahkemenin kendi deerlendirmesini yapmak yerine, Anayasa Mahkemesinin deerlendirmeleri dorultusunda hareket etmesinden kaynaklanmtr. 4) Fazilet Partisi (FP) Anayasa Mahkemesinin laiklie aykr eylemlerin oda haline geldii gerekesiyle kapatt son parti Fazilet Partisidir.36 Mahkeme esas ynnden aklamasnda, Refah kararnda olduu gibi laiklikle ilgili genel aklamalarda bulunmutur. Mahkeme kararn, 18 Nisan 1999 tarihinde yaplan milletvekili seimlerinden sonra TBMM.ndeki yemin trenine trban ile gelen FP milletvekili Merve Kavaknn trban ile yemin etmek istemesi ve bu hareketinin orada bulunan Fazilet Partililerce desteklenmesi olay ile bata FP Genel Bakan Recai Kutan olmak zere dier baz parti yelerinin Merve Kavaky ve trban savunan konumalarna dayanarak vermitir.37 Merve Kavak milletvekili seilmeden nce, hibir yerde hibir ekilde trbann karmayacan aka ifade etmitir. Trban yasann karsnda bir tutum iinde yer alan parti ise, Merve Kavaky zellikle milletvekili setirmi ve trbanla TBMM.ne girerek yemin edebilmesini salamay amalamtr.
Yaz-2001, S.23). s. 76-80; Kevin Boyle, Human Rights, Religion and Democracy: The Refah Party Case, Essex Human Rights Review (S.1, No:1, 2003) s.1-16
36 37

E.1999/2, K.2001/2, k.t. 22.06.2001, AMKD. S.37, C.2, s. 922. Konumalar iin bkz. Ayn karar, s. 931-956.

110

Anayasa Mahkemesi Merve Kavak olayna ve trbanla ilgili konumalara dayanarak FPnin laik Cumhuriyet kart eylemlerin oda haline geldii sonucuna varrken gerekesinde u hususlar belirtmektedir:
Anayasada Cumhuriyetin temel nitelikleri arasnda saylan liklik ilkesine kar olanlarn, gl bir siyasal sembol olarak kullandklar trban konusunda Fazilet Partisi Genel Bakan, Genel Bakan Yardmclar ve milletvekilleri ile kimi partili belediye bakanlarnn kararl, srarl ve sreklilik gsteren faaliyetleriyle temel hak ve zgrlklerin gvenceye alnd demokratik hukuk devletini deil, din kurallarnn geerli olduu bir toplumsal modeli gerekletirmeyi amaladklar aktr. Bu amacn, Anayasann 68. ve 69. maddeleriyle, 2820 sayl Yasann 101. maddesi karsnda olduu kadar nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 30. ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 17. maddesi karsnda da korunma gremeyecei kukusuzdur.38 Refah Partisiyle ilgili kararda, liklik ilkesine ilikin Anayasa ve yasa kurallar ile Anayasa Mahkemesi kararlar gzard edilerek, resm daire ve niversitelerde trban ve barts kullanmay tevik eden konumalarn, lik dzen kartlar iin bir mesaj oluturduu belirtilmesine karn, daval Parti, trban ve barts konusunu belirledii politikalara temel almakta bir saknca grmemi bu konudaki grleri bilinen Merve KAVAKIy seilebilecei bir yerden aday gstererek milletvekili olmasn salamtr39

Anayasa Mahkemesinin parti yelerince yaplan konumalara dayanarak, Fazilet Partisinin, Anayasann 68. maddesinin 4. fkrasna aykr eylemlerin oda haline geldii sonucuna varmas ve partinin kapatlmasna hkmetmesi, kanmzca doru kabul edilebilecek bir sonu deildir. Mahkeme gerekesini Refah kararnda olduu gibi dnce aklamalar zerine kurmu olsa da, bu davada Refah kararndan farkl olarak herhangi bir iddet ars, demokratik siyasal dzenin reddi, din ayrmcl ya da hogrszlk verileri yoktur.40 Kapatma kararna esas alnan konumalarn, kz rencilerin trban sorunu ile ilgili olduu grlmekte, konumalardan trban yasann kaldrlmasnn istendii,
38 39

Ayn karar, s.1493. Ayn karar, s.1497. 40 Can, a.g.e., s. 127.

111

bu konunun parti iin bir propaganda arac haline getirildii anlalmaktadr. Bu ekildeki beyanlarn asla bir yasaklama nedeni olamayaca ynndeki yukarda Refah kararn incelerken yaptmz deerlendirmeler aynen burada da geerlidir. Fakat Mahkeme Fazilet kararnda da trban yasan eletirilemez, deitirilmesi nerilemez dorular haline getirmekte ve buna dayanarak son derece yanl bir ekilde kapatma karar vermektedir.41 Bandan beri asla trbann kartmayacan ifade eden Merve Kavaknn, bu husus bilinerek milletvekili setirilmesi ve Meclise trbanyla girmesine ynelik eylemde bulunulmas laiklik ilkesine aka aykrlk tamaktadr. Kanmzca laik devlette milletvekilliinin trbanla badamas kesinlikle mmkn olmamakla birlikte, yalnz bu eyleme dayanlarak parti hakknda kapatma karar verilmesi olduka ar bir sonu dourmutur. Bu nedenlerle Yaylann gerekten dklmektedir diyerek, lkeyi karanlklara ittiini belirttii42 FP kararn yerinde bir karar olarak grmek mmkn deildir.

41 42

Kk, a.g.e., s. 389. Atilla Yayla, Fazilet Partisinin Kapatlmas ve Trkiyenin Cari Sisteminin kmazlar Liberal Dnce (Yl: 6, S. 23, Yaz-2001). s. 61-65.

112

5) zgrlk ve Demokrasi Partisi (ZDEP) Daha nce de belirttiimiz gibi zgrlk ve Demokrasi Partisi sadece laiklik ilkesine aykrlk nedeniyle kapatlm bir parti deildir. Mahkeme kapatma kararn laiklik ilkesinin ihlaliyle birlikte blnmez btnlk ilkesinin ihlaline dayanarak vermitir.43 Anayasa Mahkemesinin bu kararn yukarda Diyanet leri Bakanl ile ilgili aklamalarmz
44

srasnda

deerlendirdiimizden

zerinde

fazla

durmayacaz. Burada u kadarn hatrlatalm: ZDEP programnda yer alan Devlet din ilerine karmayacak, din cemaatlere
braklacaktr. hkmnn SPKnun Diyanet leri Bakalnn Yerinin Korunmasna

ilikin 89. maddesine aykrlk tamas nedeniyle kapatlmtr. sylemitir:

Mahkeme parti

programnda yer alan sz konusu hkm kapatma nedeni olarak grrken unlar

Devletin her toplumsal kurumda olduu gibi, toplumun din gereksinmelerine yardm etmesinin Anayasa'da yer alan ve nitelikleri aklanan liklik esaslarna aykr bir yan bulunmad gibi Diyanet leri Bakanl'nn Anayasa'da yer almasnn da liklik ilkesine aykr dt kabl edilemez. Yine bu nedenlerle Devletin bu alandaki yardm ve Diyanet leri Kuruluu grevlilerinin memur saylmas, Devletin din ilerini yrtt anlamna gelmeyip, lke koullarnn zorunlu kld durumlara uygun bir zm yolu bulmak ama ve anlamn tamaktadr. Kald ki Anayasa'nn 136. maddesinde Bakanln ileri, liklik ilkesi dorultusunda.. belirlemesiyle uygunluk temelde vurgulanmtr45

43 44

E.1993/1, K.1993/2, k.t. 23.11.1993, AMKD. S.30, C.2, s. 841 Bkz. II. Blm, s. 55. 45 E.1993/1, K.1993/2, k.t. 23.11.1993, AMKD. S.30, C.2, s. 927.

113

Mahkemeyi kararnda hakl bulmak mmkn deildir. Diyanet

leri

Bakanlnn statsn deitirme amac tek bana parti kapatma nedeni olarak dnlemez.46 Nitekim kapatma karar A HM ne gtrlm ve Mahkeme Szlemenin 11. maddesinin ihlal edildiine karar vermitir.47 Daha nce de belirttiimiz gibi Anayasa Mahkemesi de deitirmitir.48 Demokratik Bar Hareketi Partisinin kapatlmas istemiyle ilgili olarak verdii red karar ile bu yanl grn

Erdal Abdulhakimoullar, Trkiyede Siyasi Partilerin Kapatlmas Rejimleri, (Sakarya, Yaynlanmam Doktora Tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2000). s. 105. 47 Case of Freedom and Democrasy Party, Application no:23885/94, European Court of Human Rights Grand Chamber, 8.11.1999 48 E.1996/3, K.1997/3, k.t. 22.05.1997, AMKD. S.36, C.2, s. 1027.

46

114

SONU

Baz deerler vardr ki, tek balarna hep yarm kalr, hizmet ettikleri amaca ulamada daima baka bir takm unsurlara gereksinim duyarlar. rnek alnacak, modern olarak nitelenebilecek bir devlet yaratlmak istendiinde de, seimle iktidara gelen bir yasama meclisinin kurulmas, ynetimin sadece yasalar erevesinde hareket etmesi ve yarg organnn bu yasalara gre karar vermesi tek bana ulamak istediimiz hedefe varmada yeterli olmayacaktr. Demokratik hukuk sisteminin ekli olarak kurulmas deil, bu sistemin arzulanan ekilde ilemesi nemlidir. nsan temelli, akla dayanan bir devlet yaps hedeflendiine gre, bu sistemin kaynann yine insan olmas gerekir. lahi glerin, din kaynakl kurallarn yaratlmak istenen modern ve demokratik hukuk devleti ierisinde yeri yoktur. Devlet dzenini dine ve din kurallarna deil, akla ve toplum ihtiyalarna dayandran, baka bir deyile, egemenlii beeri iradeye teslim ederek bu dzenin korunmasn salayan faktr ise secular ya da laik olarak nitelendirdiimiz devlet yapsdr. Laiklik ilkesinin her zaman ayn amaca hizmet etmesi nedeniyle tek bir laiklik anlay olduunu ya da olmas gerektii kesinlikle dnmemek gerekmektedir. almamz srasnda din devlet ilikilerinin, Devlet Kilisesi Modeli, Dayanmac Model ve Ayrlk Model olarak farkl model ierisinde toplanabildiini aklam olmakla birlikte, aslnda bir model ierisinde yer alan her lkenin de gerek yasal dzende gerek uygulamada birbirinden farkllklar gsterdiini gz ard etmemek gerekir. Ksacas her lkedeki din ve devlet ilikisi birbirinden farkl olduundan, her lkenin laiklik anlay ve laiklik uygulamas da birbirinden farkldr. Trk Anayasa Mahkemesi de laiklik temelli tm kararlarnda bu hususu zellikle vurgulam, laikliin toplumdan topluma ve zamandan zamana deien farkl uygulama ve yorumlamalarnn olduuna iaret etmitir. Bu nedenle tek tip bir laiklik uygulamas bulunduu iddiasyla, snrlar kesin olarak izilmi bir laiklik aray ierisine girmek anlamsz ve sonusuz bir uradr. 115

En basit tanmyla, din ve devlet ilerinin birbirinden ayrl olarak ifade edilen laiklik ilkesini benimseyerek, bu ilkeyi hayata geiren bir devlet laik devlet olarak kabul edilmelidir. Laiklik ilkesinin hayata geirilmesi ise, sadece din ve devlet ilerinin birbirinden ayrln deil, ayn zamanda bireylerin din zgrlklerinin teminat altna alnmasn gerektirir. Bu adan laik devleti; topraklarnda yaayan herkese din zgrl tanmak suretiyle din ve devlet ilerini birbirinden ayr tutan devlet eklinde tanmlamak mmkndr. Laik devletin varl iin, tannmas zorunlu olan din zgrl bnyesinde inan zgrln ve ibadet zgrln barndrmaktadr. Bunlardan inan zgrl mutlak ve snrlandrlamaz nitelik tamaktayken, en geni anlamyla bir dinin gereklerini yerine getirmeyi ifade eden ibadet zgrl, snrlanabilir niteliktedir. Anayasann din ve vicdan zgrln dzenleyen 24. maddesi, inan zgrl snrsz biimde tanrken ayn madde, ibadet zgrlnn hangi artlar altnda snrlanabilecei aka belirtmitir. Anayasa Mahkemesi de inan zgrlnn snrszln ve bu alana mdahale etmenin laik devlet yaps ile badamadn belirtmekte, din zgrlnn, ancak kiilerin i dnyalarndan taarak toplumun huzuru ve kamu dzenini bozacak biimde kullanlmas halinde snrlandrlabileceini kabul etmektedir. nan zgrl mutlak kabul edilip, dokunulamaz klnmtr. Ancak, T.C. nfus czdanlarnda din hanesinin yer almas, bu mutlakln ihlal edilmesine neden olmaktadr. almamz srasnda belirttiimiz gibi, 25.04.2006 tarihinde kabul edilen 5490 sayl kanun ile aile ktklerindeki din hanesinin doldurulmas zorunluluu ortadan kalkm bulunmaktadr. Fakat kanmzca bireyin dininin sorguland bir din hanesinin yer almas kendi bana inan zgrlne mdahale oluturmaktadr. Nfusun byk ounluunun belli bir dine mensup olduu bir toplumda din hanesini bo brakmay seen bireyin stnde bu sebeple bask olumas muhtemeldir. Anayasa Mahkemesinin de inan zgrlnn mutlakln savunmasna ramen, 1979 ve 1995 tarihli kararlaryla nfus czdanlarnda din 116

hanesinin yer almasn, zorlama bulunmad gerekesiyle Anayasaya aykr bulmamas laiklie aykr bu uygulamann gnmze kadar devam etmesine neden olmutur. Kanmzca nfus czdanlarndan din hanesinin tamamen kaldrlmas laik devlet anlayna en uygun hareket tarzn oluturacaktr. Nfus czdanlarnda din hanesinin yer almasnn yan sra Anayasann 24. maddesinde ngrlen zorunlu din dersleri, laik devlet yaps ile kesinlikle badamamaktadr. Zorunlu din dersini savunanlar ise, bu dersin tek bir dine hizmet eder nitelikte deil, tm dinler hakknda bilgi veren bir kltr dersi niteliinde olduunu, bu nedenle zorunlu olmasnda bir saknca bulunmadn ileri srmektedirler. Katlmadmz bu savunmay doru kabul etsek dahi uygulamada bu amaca ulalp ulalmad, kltr alama amacndan klarak dersin belli bir dinin propagandasn yapar hale getirilip getirilmedii her zaman iin kafalarda kuku yaratacaktr. Kanmzca devletin tm dinler karsndaki tarafszlna glge dren ve bireyin inan zgrlne mdahale sonucunu douran zorunlu din derslerinin yaplacak bir Anayasa deiiklii ile kaldrlmas, bunun yerine din dersi grmek isteyenlerin talepleri sonucu alabilecekleri bir seimlik din dersi uygulamasna balanmas, kanmzca hem zorunlu din derslerinin sorunlu din dersleri niteliine bir son verecek hem de laik devlet yapmz ile ok daha badaacaktr. Din zgrlnn salanmas laikliin sadece bir boyutudur. Dier boyutuyla laiklik din ve devlet ilerinin birbirinden ayrld bir devlet dzeninin yaratlmasdr. Ne yazk ki zaman zaman laiklik sadece din zgrl temeline oturtulmakta ve laikliin esas nem tayan bu ikinci boyutu grmezden gelinmektedir. Oysa, laikliin din ve devlet ilerinin ayrlna ilikin bu ikinci boyutu, din zgrl tanyan birinci boyutunun teminatdr. Dinin, devlet dzenine mdahalesi engellenmedii srece, hi kimsenin din zgrl garanti altna alnm durumda deildir. Bu adan laiklii sadece din zgrlne indirgemek ve yalnz bu husustan bahisle dinin devlet dzenine mdahalesi sonucunu douracak ilem ve eylemlere frsat vermek, laik devlet yapmzn yok edilmesine neden olabilecek kadar tehlikeli bir hareket tarzdr. Ksacas, laikliin yalnz din zgrl olarak anlamlandrlmas

117

laikliin yok edilmesinden baka bir sonu dourmayacandan bu tr bir tanmlamaya kesinlikle izin verilmemelidir. Din ve devlet ilerinin birbirinden ayrld bir devlet dzeninde, devletin dini ayrmclk yapmamas, din ve devlet kurumlarnn birbirinden ayrlm olmas ve hukuk kurallarnn din kurallarna uygunluunun aranmamas gerekmektedir. Bu artlar tayarak bireylerin din zgrlklerini gvence altna alan bir devlet laik bir sistemde varln srdryor demektir. Gerek Anayasa gerek Avrupa nsan Haklar Szlemesi ile dzenlenen dini ayrmclk yasa, Anayasa Mahkemesi kararlar ile pekitirilmitir. Yksek Mahkeme, dinler arasnda ayrmn hakl bir nedene dayandrlmasnn mmkn olmad gr ile, laik devletin din zgrln herkes iin eit ekilde uygulamak durumunda olduunu ortaya koymu ve bu tr dini ayrmclklara izin vermemitir. Ancak uygulamada alevi yurttalarmzn ve gayrimslim vatandalarmzn bir takm sorunlar olduu bilinmekte ve bu yurttalarmzn dini ayrmclk yapldna dair ikayetleri gerek i hukukta gerek A HMde dava olarak karmza kmaktadr. Kanmzca bu yurttalarmzn ikayetlerine hassasiyetle yaklalmas ve talepleri ile ilgilenilmesi, laik devlet yapmz bir adm daha glendirecektir. Laik devlet yaps altnda aradmz artlardan biri olan din ve devlet kurumlarnn ayrl konusu, doal olarak aklmza hemen Diyanet leri Bakanln getirmektedir. Byle bir kurumun laik yap ile badap badamad, bu kurumun varl karsnda T.C.nin ne lde laik kabul edilebilecei sorgulanmaktadr. Kanmzca bu sorgulamada dikkat edilmesi gereken husus, tek bir laiklik anlaynn bulunmad, uygulamann toplumdan topluma ve zamandan zamana gre deiiklik gsterdiidir. Bu adan Diyanet leri Bakanl kuruluunda, toplumun din ihtiyalarna cevap vermek suretiyle T.C.nin laik bir yap kazanmasnda nemli rol oynam, bir baka deyile laik yapnn oluturulmasna yardmc olmutur. Anayasa Mahkemesi de bu kurumun laiklikle atma iinde olmad grn benimsemitir. Ancak Diyanet leri Bakanlnn kuruluundan bugne 82 yl gemi ve bu kurum gerek yaplanmas 118

gerek btesiyle giderek bymtr. Kanmzca bu durum dinin siyasallamas tehlikesini de beraberinde getirdiinden, kurumun bugnk varlnn ve u anki yapsnn masaya yatrlarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Kurumun varlnn laik devlet yaps ynnden sorgulanmas sonucu, kurumun kaldrlmas ya da yapsnn kltlmesi dnlebilecei gibi, bu kurumu tm dinlerin temsil edildii bir sistem iinde tekrar yaplandrmak da dnlebilinir. Bylece Diyanet leri Bakanlnn tek dine hatta tek mezhebe hizmet ettii ve bu sebeple laik devlet yapmz ile badamad ynndeki eletiriler de sona erebilir. Laiklik, ynetime egemen olan dini kural ve uygulamalardan kurtulma ve akla dayal bir devlet dzeni kurma mcadelesidir. lkemiz asndan bu mcadelenin ne denli zor getii hepimizce bilinmektedir. Bugn vazgeilmez bir ilke haline gelen laikliin toplumumuza kazandrlmas hi kolay olmam, bu yolda olduka sancl gnler yaanmtr. Bu adan laiklik hi kuku yok ki ok zor elde edilmi bir kazanmdr. Anayasa Mahkemesi laiklii, Atatrk ilkelerinin en nemlisi olarak kabul etmekte ve vazgeilmeyecek bir deer olan korunmasna zenle yaklamaktadr. Cumhuriyetin en nemli kurumlarndan biri olan Anayasa Mahkemesinin, Cumhuriyetin en nemli kazanmlarndan biri olan laiklii sonuna kadar korumas hem bir grev hem de bir gerekliliktir. Ancak Anayasa Mahkemesi, laiklie verdii nem ve sahip olduu hassasiyet nedeniyle, bu grevini yerine getirirken zaman zaman, yorum ve hukuk snrlarn olduka zorlamtr. Mahkemenin, trbann niversitelerde yasaklanmasna ve Fazilet Partisinin kapatlmasna dair kararlar bu tutumunun rneini tekil etmektedir. almamz srasnda belirttiimiz gibi, Anayasa Mahkemesi, niversite rencilerinin trban takmalarna yasaklama getirirken, bu tr bir kullanmn Anayasadaki laiklik anlay ile badamad yorumunu yapmtr. Baka bir deyile Mahkeme, yasaklamann Anayasadan kaynaklandna hkmetmitir. Kanmzca, niversitelerde trban kullanmnn Anayasa Mahkemesince yasaklanm olmas, Mahkemenin laiklik hassasiyetini arla vardrmasnn bir 119 bu zor kazanmn

sonucudur. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, her ne kadar Mahkeme ar bir tutum iinde kanmzca yanl bir karar vermi olsa da, Anayasa Mahkemesi kararlarnn balaycl gerei herkesin ve her kurumun bu karara sayg duymas ve uymas gerekmektedir. Yarg kararlarn, demokratik snrlar iinde eletirme hakkna sahip olmakla birlikte, bu kararlara uymak hukuk devleti olmann bir gereidir. Eletiri snrlarn aarak, kararlarn yok kabul edilmesi, demokratik hukuk devletinin yok edilmesidir. niversitelerde trban kullanm ne yazk ki srekli olarak siyasi rant konusu olmu ve bylece din siyasete alet edilmitir. Kanmzca bu yasan kalkmas yolundaki beklentiler devam ettike de trbann siyasi rant olarak grlmesinden ve her frsatta oy arac olarak kullanlmasndan vazgeilmeyecektir. Yasan kalkmasyla din ve siyasetin i ie geecei savunulmakta ise de, yasan kendi bana bir siyaset arac olarak kullanld ortadadr. Bu adan yasan kalkmasyla yaplan din smrsnn ve konu nedeniyle toplumda yaratlan gerginliin sona erdirilebilecei dnlmelidir. Ayrca esas olarak, yasak nedeniyle eitim hakknn snrland bir geektir. Birey, ya dini inanc gerei takt trbann kararak eitimine devam edecek ya da eitim hakkndan vazgeecektir. Kanmzca bu noktada hizmet alan hizmet veren kriteri uygulanmal ve kamu gc ve yetkisi kullanmayan rencilere bu tr bir snrlama getirilmemelidir. Elbette yasan kalkmas demokrasinin ve laik yapnn kendisini korumasna engel olmamal, eitim hakk tanndktan sonra kz olsun erkek olsun laik yap kart faaliyetlerde bulunan tm renciler, eitim haklarnn sona erdirilmesi dahil her trl yaptrmla cezalandrlmaldr. Kanmzca niversitelerde trban taklmas konusunda byle bir yol izlenmesi hem din zgrlnn salamlatrlmas, hem de laik yapnn srekli tartma konusu yaplmamas iin daha yerinde bir tutum olacaktr. Anayasa Mahkemesi, laik cumhuriyet ilkelerine aykrlk nedeniyle bakt siyasi parti kapatma davalar ile de laik yapnn korunmasna zen gstermi ve bu yapy tehdit eden siyasi partileri kapatma yoluna gitmitir. Anayasa Mahkemesinin laiklik temelli siyasi parti kapatma davalarndan zellikle Refah ve Fazilet Partilerinin kapatlma kararlar ok fazla eletiri almtr. almamz srasnda 120

belirttiimiz gibi, laiklik kart eylemlerin oda haline gelmi olan Refah Partisinin kapatlmasnn yerinde bir karar olduuna inanmaktayz. Bununla birlikte, Anayasa Mahkemesinin bu kararnda yasama sorumsuzluunun mutlakl ile badamayacak ekilde, sorumsuzluk kapsamndaki konumalar delil olarak deerlendirmesinin yerinde olmadn dnmekteyiz. Bunun dnda Refah Partisinin din smrs ve dini ayrmclk yapmas, iddete ar ile dine dayal bir devlet dzeni getirmek istemi olmas nedeniyle laik yapmza aykr hareket ettii ortadadr. Ancak Fazilet Partisi iin ayn yargya varmak kanmzca doru deildir. Partinin kapatlmasna neden olan konumalarda; herhangi bir iddet ars, demokratik dzenin reddi ve ya din smrs bulunmamaktadr. Merve Kavak olaynn, laiklie aykr bir eylem olduu kesin olmakla birlikte, yalnz bu eyleme dayanlarak kapatma karar verilmesi olduka ar bir sonu olmutur. Anayasa Mahkemesinin kararlarnda zaman zaman arla kamasnn nedeni laiklik ilkesinin korunmasna verdii nemdir. Anayasa Mahkemesinin laikliin vazgeilmezlii ve korunmas ynndeki grne tamamen katlmakla birlikte, Mahkemenin kararlarnda ar hassasiyet ile hukuk ve yorum snrlarn zorlamamas gerektiine inanmaktayz. Byk uralar sonucu kazandmz ve geleceimizin teminat olan laik yapmzn korunmas, bu lke topraklarnda yaayan tm yurttalarmzn grevidir. Gemite olduu gibi, bugn de Cumhuriyetimizin devamn istemeyenler zellikle laik yapmza gzlerini dikmekte ve her frsatta bu noktadan saldrmaktadrlar. Ancak bizler gemii unutmadmz ve asli grevimizi yerine getirip Cumhuriyetimize ve laik yapmza sahip ktmz srece, bu dar zihniyetliler, kendi karanlklarnda, hep kaybedenler tarafnda kalmaya mahkum olacaklardr. Kimsenin kukusu olmasn ki, Ulu nderimiz Atatrkn en byk eseri olan Laik Trkiye Cumhuriyeti sahipsiz deildir ve hibir zaman da sahipsiz kalmayacaktr.

121

KAYNAKA Abdulhakimoullar, Erdal. Trkiyede Siyasi partilerin Kapatlmas Rejimleri (Sakarya, Yaynlanmam doktora tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2000). Aaoullar, Mehmet Ali Kker, Levent. Tanr Devletinden Kral Devlete (Ankara, mge Kitabevi, 2. Bask, 1997). Akal, Cemal Bali. Sivil Toplumun Tanrs ( stanbul, Afa yaynlar, 1990). Aksoy, Murat. Barts Trban ( stanbul, Kitap yaynevi, 2005). Alkan, Trker. Din ve inan zgrl zedeleniyor Radikal (07.04.2005). Alkan, Trker. Laikilerle dincilerin ortak noktalar Radikal (15.11.2005). Aliefendiolu, Ylmaz. Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi (Ankara, Yetkin yaynlar, 1996). Aliefendiolu,Ylmaz. Laiklik ve Laik Devlet, Laiklik ve Demokrasi (Derleyen: brahim . Kabolu, Ankara, mge Kitapevi, 2001, 73-128). Altnta, Mustafa. YK ve Hukuk (Ankara, Eitim Sen Yaynlar, 2002). Armaan, Servet. Anayasa Mahkememizde Kazai Murakabe Sistemi ( stanbul, HF. yaynlar, stanbul, 1967). Arslan, Zht, Avrupa nsan Haklar Szlemesinde Din zgrl (Ankara, Liberal Dnce Topluluu yaynlar, 2005).

122

Avc, Cemal. Atatrk, Din ve Laiklik, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi, 1999, 57-73). Aydn, Mehmet Zeki. Avrupa Birlii lkelerinde Din retimi ve Trkiye ile Karlatrlmas, http://www.flwi.ugent.be/cie/mzaydin5.htm Aydn, yk Didem. Bat ve Trban, Ak Sayfa (S.58 Ekim 2004, 25-33). Bali, Rfat N. Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri-Bir Trkletirme Serveni, ( stanbul, letiim yaynlar, 3. bask, 2000). Bardakolu, Ali. slam Kltrnde Din ve Vicdan zgrl, Osmanl Devletinde Din ve Vicdan Hrriyeti ( stanbul, Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 33, 2000, 41-57). Bastila, John. Secularilism-past, present and future (htpp://danielpipes.org/comments/26906). Baaran, M. Sinan. Refah Partisinin Kapatlmas Karar zerine Hukuki Bir nceleme, Liberal Dnce (Ankara, S.9 K 1998, 17-27). Bagil, Ali Fuat. Din Hrriyeti:Trk Anayasasnn 75. maddesi zerinde Ett, A. Samim Gnansoya Armaan ( stanbul, 1955, 228-262). Bagil,Ali Fuat. lim Inda Gnn Meseleleri ( stanbul, Yamur Yaynlar, 1960). Bagil, Ali Fuat. Din ve Liklik ( stanbul, Yamur yaynlar, 1991). Belge, Murat. A HM yasak m getirdi? Radikal (17.07.2004).

123

Beller, Elisa. The Headscarf Affair: The conseil d tat on the role of religion and Culture in French Society Texas nternational Law Journal (Vol.39, 2009, 581-623). Benda, Ernst - Maihofer,Werner - Vogel, Hans Jochen. Handbuch des Verfassungrechts (Berlin, Walter de Gruyter, 1983). Berger, Peter L. Dinin Sosyal Gereklii, ev. Ali Cokun ( stanbul, nsan yaynlar, 1993). Berkes, Niyazi. Trkiyede adalama ( stanbul, Bilgi yaynlar, 1972). Berkes, Niyazi. Teokrasi ve Laiklik ( stanbul, Adam yaynclk, 1984). Briard, Francois Henri. Religious Freedom and the Europen Court of Human Rights (http:www.religiousfreedom.com/Confrence/Germany/briard.htm.). Can, Osman. Demokratikleme Serveninde Anayasa ve Siyasi Partilerin Kapatlmas (Ankara, Sekin yaynlar, 2005). Cokun, ok - Mumcu, Ahmet - Bozkurt, Glnihal. Trk Hukuk Tarihi (Ankara, Sava yaynevi, 10. Bask, 2002). alar, Bakr. Trkiyede Laikliin Byk Problemi Laiklik ve Farkl Anlamlar zerine Cogito (Laiklik, 3. Bask, Say 1, Yaz, 1994, 109-117). alayan, Neet. Laiklik ve Din likileri, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi, 1999, 99-108). elik, Fikret. Bir Aydnlanma Dncesi Olarak Laiklik, Liberal dnce (Ankara, S. 37, Yl:10, K, 2005, 95-107).

124

Dver, Blent. Trkiye Cumhuriyetinde Laiklik (Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi yaynlar, 1955). Dver, Blent. Siyaset Bilimine Giri (Ankara, Doan yaynevi, 1969). Decker, D. Christoper-Lloyd, Marnie, Case Analysis: Leyla Sahin v Turkey E.H.R.L.R. (Issue 6, Sweet&Maxwell LTD, 2004, 672-678). Dinkol, Bihterin Vural. 1982 Anayasas erevesinde ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Laiklik ( stanbul, Kazanc yaynlar, 1991). Ediz, Seyfullah. Medeni Hukuka Giri ve Balang Hkmleri (Ankara, AHF. Yaynlar No: 473, 1983). Erdoan, Mustafa. Anayasaclk, Parlamentarizm, Silahl Kuvvetler (Ankara, Siyasal Kitapevi, 1993). Erdoan, Mustafa. Anayasa Mahkemesi Nasl Karar Veriyor: Barts Karar, Liberal Dnce (Ankara, K 1998, 5-16). Erdoan, Mustafa. Anayasal Demokrasi (Ankara, Siyasal Kitabevi, 3. Bask, 1999). Erdoan, Mustafa. Demokrasi, Laiklik, Resmi deoloji (Ankara, Liberte Yaynlar, 2. Bask, 2000). Erdoan, Mustafa. Sivil zgrlk Olarak Din ve Vicdan zgrl Liberal Dnce, (Ankara, Say:21, K 2001, 40-47). Erdoan, Mustafa. A HMnin RP Kararnn Dndrdkleri, Liberal Dnce (Ankara, Yl 6, S.23, Yaz 2001, 41-50). Erdoan,Mustafa. Anayasa Hukuku (Ankara, Orion Yaynevi, 3.bask, 2005). 125

Ergl,Ozan. Anayasa Mahkemesi ve Demokrasi, (Ankara, Yaynlanmam Doktora Tezi, 2003). Ernst Prksen, Michael. Germanys Constitutional Court Decides: Headscarf Case Heinonline Hukuk Veritaban (12.05.2006). Feyziolu, Turhan Trk nklabnn Temel Ta: Laiklik, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi, 1999, 137-198). Flal, Ethem Ruhi. Din ve Devlet likileri (Mula, Mula niversitesi Rektrl yaynlar No:8, 1997). Filali-Ansary, Abdou. Muslims and Democracy, Journal of Democracy, (Volume 10, Nummer 3, july 1999, 19-32). Freeman, Michael. The Problem of Secularism in Human Rights Theory Human Rights Quarterly (The John Hopkins University Press, 2004, 369-387). Gemalmaz, Mehmet Semih. Ulusalst nsan Haklar Belgeleri ( stanbul, Beta yaynlar, 2000). Gemalmaz, Mehmet Semih. Trk Kyafet Hukuku ve Trban ( stanbul, Legal yaynclk, 2005). Giritli, smet. Atatrk Cumhuriyetinin Laiklik lkesi, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik (Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999, 259-270). Gksan, Emin. Liklik ve Atatrkn Liklik Politikas (Ankara, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, 1980). Gktrk, Glay. Alevilik Tercman (28.06.2005).

126

Glkl, Feyyaz A.-Gzbyk, A. eref. Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas (Ankara, Turhan Kitabevi, 3. Bask, 2002). Gnen, Levent Ergl,Ozan. Yaayan Anayasa: 2001 yl Anayasa Gelimeleri Trkiye Barolar Birlii Dergisi (S.2002/1, 13-84).

Gzler, Kemal. Trk Anayasa Hukuku (Bursa, Ekin yaynlar, 2000). Gzbyk, A. eref. Aklamal Trk Anayasalar (Ankara, Turhan Kitapevi, 2000). Gzbyk, A.eref Tan, Turgut. dare Hukuku Cilt I. (Ankara, Turhan Kitabevi, 1998). Hafzoullar, Zeki. Laiklik (Ankara,Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, 3. Bask, 1999).

Hakan, Ahmet. Din Dersine Hayr Diyenlerin Dikkatine Hrriyet (7 Mart 2005).

Heintzen, Markus. Die Kirchen im Recht der Europischen Union Dem Staate, was des Staates der Kirchhe, was der Kirche ist (Festschrift fr Joseph Listl zum 70. Geburtstag, Berlin, Dunker & Humblot, 29-47).

Helicke, James C. Secularization and nternetional Relations Theorey: the Case of Turkey (Ankara, Thesis for Master Degree, Bilkent University, 2001).

nceolu, Sibel. Avrupa Birliine Uyum Srecinde Anayasal ncelikler, Kopenhag Kriterleri Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliinin Ortak Paydas m? ( stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, No: 1, 2001, 294-305).

127

zgi, mer Gren, Zafer. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Yorumu Cilt I, (Ankara, TBMM basmevi, 2002). Jacobs, Francs G.- White, Robin C. A. The Europen Convention on Human Rights (Oxford, Clarendon Press, 1996).

Kabolu, brahim . zgrlkler Hukuku (Ankara, mge kitabevi, 6. Bas, 2002).

Kanadolu, O. Korkut. Anayasa Mahkemesi ( stanbul, Beta yaynlar, 2004).

Kapani, Mnci. Kamu Hrriyetleri (Ankara, AHF. Yaynlar, Altnc bask, 1981). Katz, Alfred. Staatsrecht: Grundkurs im ffentlichen Recht (Heidelberg, C.f.Mller Verlag, 1996).

Keskin, Funda. Aznlklar Konusu, Yaayan Lozan, Editr: ar Erhan (Ankara, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, 2003).

Kubal, Hseyin Nail. Anayasa Hukuku Dersleri ( stanbul, HF. Yayn, stanbul, 1971). Kuru, Baki Arslan, Ramazan Ylmaz, Ejder. Medeni Usul Hukuku (Ankara, Yetkin yaynlar, 15. Bask, 2004). Kk, Adnan. Siyasi Partilere likin Yasaklamalar (Ankara, Asil yayn datm, 2005). Kk, Necat. Laiklik ( stanbul, Nve Kltr Merkezi yaynlar: 21, 2005).

128

Langenfeld, Christine Mohsen, Sarah. Germany: The teacher headscarf case Int. Jnl. of. Constitutional Law (Oxford Journals, Vol. 3, Number 1., 2005, 86-94) Monsma, Stephen VJ.- Soper, Christoper. ounluun Meydan Okumas: Be Demokraside Kilise ve Devlet, ev. Bilal Sambur (Ankara, Liberal Dnce Topluluu yaynlar, 2005). Mumcu, Ahmet. Atatrkn Kltr Anlaynda Vicdan ve Din zgrlnn Yeri (Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, say:54, 1991). Mumcu,Ahmet. Cumhuriyetin lk Dnemlerinde Laiklik, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi, 1999, 317-332). Mumcu, Ahmet Kzeci, Elif. nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri (Ankara, Sava Yaynlar, nc bask, 2003). Neumann, Johannes. Das Grundrecht der Galubes und Religionsfreiheit als Grundlage der Zuordnung von Staat und Religisen Institutionen Menschenrechte, Aspekte ihrer Begrndung und Verwirklichung (Tbingen, Johannes Schwartlander Hrsg., 1978, 124-129). Ozankaya, zer. Atatrk ve Laiklik: Atatrk Dncenin Temel Nitelii (Ankara, Trkiye Bankas Kltr yaynlar, 1981). den, Merih. Trk Anayasa Hukukunda Eitlik lkesi (Ankara, Yetkin yaynlar, 2003). den, Merih. Trk Anayasa Hukukunda Siyasi Partilerin Anayasaya Aykr Eylemleri Nedeniyle Kapatlmalar (Ankara, Yetkin yaynlar, 2003). ktem, Akif Emre. Uluslararas Hukukta yaynlar, 2002). 129 nan zgrl (Ankara, Liberte

ktem, Akif Emre. Trkiyedeki Gayrimslim Cemaatlerin Hukuki DurumuUluslararas Boyut, Galatasaray niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi ( stanbul, Yl:2, S. 2, Ocak 2003, 98-110).

ktem, Akif Emre. Barts Karar Neler Sylyor, Gncel Hukuk (S.8 Austos 2004, 41-44).

ktem, Niyazi. Dinler ve Laiklik, Cogito (Laiklik, 3. Bask, Say 1, Yaz 1994, 31-48). zbudun, Ergun. Trk Anayasa Hukuku (Ankara, Yetkin yaynlar, 8. Bask, 2004). zbudun, Ergun Aliefendiolu, Ylmaz Trkiye Raporu, (Ankara, Anayasa Yargs 7, AMK. Yaynlar, 1988,181-206). zdalga, Elisabeth. The Veiling Issue, Official Secularism and Popular Islam in Modern Turkey (Ankara, Curzon Press, 1998). zek, etin. Devlet ve Din ( stanbul, Ada yaynlar, tarihsiz). zek, etin. Trkiyede Laiklik ( stanbul, HF. No: 200, Baha Matbaas, 1962). zek, etin. Din zgrlnn Korunmas ve Dinsel Haklardan Yararlanlmas Konusunda Baz Dnceler, Atatrke Armaan, ( stanbul, C. XLV-XLVII, Say: 1-4, 71-117). zen, Berke. Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve nan zgrl ( stanbul, Kitap yaynevi, 2005). HFM,

130

Pekcantez, Hakan Atalay, Ouz zekes, Muhammet. Medeni Usul Hukuku (Ankara, Yetkin Yaynlar, 3. Bas, 2004).

Perinek, Dou. Anayasa ve Partiler Rejimi (Ankara, Kaynak yaynlar, ikinci bask, 1985). Poroy, Nazm. Laiklik Hakknda ( stanbul, smail Akgn Matbaas, 1951). Rathbone, Kathleen Forches, Maurice. France: a secular state (www.frenchentree.com/france-limousin/DisplayArtical.asp?ID=10490 ). Robbers, Gerhard. Religious freedom in Europe ( htpp://www.gobernacion.gob.mx/archnov/ponencia8.pdf ). Robertson, A.H.- Merrils, J.G. Human Rights in Europe (Manchester University Press, 3. edition, 1993). Rumpf, Christian. Laizismus, Fundamentalismus und Religionsfreheit in der Trkei in Verfassung Recht und Praxis Verfassung und Recht in bersee ( Say: 32, 1999, 164-190). Saas, Claire. Muslim Headscarf and Secularism in France Europen Journal of Migration and Law (Netherland, Kluwer Law 453-456). Sabuncu, Yavuz. Anayasaya Giri (Ankara, maj yaynclk, 9. bas, 2003). Salam, Fazl. Siyasal Partiler Hukukunun Gncel Sorunlar ( stanbul, Beta, 1999). Soysal, Mmtaz. 100 Soruda Anayasann Anlam ( stanbul, Gerek yaynevi, 11. Bask, 1997). nternational, S.3, 2001,

131

Stango, Antonio. The History of Religious Freedom in Europe ( http://www.religiousfreedom.com/Conference/Germany/stango.htm. 09.04.2006 ). Tan, Turgut. Anayasa Mahkemesi Kararlar nda Yrtmenin Dzenleme Yetkisi, Anayasa Yargs, (Ankara, S.3, AMK. Yaynlar, 1987, 203-216). Tanr, Blent. Trkiyenin nsan Haklar Sorunu ( stanbul, B D S yaynlar, 3. bask, 1994). Tanr, Blent Yzbaolu, Nemci. 1982 Anayasasna gre Trk Anayasa Hukuku ( stanbul, Beta yaynlar, 2004). Tanilli, Server. Devlet ve Demokrasi: Anayasa Hukukuna Giri (Say Kitap Pazarlama, stanbul, 1982). Tezi, Erdoan. Anayasa Hukuku ( stanbul, Beta Basm A.., 8. Bas, 2003). Tikve, zkan Cumhuriyetimizin Elli Yllk Dneminde Laiklie Aykr Partilerin Kapatlmas Sorunu HFD. (C. XXXVIII, 1973 S. 1-4, 247-292). Tunay, Mete. Batda Siyasal Dnceler Tarihi 1 (Ankara, ASBF. yaynlar, No:287, 1969). Ulusoy, Ali. Fransz ve Trk Laiklik Anlaylarnn Karlatrlmas Liberal Dnce ( Ankara, Say:14, Bahar 2001, 96-101). Ulusoy, Ali Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin niversitelerde Trban Yasana likin Kararlar zerine Notlar, (AHFD., Yl 2004, 124-135). Ulusoy, Ali. Kamu Hizmeti ncelemeleri ( stanbul, lke Kitaplar, 2004). 132

Yavuz, Yunus Vehbi. slamda nsan Haklar ve Sahhaflar Kitap Saray yayn, 1994).

nan zgrl ( stanbul,

Yayla, Atilla A HMnin RP Karar zerine, Liberal Dnce, (Ankara, Yl 6, S. 23, Yaz 2001, 76-80). Yayla, Atilla FPnin Kapatlmas ve Trkiyenin Cari Sisteminin kmazlar Liberal Dnce (Ankara, Yl 6, S.23, Yaz 2001, 61-75). Yazcolu, Hulusi. Bir Din Politikas Laiklik ( stanbul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf yaynlar, 1993). Yldrm, Turan. Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Balaycl, nsan Haklar Merkezi Dergisi, (Ankara, ASBF nsan Haklar Merkezi Yayn, C.2, S.1, Mart 1994, 19-25). Yurdusev, A. Nuri. Laiklik ve Modern Uluslararas Sistem, Liberal Dnce (Cilt 1, Say: 1, K 1996, 77-84).

133

nternet Kaynaklar ve Dier Kaynaklar: Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasas (Berlin, Fedral Almanya Siyasi Eitim Merkezi, 2002). TC. Anayasas (Turhan, Mehmet - Gven, Serhat. Trk Anayasa Hukukunun Temel Metinleri, Ankara, Naturel,2005). Trke Szlk (Trk Dil Kurumu, 10. Bask, Ankara, 2005). Yunanca-Trke Szlk (Atina, Radomos yaynlar, 1994). Yunanistan Anayasas ( stanbul, Yunanistan Cumhuriyeti Bykelilii, stanbul Bilgi niversitesi yaynlar, 2005). http://confinder.richmond.edu/country.php http://cmiskp.echr.coe.int. htpp://en.wikipedia.org/wiki/Laicite (the free encylopedia) http://www.bbc.co.uk/religion/religions/christianity/subdivisions/anglican http://www.firstamendmentcenter.org/rel_liberty/establishment/index http://www.iranologyfo.com/law-e02.htm http://www.knesset.gov.il/laws/special/eng/basic3_eng.htm.

134