TC ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ZEL HUKUK (KARILATIRMALI HUKUK) ANAB L M DALI

KARILATIRMALI HUKUKTA SZLEMELER N KANUNA, AHLAKA VE ADABA AYKIRILII SORUNU

Yksek Lisans Tezi

Pelin Takn

Ankara 2008

TC ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ZEL HUKUK (KARILATIRMALI HUKUK) ANAB L M DALI

KARILATIRMALI HUKUKTA SZLEMELER N KANUNA, AHLAKA VE ADABA AYKIRILII SORUNU

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman Prof. Dr. Arzu OUZ

Hazrlayan Pelin TAKIN 05911929

Ankara 2008

 NDEK LER NDEK LER....................................................................................................... I KISALTMALAR CETVEL ............................................................................... IV B BL YOGRAFYA ............................................................................................... V G R - KONUNUN SUNULMASI .......................................................................1 I. SZLEME ZGRL VE SINIRLARI ..................................................3 A. GENEL OLARAK ZGRLK KAVRAMI ve SZLEME

ZGRL LE L K S .............................................................................3 B. SZLEME ZGRLNN HUKUK DZENLER NDEK

GRNMLER VE SINIRLARI .....................................................................6 1) SZLEME YAPMA ZGRL ....................................................6 2) SZLEMEN N TARAFINI SEME ZGRL............................8 3) EK L ZGRL ............................................................................8 4) SZLEME TRN BEL RLEME ZGRL............................9 5) SZLEMEN N ER N DZENLEME ZGRL.................9

BLM I SZLEME ZGRLNN SINIRI OLARAK KANUNA, AHLAKA VE ADABA AYKIRILIK

I. HUKUKA AYKIRILIK ....................................................................................11 A. GENEL OLARAK .......................................................................................11 B. EMRED C HKMLERE AYKIRILIK ....................................................14

C. YASAKLAYICI HKMLERE AYKIRILIK.............................................16 D. K L K HAKLARINA AYKIRILIK ..........................................................17 E. KAMU DZEN NE AYKIRILIK ................................................................18 F. COMMON LAWA AYKIRILIK .................................................................21 II. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIK..................................................................22 A. GENEL OLARAK .......................................................................................22 B. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIIN HUKUK S STEMLER NE YANSIMASI ....................................................................................................23

BLM II SZLEMELERDE GRLEN HUKUKA VE AHLAKA AYKIRILIK TRLER

I. SZLEMEN N YAPILMASININ YA DA SZLEMEDE YER ALAN TAAHHDN HUKUK DZEN NCE YASAKLANDII VEYA AHLAKA AYKIRI OLDUU DURUMLAR .......................................................................27 A) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA AIKA YASAKLANDII DURUMLAR ...................................................................................................28 B) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA ZIMNEN YASAKLANDII DURUMLAR ...................................................................................................29 C) SZLEMEDE YER ALAN TAAHHTLER N HUKUKA YA DA AHLAKA AYKIRI OLMASI ...........................................................................37

II

II. SZLEME ED M N N HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI OLDUU DURUMLAR ........................................................................................................45 A) GENEL OLARAK.......................................................................................45 B) ZEL OLARAK: TAIYICI ANNEL K SZLEMELER ........................51 III. SZLEMEN N AMACININ HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI OLDUU DURUMLAR ......................................................................................57 A) GENEL OLARAK SZLEMEN N AMACI KAVRAMI ..........................57 B) ZEL OLARAK SZLEMEN N AMACININ HUKUKA YA DA AHLAKA AYKIRI OLDUU DURUMLAR ........................................................58

III. BLM HUKUKA VE AHLAKA AYKIRI SZLEMELER N YAPTIRIMLARI

I.

SZLEMELER N

UNSURLARINDA

EKS KL K

VE

SAKATLIK

OLMASI HAL NDE YAPTIRIMLAR................................................................64 A) GENEL OLARAK.......................................................................................64 B) SZLEMELER N HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI OLMASININ YAPTIRIMLARI..............................................................................................65 C) HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI SZLEMELERDE

VER LENLER N ADES ................................................................................74 SONU..................................................................................................................86 ZET ....................................................................................................................89 SUMMARY...........................................................................................................91

III

KISALTMALAR Am. J. Comp. L.: American Journal of Comparative Law AHFD: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi ASBFD: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi BGB: Alman Medeni Kanunu BK: Borlar Kanunu bkz: Baknz c: Cmle C: Cilt E: Esas F: Fkra Hasting L. J.: Hasting Law Journal HD: Hukuk Dairesi K: Karar md: Madde MHAD: Mukayeseli Hukuk Aratrmalar Dergisi ERCL: European Review of Contract Law Eur. L. J. Reform: European Journal of Law Reform K: Karar PECL: Avrupa Szlemeler Hukuku lkeleri s: Say sh: Sahife Sask. L. Rev.: Saskatchewan Law Review Sing. J. Legal Stud.: Singapore Journal of Legal Studies

IV

TKHK: Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun TMK: Trk Medeni Kanunu Y: Yargtay YKD: Yargtay Kararlar Dergisi yy: Yzyl

KAYNAKA

Ate, D.: Borlar Hukuku Szlemelerinde Genel Ahlaka Aykrlk, Mart 2007, Ankara. Anson W.R.:Principles of the English Law of Contract and the agency in its relation to contract, A.G.Guest tarafndan, 22nci Bas. Ayitah P. S./Smith S.A.: Ayitahs introduction to the law of contract, Sixth edition, Claredon Press, Oxford, 2005. Bapnar V.: Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits, Adalet Matbaas, Ankara 1998. Beale H./Ktz H./ Hartkamp A./Tallon D.(Genel Editr.): Contract Law, 2002. Beltrama M./Lango G.E./Merryman J.H. (evirmenler): The Italian Civil Code, Oceana Publican, Inc., Dobbs Ferry, N.Y., 1969. Birks P.: English Private Law, Cilt II. Bowman C.G.: Legal Treatment of Cohabitation in the United States, Law&Policy, 2004, C. 26, s.1, sh. 119-151. Brownsword R.: Contract Law, Themes for the Twenty-First Century, 2000. Bush B./Hondius E.H./van Kooten H.J./Schelhaas H. N./Schrama W.M.: The Principles of European Contract Law and Dutch Law, Kluwer Law International, 2002. Calamari J. D.: Perillo J.M.:The Law of Contracts, 1970,West Publishing Co., sh.577. Cherednychenko O.: Fundamental Rights and Contract Law, ERCL, C. 4, 2006, sh. 489-505.

VI

Cheshire G.C./Fifoot C.H.: Cases on the law of Contract, 5. Bas, 1969. Collins H.: The Law of Contract, 4th Edition, 2003. Cruz P.: Comparative Law in a Changing World, 2. Bas, 1999. Elliot C./Quinn F.: Contract Law, Third Edition, 2001. Enonchong N.: Illegality in French and English Law, Int. & Comp. L. Q., C.44, Ocak, 1995, sh. 205. Errante E.: The Anglo-American Law of Contracts, 2. Bas, 2001. Eren F.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 9. Bas, Ankara 2006. Hatemi H.: Hukuka ve Ahlaka Aykrlk Kavram ve Sonular (zellikle BK 65 Kural, Gzden Geirilmi Doentlik Tezi), stanbul, 1976. Hesselink M. W.: Non-Mandatory Rules in European Contract Law, ERCL, 2005, C.1, s. 1. Hurst, J. W.: Law and the Conditions of Freedom in the Nineteenth Century United States, 1956. Ince S.: Inside the Surrogacy Industry in Arditti R., Klein R. & Minden S., eds, Test-Tube Women: What Future for Motherhood?, London, Pandora Press, 1984. Kapani, M.: Kamu hrriyetleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No.453, Ankara 1981. Keenan D.: Smith&Keenans English Law, 14. Bas, New York, Pearson/Longman, 2004. Klolu A.M.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 2. Bas, Ankara 2002. Kiernan K.: Unmaried Cohabitation and Parenthood in Britain and Europe, Law&Policy, 2004, C.26, s.1. Koptagel . G.: Ahlak m Etik mi?, Gndz Aybaya Armaan, stanbul 2004.

VII

Kramer E. A.: Contractual Validity According to the UNIDROIT Principles, Eur. L. J. Reform, C.1, 1996, s.3, sh. 269-287. Kkyaln A.: Karlatrmal Hukukta Szleme zgrlnn Snrlandrlmas, AHFD, 2004, C. 53, s. 4, sh. 101-124. Lurger B.: The Future of European Contract Law between Freedom of Contract, Social Justice, and Market Rationality, ERCL, 2005, C. 1, s.1, sh. 442-468. McKendrick E.: Contract Law, McMillan, London 1990. Markesinis B.S./Unberath H./Johnson A.: The German Law of Contract: A Comparative Treatise, Hart Publishing, 2. Bas, 2006. Marshall D.: The Enforcement of Contracts Involving Corruption or Illegality in Other Countries, Sing. J. Legal Stud., 1997, sh. 371-395. Merryman J.H./Clark D.S.: Comparative Law: Western European and Latin American Legal Systems, Cases and Materials. Morris J.(Genel Editr)/Bingham T.H./Guest A.G./Haris D.R./Lever J./Smart A.(Editr): Chitty on Contracts, 22. Bas, 1961. Mumcu A.: nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, 2. Bas, Sava Yaynlar, Ankara 1994. Nolan J.R./Nolan-Haley J.M.(coauthors), Connally M.J./Hicks S.J./Alibrandi M.N.(Contributing authors): Black Law Dictionary, 6. Bas. Ouz A.: Karlatrmal Hukuk, Ankara, 2003. Ouzman K./Barlas N.: Medeni Hukuk, Giri-Kaynaklar-Temel Kavramlar, 8. bas, stanbul 2000. zdemir E.: Hukukunda Mutlak Emredici Hkmlerin Yeri, AHFD, 2005, C. 54, s. 3, sh. 95-120.

VIII

zn M. N.: Osmanlca-Trke Szlk, 6. basm, stanbul 1979. zsunay E.: Nordik Hukukta, Sosyalist Hukukta ve Anglo/Amerikan Hukukunda Evlilik Olmakszn Birlikte Yaamann Gncel Sorunlar, MHAD, C.13, No. 16. sh. 57-75 (Birlikte Yaama). zsunay E.: Borlar Hukuku I: Hukuki Muamelelerden Doan Borlar: Nedensiz Zenginlemeler, 2. Bas, stanbul 1983, sh. 52 (Borlar). Rousseau, J.J.: The Social Contract, Book I, Chapter I, London, 1941. Schwarz A. B.: Borlar Hukuku Dersleri,(ev. Do. Dr. Blent Davran) I. Cilt, stanbul, 1948. Sevi V.R.: Ahlakn Umumiyetle Hukuk ve Mukaveleler zerinde Tesiri, Arsebk Arman, Ankara, 1958. Skolnic A.: The Social Context of Cohabitation, Am. J. Comp. L., C.29, s. 2, Bahar 1981, sh. 339- 358. Smith J.: The Law of Contract, Fourth Edition, 2002. Strong G.A.: The Enforceability of Illegal Contracts, Hasting Law Journal, C.12, 1960-1961, sh. 347-376. Treitel G.: The Law of Contract, Tenth Edition, 1999. Tunoma K.: Borlar Hukuku Dersleri Genel Hkmler, I. Cild, 2. Bask, stanbul 1965. Ylmaz E.: Hukuk Szl, Geniletilmi 5. bask, Ankara 1996. Youngs R.: English, French and German Comparative Law, London, 1998. Yksel M.: Modernleme Balamnda Hukuk ve Etik likisine Sosyolojik Bak, ASBFD, C.57, s.1.

IX

Von Tuhr, A.: Borlar Hukukunun Umumi Ksm, (eviren Av. Cevat Edege), I. Cilt, stanbul 1952. Zweigert K./Ktz H.: An Introduction to Comparative Law, eviren Tony Weir, Gzden geirilmi 3. Bas, Clarendon Press, Oxford.

G R KONUNUN SUNULMASI

Fransz devriminin tetikledii zgrlk dncesi szlemeler hukukuna liberalizmin de etkisiyle szleme zgrl eklinde yansmtr. Ne var ki, hibir zgrlk snrsz olamayacandan, szleme zgrl de snrsz deildir. Her ne kadar szleme zgrlnn mutlak olduu kabul edilse de szlemenin taraflarnn ve kamunun korunmas maksadyla szleme zgrlne snrlamalar

getirilebilmektedir. Sz konusu snrlardan biri almamzn da konusunu oluturan szlemelerin hukuka veya ahlaka (adaba) aykr olmamasdr. Szleme

zgrlnn snrlarndan birini tekil eden bu unsur ayn zamanda szlemenin hkm ve sonu dier bir deyile hukuki etki dourabilmesi iin tamas gereken geerlilik koullarndan birini de tekil etmektedir.

Hukuka veya ahlaka uygun olmayan szlemelerin geersiz olmas durumunda ortaya kan sorunlar gerek Roma Hukuku gerekse Common Lawn erken dnemlerinden beri, zellikle Roma Hukukunda szleme zgrlnn tannmam olmasna ramen, gndemdedir. Bununla birlikte, sz konusu kavramlarn olduka kapsaml olmas ve yer ve zamana gre deiebilmesi nedeniyle szlemenin geerliliini ancak belirli snrlar dahilinde etkilemesine izin verilmesinin gerekmesi ve bu snrlarn neler olabileceinin belirlenmesi de nem arz etmektedir.

Bu balamda, almamzn konusunu tekil eden szlemelerin hukuka, ahlaka, adaba aykrl sorunu ilk olarak szleme zgrl asndan ele alnmtr. Szleme zgrlnn ierii ve kapsamna deinildikten sonra, almann birinci blmnde hukuka ve ahlaka aykrlk kavramlarnn anlamlarna ve kapsamlarna deinilmitir. Karlatrmal hukukun dnyadaki eitli hukuk dzenlerini karlatran bir metot olmas sebebiyle konuya ilikin byk hukuk evrelerinin mevzuatlarnda yer alan dzenlemelerden bahsedilmekle birlikte, olay hukukunun geerli olduu Anglo-Amerikan hukukunda sz konusu kavramlarn nasl deerlendirildiine de deinilmitir. Bu yaplrken de karlatrmal hukukun yntemlerinden biri olan mikro karlatrma ynteminden faydalanlmtr. Bir hukuk dzeninin karakteristik zellikleri zerinde durulduu ve hukuk evrelerini birbirinden ayran unsurlarn belirlendii makro karlatrmadan farkl olarak mikro karlatrmada eitli hukuk kurumlar ya da hukuk sorunlar incelenmekte dier bir deyile mikro karlatrma ile somut bir hukuki soruna farkl hukuk dzenlerindeki yaklamlar incelenme konusu yaplmaktadr.1

almann ikinci blmnde szlemede grlen hukuka veya ahlaka aykrlk trleri farkl hukuk evrelerinin mahkemelerinin vermi olduu kararlar esas alnarak incelenmeye allmtr.

nc blmde ise, szlemelerin hukuka ve ahlaka aykrlnn sonucu olarak ngrlen yaptrmlar ve hukuka veya ahlaka aykr szlemeler uyarnca verilenlerin iade edilip edilmeyecei sorununa deinilmitir.

Ouz A.: Karlatrmal Hukuk, Ankara 2003, sh. 34.

Sonu blmnde ise, szlemelerin hukuka veya ahlaka aykrl ile ilgili varlan sonulara ve bu sonulara ilikin deerlendirmelere yer verilmitir.

Trk Borlar Kanunundan esinlenerek belirlenen alma konusunun, dier hukuk sistemleri incelendiinde konuda belirtilen balktan daha kapsaml olduunun grlmesi neticesinde konuda belirtilen snrlar dahilinde kalmakla beraber karlatrmal hukuk metodolojisine uygun olarak konuyla ilgili olmak kaydyla balkta belirtilen kavramlarla ilgili dier kavramlara da deinilmesine gerek duyulmutur.

I. SZLEME ZGRL VE SINIRLARI

A.

GENEL

OLARAK

ZGRLK

KAVRAMI

ve

SZLEME

ZGRL LE L K S

Szleme kavramn aklamaya balamadan nce zgrlk kavramna ksaca deinmekte yarar olduunu dnyoruz. Tabi hukukulara gre zgrlk, eitlikle beraber tabiatn temel zelliklerinden biridir ve urunda savalmas gereken somut bir deerdir. zgrlk, stoaclarda olduu gibi isel veya ahlaki bir zgrlk deil bamsz biimde, kendisine benzeyen baka birinin ya da iktidarn egemenlii altna girmeksizin yaama hakkdr.2 Ancak Montesquieunun hibir kelime yoktur ki, zgrlk kelimesi kadar kendisine deiik anlamlar verilmi ve dncelere eitli

Ate, D.: Borlar Hukuku Szlemelerinde Genel Ahlaka Aykrlk, Ankara, Mart 2007, sh. 31, dipnot 82.

biimlerde yansm olsun.3 eklinde ifade ettii zere, bu kavramn ak ve kesin bir tanmn vermek olduka zor4 olmakla birlikte genel olarak bir buyruk, bask, zorlama veyahut da yasaklayc bir kural bulunmadan kiinin kendi iradesiyle kendi davranlarn belirleyebilmesi eklinde ifade edilebilir.5

Fransz devrimiyle alevlenen zgrlk dncesinin, hukuki ve tarihi temellerini Roma Hukukunda bulan ve tm ada hukuk dzenlerinde toplumsal ilikileri dzenleme ilevine sahip szleme kavramna6 sramas liberalizmin temelini oluturan braknz yapsnlar, braknz gesinler gr ile olmutur ve bylelikle bireylere szleme zgrl geni lde tannmtr.7 Hatta bu nedenle 19. yy szleme yllar olarak anlmaktadr.8

Braknz yapsnlar, braknz gesinler grnden etkilenen szleme zgrlnn temelini irade zerklii tekil etmektedir. Bylelikle bireyler irade zgrlne sahiptirler ve hukuki ilikilerini, zellikle de bor ilikilerini diledikleri gibi dzenlerler. Dier bir deyile, bireyler kendi zgr iradeleriyle isteyerek bir

Kapani, M.: Kamu hrriyetleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No.453, Ankara 1981, sh. 3 (naklen). Abraham Lincolnn dedii gibi dnya hibir zaman hrriyet kelimesinin iyi bir tarifine kavuamamtr. Kapani, sh. 4. 4 Bu noktada, zgrlk tanmnn iki nl rneine de deinmenin gerektiini dnmekteyiz. 1789 nsan ve Vatanda Haklar Bildirisine gre, hrriyet bakasna zarar vermeyen her eyi yapabilmektir. Montesquieuya gre, hrriyet kanunlarn msaade ettii her eyi yapabilmek hakkdr. Kapani, sh.5. 5 Ate, sh. 31, 32. zgrln kii asndan somutlamas toplum dzeniyle ilgili olmas nedeniyle zgrlk hukuksal ve siyasal bir kavramdr. zgrlk kiinin i dnyasnda kald srece hukukun kapsam dndadr. Zira hukuk dzeni insann i dnyas eylem biiminde da yansd zaman harekete geer. Mumcu, A.: nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, 2. Bas, Ankara 1994, sh. 16. 6 Kkyaln A.: Karlatrmal Hukukta Szleme zgrlnn Snrlandrlmas, AHFD, 2004, C. 53, s. 4, sh. 121. 7 Schwarz A. B.: Borlar Hukuku Dersleri, (ev. Do. Dr. Blent Davran) I. Cilt, stanbul 1948, sh. 327. 8 Hurst, J. W.:Law and the Conditions of Freedom in the Nineteenth Century United States, 1956, sh. 18. (Kkyaln, sh.105den naklen)

ykmllk (bor) altna girip, hukuki ilikilerinde kendi kuraln kendi koyma, kendi kanunu bizzat yapma yetkisine sahiptirler.9

Ancak insanlarn tek bana deil toplum iinde yaamalar ve hem toplumla hem de dier bireylerle iliki iinde olmalarnn yan sra sanayinin geliimi ile liberal ekonomik sistemde, ekonomik adan gsz olanlarn, ekonomik gce sahip olanlar tarafndan ezilmeye balamas nedeniyle liberal bir szleme serbestisi eitli tehlike ve sakncalar meydana getirmitir.10 Bu nedenle, bireylerin snrsz olmayan dier zgrlkleri gibi szleme zgrlnn de snrsz olmad kabul edilmitir. Zira 19. yyn liberalizmi ile ekillenen Avrupada geleneksel szleme hukuku fikri, temel ve hakim bir deere sahip olan szleme zgrl ile birlikte, ntr ve apolitik olarak alglanmaktayd. 19. yyn liberal szleme hukuku kavram, ii, kirac, tketici, mteri gibi szlemenin gsz taraf lehine sosyal nitelikteki koruyucu kurallarn geliimiyle, 20. yyda liberal yapsn kaybetme tehlikesiyle

karlamtr.11

te zgrln snrlar da tpk zgrlkler gibi hukuk dzeni ve dolaysyla kanunlar tarafndan belirlenecektir. Her lkenin pozitif hukuk dzeni irade zgrlnn snrlarn belirleyecektir. Bundan yola karak kanun koyucunun irade zerkliini snrlayabilmesi hatta ortadan kaldrabilmesi mmkn olmakla beraber

Eren F.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 9.Bas, Ankara 2006, sh.267, 268. Schwartz, sh. 327. 11 Lurger B.: The Future of European Contract Law between Freedom of Contract, Social Justice, and Market Rationality, ERCL, C. 4, 2005, sh. 447.
10

insann hr bir varlk olmas12 sebebiyle, kendi kaderini bizzat kendisi tayin etmelidir. Bu nedenle, irade zgrl kural, snrlar ise istisnadr.13

Sz konusu snrlamalara deinmeden nce genel olarak szleme zgrlnn eitli grnmlerine deinmemiz gerekmektedir.

B.

SZLEME

ZGRLNN

HUKUK

DZENLER NDEK

GRNMLER ve SINIRLARI

Szleme zgrl, bireylerin zgr iradesiyle hukuk dzeninin snrlar ierisinde, szlemenin kurulmas ve koullarnn belirleyebilmeleridir.14

Szleme zgrl kavram, szlemenin tarafn seme, szlemenin ieriini dzenleme, szlemenin eklini seme, ve szlemenin trn belirleme zgrln iermektedir.

1) SZLEME YAPMA ZGRL

Szleme yapma zgrl, bireyin hibir bask olmadan istedii herhangi bir szlemeyi yapmas ya da byle bir szleme akdedilmesi iin kendisine yneltilen icab reddedebilmesidir. Dier bir deyile, kural olarak, bir kimse, istei dnda bir szleme ilikisine girmeye mecbur olmad gibi, bir szlemenin

12

nsan hr doar, oysa her yerde zincire vurulmutur. Rousseau, J.J. The Social Contract, Book I, Chapter I, London, 1941.(Griz A.: Hukuk felsefesi, Ankara 1999, 5. Bask, sh. 210dan naklen.) 13 Eren, sh. 269. 14 Eren, sh. 270.; Klolu A.M.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 2. Bas, Ankara 2002, sh. 149.

kurulmas iin bir icapta bulunmaya ya da kendisine yneltilmi bir icab kabul etmeye de zorlanamaz. Ksaca szlemeyi yapp yapmama zgrldr. Borlar hukukunda genel ilke szleme yapma zgrldr. Ancak szleme yapmann zorunlu olduu durumlar da mevcuttur.15

Buna gre szleme yapma zgrlnn ilk istisnas, szleme yapabilmek iin belirli kii16 ya da kurumlardan17 izin alnmasnn zorunlu olduu ve szleme ilikisinin oluturulmasnn kanun tarafndan yasakland18 durumlardr.

Szleme yapma zgrlnn ikinci istisnas ise, szleme yapma mecburiyetidir. Piyasada hakim durumda ya da tekel konumunda bulunan aktrlerin haksz kazanlarn ya da bu glerini ktye kullanmalarn nlemek maksadyla, kendilerinden mal veya hizmet talebinde bulunan fertlerle szleme yapma zorunluluunun olduu kabul edilmitir.19 Burada drstlk kurallarndan

kaynaklanan bir szleme yapma zorunluluunun olduu kabul edilmektedir.20 Szleme yapma zorunluluu bulunduu halde szleme yapmaktan kanlmas, hukuka aykr bir durum oluturacak ve szlemeyi yapmaktan kanan kii ya da kuruma kar aynen ifa veya tazminat davas ama hakk gndeme gelebilecektir.21

Ate, sh. 41; zsunay E.: Borlar Hukuku I: Hukuki Muamelelerden Doan Borlar: Nedensiz Zenginlemeler, 2. Bas, stanbul, 1983, sh. 52 (borlar); Eren, sh.270; Klolu sh. 150. 16 Bu duruma rnek olarak Trk Medeni Kanununun 194., 199. ve 229uncu maddeleri verilebilir. Klolu, sh. 151, 152; Ate, dipnot 136. 17 3213 sayl Maden Kanunu bu duruma rnek olarak verilebilir. Ate, dipnot 136. 18 Bu ikinci duruma rnek olarak, Gayrimenkul Kiralar Hakkndaki Kanun md. 15; Avukatlk Kanunu md. 38, Kanunu md. 67, md. 68, md. 78 verilebilir. Bkz. Ate, dipnot 135. 19 Eren, sh. 271. 20 Klolu, sh. 150. 21 Eren, sh. 272.

15

Szleme yapma mecburiyeti zel hukuk kapsamndaki kanunlardan22 veya kamu hukuku kapsamndaki kanunlardan23 kaynaklanabilecei gibi hukuki ilemden (szlemeden)24 de kaynaklanabilir.

2) SZLEMEN N TARAFINI SEME ZGRL

Szleme zgrl ile taraflara szlemenin dier tarafn seme zgrl salanmakla birlikte25, szleme yapma zorunluluu bulunan tarafn seme zgrl bulunmamaktadr.26

3) EK L ZGRL

Taraflarn szlemelerini diledikleri ekilde yapma zgrlkleri vardr. Ancak kanunda szleme iin bir geerlilik art ngrlmse, szlemeyi o ekle uygun olarak yapmakla ykmldrler. Aksi takdirde, szleme ekle aykrlk nedeniyle geersiz olacaktr.27

22

TMK md. 642 ve md. 698 uyarnca miraslarn szleme yapmak mecburiyetinde olmas ve TKHKnn 5. maddesi, komu malik lehine irtifak hakk tesis etme ykmllnn dzenelendii svire Medeni Kanununun 731inci maddesi buna rnek olarak verilebilir. Eren, sh.272, Ate sh. 49. 23 Doktrinde buna rnek olarak u haller verilmektedir. Kamu hizmetlerini ve baz hayati maddeleri salamak iin ngrlen szleme yapma mecburiyeti; Gdml ekonominin getirdii szleme yapma mecburiyeti ve Fiili tekel nedeniyle szleme yapma mecburiyeti veya tazminat deme borcu Eren, sh. 274 vd. (naklen). Ayrca bkz. zsunay (Borlar), sh. 52 vd. 24 Buna rnek olarak, tanmaz satm vaadi, kefalet vaadi ve szlemeden doan nalm, alm ve geri alm haklar verilebilir. Szleme vaadinin szleme zgrln kstlayp kstlamad hususu doktrinde tartmaldr. Bkz. Ate, dipnot 139. 25 Kii, belirli bir kii ya da kii grubu ile szleme akdetmekten szleme zgrl neticesinde herhangi bir gereke gstermeksizin imtina edebilecektir. Brownsword R.: Contract Law, Themes for the Twenty-First Century, 2000, sh. 43. 26 Klolu, sh. 153. 27 Klolu, sh. 153; Eren, sh. 284. rnein, 1989 tarihli ngiliz Hukuk Reformu Kanunu Blm 2de, satm ya da tanmaz zerindeki herhangi bir menfaatle ilgili bir szlemenin yazl olarak yaplmas ve taraflarca veya temsilcilerince imzalanmas gerektii belirtilmektedir. Yine, Fransz hukukunda bir

4) SZLEME TRN BEL RLEME ZGRL

Taraflar szleme trlerinden dilediklerini seme ve yapma zgrlne sahiptir ancak bu zgrlkleri kanunda dzenlenen szleme trleri ile snrl deildir; kanunda dzenlenmemi yeni szleme trleri yaratabilirler.28 Ancak bu serbesti, sadece szlemeler hukukunda geerli olup, ahsn hukuku, aile hukuku, miras hukuku ve eya hukukunda geerli deildir. Zira bu hukuk dallarnda, numerus clausus (snrl say) ilkesi geerlidir.29

5) SZLEMEN N ER N DZENLEME ZGRL

Taraflar edimin kapsamn, niteliini, sresini, miktarn hukukun snrlar dahilinde serbeste belirleyebileceklerdir.30 Printing and Numerical Registering Co. v. Sampson davasnda Sir George Jessel Mrnin de belirttii zere taraflar szleme hkmlerini oluturma konusunda serbestlie sahiptirler.31 Dzenleme serbestisi

hukuki ilemin geerlilii iin yazl olma art ngrlm olabilir. Byle bir geerlilik art ngrlmse sz konusu artn yerine getirilmemesi durumunda szlemenin geersiz olaca kabul edilmitir. Bununla birlikte szlemenin kant olarak da yazllk artnn ngrlebilecei kabul edilmitir. Baz szlemeler iinse, rnein evlilikle ilgili szlemeler, hediyeler, mortgage, gayrimenkul satm szlemesi gibi, noterce dzenlenme art getirilmi olabilir. Alman Medeni Kanunu 125de ise, kanunda ngrlm ekil artn tamayan szlemenin geersiz olduunu ifade etmitir. Yine 126(1) uyarnca yazllk artnn ngrlmesi durumunda, taraflarn sz konusu belgeyi kendisinin imzalamas veya noter tarafndan onaylanmas gerektii ifade edilmektedir. Bununla birlikte 126ada elektronik imza kanunu uyarnca elektronik szlemenin elektronik imza tamas gerektii belirtilmektedir. Ayrca 126bde szleme metninin kanunda ngrlmesi durumunda, irade beyannn bir evrak zerinde ya da kalc olmasn salayacak baka bir yolla yaplmas gerekmektedir. Ayrca 128 ve 129da da ekle ilikin hkmler yer almaktadr. Youngs R.: English, French and German Comparative Law, London 1998, sh. 366-368. 28 Klolu, sh. 153 29 Eren, sh. 285. talyan Medeni Kanunu md. 1132/f.2de aka szlemenin tipini belirleme serbestisi yer almtr. Ate, dipnot 121. 30 Eren, sh. 285. 31 Brownsword, sh. 38.

kural olmakla beraber mutlak deildir. Bu nedenle modern hukuk sistemlerinde dzenleme serbestisine baz snrlamalar getirilmi olabilir.32 Ancak Modern borlar hukukundan farkl olarak, Roma borlar hukukunda, yzyllar ierisinde says gittike artan belirli szleme tipleri kabul edildii iin dzenleme zgrlne yer verilmemi ve bunun doal sonucu olarak bu konuda zel snrlamalar ngrlmemitir.33

Modern hukuk sistemlerinde szleme zgrl ilkesi hakim olsa da her hukuk sistemi, eer szleme hukuka, ahlaka veya kamu dzenine aykr ise szlemeyi geersiz klma hakkna sahiptir.34 Ayrca szlemenin ieriinin imkansz olmas da szlemeyi geersiz klmaktadr. Ancak buradaki imkaszlk, edimin balangtan itibaren objektif olarak imkansz olmas durumudur.

32

Eren, sh. 285. rnein Brownsword, szleme zgrlnn nc kiiler, kamu dzeni, szlemenin taraflarndan birinin menfaati ya da szlemenin her iki tarafnn menfaatinin aleyhine hkm iermesi durumunda snrlanmas gerektiini ifade etmektedir. Brownsword, sh. 38. 33 Schwarz, sh. 330. Bununla birlikte Roma Hukukunda, bor ilikisinin konusu yani edim bakmndan birtakm zellikler aranmaktadr. Buna gre, edimin ifas mmkn olmaldr. Zira Romallara gre imkansz bir ey zerinden bir bor domaz. (Impossibilium nulla obligatio est.D.50,17,185) Edimin belirlenmi veya belirlenebilir bir karakter tamas da gerekmektedir. Ayrca edimin parayla llebilir olmas, yani maddi bir deer tamas gerekmektedir. Btn bunlara ek olarak, edimin meru olmas, yani kanunlara, ahlaka ve adaba aykr (contra leges,contra bonos mores) olmamas gerekmektedir. Rado T.: Roma Hukuku Dersleri Borlar Hukuku, stanbul, 1997, sh.20, 21. Ayrca, bkz. Hatemi H.: Hukuka ve Ahlaka Aykrlk Kavram ve Sonular (zellikle BK 65 Kural, Gzden Geirilmi Doentlik Tezi), stanbul 1976, sh. 59, 60. 34 Zweigert K/Ktz H.: An Introduction to Comparative Law, eviren Tony Weir, Gzden geirilmi 3. Bas, Clarendon Press, Oxford, sh. 380.

10

BLM I SZLEME ZGRLNN SINIRI OLARAK KANUNA, AHLAKA VE ADABA AYKIRILIK

Szleme zgrl, ehliyet, hata, hile, tehdit, hukuka, emredici hkmlere, ahlaka, kamu dzenine aykrlk, gabin gibi genel nedenlerle kstlanabilecei gibi, standart ya da adil olmayan szleme hkmleri gibi gncel nedenlerle de kstlanabilir.35

I. HUKUKA AYKIRILIK

A. GENEL OLARAK

Gerek Kta Avrupas hukuk sisteminde, gerekse Anglo-Amerikan hukuk sisteminde, hukuk genel olarak kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen uyulmas zorunlu olan kurallar btn olarak tanmlanabilir. Sz konusu hukuk sistemlerinde, hukuka uygun olmayan szlemelerin geerli olmayacann kabul edildii grlmektedir.
36

Bununla birlikte genel olarak hukuka aykrlk kavramnn ne

olduu ve kapsamna nelerin dahil olduu aka kanunlarda dzenlenmemektedir. Ancak, szlemelerin geerliliine ilikin olarak yaplan dzenlemelerde hukuka

Markesinis B.S/Unberath H./Johnson A.: The German Law of Contract: A Comparative Treatise, Hart Publishing, 2. Bas, 2006, sh. 43 vd. 36 Hukuken geerli olmayan szlemeler (illegal contracts) Anglo-American hukuk sistemlerinde hukuka aykr szlemeler ve Common Lawa aykr szlemeler eklinde ele alnd ve Kta Avrupas hukuk sistemlerinde de ekli anlamda kanuna aykrlkla da snrl olmad iin hukuka aykrlk teriminin kullanlmasnn daha yerinde olduunu dnmekteyiz.

35

11

aykrlk kavramndan bahsedildii grlmektedir.37 rnein, Fransz Medeni Kanununun 1133nc maddesinde kanunca yasaklanan hususlara ilikin bor ilikilerinin hukuka aykr olaca ifade edilmitir.38 Yunan Medeni Kanununun 174. maddesinde de hukuka aykrla deinilmi ve baka bir yerde aksi kabul edilmedike kanunlar tarafndan yasak konan hkmlere aykr szlemelerin geersiz olaca belirtilmitir.39 Almanya ve Avusturya Medeni Kanunlarnda ise hukuka aykrlk iin aka yasak koyan normun ihlali art aranmaktadr. Avusturya Medeni Kanunu 879/Ie gre, kanuni bir yasaa veya ahlaka aykr szleme geersizdir. Ayn ekilde Alman Medeni Kanunu 134de kanundan aksi anlalmadka, kanuni yasaa aykr hukuki ilemlerin geersiz olaca

dzenlenmitir. Ancak Alman ve Avusturya hukukundan farkl olarak, Trk hukukunda szlemenin hukuka aykrl iin mutlaka kanuni bir yasa ihlal etmesi gerekmeyip, hukuk dzeninde yer alan emredici bir kurala aykr olmas yeterlidir.40 Hollanda Medeni Kanunu 3:40/2de ise emredici hkmlere aykrln hukuki ilemi geersiz klaca ifade edilmitir.41 Bununla birlikte hukuka ve ahlaka aykrlk kavramnn uluslararas dzenlemelere de girdii grlmektedir. rnein,

UNIDTROIT ilkelerinin 3.1inci maddesinde hukuka veya ahlaka aykrlk kavramna deinilmi, ancak maddede, sz konusu ilkelerin ehliyetsizlik ya da
37

Mevzuatlarda ak bir tanmn yer almamas nedeniyle doacak boluklar, hakimin takdir yetkisi ile doldurulacaktr. Zaten Zweigert/Ktzn de ifade ettii gibi, hukuk sistemlerinin tamamnda, kid taraflarn szleme zgrlnn snrlarn ap amadklarnn denetlenmesi hususunda asl grev yarglara dmektedir. Zweigert/Ktz, sh. 380. 38 Fransada ve talyada szlemelerin geersizlii cause ve causa doktrini ile ilgili olarak ele alnmaktadr. Fransz Medeni Kanunu md. 1131 uyarnca szlemeden doan bir bor eer hukuka aykr bir sebebe dayanyorsa geersiz olacaktr; md. 1133 uyarnca ise kanunca yasaklanan ya da iyi ahlaka veya kamu dzenine aykr cause hukuka aykr olacaktr. talyan Medeni Kanununda da ayn kurallar yer almaktadr (md.1343, 1418). 39 Bapnar V.: Bor Szlemelerinin Ksmi Butlan, Banka ve Ticaret Aratrma Enstits, Adalet Matbaas, Ankara, 1998, dipnot 106. 40 Bapnar, sh. 125. 41 Bush B./Hondius E.H./van Kooten H.J./Schelhaas H. N./Schrama W.M.: The Principles of European Contract Law and Dutch Law, sh. 191.

12

ahlakszlk veya hukuka aykrlktan kaynaklanan geersizlik hallerini kapsamad aka belirtilmitir.42 Yine, PECL (Avrupa Szlemeler Hukuku lkeleri) de hukuka veya ahlaka aykr szlemeleri kapsam dnda brakmtr.43

Belirtilenlere ek olarak, taraflar arasnda akdedilen, bir yabanc lke hukukunun ihlal edilmesine ynelik bir szlemenin mahkemelerce hukuken himaye edilmeyecei de kabul edilmitir.44

Yasal dzenlemelerde aka tanm verilmese de hukuka aykrlk, ksaca hukuk dzeninin ilkelerine aykrlk olarak ifade edilebilir.45 Buna gre, szlemenin emredici hkmlere, yasaklayc hkmlere, kiilik haklarna, kamu dzenine ve common lawa aykr olmas hukuka aykrlk tekil edecektir.

42

Kramer E. A.: Contractual Validity According to the UNIDROIT Principles, Eur. L. J. Reform, C.1, 1996, s. 3, sh. 288. UNIDROIT ilkelerinin ngilizce metni iin bkz. <http://www.unidroit.org/ english/principles/contracts/principles2004/blackletter2004.pdf> 43 Bush/Hondius/Kooten/Schelhaas/Schrama, sh. 191. 44 Marshall D.: The Enforcement of Contracts Involving Corruption or Illegality in Other Countries, Sing. J. Legal Stud., 1997, sh. 372. Ayrca bkz. Mann F. A.: Illegality and the Conflict of Laws, The Modern Law Review, C. 21, s. 2, Mart 1958, sh. 130-137. Belirtilen doktrin ilk olarak ngiliz Mahkemelerince, Foster v. Driscoll davasnda kabul edilmitir. Bununla birlikte, Singapur Mahkemelerinde grlen, Patriot Pte Ltd v. Lam Hong Commercial Co., Singapore Finance Ltd. v. Soetanto ve Shaikh Faisal v. Swan Hunter Singapore Pte Ltd. davalarnda da sz konusu doktrinin benimsendii grlmektedir. Marshall, sh. 373. 45 Tunoma K.: Borlar Hukuku Dersleri Genel Hkmler, I. Cild, 2. Bask, stanbul 1965, sh. 166. Her ne kadar Trk Borlar Kanununda, kanuna aykrlk terimi kullanlsa da, kastedilen ekli anlamda kanun deil maddi anlamda kanundur. Bu dorultuda bir tzk kurallarna aykrlk da hukuka aykrla ilikin dzenlemedeki snrlar ayorsa kanuna aykrlk sz konusu olacaktr. Hatemi, sh. 56.

13

B. EMRED C HKMLERE AYKIRILIK

Hukuka aykrlk kavram ierisine ilk olarak hukuk dzeninin emredici bir normuna aykrlk durumu girmektedir. Emredici hukuk kurallar (ius cogens), herkese devler ykleyen, herkesin mutlaka uymas gereken ve taraflarn aksine anlama yapmak suretiyle bertaraf edemeyecekleri szlemelerine kurallardr.46 uygulanacak Sz konusu kurallar szlemenin zgrlnden taraflarn mahrum

hkmleri

belirleme

brakmaktadr.47 Emredici hukuk kurallarnn sz konusu olduu alanlarda, taraflarn aksine dzenleme yapabildikleri tamamlayc (yedek) hukuk veya yorumlayc hukuk kurallarnn tersine taraflar, kendi iradeleriyle bu kurallar bertaraf eden dzenlemeler yapamayacaklardr.48 Bunun neticesinde, bir hukuk kural emredici deil, yorumlayc ya da tamamlayc nitelik tayorsa, buna aykr szleme hukuka aykr saylmayacaktr. Bunlarn, taraflarn szleme ilikisi neticesinde belirledikleri ve szlemeye dahil ettikleri hususlar olmas nedeniyle, bu hkmlerin ihlal edilmesi

Eren, sh. 286; Tunoma, sh. 166; nan sh. 189. Collins H.: The Law of Contract, 4th Edition, 2003, sh. 252. Bununla birlikte koruyucu nitelikteki emredici hkmlerin, zellikle bilgilendirme ykmllklerinin, szlemenin gsz tarafna szleme zgrln geri kazandrd gr ileri srlmektedir. Lurger, sh. 449. 48 Farkl hukuk evreleri incelendiinde, emredici hkmler ve emredici nitelikte olmayan hkmlerin alglan biimlerinde farkllklar olduu grlmektedir. rnein Fransz hukukunda emredici olmayan hkmlerin gc zayftr. Alman hukukunda ise, emredici hkmler ve emredici olmayan hkmlere ek olarak, yar emredici hukuk kurallar bulunmaktadr. Alman Medeni Kanununda bir kuraln emredici olup olmad kuraln amacndan karlmak zorundadr, nk her zaman kanunda aka belirtilmi olmayabilir. talyan Medeni Kanunu md. 1374 uyarnca szleme, sadece taraflarca belirlenen hukuki etkiye deil; hukukun, rf ve adetin ve hakkaniyetin ngrd etkiye de sahiptir. Yeni Hollanda Medeni Kanununda bir hkmn emredici olup olmad taraflar aksini kararlatrmadka ifadesi kullanlmak suretiyle genellikle aka belirtilmitir. ngiliz hukukunda ise, hem kanun koyucu hem de mahkemeler saysz tamamlayc hukuk kurallar oluturmaktadr. 1979 tarihli Mal Satm Hakkndaki Kanun ve 1982 tarihli Mal ve Hizmet Arz Hakkndaki Kanun buna rnek olarak verilebilir. Hesselink M. W.: Non-Mandatory Rules in European Contract Law, ERCL, 2005, C.1, s. 1, sh. 56-62.
47

46

14

butlan yaptrmna tabi olmamakla beraber borca aykrlk nedeniyle sorumluluk domas gndeme gelebilir.49

Bir kuraln emredici nitelii, kanun maddesinin metninden, yazl eklinden veya yorumundan anlalacaktr.50 Bir kuraln emredici nitelikte olduu madde metninden anlalmazsa, bu kurala aykr davranlmas durumunda, ortaya kacak neticeye bakmak gerekecektir. Eer bu kurala aykr davranlmas kamu dzenini bozmaktaysa, o kural emredici hukuk kuraldr.51

Son dnemde emredici kurallarn saysnda bir art grlmektedir. Bu artn ounu tketici, ii gibi savunmasz kabul edilen szlemenin gsz tarafn korumak iin oluturulan dzenlemeler tekil etmektedir. Common Law sisteminde yer alan ngiliz hukukunda da bu durum ayn ekilde gzlenmekle beraber, ngiliz hukuku tm szleme trleri iin baka bir ifadeyle herkesi ilgilendiren emredici ve yasaklayc hkmler koyma eiliminde deildir. rnein, iyiniyetli davranma ykmll Kta Avrupas hukukular tarafndan btn szleme trlerinde gzetilirken, ngiliz hukukunda rnein sigorta szlemesi gibi sadece belirli

szleme trlerinde gzetilmektedir.52

49 50

Tunoma sh. 166; Klolu, sh. 55; Ate, sh. 147, 148. Von Tuhr, A.: Borlar Hukukunun Umumi Ksm, (eviren Av. Cevat Edege), I. Cilt, stanbul 1952, sh. 250; Eren, sh. 287; Tunoma sh. 166. 51 Tunoma, sh. 167; nan, sh. 190. 52 Ayitah P. S./Smith S.A.: Ayitahs Introduction to the Law of Contract, Sixth edition, Claredon Press, Oxford 2005, sh.7.

15

C. YASAKLAYICI HKMLERE AYKIRILIK

Hukuk dzeni bazen emredici bir hukuk kural koymak yerine belli szlemelerin veya belli szleme hkmlerinin kararlatrlmasn yasaklama yoluna gidebilir. Bu durumda, yasak koyan hkme aykr szleme yapmak hukuka aykr bir fiil tekil edecek ve cezai bir yaptrmn uygulanmas da gndeme gelecektir. Bu gibi durumlara rnek olarak, bir kiinin bir bakasnn vcuduna zarar vermeyi, bir eye zarar vermeyi, hrszlk yapmay vs. ieren szlemeler verilebilir.53

Bir faaliyetin yaplmasnn bir kanunla yasaklanmasna ek olarak, sz konusu faaliyet iin kanunda bir izin (lisans) ngrlebilir ya da faaliyetin nasl yrtlmesinin gerektii kanunda belirtilmi olabilir. Bu halde de kanunda ngrlen iznin bulunmamas54 ya da edimin kanunda belirtildii ekilde ifa edilmemesi hukuka aykrlk tekil edecektir. Bu durumda da yine cezai sorumluluk gndeme gelebilecektir.55

Trk/ svire hukuku ile Alman ve Avusturya hukuku arasnda szlemelerin emredici hkmlere aykrlnn hukuka aykrlk tekil etmesi konusunda farkllk bulunmaktadr. Alman ve Avusturya Medeni Kanunlarnda, szlemelerin hukuka aykrlnn sz konusu olabilmesi iin aka yasak koyan bir normun ihlali art aranmasna ramen Trk hukukunda, szlemenin hukuka aykrl iin mutlaka bir kanuni yasa ihlal etmesi gerekmeyip emredici bir kuraln ihlal edilmi olmas

53 54

Tunoma, sh. 167. Bir szleme akdedebilmek iin izin alnmasnn zorunlu olmasna ramen gerekli iznin bulunmamas ile ilgili olarak Re Mahmoud v. Ispahani davas olduka nldr. 55 Beale H./Ktz H./ Hartkamp A./Tallon D.(Genel Editr.): Contract Law, 2002, sh. 316, 317.

16

szlemenin hukuka aykrl iin yeterlidir.56 Bu bakmdan Trk hukukunda emredici hkmlere aykrlkla, baz szlemelerin yaplmasn yasaklayan hkmlere aykrlk arasnda hukuki sonu asndan fark olmamakla birlikte teorik olarak, emredici hkmlerin taraflarn yapabilme gcn, yasak koyan hkmlerin ise, taraflarn yapabilme iznini snrlamas bakmndan fark bulunmaktadr.57

D. K L K HAKLARINA AYKIRILIK

Kiinin yaamn, bedenini, ruh btnln, erefini, onurunu ve zgrln, isim ve resim gibi haklarn ksaca kiilik haklarn ihlal eden szlemeler de hukuka aykrlk oluturmaktadr. Zira kiilik haklar, herhangi bir ekilde snrlandrlamayacaklar, devredilemeyecekleri, feragat edilemeyecekleri iin ve de nakdi veya ekonomik deerleri olmamas nedeniyle kazandrc ileme konu olamayacaklar veya miras yoluyla intikal edemeyecekleri ksaca mutlak bir nitelie sahip olduklar iin szleme taahhdne veya szlemeye konu olamayacaklardr. Kiilik haklarnn bu zellikleri gereince, sadece nc kiilere kar deil, bireyin kendi tasarruflarna kar da bu haklarn korunmas yoluna gidilmitir. Ancak kiilik haklar, stn yarar ya da bilimsel amalarla bir szlemenin konusunu oluturabilir.58 Bu tr durumlarda, hukuka aykrlk sz konusu deildir. Bu durumda bile, szlemenin ekonomik ve sosyal ynden zayf tarafnn ahs varln ciddi lde tehlikeye sokmas ya da zgrln ar derecede kstlamas halinde szlemelerin hukuka aykrl gndeme gelecektir.59

56 57

Bapnar, sh. 125. Tunoma, sh. 167. 58 rnein, organ nakli. 59 Eren, sh. 289; Ate, sh. 164.

17

Fransa,

svire ve Trk Borlar Kanunlarnda kiilik haklarna aykr

szlemelerin geerli olmayaca aka ifade edilmitir. Ancak kiilik haklarna aykrlk kavramn metne almayan Alman hukukunda, bu haklar Alman Medeni Kanununun 138 hkmndeki genel ahlaka ilikin dzenleme ile korumaktadr.60

E. KAMU DZEN NE AYKIRILIK

Yer ve zamana61 gre deien dier bir deyile greceli bir kavram olan kamu dzeni, toplumun yarar iin konulmu, uyulmasnda ve korunmasnda toplumun ve devletin genel menfaatinin bulunduu kurallar ifade etmektedir.62 Bu menfaatler gz nnde bulundurularak, kamu dzenine aykrlklarn da hukuka aykrlk tekil edecei kabul edilmektedir. Ancak kamu dzeninin, ekonomik, sosyal, kltrel ve toplumsal geliim ve deiimlerle birlikte deimesi63 dier bir deyile yer ve zamana64 gre deien bir kavram olmas nedeniyle, kamu dzenine aykrlk tekil eden hususlar da hukuk evrelerine gre deiiklik sergilemektedirler. Burada
60 61

Ate, sh. 167. Evanturel v. Evanturel davasnda da ifade edildii zere, bir nceki nesil tarafndan kamu dzeni gerekesiyle hukuka aykr bulunmu birok ilem gnmzde hukuka uygun bulunabilecektir. Kurallar aynen muhafaza edilirken, uygulamas kamu dzeni kavram ile eitlenecektir. Morris J.(Genel Editr)/Bingham T.H./Guest A.G./Haris D.R./Lever J./Smart A. (Editr): Chitty on Contracts, 22. Bas, 1961, sh. 771. 62 nan, sh. 190; Eren sh. 288. Kamu dzeni kavram Anglo-Sakson hukukunda kamu politikas olarak evrilebilecek public policy kelimesi ile ifade edilmektedir. Ancak, her ne kadar politika kavramn bnyesinde barndrsa da tpk Kta Avrupas hukuk sistemlerinde olduu gibi belirli bir hkmetin ya da siyasi bir partinin politikas anlamnda kullanlmamakta, tersine toplum tarafndan paylalan, toplumun iyi ynetilmesi iin gereken unsurlar salamak ve toplumu korumak gibi genel menfaatleri ifade etmektedir. Bu nedenle, farkl ifadeler kullanlyor olunsa da her iki hukuk evresinde ayn kavramsal ieriklerin mevcut olduu sylenebilecektir. Elliot C./Quinn F.: Contract Law, Third Edition, 2001, sh. 168. 63 zdemir E.: Hukukunda Mutlak Emredici Hkmlerin Yeri, AHFD, 2005, C.54, s.3, sh.106. 64 Kamu dzeni zaman iinde gr ve inanlara gre deimektedir. rnein, 1867 tarihli Cowan v. Milbourn davasnda, bir ateist toplants iin yaplan salon kiralama szlemesinin geersizliine hkmedilirken 50 yl sonra Bowman v. Secular Society davasnda ise byle bir szlemenin geersizliine hkmedilemeyecei, bunun akla gelmesinin dahi insanlar tarafndan sama bulunaca ifade edilmitir. Eliot/Quinn, sh. 169.

18

incelenen kamu dzenine ilikin dzenlemelerin irade zgrln kstlayc etkisidir.65

Doktrinde, kamu dzeninin tad anlam hakknda iki temel gr bulunmaktadr. Bu grlerden ilki kamu dzeni kavramn dar anlamyla ele alarak kamu dzenine aykrl emredici ve pozitif hukuk kurallarna aykrlk olarak ifade etmekte emredici nitelii kanundan aka anlalmayan hkmlerin kamu dzeni kavram ile tespit edilebileceini ileri srmektedir. kinci gr ise kamu dzeni kavramn geni anlamda yorumlayarak, kamu dzeninin sadece emredici nitelikteki kurallar tespit etmeye yarayan bir kavram olmadn ayrca yedek hukuk kurallar ve deer yarglarn da ierdiini kabul etmektedir. kinci grn benimsenmesi ile Alman ve Fransz Medeni Kanunlarnda ve de svire ve Trk Borlar Kanunlarnda emredici kurallardan bahsedilmesine ramen ayrca kamu dzeni kavramna deinilmesine neden ihtiya duyulduu daha net anlalabilecektir.66

Bu anlamda olmak zere, serbestliin bir snr olarak Fransz Medeni Kanununda da kamu dzenine zel nem verilmi ve 6. maddesinde, zel anlamalarla kamu dzeni ve ahlaka ilikin konularn bertaraf edilemeyecei ngrlmtr.67 Bylece, bir szleme devletin politik, sosyal ve ekonomik dzenini koruyan yazl ya da yarglarn oluturduu herhangi bir kural ihlal ederse, kamu dzenine aykr olacaktr.68

65 66

Hatemi, sh 38. Ate, sh. 154-156. 67 Merryman J.H./Clark D.S.: Comparative Law: Western European and Latin American Legal Systems, Cases and Materials, sh. 890; Hatemi, sh. 38. 68 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 296.

19

Hatemiye gre, yazl bir kural haline gelmemi, kanunda ifadesini bulmam kamu dzeni kurallar yoktur. Zira yazara gre, gerek Fransz Medeni Kanunu md. 6da gerekse Trk ve Borlar Kanunu md. 19da yazl hukuk kural haline gelmemi kamu dzeni kurallarndan deil, kamu dzenine ilikin ve ihlali durumunda kamu dzenine aykrln ortaya kaca kanun kurallarndan bahsedilmektedir.69

Bu dorultuda Alman hukukundaki kamu dzeni kavramnn anlam ve rolnn, Trk ve svire hukuklarndakinden farkl olduu grlmektedir. Kamu dzeni kavram Alman hukukunda ayr bir butlan sebebi olarak dzenlenmemi70 ve genel ahlaka aykrlk ve gabini dzenleyen BGB 138in, kiilik haklarnda olduu gibi, kamu dzenini kapsayacak ekilde yorumlanmas yoluna gidilmitir.71

Anglo-Amerikan hukuk sistemlerinde, kamu dzeni szlemenin hukuka aykrlk nedeniyle geersiz klnmasnda sklkla bavurulan bir kavramdr. 72 Ancak bir hayli muhafazakar bir kavram olan kamu dzeni kavram, olduka kat snrlar dahilinde kullanlmaktadr. Mahkemeler bir szlemenin kamu dzenine aykr olup olmadna karar verirken parlamentonun amacna ak bir etki vermek iddiasnn arkasna saklanamamaktadrlar, zira mahkemelerin kendi kamu dzeni kavramlarn yava yava gelitirmeleri gerekmektedir. Keza, mahkemeler daha nce hi
69 70

Hatemi, sh. 39. Kamu dzeni kavramnn belirsiz bir kavram olmas nedeniyle mahkemelerde ok fazla yasal tartmaya sebebiyet verebilecei dncesiyle, Alman Medeni Kanunun hazrlk almalarnda sosyalist parlamenterlerin nerisine ramen, metne alnmamtr. Ate, dipnot 432. 71 Ate, sh. 158. Cruz P.: Comparative Law in a Changing World, 2. Bas, 1999, sh. 261. Alman Medeni Kanununun ngilizce tercmesi iin bkz. <http://www.gesetze-im-internet.de/ englisch_bgb/german _civil_code.pdf.> 72 Yarg Burroughs Richardson v. Mellish davasnda kamu dzenini, zerine binildiinde nereye gtrecei bilinmeyen hrn bir at olarak tanmlamtr. te yandan, Lord Denning ise Town Football Club Ltd. v. The Football Association Ltd. davasnda eerindeki iyi bir adam bu hrn at kontrol altnda tutulabilir ve o hrn at engelleri aabilir demitir. McKendrick E.: Contract Law, Macmillan, London 1990, sh. 202.

20

uygulanmam bir szleme trn kapsayacak ekilde kamu dzeni doktrinin geniletilmesi konusunda olduka isteksiz olsalar da, deien sosyal ve ahlaki deerleri yava yava mevcut kategorilere uyarlamaya balamaktadrlar.

Mahkemeler, geleneksel biimde uygulanm olan kamu dzeni doktrinini szlemeleri kapsayacak ekilde geniletilmesinde isteksizken, ngiliz hukukunda kamu dzeni doktrinin geliimi daha ok nfuzun ktye kullanlmas ya da pazarlk glerindeki eitsizlikle ilgili davalarda gzlenebilmektedir.73

F. COMMON LAWA AYKIRILIK

ngilterede

ortaya

km

Common

Law

Hukuku,

Kta

Avrupas

hukukularna, sistemi itibariyle Kta Avrupas hukuk dzeninden farkl olmas sebebiyle olduka deiik gelmektedir. Bunun nedeni, Common Lawun mahkemeler tarafndan yaratlm olay hukukuna dier bir deyile hukuk tekniinin kanunlara deil, mahkeme kararlarna ve olay gruplarna dayanmasdr.74

Common Law terimi farkl anlamlara gelebilmektedir. Ancak burada kastedilen, Common law ve equity mahkemelerince oluturulan ve gelitirilen ilkeleri ieren Common Lawun etkili olduu lkelerdeki davalar ve kanunlar kapsayan modern anlamdr.75

73 74

McKendrick, sh. 202. Ouz, sh. 253, 254; Zweigert/Ktz, sh. 181. 75 Cruz, sh. 101.

21

Anglo-Amerikan Hukukunda, hukuka uygun olmayan szlemeler (illegal contracts) hukuka aykr szlemeler ve Common Lawa aykr szlemeler olarak incelenmektedir. Pek ok szleme herhangi bir pozitif hukuk dzenlemesine aykr olmasa bile Common Lawa aykr olmas nedeniyle uygulanamayacaktr. Genel olarak, bir su ilemeye ynelik ya da sahtekarlk maksadyla yaplan szlemeler, devletin dier devletlerle olan ilikilerini bozmaya, kamu hizmetlerine zarar vermeye, adaletin ileyiini saptrmaya, evlenme zgrln etkilemeye ve ticareti kstlamaya ynelik szlemeler common lawa aykr szlemelerdir. Dolaysyla hukuka da aykrdrlar.76

II. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIK

A. GENEL OLARAK

Mustafa Nihat znn Osmanlca-Trke szlnde ahlak, Arapa Hulktan77 tremi, insann yaradltan veya sonradan eitimle kazand ruh ve kalp halleri, huylar olarak tanmlanmaktadr.78 Ahlak, bireylerin toplumla iliki iinde olmas neticesinde ortaya kan deer yarglar uyarnca yaplmas ve yaplmamas gerekenleri belirleyen, insandan ayr dnlemeyen, yer ve zamana gre

Anson W.R.: Principles of the English Law of Contract and the Agency in its Relation to Contract, A.G.Guest tarafndan, 22nci Bas, sh. 298 vd. 77 Hulk:1) Yaratltan olan huy; 2) Manevi nitelik, iyi veya kt huy; 3) Yaratltan olan tabiat veya karater. Koptagel . G.: Ahlak m Etik mi?, Gndz Aybaya Armaan, stanbul, 2004, dipnot 2 (zn M. N.: Osmanlca-Trke Szlk, 6. basm, stanbul, 1979dan naklen.) 78 Koptagel, sh.269 (znden naklen)

76

22

deimesine ramen toplum yelerinin ounluu tarafndan benimsenen sosyal dzen kurallar eklinde tanmlanabilir.79

Aada incelendii zere hukuk sistemlerinde ahlakn ele aln biimi, tpk ahlakn toplumdan topluma farkllk arz etmesinde olduu gibi eitlidir.

B.

AHLAKA

(ADABA)

AYKIRILIIN

HUKUK

S STEMLER NE

YANSIMASI

Roma Hukukunda pactumlarla gelien ekilci ve kat szleme teorisi ierisinde, ekle bal ilemler dnda keyfi ve denetim d pactumlarn yaplmasn nlemek maksadyla dolo malo (kt niyetle) pactumlarn yaplamayaca ve ieriklerinin kanununa aykr olamayaca ynnde bir edictum yaynlanmtr. Bylelikle, szlemenin ieriini dzenleme zgrlne snrlama getirilmesine balanm ve stipulatiolarn kanuna ve boni morese80 aykr olamayaca kabul edilmitir. Ancak bu dnemde, contra bonos mores terimi, ahlak kavramn deil, hukukun kurduu dzenin genel ilkelerine aykrln ifade etmekteydi.81 Sonralar ahlak kurallar, sadece ehirdekilere deil btn insanlara uygulanacak ekilde

79

Ate, sh. 82; Eren, sh. 291; Yksel M.: Modernleme Balamnda Hukuk ve Etik likisine Sosyolojik Bak, ASBFD, C. 57, s. 1, sh. 179. 80 Sevie gre, bu dnemde Roma Hukukunda boni moresin iki tr grevi vard: 1) Kanunun yasaklayamad hususlar snrlyordu. Bylelikle, velayet hakknn zalimce ve gereksiz kullanm nlenebiliyordu. 2) Bazen kn bye itaat etmesi ve saygl davranmas, iffete ve verilmi sze sadk davranlmas ve vefal olma gibi kanunun yaptrm altna almad grevlerin yaplmasn salamakta idi. Sevi V.R.: Ahlakn Umumiyetle Hukuk ve Mukaveleler zerinde Tesiri, Arsebk Arman, Ankara 1958, sh. 610. 81 Hatemi sh. 59-62.

23

geniletilmi ve erefe aykr her eyi kapsayan bir genel hukuk ilkesi haline dnmtr.82

Fransz Hukukunda, toplumun ihtiyalarna ve pozitif hukukun mantna uygun olan sosyal davranlardan korunmaya deer olanlar korumak ve toplumsal dzeni temin etmek iin gereken kurallarn ahlak kurallar olduu kabul edilmi83 ve Fransz Medeni Kanununun 6nc maddesinde, ahlaka aykr (bonnes moeurs) szlemelerin hukuka aykr olaca ifade edilmitir. Bununa ilaveten, 1108nci maddede, bir szlemenin geerlilii iin gereken artlar arasnda, bor ilikisinin meru olmas (une cause licite de lobligation) da aranmtr.84 Sebebin meru olmamas durumunda ise yaptrm 1131inci maddede ngrlm ve byle bir bor ilikisinin hibir hukuki etkiye sahip olmad belirtilmitir. 1133nc maddede ise, meru olmayan sebep aklanm ve kanun tarafndan yasaklanm ya da ahlaka ya da kamu dzenine aykr sebebin gayrimeru olduuna hkmedilmitir.85 1172nci maddesinde ahlaka aykr art ieren szlemelerin hkmsz olduu belirtilmi; 1387nci maddesinde, eler arasndaki mal szlemelerinin ahlaka aykr86 (contraire aux bonnes moeurs) olmad srece serbeste dzenlenebilecei kabul edilmi; 900nc maddesinde ise, salararas veya lme bal tasarruflarda, kanuna veya

82 83

Ate, sh. 8. Ate, sh. 11. 84 Bu durum, Fransz Hukukunda mahkeme itihatlaryla ahlaka uygunluun geni lde denetlenmesine sebep olmutur. Hatemi, sh. 63. 85 Hatemi, sh. 63. Fransz Medeni Kanununun ngilizce ksmi evirisi iin bkz. von Mehren A.T.: The Civil Law System Cases and Materials for the Comparative Study of Law, 1957,Ek. A, sh. 855-874. 86 Profesr Georges Rouhette tarafndan yaplan ve <http://www.legifrance.gouv.fr/html/codes _traduits/code_civil_textA.htm#CHAPTER%20I%20-%20G> internet adresinde yer alan, Fransz Medeni Kanunun ngilizce evirisinde bu terim, public morals eklinde gemektedir.

24

geleneklere aykr artlarn (contraire aux moeurs) hkmsz olaca belirtilmitir.87 Grld gibi Fransz Medeni Kanununda terim birlii yoktur.

Alman Medeni Kanununda Roma Hukukundaki boni mores ve Fransz Hukukundaki bonnes moeurs teriminin karl olarak die Guten Sitten terimine yer verilmi ve 138inci maddesinde88 ahlaka aykr szlemelerin hkmsz olduu belirtilmitir. 319., 817. ve 826nc maddelerinde de yine bu kavrama yer verilmitir.89

Ahlak kurallar ile ilgili olarak svire Borlar Kanunu ile Medeni Kanunu arasnda terim birlii bulunmamaktadr. Baz maddelerinde gute Sitten ve bonnes moeurs, baz maddelerinde ise, unsittlich ve immoral ifadeleri kullanlmaktadr. Bu durum, kanunlarn Almanca ve Franszca metinleri arasndaki farkllktan kaynaklanmaktadr.90

Trk Borlar Kanunda da terim birlii bulunamamasnn nedeni, sviredeki bu farklln, ne ekilde tercme edilecei hususunda gr birliinin

bulunmamasdr. Kanun almalar srasnda, umumi ahlaka mugayir ve adaba mugayir terimlerinin hangisinin kullanlaca belirlenememi, tercih yasama

87 88

Hatemi, sh. 63, 64. Markesinis/Unberath/Johnsona gre, iyiniyet ilkesinin dzenlendii 242 ve ahlaka ve kamu dzenine aykr szlemenin geersiz olduunun belirtildii 138 I, szlemeler hukukunu etkileyen en nemli genel hkmlerdir. Markesinis /Unberath/Johnson, sh. 23. 89 Hatemi, sh. 64, 65. 90 Ate, sh. 22.

25

organna braklmtr. Ancak Meclis tasary btn olarak oylam, madde zerinde tartma yapmamtr. Bu nedenle yasada iki kavram da yer almtr.91

Anglo-Amerikan hukuk sistemlerinde ise szlemelerin ahlakla ilikisinin olduka snrl olduu grlmektedir. Bir szlemenin ahlaka aykr olmas (contra bonos mores) genellikle cinsel ahlakszlkla snrldr.92 Bununla birlikte, iyi ahlak terimi Almanya ve dier lkelere gre Fransada daha snrl bir anlama gelmektedir. nk bir szleme sadece cinsel ahlakszla ya da aile hayatnn temel ilkeleriyle uyumsuz olduu durumlarda bonnes moeursa aykrlk nedeniyle geersiz olacaktr.93

91 92

Ate, sh.27. rnein, Walker v. Perkins davasnda nikahsz birlikte yaama (cohabitation) maksatl consideration ahlaka aykrlk gerekesiyle geersiz bulunmutu. Pearce v. Brooks davasnda ise, davac otobs iletmecisi, fuhu amacyla kullanlacan bildii bir otobs bu amaca uygun bir dizayn ile bir fahieye taksitle satm, ancak fahienin taksitleri demede temerrde dmesi neticesinde, kira bedelini temin edebilmek iin dava amtr. Ancak davas ahlaka aykrlk nedeniyle reddedilmitir. Anson, sh. 320, 321; McKendrick, sh. 202; Eliot/Quinn, sh. 169. 93 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 297.

26

BLM II SZLEMELERDE GRLEN HUKUKA ve AHLAKA AYKIRILIK TRLER

I. SZLEMEN N YAPILMASININ YA DA SZLEMEDE YER ALAN TAAHHDN HUKUK DZEN NCE YASAKLANDII VEYA AHLAKA AYKIRI OLDUU DURUMLAR

Hukuk dzeni baz szlemelerin yaplmasn yasaklam olabilir. Ancak bu durumda yasaklanan szlemenin edimi deil, ieriidir. Szlemenin ierii, taraflarn zerinde aka veya zmnen anlatklar tm hususlar kapsayan, szlemenin konusu kavramndan daha geni bir kavramdr.94 Bu tr szlemelerde, taraflar arasndaki szleme ilikisine konu edim ya da taraflarn dorudan ya da dolayl amalarna baklmaya gerek duyulmakszn sadece szleme ilikisinin kurulmu olmas hukuk ve ahlak kurallarna aykrlk tekil edebilmektedir.95

Trk Borlar Kanununda, szlemenin mevzuu ifadesi kullanlmaktadr. Yukarda deinildii gibi ierik kavram daha geni bir kavramdr. Trk hukukunda ierik kavram yerine daha dar kapsaml konu kavramnn kullanlm olmasnn nedeni, mehaz svire Borlar Kanununun Almanca ve Franszca metinleri arasndaki farkllktr. svire Borlar Kanunun Franszca ve talyanca metninde konu anlamna gelen, object ve loggetto kelimeleri kullanlmtr. Ayn kelimelerin Fransz Medeni Kanunu (md. 1108 vd.) ve talyan Medeni Kanununda (md. 1325 vd.) kullanld grlmektedir. Buna karlk gerek svire Borlar Kanununun Almanca metninde ierik anlamna gelen inhalt kelimesi kullanlmaktadr. Ancak farkl kelimeler kullanlm olsa da burada anlalmas gereken, taraflarn aka ya da zmnen kararlatrdklar btn hususlardr ve bunlarn hem hukuk kurallarnn hem de ahlak kurallarnn denetimine tabi olacadr. Ate, sh. 198. 95 Eren, sh. 289; Ate, sh. 197, 238. Bapnara gre ise, dar anlamda szlemenin ierii taraflarn szleme ile ulamak istedikleri amalarn ve hak ve borlardan oluan edimlerin btndr. Geni anlamda szlemenin ierii ise, taraflarn szlemede istedikleri ve aralarnda anlatklar hususlar kapsamaktadr. Bu balamda taraflarn szleme ile ulamalarnn mmkn olduu ve taraflarca istenilen ve peinden gidilen ama olarak tanmlanabilecek dolayl ama da geni anlamda szlemenin kapsamnda yer alacak ve hukuka veya ahlaka aykrln sz konusu olmas durumunda szlemenin geersizlii sz konusu olabilecektir. Bapnar, sh. 58, 59.

94

27

Hangi ierikteki szlemelerin yasaklandnn96 belirlenmesi kolay deildir. Zira konuyla ilgili kanuni yasaklar ak olabilecei gibi zmni de olabilir.

A) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA AIKA YASAKLANDII DURUMLAR

Kanun, belirli szleme trlerini herhangi bir pheye yer vermeyecek ekilde aka yasaklam olabilir. Buna rnek olarak, 1998 tarihli ngiliz Rekabet

Kanununun 2(2)(a) maddesi verilebilir. Sz konusu maddede, dorudan veya dolayl olarak alm ya da satm fiyatlarnn belirlenmesi (perakende fiyatn belirli bir dzeyin stne kartlmamas ya da drlmemesi iin reticilerle perakendeciler arasnda yaplan anlamalar da dahildir) maksadn gden anlamalar, kararlar ya da uygulamalar yasaklanmtr.97 1845 tarihli Kumar Kanununda da szl ya da yazl kumar ya da bahis szlemesinin geersiz olduu belirtilmi ve kumar ve bahse dayanan alacaklarn tahsilinin mahkemelerce temin edilmesinin talep edilemeyecei belirtilmitir.98 Alman Medeni Kanunu 276 III hkm uyarnca da borlunun kastl eylemlerinden doan sorumluluunun nceden kaldrlamayaca dzenlenmitir. Sz konusu hkme aykr dzenleme yaplmas durumunda dzenleme geersiz

96

Sz konusu yasaklanma durumu elbette ki kanunlarla snrl deildir. Ahlak ve kamu dzeni de szlemenin geerliliinin belirlenmesi konusunda balayc bir etkiye sahiptir. Errante E.: The Anglo-American Law of Contracts, 2001, 2.Bas, sh. 143. 97 Keenan D.: Smith&Keenans English Law, sh. 367; Birks P.: English Private Law, Cilt II, sh. 91. Benzer hkm 4054 sayl Rekabetin Korunmas Hakkndaki Kanunun 4. maddesinde de yer almaktadr. 98 Dier bir deyile, kumar ve bahisten doan borlarn eksik bor olduu belirtilmitir. Eliot/Quinn, sh. 167.

28

olacaktr.99 Fransz hukukunda da toplu i szlemeleri ile getirilen cret zamlarnn, fiyat endekslerine bal tutulmas yasaklanmtr.100

B) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA ZIMNEN YASAKLANDII DURUMLAR

Kanunlar her zaman, kanunun bahetmek istedii haklar ortadan kaldrmaya ynelik szleme hkmlerine kar ak bir yasaklama iermeyebilir.101 Dier bir deyile szlemelerin, kanun hkmlerini ihlal etmesi nedeniyle hukuka aykr olduu kanunda aka ifade edilmemi olabilir. Bu durumda zmni bir kanuni yasak sz konusudur.102 Bu tr yasaklara aykrlk, her olayn kendine zg artlar ierisinde deerlendirilir ve her durumda, szlemenin geersiz klnmas yoluna gidilmeyebilir.

Bir sava dnemi kanun hkmnde kararnamesi uyarnca, Yiyecek Kontrolrlnn izni olmadan keten tohumu yann alm satm yasak olmasna ramen davacnn, davalya bir miktar keten tohumu yan satmas ve datmasyla ilgili 1921 tarihli Re Mahmoud and Ispahani davasna konu olayda, szleme yaplmadan nce davac davalya gerekli izinlerinin olup olmadn sormu, daval ise izni olmad halde izninin olduuna davacy ikna etmitir. Ancak, akabinde daval borca konu keten tohumu yan kabul etmemitir. Sz konusu davada ilk
Markesinis/Unberath/Johnson, sh. 241. Fransz hukukunda hayat pahallna kar cretlerin endeksleme yntemi yerine, revizyon koullar ile korunmas amalanmaktadr. zdemir, sh. 100. 101 Collins, sh. 252. 102 Byle zmni yasaklar szlemenin her iki tarafnn, szleme yapmasnn ya da szlemeyi ifa etmesinin yasakland durumlarda ortaya kabilecei gibi kanuni yasan taraflardan biri iin ynelik olduu durumlarda da sz konusu olabilir. Treitel G.: The Law of Contract, 10. Bas, 1999, sh. 397.
100 99

29

derece mahkemesinin karar, bir szlemenin taraflardan birinin gerekli izine sahip olmadan akdedilmesi durumunda, sz konusu taraf yle olmad halde szleme iin gerekli izine sahip olduunu belirtse bile szlemenin geersiz olduu gerekesiyle, ngiliz Temyiz Mahkemesi tarafndan bozulmutur.103

Mohamed v. Alaga & Co. davas ise Somalili Muhammet ile avukat Alaga arasnda Muhammetin, Somalili mltecileri avukatn brosuna ynlendireceine, eviri gibi iler yaparak avukatn davalarna hazrlanmasna yardm edeceine ve karlk olarak avukatn vekalet cretinin yarsn alacana ilikin imzalanan szleme ile ilgiliydi. Ancak byle bir cret paylam szlemesi ngiliz Avukatlar Birlii (Law Society) kurallarna aykryd ve fakat Muhammed bu kural bilmemekteydi. Sz konusu hkme aykrlk nedeniyle szlemenin hukuka aykrlna hkmedilmi olmasna ramen yine de mahkeme, Muhammedin, anlamann hukuka aykr olduunu bilen ya da bilmesi gereken Alagadan daha az kusurlu olmasndan etkilenerek bu hizmetlerin karl olan demenin hukuka aykr szleme uyarnca denecek cretin bir paras olmadna hkmetmitir.104

103 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh.317; Guest, sh. 299; Ktz/Zweigert, sh.386; McKendrick, sh. 201. Bu davann karar ksmnda, Yarg Atkin, belirli bir szlemenin ya da szleme trnn kanunda yasaklanp yasaklanmadnn tespiti hususunda mahkemenin yapmas gerekenin kanunda ak bir yasan bulunup bulunmadn belirlemek ya da byle bir szleme akdeden kiiye kanunda bir ceza ngrlmesinden yola karak szlemenin yaplmasnn da kanunda yasakland sonucuna ulamak olduunu belirtmitir. Ancak, kanunda bir cezann ngrld fakat taraflardan birinin kanunda yasaklanan durumun olayda sz konusu olduunu bilmedii bir durumda mahkeme szlemenin hukuka aykr olduuna hkmetmeyecektir. Ayn davada, Yarg Bankes, kanun hkmnde kararnamede kamu yararnn ak ve mphem olmayan bir ekilde ifade edildiini ve byle bir szlemenin geerli olmayacan belirtmitir. Yargca gre ayrca, kendi fiili durumunu szleme akdedilmeden nce gizleyen tarafn yani davalnn kendi hukuka aykr fiiline dayanarak savunma gelitirmesi haksz bir durumdur. Ancak szlemenin geerli kabul edilmesi de kanunun amacna yani kamu yararna da ters decektir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 318. 104 Smith J.: The Law of Contract, 4. Bas, 2002, sh. 257.

30

Alman Temyiz Mahkemesinin 23 Eyll 1982 tarihli bir karar, bir kanunun, taraflar szleme yapmaktan men etmesi ve cezai yaptrmlardan sorumlu tutmas durumunda szlemenin zmnen yasakland ve hkmsz klnd eklinde mtalaa edilmesine rnek tekil etmektedir. Bu karara konu olay zetle yledir: 16 Ocak 1978 tarihli bir szleme ile davacnn daval iin 146.949,50 DM karlnda bir ev ina etmesi kararlatrlmtr. 143.000 DMyi deyen daval evin tamamlanmasndan sonra ilaveten 45.000 DMden daha sorumlu tutulmutur. Sz konusu mebla, davacnn daval adna sipari ettii inaat malzemelerinden kaynaklanmtr. Daval, 16 Ocak 1978 tarihli szlemenin geersizliine dayanarak davann reddini talep etmitir. Ayrca, daval savunmasnda, ina edilen evin yapmnda kaak iilerin altrldn ve bunun da kanunen yasak olduunu ileri srmtr. Alman Temyiz Mahkemesine gre buradaki sorun, kanunda ngrlen bir yasan konusuna ya da amacna aykrln sz konusu olmasnn szlemeyi geersiz klp klmayacadr. Bu balamda, Kaak ilikle Mcadele Kanununda kaakln aka yasakland bir hkm mevcut olmamakla birlikte bu kanunun amac ve konusu, ngrlen yaptrmlarla beraber, kanunun yasaklayc hkmler ierdiine ve bu kanuna aykr ilemlerin BGBnin 134. hkmne uygun olarak geersiz klnacana iaret etmektedir. Bununla birlikte, mahkemeye gre istisnai olarak, bu davada BGB 134 uyarnca szlemenin geersizlii, davacnn davaldan, tedariki firmalardan mal temin etmesi nedeniyle belirlenen meblan almasndan doan zararlarn talep etmesine engel deildir. Mahkeme szleme bedeli olan 146.949,50 DMnin davalnn davacy ekstra masraflardan korumak iin verdii zmni bir garanti olduunu vurgulamtr. Nihayet, mahkeme davalnn, szlemenin geersizliine dayanarak davacnn iddiasn bertaraf edemeyeceine ve tedariki ya

31

da dier firmalar tarafndan kesilen faturalar davalnn demek zorunda olduuna hkmetmitir.105

Kanunun amacnn, arsa sahiplerini ve mteahhitlerini byle szlemeler akdetmekten caydrmak olduu durumlarda, mahkemenin davacnn ekstra masraflarn tazmini talebini reddetmesinin daha caydrc olacan ileri srerek sz konusu karar eletirilmektedir.106

Kanun, taraflardan sadece birinin szleme akdetmesini yasaklayabilecei gibi bazen de, taraflardan birinin gerekli yetki ve izin belgelerine sahip olmas durumunda szleme yapabileceini ya da szlemenin ifasnn kanunda belirtilen ekilde yaplmasn ngrm olabilir. Kanunun tek tarafa yasaklama getirip getirmediinin tespiti kamu dzeni mlahazalarna baklarak yaplacaktr.107 Taraflardan birini korumak maksadyla dier tarafa ynelik kanuni yasaklar sz konusu ise, szleme geersiz klnacaktr. Ancak bu da artlara bal olarak deiebilmektedir. rnein, Shaw v. Groom davasnda, kiralayana kiracya gerekli bilgileri temin etme ykmlln ykleyen emredici hkmlere kiralayan aykr

105 106

Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 318-321. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 320. 107 Phoenix General Insurance Co. of Greece SA v. Adas davasnda Yarg Kerr Kanunun, taraflardan sadece birini izin/onay almadan szlemeye girmekten men ettii ya da szlemeye girdii takdirde cezaya tabi tuttuu durumlarda, kanun szlemeyi hukuka aykr ve geersiz klmak amacyla szlemeyi kendiliinden zmni olarak yasaklam olmamaktadr. Kanunun byle bir etki dourup dourmad kanunun nlemek istedii zarar, kanunun lafz, uygulama alan, amac, menfaati korunmak istenen taraf asndan doan sonular ve dier deerlendirmeler altnda kamu dzenine ilikin mlahazalara baldr. eklinde gr bildirmitir. Bununla birlikte ngiliz Temyiz Mahkemesi yetkisiz yaplan szlemelerin uygulanamayacana hkmetmitir. Bu durum, tazmin edilememe neticesiyle karlaabilecek sigorta edilen iin sakncaldr. Bu sorun, 1986 tarihli Finansal Hizmetler Kanunun 132. md.sinde deiiklik yaplarak giderilmitir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 320.

32

davrand halde, kendisine denmeyen kira alacana ynelik talebi kabul edilmitir.108

Taraflardan birine ynelik kanuni bir yasan sz konusu olmas durumu ile ilgili olarak, Fransz Temyiz Mahkemesi 15 ubat 1961 tarihli bir kararnda, bir tellal iin satta cret kabul etmek disiplin suu olmasna ramen, cret deme szlemesini hukuka aykr bulmamtr. Buna gereke olarak da kararda, tellaln satta cret kabul etmesinin bir ticari faaliyet saylaca ve ticari faaliyetlere giriilmesinin kanunda yasakland ancak yasaklanann sadece tellaln

ykmllklerine uygun dmeyen ticari faaliyetler olduu ve bunlar iin de disiplin cezas ngrld ifade edilmitir.109 Dier bir deyile taraflardan birini korumaya ynelik bir yasan sz konusu olmamas nedeniyle mahkeme cret deme szlemesinin hukuka aykrlna hkmetmemitir.

Benzer bir dava da Alman Temyiz Mahkemesinde grlmtr. 29 Kasm 1980 tarihli davada mzayedeci tarafndan dolandrcln nlenmesi maksadyla yaplan ve alc tarafndan imzalanan yazl fiyat teklifleri hari, mzayedecilerin mzayede balamadan nce fiyat teklifi almalar Alman Ticaret Kanununda (34 VI No.3) yasaklanm olmasna ramen, bir resim, davac mzayedeci tarafndan davalya mzayede ncesi, yasal koullar tamayan, sadece telgrafla gnderilmi bir fiyat teklifine dayanarak braklmtr. Daval fiyat teklifinin kanuna aykr olduunu geerli bir szlemenin bulunmadn ileri srmtr. Ancak davalnn bu iddias reddedilmi ve satm szlemesinin geerliliine hkmedilmitir. Mahkemeye gre,
108 109

Zweigert/Ktz, sh. 387; Smith, sh. 261. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 321, 322.

33

BGB 134 uyarnca, kanunda aksi ngrlmedike bir hukuki ilemin kanuna aykr olmas szlemeyi geersiz klar. Yerleik itihatlara gre ise, ihlalin yasaklanm hukuki ilemi geersiz klp klmayaca sorunu yasaklayc dzenlemenin konusu ve amacna baldr. Eer yasak sadece taraflardan biri iin sz konusu ise, genel kural olarak, hukuki ilem geersiz kabul edilmeyecektir. Bununla birlikte, baz davalarda, tek tarafl bir yasan ihlali hukuki ilemin geersizlii sonucunu douracaktr. zellikle bu durum sz konusu kanunun taraflardan birini korumay amalamas halinde ve amalad korumann salanabilmesinin baka trl mmkn olmad durumlarda sz konusudur.110

Konu ile ilgili olarak, St. John Shipping Corp. v. Josep Rank Ltd. davas da nem arz eder. Bu davada, gemi sahibinin, szleme yapld srada gemiye ar yk yklemek gibi111 bir niyeti yokken, sonradan ar yk yklemesinin, tanan eyann malikine navlun demeyi reddetme yetkisi vermediine ve szlemenin geerliliine hkmedilmitir.112 Zira burada yarg Devline gre, gemi sahibinin

Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh.322. Ar yk yklenmesi Merchant Shipping (Safety and Load Line Conventions) Acte aykr idi. 112 Sz konusu davada hkm veren, Yarg Devline gre, 2 genel prensip sz konusudur. 1) Su ilemek maksadyla yaplan szlemeler geersizdir. Bu ilkenin uygulanmas szlemenin yapld anda hukuku ihlal etme niyetinin bulunup bulunmamasna baldr. Eer bu ihlal niyeti karlklysa yani szlemenin iki taraf da hukuka aykr davranma niyetindeyse, szlemenin geersizlii sz konusudur. Ancak bu ihlal niyeti tek tarafl ise, hukuka aykr davranma niyetinin olduu kantlanan tarafn at davada szleme uygulanmayacaktr. 2) Kanun tarafndan aka ya da zmnen yasaklanm bir szleme mahkemece uygulanamaz. Eer byle bir szleme sz konusu ise, taraflarn niyetlerinin ne olduu nem tamaz. Dier bir deyile, kanun szlemeyi yasaklamsa, taraflarn hukuku ihlal etme amalar bulunmasa bile, szleme uygulanmayacaktr. Bu iki tr szleme arasndaki nemli fark budur. lk trde, kanunun hangi eylemleri yasakladna baklacaktr. Eer szleme, kasten yasaklanm bir eylemin yaplmas iin akdedilmise, kanunun szlemeyi yasaklayp yasaklamadna baklmakszn szleme geersiz klnacaktr. Dier trde ise, hangi eylemlerin yasakland gz nnde bulundurulmayacak, hangi szlemelerin yasakland bir szleme yapmlarsa, szleme uygulanamayacaktr. McKendrick E.: Contract Law, sh. 199. Ayrca bkz. Cheshire G.C./Fifoot C.H.: Cases on the Law of Contract, 5. Bas, 1969, sh. 233-248.
111

110

34

navlun almaya hakk vardr, nk sz konusu hukuka aykrlk szlemenin ifas srasnda ortaya kmtr.113

Yarg Devlinin bu grlerine atfta bulunan Archbolds (Freightage) Ltd. v. S. Spanglett Ltd. davasnda ise, tad maln alnmasna sebep olan karayolu nakliyecisinin sz konusu mal gerekli lisans bulunmayan bir kamyon ile tam olmasnn, mal sahibinin zararnn tazmin edilmesine engel tekil etmeyeceine ve szlemenin geerli olduuna hkmedilmitir. Bu davay gren, Yarg Pearcea gre, sz konusu kanun, tamaclarn hangi aralarla eya tayacaklarn dzenlediinden szleme aka yasaklanmamtr. 1933 tarihli Kara ve Demiryolu Kanununun konusu, bu balamda mal sahibine ya da nakliye faaliyetlerine mdahale etmek deil, etkinliini arttrmak iin nakliye faaliyetlerinde bulunanlar kontrol etmektir. Kanunda dzenlenen yasaklar mal sahipleri iin deil, bu tr nakliye aralarn kullananlar iindir. Bu nedenle nakliye szlemesi Yarg Devlinin John Shipping Co. v. Joseph Rank Ltd. davasnda da belirttii gibi iki tarafl bir szlemedir ve kanunda zmnen yasaklanmamtr. Bu grn saduyu ve uygunluk ile desteklenmesi gerekmektedir. Aksi durumda bir taksi ofr tarafndan tenha bir yerde indirilen bir yolcunun, ofrn ehliyetinin ya da sigortasnn olmamas nedeniyle, zararnn tazmin edilmemesi, kanunun anlamnn istenilmeyen lde geniletilmesi neticesini douracaktr.114 Kald ki, burada davaclar davallarn gerekli izin belgesine sahip olmadn bilmemektedir; eer biliyor olsaydlar, sua itirak etmi olacaklard ve talepleri reddedilecekti.115

113 114

Smith, sh. 261. McKendrick, sh. 200. 115 Smith, sh. 259.

35

Baz szlemelerin yaplmasnn kanunda aka yasaklanmas durumunda, grld szlemenin zere szlemenin hukuka kanunda aykrlna aka hkmedilecektir. Ancak

akdedilmesinin

yasaklanmad

durumlarda

szlemenin geersizliine hkmedilmesi konusunda farkl yaklamlar sz konusudur. rnein, taraflardan birini korumak ya da gzetmek maksadyla oluturulan emredici hkmlere aykr olacak ekilde szlemenin yaplm olmas szlemenin geersiz klnmas neticesini dourmamtr. Zira bu tr szlemelerin geersiz klnmas, hakkaniyete uygun olmayan sonular meydana getirebilecektir. Bununla birlikte belirli bir meslek grubunun faaliyetlerine ynelik dzenlemelere aykr biimde szleme yaplmas durumunda, Anglo-Amerikan hukuk

sistemlerinde sz konusu szlemelerin geersiz klnd grlrken, Kta Avrupas hukuk sistemlerinde aksi ynde hkm verilebildii grlmektedir. Ancak bu tr durumlarda, sz konusu dzenlemelerin belirli bir mesleki faaliyetin yrtlmesine ynelik olduklar gerekesiyle bunlara aykr szlemenin geerliliine

hkmedilmesi yerinde deildir. Zira bu tr kurallarla szlemeye taraf olmayan dier meslek erbaplar ve kamu menfaatinin korumas amalanmaktadr. Ayrca kid taraflardan birine ynelik yasaklayc bir hkm sz konusu ise ve bu hkmn amac taraflardan birini korumaksa bu yasaklayc hkme aykr biimde akdedilen szlemenin hukuka aykrlna hkmedilmesi yerinde olacaktr. Dier yandan Anglo Amerikan hukuk sisteminde kabul edildii zere hukuka uygun bir szlemenin ifasnn yasaklayc ya da emredici bir dzenlemeye aykr olmasnn, szlemenin hukuka aykrl neticesini dourmamas yerindedir.

36

C) SZLEMEDE YER ALAN TAAHHTLER N HUKUKA YA DA AHLAKA AYKIRI OLMASI

Kanunlarda aka ya da zmnen yasaklanm alanlarda yaplan szlemelerin haricinde, bireyin zgrlklerini haksz olarak kstlayan szlemeleri geerli klmak temel hukuk prensipleriyle badamayacaktr. Ancak elbette burada kastedilen kstlama kanuni bir zorunluluktan ya da ykmllkten kaynaklanmamaktadr. Aksine, byle bir durum sz konusu olmamasna ramen bireyin zgrlkleri hukuka veya ahlaka aykr olarak snrlanmaktadr. Burada bireyin zgrlklerinden kastedilen, bireyin hareket etme, karar verme ve ekonomik zgrldr. Bunlar hukuka veya ahlaka aykr biimde kstlayan szlemeler geersiz kabul edilecektir.116

Buna gre, zgrlklerini kstlayarak, bireyi yar kle durumuna getiren szlemeler geersiz klnacaktr.117 dn alann, dn verenin yazl rzas olmakszn iinden ayrlmayaca, dn para almayaca, mlkn satmayaca ya da evden tanmayaca ynnde hkmler ieren karz akdi, bireyin zgrlklerini ahlaka aykr (unduly) kstlamas nedeniyle Horwood v. Millars Timber and Trading Co. davasnda geersiz klnmtr. Ayn ekilde, bir yazar ya da ark sz yazarnn bir yayncya btn eserlerini yaynlamas iin bahettii haktan dnlemeyecei ynnde yapt anlama da Schroeder Music Publishing Co. v.
116

svire Medeni Kanununun 27/II hkmnde hi kimsenin zgrln tamamen ortadan kaldramayaca ya da hukuka ya da ahlaka aykr olacak ekilde snrlayamayaca ynnde bir hkm yer almaktadr. Benzer hkm Trk Medeni Kanunun 23/II hkmnde yer almaktadr. Ate, sh. 238, 239. Zweigert/Ktz, sh. 383. 117 Kiisel zgrlkler zerine konulan snrlamalarn ahlaka aykrl ile ilgili Fransz davalar incelendiinde belirtilen kstaslardan faydalanld grlmektedir. rnein, bir hava hostesinin evlenmesi zerine i akdinin sona erecei ynndeki taahhd hkmsz klnmtr.

37

Macaulay davasnda geersiz bulunmutur. Bununla birlikte, bir babann olunun msrif olmamas, kendini gelitirmesi, dolandrclarla arkadalk etmemesi, kendisinden nceden izin almadan Piccadilly Circusta 80 mil hzla gitmemesi, dn para almamas, iddiaya girmemesi, dorudan ya da dolayl olarak tefeci, at yarlar ya da bunlarn muhasebecileri ya da dier alanlar ile i ilikisi ya da kiisel ilikiye girmemesi artyla, olunun borlarn deyecei ynnde yapt ve Denny v. Denny davasna konu olan taahht geersiz klnmamtr. Drst bir tefeci olabilecei olaslna ramen bir tefeci ile kiisel iliki kurmasnn engellenmesinin geerli kabul edilmesinin nedeni, Horwood davasndaki tefecinin bencil amalarla davranmasnn tersine babann olu yararna kstlama ngrmesidir.118

Denny v. Denny davas her ne kadar u bir rnek olsa da her taahhdn geersiz klnmayabileceine bir rnek tekil eder. Zira mahkeme kararlar incelendiinde her taahhdn geersiz klnmad grlmektedir. Geersizliine hkmedilen taahhtler veya szlemeler, yukarda da baz rneklerinin sunulduu zere, bireyin zgrlklerinin ar derecede kstland taahhtler veya

szlemelerdir. Bununla birlikte bir szlemede yer alan kstlayc hkmlerin ne zaman arlk tekil edeceini tespit etmek iin szlemede yer alan baz unsurlara bakmak gerekecektir. Bu unsurlar, szlemede yer alan taahhdn younluu veya iddeti dier bir deyile borlunun zgrlnn ne lde kstland, taahhdn sresi, kstlanan kiisel deerlerin kiinin hangi zgrl ile ilgili olduu ve bu kstlamadan rcu imkann ierip iermedii, karlkl taahhtlerdeki edim dengesi,

118

Treitel, sh. 415; Zweigert/Ktz, sh. 383.

38

borlunun ya, meslei, hayat tecrbesi gibi kiisel durumu, taahhdn ieriindeki belirsizlik eklinde zetlenebilir.119

Ekonomik zgrlklerin daha sert biimde kstland szlemelerde, az evvel belirtildii zere srenin uzun ya da belirsiz olmas szlemelerin geerlilii zerinde belirleyici rol oynamaktadr. 1968 tarihli Esso Petroleum Co. v. Harpers Garage Ltd. davasnda taraflar arasnda akdedilmi 21 yllk bir akaryakt szlemesi ok uzun bulunmu ve be yllk ksm geerli kabul edilmitir. Alman Temyiz Mahkemesine gre de, be yllk sre makuldr ancak muhtemelen daha uzun bir zaman da kabul edilebilecektir.120 Fransz hukukunda da belirli bir yerde ya da belirli bir kiiyle ikamet etme borcu belirsiz bir sreliine yaplmam olmas kouluyla geerli kabul edilmitir.121

Bireyin ekonomik zerkliklerini haksz olarak kstlayan dier bir rnek ise, iinin iten ayrldktan sonra ivereni ile rekabet etmeyeceine dair akdettii szlemede olduu gibi ortandan ayrlan kiinin stlendii benzer

ykmllklerdir.122 Burada da zlmesi gereken bir menfaatler atmas vardr.

119 120

Ate, sh.243-251. Zweigert/Ktz, sh. 383,384. Eliot/Quinn, sh.165. 121 Merryman/Clark, sh. 893. Bununla birlikte, Fransz mahkemeleri farkl bir yol izlemektedirler. Code Civilin 1591nci maddesine gre bir satm szlemesindeki bedel dtermin (belirlenebilir) olmaldr. 1129uncu maddesine gre ise, szlemeden doan borcun konusu chose dtermin olmaldr. Fransz Temyiz Mahkemesinin son dnemdeki kararlarna yansyan bak asna gre, uzun dnem mal teminine ilikin szlemelerde fiyat deiebilir ancak bir tarafn dierine bavurmadan yeni bir fiyat koymas dier bir deyile cari fiyat listesinin satc tarafndan kar tarafa ykletilmesi durumunda szlemeler yokluk yaptrmna tabi tutulacaktr. Zweigert/Ktze gre bu bak asyla konuya yaklamak zor grnmektedir. Eer ilgili pazardaki rekabet geni ise, satc ya da salayclarn fiyat listelerini iirmelerinde ok byk bir risk bulunmamaktadr. Ancak asl sorun, satc ya da salayclarn merhametine kalm tketicinin ekonomik zgrlnn kstland durumlardr. Zweigert/Ktz, sh. 384. 122 Bu tr szlemeler balangta geersiz kabul edilmekte idi. Ancak zaman ierisinde, bir ustann, eer raklk ilikisinin sonunda kendisi ile rekabet etmesini kstlayamazsa, bir ra altrma ya da staj yaptrma konusunda isteksiz olabilecei dncesinden hareket ederek mahkemeler, 1711 tarihli

39

Bir yandan szleme, ii ya da ortan rakip firma tarafndan istismarn engellemek amacyla tasarlanmtr. Dier yandan, szleme iinin ya da ortan tek sermayesi olan yeteneine ve enerjisinden yararlanmak amacyla ciddi zarar getirebilir. Btn sistemler, aa yukar ayn sonuca varmaktadrlar ve zaman, kapsam ve alan bakmndan snrland ve taahht edene ekstra bir para dendii srece szleme geerli kabul edilmektedir.123

Pek ok lkede, iiler ve ticari acenteler tarafndan makul szleme limitlerinin dzenlenmesine ilikin zel metinler bulunmaktadr.124 zellikle, avukatlar, muhasebeciler ve mhendislik danmanlarnn ortaklktan ya da firmadan ayrlmalarndan sonra rekabet etmeyeceklerine dair akdettikleri szlemeler hakkndaki davalarda sz konusu kurallar nem arz etmektedir.125 Satcnn alc ile rekabet etmeyeceinin ngrld szlemelerle ilgili davalar da nemlidir.126

rnein, rekabet yapmama szlemesinin kapsam, sre ve alan bakmndan ok geni tutulduu Mason v. Provident Clothing & Supply Co. davasnda127, iverenin makul olmayan geni bir alan dahilinde iiye rekabet etmeme yasa
Mitchel v. Reynolds davas ile bu tr kstlayc szlemeleri geerli kabul etmeye balamlardr. Ancak grleri zaman iinde deimeye balamtr. Buna gre kstlamalarn geerli olup olmadklar ilk bakta deil, makul olup olmadklarna ya da kamu dzenine aykr olup olmadklarna gre belirlenecektir. Dier bir deile menfaati koruma amac gtmeyen, makul olmayan ve kamu dzenine aykr ticareti kstlayan szlemeler geerli kabul edilmeyecektir. Treitel, sh. 415, 416. 123 Zweigert/Ktz, sh. 384. 124 Alman Ticaret Kanunun 74 ff. 90a; svire Borlar Kanunun 340 ff., 418d; talyan Medeni Kanunu md. 1751-2125. 125 rnein avukatlar hakknda, 1984 tarihli Bridge v. Deacons davas (AC 705 (PC)), BGH NJW 1986, 2944 davas; muhasebeciler hakknda BGHZ 91, 1 ve BGH NJW 1968, 1717 davalar; mhendislik danmanlar hakknda Paris 7 ubat 1980, JCP 1981. II. 19669 davas. 126 rnein Nordenfelt v. Maxim Nordenfelt [1894] AC 535; BGH NJW 1979, 1605; Com. 19 Jan. 1981; D.S. 1982 I.R. 204 davalar. 127 Bahsi geen davada daval, davacnn iinden ayrlmasndan sonraki yllk sre iinde Londrann 25 millik snrlar dahilinde rekabet etmeyeceine dair bir taahhtte bulunmutur. Lord Moulton bu zel alan olduka geni bulmutur.

40

koyduu szlemede sz konusu yasa ieren artn iinin sadece bir dalda alt durumda ok geni bir fiziki alan kapsamas nedeniyle makul olmadna, bu nedenle de geersizliine hkmedilmitir.128

Benzer bir ekilde Alman Temyiz Mahkemesinde grlen bir davada on yllk bir bar iletmecisi, bir bira fabrikas ile yirmi drt yllna bir inhisari tedarik szlemesi imzalamtr. Ancak mahkeme bu szlemenin sresini ar olmas nedeniyle ahlaka aykr bulmu ve geersizliine hkmetmitir. Ancak szlemenin 16 yllk olan ksmn geerli kabul etmi ve bar iletmecisini kararlatrlan cezai tazminatn %15ini demeye mahkum etmitir. ngilterede de mahkemeler, makul dzeyde olmayan rekabet yasaklarn makul dzeye ekmilerdir.129 Ayrca Fransz Medeni Kanununun yaam boyu srecek bir i akdini yasaklamas nedeniyle Fransz case lawunda i akdinin sona ermesinden sonra iinin faaliyetleri zerinde gereksiz kstlamalar ngren kstlayc taahhtlerin geersiz olduu kabul edilmitir. Bununla birlikte, zaman ve mekan bakmndan makul olmayan kstlamalar da genellikle kabul grmemektedir. Ayrca, bir kstlamann makul olup olmad incelenirken istihdama gereksiz kstlamalar getirmesi nedeniyle sadece kamu menfaati deil, iinin bireysel menfaati de dikkate alnmaktadr. Fransz mahkemeleri, bu tr taahhtlerin kiinin yaamn kazanmasn gletirmesi durumunda bu szlemeleri iptal etmektedir. Bununla birlikte, Fransada grlen bir
128

Kararda zetle u hususlara deinilmitir: verenin szlemeye manta aykr bir ekilde ve kasten geni kapsaml hkmler konmasn dayatt durumlarda mahkemelerin maharet ve hukuk bilgileri ile iverenin tarafnda olarak geersiz szlemeden sanki szleme geerliymi gibi iverenin elde edecei maksimum fayday elde etmesini salamalar kt rnek tekil edecektir. verenler, iileri bir davann sknt ve masraflarna maruz brakarak, mahkemelerin kendileri mantkl davranm olsalard elde edecekleri eyleri mantksz davrandklar durumlarda da elde etmelerine hizmet edecekleri umuduyla bu uygulamaya devam edebilseydiler iverenler tarafndan zorla dayatlan manta aykr szlemelerin saysnda art olurdu. Zweigert/Ktz, sh. 384; Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 314, 315. 129 rnein, Goldsoll v. Goldman [1915] I Ch. 292 davas.

41

davada mahkeme bir iinin, aka ar uzun bir sre olan, iten ayrlma tarihinden itibaren 10 yl boyunca, ayn sektrde faaliyet gsteren rakip bir iveren iin almamay taahht etmesine ramen, iten ayrld gn ayn ehirde faaliyet gsteren rakip iverenin yannda ie balam olmasnn rekabet yasann ancak zamansal ve mekansal ve faaliyetin konusuna ilikin olarak alma zgrln ihlal etmesi durumunda iptal edileceine hkmetmitir.130

Yukarda incelenen davalarn haricinde, bilhassa Alman mahkemelerince hkmedilmi kararlarda, gnmzde kamu hukukunun zel hukuk kiilerinin akdettii szlemeler zerinde nemli etkisi bulunmasa da, szlemenin Anayasada yer alan temel haklar da ihlal etmemesi gerektii ifade edilerek szlemenin ya da sz konusu artn geersiz klnd grlmektedir.131 Sz konusu kararlarn ilk rnei, 1990da grlen, Handelsvertreter davasdr. Bu davada Anayasa Mahkemesi bir acenta ile mvekkili arasnda akdedilen szlemedeki rekabet etmeme artn Anayasann 12/I maddesinde tannm olmas suretiyle bir anayasal hak olan profesyonel faaliyette bulunma zgrlne aykr bularak geersiz klmtr. Sz konusu szleme artnda, acente szlemenin sona ermesinden itibaren iki yl iinde mvekkilin tm rakipleri ile alma yapmasn yasaklanmaktayd ve kusurlu davran nedeniyle szleme sona ererse, acentenin herhangi bir tazminat talebinde bulunamayaca ngrlmekteydi. Sz konusu art, Alman Ticaret Kanununun, acente ile mvekkilin ilikilerini dzenleyen ve zellikle pazarlk etme imkan ok az
Zweigert/Ktz, sh. 385; Merryman/Clark, sh. 893. 1958 ylnda Anayasann zel hukuku da ieren dzenlemelerin tmne uygulanmas gereken nesnel deerler sistemini (objective systems of values) ierdiine Federal Anayasa Mahkemesince hkmedildii Almanyada bile, szleme hukuku uzun yllar temel haklardan esasen etkilenmemitir. Ancak son dnemlerde baz hukuk sistemlerinde zellikle Alman hukukunda, kapsamnn genilemesi suretiyle temel haklar etki dourmaya balamtr. Cherednychenko O.: Fundamental Rights and Contract Law, ERCL, 2006, C. 4, sh. 489.
131 130

42

olan acenteyi korumay amalayan emredici hkmlere uygun olmasna ramen Alman Temyiz Mahkemesinin szleme artn hukuka uygun bulduu kararn, Federal Anayasa Mahkemesi, Ticaret Kanununun ilgili hkmlerinin Anayasaya aykr olduu gerekesiyle bozmutur. Alman Federal Anayasa Mahkemesine gre, kanun koyucunun yaamn zel alanlarna ynelik emredici szleme hkmlerini dzenlemeyi ihmal ettii durumlarda, zel hukuktaki uygun aralar kullanlarak szleme eitliinin datld durumlarda anayasal haklar korumakla hukuk mahkemeleri ykmldr.132

Anayasa Mahkemesi tarafndan devrim niteliinde bir baka karar 1993 ylnda Brgschaft davasnda verilmitir. Mahkeme, babas iin kefalet szlemesi imzalam bir kzn ilemini, Anayasann 2/I maddesinde dzenlenen kiinin bireysel geliim zgrl ile birlikte 20/I ve 28/Ide dzenlenen sosyal devlet ilkesine aykr bularak iptal etmitir. Anayasa Mahkemesine gre, pazarlk glerinde eitsizliin sz konusu olduu dier bir deyile tek tarafn gsz olduu szlemelerle ilgili davalarda, hukuk mahkemeleri genel hkmler (Alman Medeni Kanununun ahlak ve iyiniyetle ilgili 138/I ve 242.) erevesinde, bir anayasal hak olan irade zerkliini korumakla ykmldr. Sz konusu davada, szleme akdedildii srada henz 21 yanda olan ve yeterli eitim dzeyine ulamam, herhangi bir mlk bulunmayan ve bir balk fabrikasnda dk cretle vasfsz ii olarak alan kzn, maana gre olduka yksek olan kefaletin riskleri hakknda banka tarafndan uyarlmamas nedeniyle, dengesiz bir szleme sz konusudur.133

Cherednychenko, sh. 492. Cherednychenko, sh. 492, 493; Ayrca bkz. Kocaman A.: Gelirden veya Malvarlndan Yoksun Aile Fertlerinin, Kredi Alan E veya Ebeveyn Lehine Akdettikleri Kefalet Szlemelerinin Ahlaka Aykrl Sorunu, Ali Bozere Armaan, Ankara 1998, sh. 371-388.
133

132

43

Ancak Almanyadan fark olarak, 1969 tarihli Hollanda Temyiz Mahkemesi grd bir davada, bir kiiyi, gerekli diplomay alamamas durumunda, Mensendieck fizyoterapi egzersizlerini retmekten men etmeye ynelik bir szleme artn geersiz klnp klnmayaca sorunu ile karlamtr. lk derece mahkemesi byle bir kuraln eitim zgrlne aykr olduu gerekesiyle kamu dzeni ve ahlaka aykr olduu ynnde karar vermitir. Ancak Hollanda Temyiz Mahkemesi, bu karar onamamtr. Temyiz Mahkemesine gre, bir szleme artnn kamu dzeni ve ahlaka aykr olup olmad deerlendirilirken, szlemenin hizmet ettii karlarn, eitim zgrlnn engellenmesini hakl klacak neme sahip olup olmadna baklmaldr. Bu karar ile, Hollanda Temyiz Mahkemesi, aka, temel haklarn, szlemenin kamu dzenine ve ahlaka aykr olup olmadnn belirlenmesinde tek faktr olarak ele alnmamas ve bu balamda szleme hukukunun uygulanmas gerektii grnde olduunu ifade etmitir.134

Grld

zere

bireylerin

zgrlklerini

ar

derecede

kstlayan

szlemelerin hukuka veya ahlaka aykrl gndeme gelebilmektedir. zgrlklerin ar derecede kstlanmas durumu hem Kta Avrupas hukuk sistemlerinde hem de Anglo Amerikan hukuk sistemlerinde kabul edildii zere uzun ya da belirsiz sreli szlemede sz konusu olabilmektedir. Yine ayn ekilde, ekonomik zgrl kstlayacak ekilde kapsam, sre ve zaman bakmndan ok geni olarak dzenlenmi rekabet etmemeye ynelik hkmlerin de geersizlii gndeme gelebilmektedir. Bu durumda, hem taahht nedeniyle kstlanan bireyin menfaati hem de kamunun menfaati gzetilmektedir. Ayrca, Kta Avrupas hukuk sisteminde yer

134

Cherednychenko, sh. 495, 496.

44

alan Almanyada, anayasal haklar da sz konusu kstlamalarn hukuka uygunluu incelenirken gz nnde bulundurulmaktadr.

II. SZLEME ED M N N HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI OLDUU DURUMLAR

A) GENEL OLARAK

Edim dar anlamyla alacaklnn borludan talep edebildii, borlunun da yerine getirme zorunluluunun bulunduu davranlardr. Borlunun taahht ettii bu davran hukuka ya da ahlaka aykrlk tekil edebilir.135

Hukuka veya ahlaka aykrlk tekil eden edimler yalnzca hukuk sistemlerine gre deil, zamana gre de deimektedir. rnein, gemite su tekil ettii dnlen szlemeler gnmzde daha kabul edilebilir hale gelmilerdir. zellikle, Common Lawn sregelen geliimi byle bir tutum deiikliini ak hale getirmektedir. Ayrca ngiliz yarglarn hukuki deerlerin ieriklerini deitirme konusundaki bilinli yaklamlar artc deildir. 1874 tarihli Eventurel v. Eventurel davasnda da ifade edildii zere hukuk politikasna neyin aykr olduuna hkm vermek zamana gre deimekte, gemite hukuk politikasna aykr bulunan pek ok hukuki ilem gnmzde geerli olarak kabul edilmektedir. Kurallarn

135

Ate, sh. 204;, Eren sh. 293.

45

mevcudiyeti muhafaza edilmektedir ancak uygulan kamuoyuna imdilik rehberlik yapan ilkelerle eitlenmektedir.136

Deiim zellikle cinsel ahlak alannda dikkat ekmektedir. Gemite, rnein, Alman mahkemeleri bir randevu evi olarak kullanlmas iin bir bina ve mtemilatnn kiraya verilmesine dair szlemeyi ahlaka aykr bulurken, bugn bu tr szlemeler, kira bedelinin ok yksek olmas ve kiracnn bu masraflar karlayabilmek iin kzlar smrmesi gibi baz zel durumlarn sz konusu olmamas halinde geerli kabul edilmektedir.137

Bunun yan sra, birlikte yaamaya138 ilikin szlemeler (cohabitation agreements), cinsel birliktelik karlnda olmamak ve iftlerin ayrlmasn nlemek

rnein bahis szlemelerinden doan talepler, konusu modern hassasiyete gre olduka ahlaksz olsa bile 19. yzyl ortalarna kadar tamamen geerliydi. 1771 ylnda grlen March v. Pigot davasnn konusu taraflarn kimin babasnn daha nce leceine dair iddiaya girerek babalarn birbirlerine kar yartrmalaryd. Bu davada, bu hukuki ilemin geerliliine hkmedilmiti. Ancak kumara ilikin hukuki ilemler, ilk kez 1845 tarihli Kumar Kanununda hkmsz klnmtr. Zweigert/Ktz, sh. 382. 137 Zweigert/Ktz, sh. 382. Alman Temyiz Mahkemesine gre genelev kiralamak iin yaplan szlemeler kiralayann kirac fahielerden ar derecede yksek mebla isteyerek onlar ekonomik adan smrd durumlarda ahlaka aykrlk nedeniyle geersizdir. Ayn ekilde, kiralayann onlarn zgrln kstlad ve faaliyetlerini srdrmeleri iin zerlerinde g kulland durumlarda da ayn sonu sz konusudur. Bununla birlikte, kira szlemesinin binann ortalama deerinin stnde yapld durumlarda da szleme geersiz olacaktr. nk byle ar kira bedelleri, barnma koullar dikkate alndnda, fahieler gereinden fazla yksek mebla istiyorlarsa elde edilebilir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 300. 138 zsunaya gre, beraber yamann gelip geici bir kadn erkek ilikisi, flrt ilikisinin doal bir uzants, evlilik denemesi, geici veya srekli bir evlenme alternatifi eklinde olmak zere eitli grnmleri bulunmaktadr. zsunay E.: Nordik Hukukta, Sosyalist Hukukta ve Anglo/Amerikan Hukukunda Evlilik Olmakszn Birlikte Yaamann Gncel Sorunlar, MHAD, C.13, No. 16. sh. 5859 (Birlikte Yaama). Skolnic ise, birlikte yaama iin, gelip geici bir iliki, gnlk ilikinin geniletilmesi, deneme evlilii, evlenme iin uygun ann beklenmesi ve evlenme yerine birlikte yaama eklinde bir ayrm yapmtr. Skolnic A.: The Social Context of Cohabitation, Am. J.Comp. L., C.29, s. 2, Bahar, 1981, sh. 339 vd.

136

46

amacn tamamak kaydyla139 taraflar bakalaryla evli olsalar bile gnmzde geerli kabul edilebilmektedir.140

Ayrca, bakm szlemesinin feshi halinde muhataba belirli bir evi ya da ii brakmas karlnda bir miktar para denmesine ynelik bir vaat geerli kabul edilirken, vaatte bulunan cezalandrmaya ynelik hkm, vaatte bulunann her zaman istediini yapmakta serbest olmas nedeniyle geersiz kabul edilmektedir.141

Benzer bir ekilde, Fransz Temyiz Mahkemesi, balayann ilerde evlenmek istedii ve ilk evliliinin sona ermesinden sonra evlendii ancak balamada bulunduu srada metresi olan kadna hediye almasn hukuka aykr bulmamtr.142

139

Ancak Yargtayn bu konuda ok da geni dnmediini grmekteyiz. Yargtaya gre evlilik olmakszn birlikte yaam salamak, devam ettirmek ya da evli olmasna ramen bir baka kiiyle bu tr iliki yaamak iin tanmaz balamak, bono dzenlemek veya maddi herhangi bir menfaat salamak ahlaka aykrdr. Ayrca, Yargtay bir buuk sene kar koca gibi bir arada yaayan ve daha sonra ayrlan iftler arasnda nianlanma ilikisi bulunmadna da karar vererek evlenmeksizin birlikte yaamalar genel olarak kabul edilebilir grmeme eiliminde olduunu gstermektedir. Ate, sh. 211, dipnot 586. 140 Common Lawa gre, gelecekte birlikte yaamaya ynelik szlemeler, yazl olarak yaplm olsalar bile, Common Law ahlaka aykr olan her eyi yasaklad iin geersizdir (Benyon v. Nettlefold, Ayert v. Jenkins). Ancak gemiteki birlikte yaamalara karlk olarak yaplm taahhtler gnll taahhtlerdir ve yazl yaplmlarsa uygulanabilirler. Morris/Bingham/Guest/Haris/ Lever/Smart, sh. 347, 348 (naklen). Ancak gnmzde cohabitation agreements olduka yaygndr. Hatta bu szlemelere erimek de kolaydr. rnek szleme iin bkz. <http://www.findlegalforms.com/product/cohabitation-agreement/>. te yandan, evlenmenin eskisi kadar popler olmad, evlenmeden birlikte yaamann giderek yaygnlat gzlemlenmekle birlikte, Akdeniz lkelerinde evliliin birlikte yaamaya gre daha yaygn olduu sylenebilir. Kiernan K.: Unmaried Cohabitation and Parenthood in Britain and Europe, Law&Policy, 2004, C.26, s.1, sh. 6. Evlilik d birlikte yaamaya Amerika Birleik Devletlerinin son dnemdeki bak as iin bkz. Bowman C.G.: Legal Treatment of Cohabitation in the United States, Law&Policy, 2004, C. 26, s.1, sh. 119-151. 141 Zweigert/Ktz, sh. 382. 142 Evli bir adam olan Adrien Hess metresine bir apartman dairesi almas iin bir miktar para vermitir. Karsndan boandktan sonra metresiyle evlenmi ve uzun yllar metresinin apartman dairesinde yaamtr. lmnden sonra ilk ei, nceden metresi olan eski kocasnn ikinci eine hukuki ilemin ahlaka aykrlk nedeniyle geersiz olduunu ve apartman dairesinin kadnn malvarlnda bulunmadn ileri srmtr. Ancak talep reddedilmitir. Burada mahkeme, uzun yllar metresi olan ve evlenmeyi istedii kadna hediye vermesinin, uygunsuz cinsel mnasebetini muhafaza etmek eklinde yorumlanamayacana hkmetmi ve talebi reddetmitir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 300.

47

zetle, evli adamn metresi lehine temin ettii hediyeler, metresine bulunduu nafaka vaatleri, metresi lehine hayat sigortas yapmas, miras gibi konulara yaklamlarda bir deiiklik olmakla birlikte taraflar ahlaka aykr ilikilerin kurulmas, devam, yenilenmesi veya bunlar iin cret denmesini ngrmlerse, hukuki ilem geersiz olacaktr. Ancak rnein, uzun sreli bir iliki sonunda kadn maddi adan garanti altna almak ya da kadnn kendisine baktn, destek olduunu onaylamak saikiyle bu ilemler yaplmsa gnmzde geerli kabul

edilebilmektedir.143

Buna karlk, Trkiyede baz yrelerde rf ve adetler gerei, bir erkein evlenmek istedii kzn yaknlarna, evlenebilmek iin vermek durumunda kald maddi menfaat dier bir deyile balk paras Yargtay tarafndan yalnz ahlaka deil hukuka aykr olarak da kabul edilmektedir.144

Belirtildii gibi ahlak kavramndaki deiiklikler, ahlak kavramnn zellikle cinsel ahlak kavramnn kapsamna giren baz unsurlar zerinden gelir elde edilmesi sz konusu olduunda da kendini gstermektedir. rnein, 1996 tarihli Armhouse Lee Ltd. v. Chappel davas, davac ile daval arasnda akdedilen davalnn sahibi olduu seks hatlarnn davacnn dergisinde reklamnn yaynlanmasna ynelik bir szleme ile ilgilidir. Bu trden reklamlarn artmas karsnda daval, artk hizmetlerinin reklamn bu ekilde yapmayacaklarn belirterek szlemeyi
143 144

Zweigert/Ktz, sh. 383. Yargtay 11. HD., E. 1980/620, K. 1980/610 (YKD, 1981, s.3, sh. 322 vd.). Balk paras uygulamas, eski Trk geleneklerindeki Kalm kurumu ile slam hukukundaki Mehr kurumundan farkldr. Kalm, kzn eyizi iin harcanmak zere verilen paradr ve evlenmeye ynelik irade snrlamas sz konusu deildir. Buradaki maddi menfaat salayan edim evlenme ile ailenin mal varlna dahil olmaktadr. Mehrde ise, evlenilen kadna kar ileriye ynelik bir borlanmadr. Yargtay bu dorultuda, kaynpederin gelinine olu ile evlendiinde cihaz olarak altn balama sz vermesini ahlaka aykr bulmamtr. Ate, sh. 214.

48

feshetmitir. Davac szleme uyarnca alacann temini iin dava amtr. Bu davada daval szlemenin cinsel ahlakszl tevik ettii gerekesiyle ahlaka aykr olduu iddiasnda bulunmutur. Fakat, bu iddias ngiliz Temyiz Mahkemesi

tarafndan reddedilmitir. Mahkeme kararnda, bu tr reklamlar ho olmamasna ramen, seks hatlarnn telefon sektr tarafndan dzenlendiini belirtmitir. Elliot/Quinne gre, seks hatlarnn genel ahlak anlayna ters olduuna dair bir delil bulunmamaktadr. Bununla birlikte, eer kamu dzenine aka aykr bir durum sz konusu ise szlemenin geersizliine hkmedilebilecektir. Bylelikle gnmz toplum yapsnda mahkeme sadece bir szlemenin geersizliine, cinsel ahlakszln tevik edildii sularn, rnein fahielik gibi, sz konusu olduu durumlarda hkmedebilecektir.145

svire Federal Mahkemesince verilen bir baka kararda ise, Pembe Telefon Servisi olarak nitelenen ve porno yayn yapan irketler ile telefon abonelerinin yapt szlemelerin edimleri de hukuka ve ahlaka aykr bulunmamtr.146

Ahlaki unsurlar sz konusu olduunda gze arpan bu deikenlik hali genel olarak kanunlar bakmndan da sz konusu olsa da dier bir deyile nelerin emredici hkm olduu ve hangi edimlerin bu emredici hkmlere aykr olduu ve dolaysyla hukuka aykr olduu lkeden lkeye veya zamandan zamana deiiklik arz etse bile, genel olarak su tekil eden edimlerin hukuka aykr olduu kabul
Elliot/Quinn, sh. 169. ok yksek gelen telefon faturas aleyhine abone tarafndan alan davada mahkeme, abonelik szlemesinde uluslararas hizmet sunan daval telefon irketinin belirli snr aan cretin sz konusu olmas durumunda abonelerini uyarma gibi bir ykmllnn olmadn belirtmi, irketin sunduu hizmetin amacnn abonesini kendisinden ya da nc kiilerden drstlk kurallar erevesinde korumak olmadn ifade etmitir. Mahkemeye gre bu tr bir hizmeti kullanan kii sonularna katlanmaldr. Ate, sh. 215 ve dipnot 597.
146 145

49

edilmektedir. Baz szlemelerin ceza kanunu uyarnca su tekil etmesinde olduu gibi.147 Konusu su ileme olan szlemeler sula ilgili gizli anlama anlamna geldii iin hukuka aykrdr. Ayn ekilde, taraflardan birisi dierinin bilgisi dahilinde szlemenin konusunu hukuka aykr bir ama iin kullanmaya kalkt durumlarda szleme hukuka aykr addedilir. Taraflarn haksz fiil ilemek iin yaptklar anlamalar da geersizdir ancak taraflarn iyiniyetli olmalar durumunda szleme hukuka aykr olmayacaktr.148

Sz konusu edim btnyle su tekil etmemekle birlikte iinde su unsuru barndryorsa ve bu nedenle borlu borcunu ksmen ifa etmise, yine szlemenin hukuka aykrlna m hkmedilecektir? Bu soruya yant iin Clay v. Yates davasna bakmak gerekmektedir. Ad geen dava, davac ve davalnn, ithaf blm ile birlikte davacnn bir kitabnn baslmas hususunda yaptklar szleme ile ilgilidir. Davac, ithaf blmn haysiyeti krc unsurlar iermesi nedeniyle basmamtr ancak geri kalan ksm basm ve bast ksmlarn cretini dava yoluyla talep etmitir. Daval dilekesinde hukuka aykrlk durumunu ileri srmemitir fakat davacnn borcunun ithaf ksmn da ierecek ekilde kitabn yaynlamak olduunu ve davacnn borcunu ksmen ifa etmesi nedeniyle kendisinin herhangi bir borcu bulunmadn ifade etmitir. Davalnn bu iddias reddedilirken, Yarg Pollock C. B., hukuka uygun olduu iin yapt iin byk bir ksmn demeyi zmnen stlenmenin sz konusu olduunu sylerken, Yarg Martin B. davalnn davacnn ifa ettii ksm demekle ykml olduunu ifade etmitir. Eer davac, haysiyeti krc unsurlar ierdiini bilmeden ithaf da yaynlam olsa idi, Pullock C. B.nin grne gre,
147

rnein, nc bir kiinin vcut btnln ihlal etmek, mallarna zarar vermek, hrszlk yapmak, sustal bak satmak, insan organ iin deme yapmak. Treitel, sh. 384; Eren, 290. 148 Birks, sh. 81.

50

cret borcunu almas sz konusu olamayacakken, daha tercih edilebilir bir gr olan Martin B.nin grne gre, alabilecektir.149

lkeden lkeye, kltrden kltre ve adan aa farkllk arz eden hukuka veya ahlaka aykr edimler bakmndan deiim, grld zere, hem Kta Avrupas hukuk sistemlerinde hem de Anglo-Amerikan hukuk sisteminde zellikle cinsel ahlak alannda grlmektedir. Gemite cinsel ahlakszlk saylan edimlerin gnmzde artk bu ekilde deerlendirilmedii grlmektedir. Benzer ekilde, su tekil eden edimler de yer ve zamana gre deiiklik gstermekte ve gemite su tekil etmeyen edimler gnmzde su saylmayabilmektedir. Bunun tersi de mmkndr. Ayrca zellikle edimin su tekil ettiinin her iki tarafa bilinmesi, szleme uyarnca verilenlerin iadesi veya edimin hukuka uygun olan ksm iin yaplan ifann karlnn temini bakmndan nem arz etmektedir.

B) ZEL OLARAK: TAIYICI ANNEL K SZLEMELER

Taraflarn szlemeden doan hak ve ykmllklerinin hukuka veya ahlaka aykrl sorunu kapsamnda ele alnabilecek bir dier kavram, teknolojik ve bilimsel gelimeler ve an ihtiyalar neticesinde ortaya kan tayc annelik kavramdr. Sz konusu kavramla ilgili tayc annelik szlemelerine ksaca deinilmesinde yarar olduunu dnmekteyiz; ancak konunun kapsamnn genilii ve hala gelimekte olan bir alan olmas sebebiyle konuyla ilgili olarak kavrama

149

Treitel, sh. 385.

51

ksaca deindikten sonra, Alman ve Fransz Temyiz Mahkemelerince verilmi iki karara deinmekle yetineceiz.

Blacks Law Dictionaryde tanmland zere, tayc annelik szlemesi bir kadnn bir baka kadnn kocasnn spermleriyle suni dllenmeyi ve ocuu dourmay ve doumdan sonra velayet hakkn babaya ve babann eine devretmeyi kabul ettii szlemedir. Szlemenin amac, ocuu douran kadnn ocuktan btnyle ayrlmasn, babann einin ocuu evlat edinerek babann ve einin ocuun velisi olmalarn salamaktr.150 Youngs ise, tayc annelik szlemesini, bir kadnn dllenmi yumurtalarnn bir baka kadna alanmas ve bylelikle kadnn dier bir kadnn ocuunu tamas iin yaplan bir szleme olarak tanmlamaktadr.151 Grld gibi tayc annelik, taycnn kendi yumurtas veya bir kadnn yumurtas ile sz konusu kadnn kocasnn sperminin dllenmesi ve taycya nakledilmesi eklinde olabilmektedir.152 Tayc annelik szlemesinde tayc anne belirtilen ilemi para karlnda yapmaktadr.153 Normalde hamile bir
150

Bir kadnn belirli bir para karl ocuu zerinde sahip olduu velayet hakkn devretmeyi taahht ederek tayc anne olmasna ynelik bu tr szlemeler hukuka aykr ve geersizdir. Nolan J.R./Nolan-Haley J.M.(coauthors), Connally M.J./Hicks S.J./Alibrandi M.N.(Contributing authors):Black Law Dictionary, 6. Bas, sh. 1445. 151 Youngs, sh. 386. 152 Daunt, tayc annelik szlemesinin esas amacnn rahmin kiralanmas olarak deil, babann evlilii iin belirli bir para karlnda ocuk retimi olarak alglanmas durumunda, sz konusu szlemenin hizmet szlemesinden ziyade mal satm szlemesine benzeyeceini belirtmektedir. rnein bir tayc annelik szlemesinde, 6 ay boyunca denenen suni dllenme ileminin baarsz olmas durumunda tayc anneye hibir deme yaplmayacaktr. Yine hamileliin dkle sonulanmas durumunda da ayn durum sz konusu olacaktr. Bu nedenle taraflarn szleme akdetmelerindeki amalar baba ve einin (doacak ocuu evlat edinecek kadnn) ebeveyn olmalarn salamaktr. Daunt F.: Exploitation or Empowerment? Debating Surrogate Motherhood, Sask. L. Rev., C. 55, 1991, sh. 418. 153 Susan Incee gre, tayc anneye, kadnn kocasna veremedii eyi verdii iin deme yaplmaktadr. (Ince S.: Inside the Surrogacy Industry in Arditti R., Klein R. & Minden S., eds, Test-Tube Women: What Future for Motherhood?, London, Pandora Press, 1984) Daunt, sh. 450. Daunt ise, bu balamda tayc annelerin, fahielik gibi algladn ve tayc annelik szlemelerine izin verilmesi durumunda tayc annelerin, fahielik gibi toplumun en ok bask gren gruplarndan biri haline geleceini ve bunun en kolay zmnn ise bu szlemelerin yasaklanmas olduu ynnde grlerin bulunduunu belirtmektedir. Daunt, sh. 450

52

kadn hamilelii iin para almazken, tayc anne hamilelii ve ocuu dourmas karlnda para almaktadr. Bu unsur da szlemeyi ahlaka aykr hale getirmektedir.154 Bununla birlikte, baz lkelerde tayc annelik szlemelerinin yasal olarak dzenlendii de grlmektedir.155 Byle durumlarda, sz konusu szlemelerin hukuka veya ahlaka aykr olduu kabul edilemeyecektir. Ancak, tayc annelik szlemesi yaplabilmesinin yasal olarak mmkn olduu bu tr durumlarda, sz konusu szlemenin nc kiiler (szlemeye konu ocuk), kamu menfaati, tayc anne ve ebeveyn iin zararl olduu gerekesiyle kstlanmas da gndeme gelebilecektir.156 Ayrca, tayc annelik szlemelerinde fakir kadnlarn smrlmesi sz konusu olmaktadr. Paraya ihtiyac olan tayc anne, her zaman hem tayc annelik irketlerine hem de tad ocuu evlat edinecek aileye gre ekonomik adan gsz bir konumdadr. Ancak mevzuatlarda bu konuyla ilgili dzenleme bulunmamaktadr. Oysa mevzuatlarda tayc anneyi koruyucu hkmlere yer verilmesi durumunda tayc annelerin smrlmesi nlenebilir. Ancak bu alan denetimsiz kaldka serbest piyasa koullarnda smr devam edecektir.157

Konuyla

ilgili

ele

alnacak

ilk

mahkeme

karar

Fransz

Temyiz

Mahkemesince 31 Mays 1991de verilen karardr. Bu davaya konu olay zetle yledir: ocuk sahibi olamayan evli bir ift bir tayc anne vastasyla ocuk sahibi
Daunt, sh. 421. rnein tayc annelik szlemesine ilikin olarak ngilterede yasal bir dzenleme bulunmaktadr. Bu dzenlemede tayc annenin, ocua hamile kalmadan nce yaplan ve baka kii ya da kiilere tad ocuu ve ocuk zerindeki velayet haklarn teslim edeceini belirttii bir anlama uyarnca bir ocuu karnnda tayan kadndr. Bu mevzuat uyarnca tayc annelik iin kadna bir embriyo yerletirilmesi gerekmektedir (md. 1/2 ve 1/6). Surrogacy Arrangements Act 1985in metni iin bkz. <http://www.opsi.gov.uk/RevisedStatutes/Acts/ukpga/1985/cukpga_ 19850049_en_1> 156 Brownsword, sh. 38. 157 Daunt, sh. 421.
155 154

53

olmak istemilerdir ve 7 ubat 1988 tarihinde bir tayc annenin yumurtalarnn kocann spermleri ile suni yolla dllenmesi neticesinde bir kz ocuu dnyaya gelmitir. Baba tarafndan tannan kz ocuunun biyolojik annesi olarak tayc anne yazlm babann ei ise, ocuu evlat edinmek iin bavuruda bulunmutur. lk derece mahkemesi sz konusu bavuruyu reddetmi ancak Paris stinaf Mahkemesi, ocuun babann ei tarafndan evlat edinilmesinin bilimsel uygulamalar ve ahlak bakmndan hukuka uygun kabul edilmesi gerektiini nk ilemin kamu dzenine aykr olmadn ve evlat edinme ileminin doduundan beri kocann ve einin evinde bytlen ocuun menfaatine de uygun olduunu ifade ederek ilk derece mahkemesinin hkmn bozmutur. Ancak toplumun genel menfaatinin olayda sz konusu olmas nedeniyle basavc tarafndan karar aleyhine Fransz Temyiz Mahkemesine bavurulmas zerine mahkeme, Fransz Medeni Kanununun 6., 1128. ve 353. maddeleri uyarnca belirli bir cret karlnda olsun ya da olmasn bir kadnn bir ocua hamile kalarak onu dourma ve ocuun doumuyla birlikte ocuun zerindeki btn haklardan feragat etme ykmll altna girmesi bir kamu dzeni ilkesi olan insan vcudunun ve kiisel statnn devredilmezlii ilkesine aykr olduuna hkmetmitir.158

Sz konusu karardan sonra, 29 Haziran 1994 tarihinde, Fransz Medeni Kanununda deiiklik yaplarak, nsan Vcuduna Sayg baln tayan 16.vd maddelerinde konuya ilikin hkmlere yer verilmitir. Kanunun 16-7. maddesinde, nc kiiler namna reme ve hamilelikle ilgili btn szlemelerin geersiz
Mahkemeye gre, evlat edinme, bir iftin, ocuun doumunda annesinin haklarndan feragat etmesi suretiyle katld bir szlemeye uygun olarak ocuk sahibi olmas iin tasarlanan btn bir srecin, ki bu sre insan bedeninin ve kiisel statlerin devredilemezlii ilkesini ihlal etmektedir, son aamasdr. Byle karar vererek istinaf mahkemesi, Medeni Kanunun yukarda belirtilen hkmlerini ihlal etmitir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 303.
158

54

olduunun belirtilmesine ilaveten 16-9. maddesinde, bu blmde yer alan hkmlerin emredici olduu ifade edilmitir. Bylelikle sz konusu hkmlere aykrlk tekil edecek ekilde, tayc annelik szlemesinin yaplmasnn hukuka aykr olduu Fransz Hukukunda kabul edilmitir.

Alman Temyiz Mahkemesinin 2 Aralk 1985 tarihli kararna konu olan davada ise olaylar ksaca u ekildedir: ocuu olmayan bir ift, 27.000 DM karlnda bir tayc anne ile kocann ocuunu dourmas ve doumdan sonra iftin ocuu evlat edinmesi hususlarnda bir yazl szleme yapmlardr. Kocann spermleriyle dllenen tayc anne ocuu dourduktan sonra evli ifte teslim etmitir. Ancak tayc anne evli olduundan, tayc annenin kocas tarafndan evlat edinme ilemine kar dava amas nedeniyle evlat edinme ilemleri devam edememitir. Ancak bebein % 100 tayc annenin kocasndan olduunun anlalmas zerine, evlat edinme talebi reddedilmitir. Bunun zerine, demesi yaplan 27.000 DM tayc annenin einin sebep olduu ilave masraflarla birlikte iade edilmesi talep edilmitir.

Mahkeme bu tr szlemeleri bir orta snf araba bedeline eit bir cretle insan yaamnn ticaretinin yaplmas eklinde tanmlayarak tayc annenin olabildiince ocua zen gstermesi gerekirken, ocukla herhangi bir kkl duygusal ba gelitirmediini, tersine ocuu derhal ve strap verici bir biimde kendinden ayrdn, dier yandan, ocuun evli ift tarafndan kendi evlatlarym gibi kabul edileceinin garantisi olmadn, ayrca kocann belirli bir bedel deyerek sahip olduu ocua, doal yollarla sahip olaca ocuuna gre daha farkl

55

davranmasnn sz konusu olabileceini bununla birlikte, einin uzun dnemde kendinden olmayan bir ocua katlanamayabileceini ya da kendisinden

olamaynn zntsn yaayabileceini ve kocasnn baka bir kadnla genetik mirasn paylamasnn evliliine nasl etki edeceinin de belirsiz olduunu ifade ederek sz konusu szlemenin sakncalarn dile getirmitir. Mahkeme, ayrca ocuun hukuki kaderinin ne olacana dair bir kesinliin sz konusu olmadn, 18 Aralk 1981 tarihli szlemede, tayc annenin, hamileliin gereklemesinden sonra dnlemez bir feragatte bulunmay ve ocuu evlatlk vermeyi taahht ettiini fakat sz konusu taahhdn BGBnin 138. maddesi uyarnca geersiz olduu gibi 1747 (3) (1)de yer alan, bebek 8 haftalk oluncaya kadar evlatlk verme rzasnda bulunulamayaca hkm nedeniyle hukuki etkiye sahip olmadn, aksine evlat edinmeye geerli ve hukuki etkisi olan bir rza gsterilmi olsayd bile, tayc anne ile anlama yapm koca ve einin ocuu evlat edineceklerine dair garanti olmadn, BGB 1752(1) uyarnca evlat edinme karar ancak ocuun menfaati sz konusuysa ve evlat edinen ile evlat edinilen arasnda ebeveyn ocuk ilikisinin gelimesini salayacak sebepler varsa sz konusu olabileceini, bu nedenle amalanan evlat edinmenin gerekleeceinin nceden kesinlemi olmasnn mmkn olmadn belirterek sz konusu szlemenin geersizliine

hkmetmitir.159

Grld zere, tayc annelik szlemelerine yasal olarak izin verilmemesi ya da aka yasaklayc hkmlerin bulunmad durumlarda, mahkemeler szlemeye taraf olanlarn menfaatlerini, insan vcudunun btnl,

159

Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 303, 304.

56

kamunun menfaati ve toplumun ahlak anlay gibi unsurlar gz nnde bulundurarak, tayc annelik szlemesini hukuka veya ahlaka uygun

bulmamaktadrlar.

III. SZLEMEN N AMACININ HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI OLDUU DURUMLAR

A) GENEL OLARAK SZLEMEN N AMACI KAVRAMI

Taraflarn szleme ilikisine girmelerine karar verdiren niyet eklinde tanmlanabilen szlemenin amac sadece ilikinin geerli biimde kurulabilmesi iin taraflarn anlamalarnn zorunlu ve gerekli olduu unsurlar deil, taraflarn her ikisinin de istedii ve szlemenin ifasyla ulamalarnn mmkn olduu hedefleri de iermektedir. Bylelikle, taraflarn szleme yaparak direkt ulamak istedikleri hedeflere dorudan ama, szlemenin ifas ile ulalmas mmkn olan ve her iki tarafn da hedefledii ve elde etmeyi bekledii, gereklemesi iin de szlemenin ifa edilmesinin zorunlu olduu hukuki ya da fiili durumlara ise dolayl ama denmektedir.160

Mahkemeler Common Lawa m yoksa kanunun emredici hkmlerine mi yoksa ahlak kurallarna m aykr olduu hususunda fark gzetmeksizin hukuka veya ahlaka aykr bir amac gerekletirmek isteyen tarafn irade beyanna, szleme hukuka uygun olarak ifa edilse bile hukuki etki tanyamayacaktr.161
160 161

Ate, sh. 220-223. Morris/Bingham/Guest/Haris /Lever/Smart, sh. 368, 369.

57

B) ZEL OLARAK SZLEMEN N AMACININ HUKUKA YA DA AHLAKA AYKIRI OLDUU DURUMLAR

Kuramsal olarak, zellikle dolayl ama, szleme akdederek taraflarn hedefledii ve elde etmeyi bekledii hukuki veya fiili durumlar olarak ifade edilse de zellikle uygulamada taraflardan birinin hedefledii ancak dier tarafn bundan haberdar dahi olmad amalar sz konusu olabilmektedir. Bu trden amalar hukuka ya da ahlaka aykrlk tekil etmemekteyse herhangi bir soruna sebebiyet vermemektedir, ancak hukuka veya ahlaka aykrlk durumunda hukuki ilemin akbeti konusu byk hukuk evrelerinde zellikle tartlmtr.

Szlemenin geersizliine hkmedilebilmesi iin, szlemenin amacnn hukuka ya da ahlaka aykr olduunun her iki tarafa bilinmesi ve sz konusu amacn her iki tarafa istenilmesi gerekmektedir. rnein, A ile Bnin, Bye silah getirip lkede isyan karmak iin yaptklar anlama ya da Ann Bye belirli bir memura rvet vermesi, uyuturucu ticareti yapmas, yetkili makamlardan ruhsat almadan gizli olarak bir genelevi iletmek iin bor para vermesi, soygun yapmak ya da adam karmak iin otomobil kiralamas amac bakmndan hukuka veya ahlaka aykr saylacaktr. Ancak hukuka ya da ahlaka aykr amacn taraflardan biri tarafndan bilip istendii fakat dier tarafn haberinin olmad durumlarda szlemenin hukuka ya da ahlaka aykr olmayaca genel olarak kabul edilmektedir. rnein A, bir su ilemek amacyla Bden silah alm veya uyuturucu ticareti yapmak ya da ruhsatsz

58

genel ev iletmek iin bor para alm ve B de bu amalardan habersiz ise, szlemeler amac itibariyle hukuka ya da ahlaka aykr olmayacaktr.162

Bununla birlikte, szlemenin hukuka veya ahlaka aykrl nedeniyle geersizliine hkmedilebilmesi iin, szlemenin taraflarndan birinin hukuka veya ahlaka aykr amac bilmesi yeterli midir yoksa her iki tarafn da amac paylamas gerekir mi sorusuna verilecek cevap her zaman hakkaniyete uygun sonularn ortaya kmasna salamamaktadr. Eer her iki tarafn da amac paylamas gerektii kabul edilirse, sonuta sulu taraf susuz tarafa kar szlemeyi uygulayabilecektir. Bu durumun sz konusu olduu bir dava Fransz Temyiz Mahkemesinde grlmtr. Sz konusu davaya konu olan szleme, R, M ve Mme B ile, satn alma opsiyonu ile, 1919da akdedilen ve 1929da sresi 1965e kadar uzatlan bir kira szlemesidir. Sz konusu szleme ile ilgili olarak kiralayann kiracnn tanmaz genelev olarak kullanacan bilmedii, bu nedenle szlemenin geersiz olduu ve tanmazn tahliye edilmesi gerektii kiralayann miraslar tarafndan ileri srlmektedir. Hem ilk derece mahkemesi hem de istinaf mahkemesi, ahlaka aykrlk nedeniyle szlemenin iptal edilmemesine hkmetmi, temyiz mahkemesi de bu kararlar onamtr. Bu tr davalarda cause, Fransz Mahkemelerince, olmadnda szlemenin kurulmasnn mmkn olmad temel ama (motif dterminant) olarak ele alnmaktadr. Motif dterminantn her iki tarafa paylalmas gerekip gerekmedii tartmal bir konudur. Bu davada mahkemenin kiracnn kiralanan genelev olarak kullanmas amacnn taraflarca kararlatrlm olmas ynndeki gr ardr. Dier davalarda verilen hkmlerde ve pek ok yazar tarafndan,

162

Eren, sh. 290, 294.

59

taraflardan birinin uygun olmayan motif dterminantnn dier tarafa bilinmesinin yeterli olduu kabul edilmekteydi. Taraflardan birinin uygunsuz amac bilmedii durumlarda szleme geerli olacaktr. Zira masum tarafn korunmas gerekmektedir. Bununla birlikte, bu davada kiralayan szlemeyi iptal etmek ve kiracdan mlkn geri almak istemitir. Davasnn reddedilmesi, kiracnn mlkiyeti elinde

bulundurmaya izin verilmesi ve mlk ahlaka aykr ama iin kullanmaya devam etmesi anlamndadr. Bu ynyle karar eletirilebilir. Dier yaklam szlemeyi geersiz klmak ve kiralayann tazminat talebinde bulunmasn engelleyen makul sebeplerin bulunup bulunmadn aratrmak olabilirdi.163

svire Federal Mahkemesine gre ise bu durumun, her iki tarafn da hukuka ya da ahlaka aykr amac bilmesi ya da bilmesi gerekmesi ile snrl tutulmamas gerekmektedir. Mahkemeye gre, taraflarn amac bilmelerinin yannda bu amac gerekletirmeyi istemeleri ve szlemenin temel unsurlarndan biri olarak da kabul etmeleri arttr. nceleri dolayl ortak ama konusunda her iki tarafn da iradelerinin esas alnmasna karar veren mahkeme, daha sonra taraflardan biri iin hukuka veya ahlaka aykr olan amacn szlemenin belirleyici sebebi olmas dier tarafn da bunu bilmesini yeterli grmt. Son dnemde ise, her iki tarafn da bilerek gerekletirmek istedikleri ve szlemenin temel unsurlarndan biri olarak kabul ettikleri dolayl ama grne ulamtr. Dolaysyla taraflardan birine ait hukuka

163

Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 298, 299; Nicholas B.: The French Law of Contract, kinci Bas, sh. 132. Atee gre, bir kimse evinin genel ev olarak kullanlacan bilmeden kiraya vermi ise, daha sonra durumu rendiinde kira szlemesini feshedebilmeli, buna karlk bilerek kira szlemesini kurmu ise szleme genel ahlak kurallarna aykrlk sebebiyle batl olmaldr. Ate, sh. 231 (naklen).

60

veya ahlaka aykr ama, edimin ya da kar edimin hukuka ya da ahlaka aykr olmas sonucunu dourmamaktadr.164

Taraflarn szleme ile ulamak istedikleri amac emredici hkmleri bertaraf etmek iin farkl gstermeleri durumunda BGB 134 hkmne aykrlk nedeniyle szlemenin geersizliine hkmedildii165 Alman hukukunda szlemenin dolayl amacnn szlemeyi geersiz klmayaca gr hakimdir. nk szlemenin esas amac kriteri kabul edilmitir. Buna gre, szlemenin dolayl amac szlemenin ieriinde yer almaz. Bir szlemede esas ama vergiden mal karmak deilse szlemenin geersizlii iin yeterli bir sebep yoktur.166

Anglo Amerikan hukukunda ise sadece bir taraf hukuka ya da ahlaka aykr bir ama tayorsa, szleme gizli anlama anlamna gelmediinden aslnda yasaklanmad, ancak szlemenin A tarafndan ifas Bye hukuka aykr fiilin ilenmesinde yardmc olacaksa, A hukuka aykr amac rendiinde edimi reddederse szlemeye aykrlktan sorumlu olmayaca kabul edilmektedir. Hukuk btn olarak tutarl olmak zorundadr ve eer A hukuka veya ahlaka aykrl renmeden nce szlemeyi ifa ederse sua tevik ve yardm etmekten, hukuka veya ahlaka aykrl rendikten sonra szlemeyi ifa etmezse szlemeye aykrlktan sorumlu tutulamaz; kald ki, bu durumda sadece ifay deil, szlemenin tamamn reddetmekle ykmldr. Sz gelimi A, B ile zararl otlar yok etmek iin

164 165

Ate, sh. 227, 228; dipnot, 639. Bapnar, sh. 147. Bapnar, sh. 60. 166 Bapnar, sh. 133, dipnot 137. Atee gre ise dolayl amalarn hukuka ve ahlaka aykrlkta dikkate alnabilmesi iin szlemenin kurulmas esnasnda her iki tarafa bilinmesi gerekmektedir. Bu durum szlemenin kurulmasna kaynak tekil eden hukuka ya da ahlaka aykr sebepten deil, szlemenin hukuka ya da ahlaka aykr amala birlemesinden kaynaklanmaktadr. Ate, dipnot, 639.

61

eitli ilalarn satlmas konusunda kendi iin tamamen hukuka uygun bir szleme akdetmiken, Bnin amacnn aslnda karsn zehirlemek olduunu fark ettiinde, teslim borcunu ifa etmekten kanmakla ykmldr. Bununla birlikte davalnn davacya ders vermesi iin salon tahsis ettii Cowan v. Milbourn davasna konu olayda, daval davacnn derslerinin su tekil eder nitelikte ve deerlere hakaret eden bir yapda olduunu fark ederek davacya salonu tahsis etmekten vazgemitir. Mahkeme kararnda, davalnn hem buna yetkili olduunu hem de borcunu ifa etmemekle ykml olduunu ifade etmitir.167

Bununla birlikte, dorudan amacn hukuka veya ahlaka aykr olmas durumuyla ilgili olarak Yargtayda grlen bir davada, davacnn davalya kendisine bakp gzetmesi kaydyla verdii tanmazn, davalnn davacy terk etmesi zerine, zerindeki tapu kaydnn iptali ve tanmazn davac adna tescil edilmesi ynndeki talebi, taraflar arasnda dzenlenen ve doruluu taraflarca kabul edilen senede gre davalnn davacnn gayrimeru kars durumunda olmas ve sz konusu senette davalnn davac ile birlikte kalacan, ho geineceini, geimsizlik

karmayacan, aksi takdirde kendisine hibe edilen tanmaz davacya terk ve iade edeceinin belirtilmi olmas davacnn hukuka ve ahlaka uygun olmayan bir amac elde etmek niyetiyle nikahsz olarak davalyla bir arada yaamak iin tanmaz davalya devretmi olmas ve hukuka uygun olmayan bir amacn elde edilmesi iin verilen eylerin geri alnmasnn BK md. 65 gereince mmkn olmamas nedeniyle, reddedilmitir.168

167 168

Smith, sh. 262. Y.8.H.D.17.9.1985, E.7521 K.8192, YKD. 1986, C.12, sh. 58.

62

Grld zere, szlemenin ama unsurundaki hukuka veya ahlaka aykrlk szlemenin hkmszl neticesini gndeme getirebilmektedir. Ancak ama unsurundaki hukuka aykrln taraflarca kararlatrlmas veya bilinmesi gerekip gerekmedii hususunda bir gr birliine varlmamtr. Ancak Fransz Mahkemelerinin hukuka veya ahlaka aykr amacn taraflarca kararlatrlmas gerektii ynndeki gr ardr; dier tarafn bu amac biliyor olmas dorudan amalar iin yeterli kabul edilmelidir. Ancak dolayl amalar bakmndan svire Federal Mahkemesinin taraflarn amac bilmelerinin yannda bu amac

gerekletirmeyi istemeleri ve szlemenin temel unsurlarndan biri olarak kabul etmeleri gerektiini ifade etmesi yerindedir.

Szlemelerde grlen hukuka veya ahlaka aykrlklar, yukarda incelendii zere, grupta toplanabilir. Yaplan bu gruplama szlemede hukuka veya ahlaka aykrln tespitini ve sz konusu aykrlk durumuna hangi yaptrmn uygulanacann belirlenmesini kolaylatrmaktadr. Ancak, aada incelendii zere, aykrlk durumunda uygulanacak yaptrm, esas olarak szlemenin hangi unsuruna ynelik bir aykrln sz konusu olduuna gre deil, aykrln arlna ve szlemeden ayrlp ayrlmadna baka bir deyile szlemeyi tamamen kapsayp kapsamadna gre belirlenmektedir.

63

III. BLM HUKUKA VE AHLAKA AYKIRI SZLEMELER N YAPTIRIMLARI

I. SZLEMELER N UNSURLARINDA EKS KL K ve SAKATLIK OLMASI HAL NDE UYGULANAN YAPTIRIMLAR

A) GENEL OLARAK

Szlemelerin kurucu unsurlarnda eksiliin sz konusu olmas169 durumunda szlemenin ve szleme ilikisinin hi domad kabul edilmektedir. rnein szlemeyi kuran temel unsur olan irade beyannn veya irade beyan olarak kabul edilebilecek fiillerin bulunmamas durumunda szlemenin yok hkmnde olduu ve sz konusu yokluun herkes tarafndan ileri srlebilecei veya alm herhangi bir davada mahkemece resen gz nnde bulundurulaca kabul edilmektedir.170 Szlemenin hukuk dzeni tarafndan ngrlen geerlilik artlarn iermemesinden dolay balangtan itibaren hkm ve sonu dourmamasna171 ise, butlan denilmektedir ve tam ve ksmi olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Geerli biimde kurulmu bir szlemenin hak sahibi tarafndan gemie etkili bir biimde ortadan kaldrlmas ise iptal olarak adlandrlmaktadr. Taraflarn istedikleri szleme kurulmu olmasna ramen hkm ve sonularn dourabilmesi iin kanunun
Yokluu sz konusu olan kurucu unsur, ngiliz hukukunda rza ya da consideration; Fransz hukukunda ise causa olabilir. Youngs, sh. 375. 170 Ouzman K./Barlas N.: Medeni Hukuk, Giri-Kaynaklar-Temel Kavramlar, 8. bas, stanbul 2000, sh.144, 145. 171 Fransz Medeni Kanununun, 1234nc maddesinde, szlemeyi sona erdiren sebepler arasnda hkmszlk de saylmtr. Bu nedenle, Fransz hukukunda batl bir hukuki ilemin hakim tarafndan butlanna karar verilinceye kadar hkm ve sonularn meydana getirecei kabul edilmektedir. Bapnar, dipnot 57. Alman hukukunda da her ne kadar butlan yaptrm durumunda szlemenin balangtan itibaren hkmsz olaca kabul edilmi olsa da ticaret ve i hukukunda butlan yaptrm szleme yapld andan itibaren etkili olacaktr. Youngs, sh. 378.
169

64

ngrd baz unsurlarn szlemede bulunmamas nedeniyle balangta hkm ve sonularn douramamas fakat sonradan eksikliklerin tamamlanarak szlemenin hkm ve sonularn balangtan itibaren tam olarak meydana getirmesi durumunda ise, eksiklik yaptrm sz konusu olmaktadr.172

Kta Avrupas hukukunda genel olarak szlemede grlen eksiklik ya da sakatln arlna gre farkl yaptrmlar ngrlrken, Anglo-Amerikan hukukunda ise sakatlk yaratan durumun szlemenin kuruluu aamasnda m yoksa ifa aamasnda m sz konusu olduuna ya da szlemenin sz konusunun aykrlk olmadan ayakta kalp kalamadna gre eitli ayrmlara tabi tutulmutur. Ksaca Anglo-Amerikan hukukunda, szlemeler hukuka aykr (illegal) ve geersiz (void) olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Ancak mahkemeler her zaman bunlar birbirinden ayrmakla ilgilenmemektedirler. Mahkemeler, hukuka aykr szlemelerin

geersizliine hkmetmenin yan sra, sz konusu hukuka aykrla karan tarafa fayda salayacak nitelikte talepleri reddetmektedirler. Dier szlemeler ise sadece geersizdirler (merely void). Bu durumda, iade ve tazminat talepleri mahkemelerce tamamen reddedilmemektedir.173

B) SZLEMELER N HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI OLMASININ YAPTIRIMLARI

Szlemenin hukuka veya ahlaka aykr olmas durumunda geersizliine hkmedilecektir. Sz konusu geersizlik tam butlan veya ksmi butlan eklinde
172 173

Bapnar, sh. 21-23. Anson, sh. 336.

65

olabilir. Hukuka veya ahlaka aykrln tam butlan m yoksa ksmi butlan m tekil edecei aykrln iddetine ve kapsamna gre belirlenecektir. Eer sz konusu aykrlk szlemenin tamamn ilgilendiriyorsa ve ieriini tm itibariyle geersiz klyorsa, tam butlan sz konusu olacaktr. Dier bir deyile taraf iradelerinden, ksmi sakatln olduu ksm olmakszn byle bir szlemeyi yapmayacaklar neticesi kyorsa, tam butlan gndeme gelebilecektir.174 Ancak sz konusu sakatlk szlemenin ieriinin belirli bir ksmna ilikinse, szlemenin ksmi butlanna hkmedilerek szlemenin tamam deil belirli hkmlerinin geersiz klnmas sz konusu olacaktr.175

Trk

Borlar

Kanununa,

Alman

ve

talyan

Medeni

Kanunlarna

bakldnda176 tam butlan veya ksmi butlan tanmna yer verilmedii grlmektedir. Kanunda herhangi bir tanma yer verilmemi olmas, tanmn zaman ierisinde anlamn yitirmesi veya anlamnn deiiklie uramas ihtimali karsnda yerinde olmutur. Bu nedenle sz konusu kavramn tanm ve kapsam doktrin ve mahkeme kararlar ile belirlenecektir.177

Bununla birlikte Fransz Medeni Kanununda da herhangi bir tanma yer verilmemi ancak 1131nci maddesinde, causenin olmad ya da hukuka aykr olduu durumlarda, herhangi bir borcun domayaca belirtilmitir. Klasik gre gre her iki durumda da szleme batl olacaktr. Hukuki ilemin ieriine deil de
174

Bapnara gre, ksmi sakatlk taraflardan yalnz birine ilikinse veya koruma normlarna aykrlk sz konusu ise, szlemenin tam butlan sonucuna gidilemeyecektir. Bapnar, sh. 25. 175 Bapnar, sh 25-29. 16. ve 17. yzyllarda, taahhtte bulunan bir kiinin dier taahhtleri iin de hukuka aykr aralar kullanarak taahhtte bulunduu varsaym genel olarak kabul edildiinden tm taahhtlerinin geersizlii cihetine gidilmekteydi. Anson, sh. 351. 176 Trk Borlar Kanunu md. 20/II, Alman Medeni Kanunu 139, talyan Medeni Kanunu md. 1419. 177 Bapnar, sh. 28.

66

korunan menfaatin ieriine dayanan tam ve ksmi butlan ayrmna ynelik modern doktrin yaklam causenin yokluunu kabul etme konusunda, kamu dzenin nem arz etmemesi fakat cause ya da konunun hukuka aykr olduuna dair phenin bulunmas nedeniyle, glk ekmektedir.178 Bununla birlikte Fransz hukukunda, tam butlana cause ya da konunun hukuka aykrl durumunda olayda menfaati bulunan herkes tarafndan179 30 yllk zamanam sresi180 iinde ve ksmi butlana ise, 5 yllk zamanam sresi181 ierisinde hukukun korumay amalad kii ya da temsilcisi tarafndan bavurulabilecei kabul edilmitir.182 Her ne kadar ksmi butlan ile ilgili Fransz Medeni Kanununda ak bir hkm yer almasa da 1227nci maddesinin I. fkrasnda, asl borcun batl olmas durumunda cezai artn da batl olaca, II. fkrada ise, cezai artn batl olmasnn asl borcu etkilemeyecei ifade edilmektedir.

Her ne kadar butlan tanm verilmemi olsa da talyan Medeni Kanunu md. 1419/Ide, szlemenin ksmi butlan durumunda sz konusu batl ksm olmadan szlemenin yaplmayaca sonucuna varlmas durumunda szlemenin tamamnn butlanna hkmedilecei, md. 1419/IIde ise, szlemenin belirli hkmlerinin batl olmasnn, emredici hkmlerin sz konusu hkmn yerine geebildii durumlarda, szlemenin tamamnn batl olmasna sebep olmayaca belirtilmitir.183 Alman Medeni Kanunu 139a gre ise, szlemenin belirli bir ksm batl ise, sz konusu batl ksm olmakszn hukuki ilemin yaplmayaca varsaylmadka hukuki ilemin
Nicholas, sh. 133. rnein, taraflar, nc kiiler, savc ve hakim. 180 Fransz Medeni Kanunu md. 2262. 181 Fransz Medeni Kanunu md. 1304. 182 Youngs, sh. 376. 183 talyan Medeni Kanununun ngilizce tercmesi iin, bkz., The Italian Civil Code, Translated by Beltrama M./Lango G.E./ Merryman J.H./ Oceana Publican, Inc., Dobbs Ferry, New York, 1969.
179 178

67

tamam batl olacaktr. Yine benzer ekilde, Yunan Medeni Kanununun 181nci maddesine gre, bir hukuki ilemin baz ksmlar batl olduu takdirde, taraflarn batl ksm olmakszn sz konusu hukuki ilemi yine de yapacaklar kabul edilmedike hukuki ilem batl olacaktr.184 Trk Borlar Kanununun 20/I hkmnde ise hukuka veya ahlaka (adaba) aykr szlemelerin batl olaca belirtilmitir.

Anglo-Amerikan hukukunda ise szlemenin hukuka veya ahlaka aykr olmas durumunda szleme bazen bir tarafa bazen de iki tarafa

uygulanamayabilir. Burada szlemenin uygulanmasndan kast, szlemenin ifasnn mahkemeden talep edilip edilemeyeceidir. Szlemenin btnyle uygulanamaz olduu durumlarda szleme hukuka aykrdr dier bir deyile hkmsz bir szlemedir. Bununla birlikte rnein ticari faaliyetlerin kstlanmasna ynelik szlemelerde hukuka aykrlk sadece kstlamann dzenlendii hkm bakmndan sz konusu olabilir. Szleme ifa edilmemise, sadece ticaret kstlamalarna ynelik hkmler uygulanamayacak baka bir deyile sadece o kstlamalar geersiz klnacaktr. Bununla birlikte, szlemenin konusu sadece ticari faaliyetin kstlanmasndan ibaretse, szleme btnyle uygulanamayacak dier bir deyile hkmsz olacaktr.185

Bapnar, dipnot 25. Treitel, sh. 442. Bununla birlikte szleme ex facie hukuka aykr ise, taraflarca ileri srlm olup olmadna baklmakszn, mahkemenin szlemeyi uygulamayaca ve szlemenin ex facie hukuka aykr olmad durumda ise szlemenin hukuka aykr olduu dava dilekesinde ileri srlmedike hukuka aykrlk iddialarn dinlemeyecei kabul edilmektedir. Ancak hukuka aykrlk sadece taraflar ilgilendiren zel bir durum deildir. Hatta baz hallerde, taraflarn hukuka aykrlk iddiasnda bulunmamalar kendilerine avantaj salayabilecekleri bir durumdur. Ancak kanunda veya mahkemelerce ifade edilmi kamu menfaati, mahkemenin szlemenin hukuka aykr unsuru nedeniyle szlemeyi uygulamasna ynelik talepleri reddetmesini gerekli klabilir. Bu durumda mahkeme, sz konusu hukuka aykrln yaps ve kapsam zerinde inceleme yapmak zorundadr. Mahkemenin nihai karar, szlemenin hukuka aykr blmlerinin tazminat veya iade taleplerinin
185

184

68

Belirtilen durumda szlemenin ksmi butlan sz konusudur. Ksmi butlan kendi iinde gruplara ayrlmaktadr. Belirtilen olayda ise, basit ksmi butlan sz konusudur. Hakimin, taraflarn farazi iradelerine gre, sadece szlemenin bir ksmnn butlanna karar vermesi ve dier ksmlarn geerli saymasna basit ksmi butlan denmektedir. Szlemeyi taraf iradeleri dikkate alnarak olabildiince ayakta tutma dncesi ile byle bir uygulamaya gidilmektedir. Bylelikle taraflar bir ksm sakat olan szlemeyi butlan yaptrmndan en az zararla kurtarm olmaktadrlar. Bu duruma verilebilecek bir baka rnek de, ok ar rekabet yasa ieren szlemelerdir. Bu tr rekabet yasana ilikin hkmler sakat olmasna ramen szlemenin dier ksmlar geerliliini koruyorsa yine basit ksmi butlan sz konusu olacaktr.186

Ksmi butlan olarak adlandrlan butlan yaptrm iin Anglo-Amerikan hukukunda ayrma (doctrine of severance) tabiri kullanlmaktadr. Buna gre, szlemenin hukuka aykr ksm eer nispeten nemsizse ve ayrm szlemenin zn bozmuyorsa hukuka aykr ksm szlemeden ayrlabilecek ancak eer hukuka aykr ksm szlemeden ayrlamyorsa, szlemenin tamam hukuka aykr olacaktr.187 Dier bir deyile, szleme hukuka uygun olan ve olmayan blmlere

tamamnn reddedilmemesi ynnde olabilir. Ancak bu karar, hukuka aykrlk iddiasnn ilk olarak ne zaman, nasl ve kim tarafndan ileri srldne baklmakszn, kamu dzeni nda davann btn unsurlarnn dikkatlice incelenmesi neticesinde verecektir. Morris/Bingham/Guest/Haris /Lever/Smart, sh.865; Strong G.A.: The Enforceability of Illegal Contracts, Hasting L. J., C.12, 1960-1961, sh. 353. 186 Bapnar, sh. 149-151. 187 rnein, 1915 tarihli Goldsoll v. Goldman davasnn konusu, davacnn Birleik Krallkta imitasyon mcevher satan davalnn irketini satn almasdr. Szlemeye, davalnn Birleik Krallkta ya da szlemede belirtilmi baz lkelerde ne imitasyon ne de gerek mcevher satmayaca ynnde bir hkm konmutur. Temyiz Mahkemesi sz konusu szleme hkmn, davacnn korumay amalad menfaatinin Birleik Krallk snrlar ierisinde imitasyon mcevher satmak ile snrl olmas nedeniyle ar bulunmutur. Ancak mahkeme, szlemenin tamamnn geersizliine hkmetmemi ar olan ksmlarn szlemeden karlmasna (ayrlmasna) ve szlemenin geri kalan hkmlerinin uygulanmasna hkmetmitir. Eliot/Quinn, sh. 174.

69

ayrlabiliyorsa ve hukuka aykr blm ne szlemenin esasl unsuru ise ne de su tekil ediyorsa188 mahkemelerce uygulanmas gz ard edilerek geri kalan blmlerin geerliliine hkmedilebilecektir.189 Yukarda rnek olarak gsterilen ticari faaliyetin kstlanmasna ynelik taahhtlerde, iinin grd hizmetin ya da yapt edimin karlnda cret demek eklindeki iverenin taahhdnn esas, iinin rekabet etmemesine ynelik taahhdnn ise tali nitelikte olmas nedeniyle, hukuka aykr taahht szlemeden ayrlabilecektir. Dier bir deyile, hukuka aykr ksmn ikincil ya da tali nitelikte olmas gerekmektedir. Bununla birlikte, sz konusu ayrma ileminin szlemenin doal yapsn bozmamas gerekmektedir. Aksi takdirde, mahkemeler ayrma doktrinine bavuramayacaklardr.190 Bununla birlikte kanun koyucu da baz kanunlarda hukuka veya ahlaka aykr szlemeler iin ayrma teorisini ngrebilir. Bu durumda kanuni ayrma sz konusu olacaktr. rnein mahkeme, cinsiyet, rk ve maluliyete dayanan ayrmcla kar karlan mevzuat uyarnca, szlemedeki ayrmcla ynelik belirli hkmleri deitirmek ya da karmak ynnde hkm verebilir.191

Yine Anglo-Amerikan hukukunda szlemenin kanuna aykr olduu durumlarda, kanuna aykrln sonular sz konusu kanunda belirtilmi olabilir. rnein, bir sigorta irketinin yetkisi olmad halde bir kiiyle sigorta szlemesi akdetmesi durumunda 1986 tarihli Finansal Hizmetler Kanunu uyarnca szleme akdeden kiiye szlemeyi uygulama imkan tannmtr. Ancak, szlemenin hukuka
188

Szlemede yer alan taahht rnein rvet verme ya da zina ise, taahhdn su tekil etmesi ya da ahlaka aykr olmas nedeniyle ayrma doktrini uygulanmayacaktr. Ancak, sz konusu su tekil eden taahht, su ileme kast olmakszn yaplmsa, sz konusu doktrinin uygulanmas gndeme gelecektir. Treitel, sh. 467. 189 Errante, sh. 143. 190 Treitel, sh. 465-468. 191 Treitel, 470, 471.

70

ya da ahlaka aykrlnn etkilerinin kanunda aka ya da zmnen belirtilmedii durumlarda common law ilkeleri uygulanacaktr.192 Bununla birlikte, Yarg Devlinin Archobolds (Freightage) Ltd. v. S. Spanglett Ltd. davasnda ileri srd gr uyarnca, kanununda, kanuna aykrln sonular aka veya zmnen belirtilmemise, kanunun amacna baklarak sz konusu sonular belirlenebilir. Her ne kadar Yarg Devlin, sadece kanuna aykrla atfta bulunsa da sz konusu yaklam bir common law kuralna aykrln sz konusu olduu durumda da geerlidir.193

Benzer ekilde Kta Avrupas hukukunda da, Medeni Kanunda ya da Borlar Kanununda hukuka veya ahlaka aykr bir szleme iin bir yaptrm ngrlm olmakla birlikte szlemenin ihlal ettii kuralda baka bir yaptrm ngrlmse, zel kural genel kurala stn tutularak (Lex specialis derogat legi generali) ihlal edilen zel hkmde ngrlen zel yaptrmn uygulanaca sonucuna ulalmtr. Alman Medeni Kanununun 134nc maddesinde Kanuni bir yasa ihlal eden hukuki ilem, kanundan baka bir zm kmadka batldr denerek belirtilen neticeye ulalmtr.194 rnein, Trk Borlar Kanununun 99/I md.sinde ngrlen hkme195 aykr olarak hizmet szlemesine iverenin hibir bortan sorumlu olmayacana dair hkm konmas durumunda sz konusu hkm sakat olacaktr ve bu ksmn yerini emredici hkm alacaktr, dier bir deyile iveren sorumlu olacaktr.196

192 193

Eliot/Quinn, sh. 171. Treitel, 449, 450. 194 Hatemi, sh. 144. 195 BK md. 99/I hkm u ekildedir: Hile veya ar kusur halinde dhar olaca mesuliyetten borlunun iptidaen beraatini tazammum edecek her art batldr. 196 Bapnar, sh. 156.

71

Baz durumlarda, szlemenin sakat ksmnn yerine, kanunun emredici veya tamamlayc bir hkm veya hakimin, taraflarn farazi iradelerine gre tesbit ettii ikame bir hkm gemektedir. Bu duruma deitirilmi ksmi butlan denmektedir. Yukarda belirtilen rnekte ise, szlemenin sakat bir ksmnn yerine emredici bir hkmn gemesi sz konusudur. talyan Medeni Kanunu md. 1419/IIde olduu zere, szlemenin sakat ksmnn yerine emredici hkmlerin geecei aka belirtilmi olabilir. Kanun, szlemenin sakat bir ksmnn yerine hangi hkmnn geeceini, yukardaki rneklerde olduu gibi bizzat belirtebilecei gibi, hakimin takdirine de brakabilir.197 rnein Anglo-Amerikan hukukunda mahkemeler, mavi kalem testini (the blue pencil test) uygulamaktadrlar. Bu test uyarnca mahkemeler, szlemeden baz kelimeleri kararak (ya da mavi bir kalemle aykrlk tekil eden kelimeleri izerek) ayrma doktrinini uygulamaktadrlar. Ancak mahkemeler, kelimeler ekleyerek veya kelimeleri yeniden dzenleyerek ya da bir kelimenin yerine baka bir kelime koyarak szlemeyi yeniden yazamazlar.198

Szleme zgrlne dayanarak, bir ksm sakat olan szlemenin tamamn geersiz klnacana veya tamam batl olan szlemenin belirli bir ksmnn geerliliini koruyacana dair taraflarn butlan anlamas yapmalar mmkndr. Ancak Alman hukukunda Trk hukukunun aksine bir ksm sakat olan szlemenin sakat ksm olmadan da yaplaca kabul edilmedike, tam butlan sz konusu

Bapnar, sh. 152-157. Bylelikle, Mason v. Provident Clothing & Supply Co. Ltd. davasnda Lordlar Kamaras, Londrann 25 mil dahilinde kelimelerini szlemeden karlmasn ve yerine Inslington kelimesinin eklenmesini reddetmitir. Byle yaplm olsayd bu ayrma deil, szlemeyi yeniden oluturmak olacakt. Treitel, sh. 467. Ayrca bkz. Anson, sh. 356; Krishnan V. (Editr): Obligations: Contract Law, 2. Bas, London, 2000, Old Bailey, sh. 266.
198

197

72

olacandan, Alman hukukunda taraflarn szlemenin sakat olan ksmn muhafaza etmeyi istemeleri durumunda, ayrca bu konuda anlamaya varm olmalar gerekmektedir.199

zetle, gerek Kta Avrupas hukuk sistemlerinde, gerekse Anglo-Amerikan hukuk sistemlerinde, szlemenin hukuka veya ahlaka aykrlnn yaptrm kanunda ngrlebilmektedir. Sz konusu yaptrm esas olarak, szlemenin btnyle geersizlii neticesini douran tam butlan yaptrm ya da szlemenin hukuka veya ahlaka aykrlk tekil eden hkmlerinin geersizlii neticesini douran ksm butlan yaptrmdr. Ancak sz konusu yaptrmlardan ksmi butlan yaptrm Anglo-Amerikan hukukunda ayrma doktrini ile incelenmi olsa da, varlan neticeler Kta Avrupas hukuk sistemleri ile byk lde paralellik gstermektedir. Szlemenin hukuka veya ahlaka aykrlnn yaptrmnn kanunlarda ngrlm olmamas durumunda ise, Kta Avrupas hukukunda mahkeme kararlar ile AngloAmerikan hukukunda ise common law ilkeleri ile belirlenmektedir.

199

Bapnar, sh. 79-82. Ksmi geerlilik kaytlarna, kurtarc kaytlar da denmektedir. Hukuki ilemi muhafaza etme, szlemeyi kurtarma kaytlar anlamna gelen sz konusu kaytlarn, Alman hukukunda medeni hukuk dnda geni bir uygulama alan bulunmakta ve muhafaza kaytlar ve ikame kaytlar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Bapnar, sh. 82 vd.

73

C)

HUKUKA

VEYA

AHLAKA

AYKIRI

SZLEMELERDE

VER LENLER N ADES

Bir szleme ya da dier bir hukuki dayanak olmadan herhangi bir ey elde eden taraf onu ald kiiye iade etmek zorundadr. Ancak sz konusu kazanma dayanak tekil eden szlemede, causa yokluunun nedeni hukuka veya aykrlk ise, dier bir deyile szleme hukuka veya ahlaka aykrlk nedeniyle batlsa sz konusu ilkenin snrlandrlmas gerekmektedir. Eer davac sz konusu szlemenin hukuka veya ahlaka aykr olduunu biliyorduysa, hukuk sistemi alan iade davasn reddedecektir. Baka bir deyile bir szleme hukuka ya da ahlaka aykrlk nedeniyle geersiz ise taraflardan hibiri edimin ifas ya da szlemenin ihlalinden doan zararlarn tazmini iin dava aamayacaktr. Bu tr pek ok dava Roma kaynaklarnda da tartlmtr.200

Bu genel kural her yerde yrrlktedir ve ounlukla medeni kanunlarda aka yer almakta201 ve mahkemelerce uygulanmaktadr. Ancak modern artlar uyarnca sz konusu ilkenin uygulanmas glemektedir. Romada klasik dnem boyunca turpitude (ahlakszlk) geleneksel kilise kurallarn ihlal eden davranlar zellikle aile hayatnn btnne kar ilenen sulardan olumaktayd. Gnmzde de bu tr temel kurallar ihlal eden davranlar nedeniyle sulu konumundaki kiinin,
200

Roma hukukunda, bir kiinin yarg ya da tanklara verdii rvetin veya eini aldatrken yakaland kiiye verdii sus paynn ya da ahlaka aykr fiiller iin dedii parann iadesini talep edemeyecei kabul edilmitir. In pari delicto potiorem esse possessorem olarak ifade edilen genel kural, hem deme yapan kimsenin hem de demeyi kabul eden kimsenin, deme yaparak ve paray kabul ederek temel ahlaki kurallara aykr davranm olduu durumlarda denen parann geri alnamayaca ile ilgilidir. Zweigert/Ktz, sh. 575; Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 327. Ayrca bkz. Ate, sh. 312. 201 Alman Medeni Kanunu 817; svire Medeni Kanunu md. 66; Avusturya Medeni Kanunu 1174; talyan Medeni Kanunu md. 2035. Sz konusu kural common law lkelerinde belirtilmedii gibi, Fransz Medeni Kanununda da belirtilmemitir.

74

verdiklerinin iadesini talep edemeyecei aktr. Ancak gnmzde, hukuk sistemleri imdilik devlet tarafndan benimsenmi sosyal amalar ve ekonomi politikasna ters den szlemeleri geersiz klmaktadr. Bununla birlikte bu tr szlemelere taraf olanlarn yapt iade taleplerinin tamamn geersiz klmann adil olup olmad tartmaldr. Hukuka aykr ya da su tekil eden bir sonucu elde etmek amacyla verilenlerin iadesinin talep edilemeyecei genel kural btn hukuk sistemlerinde kabul edilse bile, asl sorun bu snrlar belli olmayan prensibin hangi biimde gncel olaylara uygulanacadr.202

ade taleplerinin reddi konusunda farkl hukuki grler bulunmaktadr. En yaygn gr, Lord Mansfieldin 1775 tarihli Holman v. Johnson davasnda ifade ettii zere hibir mahkemenin kendi hukuka ya da ahlaka aykr ilemine dayanarak dava aan bir kiiyi hukuken himaye etmeyecei grdr.203 Benzer ekilde Almanyada, kasten ilenen sularn mahkemelerce himaye edilmesi tehlikesinden devleti korumak iin iade taleplerinin reddedilmesi gerektii ileri srlmektedir. Zweigert/Ktze gre ise, bu tr iade talepleri ile karlaldnda yaplmas gereken, basit genellemeler yapmaktan kanmaktr. Davacnn akdettii szleme ile bilinli olarak hukuku ihlal etmesi durumunda, taraflarca hukuk kuralnn amacnn ihlal edilip edilmediini ya da iade taleplerinin reddedilmesi yerine kabul edilmesinin kamu dzenini bozup bozmadn grebilmek iin mahkeme dikkatlice davay incelemelidir.204

Zweigert/Ktz, sh. 575-576. Zweigert/Ktz, sh. 576; Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 327; Morris/Bingham/Guest/Haris/Lever /Smart, sh. 377; Anson, sh. 337. 204 Zweigert/Ktz, sh. 576.
203

202

75

ade taleplerinin reddini davacnn kusurlu davranlarna dayandran benzer eletiriler de mevcuttur. Bu gre sahip olanlara gre, davac iade talebi reddedilmek suretiyle cezalandrlmaldr, zira byle hukuka veya ahlaka uygun olmayan hukuki ilemlerden kamuoyunu vazgeirmek iin daha iyi bir yol bulunmamaktadr. Genel olarak Alman doktrininde ve mahkeme kararlarnda taraftar bulan bu gre gre, hukuka veya ahlaka aykrlk yznden hukuk dzeni ile uyum iinde olmayan szlemeler hukuki himayeden ve yardmdan yoksun olmaldr. Reichtgericht, iade talebinin reddini, kt bir dzenin fiilen ilann cezalandrlmas, Alman Temyiz Mahkemesi ise, iade talebinin dzenlendii BGB 812 c. 2 uyarnca davacnn hukuka aykr davran nedeniyle talebinin reddedilerek cezalandrlmas gerektii eklinde ifade etmektedir. Ancak uygulanan ceza ile ilenen suun arl arasnda makul bir ilikinin olup olmad incelenmeksizin insanlarn

cezalandrlmas ve sz konusu cezann, iadesi istenen eyi devredenden daha kusurlu olsa bile zenginlemenin dier su ortana uygulanmamasnn garip bir durum yaratt gerekesiyle bu gr eletirilmektedir.205

Bununla birlikte Common Law verilenlerin iadesinin iki durumda mmkn olduunu kabul etmitir. Baka bir deyile verilenlerin iadesinin mmkn olmamas kuralnn iki istisnas mevcuttur. Bunlardan ilki, szleme uyarnca bir maln mlkiyetini devreden tarafn hukuka aykr szlemeye deil baka bir dava sebebine rnein bir haksz fiile dayanarak dava amas durumunda devrettii mlkiyeti geri almas mmkn olabilir.206 Bowmaker v. Barnet Instrument Ltd davasnda Temyiz

205 206

Zweigert/Ktz, sh. 576; Ate, sh. 317. Sz konusu kural Bowmaker kural olarak adlandrlmaktadr. Bu kural uyarnca, davacnn in pari delicto olduuna dair phe bulunmasa dahi iade talebinin kabul edilmesi sz konusu olabilecektir. Enonchong N.: Illegality in French and English Law, Int. & Comp. L. Q., C. 44, Ocak, 1995, sh. 205.

76

Mahkemesi mal sahibi olarak davacnn hukuka aykr szlemeye deil, kar tarafn hilesine dayanabileceine hkmederek davay kabul etmitir.207 kincisi ise,

szlemenin kurulu aamasndaki hukuka aykrlk durumunda taraflardan birinin dierine nazaran daha fazla kusurlu olmasdr dier bir deyile in pari delicto olmamalardr. Taraflardan biri in pari delicto deilse yani szlemenin hukuka veya ahlaka aykrlndan ayn derecede kusurlu deilse, hukuka veya ahlaka aykr szlemenin dier tarafna nazaran daha az kusurlu olarak farz edilecektir. Bu doktrin uyarnca, szleme eer su ya da ciddi ahlaki dknlk tekil etmiyorsa daha az kabahatli taraf daha kusurlu taraftan, dedii parann veya verdii maln iadesini veya salad faydalarn iade edilmesini talep edebilecektir. Byle bir durumda mahkemeler, daha az kusurlu taraf hukuki ilemin kurban olarak deerlendirmekte ve sebepsiz zenginlemeyi nlemek iin bu tr iade ve tazminat taleplerini kabul etmektedirler. Bu prensip baz deiik davalarda kullanlmaktadr. Bu balamdaki iade talepleri, ihlal edilen hkmlerin belirli bir grup insan korumaya ynelik olduu ve sz konusu taleplerde bulunanlarn bu gruba mensup insanlar olduu durumlarda gndeme gelmektedir. rnein, davac davalnn szlemenin hukuka uygun olduuna dair beyan neticesinde szlemeyi akdetmeye ikna olmusa ya da daval davacnn iinde bulunduu g durumdan, tecrbesizliinden veya saflndan yararlanmsa veya szlemeyi geersiz hale getiren yasaklayc hkm davacnn da iinde bulunduu belirli bir grup insan

207

Tinsley v. Milligan davasna konu olayda, Tinsley ve Milligan bedelini mtereken demek suretiyle bir ev satn alm ancak sadece Sosyal Gvenlik Kurumunu yanltmak maksadyla sadece Tinsley adna tescil yaptrmlardr. Sz konusu davada, mlkiyetin mtereken edinilmesi ve fakat tek bir kiide bulundurulmasnn fiilen trust tekil ettii iddiasna istinaden verilenlerin iadesi talebi kabul edilmitir. Enonchong, sh. 205,206; Treitel, sh. 460, 461; Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh.331333; Zweigert/Ktz, sh. 581.

77

korumak iin getirilmise davac daval ile birlikte in pari delicto deildir ve iade talebinin kabul gndeme gelebilecektir.208

Benzer mlahazalar, Alman mahkemelerince de sklkla kullanlmaktadr. Genel gr BGB 817 c.2nin, davacnn hukuka veya ahlaka aykr eylemi nedeniyle kusurlu olduu durumlar hari tuttuu ynndedir. Mahkemelere gre bir taraf, ekonomik adan gl tarafn zorlayc taleplerine uymak zorunda kalmsa ya da maddi adan g koullarda bulunuyorsa davacnn davran kasten ahlaka veya hukuka aykrlk tekil etmeyecektir. Bu tr davalar, Anglo-Amerikan

mahkemelerinin davacnn in pari delicto olmamas sebebiyle iade taleplerini olumlu karladklar davalardr.209

Common law, hukuka veya ahlaka aykr szleme btnyle ifa edilmeden nce iade talebinde bulunulmas durumunda, sz konusu talebin kabulne imkan vermektedir.210 Bu kuraln altnda yatan fikir, davacnn szlemeyi zamannda reddetmesi iin tevik edilmesinin faydal olmas ya da mahkemenin hukuka aykr szlemeyi ifa etmeden nce brakmasn tevik eden locus poenitentiae211 (iten

208 209

Eliot/Quinn, sh. 172; Errante, sh.144; Zweigert/Ktz, sh. 577. Zweigert/Ktz, sh. 577. 210 Bir kii, kanunca yasaklanan bir bahis szlemesi yapmsa, bahis sonulanmadka dier bir deyile bahis konusu olayn sonucu belirli hale gelmedike, eer bahis mebla nc bir kii tarafndan yediemin (trustee) sfatyla muhafaza ediliyorsa, bahis konusu olayn olumas ya da olumamasndan sonra bile (yedieminin mlkiyeti elinde muhafaza etmeye devam ediyor olmas kouluyla) yasaklam szlemenin btnyle ifa edilmemi olmas nedeniyle iade talebinde bulunulmas mmkndr. Zweigert/Ktz, sh. 578. 211 Bu doktrin, verilenlerin iadesini talep etmek isteyen tarafa, szlemenin hukuka aykr herhangi bir blmn icra etmeden nce szlemeyi feshetmesi durumunda, verilenlerin iadesine imkan vermektedir. Bu doktrinin amac, hukuka aykr szleme akdetmi tarafn fikrini deitirmesini ve hukuka aykr szlemeye nokta koymasn tevik etmektir. Baka bir deyile sz konusu doktrin uyarnca, davac in pari delicto yani kabahatli veya davaldan daha fazla kabahatli olsa bile szlemeyi feshetmeye ve szleme sadece ciddi ahlakszlk amacyla akdedilmedike sz konusu hukuka veya ahlaka aykr amacn elde edilmesini nlemek iin zamannda hareket etmesi durumunda verilenlerin iadesini istemeye yetkilidir. Belirtilen doktrinin uygulama alan kk olarak

78

vazgeme, cayma frsat212) kararna hkmetmesidir. Pek ok eletiride, sz konusu kuraln, davalnn herhangi bir sebepten szlemeyi ifa etmek istemedii durumda davacnn, szlemeyi uygulamazsa, locus poenitentiae doktrinine bavurmakla tehdit etmek suretiyle davaly ifaya tevik edecei ve daval iin ters bir etki meydana getirecei ileri srlmektedir. Bu doktrinin uygulanmas pek ok sknty da gndeme getirmektedir. zellikle, yasaklanm szlemenin hangi aamaya kadar ifa edilmi olmas gerektii ya da davacnn gerekten piman olup olmad veya szlemenin ifasnn davalnn ifada bulunmay reddetmesi veya baka bir sebeple engellenmesinin yeterli olup olmad ak deildir.213

Common Law hukukunda bowmaker kural olarak anlan kural uyarnca, davacnn daval ile akdettii fakat kanunca yasaklanm rehin, kira, ipotek ya da artl satm szlemesine istinaden szlemenin kanunca yasaklandna

deinmeksizin iddiasn mlkiyet hakkna, davalnn mal satmas ya da tahvil etmesi durumunda haksz fiil hkmlerine dayandrabildii davalarda alnanlarn iadesine hkmedilebilmektedir. Bu Common Law kuralna benzeyen bir doktrin de Alman hukukunda bulunmaktadr. Buna gre, BGB 817 c.2 sadece 812 uyarnca yaplan taleplerde uygulanr, mlkiyet ( 985) ve haksz fiile ( 823) dayanan taleplerde uygulanmaz. Alman Temyiz Mahkemesi iddiann BGBnin 823 ve 985 hkmlerine dayanmas durumunda, davacnn sadece iade talep etmeye hakk bulunan davacndan daha gl bir hukuki konuma sahip olacan belirterek sz konusu kural dorulamaya almlardr. Bununla birlikte, Caemmerer ve Raiser,
nitelenebilecek hukuka aykrlklarla snrldr. rnein pek ok mahkeme, hukuka aykr bahis szlemesinin denmemesine izin vermitir. Errante, sh.146; Calamari J. D/ Perillo J.M.: The Law of Contracts, 1970, West Publishing Co., sh. 577. 212 Ylmaz E.: Hukuk Szl, Geniletilmi 5. bask, Ankara 1996, sh. 501. 213 Zweigert/Ktz, sh. 577, 578.

79

817 c.2nin mlkiyet hakkna dayanan taleplere uygulanmasnn sz konusu olduu belirli durumlarn bulunduunu ifade etmilerdir. Almanyadaki mahkeme

kararlarna ve baz yazarlara gre, itiraz edilebilir (objectionable) bir szleme uyarnca, mlkiyetin intikali genel olarak geerlidir ancak, szleme hukuka veya ahlaka aykrlk tekil ederse geersizdir. Bu yzden szlemenin su tekil ettii durumlarda hukuka veya ahlaka aykr szlemenin ifas srasnda, maln mlkiyetini devreden kii, intikal ettirdii maln maliki olarak kalmaya devam eder. Ancak, burada belirtilen kural uygulanm olsayd, davac 985 ve ek olarak 812ye dayanabileceinden, gerekmektedir.214 maln iadesi davasnda her zaman hkm verilmesi

Fransada ise mahkemeler, hukuka aykr szlemeleri uygulamamakta ya da bu tr szlemelerin ifa edilmemesi nedeniyle herhangi bir tazminata

hkmetmemektedirler. Zira Fransz Medeni Kanununun 1131inci maddesinde, hukuka aykr szlemelerin herhangi bir hukuki etkisinin bulunmad

belirtilmektedir. Bununla birlikte kusurlu taraf dahi bir savunma esnasnda ya da alm olan action en nullit davasnda szlemenin butlan iddiasnda bulunabilir. Buna gre batl szleme uyarnca, her ne kadar Fransz Medeni Kanununda verilenlerin iadesi ile ilgili hkm bulunmasa da215 verilenlerin iadesi davas alabilecei (action en rptition) sonucu karlabilir. Ancak byle basit bir yaklamn mahkemelerdeki uygulamalar iin tatmin edici olmamas nedeniyle

214 215

Zweigert/Ktz, sh. 578, 579. Fransz hukukunda bir maln mlkiyetinin hukuka aykr bir anlama uyarnca intikal edemeyecei kural mevcuttur. Bu nedenle, taraflar hukuka aykr szlemeyi ifa etseler ve sz konusu mal muhataba intikal ettirilmi olsa bile bu kural geerlidir. Bylelikle, Fransada hukuka aykrln etkisi, sz konusu hukuka aykr anlama uyarnca herhangi bir hak kazanlmasn engellemek eklinde ortaya kmaktadr. Enonchong, sh. 199, 200.

80

Fransada da mahkemelerin hukuka aykr szleme uyarnca verilenlerin iadesi taleplerini reddettii belirli durumlar sz konusudur. Bu balamda doktrin ve mahkemelerce iki kuraln uygulanabilecei kabul edilmitir:216 Nemo auditor propriam turoitudinem allegans (hi kimse kendi aybn ileri srerek hak elde edemez.217) ve In pari causa turpitudinis cessat repetitio (her iki tarafn da aybnn eit olduu durumda tazminat sz konusu olmaz.). Nemo auditor propriam turoitudinem allegans kural her ne kadar daha yaygn olarak kullanlsa da in pari causa turpitudinis cessat repetitio kuralna nazaran daha mulak bir kavramdr. Nemo auditor propriam turoitudinem allegans kuralna gre, belirtildii zere bir taraf szlemenin batl olduunu ileri srerek kendi hatasna belirli bir lde dayanabilir. Ancak bu nerme olduka snrlandrlmtr. In pari causa turpitudinis cessat repetitio kural ise bir zellii aklamaktadr: eer tazminat talep eden taraf dier taraftan daha az kusurluysa tazminata hak kazanabilir. Ayrca karlksz szlemelerde verilenlerin iadesini talep etmek mmkndr. Bu iki zelliin dnda, causenin ahlaka aykr olduu durumlarda verilenlerin iadesi talep

edilemeyecektir.218 Hkme balanm pek ok davada bu ayrmn uyguland grlmektedir. Ancak bu ayrm yapmak kolay deildir. zellikle mahkemeleri iade

Roma hukuku ilkeleri, Fransada eski ynetimlerde uygulanabilir ancak 1804 tarihli Medeni Kanunun yrrle girmesinden sonra Roma hukuku ilkelerinin yerini, Medeni Kanundaki ilkeler almtr. Ancak birka yl sonra, Roma hukukunun verilenlerinin iade edilmemesi gr, Medeni Kanunun 1131inci maddesine stn km, bu nedenle iade talebi balangta pek ok davada reddedilmitir. Bu nedenle Roma hukukundan doan kavramlar md. 1131in yorumu ile i ie gemi ve biimini bozmutur. Ancak 19.yyn ilk yarsnn sonunda, Roma hukukundaki verilenlerin iade edilmemesi gr stnln kaybetmi ve uygulanmamaya balanmtr. Bu grn yerini 1131in hukuka aykr szlemelerin iptal edilmesini mteakiben verilenlerin iade edilmesine imkan veren gr almtr. Bu grn ilk grnm, Temyiz Mahkemesinin 1844 tarihli Chedeville v. Delamotte davasndaki karardr. Bu kararda hukuka aykr szlemenin herhangi bir etkisinin olmamas nedeniyle, sz konusu szleme uyarnca denen parann ya da intikal ettirilen mlkiyetin iade edilebilecei belirtilmitir. Ancak mahkeme bu grn sonraki yllarda deitirmitir. Enonchong, sh. 201. 217 Ylmaz, sh. 615. 218 Ancak Nicholasn aksine, Enonchong ahlaka aykr szlemelerin verilenlerin iadesi taleplerinin kabul konusunda istisna tekil etmedii grndedir. Enonchong, sh. 203, 204.

216

81

talebini kabul etmeye ya da reddetmeye ynelten faktrlerin belirlenmesi kararlarda belirtilen kriterlerin kendini yineleyen, elikili ve spesifik olmayan biimde olmalar nedeniyle gtr. Sz konusu ahlaka aykrlk genel olarak cinsel ahlaka aykrlktr ancak kumar gibi ahlaka aykrlklar da iermektedir.219 Szlemenin basit bir hukuka aykrl iermesi durumunda ise iade taleplerinin kabul edilmesi gerektii mahkeme kararlarnda kabul edilmektedir. Bu yzden fiyat dzenlemelerine ya da ekonomik politikaya ilikin dier yasaklayc hkmlere aykrlk tekil eden szlemelerle ilgili davalarda iade talepleri kabul edilmektedir.220 Yine memurun rvet almasna ilikin davalarda tazminat talepleri kabul edilirken, Alman Meslek rgtne yardm amac tayan szleme sz konusu olduunda reddedilmitir. Ancak szlemenin yazl olmayan davran kurallarna zellikle cinsel ahlak kurallarna aykrlk tekil etmesi durumunda iade talepleri kabul edilmemektedir.221

Kamu dzenine ait meselelerde de iade talepleri reddedilecektir. Ate, sh. 315. 1945 tarihinde Fransz Temyiz Mahkemesinde grlen bir davaya konu olayda, D, Pye 150.000 kutu, yetkili makamlarca onaylanmam yeni bir rn olan Potage Crole satmtr. P, at davada yapt demenin iadesini talep etmektedir. 17 Haziran 1942 tarihli yetkili makamlardan izin alnmakszn insanlarn tketimine sunulacak btn yeni rnlerin satmn yasaklayan dzenlemeye aykrlk nedeniyle szlemenin geersiz olduu taraflarca inkar edilmemitir. Bununla birlikte, daval irket savunmasnda, davacnn herhangi bir hata sz konusu olmakszn artlar bilerek sz konusu rnler iin deme yaptn bu nedenle verilenlerin iadesi talebinin reddedilmesi gerektiini ileri srmtr. Mahkemeye gre, Fransz Medeni Kanunun 1131 ve 1133. maddeleri uyarnca hukuka aykrlk nedeniyle geersiz bir szlemeden doan borcunu ifa ederken bir miktar deme yapan kii yapt deme iin dava aabilir. Vadesi gelmemi geersiz borcun ifas iin yaplan demeler de iade talebine konu olabilir. Bu nedenle, mahkeme yaplan demenin iadesi talebini kabul etmitir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 328, 329. 221 Nicholas, sh. 133, 134; Zweigert/Ktz, sh. 579. rnein, 1981 ylnda Fransz Temyiz Mahkemesinde grlen bir davaya konu olayda, R barn, genelev olarak kullanldn ve bununla ilgili olarak cezai kovuturma balattn bilen Fye, F ise sz konusu bar daha sonra Pye satmas sz konusudur. F, yetkili makamlarn bar kapatp lisansn iptal etmesi zerine Pye parasn iade etmek ve zararn karlamak durumunda kalmtr. Bunun zerine, F, Rye garanti hkmlerine dayanarak dava amtr. Temyiz mahkemesi hem Rnin Fye yapt satn hem de Fnin Pye yapt satn geersiz olduuna hkmetmitir. Bununla birlikte, Fnin Pnin dedii paray iade etmesine ve Pnin urad zarar karlanmasna da hkmedilmitir. Fnin, Rye kar zararnn giderilmesi ynnde yapt talepler, Temyiz Mahkemesince, Fnin szleme yaparken devam eden cezai kovuturmadan ve Rnin ahlaka aykr faaliyetlerinden haberdar olmas ve sz konusu riski kmseyerek ok ucuza ald mekan yksek bir fiyata yeniden satabileceine inanmas gz nnde bulundurularak reddedilmitir. Alcnn sat esnasnda bilgisi bulunsa dahi ortaya kan risklere kar satcnn garanti borcunun bulunduunu davac tarafnda ileri srlm ancak mahkeme kararnda, ne kendi risk ve tehlikesi dahilinde satn aldn ifade eden, ne de sz konusu garantiyi hari tutan bir art kararlatran alcnn garanti iddias reddedildii belirtilerek alcnn aka Medeni Kanunun
220

219

82

Fransz hukukunda bugn hala ilkelerin snrlar doktrin ve yarg tarafndan kesin olarak belirlenememektedir.222

Davacnn iade talebinin kabul edilip edilmeyecei hususunda hukuk sistemlerinin birbirinden farkl bak alar vardr. Bunlar incelendiinde pek ok davada byk lde farkl yntemler kullanlsa da benzer ekilde karar verildii grlmektedir. Kendisine mlkiyet intikal eden kiinin mlkiyeti elinde bulundurup bulunduramayaca veya intikal ettirene iade edip etmeyecei en iyi biimde szlemeyi geersiz klan hkmn amacndan anlalr. Bu nedenle yasaklayc hkmn amacnn gz nnde tutulmas sadece szlemeyi geersiz klan unsurlarn belirlenmesinde deil, ayrca szleme uyarnca verilenlerin iadesine ynelik taleplerin reddedilmesinin gerekip gerekmediinin de belirlenmesinde nem arz eder. Her zaman olmamakla birlikte bazen kanun koyucu, szleme akdeden taraflarn iade talebi de dahil olmak zere herhangi bir talepte bulunmasn engelleyebilir. Bununla birlikte, hukukun genel bir kurala hkmetmemesi ancak her hukuka aykrlk tr iin szlemeyi geersiz klan kuraln amacna gre iade talep etmenin mmkn olup olmadnn aratrlmas daha iyi olacaktr.223

1626nc maddesini ihlal ettiine hkmedilmitir. Bu nedenle, Temyiz Mahkemesi Fnin taleplerini reddetmitir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 327, 328. 222 Ate, sh. 314. 223 Zweigert/Ktz, sh. 580.

83

Trk Borlar Kanunu md. 65e gre, hukuka veya ahlaka aykr bir sonu dourmak iin verilen ey geri istenemez.224 Sz konusu hkm, hukuka ve ahlaka aykr szlemeleri batl sayan BK 20/I hkmn tamamlar niteliktedir. Batl szlemeden doan edimlerin ifa edilmesi durumunda sebepsiz zenginleme ya da istihkak davas ile ifa edilen edimlerin geri istenebilmesi mmkn iken, hukuka veya ahlaka aykrlk nedeniyle batl olan bir szlemeden doan edimlerin ifa edilmesi durumunda sz konusu hkm gereince ifa edilen edimler geri istenemeyecek dier bir deyile verilenlerin iadesi talep edilemeyecektir.225 Bununla birlikte ksmi butlan yaptrmnn uygulanaca bir szlemede de verilenlerin iadesinin mmkn olmad kabul edilmektedir.226 Ayn ekilde hukuka veya ahlaka aykr olarak verilenlerin iadesinin istenemeyecei, svire Borlar Kanununun 66nc

maddesinde dzenlenmitir. Sz konusu hkm geni yorumlayan svire Federal Mahkemesi iki tarafa bor ykleyen bir szlemede taraflarn karlkl olarak edimlerini ifa etmesi ve szlemenin batl olmas durumunda zenginlemelerini muhafaza edeceklerine fakat bir tarafn edimini ifa etmesi durumunda kar tarafn

Sz konusu maddenin uygulanabilmesi iin eyi verenin, davrannn hukuka veya ahlaka aykrlk tekil ettiini bilerek ve hukuka veya ahlaka aykr amac gerekletirmek maksadyla dier bir deyile kasten sz konusu mal vermesi gerekmektedir. Dier bir deyile sz konusu hkmn uygulanabilmesi iin ihmal yeterli deildir. Mal verenin iyiniyetli olmas yani verme fiilinin hukuka veya ahlaka aykr olduunu bilmemesi ve bilmesinin de gerekmemesi durumunda hataen, bor olmayan bir eyi demi olacandan verilenin iadesini talep edebilecektir. Eren, sh. 861. 225 Baz yazarlar, maddi eye ilikin edimleri ifa eden kimsenin sebebe ballk ilkesi nedeniyle sz konusu eylerin mlkiyetlerini kaybetmediklerini ve bu nedenle bunlar istihkak davas ile geri isteyebileceklerini ileri srerken, baz yazarlar BK md. 65in kyasen uygulanmasn savunmaktadrlar. stihkak davasn kabul edenler, bunu sadece para edimleri haricindeki edimler iin kabul ederken, para edimlerinin misli ey olmas nedeniyle kar tarafn malvarlna girerek dier parasyla kartn ve bylelikle iktisap edildiini ve de BK md. 65 kapsamna girdiini bu sebeple de geri istenemeyeceini ileri srmektedirler. Kanun koyucu, tketilen, telef edilen veya yok edilen ya da iyiniyetli nc kiilere devredilen eylerin de iadesini ahlaki nedenlerle yasaklayarak, hukuka veya ahlaka aykr bir amac temin etmek iin ifada bulunan kimseyi himaye etmemitir. Eren, sh. 860. 226 Ate, sh. 333.

224

84

edimini

ifa

etmesini

bekleyemeyeceine

ve

iade

talep

edemeyeceine

hkmetmitir.227

Hukuka veya ahlaka aykr szlemeler uyarnca verilenlerin iade edilmeyecei genel kural olarak kabul edilmi olmakla birlikte, grld zere gerek Kta Avrupas hukukunda gerekse Anglo-Amerikan hukukunda istisnalar ngrlmtr. Taraflardan birinin kusursuz olmas veya dier taraftan daha az kusurunun bulunmas ya da szlemenin ifasndan vazgeilmi olmas eklinde zetleyebileceimiz bu istisnalara yer verilmi olmas hakkaniyetin salanabilmesi asndan yerindedir.

227

Ate, sh. 315, 316.

85

SONU

Szlemelerin hukuka veya ahlaka aykrl sorunu, gerek numerus clausus ilkesinin geerli olduu baka bir deyile szleme zgrlnn sz konusu olmad Roma Hukukunun ve gerekse geliimi olay hukukuna dayanan Common Lawun gndeminde bulunmaktadr. Liberal ekonominin eitli sakncalarnn ba gstermesinin yan sra, szleme zgrlnn de dier zgrlkler gibi mutlak olmadnn benimsenmesinin neticesinde bu zgrlk iin de gerek Kta Avrupas hukuk sistemlerinde gerekse Anglo-Amerikan hukuk sistemlerinde eitli

kstlamalar ngrlmtr. Bylelikle szlemelerin hukuka veya ahlaka aykr olmamas zorunluluu, hem szlemenin geerli olabilmesi dier bir deyile hukuki etki dourabilmesi iin gerekli bir koul tekil etmekte, hem de szleme zgrlnn snrlarndan birini oluturmaktadr.

Her ne kadar temelleri ve zellikleri itibariyle aralarnda farkllklar bulunsa da Kta Avrupas hukuku ile Anglo-Amerikan hukukunda szlemelerin hukuka veya ahlaka uygun olmas gerektii zerinde nemle durulmutur. yle ki, Kta Avrupas hukuk sistemlerinde, szlemelerin hukuka veya ahlaka uygun olmas gerektii aksi takdirde szlemenin geersiz olaca ynndeki dzenlemelerin Medeni Kanunlarda veya Borlar Kanunlarnda yer ald grlmektedir. Geliimi mahkeme kararlarna dayanan Anglo-Amerikan hukukunda ise, mahkeme kararlarnda szlemelerin hukuka veya ahlaka uygun olmas gerektiinin belirtildii ve hukuka veya ahlaka uygun olmayan szlemelerin de geersizliine hkmedildii grlmektedir.

86

Hukuka veya ahlaka aykr olduklar ileri srlerek dava konusu yaplm szlemeler incelendiinde ise, sz konusu szlemelerin ierik, edim ve amalar bakmndan hukuka veya ahlaka aykrlna hkmedildii grlmektedir. Bir szlemenin yaplmasnn aka veya zmnen kanunda yasaklanm olmas ya da szlemenin ieriinin hukuka veya ahlaka aykr olmas ya da bireyin zgrlklerini ar lde kstlayarak adeta bir kle durumuna getiren bir taahhdn szlemede yer almas durumlarnda mahkemelerce sz konusu taahhdn ya da szlemenin tamamnn geersizliine hkmedilmektedir. Yine szlemenin ahlaka zellikle de cinsel ahlaka aykr ya da su tekil eden edimler iermesi durumunda da szlemelerin geersizliine hkmedilmektedir. Tbbi ve teknolojik gelimeler neticesinde gndeme gelen tayc annelik szlemelerinin de eer sz konusu szlemenin akdedilmesi aka yasaklanmakta ise hukuka aykrlk nedeniyle, herhangi bir yasaklayc dzenlemenin bulunmamas durumunda ise ahlaka aykrlk nedeniyle geersizlii ileri srlebilmektedir. Ayn ekilde taraflarn szleme yaparak ulamak istedikleri amacn hukuka veya ahlaka uygun olmad szlemeler de geersiz kabul edilmektedir.

Gerek Kta Avrupas hukuk sisteminde gerekse Anglo-Amerikan hukuk sisteminde hukuka veya ahlaka aykr szleme, aykrln szlemenin btnne hangi lde sirayet ettii ve sz konusu aykrln szlemeden ayrlp ayrlamad gz nnde bulundurularak temelde tam ve ksmi butlan yaptrmna tabi tutulmaktadr.

87

Ayrca, hukuka veya ahlaka aykr szlemeler uyarnca verilenlerin iade edilip edilmeyecei sorunu da gerek Kta Avrupas hukuk sistemlerini gerekse Anglo-Amerikan hukuk sistemlerini megul etmitir. Her iki hukuk sisteminde hukuka veya ahlaka aykr szleme uyarnca verilenlerin iadesine ynelik taleplerin reddedilecei genel kural olarak kabul edilmi olmasna ramen hakkaniyete aykr sonularn domamas iin genel kurala istisnalar da ngrlmtr. Taraflarn kusuru ve taraflardan birinin szlemeyi ifa etmekten vazgemesi gz nnde bulundurularak ngrlen sz konusu istisnalarn, ar yorumlama yoluna gidilmedike, yerinde olduu kanaatindeyiz.

88

ZET

Tezimizin konusu Karlatrmal Hukukta Szlemelerin Kanuna, Ahlaka, Adaba Aykrl Sorunudur. almamz, giri ve sonu blmleri dnda blmden olumaktadr.

Giri blmnde, konunun sunulmasndan sonra, szleme zgrl ve snrlarna deinilmitir.

Birinci blmde, szleme zgrlnn snr olarak kanuna, ahlaka, adaba aykrlk kavram ve kapsam ve de kavrama ilikin eitli hukuk dzenlerinde yer alan hukuki dzenlemeler incelenmitir.

kinci blmde ise, szlemelerde grlen hukuka ve ahlaka aykrlk trleri, szlemenin yaplmasnn ya da szlemede yer alan taahhdn hukuk dzenince yasakland veya ahlaka aykr olduu durumlar ile szlemenin ediminin veya amacnn hukuka veya ahlaka aykr olduu durumlar gruplanarak ve mahkeme kararlar da gz nnde bulundurularak incelenmitir.

nc blmde ise, hukuka veya ahlaka aykr szlemelerin yaptrmlar ve hukuka veya ahlaka aykr szlemeler uyarnca verilenlerin iadesi sorunu incelenmitir.

89

Sonu blmnde, bu tez almas ile ulalan sonular Karlatrmal Hukuk prensibi erevesinde deerlendirilmitir.

90

SUMMARY

The subject of our thesis is The Problem of the Contracts Which Are Contrary to Law, Moral, Customs in Comparative Law. The thesis consists of three parts except for introduction and conclusion.

In the introduction part, after the presentation of the subject, freedom of contract and its limits is explained.

In the first part, as a limit of freedom of contract, the concept of illegality and immorality and the legal arrangements related to this concept are examined in various legal families.

In the second part, in light of the court decisions, the types of illegality or immorality in contracts such as the immoral or forbidden contracts and the contracts that have an illegal or immoral performance or subject matter which are gathered into groups are analyzed.

In the third part, the sanctions of illegality or immorality and the problem of the restitution are examined.

In the conclusion part, the consequences reached by this thesis are evaluated within the principles of comparative law.

91