KONUNUN TAKD M

Sosyal bilimler ve doa bilimlerinin metotlar zorunlu olarak farkl olmakla birlikte amalar farkszdr. kisi de geliimin kanunlarnn formlletirilmesinin aratrmaya alr. Paul Vinogradoff 1 yolunu demek iin olaylarn nedenlerini

hukukunda kullanlan temel szleme biimi i szlemesidir. Ancak giderek kuralszlaan igc piyasalarnda -szleme zgrl sonucu- ortaya kan yeni ve kanun tarafndan dzenlenmemi isimsiz szlemeler geleneksel i hukuku snrlarn zorlamaktadr. Borlar hukuku retisi, genel olarak isimsiz szlemelerin zmlenmesine ilikin yntemler gelitirmede hayli yol almtr. Ancak, i hukukunun koruyucu ve sosyal karakterinden kaynaklanan zellii nedeniyle, borlar hukukuna ilikin yntemlerin i hukuku ile ilgili isimsiz szlemelere uygulanmas tereddt yaratmaktadr. Bu alma, i hukuku ile ilgili isimsiz szlemelerin zmlenmesinde borlar hukukundaki isimsiz szlemelere ilikin birikimden yararlanmann mmkn olup olmad sorusundan yola klarak yaplmtr. Anlan soruya olumlu yant vermek mmkn olursa, yararlanma yntemlerinin ne olabilecei hususu da nem tamaktadr. Bilinli bir varlk olan insan konu edinen sosyal bilimlerin, -bilinsiz nesneleri inceleyen- doa bilimleriyle kyaslandnda nemli bir farkll vardr: Konusunu oluturan insann davranlarnn dardan anlalmasnn her zaman

Paul Vinogradoff, Ortaa Avrupasnda Roma Hukuku, ev.: Mehmet Tevfik zcan Ferhat Dzgren Sevtap Metin Ahmet Ulvi Trkba Erol z Taner Ayanolu, Gebe Yaynlar, stanbul, 1997, s.22.

mmkn olmamas2. Gerekten, hayatn ak iinde oluan sonsuz iliki biimini tmyle formle etmek ve belli kalplar iine sokabilmek imknszdr. Bununla birlikte, baz balklar altnda sistematik olarak elden geldiince snflandrarak bir takm sonular balamak mmkn olabilir. Bir sosyal bilim olarak hukuk, bylelikle oluturulan mspet hukuk kurallarn metotlu bir ekilde incelemeyi konu edinir3. Bilimsel metotlarla yaplan hukuki aratrma sayesinde tatbikata ynelik esnek tespitlere ulalabilir ve bylelikle eitli ilikilerin -akla kavuturularak- her somut olayda aratrlmas kolaylaabilir. Hukuk biliminin laboratuar uygulamadr, mahkemelerdir. O nedenle kazai itihatlar birok hukuki aratrmann hem k noktasn hem de hedefini tekil ederler. almada i hukukuyla ilgili isimsiz szlemeler aratrlrken, mmkn olduunca yarg kararlar gz nnde tutulmu ve nihayetinde uygulamaya fayda salayabilecek sonulara ulalmas hedeflenmitir. Yararlanlan kararlarn mahiyetinin daha iyi anlalmas iin karar metinlerine mmkn olduunca fazla yer ayrlmtr. Ayrca, arlkl olarak yarg kararlarndan tespit olunan isimsiz szleme rnekleri zerindeki uygulamalara zel nem verilmitir. Uygulamalar srasnda i hukuku ile ilgili isimsiz szlemeler unsurlarna paralanarak tanmlansa da, btnsel olarak tadklar anlam ve taraf menfaatleri emalarn da yardmyla- gzden karlmamaya allmtr. almann birinci blmnde isimsiz szleme kavram, nce szleme kavram erevesinde, szleme zgrl ilkesinin sonular arasnda genel olarak aklanmtr. Ardndan, isimsiz szleme eitleri ve zmlenmelerine ynelik grler rneklerle aklanmtr. Blm, isimsiz szlemelerin benzer baz hukuki messeselerle karlatrlmasyla sona ermektedir.

2 3

Murat eker, ktisadi ve Sosyal Bilimlerde Yntem ve Yaklam Sorunlar, Deiim Yaynlar, Ankara, 1986, s.21-22. Erden Kuntalp, Kark Muhteval Akit, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:291), Ankara, 1971, s.36.

kinci blmde i hukukunun isimsiz szlemeler zerindeki etkilerinin teorik erevesi incelenmitir. Blmde nce isimsiz szleme kavramnn i hukukuyla ilgisi kurulmutur. Ardndan, i hukukunun temel szleme biimi olan i szlemesi, edimlerine paralanarak aklanmtr. Bundan ama, i szlemesinin tip tayin edici edimini tekil eden ve isimsiz szlemelerde zellikle aranacak olan sre ve bamllk temelinde i grme edimini ayrtrmaktr. Bir sonraki admda, i szlemesinin tip tayin edici ediminin, yer ald isimsiz szleme asndan tad anlam incelenmitir. Blm, i hukukuyla ilgili isimsiz szlemelerin tabi olaca kurallarn aratrlmasyla sona ermektedir. nc ve son blmde, i hukukunun isimsiz szlemeler zerindeki etkilerinin, her isimsiz szleme eidi iin bir rnek incelenmek suretiyle somutlatrlmtr. Kukusuz, burada somut olay zmlemesinden ziyade, i hukukuyla ilgili baz isimsiz szlemelerin genel kavramsal incelemesinin amalandn eklemek gerekir. Blmde, bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szleme rnei olarak lojmanl i szlemeleri, bire ok tipik edimli (ikiz kombine) karma szleme rnei olarak ii avukatlk szlemeleri, yabanc tipte yan edim ieren szleme rnei olarak emein sermaye pay olarak konulduu adi irket szlemeleri ve kendine zg (sui generis) szleme rnei olarak ise i szlemesini andran i zinciri (franchising) szlemeleri yer almaktadr. Nihayet, alma ksa bir genel deerlendirme ile sona ermektedir.

B R NC BLM S MS Z SZLEMELER N SZLEME KAVRAMI EREVES NDE NCELENMES

simsiz (kanun tarafndan dzenlenmemi) szlemeler, szleme zgrl ilkesinin rndrler. O nedenle, nce szleme kavramnn ksaca erevesi izilmi, isimsiz szleme kavramnn tanm, oluturulan bu erevenin iinde szleme zgrlnn sonular arasna yerletirilmitir. Ardndan isimsiz szlemelerin eitlerini oluturan karma ve kendine zg szlemeler hakknda genel aklamalarda bulunulmu; nihayet isimsiz szlemeler benzer baka messeselerle karlatrlarak farklar tespit edilmitir. I. Szleme Kavram Inda simsiz Szlemelerin Genel Olarak Tanmlanmas A. Szleme Kavram Szleme kavram iin bazen akit bazen mukavele bazen de szleme terimleri kullanlmaktadr. Her deyim arasnda Trk Hukuku asndan fark bulunmamaktadr4. Nitekim Trk Ticaret Kanunu md.1464de gerek bu kanunda gerekse dier kanunlardaki mukavele ve akit szleri ayn manaya gelir ifadesine yer verilmitir. Anlan hkmde daha sonralar yaygn olarak kullanlmaya balanan szleme terimine yer verilmemesi, yasann yaplma tarihinin eski olmasna balanabilir. Ticaret Kanununa sonradan eklenen baz hkmlerde szleme terimine yaygn olarak yer verilmitir (rnein 1994de eklenen TTK md.1297, 1983de eklenen TTK md.1404 vs.). Ayn ekilde 1926 tarihinde karlan Borlar Kanununda da mukavele ve akit terimlerinin yan sra, 1981 ylnda 110.maddeye eklenen bir
4

Selahattin Sulhi Tekinay, Sermet Akman, Halk Burcuolu ve Atill Altop, Tekinay Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 6.Bas, Filiz Kitabevi, stanbul, 1988, s.65; Aydn Zevkliler, zel Bor likileri, 7.Bask, Sekin Yaynclk, Ankara, 2002, s.29.

fkrada szleme terimi kullanlmtr. 1982 Anayasasnda ve 4721 Sayl ve 2001 Tarihli Yeni Medeni Kanunda5 ise sadece szleme terimi tercih edilmitir. Uluslararas hukuk literatrnde szleme (convention) terimi genelde nemli ve kural koyucu ok tarafl antlamalar (trait) ifade etmektedir6. dare hukuku anlamnda szleme ise, kamu kurulularnn idare hukuku kurallarna dayanarak yaptklar szlemeler olarak tanmlanabilir7. Konumuz asndan borlar hukuku anlamnda szleme deyiminden ise bor dourucu szlemeyi anlamak gerekir8. Borlar Kanununda szleme kavram aka tanmlanmak yerine dolayl olarak tarif edilmitir. Yasada iki taraf karlkl ve birbirine uygun surette rzalarn beyan ettikleri takdirde akit tamam olur (md.1/1) denilerek szlemenin kurulma koullar belirtilmekle yetinilmitir. Hkmn dikkate deer yn, Borlar Kanununun ilk maddesini tekil etmesine ramen sadece bor dourucu szleme (bor szlemesi - contrat) den deil, genel anlamda szlemeden (convention) bahsetmesidir9. Bylelikle, miras, ahs veya aile hukuku benzeri dier medeni hukuk szlemeleri de kapsam iine alnmaktadr. Sz konusu bak as, Yeni Medeni Kanunda bu kanun ve Borlar Kanununun genel nitelikli hkmleri, uygun dt lde tm zel hukuk ilikilerine uygulanr denmek suretiyle de tekrar teyit olunmutur (md.5). Borlar Hukuku asndan szleme kavramn eksiksiz tanmlayabilmek iin ncelikle hukuk sistemindeki yerini belirlemek gerekir. Hukuki etki douran, dolaysyla hukuk dzeninin belirleyerek bir sonu balad olaylar hukuki olay
5 6

Resmi Gazete, Say: 24607, Tarih: 08.12.2001. Szleme kavramnn, yerine gre hem uluslararas rgtlerin yaptklar antlamalar hem de devletlerin yapt ikincil nemde antlamalar anlamnda kullanlan anlama (accord) kavram ile kartrlmamas gerekir (Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, I.Kitap, II.Bask, Turhan Kitabevi, Ankara, 1989, s.98). 7 Bir szlemenin idari szleme olarak nitelenebilmesi iin, taraflarndan birinin idare olmas, kamu hizmetinin yrtlmesine ilikin olmas ve idareye zel hukuk yetkilerini aan bir takm yetkiler tannm olmas gerekir (eref Gzbyk, Ynetim Hukuku, 4.Bas, S Yaynlar, Ankara, 1991, s.198-199). 8 Fikret Eren, Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 8.Bas, Beta Basm, stanbul, 2003, s.184-185. 9 Andreas B. Schwarz, Borlar Hukuku Dersleri, Cilt I, ev.: Blent Davran, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:75), stanbul, 1948, s.167; Eren, a.g.e., s.184-185.

olarak nitelendirilmektedir. Bunlardan insan iradesi veya hareketi sonucu meydana gelenleri hukuki fiil olarak adlandrlrlar10. Belirtilen fiillerden, hukuk dzeninin koruduu bir neticeye ynelen irade aklamalar eklinde gelienleri hukuki ilem kategorisinde deerlendirilmektedir11. Bunlarda iradenin yalnz fiile deil ayn zamanda hukuki sonucuna da ynelmesi arttr12. Hukuki ilemlerin snflandrlmasnda en nemli yntem, itirakilerin saysn esas alan ayrmdr. Yalnz bir tarafn iradesini aklamas durumunda tek tarafl (bir tarafl - unilatral) hukuki ilemden bahsedilir. Eer iki veya daha fazla taraf iradesini aklyorsa ortada duruma gre iki tarafl (bilatral) ya da ok tarafl (multilatral) bir ilem vardr13. Szlemeler, bu sonuncu hukuki ilem snfna dhildir14. Hukuki ilemlerin, belirli bir hukuki sonucu yaratmaya ynelik olarak birbiriyle uyuan karlkl irade aklamalaryla oluanlar retide szleme olarak snflandrlmakta ve tanmlanmaktadr15. Kavram, hukuki ilemlerin en byk grubu tekil eden alt daln tekil etmektedir16. nemi, taraflarn kendi aralarnda uygulanmasn kaynaklanr17. istedikleri hukuk kuraln bylelikle belirleyebilmelerinden

Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.44, 46; Hugo Oser ve W. Schnenberger, Borlar Hukuku (Birinci Ksm), Adalet Bakanl Yaynlar, Ankara, 1947, s.29. 11 Andreas Von Tuhr, Borlar Hukukunun Umumi Ksm, 2.Bask, Cilt 1-2, ev.: Cevat Edege, Yargtay Yaynlar (Yay.No:15), Ankara, 1983, s.133; Zevkliler, a.g.e., s.29; Hseyin Avni Gktrk, Borlar Hukuku, Ankara, 1946, s.111-112. 12 Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.48. 13 Von Tuhr, a.g.e., s.134; Safa Reisolu, Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 8.Bask, Beta Basm, stanbul, 1990, s.45-46; Konuyla ilgili olarak, Tekinayn iaret ettii bir karklktan da sz etmek gerekir: Bir tarafl hukuki ilem olabilir ancak bir taraf bulunan szleme olmas mmkn deildir. Bununla birlikte retide taraflardan sadece birine bor ykleyen szlemelere yaygn olarak bir tarafl szleme denmektedir (Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.68). 14 Burada, 4054 Sayl Rekabetin Korunmas Hakknda Kanun (Resmi Gazete, Say: 22140, Tarih: 13.12.1994) md.4/1de kullanlan anlama deyiminin szleme kavramn iermekle birlikte daha geni bir anlam ifade ettiini hatrlamak yararl olabilir. Rekabet Hukukundaki anlamann hukuki ilem olmas art deildir. Belirli bir mal veya hizmet piyasasnda dorudan veya dolayl olarak rekabeti engelleme, bozma ya da kstlama amac tayan veya bu etkiyi douran yahut dourabilecek nitelikte olan herhangi bir hukuki fiilin, hukuki bir sonuca ynelmeksizin gerekletirilmesi nedeniyle hukuki ilem veya szleme saylmad hallerde dahi anlama saylabilecei kabul edilmektedir (Nazl Aksoy, Rekabetin Korunmas Hakknda Kanuna Aykrln zel Hukuk Alanndaki Sonular, 1.Bask, Rekabet Kurumu Yay.No.144, Ankara, 2004, s.28, http://www.rekabet.gov.tr/word/tezler/nazliaksoy.doc, 06.04.2005). 15 Eren, a.g.e., s.185; Aytekin Ataay, Borlar Hukukunun Genel Teorisi, Birinci Yarm, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No: 470), stanbul, 1975, s.213; Zevkliler, a.g.e., s.29. 16 Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.55. 17 Eren, a.g.e., s.185.

10

Daha ayrntl bir tanm getiren TEK NAYa gre ise szleme, genel olarak, birbirinden farkl menfaat ve amalarla hareket eden kiiler arasnda hukuki bir sonu dourmak ve zellikle bir bor ilikisi kurmak, mevcut bir borta deiiklik yapmak ya da onu bsbtn ortadan kaldrmak iin yaplan anlamadr18. O halde szleme, hukuki deer tayan bir amaca erime vastasdr19. B. Szleme erevesinde Bor Tipleri Trk Borlar Hukukunda szlemeler erevesinde mevcut bor tiplerini ayrt etmek almann amac ve yntemi asndan nem tamaktadr. Bir isimsiz szlemenin snflandrlmasnda, ierdii -eitli szlemelere ait- unsurlar ayrtrlmadan nce dzenledii arlkl bor tipinin veya tiplerinin tespiti gerekmektedir. Szleme erevesinde bor tiplerine ulamak iin, Borlar Kanunumuzun zel ksmnda dzenlenen szlemelerin -edimler asndan- sistematii hakknda retide yaplan gruplandrmalardan yararlanmak uygun olacaktr. Borlar Kanununun zel ksmnda dzenlenen szlemeler retide farkl gruplandrmalara tabi tutulmutur. rnein TEK NAYa gre szlemeler; mlkiyeti geirme borcu douran (satm, trampa, balama), kullanmay devir borcu douran szlemeler (kira, ariyet, dn), i grme borcu douran szlemeler (hizmet, istisna, neir, veklet vs.), muhafaza szlemeleri (saklama, ardiye), teminat szlemesi (kefalet), baht ve talih szlemeleri (kumar ve bahis), irat ve bakma szlemeleri (kayd hayat ile irat, lnceye kadar bakma), irket szlemesi (adi irket)

18 19

Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.65. Kuntalp, a.g.e., s.42.

olmak zere sekiz ana balk altnda gruplandrlabilir20. talih szlemeleri grubunda incelemeleridir21.

NANn ve

NENin gruplandrmalarnn bundan fark irat ve bakma szlemelerini baht ve

TANDOAN, ZEVKL LER, AKYOL ve YAVUZ ise farkl olarak kayd hayat ile irat ve lnceye kadar bakma szlemelerini; kumar, bahis ile birlikte sonular talih ve tesadfe bal szlemeler isimli tek bir grupta incelemitir. Hatta TANDOAN muhafaza szlemelerinin de i grme szlemeleri grubunda incelenebileceini belirtmektedir22. Ayn ekilde ATAAY da muhafaza szlemelerinin i grme szlemeleri grubunda yer ald kansndadr23. te yandan, SCHWARZn dier yazarlardan ayrlan gruplandrmasna gre szlemeler; devir ve fera borcu douran akitler (satm, trampa, balama), kullandrma akitleri24 kullanma ve yararlanma hakk veren akitler (kira, ariyet, dn), geni anlamyla i akitleri (hizmet, istisna, neir, vekalet ve onun hkmne tabi olan akitler25, saklama, ardiye), rizikolu muhataral- akitler (kefalet, kumar ve bahis, kayd hayat ile irat, lnceye kadar bakma),
Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.73-76; KUNTALP de genel hatlaryla benzer bir sralama yapmakla birlikte baht ve talih szlemeleri yerine ciddi bir iktisadi gaye olmakszn bir kazan teminine veya bir iddiay takviyeye ynelmi akitler deyimini kullanmaktadr. Yazara gre talih veya tesadfe bal olan ya edimin varl ya da kapsamdr; hatta talih veya tesadf, kumar ve bahis szlemelerinin tek unsuru olmayp baka szlemelerde de mevcut olabilir: O halde kumar ve bahis szlemelerinin tipik karakterini ciddi bir iktisadi gaye olmamas belirler (Kuntalp, a.g.e., s.57). 21 Ali Naim nan, Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:435), Ankara, 1979, s.87-88; Turgut nen, Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Yarg Yaynevi, Ankara, 1999, s.27. 22 Halk Tandoan, Borlar Hukuku (zel Bor likileri), Cilt:I/1, 6.Basm, Evrim Basm, Yayn, Datm, stanbul, 1990, s.5-6; Zevkliler, a.g.e., s.48-49; Cevdet Yavuz, Trk Borlar Hukuku (zel Hkmler), 6.Bas, Beta Basm, stanbul, 2002, s.15-17; ener Akyol, Borlar Hukuku (zel Bor likileri), 1.Fasikl, Faklteler Matbaas, stanbul, 1984, s.4-5. 23 Ataay, a.g.e., s.249. 24 FEYZ OLU bunlar kullanma ve yararlanma hakk veren akitler olarak nitelendirmektedir (Feyzi Necmeddin Feyziolu, Borlar Hukuku ( kinci Ksm-Akdin Muhtelif Nevileri), Cilt:I, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:560), stanbul, 1978, s.22). 25 Yazar, veklet hkmne tabi olan szlemelerden; veklet, itibar mektubu ve itibar emri, tellallk, vekletsiz i grme, komisyon, nakliye, ticari mmessillik, ticari vekillik ve havalenin, anlalmas gerektiini belirtmektedir (Schwarz, a.g.e., s.28-29).
20

adi irket akdi

olmak zere be ana balk altnda gruplandrlabilir26. FEYZ OLUnun gruplandrmasnn bundan fark saklama ve ardiye szlemelerini emanet akitleri isimli ayr bir balk altnda incelemesidir27. TUNOMAn gruplandrmas ise; devir borcu douran szlemeler (satm, trampa, balama), kullandrma borcu douran szlemeler (kira, ariyet, dn), bakasnn hizmetinde veya kar iin alma (i yapma) borcu douran szlemeler (hizmet, eser, neir, vekalet ile zel eitleri, saklama, ardiye), bir tehlike yklenme borcu douran szlemeler (kefalet, kumar ve bahis, kayd hayat ile irat, lnceye kadar bakma, adi irket) eklindedir28. TUNOMAn drt grupta zetledii tasnif, soyut ve geni kapsaml olmas nedeniyle, almamzn yntemi asndan daha uygundur. Bylelikle szlemeler hukuku asndan bor tipleri; mlkiyeti geirme borcu, kullandrma borcu, bakasnn hizmetinde veya kar iin alma (i yapma/i grme) borcu, bir tehlike yklenme borcu

olarak zetlenebilir. alma asndan zel nem tayan i grme borcunun ierii hayli geni olup i szlemesi, eser szlemesi vb. farkl szlemeleri kapsamaktadr. O nedenledir ki -ileride ayrntsna girilecei zere- i szlemesinin tipik edimi olarak i grme edimi deil, sre ve bamllk temelinde i grme

26 27

Schwarz, a.g.e., s.26-30. Yazar, saklama ve ariyet szlemelerinin amacnn hizmet deil, hizmetle salanan muhafaza durumu olduu dncesindedir (FEYZ OLU, a.g.e., 31-32). 28 Yazar, adi irket szlemesinin farkl nitelik tasa dahi bir tehlike yklenme borcu douran szlemeler bal altnda deerlendirilebilecei grndedir (Kenan Tunoma, Trk Borlar Hukuku (zel Bor likileri), Cilt:II, 3.Bas, stanbul, 1977, s.26-27); Ayn yndeki bir baka tasnif iin bkz.: Ferit H. Saymen ve Halid Kemal Elbir, Trk Borlar Hukuku (Umumi Hkmler), Filiz Kitabevi, stanbul, 1966, s.27-29.

10

edimi bir btn olarak benimsenmitir29. almada her bir isimsiz szlemede ngrlen borlarn bunlardan hangisine girdii ve szlemeye belirleyici karakterini hangisinin verdii tespit olunacak, sonrasnda hukuki mahiyet ve neticeler aratrlacaktr. C. Szlemelere Hkim Olan Temel lkeler Szlemeler hukukunda szlemelerin kural olarak rzai olmas ilkesi ve szlemelerin nisbilii ilkesi mevcut ve nemlidirler. Bununla birlikte almann amac asndan zellikle szleme zgrl ilkesi ile snrlarna ve sonularna daha geni yer verilmi, dierleri ksaca aklanmakla yetinilmitir. 1. Szlemenin Kural Olarak Rzai Olmas lkesi Szlemenin kurulmasn salayan, karlkl ve birbirine uygun irade aklamalar icap ve kabul olarak adlandrlrlar30. Szlemenin rzailii ilkesi uyarnca akdin kurulmas iin rzalarn bu ekilde karlkl beyan yeterlidir; Roma Hukukunun aksine, ayrca szlemenin konusunu oluturan eyin teslimi art deildir31. 2. Szlemenin Nisbilii lkesi ve stisnalar Szlemenin nisbilii ilkesi uyarnca szleme iki tarafl hukuki ilemlerde sz konusudur ve bir szleme ilikisi kural olarak yalnzca taraflar iin hak ve borlar dourur32. Roma Hukukunda szlemenin etkisi onun taraflar ile snrldr33 olarak belirtilen szlemenin nisbilii ilkesi, szlemeye nc ahs

Bkz.: kinci Blm, II, B, 1 bal altndaki aklamalar. Ataay, a.g.e., s.215. 31 Ziya Umur, Roma Hukuku Ders Notlar, 3.Bas, Beta Basm, stanbul, 1999, s.335. 32 Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.77; Eren, a.g.e., s.20-21; Teoman Aknal, Sorumluluk Hukukunda Szlemenin Nisbilii Prensibinin Almas, Yargtay Dergisi, Cilt 14, Say:5, Temmuz 1988, http://www.adliye.org/makaleler/sorhuks%F6znispilasilmasi.html, 20.05.2005. 33 res inter alios acta aliis neque prodest.
30

29

11

yararna hkm konulamaz34 isimli bir baka ilke ile tamamlanmakta ve bylelikle bir szlemede nc ahsn yararnn amalanmas da yasaklanmaktayd35. te yandan, modern hukuklarda artk anlan ilkeye baz istisnalar da getirilmitir. Hatta yle ki artk szlemenin nisbilii ilkesinin ald dahi yaygn olarak vurgulanmaktadr. Trk Hukukunda BK mad.111de dzenlenen nc kii yararna szleme bata olmak zere, yasal olarak dzenlenen baz durumlarda nc kiilerin de taraf sfat tamamalarna ramen, dorudan veya dolayl olarak szleme ilikisine katlarak kar salayabilecekleri ya da ykmllk altna girebilecekleri kabul edilmektedir36. Yine de szlemenin nisbilii ilkesi kural olarak Yargtay tarafndan benimsenmekte ve uygulanmaktadr37.

34 35

alteri stipulari nemo prodest. ener Akyol, Tam nc ahs Yararna Szleme, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:501), stanbul, 1976, s.1-3. 36 Zevkliler, a.g.e., s.30; Teaml gerei ya da zel yasalar gerei akdedilen nc ahs yararna szleme rnekleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz.: Akyol, 1976, s.41-50. 37 Davacnn, dava d mteahhit Sebahattin Sekin'den harici szleme ile bir daire satn ald taraflarn kabulndedir. Dava d mteahhit ile arsa sahipleri arasnda yaplan kat karl inaat szlemesi gereince mteahhidin payna den daireyi harici szleme ile davacya devretmesi alacan temliki niteliinde bulunduu ve yazl da yapld iin geerlidir. Ne var ki bu szleme taraflar bulunan davac alc ile dava d mteahhidi balar. Deiik bir anlatmla davac, bu szlemeden doan haklarn daval arsa sahiplerinden isteyemez. Ancak 1.Hukuk Dairesi Hkimi Orhan Uzgrenin bu karara yazd kar oy yazs da dikkate deerdir: () Temelde akitlerin yalnzca taraflar bakmndan balayc olup, onlar hakknda hukuki sonu douraca bilinen bir kuraldr. Kat karl inaat szlemeleri, sat-eser nitelikleri itibariyle karma; arsa sahibinin, ykleniciye henz kar edimini yerine getirmeden kendisine geirilmi veya geirilmesi vaad edilmi haklar veya bunlarn bir ksmn nc kiiye devretme yetkisi verdii hallerde de birleik szleme niteliindedir. Bu nitelikte kat karl inaat szlemesi yapan arsa sahibi de ykleniciye devrettii, hakkn nc kiiye devredilebileceini bilen kimsedir. Buna batan rza gstermi, icazet vermitir. Hal byle olunca, artk arsa sahibi ile yklenici arasnda dzenlenen akdin, iki tarafl olma zelliini kaybettii, ykleniciden hak temellk eden nc kiileri de kapsayan ok tarafl bir akit niteliine brndnn kabul gerekir. Byle bir akdi ilikide de, akde dhil olan nc kiileri yok sayarak zm retilemez. Daire ve onu benimseyen Hukuk Genel Kurul kararnda ifade edildii zere, ok tarafl ilikinin reddiyle, akitlerin isteklerini yekdierine kar ileri srmesi gerektii dncesi kabul edilemez (Yargtay HGK, 02.02.2000, E.2000/13-51, K.2000/54, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005); Ayn ynde bkz.: Yargtay 1.HD, 26.10.2000, E.2000/12433, K.2000/13094, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005; Yargtay 1.HD, 16.10.2001, E.2000/10200, K.2001/10747, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005.

12

3. Szleme zgrl lkesi ve Snrlar simsiz szlemelerin iinde yer ald kavramsal erevenin tasviri iin szleme zgrl ilkesinin tanmlanarak snrlar ve sonularyla beraber ortaya konmas gerekmektedir. a. Tanm Fransz Devrimi sonrasnda hzla yaylan bireyci liberal akm hukuk sistemlerine irade zgrl ilkesi olarak yansmtr. Anlan ilkeye gre insan, kiiliinin da vurumu olan iradesiyle bir takm haklar ve borlar ortaya karmakta kamu yarar gerei olarak belirlenecek snrlar iinde kalmak artyla- serbesttir38. Szleme zgrl ilkesi (akit serbestisi) ise irade zgrl ilkesinin grnmlerinden biri olup kaynan ayn ekilde liberalizme dayanan klasik hukuk grnden almaktadr39. On dokuzuncu yzylda szleme hukukunun gelimesine byk etki yapan szleme zgrl ilkesi, her bireyin kendi karlarnn en iyi savunucusu olduu nkabulne dayanmaktadr40. Szleme zgrl ilkesine gre kiiler, bir szlemeyi yapp yapmamakta, szleme yapacaklar taraf semekte, szlemenin tabi olaca ekli belirlemekte, yaplan szlemeyi deitirmek veya ortadan kaldrmakta ve nihayet szlemenin ieriini dzenlemekte -baz snrlamalar dairesinde- zgrdrler41. yle ki SCHWARZn veciz ekilde ifadesi ile akitler taraflar arasnda hukuk yaratrlar42.
38

Kemalettin Birsen, Borlar Hukuku Dersleri (Borlarn Genel Hkmleri), 4.Bas, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:1290), stanbul, 1967, s.28-29; rade zgrl ilkesine eletirel bir yaklam hakknda bkz.: Ergun zsunay, Borlar Hukuku, Cilt I, Filiz Kitabevi, stanbul, 1983, s.53-55. 39 rfan Batu, Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Ege niversitesi ktisadi ve Ticari Bilimler Fakltesi Yaynlar (Yay.No:64/40), zmir, 1973, s.52; Zevkliler, a.g.e., s.34; Eren, a.g.e., s.267; Saymen ve Elbir, a.g.e., a.132; Ekrem Edg, Borlar Hukuku (Umumi Hkmler), Sevin Matbaas, Ankara, 1967, s.90; Mehmet Ayan, Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 2.Bask, Mimoza Yaynlar, Konya, 1998, s.6. 40 Catherine Elliott ve Frances Quinn, Contract Law, 4.Bas, Pearson Education Limited (Longman), Harlow, ngiltere, 2003, s.4. 41 Tandoan, 1990, s.9-13; Zevkliler, a.g.e., s.34 vd. 42 Schwarz, a.g.e., s.326; Ancak Tunomaa gre Borlar Hukuku alanndaki bu serbesti ok bytlmemelidir. nk eitli nedenlerin meydana getirdii sosyal tipteki ilemler (fiili szleme

13

Kiilerin bir szlemeyi yapp yapmamakta zgr olmalar, ayn zamanda kendilerinin de bakalarn szleme yapmaya zorlayamayaca anlamna gelmektedir. te yandan yasalarla getirilen szleme yapma mecburiyeti ve ahsn kendi iradesiyle baland szleme yapma vaadi halleri kuraln istisnasn tekil etmektedir43. Kiilerin szleme yapacaklar taraf semekte zgr olmalar, herkesin istedii kimseyle istedii szlemeyi yapabileceini ifade etmektedir. Ancak szleme yapma mecburiyeti ve szleme yapma vaadi halleri burada da istisna oluturmaktadr. Nitekim kamu hizmeti veren kurumlarn ya da hukuki veya fiili tekele sahip kiilerin iltihaki (katlmac) szlemeleri yapmaktan kanmas sz konusu olamaz44. Yargtay da fertlerin belirli artlara uymak ve bedelini de vermek kouluyla tekel durumundaki genel hizmetlerden faydalanabilecei grndedir45. Ancak yararlanma teknik olanaklarn elverdii lde mmkndr46. Kiilerin szlemenin tabi olaca ekli belirlemekte zgr olmalar, ekil serbestisi olarak da adlandrlmaktadr. Bir szlemenin geerli olarak addedilmesini ayrntl baz ekil kurallarna uyularak yaplmas artna balayan Roma Hukuku genel olarak bu ynyle almtr47. ekil serbestisinin benimsendii Borlar Kanunumuzda da szlemelerin geerliliinin kanunda aka belirtilmedike hibir ekle tabi olmad belirtilmektedir (md.11/I). Aka ekle bal klnan
ilikileri) ile genel ilem kaytlar Borlar Kanununun kiilere tand serbestlii geni lde snrlamlardr (Tunoma, 1977, s.6); Ayn ynde ayrntl aklamalar iin bkz.: Yeim M. Atamer, Genel lem artlarnn Denetlenmesi, 2.Bask, Beta Basm, stanbul, 2001, s.21 -29. Aydn Aybay, Borlar Hukuku Dersleri, 9.Bas, Beta Basm, stanbul, 1984, s.39; Zevkliler, a.g.e., s.35. Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.487; Aybay, a.g.e., s.39-40; Katlmac (iltihaki) szlemeler, bir kamu hizmeti ifa edip hukuken veya eylemli olarak tekel durumu arz eden ve halkn yararlanmas gereken (elektrik veya havagaz gibi) teebbslere ait szlemeleri ifade eder (Yargtay 4.HD, 17.06.1982, E.1982/5688, K.1982/6311, Tandoan, 1990, s.10, dn.26a). 05.04.1944 Tarihli ve 12 Sayl Yargtay BK, Tandoan, 1990, s.10, dn.26a; Yargtay 4.HD, 20.03.1980, E.1980/1671, K.1980/3675, Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.487, dn.1 Yargtay 4.HD, 16.06.1975, E.1975/3743, K.1975/7667, Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.487, dn.1. O dnemde dahi toplum ihtiyalarnn zorlamas dolaysyla satm, kira, vekalet benzeri baz szlemeler ekil artndan mstesna tutulabiliyordu (Birsen, a.g.e., s.30); Alfret Martin, Borlar Kanunu erhi Umumi Nazariyeleri, Cilt I, ev.:Ahmet Cevat, Adliye Vekaleti statistik ve Neriyat Mdriyeti, stanbul, 1930, s.20.

43 44

45 46 47

14

gayrimenkul satm (BK md.213), gayrimenkul tellall (BK md.404) ve benzeri szlemelerin ise ancak belirtilen ekil artna uyulmak suretiyle batlanabilecei kukusuzdur. Kiilerin yaplan szlemeyi deitirmek veya ortadan kaldrmakta zgr olmalar ancak taraflardan birinin hakl bir nedeni olmas veyahut taraflarn karlkl anlamas artyla mmkndr. Aksi takdirde haksz yere tek yanl olarak szlemeyi deitiren veya bitiren tarafn sebep olduu zarar karlamas gerekir48. Ayrca, kanunen yazl olarak yaplmas zorunluluu bulunan bir szlemenin ilke olarak deitirilmesinin de ayn ekilde gerekletirilebileceinin unutulmamas gerekir (BK md.12). Kiilerin szlemenin ieriini dzenlemekte zgr olmalar, tip serbestisi olarak da ifade edilmektedir. Buna gre taraflarn, istedikleri ierik veya tipte, kanunun dzenledii (tipik) veya dzenlemedii (isimsiz - atipik) her trl szlemeyi yasal snrlamalara aykr dmemek artylabatlamas mmkndr49. Yargtaya gre de szleme serbestisi kiilerin kanun tarafndan dzenlenmi olan szleme tiplerinden ayr karma veya nevi ahsna mnhasr szlemeler yapmak ve bunlarn koullarn diledikleri gibi tespit etmek, hukuka (yani buyurucu ve yasak koyan hukuk kurallarna) ve ahlak ve adaba aykr olmamak artyla kanun tarafndan dzenlenmi olan szlemelerin fizyonomisini (tipini) deitirmek ve konusunu yasal snrlar iinde tayin etmek hakkn haiz olmasn ifade eder50. Szleme zgrl ilkesi, Roma Hukukunda ngrlen snrl sayda szleme tipinin almasyla ortaya kmtr. Nitekim Roma Hukukundaki akitler sisteminde ne szleme zgrlnden ne de onun hukuk tekniine yansyan hali
48 49

Zevkliler, a.g.e., 36. Tandoan, 1990, s.12; Zevkliler, a.g.e., s.27. 50 Yargtay 4.HD, 26.10.1978, E.1977/13113, K.1978/12134, Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.483-484, dn.1; Yargtay HGK, 19.02.1997, E.1996/11-674, K.1997/87, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005; Yargtay HGK, 19.02.1997, E.1996/11-762, K.1997/77, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005; Yargtay 11.HD, 01.04.2002, E.2001/10794, K.2002/2870, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005; Yargtay HGK, 30.05.2001, E.2001/15-402, K.2001/459, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005.

15

olan tip serbestisinden bahsedilebilir: sk ekli kurallara uygun olarak belirlenen snrl saydaki szleme tipi dnda kalanlarn geerli addedilmesi mmkn deildir51. Oysa gnmz liberal hukuk sistemlerinde szleme zgrl baz snrlamalarla ilke olarak kabul edilmitir. Trk mevzuat asndan, Borlar Kanunu bir akdin mevzuu kanunun gsterdii snr dairesinde serbeste tayin olunabileceini belirtmektedir (md.19/1). Keza Anayasann 48.maddesine gre herkes diledii alanda alma ve szleme hrriyetlerine sahiptir. Ancak zel hukukun baz baka dallarnda miras hukukunda, aile hukukunda ve eya hukukunda- yasaca saylan snrl sayda szleme yaplabilmesi ilkesinin ar bastn unutmamak gerekir. Zikredilen alanlarda ancak yasayla ngrlen szleme tiplerinin ngrlen ierikleriyle yaplmas gerekir; szleme zgrl akit yapp yapmama ve diledii ile akit yapma serbestisinden teye geemez52. b. Szleme zgrlnn Snrlanmas Szleme iradeye dayanan bir ilemdir; temeli akl ya da adalet deildir53. O nedenle akitlerin toplum dzenine ve yararna aykr hkmleri asndan bir takm kstlara tabi klnarak bylelikle szleme zgrlnn snrlanmas gerektii phesizdir. Szleme zgrlnn snrlanma yntemlerine baklarak, hukuk dzenleri ve dayandklar iktisadi doktrinler hakknda genel deerlendirmeler yapmak mmkndr. Szleme zgrl ile bunun snrlanmas meselesinin, tad sosyal nitelikten dolay, i hukukuyla ilgisi byktr.

51

52

53

Umur, a.g.e., s.335; Schwarz, a.g.e., s.329-330; Roma Szlemeler Sistemi hakknda ayrntl bilgi iin bkz.: Paul Koschaker Kudret Ayter, Modern zel Hukuka Giri Olarak Roma zel Hukukunun Ana Hatlar, Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Dner Sermaye letmesi Yaynlar (Yay.No:39), zmir, 1993, s.204 vd. Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.485; Mustafa Reit Karahasan, Sorumluluk Hukuku (Szlemeler), 6.Bas, Beta Basm, stanbul, 2003, s.256; Feyziolu, a.g.e., s.15; Saymen ve Elbir, a.g.e., s.133; Yargtay da ayn hususa vurgu yapmaktadr: Tapu ktne verilecek erhler, KK., BK., Tapu Kanunu ve Tapu Sicili Tznde snrl olarak gsterilmitir. Bunlarn dnda herhangi bir ahsi hak, kyas yoluyla dahi olsa; erh verilemez. Zira, eya hukukunda snrl say (numerus clausus) ilkesi geerlidir (Yargtay 15.HD, 11.12.1997, E.1997/4209, K.1997/5345, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005). Walter Yung, Akitlerde Objektif Unsurlar, (ev.: Halk Tandoan), Ajans Trk Matbaas, Ankara, 1966, s.517.

16

Szlemeler alannda getirilen uyulmas zorunlu kurallar ve yasaklayc nlemler genel olarak kamu dzeni olarak kavramsallatrlabilir54. Uyulmasnda toplumun genel yarar bulunan hukuk kurallarnn kamu dzenine ilikin olduu kabul edilir ve bu trden hkmlerin toplam kamu dzenini oluturur55. Kamu dzeni nispidir; devletten devlete, devirden devire deiebilir56. Kavram, sosyal kamu dzeni ve ekonomik kamu dzeni olarak balca iki ksmda incelenmektedir. Sosyal kamu dzeni gerei yaplan mdahalelere rnek olarak i szlemeleri ya da kira szlemeleri gsterilebilir. Sz konusu mdahaleler szlemelerde zayf olan tarafn gl olan taraf karsnda korunmas iin gerekletirilir57. Ekonomik kamu dzeni gerei yaplan mdahalelere rnek olarak ise iletmeler arasnda yaplan rekabeti snrlayc veya tekel oluturmaya ynelik szlemelere ilikin engelleyici rekabet yasalar gsterilebilir. Belirtilen kurallarn amac serbest piyasa dzenini daha az eitsizlie sahip ve kabul edilebilir hale getirmektir58; o halde son tahlilde ekonomik kamu dzeni gerei yaplan snrlamalarn da sosyal kayglarla gerekletirildii sylenebilir. nk gler aras dengenin bozulmas halinde ekonomik anlamda gsz olanlarn korunmas dncesi Anayasa (Balang Ksm, md.2, md.5) ile gvence altna alnan sosyal hukuk devleti ve sosyal adalet ilkesine dayanmaktadr59.

54

55

56

57

58 59

Reat Kaynar, Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Sulhi Garan Matbaas, stanbul, 1969, s.41; Kamu dzeninin sz konusu olabilmesi iin, bir kurala aykrln memleketin hukuk dzeninin temel ilkelerinden biriyle atmas veya memleketin genel hukuk duygusunun ar ekilde zedelenmesi gerekir (Turgut Uygur, Aklamal tihatl Borlar Kanunu Genel Hkmler, Cilt I, Ankara, 1990, s.163). Kamu dzeni kavramnn irade zgrlnn snrlanmas asndan ayrntl bir incelemesi iin bkz.: Hseyin Hatemi, Hukuka ve Ahlaka Aykrlk Kavram ve Sonular, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:2059), stanbul, 1976, s.37 vd. Eren, a.g.e., s.288; Yargtay da kamu dzeni kavramnn, benzer ynler olmakla beraber her lkenin () kendisine zg tarihsel, sosyal, ekonomik ve dier koullarn oluturduu zel bir anlam tad grndedir (Yargtay Hukuk Genel Kurulu, 28.11.1973, 609/959, Mustafa Reit Karahasan, Trk Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Cilt I, Beta Basm, stanbul, 2003, s.273). Ren Savatier, Hukuki ve Ekonomik Adan Borlar Teorisi, ev.: Turgut nen Tamer nal, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn (Yay.No:40), Ankara, 1980, s.172-176; Erdem zdemir; Hukukunda Mutlak Emredici Hkmlerin Yeri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt:54, Say:3, 2005, s.96 97. Mslm Aknc, Ekonomik Kamu Dzeni ve Rekabet Kurumu, Rekabet Dergisi, Say:5, Ocakubat-Mart 2001, s.4-5, http://www.rekabet.gov.tr/pdf/5.pdf, 31.05.2005. Ayrnt iin bkz.: Halk Tandoan, Tketicilerin Korunmas ve Szleme zgrlnn Bu Adan Snrlanmas, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:416), Ankara, 1977, s.11-12; Ali Nazm Szer, Trkiyede Sosyal Hukuk, 2.Bask, Bar Yaynlar, zmir, 1998, s.5 vd.; Polat Soyer, Hizmet Akitlerinde erik (Hakkaniyete Uygunluk) Denetimi, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi 15.Yl Armaan, stanbul, 1991, s.266 - 267;

17

Devletin

szlemeler

hukukuna

sosyal

kayglarla

mdahale

ederek

snrlamalar getirmesi, genel olarak yasaklama, ruhsata veya izinlere tabi tutma, -szleme yapmaya- zorunlu klma, denetleme veya baz stratejik i alanlarnda bizzat iletme eklinde gerekletirilmektedir60. Sz konusu mdahaleler retide genellikle ya topluca snflandrlmakszn saylarak aklanm61 ya da szleme zgrl ilenirken kurallara istisna tekil ettii lde62 incelenmitir. TEK NAY ise szleme zgrlnn snrlandrlmas meselesini bamsz bir konu bal olarak ele alm; olumsuz snrlandrma ve olumlu snrlandrma balklar altnda ikiye ayrarak incelemitir63. Yazara gre baz szlemelerin yasaklanmas veya hkmsz addedilmesi olumsuz snrlandrmaya girmektedir. Bir takm snrlamalar getirmekle birlikte ilke olarak szlemenin gerekletirilmesine izin verilen (hatta bazen zorunlu klnan) szleme yapma mecburiyeti, -kira szlemesi benzeri akitlerde- edimlerde deer snrlamalar, szlemeleri kamu organlarnn iznine balamak, yargsal dzeltme gibi haller ise olumlu snrlandrma olarak adlandrlmtr64. Kanmzca da meseleye btnsel bak as nedeniyle bu snflandrma yerindedir. Trk Hukukunda szleme zgrlne genel bir snrlayc ereve izmek iin Anayasa ve Borlar Kanunundaki hkmlerden yararlanlabilir. Anayasa
Erol Ak, Olcay Altnta ve brahim Bahvanclar, Uygulamada Gvencesi, Legal Yaynclk, stanbul, 2005, s.15. 60 Batu, a.g.e., s.52-53. 61 Karahasan, Genel Hkmler, s.267 vd.; Aybay, a.g.e., s.36 vd.; Hfz Veldet Velidedeolu ve Read Kaynar, Borlar Hukuku (Umumi Hkmler), 2.Bas, Nazir Akbasan Matbaas, stanbul, 1957, s.43 vd.; Ahmet Klolu, Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 4.Bas, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004, s.60 vd.; Kemal Tahir Grsoy, Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Cilt I, Ksm 1, Ankara ktisadi ve Ticari limler Yksekokulu A Serisi Yaynlar (Yay.No:12), Ankara, 1970, s.176 vd.; Turhan Esener, Borlar Hukuku (Akitlerin Kuruluu ve Geerlilii), Cilt I, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:246), Ankara, 1969, s.201 vd.; Samim Gnensay, Borlar Hukuku, Cilt I, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:353), stanbul, 1948, s.74 vd.; Mustafa Reit Belgesay, Borlar Kanunu erhi, Cilt I, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1940, s.30-31; Fahiman Tekil, Borlar Hukuku, Yelken Matbaas, stanbul, 1981, s.82 vd.; Turgut Akntrk, Borlar Hukuku, 8.Bas, Beta Basm, stanbul, 2001, s.53 vd.; Esat Arsebk, Borlar Hukuku, 3.Basm, Gney Matbaaclk ve Gazetecilik, Ankara, 1950, s.342 vd. 62 Eren, a.g.e., s.270 vd. 63 Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.486 vd.; Aslnda Batu da akit yapma zgrlnn maddi snrlar ve akit yapma zgrlnn hukuki snrlar eklinde ikili bir snflandrmaya gitmitir. Ancak maddi snrlar kavram ile hukuki snrlar bal altnda anlatlan imkanszlk kavram yer yer i ie gemitir (Batu, a.g.e., s.54 vd.). 64 Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.486 vd.

18

uyarnca Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamaz (md.14/2). Burada Anayasann 48.maddesinde belirtilen szleme zgrlne de snr izildii aktr. te yandan Borlar Kanunu uyarnca bir szleme ancak, kanunun kati surette emreyledii hukuki kaidelere veya kanuna muhalefet; ahlaka (adaba) veya umumi intizama yahut ahsi hkmlere mteallik haklara aykr deilse muteber saylabilir (md.19/2). Konusu imknsz veyahut hukuka, ahlaka veya adaba aykr szlemeler geersizdirler (BK md.20/I). Borlar Kanunu md.19/2de yer alan kanuna kelimesi kaynak svire Borlar Kanununda yer almamaktadr; yasaya yanllkla eklendii iin dikkate alnmamas gerektii ifade edilmektedir65. retide kanunun kati surette emreyledii hukuki kaidelere veya kanuna muhalefet ibaresi genel olarak emredici hukuk kurallarna aykrlk eklinde yorumlanmaktadr66. Velidedeolu ise ibareyi hukuka aykrlk eklinde zetleyerek yaplmas yasak akitler ile emredici hukuk kaidelerine aykrlk olmak zere iki ksmda incelemitir67. Nihayet Tekinay, szleme zgrlnn olumsuz biimde snrlanmas bal altnda inceledii ibareyi deitirilemeyen kurallar ve yedek hukuk kurallar ile dier yasaklayc kurallar olmak zere iki blme ayrmtr68. retide genel olarak yerlemi

65

Karahasan, Genel Hkmler, s.267; Tekinaya gre kaynak svire Borlar Kanununa daha uygun bir eviri yle olmalyd: Kanunda yazl hkmlere uymayan anlamalar ancak, kanun deitirilemez nitelikte bir hkm koymam veya sz edilen uymama, kamu dzenine, ahlaka ya da kiilik haklarna aykr dmemi bulunduu takdirde caizdir (Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.494). 66 Klolu, 2004, s.65; Eren, a.g.e., s.287; Fritz Funk, Borlar Kanunu erhi (Umumi Hkmler), Cilt I, ev.: Hfz Veldet Velidedeolu Cemal Hakk Selek, niversite Kitabevi, stanbul, Tarihsiz, s.31; Karahasan buyurucu hukuk kurallar deyimini kullanmaktadr (Karahasan, Genel Hkmler, s.268); Aybaya gre ibare ksaca emredici kanun hkmlerine aykrlk olarak anlalmaldr (Aybay, a.g.e., s.37); Genel eilimin tersine ibareyi ikiye ayrarak inceleyen Batu da kanuna aykrlk ile emredici yasa kurallarna aykrlk kavramlarnn tek bir hukuka aykrlk kavram altnda telakki edilmesinin daha doru olacan belirtmektedir (Batu, a.g.e., s.58). 67 Velidedeolu - Kaynar, a.g.e., s.43-46. 68 Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.494-501.

19

bulunan emredici hukuk kurallarna aykrlk ifadesinin kavram btnyle karlad sylenebilir. Emredici hukuk kurallar taraflarn iradesiyle ortadan kaldrlmas mmkn olmayan, uyulmas mecburi kurallardr69. rnein BK md.139/Ide yer alan iptidaen mruru zamandan feragat batldr hkm karsnda artk taraflar szlemeyi yaparken herhangi bir haklarnn zamanamna uramayacan kararlatramazlar. Sz konusu kurallara yazl olanlarn yannda yazl olmayan kurallar da dhildir70. Hatta szlemenin emredici hukuk kurallarna aykr olduunu taraflarn bilmeleri veya bilmemeleri, szlemeyi geerli saymalar dahi yasak szlemenin hkmleri bakmndan etkili ve nemli deildir71. Bir kuraln emredici nitelik tayp tamad genelde aka belirtilmekle birlikte bazen o kuraln amacndan da anlalabilir72. Borlar Kanunu md.19 szlemede her trl hukuka aykrla deil emredici hukuk kurallarna aykrla geersizlik sonucunu balamtr. O halde yorumlayc veya tamamlayc nitelikteki yedek hukuk kurallarna73 aykr bir szleme geersiz olmayacaktr74. Bununla birlikte yedek hukuk kurallarnn szlemeler hukukuna mdahalede bulunmad yargs her zaman geerli kabul edilemez. Emredici hukuk kurallarndaki kadar sert ve kesin olmasa dahi, szleme kurulurken aksi kararlatrlmayan durumlarda taraflarn iradeleri dnda yedek hukuk kurallarnn uygulanmas olasdr75. te yandan, bir szlemenin emredici hukuk kurallarna aykr olmasnn deiik grnmleri olabilir. Emredici hukuk kurallar, bazen szlemenin yaplmasn bazen szleme ile kararlatrlan edimleri bazen de

69 70

Aybay, a.g.e., s.36. Karahasan, Genel Hkmler, s.268. 71 Yargtay 4.HD, 15.05.1980, E.1980/3739, K.1980/6344, Karahasan, Genel Hkmler, s.269. 72 Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.495. 73 Tamamlayc kurallar taraflarn szlemede hi deinmedikleri boluklar doldururken (rnein BK md.144 uyarnca hilfna mukavele olmadka mteselsil borlulardan biri kendi fiili ile dier borlularn vaziyetlerini arlatramaz) yorumlayc kurallar ise taraflarn deindikleri hususlarda irade beyanlarn akla kavuturmakta (rnein szlemede ifa zaman olarak ayn ortas belirlenmise bundan kast BK md.75 uyarnca ayn 15idir) kullanlrlar. Bunlarn hepsi taraflarn aksini kararlatrarak etkisiz klabilecekleri yedek hukuk kurallarn olutururlar (Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., 497-498). 74 Klolu, 2004, s.65. 75 Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.498.

20

szlemenin amacn yasaklar76. Bunlarla aka elien szlemelerin yan sra kanuna kar hile yoluyla yasay dolanarak gerekletirilen szlemeler de ayn ekilde geersiz saylmaktadr77. BK md.19/IIde saylan bir dier snrlama ahsi hkmlere mteallik haklar hakkndadr. Zikredilen ifadeden MK md.23 vd.nda dzenlenen kiilik (ahsiyet) haklarn anlamak gerekir78. Aslnda kiilik haklar da emredici hukuk kurallar iindedir; ancak yasa koyucu bunlar ayrca belirterek verdii nemi vurgulama ihtiyac duymutur79. BK md.19/II anlamnda ahlaka veya adaba aykrlktan genel ahlak anlamak gerekir. Bir toplumun genel ahlakn, belirli bir devirde orta zekda, drst ve makul kiilerin dnce ve telakkileri oluturur80. Nisbi bir kavram olan genel ahlak, topluma veya zamana gre deiebilirse de burada dikkate alnmas gereken, szlemenin yapld anda geerli objektif llerdir. Bu anlamda szleme zgrlnn snrlarn sbjektif ve kiisel ahlak deil objektif ve sosyal ahlak kurallar belirler81. BK md.19/IIde belirtilen imknszlk, taraflarn stlendikleri edimleri yerine getirebilmeleri olanann bulunmamas, yani szleme konusunun imknsz olmas anlamna gelmektedir82. mknszln szlemenin geersiz saylmas sonucunu dourmas iin ise en ge kurulma annda mevcut olmas ve herkes iin kabul edilebilir objektif nitelik tamas gerekir83.
76 77

Eren, a.g.e., s.289-290. Karahasan, Genel Hkmler, s.268; Batu, a.g.e., s.57; Kanuna kar hile yoluyla yasa dolanlarak yaplan szleme rneklerinden ayrntl ve tasnif edilmi bir liste iin bkz.: Hamide Topuolu, Kanuna Kar Hile (Kanundan Kanma Yollar), Selloz Basmevi, zmit, 1950, s.39 vd. 78 Velidedeolu Kaynar, a.g.e., s.46. 79 Klolu, 2004, s.67. 80 Eren, a.g.e., s.291; Ayrntl bilgi iin bkz.: Hatemi, a.g.e., s.83 vd.; Von Tuhr; a.g.e., s.247 vd. 81 Batu, a.g.e., s.59. 82 Karahasan, Genel Hkmler, s.283; Batu, a.g.e., s.62. 83 Velidedeolu ve Kaynar, a.g.e., s.46; Eren, a.g.e., s.295 vd.; Batu, a.g.e., s.63; Ltf Dalamanl, Faruk Kazanc ve Muharrem Kazanc, lmi ve Kazai tihatlarla Aklamal Borlar Kanunu, Cilt I, Kazanc Yaynlar (Yay.No:71), stanbul, 1990, s.190-191; Eklemek gerekir ki retide baz yazarlarca tabii (veya maddi) imkanszlk hukuki imkanszlk ayrm yaplmaktadr. rnein SALEILLESe gre genel hukuk teorisi asndan bu ayrmn yaplmas gerekir. nk hukuki imknszlk her zaman akdin butlann gerektirmez; ilgili kanunun deimesi hukuki imkanszl

21

Borlar

Kanununda

mesuliyetten

beraet

art

olarak

dzenlenen

sorumsuzluk anlamasna ilikin hkmler szleme zgrlnn snrlanmasna zel bir rnek olarak gsterilebilir. Anlan konu dzenlenirken bazen emredici bazen de yedek hukuk kurallarndan yararlanlmtr. Yasa uyarnca, borlunun hile veya ar kusur halinde sorumlu olmayacana ilikin olarak nceden szlemeye konulan hkmler geersizdir (md.99/I). Hafif kusur durumunda ise baklr: sorumsuzluk anlamas yapld srada alacakl borlunun hizmetinde bulunuyorsa veya hkmete verilen izinle yaplan bir iin yrtlmesi sz konusuysa hkimin takdir yetkisine dayanarak- ilgili hkm geersiz kabul etmesi mmkndr (md.99/II). Bu iki durum dnda hafif kusurdan sorumsuzluk anlamas geerli saylr. Sorumsuzluk anlamasnn snrlanarak szleme zgrlnn kstlanmas fikrinin temelinde genellikle taraflar arasnda sosyo-ekonomik veya entellektel dengesizliin bulunmas yatmaktadr: Sorumsuzluk anlamas ounlukla tarafla arasndaki ast-st ilikisinin etkisi ve zoru ile ortaya kmaktadr. Hatta sorumsuzluk anlamasnn snrlanmasnn szleme zgrl ilkesi ile elimedii, zira anlamay kabul edenin iradesinin tam anlamyla serbest olmadna ilikin grler de yer yer vurgulanmtr84. c. Szleme zgrlnn Sonular: simsiz Szlemeler Yasa ile aka tanmlanp erevesi izilerek hukuki hkm ve sonular belirlenmi szlemeler tipik szlemelerdir. Szleme zgrlnn sonucu olarak, taraflar szleme yaparken tipik szlemelerle bal deildirler: Aralarnda anlamak suretiyle yasada saylanlarn dnda kanunda dzenlenmeyen, isimsiz olarak nitelendirilen bir szleme alanna taabilirler. Byle bir durumda sorun, ihtilaf kt takdirde isimsiz szlemeye uygulanacak hkmlerin belirlenmesidir.

84

da ortadan kaldrabilir (Raymond Saleilles, Borcun Genel Teorisi Hakknda Etd, ev.: Mion Ventura, stanbul niversitesi Yaynlar Yay.No:398, stanbul, 1949, s.175). Galip Sermet Akman, Sorumsuzluk Anlamas, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:472), stanbul, 1976, s.17; Aye Havutu, Tketicinin Genel lem artlarna Kar Korunmas, Gncel Yaynevi, zmir, 2003, s.30-31.

22

Tipik - isimsiz (atipik) szleme ayrmnn kkleri Roma Hukukundaki isimli-isimsiz szleme ayrmna dayanmaktadr. Snrl say ilkesinin geerli olduu Roma Hukukunda yasada aka ayrntl olarak tm ekil ve usul artlaryla dzenlenen szlemeler isimli olarak nitelenirdi. Bunlarn dnda kalan szlemeler ise isimsizdi ve sadece ok snrl ve olumsuz bir etki dourabildii kabul edilmekteydi85. Belirtilen gelenein izleri halen grlmekte, gnmzde de ayn ekilde olmasa dahi isimli-isimsiz ayrm kullanlmakta, bundan tipik-atipik szleme ayrm ve anlam anlalmaktadr86. almada isimsiz szleme teriminin tercih edilmesinin nedeni, atipik szleme ifadesinin i hukukunda geleneksel belirsiz sreli istihdam modeli dnda kalan alma biimleri iin kullanlmasdr. B RSENin ifadesiyle Roma Hukukunda olduu gibi bugn () isimsizleri ele avuca smayan tasnif edilemeyen akitler diye gstermek doru olamaz87. Szleme zgrl ilkesi nedeniyle isimsiz szlemelere belli snrlar dhilinde geerlilik tannmakta ve fakat ihtilaf durumunda bunlara balanacak hkm ve sonular aratrlmaktadr. retide, yasayla dzenlenmemi -ya da unsurlar dzenlendii halde aka ngrlmemi- bu hukuk alannda, meselenin zmne ynelik eitli snflandrmalar yaplmtr. ncelikle alan iki blgeye ayrlmtr: simsiz (atipik) bir szleme ya karma szlemedir ya da kendine zg szleme (sui generis) dir. Bu noktada edimlerin snflandrlmas nem kazanmaktadr. Genel olarak edimler asli edimler ve yan edimler olarak ayrlmaktadr. Asli edimler szlemenin tipini belirler88. Bunlar, karlkl szlemeler asndan bakldnda tip tayin edici unsurlar ile tip asndan zaruri unsurlar olarak

Birsen, a.g.e., s.114; Ayrntl bilgi iin bkz.: Kuntalp, a.g.e., s.11; Hseyin Hatemi, Rona Serozan ve Abdlkadir Arpac, Borlar Hukuku zel Blm, Filiz Kitabevi, stanbul, 1992, s.35. 86 Tunoma, 1977, s.7 vd.; Feyziolu, a.g.e., s.19; Zevkliler, a.g.e., s.38; Mustafa Reit Karahasan, Trk Borlar Hukuku (zel Bor likileri), Cilt I, Beta Basm, stanbul, 2002, s.51; Fahrettin Aral, Borlar Hukuku (zel Bor likileri), 5.Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2003, s.49; KUNTALP, kar grtedir: Yazara gre isimsiz szleme ile atipik szleme deyimleri ayn kavram ifade etmez; atipik szleme kendine zg (sui generis) szlemelerle ayn anlamdadr. Oysa isimsiz szlemelerle kanunda dzenlenmeyen tm szlemeler anlalmaldr (Kuntalp, a.g.e., s.10-11). 87 Birsen, a.g.e., 114. 88 Eren, a.g.e., s.32 vd.

85

23

ayrtrlabilirler89. rnein i szlemesinde tip tayin edici unsur sre ve bamllk temelinde i grme, tip asndan zaruri unsur ise crettir. Bir szlemenin tip tayin edici unsurlarnda yaplan deiim o szlemeyi genellikle kendine zg klar. Tip asndan zaruri unsurlarda yaplan deiim ise genelde ortaya karma bir szleme karr90. Asli edimlerine dokunmakszn bir szlemeye yabanc tipte bir yan edim eklenmesi halinde karma szleme oluup olumayaca konusu ise ok tartmaldr: Genel eilim oluaca ynndedir. te yandan retide, ierdii unsurlardan bazlar tipik szlemelere, bazlar ise kendine zg szlemelere ait olan akitlerin ayr bir grup oluturmamas gerektii kabul edilmektedir. Ancak, byle szlemelerin karma szlemeler grubunda m yoksa kendine zg szlemeler grubunda m telakki edilecei meselesinde ihtilaflar vardr91. Bir isimsiz szleme deerlendirilirken nce saylan alanlardan hangisine dhil olduu saptanmakta daha sonra hkm ve sonular buna gre balanmaktadr. te yandan belirtmek gerekir: Balanacak hkm ve sonular meselesi yle tartmaldr ki zellikle karma szlemeler asndan byle bir snflandrma yaplmasna gerek olup olmad dahi tam olarak sonuca balanmamtr92. Elbette, hayatn tm alann ne yasalarn ne de retinin ngrp kapsayabilmesi mmkn deildir. Bununla birlikte hukuk bilimi, hem benzer hukuki ilikileri matematiksel olarak snflandrp hkm ve sonular balamak hem de balanan sonularn adalete uygun olup olmadn gz nnde tutmak amacn gder. O nedenle retide genel olarak kabul gren ve Yargtayca da dikkatle takip edilen snflandrmalar zerinde durmak gerekmektedir.

89 90

Kuntalp, a.g.e., s.58. Kuntalp, a.g.e., s.78, 80; Buradaki karma szleme ou zaman bire bir tipik edimli (ift tipli) olacaktr. 91 Kuntalp, a.g.e., s.13; Yargtayn bu trden szlemeleri karma szleme sayd hakknda bkz.: Birinci Blm, II, A, 1 bal altndaki karar ve aklamalar. 92 Kuntalp, a.g.e., s.150 vd.

24

II.

simsiz Szlemelerin eitleri A. Karma Szlemeler

Karma szlemeler isimsiz szlemelerin teknik olarak en karmak ve retide en tartlan ksmn oluturmaktadr. Teknik olarak karmaktr nk, ortada birbiriyle kaynaan ve her biri baka hkmlere tabi farkl tipler sz konusudur. Tartmaldr nk, bu tiplerin kaynamasyla ortaya kan szleme kanunun ngrd bir szleme deildir ama unsurlarnn tm ayr ayr yasayla dzenlenmitir. O halde, bir karma szleme aslnda yasal dzenlemeden tmyle yoksun deildir. Ancak, iinde barndrd unsurlara tekabl eden hkmlerin ne oranda uygulanaca bir sorun olarak karmzda durmaktadr. Bu ksmda nce kavram tanmlanarak karma szlemeler genel hatlaryla ortaya konulacak sonra da eitleri aklanacaktr. Karma szleme eitlerinin konu asndan nemi, balanacak hkm ve sonulara ilikin grlerin her bir eide gre farkllk arz etmesindedir. zleyen ksmda karma szlemelere ilikin baz rnekler snflandrlmak suretiyle zikredilecektir. Nihayet, her bir karma szleme eidine balanacak hkm ve sonular son ksmda eitli teorilerle birlikte topluca ele alnacaktr93. 1. Tanm Karma szlemeler hakknda retide eitli tanmlamalar yaplmtr. Ancak hangi szlemelerin karma olarak nitelenecei konusu tartmal olduundan dolay her bir tanm aslnda yazarnn grn yanstmakta ve bylelikle farkllamaktadr. rnein FEYZ OLU, tipik birka akdin unsurlarnn tek bir akit iinde kaynamas, karmas ile karma szleme meydana gelecei grndedir94.Yazar sadece unsurlar dediine gre, asli-tali edim ayrt etmeksizin
93

retide karma szlemeler incelenirken hkm ve sonulara ilikin aklamalar, genellikle hem karma szleme eitleri ksmnda, hem de hkm ve sonulara ilikin teorilerin incelendii ksmda ele alnmaktadr. Bu almada ise konu btnl asndan sadece teorilerin incelendii son ksmda ele alnmtr. 94 Feyziolu, a.g.e., s.51.

25

farkl tiplere ait tm unsurlarn eitli derecelerde kaynamasn karma szleme iin yeterli saymaktadr. TANDOAN kanunun eitli akit tiplerinde ngrd unsurlarn kanunun ngrmedii bir tarzda bir araya gelmesiyle oluan szlemeleri karma szleme olarak tanmlamaktadr95. Belirtilen tanmda gze arpan husus, bir araya gelmenin kanunun ngrmedii bir tarzda gereklemesinin vurgulanmasdr. Gerekten, kanunun ngrd bir kaynama sonucu ortaya karma deil tipik bir szleme kacaktr. Bu nedenledir ki ayn hususu AKYOL bir baka tip oluturmayacak ekilde ifadesiyle vurgulamtr96. te yandan KUNTALPe gre karma szleme (kark muhteval akit), tipleri edimin ieriine ve yklenilme biimine bal, szlemelerin esasl unsurlarn ksmen veya tamamen kanunun ngrmedii bir btnlk iinde birletiren tek bir akit tir97. Belirtilen tanmda szlemelerin esasl unsurlarndan bahsolunmaktadr. nk yazar yabanc tipte yan edim ieren tipik szlemelerin karma nitelik tamad grndedir98. te yandan ksmen veya tamamen ifadesinden tipik unsurlarla kendine zg unsurlar ayn anda bnyesinde bulunduran akitlerin karma szleme sayld sonucuna ulalabilir. TUNOMA ise, karma szlemede, yasada ayr ayr dzenlenmi eitli akitlere ait edimlerin tek bir szlemede yasann ngrmedii biimde bir araya gelmesinin sz konusu olduunu vurgulamaktadr. Yazara gre, szleme taraflarnn bu yndeki iradesi ak veya zmni olabilir. Eer irade zmni ise edimler arasndaki iktisadi ve fiili ballk da nem tayacaktr99. Yargtaya gre bir szleme ile Borlar Kanununun zel hkmleri blmnde gsterilen szlemelerden yalnz biri deil birka hatta bu blmde ngrlmeyen ve kanunun yasak etmedii bir szleme de birlikte yaplabilir;
95 96

Tandoan, 1990, 69; Ayn ynde bkz.: Zevkliler, a.g.e., s.43; Aral, a.g.e., s.52; Yavuz, a.g.e., s.21. Akyol, 1984, s.8. 97 Kuntalp, a.g.e., s.102; Ayn ynde bkz.: Karahasan, zel Bor likileri, s.51. 98 Bkz.: Birinci Blm, II, A, 2, c bal altndaki tartmalar. 99 Tunoma, 1977, s.14.

26

bunlar karma szleme olarak adlandrlr100. Yargtayn iinde hem eitli tiplere ait olan unsurlar hem de hibir tipe ait olmayan unsurlar ayn anda barndran szlemeleri de karma szleme sayd grlmektedir. Burada ierik itibariyle karma nitelik tayan bir szlemenin taraflarca yasal tiplerden birisi olarak isimlendirilmesinin, o akdin karma szleme olarak kabuln engellemeyeceini eklemek gerekir101. Sonu olarak karma szleme, eitli yasal tiplere ait asli ya da tali unsurlarn yasann ngrmedii biimde tek bir szlemede btnlemesiyle oluan akit, eklinde tanmlanabilir. 2. Karma Szleme eitleri retide karma szlemeler eitli kategorilere ayrlarak incelenmektedir. Bunda, her bir kategorinin arz ettii kendine zg zellikler nedeniyle- farkl ekilde zmlenmesi gerektii gr etkendir102. Her yazarn ayrm kendi zmleme modellerine zg sebepler ierdiinden, birbirinden ayr birok gruplandrma ortaya kmtr. Ancak, almann amac ve uygulanacak hkmlerin tespitinde kullanlmas asndan, zellikle retide genellikle kabul gren grup zerinde durulacaktr103. a. Bire Bir Tipik Edimli (ift Tipli) Karma Szlemeler Bir karma szlemenin her bir tarafnn ediminin farkl kanuni tipte szlemelere ait olduu hallerde ift tipli (mahiyetli) karma szleme ortaya kt
Yargtay 4.HD, 04.05.1967, E.1967/3125, K.1967/3847, Tunoma, 1977, s.16. () Davac belediye ile davallar arasndaki asl iliki kira kontratosu baln tayan szlemeden kaynaklanmaktadr. lgili taraflar arasnda noterde dzenlenen szleme ierii itibariyle klasik anlamda bir kira bat olarak deerlendirilemez. Bu szlemede davac belediye musakkaf bir tanmaz maln kiralam deildir. Aksine davallarn belediyeye ait arsa zerine artnamede belirtilen biimde restorant ve otel ina etmeleri ve 21 yl kullanmalarn takiben tm tesisin bedelsiz olarak arsa sahibi belediyeye devri ngrld cihetle karma bir akit niteliindedir (Yargtay 1.HD, 16.09.1986, E.1986/7692, K.1986/9148, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005). 102 Kuntalp, a.g.e., s.143. 103 Ayn nedenlerle hukuki mahiyeti hakknda tartmalar olan kark balama zerinde de durulmayacaktr.
101 100

27

genel kabul edilmektedir104. KUNTALPin isabetle belirttii zere ift tipli ifadesi yanlsamaya yol amakta ve anlam tam olarak yanstmamaktadr. Gerekten, anlan karma szleme trnde iki farkl tipte szleme yoktur; tek bir szlemede karlkl olarak konulanm iki farkl tipten edim borcu vardr105. O nedenle kanmzca bire bir tipik edimli ifadesi anlam daha iyi karlayabilir. almada ift tipli (mahiyetli) karma szleme terimi yerine bire bir tipik edimli karma szleme terimi tercih edilecek ancak parantez iinde ift tipli kelimesiyle birlikte kullanlacaktr. Anlan szlemenin yapsn aadaki ekil ile somutlatrmak mmkndr:
B RE B R T P K ED ML ( FT T PL ) SZLEME YAPISI taraf 1 edimi A Szlemesine likin Tip Tayin Edici Edim taraf 2 edimi B Szlemesine likin Tip Tayin Edici Edim
106

Burada karlkl edimlerin asli nitelikte ve denk kuvvette edimler olduunu vurgulamak gerekir107. Bire bir tipik edimli (ift tipli) szlemenin konusunun iki ayr szleme tipine blnmesinin mmkn olduu da retide yer yer savunulmaktadr108. b. Bire ok Tipik Edimli ( kiz - Kombine) Karma Szlemeler Bir tarafn birden fazla asli tipik edim borcu yklenmesiyle oluan karma szleme genellikle ikiz (kombine) karma szleme olarak adlandrlmaktadr109. Belirtilen szlemelerde dier tarafa tek bir edim borcu dmektedir ve ounlukla sz konusu edim para eklinde tezahr eder110. KUNTALPin isabetle belirttii zere ikiz ifadesi de kombine ifadesi de yanlsamaya yol amakta ve anlam tam olarak

Tandoan, 1990, s.69; Zevkliler, a.g.e., s.43; Akyol, 1984, s.8. Kuntalp, a.g.e., s.81. 106 ereve tek bir karlkl szlemeyi simgelemektedir. 107 Feyziolu, a.g.e., s.57. 108 Tunoma, 1977, s.19; Bkz.: Birinci Blm, III, A bal altndaki aklamalar. 109 Kuntalp, a.g.e., s.147. 110 Tandoan, 1990, s.71; Feyziolu, a.g.e., s.56; Zevkliler, a.g.e., s.44; Aral, a.g.e., s.53; Yavuz, a.g.e., s.22.
105

104

28

yanstmamaktadr. Gerekten, anlan karma szleme trnde her zaman iki farkl tipten edim olmaz; bazen daha fazla tipten edim de bulunabilir. te yandan Kombine edilme yani birletirme aslnda tm karma szleme eitleri iin sz konusudur; farkl tipten edimler birletirilir111. O nedenle kanmzca farkl tipten edimlerin birbirleri karsndaki konumlarn vurgulamak asndan bire ok tipik edimli ifadesi anlam daha iyi karlayabilir. Aklanan nedenle almada ikiz (kombine) karma szleme terimi yerine bire ok tipik edimli karma szleme terimi tercih edilecek ancak parantez iinde ikiz (kombine) kelimeleriyle birlikte kullanlacaktr. Anlan szlemenin yapsn aadaki ekil ile somutlatrmak mmkndr:
112

B RE OK ED ML ( K Z - KOMB NE) SZLEME YAPISI taraf 1 edimi Tip Asndan Zaruri Edim (Genellikle Para) taraf 2 edimi

A Szlemesine likin Tip Tayin Edici Edim

B Szlemesine likin Tip Tayin Edici Edim

Burada vurgulanmas gereken nokta, taraflardan birinin stlendii farkl tiplere ait her bir edimin karakteristik nitelikte olmasdr. AKYOLa gre bu karakteristik edimler deiik dozlarda olabilir; oysa TUNOMA eit deerde olduklar dncesindedir113. Burada her iki yazarca da kast edilenin, edimlerin tali nitelik tamamas olduu sylenebilir. Yargtayn da edimlerin denk kymette olmas gerektii dncesinde olduunu belirtmek gerekir114. Dier yann edimi ise tek olup bir btn tekil etmektedir115.

111 112

Kuntalp, a.g.e., s.81. ereve tek bir karlkl szlemeyi simgelemektedir. Tip asndan zaruri edim hakknda ise bkz.: Birinci Blm, I, C, 3, c, ve nc Blm, I, A, 4, a balklar altndaki aklamalar. 113 Akyol, 1984, s.9; Tunoma, 1977, s.16. 114 Kombine szlemeler, szlemenin taraflarndan birinin kanunda yer alan birden ok szlemeye ilikin denk kymette edimler taahht ettii, buna karlk dier tarafn tek bir edimi ( ounlukla para borcunu )taahht ettii szleme tipleridir (Yargtay HGK, 15.05.2002, E.2002/13 - 375, K.2002/406, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005). 115 Akyol, 1984, s.9.

29

c. Yabanc Tipte Yan Edim eren Szlemeler Bir szlemenin asli edimleri bir tek kanuni tipe ait olduu halde yan edimlerinin o tipe yabanc baka bir tipte zellikler tamas halinde yabanc yan edim ieren szleme (mahiyetten farkl bir yan edim ihtiva eden akit) sz konusudur116. retide genellikle karma szleme olarak kabul edilse de anlan trn karma szleme tekil edip etmedii tartmaldr. Ar basan eilim, karma szleme olarak nitelenebilecei ynndedir117. Nitekim TUNOMA bu tr szlemeleri ayr bir balk altnda incelemeye dahi gerek duymam; ift tipli szleme ve ikiz szleme balklar ile yetinmitir. Yazara gre, yan edimlere ilikin hkmler ancak asl akitle elimedikleri srece uygulanabilirler ve bu nedenle de bylesi szlemeleri karma olarak nitelememek gerekir118. KUNTALP de mahiyetten farkl bir yan edimi ieren tipik akitlerin karma szleme olarak isimlendirilemeyecei grndedir. Yazar, yan edime asli edimle ayn hukuki muamelenin yaplmamas ve asli edime daha fazla nem verilmesi gerektii kansndadr. Bununla birlikte, kendine yabanc yan edim ieren bir szlemenin karma szleme olduunu dnenler, asli edimlerle yan edimleri ayn hukuki zmlemeye tabi tutmamlardr. Aada, karma szlemelere balanacak hkm ve sonular ksmnda ayrnts grlecei zere, byle szlemelerde asli edimlere ait olduklar tipe ilikin hkmler uygulanacak, ancak yan edime ilikin hkmlerin de eer mmknse- kyasen uygulanmas mmkn olabilecektir. O halde KUNTALPin derin teorik tartmalara girerek savunduu grn pratik neminin ayn derecede olmad sylenebilir119.

116

Tandoan, 1990, 73; Zevkliler, a.g.e., 44; Aral, a.g.e., s.54; Yavuz, a.g.e., s.22; Bu szleme trn FEYZ OLU yle ifade etmektedir: () Tli edimler adeta bir gl aacna trmanan sarmaklar gibidir. Gller yine btn ihtiam ile kendilerini gstermektedir; fakat arasna karan sarmaklardan da insan gzn kurtaramamaktadr (Feyziolu, a.g.e., s.53). 117 Kuntalp, a.g.e., s.95. 118 Tunoma, 1977, s.14, 23; AKYOL da bu tr szlemelerin karma niteliine pheyle yaklamaktadr (Akyol, 1984, s.9). 119 Aklamalarnn sonunda KUNTALP de ayn hususu vurgulamtr (Kuntalp, a.g.e., s.100).

30

Yabanc tipte yan edim ieren szlemeleri karma szleme olarak kabul etmek -teorik olarak tartlabilirse de- hakkaniyete uygun ve pratik olarak yararl bir zmlemedir. Nitekim, Yargtay da bir marangozun malzemesini kendi temin ederek bir mutfak dolabn imal edip montajn yapmasn satm unsurlarn da bulunduran ama arlkl olarak imalat ve montaj iini barndran karma nitelikli bir szleme olarak nitelemektedir120. SEROZAN da ilgin bir makalesinde, stne denklik paras denerek eski aracn yenisiyle trampas szlemesinin satm-trampa karmas olarak deerlendirilmesinin menfaatler dengesine daha uygun olacan vurgulamtr121. Yazar anlan szlemenin ne tr bir karma olduuna deinmemi; karma hatta belki de krma122- olduunu belirtmekle yetinmitir. Ancak szlemeyi zmleme yntemi yabanc tipte yan edim ieren szlemelerin zmlenmesiyle benzerlikler tamaktadr123. ZEVKL LER ise bu szlemenin yabanc tipte yan edim ieren szleme olduunu vurgulamaktadr124. 3. Karma Szleme rnekleri Bire bir tipik edimli -ift tipli- karma szlemelere rnek olarak; arsa pay karlnda kat yapm szlemesi (karlkl olarak bir tarafta gayrimenkul sat vaadine ait mlkiyeti geirmeyi stlenme edimi karl dier tarafta eser szlemesine ait inaat yapma edimi)125, ev kirasz para faizsiz szlemesi (karlkl olarak bir tarafta kira szlemesine ait evi kullandrma edimi karl
Kiraya konu tanmaz maliki dava d kiralayanlar ile daval arasndaki ilikiye gelince: daval, kiralayan-dava d kiilerle yapt anlama gereince mutfak dolab yapm ve montajn stlenmi, imal ettii mutfak dolabn kiraya konu daireye monte etmitir. Daval akdedilen szleme gerei yapmn stlendii dolab istenen vasflarda imal yannda, buna bal olarak stlendii montaj iini de eksiksiz ve aypsz olarak yerine getirmek ykmllndedir. Bu ynyle dava d kiralayanlarla daval arasnda iinde satm akdinin unsurlarn da tayan ama arlkla imalat ve montaj iini de barndran karma nitelikteki akdin bulunduunda kuku yoktur (Yargtay HGK, 13.02.2002, E.2002/4 - 114, K.2002/84, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005). 121 Rona Serozan, Atipik Szlemelere Uygulanacak Kurallarn Seiminde zlenecek Yol, lgin Bir Paradigma: stne Denklik Paras denerek Eski Aracn Yenisiyle Trampas, Prof.Dr. mer Teomana 55. Ya Gn Armaan, Cilt:2, Beta Basm, stanbul, 2002, (Atipik), s.1231. 122 Kendine zg szleme anlamnda kullanlmaktadr. 123 Bununla birlikte, SEROZANn, Atipik Szlemeler ksmn yazd Borlar Hukuku (zel Blm) isimli yazarl kitapta, ayrca ve aka yabanc tipte yan edim ieren szlemeler diye bir ayrma yer vermediini belirtmek gerekir (Hatemi, Serozan ve Arpac, a.g.e., s.44 vd.). 124 Zevkliler, a.g.e., s.44. 125 Yargtay 15.HD, 25.12.1975, E.1975/4714, K.1975/5159, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005; TANDOAN bu szlemenin bir tarafta satm veya trampa ile dier tarafta eser szlemesi karmas olduu grndedir (TANDOAN, 1990, 71).
120

31

dier tarafta dn szlemesine ait paray kullandrma edimi)126, kiralananda yaplacak onarm karl iki yl sreyle ayrca kira paras demeden oturmaya dair szleme (bir tarafta eser szlemesine ait tamiratn yaplmas edimi karl dier tarafta kira szlemesine ait tanmaz kullandrma edimi)127 gsterilebilir. Bire ok tipik edimli (ikiz kombine) karma szlemelere rnek olarak; bir kimsenin dil renmek zere yabanc bir memlekette bir ailenin ocuklarna bakmasna dair szleme (bir tarafta veklet szlemesine128, kira szlemesine129 ve art arda teslim artyla sat szlemesine130 ait karakteristik edimler karl dier tarafta hizmet akdine ait hizmet grme131 edimi)132, pansiyon szlemesi (bir tarafta kira szlemesine133, art arda teslim artyla sat szlemesine134 ve hizmet akdine135 ait karakteristik edimler karl dier tarafta para edimi)136, hastane szlemesi (bir tarafta vekalet szlemesine137, kira szlemesine138, art arda teslim artyla sat szlemesine139 ve hizmet akdine140 ait karakteristik edimler karl dier tarafta para edimi)141, yatl okul szlemesi (bir tarafta vekalet szlemesine142, kira szlemesine143 ve art arda teslim artyla sat szlemesine144 ait karakteristik edimler karl dier tarafta para edimi)145, bir makinenin veya mobilyann kurulumu da satc tarafndan yaplmak artyla satm szlemesi (bir

126 127

Feyziolu, a.g.e., s.58. Yargtay 6.HD, 09.06.1967, E.1967/1350, K.1967/2988, Tandoan, 1990, s.71. 128 Dil retme edimi. 129 Barnacak oda verilmesi edimi. 130 Yiyecek verme edimi. 131 ocuklara bakma edimi. 132 TANDOAN bu szlemenin ift tipli karma szleme olduu grndedir (Tandoan, 1990, s.70). 133 Oda tahsisi edimi. 134 Yemek verme edimi. 135 Odann temizlenmesi edimi. 136 Tandoan, 1990, s.71. 137 Hastann tedavi edilmesi ediminin BK md.386/II uyarnca vekalet szlemesi hkmlerine tabi olmas gerekir. 138 Oda tahsisi edimi. 139 Yemek verme edimi. 140 Odann temizlenmesi edimi. 141 Tandoan, 1990, s.71. 142 rencinin eitilmesi ediminin BK md.386/II uyarnca vekalet szlemesi hkmlerine tabi olmas gerekir. 143 Yatacak yer tahsisi edimi. 144 Yemek verme edimi. 145 Tandoan, 1990, s.71.

32

tarafta satm szlemesine ve eser szlemesine146 ait karakteristik edimler karl dier tarafta para edimi)147, yap-ilet-devret szlemesi (bir tarafta eser szlemesi ile kira szlemesine ait karakteristik edimler karl dier tarafta kira szlemesine ait kiralanan kullandrma edimi)148, seyahat szlemesi (bir tarafta eser veya vekalet szlemesi149, kira szlemesi150 ile art arda teslim artyla sat szlemesine151 ait karakteristik edimler karl dier tarafta para edimi)152 gsterilebilir. Yabanc Tipte Yan Edim eren Tipik Szlemelere rnek olarak;

stlmas da ev sahibine ait olarak daire kiras szlemesi (asl edimler kira szlemesine ait olup yan edim olarak eser szlemesine ait stma eklenmitir)153, temsil iin tiyatro salonunda yer ayrlmas (asl edim eser szlemesine154 ait olup yan edim olarak kira szlemesine ait yer ayrlmas eklenmitir)155, denklik paras denerek yaplan trampa szlemesi (asl edimler trampa szlemesine ait olup yan edim olarak satm szlemesine ait para deme eklenmitir)156 gsterilebilir. 4. Karma Sonular Karma szlemelere balanacak hkm ve sonularn ne olaca sorusu retide nemli tartmalara yol amtr. Bir gre gre karma szleme kendine Szlemelere Balanacak Hkm ve

Satlan maln kurulmasnn stlenilmesi. Tandoan, 1990, s.72; te yandan FEYZ OLU, -benzer zellikler gsteren- bir daireye kalorifer detilmesi ilikin szlemenin kendine yabanc yan edim ieren bir szleme olduu dncesindedir. Yazara gre asl akit malzemenin sat olup montaj ve deme akdi kolaylatrc birer yan edimden (eser szlemesi) ibarettir (Feyziolu, a.g.e., s.55). TANDOAN ise bu tr szlemeleri ikiz karma szleme olarak nitelemektedir. Gerekten, bylesi szlemelerde malzemenin montaj en az satn alnmas kadar nemli olup zel teknik bilgi gerektirmektedir ve kanmzca asli edim niteliindedir. 148 Yargtay 13.HD, 21.02.2003, E.2002/12997, K.2003/1639, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005. 149 Tur operatrnn seyahat dzenlemesi. 150 Yatacak yer salama edimi. 151 Yemek verme edimi. 152 Zevkliler, a.g.e., s.44. 153 Tandoan, 1990, s.73. 154 Temsilin oynanmas. 155 Tandoan, 1990, s.73. 156 Zevkliler, a.g.e., s.44.
147

146

33

zg (sui generis) bir szleme olarak telakki edilmeli ve bu nedenle sadece Borlar Kanunun genel hkmleri uygulanmak suretiyle meseleler zmlenmelidir157. Hkimin takdir yetkisini, adil karar vermesini engelleyebilecek lde snrlamas nedeniyle Trk Hukukunda bu gre ne retice ne de Yargtayca rabet edildiini sylemek mmkndr158. Gerekten, ilke olarak btn szlemelerin genel hkmlere tabi olduu doru olsa da; gerekli hallerde borlarn genel hkmlerinden saplmas ve zel baz hkmlerin devreye girmesi gerekir. Kanunda aka dzenlenen szleme tiplerinde belirtilen hususta sorun kmaz, nk somut tipik szlemeye ilikin zel hkmlerin uygulanaca aka kararlatrlmtr. Ancak, karma szlemelere uygulanacak hkmler aratrlrken mesele karmaklamaktadr. Trk Hukukunda da benimsenen baskn gre gre, Borlarn zel hkmlerinde ngrlen akit tipleri nispi kapal karaktere sahiptir; dolaysyla yasayla aka dzenlenmemekle birlikte benzerlikler tayan dier somut hukuki ilikilere de uygulanabilirler159. zel hkmlerin ne ekilde uygulanaca hakknda tarihi sra gzetilerekncelikle gr gze arpmaktadr: sourma (imtisas), birletirme (terkip) ve kyasen uygulama (yaratma) Bir drdncs ise her somut olayn zelliine gre belirtilen ilk grten birinin uygulanmasn savunmaktadr. Takip eden ksmda saylan grler ile Yargtay uygulamas zerinde durulacaktr. a. Sourma ( mtisas) Gr Sourma (imtisas) grne gre karma szlemeye ierdii unsurlardan nemli olannn ait olduu szleme tipine ilikin zel hkmler uygulanr160. Ancak

157

Heinrich Hoeniger, Vorstudien zum Problem der gemischten Vertrge, I. Bd., Diss., Freiburg, 1906, s.21-24den ve Hermann Becker, Commentar zum schweizerischen Privatrecht, Bd.VI. Obligationenrecht, 1.Abteilung, Allgeimeine Bestimmungen (Art.1-183 OR), Bern 1941, art.19, Nr.6dan aktaran: Kuntalp, a.g.e., s.121. 158 Bu gr eitli tiplerin birbirini gtrmesi kuram olarak da adlandrlmaktadr (Tandoan, 1990, s.73; Karahasan, zel Bor likileri, s.54). 159 Kuntalp, a.g.e., s.140. 160 Tunoma, 1977, s.14-15; Kuntalp, a.g.e., s.122; Tandoan, 1990, s.74; Feyziolu, a.g.e., s.59; Aral, a.g.e., s.56; Karahasan, zel Bor likileri, s.54; Zevkliler, a.g.e., s.45; Yavuz, a.g.e., s.23;

34

anlan gr taraftarlarnn iki ayr yaklam mevcuttur: Sadece baskn (asli) szleme tipinin uygulanmas (saf imtisas) ve baskn szleme hkmlerinin yetersiz kalmas halinde tali szleme hkmlerinin de uygulanabilmesi (saf olmayan imtisas). Saf imtisas grne gre karma szlemeler iki eittir: Bir tarafa birden ok tipik edim borcu ykleyenler161 ve iki ayr tipten edim borcunu taraflara karlkl ykleyenler162 Her iki durumda da ortada tek bir akdin bulunduu kabul edilir. Tek szlemede yer alan eitli akit tiplerine ait unsurlarn tabi olduu hkmleri kartrp birletirme yetkisi ise sadece yasa koyucuya ait olmaldr; hukukulara byle bir yetki tannamaz. O halde, taraflarn sbjektif iradelerinden ziyade somut olayn iktisadi zellii dikkate alnmaldr. Yklenen iin gelir kayna niteliinde olan ve objektif olarak bu amaca tahsis edilen edim baskn edim olarak nitelenmeli ve bylelikle szleme tipi belirlenmelidir. Dier edimin ise baskn edimin gereklemesine hizmet ettii kabul edilir. Sonuta, belirlenen baskn szleme tipine balanm olan hkm ve sonular karma szlemeye uygulanr163. Saf olmayan imtisas gr, baskn szleme tipine ait hkmlerin mutlak olarak uygulanmasndan yana deildir. Anlan gre gre, eer baskn szlemeye ait olan hkmler somut olayda yetersiz kalyorsa, o zaman -taraf iradeleri dikkate alnarak- tali szleme tipine ait hkmler de uygulanmaldr. Baka bir deyile baskn tipte, tali (yan) edime ilikin dzenlenme olmamas halinde ayrca yan tipe ait hkmler uygulanmaldr. rnein, edimlerden birisinin hizmet dierinin bir maln kullanlmasnn devri olan hizmet arlkl bir karma szlemede kira akdindeki hapis hakkna ilikin hkmlerin tatbik edilebilmesi gerekir. Nihayet, yan tipe ait amir hkmlerin de karma szlemeye uygulanmas gerekir. rnein, on seneden fazla bir sre iin yaplm olup hizmet szlemesine ilikin yan edim ieren bir akdin, on

Necip Bilge, Borlar Hukuku (zel Bor Mnasebetleri), Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits (Yay.No:86), Ankara, 1971, s.16; Akyol, 1984, s.10. 161 Bire ok tipik edimli (ikiz - kombine) karma szlemeler. 162 Bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szlemeler. 163 Kuntalp, a.g.e., s.122-123.

35

sene sonunda BK md.343 uyarnca bir aylk ihbar sresine uyularak feshinin mmkn olmas gerekir164. mtisas gr hakkndaki eletirilerden de bahsetmek gerekmektedir. Saf imtisas gr hakkndaki eletiriler, szleme zgrl ilkesine temelden aykr olduu noktasnda younlamaktadr165. Saf olmayan imtisas gr ise szleme zgrl ilkesine daha uygun grlmektedir. Ancak taraflarn edimleri asli-tali olarak ayrmakszn eit nemde grerek kararlatrmalar durumunda dahi yine de byle bir ayrm yaplmasnn, szleme zgrl ilkesini zedeledii ne srlmektedir. mtisas gr, iki ayr tipe ait edim borlarnn karlkl olarak yklenildikleri halde dahi tek bir tipe balanan hkm ve sonularn uygulanmasn tercih etmesi
166

nedeniyle

karlkllk

(synallagma)

ilkesine

de

aykr

grlmektedir

. Nihayet anlan grn, asli-tali edim ayrmnda salam ltler

ortaya koyamamas nedeniyle haksz sonulara yol aabilecei belirtilmektedir. Roma davalar sisteminin ekli imtisasndan esinlenen imtisas grnn gnmzdeki ilikiler iin bir hayli basit kald da sylenmektedir167. Yukarda belirtilen eletirilerde ksmen hakllk pay bulunmakla birlikte, sourma grnn baz durumlarda uygulanmasnn mmkn ve yararl olacan kabul etmek gerekir. Bilhassa kendine yabanc bir baka tipte yan edim ieren tipik szlemelerde anlan gr uygulanabilir. retide gerek her somut olayn zelliine gre deiik grlerin uygulanmas grn benimseyenler gerekse de dolayl olarak- Yargtay yer yer imtisas grnden yararlanmaktadr. b. Birletirme (Terkip) Gr Birletirme (terkip) gr uyarnca szleme tipleri, gerekte unsurlar toplanp ylarak ve her unsura veya unsurlar grubuna yasayla ayr bir hukuki sonu
164 165

Kuntalp, a.g.e., s.123-124. Saf imtisas grnn bir tarafa birden ok tipik edim borcu ykleyenler ve iki ayr tipten edim borcunu taraflara karlkl ykleyenler ayrm gzetilerek yaplm ayrntl bir eletirisi iin bkz.: Kuntalp, a.g.e., s.128-129; Tandoan, 1990, s.74; Bilge, a.g.e., s.16. 166 Kuntalp, a.g.e., 128. 167 Feyziolu, a.g.e., s.59; Kuntalp, a.g.e., s.130.

36

balanarak elde edilmitir. Karma szleme bir unsurlar birleimidir ve balanan sonularn da unsurlara ait hkmlerin birletirilmesiyle oluturulmas gerekir. O halde karma szlemenin tek bir baskn tipin hkmlerine tabi olmas mmkn deildir nk her bir unsurun kendine has baka bir hukuki sonucu vardr168. Bu nedenle karma szlemeye, iinde bulunan unsurlarn (edimlerin) ait olduu akit tiplerine ait hkmler dorudan doruya uygulanmaldr169. rnek olarak hizmet mobilyal bir odann kiralanmas

artyla

gsterilebilir. Byle bir szlemede hem kira akdine hem de hizmet akdine ilikin unsurlar bulunmaktadr. Ancak anlan szleme tiplerine ilikin yasada ngrlen hkmlerden hibirisi bu karma szlemeyi tamamyla kapsamna alamamaktadr. Bir tek baskn tip tayin edilerek ona ait hkm ve sonular tm szlemeye uygulanmak istenirse daima akta kalan noktalar olacaktr. O halde her bir unsura, ait olduu szleme tipine ilikin hkmlerin dorudan uygulanmas gerekir170. Birletirme gr de baz eletirilere uramtr. ncelikle her unsura veya unsurlar grubuna bilinli olarak bir hukuki sonu baland iddias, kantlanamam bir nerme olarak grlmektedir. te yandan bir an iin anlan nerme kabul edilse dahi her bir tipik szlemenin somut ve btnsel olarak ierdii anlam azalacaktr. Bylelikle bir btn olarak telakki edilmesi gereken karma szlemenin anlam yapsnn ve btnlnn paralanmas tehlikesi ba gsterecektir. Karma szlemelerde edimler genellikle birbiriyle sk iliki iindedirler ve birinin ifa edilmemesi dierinin anlamn yitirmesine yol aabilir. Kald ki her bir unsura balanan hukuki sonularn dorudan uygulanmasyla baz hkm atmalarnn domas da mmkndr171. Bylesi atmalarn bertaraf edilebilmesi iin birletirme grnn ancak menfaatler dengesi ve amaca uygunluk ilkesi gz nne alnarak uygulanabilecei de savunulmaktadr. Anlan uyarlanm gre gre, eitli tiplere
Kuntalp, a.g.e., s.124-125. Tunoma, 1977, s.15; Tandoan, 1990, s.74; Feyziolu, a.g.e., s.60; Bilge, a.g.e., s.16-17; Karahasan, zel Bor likileri, s.54;Aral, a.g.e., s.57; Zevkliler, a.g.e., s.45; Akyol, 1984, s.10 170 Kuntalp, a.g.e., s.25. 171 Tandoan, 1990, s.74; Kuntalp, a.g.e., s.131 vd.; Feyziolu, a.g.e., s.60; Bilge, a.g.e., s.17.
169 168

37

ait unsurlar arasnda atma olmas durumunda, emredici hkmlerin emredici olmayanlara tercih edilmesi; hepsi emredici ise menfaatler dengesinin gzetilerek uygun denin belirlenmesi, zel hkmlerin genel olanlara uygun olmasna dikkat edilmesi gerekecektir172. Yukarda belirtilen eletirilere ramen birletirme gr karma

szlemelerin zmlenmesi iin nemli bir yntem nermektedir. stelik anlan grn yeniden uyarlanm hali dorudan uygulanan hkmler arasnda kabilecek olas atmalara da zm getirmektedir. retideki baz yazarlar ve Yargtay zaman zaman birletirme grnn uyarlanm haline gndermeler yapmaktadr173. Kanmzca da zellikle ift tipli ve ikiz (kombine) karma szlemeler asndan anlan grn uyarlanm hali uygulanabilir. c. Yaratma (Kyas) Gr Hkimin hukuk yaratmas (yaratma) gr retide kyas (veyahut kyasen uygulama) terimleriyle de ifade edilmektedir. Her iki terim de esasen benzer dnceleri ifade etmektedir. Ancak zellikle Trk Hukuku asndan, MK md.1/IInin varl nedeniyle yaratma gr teriminin kullanlmas daha doru grnmektedir. Gerekten, -sonraki paragraflarda ayrntlandrlaca zere- bir karma szlemeyle karlaan hkim, kyasen uygulama, rf-dete bavurma ve nihayet kanun koyucu gibi kural koyma benzeri hukuk yaratma yollarn srasyla denemek durumundadr. Kyasen uygulama eylemi, belirtilen grn aslnda bir safhasndan ibarettir. Baz yazarlar kyas tercih ederken bazlar ise hkimin kurallar dorudan deil kyasen uygulayarak- her halkarda hukuk yaratt gerekesiyle yaratma terimini tercih etmekte; nihayet bazlar da her ikisini birden kullanmaktadrlar174.

Kuntalp, a.g.e., s.135. Bkz.: Birinci Blm, II, A, 4, d ve Birinci Blm, II, A, 4, e balklar altndaki aklamalar. 174 Kuntalp, a.g.e., s.126; Tunoma, 1977, s.15; Ayrca kr.: Feyziolu, a.g.e., s.60; Tandoan, 1990, s.75.
173

172

38

Yaratma gr, yasayla ngrlen tiplerin sistematik btnsel bir dzenden yoksun olup her birinin somut olarak dzenlendii n kabulnden yola kmaktadr. Byle bir n kabuln doal sonucu, yasal tiplere ilikin hkmlerin ancak yasal tanmlamalara tam olarak uyan szlemelere dorudan uygulanabileceidir. Karma szlemelerde olduu gibi, yasal tanmn dna klan durumlarda benzerlik tayan yasal tiplere ait hkmlerin ancak kyasen uygulanmas mmkn olabilir175. Kyasen uygulamann mmkn olamamas halinde ise hkim dier hukuk yaratma yollarna bavurmak suretiyle uyumazl zmek durumunda kalacaktr176. Baka bir deyile anlan gre gre karma szlemeler ile kendine zg szlemeler benzer ekilde zmlenirler; hkimin hukuk yaratarak boluu doldurmas gerekir. te yandan kyasen uygulama, menfaatler dengesi ve yasann ruhu gzetilerek yasal tip ile karma szleme arasnda benzerlik saptanmas halinde sz konusu olabilecektir177. Karma szleme ile ynelinen ama, yorumun her aamasnda gz nnde tutulacaktr. Bir tipe ilikin hkmn kyasen uygulanabilmesi iin, o hkmn vazedilmesine yol aan nedenin karma szlemenin konusunu oluturan somut olayda da bulunmas gerekir178. Amalar aratrlrken, taraf iradeleri bir btn olarak deerlendirilmeli, taraflarn kiisel davranlarna, szleme yaplrken mevcut hal ve artlara dikkat edilmelidir. Amalar ve taraf karlar dikkate alndnda, hakkaniyet ve nasafet kurallar aksini gerektiriyorsa kyasen uygulama yaplmayacaktr179. zel hkmler, karma szlemelere ancak benzerlikler tad ve amasal ve niteliksel olarak gerektirdii durumlarda uygulanmaldr180. Kyasen uygulama grnden hareketle baz yazarlar Trk Hukukunda karma szlemeye balanacak hkm ve sonular meselesinin MK madde 1/II
175 176

Kuntalp, a.g.e., s.126; Tandoan, 1990, s.75. Tunoma, 1977, s.15. 177 Kyasn sz konusu olabilmesi iin akitler arasndaki- uygunluun farklla ar basmas ve kanunun sz konusu hkm sevk ederken yalnz uygun den noktalar gz nne alm, baka bir deyile hukuki dzenlemede farkl noktalarn bir etkisinin olmam olmas gerekir (Kuntalp, a.g.e., s.140); Seyfullah Edis, Medeni Hukuka Giri ve Balang Hkmleri, 3.Bas, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No: 486), Ankara, 1987, s.143 vd. 178 Kuntalp, a.g.e., s.141. 179 Feyziolu, a.g.e., s.61; Hfz Veldet Velidedeolu, Trk Medeni Hukuku, Cilt I, Cz 1, 6.Bask, Nur Matbaaclk, stanbul, 1963, s.199-200. 180 Kuntalp, a.g.e., s.139-140.

39

erevesinde zmlenebilecei sonucuna varmtr181. Anlan madde uyarnca, kanunda uygulanabilir bir hkm yoksa hkim, rf ve det hukukuna gre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsayd nasl bir kural koyacak idiyse ona gre karar verir. Belirtilen gre gre, nne yasayla dzenlenmemi bir karma szlemeye ilikin bir somut olay geldii tespitinde bulunan hkim, nce kanunda dzenlenmi olan tiplere ilikin hkmleri yukardaki ilkeler nda- kyasen somut olaydaki karma szlemeye de uygulayacaktr. Kyas koullarnn bulunmamas halinde konuya ilikin bir rf ve adet kural varsa ona bavurulacaktr182. Nihayet byle bir kural da bulunamamsa kendisi yasa koyucu gibi davranarak kural koyacaktr183. Sz konusu gre bir takm eletiriler yneltilmitir. Bir gre gre karma szleme ile kendine zg szleme iki farkl messese olmasna ramen, yaratma kuram ikisi arasndaki fark ortadan kaldrmtr. Bir baka gre gre, zellikle kendine yabanc tipte yan edim ieren szlemeler asndan gereksiz karklklar ortaya kabilir: Bir tipik szlemenin nemsiz bir yan ediminin baka tipe ait olmas dahi tm szlemenin karma kabul edilmesine ve asl tipe ait edimlerin dahi dorudan deil ancak kyasen uygulanmasna yol aabilecektir. Nihayet, yaratma grnn hkime gereinden fazla takdir yetkisi verdii, bunun baz keyfi davranlara yol aabilecei de iddia edilmektedir184.

Kuntalp, a.g.e., s.139; Feyziolu, a.g.e., s.61; TANDOAN da kyasen uygulama grnn MK md.1de yer alan ilkelere uygun olduu ynnde gr belirtmektedir (Tandoan, 1990, s.75). te yandan yazarn yaratma (kyas) kuram bal altnda yapt aklamalarn bir ksm her somut olayn zelliine gre deiik grlerin uygulanmas grne de uymaktadr. 182 Belirtmek gerekir ki svire Medeni Kanunu ile Trk MKnun rf-adet kavramlar birbirinden farkldr: svirede 1.maddeyle rf-dete yaplan gnderme ile aslnda eski kanton hukuklar kast edilmektedir ve ayn nedenle hkimin rf-adet hukukunda hkm olup olmadn aratrmas zorunluluu vardr. Oysa Trk Hukukunda byle bir zorunluluk olmayp, hkim sadece taraflarca bir rf-adet kuralna dayanlmas ya da bir vesileyle kendisine o kuraln bildirilmesi durumunda rf-adete bavurmakla ykmldr (Edis, a.g.e., s.103, 109-110). Ticari ilere ilikin szlemelerde durum daha deiiktir: Trk Ticaret Kanunu md.1/II uyarnca, hakknda ticari bir hkm bulunmayan ticari ilerde mahkeme ticari rf ve dete, bu dahi yoksa umumi hkmlere gre karar verir (TTK md.1/IIde belirtilen srann kesin olduu ve ticari rf-detin genel yasal hkmlere aykr olduu tm durumlarda ncelikle uygulanaca hakknda ayrntl bilgi iin bkz.: Erol Ulusoy, Ticari rf ve Adet Hukuku, Trkmen Kitabevi, stanbul, 2001, s.78 vd.). 183 Yargtay da MK md.1/II uygulamasnda hkimin, nce kanunun hkmne, kanunda ak bir hkm bulunmasa dahi nce baka bir hkme atf yaplp yaplmadna sonra ise kyasen uygulanacak bir baka hkmn mevcut olup olmadna bakmasnn zorunlu olduu, ancak daha sonra rf-adet ve hukuk yaratma safhalarna geebilecei grndedir (Yargtay HGK, 31.01.1996, E.1995/11-980, K.1996/18, www.kazanci.com.tr); Daha ayrntl bilgi iin bkz.: Birinci Blm, II, B, 3 balkl blm. 184 Kuntalp, a.g.e., s.142-143.

181

40

KUNTALP, anlan eletirileri derinlemesine bir karma szleme analizi yaparak cevaplandrmaktadr. Yazara gre karma szlemenin hem tipik hem de atipik zellikler tad bir gerektir. Tipik yn dolaysyla kanuni tiplere yaklaan karma szleme, atipik ynnden dolay da kendine zg izlenimi yaratarak tereddt dourur. erdii kanuni tipe ilikin hkmlerin dorudan doruya uygulanmas onu tipik hale getirir; kyasen uygulama ise kendine zg klar. Bununla birlikte karma szleme sorununun ana amacnn karma szlemelerle tipik szlemeler arasnda bir ba kurma abas olduu unutulmamaldr. Yazara gre byle bir ba en iyi kyasen uygulama ile salanabilir185. Yaratma gr hakkndaki eletirilerde hakllk pay olsa da ilk iki gre (sourma ve birletirme) oranla, her bir somut olaya uygulanma kabiliyet ve esnekliinin daha yksek olduunu teslim etmek gerekir. Ayn nedenle bu gr, bir ksm kanunla dzenlenmi (tipik), bir ksm da hibir ekilde dzenlenmemi (atipik) unsurlar barndran szlemelerde uygulanabilir186. Bununla birlikte, takip eden balk altnda ayrntsyla incelenecei zere, karma szleme meselesinin ortaya k amac karma szlemelere uygulanmaya genellikle elverili olan yol gsterici kurallar nerme abasdr. Kanmzca, yaratma gr byle bir anlam tamamaktadr. d. Her Somut Olayn zelliine Gre Deiik Grlerin Uygulanmas Gr Yukardaki balklarda anlatlan grlerin her biri, kendi iinde tutarl ve hakl gerekelere sahip olsalar da tm karma szlemeleri kapsayacak tek bir gr bulunmad fikri giderek arlk kazanmaktadr. Belirtilen dnceye gre, her somut olayn zelliine gre imtisas, birletirme veya yaratma (kyas) grlerinden bir tanesi tercih edilecektir. Burada gzetilecek ama, benimsenen grn drstlk kuralna (MK md.2) uygun dmesi ve karma szleme unsurlarna ait tipi
185 186

Kuntalp, a.g.e., s.142-143. Belirtmek gerekir ki bylesi szlemelerin karma szleme olarak kabul edilip edilmeyecei meselesi tartmaldr.

41

dzenleyen hkmlerin mmkn olduunca dikkate alnmas olacaktr. O halde her bir somut olayda menfaatler dengesi ortaya konularak bir grn seilmesi gerekmektedir187. Kanmzca anlan gr, genelleme yapmaktan kanmas ve her bir somut olayn zelliklerine gre uygun zmleri ngrmesi nedeniyle daha makuldr. Yargtay uygulamas da benzer dorultudadr188. Kukusuz her bir somut olayn hangi kategoriye girdiinin nemi byktr. Genel kabul gren kan, bire ok tipik edimli (ikiz - kombine) szlemelere ve bire bir tipik edimli (ift tipli) szlemelere birletirme grnn uygulanmas gerektii ynndedir: Bu trden szlemelerde esas edimlerden her biri, ait olduu szleme tipine ilikin hkmlere tabi olmaldr189. kiz szlemelerde edimlerin blnebilip blnememesi asndan baz farkl durumlara da deinmek gerekmektedir. rnein pansiyoncunun oda temin etme, oda temizleme ve kahvalt vermesi karl kiralayann belli bir bedel demeyi kabul ettii pansiyon szlemesinde, pansiyoncunun edimleri blnebilir niteliktedir. Mesela kahvalt verme ediminin aypl ifas halinde tm bedel zerinden deil, kahvaltya tekabl eden ksm zerinden indirim yaplmas gerekir190. Bir szleme tipinde yryen sona erme nedenleri, nce o tip szlemeyi karlayan szleme parasn ortadan kaldrr; yani kar edim deer ilikisine gre indirilir191. Ancak taraflardan birinin birden fazla edimi blnemez bir btn tekil ediyorsa artk borcun btn olarak deerlendirilmesi tmyle geerli veya geersiz addedilmesi gerekir192. te yandan, ift tipli szlemeler asndan birletirme teorisinin uygulanaca grnn mutlak olmad, akdin kurulmasnda bir edimin ar basmas halinde imtisas grnn de uygulanabilmesi gerektii de ifade edilmektedir193. Gerek ikiz, gerekse de ift tipli szlemelerde birletirme gr uygulanrken, eitli tiplere ait hkmlerin birbiriyle elimesi halinde anlan

187 188

Tunoma, 1977, s.15. Bkz.: Bir sonraki balk altndaki aklamalar. 189 Feyziolu, a.g.e., s.56, 57; Tunoma, 1977, s.16-17, 21; Kuntalp, a.g.e., s.148. 190 Feyziolu, a.g.e., s.56, 57. 191 Tunoma, 1977, s.17. 192 Feyziolu, a.g.e., s.57. 193 Tunoma, 1977, s.22; Feyziolu, a.g.e., s.58.

42

hkmlerin dayand nedenler szleme amacyla birlikte gzetilerek karar verilmelidir194. Kendilerine yabanc tipte yan edim ieren szlemelerde ilke olarak imtisas grne itibar edilmeli, tm szlemeye asl (baskn) tipteki szlemenin ait olduu tipe ilikin hkmler uygulanmaldr. te yandan, yan edimler nitelik olarak asl szlemenin yapsnda yer alacak kadar nem tayorsa195, szlemenin mahiyetine uygun dt lde yan edimin ait olduu tipe ilikin hkmlerin kyasen uygulanmas da mmkn olabilecektir196. Ancak asl szleme tipine ait hkmlerde, yan edime ilikin olarak genel nitelikte dzenlemeler yer alyorsa artk yan edime ilikin hkmlerin kyasen uygulanmas sz konusu olmayacaktr197. Her somut olayn zelliine gre deiik grlerin uygulanmas grnde, her szleme tipine ait hkmlerin kyasen deil dorudan uygulanmasnn esas olduunun altn izmek gerekir198. Kukusuz, MK md.1/II bir son are maddesi olarak mevcut ve geerlidir. Ancak sz konusu madde, kanun szyle ve zyle deindii btn konularda uygulanr ifadesiyle balamaktadr. Burada bir yorumlama gerei sz konusudur: Acaba karma szlemelerin tamamyla kanuni dzenlenme d olduunu syleyebilir miyiz? Belirtilen nermeye evet, nk karma szleme bir btn olarak kanunda dzenlenmemitir cevab verilebilir. Bu durumda MK md.1/IInin dier safhalarnn (rf-adet, kyas, vs.) uygulanmasna geilebilir. Bununla birlikte ayn nermeye kanmzca hayr, nk ierdii farkl tiplere ait unsurlar kanunca ngrlmese de ayr ayr tiplerde tanmlanm ve bir
194 195

Tunoma, 1977, s.22. rnein kalorifer malzemesinin montajnn yaplmas artyla satlmasnda, montaj yan edimi, asl szleme olan sat szlemesinin yaplmasn ve asl edimin yerine getirilmesini kolaylatrma amacna yneliktir ve szlemenin yapsna ilemitir (Feyziolu, a.g.e., s.55). 196 Feyziolu, a.g.e., s.56, 57; Tunoma, 1977, s.23; Kuntalp, a.g.e., s.148. 197 rnein adi irket szlemesinde ortaklardan birinin tanmaznn kullanlmasn sermaye olarak koymas halinde, hasar ve tekeffle ilikin olarak kira szlemesi hkmlerinin uygulanaca BK md.521de belirtilmitir. Kanun koyucunun bir ksmn aka dzenleyip kalan iin bilinli olarak susmas karsnda, kira szlemesinin dier hkmlerin rnein feshi ihbar hkmlerininsz konusu adi irket szlemesine uygulanmas mmkn olmayacaktr. Kald ki bu durum akdin genel amacyla da badamaz (Feyziolu, a.g.e., s.54). 198 Aslnda dorudan uygulama ile kyasen uygulama arasnda pratik olarak nemli bir fark olmadna ilikin grler de mevcuttur. Anlan grlere gre dorudan uygulama kanunun eksik ifadesini tamamlamaya ynelik yorum gerekesine, hukuk yaratma ise hukuk boluu gerekesine dayanr. Ancak sonu olarak her ikisinde de gaye aratrmas ve menfaatler durumunun takdiri esastr (Kuntalp, a.g.e., s.137).

43

hukuki sonuca balanmlardr cevab da verilebilir. Byle bir durumda, somut olaya gre eitli grlere bavurularak seilecek tiplere ilikin hkmlerin karma szlemeye dorudan uygulanmas gerekecektir. Anlan zmleme, hem hukuk retisinin karma szlemeler hakknda yapt derin birikimden tam anlamyla yararlanlmas anlamnda uygun decek, hem de uygulamaya daha somut, ltleri aka belirli bir model sunacaktr. Nihayet Trk Borlar Kanununun alnd sviredeki Federal Mahkeme uygulamas da fikir verici olabilir. svire Federal Mahkemesine gre, herhangi bir karma szleme eidiyle veya bal (birleik) szlemeler ile karlaldnda, hangi szleme tiplerine ait hkmlerin uygulanacana ynelik bir genelleme yapmak mmkn deildir. Szlemenin zelliklerine gre hangi hkmlerin uygulanacan her bir somut olay iin ayr ayr belirlemek gerekir. O halde hukuki sorunun ne olduunu ve hangi yasal veya hukuki ilkelerle zleceini aratrmak gerekir. Deiik tiplere ait edimler ieren szlemelerde ilgili isimli szleme tiplerine ilikin kurallardan yararlanmak makul olacaktr. Ancak somut bir olayda, tespit olunacak her bir hukuki sorunda rnein szlemenin feshinde- uygulanacak hkmler, szlemenin ierdii isimli szlemelerden tek bir tanesine ilikin hkmler ile zlmelidir. nk szleme unsurlarnn karlkl etkileimi gz nne alndnda, ayn hukuki sorunun farkl dzenlemelerle zmlenmesi dnlemez. Bir hukuki sorunun hangi kurallarla zmleneceine ise szlemedeki ilikilerin arlk merkezi ve menfaatler dengesi dikkate alnarak karar verilecektir199. e. Yargtay Uygulamas Yargtaya gre karma szlemelerin niteliinin, szleme artlarna gre ayr ayr tanmlanmas ve dourduu hak ve borlarn da ayn artlar dikkate alnarak takdiri gerekir200. O halde karma szlemelerin zmlenmesinde tek bir gr
199

200

svire Federal Mahkemesi tihad, T 1/2 5C.252/2004 /frs,, http://jumpcgi.bger.ch/pdf/aza /2005/5c_0252_2004_2005_05_30_t.pdf#search=%22ATF%20%22118%20II%20157%22%22, 18.08.2006. Bir szleme ile Borlar Kanununun zel hkmleri blmnde gsterilen szlemelerden yalnz biri deil birka hatta bu blmde ngrlmeyen ve kanunun yasak etmedii bir szleme de

44

yerine her bir szlemenin zellikleri dikkate alnarak belirlenecek deiik grlere bavurulmasnn uygulamada da benimsendiini sylemek yanl olmayacaktr. Bununla birlikte Yargtay retiden esinlenerek baz ilke kararlar almtr. zellikle ift tipli karma szlemeler asndan Yargtay, kural olarak karma szlemeye, her bir edimin alnd szlemelerden her birinin kurallarnn dorudan doruya uygulanaca grndedir201. Ancak deiik szleme tiplerine ilikin

birlikte yaplabilir. Bu nitelikteki szlemelere karma szleme denilir. Bunlarn nitelii szleme artlarna gre ayr ayr tanmlanp, dourduu hak ve borlar artlarna gre takdir edilmek gerekir. Daval bu aklamasyla bal tutulup demesi ispat ettirilecek yerde szlemenin anlamnda yanla dlp ilikinin ispatlanamad benimsenerek davann reddi bozmay gerektirir (Yargtay 4.HD, 04.05.1967, E.1967/3125, K.1967/3847, Tunoma, 1977, s.16). 201 Davac dava dilekesinde; ( ...) daval ile aralarnda dzenlenmi bulunan 18.5.1973 gnl, arsa pay karlnda kat yapm szlemesi uyarnca daval yklenicinin stlendii edimi yerine getirmediini ve inaat durdurduunu (... ) ileri srerek, (szlemenin feshine ) karar verilmesini istemi; istek dorultusunda karar verilmitir. zel daire, yukarya metni aynen alnan ilam ile hkm bozmu; mahkeme nceki kararnda direnmitir. Ancak zel daire, kurulda yaplan grmeler srasnda taraflar arasndaki szlemenin geersiz olduunu ileri srdne gre, salam bir sonuca varlabilmesi, uyumazln zmlenebilmesi iin ncelikle, davaya dayanak yaplan szlemenin hukuksal nitelii ve zellikleri zerinde durulmak gerekir. Taraflar arasnda kurulan, ( inaat Szlemesi ) balkl ve 18.5.1973 gnl szleme hkmlerine gre; daval yklenici ( mteahhit ), mlkiyeti davacya ait bulunan 6-7 parsel sayl arsalar zerine kendi gerekeleriyle bir apartman ina edecek ve bu apartmann szlemede belli edilen ( 5 ) dairesini en ge Aralk 1974 gnne kadar tamamlayp, davacya teslim eyleyecektir. Buna karlk, davac arsa sahibi de kendisine verilecek daireler dndaki bamsz blmlere ilikin arsa paynn mlkiyetini, daval ykleniciye aktaracaktr ( geirecektir ) (szleme, m. 1, 4, 5, 9 ). Grlyor ki, davalnn edimi ( borcu ) eser szlemesinin ( stisna Akdinin ); Davacnn kar edimi ise, tanmaz sat vaadi szlemesinin belirli zelliklerini tamaktadr. Bylece taraflar arasnda, (arsa pay karlnda kat ( apartman ) yapm ) diye nitelendirilen ift tipli bir karma szleme ilikisi kurulduu aktr. Kural olarak, karma szlemeye, her bir edimin alnd szlemelerden her birinin kurallar dorudan doruya uygulanr. O halde, davalnn yklendii yap yapma edimi iin BK.'nun bu tip szlemeyi dzenleyen ( 355 ve bunu izleyen ) maddelerinin uygulanmasna karlk davacnn arsa pay mlkiyetini davalya devir borcu ynnden, sat vaadine ilikin yasa hkmleri uygulanacaktr ( MK. 634, BK. 213, Tapu K. 26, Noterlik Yasas m. 60 ). Hal byle olunca da, davalnn eser meydana getirme borcunu kapsayan szlemenin ekle bal olmamasna karlk, davac arsa sahibinin pay mlkiyetini davalya aktarma ( devir )borcu iin, Yasalarda ngrlen resmi ekle uygun bir szlemenin varl zorunlu olmaktadr. nk, byle bir szlemenin geerli olmas, resmi biimde yaplmasna baldr ( Kenan Tunoma; Borlar Hukuk Dersleri - zel Bor likileri - Cilt II - stanbul 1967, sahife 434-435 ), ( Becker m. 363, N. 11 ). Gerekten, bir tanmaz maln veya paynn mlkiyetinin bakasna devri, ya da devir vaadini ngren szlemelerin geerli saylmasna MK.'nun 634, BK.'nun 213 ve Tapu Kanununun 26. maddeleri uyarnca, tapu sicil muhafz tarafndan veya 1512 sayl Noterlik Yasasnn 60. maddesi buyruuna gre noterlerce resen dzenlenmesine baldr. Anlan yasa hkmlerinin ngrd biimde yaplmayan szlemeler hukuken geersizdir. nk burada ngrlen ekil, szlemenin geerlik koulu olup, kamu dzenine ilikindir. Bu nedenledir ki, gerek mahkeme ve gerekse Yargtayca dorudan doruya ( resen ) gz nnde tutulur.

45

kurallar birbirine ters derse, karlkl karlarn tartlmasna gre, hakkaniyete uygun bir zme ulalmak gerekecektir202. Her bir somut olayn zelliinin ve karma szlemedeki hkmlerin de gz nnde tutulmas gerekmektedir203. Hukuk

202

203

Temyize konu bu olayda, taraflar arasnda kurulan 18.5.1973 gnl ve 6248 sayl szleme noterlike resen dzenlenmemi; taraflarca darda yazlp imzalar Hatay 1. Noterliince onanmtr. O halde, az yukarda yaplan aklamalara gre, anlan szleme hukuken geerli deildir. Oysa davacnn borca aykrlk nedeniyle ( fesih ) isteyebilmesi, szlemenin geerli bir biimde kurulmu olmasna baldr. nk hukuken hkm ifade etmeyen, geersiz bir szlemenin feshini istemekte hukuki yararn varlndan sz edilemez. Bu nedenle, davann reddine karar verilmeliydi. te yandan; olaymzda, szlemeden doan karlkl hak ve borlar da, taraflarca tamamen yerine getirilmi deildir. Hal byle olunca, Medeni Yasa'nn 2. maddesinde ifadesini bulan, afaki iyiniyet kuralnn bu davada uygulanmas ve bu nedenle szlemenin geerli saylmas da dnlemez. nk bu kural ancak, szlemenin tamamen ifa edildii haller iin geerlidir. Yukarda aklanan nedenlerle, hukuken hkm ifade etmeyen geersiz szlemenin feshine karar verilmi olmas usul ve yasaya aykrdr. Bu nedenle, direnme karar bozulmaldr (Yargtay HGK, 09.06.1982, E.1979/15-1613, K.1982/565, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005). Belirtelim ki, yurdumuzda giderek kentleme sorunu, arsa pay karlnda kat yapm rneklerinin uygulamada grlmesi sonucunu dourmutur. Dava konusu olayda da, arsa maliki daval ile davac ve orta arasnda yaplan szleme uyarnca 570/750 pay karl 3 dairenin yapm ve teslimi borcu yklenilmitir. Szlemeye gre, daval, 570/750 pay mlkiyetini baka bir karla gerek olmadan davac ve ortana geirecek, onlarda da tanmazda apartman meydana getirerek ngrlen 3 daireyi davalya vereceklerdir. Grlyor ki, arsa pay karlnda kat yapmnda, inaatnn yklendii kendi gereleriyle yap yapma ediminin karln arsa maliki, arsasnn bir blmnn mlkiyetini geirerek demektedir. naatnn yklendii yap yapma ediminde, ar basan yn, gerelerin tesliminden ok anlamaya uygun belli bir eserin yaratlmas (katlarn yaplmas )dr. Bu nedenle, bu edim, eser ( istisna ) szlemesinin belirleyici zelliklerini ve buna karlk, arsa malikinin kar edimi, tanmaz satm szlemesinin belirleyici zelliklerini tamaktadr. Byle olunca, arsa pay karlnda kat yapmn ift tipli bir karma szleme diye nitelemek gerekir. lke olarak, ift tipli karma szlemeye, her bir edimin alnd szlemelerden her birinin kurallar dorudan doruya uygulanr. u da var ki, deiik szleme tiplerine ilikin kurallar birbirine ters derse, karlkl karlarn tartlmasna gre, hakkaniyete uygun bir zme ulalmak gerekir. Demek ki, arsa maliki, inaatnn yap yapma ediminin karln, arsann bir blmnn mlkiyetini geirerek demektedir. Uygulamann gzlemine dayanlarak sylemek gerekirse, bu ilem, tapuda, gerek hukuk bilgisizlik, gerek tapu memurlarnn allann dnda ilem yapmaktan kanmalar nedeniyle, ou kez sat olarak gsterilmekte, sat bedeli gibi belirtilen ve gerekte ise yap yapmak yoluyla denecek olan inaatnn borcuna karlk mlkiyeti inaatya geirilen arsa paylar zerinde, arsa maliki yararna bir ipotek kurulmaktadr. Pay mlkiyetinin bylece tapuda inaat zerine geirilmesi ise, bamsz bir nitelik tamayp, taraflar arasndaki temel ilikinin yerine getirilmesi uruna yaplm bir ifa ilemi niteliini tar. Hukuk bilgisizlik ya da tapu memurunun ilem ynnden kard zorluklar nedeniyle, tapuda dzenlenen resm senette, taraflar, tanmazn bir blmnn mlkiyetinin, arsa pay karlnda kat yapm szlemesinin yerine getirilmesi iin geirildiini belirtmeyip, ilemi satm olarak nitelendirmeleri, ilemin aklanan niteliini etkilemez. Bu konuda, taraflarn ilemde kullandklar deyimlere deil Borlar Kanunu 18'de akland zere, gerek ortak amalarna gre, sonuca ulamak gerekir (Yargtay 15.HD, 12.02.1974, E.1974/26, K.1974/111, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005); Ayn ynde bir baka karar iin bkz.: Yargtay 15.HD, 25.12.1975, E.1975/4714, K.1975/5159, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005. u durum karsnda; somut olayn zellii szlemenin az yukarda aklanan karma nitelii ve szleme hkmleri ile belirlenen taraflarn birbirlerine ynelik edim ve kar edimlerini bunlarn taraflara salad yararlar ve yine davalnn savunmalarnda akland zere szlemenin daval yanca yerine getirilmesinde kusursuz ifay ortaya koyacak ( BK.Md. 117 ) koullarn meydana gelip gelmeyecei tm szlemedeki hkmler gz ard edilmeksizin btn ile deerlendirilmesi, bu konuda taraflarn delil ve kar delilleri toplanmal, uzman bilirkiiler

46

Genel Kuruluna gre taraflar arasndaki arlkl uyumazln hangi szleme tipine ait olduu da nem tar: rnein kira, veklet ve hizmet salama szlemelerinin i ie getii bir iletme szlemesinde, yargya yansyan arlkl uyumazlk tanmazn boaltlmas olduundan 6570 Sayl Gayrimenkul Kiralar Hakknda Kanun ile dzenlenen gayrimenkul kiras szlemesinin tahliyeye ilikin hkmlerinin uygulanmas gerekir204. Yine bir baka kararda, karma nitelikli kat
aracl gerekirse yerinde de inceleme yaplmal, davacnn szlemenin ifa edilmesinden kaynaklanan zarar saptandnda buna hkmedilmelidir (Yargtay 13.HD, 22.11.1996, E.1996/8841, K.1996/10366, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005); Ayn ynde baka kararlar iin bkz.: Yargtay HGK, 23.01.2002, E.2001/13 - 1039, K.2002/16, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005; Yargtay 13.HD, 20.10.2000, E.2000/7799, K.2000/8827, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005. Byle bir szlemenin, btnl itibariyle deerlendirildiinde, kira akdi niteliinde olduunu kabul etmek gerekir. Zira B.K.nun 248, maddesinde, kira akdi, edim karlnda bakasnn malndan yararlanma hakk olarak tanmlanmtr. Burada da, daval, aylk 250.000.- lira cret karlnda, davacnn tanmazndan yararlanmaktadr. Maddi olgu tamamen bu tanmn kapsamnda kalmaktadr. Yanlar arasndaki ilikinin, cret karl tanmaz maldan istifade hakk tannmas yannda vekalet, kiralayann temel ilevini tamamlayc hizmet salama gibi mnasebetleri de kapsayan karma bir akit olduu kabul edilse dahi, aralarndaki arlkl uyumazlk tanmazn boaltlmas istei olduundan yine uygulanmas gereken 6570 sayl Yasa hkmleri olmas icap eder (Yargtay HGK, 16.06.1993, E.1993/6-94, K.1993/450, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005). Eklemek gerekir ki sz konusu karar bir hayli tartmalar sonucu ortaya kmtr ve dlen muhalefet erhlerinde genel olarak ortada kendine zg bir szleme bulunduu savunulmutur. Aklayc olmas bakmndan 11.Hukuk Dairesi yesi hsan Demirkrann muhalefet erhinin bir blm aada aktarlmtr: Davac TCDD letmesi Genel Mdrl mlkiyeti davac genel mdrle ait Sirkeci Tren stasyonundaki 8 nolu yerin iletme hakkn ana stat uyarnca davalya vermitir. Daval burada yolcularn bagaj ve yklerinin tamacln yapacaktr. Buradaki tama ii tekel olarak TCDD'ye verilmitir. kinci Dnya Harbinin buhranl gnlerini dnn. Daval kira szlemesine dayanarak kira bedelini demek artyla dkknn kepenklerini kapatmak yetki ve hakkn haizdir. Milli savunmaya ait yurdun savunmas ile ilgili yklerini tamayacak ve idare bu durumda 6570 sayl Yasa ve BK.nun tahliyeye ilikin hkmleri bulunmad iin eli kolu bal kalacaktr. Yasa koyucunun amacna aykr bir yorumun benimsenmemesi gerekir. Burada szlemeye hayat veren 233 K.H.K. ve Ana Statlerindeki szlere ve amalara ncelik verilmek suretiyle ve kural koyan dzenleyici bu normlarn szlerinin, kurulan szlemede taraflarca gz nnde bulundurulduu varsaylmaldr. ()0 halde bu szleme ne adi kira ne de haslat kiras deildir ya nedir? Genel olarak kiiler, zel hukuk alannda dier kiilerle olan ilikilerini hukuk dzeni iinde kalmak artyla diledikleri gibi dzenler, diledikleri konuda diledikleri ile szleme yapabilirler. Bu olanak, Borlar Kanunda ngrlen (szleme serbestlii ) ilkesinin bir sonucudur ve bu hak ve irade zerklii, (szleme hrriyeti) kavram ile Anayasa tarafndan teminat altna alnmtr. ( Anayasa m.40 ). 0 halde szleme serbestlii prensibine gre kiiler "kanun tarafndan dzenlenmi olan szleme tiplerinden ayr karma veya nev'i ahsna mnhasr szlemeler yapmak ve bunlarn koullarn diledikleri gibi tesbit etmek hukuka ( yani buyurucu ve yasak koyan hukuk kurallarna ) ve ahlak ve adaba aykr olmamak artyla kanun tarafndan dzenlenmi olan szlemelerin fizyonomisini ( tipini ) deitirmek ve konusunu yasal snrlar iinde serbeste tayin etmek" hakkn haizdir. Bu serbestinin nedeni, devaml olarak deien ve gelien toplumun gerek sosyal ve gerekse ekonomik ihtiyalarn zorlamasnda ve buna karlk Yasa koyucunun bu nitelikteki hayati ihtiyalan nceden derpi edip, uzun bir gelecein sosyal ve ekonomik ihtiyalarn dzenleyememesnde aramak gerekir. Nitekim "Tek satclk szlemesi" ( inhisari sat szlemesi ) Belika yasas hari, Trk- svire Borlar Yasas ve dier lkelerin yasalarnda dzenlenmemi ancak Sui generis bir szleme olarak gerek ilim evrelerinde ve gerekse yksek Yargtay Onbirinci Hukuk Dairesince benimsenip uygulanmaktadr. 0 halde

204

47

karl inaat szlemelerinin, sat vaadinden ziyade eser arlkl szlemeler olduu, bu nedenle, Tapu Kanunu'nun 26.maddesindeki salt "gayrimenkul sat vaadi"ne ilikin olan tek tarafl erhin, eser szlemelerinde uygulanamayaca ve kat karl inaat szlemelerinin tapuya erh verdirilmesi iin taraflarca bir erh anlamasnn yaplmasnn zorunlu olduu vurgulanmtr 205. Ayn ekilde, karma nitelik tayan kat karl inaat szlemelerinde, edimlerden birisinin ekle bal olmayan inaat yapma (eser) dieri de resmi ekilde yaplmas zorunlu olan mlkiyeti nakil borcu olduu belirtilmektedir206. Szlemenin mlkiyeti devir borcu douran ksmnn resmi ekle uyulmakszn yaplmas akdin tmn geersiz klar. Ancak Yargtay, devrin gerekletirilmesi veya inaatn tamamen veyahut byk

taraflar iletme szlemesi ad altnda nevi ahsna mnhasr ne kira, ne hizmet ve ne de vekalet ilikisi olmyan, bunlar iermeyen hi bir ekilde karma akit olarak benimsenmiyecek ve fakat tamamen bunlardan ayr ve farkl kamu hizmetinn rantabl yrtlmesini teminen iletme szlemesi ad altnda sui generis bir szleme yaptklarnn kabul gerekir. Bu szlemenin kira akdi olarak vasflandrlmas yanlarn szleme yapma serbestisini kstlamak olacaktr. 205 Davac vekili; mvekkili yklenici irketin, daval arsa sahibi ile Noterde dzenledii 27.12.1996 gn ve 82985 yevmiye numaral "Arsa zerine Kat Karl naat Yapma Hazrlk Szlemesi'nin tapuya erhine karar verilmesini talep etmitir. Daval arsa sahibi ile tapu idaresi, davann reddini istemilerdir.Karar, davallar temyiz etmitir.Tapu ktne verilecek erhler, KK., BK., Tapu Kanunu ve Tapu Sicili Tznde snrl olarak gsterilmitir. Bunlarn dnda herhangi bir ahsi hak, kyas yoluyla dahi olsa; erh verilemez. Zira, eya hukukunda snrl say ( numerus clausus ) ilkesi geerlidir. Karma nitelikli "kat karl inaat szlemeleri" sat vaadinden ziyade eser arlkl szlemelerdir. Bu nedenle, Tapu Kanunu'nun 26.maddesindeki salt "gayrimenkul sat vaadi"ne ilikin olan tek tarafl erh, eser szlemelerinde uygulanamaz. Kat karl inaat szlemelerinin tapuya erh verdirilmesi iin taraflarca bir erh anlamasnn yaplmas zorunludur. Somut olayda, kat karl inaat szlemesi deil, byle bir szleme yapma vaadi, yani BK.nun 22. maddesine uygun akit yapma vaadi sz konusudur. Snrl say ( numerus clauses ) ilkesi gerei, akit yapma vaadinin erhi mmkn olmad gibi; mmkn olduu kabul edilse dahi, anlan szlemede taraflarca mutabk kalnm bir erh anlamas da bulunmamaktadr. Bu itibarla, davann reddine karar verilmesi gerekirken, yazl gerekeyle kabul doru olmam, bozmay gerektirmitir (Yargtay 15.HD, 11.12.1997, E.1997/4209, K.1997/5345, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005). 206 Grlyor ki, davalnn edimi ( borcu ) eser szlemesinin ( stisna Akdinin ); Davacnn kar edimi ise, tanmaz sat vaadi szlemesinin belirli zelliklerini tamaktadr. Bylece taraflar arasnda, ( arsa pay karlnda kat ( apartman ) yapm ) diye nitelendirilen ift tipli bir karma szleme ilikisi kurulduu aktr. Kural olarak, karma szlemeye, herbir edimin alnd szlemelerden her birinin kurallar dorudan doruya uygulanr. O halde, davalnn yklendii yap yapma edimi iin BK.'nun bu tip szlemeyi dzenleyen ( 355 ve bunu izleyen ) maddelerinin uygulanmasna karlk davacnn arsa pay mlkiyetini davalya devir borcu ynnden, sat vaadine ilikin yasa hkmleri uygulanacaktr ( MK. 634, BK. 213, Tapu K. 26, Noterlik Yasas m. 60 ). Hal byle olunca da, davalnn eser meydana getirme borcunu kapsayan szlemenin ekle bal olmamasna karlk, davac arsa sahibinin pay mlkiyetini davalya aktarma ( devir )borcu iin, Yasalarda ngrlen resmi ekle uygun bir szlemenin varl zorunlu olmaktadr. nk, byle bir szlemenin geerli olmas, resmi biimde yaplmasna baldr ( Kenan Tunoma; Borlar Hukuk Dersleri - zel Bor likileri - Cilt II - stanbul 1967, sahife 434-435 ), ( Becker m. 363, N. 11 ) (Yargtay HGK, 09.06.1982, E.1979/15-1613, K.1982/565, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005).

48

oranda tamamlanm olmas halleriyle snrl olarak, bu ekilde geersiz bir szlemeye drstlk kural gerei sonradan geerlilik tanyabilmektedir207. Yukardaki aklamalar dikkate alndnda, en azndan ift tipli karma szlemeler asndan birletirme grnn atma halinde menfaatler dengesi ve hakkaniyete uygun den hkmn tercih edileceine ilikin yeni biiminin istisnalar sakl tutularak- benimsedii sylenebilir.
207

Eser szlemesinin bir tr olan "arsa pay karl inaat szlemesi ise, zellii olan bir karma szleme tipidir. Zira, bu tr szlemede yklenicinin borcu, inaat yapp teslim etmek ve arsa sahibinin borcu da, bedel olarak, arsa paynn mlkiyetini ykleniciye geirmektir. Burada, iki szleme iiedir. Biri, hibir ekle bal olmayan "inaat szlemesi"; dieri ise M.K.nun 634, B.K.nun 213, Tapu Kanunu'nun 26 ve Noterlik Kanunu'nun 60. maddeleri uyarnca resmi biimde yaplmas gereken "mlkiyet nakil borcu douran szleme"dir. Bu nedenle "arsa pay karl inaat szlemeleri" noterde "dzenleme" biiminde yaplmakta ve mahkemelerce de bu husus "re'sen" gzetilmektedir. Bu biim kouluna uygun olmayan ( szl veya adi yazl ) "arsa pay karl inaat szlemesi" BK.nun 11/II. maddesi uyarnca geersizdir. Geersiz bir szlemenin yerine getirilmesi istenemez ve bunun iin alan dava da dinlenemez. Taraflar, ancak, birbirlerine verdiklerini B.K.nun 61. maddesi uyarnca haksz iktisap kurallarna gre geri isteyebilirler. Geersiz szklemenin ifas iin alan davada; szl ve adi yazl szlemelerin, ifa ynnden, bir hkm ifada etmemesi nedeniyle bu szlemelerin, tank veya yeminle veyahut baka bir delille isbat cihetine gidilemez. nk, geersiz szlemenin isbat, sonucu deitirmeyecek ve isbat keyfiyeti onu geerli hale getirmeyecektir. Bu nedenle, geersiz ( szl ) szlemenin isbat iin taraflar karde dahi olsalar tank dinlenemez yolundaki yerel mahkeme gr, kural olarak, yerindedir. Ne var ki bu gr, somut olayn zelliine uygun deildir. Zira somut olayda davac edimini yerine getirip binay teslim ettiini ve ierisinde de oturduunu iddia etmitir. naatn bittii ve ierisinde oturulduu ekime konusu deildir. Uyumazlk, inaatn, arsa pay karlnda davac tarafndan yaplp yaplmad konusunda toplanmaktadr. Eer davac, bu iddiasn isbat edecek olursa, inaatn bitirilip teslim edilmesi nedeniyle, szleme geerli hale gelecek ve bu szlemeye gre de, davac, inaatn bedeli olan arsa payn alabilecektir. Bu nedenle, somut olayda, szlemenin isbat nem kazanmaktadr. Kald ki, szlemesinin isbat ile onun geerlilii birbirinden tamamen farkl iki ayr hukuki messesedir. Yargtay, biim kouluna uygun olmad iin geersiz olan "arsa pay karl inaat szlemesi"ne, u iki halde, sonradan geerlilik tanmaktadr: 1- Arsa paynn, tapuda ykleniciye devredilmesi hali; Notere gitmeden szl veya adi yazl biimde yaplan "arsa pay karl inaat szlemesi" geersiz ise de, arsa sahibi, bu szlemeyle bedel olarak vermeyi ykmlendii arsa payn tapuda ykleniciye devretmekle, balangta geersiz olan szleme geerli hale gelmekte ve artk geersizlik ileri srlememektedir. Zira resmi biim koulu, tapuda pay devrinin zorunlu olarak resmi biimde yaplmasyla gereklemektedir. Karma nitelikteki bu szlemenin dier ksm, yani inaat szlemesi ksm ise, zaten resmi biim kouluna bal olmad iin, bir btn olarak geerli hale gelen bu szlemenin ifas mmkn olabilmektedir. 2- naatn tamamen veya byk oranda tamamlanmas hali; Yine, noterde dzenleme biiminde tanzim edilmemi ve tapuda da pay devri yaplmam olan "arsa pay karl inaat szlemesi"nin taraf olan arsa sahibinin, bu szlemenin ifa olunaca hususunda o gne kadar sre gelen davranlaryla ykleniciye tam bir gvence vermesi ve yklenicinin de szlemenin yerine getirilecei inancna iyiniyetle balanarak inaat tamamlamas veya byk oranda ikmal etmesi halinde de, szlemeye sonradan geerlilik tannmaktadr. Zira, bu durumda, ekil noksanl nedeniyle szlemenin geersizliini ileri srmek, M.K.nun 2. maddesinde kabul edilen "hakkn ktye kullanlmas yasa'nn ihlali niteliinde olup, byle bir iddia, yasalarca himaye grmez (Yargtay HGK, 30.04.1997, E.1997/15-146, K.1997/372, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005).

49

Kendine yabanc tipte yan edim ieren szlemeler asndan ise aka bir niteleme yaplmamakla birlikte, baz kararlarda imtisas grnn benimsedii grlmektedir. rnein bir alveri merkezinde iyeri kiralayan kiracnn, ayn szlemeyle oradaki dier iyerlerinin tadilat ilerini yapmay stlenmesi durumunda, o szlemenin karma nitelik kazand belirtilmektedir. Yargtaya gre her ne kadar tadilatlar yapma edimi szlemeye karma nitelik kazandrsa da sonuta akdin 6570 Sayl GKHKun uygulama alanna girdiinin kabul gerekir208. B. Kendine zg (Sui Generis) Szlemeler 1. Tanm Yasayla dzenlenmi akit tiplerinin hibirine dhil olmayan unsurlar ksmen veya tamamen barndran szleme kendine zg (sui generis) szleme olarak adlandrlmaktadr209. Bununla birlikte kendine zg bir szlemenin yasayla dzenlenmemi olmas onun belirli bir konusu ve ad olmadn gstermez: Aksine
208

209

Taraflar arasndaki szleme hkmlerine gre, kirac aylk 230 USD demekle birlikte, iyerinin bulunduu E... Park Maviehir Alveri Merkezinde faaliyet gsteren giyim maazalarnn tadilat ilerini yapma borcunu da stlenmitir. Szleme uyarnca iyerinin belirli saatlerde ak tutulmas ykmll de bulunmaktadr. Kira szlemesinin 2, 18 ve 22. maddelerinde szlemenin feshi dzenlenmi, szlemede belirtilen akde aykrlk halinde bir nel verme koulu aranmakszn kiralayan tarafndan fesh edilecei kararlatrlmtr. Davada kiracnn szlemede kararlatrlan sre iinde kiralanan ak tutmad ve stlendii tadilat ilerine ilikin borcunu gerei gibi ifa etmedii, maazalar tarafndan teslim edilen rnlerin tadilat ilerinin istenildii gibi olmad eklinde ikyetlerin alnmas zerine Noter marifetiyle kira szlemesi fesh edilmi olduundan, kiralanann tahliyesine karar verilmesi istenilmitir. Mahkemece kiracnn szlemede stlendii ykmllklere aykr hareket etmesi nedeniyle kira akdinin feshine, kiralanann tahliyesine karar verilmitir. Kira szlemesinde kiracnn kira parasn deme borcu ile birlikte kira szlemesine zg olmayan farkl szleme tiplerine ait edimleri; kiralanann bulunduu yerdeki iyerlerine ait konfeksiyon rnlerinin tadilatn da stlenmi olmas kira szlemesine "karma szleme" nitelii kazandrmakta ise de, taraflar arasndaki szlemenin 6570 sayl Gayrimenkul Kiralar Hakknda Kanunun uygulama alanna girdii kabul edilmelidir. 6570 sayl Kanunun 8. maddesi uyarnca tahliye davalar, Borlar Kanunu yahut 6570 sayl Kanunda yazl sebeplerle alabilir. Kira szlemesinde kanunda dzenlenmemi bir sona erme sebebi kararlatrlamaz. Bu nedenlerle kiracnn kira szlemesinde yklendii edimlerini gerei gibi ifa etmemi olmas halinde, szleme ancak Borlar Kanunu hkmlerine uyularak fesh edilebilir. Borlar Kanunu hkmleri uyarnca szlemedeki aykrln giderilmesi konusunda daval kiracya nel verilerek szlemenin fesh edilebilecei dnlmeksizin yazl ekilde davann kabul ile kira szlemesinin feshine ve kiralanann tahliyesine karar verilmesi doru grlmemitir (Yargtay 3.HD, 09.11.2000, E.2000/10363, K.2000/10630, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005). Tandoan, 1990, s.13; Zevkliler, a.g.e., s.38; Aral, a.g.e., s.52; Karahasan, zel Bor likileri, s.51; Yavuz, a.g.e., s.23-24.

50

birok kendine zg szlemenin ticari hayatta belirli ve yerleik konular ve adlar vardr. Toplumun geliimine paralel olarak zaman iinde srekli yeni kendine zg szlemeler ortaya kar ve bazlar ise yasayla dzenlendike kendine zg niteliini kaybedip tipik szlemeler haline gelirler210. Ayn anda hem tipik edimler hem de kendine zg edimler ieren szlemelerin karma szleme olarak kabul edilip edilmeyecei meselesi retide tartmaldr. ne kan gr, belirtilen trdeki szlemelerin ya tmyle karma ya da kendine zg szleme olarak nitelenmesi gerektii; bir nc kategorinin oluturulmasnn pratik deer tamad ynndedir211. Yargtay ise iinde hem eitli tiplere ait olan unsurlar hem de hibir tipe ait olmayan unsurlar ayn anda barndran szlemelerin karma szleme saylaca grndedir212. retide bylesi szlemeleri tersine kendine zg szleme olarak kabul eden ok sayda yazar vardr213. Kanmzca, bir szlemede yer alan kendine zg bir esasl edim o szlemeyi ve onda yer alan tipik edimi, ok farkllam, bambaka bir btn haline getirir. rnek olarak i zinciri (franchising) szlemesi gsterilebilir. Anlan szlemede kendine zg unsurlar genellikle ar basmaktadr. stelik btnsel olarak bakldnda, edimlerini ierdii tipik szlemelerden uzak, kendine zg, kresellemenin tetikledii ilgin bir mozaik olarak alglanmaktadr. te yandan, hem tipik edimleri hem de kendine zg edimleri ayn anda ieren szlemelerin kendine zg saylmas, tipik edime ilikin hkmlerin de kyasen uygulanmasna engel tekil etmeyeceinden herhangi bir saknca tamamaktadr.

210 211

Tunoma, 1977, s.7; Feyziolu, a.g.e., s.39. Kuntalp, a.g.e., s.13 212 Bir szleme ile Borlar Kanununun zel hkmleri blmnde gsterilen szlemelerden yalnz biri deil birka hatta bu blmde ngrlmeyen ve kanunun yasak etmedii bir szleme de birlikte yaplabilir. Bu nitelikteki szlemelere karma szleme denilir. (Yargtay 4.HD, 04.05.1967, E.1967/3125, K.1967/3847, Tunoma, 1977, s.16). 213 Tandoan, 1990, s.13; Zevkliler, a.g.e., s.38; Aral, a.g.e., s.52; Karahasan, zel Bor likileri, s.51; Yavuz, a.g.e., s.23-24; Aksi gr iin bkz.: Mustafa Tiftik, Trk Hukukunda zel Okul Szlemesi, 2.Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2005, 104 - 105.

51

2. Kendine zg Szleme rnekleri Kendine zg szlemelere rnek olarak; sulh szlemesi214, sat iin brakma szlemesi215, nc ahsn zarar ihtimaline kar sorumluluk sigortas216, tek satclk szlemesi217, garanti szlemesi218, seyahat dzenleme szlemesi219, Saysal Platform ve Kablo Televizyon Yayn Szlemeleri220 benzeri durumlar gsterilebilir. 3. Kendine zg Szlemelere Balanacak Hkm ve Sonular retide genellikle kabul gren yaklama gre kendine zg szlemeleri hkimin, iyiniyet kurallarna ve i ilikilerinde yaygn teamllere gre yorumlayarak tamamlamas gerekir. Mahiyetleriyle badat oranda benzer szleme hkmleri kyasen uygulanr; hatta BKnun genel hkmlerinden dahi yararlanlabilir. Yasal hkme rastlanmamas durumunda kazai itihatlarla tespit olunmu adet hukukuna bavurulmaldr. Bundan da sonu alnamamas halinde Hkim, MK md.1 uyarnca kendisi kanun koyucu olsayd nasl kural koyacak idiyse ona gre hareket etmelidir221.

Tunoma, 1977, s.10. Nebiye Teoman, Satm in Brakma Szlemesi, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits Yaynlar (Yay.No:234), Ankara, 1989, s.43. 216 Yargtay HGK, 31.01.1996, E.1995/11-980, K.1996/18, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005. 217 Tandoan, 1990, s.27 vd. 218 Feyziolu, a.g.e., s.44 vd. 219 Blent Yurt, Seyahat Dzenleme Szlemesi, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2000, s.114; Saibe Oktay, Gezi Szlemesi, Beta Basm, stanbul, 1997, s.55; Ahmet T. Keli, Vize Alnamamas Sebebiyle Uluslararas Turlarn Gerekletirilememesinden Doan Hukuki Sorumluluk, http://www.jura.uni-sb.de/turkish/AKesli.html, 25.10.2005. 220 Ouzhan Buhur, Dijital (Saysal ) Platform Yayncl ve Kablo TV Yaynclnn l Bor likileri ile Olan Balantlar, Trk Hukuk Sitesi, http://turkhukuksitesi.com/hukukforum/art_showarticle.php?s=2734ff2cb0498fa19d7984ed198 af2ff&id=53, 25.10.2005. 221 Tandoan, 1990, s.13; Zevkliler, a.g.e., s.38; Feyziolu, a.g.e., s.38-39; Tunoma, 1977, s.7-8; brahim Kaplan, Hakimin Szlemeye Mdahalesi, Daynlarl Hukuk Yaynlar, Ankara, 1987, s.109; Bilge, a.g.e., s.12; Yavuz, a.g.e., s.24; ARAL, tipik akitlere ait unsurlar ilke olarak barndrmamalar nedeniyle kendine zg szlemelere yedek hukuk kurallarnn dorudan doruya uygulanmayaca, MK md.1/II gerei hakimin hukuk yaratmasnn gerektii grndedir (Aral, a.g.e., s.57).
215

214

52

Uygulamada

Yargtay,

kanunun

tamamlayc

kurallarnn

szleme

boluunun doldurulmasnda bir ara olduu, hkimin MK. 1/I'e gre, nce kanunun hkmn uygulamak zorunda bulunduundan, nce kanunda uygulanabilecek bir hkm bulunup bulunmadna veya en azndan kanunun baka bir hkmne atfn mevcut olup olmadna bakmas gerektii grndedir. Bylelikle somut olaya uygulanmas mmkn bir hkme rastlanmas halinde ncelikle kyasen bu hkm uygulanmaldr. Byle bir hkmn de bulunmamas halinde ise rf-dete baklmas ve nihayet son are olarak hukuk yaratlmas cihetine gidilecektir222.
222

Genel olarak kiiler; zel hukuk alannda dier kiilerle olan ilikilerini, var olan hukuk dzeni iinde kalmak kouluyla diledikleri gibi dzenlemek, diledikleri konuda diledikleri ile diledikleri tipte szleme yapmak hak ve zgrlne sahiptir. Bir szlemenin ya da irade bildiriminin geersiz olacak ekilde deil, hukuksal sonular meydana getirecek ekilde sze gre deil, gerek ve ortak amaca gre btn iinde deerlendirilip, yorumlanmas gerekir. Sorumluluk sigortasn da bu ilkeler gz nnde bulundurulacak u veya bu szleme trlerinden ziyade kendine zg modern an ihtiyalarndan doan bir szleme tipi olarak deerlendirmek gerekir. Nitekim retide de bu konu tartlmtr. Prof. Dr. Rayegn Kender zarar gren, eer kanun hkm veya mukaveledeki bir artla sigortacya kar dorudan doruya dava hakkna sahip klnmamsa, sigortacdan tazminat talebinde bulunamaz onun muhatab zarar faili sigorta ettirendir" Mesuliyet sigortalar III. Sigorta Semineri st. 4-7 Nisan 1977, sh. 9 ). Prof. Selahattin Sulhi Tekinay/ Akman/Burcuolu/Altop Borlar Hukuku Genel Hkmleri, 7. Bas, 1993 isimli Kitabnda; "sigortaldan tazminat istemek hakkna sahip olan nc kiiler, BK.nun 111. maddesinde yazl "bakas lehine akit" hkmne dayanak sigortacdan herhangi bir talepte bulunamazlar derken yine "doal olarak zel sigorta szlemesinden zarar gren 3. kiinin dorudan sigortacya bavurabilecei kararlatrlmsa, ortada sorun yoktur" anlan eser sh. 222 ve 223". Dier baz yazarlar ise "BK.nun 111. maddesinde yazl nc ahslar yararna szleme, szlemenin ancak taraflar arasnda hkm ve neticeler dourabilecei eklinde tanmlanan szleme ilkesine istisnadr. iki tarafl bir ilem olduu halde l bir iliki dzeni tesis eder. Sigorta ettirenin urayaca kazadan dolay bir nc ahsa demeye mecbur olaca tazminat telafi etmek maksad ile yaplabilen bu sigorta, zarara urayan 3. ahsn sigorta irketine kar dava hakk tannmas daha kolay ve dorudan bir zm olacaktr ( Tam nc ahs Yararna Szleme, Prof. Dr. ener Akyol,1976, sh. 46 vd ), ( nc ahslara haksz bir fiile iras olunacak zararlarn tazminini temin maksadyla yaplan Mesuliyet sigortalarnda da, nc ahsn sigortacya kar talep ve dava hakkn haiz olacan kabul etmek akdin maksat ve gayesine uygundur ), ( Prof. Gnensay, Borlar Hukuku, sh. 154; Dr. Re at Atabek, Sigorta Hukuku, sh. 289 ve anlan sempozyumdaki bildiri sh. 306 ). retide ounlukla nc kiilerin dorudan sigortacya bavurma hakk bulunduu tartmal olmakla birlikte kabul edildii gzlenmektedir. Durumu, mevzuatmz asndan incelediimizde; bir sigorta szlemesi olmas itibariyle sorumluluk sigortasn, Trk Ticaret Kanununda ayr bir blm halinde dzenlenmesi gerekirken bunun yaplmad, ancak menfaat sahibi bakmndan TTK.nun 1269, Rizikonun gereklemesiyle ilgili ihbar ykmll bakmndan TTK.nun 1292 ve Yangn Sigortas dolayasyla 1309 ve 1310. maddelerinde hrszlk dolaysyla TTK.nun 1320. ve kaza dolaysyla TTK.nun 1335/ilk maddelerinde sorumluluk sigortalarna deinilmitir. Bilindii gibi kanunun tamamlayc kurallar, szleme boluunun doldurulmasnda bir aratr. Hkim, MK. 1/I'e gre, nce kanunun hkmn uygulamak zorunda bulunduundan, nce kanunda uygulanabilecek bir hkm bulunup bulunmadn veya en azndan kanunun baka bir hkmne atfn mevcut olup olmadna bakacaktr. Bu kabuln doal sonucu olarak da Trk Ticaret Kanununa bakmak gerekir. Yangn dolaysyla sorumluluk sigortas TTK.nun 1309 ve 1310. maddelerinde dzenlenmitir. Bu maddeler Eski Ticaret Kanunundan aynen alnm olup sorumluluk sigorta trne ilikin temel sorunlar ayrntl ve doyurucu bir biimde hkme

53

III.

simsiz (Atipik) Szlemelerin Baka Baz Hukuki Messeselerle Karlatrlmas A. Bal (Birleik) Szlemeler Messesesi ile Karlatrma

Bal (birleik) szlemeler isimsiz szlemelerden deildirler. Ancak zaman zaman zellikle karma szlemelerden ayrt edilmelerinde glk yaanmas nedeniyle zelliklerini szleme messesenin bozmaksznolarak tanmlanarak birinin karma szlemelerle dierininkine burada karlatrlmas bal ayr klarak bamsz gerekmektedir. Taraflarn, en az iki bamsz tipik szlemeyi -karakteristik muteberliini birletirmeleriyle ortaya kan akitler btn genel olarak birleik (mrekkep) adlandrlmaktadr223. Kanmzca,

223

balamtr. 1310. maddede de dorudan doruya dava hakkna ve bunun sonularna yer verilmitir. Anlan madde hkmne gre zarara maruz kalan nc ahs, dorudan doruya sigortacya bavurabilmektedir. TTK.nun 1309 ve 1310. maddeleri tartlan sigorta tr bakmndan bir genel hkm niteliinde deil ise de, bu hkmlerin dier sorumluluk sigortas trlerinden ileri gelen uyumazlklarda kyas yolu ile uygulanabilecei kabul edilmelidir. Nitekim szlemelerin deien hal ve artlara uyarlanmasnda Hkimin, Genel hkmler iinde yer almamasna ramen BK.nun 365/II. maddesinden yararlanmas uygulama ve retide oybirliine yakn bir ounlukla kabul edilmektedir. Bu ilkeler dorultusunda hakimin kyas yolu ile TTK.nun 1309 ve 1310. maddelerinden yararlanmak suretiyle uyumazla zm getirmesi gerekirken yasada uygulanabilecek hi bir hkm bulunmad, yasa boluu bulunduu eklindeki saptamas doru olmamtr. Dier taraftan retide hemen ittifakla benimsendii gibi, sigorta szlemesinin zel ve genel artlarndan zarar gren nc kiinin dorudan sigortacya bavurabilecei kararlatrlmsa, ortada hi bir sorun bulunmad aktr. Dzenlenen sigorta poliesinin genel artlarnn 10/1.6, 13/2 17/2, ek artnamenin 4. maddesinde nc ahsn, dorudan sigortacya bavurma hakk bulunduunu kabul ettii anlalmaktadr. Taraflarn uygun iradesi ile kabul edilen ve geerlilii hususunda tartma bulunmayan bu zel hkmler gz ard edilerek davac gnderilenin dava hakknn bulunmad yolundaki mahalli mahkemenin kabul bu nedenle de doru olmamtr. Ayrca, uygulamada ksaca husumet kelimesiyle anlan, bir davada taraf olma ehliyeti (sfat), kural olarak ancak bu hakkn sahibine aittir. Bu kuraln uygulanmas olarak szlemelerden doan uyumazlklarda ancak szlemenin taraflarnn dava aabilecei nc kiilerin dava hakknn bulunmad kabul edilmekte ve fakat zel kanun hkmleri, iki tarafn niyeti, szleme, hkmlerinin kabul rf ve dete uyduu takdirde nc ahslarn da dava hakk bulunduu kabul edilmektedir. Nitekim, YHGK.'da iki tarafn niyetine, BK.nun 18 ve MK.nun 2. maddesindeki objektif iyiniyet kurallarnn altnda kanunda ak hkm bulunmasa bile nc ahsn aktif husumet yetkisine ( davac olma sfatna ) sahip olduunu kabul etmektedir ( YHGK. 7.11.1962 gn, T/35-41 A.D. 1963/3-4 sh. 435-437 Y. 11, HD., 25.4.1989 gn, E:1988/5101, K:1989/2606 ) (Yargtay HGK, 31.01.1996, E.1995/11-980, K.1996/18, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005). Tandoan, 1990, s.75-76; Kuntalp, a.g.e., s.103; Akyol, 1984, s.7; Yavuz, a.g.e., s.19; Karahasan, zel Bor likileri, s.51; Hseyin Avni Gktrk, Borlar Hukuku ( kinci Ksm-Akdin Muhtelif Nevileri), Ankara, 1951, s.369; Burada szlemelerin birlikte hkm dourmas veya birlikte hkmden dmesi sz konusudur (Tunoma, 1977, s.11).

54

szlemelerin birletirilmesi deil aralarnda ba kurulmas sz konusu olduundan birleik kelimesi yerine bal kelimesi anlam daha iyi karlayabilir. Ayrca birden fazla szleme bulunduundan tekil szleme ifadesinin oul halde kullanlmas gerekir. Aklanan nedenlerle almada birleik (mrekkep) szleme terimi yerine bal szlemeler terimi tercih edilecek ancak parantez iinde bileik kelimesiyle birlikte kullanlacaktr. Bal (birleik) szlemeleri aadaki ekil ile somutlatrmak mmkndr:
224

BALANTILI (B RLE K - MREKKEP) K SZLEME YAPISI

taraf 1 edimi taraf 2 edimi

-----------------------------Balant

taraf 1 edimi taraf 2 edimi

Szleme 1

Szleme 2

Bal (birleik) szlemelerde her bir szlemenin paralanm unsurlar deil btnyle ayr szlemelerin bir araya gelmesi sz konusudur225. Her szleme ayr ayr bamsz tipik birer akit olarak zelliklerini ve edimlerini muhafaza etse de aradaki balanma sonucu birisi ortadan kalktnda dieri de hkm ifade etmeyecektir. Ancak aradaki balln eklen olmas, yani ayn senette veyahut ayn anda dzenlenmi olmalar tek bana bal (birleik) szlemeleri ortaya karmaz. Taraflarn aka veya rtl olarak szlemelerin her birinin varlnn veya muteberliinin dierininkine bal olduunu kararlatrmalar arttr226. Balln varlnn aka anlalmamas halinde, irade beyanlarnn taraflarn ekonomik amalar, szlemelerin ekonomik btnl veya bir szlemenin edimlerinin dier szlemeden salanan yararlar dikkate alnarak tayini gibi ltler gz nnde tutulmak suretiyle yorumlanmas gerekir227. Ancak, szlemelerden birinin kurulmas dierinin kurulmasnn nedenini tekil ediyorsa bal (birleik) szlemeler ortaya

224 225

Her bir ereve tek bir karlkl szlemeyi simgelemektedir. Zevkliler, a.g.e., s.45. 226 Kuntalp, a.g.e., s.103-104; Tunoma, 1977, s.13; Feyziolu, a.g.e., s.62; Bilge, a.g.e., s.14; KANET bu durumu d bamllk olarak adlandrmaktadr (Selim Kaneti, zel Bor likileri (Ders Notlar), stanbul,1969, s.21). 227 Tandoan, 1990, s.76; Eklemek gerekir ki, bal (birleik) szlemeleri oluturan akitler arasndaki ballk ekonomik nitelie de sahiptir (Akyol, 1984, s.7).

55

kmayacaktr228. Birden fazla szlemenin bir artn gereklemesine bal olarak yalnz bir tanesi kurulacak ekilde birletirilmesi de bal (birleik) szlemelere sebebiyet vermez. nk, ortada geerlilii birbirine bal iki szleme deil, artn olumasna gre hangisi olduu tayin olunan tek bir szleme vardr. Anlan art, szlemelerden ortadan kaldrd iin infisahi, kurulmasna yol at dieri iin ise taliki niteliktedir229. Bal (birleik) szlemelere rnek olarak; bir sthanenin sat yannda sthaneyi satan kimsenin, onu alana sresiz olarak sthanenin ihtiyalarn karlayacak st art arda teslim etmeyi yklenmesi (satm + satm)230, kiraya verilen bir imalathanenin kiracsnn kiralayana belli dnemlerde bu yerin imal ettii mallardan satmay taahht etmesi (kira + satm)231 ve bir mteahhidin ina halindeki be evin bir takm ilerini bu evlerden bir tanesinin kendisine satlacan gz nne alarak zerine almas (satm + eser)232 halleri gsterilebilir. Bal (birleik) szlemelerde, szlemelerin karakteristik zelliklerinde bozulma olmadndan, her bir tipik szleme kendisi iin geerli olan dzenlemeye tabi olur ve o ekilde hkm ve sonularn dourur233. te yandan, ortada birbirine bal olmaktan kaynaklanan bir btnlk de mevcuttur. Aklanan nedenle, bal (birleik) szlemelerde her bir szlemenin hukuki geerliliinin belirlenmesinde dier szlemenin geerliliine de baklmas gerekir. Balln iki tarafl ya da tek tarafl olmasna gre durum farkllk arz edecektir. ki tarafl ballkta her szlemenin geerlilii dierininkine bal olduundan ortaya iki tarafa bor ykleyen szlemelerdekine benzer bir bor ilikisi kar. Bu nedenle, iki tarafa bor ykleyen szlemelere ilikin hkmler kyasen iki tarafl balln bulunduu szlemelere de uygulanabilirler234. Tek tarafl ballkta ise szlemelerden sadece
Kuntalp, a.g.e., s.103, dn.2. Kuntalp, a.g.e., 109-110; Aksi gr iin bkz.: Kaneti, a.g.e., s.23. 230 svire Federal Mahkemesi tihatlar Resmi Klliyat, 25 II 477, Kuntalp, a.g.e., s.104 / Tandoan, 1990, s.77. 231 Akyol, 1984, s.7. 232 svire Federal Mahkemesi tihatlar Resmi Klliyat, 63 II 417, Kuntalp, a.g.e., s.104 / Tandoan, 1990, s.77. 233 Tandoan, 1990, s.76; Bilge, a.g.e., s.15; Aral, a.g.e., s.58. 234 Yavuz, a.g.e., s.19; Kuntalp, a.g.e., s.105; svire Federal Mahkemesi de tanmaz sat ve alcnn belli olmayan sre iin satcya elektrik enerjisi salama taahhd szlemelerinin bal
229 228

56

birinin geerlilii dierine baldr. Geerlilii dierine bal olan szlemenin ortadan kalkmas dierini etkilemeyecektir235. Bal (birleik) szlemelerde unsurlar eksiksiz ayr szlemeler vardr. simsiz szlemelerde ise tek bir szleme sz konusudur. Ancak bazen zellikle karma szleme ile bal (birleik) szlemelerin i ie getii, messeseler arasndaki snrlarn hayli silikletii grlmektedir. rnein svirede bal (birleik) szlemeler olarak nitelenen kat karl inaat benzeri- baz szlemeler Trkiyede tek bir karma szleme eklinde snflandrlabilmektedir236. Gerekten, Trk Hukukunda anlan szlemenin ilke olarak ift tipli bir karma szleme olduu kabul edilmektedir237. Yargtay uygulamas da bu ekildedir. Ancak, taraflarn belirtilen szlemeyi ikiye blerek ayr ayr yapmalar durumunda, aradaki ballktan tr artk ortada bal (birleik) szlemeler olaca ynnde grler de vardr. Byle bir kabule gre, szlemelerden birinin ekil artna uymama vs. nedeniyle- geersizlii veya ortadan kalkmas dierinin de geersizliine veya ortadan kalkmasna yol aacaktr238.
(birleik) szlemeler olduklarna hkmettii bir kararnda bal (birleik) szlemelere akitlere tam olarak karlkl bor ykleyen szlemelere ilikin ilkelerin kyas yoluyla uygulanmas gerektii kansna varmtr ( svire Federal Mahkemesi tihatlar Resmi Klliyat, 97 II 390, Tandoan, 1990, s.77). 235 Kuntalp, a.g.e., s.105; Kaneti, a.g.e., s.22. 236 Hatemi, Serozan ve Arpac, a.g.e., s.44. 237 TUNOMA kat karl inaat szlemesinin bire ok tipik edimli (ikiz kombine) karma szleme olduu grndedir (Tunoma, 1977, s.19). 238 Taraflar arsa pay karlnda kat yapm szlemesini tek bir belgede yer alan tek bir szleme yerine, aslnda birbirleriyle balants olan, grnte birbirinden ayr iki szleme eklinde dzenleyebilirler. yle ki arsa maliki, maliki olduu arsann paylarndan bir blmn rnein yarsn- inaatya mteahhide- satmay vaad eder. Bu szlemede arsa paynn karl belli bir para gsterilir. Bu szleme arsa paynn devri borcunu ierdii iin noterde dzenleme eklinde (resmi ekilde) yaplr. Bunun yannda arsa malikiyle inaat bir inaat szlemesi akdederler. Bu szlemede inaat, arsa malikinin zerinde muhafaza ettii arsa paylarna tekabl eden bamsz blmleri arsa maliki iin ina etmeyi taahht eder. Bu szleme istisna eser- szlemesi niteliinde olduu iin ekle bal bulunmadndan ispat bakmndan adi yazl ekilde yaplr. Arsa malikinin arsa paylarnn sat vaadi karlnda ald sylenen parasal edim inaat szlemesinde arsa malikinin inaat karl dedii sylenen parasal edimle ayndr. Yani arsa maliki sat vaadiyle inaatdan aldn, inaat szlemesinde inaat karl inaatya demi olmaktadr. Aslnda ise alnan ya da verilen bir para sz konusu olmayp, biri sat vaadi, dieri inaat szlemesi olmak zere, iki szlemeyle, arsa pay karlnda kat yapm szlemesinin arsa pay karlnda inaatn yaplmas yolundaki iktisadi sonucuna ulamaktadr (Selim Kaneti ve smet Sungurbey, 173 Sayl Bilirkii ncelemesi, Medeni Hukuk Sorunlar ( smet Sungurbey), Cilt: VI, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:706), stanbul, 1994, s.675); Yargtay 1.Hukuk Dairesi yesi Orhan Uzgren de kat karl inaat szlemesine ilikin olarak verilen bir dizi karara koyduu muhalefet erhinde kat karl inaat szlemelerinin sat-eser nitelikleri itibariyle karma; arsa sahibinin, ykleniciye

57

Ayn ekilde, bir kimsenin dierine, kendisine ait tarlay kiralamas artyla dn para vermeyi taahht etmesi halinde bal (birleik) iki szleme oluur. Ancak, verilecek parann sadece tarla iin kullanlaca da kararlatrlrsa, edimler arasnda kurulan iliki ve btnlk yle bir hal alr ki deyim yerindeyse- edimleri birbirine yumak gibi karm tek bir karma akdin olutuunun kabul gerekir239. Bir baka rnek, inaat mhendisinin ivereni kooperatif ile hem yapnn projesini izme hem de iverenin ara, gere ve iileriyle onun gzetimi ve denetimi altnda projeyi uygulama konusunda anlamasdr. rnekte karlkl edimlerin ifa edili tarzna gre sonuca varlabilir. Birinci ihtimal, inaat mhendisinin proje bedeli iin ayrca pazarlk edip fiyat belirleyerek tahsil etmesi veya deme plan zerinde anlalmas; ancak projenin uygulanmas aamasndaki i grme edimi iin ayr bir cretin deneceinin kararlatrlmasdr. Belirtilen halde taraflar, inaat mhendisinin i grmesine ilikin i szlemesini, projenin izilmesine ilikin eser szlemesinin gereklemesine balamlarsa bal (birleik) szlemeler sz konusu olur. kinci ihtimal ise, proje bedelinin ayrca kararlatrlmayp mhendisin i grmesi srecinde alaca cret iine yerletirilmesidir. Yargtaya gre bu ihtimalde de bal (birleik) szlemeler oluur ve boluk bulunduundan MK md.1den yola karak her szlemenin bal olduu hkmler uygulanr240. Ancak ikinci ihtimalde
henz kar edimini yerine getirmeden kendisine geirilmi veya geirilmesi vaadedilmi haklar veya bunlarn bir ksmn nc kiiye devretme yetkisi verdii hallerde de bal (birleik) szlemelerin sz konusu olduunu vurgulamaktadr (Yargtay HGK, 02.02.2000, E.2000/13-51, K.2000/54, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005; Yargtay 1.HD, 26.10.2000, E.2000/12433, K.2000/13094, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005; Yargtay 1.HD, 16.10.2001, E.2000/10200, K.2001/10747, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005). 239 Kuntalp, a.g.e., s.108. 240 () Grlyor ki olayda zlmesi gereken n sorun; yapnn projesini izen ve bunun uygulanmasn salayp denetleyen bir mhendis ile iveren arasndaki ilikinin hukuksal niteliinin saptanmasdr. Anlan mhendisin, Ba-Kur Yasasnn yrrle konulu tarihinden nce alm olmasna ve bamsz bro sahibi ve vergi sorumlusu bir mhendisle hizmet szlemesi yapmasna yasal bir engel bulunmamasna gre ayrc lnn saylan eler dnda aranmas gerektii aktr. u durumda, grevli mhendisin alma biim ve koullarn incelemekte zorunluluk vardr. almann ilk kesiminde mhendis; geometri biliminin ve tekniin verilerinden yararlanarak bir tasar yapmakta ve iverene kesinkes bal olmakszn bir yapt oluturmakta, dier bir deyimle yapnn projesini izmektedir. Bu proje bilimsel ve tekniksel biimde, onu izenin tm zelliklerini tayan bir yapt saylmaldr. almann ikinci evresinde mhendis; tasarnn gerekletirilmesine almakla birlikte, iverenle olan anlamasna gre bunu iyerinde, iverenin salayaca aralarla ve onun iileri eli ile gerelere uygulayacaktr. Bu durumda ura, byk lde somutlamakta ve iverenle olan ilikiler git gide younlamaktadr. Artk iin yasalara, szleme ve eklerine ve

58

proje bedeli ile i grme karl alnan cret ylesine i ie gemitir ki artk birbirinden bamsz iki szlemeden bahsetmek mmkn olmaz: Kanmzca bu durumda ii avukatlk szlemesine241 benzer bire ok tipik edimli (ikiz - kombine) karma bir szleme sz konusu olur. Sonu olarak bal (birleik) szlemelerde iktisadi ve ilevsel ballk mevcut olmakla birlikte, anlan balln derecesi -deiik tipte edimleri birbirlerine yumak gibi kartrarak- tek bir karma szleme yaratmaya yetecek denli youn deildir242. B. Szleme Benzerleri (ibih Akit) ve Fiili Szleme likileri Messeseleri ile Karlatrma Klasik borlar hukuku teorisine gre borlar genel olarak ya iradi hukuki ilemlerden (bilhassa szlemelerden) ya haksz fiillerden ya da sebepsiz zenginlemeden doarlar. Ancak Roma Hukukundan bu yana, zellikleri asndan szlemeye yaklamakla birlikte zellikle irade eksikliinden kaynaklanan- eitli nedenlerle teknik anlamda szleme saylamayan baka bor kaynaklarnn bulunduu gzlemlenmitir243. Kimi yazarlarca dier sebeplerden doan borlar

projesine uygun olarak yaplmasnda iverenin i dzeninde yaln ve etkin gzetim ve denetimi sz konusudur. Btn bunlardan sonra sylemek yerinde olur ki mhendis ile kooperatif arasndaki anlama; istisna ve hizmet batlarndan olumu bir bileik szleme niteliindedir. Bileik szlemede; iki bamsz szleme kendilerine zg nitelikleri koruyarak ortak bir amala bir araya gelmektedir. Bu tr szlemelere ilikin uyumazlklarn zlmesinde uygulanacak hkmler asndan yasalarda aklk bulunmadndan konu retide tartmaldr ve Dairemiz bu olayn zellikleri gz nnde tutularak bu davada en doru zm yolunun her szlemenin bal olduu hkmlerin uygulanmas grn benimsemektedir (MK md.1). O halde, yukarda aklanan gerektirici nedenlere gre, iveren hakknda lmlemenin; bileik szlemenin hizmet bat kesimi olan kontrol mhendislii bakmndan yaplmas ve salt bu hizmet karl olan parasal demenin tespit edilmesi gerekir. Bu durumda, mahkemece yaplacak i, bu bata ilikin i szlemesi ve deme belgelerini getirip, tm delilleri inceleyerek kontrol mhendislii grevi karl yaplan demeyi, lmlemesine esas almas usul ve yasaya uygun decektir. Mahkemenin yazlan yasal esaslar gz nnde bulundurmadan dzenlenen bilirkii raporunu hkmne dayanak yaparak, her iki grev karl yaplan parasal deme zerinden lmleme yaplmasn kabul etmesi yasaya aykrdr ve hkmn bozulmasn gerektirir () (Yargtay 10.HD, 22.01.1976, E.1976/4935, K.1976/1294, Tunoma, 1977, s.11-13). 241 Bkz.: nc Blm, I, B bal altndaki aklamalar. 242 Rona Serozan, Borlar Hukuku (zel Blm), Filiz Kitabevi, stanbul, 2002, (Borlar), s.60. 243 Arsebk, a.g.e., s.530.

59

olarak adlandrlan anlan kaynaklarn nemli bir ksm szleme benzerleri (ibih akitler) olarak adlandrlrlar244. Szleme benzerlerini drstlk kuralna dayandrarak zmleme amacn gden teorilerden bazlar; szleme grmeleri esnasndaki kusurdan doan sorumluluk (culpa in contrahendo), szlemenin art etkisi teorisi, nc kiiyi koruyucu etkili szleme teorisi, edim ykmnden bamsz bor ilikileri teorisi, fiili szleme ilikileri teorisidir245. hukuku ile olan ba ve sahip olduu sosyal karakter nedeniyle zellikle fiili szleme ilikileri teorisi konumuz asndan daha fazla nem tamaktadr. Fiili szleme ilikileri kavram Alman Hukuku kaynakl olup sanki geerli bir szleme varmasna zel hkmler douran baz fiili ilikileri ifade etmektedir246. Kavram bir ynyle, herhangi bir irade aklamasnda bulunmayan birisinin srf sosyal tipteki bir davran nedeniyle borlu addedilmesini aklamak iin kullanlmaktadr. rnein belediye otobsne binen bir ocuun szleme yapt kabul edilemez; nk fiil ehliyetine sahip deildir247. Ayn kavram dier ynyle de bir ortakla veya iletmeye girmeden kaynaklanan bor ilikilerini ortaklk veya hizmet szlemelerinden ayrarak maduriyetleri gidermek iin kullanlmaktadr248. Bylelikle kavramn i hukuku ile balants ortaya kmakta; anlan hukuk dalna yansyan grnm fiili i ilikisi olarak adlandrlmaktadr. Fiili i ilikisi, batl veya iptal edilebilir bir szlemeye dayanlarak gerekletirilen fiili alma dan kaynaklanr ve baz hukuki sonulara yol aar249. Burada szleme benzeri bir ilem; fiili szleme ilikisinin bulunduu kabul edilmektedir: Ama, madur olan kiilerin drstlk kural gerei sebepsiz zenginleme veya vekletsiz i grme hkmleri yerine szlemeden doan bir

244

M.Kemal Ouzman ve M.Turgut z, Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 3.Bas, Filiz Kitabevi, stanbul, 2000, s.36; Eren, a.g.e., s.108. 245 Ouzman ve z, a.g.e., s.39 41. 246 Kenan Tunoma, Trk Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Cilt: I, 6.Bask, stanbul, 1976,, s.208. 247 Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.89 90. 248 Tunoma, 1976, s.208-209; brahim Aydnl, verenin Sosyal Temas ve likisinden Doan Edimden Bamsz Koruma Ykmllkleri ve Sonular, Sekin Yaynclk, Ankara, 2004, s.53. 249 Ali Nazm Szer, Sosyal Sigorta likisi, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar (Yay.No: 0906. AR. 89. 012. 074), zmir, 1991, s.182 183.

60

alacak hakkna sahip olmalardr250. Fiili i (hizmet) ilikisi teorisinde, i szlemesi ile i ilikisi kavramlar birbirinden ayr tutulmaktadr. Dolaysyla bir iletmede almaya balayan iinin, hizmet szlemesinin temyiz kudretine sahip olmama benzeri- eitli sebeplerle geersiz olmas durumunda dahi fiilen almasndan kaynaklanan i ilikisi nedeniyle cret benzeri bir takm szlemesel haklardan yararlanabilecei kabul edilmektedir251. Szleme benzerleri (ibih akitler) messesesi dourduu hkm ve sonular asndan kimi zaman isimsiz szlemeleri andran grnmlere sahip olabilmektedir. ncelikle belirtmek gerekir ki szleme benzerleri ile isimsiz szlemeler arasndaki en nemli benzerlik, her iki kuruma balanacak hkm ve sonularn tespitinde drstlk kuralnn byk nem tamasdr252. Bir dier husus, bir szleme benzeri hangi szlemeye benziyorsa, o tipe ilikin hkmlerin bazlarnn uygun dt lde kyasen uygulanmasnn genellikle benimsenmesidir. Anlan yntem zellikle kendine zg szlemeler ile bir ksm karma szlemelerde yer yer benimsenen zmlemeyi andrmaktadr. Bununla birlikte unutmamak gerekir: isimsiz szlemeler teknik olarak szlemedir; oysa szleme benzerleri teknik anlamda szleme olarak kabul edilemezler. Ayn ekilde fiili szleme ilikileri ve i hukukundaki yansmas olan fiili i ilikisi kavramlar da teknik manada szleme olarak kabul edilemez. Aradaki iliki szlemeden deil de szleme benzeri fiili bir ilikiden kaynakland iin szlemeyle ballk sz konusu olmaz ve iliki tek tarafl irade beyanyla sona erdirilebilir253.

250

rnein Yargtay, szleme kocasyla yaplm olsa bile, kapclk hizmetinin fiilen kadn tarafndan yrtlmesi durumunda, kadnn i ilikisinin taraf olduunun kabulnn gerektii dncesindedir (Yargtay 9.HD, 03.04.1984, E.1984/3449, K.1984/3660, Fevzi Demir, Ferdi likisinin Kurulmas ve in Dzenlenmesi Asndan Yargtayn 1988 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi, Yargtayn Hukukuna likin 1988 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi (MESS Yay.No:152), stanbul, 1990, s.21). 251 Ouzman ve z, a.g.e., s.41 42. 252 Szleme benzerlerinin hukuki temelinin genellikle drstlk kuralna dayandrldn sylemek yanl olmaz. Bununla birlikte szleme benzerlerini, bor altna giren kiiye varsaylan (mevhum) rza izafe ederek aklayanlar da vardr (Ouzman ve z, a.g.e., s.38 - 39; Arsebk, a.g.e., s.530). 253 Tunoma, 1976, s.209.

61

K NC BLM S MS Z SZLEMELER N HUKUKU ZER NDEK ETK LER N N TEOR K EREVES

hukukunda isimsiz szlemelere balanacak hkm ve sonular tayine ynelik soyut ve standart bir yntem oluturmak mmkn mdr? Aadaki blmde belirtilen soruya yant aranacaktr. O nedenle, nce i hukukunda isimsiz szlemeler kavram ile neyin kast edildii aklanarak isimsiz szlemelerin i hukuku ile ilgisi kurulacaktr. Ardndan, isimsiz szlemelerde sre ve bamllk temelinde i grme ediminin tespitini kolaylatrmak amacyla i szlemesi kavram bamllk unsuruna zel nem verilerek-254 incelenmitir. Sonrasnda, i hukukunun isimsiz szlemeler zerindeki etkisinin ortaya karlabilmesi iin onun baskn karakteri ve sosyal zellii zerinde durulacaktr. Nihayet blmn sonunda, i hukuku isimsiz szlemeler zerindeki etkisinin ne ekilde olabilecei ve bu ynde genel olarak uygulanabilir soyut bir yntem gelitirmenin mmkn olup olmad meseleleri aratrlacaktr. I. simsiz Szlemelerin Hukukuyla lgisinin Kurulmas

hukukunun temel ve belirleyici szlemesi i szlemesidir. Bir isimsiz szlemede, taraflar en az bir adet- i szlemesine ait tip tayin edici edim kararlatrmlarsa, alma asndan o szlemenin i hukukuyla ilgisinin kurulduu kabul edilmektedir. te yandan, kresellemenin gnmzde geldii aamada bir takm ilgin hukuki iliki biimleri ortaya kmtr. Teknik manada sre ve bamllk temelinde i grme edimini iermeyen, ancak anlan edimi andran edim

254

Bamllk unsuruna zel nem verilmitir nk; i hukukuyla ilgili her isimsiz szlemede ve somut olayda sre ve bamllk temelinde i grme ediminin yer alp almadnn saptanmas gerekmektedir. Bu durumda sreyi tespit etmek genelde daha kolay olsa da bamlln tespiti ou durumda tartma yaratabilmektedir.

62

iermesi nedeniyle yine de bazen i hukukunun korumasn gerektiren isimsiz szlemeler rnein i zinciri (franchising) szlemesi- sz konusu kategori iinde deerlendirilebilir. almann Hukukunda simsiz Szlemeler eklindeki bal ile, hem sre ve bamllk temelinde i grme edimini ieren szlemeler; hem de anlan edimi andran edim iermesi nedeniyle kimi hallerde i hukukunun korumasn gerektiren szlemeler kast edilmektedir. Nihayet, i hukukunun ilgisi bulunan isimsiz szlemeler zerindeki etkisi; i szlemesinin ve zellikle onun karakteristik (tip tayin edici) edimi olan sre ve bamllk temelinde i grme ediminin isimsiz szlemeye etkisi ile alma asndan- ayn anlama gelmektedir. II. Szlemesi Edimlerinin Ayrtrlmas A. Tanm 4857 Sayl Kanununda i szlemesi, bir tarafn (ii) baml olarak i grmeyi, dier tarafn (iveren) da cret demeyi stlenmesinden oluan szleme olarak tanmlanmaktadr (md.8/I). Sz konusu tanma gre kavramn temel unsurlar i grme, cret ve bamllk olarak ayrtrlabilir255. retide, belirtilen unsurun yannda sre nin de ayrc unsur olarak yer aldna ilikin birok gr mevcuttur256. Yargtay da sreyi i szlemesinin esasl bir unsuru olarak kabul etmektedir257.

255

256

257

Kenan Tunoma ve Tankut Centel, Hukukunun Esaslar, 3.Bas, Beta Basm, stanbul, 2003, s.66; Nuri elik, Hukuku Dersleri, 19.Bas, Beta Basm, stanbul, 2005, s.72-73; Sarper Szek, Hukuku, 3.Bas, Beta Basm, stanbul, 2006, s.189 vd.; Turhan Esener, Hukuku, 3.Bas, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:432), Ankara, 1978, s.127; nal Narmanlolu, Hukuku (Ferdi likileri I), 2.Bas, Bar Yaynlar, zmir, 1994, s.133-138; ner Eyrenci, Sava Takent ve Devrim Ulucan, Bireysel Hukuku, 2.Bas, Legal Yaynclk, stanbul, 2005, s.46-48. Mustafa enberci, Kanunu erhi, 5.Bask, Olga Matbaas, Ankara, 1984, s.56; Kenan Tunoma, Trk Hukuku, Cilt: I, stanbul, 1971, s.154 vd.; Fevzi Demir, Hukuku ve Uygulamas, 4.Bask, zmir, 2005, s.34-35; Hamdi Mollamahmutolu, Hukuku, 2.Bask, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005, s.205 vd.; Resul Kurt, Hukuku ve Sosyal Sigortalar Hukuku Mevzuatnda Usul ve Esaslar, 2.Bask, stanbul Serbest Muhasebeci Mali Mavirler Odas Yayn, stanbul, 2003, s.735 vd. Hizmet akdinin unsurlar () "zaman" ve "bamllk" ve "cret" unsurlarna gre ortaya konulur. Zaman unsurundan ama; bir kimsenin gnlk belirli bir zaman dilimi ierisinde i gcn bir iveren emrine tahsis etmesi() dir. (Yargtay HGK, 16.04.2003, E.2003/9-308, K.2003/303, www.mevbank.com, 24.04.2006).

63

Sreyi unsur olarak kabul eden grler Borlar Kanunundan hareketle sre unsuruna ulamaktadr. Kavram hizmet akdi ismiyle Borlar Kanununda da tanmlanmtr: Yasaya gre hizmet akdi, bir mukaveledir ki onunla ii, muayyen veya gayrimuayyen bir zamanda hizmet grmeyi ve i sahibi de ona bir cret vermeyi taahht eder (BK md.313/I). Borlar Kanunundaki tanmda bamllk unsuruna yer verilmemesi bir eksiklik olarak gze arpmaktadr258. Nitekim, mehaz svire Borlar Kanununda 1971 ylnda yaplan deiiklikle hizmet akdi tanmna bamllk unsuru eklenmitir259. Tasars md.392)260. szlemesi ile hizmet akdinin birebir ayn kavram ifade edip etmedii konusunda Trk Hukukunda zaman zaman tartmalar yaanmtr. Gnmz bilimsel ve kazai itihatlarnda hkim eilim, her iki deyimle ayn messesenin kast edildii ynndedir261. Ancak bylelikle sonuca baland grlen tartmann, yeni Borlar Kanunu Tasarsnn yasalamas halinde tekrar alevlenmesi mmkndr. Tasarnn altnc blmnn bal hizmet szlemeleridir. szlemesi ifadesine yer verilmeyen Tasarda, kavram genel hizmet szlemesi, pazarlamaclk szlemesi, ve evde hizmet szlemesi olarak alt balk altnda incelenmektedir. Tartma yaratabilecek bir baka gelime de 5510 Sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu262nda da hizmet akdi ifadesinin kullanlmas, bununla Borlar Kanununda tanmlanan hizmet akdinin ve i mevzuatnda tanmlanan i
NARMANLIOLU byle bir eksikliin bulunmad, szlemenin nitelii ve zelliinden bamllk unsurunun karlabilecei, hatta ayn sonuca BK md.322 yorumlanarak da ulalabilecei grndedir (Narmanlolu, 1994, s.134). 259 Esener, 1978, s.126. 260 http://www.kgm.adalet.gov.tr/borclarkanunu.htm, (25.11.2005). 261 M. Kemal Ouzman, Hizmet Akdinin Feshi, smail Akgn Matbaas, stanbul, 1955, s.3; Tunoma ve Centel, a.g.e., s.65; elik, a.g.e., s.70; Mnir Ekonomi, Hukuku-Ferdi Hukuku, 3.Bas, Cilt I, stanbul Teknik niversitesi Vakf (Yay.No:18), stanbul, 1987, s.75 vd.; Seza Reisolu, Hizmet Akdi, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:237) , Ankara, 1968, s.3 vd.; Aksi gr iin bkz.: Nihayet, hizmet akdi eklinde anlmakla da i akdi hizmet akdi olmaz (Mustafa enberci, Kanunu erhi, 3.Bask, Sevin Matbaas, Ankara, 1976, s.32); Bir kere i hayatn dzenleyen Kanununun mul dnda kalan szlemeler, Kanunundaki koruyucu ve snrlayc hkmlerden faydalanamayaca iin i akdinden bahsedilemez. Ancak umumi olarak her trl hizmeti tanzim etmi olan Borlar Kanunundaki hizmet akdi vardr denilebilir (Ali Arcak, Akdi Hizmet Akdinin Trkesi midir?, Adalet Dergisi, Yl:43, Say:3, Mart1952, s.396). 262 Resmi Gazete, Say: 26200, Tarih: 16.06.2006.
258

Benzer bir deiiklik lkemizde Adalet

Bakanlnca hazrlanan Yeni Borlar Kanunu Tasarsnda ngrlmektedir (BK

64

szlemesinin veya hizmet akdinin kast edildiinin belirtilmesidir (md.3/11). Bilinli olarak kullanld kukusuz olan sz konusu ifadelerin, i szlemesinden ayr bir messese iin kullanlp kullanlmadklar meselesinin ileride tekrar yorumlanmas zorunlu hale gelebilir263. Byle bir tartmada varlacak sonucun kullanlacak terim asndan da etkileri olacaktr. rnein hizmet szlemesi ifadesinin farkl kavramlar iin kullanld sonucuna varldn kabul edelim: Bu durumda i szlemesine ait unsur ieren bir karma szlemede, taraflarn veya konunun Kanunu md.4de belirtilen istisnalara girmesi halinde, artk ortada hizmet szlemesine ait bir unsurun varlndan sz etmek gerekecek ve Borlar Kanunu hkmleri uygulanacaktr. Yine de almada, gnmzde geerli genel eilime uyularak her iki deyimle ayn messesenin kast edildii varsaylm; ancak her bir somut durumda uygulanacak hkmlerin hangi yasaya dayandrlmas gerektii zerinde durulmutur. B. Edimler szlemesinin asli edimleri sre ve bamllk temelinde i grme ile cret olarak ayrtrlabilir. Kukusuz, cret edimi de nem tamakla birlikte i szlemesinin tip tayin edici karakteristik edimi sre ve bamllk temelinde i grmedir. zleyen balk altnda i grme edimi zellikle sre ve -genel anlamylabamllk boyutlar asndan incelenecektir. Baml almann saptanmasna ilikin eitli ltlerin ortaya konmas kavramsallatrmayla ilgili nc blmde gerekletirilecektir. cret ise tip asndan zaruri olsa da artk modern i hukuklarnda karakteristik edim olarak kabul edilmemektedir. Bu nedenle almann amac asndan gerektii kadaryla deinilecektir.

263

rnein Alman Hukukundaki hizmet szlemesi bir akittir ki, hizmet vadeden taraf taahht ettii edimi sunmakla, dier taraf ise szleilen edimi demekle ykmldr eklindeki 611 BGB hkmnn, iki farkl szlemeye iaret ettii ynnde yorumlar vardr. Belirtilen yorumlara gre, hizmet terimiyle cret karl sunulan her trl hizmetin kast edilmekte, dolaysyla, hem baml hem de bamsz alma hizmet kapsamna girmektedir. Byle bir bak asna gre i szlemesi hizmet szlemesinin bir alt trdr (Szer, 1991, s.160 161; Seza Reisolu, 1968, s.4).

65

1. Karakteristik (Tip Tayin Edici) Edim: Sre ve Bamllk Temelinde Grme szlemesinin unsurlar geleneksel olarak, i grme, cret, bamllk ve sre olarak ayrtrlmaktadr. szlemesini belirtilen ekilde unsurlarna ayrarak incelemek yararl olabilir. Ancak almada, salt i szlemesi tipi deil, birden fazla tipe ait elerin btnsel olarak kaynaabildii isimsiz szlemelerin incelenmesi hedeflenmektedir. Bu ereve iinde i szlemesi unsurlarnn baka szleme tiplerine ait unsurlarla kartrlmas ihtimal dhilindedir. rnein, i grme unsuru salt i szlemesinde deil veklet veya eser szlemelerinde de mevcuttur. O halde almann amac asndan, szlemelerin unsurlarna ayrtrlmasndan ziyade, btnsel anlamda tipik edimlerine ayrtrlmas gerekir. Bylece, szlemeler hukuku ve zellikle i hukuku isimsiz szlemeleri asndan, taraflarn karlkl edimlerini esas alan bir yaklamn benimsenmesi daha uygun grnmektedir. Kanununun 8.maddesinde de ilke olarak ayn yntem benimsenmitir: szlemesi bir tarafn (ii) baml olarak i grmeyi, dier tarafn (iveren) da cret demeyi stlenmesinden oluan szlemedir. Her ne kadar kanundaki tanmda i grmenin sre boyutundan bahsolunmamsa da istikrar kazanm Yargtay uygulamasyla da teyit olunduu zere, i szlemesinde i grmenin belirli ya da belirsiz bir sreyle gereklemesi arttr264. Aklanan nedenle, edimler asndan yaklaldnda i szlemesinin belirleyici edimi sre ve bamllk temelinde i grme eklinde ortaya kmaktadr. zleyen blmlerde nce en genel anlamyla i grme edimi zerinde durulacak, sonra da srasyla i grmenin sre ve bamllk boyutlar incelenecektir.

264

Hizmet szlemesi, iinin iverene ait iyerinde belirli veya belirli olmayan zamanda i grmeyi ve buna karlk ivereninde cret demeyi yklendikleri bir i hukuku szlemesidir (Yargtay 9.HD, 05.11.1997, E.1997/15273, K.1997/18646, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); () Dier unsur olan bamllk ve bu kapsamda ele alnmas gereken zaman unsuru, hizmet akdinin ayrt edici zelliidir. () (Yargtay HGK, 02.02.2005, E.2004/10-737, K.2005/26, www.mevbank.com, 24.04.2006).

66

a. Genel Anlamyla Grme Edimi Genel anlamyla i grme edimi sadece i szlemesinin deil, hizmet, eser, neir, veklet ile zel eitleri, saklama ve ardiye gibi i grme borcu douran baka szlemelerin de asli edimidir. Ancak, anlan edimin i szlemesinin konusunu oluturabilmesi iin, belli baz koullarn da salanmas gerekir. ncelikle i grme, bir kimsenin iktisadi ynden i olarak deerlendirilen her trl almasdr265. nsana zg bir faaliyettir ve kiiseldir266; aksi kararlatrlmad srece taahht edenden bakas tarafndan yerine getirilemez (BK md.320)267. in bedenen ya da fikren emek sarf edilerek yaplmas nemli deildir; dier tarafn maddi veya dnsel bir ihtiyacn giderebilecek bir deer tamas yeterlidir. Ancak iin, belirli veya belirsiz bir sre iinde srekli bir bor ilikisi gerei grlmesi gerekir268. stelik burada bamsz deil baml bir alma sz konusudur. O halde i szlemesinin asli edimi i grme olsa da belirleyici olarak sre ve bamllk unsurlarnn da edime eklenerek o ekilde incelenmesi gerekir269. hukukunu ilgilendiren karma szlemelerde de aranacak edimin salt i grme deil, sre ve bamllk temelinde i grme olmas gerekir. Klasik i hukukunda sre ve bamllk temelinde i grme edimi bir sonu sorumluluunu iermez: zenle grlen iin belli bir sonu dourmamas ya da sonucunun ok baarl olmas cretin farkllamas sonucunu yaratmayacaktr270. Bununla birlikte, kreselleme srecinde artk belirtilen nitelikteki i grme ediminin yerini eser szlemesi benzeri bir sonu sorumluluuna brakt yolunda grler de mevcuttur. Kukusuz kreselleme sreci fordist retim tarznn yerine post fordist

265 266

elik, a.g.e., s.72. Hayvanlarn ya da robotlarn yaptklar iler kavram dnda kalmaktadr (Narmanlolu, 1994, s.63). 267 Dolayl i ilikisi, BK md.320deki kuraln aksinin kararlatrlabildii hallerdendir (Tankut Centel, Hukuku (Bireysel Hukuku), Cilt:I, Beta Basm, stanbul, 1994, s.64-65). Anlan ilikiye rnek olarak, kapcnn (aradaki iinin) almasnn bir ksmn veya tamamn srekli ekilde kapcnn einin ifa etmesi gsterilebilir (Cokun Sara, verenin Prim deme Ykmll, Trkiye i Emeklileri Cemiyeti Yaynlar (Yay.No:9), Ankara, 1998, s.19-20). 268 Tunoma ve Centel, a.g.e., s.66. 269 () Mbadeleye konu olan bir insan eylemi olarak i edimi i szlemesinin temel unsurudur. Ancak ayrt edici (karakteristik) bir unsur deildir. () Tek bana i szlemesini nitelemez (Mollamahmutolu, 2005, s.205). 270 Tunoma, 1971, s.155.

67

retim tarzn ve taylorist i organizasyonu yerine de esnek i organizasyonunu ikame etmitir. Yine de fordist retim tarz gerekte yok olmu deildir. Emek youn aamalar genellikle gelimekte olan lkelere kaydrlmakla birlikte, gelimi lkelerde de gelimekte olan lkelerde de vasfl beyaz yakallar igc piyasalarnda halen aznlktadrlar. Hatta gelimekte olan bir lke olarak deerlendirilebilecek Trkiyede klasik vasfsz ve i grme borcuyla ykml mavi yakal iilerin beyaz yakallara oran ezici stnlktedir. Kald ki beyaz yakallarn tmnn sonu sorumluluuyla ykml olduunu da sylemek mmkn deildir. Sonu olarak, i szlemesinin temel unsurlarndan biri olarak sre ve bamllk temelinde i grmeyi gsteren teorik yaklam, gerek yasal anlamda gerekse de sosyal politika anlamnda hala byk lde geerlidir. b. Grmenin Sre Boyutu ki tarafa bor ykleyen bir zel hukuk szlemesi olan i szlemesi, zaman iinde devamllk arz eden, srekli bir ilikide sz konusu olabilir271. Sz konusu devamlln hukuki nitelikli bir devamllk olmas gerekir; birbiriyle bal olmayan eitli taleplere dayanan i grme i szlemesine yol amaz272. Tek bir ifa ile son bulan i ilikileri i szlemesinin konusunu oluturmaz273. Ancak, srenin belirli ya da belirsiz olmas mmkndr. Ayrca, sreksiz i szlemelerinin tek bir ifa ile son bulmamalar nedeniyle i szlemesi sayldn eklemek gerekir. Gerekten, Kanunu md.10 uyarnca sreksiz iin lt, o iin nitelik bakmndan en ok otuz i gn srmesidir. Sreksiz olmas, o szlemenin i szlemesi olmadn deil baz ynlerden Kanunu yerine Borlar Kanunu hkmlerine tabi olduunu gstermektedir. Sonu olarak sre unsurundan ama, bir kimsenin gnlk belirli bir zaman dilimi ierisinde igcn iveren emrine tahsis etmesidir274. Anlan zaman
271

elik, a.g.e., s.79; Demir, 2005, s.34; Emine Tuncay Kaplan, verenin Fesih Hakk, Ankara, 1987, s.2; zer Selii, Borlar Kanununa Gre Szlemeden Doan Srekli Bor likilerinin Sona Ermesi, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:505), stanbul, 1976, s.24. 272 Polat Soyer, inin Grme Borcu, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ege niversitesi ktisat Fakltesi Sosyal Politika ve alma Ynetimi Blm, zmir, 1979, s.13. 273 Seza Reisolu, 1968, s.50; Ekonomi, 1987, s.66; Emine Tuncay Kaplan, a.g.e., s.2-3. 274 Yargtay HGK, 16.04.2003, E.2003/9-308, K.2003/303, www.mevbank.com, 24.04.2006; Baskn olan bilimsel ve yargsal grlere gre, "zaman" ve "bamllk" unsurlarn gerekletirecek biimde iini yapyorsa aradaki alma ilikisi hizmet akdine dayanyor demektir. "Zaman" unsuru, alann igcn, belirli ya da belirli olmayan bir sre iinde iverenin buyruunda

68

dilimi ierisinde srekli olarak fiilen i grlmesi art deildir; o ii grmeye hazr olarak beklenen zamanlar da sre asndan i szlemesi nitelii aratrlrken dikkate alnr275. Bamllk ltnn i szlemesinin belirleyici bir unsuru olarak yerlemesi sonrasnda, sre unsuru eski nemini kaybetmi gibi grnmektedir. Ancak yine de i szlemesine zg i grme ediminin olmazsa olmaz bir unsurunun sre olduunu her bir olayda hatrlamak gerekmektedir276. Yargtay da srenin bamllk ile birlikte i szlemesinin belirleyici temel unsurlarndan olduu grndedir277; rnein sonular hemen alnan ilerde bamllk ve zaman faktrlerinin olumadnn kabul gerekir278.

275

276

277

278

bulundurmas olgusunu kapsar. Hi kukusuz, alan bu sre iinde iveren veya vekilinin buyruu ve denetimi altnda (baml olarak) edimini yerine getirecektir (Yargtay 10.HD, 26.06.1986, E.1986/3116, K.1986/3882, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); Ayn ynde bir baka karar iin bkz.: Yargtay 10.HD, 20.03.1990, E.1990/2547, K.1990/2749, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006. () in belli bir zaman kesiti ierisinde yerine getirilmesi ve yerine getirmek iin hazr vaziyette beklemek; hizmet akdinin zaman unsurunu oluturur (Yargtay 21.HD, 09.06.2003, E.2003/4282, K.2003/5425, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). Bu konuda mehaz svire Borlar Kanunundaki hizmet akdi tanmna bamllk ltnn eklendii 1971 ylndan nce, svire Federal Mahkemesinin vermi olduu 1964 tarihli bir karar fikir verici olabilir: () Hizmet szlemesinin ayrc ls, belirli ya da belirsiz bir sre iin hizmet edimlerinin yklenilmesidir () Kanton Mahkemesi hakl olarak taraflar arasndaki ilikinin bir hizmet szlemesi olduunu kabul etmitir. Gerekten, OR.319 / BK.313 gereince, bu szlemenin ana unsuru cret bir yana braklrsa- sre zerinde toplanmaktadr. Belirli ya da belirsiz bir sre iin hizmetlerini bakasna vaad eden kimse, iidir ( svire Federal Mahkemesi tihatlar Resmi Klliyat, 90 II 483, svire Federal Mahkemesinin Borlar Hukuku Kararlar 1955 1964 (zel Bor likileri Bor likilerinde Yasalarn atmas), II, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits Yaynlar (Yay.No:71), Ankara, 1968, s.114 vd.). Kukusuz, sre unsuru tek bana yeterli gelmez ancak, yokluu da dnlemez. () Dier unsur olan bamllk ve bu kapsamda ele alnmas gereken zaman unsuru, hizmet akdinin ayrt edici zelliidir. () (Yargtay HGK, 02.02.2005, E.2004/10-737, K.2005/26, www.mevbank.com, 24.04.2006). Davallardan Y.D.`nin kereste ileri yaplan iyerine dier daval .Y. tarafndan kendi kamyonu ile getirilen duralitlerin indirilmesi iin daval Y.D. tarafndan bu civarda bulunan baz kiilerin duralitin kamyondan indirilmesi iin getirildii, bu kiiler arasnda davalnn miras brakann da bulunduu, duralitlerin kamyondan indirilmesi srasnda murisin kamyon kapann almas ile kayan duralitlerin altnda kalarak ld anlalmaktadr. () Olayn bir i kazas saylabilmesi iin 1475 sayl Kanunu`nun 1. maddesindeki tarife gre taraflar arasnda bir hizmet akti ilikisinin bulunmas ve bu hizmet akdine dayal olarak bir cret karlnda, iveren bal olarak iyerinde alma koullarnn gereklemi olmas gerekir. yerinde alma ve bamllk unsurlar birlikte zaman unsurunu da ortaya karr. Bir iin sonularnn hemen alnmasn gerektiren iler (bamllk ve zaman asndan) hizmet szlemesinin olutuunu gstermez. Olayda davaclarn miras brakannn almasnda yukarda aklanan unsurlar mevcut deildir. Bu bakmdan aradaki ilikiyi hizmet akdi ilikisi olarak kabul etmek mmkn deildir (Yargtay 9.HD, 28.05.1991, E.1991/8501, K.1991/9026, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

69

c. Grmenin Bamllk Boyutu (1) Genel Olarak Modern i hukuklarnda i szlemesindeki i grme edimini dier szlemelerden ayrmak iin kullanlan temel lt bamllk tr. Ancak kavram zerinde uzlaldn sylemek zordur. Bamllk unsuruna ilikin ltler belirlenirken yasal dzenlemelerden ok bilimsel ve kazai itihatlardan yararlanlmaktadr279. Yargtay i ilikisinin dinamik yaps nedeniyle hukuksal dayanaklarnn tanmnn baz durumlarda glk arz ettiini ve ekonomi ile teknolojideki deiimin i ve sosyal gvenlik hukukunu hzla dntrdn vurgulamaktadr280. Bu nedenle, -karma szlemelerin zmlenmesinde trl teorilerin ortaya kmas benzeri- bir lt eitlilii bamllk konusunda da yaanmaktadr. Kukusuz, sanayi toplumundan bilgi toplumuna geildii tartmalarnn yaand kreselleme srecinde i ilikileri derin bir bakalam geirmektedir. LYON-CAEN in veciz ifadesiyle deien her ey, kimseye tabi olmayan, bamsz bir almann hkm srd, hukuki rejimi bakir ve belirsiz kalm alanlarn genilemesine hizmet etmektedir281. Yeni teknolojilerle deien igc piyasasnda, i szlemesinin bamllk unsuru srekli zayflamakta; zellikle bilgisayar ve internet kullanmyla iverenin fiili denetimi ve gzetimi altnda alma eski nemini yitirmektedir282. O halde, bamllk hakkndaki grlerin srekli deimesi normaldir. Tek bir gre dayanlarak yaplan zmlemeler her zaman yeterli olmayabilir. Tam anlamyla bamsz almayla baml alma arasnda, her iki kavramn birbirine girdii gri blgelerin bulunduu grlmektedir. eitli lkelerde bamsz i szlemesi, baml-tesi kii, cretli benzeri kii, ekonomik
279

Ali Gzel, Fabrikadan nternete i Kavram ve zellikle Hizmet Szlemesinin Bamllk Unsuru zerine Bir Deneme, Prof.Dr. Kemal Ouzmana Armaan, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi, Ankara, 1997, s.85 (Bamllk). 280 Yargtay HGK, 02.02.2005, E.2004/10-737, K.2005/26, www.mevbank.com, 24.04.2006. 281 Grard Lyon-Caen, Le droit du travail (Une technique rversible), Dalloz, Paris, 1995, s.21. 282 Szek, 2006, s.193 vd.; Halid Kemal Elbir, Sosyal ve Ekonomik Sebeplerle Klasik Hizmet Szlemesinden Uzaklama Temaylleri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Aratrma ve Uygulama Merkezi 1982 Yl Konferanslar, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:3026), stanbul, 1982, s.21 vd.

70

olarak baml alanlar gibi deyimler hep bu gri blgeyi betimleme amacyla kullanlmaktadr283. Burada beliren sorunlardan birisi, dorudan doruya bamsz alanlar inceleyen bir hukuk dalnn bulunmamasdr284. Kukusuz, NARMANLIOLUnun iaret ettii zere Gelir Vergisi Kanunu md.65/IIde yer alan serbest meslek faaliyeti ve md.66/Ide yer alan serbest meslek erbab tanmlarndan yararlanlabilir285. Ancak, anlan dzenleme tm bamsz alanlar deil sadece serbest meslek erbaplarn stelik salt vergi ynyle- kapsamakta olup, dorudan doruya bamsz alanlar hukukunun ilkelerini belirlemekten uzaktr. Dolaysyla baml almayla bamsz alma arasndaki gri blgelerin salkl ekilde belirlenerek mevcutsa- bamllk ilikisinin ortaya konmas kolay olmamaktadr: Bamllk her i ilikisinde farkl younlua sahip olduundan greli zelliktedir286. Belirtilen nedenlerle bamllk ilikisi aratrlrken yabanc hukuklarda hukuki bamllk, iktisadi bamllk, sosyal bamllk, kiisel bamllk gibi farkl yaklamlar gelitirilmitir. Gerekte, anlan yaklamlar gelitirilirken dnemsel ekonomik koullarn yan sra yazarlarnn politik grlerinin dahi etken olduunu sylemek yanl olmaz. Dolaysyla meselenin salt hukuki deil ayn lde sosyal politika boyutlar da bulunmaktadr. (2)Bamllk Unsuruna Yaklamlar Gnmz modern i hukuklarnda hukuki bamll esas kabul eden grlerin baskn olduunu ncelikle belirtmek gerekir. grmenin bamllk boyutu incelenirken gemite ileri srlm grlerle gnmzde baskn hale gelen hukuki bamllk grnn aklanmas zorunludur ve ilk ksmda ele alnmtr. Bununla birlikte, baz alternatif yaklamlar incelemek ve kresellemeyle yaanan dnmn i hukukunu bamllk asndan hangi noktalara gtrecei hakknda baz varsaymlarda bulunmak da yararl olacaktr. Zira, giderek artan isimsiz szlemelerin genellikle yer ald gri blgelerde i szlemesine ilikin unsurlarn ve arlklarnn saptanmas iin, gelecekte bamllk kavramn yeniden

283 284

Antoine Mazeaud, Droit du travail, 4.d., Montchrestien, Paris, 2004, s.272. Gzel, Bamllk, s.87. 285 Narmanlolu, 1994, s.137. 286 Hamdi Mollamahmutolu, Hizmet Szlemesi, Ankara, 1995, s.21; Szek, 2006, s.193.

71

tanmlamak gerekebilir. Aklanan nedenlerle ikinci blmde bu kavrama ilikin grler incelenecektir. (a) Baskn Gr: Hukuki Bamll Esas Alan Yaklam aa. Kavram Gnmz i hukuku asndan hukuki bamll esas kabul eden grlerin baskn olduunu belirtmek gerekir287. Anlan grler uyarnca, ekonomik anlamdaki bamllk sadece i szlemesinde deil, dier szlemelerin byk ksmnda da mevcuttur. Ayn ekilde sosyal bamllk da lt kabul edilmemelidir nk, iinin sosyal durumuna benzer sosyal durumlarn grld baka hukuki ilikiler de vardr. Hukuksal bamllktan genel olarak iinin i edimini iverenin emir ve talimat dorultusunda ifa etmesi balamnda tezahr eden hukuki konumu anlalmaktadr288. O halde i szlemesinin dier i grme szlemelerinden en nemli fark, iverene iinin kiilii zerinde emir ve talimat verme benzeri- bir takm hak ve yetkiler tanmasdr. szlemesinde edim sonucundan ziyade iverence organize edildiinden kiisel bamllk iinde grlen bir i sreci sz konusudur289. Anlan srete hukuki bamlln grnm iki ynl olmaktadr: iverenin iiye emir ve talimat vermesi ve iinin bunlara uymas. Burada, emir ve talimatlara uyulmamas halinde iverenin disiplin cezas verme yetkisinin bulunmas nem tar290. Ayn ekilde, ii gren kimsenin de sz konusu emir ve talimatlara uymay kabul etmesi ve stlenmesi gerekir: Byle bir stlenmenin bulunmad ilikinin i szlemesi olarak nitelenmesi mmkn deildir. Ancak verilen emir ve talimatn da stlenilen iin zelliklerine uygun olmas gerektiinin unutulmamas gerekir. zellikle szlemeler hukukunun szleme zgrlne
287

Gzel, Bamllk, s.104; Szek, 2006, s.191; Narmanlolu, 1994, s.135; Seza Reisolu, 1968, s.51; Halid Kemal Elbir, Hukuku, 9.Bask, Filiz Kitabevi, stanbul, 1987, s.61; Mollamahmutolu, 1995, s.21. 288 Mollamahmutolu, 2005, s.213. 289 Gerek hukuki bamllk gerekse kiisel bamllk terimleri genellikle ayn anlamda kullanlmaktadr (Szek, 2006, s.192; Eyrenci, Takent ve Ulucan, a.g.e., s.47); GZEL ise bir kimsenin dierine ekonomik ynden bamllndan ve kiisel iliki temelinden soyutlamak asndan hukuki bamllk deyiminin tercih edilmesi gerektii kansndadr (Gzel, Bamllk, s.106). 290 Gzel, Bamllk, s.106-107.

72

izdii genel ereve iinde kalmak gerekir. i kanun, szleme hkmleri, teamller ve drstlk kurallarnn snrlarn izdii alma artlar dndaki emirleri getirmekle ykml deildir291. Hukuksal bamllk kavramnn ieriinin belirlenmesinde iin iverene ait organizasyon erevesinde, onun yararna yaplmas ltnden de ek olarak yararlanlabilecei kabul edilmektedir292. 4857 Sayl Kanunu md.2/IIIde yer alan iyeri, iyerine bal yerler, eklentiler ve aralar ile oluturulan i organizasyonu kapsamnda bir btndr hkm, bu ltn mevzuata yansmasdr. Anlan lt, hukuksal bamll yadsmaz; aksine onu tamamlayarak ve belirginletirerek i szlemesinin yeni teknoloji ve gelimelere uyumunu salar293. inin, tam manasyla olmasa bile genel anlamda ynetimi ve talimat altnda alt iverenin erevesini izerek organize ettii bir ii yapmas sz konusudur ve bu da bamllk ilikisinin zayflad baz durumlarda onun varlna iaret eder. Burada iverenin ynetim yetkisi i veya hizmeti organize etme yetkisi ve talimat verme, gzetim ve denetim yetkisi eklinde kendini gstermektedir. i organize etme yetkisinde ilke olarak iverenin i grme amalar ile kullanlacak aralar belirlemesi sz konusudur. Ancak bu ltte, belirlenmi olan amaca ulamak iin iinin inisiyatif kullanmas bamllk ilikisini ortadan kaldrmayabilmektedir. verenin talimat verme, gzetim ve denetim yetkisi de baz durumlarda zayflamakta, byle hallerde iinin dzenli biimde iverene yapt i konusunda bilgi vermesi yeterli olabilmektedir294. rnein, laboratuarnda bir aratrmacy istihdam eden iverenin ona ne yapacan sylemesi kolay deildir; gzetim altnda tutabilir ancak tam manasyla denetlemesi gtr. Ayn ekilde, bir yazlmcnn iin yrtm aamasnda teknik bamszla sahip olmas yksek ihtimaldir. Byle
291 292

Narmanlolu, 1994, s.136. elik, a.g.e., s.75; GZEL, i organizasyonunda yer alma ltnn ek lt deil temel lt olduu grndedir. Yazar Fransz Hukukunda yan lt olarak da bakasnn iyerine katlma ve bakas yararna i yapma ile bakasnn almasna mdahale ltlerinin kullanldn belirtmektedir (Gzel, Bamllk, s.109, 112-113). Ancak bir i organizasyonuna dhil olan kiilerin i szlemesi dnda baka szlemelerle de i grebilmeleri mmkndr. rnein bir fabrikann yemekhanesinin taerona verilmesi, bir dkm firmasnn rettii musluklarn parlatlp paketlenmesi iini fabrika dndan sanayi sitesindeki taeronlara yaptrmas hallerinde i szlemesi deil eser szlemesi sz konusudur. O halde i organizasyonunda yer alma ltnden tamamlayc anlamda yararlanlmas daha uygun grnmektedir. 293 Szek, 2006, s.194-195; Gzel, Bamllk, s.109. 294 Gzel, Bamllk, s.110-111.

73

durumlarda iverenin, grlen ie dair ayrntl emir ve talimat vermesi kolay deildir. Ynetim yetkisine doal bir snr izilmi olan iveren o iin ancak erevesini izebilecek ve organize edebilecektir295. Bununla birlikte, zayf da olsa bamlln bulunmas arttr. Kendine ait mteri evresi olan ve kar-zarar kendine ait olacak ekilde stelik iverenin emir ve talimat dnda alan kimseler hangi i organizasyonunda yer alrlarsa alsnlar ii saylamazlar296. Kiinin iverenin i organizasyonunda baml olarak i grp grmediini somut olarak saptamak iin, alma saatlerinin veya iin yaplaca yerin belirlenmesi, i aralarn ve hammaddelerini kimin salad, hesap verme ykmllnn bulunup bulunmad, iinin creti kendisince denen yardmc eleman istihdam etmemesi veya iin kimin tarafndan ynetilip denetlendii benzeri verilerden de yararlanlabilir297. bb. Uygulama Yargtaya gre, bir kimsenin ii saylabilmesinin koulu almann i szlemesinden kaynaklanmasdr. Anlan szlemede hukuki bamllk sz konusudur298 ve -zaman unsuruyla birlikte- i szlemesinin ayrt edici zelliklerinden olup, genel olarak alan kiinin iverenin emir ve talimatlar dorultusunda almasn srdrmesini ifade etmektedir299. Burada sz konusu

295 296

Narmanlolu, 1994, s.137; Gzel, Bamllk, s.108, 110. Szek, 2006, s.195. 297 Gzel, Bamllk, s.112, 117, 133, 123. 298 Hizmet akdinde, iin yrtm ve gzetimi iverene ait olup ve hukuki nitelikte bamllk sz konusudur. Dier bir deyimle iin yerine getirilmesi, iinin inisiyatifine braklmamtr. i, iin yerine getirilmesi srasnda, verdii emirler, direktifler, gzetim, kontrol ve hatta cezalandrlma yetkisiyle donatlm ekilde iverenin otoritesi altndadr. Burada, iinin iin yaplmas srasnda, iverene tabi ve onun emir ve talimatlarna bal olmas ve denetlenmesi bahis konusudur. Yani hizmet akdinde ii bamldr. Bu bamllk her an ve durumda alan denetleme veya buyruuna gre edimini yaptrma olanan iverene tanyan, iinin bunun dnda alma olana bulunmayan nitelikte bir bamllktr (Yargtay 9.CD, 05.03.1981, E.1981/725, K.1981/889, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 299 Belirtilen Yasalarn gsterdii ilke ve esaslar erevesinde Yargtay'n bugne dein ortaya koyduu itihatlar ile bir kimsenin ii saylabilmesi iin hizmet akdi ile almas kouldur. Hizmet akdinin unsurlar ise "zaman" ve "bamllk" ve "cret" unsurlarna gre ortaya konulur. Zaman unsurundan ama; bir kimsenin gnlk belirli bir zaman dilimi ierisinde i gcn bir iveren emrine tahsis etmesi, bamllk unsurundan ama ise alan kiinin iveren emir ve talimatlar dorultusunda almasn srdrmesidir. Grlen i karl iverenin belli bir zaman dilimi iin demi olduu bedel ise cret unsurunu oluturur.

74

olan bamllk ilke olarak her an ve durumda alan denetleme veya buyruuna gre edimini yaptrma olanan iverene tanyan, alann edimi ile ilgili buyruklar dnda alma olana bulamayaca nitelikte bir ilikidir300. Ancak, alma hayatnda yaanan hzl dnm nedeniyle bamllk unsuru, her bir somut olayn nitelii deerlendirilerek tespit olunmaldr. Hatta baz durumlarda, taraflar arasnda sk bir bamllk ilikisi bulunmasa da, iverenin i organizasyonu iinde yer alnmaktaysa bu unsurun varlnn kabul gerekecektir. nemli yn, iverenin her an denetim ve buyurma yetkisini kullanabilecek olmas, alann, edimi ile ilgili buyruklara uyma dnda alma olana bulamayaca nitelikte teknik ve hukuki bir bamlln bulunmasdr
301

. alan kiinin grd i, altrann ama ve

Belirtilen unsurlara gre bir veya birden ziyade iveren emrinde almasn srdren kiiler ii statsnde kabul edilir (Yargtay HGK, 16.04.2003, E.2003/9-308, K.2003/303, www.mevbank.com, 24.04.2006). 300 Uyumazlk taraflar arasndaki ilikinin hizmet akdine dayanp dayanmad noktasnda toplanmaktadr. alan Borlar Kanunu`nun 313.maddesinin ngrd ereve iinde ve "zaman" ile "bamllk" unsurlarn ierir biimde almaktaysa, oradaki alma ilikisi hizmet akdine dayanyor demektir. Bilindii gibi "zaman" unsuru, almann igcn, belirli ya da belirli olmayan bir sre iinde, iverenin buyruunda bulundurmasn kapsar. Hi kukusuz, alan, bu sre iinde iveren veya vekilinin buyruu ve denetimi altnda ( baml olarak ) edimini yerine getirecektir. Burada sz konusu olan bamllk ise, her an ve durumda alan denetleme veya buyruuna gre edimini yaptrma olanan iverene tanyan, alann edimi ile ilgili buyruklar dnda alma olana bulamayaca nitelikte bir bamllktr. Bununla birlikte sigortal saylabilmek iin bunlardan ayr olarak hizmet szlemesinin ngrd edimin iverene ait iyerinde grlmesi koulunun da gereklemi bulunmas gerekir. Bu suretle, zellikle baml alma unsurunun iveren iin kolayca uygulanma olana salanmtr. Baka bir deyile sigortal saylabilmek iin, hizmet szlemesindeki bamlln stnde, gerekletirilmesi mmkn gerek baml alma koulu aranacaktr. Yok, eer, alan, igcn, belirli ya da belirli olmayan bir zaman iin altrann buyruunda bulundurmakla ykml olmayarak, iverenin buyruuna bal olmadan szlemedeki amalar gerekletirecek biimde edimini gryorsa, szlemenin amac bir eser meydana getirmekse, alma ilikisi, Borlar Kanunu`nun 355. maddesi gerei istisna akdine dayanyor demektir (Yargtay 10.HD, 18.06.1990, E.1990/2951, K.1990/6089, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 301 () Dier unsur olan bamllk ve bu kapsamda ele alnmas gereken zaman unsuru, hizmet akdinin ayrt edici zelliidir. () Bamllk, ve Sosyal Gvenlik Hukuku uygulamasnda temel bir ilke olup, bu unsur, hizmetini iverenin gzetimi ve ynetimi altnda yapmay ifade eder. Ne var ki, Hukukunun dinamik yaps, ortaya kan atipik i ilikileri, yeni istihdam modelleri, bu unsurun ele alnmasnda her somut olayn niteliinin gz nnde bulundurulmasn zorunlu klmaktadr. Baz durumlarda, taraflar arasnda sk bir bamllk ilikisi bulunmasa da, iverenin i organizasyonu iinde yer alnmaktaysa bu unsurun varlnn kabul gerekecektir. nemli yn, iverenin her an denetim ve buyurma yetkisini kullanabilecek olmas, alann, edimi ile ilgili buyruklara uyma dnda alma olana bulamayaca nitelikte teknik ve hukuki bir bamlln bulunmasdr. Genel anlamda baml alma, iverenin belirleyecei yerde ve zamanda, iverence salanacak teknik destek ve iverenin denetim ve gzetiminde yaplan almadr. () Somut olayda; davac, yeni doan bebeklerden kan rnei alma iini yapmaktadr. in tanmlanan nitelii, zel ve belirli bir organizasyon altnda, hastane ortamnn kendine zg duyarll iinde hareket etmeyi zorunlu klmakta olup, almalarn hizmet akdinin bir unsuru olan bamllk esinin dlanarak yaplmasna olanak bulunmamaktadr. Kald ki, Kimya Meslek Lisesini bitirdikten sonra, uzun yllar ekonomik kayg duymakszn daval dernekte sadece gnlllk esasna gre almann kabul, hayatn olaan akna ve sosyo-ekonomik gereklere de

75

menfaatine yneldii ve ylelikle yapld srece, bamllk ilikisi dolayl da olabilir302. Sonu olarak baml alma, iverenin belirleyecei yerde ve zamanda, iverence salanacak teknik destek ve iverenin denetim ve gzetiminde yaplan almadr303. Kta Avrupasnda ve lkemizde hukuki bamll esas alan yaklamn kkleri genel olarak Fransz Yargtaynn XX. Yzyln ilk yarsnda verdii
uymamaktadr (Yargtay HGK, 02.02.2005, E.2004/10-737, K.2005/26, www.mevbank.com, 24.04.2006); Benzer baka kararlar da vardr: Daval firmann merkezi Almanya'da bulunan hasta tama ( Ambulans ) servisi olduu ve Trkiye'de hastalanan kiilerin Almanya'ya nakli iini yrtt anlalmaktadr. Daval firmann davacya gnderdii anlama metninde "... davacnn grevinin Trkiye'deki hastalar tedavi eden hekimlerle temas kurmak, hastaln tehisi ve hastann tanmasnn mmkn olup olmad ile nakliye arac ve zaman konusunda, daha sonra tbbi nakliye standartlar dikkate alnarak hzl bir geri tama gerekletirebilmesi iin neriler hazrlamak olduu, davacdan istenilen alma artlarnn btn yl hazr bulunmak ( arlkl olarak yaz aylarnda Haziran'dan Eyll'e kadar ) ve ADAC - Doktorunun karar vermesine yardmc olmak..." eklinde grevlerinin belirtildii ve yine 28.8.1995 tarihli faks mesajnda davacdan yaz sezonu olan Haziran - Eyll ortasna kadar anlama gerei Pazartesi'den Cumartesiye olan alma gnleri temel sre olarak 09.00'dan - 20.00'ye kadar hazr beklemesi istenmektedir. Yine taraflar arasnda cretin gtr cret olarak da kararlatrld ayn yazmalarda anlalmaktadr. () Daval belli bir sre gstermek suretiyle davacnn almasn istemekte ve almasnn hangi konular kapsadn ve kendisinden talimat alnacan belirtmektedir. alma sresi belirtildii gibi gsterilen alma saatlerinde kendilerinden emir ve talimat beklenmesi, izne ve tatile kmadan nce kendilerine bilgi verilmesi istenmektedir. Yine iin ekonomik riskinin de davalya ait olduu yazmalardan anlalmaktadr. Btn bu anlatmlar karsnda taraflar arasndaki ilikinin eser szlemesi olmayp hizmet akdi olduu ve hizmet akdinin temel unsurlar olan zaman ve bamllk zelliklerinin ilikide ar bast belirlenmekle ve yine mahkemenin kabul ettii ekilde iveren - iveren temsilcilii ilikisinin hizmet akdinin ayrc ve belirleyici zellikleri karsnda olayda mevcut olamyaca ortada iken mahkemenin aksi dnce ile dava dilekesini grev ynnden reddetmesi hatal olduundan kararn bu nedenlerle bozulmas gerekmitir. (Yargtay 9.HD, 09.02.1999, E.1998/18888, K.1999/1810, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).; Fransa'da ikamet eden davac ile stanbul'da faaliyet gsteren daval yaymclk irketi yazl olarak yaplan szlemenin 2. maddesinde yer ald gibi davacnn yurtdnda davalnn yayn danmanln ve temsilciliini yapmak, davalya yaynlanmak zere kitaplar semek ve nermek, yurtdnda halkla ilikiler ve tantm konusunda danmanlk yapmak, yaynevinin i ve d imajna katkda bulunmak ve telif haklar davalya ait Trke yaynlarn yurtdnda telif satn gerekletirmek zere akit yapmlardr. 5. maddede bu grevlere maddeler halinde aklk getirilmi ve ayrca davacnn yapaca yazarlk ve evirmenlik ileri iin yeni bir szleme yaplaca hkm getirilmitir. nc maddede davacya aylk maktu cretle birlikte ayrca nerdii kitaplarn sat fiyatnn %2 sinin de telif olarak denecei belirtilmitir. Mahkemece aradaki szlemenin danmanlk szlemesi olduu, davacnn Fransa'da yaad, iverenin denetimi ve gzetimi altnda iyerinde almad bu nedenle hizmet akdi niteliinde olmad gerekesi ile grevsizlik karar verilmitir. Sz konusu szlemede, davac kendi igcn, belli bir cret karl ve ona baml olacak ekilde daval iverenin emrine vermeyi taahht etmektedir. , cret ve bamllk unsuru gereklemitir. Bizzat davalnn gsterdii iyerinin yurtd olmas, davacnn Fransa'da ikamet etmesi bamllk unsurunun yokluu anlamna gelmez. Byle olunca taraflar arasndaki szleme i szlemesi niteliinde olmakla yazl ekilde iin esasna girilmeden grevsizlik karar verilmesi hatal olup bozma nedenidir(Yargtay 9.HD, 03.06.2004, E.2004/1550, K.2004/13370, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 302 Yargtay 13.HD, 26.11.1994, E.1994/10149, K.1994/10482, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006. 303 Yargtay HGK, 02.02.2005, E.2004/10-737, K.2005/26, www.mevbank.com, 24.04.2006.

76

kararlara kadar uzanmaktadr. O nedenle, anlan kurumun konuya ilikin tutumunun da incelenmesi yararl olacaktr. Fransz Yargtay 6 Temmuz 1931 ylnda verdii Bardou kararyla, alann, kendisi iin alt kii karsndaki hukuki durumunun, zayf konumuna veya iktisadi anlamda baml olmasna dayanlarak belirlenemeyecei, ancak taraflar arasndaki szlemenin belirleyici olabilecei, kiinin cretli saylabilmesi iin kendisi iin alt kiiyle arasnda bir hukuki bamllk ilikisinin bulunmas gerektii, bahse konu szlemenin ise alann ivereninin emri, ynetimi ve denetimi altnda bulunmas sonucunu dourmasnn art olduu itihadn benimsemiti304. Zaman iinde bu itihat olgunlam ve cretli kavramndan, gerekletirilen faaliyetin risklerini stlenen ve krndan tek bana yararlanan bir bakasnn emri altnda alan kiinin; daha somut ifadeyle bir i organizasyonu iinde bakas yararna alan kiinin anlalmas gerektii sonucuna varlmtr. Burada alan kiinin mesleinin ya da szlemenin vadesinin nem tamad nk ortada bir sosyal stat olduu ve kamu dzeninden saylmas gerektii kabul edilmekteydi305. 1996 ylna gelindiinde ise Fransz Yargtay kavram biraz daha daraltan bir yorumla, bamllk ilikisinin belirleyici zelliinin, iin, emir ve talimat verme, almay denetleme ve baml kiinin kusurlu davran halinde ona yaptrm uygulama yetkisine sahip bir iverenin ynetimi altnda yerine getirilmesi olduu itihadnda bulunmutur. Karara gre, bir i organizasyonu erevesinde almak, yalnzca iveren iin yerine getirilmesi koullarn tek tarafl olarak belirliyorsa bir bamllk gstergesi olabilirdi306. 19 Aralk 2000 tarihli Labbane kararnda ise szlemenin gerek niteliinin belirlenmesinde, taraflarca szlemeye verilen ada deil, uyumazlk konusu faaliyetin yerine getirildii koullara baklmas gerektii vurgulanmtr307. Bahsedilen karara konu szlemenin ad, taksi sahibi irket ile bamsz alan kiralayan ofrden oluan- taraflarca taksi kiralama
Jean Plissier, Alain Supiot ve Antoine Jeammaud, Droit du travail, 21.bas, Dalloz, Paris, 2002, s.190. 305 Lyon-Caen, 1995, s.23. 306 Plissier, Supiot ve Jeammaud, a.g.e., s.192. 307 Ayn ekilde, Alman Hukukunda da bir i ilikisinin bulunup bulunmadna objektif olarak karar verilmesi ve taraflarn nitelemesine baklmamas gerektiinin kabul edilmektedir (Wolfgang Blomeyer, Almanyada stihdam likilerinin Esnekletirilmesi Ynnde Denemeler (ev.:Tankut Centel), alma Hayatnda Esneklik Semineri, Yaar Eitim ve Kltr Vakf, zmir, 1994, s.211).
304

77

szlemesi olarak belirlenmitir. Fransz Yargtay bu szlemenin kiracnn kiralayana bamllk hali iinde bulunmas nedeniyle gerekte bir i szlemesi olduu sonucuna varmtr. Burada iktisadi bamllk unsuruna bir geri dnn sz konusu olmad, ortada bir szlemenin var olduu ve cretli olmann temel koulu olan taraflar arasndaki szlemeden doma artnn halen geerli olduu yani hukuki bamllk grnden taviz verilmedii- hususlarnn alt izilmelidir308. Nihayet, Fransadaki Labbane kararna benzer bir dizi kararn Trk Yargtaynca da uzun yllardr istikrarl olarak verilmekte olduunu eklemek gerekir. 1973 ylnda verilen bir kararda, szlemede ``mteahhit`` olarak adlandrlan kimse ile davac iveren arasnda zaman ve bamllk eleri gerekleecek biimde hizmet akdi ilikisi bulunduu, bu durumda Borlar Yasas`nn 355. maddesinde ngrlen biimde bir eser oluturulmasnn sz konusu olmad, kald ki anlan yasann taraflarn gerek amalarnn gz nnde tutulmas gerektiini belirttii vurgulanmtr309. 1986 ylnda verilen bir kararda, almann hangi ilkeler dorultusunda olduunun hibir kuku ve duraksamaya yer brakmayacak ekilde saptanaca zikredilirken310; 1987 tarihli bir Hukuk Genel
308

Plissier, Supiot ve Jeammaud, a.g.e., s.193; Labbane Karar hakknda zgn bir inceleme ve karar metni iin bkz.: Antoine Jeammaud, Lavenir sauvegard de la qualification de contrat de travail propos de larrt Labbane, Droit social, No:3, Mars 2001, 227-238. 309 Yargtay 10.HD, 21.09.1973, E.1972/769, K.1973/402, www.kazanci.com.tr, 24.04.2006. 310 Davallarn, Belediye'ye ait merkez sebze ve meyve halindeki 69 numaral kuru ve ya sebze, meyve komisyonculuu iyerinin iverenleri olduklar, iyerinin Kurum'un 115883-33 sayl dosyasnda tescilli bulunduu ad geen hamallarn anlan iyerinde, reticiden gelen ve pazarlanan mallarn ykleme ve boaltma ilerini yaptklar ynleri uyumazlk konusu deildir. Uyumazlk, davaclara ait bu iyerinde alan bu hamallarn bu almalarnn sigortal saylp saylmayaca noktasnda toplanmaktadr.() Borlar Kanunu'nun 313 nc maddesi hizmet akdini, "ii belirli veya belirli olmayan bir hizmet grmeyi ve i sahibi dahi ona bir cret vermeyi taahhd eder" eklinde tanmlamtr. Anlan tanmlamaya gre, bir kimsenin sigortal saylabilmesi iin igcn belli veya belirli olmayan bir zaman iin altrann buyruunda bulundurmada ykml olmas ve "zaman" unsuruyla "bamllk" unsurunun gereklemesi gerektii yn ak seiktir. Tanklar, ad geen hamallarn davallara ait iyerinde tahmil ve tahliye ii yaptklarn, cretlerini davaclar tarafndan reticiden kesilen ve iyerinde toplanan paradan aldklarn, aka bildirmi olmalarna karn Belediye Yasas uyarnca karlan Hal Ynetmelii gereince ve yeterince deerlendirilmeksizin yanl yorumlanmak suretiyle tank szlerine itibar edilmemitir. Hal byle olunca, bu kiilerin davaclara ait ilerinde aklanan ilkeler dorultusunda alp almadklarnn hi bir kuku ve duraksamaya yer brakmayacak ekilde saptand sylenemez. Mahkemece yaplacak i, davaclara ait iyerinde alan hamallarn yalnz davacya ait ileri mi yapt; yoksa, i olduka baka iverenlere ait ileri de yapp yapmadklar, reticiden alnan, tahmil ve tahliye ilerine ait cretlerin nerede topland ve ne ekilde ve kimin tarafndan dendii, alma biimine ve sresine, etkili emir ve talimat vermee yetkili olup olmadklar,

78

Kurulu kararnda yaplan iin ve olayn tm zelliklerinin gz nnde tutularak taraflarnn gerek amalarnn aratrlmas ve hangi yolda ne gibi bir maksadn gerekletirilmek istendiinin saptanmas gerektii vurgulanmtr311. 2004 ylnda verilen bir kararda somut maddi ve hukuksal olgulara gre i szlemesinin asli unsurlar olan "zaman", "bamllk", iverenin denetim ve gzetimi altnda iin yaplmas ve gnlk cret denmesinin mevcut olduu, aradaki ilikinin i szlemesi ilikisi olduu, dava d irketlerle imzalanan garanti szlemesi ya da orkestra yelerinden biri ile imzalanan tek tip istisna szlemelerinin ve cretin denme biiminin, ilikinin i ilikisi olmad anlamna gelmeyecei sonucuna varlmtr312.
zellikle hamallarn iyerlerine gre mi tahsis edildikleri, yoksa dosya ieriinde sz edilen "Parnol" deyiminden ne kastedildii aratrlp o yolda m altrldklar, iyeri deiikliinde yetkinin kimde olduu gibi hususlarn salkl ve kesin bir biimde belirlemek ve sonucuna gre karar vermektir. Hal byle iken, nizam ve disiplini ve iileri iverenlere kar sosyal ve ekonomik bakmdan korumay amalayan Belediye Yasas gereince kartlan Hal Ynetmelii'nin yanl deerlendirilmesi suretiyle eksik inceleme ve aratrma sonucu yazl ekilde hkm kurulmas usul ve kanuna aykr olup bozma nedenidir. O halde, daval Kurum'un bu ynleri amalayan temyiz itirazlar kabul edilmeli ve hkm bozulmaldr (Yargtay 10.HD, 15.04.1986, E.1986/1432, K.1986/2280, www.mevbank.com, 24.04.2006). ()Davaclardan Rstem`in 25.10.1983 tarihli mukaveleye gre, daval mteahhidin yaptrd binann yal boya badana ve benzeri ilerini dier davallarla birlikte yaptklar hususunda uyumazlk bulunmamaktadr. Uyumazlk, taraflar arasndaki ilikinin hizmet akti ilikisi olup olmad noktasnda toplanmaktadr. Tm davac tanklar; davaclarn daval mteahhidin inaatnda 1 yl kadar ii olarak altklarn, daval ahidi Hseyin ise, Rstem`in mukavele yaparak ii gtr olarak aldn sylemilerdir. Daval mteahhit tarafndan Sosyal Sigortalar Kurumuna verilen 7.12.1984 tarihli ie giri bildirgesinde Rstem`in ie giri tarihi 1.11.1984 olarak gsterilmitir. Samsun 1. Asliye Hukuk Mahkemesinin 1985/6 Esas sayl dosyasnda, aradaki ilikinin istisna akti ilikisi olduunun kabulne yeter delil, 25.10.1983 tarihli mukavelede ise, bu konuda aklk bulunmamaktadr. Bu durum karsnda, yaplan iin ve olayn tm zellikleri gz nnde tutularak taraflarn gerek amalarn aratrmak ve hangi yolda ne gibi bir maksadn gerekletirilmek istendiini saptamak gerekir (Yargtay HGK, 15.04.1987, E.1986/10718, K.1987/332, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). () Davac, davalya ait otel iyerinde 1995 ylnda yaplan anlama gerei orkestra eleman olarak mzik hizmetinde bulunduunu, davalnn i szlemesini haksz olarak sona erdirdiini belirterek ihbar ve kdem tazminatlar ile bir ksm iilik alacaklarnn hkm altna alnmasn talep etmitir. Mahkemece savunmaya deer verilerek daval ile dava d irketler arasnda ses ve saz sanats temini amacyla garanti szlemesi ile orkestra alanlarndan biri ile yaplan tek tip istisna szlemeleri bulunduu szlemelerde kimin grev alacann belli olmad bu szlemelerin takm szlemesi de saylamayaca, fatura yolu ile yaplan demelerin orkestra elemanlarnca kendi aralarnda paylald arada hizmet akdi ilikisi bulunmad gerekesiyle dava reddedilmitir. Hkme dayanak yaplan garanti ve tek tip istisna szlemeleri incelendiinde, alma saatlerini daval iverenin belirleyecei, davalnn koyduu kurallara uyulaca, yaplacak iin daval tarafndan dzenlenip denetlenecei, allmayan gnler iin cret denmeyecei dzenlemelerine yer verilmitir. Ayrca 1997-1998 yllar gnlk cretler dorudan daval iyerince tek tarafl olarak belirlenmitir. Somut bu maddi ve hukuksal olgulara gre i szlemesinin asli unsurlar olan "zaman", "bamllk", iverenin denetim ve gzetimi altnda iin yaplmas ve gnlk cret denmesi mevcut olup aradaki iliki i szlemesi ilikisidir. Dava d irketlerle garanti szlemesi ya da orkestra yelerinden biri ile imzalanan tek tip istisna

311

312

79

(b) Alternatif Yaklamlar aa. ktisadi Bamll Esas Alan Yaklam Hukuki bamllk dndaki yaklamlar iinde arpc olanlarndan birisi iktisadi bamll esas alan grtr. ktisadi bamll esas alan grlerin hareket noktas, iinin ekonomik pazar yaamna tek bana katlmasnn mmkn olmamas ve ekonomik geleceini belirleyememesi olgulardr313. Belirtilen gre gre iverenin ii ve retim aralarn salamas, o iten kazan elde edip hizmet bedelini demesi ve iinin faaliyetlerini dzenli olarak ynetebilmesi halinde iktisaden bamlln olumu olup, bu da i szlemesinin kurulmas iin yeterli olmaldr. verenin dorudan emir ve talimat vermemesi, iiyi gzetim ve denetimi altnda tutabilecei bir hiyerarinin bulunmamas sonucu deitirmez314. Burada alan kiinin, kendisini asl olarak geindiren geliri iveren iin yapt iten kazanmasnn ve tm almasn dzenli gelir elde ettii iverene hasretmesinin; yani crete baml olmasnn koul olduunu vurgulamak gerekir315. Kreselleme srecinde yaanan deiimin igc piyasalarn gemite sanayi devrimiyle balayan vahi kapitalizm devrine benzer bir hale geri gtrd yer yer dile getirilmektedir. Klasik istihdam modelinin aksine istihdamn dsallatrlmas suretiyle iyerinde iinin srekli olarak altrlmasndan kaynaklanan maliyetlerden kanlmaktadr316. O zaman bamllk ltnn de esneklemek bir yana giderek gevediinden bahsedilebilir. retide u anda fazla stnde durulmasa da gemite kabul edilen iktisadi bamllk ltnn en azndan dier ltlere ek olarak zaman iinde tartlmas zorunlu hale gelebilir.
szlemeleri ile cretin denme biimi aradaki ilikinin i ilikisi olmad anlamna gelmez. Kald ki daval aleyhine alan emsal -davalarla ilgili kararlarda bu konu kesinlemitir. Yazl ekilde red karar verilmesi hataldr (Yargtay HGK, 15.12.2004, E.2004/9-422, K.2004/726, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 313 ner Eyrenci, Ferdi likisinin Kurulmas ve Dzenlenmesi Asndan Yargtayn 1989 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi, Yargtayn Hukukuna likin 1989 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi (MESS Yay.No:162), stanbul, 1991, s.5. 314 Kamil Turan, Ferdi Hukuku, KAMU- , Ankara, 1993, s.13. 315 Szer, 1991, s.135; Gzel, Bamllk, s.103. 316 elik, a.g.e., s.75.

80

Byle bir tartmada ekonomik bamlln szleme ilikisinden kaynaklanmasnn, hukuki bamllk kuramna etki edip etmeyecei ele alnabilir317. Ancak gnmzde iktisadi bamllk, temel lt olarak benimsenmese bile tmyle vazgeilmi de deildir. zellikle sosyal gvenlik hukukunda, hukuken baml olmadklar ve fakat iktisaden baml olduklar grlen pek ok kii -sosyal kayglarla- i szlemesine gre alanlar gibi koruma altna alnmlardr318. bb. Bamllk Unsurunun ve Szlemesinin Bakalaacan ngren Yaklamlar: Faaliyet Szlemesi rnei Gnmz alma ilikilerinde, -greli olmas ve snrda baz durumlara sebebiyet vermesi nedeniyle- bamllk unsurunun eski nemini yitirdiine ilikin grler de yer yer telaffuz edilmektedir319. Bununla birlikte, bamsz alma ile baml alma arasndaki snrlarda grlmeye balanan kesime noktalarnn bamllk ilikisini i szlemesinin belirleyici unsuru olma zelliinden yoksun kld veya i szlemesi olarak nitelenmesinde hemfikir olunan baz szlemelerde bu ilikiyi silikletirdii sonucuna da varmamak gerekir320. Byle bir sonu, yaanan dnme ar bir anlam yklenmesi anlamna gelebilir. Her eye ramen sanayilemi lkelerde dahi iilerin nemli ksm halen klasik istihdam modeline gre almaktadr ve gelecekte anlan modelin tmyle ortadan kalkacana dair

317

318 319

320

Arzu Kuban, Yeni stihdam Trleri Bakmndan i Kavram, ve Sosyal Gvenlik Hukukunda i ve veren Kavramlar ve Uygulamada Ortaya kan Sorunlar Semineri, Galatasaray niversitesi Rektrl stanbul Barosu Bakanl, stanbul, 6-7 Haziran 1997, s.63. rnek olarak dnr ve yazarlar, gzel sanat kollarnda alanlar ve genelev kadnlar gsterilebilir (Gzel, Bamllk, s.103). Tunoma ve Centel, a.g.e., s.51; Yeni biliim ve iletiim teknikleri i ilikisini phesiz yirmi yldr bilinen u ynlerden dntrmeye devam edeceklerdir: Daha az bamllk ve i grme borcu, daha ok bamszlk ve sonu sorumluluu (Jean Emmanuel Ray, Le droit du travail lpreuve des NTIC, 2.Bas, Editions LIAISONS, Paris, 2001, s.263); ncelikle, taraflar arasndaki mcadele dncesi ile anlan i hukukunun, szlemesel dayanma penceresinden anlalmas gtr. Bamllk sonu olarak ibirlii ile zor badar deil midir? Bununla birlikte, bireysel i ilikisinde iyi niyetin neminin artmasyla, i hukukunda dayanmac bir reti ekinerek de olsa belirmekte ve ibirlii mantndan hareketle i ilikisi zerinde tekrar dnmeyi nermektedir (Pascal Lokiec, Contrat et Pouvoir (Essai sur les transformations du droit priv des rapports contractuels), Librairie Gnrale de Droit et de Jurisprudence, Paris, 2004, s.122). Commissariat gnral du plan, Le travail dans vingt ans (Rapport du groupe prsid par Jean Boissonnat), Odile Jacob, 1995, s.88 vd.ndan aktaran: Jeammaud, 2001, s.228.

81

kesin bir yargda bulunmak imdilik mmkn deildir321. Bamllk ilikisi neminden bir ey kaybetmi deildir ancak daha esnek deerlendirilmesi ve ieriinin yeni gelimelere uyumlu hale getirilmesi gerekmektedir322. szlemesinin dntrlmesi hakkndaki grlere arpc bir rnek ksaca faaliyet szlemesi (contrat dactivit) olarak ifade edilebilecek Fransadaki akmdr. Aslnda faaliyet szlemesi terimi yeni deildir: Daha nce, Weimar Cumhuriyeti Almanyasndaki i hukuku dzenlemelerinde kabul grm ve merkezi bir konumda yer almtr323. Anlan akmda, i szlemesi kavramnn yerine gelecekte i-eitim szlemesi veya bir baka deyile faaliyet szlemesi kavramnn ikamesinin gerekecei, bu szlemeler gerei 2015 ylnda her alann faal mrnn yzde onu kadar zaman kendini gelitirmeye ve eitime ayrmak durumunda kalaca iddia edilmektedir324. LYON-CAEN anlan szlemedeki faaliyet kavramn, cret veya baka bir karlk mukabilinde vuku bulan, bakasna baml veya az-ok deiik derecelerde bamsz olarak ifa edilen, riskleri stlenen bakas yararna veya riski de kendisine ait olmak zere kendi yararna gerekleen bir olgu olarak tanmlamaktadr. Yazara gre, tm bu durumlara uygulanacak ortak kurallarn byk ksm tasarlanabilir, hayata geirilebilir kurallardr: Gnmz pozitif hukukunda zaten baml veya bamsz her trl faaliyete ortak olarak uygulanan azmsanmayacak sayda dzenleme vardr325. Faaliyet szlemesi yaklam zellikle, bir kimsenin esas gelirini bir baka kimseden elde ettii halleri kapsamaktadr. zinciri szlemesi, anlan durumun

Kuban, a.g.m., s.49; rnein Avrupa Birliine ye lkelerde ksmi sreli alanlarn toplam istihdama oran 1995de %16 iken 2000 ylnda %17,5 olmutur. Ayn ekilde 1994de %8,9 olan -belirli sreli iiler dhil- geici alan oran %12,5 olmutur. 1995de %15,8 olan kendi hesabna alanlarn oran ise 2000 ylnda %14,8e dmtr (Faruk Sapancal, Sosyal Dlanma, Dokuz Eyll niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Yaynlar (Yay. No: 09 . 1600 . 0000 . 000 / DK . 03 . 048.314), zmir, 2003, s.152-153). 322 Szek, 2006, s.194; Ali Gzel, Ekonomik ve Teknolojik Deiim Srecinde i Kavram ve Yeni Bir lt Aray, ve Sosyal Gvenlik Hukukunda i ve veren Kavramlar ve Uygulamada Ortaya kan Sorunlar Semineri, Galatasaray niversitesi Rektrl stanbul Barosu Bakanl, stanbul, 6-7 Haziran 1997, s.18. 323 Jacques Le Goff, Droit du travail et socit (Tome I: Les relations individuelles du travail), Presses Universitaires de Rennes, Rennes, 2001, s.274. 324 Jean, Boissonnat, Ce nest pas le travail qui manque! (A condition que nous sachions le rinventer), http://dossiers.edicom.ch/temps/ts72/travail2.html, 11.05.2006. 325 Lyon-Caen, 1995, s. 25.

321

82

tipik rnei olarak gsterilebilir326. BOISSONAT da almann kurumsal ve yasal erevesinin tekrar oluturulmasnn art olduu grndedir. Yazara gre yeni hukuk sistemi, i yaratlmas ile iinin korunmasn uyumlulatrma amacna ynelik olarak, i szlemesini ortadan kaldrmayp onu da kapsayan yeni bir kavramsallatrmaya gitmeli ve faaliyet szlemesi ni benimsemelidir. Faaliyet szlemesi, taraflarn hak ve borlarn ieren ve zaman olarak bir hayli uzun, be yl sreli tasarlanm bir szleme olmaldr. Bu sre, iletmelerde retken alma dnemlerinin yan sra, eitimde geen alma dnemi ile sosyal (rnein ailevi nedenli) amal izin dnemlerini de kapsar. Belirtilen dnemler boyunca faal kii (aktif) nin, sosyal gvenceleri devam edecek; buna karlk cretlendirilme tarz hissedilir ekilde deiebilecektir. Szleme, faal kii ile serbest piyasa esaslarna gre kurulmu bir iletmeler a ve dier kamu veya zel ahslardan (ticaret odalar, okullar, eitli dernekler vs.) oluan bir topluluk arasnda batlanacaktr. Geici olarak siparilerinde dme yaayan bir iletme, iilerinin bir ksmn bir baka iletmeye dn olarak verebilecek, ksmi sreli altrabilecek, eitime gnderebilecek, bir sreliine bamsz bir faaliyette bulunmalarna yardmc olabilecek veya kendi yararlarna baka sosyal faaliyetler iin serbest zaman brakabilecektir. Btn bu zamanlar boyunca alan, belirli grevleri yerine getirmek kouluyla faaliyet szlemesinin gvencelerini muhafaza edecek; isizlik girdabna atlmayacaktr. Faaliyet szlemesinin ise mutlaka bir alt i szlemesi iermesi yani faal kiinin bir iletme veya bir organizasyon tarafndan altrlmas zorunludur. Yazara gre, bugnden yarna gerekletirilmesi mmkn olmasa da byle bir dnmn, sosyal taraflarn anlamalar yoluyla kademeli olarak uygulamaya konulmas mmkn olabilir ve srekli olarak g kaybetmekte olan sendikalar iin bu yeni anlay bir frsat tekil edebilir327. 2. (Tip Asndan Zaruri) Kar Edim: cret szlemesinde iinin sre ve bamllk temelinde i grmesi ediminin kar edimi iverenin cret ad altnda bir karlk demesidir ( K.md.8/I). cret i
326 327

Larr ve Wauquier, a.g.e., s.38. Boissonnat, Ce nest pas le travail qui manque

83

szlemesinin esasl unsurlarndandr328. cret karl olmakszn hukuken baml olarak belirli ya da belirsiz sreli i grmenin borlanld szleme ilke olarak i szlemesi deil veklet szlemesidir329. Byle bir i grme edimi hukuken borlanlmamsa o zaman yardm ve nezaket fiili sz konusudur330. Baka bir deyile ahlaki bir grev olarak veya hatr iin cretsiz i grlmesi, i szlemesinin olutuunu gstermez331. te yandan, olduunu eklemek gerekir332. Yargtaya gre cret, grlen i karl iverenin belli bir zaman dilimi iin demi olduu bedeldir333. Sre ve bamllk temelinde bir i grme gerekletirilmise ve bu yasal bir alma zorunluluu olmamasna ramen yaplmsa, ilke olarak cret denmesi gerekir; aksi durum hayatn olaan akna ters der, kural olarak her i bir creti gerektirir334. Ayrca, almann cretsiz oluu ile cretli olup da belli edilmemi bulunmasn birbirinden ayrt etmek gerekir. kinci halde ayet dier unsurlar varsa, salt cretin belli edilmemesinden tr i szlemesinin yokluundan sz edilemez. Byle bir durumda cret asgari cretten az olmamak zere, rayi esas zerinden belli edilir335. cretin maktu olmas art deildir; yaplan i l alnarak gtr cret alnmas i szlemesi niteliini sigortallk asndan cretin koul olmadn, nk sosyal sigorta ilikisinin i ilikisinden daha geni bir kavram

Narmanlolu, 1994, s.138; Szek, 2006, s.190; Turan, a.g.e., s.13; Eyrenci, Takent ve Ulucan, a.g.e., s.48; Hizmet akdinden sz edebilmek iin cret unsurunun varl arttr (Yargtay 10.HD, 07.06.1977, E.1977/3789, K.1977/4372, Narmanlolu, 1994, s.138). 329 Seza Reisolu, 1968, s.41; Szek, 2006, s.190; Tunoma ve Centel, a.g.e., s.66; Bilgehan Taman, Bireysel Hukuku, Cilt I, stanbul, 1998, s.218. 330 Tunoma ve Centel, a.g.e., s.66. 331 Yargtay 9.HD, 18.06.2001, E.2001/8123, K.2001/10422, Szek, 2006, s.190. 332 Szer, 1991, s.136; Yargtay da ayn ynde kararlar vermektedir: Sosyal Sigortalar asndan hizmet akdinin unsurlar zaman ve bamllktr (Yargtay 10.HD, 27.01.2005, E.2004/9744, K.2005/315, www.kazanci.com.tr, 26.05.2006); Bir kimsenin sigortal saylmas iin hizmet akdine gre almas yeterli olup cretin denme biimi sonuca etkili deildir (Yargtay 21.HD, 04.02.1997, E.1997/544, K.1997/573, www.kazanci.com.tr, 26.05.2006). 5510 Sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu md.82/2de de gnlk kazanlar yukardaki fkrada belirtilen alt snrn altnda olan sigortallar ile cretsiz alan sigortallarn gnlk kazanlar alt snr zerinden, gnlk kazanlar st snrdan fazla olan sigortallarn gnlk kazanlar da st snr zerinden hesaplanr, denilmek suretiyle ayn husus vurgulanmtr. 333 Yargtay HGK, 16.04.2003, E.2003/9-308, K.2003/303, www.mevbank.com, 24.04.2006. 334 Narmanlolu, 1994, s.139; Yargtay 9.HD, 22.12.1997, E.1997/17344, K.1997/21884, elik, a.g.e., s.73. 335 Yargtay BK, 18.11.1964, 2/4, 27.11.1964 Tarihli ve 11867 Sayl RG, Szek, 2006, s.190.

328

84

ortadan kaldrmaz336. Ancak, ilke olarak cretin bir alma karl olmas gerekir: allmayan sre iin cret istenemez337. Yirminci yzyl balarnda i szlemesini eser szlemesinden ayran belirleyici unsur olarak cret ne kmt. cretin zamana gre olmas durumunda ortada i szlemesi; iin sonucuna gre belirlenmesi durumunda ise ortada eser szlemesi bulunduu kabul ediliyordu. Ancak, zaman iinde para bana cretin yaygnlamasyla cretin belirleyicilii lt olmaktan kmtr338. Hatta cretin mutlaka nakden bir para edimi eklinde denmesi her zaman art deildir; karln ksmen veya tamamen ayni olarak veya yatacak yer, elbise, yemek vs. olarak dahi denmesinin kararlatrlmas mmkndr339. Kanunu md.32/Ide geen genel anlamda ibaresinin anlam budur. III. Szlemesinin Karakteristik (Tip Tayin Edici) Ediminin simsiz Szlemede Yer Almasnn Anlam Sre ve bamllk temelinde i grme edimine rengini veren unsur olan bamllk, sadece i szlemesini tespit etmeye yarayan teknik bir kavram deildir. Aslnda ortada bir iktidar meselesi mevcuttur. Hukuku iverenin ii zerindeki iktidarn snrlama amacna yneliktir. Bamlln ve dolaysyla i szlemesinin varl, klasik szleme hukukunun szleme zgrl, taraflarn eitlii gibi temel ilkelerine kart sonulara yol aar. rade zgrln esas alan szleme hukukunun aksine, iradenin bamllnn temel alnmasnn yaratt eliki i hukukunu besleyen damarlardan biridir: Taraflarn zgr iradeleriyle batlanan hizmet szlemesi ayn zamanda taraflar arasnda bir hiyerari oluturur340. hukukunun mdahaleci ve koruyucu anlamda gelimesi, sadece igc piyasasn
336

Yargtay 10.HD, 08.06.1995, E.1995/5048, K.1995/5358, www.kazanci.com.tr, 26.05.2006; Hemen belirtmek gerekirse cretin deme ekli hizmet akdinin olumasnda nem tamaz. Baka bir anlatmla cret gnlk muayyen bir miktar zerinden denebilecei gibi prim veya bahi eklinde de denebilir (Yargtay 10.HD, 14.12.1998, E.1998/8419, K.1998/8824, www.kazanci.com.tr, 26.05.2006). 337 Yargtay 9.HD, 19.10.1999, E.1999/16029, K.1999/15954, elik, a.g.e., s.72. 338 Gzel, Bamllk, s.96, 124. 339 Seza Reisolu, 1968, s.41; Tunoma ve Centel, a.g.e., s.66-67; Ekonomi, 1987, s.74; Cevdet lhan Gnay, Hukuku (Yeni Yasalar), 4. Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2005, s.380; Taman, a.g.e., s.217; Aksi gr iin bkz.: Mollamahmutolu, 1995, s.19. 340 Gzel, Bamllk, s.101-102, 106.

85

deil iktisadi piyasalar da etkiler341. rnein alma saatlerinin dzenlenmesi ile ayn zamanda iinin tketime ayraca zaman da belirlenir. elikinin kendini en fazla gsterdii alann ise, iinde i szlemesine ait sre ve bamllk temelinde i grme edimi bulunan isimsiz szlemeler olduunu sylemek yanl olmaz. simsiz szleme kavram, szleme zgrl ilkesinin dorudan sonucudur ve iinde i szlemesine ait karakteristik (tip tayin edici) edim bulundurmas salt hukuk deil ayn zamanda bir sosyal politika sorunudur. O halde, i hukukunun klasik szleme hukukuna tamamen yaklamasnn mmkn olamamas gerekir: Szleme serbestisi daima ii aleyhine sonular verir342. Anlan hukuk dalnn kendine zg zellii gerei, boluklarnn tamamyla -iinden kt- borlar hukuku ilkelerine gre doldurulmas her zaman uygun deildir343. hukuku hkmleri gerekte borlar hukukunun liberal hkmlerinin alma ilikilerine uygulanmasn nlemek zere getirilmitir. O nedenle boluk halinde alma ilikilerine genel hkmlerin uygulanmasnda mutlaka i hukukunun temel ilkelerine uygun dme koulunun aranmas gerekir344. Anlan ilkelerin banda ii lehine yorum ve iinin korunmas ilkeleri gelmekte olup;
341 342

Yargtay

szlemelerinin

yorumlanmasnda

her

ikisinden

de

343

344

Manfred Lwisch, Sosyal Piyasa Ekonomisinde inin zgrl, ev.: Tankut Centel, Hukuku Dergisi, Cilt:III, Kazanc Yaynlar, 1993, s.22. Gnmzde gelinen noktada, i hukukunun klasik szleme hukukuna eskisi gibi tamamyla katlmas hukuken zaten ok g grnmektedir. Ancak, ekonomik koullar ne olursa olsun, sosyal olarak da mmkn olmamaldr. Hukuku kurallarnn ortaya k eitli sosyal mcadele ve patlamalar sonrasnda olmutur ve gerilemesi de bu nedenle sosyal bar bozabilir. Ayrca i hukukunun ve sosyal gvenlik hukukunun iiyi koruyucu kurallar, iktisadi anlamda tketicinin satn alma gcnn artrlmas anlamna da gelir ve ekonomik krizleri engelleyici rol oynayabilir (Alpaslan Ikl, Hukuku, 4.Bask, maj Yaynevi, Ankara, 2002, s.9-10; zellikle gelimekte olan lkelerde i Hukukunun koruyucu kurallarnn geriletilmesinin ucuz igcne dayal ekonomik byme ynnde bilinli bir tercih olduu vefakat uygulamada tam tersine ekonomik sonular dourduu ynnde bir inceleme iin bkz.: Erdem Erdenk, Gelimekte Olan lkelerde Rekabette Karlatrmal stnlklere likin Tercihlerin Gelir Dalmna Etkisi ve Trkiyenin Gmrk Birlii Tecrbesi, Prof.Dr.Toker Dereliye Armaan, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt:55, Say, 1, stanbul, 2006, s.1037 - 1057). rnein, uzun mddet iin yaplan hizmet akdinde, ii hastalktan ve askerlikten veya bu gibi sebeplerden dolay kusuru olmakszn nispeten ksa bir mddet iin ii ifa edemedii takdirde o mddet iin cret istemee hakk vardr eklindeki BK md.328 hkm, 4857 Sayl K. Md.25/Iden daha koruyucu bir hkmdr. Ancak, bu durum Borlar Kanununda istisna tekil etmektedir. enberci, 1984, s.43; Szek, 1993, s.133-134; Esasen iradenin bamszl doktrinine karlk olarak doan i hukukunda yaamann hedeflerinden biri kuvvetliye kar zayf taraf korumak lksne ynelmitir. Bu itibarla koruyucu i kurallarn hkmsz klacak artlarn kabulne imkn yoktur (Yargtay HGK, 10.11.1965, E.1964/9 - 634, K.1965/405, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

86

yararlanmaktadr. rnein bir szleme hkmnn ak olmamas halinde345, iveren beyanlarnn veya delillerin elikili olmas halinde346 veya ayn gne rastlayan demelerin saatlerinin tespit edilememesi halinde347 ii lehine yorum ilkesi uygulanmtr. Mahkemesinin yetkisi348 veya iinin baz haklarndan karlksz olarak vazgetiinin iddia edilmesi349 benzeri konularda ise iinin

345

346

347

348

349

199l ylnda ilk ie balanld srada taraflar arasnda dzenlenen hizmet akdinin 8/f bendinde "iveren iiyi kendisine bal ve fakat baka iyerlerinde geici ve srekli altrabilir." hkm konmu ise de, deiik iyerlerinden yalnz zmir'deki mi yoksa tm lkedeki iyerlerinin kastedildii ak ekilde belirtilmemitir. Bu szlemenin imzaland tarihte davalnn zmir dnda baka i yerlerinin de olduu belli deildir. Nitekim davac uzun sre iverenin zmir'deki muhtelif inaat iyerlerinde altrlmtr. Szlemenin anlan maddesinin ak olmamas ve Hukukunun ii lehine yorum ilkesi gz nnde bulundurulduunda hizmet szlemesinin 8/f maddesinin yalnz davalnn zmir'deki iyerleri iin geerli olduunun kabul gerekir. Byle olunca davac kdem tazminat talep etmekte hakldr (Yargtay 9.HD, 24.12.1997, E.1997/18436, K.1997/22429, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). Taraflar arasndaki bir baka uyumazlk ise, ibranamenin altnda ihtirazi kayt olup olmad konusudur. Davac iinin sunduu ibraname fotokopisinin altnda dava konusu alacaklar ynnden ihtirazi kayt bulunmakta, daval iverenin sunduu belge fotokopisinde ise bu ibare yer almamaktadr. Mahkemece ibranamenin asl getirtilmi olup bu belgenin ise alttan ve stten kesilmi olduu anlalmaktadr. Hukukunun iiyi koruyucu ilkesi de gzetilerek anlan elikilerden hareket edilerek davac ii lehine yorum yoluna gidilmelidir. Byle olunca davacnn kantlanan fazla mesai, hafta tatili ve bayram, genel tatil alacaklarnn kabulne karar verilmelidir. Bu konuda bilirkiinin dzenledii rapor ile davac vekilinin bu rapora itirazlar zerinde durularak, gerekirse takdiri indirim yaplmas hususu da dnlmek suretiyle bir karar verilmelidir (Yargtay 9.HD, 26.03.2002, E.2001/19795, K.2002/4950, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). Bu konuda yaplacak i, ihbar tazminatnn davac iiye dendii tarihin tespitinden ibarettir. deme tarihi ile Kuruma bavuru tarihinin ayn gne rastlamas durumunda hangisinin daha nce gerekletiinin tespitine allmaldr. ayet deme saatinin tam olarak belirlenmemesi durumunda ii lehine yoruma gidilmelidir (Yargtay HGK, 17.03.2005, E.2005/9 - 157, K.2005/178, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 5521 sayl Mahkemeleri Kanunun 5. maddesine gre " Mahkemelerinde alacak her dava ald tarihte dava olunan Trk Medeni Kanunu gereince ikametgh saylan yer mahkemesinde baklabilecei gibi, iinin iini yapt iyeri iin yetkili mahkemede de baklabilir..." ncelikle belirtmek gerekir ki, davac i Ankara'da alt dnem iinde kalan fazla mesai ve bayram tatili alacaklarn da talep etmitir. Bundan baka almasnn arlkla blm Ankara'da gemitir. teki bat lkelerinde olduu gibi lkemizde de i yarglamas iinin korunmas temel ilkesine uygun olarak zel bir dzenlemeye tabi tutulmu ve bunun sonucu olarak da yarglamann iiler iin en kolay ekilde mmkn mertebe en az masrafla ve en ksa srede bitirilmesi iin gerekli kurallara yer verilmitir. 5521 sayl Yasadaki yetki kural da bu kapsamda dnlmeli ve yorumlamaya tabi tutulmaldr. Kanun iinin altrd yeri zel olarak davann alabilecei bir yer olarak ngrlmtr. Davac ii bu kurala dayanarak ikametghnn bulunduu Ankara'da bu davay amay tercih etmitir. Son almasnn getii yerde ve genel merkezin bulunduu Bingl'de bu davay aabilecei gibi Ankara'da da almasnda yasal bir engel yoktur (Yargtay 9.HD, 09.03.2000, E.2000/104, K.2000/2871, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). Dayanak yaplan ibranamenin alt ksmnda taksitler halinde denen kdem tazminat miktar gsterilmitir. Asl olan iinin haklarnn tam denip denmediinin tespitidir. Bu adan ibranameler dar yorumlanmak ve denmeyen alacaklar sz konusu ise hkm altna alnmaldr. inin baz haklarndan karlksz olarak vazgetiini kabul etmek iinin korunmas ilkesi ile badamaz. Aksi sabit oluncaya kadar geerli kabul edilen, ihbar tazminatnn denmediini belirten ve iveren temsilcisinin imzasn da ieren i mfettilii raporu ve tutana tarihinin

87

korunmas ilkesi uygulanmtr. Delillerin hkm vermeye yeterli olmad ya da kesinlik gstermedii hallerde her iki ilkeye de bavurulmutur350. Kanmzca, i hukuku ile ilgili isimsiz szlemeler asndan da bak asnn kural olarak benzer olmas ve zellikle taraflar arasndaki bamllktan kaynaklanan eitsizliin gzden karlmamas gerekir. Ancak, ortada tam bir i szlemesi bulunmayp, sadece baz unsurlarnn szlemede ksmen yer almas bu yorumun uygulanmasn bir lde zayflatabilecektir. te yandan gnmzdeki gelimeler ve gidiat, i szlemesi ile alan baml iiden, bamsz alana doru srekli bir kayma bulunduunu gstermektedir. Eski ii, yeni kk giriimci nin i grmesi ise -genelliklehenz yeterince incelenmemi isimsiz szlemeleri ortaya karmaktadr. Bamsz olduu varsaylan bu kk giriimci, kendisine emir veren konumundaki ou zaman- tek mterisine anlan isimsiz szlemelerle taeronluk yapmaktadr351. Ayn ekilde gnmzde neredeyse hkim kavram olarak alglanmaya balanan
ibranameden sonra olmas karsnda ihbar tazminatnn reddine karar verilmesi hataldr (Yargtay 9.HD, 15.05.2001, E.2001/5601, K.2001/8442, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 350 Dosyadaki bilgi ve belgelere ve zellikle daval tan Hatice Mert'in beyanna gre davac rapor bitimi olan 23.11.1998 tarihinde iveren temsilcisini arayarak izin istemitir. Keza davac noter kanal ile 24.11.1998 keide tarihli ihtarname ile i akdinin 23.11.1998 tarihinde feshedilmesi nedeni ve tazminatlarnn denmesini iverenden talep etmitir. Bu ihtarnameyi alan daval iveren 3.12.1998 keide tarihli ihtarname ile davac iiyi ie davet etmitir. Bu olgulara gre daval iverenin 23-24 ve 25.11.1998 tarihlerinde gelmediine ilikin tutanak tanzim etmesi ile davacnn ihtar zerine kar ihtarname ekmesi uygun bir davran olmad gibi, 15 yllk hizmeti olan bir iinin tm kdem haklarn bertaraf ederek kendi istei ile iten ayrlmas hayatn doal akna aykrdr. Kald ki daval iveren bu ynde fesih hakkn kullanmad halde devamszlk dnda birtakm nedenler ileri srerek elikiye dmektedir. Olaylarn gelime seyrine gre davac iinin kendisinin hizmet akdini feshettiini kabul etmek doru deildir. Delillerin hkm vermeye yeterli olmad ya da kesinlik gstermedii durumlarda "iinin korunmas" ve "ii lehine yorum" i ilkelerinden hareket edilmelidir. Bu durumda ihbar ve kdem tazminatlarnn hkm altna alnmas gerekirken yazl gereke ile reddi hatal olup bozmay gerektirmitir (Yargtay 9.HD, 13.04.2000, E.2000/1676, K.2000/5561, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); Olaylarn bu akndan davacnn gerekten ani olarak bir iinin kmas zerine izin almak zorunda kald anlalmaktadr ki, daval tanklarndan biri de bu durumu dorular nitelikte aklamada bulunmutur.8 sene iyerinde alan niteliksiz bir kadn iinin isizliin hkm srd lkemizde kolay kolay yeni bir i bulamayaca bilinen bir gerektir. Kald ki davac olayn hemen ertesi gn blge alma mdrlne bavurarak durumu yetkili mercie intikal ettirmi ve konu hakknda soruturma yaplmasn istemitir. Bu ikyet de kendisinin samimi olduunu gsterecek niteliktedir. Davac gibi bir iinin iyerinde vuku bulan aleyhindeki bir durumu kantlamakta ne kadar glk ekecei de dnlmelidir. veren ise talimat verme durumunda olup ii altran kii sfatyla kolaylkla yararna deliller bulabilir ve tanklar dinletebilir. Hukukunda iinin korunmas temel ilkesi bu delil bulma gl karsnda ii lehine yorum yaplmasn gerektirir. Bylelikle lkemizde de sosyal gelimeler salanabilir (Yargtay 9.HD, 27.04.1999, E.1999/6279, K.1999/8076, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 351 Lyon-Caen, 1995, s.24; Kuban, a.g.m., s.65.

88

esneklik kavramnn i hukukuna yansmas, sosyal taraflar arasndaki ilikilere devletin kat kurallar koyarak mdahil olmamas eklinde olmaktadr. Bu durum taraflarn iradelerine ncelik tannmasn ngren szleme zgrl ilkesinin alma hayatna geri dnmesi anlamna gelmektedir352. Oysa i hukukunun bamsz bir hukuk dal olarak ayrlmasnn iinin iverene bamll ve iinin fiziki gvenliinin korunmas gibi temel nedenleri vard. ilikisinde taraflarn kuramsal planda eit addedilmesi adaletsiz sonular yaratmaktayd ve reddi gerekirdi353. szlemesi genellikle artlar iverence belirlenen, iinin sadece irade beyanyla benimsedii bir iltihaki (katlmal) szlemeydi ve iiyi koruyucu hkmler bu nedenle de gerekirdi354. Gnmzde ise i hukuku, yaanan kreselleme dalgasyla ve eitli atipik alma biimleriyle- getiimiz yzylda zorunlu nedenlerle koptuu szleme hukukuna giderek yaklamaktadr. Szleme hukukunda ise genel bir dengesizlik hali gze arpmaktadr. Dengesizletirilmi szleme ilikileri szleme hukukunun nemli bir nitelii haline dnmekte; yaanan dnm sonucu nemli oluum ortaya kmaktadr: Hukukun giderek paralanmas, yeni koruma aralarnn belirmesi ve szleme hukuku dikkatle incelendiinde arkasnda taraflarn bamllnn gzlemlenebilmesi355. O halde ilerleyen yllarda i hukuku isimsiz szlemelerinin daha fazla incelenmesi zorunlu hale gelecektir.

352 353

GZEL, i Kavram, s.16 - 17. Sarper Szek, Hukukunun Dzenleme Boluklarnn Doldurulmas, Hukukunun Ulusal ve Uluslararas Temel ve Gncel Sorunlar Semineri, Ankara, 1993, s.130-131. 354 Elbir, 1987, s.62. 355 Urwana Coiquaud, Le travail non salari dpendant: etude de droit compar France Canada, Thse de doctorat effectue en cotuelle lEcole des relations industrielles Facult des Arts et des Sciences Universit de Montral et lInstitut de droit des affaires Facult de droit Universit dAix Marseille III, 2004, s. 73.

89

IV.

Hukukunda

simsiz

Szlemelerin

Tabi

Olaca

Kurallarn Belirlenmesi Sorunu A. Standart Bir Teorik Yntem Belirlemenin mknszl ve Esnek Bir Yaklamla lk Saptamalar Yapmann Pratik Yarar Bir somut olayda kar karya kalnan her bir isimsiz szlemenin yorumlanmas ncesinde veri niteliindeki baz objektif hususlarn sistemli olarak aratrlmas gerekir. Gerekten, olaydaki isimsiz szlemenin emasnn yaplarak edimlerinin ayrtrlmas, hangi edimin hangi tipe ait olduunun ve niteliinin belirlenmesi ya da uyumazln hangi edim/edimler zerinde toplandnn saptanmas, meseleye dorudan uygulanabilecek mevzuat hkmlerinin sralanmas gibi -basit saylabilecek- ilemlerin bir plan ve sistem dhilinde yaplmasnn, yorum yapmaya elverili bir ortam salayaca kukusuzdur356. te yandan, i hukuku isimsiz szlemelerinde anlan verilerin sistematik ekilde toplanmas yorum anlamna gelmez; zme ynelik bir standart yntem de tekil etmez. Somut olaydaki uyumazln zmne ynelik standart bir yntem bulunmamaktadr; kanmzca buna imkn da yoktur. VOIRINin isabetle belirttii zere, saf bir mantk izlenerek gelitirilen ve gerek hayatla uyumayan soyut fikir yaplarna itibar etmemek gerekir357. rnein, sre ve bamllk temelinde i grme edimi ieren bir isimsiz szlemenin tamamna, -i hukukunun baskn karakteri ve sosyal zellii dikkate alnarak- her durumda i szlemesi hkmlerinin dorudan doruya uygulanmas eklinde bir genelleme doru olmaz. Baz durumlarda byle uygulamalar, sre ve bamllk temelinde i gren kiinin dahi karna aykr sonular dourabilir. Ancak, sz konusu deerlendirmelerin isimsiz szlemelerin zmlenmesine dair birikimden i hukuku isimsiz szlemelerinde yararlanlmayaca anlamna da gelmemesi gerekir. hukukunda isimsiz

szlemeler yorumlanrken tek bir grten deil, somut olayn zelliine uygun
356 357

Byle bir deneme iin bkz.: Takip eden balk altndaki aklamalar. Pierre Voirin, Interprtation judiciaire et interprtation administrative en droit social, Mlanges offerts Ren Savatier, Librairie Dalloz, Paris, 1965, s.955.

90

den

farkl

grlerden

hareket

edilebilmelidir.

Nihayet,

hangi grn

uygulanaca sorusunun cevabn verebilmek iin her bir somut olaydaki szleme yapsnn ayrntl olarak bir n incelemeye tabi tutulmas yararl olacaktr. B. Hukukunda simsiz Szlemelerin zmlenmesinde Esnek Bir n nceleme nerisi Kanmzca, somut olayda karlalan i hukuku ile ilgisi olduu dnlen bir isimsiz szlemenin, yorumu ncesinde analitik ekilde incelenmesi yararldr. Byle bir n alma ile, uygun yorum yapmak iin gerekli altyap oluturulabilir. Aada her somut olayn zelliklerine gre deitirilmesi mmkn, esnek bir n inceleme nerisine yer verilmitir. Edimler emasnn karlmas

Somut olayda karlalan ve i hukuku ile ilgisi olduu dnlen bir isimsiz szleme zmlenirken ncelikle edimlerinin basit bir ema ile gsterilmesi sonraki aamalarn rahat geilmesini salayacaktr. emada karlkl szlemenin taraflar ayrtrlarak her birine den edim ya da edimler ait olduklar tarafa yazlr. Edimlerin Hangi Szleme Tipine Ait Olduklarnn Belirlenmesi ema karldktan sonra karlkl olarak ayrtrlan edimlerin hangi szleme tipine ait olduklarnn belirlenerek emaya ilenmesi gerekir. ncelikle, szlemede sre ve bamllk temelinde i grme ediminin bulunup bulunmad, somut olayn tm zellikleri deerlendirilerek ayrca aratrlr. Tm isimsiz szlemeler iin standart bir zm yntemi olmadndan her incelenen szlemede sz konusu tip tayin edici edimin bulunup bulunmadnn belirlenmesi arttr. grme i szlemesi dndaki szlemeler iin de geerli olabilir. grmeye i szlemesinin tipik edimi niteliini kazandran unsurlar, sre ve bamllktr. Sre unsurunun varl zorunlu olmakla birlikte tespiti genellikle g deildir. Ancak, kreselleme sonucu igc piyasalarnn kar karya kald yeni alma biimleri nedeniyle, bamllk unsurunun tespiti birok durumda byk glkler

91

arz ettiinden eitli yaklamlardan yararlanlmas gerekir358. Sonrasnda, dier edimlerin de hangi szlemeye ait olduklarn tespit etmek gerekir. Kukusuz, her edimin mutlaka bir szleme tipine ait olmas art deildir. Edimlerin Niteliklerinin Belirlenmesi

nc admda tipleri tayin edilen edimlerin niteliklerinin de belirlenmesi gerekmektedir. ncelikle asli edim yan edim ayrm yaplr. Ancak burada szlemedeki menfaatler dengesi de nem tar. nk, bir karma szlemedeki tiplerden birine ait asli ve tip tayin edici edimin ayn zamanda dier szleme tipinin yan edimini tekil etmesi dahi mmkndr. Daha sonra her bir asli edimin tip tayin edici edim mi yoksa tip iin zaruri edim mi olduu belirlenerek emaya yazlmaldr. nk, zmlenmesi amalanan her bir somut olayda uyumazln ilgili isimsiz szlemenin hangi edimine tekabl ettii nem tamaktadr. Her Bir Tip Tayin Edici Edimin simsiz Szlemedeki Arlnn ve Uyumazln Hangi Edim veya Edimler zerinde Younlatnn Tespiti Drdnc adm en nemli aamalardan birisidir. Taraflar arasndaki menfaatler dengesi de gz nnde tutularak, her bir tip tayin edici edimin -somut olay asndan- szlemedeki arlnn belirlenmesi salkl bir yorum iin zorunludur. rnein, sre ve bamllk temelinde i grme ediminin arlna ve szlemedeki nemine gre i hukuku kurallarnn ikinci planda tutulmas bazen daha adil sonu dourabilir. Ayn ekilde, uyumazln hangi edim ya da edimler zerinde younlat da uygulanacak hkmlerin tespiti asndan nem tamaktadr. Uyumazlk Konusu Edimleri Dorudan Doruya Dzenleyen Mevzuatn Snflandrlmas Uyumazlk konusu edimleri dorudan doruya dzenleyen tm hkmlerin dkmnn yaplmas gerekmektedir. Dkm yaplrken hiyerarik bir sra gzetilmesi yararl olacaktr. nce emredici yasal hkmler, ardndan tamamlayc
358

Bkz.: kinci Blm, II, B, 1, c, (2) bal altndaki aklamalar.

92

yasal hkmler, nihayet dier mevzuat hkmleri gibi Bylelikle incelenen szlemede birbiriyle akma ihtimali bulunan hkmlerden hangisinin tercih edilecei meselesinin zmlenmesi kolaylaabilir. simsiz Szlemenin Trnn Belirlenmesi

Nihayet, son aamada incelenen isimsiz szlemenin tr belirlenmelidir. ncelikle, szlemenin karma szleme mi yoksa kendine zg szleme mi olduu tespit edilir. Eer karma szleme ise ne tr bir karma szleme olduu da saptanmaldr. Bylelikle, somut olayda karlalan szlemenin yorumlanarak tabi tutulaca hkmlerin belirlenmesi aamas iin gerekli altyap oluturulmu olacaktr. Yorum eldeki verilere hizmet etmeli; metnin znden sapmakszn adalet idealinin salanmas hedefini gtmelidir359. simsiz szlemelerin yorumu ncesinde basit de olsa yukardaki aamalarn geilerek ortaya kan veriler zerinde yorum yapmak hata yapma olasln azaltacaktr. C. Hukukunda simsiz Szlemelerin Yorumunda Yaplabilecek Tespitler Somut olayda karlalan i hukukuyla ilgili bir isimsiz szlemenin n incelemesi yaplp gerekli veriler toplandktan sonra, tek bir yorum ve zm yntemi benimsemek gereki deildir. Ancak yorum aamasnda baz genel nitelikli tespitlerden yararlanmak mmkn olabilir. Kukusuz her somut olayn zelliklerine gre bunlar esnetilebilir ya da deitirilebilir. O halde, anlan tespitler yardmc nitelik tarlar ve bir yntem ya da model olmaktan uzaktrlar. Temel tespit udur: hukukuyla ilgili bir isimsiz szleme, i szlemesinden daha fazla bir anlam ifade eder. Kanmzca anlan nermenin bir n kabul olarak yorum yaplrken daima gz nnde tutulmas gerekir. Gerekten, iinde byle bir i grme edimi bulundursa bile, isimsiz szleme i szlemesinden
359

Voirin, a.g.e., s.955.

93

yap ve nitelik asndan baka, daha fazla bir eydir. O halde, i hukuku ile ilgili her isimsiz szlemede i hukuku dzenleme boluu olduu sylenemez. Ayn nedenle, i hukuku dzenleme boluklarnn doldurulmasna ilikin yntemler uygun dmedike i hukuku ile ilikili isimsiz szlemelere uygulanmamaldr. Yorum esnasnda, btn i hukuku isimsiz szlemeleri iin tek bir yntem veya model nererek onun zerinde soyut teorik tartmalara girmekten kanmak gerektii kukusuz olmakla birlikte; zellikle karma szlemelerde birok grn gelitirildii de vakadr. Kanmzca her bir somut olay kendi iinde deerlendirildikten sonra uyumazln, isimsiz szlemelerin zmlenmesine ynelik grlerden duruma uygun deni seilerek zmlenmesi uygun olur360. zellikle karma szleme sz konusuysa, duruma gre birletirme, sourma ya da kyas grlerinden birisi seilerek uygulanabilir. Bir isimsiz szleme trnn tm rneklerinin ayn grle zmlenmesi de art deildir. Her bir somut olayda uyumazlk konusu edimle snrl farkl bir tercih yapmak da olasdr. Eklemek gerekir ki, i hukukuyla ilgili isimsiz szlemelerin zmnde klasik szleme hukukuna ait gr ve tekniklerden yararlanlmas, i hukukunun sosyal zelliinin geri plana itilmesi anlamna gelmemeli; belirtilen koruyucu zellik yorum esnasnda daima dikkate alnmaldr. hukuku ile ilgili bir isimsiz szlemede uyumazlk, sre ve bamllk temelinde i grme edimi zerinde younlayorsa kural olarak i szlemesi hkmleriyle zmlenmesi uygun olur. Bununla birlikte, ayn szlemede i hukuku kadar sosyal zellik tayan baka bir szleme tipinden edim de olmas halinde, varlacak zmn dier trden szlemenin (rnein kirann) sosyal zelliini bertaraf etmemesine dikkat etmek gerekir. Uyumazlk sre ve bamllk temelinde i grme ediminde deil de bir dier szlemenin tip tayin edici edimi zerinde younlayorsa ve o tip asndan uyumazlk konusu mevzuatta aka dzenlenmise, kanmzca kural olarak o hkmn uygulanmas uygun olur. Sz konusu edimin ayn zamanda i szlemesinin
360

Bkz.: Birinci blm, II, A, 4, d bal altndaki aklamalar.

94

yan edimini oluturmas halinde dahi durum kanmzca deimez. Ancak, bir hususun gzetilmesi gerekir: Somut olayda i hukukunun sosyal zelliini ve iiyi himaye edici kurallarn dolanma niyeti varsa, bu niyet yaplacak yorumla mutlaka boa karlmaldr. te yandan, dier tip tayin edici edimin ait olduu szlemeye ilikin hkmlerde uyumazlk konusu hi dzenlenmemise, menfaatler dengesi de gzetilerek, uygun dt lde i szlemesi hkmleri ya da baka bir tipe ait hkmler kyasen uygulanabilir. Burada MK md.1de yer alan usuln gz nnde tutulmas gerekir361. Uyumazlk hem sre ve bamllk temelinde i grme edimini hem de bir baka tipik edimi eit ekilde ilgilendiriyorsa somut olayn zelliine ve isimsiz szlemenin eidine gre birletirme ya da sourma grlerinden yararlanlabilir. Farkl tiplere ilikin hkmler arasnda atma varsa emredici hkmler tercih edilmelidir. atan hkmlerin tm emredici ise, o zaman menfaatler dengesi de gz nnde tutularak, adalete uygun bir zm aratrlacaktr. Farkl tiplere ait hkmlerden hibiri uyumazl aka dzenlemiyorsa, o zaman da yaratma (kyas) grnden yararlanlarak uyumazlk zmlenebilir. Nihayet, yukardaki ihtimaller deerlendirilirken uyumazlk konusu edimin isimsiz szlemedeki arl ve menfaatler dengesi srekli olarak tartlmaldr. Yorum yaplrken analitik incelemeyle elde edilen verilere ve unsurlara dayanlmas, isimsiz szlemenin bir btn olarak tad anlamn gz ard edilmesi anlamna gelmemelidir. D. Kurmaca Bir Somut Olay zerinde Uygulama nceki balklarda yer alan aklamalarn kurmaca bir somut olay zerinde uygulanmaya allmas yararl olacaktr.

361

Bkz.: Birinci Blm, II, A, 4, c bal altndaki aklamalar.

95

1. Olay (A), iinde elli adet yal ve verimsiz eftali aac bulunan bahesini (B)nin kullanmasna ve semerelerini toplamasna izin verir. Taraflar arasndaki szlemeye gre (B), bahe iindeki eftali aalarnn bakmn masraf kendinden olmak zere- yaparak, kacak rnn tmn kendisi alacaktr. Karlnda, bahenin ve iinde bulunan evin temiz kalmasn salayacak, ayrca bu ynde -baheye ve eve ara sra gelip kalan- (A)nn verecei emir ve talimatlar da yerine getirecektir. Herhangi bir srenin kararlatrlmad szleme Ocak Aynda yaplr ve (B) bahenin ve evin bakm ile temizliini yapmaya balar. Haziran Aynda rnn olgunlap satma elverili hale gelmesine iki hafta kala (A) szlemeyi feshettiini noter kanal ile (B)ye bildirir. 2. n nceleme Edimler emasnn karlmas

Szlemedeki edimler emasnn ilk hali aadaki gibidir:

(A) Edimi Baheyi Kullandrma ve zin Verme Edimi Semerelerini Toplamaya

(B) Edimleri Bahe Otlarnn ve Evin Temizlii ile lgili Olarak (A)nn Emir ve Talimatlarn Yerine Getirme Edimi Kiralanan yi Bir ekilde letme ve rn Vermeye Uygun Halde Bulundurma Edimi

Edimlerin Hangi Szleme Tipine Ait Olduklarnn Belirlenmesi

Olayda nce sre ve bamllk temelinde i grme ediminin bulunup bulunmad aratrmak gerekir. (B)nin yerine getirmeyi stlendii davranlarn bir ksmnn i grme niteliinde olduu phesizdir. Dier bir ksm ise aalarn bakmna ynelik olarak ziraat masraflarn karlama konusundadr.

96

(B)nin i grme nitelikli davranlar iki kategoride olumutur: Bahe otlarnn ve evin temizlii ile ilgili olanlar ve aalarn bakm ile ilgili olanlar. Bahe otlarnn ve evin temizlii ile ilgili olan i grmenin sre boyutu aktr: (B) tek bir seferlik edim taahhdnde bulunmayp, igcn belirli olmayan bir sre iin (A)nn emrine vererek belirsiz sreyle i grmeyi vaat ettiinden, i grmenin sre boyutu gereklemitir. grmenin bamllk asndan olay deerlendirildiinde ise, (B)nin bahe otlarnn ve evin temizliini yapmay stlendii grlmektedir. Hatta (B), sz konusu temizlik ii ile ilgili olarak (A)nn ayrca verecei emir ve talimatlar da yerine getirmeyi kabul etmitir. O halde bu szlemede (A)nn (B)ye sadece emir ve talimat vermesi deil, ayn zamanda yaplan iin her aamasn denetleyebilmesi de sz konusudur. Kanmzca, alma saatlerinin aka belirlenmemesi ve (B)nin (A) talimat vermedii zamanlarda kendi inisiyatifi ile bakm ve temizlii yapmaya devam etmesi nedenleriyle biraz gevemi de olsa, bamllk unsurunun gerekletiini kabul etmek gerekir. Olayda (B)nin (A) asndan anlam tayan temel edimi olan bahe otlarnn ve evin temizliinin yaplmas, hukuken i szlemesine ait sre ve bamllk temelinde i grme edimi olarak deerlendirilmelidir. (B)nin aalarn bakmna ynelik olan davranlar bu sre ve bamllk temelinde i grme olarak deerlendirilemez: Bamllk unsuru bulunmamaktadr. Anlan i grme ile aalarn bakmna ynelik ziraat masraflarn karlama davranlar, hslat kiras szlemesine ait kiralanan iyi bir surette iletme ve rn vermeye uygun halde bulundurma edimi iinde deerlendirilmelidir (BK md.278/I). te yandan, (A)nn yerine getirmeyi stlendii davran ise, bahesini (B)nin ilemesine ve ortaya kacak rn almasna izin vermektir. BK md.270/I uyarnca bu davran hslat kiras szlemesine ait hslat veren bir maln kullandrlmas edimidir. Edimlerin Niteliklerinin Belirlenmesi

Sre ve bamllk temelinde i grme edimi, genel olarak i szlemesine ait asli ve tip tayin edici bir edimdir. Ayn ekilde, hslat veren bir maln

97

kullandrlmas ve semerelerinin toplanmasna izin verilmesi edimi de genel olarak hslat kiras szlemesine ait asli ve tip tayin edici bir edimdir. Somut olaydaki szleme asndan da her iki edim asli edim tekil etmektedir. (B)nin kiralanan iyi bir surette iletme ve zellikle rn vermeye uygun halde bulundurmaya ynelik davranlar ise hslat kiras szlemesinin yan edimi niteliindedirler. Bu aamada olaydaki edimler emas aadaki hale dnmektedir:

(A) Edimi Hslat Veren Bir Maln Kullandrlmas ve Semerelerinin Toplanmasn Terk Etme Edimi (Hslat kiras Szlemesine Ait Tip Tayin Edici Asli Edim)

(B) Edimleri Sre ve Bamllk Temelinde grme edimi ( Szlemesine Ait Tip Tayin Edici Asli Edim) Kiralanan yi Bir Surette letme ve rn Vermeye Uygun Halde Bulundurma Edimi (Haslat Kiras Szlemesine Ait Yan Edim)

Her Bir Tip Tayin Edici Edimin simsiz Szlemedeki Arlnn ve Uyumazln Hangi Edim veya Edimler zerinde Younlatnn Tespiti

Uyumazlk, bir tarafa sre ve bamllk temelinde i grme ile kiralanan iyi bir surette iletme ve rn vermeye uygun halde bulundurma edimlerinin yerine getirilmesine karn, kar edimi yerine getirmekten kanan dier tarafn szlemeyi feshetmesinden kaynaklanmaktadr. Bir an iin, i szlemesine ait tip tayin edici edim karlksz kaldndan, somut olayda uyumazln sre ve bamllk temelinde i grme edimi zerinde younlat dnlebilir. Ancak kanmzca, tersinin geerli olmas gerekir. Somut olayda i szlemesine ait edim sorunsuz gereklemitir. Aslnda hslat kirasna ilikin tip tayin edici edimin yerine getirilmesinden ksmi olarak kanlmas sz konusudur. Gerekten, mal (B)ye kullandrlmakla birlikte, semerelerinin toplanmasna frsat verilmemektedir. O halde somut olayda uyumazln hslat kirasna ilikin tip tayin edici asli edim zerinde younlat sonucuna varlmaldr.

98

Uyumazlk Konusu Edimleri Dorudan Doruya Dzenleyen Mevzuatn Snflandrlmas

Uyumazlk, kiraya verilen maln semerelerinin toplanmasna frsat verilmeden szlemenin fesholunmasndan kaynaklandna gre somut olayda mevcut szleme tiplerinin zellikle sona ermelerine ilikin hkmlerin tespiti gerekir. Hslat kiras szlemesi ile ilgili olarak konuyu dorudan dzenleyen hkmler aadaki gibidir: BK md.285: Mddet hakknda akit veya mahalli det ile hilfna bir hkm tayin edilmemi ise iki taraftan her biri en aa alt aylk bir ihbar mddetine riayet artiyle akdi feshetmek salhiyetini haizdir. Hilfna bir mukavele yok ise, zirai gayrimenkullerde mahalli dete cari ilk veya son bahar mevsimleri iin dier btn icarlarda her hangi bir zaman iin feshin ihbar caizdir. BK md.: 294: Zirai bir gayrimenkuln msteciri akdin feshi zamannda henz devirilmemi semereler zerinde bir hak iddia edemez. u kadar ki mstecir ziraat masrafn hkimin tayin ettii miktarda olarak mucire tazmin ettirebilir ve bu tazminat ilemekte olan kiralara mahsup edilir. szlemesi asndan ise bir tercihte bulunmak gerekmektedir. Somut olaydaki sre ve bamllk temelinde i grme edimi, hem tarm ii niteliindeki bahe otlarn temizlemeyi, hem de ev hizmeti niteliindeki evi temizlemeyi kapsamaktadr. 4857 Sayl K. md.4/b ve md.4/c hkmleri uyarnca her iki durumda da K. Hkmleri uygulanamaz; Borlar Kanunu hkmleri uygulanmaldr. Anlan edimle ilgili olarak BK md.340, konuyu dorudan dzenlemektedir:

99

BK md.340: Hizmet akdinde, bir mddet tyin edilmez ve byle bir mddet iin maksut olan gayesinden de anlalmazsa, her iki tarafa feshi ihbar olunabilir. Byle ne akit ne de kanun ile dier bir mddet tespit edilmemi olduu takdirde, amele hakknda ihbardan sonra girecek hafta nihayet iin, idarehane memur ve mstahdemleri hakknda ihbardan sonra girecek ikinci hafta ve dier hizmet akitlerinde ihbardan sonra girecek keza ikinci hafta nihayet iin akit fesholunabilir. sahipleri ve iiler iin muhtelif ihbar mddetleri, mukavele edilmesi caiz deildir. simsiz Szlemenin Trnn Belirlenmesi

Somut olayda incelenen szlemede ortak ama unsuru bulunmadndan, adi irket szlemesi olduu sylenemez. Edimler emasnn incelenmesinden ortada bire ok edimli (ikiz - kombine) tek bir karma szleme bulunduu anlalmaktadr. Bilindii zere anlan isimsiz szleme trnde taraflardan birinin birden fazla tipe ait edimi varken dierinin ise tek tipten bir edimi ounlukla para- bulunmaktadr. Bahsolunan tek tipten edimin para olmas zorunlu olmadndan somut olaydaki szlemeyi bire ok edimli karma szleme olarak nitelemek mmkndr. Szlemede sre ve bamllk temelinde i grme ediminin bulunmas nedeniyle somut olayda ayn zamanda i hukukuyla ilgili bir isimsiz szleme bulunduu sylenebilir. 3. Yorum Somut olayda bire ok edimli (ikiz - kombine) bir karma szleme sz konusu olduundan birletirme, sourma ya da kyas grlerinden birisi seilerek uyumazlk zmlenecektir. Her iki szleme tipine ait olarak yukarda tespit edilen hkmler, zellikle feshi ihbar sresi ynnden birbirleriyle elimekte ve szlemeyle aksi kararlatrlabilen tamamlayc nitelik tamaktadrlar. Dolaysyla hkmlerin birisinin emredici ve stn nitelik tamas sz konusu deildir. Ayn ekilde, szlemeye genel olarak bakldnda da, her iki asli edimin, somut olayda

100

taraf menfaatleri asndan birbirine yakn deerde olduu gzlemlenmektedir. Yan edim, dengeyi hslat kiras szlemesi lehinde bozmaktaysa da belirtilen tipin dierini kaytsz artsz baskladn sylemek zordur. O halde somut olayda tespit olunan bire ok edimli (ikiz - kombine) szlemenin birletirme gr ile zmlenmesi daha doru olacaktr. Anlan gre gre karma szlemeye, iinde bulunan unsurlarn (edimlerin) ait olduu akit tiplerine ait hkmler dorudan doruya uygulanmaldr. Uyumazlk asndan bakldnda, uyumazln hslat kiras szlemesine ait tipik edim zerinde younlat sonucuna yukarda varlmt362. Bu noktada i hukukuyla ilgili bir isimsiz szleme, i szlemesinden daha fazla bir anlam ifade eder, tespitini hatrlamak gerekmektedir. Ortada i hukukuyla ilgili bir isimsiz szleme olsa da, uyumazln sre ve bamllk temelinde i grme ediminde younlamamas nedeniyle somut olay asndan uyumazla i hukuku kurallarn uygulamak uygun dmeyecektir. Yukardaki tespitlerin sonucunda uyumazln hslat kirasna ilikin hkmler uygulanarak zmlenmesi daha uygun olacaktr. Akit sresiz olduundan, BK md.285/I uyarnca (A)nn szlemeyi feshedeceini en az alt ay nceden (B)ye bildirmesi gerekirdi. Kald ki alt ay nceden bildirilmesi halinde bile, ayn maddenin ikinci fkrasna gre zirai tanmazlarda feshin yerel dete gre ya ilkbaharda ya da sonbaharda yaplmas mmkndr. Somut olayda mevsim kouluna da riayet edilmemitir. u halde, benzer bir olayda Yargtayn da isabetle belirttii zere usulne uygun yaplm bir feshi ihbar yoktur363. (A)nn kiralanann tahliyesini
362 363

Bkz.: Bir nceki balk altndaki aklamalar. Bu noktada, Borlar Kanununun hslat kirasna ilikin dzenlemeleri ile, fesih kavram zerinde ksaca durulmasnda yarar grlmtr. Hslat kiras, Borlar Kanunu'nun 270 ve ardndan gelen maddelerinde dzenlenmi ve 285/1. maddede, sre ynnden aksine bir hkm bulunmadka, taraflarn en az alt aylk bir ihbar sresine uymak kouluyla szlemeyi feshetme hakkna sahip bulunduu belirtilmitir. Somut olayda, daval kiralayanlarn davacya gnderdikleri 1.4.1999 tarihli ihtarnamenin, deinilen bu hkme uygun bulunduu ve ayn maddenin ikinci fkrasnda zirai tanmazlar ynnden fesih ihbar iin cevaz verilen mevsimde gerekletii ekimesizdir. Fesih kavramnn hukuksal nitelii konusuna gelince: retide fesih; srekli bir bor ilikisini ileriye etkili bir ekilde sona erdiren, bozucu yenilik douran bir hak olarak kabul edilmektedir. () Baz hallerde yasa, hakl nedenlere dayal fesih yolundan farkl olarak, sadece devaml bor ilikilerine mahsus olmak zere, herhangi bir hakl nedene dayanlmas gerekmeksizin, ihbar srelerine uyulmas kouluyla taraflardan birine szlemeyi sona erdirecek

101

istemesi mmkn olmayp, (B) rn hasadn yaparak yapt masraflar ile sre ve bamllk temelinde i grmesinin karln tahsil edecektir. Nihayet, byle bir sonu i hukukunun koruyucu ve sosyal zelliine de aykr dmez. Gerekten, somut olayda hslat kirasnn sona ermesine ilikin hkmleri uygulamak (B)nin lehine olacaktr.

bir fesih ihbarnda bulunma olana tanr. () Fesih, szlemeden dnmeden farkl olarak, gemie etkili hkm dourmaz. Fesih, olaan ( sreli ) ve olaanst fesih olmak zere ikiye ayrlr. Olaan fesihte szleme ilikisi, fesih beyannn muhataba ulamasnn zerinden belirli bir sre getikten sonra ortadan kalkar. Fesih ister olaan, ister olaanst olsun, daima, gemie deil, ileriye etkili sonular dourur. ( Eren, a.g.e.1248 ) Fesih kavramna ilikin bu genel aklamalardan sonra, imdi sra, somut olay itibariyle kira ve zellikle hslat kiras baz alnmak suretiyle, fesih ihbarnn hukuksal sonular zerinde durulmasna gelmitir: Somut olayda saptanmas gereken ilk husus, belirsiz sreli bir hslat kiras szlemesinde, salt kiralayann fesih ihbarnda bulunmasyla birlikte taraflar arasndaki szlemenin bakaca bir ileme ve zellikle bu ynde bir yarg kararna gerek bulunmakszn sona erip, ermeyeceidir. Doaldr ki, kiralayann feshi ihbarnn hukuksal alanda sonu dourabilmesi, ancak bu ihbarn yasal dzenlemelere uygun bulunmas halinde mmkn olacaktr. Kiracnn, kendisine ulaan fesih ihbarn ( yasal dzenlemeye aykr dahi olsa ) bu nitelikte kabul edip, szlemenin sona erdiini benimsemek suretiyle kiralanan tahliye ve teslim etmesine herhangi bir yasal engelin bulunmad, e syleyile, byle bir durumda hukukun ilgilenmesi gereken bir uyumazln domayaca ortadadr. Buna karlk, feshi ihbara ramen kiralanan tahliye edilmedii takdirde, kiralayann bu istemle bir dava amas gerekecei de aktr. Yargtay'n istikrarl uygulamas, hslat kirasnda kiralayann nce Yasann ngrd biim ve ierie uygun feshi ihbarda bulunup, daha sonra, sresi ierisinde tahliye istemiyle dava amas gerektii yolundadr. Kiralayann feshi ihbarnn yasann arad koullara uygun olup olmad, zellikle ihbara ilikin yasal srelere uyulup uyulmad, ( somut olayda olduu gibi zirai tanmazlar ynnden mevsimlerin uygun bulunup bulunmad ) gibi hususlar, yntemince alm bir tahliye davasnda mahkemece deerlendirilecektir. Ancak byle bir davada mahkemenin ncelikle davann sresi ierisinde alp almad ynnde bir deerlendirme yapaca kukusuzdur.() Ne var ki, retide ve Yargtay uygulamasnda, Borlar Kanunu'nun tanmazlara ilikin adi kirada feshin ihbarn dzenleyen 262/2. ve hslat kirasna ilikin olup yukarda deinilen 285/1. maddesindeki, szlemede sreye ilikin hkm bulunmayan hallerde, taraflarn fesih ihbar ynnden en az alt aylk bir sreye uymalarn art koan dzenlemeler karsnda, her szlemenin, yapld tarihten itibaren altar aylk dnemlere blnmesi esas kabul edilmektedir. Buna gre, kira szlemesinin kurulduu tarihten balayarak, her biri alt aylk dnemler belirlenmeli, fesih ynnden bu dnemlerin sonuna uygun decek ekilde ve alt aylk srelere uyularak ihbarda bulunulmaldr. Sz konusu alt aylk dnemlerden birisi ynnden geerli olmak bildirilen fesih iradesi, sadece o dnemle snrl olarak hkm ifade eder; o dnemi takip eden dnem veya dnemler iin herhangi bir geerlilik tamaz() (Yargtay HGK, 29.01.2003, E.2003/13-66, K.2003/38, www.kazanci.com.tr, 24.04.2006).

102

NC BLM
S MS Z SZLEMELER N HUKUKUNA ETK LER N N RNEK SZLEMELER ZER NDE NCELENMES hukuku ile ilgili isimsiz szlemeler hakkndaki uyumazlklarda tek bir zm ynteminin mmkn olmamasnn zorunlu sonucu her bir somut olayn kendi koullar iinde deerlendirilmesidir. Bir nceki blmn son balnda kurmaca bir somut olay zerinde rnek uygulama yaplmt. Aadaki blmde ise, her isimsiz szleme eidinden birer rnek seilerek ilk iki blmde yaplan aklamalar nda, genel zellikleri zmlenmeye allmtr. Ancak, ikinci blmde belirtilen n inceleme nerisi364 tek tek somut olaylar iin ngrldnden, isimsiz szleme rneklerinin incelenmesinde bir hayli esnetilerek kullanlmtr. Ama i hukukuyla ilgili isimsiz szlemelerin zmlenmesi hakknda deiik fikirleri tartmaya amak olup; incelenen szlemelerin baka ekilde zmlenemeyecei iddia edilmemektedir. te yandan, i hukuku ile ilgili isimsiz szlemelerin zmlenmesi hakknda almada kullanlan yaklamlarn, gerek reti gerekse de Yargtay iin yeni olduunu sylemek yanl olmayacaktr. almann baz ksmlarnda reti ve Yargtaydan farkl sonulara varlm olmasn bu ynyle de deerlendirmek gerekir. Aklanan nedenlerle nce karma szleme rnekleri - ayr eidi ile- ele alnm, ardndan kendine zg szleme rnei incelenmitir. Bire bir tipik edimli karma szleme rnei olarak incelenen lojmanl i szlemesi ile bire ok tipik edimli karma szleme rnei ii avukatlk szlemesi, iyi bilinen ve tannan szlemelerdir; haklarnda bir hayli Yargtay karar olmas normaldir. almada ulalabilen birok Yargtay karar ayr balklarda toplanarak haklarnda gerekli deerlendirmeler yaplmtr. Ancak yabanc tipte yan edim ieren szlemelere rnek olarak incelenen emein sermaye pay olarak konulduu adi irket szlemesi hakknda ayn derecede karar olmadndan ayr bir balk altnda
364

Bkz.: kinci Blm, IV, B bal altndaki aklamalar.

103

inceleme olana bulunamamtr. Ayn durum, hakknda i hukuku asndan yaklaan karar tespit edemediimiz i zinciri (franchising) szlemesi iin de geerlidir. I. Karma Szlemelere rnekler A. Bire Bir Tipik Edimli (ift Tipli) Karma Szlemelere rnek: Lojmanl Szlemeleri 1. Genel Olarak verenlerin iilerine altklar sre iinde oturmalar iin bedelsiz veya az bir bedelle lojman tahsis etmeleri durumuna uygulamada zaman zaman rastlanmaktadr. Lojman tahsisi iki tarafl fayda oluturmaktadr. Lojman verilen iiler kendileri iin hayati nem tayan barnma sorununu zmlemektedirler. verenler ise hem verimin ykselmesini ve zellikle beyaz yakal iilerin iletmeyle btnlemesini salamakta, hem de crete dhil olduu kabul edilen ayni nitelikteki- konut yardmnn kendilerine salad gelir vergisi ve sosyal sigorta avantajlarndan yararlanmaktadrlar. iye lojman tahsis edilmesiyle elde edilen avantajlardan birisi, 193 Sayl Gelir Vergisi Kanunu md.23/9da belirtilmitir. Maddede, genel olarak maden iletmelerinde ve fabrikalarda alan iilere ve zel kanunlarna gre barndrlmas gereken memurlarla mstahdemlere konut tedariki ve bunlarn aydnlatlmas, stlmas ve suyunun temini suretiyle salanan menfaatler ile mlkiyeti iverene ait brt alan yz metrekareyi amayan konutlarn hizmet erbabna mesken olarak tahsisi suretiyle salanan menfaatler in gelir vergisinden istisna edildii hkm yer almaktadr. Anlan hkmn sonuna, bu konutlarn yz metrekareyi amas halinde, aan ksma isabet eden menfaat iin bu istisna hkmnn uygulanmayaca da eklenmitir. Bir dier avantaj, 506 Sayl Sosyal Sigortalar Kanunu md.77 ile getirilmitir. Madde uyarnca, ayni yardmlar365
365

Lojman tahsisinin ayni yardm niteliinde olduu kukusuzdur.

104

sigorta primlerinin hesabna esas tutulacak kazanlarn aylk tutarnn tesbitinde nazara alnmaz. Ayrca belirtmek gerekir ki: Sosyal Gvenlik Reformu olarak takdim edilen ve yrrlk tarihi 01.01.2007 olan 5510 Sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu, 506 Sayl Kanunun birka geici maddesi hari tmn yrrlkten kaldrmtr (md.106/1). Yeni 5510 Sayl Kanun md.80/bde ise grevin yerine getirilmesi iin zorunlu olarak yaplan ayn yardmlar ile Bakanlka belirlenecek dier ayn yardmlarn asgar cretin % 30'unu gemeyen ksm, prime esas kazanca tbi tutulmaz hkm vardr. Sz konusu maddenin b ve c bentlerinde belirtilen istisnalar dnda her ne adla yaplrsa yaplsn tm demeler prime esas kazanca tbi tutulacak; dier kanunlardaki prime tbi tutulmamas gerektiine dair muafiyet ve istisnalar bu Kanunun uygulanmasnda dikkate alnmayacaktr (md.80/II). O halde 01.01.2007 tarihinden sonraki yeni dnemde iilere lojman yardm hakknda gelir vergisi istisnas devam edecek; ancak anlan yardm grevin yerine getirilmesi iin zorunlu deilse ya da Bakanlka belirlenecek ayni yardmlar iinde yer almyorsa sosyal sigorta primi istisnas devam etmeyecektir. Dolaysyla yeni dnem iin durum henz belirsiz olmakla birlikte halen gelir vergisi ve sosyal sigorta avantajlar devam etmektedir. Uygulamada iilere lojman tahsis edilen szlemeler genel olarak salt i szlemesi olarak kabul edilmekte; lojman tahsisi cret eki olmakla, i szlemesi dnda bir deerlendirmeye gidilmemektedir. te yandan, lojman tahsis edilen i szlemelerinin i hukuku boyutunun yan sra kira hukuku boyutu da bulunmaktadr. Aada gerekeleriyle ortaya konulaca zere bylesi szlemeler klasik borlar hukuku teorisine gre bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szlemelerdir. Kukusuz, i hukukunun zgn ve sosyal karakteri bulunduu ve anlan nedenle klasik borlar hukuku teorisinin dorudan doruya sre ve bamllk temelinde i grlen szlemelere uygulanamayaca bir gerektir. Oysa gayrimenkul kiras szlemesi de sosyal karakteri nedeniyle borlar hukukundan ayrlm zgn bir disiplin olup, iiye lojman tahsisi asndan konumuza dhil olmas gerekir. zgn ve sosyal nitelikli olmalar nedeniyle kamu dzenine ilikin emredici hkmler ieren her iki hukuk disiplininin badatrlmasnda borlar hukukunun

105

karma szlemelere ilikin birikiminden yararlanmak mmkn olabilir mi? almann izleyen ksmnda sz konusu szlemeler lojmanl i szlemesi ad altnda hukuki adan btnsel bir incelemeye tabi tutularak bu sorunun yant aranacaktr. ncelikle bir terim tartmas ve ksaca kavram aklamas yaplacaktr. Ardndan lojmanl i szlemelerinin hukuki zellikleri incelenecektir. Sonrasnda lojmanl i szlemelerine balanabilecek hkm ve sonular aratrlacaktr. Nihayet, lojmanl i szlemelerine ilikin Yargtay uygulamas ortaya konularak hukuki adan deerlendirilecektir. 2. Terim Tartmas ve Kavramlar Lojman, ehir iindeki veya dndaki bir kamu kuruluunun, bir fabrikann, bir iletmenin alanlarna az bir cret karl veya cretsiz olarak verdii konut olarak tanmlanabilir366. Hukuken konut kelimesini Medeni Kanun md.19daki ikametgh kavramnn karl olarak anlamak gerekir367. 4721 Sayl Yeni Trk Medeni Kanunu md.19da ikametgh yerine yerleim yeri ifadesi kullanlmakta ve yerleim yeri bir kimsenin srekli kalma niyetiyle oturduu yerdir eklinde tanmlanmaktadr. Genel manada hayli geni olan lojman kavramnn konu asndan snrlandrlmas zorunludur. almada lojman ifadesiyle, sre ve bamllk temelinde i gren kiilere, iverenince az bir cretle ya da cretsiz olarak tahsis edilen konutlar kast edilmitir. verenin, iisiyle yapt i szlemesinde lojman tahsis etmeyi taahht etmesi veya szleme kurulduktan sonra lojman tahsis etmesi, taraflar arasndaki szlemenin niteliini deitirerek, ona kira akdine zg bir tipik edim borcu ekler. Bylelikle ortaya lojmanl i szlemesi olarak adlandrlabilecek isimsiz bir karma szleme kar. Uygulamada lojmanl i szlemelerinin grld alanlar eitlidir. rnek olarak, bekiler, bahvanlar, iyeri kapclar, yurtdnda yurtd i szlemesiyle almaya gidenler dhil olmak zere, kendilerine lojman tahsis edilen her trl ii ya da ii grubu gsterilebilir.
366 367

Meydan Larousse, Cilt:12, s.409. Seza Reisolu, Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu erhi, 2.Bask, Ankara, 1975, s.418 419.

106

Hukukunda lojman kavram oklukla ya T SGLK md.44 ve 78 vesilesiyle ya da kapclarla yaplan i szlemeleri vesilesiyle incelenmitir. almada daha genel bir bak as gelitirilmeye allacaktr. ZVEREN, benzer bir kavram i hukuku ynnden konut hakk olarak isimlendirip incelemitir. Yazara gre anlan hak, mnferit i ilikisinde i szlemesiyle kararlatrlan ve ayni cret kavram iinde grnen intifa hakk kapsamnda- iveren tarafndan iiye salanan bir meskende oturma ve bunu kullanma anlamna gelir368. almada anlan kavramn tercih edilmemesinin nedeni, ieriinde kira szlemesinden deil intifa hakkndan bahsolunmas nedeniyle amalanan tam olarak anlatmamasdr369. Lojmanl i szlemesi ile iiye lojman verilmesi, nakdi bir edim deildir. ou zaman toplu i szlemelerinde grlen iverenin iilerine lojman veya kira yardm yapmasna ilikin hkmler, ayni deil nakdi talep hakk dourmalar nedeniyle lojman kavram iinde deerlendirilemez370. verenin, iinin otel parasn karlamas da lojman saylmaz. Otel szlemesi kira szlemesinden farkl edimleri ierir ve tahliye asndan lojmandan ayrlr. veren, ii almaya devam etse bile otel masrafn dememek suretiyle kolayca otelden karlmasn salayabilir. Ayn ekilde, iinin kendisi adna kiralad evin kirasn iverenin demesi konumuz anlamnda lojman anlamna gelmemektedir. nk, byle durumlarda kira ilikisi ii ile ev sahibi arasnda kurulmakta, iverene sadece kira parasn iiye demek dmektedir. verenin, almasna devam eden iiye kira parasn demeyi kesmesi halinde ii de kiray demezse, ev sahibi kira hukukundan kaynaklanan haklarn iiye kar kullanacaktr. Bununla birlikte, iveren bir bakasna ait evi kendisi adna kiralayarak iisinin kullanmna tahsis etmise, ortada lojmanl i szlemesinin konusunu oluturan bir lojman bulunduu kabul edilmelidir. te yandan, i ilikisi ile ilgili olmakszn iinin ivereninden konut kiralayp orada rayi kirasn vererek oturmas durumunda konumuzla ilgisiz iki ayr

Adil zveren, Hukuku (I,II,III), Dou Matbaas, Ankara, 1974, s.361. Bkz.: Bir sonraki balk altndaki aklamalar. 370 nal Narmanlolu, Hukuku II (Toplu likileri), Dokuz Eyll niversitesi Yayn (Yay.No: 09.1300.0000.000/DK.01.025.248), zmir, 2001, s.701.
369

368

107

szleme olumaktadr371. Bir konutun i hukuku anlamnda lojman olarak deerlendirilebilmesi iin, iveren tarafndan i ilikisi gerei iiye salanm olmas gerekir372. Ayn ekilde, ii olmayan kimselere devlet kurumlarnca yasa ile tahsis edilen lojmanlar da konu dndadr. Nihayet, ivereni ile birlikte ikamet eden iilerle yaplan szlemeler de, sadece maln kullandrlmasnn deil ayn zamanda iinin iaesinin de sz konusu olmas nedeniyle373, alma konusu dndadrlar. 3. Lojmanl Szlemelerinin Hukuki zellikleri Lojmanl i szlemesi karlkl (tam iki tarafa bor ykleyen sinallagmatik) bir szlemedir. Akdin edimleri ou kez aadaki gibi ayrtrlabilir:

i Edimi

veren Edimleri

Kullanma Konut (Lojman) Tahsisi (Kira Szlemesine likin

Sre ve Bamllk Temelinde Grme ( Szlemesine likin Tip Tayin Edici Unsur)

Tip Tayin Edici Unsur)

cret (Tip Asndan Zaruri Unsur)

371

372 373

Kemal Ouzman, Hukuki Ynden i veren likileri (Temel Bilgiler Toplu likiler), Cilt:I, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:2048), stanbul, 1975, s.175; ener Akyol, Trk Hukukunda Grevin Hizmet Akdine Tesiri, Faklteler Matbaas, stanbul, 1967, s.115 116; Seza Reisolu, 1975, s.419; Esener, 1978, s.632; Ekonomi, 1987, s.142; zveren, a.g.e., s.361; Hamdi Mollamahmutolu, Trk Hukukunda Lokavt, Gazi Bro Kitabevi, Ankara, 1993, s.112; Abdullah Berksun ve brahim Emeliolu, Aklamal Gerekeli tihatl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu, Sekin Kitabevi, Ankara, 1989, s.628; Blent Kpeli ve Metin rti, Trk Hukukunda Grev, Trk- , Ankara, 1996, s.108; H.Servet olakolu, Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Hukuku, Hukuku Yaynlar:I, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1971, s.358. hsan Erkul, Trk Hukuku (2822 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu ve Uygulamas), Cilt:III, Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiehir, 1985, s.203. Ali Nazm Szer, Hasta inin likisi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ege niversitesi ktisat Fakltesi, Sosyal Politika ve alma Ynetimi Blm, zmir, 1981, http://www.sbe.deu.edu.tr/Personel/akademik/ansozer/Asozeryltez.pdf, 12.11.2006, s.57.

108

emadan anlalaca zere lojmanl i szlemeleri bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szleme olarak nitelenebilir. Akitte iki farkl tipe ilikin edim karlkl olarak taraflarn borlarn tekil etmektedir. cret deme edimi ise herhangi bir tipe zg olmayp sadece tip asndan varl zorunlu bir unsurdur. Baz istisnai durumlarda cret ediminin ortadan kalkmas sz konusu olabilir ve yine de karma szlemenin tr asndan varl ile yokluu arasnda fark olumaz. Bazen lojman karlnda iinin czi bir para demesi de kararlatrlabilir; ancak likit bir bor olmas nedeniyle bu hal karma szlemenin tipine etki etmez. ift tipli szlemelerin mantn kavrayabilmek iin likit bir bor olan para ediminin ilevini iyi tahlil etmek gerekir. KUNTALP, tip bakmndan renksiz bir edim olan parann ortaya knn karlkl szlemelerde kkl bir deiim yarattn vurgulamaktadr. Gerekten, parann ortaya kyla tek tipli karlkl szlemeler mmkn hale gelmitir. Bir an iin parann mevcut olmadn varsayarsak, rnein bir szlemede sre ve bamllk temelinde i grme borcunun karlnda kira akdine ilikin bir eyin kullanmnn devri borcunun yklenilmesi halinde, o akdin hem i szlemesi hem de kira szlemesi olarak nitelenebilmesi gerekirdi374. Bire bir tipik edimli (ift tipli) szlemelerde durum byk lde budur. Bununla birlikte KANET , lojman karlnda iinin czi bir para demesinin kararlatrld szlemeleri, aralarnda tek tarafl bamllk bulunan bal (birleik) szlemeler olarak kabul etmektedir. Yazara gre, bir i szlemesiyle birlikte iverenin iisine iyeri civarnda emsaline gre ucuz fiyatla lojman kiralamas durumunda, kira szlemesi tek tarafl olarak i szlemesine balanr. szlemesinin hkmsz olmas ya da ortadan kalkmas durumunda, ona tek tarafl olarak bal olan kira szlemesi de hkmsz olur veya ortadan kalkar. Ancak kira szlemesinin hkmszl veya ortadan kalkmas dieri hakknda ayn sonucu dourmaz. nk anlan son hal, iinin yeni bir konut bulup i grmeye
374

Kuntalp, a.g.e., s.49.

109

devam etmesine engel deildir375. Kanmzca sz konusu rnekte baz ayrtrmalar yapmak gerekmektedir. ncelikle, iverenin i szlemesinden ayr biimde iisine rayi fiyatla ev kiralamas durumunda hukuken birbirinden bamsz iki ayr szleme bulunduunu kabul etmek gerekir376. Eer kira bedeli rayicin altnda ise bir ayrm yaplmaldr: Edimler tek bir szleme potasnda eritilmi midir yoksa ortada iki szleme mi vardr? Edimler, tek szleme potasnda eritilmi ve birbirine kartrlmsa bire bir tipik edimli- bir karma szlemenin varl kabul edilmeli ve mesele bylelikle zmlenmelidir. Ancak, oluumunu tamamlam iki ayr szleme mevcutsa bunlarn balant iinde olduklar kukusuzdur; bal (birleik) szlemeler olarak deerlendirilirler. KANET nin kast ettii durum bu olsa gerektir. Bu sonuncu halde dahi balant ierisinde bulunan szlemelerin ikisinin de sosyal karakterli olduklar unutulmamaldr. Hukuki yntemleri teknik manada otomatik olarak uygulamak her zaman adil sonular dourmayabilir; boluk bulunan hallerde yaplan her zmlemenin sonular taraf menfaatleri ve hakkaniyet asndan tekrar tekrar deerlendirilmelidir. ZVEREN, iiye lojman verilmesi durumunu, i hukuku ynnden konut hakk olarak nitelendirmekte ve ayni cret kavram iinde grnen intifa hakknn sz konusu olduunu belirtmektedir377. Kanmzca lojmanl i szlemelerinde istisnai hallerde hukuken mmkn olsa da- intifa hakk deil kira szlemesinin tipik bir edimi sz konusudur. 4721 Sayl Medeni Kanun md.795 uyarnca intifa hakk tanmazlarda tapu ktne tescil ile kurulur; hakkn kazanlmas ve tescilinde, aksine dzenleme olmadka, mlkiyete ilikin hkmler uygulanr. ntifa hakknn tesisi iin, lme bal tasarruf veya szleme gibi bir iktisap sebebi bulunmas zorunludur378. rnein iktisap sebebi bir kira szlemesi olabilir. Hatta M.K. md.706 gereince resmi ekilde dzenlenmesi artyla bir lojmanl i szlemesine
375

Kaneti, a.g.e., s.22; EKONOM ye gre de lojmanda oturan ii, iverene ayrca bir miktar para veriyorsa ayni bir cret eki deil ayr bir kira akdi sz konusu olur. Ancak kira akdi i szlemesine bal olarak yaplmsa, i szlemesinin sona ermesiyle kira akdi de ortadan kalkmaldr (Ekonomi, 1987, s.142); Nihayet SEROZAN da iverenin iiyle cretli bir i szlemesi kurmas ve kendisine czi bir kira paras karlnda lojman tahsis etmesi halinde oluan balln karma szleme oluturmaya yetecek younlukta olmad; ancak bal (birleik) szlemeler oluturabilecei kansndadr (Serozan, Borlar, s.60). 376 Bkz.: Bir nceki balk alndaki aklamalar. 377 zveren, a.g.e., s.361. 378 M.Kemal Ouzman ve zer Selii, Eya Hukuku, 3.Bas, Faklteler Matbaas, stanbul, 1982, s.784.

110

dayanlarak da tapuda intifa hakk kurulmas mmkndr. Ancak byle bir ihtimal tm lojmanl i szlemesi hallerini kapsayamaz. yle ki, bir kimsenin bir tanmaz hakknda intifa hakk kurulmasn isteyebilmesi iin onun sahibi olmas gerekir. Oysa bir iverenin kendi adna bir daire kiralayp iisine tahsis etmesi durumunda intifa hakk kurmas mmkn deildir. Kald ki tanmazlarda intifa hakknn resmi ekle bal olmas ve i ilikisinin sonunda ayrca terkini gerektirmesi nedenleriyle, istisnalar hari intifa hakk tesisi yolunun tercih edilmesi hukuken mmkn olan hallerde dahi- gtr. O halde lojmanl i szlemesinde intifa hakknn deil kira szlemesinin bulunduunun kabul gerekir. te yandan i hukuku retisinde, iverence iinin kullanmna lojman tahsis edilmesi edimi genel olarak cretin bir paras olarak deerlendirilmekte379; ancak lojman tahsisinin temel cret deil cretin ayni (veya nesnel) eki niteliinde olduu vurgulanmaktadr380. Gerekten, temel cretin nakden denmesi gerekir; oysa ayni deme temel cret dndaki cret ekleri iin mmkndr381. Ancak, lojman tahsisi edimini klasik bir ayni deme saymak gtr ve baz durumlarda sorunlara yol aabilir. RE SOLU da ayni bir eda karlnda i grmenin kural olarak i szlemesinin niteliini etkilemeyeceini, ancak i grme karlnda bir eyin kullandrlmasnn kararlatrlmasnn
382

szlemeye

karma

bir

nitelik

kazandrabileceini belirtmektedir

rnein ihbar, kdem ve ktniyet tazminatlar dnda iiye yaplacak herhangi bir demede sadece para biimindeki temel cretin esas alnmas gerekir383. Ayn ekilde, K. md. 57/II ve md.50 gereince fazla alma karl olarak alnan cretler, primler, iyerinin temelli iisi olarak normal alma saatleri dnda hazrlama, tamamlama, temizleme ilerinde alan iilerin bu iler iin
379

Seza Reisolu, 1968, s.42 43; Ouzman, 1975, s.175 176; Kenan Tunoma, Hukukunun Esaslar, Beta Basm, stanbul, 1989, s.541; Akyol, 1967, s.116; Erkul, a.g.e., s.203; Seza Reisolu, 1975, s.419; Mollamahmutolu, 1993, s.113; Algun ifter, Trk Hukukunda Grevin Hizmet Akdine Etkisi, Kocaeli niversitesi Basmevi, Kocaeli, 2001, s.65; Berksun ve Emeliolu, T SGLK, s.628. 380 Szer, 1981, s.83 84; Ekonomi, 1987, s.141. 381 Szek, 2006, s.292; zveren, a.g.e., s.133; Eyrenci, Takent ve Ulucan, 2006, s.133. 382 Seza Reisolu, 1968, s.43. 383 Centel, a.g.e., s.146; Nizamettin Aktay, Kadir Arc ve E.Tuncay Kaplan/Senyen, Hukuku, Sekin Yaynlar, Ankara, 2006, s.129 - 130.

111

aldklar cretler ve sosyal yardmlar benzeri cret ekleri, yllk izin creti ile ulusal bayram, hafta tatili ve genel tatil gnleri iin verilen cretlerin hesabnda dikkate alnmaz. Bu noktada bir sorun belirmektedir. hukuku retisinde ayni bir cret eki olarak ittifakla kabul edilen lojman tahsisi, iinin yasal hakk olan yllk izin veya dier cretli tatil gnlerinde ne ekilde yaplacaktr? Geici sre iin lojmann tahliyesi gereki deildir; sosyal ve insani adan kabul edilemez. T SGLK md.44de yer alan, lojmann rayi deerinin iverene denmesi hkmnn kyasen uygulanmas da mmkn olamaz; i szlemesi askda deildir. inin geici ve kusursuz olarak i grme edimini yerine getirmesini olanaksz klan - i kazas, hastalk, grev ve lokavt benzeri- bir hal sz konusu olmayp384 szlemenin ifasna rutin olarak devam olunmakta, bu arada ii yasal hakkn kullanmaktadr. Bir sebepsiz zenginleme olduu ve bu nedenle rayi bedelin iverene denmesi gerektii dahi dnlemez: inin bu srelerde almamas hakl ve yasal bir nedene dayanmaktadr. Nihayet, bir i hukuku dzenleme boluu da sz konusu deildir. nk, oluan szleme i szlemesinden de kira szlemesinden de baka bir eydir. O halde, meselenin zm iin salt i hukuku ve cret eki asndan bakmamak gerekmektedir. Lojmanl i szlemesinin iyeri uygulamas kavram asndan da deerlendirilmesi gerekir. yeri uygulamas, iyerinde zaman iinde tekrarlanarak belirginleen mutad davranlardr385. Kavramn hukuki dayanann szleme mi, gven sorumluluu mu, gelenek hukuku mu yoksa i hukukuna zg daha farkl bir kurum mu olduu konusu tartmaldr386. Genel eilim, iverence yaplan devaml demelerle oluan iyeri uygulamalarnn, iilerin zmni kabulyle i szlemesi ierii haline geldii ve bylelikle balayclk kazand ynndedir387. Hukuki dayana ne olursa olsun iyeri uygulamasnn baat zellii genel nitelik

Szek, 1989, s.14. Polat Soyer, Genel Koullar, BAS SEN Eitim ve Kltr Yaynlar (Yay.No: 11), stanbul, 1987, s.42, 44. 386 Mustafa Alp, Szlemesinin Deitirilmesi, Sekin Yaynlar, Ankara, 2005, s.216 217. 387 Sarper Szek, yeri Uygulamalar, Prof.Dr. Kemal Ouzmana Armaan, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi, Ankara, 1997, s.152; Ekonomi, 1987, s.28 29; Centel, a.g.e., s.24; elik, a.g.e., s.103; Murat en, Hukukunda alma Koullarnda Deiiklik, Sekin Yaynlar, Ankara, 2005, s.45.
385

384

112

tamas, bireysel uygulamalar iine almamasdr388. Vasfl bir iisine tek yanl olarak bir takm yararlar salayan iverenin davran ise, ayn koullarla devamllk arz etse bile iyeri uygulamas saylamaz; belki zmni bir i szlemesi hkm anlamna gelebilir. Sz konusu iinin iten kmas veya karlmas ile yerine alnan iiye ayn yararlarn salanmas zorunluluu yoktur389. O halde, iverenin almakta olan bir iisine devamllk arz edecek ekilde lojman tahsis etmesi zerine iisinin lojmanda oturmaya balamas halinde genel zellikli iyeri uygulamas olumaz. Ancak, etkisi taraflar arasndaki szlemeyle snrl bir edim sz konusudur ve artk salt i szlemesinden bahsetmek mmkn olmaz. Byle hallerde i szlemesinin lojmanl i szlemesine dntnn kabul uygun olur. Ayn ekilde, iverenin tm iilerine bireysel veya toplu i szlemesi dnda tamamen tek tarafl iradesiyle devaml olarak lojman tahsis etmesi halinde de mevcut i szlemelerinin dntrldnn ve lojmanlara tanarak zmni anlamda uygulamay onaylayan her bir iisiyle iveren arasnda lojmanl i szlemesi kurulmu olduunun kabul uygun olur. nk kira szlemesinin kullandrma ediminin ifas niteliinde, tek tarafl bir tasarruf sz konusu olup; iilerin zmni onay ve ayn koullarla devamllk artlarnn gerekletiinde szleme hkm niteliini alacaktr. te yandan, uygulamada bir iverenin tm iilerine iyeri uygulamas eklinde lojman tahsis edebilmesi imknsza yakn bir durum olduundan, lojmanl i szlemesi hkmne dnen lojman uygulamasna rastlamak gtr. Adedine gre baz iilere sra ile ve iin gerei olarak lojman tahsis edilmesi benzeri uygulamalar ise Yargtay devamllk koulunun olumamas gerekesiyle- iyeri uygulamas olarak nitelendirmemektedir390. Nihayet, lojman tahsisi sonrasnda devamllk koulunun hangi anda gerekleerek i szlemelerini lojmanl i szlemelerine dntrd meselesi de nem tamaktadr. Yargtaya gre, her yl bir maa olarak verilen ikramiyenin yldan fazla tekrar onu iyeri art haline getirir391. Normal iyeri uygulamalar iin anlan ltn uygulanmas
388 389

Soyer, 1987, s.44. Szek, 2006, s.56 57. 390 Bkz.: nc Blm, I, A, 5, c, (1) bal altndaki 20.05.1981 tarihli karar. 391 te yandan, davac tanklar olarak dinlenen iverenin eski orta ile iyerinden ayrlan dier bir ii ve halen iyerinde almakta olan daval tan "2000 ylna kadar iilere her yln banda bir maa ikramiye verildiini, yazl szleme yaplmadan szl olarak gelenek halinde ve takdiren ikramiye demesi yapldn, irketin ekonomik kriz iinde olmas nedeniyle 2000 yl banda ikramiye demesi yaplmadn" beyan etmilerdir. Bu beyanlardan, yazl belge olmasa

113

mantkldr. Fakat kanmzca, lojman tahsisinin nitelii byle bir ltn uygulanmasn mmkn klmamaktadr. Gerekten, iinin tahsisten yararlanmak iin lojmana tanmas gerekir. Lojman tahsisi srekli zellikte olduundan salanan yarar aylk denen rayi kira olarak somutlatrmak yanl olmaz. Ancak, aydan fazla devam etmeme halinde iyeri uygulamasnn i szlemesi haline gelmeyeceini yani iinin talep hakknn domayacan varsaymak, iverene lojman tahsis ettikten ksa sre sonra bile tahliyesini isteme olanan verecektir. Anlan hal, hem sosyal adan kabul edilemez, hem de 6570 Sayl GKK buna izin vermez. Nihayetinde ii lojmanda fuzuli agil deildir. Tanmak klfetli bir i olduundan, rnein bir aylk sre iin lojman tahsisi manta aykr der. Nitekim SZEK de bu ynde kesin bir l verilemeyeceini, iilerin drstlk kuralna ve olayn zelliine gre uygulamann gelecekte de tekrar edilecei sonucunu karmalarna yetecek bir sre olmas gerektiini vurgulamaktadr392. Sonu olarak, lojmanl i szlemesinin bire bir tipik edimli (ift tipli) bir karma szleme olduu kabul edilmeli ve bylelikle zmlenmelidir. inin sre ve bamllk temelinde i grme edimine karlk iverenin cret deme ve lojman tahsisi edimleri sz konusudur. grme i szlemesine, lojman tahsisi ise kira szlemesine ait tipik unsurlardr. i sadece belirtilen nitelikteki i grme ile her iki kar edime de hak kazanmaktadr. cretli yllk izin ile ulusal bayram, hafta tatili ve genel tatil gnlerinde i szlemesi devam etmektedir; byle hallerde iinin i grme borcunu yerine getirmedii sylenemez. O halde yasal dinlenme srelerinde, kira akdine ait tipik bir edim olan lojman tahsisi asndan, iinin kira borcunu demeyip temerrde dt dnlemez. Bir an iin i szlemesinin baskn rolde olduu dnlebilir. Ancak, burada herhangi bir borlar hukuku szlemesiyle deil, i hukuku kadar sosyal ve emredici karakterde olan kira akdiyle karma ilikiye girme sz konusudur. O nedenle, tipik bir i hukuku dzenleme boluundan da sz

da ikramiye demesinin iyerinde gelenek haline geldii anlalmtr. Bu durumda mahkemece, Yargtay Kararlarnda da belirtildii gibi, iyerinde 3 yldan fazla ikramiye demesi verilmesi halinde bu hususun artk iyeri art haline geldii gzetilip, bozma kararna uyularak ikramiye alacann hesaplanmas ve sonucuna gre karar verilmesi gerekirken nceki kararda direnilmesi usul ve yasaya aykrdr. Bu nedenle direnme karar bozulmaldr (Yargtay HGK, 05.02. 2003, E.2003/9 - 11, K.2003/54, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 392 Szek, 2006, s.57.

114

edilemez. zleyen blmde iki farkl szleme tipinin karlkl karma ilikiye girmesiyle oluan boluun ne suretle doldurulabilecei aratrlacaktr. 4. Lojmanl Szlemelerine Balanabilecek Hkm ve Sonular almada lojmanl i szlemeleri olarak genel anlamda isimlendirilen szleme grubu birok farkl grnme sahip akdi bnyesinde barndrmaktadr. Lojmanl i szlemelerinin tabi olduu hkmler aratrlrken, nce temel yaklam aklanacak; ardndan mevzuatta bulunan baz hkmlerin ve deiik niteliklere sahip eitli meslek grubu mensuplarnn yaptklar szlemelerin zel olarak incelenmesine geilecektir. a. Temel Yaklam Lojmanl i szlemesinin, i ve kira szlemelerine ait unsurlar tayan bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szleme olarak nitelenmesi, i hukuku dnda baz sonulara yol aar. Kukusuz, i szlemesi herhangi bir karlkl szleme olarak deerlendirilemez. nk, karlkl edimlerinden birisi taraflardan birinin (iinin ve ailesinin) ounlukla tek geim kaynan tekil eder. Ancak, i yasalarnn borlar hukukuyla kanlmaz balarnn bulunduu da unutulmamaldr; i hukukunun kendine zg zellii olmas, genel hkmlerden soyutlanmas anlamna gelmez393. stelik lojmanl i szlemesi asndan bakldnda, i szlemesinin kendisi gibi ayr yasaya ve sosyal karaktere sahip kira szlemesiyle karma ilikiye girdii grlmektedir. retide lojmanl i szlemesinin karma nitelii zaman zaman teslim edilse de genel yaklam i szlemesinin kira szlemesini -devreden karacak ldebasklad ynndedir. rnein RE SOLU, eskiden karma nitelikte olan kapclk szlemesinde, kapcnn verilen dairede oturmasnn i szlemesine gre belirleneceini, kiray sona erdiren sebeplerin ise ancak bunlarn i szlemesini sona
393

Sarper Szek, Akdinin Askya Alnmasnn Genel Teorisi, Sava Yaynlar, Ankara, 1989, s.17, 101.

115

erdirmek iin mhim bir neden tekil ettikleri zaman dikkate alnacan belirtmektedir. Yazara gre, i szlemesi mhim bir sebep gsterilmeksizin fesholunsa bile kapcnn daireyi tahliye etmesi gerekecek; ancak i szlemesi devam ederken dairenin kullanmna ilikin haklarn ve ykmllklerin belirlenmesi kira szlemesine ait hkmlerle belirlenecektir394. ENBERC de konut kapcl szlemesi henz karma bir szleme iken yapt deerlendirmede, ortada geleneksel szleme hukuku asndan bir karma szleme bulunduunu, ancak anlan szlemede i szlemesi unsurunun ok baskn olmas nedeniyle hukuki bir tahlile bavurulmadka dier unsurlarn varlnn anlalamadn belirtmektedir. Yazara gre, bu yzden szleme imtisas (sourma) gr ile zmlenmeli ve i szlemesine ilikin hkmler uygulanmaldr395. Konut kapcs gibi, ivereniyle ayn ortamda yaayan ve i tanm normalden ok farkl hatta bazen konutu zorunlu klan- bir ii hakkndaki byle bir deerlendirme doru olabilir. Gerekten, kapcnn i szlemesine son verildiinde konutun gecikmeksizin tahliye edilmesi gerekir. Aksi durumda yeni kapcnn iini grmesi gleecei gibi kk bir sosyal evre olan ana tanmazda byk huzursuzluk doacaktr. Zaten konut kapclnn sonradan ayrntl ekilde dzenlenmesinin nedeni budur. Ancak, iverene ait fabrikada alan ve kendisine tahsis edilen lojmanda ikamet eden ii hakknda, tmyle i szlemesinin uygulanmas adil olmayan sonulara yol aabilir. Anlan iilerin grev tanmlar bambaka olup iverenleriyle yaptklar szlemedeki kira unsuru tmyle i szlemesi glgesinde kalm deildir. Kald ki 6570 Sayl GKKda yer alan emredici hkmler nedeniyle byle bir durum hukuken de mmkn deildir. Gerekten, belediye tekilat olan yerlerle, iskele, liman ve istasyonlardaki gayrimenkullerin (musakkaf olmayanlar hari) kiralanmalarnda kiralayanla kirac arasndaki hukuki mnasebetlerde GKK ile BKnun buna aykr olmayan hkmlerinin uygulanmas gerekir (GKK md.1). zellikle tahliye konusundaki hkm mutlak emredici ve geni kapsamldr: Bu kanunla Borlar Kanununda gsterilen haller dndaki sebeplerle alacak tahliye davalar, mukavelelerde aksine art bulunsa dahi mesmu olmaz (GKK md.8).

394 395

Seza Reisolu, 1968, s.43. enberci, 1984, s.166.

116

VIVIER, iinin iverene ait konutta kald bir i szlemesinde, asl olarak kira szlemesinin i szlemesinden nce kurulup kurulmamas lt nem tad grndedir: Kira szlemesi nce kurulmusa iki akit birbirinden bamszdr. szlemesi nce kurulmusa kira szlemesinin i szlemesine tabi olmas gerektii kabul edilmelidir396. AKYOL bu sonuncu lt yerine szlemelerin edimleri arasnda taraflarn ortak iradeleri ile kurulan ballk ltn benimsemektedir. Yazara gre, balln bulunmas halinde bal (birleik) szlemelerden, muhtelit akitlerden tali mahiyette baka edalar da muhtevi tipik akitten sz alr ve her ikisine birden temel akdin hkmleri uygulanmak gerekir397. Her iki gre de tereddtle yaklalmas gerektii dncesindeyiz. Kira akdi nce kurulmusa szlemelerin bamsz olduu, aksi durumda ise kira akdinin i szlemesi hkmlerine tabi olaca ynndeki gr fazla otomatiktir. Her somut olayn zelliine ve menfaatler dengesine gre oluabilecek farkl durumlarda adaletli sonular vermeyebilir. Evini kiralayan kimseyi beenen bir iverenin onu iletmesinde ie ald her durumda szlemeleri birbirinden ayrmak mmkn olmayabilir. rnein denen kirann aylk cretten mahsup olunaca veya kira bedeli drlerek cretin iinde telakki edilecei kararlatrlabilir. Byle durumlarda iki ayr szlemeden ziyade bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szleme olduu kabul edilmelidir. szlemesinden sonra kurulduu her durumda kira akdinin i szlemesi hkmlerine tabi olmas da btn durumlarda geerli deildir; hatta karine olarak bile kabul edilmemesi gerekir. yle ki bir iinin, i ilikisinin tamamen dnda ivereninin evini kiralamas olasdr. O halde her somut olayda gerek durumun saptanmas gerekir ve szlemelerin hangisinin nce yapld lt karine tekil edecek lde genelleme yapmaya yeterli deildir. AKYOLun bahsettii zere edimler arasnda kurulan balln l alnmas dnlebilir. Ancak, yazarn belirttiinin aksine, edimler arasnda kurulan ilgi bal (birleik) szlemelere yol amaz. Bal (birleik) szlemeler taraflarn, en az iki bamsz tipik szlemeyi -karakteristik zelliklerini bozmakszn- birinin muteberliini dierininkine bal klarak birletirmeleriyle ortaya kar. Oysa kira szlemesi taraflar arasndaki i ilikisinden ayr olarak batlanmsa, ortada iki ayr
396

Grard Vivier, Le logement accessoire au contrat de travail, Paris, 1953, s.5den aktaran: Akyol, 1967, s.116. 397 Akyol, 1967, s.116.

117

szleme bulunmakla birlikte aralarnda byle bir balant bulunmaz. Aksi durumda oluacak lojmanl i szlemesinde ise iki bamsz szleme yoktur; farkl tipte edimler tek bir szleme iinde birbirine lehimlenmitir. O halde bir karma (muhtelit) szleme sz konusudur. Ancak, AKYOLun nitelemesinin aksine, yabanc tipte yan edim ieren bir szleme olarak nitelenmesi kolay deildir. Tanmazn kiraya verilmesi edimi, tad sosyal arlk nedeniyle sradan bir yan edim olarak nitelenemez; asli edim olarak deerlendirilmesi gerekir. Kukusuz, her bir somut olayda lojman tahsisinin i grme edimine oranla akitteki nemini tartmak ve gerekirse tek bir tipe ilikin hkmleri tm szlemeye uygulamak mmkn olabilir. Ancak, szlemesel durum ne olursa olsun bir iinin zel yaam alann belirleyen ve gerektiinde oray terk etmesine yol aabilecek bir edimler bann bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szleme olarak deerlendirilmesi daha uygundur. te yandan TUNOMA daha genel bir yaklamla, baz hallerde i - kira bire bir tipik edimli karmasnn, btn olarak ele alnp imtisas (sourma) gryle zmlenmesinin ve bylelikle tiplerden birini ne kararak tek bir tipe ait hkmlerin uygulanmasnn daha doru olacan savunmaktadr. rnein, belirli ev hizmetleri karlnda bir odann kiralanmasna ilikin szlemede arlk noktasnn kullanmann salanmasnda olduu dnlebilir; bu durumda sadece kira szlemesi hkmleri esas alnmaldr. Ayn ekilde, bir kimsenin evde serbeste oturma karlnda evin khyas ve bahvan olarak i grecei kararlatrlmsa, arln i szlemesinde olduu dnlerek salt i szlemesi hkmleri uygulanmaldr. Nihayet yazara gre, i - kira bire bir tipik edimli karmasnda, iiye kalacak yer dnda para da verilmesi sz konusuysa (ki lojmanl i szlemesinde durum budur), arlk noktasnn i szlemesinde topland ve sadece i szlemesine ait hkmlerle olayn zmlenecei kabul edilmelidir398. Kanmzca belirtilen gre tereddtle yaklamak gerekir. Kira szlemesiyle i szlemesi baka disiplinlere ait ok baka szlemelerdir. ncelikle grev ynnden farkl mahkemelerce zmlenirler. Bilhassa fesih ynnden her iki szleme de Borlar Kanunundan baka yasalarda -sosyal kayg gdlerek- zel olarak emredici kurallarla dzenlenmitir. Ayrca KUNTALPin de hakl olarak
398

Tunoma, 1977, s.22.

118

vurgulad zere, -tip iin zaruri unsur olarak nitelenen- para ediminin de iki farkl tip tayin edici karlkl edimin yannda yer almas, akdin i - kira bire bir tipik edimli karmas olarak nitelenmesini etkilemez399. Para edimi tip tayin edici zellie sahip olmad gibi karma szlemede ar basan szleme tipini belirlemekte tek lt olarak kullanlamaz. Dolaysyla kira akdinin szlemedeki arlnn, taraflarn menfaatleriyle birlikte her olay iin ayr ayr deerlendirilmesi zorunludur. Tartlmas gereken nemli bir konu, lojmanl i szlemeleri zmlenirken imtisas (sourma) grne ait tekniklerin, i hukuku retisince temel yntem olarak benimsenmesidir. Kanmzca, bire bir tipik edimli (ift tipli) karma akit olan lojmanl i szlemeleri hakknda anlan grn standart ekilde uygulanmas, adil olmayan sonulara yol ama ihtimali bir yana, GKKnn emredici hkmlerine ve hukuk tekniine aykrdr. Meseleye salt i hukuku penceresinden baklmamas, ok disiplinli dnlmesi gerekmektedir. mevzuatnda ii-iveren ilikilerinin her eyiyle eksiksiz dzenlenmedii vakadr ve normal olan, dzenleme boluklarnn ncelikle bu hukukun ilke ve kurallaryla zmlenmesidir400. te yandan, bire bir tipik edimli karma szleme, i szlemesinden baka bir eydir. Lojmanl i szlemesi konusunda ise ortada salt i hukuku dzenleme boluu deil, genel manada bir dzenleme boluu sz konusudur. Kukusuz, iki ayr tipin bir araya gelmesi nedeniyle ortaya kan karma szlemenin, i hukukunun iiyi koruyucu sosyal niteliine zarar verecek ekilde yorumlanmamas gerekir. Ancak, en az kendisi kadar sosyal nitelikli ve emredici hkmler tayan kira szlemesiyle karma ilikiye giren i szlemesinin, oluan karma szlemenin btnne otomatik olarak hkim klnmamas gerekir. Kira szlemesinin de kiracy koruyucu kendine zg ilkeleri ve emredici hkmleri vardr. Hatta meseleye kira hukuku asndan bakldnda deiik sonulara ulamak da mmkndr. rnein ANIL, kira bedelinin paradan baka bir ey, mesela hizmet olduu durumlarda, taraflar arasnda kan anlamazlklarn sz konusu ilikinin stn vasfnn kira ilikisi olmas sebebiyle- yine kira szlemesi kurallar evresinde ve kira hkmlerine gre

399 400

Kuntalp, a.g.e., s.82. Szek, 2006, 33.

119

zmlenmesinin gerektii kansndadr401. Gerekten, kira szlemesinin kurulmas iin kira bedelinin para olmas art deildir; i grme de olabilir402. Bir an iin, lojmanl i szlemesinde arln i szlemesinde olduu veya kira szlemesinin i szlemesinin kurulmas amacna yneldii ve bu nedenle imtisas (sourma) grnn her durumda uygulanmas gerektii dnlebilir. Ancak, kira akdinin tipik ediminin tam anlamyla gerekletiinin unutulmamas gerekir. yle ki taraflarn lojmanl i szlemesini, tipik edimlerine dokunmakszn rayi bedeller belirleyerek ikiye blebilmeleri, iki ayr szleme yaratabilmeleri dahi mmkndr403. Dolaysyla kira szlemesinin tipik ediminin ok dikkatli baklmadka grlmeyecei, sre ve bamllk temelinde i grme edimince fazlasyla glgede brakld grne tereddtle yaklamak gerekir. i-kirac, iveren-kiralayana oranla mali olanaklar snrl bir kimsedir. Yaamn srdrebilmesi iin zmlemesi gereken en nemli iki sorun alacak i ve barnacak bir ev bulmaktr. Sosyal adan anlan sorunlardan birisi dierine stn saylamaz; bu yzden zel koruyucu kanunlarla dzenlenmilerdir. Kira szlemesi edimini tmyle i szlemesi edimine tabi klmak, krlgan yapdaki i szlemesinin fesih sebeplerini her iki tipik edime de uygulamak sonucunu dourur. Bunun ekonomik adan zayf durumda olan ii kirac asndan somut anlam, tek bir fesih bildirimiyle hem alt iten hem de barnd evden bir anda mahrum kalmasdr. Anlan durum GKKnn ak hkmlerine de aykrdr. O halde zm ne olmaldr? Bir an iin imtisas (sourma) grnn otomatik olarak btn lojmanl i szlemelerine uygulanmasn savunanlarn hukuken hakl olduunu varsaysak bile; teknik anlamda hukuksal mantn emrettiini yapmak baz durumlarda uygun dmeyebilir. zellikle, iiye lojman verilmesi gibi birok deiik grnm bulunan ve sosyal adan byk nem

401 402

403

Yaar ahin Anl, Kira Akdinden Doan Tahliye Davalar, Beta Basm, stanbul, 1991, s.148 149. Celal Erdoan, Tahliye, Kira Tespiti ve Kira Alaca Davalar, Sekin Yaynlar, Ankara, 1993, s.270; Kutsi Malatyalolu ve Hami Erta, Tahliye Davalar, Balkanolu Matbaaclk, Ankara, 1973, s.3; Anl, a.g.e., s.148; Mslim Tunaboylu, Aklamal tihatl Kira Hukuku, Cilt:I, Adil Yaynevi (Yay.No:102), Ankara, 1999, s.100. Bu durumda birisi gayrimenkul kiras szlemesi (gayrimenkuln kullandrlmas edimine karlk kira paras edimi) dieri i szlemesi (sre ve bamllk temelinde i grme edimine karlk cret edimi) olmak zere iki ayr akit oluacaktr.

120

tad ak olan bir konunun, tek ve genel bir yolla zmlenmesi kolay deildir404. Kanmzca gayrimenkul kiras szlemesinin kendine zg hukuki ve sosyal nitelikleri, akdin i szlemesi hkmleri tarafndan basklanmasn engeller. Lojman tahsis etme sradan bir ayni cret eki deildir. O yzdendir ki Yasa koyucu lojmann hzla tahliyesini gerektiren baz durumlarda zel hzl tahliye hkmleri getirmi405; ancak bunlar genelletirmemitir. zel dzenlemeler dnda kalan hallerde, kira szlemesi edimi ile snrl olarak, gayrimenkul kirasna ilikin hkmlerin uygulanmas doru olur. Sre ve bamllk temelinde i grme edimine ilikin uyumazlklarda ise i szlemesine ait hkmler uygulanacaktr. Byle bir yntem karma szlemelerin zmlenmesine ilikin grler ierisinde birletirme (terkip) grne daha yakndr406. Ancak bu yaklam, her bir lojmanl i szlemesinde tekrar gzden geirilmeli; somut olayn zelliklerine ve taraf menfaatlerine gre adaletsiz sonulara yol almamas iin gereken durumlarda imtisas (sourma) grne veya yaratma (kyas) grne de bavurulabilmelidir. rnein lojman tahsisinin iiye verilen toplam cretin ok nemli bir ksmn tekil etmedii veya lojmann yeni bir iiye tahsisinin gereinin ortaya kt durumlarda hkim takdir yetkisini imtisas veya yaratma grlerinden yana kullanabilir407. Sonu olarak lojmanl i szlemelerinde her somut olayn zelliine gre deiik grlerin uygulanmas grne gre davranlmas, ancak ounlukla birletirme (terkip) grnden yararlanlmas uygun olacaktr408. Farkl szleme tiplerine ait hkmlerin birbiriyle elimesi halinde ise, elien hkmlerin dayand nedenler ayr ayr aratrlarak bire bir tipik edimli szlemeye birlikte uygulamann mmkn olup olmad karlkl olarak tartlmaldr409. Bazen de emredici hkmlerin emredici olmayanlara tercih edilmesi, hepsi emredici ise

404

Toshio Yamaguchi, La thorie de la suspension du contrat de travail, Librairie gnrale de droit et de jurisprudence, Paris, 1963, s.115. 405 2822 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu (T SGLK) md.44 ile onun yaptrm niteliindeki md.78/Son hkm, KMK Ek md.2. Ayrnts iin bkz.: Bir sonraki balk altndaki aklamalar. 406 Ayrnt iin bkz.: Birinci Blm, II, A, 4, b bal altndaki aklamalar. 407 Yamaguchi, a.g.e., s.115 - 116; Aslnda YAMAGUCHI bu ltleri, lojmanl i szlemesinin askya alnd durumlarda iinin kira deyip dememesini ya da lojmann geici olarak tahliye edilip edilmeyeceini belirlemek iin nermektedir. Ancak kanmzca genel olarak lojmanl i szlemesinin tabi olaca hkmler aratrlrken de bunlardan uygun dtkleri lde yararlanlmas mmkn olabilir. 408 Ayrnt iin bkz.: Birinci Blm, II, A, 4 bal altndaki aklamalar. 409 Tunoma, 1977, s.22.

121

menfaatler dengesinin gzetilerek uygun denin belirlenmesi, zel hkmlerin genel olanlara uygun olmasna dikkat edilmesi benzeri ilkeler gzetilebilir410. Farkl tipik edimlerinden sadece birisi eitli nedenlerle taraflarca sona erdirilen bir lojmanl i szlemesinin durumunu, ksmi fesih messesesi asndan da tartmak gerekmektedir. Ksmi fesih, bir szlemenin sadece bir veya birka hkmn bildirimli olarak sona erdirme olarak tanmlanabilir411. ALP, i ilikisi yannda baka bir hukuki ilikinin daha kurulduu hallerde, eer farkl hukuki ilikiler btnlk arz etmiyorsa, bunlardan birisinin sona erdirilmesinin mmkn olabilecei; hatta durumun bir hukuki ilikinin tam feshi olarak dahi deerlendirilebilecei grndedir. te yandan yazara gre, asl i ilikisinden bamsz anlam tamayan bir szleme koulunun tek tarafl olarak ksmi feshinin geerli olmamas gerekir. Ancak kar tarafn da rza gstermesi halinde ksmi fesih geerli olacak, szleme yeni haliyle devam edecektir. Ayrca Kanunu md.22 gereince iverenin alma koullarnda iinin rzas olmakszn esasl deiiklik yapamayacan, buna karlk taraflarn aralarnda anlaarak alma koullarn her zaman deitirebileceklerini de unutmamak gerekir. Esasl olmayan deiiklikleri ise iveren tek tarafl olarak yapabileceinden dolay, ksmi fesih esasl bir szleme koulunu ortadan kaldrmamas artyla geerli olabilecektir412. Kanmzca lojmanl i szlemesinde karlkl tipik edimlerin ikisi de ait olduklar szleme tiplerinin zellikleri gerei- birok somut durumda birbirinden ayr olarak dahi anlam tar ve bu nedenle edimlerden birisinin ksmi feshinin mmkn olmas gerekir. Byle bir ksmi feshin, sre ve bamllk temelinde i grme edimi asndan alma koullarnda esasl deiiklik anlamna geldii ve K.md.22deki usule uyulmasn gerektirdii kukusuzdur. Ancak belirtilen usule uyulmamas, salt sre ve bamllk temelinde i grme edimi asndan i hukukuna zg bir takm hukuki sonulara yol aacaktr. Kira edimi asndan ise, kira ilikisinin devam etmesine engel bulunmamaktadr.

410 411

Kuntalp, a.g.e., s.135. Alp, a.g.e., s.95. 412 Alp, a.g.e., s.95 vd.

122

Konuya

genel

hkmlerdeki

imknszlk

messesesi

asndan

yaklaldnda da benzer sonuca ulalmaktadr. Srekli bor ilikileri asndan imknszlk, borlunun edim sonucunu gerekletirebilmesini kesin olarak nleyen bir engelin bulunmasdr413. Karma szlemeler asndan ise sonradan tipik edimlerden birisinin ortadan kalkmasyla meydana gelen ksmi imknszlk meselesi zellikle nem tamaktadr. Ksmi imknszlk yalnzca blnebilen borlar asndan sz konusu olabilir; bor blnemiyorsa tam imknszlk olduu varsaylr. Ksmi imknszlkta, imknsz olmayan edimin aynen ifa ykmll devam eder. Ancak o haliyle szleme artk anlamsz bir hale geliyorsa alacakl ksmi ifay reddedebilir414. Bire ok tipik edimli (kombine) karma szlemelerden farkl olarak bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szlemelerde farkl tipte edimler karlkl yer alrlar ve birbirinden ayrtrlmalar ou kez mmkndr. Edimlerin nemleri karlatrldnda ise yukardaki paragraflarda gerekeleriyle tartld zerelojmanl i szlemesinde kira ediminin, ounlukla grmezlikten gelinemeyecek kadar arla sahip olduu grlr. Dolaysyla tipik edimlerden birisinin taraflarca sonlandrlmas halinde dieri ou zaman imknsz hale gelmez ve hukuki iliki ksmen devam eder. O halde, farkl tipik edimlerinden sadece birisi eitli nedenlerle taraflarca sona erdirilen bir lojmanl i szlemesinde, dier tipik edime ait hukuki ilikinin ounlukla ksmen devam edeceini ileri srmek yanl olmaz. Ancak her iki tipik edim karlkl olarak yer aldklarna gre birisi eksileceinden; szleme artlarnn tekrar gzden geirilmesi, ortadan kalkan tipik edimin, tip iin zaruri edim tekil eden para benzeri bir baka karlkla ikame edilmesi zorunludur. Konuyu deiik ihtimallere gre incelemek gerekmektedir. lk ihtimal, iinin taraf olduu lojmanl i szlemesinin i grme edimine ilikin ksmlarnn sona ermesi, rnein iverence i szlemesinin feshedilmesidir. Byle bir durumda iinin lojmanda oturmaya devam edip edemeyecei meselesi, yukardaki paragraflarda yer alan aklamalar nda her somut durum ve menfaatler dengesi ayrca deerlendirilerek zmlenmesi gerekir. Kural olarak
413 414

Selii, a.g.e., s.90. Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.1218 - 1219.

123

lojmanda oturma edimi kira szlemesine ait olduundan, yasalarda aka tahliyenin ngrld haller dnda tahliyenin ancak 6570 Sayl GKK md.7 uyarnca istenebilmesi gerekir. Byle bir tahliye sebebi yoksa lojmanl i szlemesinin ksmen fesholunduu ve kira szlemesine dnerek hukuki ilikinin evrildii kabul edilmelidir. Bu durumda karlkl edimlerden sre ve bamllk temelinde i grme ortadan kalktndan, rayi kira bedeli ile ikame edilmesi gerekir. Rayi kira bedeli konusunda taraflarn anlaamamas halinde kira szlemesine zg hukuki yollarla uyumazln zmlenmesi gerekir. Hkimin szlemeye mdahale ederek deien artlara uyarlamas zorlama bir yol olacaktr. Anlan halde lojmanl i szlemesinin edim ve kar edim dengesinin ekonomik anlamda bozulmu olduu ve genel ilem temelinin kt bir an iin kabul edilebilirse de deien hal ve artlarn ortaya kmasnda kusuru olan tarafn uyarlama davasn aabilmesi mmkn deildir415. Dolaysyla iverenin i szlemesini feshettikten sonra lojman iiye bedelsiz kullandrmamak iin uyarlama davas amas zorlama bir yol olacaktr. Ancak her iki tarafa da kira tespiti davas almasna engel bulunmamaktadr. Grevli mahkeme ise artk ortada sadece kira szlemesi kaldndan HUMK md.8 uyarnca Sulh Hukuk Mahkemesi olacaktr416. kinci bir ihtimal, i szlemesi devam eden iinin iverence lojmandan karlmasdr. SZER, iverence iiye lojman salanmasnn cretin nesnel eklerinden olmas nedeniyle, normal koullarda ii tarafndan bedelini isteme hakknn bulunmadn; ancak, iinin kusuru olmakszn edimi elde etmesi imknszlarsa, ii bakmndan bu edimi tazmin hakknn doacan hakl olarak belirtmektedir417. iyi bamllk ilikisi gerei zorlayarak lojmandan karan iverenin yapt fiil hukuken dolayl cret indirimi418 olarak nitelenebilir. Lojmanl i szlemesinde iiye lojman tahsisi esasl bir szleme artdr ve tek tarafl olarak iverence deitirilebilmesi iin K. md.22 gereince geerli bir nedene dayanlmas gerekir. Byle bir geerli nedeni bulunmayan iverenin,

415 416

brahim Kaplan, a.g.e., s.152. Tunaboylu, Cilt:II, s.1606. 417 Szer, 1981, s.84. 418 Alp, a.g.e., s.205 206.

124

lojmann rayi kirasn eklemek suretiyle iinin cretini artrmas arttr. Aksi takdirde ii K. md.22den kaynaklanan haklarn kullanabilir. nc ihtimal, i szlemesi devam ederken iverence iinin lojmandan karlmas iin resmi mercilere bavurulmasdr. Bu halde i hukuku asndan geerli bir neden olsa dahi tahliye iin kural olarak 6570 Sayl GKK md.7de yer alan sebeplere dayanlmas gerekir. Sz konusu sebeplere dayanlamamas halinde tahliye istenmesi mmkn olmamaldr. Bununla birlikte, i hukuku asndan geerli bir nedenin varl halinde esasl bir i art olan lojman edimi i szlemesi asndan ortadan kaldrlarak, iki hukuki iliki419 ayrtrlabilir. Ancak anlan durumda iverenin artk cret eki olarak lojman salama zorunluluu bulunmayacandan, ii-kiracnn lojmanda oturmaya devam ederken rayi kirasn iveren-kiralayana demesi gerekecektir. Artk kira ilikisi i ilikisinden tamamyla ayrtrldndan dolay uyumazlk kmas halinde Sulh Hukuk Mahkemesine kira tespit davas amak mmkn olmaldr. Nihayet son bir ihtimal, lojmanda oturmaya devam eden iinin i szlemesini feshetmesidir. Bu halde de 6570 Sayl Yasa md.7de yer alan tahliye sebepleri olumamsa ii-kiracnn, artk salt kirac olarak rayi kira bedelini iveren-kiralayana demek artyla lojmanda oturmaya devam etmesi gerekir. Rayi bedelin tespitinde uyumazlk kmas halinde artk ortada i szlemesi kalmadndan, taraflarca HUMK md.8 gereince Sulh Hukuk Mahkemesine kira tespiti davas alabilir. b. zel Durumlar (1) eitli Meslek Gruplar (a) Kapclar Kapc, pek ok kimsenin ortaklaa yararland bir binann bakm, korunmas, temizlii, oturanlarn gvenlii, ar ve ayak hizmetlerinin grlmesi,
419

ilikisi ve kira ilikisi.

125

varsa kaloriferinin yaklmas, bahenin dzenlenmesi benzeri ilerini grmesi iin istihdam edilen kiidir. Kat malikleri kurulunca dorudan doruya yaplan veya sz konusu kurulun yetkilendirmesi sonrasnda yneticiyle kapc arasnda kurulan szleme ise kapclk szlemesidir420. verenin iiye lojman tahsis ettii i szlemeleri iinde sosyal adan en yaygnlarndan birinin kapclk szlemesi olduunu sylemek yanl olmaz. KUNTALP, kapclk szlemesinin edimlerini yle ortaya koymaktadr: bir taraf brne (kapcya) tanmazn bir blmnn kullanlmasn devreder (kiraya ait unsur), buna karlk dier taraf da (kapc) kalorifer yakmak, merdivenleri temizlemek gibi bir i grmeyi (hizmet akdine ilikin unsur) yklenir421. Uygulamada birok kapclk szlemesinde sz konusu edimler bulunmakla beraber iveren tarafn kapcya demesi gereken cret ediminin de unutulmamas gerekir. Gerekten Trk Hukukunda grevi nedeniyle kapcya konut verilmesi zorunlu deildir, ancak cret denmesi esastr (Konut Kapclar Ynetmelii md.6, 13). O halde konut kapcsyla yaplan i szlemelerinde, kendisine grevi nedeniyle oturmas iin konut verilen hallerde edimleri u ekilde ayrtrmak mmkndr:
Kapc Edimi veren Edimleri

Sre ve Bamllk Temelinde Grme ( Szlemesine likin Tip Tayin Edici Unsur)

Kullanma Konut Tahsis Etme (Kira Szlemesine likin Tip Tayin Edici Unsur)

cret (Tip Asndan Zaruri Unsur)

Gemite kapclk szlemesi hakkndaki genel ve yerleik kan, hukuken bir karma szleme olarak deerlendirilmesi gerektii ynndeydi422. Yukardaki edimler emas da belirtilen gr destekler grntdedir. Ancak bir szlemenin

420

Gltekin ener ve Blent Grel, Tm Hukuk Sorunlaryla Kapclar, er Matbaaclk, stanbul, 1978, s.9. 421 Kuntalp, a.g.e., s.11. 422 Tandoan, 1990, s.69; Kuntalp, a.g.e., s.80.

126

karma szleme olarak kabul edilebilmesi iin farkl szleme tiplerinden edimler dnlemesi yetmez; ayn zamanda bir btn olarak herhangi bir dzenlemeye de tabi olmamas gerekir. Kapclk szlemesinin eitlerinden birisini tekil eden konut kapclar hakknda byle bir dzenleme bulunmaktadr: Konut Kapclar Ynetmelii423 4857 Sayl Kanunu md.110 gereince karlan Ynetmelik ile konut kapclarnn hizmetlerinin kapsam ve nitelii ile alma sreleri, hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil gnleri, yllk cretli izin haklar ve kapc konutlar ile ilgili hususlarn dzenlenmesinde uygulanacak deiik ekil ve esaslar ayrntl olarak dzenlenmitir. zellikle kapc lojmannn tahliyesi hakknda anlan ynetmeliin 13.maddesiyle yaplan gnderme nedeniyle, 634 sayl Kat Mlkiyeti Kanunu (KMK) Ek md.2 dorudan doruya uygulanr424. Sonu olarak, artk konut kapclaryla yaplan kapclk szlemelerinin karma szleme olduunu sylemek mmkn deildir; anlan akitler i szlemesi haline dnm durumdadrlar425. Ancak, istisnai de olsa i hanlarnda alan kapclara konut tahsisi durumu Ynetmelik ve K. dnda kalmaktadr ve bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szleme olarak dnlebilir. Ancak bylesi szlemeler dahi KMK Ek md.2 kapsamna girdiinden, karma szleme niteliklerinin tartlabileceini sylemek yanl olmaz. (b) Bekiler Bekilere lojman tahsisi yaygn olarak grlen bir durum olup grevin mahiyeti gerei birok durumda kanlmaz olmaktadr426. Ana tanmazlarn korunmas grevini yapan bekiler, Konut Kapclar Ynetmelii md.3/I uyarnca kapc saylarak Ynetmelie tabi klnmlardr. Dolaysyla, oturduklar lojmanlarn tahliyesi hakknda Ynetmeliin 13.maddesinde yaplan gndermeyleKMK Ek md.2 uygulanr. Anlan maddeye gre, kat malikleri kurulunca veya bu kurulca yetki verilen ynetici tarafndan szlemeleri herhangi bir nedenle feshedilen
423 424

Resmi Gazete, Say: 25391, Tarih: 03.03.2004. Bkz.: Bir sonraki balk altndaki aklamalar. 425 Ayn ynde bkz.: Tunoma, 1977, s.22 23; Cevdet lhan Gnay, erhli Kanunu, Cilt: III, 2.Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2001, s.3740. 426 Tunoma, 1989, s.541.

127

veya sona eren, kapc, kaloriferci, bahvan ve bekiler ile dardan atanan yneticiler kendilerine bu grevleri dolaysyla bir yer tahsis edilmi ise, bu yerleri on be gn ierisinde boaltmak zorundadrlar. On be gnlk sre iinde boaltlmayan yerler yneticinin veya kat maliklerinden herhangi birinin bavurusu zerine bakaca tebligata lzum kalmadan mahall mlki amirlerin karar ile bir hafta iinde zabtaca boalttrlr. dare ve yarg organlarna yaplacak bavuru, bu kararlarn yerine getirilmesini durdurmaz. lgililerin kanun ve szlemeden doan haklar sakldr (KMK Ek md.2). Kanun ve szlemeden doan haklar sakl tutulabileceine gre, sz konusu tahliye hkmnn lojmanl i szlemesinde aksi kararlatrlabilir. KMK kapsam dndaki iyerlerinde alp da kendilerine lojman tahsis edilen bekiler hakknda KMK Ek md.2deki zel tahliye hkmnn uygulanmas sz konusu deildir. Bekiler hakknda deinilmesi gereken bir baka husus, lojmann iyeri snrlar iinde olmas halinde, grdkleri iin iyerini korumak olmasnn i sresine nasl etki edecei meselesidir. Yargtayn hakl olarak belirttii zere, byle durumlarda bekinin i sresi normal yaants ile i ie getiinden, normal yaantsnda geen srenin i sresinden saylmas mmkn olmayacaktr427. (c) Bahvanlar Bahvanlarla yaplan lojmanl i szlemelerine zaman zaman

rastlanmaktadr. Aslnda bahvanlk bir tarm iidir ve K.md.4/I-b gereince Kanununun kapsamna girmez; Borlar Kanununa tabidir. Ancak baz zel durumlara deinilmesi gerekir. K.md.4/II-e uyarnca, halkn faydalanmasna ak veya iyerinin eklentisi durumunda olan park ve bahe ileri Kanunu kapsam iindedir. O halde halkn faydalanmasna ak park veya bahe iinde alan bir bahvan Kanununa tabi olacaktr. Ayn ekilde herhangi bir iyerinin bahesinde grev yapan bahvan da Kanununun salad gvencelerden yararlanacaktr. te yandan, bir mstakil evin bahesinin bakmn yapan bahvann i ilikisi,

427

Ayrnt ve kararlar iin bkz.: nc Blm, I, A, 5, b, (1) bal altndaki aklamalar.

128

bahvanln mstakil bir evin gnlk ilerinden saylmas dolaysyla K.md.4/Iede yer alan ev hizmetlerinden saylr ve Kanununa tabi olmaz428. Nihayet KMK kapsamndaki ana tanmazlarn bahelerinde grev yapan bahvanlarn Konut Kapclar Ynetmelii md.3/I uyarnca kapc saylarak Ynetmelie tabi klndklarn ve oturduklar lojmanlarn tahliyesi hakknda Ynetmeliin 13.maddesinde yaplan gndermeyleKMK Ek md.2nin uygulanacan eklemek gerekir429. Ancak KMK kapsamna girmeyen durumlarda Ek md.2ye gre tahliye sz konusu olmayacaktr. (d) Cami Grevlileri Cami grevlileri ile yaplan lojmanl i szlemeleri bazen ilgin zellikler arz etmektedir. Meselenin bir ynyle kamu hukuku nitelii tamas ilikiyi karmaklatrmaktadr. Kukusuz, tm cami grevlileri i hukukunun konusuna girmez. 633 Sayl Diyanet leri Bakanlnn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun430 md.35 uyarnca, cami ve mescitler Diyanet leri Bakanlnn izni ile ibadete alr ve Babakanlka ynetilir. () Diyanet leri Bakanlnca buralara imknlar nispetinde kadro tespit edilir. Kadro tahsis edilinceye kadar buralarda grev yapanlarn mesleki ehliyetleri ile ilgili esas ve usuller ynetmelikle dzenlenir. Diyanet leri Bakanl Atama ve Yer Deitirme Ynetmelii431nde ise creti ky btesi, dernekler veya vakflarca denen cami grevlileri, ilgili il mfts veya kaymakamn teklifi zerine vali tarafndan atanr, hkm yer almaktadr (md.13/f). O halde memur olmasalar ya da genel bteden maa almasalar bile, Ynetmeliin md.13/fde saylan kiilerin kural olarak atama usul dnda grev yapmalar mmkn deildir. Ancak uygulamada binlerce camide anlan usule uygun atamas gerekletirilmemi kiiler grev yapmaktadr432. Yine de sz konusu
428

Mnir Ekonomi, Bireysel likisinin Kurulmas ve in Dzenlenmesi, Yargtayn Hukukuna likin 2002 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi (M S Yay.No:15), Ankara, 2004, s.30. 429 Bkz.: Bir nceki balk altndaki aklamalar. 430 Resmi Gazete, Say: 12038, Tarih: 02.07.1965. 431 Resmi Gazete, Say: 25564, Tarih: 25.08.2004. 432 Ali Nazm Szer, ABnin stihdama likin 2000/78 EG Sayl ereve Ynergesi Inda Trk Hukukunda Din, Dnya Gr, zrllk, Yallk ve Cinsel Eilime likin Dzenlemeler,

129

kimselerle altranlar arasnda fiili i ilikisi kurulmu olduunun ve iilik haklarndan yararlanabileceklerinin kabul gerekir. Cami grevlilerinin grev yaptklar cami mtemilatna dhil lojmanlar kamu mal niteliinde olup camiyle bir btn olarak deerlendirilir433. 6570 Sayl GKK md.1/II uyarnca mabetlerin kira szlemesinin konusunu oluturmas ise yasaktr. mamevinin kamu mal saylmas nedeniyle kullanm ve grev sonunda tahliyesi 2946 Sayl Kamu Konutlar Kanunundaki hkmlere gre olacaktr. O halde bylesi imamevlerinde ikamet eden cami grevlileri ile yaplan szlemeler lojmanl i szlemesi niteliinde deildir. te yandan, fiili i ilikisi sona erdiinde kamu hizmetinin sreklilii gerei hemen yeni bir cami grevlisinin alnmas gerekecektir. Dolaysyla, lojmann tahliyesi ile ilgili yorum yaplrken sz konusu hususlarn da gz nnde tutulmas gerekecektir. (2) Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu md.44 ve md.78 Hkmleri 2822 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu (T SGLK) md.44 ile onun yaptrm niteliindeki md.78/Son hkm, kanuni grev veya lokavta konu olan lojmanl i szlemeleri hakkndadr. 44.Maddeye gre, iveren, kanun bir grev veya lokavt sresince greve katlan veya lokavta urayan iilerin oturduklar ve iveren tarafndan salanm konutlardan kmalarn isteyemez. Bu yasak, grev ve lokavtn iyerinde uygulanmaya balamasndan itibaren doksan gn devam eder. Bu konutlarda oturan iiler, sz konusu sre iinde, konutlaryla ilgili onarm, su, gaz, aydnlatma ve stma masraflar ile rayi kiray iverene demek zorundadrlar. veren, konutlarn su, gaz, aydnlatma ve stma hizmetlerini, kanun grev ve lokavt sresince ksntya uratamaz. Ancak bu hizmetlerin Kanun grev ve lokavt yznden ksntya uram olanlarnn devam, iiler tarafndan istenemez. Anlan maddeye aykr olarak iileri konutlarndan karan veya bu

Sicil Hukuku Dergisi, Haziran, 2006, Yl:1, Say, 2, s.194; kran zakmak, Onyedi Bin mam Kaak, Milliyet Gazetesi, 30.08.2004, http://www.milliyet.com/2004/08/30/guncel/axgun02.html, 10.11.2006. 433 Bkz.: nc Blm, I, A, 5, a, (1) bal altndaki kararlar.

130

konutlarn su, gaz, aydnlatma veya stma hizmetlerini kesen iveren veya ivereni bu yolda hareket etmeye zorlayan veya tevik eden veya bunun iin propaganda yapanlar aya kadar hapis ve otuzbin liradan az olmamak zere ar para cezas ile cezalandrlrlar (md.78/Son)434. Sz konusu hkmler genel olarak, lojmandan karlma ihtimalinin grev kararnn alnmasna ve uygulanmasna olumsuz etkide bulunmasn nleme kaygsyla, iiyi korumak amacna ynelik olarak getirilen, kamu dzenine ilikin ve emredici nitelikte kurallar olarak deerlendirilmekte; o nedenle i szlemesi veya toplu i szlemesiyle ancak ii lehine deitirilebilecekleri kabul edilmektedir435. Kanuni grev veya lokavt sresince lojmandan yararlanma hakknn doksan gnle snrlanmas, hkm vazedilirken iiyi koruma amac gdld yargsna pheyle yaklamay gerektirmektedir. Anlan snrlama doksan gnden sonra lokavtn konut hakk zerinde de askya alc etki yaratmas sonucunu dourmaktadr; ancak bu durumu hakl klacak bir sebep gstermek gtr436. AKYOL, i szlemesinin devam etmesi, iinin grev sonunda ie balamak zorunda olmas nedeniyle, taraflar arasndaki balln devam dncesine aykr olan bu snrlamann sadece greve giden iileri bask altnda tutmaya yarayacan belirtmektedir437. T SGLK md.44, 275 Sayl Eski Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu md.28in esasna dokunulmakszn, sadece ifadesi deitirilmi halidir438. Eski 28.madde de yer alan doksan gnlk snrlamann, -grev sresince i szlemesinin srp gitmesi, bu sre iinde akdin bozulamamas, grev yapan iinin almamasnn haksz bir davran olmayp bir hakkn kullanlmas niteliinde olmas nedenlerinden dolay- Anayasa md.2, md.36, md.41 ve md.42deki sosyal ilkelere ve md.47nin zne aykr olduu gerekeleriyle Anayasa Mahkemesine iptal davas almtr. Anayasa Mahkemesi vermi olduu kararda, konutta oturma hakk iiye iyerinde almas temel alnarak tannm bir hak olduu iin, grev hakkna dayanarak allmayan durumlarda doksan gnle snrlandrlmasnda grev hakknn zne dokunan bir yn
434

04.11.2004 Tarihli ve 5252 Sayl Trk Ceza Kanununun Yrrlk ve Uygulama ekli Hakknda Kanun md.5 uyarnca sz konusu ar para cezas adli para cezasna dntrlm olup alt snr 450.- YTL., st snr ise 100.000.-YTL. olarak gncellenmitir. 435 zveren, a.g.e., s.361; Gnay, 2005, s.1120; Berksun ve Emeliolu, T SGLK, s.627. 436 Tunoma, 1989, s.541; Mollamahmutolu, 1993, s.112. 437 Akyol, 1967, s.118. 438 Berksun ve Emeliolu, T SGLK, s.626.

131

bulunmad sonucuna varmtr. Mahkemeye gre, bu snrlama ile iilerin ve iverenlerin birbirlerine kart olan karlar yerinde olarak badatrlmtr ve bylece hakkaniyete uygun bir yol tutulmutur. Hatta yle ki karar gerekesinde, konut salayarak iisini kazanl duruma sokmu olan bir iverenin, grev dolaysyla iisine konut salamam bulunan bir iverene gre daha ok zarara urad, iyiliinin karl bir bakma ceza ekmi gibi olduu, iverenler arasnda bir eitsizlik doduu vurgulanmtr. Kararda, grevin uzun sreceinin anlalmas halinde iilerin kendilerine oturacak yeni bir yer bularak, doksan gnn sonunda konutlarndan karldklarnda sokak ortasnda kalmak gibi ktlklerden kendilerini koruyabileceklerinden de bahsolunmaktadr439. Kanmzca karara hak vermek mmkn deildir. Gerekten, bir iveren sebepsiz yere iyilik yapmak iin iisine lojman tahsis etmez: Bylelikle bir takm vergi ve sosyal sigorta avantajlarndan faydalanmay amalar. Lojman tahsisi i szlemesini karma nitelikli bir szlemeye evirir ve ayn zamanda i artlar asndan ayni bir cret eki tekil eder. Dolaysyla ii sre ve bamllk temelinde i grmek suretiyle lojman kullanmasnn karln der. verenin iiye ihsanda bulunmas sz konusu olmadndan dier iverenlerle arasnda eitsiz bir durum da yaratlmaz. Kald ki ii-kirac grev veya lokavtn devam sresince lojman bedelsiz deil rayi kirasn deyerek kullanmaktadr; bu adan da iverenler arasnda eitsizlie yol almaz. O
439

Davac, grev yapan iinin almamas haksz bir davran olmayp, bir hakkn kullanlmas niteliinde bulunduu iin, konuttan karma hkmnn Anayasann 47.maddesinin zne ve dilekede and br hkmlerine aykrln ileri srmektedir. Grev yapan iinin almamas, akde veya kanuna aykr bir durum deildir. Ancak konutta oturma hakk, iiye iyerinde almas temel alnarak tannm bir hak olduu iin, bu hakkn grev hakkna dayanarak iinin almad durumlarda doksan gnle snrlandrlmasnda grev hakknn zne dokunan bir yn bulunmad gibi, mlkiyet hakknn kamu yararna aykr olarak kullanlmas nitelii veya sosyal devlet ilkelerine aykr bir yn dahi yoktur. Bu hkm ile iilerin ve iverenlerin birbirlerine kart olan karlar, yerinde olarak badatrlmtr ve bylece hakkaniyete uygun bir yol tutulmutur. Nitekim, iverenin kira ile de olsa iiye konut salamas, kendi iin olduu gibi kukusuz, ii iin de kmsenmeyecek bir yarardr. Konut salayarak iisini kazanl duruma sokmu olan bir iveren, grev dolaysyla iisine konut salamam bulunan bir iverene gre daha ok zarara uramakta, iyiliinin karl bir bakma ceza ekmi gibi olmakta, iverenler arasnda bir eitsizlik domaktadr. Doksan gn sonra konuttan karma yasann kalkmasyla iverenler arasnda eitlik salanmaktadr ve bu bakmlardan hkm, hakkaniyete uygundur. Grev yapan iilerin uzun sre srecek grevleri srasnda konuttan karlmamas kabul edilirse, bu hkm iverenlerin iilere konut salamaktan ekinmelerine yol aabilir ki bu da iiler yararna olmaz. Grevin uzun sreceinin anlalmas halinde iiler kendilerine oturacak yeni bir yer bularak, doksan gnn sonunda konutlarndan karldklarnda sokak ortasnda kalmak gibi ktlklerden kendilerini koruyabilirler (Anayasa Mahkemesi, T.19-20.10.1967, E.1963/337, K.1967/31, Resmi Gazete, Say: 13188, Tarih: 02.05.1969).

132

halde, doksan gnlk snrlamann aslnda grev hakknn snrlanmasna ynelik bir hkm olduu ynnde retide getirilen eletiriler yerindedir. Doksan gnlk snrlayc sre, erteleme veya durdurma gibi durumlarda ilemez; ancak hesaplama i gn zerinden deil takvim gn zerinden yaplr440. Ayrca doksan gnle snrlanma iverenin konutlarn hizmetlerini kstlamama ykmll hakknda uygulanmaz nk Yasada aka grev veya lokavt sresince hizmetlerin kesilememesinden bahsolunmutur441. Doksan gnn sonunda veya doksan gn dolmadan iinin i szlemesi hakl nedenle feshedilmise, iveren o iiyi konuttan karabilir. Uyumazln i szlemesinden kaynaklanmas nedeniyle bu yndeki davann hkimdir
442

Mahkemesine almas gerektii gr

. Ayrca BERKSUN ve EMEL OLU, iinin iverence kendisinden

istenen rayi kira bedelinin ve konut giderlerinin gerei yanstmamas halinde Mahkemesine itiraz edebilecei grndedirler. Yazarlara gre, ayn ekilde iverenin de doksan gnlk sre sonunda konuttan kmayan iinin tahliyesi iin Mahkemesine bavurma hakk vardr443. T SGLK md.44 ve md.78/Son hkmlerinin lojmanl i szlemesi olarak gruplandrdmz szlemeleri tip haline getirip getirmediini de tartmak gerekmektedir. Kira bedelinin artrm ile tahliye, gayrimenkul kiras szlemesinin temel unsurlarndandr. Lojmanl i szlemesinde ayrca para alnmamas ya da czi miktarda alnmas nedeniyle kira bedelinin artrm normal bir kira szlemesindeki kadar youn deildir. Mesele asl olarak tahliye zerinde younlamaktadr. Lojmanl i szlemesini tipletirmek isteyen bir yasa hkmnn tm tahliye hallerini ayrntsyla dzenlemesi gerekir. Oysa anlan maddelerin sadece kanuni bir greve katlan ya da kanuni bir lokavta maruz kalan iilerle yaplm olan akitleri kapsad ve hkmlerinin grev veya lokavtta geen srelerle snrl olduu grlmektedir. Az sayda szlemeye ok snrl hallerde uygulanan bu maddeler btn lojmanl i szlemeleri ile karlatrldnda marjinal kalmaktadr. Sonu

440 441

Tunoma ve Centel, a.g.e., s.492. Berksun ve Emeliolu, T SGLK, s.629. 442 Tunoma, 1989, s.541; ifter, a.g.e., s.66; Akyol, 1967, s.119. 443 Berksun ve Emeliolu, T SGLK, s.628.

133

olarak sz konusu hkmler lojmanl i szlemelerini karma szleme olmaktan karmamaktadr. T SGLK md.44 hakknda retide ok eitli yorumlar getirilmitir. OUZMANa gre, lojman kullandrma ediminin cretin bir paras olmasndan dolay, iverenin grev veya lokavt srasnda cret deme borcu bulunmadndan iinin lojmann rayi kirasn ve kullanmdan doan masraflarn demesi normaldir444. AKYOL, konuttan yararlanmann cret eki olduunu, grevle cret borcu askda kaldna gre ferilerin asla tabi olduunu, dolaysyla konuttan yararlanma hakknn da askda kalmas gerektiini ve normal olann, greve katlan iinin grev sresince lojman terk etmesi olduunu belirtmektedir445. ERKUL da lojman benzeri sosyal yardmlar cretin bir ksmn tekil ettiinden, iilerin ilke olarak grev veya lokavtla birlikte lojman boaltmalar gerektii grndedir. Ancak yazara gre ne kadar uzun devam edecei balangta bilinmeyen bir durum iin iilerden derhal iinde yaadklar konutu terk etmelerini istemenin iiler aleyhine ok ar sonular dourabilecek bir durum olduu aktr446. Aklanan nedenlerle AKYOL grev sresince konuttan yararlanmann, i szlemesinin askda kalmasndan deil saf hukuk asndan uygun dmesinden kaynakland, ayn nedenlerle dier askda kalma hallerinde dahi konuttan yararlanmann devamnn gerektii sonucuna varmaktadr447. Kanmzca byle bir madde getirilmeseydi de lojmanl i szlemesinin bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szleme olarak kabul edilmesinin doal sonucu, kanuni grev veya lokavt sresince iinin lojmanda oturmaya devam etmesi ve fakat rayi kiray demesi olurdu. Gerekten, kanuni bir greve katlan veya kanuni bir lokavta urayan iilerin i szlemelerinden kaynaklanan hak ve borlar grevin veya lokavtn sona ermesine kadar askda kalr (T SGLK md.42/II-III). O halde i szlemesine ait tipik edim borcu (sre ve bamllk temelinde i grme) ile karlklarndan birisini oluturan cret borcunun (tip iin zaruri edim) askya alnmasyla ortaya yeni bir geici durum kmaktadr. Artk tam iki tarafa bor ykleyen bir akit bulunmamaktadr; devam eden akit sadece

444 445

Ouzman, 1975, s.176. Akyol, 1967, s.77, 116. 446 Erkul, a.g.e., s.203 - 204. 447 Akyol, 1967, s.117.

134

iverene kira akdine zg kullandrma borcunu tek tarafl olarak yklemektedir. Ancak lojmanda oturan iinin fuzuli agil olduu da sylenemez. Taraflarn iradeleriyle kurulan karma szleme bir ynyle kira ilikisi de iermektedir. O nedenle taraflar arasndaki ilikinin, i szlemesi edimlerinin askda bulunduu grev veya lokavt sresince kira ilikisi olarak deerlendirilmesi ile rayi kira ve kullanmdan doan masraflarn ii tarafndan iverene denmesi gerekir. T SGLK md.44 ve md.78/Son ile belirttiimiz zm garanti altna alnmtr. Nitekim OUZMAN da ayn gerekelerle olmasa bile, iilerin hizmet akdine dayanarak konuttan istifade haklar grev sresince bir nevi kanuna dayanan kiraclk hakkna tahavvl etmi olmaktadr sonucuna varmtr448. Nihayet, bamsz dairelerin yan sra iyerindeki ii yatakhaneleri de T SGLK md.44 anlamnda konut kavramna dhil olduunu vurgulamak gerekir, bylesi durumlarda iiler grev halinde konutlarna ulaabilmek iin iyerine girebilirler449. Ancak l, konuttan tam olarak yararlanma olmal, ii iyerine ancak anlan l dairesinde girmeli, dier ksmlara girmemelidir450. Tereddt edilen durumlarda drstlk kuralndan (M.K. md.2) yararlanlabilir451. 5. Lojmanl Szlemelerine likin Yargtay Uygulamas ve Deerlendirilmesi Lojmanl i szlemeleri hakkndaki tespit edebildiimiz Yargtay kararlarn ksmlar halinde blerek incelemek mmkndr. Belirtilen yntem, her bir ksmn deerlendirmesinin birbirine kartrmasn nleyebilme olana salayacaktr.

448

Ouzman, 1975, s.176; Ayrca bkz.: ifter, a.g.e., s.66; Melda Sur, Hukuku Toplu likiler, Turhan Kitabevi, Ankara, 2006, s.384. 449 Seza Reisolu, 1975, s.418, 420. 450 Akyol, 1967, s.120. 451 Tunoma ve Centel, a.g.e., s.492.

135

a. likisinin Nitelii Hakknda (1) Kararlar Yargtaya gre, alt irkete ait lojmanda ailesiyle birlikte oturan iinin karsnn, lojman sakinlerine gndelik temizlie gitmesi, iverene ait iyerinde alma anlamna gelmez452. Ayrca, yklmak zere satn alnan ve bir sre sonra da yktrlan bir kkte oturan ve bahvan olarak grev yapan kii hakknda, sadece bahvanln sigortall gerektiren ilerden olmamasna dayanlarak karar oluturulamaz; kiinin ayn zamanda i szlemesi temelinde beki olarak i grmesini gerektirecek bir durum olup olmadnn da aratrlmas gerekir453.

452

453

Davac, davalya ait iyerinde ii olarak altna dair yazl bir belge ibraz edememitir. Dinlettii ahitler kocas ile birlikte ie girdiini ve birlikte daval irketin ilerini yaptn sylemilerse de daval ahitleri de davacnn kocas ile birlikte irkete ait lojmanda oturduklarn kocasnn irkette bekilik, ayclk ve temizlik gibi ilere baktn, davacnn ise, lojmanlarda oturan retmenlerin evine giderek gndeliki olarak altn, iverene ait iyerinde almadn, bildirmilerdir. Dosyadan kocasnn ii olarak alt ve onun tarafndan da ihbar ve kdem tazminat davas ald o davann lehine sonuland anlalmaktadr. Davacnn iddias ynnden dosyada bakaca bir delil mevcut deildir. Kendisine cret demesine ait herhangi bir belge de yoktur. Btn bu durumlar birlikte deerlendirildiinde daval savunmasnn ve daval ahit ifadelerinin olayn cereyan tarzna uygun olduunu gsterir. Byle olunca davann reddine karar vermek gerekir (Yargtay 9.HD, 04.06.1992, E.1992/534, K.1992/6018, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). Davada zmlenmesi gereken ve taraflar arasnda uyumazlk konusu oluturan husus lmlemeye konu edilerek davalya ait olup yktrlmak zere satn alnan eski kkte oturan kiinin hizmet akdi ile altrlan beki durumunda olup olmaddr. Davac eski kk yktrmak zere satn ald, daha nceden de bu binada oturmakta olan kiinin sadece insancl dncelerle ykm tarihine kadar oturmasna izin verdiini, binada bekilii gerektiren bir durum olmadn savunmu, binada oturmasna izin verilen ve bu sebeple de lmleme yaplmasna neden olan ( S.D. ) adndaki kii ise oturmasnn bekilik grevine dayandn ileri srmtr. Bu durumda, yklmak iin alnan ve bir sre sonra yktrlan binann bir bekiye gereksinimi olup olmadnn, baka bir ifade ile bu binada ykm tarihine kadar korunmas gereken ve ekonomik ynden deer arz eden ksm ve malzemelerin mevcut olup olmadnn tespitindeki zorunluluk aktr. Mahkemece bu yolda bir inceleme ve saptama yaplmadan, sadece bahvanlk ileminin 506 sayl Kanun bakmndan sigortall gerektiren ilerden olmadndan bahisle yazl dncelerle Kurum ileminin iptaline karar verilmesi usule ve yasaya aykr olup bozma nedenidir (Yargtay HGK, 29.05.1985, E.1985/10 - 302, K.1985/516, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); Ayn ynde bkz.: yasas asndan; tarm ii araz zerinde bitki veya hayvan yetitirilmesi veya bunlarn rnlerinin elde edilmesi ve deerlendirilmesi iidir. Davac Dr. olan davalnn iinde mesken bulunan ba ve bahesinde rn yetitirmekten ziyade bekilik ve ayak ileri yaptna gre, tarm iisi olarak nitelendirilmesi isabetli olamaz. Davacnn hukuki durumunun bu ynden deerlendirilerek iin esas incelenerek sonucuna uygun bir karar tesisi gerekirken, tarm iisi olduundan bahisle davann reddi isabetsizdir (Yargtay 9.HD, 06.08.1981, E.1981/6726, K.1981/9557, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

136

Yargtay, grlen iin kamu hizmeti niteliinde olmasnn, unsurlar olumusa i szlemesi temelinde almaya engel tekil etmedii grndedir454. O nedenle, ky ihtiyar heyetince istihdam edilen ve bu grevi nedeniyle her ay kendisine ky btesinden belirli bir cret denen ky imamnn ii olduunun kabul gerekir455. Ayn ekilde, belediye ile yapt szleme gereince kasaba camiinde din grevlisi olarak alan kii de i szlemesi belediye encmenince fesholunmad srece- ii saylr456. Ancak, cami grevlilerinin oturmas iin yaplan imamevi kamu mal niteliindedir ve zel mlkiyete konu olamaz457. (2) Deerlendirme Yargtayn i ilikisinin nitelii hakkndaki kararlar genel olarak olumludur. Ancak, kanmzca cami grevlileri hakkndaki kararlarda hukuken durumun fiili i
454 455

Yargtay 9.HD, 18.11.2002, E.2002/24327, K.2002/21652, Ekonomi, 2004, s.27. Davacnn, ky ihtiyar heyetince istihdam edilmi ky imam olduu ve bu grevi nedeni ile de her ay kendisine ky btesinden belirli bir cret dendii anlalmaktadr. ncelikle belirtmek gerekir ki taraflar arasnda hizmet akdinin varl iin bunun yazl olmas art deildir. Hizmet akdi ilikisi szl olarak kurulabilecei gibi, fiilen alm olmak ve bunun kar tarafa da kabul edilmi bulunmas da yeterlidir. 1475 sayl Kanununun 1. maddesine gre bir hizmet akdine dayanarak herhangi bir ite cret karl alan kiiye ii denir. Olayda taraflar arasndaki ilikide anlan kanun maddesindeki koullar gereklemitir. Bu durum karsnda davacnn ii olduunun kabul gerekir. O halde istekler hakknda iin esas incelenerek sonucuna gre bir karar verilmelidir. Yazl ekilde davacnn ii olmadndan bahisle hkm tesisinde isabet yoktur (Yargtay 9.HD, 02.11.1989, E.1989/6222, K.1989/9389, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 456 Davacnn hizmet akdi 29.3.1985 tarihinde belediye encmen karar ile feshedilmitir. Fesih yazs kendisine tebli edilmek istenmi, fakat tebellden imtina etmitir. Fesihten haberdar olduuna gre tebellden imtina etmi olmas feshin gereklemesine engel deildir. Bu nedenle fesih gereklemitir. Bundan sonraki davacnn cret istedii 17.10.1988 tarihine kadar kasaba camiinde din grevlisi olarak alm olmas davalya cret deme ykmlln getirmez. Zira hizmet akdinin feshinden sonra din grevlisi olarak altrlmas iin belediyeyle tekrar bir hizmet akdi yaplm deildir. Kendi kendine alt anlalmaktadr. Her ne kadar ahitler belediyenin istei zerine altn sylemilerse de olayn cereyan ekline gre bu ifadelere itibar edilemez. Byle olunca cret isteinin reddine karar vermek gerekir (Yargtay 9.HD, 24.01.1991, E.1990/9602, K.1991/512, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 457 392 parsel sayl dava konusu tanmaz, tapuda imamevi ve mezarlk olarak Yldzl Ky adna kaytldr. Tapulama Yasasnn 36. maddesi uyarnca, kamu hizmetinde kullanlan ky orta mal niteliinde olup zel mlkiyet konusu olamaz (Yargtay 9.HD, 24.04.1984, E.1984/1054, K.1984/3031, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); Bilindii ve 3402 sayl Kadastro Kanunun 16. maddesinde ifade olunduu zere camiler kamunun ortak kullanmasna ayrlan kamu mallarndandr. Bu tanmazlarn Kamu Tzel kiileri dnda zel ve Tzel kiiler adna tesbiti ve tescili mmkn deildir. ()Dier taraftan din hizmetleri bir btndr. Nitekim davac dernein ekimeli tanmazdaki yaplama niteleri bu btnln olumasna yneliktir. Ayn ap dhilindeki camiyi kuran kursundan veya imamevinden ayr tutmak mmkn olmad gibi, camiyi yaatma amacnn ekonomik dayanan tekil eden dkknlar da ayrmak olanakszdr (Yargtay 9.HD, 24.01.1991, E.1990/9602, K.1991/512, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

137

ilikisi olduunu vurgulamak gerekir458. Sz konusu kiilerin oturmalar iin lojman da verilmesi halinde iverenleriyle aralarnda lojmanl i szlemesi oluur. Ancak, verilen lojmann grev yaplan camiin eklentisi olmas durumunda kamu mal saylmas nedeniyle kullanm ve grev sonunda tahliyesi 2946 Sayl Kamu Konutlar Kanununa tabi olacaktr. b. Lojman Verilmesinin alma Sresine Etkisi Hakknda (1) Kararlar Yargtay, grevi bekilik olan bir iinin iyerinde bulunan lojmannda ailesiyle birlikte yaamas halinde, gnlk veya haftalk alma sresinin normal hayat yaants ile i ie girdii ve byle bir dzen iinde normal aile yaants iinde geen srenin i sresinden saylmasna olanak bulunmad kansndadr459. Bu nedenle beki kulbesinde etraf gzlemekle grevli bir beki, oturduu iverene ait lojmann yaknnda bulunan ve ak havada alan baka bir bekinin grev sahasna giren hurda malzemenin alnmasndan sorumlu tutulamaz460.

458 459

Bkz.: nc Blm, I, A, 4, b, (1), (d) bal altndaki aklamalar. Davac bekilik yapt yerdeki lojmanda aile ve ocuklaryla birlikte oturup hatta tavuk ve hayvan besleyerek yaantsn srdrmektedir. Gnlk veya haftalk alma sresi normal hayat yaants ile i ie girmitir. Byle bir dzen iinde normal aile yaants iinde geen srenin i sresinden saylmasna olanak bulunmad gibi, dosyada toplanan delil ve belgelere gre belirlenen iyerinin durumu itibariyle de gnlk 8 haftalk 48 saatten fazla srelerin nbet tutar gibi iine vermesi de olanak ddr. Bu itibarla davac iin fazla alma parasna hkmedilmesinde isabet grlmemitir (Yargtay HGK, 15.11.1985, E.1984/233, K.1985/905, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 460 Davac iinin davalya ait iyerinde beki olarak grevli olduu ancak grevini beki kulbesinde kalp etraf gzetlemek suretiyle iini yrtt kendisinin oturduu lojmann karsnda tel rgnn sklmesi suretiyle hurda malzemeleri alnp gtrld ak havada baka bir bekinin de grev yapt anlalmaktadr. Davacnn oturduu lojmann yakn bir yerinden hurda malzemenin alnm olmas davac iinin sorumlu tutulmasn gerektirmez. Olayn gerekletii zamannda tam olarak tespit edilemedii grlmektedir. Bu koullarda davacnn iinin iveren tarafndan hakl nedenle feshedildii kabul edilemez. Byle olunca ihbar ve kdem tazminat isteklerinin hkm altna alnmas gerekirken reddine karar verilmi olmas hatal olup, bozmay gerektirmitir (Yargtay 9.HD, 16.09.1996, E.1996/6074, K.1996/16925, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

138

(2) Deerlendirme Yargtayn belirtilen kararlar isabetlidir. Gerekten, bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szleme olan lojmanl i szlemesinde, sre ve bamllk temelinde i grme edimi ile kira ediminin birbirinden ayrtrlmas gerekir. Farkl szleme tiplerine ilikin olduklarndan, kural olarak edimlerin her birine ait olduklar szleme kurallarnn uygulanmas uygun olacaktr. O halde sre ve bamllk temelinde i grme edimi asndan alma saatlerinin snrlanmas dorudur. Bir an iin lojmann iyeri iinde olmas ve bekilik grevinin zel nitelii nedenleriyle srekli bir nbet halinin sz konusu olduu dnlebilir. Ancak, 15.11.1985 tarihli karardan anlald kadaryla, iyerinin dzeni ve bekinin grev tanm srekli bir nbet halini gerektirmemektedir. Ayn ekilde 16.09.1996 tarihli kararda da, oturduu lojmann yaknndan hurda malzeme alnmasndan sorumlu tutan bekinin grev tanmnda o blgenin korunmasnn bulunmayp beki kulbesinden etraf gzetlemenin bulunduu; hrszlk yaplan blgenin korunmasnn baka bir bekinin grev sahasna girdii belirtilmektedir. O halde bekinin taraf olduu lojmanl i szlemesinde her iki farkl szleme tipine ait edimlerin ayrtrlmas ve sre ve bamllk temelinde i grme sresinin bu ekilde saptanmas dorudur. Ancak, farkl olaylarda farkl zme gidilmesi de dnlebilir. rnein, bekinin grev tanmnda lojman olarak da kulland bir beki kulbesinde iyerine tm giri klar haftann bir gn hari yirmi drt saat kontrol etmek varsa gerek durum uyarnca hareket etmek gerekir. c. Lojmann cret ve Kdem Tazminatna Etkisi Hakknda (1) Kararlar Yargtaya gre i szlemesinde iiye lojman tahsis edilecei taahht edilmesine ramen yerine getirilmemesi, iiye szlemeyi hakl nedenle fesih hakk verir ve kdem tazminatna hkmedilmesi gerekir. Taahhdn yerine getirilmemesi

139

hali devamnca 1475 Sayl

K. md.18deki461 alt i gnlk sre ise

ilemeyecektir462. te yandan, eer iinin kendisine sosyal yardm mahiyetinde tahsis edilen lojmandan karlmas sz konusuysa, md.26daki alt i gnlk sre fiilen tahliyenin gereklemesinden itibaren ilemeye balayacaktr463. Bir lojmanl i szlemesinden kaynaklanan kdem tazminatnn hesabnda, konuttan aynen yararlanlmas parayla llmesi mmkn menfaatlerden saylr ve son bir yl iindeki parasal deeri hesaplanarak bunun bir gne den miktarnn da crete eklenmesi gerekir464. Ancak eklemek gerekir ki lojman bedelinin ayni cret saylarak
461

Bugn ayn hkm 4857 Sayl K. md.26da yer almaktadr. () 2) Davacya Konya'daki iyerinde lojman tahsis edileceine ilikin hizmet akdi artnn gereince yerine getirilmedii anlalmaktadr. Bu durumda davac i akdini feshetmekte hakldr. Sz edilen artn yerine getirilmemesi halinin devamnca alt i gnlk sre ilemez. O halde kdem tazminatna karar verilmesi gerekir. 3) Davacnn otelde kald sreye ait gerek otel cretine hkmedilmesi icap ederken, bilirkiinin yanl deerlendirmesine dayanan cret miktarna karar verilmi olmas isabetsizdir (Yargtay 9.HD, 02.07.1982, E.1982/5602, K.1982/6395, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 463 Davac sosyal hak olarak verilen evden fiilen 30.11.1996 tarihinde tahliye ettirildiine gre davacnn Yasasnn 16/II maddesi gereince fesih hakk bu tarihten balar.Davac Kanununun 18.maddesi gereince bu tarihten itibaren 6 i gn iinde 4.12.1996 tarihinde hizmet akdini feshettiine gre kdem tazminat isteminin kabul gerekirken hatal deerlendirilerek yazl ekilde kdem tazminat talebinin reddedilmesi bozma sebebidir (Yargtay 9.HD, 17.02.1999, E.1999/1394, K.1999/2794, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006) Kararda U.ztrk tarafndan yazlan kar oy yazs da nem tamaktadr: Daval iveren tarafndan davacya tebli edilen 11.9.1996 tarihli yaz ile tahsis edilen konutun boaltlmas istenilmi ve davac bu hususun i artlarnn arlatrlmas olduunu belirterek 4.12.1996 tarihinde i akdini feshederek kdem tazminat isteminde bulunmu ve mahkeme, Yasasnn 18. maddesinde ngrlen 6 i gnlk sre iinde akit feshedilmedii gerekesiyle istemi reddetmitir. veren tarafndan davacya tahsis edilen konutun boaltlm olarak teslimi iveren tarafndan 11.9.1996 tarihinde davacya tebli edilen yaz ile istenilmitir. Davac Ankara Sulh Hukuk Mahkemesine vermi olduu 25.11.1996 tarihli ve kira bedeli tesbit talebini tayan dilekesinde, "... hizmet szlemesi artlarnn tek tarafl olarak deitirilmesi nedeniyle hizmet szlemesini feshedeceim, aacam kdem tazminatndan yararlanmak amacyla kira bedelinin tesbitini talep ediyorum..." eklinde beyanlarda bulunmakta ve fesih bildiriminde de 11.9.1996 tarihinde kendisine bildirim yapldn belirterek 30.11.1996 tarihinde daireyi boaltm ve 4.12.1996 tarihinde dava amtr. Yasasnn 18. maddesi hkmne gre akdin fesih yetkisi, iki taraftan birinin 16. ve 17. madde hkmlerinde gsterilen hallere dayanarak, bu eit davranlarda bulunulduunu rendii gnden itibaren 6 i gn getikten sonra kullanlamaz. Davac kira paras alnmadan oturtulduu daireden karlacan 11.9.1996 tarihinde rendiini kabul etmekte ve Sulh Hukuk Mahkemesine vermi olduu dileke de akdi feshedeceini beyan etmektedir. verenin iradesi 11.9.1996 tarihinde davacya tebli edilmi ve davac bir takm gerekeler gstermek suretiyle tahliyeyi geciktirmitir.Yine davac 25.11.1996 tarihinde de akdi feshedeceini beyan etmesine karlk 30.11.1996 tarihinde daireyi tahliye edip 4.12.1996 tarihinde dava amak suretiyle ttla tarihinden itibaren yasal sre iinde dava amadndan, kdem tazminat talep etme hakkn kaybetmi olduundan mahkemenin bu ynde vermi olduu kararn onanmas gryle bozma kararna katlamyorum. 464 inin gda, mesken, salk, yakacak ve aydnlatma gibi zaruri ihtiyalarn karlayacak kifayette olmak zere i karlnda para veya ayn olarak yaplan ve arzi olmayan her trl demelerin ve bu arada hususi surette iyi olan bir hizmetin karl olarak denen primlerin veya bu mahiyetteki yllk ikramiyelerin Kanunu'nun 13. maddesine gre hkmedilecek kdem
462

140

kdem tazminatnn hesabnda dikkate alnabilmesi iin lojman tahsisine ilikin olarak bireysel i szlemesinde ya da toplu i szlemesinde hkm bulunmas arttr. Lojman adedine gre baz iilere sra ile ve iin gerei olarak lojman tahsis edilmesi ise devamllk arz etmediinden kdem tazminat hesabnda dikkate alnmayacaktr 465. Nihayet bir dizi kararda, Libyada ileri olan iverenle i grme borcunu orada gren Trk iiler arasnda imzalanan yurt d i szlemesinde yatacak yerin parasz olarak iverence karlanaca ynnde hkm bulunmas hali deerlendirilmitir. Olayda iveren, iilerin yatacak yerini temin etmi, ancak Libya Yasalar uyarnca aynen temin edilen lojman deeri zerinden yaplmas gereken kesintileri iilerine yanstmtr. Yargtaya gre yatak yardmndan yararlanan iinin, kesilecek verginin de mkellefi olduunun kabul gerekir. O halde, szlemede ayrca hkm bulunmad, hatta tersine szlemede yer alan brt cretten her trl kanuni kesintinin yaplaca ibaresi yer aldna gre, aynen yerine getirilen yatak yardmndan yaplacak kesintilerin iilere yanstlmas normal karlanmaldr466.
tazminatnn hesabna esas olan cret mefhumuna dahil bulunduuna ve Ticaret Dairesi'nin bu yoldaki son itihadnn kanuna uygun bulunduuna 15.5.1957 tarihinde ittifakla karar verildi (Yargtay BK, 15.05.1957, E.1956/13, K.1957/10, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); Kdem tazminat hesabna esas alnacak cret i Kanununun 26. maddesine gre denen crete ilaveten ayn Kanunun 14/11. maddesine gre iiye salanm olan para ve para ile llmesi mmkn akdi ve kanundan doan menfaatlerin de gz nnde tutulmak suretiyle bir gnle den geni kapsaml cret kavram esas alnmtr. Davacya yaplan konut yardm parayla llmesi mmkn menfaatlere girdiinden son bir sene ierisindeki salanan bu menfaatin parasal deeri nazar itibara alnarak bir gnle isabet eden miktarnn tazminat hesabna katlmas icap eder. Mahkemenin, konuttan aynen yararlandndan bahisle bu menfaati hesaba katmam olmas yasaya aykrdr (Yargtay 9.HD, 15.12.1986, E.1986/10136, K.1986/11165, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). ilere ferdi i akitleriyle veya toplu i szlemesi ile lojman tahsis edilecei, lojman tahsis edilmedii takdirde bunun yerine kira yardm olarak bir miktar para verilecei kabul edilmi ise, bu nitelikteki sosyal yardm kdem tazminat hesabnda nazara alnabilir. Byle bir hkm yoksa lojman adedine gre baz iilere sra ile ve iin gerei olarak lojman tahsis edilmesi devamllk arz etmeyecei cihetle, kdem tazminat hesabna dhil edilemez. Bu cihet aratrlp incelenmeden davacnn faydaland lojman kira deerinin kdem tazminatnda nazara alnm olmas isabetsizdir (Yargtay 9.HD, 20.05.1981, E.1981/2575, K.1981/7171, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). Davacnn aylk brt creti szlemede gsterilmi ve her trl kanuni kesintilerin szlemede kararlatrlan brt cretten yaplaca belirtilmitir. Yine szlemede iiye parasz yatacak yer salanmas kabul edilmitir. Daval iveren davacnn yatak ihtiyacn aynen karlad anlalmaktadr. Ancak cret bordrolarnda iiye aylk olarak salanan bu yardmn parasal karlnn gsterilmesi ve bundan da cretle birlikte vergi ve pirim kesilmesi Libya yasalar gerei olduundan bu yolda uygulama yaplmtr. Bunun sonucu olarak bordroda mevzuat gerei

465

466

141

(2) Deerlendirme Yargtayn lojmann cret ve kdem tazminatna etkisi hakknda verdii kararlar genel olarak isabetlidir. Yine de gerekelere ilikin olarak baz aklamalarda bulunmak yararl olacaktr. 02.07.1982 tarihli ilk kararda, iverenin lojman taahhdn yerine getirmemesinin iiye hakl nedenle fesih hakk vereceine karar verilmesi hukuka uygundur. Gerekten, kararn verildii tarihte yrrlkte olan 1475 Sayl K. md.16/II d467 uyarnca, iveren tarafndan iinin cretinin kanun hkmleri veya i szlemesi artlar gereince hesap edilmemesi veya denmemesi hakl nedenle fesih nedenidir. Lojman da ayni cret eki olduuna gre, tahsis edilmemesi cretin eksik denmesi anlamna gelir. Kararda alt i gnlk hak drc srenin lojman tahsis edilmedii srece ilemeye balamayacann kararlatrlmas da isabetlidir. Lojman hemen salanabilecek bir ayni cret eki deildir. Dolaysyla ii ie balar balamaz alt i gnlk srenin balamas dnlemez. veren ok istese bile bazen lojman tahsisi zaman alabilir. 17.02.1999 tarihli ikinci kararda, alt i gnlk srenin fiilen tahliyenin gereklemesinden itibaren balayaca sonucuna varlmas da isabetlidir. Her ne kadar somut olayda iverenin iki ay ncesinden evin tahliye edilmesi ynnde ihtar varsa da, tahliyeye kadar geen sre zarfnda ii-kirac halen evden yararlanabildiinden kira edimi devam etmekte, crette ayni ek asndan henz bir azalma olumamaktadr. cretinde herhangi bir azalma bulunmayan iinin szlemeyi hakl nedenle feshetmesi mmkn deildir. Byle bir zm iverenin lojmanda oturan iiye

467

yatak paras olarak gsterilen paradan yaplan kesintiler davacnn cretinden kesilmi olmaktadr. Sz konusu yardmdan davac ii yararlandna gre Libya yasalar uyarnca yaplmas gereken kesintileri de davac demek zorundadr. Zira bu konuda vergi mkellefi iidir. Szlemede iiye bedelsiz olarak salanan yatacak yer yardmndan Libya yasalar uyarnca yaplacak kesintilerin de iverence karlanacana ilikin bir dzenleme yer almamtr. Aksine szlemede kararlatrlan brt cretten her trl kanuni kesintinin yaplaca kabul edilmitir. veren, davac iiye parasz yatacak yer temin etmek suretiyle kendine den ykmll yerine getirmitir. Mahkemece bu yn dikkate alnmadan aksine dnce ile yatak yardm nedeniyle yaplm olan kesintilerden davalnn sorumlu tutulmu olmas isabetsiz olup, bozmay gerektirmitir (Yargtay 9.HD, 08.09.2005, E.2005/28856, K.2005/28948, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); Ayn ynde bkz.: Yargtay 9.HD, 02.07.1996, E.1996/7421, K.1996/15056, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006; Yargtay 9.HD, 07.03.1996, E.1995/246, K.1996/394, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006. Sz konusu hkm 4857 Sayl K. md.24/II e ye, iveren tarafndan iinin creti kanun hkmleri veya szleme artlarna uygun olarak hesap edilmez veya denmezse eklinde aktarlmtr. szlemesi ifadesi yerine szleme ifadesinin kullanlmas isabetli olmutur.

142

kmasn ihtar etmek suretiyle onu uzun sre bask altnda tutmasna da engel olacaktr. 20.05.1981 tarihli kararda bireysel veya toplu i szlemesinde lojman tahsisine ynelik hkm bulunmuyorsa, lojman adedine gre baz iilere sra ile ve iin gerei olarak lojman tahsis edilmesinin devamllk arz etmediinden kdem tazminat hesabnda dikkate alnmayaca sonucuna varlmas zerinde de durmak gerekmektedir. ncelikle, iilere iin gerei olarak sra gzetilerek lojman tahsisinin devamllk arz etmeme ile ilgisini kurmak zordur. Kanmzca burada kast edilen, iverenin tek tarafl uygulamasnn genel nitelik tamayp belli bir arta (sra kouluna) balanmas nedeniyle i szlemesi hkmne dnmemesi olabilir. Byle bir yorum Yargtayn genel yaklamlarna da uygun dmektedir. Gerekten Yargtaya gre, almay tevik niteliindeki ikramiyeler bir ka yl st ste verilse dahi teaml olarak addedilemez468. Ancak belirtilen gr hakknda retide hakl baz eletiriler bulunduunu da hatrlamakta yarar vardr. rnein, SZEKe gre koula balanan bir ikramiye sz konusuysa, koulun gereklemesiyle iinin talep hakk doar469. EL K ise, adna devam veya tevik ikramiyesi de denilse, her yl deiik devamszlklara sahip- btn iilere ayn lde ikramiye verilmesi halinde artk takdire ve koula bal bir demeden sz edilemeyeceine iaret etmektedir470. d. Lojmann Tahliyesi Hakknda (1) Kararlar Yargtaya gre ii almaya devam ettii halde grevine ihtiya kalmamas sebebiyle lojmandan karlamaz471. Ayn ekilde almaya devam
468 469

Yargtay 9.HD, 07.08.1969, E.1969/5672, K.1969/8170, Szek, 1997, s.154. Szek, 2006, s.58. 470 elik, a.g.e., s.104. 471 Davac iinin Kahramanmara iyerine naklinden itibaren makine tamir ve bakm ustas olarak bu grevini srdrd, grevde herhangi bir deiiklik olmad, dosya ieriinden anlalmaktadr. Bu itibarla lojmandan kartlmas kararnn neye istinaden verildii anlalamamaktadr. Mahkemece davac iinin grevine ihtiya kalmad eklinde bir gerekeyle davann reddine karar verilmi ise de bu gerekenin dayanaklar kararda gsterilmi deildir. Dosya ieriine gre davann reddinin doru olmad anlalmakta ise de gerek durumun anlalabilmesi iin mahkemenin gerekesinin dayanaklar gsterilmedii iin bu konuda kesin bir

143

ederken kendi isteiyle lojman tahliye eden iinin i szlemesinin hakl nedenle fesholunmas da mmkn deildir; anlan durum yasada aka saylan hakl nedenle fesih hallerine girmez472. Bir baka kararda ise, kocasyla beraber iveren irketin Diyarbakr'da ki iyerinde ii olarak alan kadnn, einin i artlarnn aleyhte esasl ekilde deitirilmesi nedeniyle szlemesini feshetmesi durumu incelenmitir. Kocann szlemeyi feshi zerine iveren de tahsis ettii lojmann tahliyesini istemitir. Buna karlk kadn, kocasnn Ankara'da i bularak Diyarbakr'dan ayrlmak durumunda kalmas ve kendisinin irketin Ankara'daki iyerine nakil isteinin kabul edilmemesi nedeniyle i szlemesini feshetmitir. Yargtaya gre tm bu sebepler, kadnn zel hayatna ilikin olup iinin hakl nedenle szlemeyi feshini mmkn klan nedenlerden saylamaz473.

472

473

sonuca varlmamaktadr. Durumun akla kavuturulmas, bunun sonucu olarak ayet dosya ieriine gre izlenimi ortadan kaldracak nitelikte hususlar varsa bunlarn tadadi edilmek suretiyle gsterilmesi iin kararn bozulmas gerekmitir. ayet farkl bir husus bulunmuyorsa dava kabul edilmelidir (Yargtay 9.HD, 23.09.1999, E.1999/13550, K.1999/14468, Cevdet lhan Gnay, erhli Kanunu, Cilt: II, 2.Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2001, s.2261). Davacnn hizmet szlemesi daval tarafa kendisine hataen tahsis edilen konuttan kmas nedeniyle feshedilmitir. Oysa tazminatsz ve nelsiz fesih halleri Yasasnn 17. maddesinde gsterilmitir. Davalnn fesih nedenini yasann ngrd nedenlerden saymaya imkn olmad gibi ktniyet de saylmaz. O halde davacnn ihbar ve kdem tazminatlarnn hesap ettirilip hkm altna alnmas gerekirken bu isteklerinin reddedilmesi isabetli grlmemitir (Yargtay 9.HD, 23.02.1982, E.1982/714, K.1982/1999, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). Taraflar arasndaki "alacak ( tazminat )" davasndan dolay yaplan yarglama sonunda; Ankara 3. Mahkemesi'nce davann kabulne dair verilen 25.2.1991 gn ve 1990/417 Esas, 1991/921 Karar sayl kararn incelenmesi daval kar davac tarafndan istenilmesi zerine; Yargtay 9. Hukuk Dairesinin 24.10.1991 gn ve 1991/8944-13458 sayl ilam: ( ... Davac ve kocas davalya ait irketin Diyarbakr'da ki iyerinde ii olarak almakta iken, nce kocas tarafndan i artlarnn aleyhte esasl bir ekilde deitirildiinden bahisle hizmet akdi feshedilmi, bu fesih zerine iverence tahsis edilmi olan lojmandan tahliyesi istenmi, kocasnn Ankara'da i bularak Diyarbakr'dan ayrlmak durumunda kalmas ve kendisinin irketin Ankara'daki iyerine nakil isteinin kabul edilmemesi nedeniyle davac i akdini feshetmitir. Kocasnn anlan sebepten hizmet akdini feshetmesi yine kocasna tahsis edilen lojmandan karlmasnn istenmesi ve irketin Ankara'daki iyerine nakil isteinin yerine getirilmemesi gibi sebepler 1475 sayl Kanunu'nun 16. maddesinin 2. bendinde gsterilen ve feshi hakl klan nedenlerden saylamaz. Zira burada iveren tarafndan i artlarnn esasl bir tarzda deitirilmesi, bakalatrlmas ve uygulanmamas gibi durumlar sz konusu deildir. Olay tamamen davacnn kendi zel durumu ile ilgilidir. O halde, kdem tazminat isteinin reddi gerekir. Hizmet akdi, hakl bir neden olmakszn davac tarafndan ve nel verilmeksizin feshedilmi olduuna gre ihbar tazminatna ilikin mukabil davann kabul gerekir.. ) gerekesiyle bozularak dosya yerine geri evrilmekle yeniden yaplan yarglama sonunda; mahkemece nceki kararda direnilmitir. () Taraflarn karlkl iddia ve savunmalarna, dosyadaki tutanak ve kantlara, bozma kararnda aklanan gerektirici nedenlere gre, Hukuk Genel Kurulu'nca da benimsenen zel Daire bozma kararna uyulmak gerekirken, nceki kararda direnilmesi usul ve yasaya aykrdr. Bu nedenle direnme karar bozulmaldr (Yargtay HGK, 24.06.1992, E.1992/9 - 300, K.1992/397, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

144

Yargtay, lojmanl i szlemelerinde akdin imzasndan sonra tahliye taahhd imzalanmasnn mmkn olduu; anlan taahhtle beraber, iten karlan iinin lojman tahliye etmemesi halinde belirli bir miktar cezai art deyeceine ilikin kararlatrlan hkmlerin de geerli olduu grndedir. Ancak BK md.161/Son gereince hkimin fahi grd cezai artta indirime gitmesi arttr474. (2) Deerlendirme 23.09.1999 tarihli ilk karar somut olay asndan doru bir karardr. Ancak karardaki ifadeden, iinin geekten grevine ihtiya kalmamas durumunda, rnein iten karlmas halinde lojmandan da karlabilecei sonucu kabilmektedir. Eer Yargtayn eilimi bu yndeyse kanmzca tereddtle yaklamak gerekir. Lojmanl i szlemesinin bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szleme olmasnn en nemli
474

Davac ( Trkiye ...... Vakf Gen.Md. )vekili dilekesi ile; vakflarnda almas nedeni ile vakfa ait tanmazn 1.10.1993 tarihinde imzalanan szleme ile lojman olarak davalya kiraya verildiini, daval kiralananda oturmakta iken 1.1.1998 tarihinde szlemenin yenilendiini ve szlemenin hususi artlar 9.maddesi ile Vakftaki grevi son bulduu takdirde iki ay iinde konutu tahliye etmeyi tahliye etmemesi halinde de demekte olduu kirann 20 katn demeyi aka kabul ve taahht ettiini, davalnn i akdinin feshedilmesi nedeni ile 30.9.1999 tarihinde grevinin sona erdiini, ancak konutu tahliye etmedii gibi szleme gerei demesi gereken Aralk 1999 kirasn da demediini bu nedenle yaplan icra takibi sonucu tahliye edildiini, Ankara 6. cra Dairesi Mdrlnn 2000/2081 sayl dosyasnda 2000 yl Mays ay kirasnn tahsili iin yaplan takibe davalnn haksz itiraz ettiini ileri srerek, borlu ( davalnn )itiraznn iptali ile icra inkar tazminatna hkmedilmesini talep ve dava etmitir. Daval, szlemedeki artn tek tarafl olarak dzenlendiini ve belirli bir tarihte kaytsz ve artsz tahliye taahhdn iermediinden tahliye taahhtnamesi niteliinde olmadn savunarak davann reddini talep etmitir. Mahkemece, 6570 Sayl Kanunun 9.maddesi gereince szlemelerde kirac aleyhine deiiklik yaplamayaca ngrldnden geersiz olan bu szlemeye dayanlarak yaplan takipte dayanaktan yoksundur gerekesi ile davann reddine karar verilmi, hkm davac vekili tarafndan temyiz edilmektedir. Taraflar arasnda yaplan ( yenilenen )1.01.1998 balang tarihli kira szlemesinin hususi artlar ksmnn 9.maddesinde ... grevi son bulduu takdirde iki ay iinde konutu tahliye edecektir. Konutun tahliye edilmemesi halinde, bu srelerin bitiminden itibaren demekte olduu aylk konut kirasnn 20 ( yirmi )kat kira demeyi kabul ve taahht eder, hkm bulunmaktadr. Sorun szlemedeki bu hkmn ne anlam ifade ettii noktasndadr. Daval ( kirac ), kira ilikisi devam ederken ( yenilenen kira szlemesinde )tahliye taahhdnde bulunmu ve tahliyesini taahht ettii ( szleme sresinin sona erdii )tarihte kiralanan boaltmad takdirde kirann demekte olduu aylk konut kirasnn 20 ( yirmi )kat olarak deneceini de kabul etmitir. Taraflarn serbest iradeleri ile kararlatrdklar bu hkm geerlidir. Baka bir anlatmla kira szlemesinin imzalanmasndan sonra ( yenilenen szlemede) dzenlenmi tahliye taahhd geerlidir. Taahhtle birlikte kabul edilen cezai art da geerlidir. Cezai art, sonradan taraflar arasnda dzenlenmi bulunan tahliye taahhdnn bir meyyidesi niteliindedir. O halde mahkemece BK.nun 161/son madde hkm de gzetilerek bir karar verilmesi gerekirken yazl gerekelerle istein reddi doru grlmemitir (Yargtay 3.HD, 21.05.2001, E.2001/4283, K.2001/4602, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

145

sonucu lojmann tahliyesi aamasnda ortaya kmaktadr. Daha nce ayrntsyla tartld zere, anlan szlemelerin kira tipine ait edimleriyle ilgili uyumazlklarn zel istisnai haller haricinde- kira szlemesi hkmleriyle zmlenmesi gerekir. Sadece hukuk tekniinden deil, ayn zamanda 6570 Sayl GKKun gayrimenkul tahliyesi hakkndaki 7.maddesinin ak emredici hkmnden de ayn sonuca varlabilir. Karardan anlald kadaryla aksini kabul etmek iin istisnai zel bir hal bulunmamaktadr. O halde, Yasann ak hkmne uymak ve i grme edimine ilikin olarak i szlemesi hkmlerini, kira edimine ilikin olarak ise kira szlemesi hkmlerini uygulamak gerekir. Somut olayda yasal tahliye sebeplerinden hibirisi gereklememitir. i de almaya devam ettiine gre lojmandan karlamamas ynnde varlan sonu isabetlidir. Eer ii iten karlm olsayd, artk i grmediinden rayi kira bedelini iverene demesi artyla kira hukukuna gre lojmanda oturmaya devam edebilmesi gerekirdi475. Benzer nedenlerle 23.02.1982 tarihli ikinci kararda, almaya devam eden iinin kendi isteiyle lojmandan kmasnn iverenine szlemeyi hakl nedenle fesih hakk vermedii sonucuna varlmas isabetli olmutur. ki ayr tipe ilikin edimlerin, aka birbirleriyle atmadklar veya taraf menfaatleri asndan adaletsiz sonulara yol amadklar srece ait olduklar tip hakkndaki hkmlere tabi olmas gerekir. te yandan, kendi isteiyle lojmandan karak ayni cret eki olan lojman ediminin aynen ifasn kabul etmeyen iinin, lojmann rayi kira bedelini nakden talep edemeyeceinin de unutulmamas gerekir. 24.06.1992 tarihli kararda varlan olayn tamamen davac kadnn kendi zel durumu ile ilgili olup i ilikisine etkisinin olamayaca yargs zerinde durulmaldr. Bir nceki paragrafta da akland zere, lojmanl i szlemesinde kira edimine kira szlemesi hkmlerinin uygulanmas gerekir. Byle bir yaklamn doal sonucu, i ilikisine ait gelimelerden kira ilikisinin dorudan etkilenmemesidir. Karardan, davacnn kocasnn i artlarnn gerekten aleyhte esasl biimde deitirilip deitirilmedii anlalamamaktadr. Ne olursa olsun szlemeyi fesheden kocann kira ilikisi devam etmeli ve fakat o da iverene lojmann rayi kira bedelini demelidir. Eer istifa eden kocayla lojmanl i
475

Bkz.: nc Blm, I, A, 4, a bal altnda yer alan aklamalar.

146

szlemesi yaplm, baka bir deyile lojman sadece kocaya tahsis edilmi ki karardan yle anlalmaktadr-; ancak davac kadnla normal i szlemesi yaplm ise deiik ihtimallere gre davranlmaldr. Eer koca nceden anlan ie girerek eiyle birlikte lojmanda oturmaya balamsa ve bir sre sonra kadn da ayn iyerinde almaya balamsa lojman davac kadnn ayni cret eki olarak kabul edilemez. Bu durumda kocann rayi kira bedelinin tamamn demesi gerekir. Ancak kar-koca ayn anda iverenin yannda almaya balamlarsa lojmann kt zerinde sadece kocaya tahsisli grnmesi nedeniyle kadnn ayni cretine dhil edilmemesi hayatn olaan akna aykr der. Kanmzca byle hallerde bir dzenleme boluu sz konusudur. zel hukukta lojman tahsisi diye resmi ve uyulmas mecburi bir usul yoktur ve kira hukuku asndan da kira szlemesinin yazl yaplmas zorunlu deildir. O halde koca ile yazl lojmanl i szlemesi yaplmas, otomatik olarak kadn ile yaplan szlemede lojman kullanmnn hesaba katlmad neticesini dourmaz. Somut olayn incelenmesi gerekir: ou zaman byle hallerde her iki ein creti belirlenirken verilen lojman bedeli de hesaba katlr. Gerek durumu her somut olayda hkim takdir edecektir. Karara konu olayda hkimin bu sonuca varmas durumunda baz hukuki sonulara da hkmetmesi gerekir. ncelikle lojmann ayn zamanda davac kadnn da cret ekini tekil etmesi nedeniyle, kocann rayi bedelin tamamn deil payna den ksmn demesi; dier yarsn ise ayn evde yaad ei olan davac kadnn, sre ve bamllk temelinde i grmeye devam etmek suretiyle karlad kabul edilmelidir. Bir dier husus, lojmandan geerli sebep bulunmakszn tahliye edilmesi nedeniyle davac kadnn cretinde ve alma koullarnda esasl deiiklik olumasnn, kadna szlemeyi hakl nedenle fesih hakk vermesi ve bylelikle kdem tazminatna hak kazandrmasdr. Sonu olarak, kocann fesih sonrasnda Ankaraya almaya balamas, rayi bedeli iverene deyerek lojmanda oturmasna engel deildir. Kukusuz, bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk dzeni korumaz (4721 Sayl MK md.2/II): Hibir hukuki yarar olmad halde srf intikam almak iin rayi bedeli deyip lojman bo tutma halinde tahliyeye karar vermek gerekir. Ancak somut olayda kocann ei davac kadn mterek ikametghta oturmaya devam ettiinden byle bir durum da sz konusu deildir.

147

21.05.2001 tarihli karar Yargtayn 3.Dairesince verilmitir. Lojmanl i szlemelerinde kira edimine ilikin uyumazlklarn genellikle i hukuku uyumazlklarna bakan 9.Daire tarafndan zmlendii hatrlandnda, sz konusu kararn nemi artmaktadr. Somut olayda, iveren-kiralayan vakf ile ii-kirac arasnda bir tek karma szleme deil, iki ayr szleme yapld grlmektedir: i szlemesi ve kira szlemesi. Burada kiracnn rayi kira bedelini mi yoksa vakfta almas nedeniyle czi bir bedel mi dedii ak deildir. Rayi kira bedeli dendii kabul olunursa iki ayr szleme bulunduunun kabul dorudur. Ancak czi bir bedel denseydi tek bir karma hukuki ilikiler yumandan bahsetmek ve uyumazl o ekilde zmlemek gerekecekti. Yargtay da iki ayr szleme bulunduunu kabul etmi ve uyumazlk kira szlemesine ilikin olduundan isabetli olarak 3.Daireye gnderilmi ve tamamen kira hukuku kurallarna gre zmlemitir. Belki u noktaya deinilebilirdi: Olaydaki iki szleme bal (birleik) szlemeler olarak deerlendirilebilir miydi? Bal (birleik) szlemeler, en az iki bamsz tipik szlemenin -karakteristik zelliklerini bozmadan- birinin muteberlii dierininkine bal klnarak birletirilmesiyle ortaya karlar476. Kira szlemesinde, kiracnn vakftaki almasnn son bulduu takdirde lojmann da iki ay iinde tahliye edileceinden bahsolunduuna gre tek tarafl bamllk aka taraf iradeleriyle kurulmutur. Ancak yine de hkim, kira szlemesinin feshine ilikin kiracy koruyucu sosyal karakterli hkmlerin, bal (birleik) szlemeler olutuu gerekesiyle dolanlmamasna dikkat etmelidir. Nihayet, iki szleme arasnda kurulan tek tarafl ballk nedeniyle tahliye taahhdnn zgr iradeyle imzalanm olmas hususunun tartmal olabilecei de dnlebilir. Gerekten, i szlemesi kira szlemesine oranla krlgan yapya sahip olup feshi daha kolaydr. szlemesinden kaynaklanan bamllk ilikisi ve iten karlma ihtimali varken taraflarn zgr iradeleriyle tahliye taahhd imzaladklarn sylemek bazen mmkn olmaz; her somut olayda durumun ayrca aratrlmas gerekir. Dolaysyla nne byle bir olay gelen hkimin ncelikle, ii-kiracnn i szlemesinden kaynaklanan bir bask altnda kira szlemesindeki tahliye taahhdn imzalayp imzalamadn aratrmas; byle bir durum varsa tahliye taahhdn geerli kabul etmemesi uygun olacaktr.
476

Bkz.: Birinci Blm, III, A bal altndaki aklamalar.

148

e. Grev Meselesi Hakknda (1) Kararlar Yargtay, lojmanl i szlemelerine ilikin uyumazlklarn ise 5521 Sayl Mahkemeleri Kanunu md.1 uyarnca gre Mahkemesinde zmlenmesi gerektii dncesindedir477. Meselenin K. kapsamnda olup olmamas da nem tadndan, rnein tarm ilerinden saylan iler Mahkemesinin grevi dnda kalacaktr. Ancak bir tavuk iftliinde alan ii sadece tavuklarn bakm ile uramayp ayn zamanda bekilik veya ofrlk benzeri iler de gryorsa o zaman uyumazln zmnde Mahkemesinin grevli olacann kabul gerekir478. (2) Deerlendirme 09.06.1966 Tarihli kararda, i szlemesi gerei olarak iiye verilen konutun kira bedeline ilikin uyumazlklarn 5521 Sayl md.1uyarnca Mahkemeleri Kanunu Mahkemesince zmlenmesi sonucuna varlmas konusunu

tartmaya amak yararl olabilir. Lojmanl i szlemesi bire bir tipik edimli (ift tipli) bir karma szleme olup i szlemesinden baka bir eydir. Anlan szlemede yer alan sre ve bamllk temelinde i grme edimine ilikin uyumazlklarn konunun uzman olan Mahkemesince zmlenmesi hem akla hem de yasaya uygundur. Ancak, kanmzca kira edimine ilikin uyumazln istisnai durumlar
Uyumazlk ii ile iveren arasnda ve i szlemesinin gerei olarak iiye verilen konutun kira bedeline ait olup, 5521 sayl Mahkemeleri Kanununun 1. maddesine gre, i mahkemesinin vazifesi dhilindedir. Mahkemenin grevsizlik ynnden dava dilekesinin reddine karar vermesi yanl ise de; davann reddi, sonucu itibariyle doru olduundan hkmn onanmas gerektir (Yargtay 9.HD, 09.06.1966, E.1966/5311, K.1966/5037, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 478 yeri tavuk iftlii olup dosya ieriine gre davacnn tavuklarn bakm, yetitirilmesi gibi ileri yapt ve iveren tarafndan tahsis edilen konutta yatp kalkmakta olduu anlalmaktadr. ayet ii salt tavuklarn bakm ve yetitirilmesi ile grevli ise o takdirde 1475 sayl i kanunun 5. maddesinin 2. bendi kapsamnda bir iyerinde alt sz konusu olur ki byle bir durumda i kanunu hkmleri uygulanamaz. Bunun sonucu olarak da Mahkemesi bu davay grmeye grevli olmad iin dava dilekesinin grev ynnden reddine karar vermek gerekir. Davac kimi tarm iileri ile birlikte ayrca bekilik, ofrlk gibi ileri de yrtmekte ise bu durumda karma nitelikte iler sz konusu olduundan Mahkemesinin grevli olduu dnlr. Dosya ierii grev bakmndan bir karar vermeye elverili deildir. Bu itibarla konu ayrntl bir inceleme ve aratrmaya tabi tutularak hsl olacak sonuca gre bir karar verilmelidir (Yargtay 9.HD, 11.06.1999, E.1999/7453, K.1999/8801, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); ; Ayn ynde bkz.: Yargtay 9.HD, 25.02.1999, E.1999/1219, K.1999/3616, Mnir Ekonomi, Yargtayn Hukukuna likin 1999 Yl Emsal Kararlar, KAMU- Yayn, Ankara, 2002, s.37.
477

149

haricinde- kira szlemesine ilikin hkmler uygulanarak zmlenmesi gerekir. Byle bir uygulama ise Mahkemesinin grev alanna girmemektedir. Mahkemeleri Kanunu md.1 uyarnca Mahkemeleri Kanunu'na gre ii saylan kimselerle () iveren veya iveren vekilleri arasnda i akdinden veya Kanunu'na dayanan her trl hak iddialarndan doan hukuk uyumazlklarnn zlmesi ile grevlidir. 4857 Sayl Kanunu md.2de de ii bir i szlemesine dayanarak alan gerek kii olarak tanmlanmaktadr. Oysa ii-kirac, katksz bir i szlemesine deil lojmanl i szlemesine dayanarak alan kiidir. i-kirac bir ynyle sre ve bamllk temelinde i grme edimini ifa ettiinden, i hukukuna ilikin talep ve uyumazlklarda i mahkemesinin yetkili olmas normaldir. Hatta lojmann bir ayni cret eki olarak i hukukuna ilikin tazminat hesaplarnda479 dikkate alnmas gerekli haller de Mahkemesinin grevindedir. Ancak uyumazln lojmann kullanmn yani kira szlemesini ilgilendirdii tahliye veya rayi bedelin tespiti hallerinde kanmzca HUMK md.8 uyarnca Sulh Hukuk Mahkemesinin yetkisinin kabul gerekir. B. Bire ok Tipik Edimli ( kiz-Kombine) Karma Szlemelere rnek: i Avukatlk Szlemeleri 1. Genel Olarak Avukatlarn sre ve bamllk temelinde i grmeyi stlendikleri szlemeler hayli yaygn olmakla birlikte, hukuki adan akademik planda yeterince incelenmemitir. Oysa konu hukuki zellikleri itibariyle ilgin, ok kiiyi ilgilendirmesi dolaysyla nemli ve badamas g farkl statleri bnyesinde birletirmesi itibariyle karmaktr. Belirtilen zellikleri nedeniyle anlan szlemenin, bal bana bir doktora almasnn konusunu tekil edebilecek kapsama sahip olduunu sylemek yanl olmaz. Ancak almamzda ama i hukukuyla balantl isimsiz szlemeleri btnsel bir ereve iinde rneklerle incelemek olduundan, konunun ayrntsna fazla girilmeyecektir.

479

rnein kdem tazminatnn hesabnda Mahkemesinin lojmann rayi bedelini tespit etmesi gerekir.

150

Yukarda aklanan nedenlerle takip eden ksmda nce ii avukatlk, ii avukatlk szlemesi, ii avukatlk ilikisi terimlerinin tercih edilme nedenleri aklanarak kavramlar ksaca tanmlanacaktr. Sonrasnda, ii avukatlk szlemesinin tip tayin edici unsurlarndan birini tekil eden avukatlk szlemesi tanmlanarak hukuki nitelikleri ortaya konulacaktr. Ardndan, ii avukatlarn sre ve bamllk temelinde i grmeyi stlendikleri szlemelerin hukuki zelliklerinin incelenmesine geilecektir. Nihayet, anlan szlemelere hangi tipe ait hkmlerin uygulanaca meselesine Yargtay kararlar da dikkate alnarak zm aranacaktr. 2. Terim Tartmas ve Kavramlar Baka bir avukatn yannda alan avukatlar, ekonomik, sosyal ve hukuki durumlar itibariyle genellikle ii avukat olarak adlandrlmaktadr480. zel hukuk tzel kiilerinde sre ve bamllk temelinde i gren avukatlarn durumu da benzerdir ve onlar hakknda da ii avukat deyiminin kullanld grlmektedir481. Her iki kategorideki ii avukatlarn ortak zellikleri, baroya kaytl olmalar, kendine ait brolarnn olmamas, bamsz olmamalar, gelir vergisi mkellefi olmamalar, Sosyal Sigortalara kaytl ii olarak i grmeleri ve mesleki kimliklerinin n planda olmamas olarak zetlenebilir. Baka bir avukat yannda alan ii avukatlarn farkl olarak, ounlukla mvekkilden vekletname almakszn yetki belgesiyle resmi mercilerde i takip ettii, iveren avukatn talimat dorultusunda durumalara girdii ve genellikle sigorta primlerinin ii asgari creti zerinden dendii gzlemlenmektedir482. Bir gre gre, tm almasn tek bir iverene hasretmeyen ve ayrca bamsz brosu da bulunan avukatlar, ii avukatlar kavramnn dnda tutulmal ve bunlarn iverenleri ile aralarnda kurduu iliki serbest avukatn i ilikisi olarak
480

Gne Grseler, Bir Avukat Yannda Aylkl Olarak alan Avukatn Durumunun Avukatlk Yasas Asndan Deerlendirilmesi, Trkiye Barolar Birlii Dergisi, Say:63, Mart/Nisan 2006, s.67; Figen Erbek, Kimseden ekmedim Avukatlardan ektiim Kadar, Gn Aylk Hukuk Dergisi, Say:26, Nisan 2005, http://www.gunisigihukuk.com/kimsedencekmedimavukatlar.html, 10.10.2006. 481 K.Ahmet Sevimli, Yargtayn Serbest Avukatlarn da Szlemesiyle alabileceini Tespit Eden Karar ve Sonular zerine, Legal Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Dergisi, Say:3, 2004, s.973. 482 Grseler, a.g.e., s.67 68.

151

nitelenmelidir483. Ancak almada, bamsz brosu olduu halde bir iveren yannda sre ve bamllk temelinde i gren avukatlarn, ksmi sreli de olsa ii sfatn tamalar nedeniyle ii avukat kavram iinde incelenmesi tercih edilmitir. te yandan stanbul Barosunca hazrlanan 30.03.2005 tarihli Gerekeli Avukatlk Kanunu Deiiklik Tasar Taslanda sre ve bamllk temelinde i gren avukatlar iin bal (baml alan) avukat, bunlarn iverenleriyle aralarndaki hukuki iliki iin baml avukatlk ilikisi ve i grdkleri szleme iin avukatlk i szlemesi terimleri nerilmektedir484. Bamllk, baka kimseler yannda alan avukatlarla iverenleri arasndaki ilikinin i szlemesi boyutunu tek bana tanmlamaya yetmemektedir; i ilikisinde sre unsuru da nem tamaktadr. O nedenle sre ve bamllk temelinde i gren avukat iin ii avukat ve ii avukatla ivereni arasndaki hukuki iliki iin ii avukatlk ilikisi terimleri kavram daha iyi karlayacaktr. Avukatlk i szlemesi terimi ise olmas gereken anlamnda daha uygun olmakla birlikte, hukuken ve sosyolojik olarak gnmzdeki durumu tam olarak tespit eden ifadenin ii avukatlk szlemesi olduu dnlebilir. i avukatlarn sre ve bamllk temelinde i grd szlemelerde ekseriyetle hem i szlemesine hem de avukatlk szlemesine ait edimlere rastlanmaktadr. szlemesi nceki blmlerde incelenmiti485. zleyen balkta avukatlk szlemesi de tanmlanarak, konuyla ilgisi olduu lde hukuki zelliklerinden bahsolunacaktr.

483 484

Sevimli, a.g.e., s.973 974. stanbul Barosu, Gerekeli Avukatlk Kanunu Deiiklik Tasar Tasla - 30.03.2005, stanbul Barosu Eriim Sayfas, , http://www.istanbulbarosu.org.tr/baromeclik/sem.doc, 09.10.2006, s.20; Ayn ynde bkz.: Kemal Ayta, Avukatlk Nereye Gidiyor? , Gn Aylk Hukuk Dergisi, Say:16, Haziran 2004, http://www.gunisigihukuk.com/avukatliknereye.html, 10.10.2006. 485 Bkz.: kinci Blm II numaral balk vd.ndaki aklamalar.

152

3. Avukatlk Szlemesinin Tanm ve Hukuki Nitelikleri Avukatlk szlemesi kavram retide yaygn olarak dile getirilse de 1136 Sayl Avukatlk Kanununda 02.05.2001 Tarihli ve 4667 Sayl Kanunla yaplan deiiklik ncesinde herhangi bir yasada aka yer almamaktayd ve isimsiz bir szleme olarak grlmekteydi486. Yaplan deiiklik sonrasnda 1136 Sayl Yasann eskiden avukatlk creti olan on birinci ksm bal avukatlk szlemesi olarak deitirilmi, eskiden avukatlk cretinin serbeste kararlatrlmas olan 163.madde bal ise avukatlk szlemesinin kapsam olarak belirlenmitir. Bylelikle, aka tanmlanmasa bile szlemenin kapsam ve baz zellikleri ortaya konulmutur ve artk avukatlk szlemesi isimli bir szleme tipidir. Sz konusu tipletirme 2001 ylnda yaplm olmasna karn, 1990l yllarn bandan bu yana eitli tasarlarla gndeme gelen tartmalar sonucunda ortaya km bilinli bir tercihtir487. Ancak, avukatlk szlemesi yasada isimlendirilse bile bilinli olarak aka tanmlanmam olup, Avukatlk Yasasnda da Borlar Kanununda da ayrntya
486 487

Nejat Aday, Avukatlk Hukukunun Genel Esaslar, 2.Bask, Beta Basm, stanbul, 1997, s.89; zcan Gnergk, Avukatlk Szlemesi, Sekin Yaynevi, Ankara, 2003, s.27. Y MAYAnn 1993 Tarihli bir toplantda syledikleri bu anlamda fikir verici olabilir: Gerekten, () sanayilemenin artk dnemini bitirdii, iletiimin younlat, ilikilerin karmaala dnt dnyamzda Borlar Kanununun klasik tipleri sorunlar zmekte yetersiz kalm, yeni tiplerin ortaya kmas zorunluluu domutur. Bizlerden nce mimarlar Trk Hukukunda Mimarlk Szlemesi ad altnda yeni tip ihdasn baarmlardr dahi. Bu yasa almalarnda avukatlk szlemesi diye yine bir tip ortaya kt. Bu bir zihin sporunun yahut sadece bir basit dncenin rn deil, temeli olan bir model durumundadr. Bizim avukatlk Yasas bir takm hkmleriyle zaten Borlar Kanununun veklet akdindeki sistematikten tamamen ayrlm durumdadr. Ne var ki Yasada zel bir kural olmad iin Borlar Kanununun avukatln ilevi ile zen ykm ile badamad bir takm hkmleri yargda, ilikilerimizde, sorunlarn zmnde aynen kullanlageliyordu. te bu nedenle avukatlk szlemesi yeni bir tip olarak ortaya kt (Ahmet yimaya, Ankara Barosunca dzenlenen Avukatlk Yasa Tasars Hakkndaki 11.03.1993 ve 12.03.1993 gnl toplantlarn bant zmnden, Ankara Barosu Dergisi, 1993/3, s.401den aktaran: Nazif Kaak, Yarg Kararlaryla Avukatlk Kanunu ve lgili Mevzuat, Sekin Yaynevi, Ankara, 2001, s.542); Yargtay da ayn yl verdii kararlarda avukatlk szlemesi ifadesini kullanyordu: Taraflar arasndaki tarihsiz veklet szlemesinin 1.maddesiyle davac avukatn, daval irketin stanbul ilinde alacak btn kazai, idari davalarla vergi ihtilaflarn ve icra muamelelerini vekletnamesindeki yetki dhilinde takip edecei ve hukuki istiareye lzum grlen durumlarda dncelerini bildirecei ngrlm ve bu iler karl davacya serbest meslek makbuzu karl maktu cret denecei ve yine mahkeme ve icra dairelerince takdir edilecek veklet cretinin avukata ait olaca kabul edilmitir. Szleme bu ierii itibariyle avukatlk szlemesidir. Szlemenin nitelik ve kapsam davac vekilin hukuki yardm davalya baml olarak devamn srdrmeyip bu edimini ifada avukat olarak bamsz olaca gz nnde tutulduunda bu tr davalarda zm yeri Mahkemeleri olmayp genel mahkemeler olduunda kuku ve durumaya yer olmamaldr (Yargtay 13.HD, 22.04.1993, E.1993/2218, K.1993/3444, Eraslan zkaya, Veklet Szlemesi ve Ktye Kullanlmas, 2.Bask, Sekin Yaynevi, Ankara, 2005, s.104 - 105).

153

girilmemesi nedeniyle, birok ynden reti ve yargnn yorumlarna braklm durumdadr488. Szlemenin oluum srecinde yararl olaca dncesiyle yasal bir tanmlama yaplmamsa da uygulamada yeknesakln salanmas asndan yasal bir tanm yararl olabilirdi489. Avukatlk Yasas md.163e gre, avukatlk szlemesinin serbeste dzenlenmesi gerekir. Szleme edimleri, avukatn belli bir hukuki yardmda bulunmas karlnda, dier tarafn belli bir mebla yahut deeri yerine getirmesi olarak belirtilmitir. Eer szleme yazl ekilde yaplmamsa genel hkmlere gre ispatlanacaktr. Szlemenin yasaya aykrlk tamayan artlara balanmas mmkn olup, ngrlen avukatlk cretinin 1136 Sayl Yasada belirtilen tavan amas durumunda akit anlan tavan miktarnda geerli olacaktr. fa edilmi szlemenin geersizlii ileri srlemeyecei gibi yokluk halleri hari, avukatlk szlemesinin bir hkmnn geersizlii, avukatlk szlemesinin tmn geersiz klmayacaktr. Yasadaki kapsamdan yola karak GNERGK avukatlk szlemesini, avukatn belli bir hukuki yardmda bulunmay stlendii, taraflarca cret alnmamas kararlatrlmad srece avukatn crete hak kazand i grme borcu douran bir szleme olarak tanmlamaktadr. Yazara gre anlan szleme, meslee hkim olan kamusal kurallara ramen maddi hukuka tabi bir zel hukuk ilikisidir490. ZKANa gre avukatlk szlemesi, veklet verenin yerine getirilmesini arzulad avukatlk hizmetini ortaya koyan ve avukatn da mvekkiline kar erevesi dhilinde faaliyette bulunmay bir cret karl taahht ettii ivazl bir szlemedir491. GNERe gre avukatlk szlemesi, baro levhasna yazl olup, mesleini serbest olarak yapan avukat ile i sahibi arasnda batlanan, hukuki ilikilerin dzenlenmesini, hukuki sorun ve uyumazlklarn zmlenmesini konu edinen, tam iki tarafa bor ykleyen bir szlemedir492.
488

Meral Sungurtekin zkan, Avukatlk Meslei, Avukatn Hak ve Ykmllkleri, 2.Bask, Bar Yaynlar (Faklteler Kitabevi), zmir, 1999, s.147; Gnergk, a.g.e., s. 28. 489 Semih Gner, Avukatlk Hukuku, 2.Bask, Ankara Barosu Yaynlar, Ankara, 2003, s.196. 490 Gnergk, a.g.e., s.46, 21. 491 zkan, a.g.e., s.147. 492 Gner, 2003, s.197.

154

Avukatlk szlemesinin esasl edimleri, cret ile avukatn avukatlk tekeli kapsamna giren bir hizmet yerine getirmesi olarak ayrtrlabilir493. Sz konusu hizmetlerin kapsam bir hayli genitir. Mvekkilin resmi merciler nnde temsilinden, hukuki ilikilerin dzenlenmesine yardmc olmaya; bir szleme veya vasiyet metninin hazrlanmasndan resmi sicil kaytlarnn incelenmesine, yazl veya szl danmaya kadar birok faaliyet avukatlk mesleinin konusunu tekil eder494. Avukatlk szlemesinin taraflar olan avukat ile mvekkili arasndaki iliki Trk olarak Hukukunda
495

genel akdin,

olarak genel

birok

yazarca

veklet

ilikisi

olarak 386

nitelenmektedir

. Mesela TRKER, 1136 Sayl Yasada avukatlk szlemesi kurallar Borlar Kanununun

adlandrlan

398.maddelerinde, zel kurallar ise Avukatlk Yasasnn 163 166.maddelerinde dzenlenen veklet szlemesi olduunu belirtmektedir496. GKCAN ise geni anlamyla veklet akdi Borlar Kanununda dzenlenmekle birlikte avukatla ilikin zel grnmlerinin Avukatlk Yasasnda dzenlenerek bylelikle isimlendirildiini vurgulamaktadr497. Bu noktada, avukatlk szlemesinin veklet akdinin zel bir tr olarak kabul edilmesi gerektii ynndeki grlerin ayrntsna girmek gerekmektedir. Anlan grler uyarnca avukatlk szlemesi, avukatn ykmlenebilecei iler ve alma alan asndan veklet akdini zel bir ekilde belirler498. Dolaysyla Avukatlk Yasasndaki dzenleme ve zellikle de sk sk veklet teriminin kullanlmas dikkate alndnda, avukat ile i sahibi arasndaki ilikinin veklet ilikisinin zel bir tr olduunu sylemek kolaylar. Hatta mukavele veya teaml varsa vekil, crete mstahak olur eklindeki BK md.386/III hkm de aslnda ayn sonuca kmaktadr: Avukatlk szlemesinde cretin esas olduuna, cret kararlatrlmasa dahi asgari cret tarifesi uygulanacana ilikin
Aday, a.g.e., s.95. zkan, a.g.e., s.152 -153. 495 Gnergk, a.g.e., s. 22. 496 Fuat Trker, Avukatlk Szlemesi, Avukatlk creti, Bunlardan Doan htilaflar zm Usul, Eskiehir Barosu Dergisi, Say:1, Nisan 2003, s.29, http://www.eskisehirbarosu.org.tr/d1.pdf# search=%22%20%22avukatl%C4%B1k%20s%C3%B6zle%C5%9Fmesi%22%20filetype%3Apdf %22, 26.09.2006. 497 Hasan Tahsin Gkcan, Aklamal Avukatlk Yasas, Sekin Yaynevi, Ankara, 2001, s.284. 498 Feridun Mderrisolu, Avukatlkta Vekalet ve cret Szlemesi, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1974, s.19.
494 493

155

Avukatlk Yasas md.163 vd. hkmleri ile genel nitelik tayan Borlar Kanunu hkmnde yer alan teaml art hem de yasal dzeyde- yerine getirilmitir499. Nihayet, anlan grlere gre, veklet akdi ile avukatlk szlemesine farkl hkmler uygulanmas, Borlar Kanunundaki hizmet akdi ile Kanunundaki i (hizmet) szlemesine farkl hkmler uygulanmas durumu ile benzeir. Bilindii zere Borlar Kanunundaki hizmet akdi ile Kanunundaki i (hizmet) szlemesinin ayn kavram ifade ettii n kabul zerinde uzun zaman nce uzlaya varlmtr ve bu da avukatlk szlemesinin veklet akdinin zel bir tr olarak kabul edilmesi ynndeki grleri destekler500. Bununla birlikte baz durumlarda yukarda belirtilen niteleme eksik kalabilmektedir. rnein Avukatlk Yasas md.35/I uyarnca kanun ilerinde ve hukuki meselelerde mtalaa vermek () yalnz baroda yazl avukatlara aittir. Bir avukatn sadece bir tek hukuki mtalaa hazrlamak zere bir kimseyle anlamas durumunda veklet ilikisinin var olduu kabul edilecek midir501? Ya da Avukatlk Yasas md.12/cde, zel hukuk tzelkiilerinin hukuk mavirlii ve srekli avukatl ile bir avukat yazhanesinde cret karlnda avukatlk yapmann avukatlkla badaabilen ilerden olduu aka belirtilmitir. Bir irkette sre ve bamllk temelinde i gren avukat ile alt irket arasnda saf bir vekil mvekkil ilikisinden bahsolunabilir mi? Nihayet, kendi brosunda bamsz olarak alt halde, aylk belirli bir cret karlnda bir irketin hukuki ilerini yrten ve hukuki danmanln yapan bir avukatla irket arasndaki ilikinin niteliinde hangi szleme tipi ar basmaktadr? Sorular oaltlabilir. Avukatlk ile vekletin birbirleriyle i ie girmi kavramlar olduu tartmaszdr. Nitekim Avukatlk Yasasnn baz maddelerinde halen veklet ifadesine yer verilmektedir502. Ancak avukatlk ilikisi ayrtrldnda, avukatlk szlemesinin veklet akdinden daha geni kapsaml olduu ortaya kmaktadr.
499

Sevimli, a.g.e., s.970 971; ZKAN bu nedenle avukatlk szlemesinin ivazl vekalet szlemesi olarak nitelendirilebileceini belirtmektedir (zkan, a.g.e., s.156). 500 Sevimli, a.g.e., s.970. 501 Bu konuda eser szlemesinin de sz konusu olabilecei ynnde eitli tartmalar iin bkz.: Gnergk, a.g.e., s. 24 vd. 502 rnein md.39, 41, 42, 54, 56, 162, 164 vs.

156

Gerekten, veklet ilikisi avukatla mvekkil arasndaki bir i iliki iken503 temsil ilikisi nc kiilerle yaplan ilikilerde sz konusudur ve d ilikiye dairdir. Veklet ile temsil, karlatrlmas g iki ayr messesedir: Birincisi bir szleme tipi iken ikincisi tek bana hukuki ilem olduu tartmal olan bir yetkidir. Dolaysyla bir kimse vekil olduu halde mvekkilinin temsilcisi olmayabilir504. Avukatlk szlemesinde ise her iki messesenin bir arada bulunmas mmkndr. te yandan, avukatlk szlemesi artk tipik bir akit olduundan dolay, ne adi veklet szlemesi, ne eser szlemesi ne de kendine zg bir szleme olduunu sylemek mmkndr. Kukusuz, yasal dzenlemede bilinli olarak nemli boluklar braklm olmas nedeniyle, boluk bulunan hallerde, uygun den tipik szleme hkmlerinin kyasen avukatlk szlemesine uygulanmas gerekir505. Ancak, yine de avukatlk ilikisinin veklet ilikisinin zel bir tr olduunu sylemek, Borlar Kanununun zel ksmnda zel ve tipik bir szleme olarak dzenlenen veklet akdine tadndan daha fazla anlam yklemek olacaktr. Avukatlk Yasasnn birok yerinde veklet kelimesinin kullanlmas normaldir. nk, hem avukatlk szlemesinin yasaya girene kadar kendine zg, yasaya girdikten sonra ise tipik bir szleme olarak kabulnden nce yerlemi alkanlklar vardr; hem de gerekten avukatlk ilikisinde edimlerin bir ksm veklet szlemesiyle rtmektedir. Teaml halinde crete hak kazanlaca yolundaki BK md.386/III hkm gereinin Avukatlk Yasasyla yerine getirildii yolundaki gr iin ise u denilebilir: Avukatlk szlemesinin veklet szlemesindeki gibi cretsiz yaplamamas, szlemenin tam iki tarafa bor ykleyen bir szleme olmas nedeniyledir506. Dolaysyla avukatlk szlemesinin veklet szlemesinden fark sadece cretin zorunlu olmas noktasnda deildir. Bata yksek dzeydeki zen borcu olmak zere, zellikle kamu meslei zelliine ve meslek kurallarna ilikin birok fark mevcuttur.

Veklet, bir akittir ki onunla vekil, mukavele dairesinde kendisine tahmil olunan iin idaresini veya takabbl eyledii hizmetin ifasn iltizam eyler (BK md.386/I). 504 Aday, a.g.e., s.90 92. 505 Gnergk, a.g.e., a.29. 506 Veysel Bapnar, Vekilin (Avukatn, Hekimin, Mimarn, Bankann) zen Borcundan Doan Sorumluluu, 2.Bask, Yetkin Yaynevi, Ankara, 2004, s.98.

503

157

Ayrca, avukatlk szlemesi veklet akdi ikilemi, hizmet akdi i (hizmet) szlemesi ikileminden baka bir eydir. Hizmet akdi ile i (hizmet) szlemesi terimleri, -baz durumlarda farkl yasalara tabi olmakla birliktekkeninde ayndrlar. Birisinin iine baka bir szleme ilikisine ait edim karmamtr. stelik, yeni Borlar Kanunu Tasarsnn altnc blmnn balnn hizmet szlemeleri olmas, tasarnn yasalamas halinde hizmet szlemesi i szlemesi terimleriyle farkl kavramlarn ifade edildii hakknda yeni bir takm tartmalarn ortaya kmasna yol aabilir507. Nihayet, Avukatlk Yasasnda dzenlenen avukatlk szlemesinin baz grnmlerinde, veklet akdi dnda baka szleme tiplerine ilikin bir takm edimler ortaya kabilmektedir. rnein, yarg yerlerinde mvekkili temsil etmede hem veklet szlemesi unsuru, hem de bir szleme olduu dahi tartmal olan temsil sz konusudur. lk defa karlalan bir kimse iin cret karl bir hukuki mtalaa hazrlanmas ise eser szlemesi olarak deerlendirilebilir. Eer avukat sre ve bamllk temelinde i gryorsa i szlemesine ilikin edimlerden de bahsedilebilecektir. Ayrca, tm bu edimlerin ifasnda avukatn meslek kurallar gibi- bir takm kamusal nitelikli kurallarla da snrl olduunu unutmamak gerekir. zetle avukatlk szlemesinde veklet szlemesinin zel bir trnn dzenlenmesi deil, deiik tipte edimlerin kamusal kurallarla harmanland bir szlemenin yasayla tannmas sz konusudur. 4. i Avukatlk Szlemelerinin Hukuki zellikleri a. Genel zellikler Avukatlk Yasasnda zel hukuk tzelkiilerinin hukuk mavirlii ve srekli avukatl ile bir avukat yazhanesinde cret karlnda avukatlk yapmak, -kural olarak bamsz olan- avukatlk meslei ile birlemesi mmkn bir i olarak tanmlanmtr (md.12/c). Madde metninden de anlald zere, avukatlarn sre ve bamllk temelinde i grmeyi stlendikleri szlemeler balca iki ekilde
507

Bkz.: kinci Blm, II, A bal altndaki aklamalar.

158

karmza kmaktadr: zel hukuk tzel kiilerinde alma ve bamsz bir avukat ya da avukatlk ortakl- yannda alma. Memur statsnde grev yapan avukatlarn hukuki durumu konu dnda kalmaktadr. Ayn ekilde Avukatlk Yasas md.11 ve md.12/C uyarnca avukatlarn gerek kiilerin yannda sre ve bamllk temelinde almas yasak olduu iin508, bylesi alan avukatlarn durumlar da incelenmeyecektir. Bir gre gre ii avukatlar, avukatlk ve i szlemelerinden oluan bir atipik (birleik) szlemeyle alrlar ve belirtilen szlemede baskn unsur i szlemesi olup, uyumazlklarn atipik szlemelerdeki uyumazlklarn zmne ilikin kurallarla zmlenmesi gerekir509. Kanmzca, ii avukatlk szlemesinin atipik (isimsiz) bir akit olduu aktr. Ancak, bal (birleik) szlemelerin isimsiz (atipik) bir szleme olarak nitelenmesi mmkn olmad gibi, ii avukatlk szlemelerini de bal (birleik) szlemeler grubuna sokmak kolay deildir. Bal (birleik) szlemeler ile karma szleme kavramlar arasndaki snrlar bazen belirsiz olabilmekle birlikte, burada birbirinden ayr telakki edilebilecek, karakterleri bozulmam ve muteberlikleri birbirine bal iki szleme bulunmamaktadr. Aksine ortada edimleri birbirine yumak gibi karp btnlemi tek bir szleme vardr ve asli unsurlar aadaki gibi ayrtrlabilir:

veren Edimi

i Avukat Edimleri Avukat Sfatyla Mvekkili Temsil Etme (Avukatlk Szlemesine likin

cret (Tip Asndan Zaruri Unsur)

Tip Tayin Edici Unsur)

Sre ve Bamllk Temelinde Grme ( Szlemesine likin Tip Tayin Edici Unsur)

Yukardaki emaya bakldnda bir an iin, tip asndan zaruri unsur olan cretin likit bir bor olduu ve farkl tiplere ait edimler nispetince rahatlkla
508 509

Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.499. Sevimli, a.g.e., s.976.

159

blnebilecei,

bylelikle

ortaya

bal

(birleik)

szlemeler

kabilecei

dnlebilir. Ancak uygulamada bir ii avukatn hangi edimi iin ne kadar cret aldnn ayrtrlmas ou zaman mmkn deildir. Resmi mercilerde takip ettii iler iin asgari cret tarifesinde yer alan cretleri ayrarak kalannn i szlemesine ait olaca da sylenemez. nk zaten ii avukatn altrlma nedeni, ou zaman irketlerin tek tek veklet cretleri demeleri halinde oluacak fazla maliyetten kanmak istemeleridir. Bu yzdendir ki Trkiye Barolar Birliince hazrlanan Avukatlk Asgari cret Tarifesinin510 1. Ksmnn 4. Blmnde, Kamu Kurum ve Kurulularyla zel Kii ve Tzel Kiilerin Szlemeli Avukatlarna deyecekleri Aylk Avukatlk creti 600.00 YTL olarak belirtildikten sonra, Takip edilen dava, takip ve ilerde tarifeye gre hesaplanacak vekalet creti yllk avukatlk cretinin zerinde olduu takdirde aradaki eksik miktar avukata denir hkm eklenmitir. O nedenle, sre ve bamllk temelinde i gren ii avukatlarn bire ok tipik edimli (ikiz - kombine) karma szleme ile altklar sonucuna varmak daha akla yakndr. Ayn sonuca baka bir yol izlenerek de varlabilir. Avukatlk Yasas md.12/c uyarnca zel hukuk tzelkiilerinin hukuk mavirlii ve srekli avukatl ile bir avukat yazhanesinde cret karlnda avukatlk, avukatlkla birleebilen ilerdendir. Sre ve bamllk temelinde i grmek avukatlk niteliini ortadan kaldrmamakta; tersine belirtilen iin avukatlkla birletii yasal dzeyde kabul edilmektedir. Avukatn i szlemesiyle almas, kamusal niteliklere sahip avukatlk mesleini yerine getirmesine yeterli olmadndan, avukatla ivereni arasnda bir de avukatlk ilikisi kurulur ve bylelikle ortaya bir karma szleme kar. Aradaki ilikinin avukatlk ksmnn szlemesel kayna i szlemesi olmayp akde karma zelliini veren avukatlk szlemesidir511. Hatta bir adm ileri gidilerek, avukatlarla i szlemesi yaplma nedeninin, ou zaman bir avukatlk ilikisi kurulmas olduu ve i ilikisinin avukatlk ilikisinden kaynaklanan hak ve ykmllkleri tamamyla bastramamas gerektii de sylenebilir. Eklemek gerekir ki sre ve bamllk temelinde i gren ii avukatlarn iverenleriyle olan szlemelerinde, i szlemesi veklet akdi ile deil avukatlk szlemesi ile karma szleme ilikisine girer.
510 511

Resmi Gazete, Say: 26375, Tarih: 13.12.2006. stanbul Barosu, a.g.e., s.20.

160

b. zel Hukuk Tzel Kiilerinin Yannda alan i Avukatlar i avukatlarn zel hukuk tzel kiilerinin yannda sre ve bamllk temelinde i grmesi durumunda ortada Avukatlk Yasas anlamnda tam bir avukatlk szlemesi bulunduundan sz edilemez. Byle hallerde avukatn bamszlnn byk lde azald ve meslek kurallarna riayetle snrl bir hale geldii sylenebilir. Ayrca normalde mvekkilce verilen her bir i ayr avukatlk szlemesinin konusunu tekil ederken, sre ve bamllk temelinde i gren avukat belli bir sre iinde rutin olarak verilen ileri yapar. Bununla birlikte iverenin avukata hukuka aykr talimat verme hakknn bulunmamas gerekir512. te yandan, zel hukuk tzel kiilerinin i szlemesiyle avukat istihdam edebilmelerinin evrensel anlamda kabul edilen avukatlk meslek kurallar ile ne derece badatnn da sorgulanmas gerekir. LHAN, Baro ve Avukatlk Yasas dnda, genel hiyerari kurallar iinde baml avukatl, avukatln temel nitelii olan savunma bamszl ile badatrmann kolay olmadn hakl olarak vurgulamaktadr513. rnein Avrupa Birlii lkelerinde irketlerin avukat istihdam etmesi mmkn deildir: irket hukukusu514 altrabilirler. Sz konusu irket hukukular, davalara girmek bata olmak zere baz nemli avukatlk yetkilerini kullanamazlar. nk avukatlar gibi bamsz deillerdir: Mvekkillerini seemez, cretlerini belirleyemez, davann safahatna serbeste karar veremez ve grdkleri davay brakamazlar. Grev tanmlar da bambakadr. Bir irket hukukusunun asli grevi, irket ilerinde hukuki bir ihtilafla karlalmasnn nne gemektir. htilaf ktktan sonra ise bamsz avukatlk brolar devreye girecek, olas davalar onlar

512 513

Gnergk, a.g.e., s.30 31, 45. Cengiz lhan, Ksaca lkemizde Avukatlk, Avukatln Dn, Bugn ve Yarn Paneli, zmir Barosu, 5 Nisan 2004, zmir, Trk Hukuk Sitesi, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_133.htm, 26.09.2006. 514 Kavram ngilizcede irket hukukusu (company lawyer), Franszcada ise iletme hukukusu (juriste dentreprise) olarak gemektedir.

161

yrtecektir515. irket hukukularnn barolara kayt olmas genellikle mmkn deildir; kimi lkelerde bunlara zel ayr mesleki kurulular oluturulmutur516. irket hukukuluu messesesi, Trk Hukuk sistemine henz yabanc bir sistem olduu gibi ayn zamanda mevzuata da aykr dmektedir. Gerekten, Avukatlk Yasas md.35/I uyarnca kanun ilerinde ve hukuki meselelerde mtalaa vermek () yalnz baroda yazl avukatlara aittir517. O nedenle, baroya kaytl olmayan bir kimsenin irketlerde hukuk maviri olarak sre ve bamllk temelinde i grmesi yasal anlamda mmkn deildir. Ancak, uygulamada ok sayda avukatn yasaya aykr olarak baroya kaytl olmakszn irketlerde altklar da gzlemlenmektedir518. c. Baka Avukat veya Avukat Ortaklklar Yannda cretli Olarak alan i Avukatlar Baka avukat yannda alan ii avukatlarn zel durumlarndan da sz etmek gerekir. zel hukuk tzel kiilerinde alan avukatlarn hukuki durumu asndan anlan kiiliin irket, kooperatif veya dernek olmas fark etmemektedir. Ancak, zel hukuk tzel kiisinde i grme ile bamsz avukat yannda i grme
515

516

517

518

Erkan Acar, Avukatlarmz AB Standartlarna Uymuyor, Avrupa Birlii Barolar Konseyi Trkiye Temsilcisi Belks Baysal ile Rportaj, Aksiyon Dergisi, Say:582, 30.01.2006, http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23274, 08.09.2006. rnein Belikada irket hukukularnn sicilini tutmak, hukuki bilgisini gelitirmek ve meslek kurallarn belirlemek benzeri bir dizi ilevi yerine getirmek zere bir meslek kuruluu kurulmas amacyla 1 Mart 2000 Tarihli letme Hukukular Birliini Kuran Kanun (http://www.csipme.fgov.be/fr/03/03/pdf/01/02/prof/11.pdf#search=%22droit%20travail%20%22J uriste%20d%20entreprise%22%20filetype%3Apdf%22, 08.09.2006) karlmtr. Avrupa apnda ise on yedi meslek kuruluunun katlmyla Belika yasalarna gre faaliyet gsteren ECLA (Avrupal irket Hukukular Birlii www.ecla.org) 1983 ylndan bu yana faaliyetini srdrmektedir. Taraflar arasndaki akit ile davaclar kendi dava dilekelerindeki aklamalardan anlald zere gayrimenkuln yeil sahadan karlmasn ve ifrazn ve satn salamay zerine almlardr. Gayrimenkuln yeil sahadan karlmas ve ifraz ileri mahiyete hukuki yardm ileridir. Hukuki yardm yapmak zere akit yapmak salahiyeti Avukatlk Kanununun 22 nci maddesi hkmlerince ancak avukatlara tannmtr. Davaclarn biri mahiyete hem hukuki yardm, hem de simsarl iine alan bir akit olmas itibariyle muhtelit akitlerdendir. Hadiselerin seyri itibariyle yani gayrimenkul yeil saha olmaktan karlmadka paylalmas ve sat dnlemeyeceinden dolay taraflarn esas maksad hukuki yardm salamaktr. O halde akit az nce belirtilen kanun hkm uyarnca hkmszdr ve hkmsz olan bir akde dayanlarak alm olan davann reddi neticesi itibariyle dorudur (Yargtay 4.HD, 18.07.1957, E.1957/3184, K.1957/4609, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). stanbul Barosu, a.g.e., s.20.

162

durumlar baz farkllklar da arz etmektedir. Mesela irket avukatlnda, i ilikisinin taraflar ile avukatlk ilikisinin taraflar ayndr. Oysa bamsz avukat yannda almada durum daha karmak olup hukuki ilikiler ve taraflar aadaki gibi ayrtrlabilir:
likisi

veren Avukat
Avukatlk likisi

i Avukat

Avukatlk likisi

Mvekkil

emada grld zere, i ilikisinin taraflar bamsz avukat (iveren) ile sigortal avukat (ii) olsa bile, ii avukatn avukatlk ilikisi dolayl olarak mvekkillerle avukatlar arasnda kurulmaktadr. Hukuki nitelendirme asndan, zel hukuk tzel kiilerinde alan ii avukatlarn szlemeleri benzeri- bire ok tipik edimli (ikiz - kombine) bir karma szleme ilikisi belirtilen durum iin de sz konusudur. Yine de irket avukatlarnca yaplan ii avukatlk szlemelerinde, kanmzca i veya avukatlk szlemelerinden birisi dierine stn deilken519, baka avukat yannda alan ii avukatlarn szlemelerinde i szlemesi avukatlk szlemesine baskn karakter tamaktadr. Bu durum uygulanacak hkmler asndan baz farkl sonulara yol amaldr520. 5. i Avukatlk Szlemelerine Balanabilecek Hkm ve Sonular a. Temel Yaklam i avukatlk szlemelerinin bire ok tipik edimli (ikiz - kombine) akit olarak kabulnn dorudan sonucu, szlemenin hukuki zmlemesinde, bire ok
519

Yargtay aksi grtedir. Kararlar ve deerlendirmelerimiz nc Blm, I, B, 6, b, (1) ve nc Blm, I, B, 6, b, (2) balklar altnda yer almaktadr. 520 Ayrnt iin bkz.: nc Blm, I, B, 5, b, (2) bal altndaki aklamalar.

163

tipik edimli szlemelerdeki uyumalklarn zmne ilikin borlar hukuku birikiminden yararlanlmas olacaktr521. Ancak bu karma szlemeyi oluturan farkl edimlerin ait olduklar szleme tiplerinin, kendilerine has ayr yasalara sahip ok farkl disiplinlerde yer aldklarnn da hatrlanmas gerekir. rnein, avukat sfatyla mvekkil iveren adna hareket etme edimi, 1136 Sayl Yasada dzenlenen avukatlk hukukuna ait olup en temel zellii avukatn bamszldr. Sre ve bamllk temelinde i grme edimi522 ise ncelikle Kanununda dzenlenmi olan i hukukuna aittir ve temel zellii ii lehine yorumdur. Dolaysyla her iki disipline ait kurallardan hangilerinin somut olaya uygulanaca, hangi yasa hkmlerinin grmezden gelinmesi gerekecei konusu hayli karmak sorunlara yol aacaktr. Her ii avukatlk ilikisinin bu anlamda ayr ayr deerlendirilmesi gerekir. Bir nceki paragrafta yer alan aklamalar gzden uzak tutulmamak kaydyla genel bir yaklam olarak ii avukatlk szlemeleri zmlenirken birletirme gr uygulanmaldr: O halde anlan szlemelerde kural olarak esas edimlerden her biri, ait olduu szleme tipine ilikin hkmlere tabi olmaldr. Ancak avukatlk szlemesi ile i szlemesi hkmlerinin birbiriyle elimesi halinde, elien hkmlerin dayand nedenlerin szlemenin amacyla birlikte gzetilerek karar verilmesi gerekir523. Nihayet, sre ve bamllk temelinde i gren avukatlar hakknda, dier akitler hakkndaki kanuni hkmlere tbi olmayan ilerde dahi, veklet hkmleri cari olur eklindeki BK md.386/II hkmnn tamamlayc bir kural olarak da olsa uygulanmamaldr. Avukatlk szlemesi ve i szlemesi olmak zere iki tipik szlemeden bir karma szleme olumutur ve BK md.386/II bir son are hkm olduundan belirtilen iki tipe ait hkmlerin ncelikle uygulanmas gerekir524.
Bire ok tipik edimli szlemelerin zmlenmesi hakknda teorik bilgi iin bkz.: Birinci Blm, II, A, 4, d bal altndaki aklamalar. 522 rnein hukuki konularda mavirlik yapma bu kapsamda deerlendirilebilir. 523 Bu konuda rnek iin bkz.: nc Blm, I, B, 6, f, (1) bal altnda yer alan Yargtay 9.HDnin 30.06.2005 Tarihli ve E.2004/33336, K.2005/23372 Sayl karar ile ayn bal takip eden balkta yer alan eletirileri. 524 Bu konuda bkz.: III.Blm, II, E, 3 bal altndaki aklamalar; te yandan GM, bir hizmet edimini ierdikleri lde karma ve kendine zg szlemelerin, sorumluluk ve kusura ilikin
521

164

TUNOMAn, eer bir hukuki ilikinin hizmet veya vekillik szlemesi olarak nitelenmesinde kuku ve duraksama varsa, o iliki BK md.386/II gereince vekillik szlemesi olarak kabul edilmelidir eklindeki gr525 kabul edilse dahi durum deimemektedir. nk, ortada tek bir szleme tipi deil iki ayr tipik szlemenin karmas mevcuttur. b. zel Durumlar Karma szlemelerin ounda olduu gibi, ii avukatlk szlemesi hakknda da yeknesak tek bir gr benimseyerek messesenin tm grnmlerini zmlemek mmkn deildir. Akdin kapsam hayli geni olduundan, bir nceki balkta benimsenen temel yaklamn somut olaylara uygulanmasnda baz farkl durumlar iin farkl sonulara ulalmas sz konusudur. zleyen ksmda, ii avukatlk szlemesinin, zel hukuk tzel kiilerinin yannda allmasna ya da baka avukat yannda i grlmesine gre gsterdii farkllklar incelenecektir. (1) zel Hukuk Tzel Kiilerinin Yannda alan i Avukatlar zel hukuk tzel kiilerinde alan ii avukatlarn cretlerine ilikin olarak, Trkiye Barolar Birlii Bakanlnca hazrlanan Avukatlk Asgari cret Tarifesi526nin birinci ksmnn drdnc blmnde asgari snrlar getirilmitir. Anlan tarife gereince kamu kurum ve kurulularyla zel kii ve tzel kiilerin szlemeli avukatlarna deyecekleri aylk avukatlk creti 600.00 YTL. olup takip edilen dava, takip ve ilerde tarifeye gre hesaplanacak veklet creti yllk avukatlk cretinin zerinde olduu takdirde aradaki eksik miktar avukata denir

zen ls bakmndan BK md.386/II gerei, BK md.390 /I IIye, dier hususlarda ise yaratma ve kyas yoluyla bulunacak hkmlere tabi olduu grndedir (Mustafa Alper Gm, Trk svire Borlar Hukukunda Vekilin zen Borcu, Beta Basm, stanbul, 2001, s.20). Ortada iki tipik szlemeden mtevellit bir karma szleme bulunmas nedeniyle bu gre katlmak gtr. Kald ki BK md.390/Ide vekilin sorumluluu hakknda iinin sorumluluuna ilikin hkmlere atfta bulunulduunun da gz ard edilmemesi gerekir. 525 Tunoma, 1977, s.842. 526 Resmi Gazete, Say: 26375, Tarih: 13.12.2006.

165

(1.fkra). Anlan dzenleme Avukatlk Yasas md.35/I ve 168/I ile uyum iinde bulunmaktadr. te yandan zel hukuk tzel kiilerinde alan ii avukatlarn da iki kategoride ele alnmas mmkndr: resmi mercilerde vekletnameyle i takip edenler ve bu ekilde ivereni temsil etmeyip sadece hukuki danmanlk yapanlar. zmlemede izlenecek yntem asndan her iki kategorinin birbirinden nemli farklar bulunmaktadr. (a) Resmi Mercilerde Vekletnameyle Takip Edenler Resmi mercilerde vekletnameyle i takip eden ii avukatlar ivereni temsil ederler ve avukatla ilikin yetkileri daha sk kullanrlar; doal olarak sorumluluk dereceleri de ayn ekilde artar. rnein, bir davada ivereni temsil eden ii avukatn zen borcu normal bir iiye oranla daha fazla olacaktr. Ayn ekilde ii avukat, resmi merciler nnde Avukatlk Yasasndan kaynaklanan tekel niteliindeki yetkilerini de ivereninin emrine verebilir. Dolaysyla ortada normal bir ii bulunmamaktadr. Her eyden nce sunulan edimlerin nitelikleri dier iilerin edimlerinden farkldr. veren irketin edimi cret demekten ibaret iken ii avukatn edimleri, avukat sfatyla mvekkil iveren adna hareket etme (avukatlk szlemesi edimi) ile sre ve bamllk temelinde i grme (i szlemesi edimi) dir. Menfaatler dengesine bakldnda durum daha iyi seilmektedir. veren ayn zamanda avukatn mvekkili konumunda olup, ii avukat istihdam etmesindeki nemli bir saik, onun kendisini resmi merciler nndeki tm ilerinde temsil etmesi ile bunun karlnn para ba hesaplanmak yerine toptan ekilde tek bir cret olarak denmesinin daha ekonomik olmasdr. Bunun yannda elbette bir avukatn emir ve talimat altnda her an hukuki mavirlik iin hazr bulunmas da ayn derecede nem tamaktadr. verenin menfaati ve szlemeden beklentisi, altrd ii avukatn her iki edimi de gerekletirmesi, avukatlk yetkilerini

166

kendisi iin sonuna kadar kullanmasdr.

veren ii avukatn yetkilerinden

yararlanrken sorumluluklarna ortak olmamaktadr. inin menfaati ve beklentisi ise giderek belirsizleen avukatlk ortamnn risklerinden kurtulmak ve avukatlk yetkilerini kullanarak aylk belirli bir geliri garantilemektir. Sonuta Yargtayn grnn aksine527, bu trden szlemelerde ou zaman bir edimin dierine stnl sz konusu deildir. O halde, her somut olayda ayr deerlendirme yaplmas gerekmekle birlikte, karma szlemelere ilikin birletirme gr bylesi durumlarda kural olarak uygulanmal; ancak, menfaatler dengesi ve hakkaniyet gerektirdii lde anlan kural dna kabilmek de mmkn olmaldr. Ayrca szleme zgrl ilkesi uyarnca sz konusu yntemle uygulanmas kararlatrlan yasal hkmler dhilinde, taraflar arasndaki ii avukatlk szlemesine de itibar edilmesi gerekecektir. Zikredilen aklamalar nda her bir tipik edime ilikin baz zel hallerin incelenmesi uygun olacaktr. aa. Avukat Sfatyla Mvekkil veren Adna Hareket Etme Edimi Asndan Deerlendirme Avukat sfatyla mvekkil iveren adna hareket etme edimi, iveren adna davalara girmek, adli ileri takip edip ilgili evrak hazrlamak veya resmi dairelerdeki ileri takip etmek gibi, Avukatlk Yasas md.35de ayrnts belirtilen bir takm eylemleri ierebilir. Kukusuz ayn maddenin en banda belirtilen kanun ilerinde ve hukuki meselelerde mtalaa vermek edimini, -mvekkil iveren adna hareket etmeyi iermemesi sebebiyle- ayr dnmek gerekir528. i avukatlk szlemesinde uyumazlk, avukat sfatyla mvekkil iveren adna hareket etme ediminden kaynaklanyorsa, kural olarak karma szleme teorisindeki birletirme gr uygulanmaldr. ncelikle anlan edimin ait olduu yasal tipin avukatlk szlemesi olduu tespiti yaplmal, ardndan 1136 Sayl

Bu konuda bkz.: nc Blm, I, B, 6, f, (1) bal altnda yer alan Yargtay 9.HDnin 30.06.2005 Tarihli ve E.2004/33336, K.2005/23372 Sayl karar ile ayn bal takip eden balkta yer alan eletirileri. 528 Bu nedenle sz konusu edim bir sonraki balkta incelenecektir.

527

167

Avukatlk Yasasnn ilgili olabilecek hkmleri taranmaldr. Avukatlk Yasasnda hkm bulunmayan hallerde Borlar Kanununun adi veklete ilikin hkmleri uygulanacaktr. Orada da hkm bulunmuyorsa kanmzca i szlemesine ilikin yasal hkmlere baklabilir. Hibir zel yasal hkme rastlanmamas halinde GNERGKn ifade ettii zere Borlar Kanununun genel hkmlerine, nihayet hala boluk varsa Avukatlk Meslek Kurallarna dahi bavurulabilmelidir529. Eer avukatlk szlemesi hkmleri ile i szlemesi hkmleri arasnda eliki bulunuyorsa menfaatler dengesi de gzetilmek kaydyla, kural olarak avukatlk szlemesi hkmlerine ncelik verilmesi gerekir. Hatta avukatlk hukukuna ilikin avukat bamszl ve i hukukuna ilikin ii lehine yorum ilkeleri de dikkate alnmaldr. rnek vermek gerekirse, dava ve takipler sonucu kar tarafa denmesi takdir edilen veklet cretlerinin karine olarak mvekkil iverene mi yoksa ii avukata m ait olacana yant aranrken nce sorunun hangi edimden kaynakland tespit olunmaldr. Meselenin i grme ediminden deil avukat sfatyla mvekkil iveren adna hareket etme ediminden kaynakland aktr: Bir davay mvekkil ivereni adna ii avukatn takip ederek sonulandrmas edimi sonucu kar tarafn demesine karar verilen bir veklet creti sz konusudur. Belirtilen nedenle kanmzca Avukatlk Yasasnda ilgili hkm olup olmadna baklmaldr. Anlan yasann 164.maddesinin son fkras tam olarak bu konuyu dzenlemektedir: Dava sonunda, kararla tarifeye dayanlarak kar tarafa yklenecek veklet creti avukata aittir. O halde aksi kararlatrlabilmekle birlikte kural olarak mvekkil iverenin, taraf olduu davalar neticesinde avukatla temsil edilmesi nedeniyle lehine takdir olunan veklet cretlerini ii avukata vermesi gerekmektedir. Eklemek gerekir ki Yargtay ayn grte deildir530. ZKAN, avukatlk szlemesi asndan, avukatlk ilikisinin Borlar Kanunun hizmet ve veklet szlemesi kalplarna sdrlamayacan hakl olarak

529 530

Gnergk, a.g.e., s.31. Bu konuda bkz.: nc Blm, I, B, 6, f, (1) bal altnda yer alan Yargtay 9.HDnin 30.06.2005 Tarihli ve E.2004/33336, K.2005/23372 Sayl karar ile ayn bal takip eden balkta yer alan eletirileri.

168

vurgulamaktadr. Yazara gre avukatlk, yksek zen ykmllnn sz konusu olduu devlet garantili hizmetlerden olduu iin, BK md.390 yoluyla BK md.321de yer alan ii zeni ykmll uygulanmamas gerekir531. O halde, sre ve bamllk temelinde alan avukatn, i grme edimi asndan i szlemesine ilikin ii zenle yapma borcu geerli olsa da avukat sfatyla mvekkil iveren adna hareket etme edimi asndan daha yksek bir zen borcunun sz konusu olmas gerekir. Ayrca Avukatlk Yasas md.34 uyarnca, anlan zen borcu salt iverenine ynelik deil ayn zamanda meslek kurallar gerei kamuya ynelik olarak da yerine getirilmelidir. bb. Sre ve Bamllk Temelinde Grme Edimi Asndan Deerlendirme Genel olarak deerlendirmek gerekirse, sre ve bamllk temelinde i grme edimi asndan ii avukatla ivereni arasndaki ilikiye ncelikle 4857 Sayl Kanununun uygun den hkmlerinin uygulanmas gerekir. rnek olarak, kdem tazminatna ilikin olarak 120.madde gereince halen yrrlkte olan 1475 Sayl Kanunun 14.maddesi, ihbar tazminatna ilikin olarak md.17 hkm, i gvencesine ilikin olarak md.18 vd. hkmleri, alma ve dinlenme sreleri ile yllk cretsiz izin veya cret benzeri messeselere ilikin hkmler gsterilebilir. Ancak, kanmzca her bir Kanunu hkmnn avukatlk mesleinin zellikleriyle badap badamad asndan incelenmesi de gerekmektedir. Kanununda hkm bulunmayan hallerde ise klasik i hukuku silsilesi izlenerek Borlar Kanunundaki hizmet akdine ilikin hkmlere bavurulacaktr. Kukusuz, koullar varsa 2821 Sayl Sendikalar Kanununa, 2822 Sayl Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanununa ve hatta ii avukat kapsam d tutulmamsa- varsa toplu i szlemesi hkmlerine dahi bavurulabilir. te yandan, bir ii avukat, ivereninin vekletnamesine sahipse i gvencesi asndan ilgin bir durum ortaya kmaktadr. Gerekten, K.md.18/Son uyarnca,
531

zkan, a.g.e., s.149.

169

iletmenin btnn sevk ve idare eden iveren vekili ve yardmclar ile iyerinin btnn sevk ve idare eden ve iiyi ie alma ve iten karma yetkisi bulunan iveren vekilleri hakknda, i gvencesi hkmleri uygulanmaz. K.md.2/IIIde iveren vekili, iveren adna hareket eden ve iin, iyerinin ve iletmenin ynetiminde grev alan kimseler olarak tanmlanmaktadr. Vekletname sahibi bir ii avukatn, ie ilikin hukuki ilemleri yapmas ve sorunlarn zmyle ilgilenmesi nedeniyle iin ynetiminde grev ald sylenebilir. Ayn avukatn iilerce alan davalarda ivereni temsil etmesi benzeri ilemleri de iveren adna hareket ettiini gsterir. zetle her bir somut olayda ayrca incelenmek gerekmekle birlikte, vekletname sahibi ii avukatlarn genellikle iveren vekili olarak deerlendirilebilecei sonucuna varmak yanl olmaz. veren vekillii eer K.md.18/Sonda zellikleri belirtilen derecede ise, ii avukatn artk i gvencesi hkmlerinden yararlanabilmesi mmkn olmayacaktr532. (b) Sadece Hukuki Danmanlk Yapanlar Bir ii avukat, iverenini resmi merciler nnde hibir surette temsil etmiyor, davalara girmiyorsa menfaatler dengesi ve grlen iin nitelii gerei, i szlemesinin baskn olduunun kabul ile ilke olarak i szlemesi hkmlerinin uygulanmas gerekecektir. Baz Avrupa lkelerinde irket hukukusu olarak adlandrlan byle durumlarda, ne kan edim sre ve bamllk temelinde i grmedir. Avukat sfatyla mvekkil iveren adna hareket etme edimi ise ya hi bulunmamakta ya da ii avukatn grev tanmnda nemsiz bir yer igal etmektedir. (2) Baka Avukat Veya Avukatlk Ortaklklar Yannda cretli Olarak alan i Avukatlar Hukuki nitelendirme asndan, avukat yannda alan ii avukatlarn yaptklar ii avukatlk szlemeleri bire ok tipik edimli (ikiz - kombine) karma szlemelerdir. Ancak farkl olarak, anlan szlemelerde i szlemesi avukatlk
532

Sevimli, a.g.e., s.978.

170

szlemesine oranla baskn karakter tamaktadr. nk ortada iveren avukatn iyerinde, emir ve talimat altnda, sre temelinde grlen bir i vardr ve hukuki bilgisi nedeniyle iveren avukatn ii avukat zellikle avukatlk mesleinin yapl asndan- denetleyebilme olana ok daha fazladr. irket avukatlarnda ise bu denetim iverenin hukuken donanml olup olmamasna gre deise de, genellikle alma saatlerinin belirlenmesi ve benzeri ekli unsurlar asndan yaplabilir. Byle bir durumda dahi adliyede ii olduunu syleyen bir avukatn rahatlkla belirtilen denetimden kanabilmesi mmkndr. Dolaysyla bu trden ii avukatlk szlemelerinde kural olarak i szlemesi hkmleri uygulanmaldr. Ancak, ii avukatlk ilikisinin konusunu oluturan edimlerden dierinin bakasn temsilen de olsa avukatlk mesleinin yaplmas olmas sebebiyle, menfaatler dengesi de gzetilmeli ve uygun dtke avukatlk szlemesi hkmleri de uygulanabilmelidir. rnein, zellikle avukatlk mesleinin yerine getirilmesinde gereken yksek zen borcu asndan avukatlk szlemesine zg kurallarn uygulanmas gerekebilir. Bir baka avukat yannda alan ii avukatlarn alacaklar asgari crete ilikin olarak yakn zamana kadar geerli olan bir tartmadan da bahsetmek gerekir. Eski Avukatlk Asgari cret Tarifesinin533 birinci ksmnn drdnc blmnn 2.fkrasnda bir avukat yannda aylkl olarak alan avukatn aylk creti nin 1000.00 YTL. olduu belirtilmekteydi. AYDIN, sz konusu dzenlemenin Avukatlk Yasas md. 168/1 hkm ile elitii grndeydi. Yazara gre Av.Yasas md.168/1de, yarg yerlerindeki ilemler ile dier ilemlerden alnacak avukatlk cretinin asgari hadlerini gsteren bir tarifeden sz ediliyordu. irketlerde sre ve bamllk temelinde i gren avukatlarn cretlerinin bu kapsamda deerlendirilmesi mmknd. Ancak baka avukat yannda i szlemesiyle alan avukatlar yasada belirtilen ilemleri nc ahs/mvekkiller adna yaptklarndan dolay alacaklar cretin asgari snrnn anlan tarifeyle belirlenmemesi, bu hususta iiler hakkndaki asgari cretin geerli olmas gerekirdi534. GRSELER ise bir avukat yannda aylkl olarak alan avukatn, ald eitim, meslei, sosyal durumu grmezden gelinerek
533 534

Resmi Gazete, Say: 26013, Tarih: 04.12.2005. Murat Aydn, Avukatlk Asgari cret Tarifelerinin Eletirisi, Trkiye Barolar Birlii Dergisi, Say:63, Mart/Nisan 2006, s.93 94.

171

vasfsz bir ii statsnde ii asgari creti ile altrlmasnn ya da resmi kaytlarn bu ekilde olmasnn meslein onurunu inedii, meslek dzenini bozduu grndeydi. Yazara gre Trkiye Barolar Birliinin baka avukat yannda alan avukatlar hakknda asgari cret belirlemesi, ii avukatlarn en azndan vasfsz iilerin tabi olduu asgari cretten fazla bir cret almas kaygsyla gereklemiti ve Avukatlk Yasas md.76, md.95/4 ile md.121/18 hkmlerine uygundu535. Yeni Avukatlk Asgari cret Tarifesi536nde tartma yaratan cmleye yer verilmeyerek tartmann sonlandrld grlmektedir. Bugn iin artk baka avukat yannda alan ii avukatlarn, iiler iin belirlenen asgari crete tabi olacaklarn sylemek yanl olmayacaktr. 6. i Avukatlk Szlemelerine likin Yargtay Uygulamas ve Deerlendirilmesi i avukatlk szlemeleri hakkndaki tespit edebildiimiz Yargtay kararlarn ksmlar halinde blerek incelemek mmkndr. Belirtilen yntem, her bir ksmn deerlendirmesinin birbirine kartrmasn nleyebilme olana salayacaktr. a. i Avukatlara BK md.353n Uygulanmas Hakknda (1) Karar Yargtay nne gelen bir davada, aylk belirli bir cret karlnda kooperatifin hukuk ilerine bakmay stlenen bir avukatn, kooperatif zararna olmamak artyla baka davalarn almaya devam etmesi durumunu incelemitir. Verilen kararda, avukatn ilerini kendi yazhanesinde yrtmesinin bir yl sreli szlemeyle kararlatrlmas ve sre sonunda taraflarn susmas ile szlemenin bir

535 536

Grseler, a.g.e., s.70 - 71. Resmi Gazete, Say: 26375, Tarih: 13.12.2006.

172

yl daha uzayp birinci aynda sona erdirilmesi nedeniyle, BK md.353n gndermesiyle md.325in uygulanmas gerektiine hkmolunmutur537. (2) Deerlendirme Burada nem arz eden husus Serbest Hizmetlerde Tatbik Edilecek Hkmler baln tayan ve Bu babn hkmleri hizmet akdinin teekkl unsurlarn havi olmakla beraber ilmi veya bedii malumat mahsusay haiz olanlar tarafndan cretle yapla gelen mesai hakkndaki akitlere de tatbik olunur ifadesini ieren BK md.353tr. Madde ile bilimsel veya estetik adan bir yetime sreci gerektiren doktor, avukat, retmen, yazar, mhendis veya sanat benzeri kiiler kastedilmektedir538. retide yer yer ifade edildii zere BK md.353 aslnda gereksiz ve tekrarlayc bir hkmdr539. Adalet Bakanlnca hazrlanan Yeni Borlar Kanunu Tasarsnda540 benzer bir hkme yer verilmemesi de bu yargy desteklemektedir. Gerekten, byle bir hkm bulunmasayd da i szlemesiyle
537

Szlemede; "Avukat Fikret, kooperatifin hukuk ilerine bakacaktr. Ne dava ne istiare iin ayr ayr para almayacak ve kooperatiften net 7.500 TL. aylk alacaktr. Kooperatif zararna olmamak artyla baka davalarn almaya devam edecek ve ilerini kendi yazhanesinde yrtecektir. Veklet ii bir sene mddetle devam edecek bu sene sonunda taraflar 15 gn evvel szlemeyi feshettiini yazl olarak bildirmedii takdirde bir sene daha otomatik olarak uzayacaktr" szlerine yer verilmitir. Szlemenin sre sonunda yenilenmemesi iin, 15 gn evvelinden daval tarafndan irade bildiriminde bulunulmad, aksine szlemenin bitim tarihi 25.10.1978 tarihinden sonra 27.11.1979 tarihinde yenilememe iradesinin bildirildii davacnn da yeni dnemde de 35 gn kadar alarak ayrld ynlerinde yanlar arasnda uyumazlk yoktur. Mahkeme, szlemenin 3. maddesine dayanarak, szlemenin bir yl daha yenilendiini kabul etmi; aylk 7.500 TL.sndan, bir yllk cret tutar 90.000 TL snn tamamna hkmetmitir. Szlemenin bu hkmn mahkemenin yorumlamasnda yasaya aykr bir yn grlmemitir. Ne var ki bir yllk cretin tamamna hkmederken eksik inceleme yaparak sonuca kavumutur. Gerekte de olaymza zg veklet ilikilerinde hizmet akdi hkmlerinin uygulanaca, BK.nun 353. maddesinin ak hkm ile belirgindir. yleyse; uyumazl anlan madde delaletiyle BK.nun 325 maddesi ile zmlemek gerekir. Yanlar arasnda 1 yl daha uzayan szlemenin, sresi dolmadan daval mvekkil tarafndan bozulduu aktr. Szlemenin 2. maddesince, davac; baka davalar i yrtme ynnden bamsz braklmtr. BK.nun 325. maddesi; davacnn tasarruf ettii yahut dier bir ile kazand veya kazanmaktan kasten feragat eyledii eyi mahsup ettirmee mecburdur, hkmn koymutur. O halde bu madde gz nnde tutulup, gerekirse bilirkii eliyle inceleme yaplarak varlacak sonu uyarnca karar verilmesi gerekir. Mahkemenin eksik inceleme ile bu blm istein tamamn karar altna almas yasaya aykr olup bozmay gerektirir (Yargtay 13.HD, 04.02.1982, E.1982/139, K.1982/629, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 538 Tunoma, 1977, s.810. 539 Senai Olga, Hizmet Akdi, Olga Matbaas, Ankara, 1977, s.102; O halde BK md.353 gerekte hizmet szlemesi hkmlerinin uygulama alann genileten deil, fakat bu hkmlere tabi bir grup ilikinin bu niteliini kukusuz belirten bir hkmdr (Tunoma, 1977, s.810). 540 http://www.kgm.adalet.gov.tr/borclarkanunu.htm, (25.11.2005).

173

altrlan serbest meslek sahipleri iin uygun den i szlemesi hkmlerinin uygulanmas sz konusu olacakt. TUNOMA, eskiden serbest meslek sahiplerinin hizmet akdiyle

altrlmalar halinde hizmet akdine ilikin hkmlere tabi olup olmayacaklar meselesinin tartmal olmas nedeniyle BK md.353n yararnn olduunu, ancak gnmzde byle bir hkme ihtiya bulunmadn hakl olarak vurgulamaktadr541. Gerekten, bir yasa hkm yorumlanrken ok ynl dnmekte ve sadece lafzyla yetinmemekte yarar vardr. Nitekim anlan hkmn lafzna bakldnda, belirtilen kiilerin Kanunu hkmlerinden yararlanamamalar, sadece Borlar Kanununun hizmet akdine ilikin hkmlerinden yararlanmalar gibi olumsuz bir sonuca dahi varlabilir. Oysa derinlemesine bir yorumla, Borlar Kanununun yasalat dnemde ayr bir Kanununun bulunmamas nedeniyle maddenin bu ekilde karld, mutlak emredici bir nitelikte kaleme alnmad, hakkaniyetin gerektirdii durumlarda ilgisi bulunan baka szleme tiplerine ilikin hkmlerin de uygulanabilecei sonucuna varlacaktr. Konumuz asndan bakldnda ise ii avukatlarn, -avukatlk ve i szlemelerinden mtevellit karma szleme temelinde almalar nedeniyle- durumlarna uygun dt lde542 , hem Kanununun ve Borlar Kanununun i szlemesine ilikin hkmlerine hem de Avukatlk Kanununun avukatlk szlemesi hkmleriyle veklet akdine ilikin Borlar Kanunu hkmlerine tabi olabilecekleri sonucuna varlabilir. b. i Avukatlk Szlemesinde Veklet Akdinin Szlemesinden Kaynakland Hakknda (1) Kararlar Yargtay, ii avukatlk szlemesinde veklet szlemesinin i

szlemesinden kaynakland dncesindedir. Bir kararda, irket avukatnn irket

541 542

Tunoma, 1977, s.810. Uyumazlk konusu edimlerin ait olduu szleme tipine ve menfaatler dengesine gre uygulanacak hkmler deiecektir.

174

merkezinde bulunan dava dosyalarn incelemek, ihtilafl konularda mtalaa vermek, davalar ve icradaki ileri takip etmekle ykml klnarak, irket merkezindeki mesaisinin irkete tanzim edileceinin szlemede ngrlmesinin, taraflar arasnda akdedilen mukavelenin tamamen hizmet akdi niteliinde olmas anlamna geldii, byle hallerde veklet akdinin i szlemesinden kaynakland sonucuna varlmtr. Hatta ayn karara gre, hariten i almann serbest olmas da durumu deitirmez; koullar mevcutsa i ilikisinin varl kabul edilmelidir543. Yine bir baka kararda, veklet akdi - hizmet akdi karma szlemesinde iin cret karlnda ve iyerinde iverence salanan yerde yaplmasnn, hizmet akdinin olutuunu gsterdii vurgulanmaktadr544. (2) Deerlendirme Karar sonular asndan somut olaya uygun olmakla birlikte, gerekesinin tartlmasnda yarar vardr. i avukatlk szlemesinde, taraflar arasndaki ilikinin tamamen hizmet akdi niteliinde olduu tespiti ile buna veklet akdinin i szlemesinden kaynakland sonucunun balanmas Yargtayn genel olarak benimsedii bir tutumdur ve kanmzca tartmaya aktr. Mesele, avukatla i sahibi arasndaki ilikinin adn aka avukatlk ilikisi olarak adlandrmayp veklet ilikisi denmesinden kaynaklanmaktadr. kisi ayn ey deildir545. Avukatlk ilikisi
Davac, ihbar ve kdem tazminat ile yllk cretli izin parasnn detilmesine karar verilmesini istemitir. Yerel mahkeme, istei grev ynnden reddetmitir. ()Taraflar arasnda akdedilen mukavele tamamen hizmet akdi niteliinde bulunmaktadr. inin i grme ve iverenin ona kar ayda belirli cret deme ve iverene tabiyet unsurlar bu mukavelenin iinde mevcuttur. Veklet akdi i szlemesinden kaynaklanmaktadr. Davac avukat irket merkezinde bulunan dava dosyalarn incelemek, ihtilafl konularda mtalaa vermek davalar ve icradaki ileri takip etmekle ykml klnm hatta irket merkezindeki mesaisinin irkete tanzim edilecei szlemede ngrlmtr. Davac avukatn hariten i almak serbest olmas aradaki ilikinin hukuki niteliine etkin deildir. Bu durumda davann esasna baklp sonulandrlmas gerekirken yazl ekilde grevsizlik karar verilmesi hataldr (Yargtay 9.HD, 28.09.1987, E.1987/8744, K.1987/8587, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 544 Vekalet akdi ile hizmet akdi karma szlemesinde iin cret karlnda ve iyerinde salanan yerde yaplmas, hizmet akdinin olutuunu gsterir ()Taraflar arasndaki szleme vekalet akdini ierdii gibi hizmet akdini de iermektedir. Bu yn itibariyle bir karma szleme niteliindedir. Nitekim szlemede davacnn aylk belirli bir cret denmek suretiyle alaca ngrlm ve iyerinde bu almalar iin yer de salanmtr. Bylece hizmet akdinin unsurlar olumutur. Davac szlemedeki aylk cretlerinin denmediini iddia ederek istekte bulunmutur. Bu durumda davaya baklarak sonulandrlmas gerekirken grevsizlik karar verilmi olmas doru deildir (Yargtay 9.HD, 28.09.1987, E.1987/8744, K.1987/8587, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 545 Bkz.: nc Blm, I, B, 3 bal altndaki aklamalar.
543

175

veklet ilikisinden daha geni, daha ar sonular ve sorumluluklar olan bir szlemedir. Bir ii avukatn ivereniyle olan ilikisinde, i szlemesince her zaman bastrlabilecek bir szleme deildir: zellikle avukat sfatyla mvekkil iverenin temsil edildii hallerde her iki iliki de nem tar. O halde kararlarda veklet ve i szlemelerinden deil, avukatlk ve i szlemelerinden eitli edimler alan bir karma szleme olduu n kabulnn aka vurgulanmas daha uygun olabilirdi. Oysa kararlarn ruhundan, her iki olayda da yabanc tipte yan edim ieren bir karma szleme olduunun dolayl olarak kabul edildii anlalmaktadr546. Aslnda ibu karma szlemede, bire ok tipik edimli (ikiz - kombine) karma szleme zelliinin ar bastn sylemek yanl olmaz. Yukarda belirtildii zere edimler arasndaki iliki bunu gerektirmektedir547. Somut olaydaki szlemenin avukatlk ilikisi ksmnda, veklet akdinden gelen edimler az olmayp birok ynlerden bal bana belirleyici durumdadr. Szlemenin tabi olaca hkmler belirlenirken Avukatlk Kanunu ve Borlar Kanununun veklete ilikin hkmlerinin de uygun dtke uygulanmas sz konusudur. te yandan i szlemesindeki sre ve bamllk temelinde i grme ediminin de olutuu aktr ve bu ynyle de Kanunu hkmlerinin de uygulanmas gerekir. Sz konusu yasalardaki hangi hkmlerin uygulanaca meselesi her bir somut olayn niteliine ve taraflar arasndaki menfaat dengelerine gre deiecektir. Dolaysyla szlemenin salt i szlemesi olarak kabul edilerek veklet akdinin de i szlemesinden kt gerekesi olayn hukuki zellikleriyle badamamaktadr. Ortada bir ikiz (kombine) karma szleme olduunun kabul etmek ve i hukukunun yorum yntemlerini de gzden karmadan karma szlemelere ilikin birikimden yararlanmak suretiyle mesele teknik adan daha uygun bir zme kavuturulabilirdi.

546

Kararlarn birincisinde iliki tamamen hizmet akdi niteliinde grlmekte, veklet akdinin de i szlemesinden kaynakland belirtilmektedir. Bunun borlar hukuku bakmndan anlam, asl edim olan i szlemesine yabanc tipte veklet edimi ieren karma szlemedir. kincisinde ise ortada veklet i karmas olduu teslim edilmekle birlikte, iin iverenin iyerinde ve cret karl yaplmasnn, hizmet akdinin olutuunu gsterdii ifade edilmektedir. elikili gibi grnen bu yarg, yalnzca szlemenin yabanc tipte yan edim ieren karma szleme olarak kabul durumunda anlam tamaktadr. 547 Bkz.: nc Blm, I, B, 4, a bal altndaki aklamalar.

176

Ancak taraflar arasndaki menfaatler dengesine bakldnda taraflardan birisi emir ve talimat verme yetkisine sahip iveren konumunda, dieri ise sre ve bamllk temelinde i gren bir ii konumundadr. Avukatlk ilikisi de nem tamakla birlikte, davadaki talepler net bir ekilde sre ve bamllk temelinde i grme ediminden kaynaklanan taleplerdir. Dava konusu olayda talep konusu ihbar ve kdem tazminatlaryla yllk cretli izin parasnn detilmesi hakkndadr. Aklanan nedenlerle gerekesi kanmzca eksik olsa da neticesi itibariyle doru ve uygun bir karardr. c. i Avukatlk Szlemesini Oluturan Edimlerin Birbirinden Ayrlabilmesi Hakknda (1) Karar Yargtayn, somut olayn zelliine gre, avukatlk szlemesiyle i szlemesini tamamyla birbirinden ayrd baz zel durumlar oluabilmektedir. Nitekim bir kararda, irkette hem mali mavir hem de avukat olarak alan bir kimsenin, avukat olarak takip edecei davalarla ilgili vekletten istifa etmesi ve fakat mali mavir olarak grevine devam etmesi halinde, i szlemesinin sona ermi saylmayacana, dolaysyla avukat kiinin kdem tazminat hakknn devam edeceine hkmolunmutur548.
548

Mahkemece, davacnn mali mavirlikle ilgili hizmet akdinin daval tarafndan sona erdirilmedii, birden fazla mavir edinilmesinde akdin feshi hususunda zmni bir irade aklamas kabul edilemeyecei gr ile davann reddine karar verilmi ise de, dosyadaki tm bilgi ve belgelerden iyerindeki mali mavirlik iinin baka bir irkete verilerek davacnn fiilen mali mavirlik iinden uzaklatrlm olduu, bylece hizmet akdinin iveren tarafndan sona erdirildii anlalmaktadr. Geri bu konudaki davacnn noterlik araclyla gnderdii ihtarnameye davalnn cevabi ihtarnamesinde mali mavirlikten 3.4.1986 tarihinde istifa ettii, 1.5.1989 tarihinde de Genel Kurulda murakplk grevinin seilememek suretiyle dt, bu nedenle kdem tazminat isteyemeyecei bildirilmi ise de, davacnn 3.4.1986 tarihindeki istifasnn mali mavirlik iine ilikin bulunmad, oradaki ifadesinin avukat olarak takip edecei davalarla ilgili vekletten, istifaya ait olduu grlmektedir. Buna karlk dosyadan davacnn 1986 ylndan sonrada mali mavirlik iini srdrd anlalmaktadr. Az nce akland zere bu husus mahkemenin de kabulndedir. Zira mahkemece iverenin birden fazla mavir edinebilecei bunun da hizmet akdinin feshi anlamna gelmeyecei belirtilmek suretiyle davacnn mali mavirlik iini srdrd kabul edilmi bulunmaktadr. Btn bu hususlar birlikte deerlendirildiinde hizmet akdinin zmni ve eylemli olarak daval tarafndan sona erdirildiinin kabul gerekir. Byle olunca davac kdem tazminatna hak kazanr. Yazl ekilde

177

(2) Deerlendirme Yargtayn karar sonucu asndan hakldr. Ancak gereke konusunda biraz daha ayrntya girmek yararl olacaktr. Mali mavir ii avukatn, avukat olarak takip edecei davalarla ilgili vekletten istifa etmesi ncesindeki szleme edimleri aadaki gibi ayrtrlabilir:

veren irket Edimi

Mali Mavir i Avukat Edimleri Avukat Sfatyla Mvekkili Davalarda Temsil Etme (Avukatlk Szlemesine likin

cret (Tip Asndan Zaruri Unsur)

Tip Tayin Edici Unsur) Mali Mavirlik Yapma (Mali Mavirlik Szlemesine likin Tip Tayin Edici Unsur) Sre ve Bamllk Temelinde Grme ( Szlemesine likin Tip Tayin Edici Unsur)

Yukardaki emaya bakldnda tipik bir bire ok tipik edimli (ikiz kombine) karma szlemeyle kar karya olduumuzu sylemek yanl olmaz. i avukatlar hakkndaki klasik bire ok tipik edimli szleme emasndan549 fark ise ii avukata iki farkl tipte edim deil, farkl tipte edimin dmesidir. Mali mavir ii avukatn avukat olarak takip edecei davalardaki vekletten istifa etmesi sonrasnda ise ortaya yle ema kmaktadr:

davann reddine karar verilmesi bozmay gerektirmitir (Yargtay 9.HD, 05.11.1991, E.1991/11795, K.1991/13092, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 549 ema iin bkz.: nc Blm, I, B, 4, a.

178

veren Edimi cret (Tip Asndan Zaruri Unsur)

Mali Mavir i Edimleri Mali Mavirlik Yapma (Mali Mavirlik Szlemesine likin Tip Tayin Edici Unsur)

Sre ve Bamllk Temelinde Grme ( Szlemesine likin Tip Tayin Edici Unsur)

Bu noktada yle bir soru akla gelmektedir: i avukatlk szlemelerinde ksmi fesih mmkn mdr? rnein bir irket avukatnn mali mavirlik benzeri baka bir grevi bulunmasa bile- grev tanmnda hukuki meselelerde danmanlk yapmak veya mtalaalar vermek ve alma saatlerine riayet etmek benzeri koular varsa, sadece grmekte olduu davalardaki veklet grevinden hakl bir nedenle istifa etmesi, tm ii avukatlk szlemesini sona erdirecek midir? i avukatlk szlemesine ksmi fesih messesesi550 asndan yaklaldnda baz ilgin sonulara ulalmaktadr. ncelikle, i ilikisi yannda baka bir hukuki ilikinin kurulduu szlemeler eitlidir. rnein bal (birleik) szlemeler sz konusu olduunda, birbirleriyle ilgili szlemelerden birinin feshi, dierinin de ortadan kalkmasna yol aacaktr. i avukatlk szlemesindeki gibi bire ok tipik edimli bir karma szleme sz konusuysa, somut olayda farkl tipteki edimlerin birbirinden ayrlabilir olup olmadna bakmak gerekir. Bir ii avukatn grev tanmnda avukatlk sfatyla mvekkili adna hareket etme edimi arlkl yer tutuyorsa, davalardaki vekletten istifa etme halinde i grme edimi iveren iin fazla anlam tamayabilecektir. Yine de szlemenin esasl unsurunda yaplan byle bir deiiklie kar tarafn onay vermesi durumunda Kanunu md.22 uyarnca geerli olmas gerekir. Dolaysyla her somut olayn zelliklerinin ayr ayr ele alnmas arttr.

550

Ksmi fesih hakkndaki aklamalar iin bkz.: nc Blm, I, A, 4, a bal altndaki aklamalar.

179

Karar konusu olaya geri dnersek, mali mavir ii avukat yalnzca avukat olarak takip edecei davalarla ilgili vekletten istifa etmitir. Geriye kalan farkl tipteki edimlerden birincisi mali mavirlik gibi, bal bana nem tayan bir edimdir. kincisi ise alma saatleri iinde, hukuki konularda danlmaya ve gerektiinde dilekeler yazmaya hazr ekilde beklemeyi de kapsayan sre ve bamllk temelinde i grme edimidir. Her iki edimin de iveren irket iin anlaml ve nemli olduu anlalmaktadr. Nitekim, davalarla ilgili vekletten istifa sonrasnda da kii, mali mavir ii olarak almasna devam etmi ve ivereni de itiraz etmemitir. Byle bir durumda avukatlk ilikisi deilse de i ilikisi devam edeceinden, avukat i szlemesini feshetmi saylmayacak, kdem tazminat ve benzeri haklar kaybolmayacaktr. Kukusuz iveren irket ksmi feshi kabul etmeyip i szlemesini feshedebilirdi. Ancak o durumda da szlemeyi avukat feshetmediinden Kanunundan kaynaklanan haklar kaybolmayacakt. Avukatlk Yasas md.174 uyarnca avukat, hakl bir sebebi olmasa da crete ilikin sonularn gze almak kaydyla her zaman vekletten istifa edebilir. O halde, avukatn bu hakkn kullanmas durumunda, iveren iin otomatik olarak hakl nedenle fesih hakknn doduundan bahsolunamaz. te yandan, devam eden edimlerin kendisi iin anlamsz hale geldii dncesindeki iveren, geerli nedenle szlemeyi feshedebilecektir. Sonu olarak, Yargtay doru bir karar vermitir. d. i Avukatlarn Bamsz Brolarnn Olabilmesi ve Bamllk likisinin lt Hakknda (1) Kararlar Yargtayn bamllk ilikisinin lt hakkndaki genel grn yle zetlemek mmkndr: Taraflar arasnda i szlemesinin imzaland, avukatn irkete ait genel mdrlk hizmet binasnda alt, hukuki konularda yazl ve szl deerlendirme ve mtalaa verdii, uyumazlklarn avukatlara tevdii edilmesi

180

karl aylk cretin deneceinin kararlatrld bir hukuki ilikide, somut hukuki olgular, avukatn sre ve bamllk temelinde i grdn gsterir551. Bir ii avukatn kendisine ait bamsz brosunun da bulunmas durumunda ise, i szlemesinin oluup olumad hakknda zaman iinde deiiklik gsteren bir dizi karar verilmitir. Gemiteki Yargtay eilimine gre bir avukatn ii saylabilmesi iin hem i szlemesinin var olmas hem de iin iverenin gzetimi ve denetimi altnda ve iyerinde yaplmas gerekmekteydi. ayet avukat iverenin iyerinde almayp, kendi bamsz yazhanesinde almasn srdryorsa taraflar arasndaki ilikinin veklet szlemesine dayand kabul edilmekteydi552. Bununla birlikte, ayrca bamsz brosu bulunan bir avukatn, iverenin iyerinde kendisine ayrlacak bir odada haftada on saat iverenin ilerini grmesi halinde denetim ve
551 552

Yargtay 9.HD, 13.12.2004, E.2004/12210, K.2004/27496, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006. Karar metni hakknda bkz.: nc Blm, I, B, 6, e, (1). Yargtay HGK, 28.01.1977, E.1976/3520, K.1977/89, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006; Ayn ynde bkz.: Taraflar arasndaki alacak davasndan dolay yaplan yarglama sonunda; Ankara 3. Mahkemesince davann reddine dair verilen 8.5.1975 gn ve 749-909 sayl kararn incelenmesi davac vekili tarafndan istenilmesi zerine Yargtay 9. Hukuk Dairesinin 1.7.1975 gn ve 1947036756 sayl ilam ile, "taraflar arasndaki szleme, metninden anlalaca gibi bir hizmet akdidir. Davac, bu szleme ile davalnn idari ve hukuki anlamazlklarnn zmnde srekli olarak grevlidir. Ayrca szlemede 1475 sayl Yasa hkmlerinin uygulanaca da aka belirtilmemitir. Szlemenin bu sebeple vekalet akdi olarak kabul doru grlmemitir. stein incelenerek sonucuna gre bir karar verilmesi" gerekesiyle bozularak dosya yerine geri evrilmekle yeniden yaplan yarglama sonunda mahkemece nceki kararda direnilmitir () Bir kimsenin 1475 sayl Kanununa gre ii saylabilmesi iin taraflar arasndaki ilikinin hizmet akdine dayanmas ve bu akdin konusu olan iin iverenin denetim ve gzetimi altnda iyerinde grlmesi zorunludur. Olayda avukatn bamsz brosu olmasna gre az nce aklanan koullarn ikincisi gereklememitir. O halde, usul ve yasaya uygun olan direnme kararnn onanmas gerekir (Yargtay HGK, 13.04.1977, E.1976/9-1635, K.1977/355, www.kazanci.com.tr, 26.05.2006); Davac 1.000 lira maktu cretle almakta olup hizmet szlemesi uyarnca grmekle ykml olduu ii kendi yazhanesinde ifa etmektedir. Bu suretle olayda, hizmet szlemesi ile yaplmas gereken iin iverenin devaml denetim ve gzetimi altnda, iverenin iyerinde grlmedii anlalmaktadr. Bunun sonucu olarak davaya bakmakla Asliye Hukuk Mahkemesi grevlidir (Yargtay HGK, 03.06.1977, E.1977/4-452, K.1977/580, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); Bir kimsenin 1475 sayl Kanununa gre ii saylabilmesi iin yanlar arasndaki ilikinin hizmet akdine dayanmas ve ayrca bu akdin konusu olan iin iverenin denetim ve gzetimi altnda iyerinde grlmesi zorunludur ( 1475 sayl Kanunu md. 1 ). Dier bir anlatmla, egemen olan bilimsel ve yargsal inanlara gre hizmet akdinin ve bu akde gre ii saylmann ayrc ve belirleyici zellikleri zaman ve bamllk unsurlarnda toplanmaktadr. Bu unsurlarn vcut bulmas iin de alann, altrann iyerinde ve onun denetimi ve gzetimi altnda edimini ifa etmesi zorunludur. Aksi durumlarda alann 1475 sayl Kanunu anlamnda ii saylmas mmkn deildir. Yanlar arasnda dzenlenen 1.4.1987 tarihli hizmet szlemesinin 3. maddesinde, davac avukatn ileri bamsz brosunda ynetecei kabul edilmitir. Bu durumda az yukarda aklanan koullardan birinin gereklemedii ok aktr. Bu nedenlerle, davaya bakmaya Asliye Hukuk Mahkemesi grevli olduu dnlmeden hukuki tanm ve deerlendirmede hataya dlerek grevsizlik karar verilmesi usule ve yasaya aykrdr, bozma nedenidir (Yargtay 13.HD, 20.09.1991, E.1991/6640, K.1991/8202, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

181

gzetim altnda i grme koulu gereklemi saylyor ve szleme i szlemesi olarak deerlendiriliyordu553. Zaman iinde yaanan gelimeler, Yargtay deinilen eilimini esnetmeye sevk etmitir. Gerekten, artk aylk maktu bir cret karl tm hukuki ilerini grmeyi ve danmanln stlendii bir irkete kar, serbest meslek makbuzu keserek ilerini brosundan yrten bir avukatla irket arasndaki ilikinin, veklet ilikisini aarak hizmet ilikisine dnt kabul edilmektedir554. Kukusuz, bylesi hallerde somut olaydan, avukatn iverenin emir ve talimatlarna riayeti ile zellikle onun denetim yetkisine tabiiyetinin aka anlalmas gerekir555. te yandan,

553

554

555

Avukat ise sendika ile akdedilen ve avukatn haftada on saat sendikaca ayrlacak odada sendikann ilerine baklmasn ngren szleme, kararlatrlan hizmet iverenin iyerinde onun denetim ve gzetimi altnda grldnden bir hizmet szlemesidir. Davacnn sz edilen sre dnda ahsi yazhanesinde almas hizmet szlemesinin niteliini etkilemez. Bu szlemeden doan davalarda i mahkemeleri grevlidir (Yargtay HGK, 22.09.1976, E.1976/9 - 9, K.1976/2553, Kaak, a.g.e., s.32). Davac daval ile aralarnda hizmet ilikisi bulunduunu, i akdinin haksz feshedildiini ileri srerek kdem ihbar tazminat ve yllk izin creti talebinde bulunmutur. Daval ise aralarndaki ilikinin hizmet akdi deil veklet akdine dayand gerekesi ile davann reddini talep etmitir. Mahkeme ise davacnn cretinin kesecei serbest meslek makbuzu karl dendii, davacnn kendine mahsus, iyerinin mevcut olup sadece daval irketin ilerini deil baka avukatlk ilerini de yapt, bamllk unsurunun olmad gerekesi ile davay grevsizlik nedeni ile reddetmitir. Taraflar arasnda yllk olarak yaplan avukatlk cret szlemelerinde belirli dosyada veklet deil davalnn am olduu, davalya kar alan tm davalar ve icra takiplerine davacnn bakaca, hukuki konularda danmanlk yapaca-kararlatrld gibi, davacya bu hizmetlerinin karlnn aylk maktu cret olarak denecei kararlatrlmtr. Szlemelerin bu hali ile veklet ilikisini at, bamllk unsurunun olutuu hizmet ilikisine dnt anlalmaktadr. Bu nedenle davann esasna girmek gerekirken grevsizlik karar verilmesi hataldr (Yargtay 9.HD, 10.01.2005, E.2004/31580, K.2005/432, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). Daval iveren ile avukatlk hizmet szlemesi imzaladn belirten davac szlemenin haksz feshedilmesi nedeni ile kdem tazminatnn hkm altna alnmasn talep etmitir. Mahkemece savunmaya deer verilerek, daval ile -davacnn da iinde bulunduu kiiden oluan- Bakent Hukuk Brosu ile szleme imzaland, szlemede davacnn igcnn daval tarafndan rgtlendiine dair bir hkm bulunmad, hizmet akdi ilikisinde nemli olan iinin kiilii, i nitelii ve mesleki becerisi olduu, veklet ilikisinde ise nemli olann iin grlmesi olduu, daval szlemeyi yaparken hukuk brosunu taraf kabul ettii, avukatlarn kiilii, nitelii ve mesleki becerilerini n planda tutmad, arada hizmet deil veklet ilikisi bulunduu gerekeleri ile davann reddine karar vermitir. Taraflar arasndaki szleme incelendiinde, belirli sreli imzaland, danma, dava ve icra takip ileri iin part time avukatlk hizmeti karl aylk cretin denecei, avukatn belirli aralklarla davalya takip ettii iler ile ilgili rapor verecei, talimatlara uyaca gibi hkmlere yer verildii anlalmaktadr. Somut bu hukuki olgulara gre, davac avukatlk hizmetini belirli bir sre iinde daval iverenin denetimi ve gzetimi altnda, her ay iin kararlatrlan cret karlnda iverene bal olarak vermektedir. szlemesinin unsurlar olan zaman, bamllk ve cret koullar gereklemitir. Burada davacnn avukat ile birlikte Bakent Hukuk Brosu olarak szlemeyi imzalamas sonuca etkili deildir. Zira dier avukatlar davacnn kurduu, ancak tzel kiilii olmayan hukuk brosunda sigortal olarak almaktadr. Bu olgu aradaki ilikiyi veklet ilikisine dntrmez. Mahkemece arada veklet

182

ilikinin hizmet akdine mi, yoksa veklet akdine mi dayand sorununun zmnde i cret ve bamllk unsurlar yannda yaplacak iin zamanla m yoksa say ile mi snrlandnn da dikkate alnmas gerekir. cret niteliinde net ve muntazam bir srekli deme yaplmas kouluyla, baz dosyalar iin prim vasfnda baka demelerin kararlatrlmas dahi zamanla snrlanma olarak kabul edilir556. Sz konusu iin sayyla snrlandrlmas veklet akdinin varln, zamanla snrlandrlmas ise i szlemesinin varln gsterir557. Avukatn ayr bir avukatlk brosunun varl ise bu durumu deitirmeyecektir558. (2) Deerlendirme SEV ML , Yargtayn son yllardaki ynelimi ile bamllk unsurunun, veklet szlemesi ile i szlemesini ayrt etmekte tek lt olmaktan km olduunu belirtmektedir559. Kanmzca Yargtayn eski kararlaryla bugnk kararlar arasnda derin bir ynelim fark bulunmamaktadr. Yargtay eskiden beri i
ilikisi olduu gerekesi ile davann reddine karar verilmesi hataldr (Yargtay 9.HD, 03.05.2004, E.2003/23046, K.2004/10431, Sosyal Hukuk Sitesi, http://web.deu.edu.tr/sosyalhukuk/kararavukat.doc, 26.12.2006). 556 Taraflar arasndaki "avukatlk szlemesi" balkl belge incelendiinde 2. maddede denecek cret tanmlanrken takip edilecek baz dosyalarda denecei kararlatrlan prim vasfndaki demenin yannda ayrca aylk net danmanlk cretinin de verilecei kararlatrlmtr. Dairemizin kararllk kazanm uygulamasna gre, bu ilikinin hizmet akdine mi, yoksa veklet akdine mi dayand sorununun zmnde i cret ve bamllk unsurlar yannda yaplacak iin zamanla m yoksa say ile mi snrlandnn da dikkate alnmas gerekir. Somut olayda davacnn srekli ekilde alt ve szlemede ngrlen net danmanlk cretinin her ay muntazam olarak dendii anlalmaktadr. denen bu cret baz takip edilen ilere gre denen prim vasfndaki ek demenin dndadr. Bu maddi ve hukuki olgular karsnda, davacnn hizmet akdine dayal olarak alt kabul edilmeli ve iin esasna girilerek bir karar verilmelidir (Yargtay 9.HD, 22.01.2001, E.2001/360, K.2001/582, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 557 Yargtay 9.HD, 20.06.1996, E.1996/3092, K.1996/14111, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006; Ayn ynde bkz.: Belirtmek gerekir ki, mahkemenin de kabulnde olduu gibi taraflar arasnda bir veklet ilikisi sz konusudur. Bu szlemede takip edilen i bana veklet creti kararlatrlm olup ayrca aylk bir crete yer verilmemitir. Bu hukuki olguya gre taraflar arasnda hizmet akdi iliki bulunmadndan ve uyumazlk i kanunundan kaynaklanmadndan uyumazln i mahkemesinde zm olana yoktur. Mahkemece yerel mahkemelerin grevli olduu dikkate alnarak grevsizlik karar verilmesi gerekirken, yazl ekilde yetkisizlik karar verilmesi hataldr (Yargtay 9.HD, 12.11.2001, E.2001/18397, K.2001/17552, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 558 Dava konusu olayda davacnn srekli ekilde alt ve cretlerinin her ay iin dendii ve say ile i yapmad anlalmaktadr. Davacnn kendisine ait avukatlk brosunun bulunmas sonuca etkili deildir. Bu maddi ve hukuki olgular karsnda davacnn hizmet akdine bal olarak iyerinde alt kabul edilerek iin esas incelenip sonucuna gre bir karar verilmelidir (Yargtay 9.HD, 15.09.2003, E.2003/15847, K.2003/14406, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 559 Sevimli, a.g.e., s.975.

183

szlemesinin unsurlarnn i grme, cret, bamllk ve sre olduunu isabetli olarak kabul etmektedir. Eski kararlar ile ilgili olarak ise, Yargtayn bamllk unsurunun var olmad bariz olarak seilebilen kararlarda, zaman da dhil olmak zere dier ltleri incelemeye dahi gerek duymadan karara vardn sylemek yanl olmaz. zerindeki ar i yk nedeniyle Yargtayn bu ynelimi doal karlanmal ve gayet ksa ierikteki bylesi kararlara tadndan fazla anlam yklemekten kanlmaldr. rnein, Yargtay eski kararlarnda ayr bamsz brosu bulunan tm avukatlarn avukatlk ilikisine gre alacan belirtmemektedir: vereni olduunu iddia ettii kimsenin ilerini bamsz

brosundan yrten avukatlarn avukatlk ilikisi ile alt vurgulanmaktadr. Haftada on saat iverenin iyerinde kendisine ayrlacak odada onun ilerine bakmann hukuki bamlln olumas iin yeterli olaca, avukatn sz edilen sre dnda ahsi yazhanesinde almasnn hizmet szlemesinin niteliini etkilemeyecei sonucuna bu nedenle varlmtr560. Bir an iin, iveren irketin

ilerinin tamamn kendi bamsz brosundan yrterek aylk kestii serbest meslek makbuzu karl- alan avukatlarn durumu farkl deerlendirilebilir561. Ancak, bu durum brosu bulunup da mvekkili irketlerden aylk toptan veklet creti alan avukatlarn tm iin otomatik olarak geerli deildir. Byle hallerde ii avukatlk ilikisinin olutuunun kabul edilebilmesi iin, serbest avukatla mvekkili irket arasndaki ilikinin, avukatlk ilikisini aarak ii iveren ilikisine dntnn somut olayda aka seilebilmesi gerekir. Kanmzca Yargtay da benzer yaklamdadr562. rnein bir takm bankalarn, szlemeli altklar bamsz avukatlara emir ve talimat verme ile denetim yetkileri ok fazladr. Hatta bunlardan bazlar szlemeli avukatlarnn takip ettii ilemlerin durumunu, kendilerinin verdikleri zel bilgisayar programlarndan e zamanl olarak izleyebilmekte; byle sistemin bulunmad durumlarda ise haftalk ve aylk ayrntl raporlarla ilerinin grlmesini skca denetlemektedirler. Bylesi hallerde, bamsz brosu bulunan

560 561 562

Bkz.: Bir nceki balk altnda yer alan Yargtay Hukuk Genel Kurulunun 22.09.1976 tarihli ve E.1976/9 - 9, K.1976/2553 Sayl Karar. Bkz.: Bir nceki balk altnda yer alan Yargtay 9.Hukuk Dairesinin 10.01.2005 tarihli ve E.2004/31580, K.2005/432 Sayl Karar. Bkz.: Bir nceki balk altnda yer alan Yargtay 9.Hukuk Dairesinin 03.05.2004 tarihli ve E.2003/23046, K.2004/10431 Sayl Karar.

184

avukatn aslnda bankann emir ve talimat altnda sre ve bamllk temelinde i grdnn kabul uygun olacaktr. Yargtayn ayr brosu bulunan avukatlarn zel hukuk tzel kiileriyle olan ilikilerinin niteliini belirlerken yararland iin zamanla veya sayyla snrlanmas lt hakknda retideki baz yorumlardan da bahsetmek gerekir. ncelikle belirtmek gerekir ki genel olarak veklet akdinin i szlemesinden tefrikinde zaman lt kullanlagelen yntemlerden birisidir. grme belli bir sre temelinde organize ediliyorsa i szlemesi, yaplacak iler birer birer gsteriliyorsa veklet szlemesi olduu kabul edilir. Bununla birlikte tek bana yetersiz olan anlan ltn yanna i szlemesinin esasl dier bir unsurunu, bamllk unsurunu da eklemek gerekmektedir563. SEV ML Yargtayn eski tarihli kararlarnda, bamsz brosu bulunan bir avukatn, bamllk unsurunun yokluu nedeniyle i szlemesiyle alamayaca grn benimsedii; ancak sonradan tavr deitirerek zaman ltnn de benimsenmesi sonrasnda artk ilerini brosunda yrten serbest avukatlarn da i ilikisiyle alabileceklerini kabul ettii dncesindedir. Yazara gre anlan lt, iveren tarafndan verilen grevlerin tamamlanmasyla, kural olarak i szlemesinin sona ermeyecei; verilen grevlerin szlemenin konusunu oluturan iin paralar olduu eklinde anlalmaldr564. ULUCAN i grme, cret ve bamllk unsurlarnn yan sra zaman unsurunun da varlnn i szlemesi asndan nemini teslim etmekle birlikte, say ile yaplmama lt hakknda tereddtlerini belirtmektedir. Yazara gre i, cret ve bamllk unsurlarnn varl halinde ayrca iin sayyla yaplmam olmasn ek bir unsur olarak aramaya gerek yoktur, nk iin say ile yaplmas tek bana bir veklet veya eser szlemesinin varlna delalet etmez565. EKMEK ise bir adm ileri giderek, avukatn alma
563

Halk Tandoan, Borlar Hukuku (zel Bor likileri), Cilt:II, 2.Basm, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits (Yay.No:126), Ankara, 1982, s.200 - 201; Turan, a.g.e., s.23; Esener, 1978, s.131; Mderrisolu, a.g.e., s.16; zkan, a.g.e., s.154; Aday, a.g.e., s.93; Gner, 2003, s.191 192; TUNOMA ise zaman unsurunun yeterli olduu dncesindedir (Tunoma, 1977, s.842). 564 Sevimli, a.g.e., s.969, 975. 565 ULUCAN, Yargtayn kararnda ayrntya girilmedii iin aksi dncede olduunu sylemenin de mmkn olmadn da eklemektedir (Devrim Ulucan, Ferdi likisinin Kurulmas ve in

185

ekli itibariyle, i, cret ve bamllk unsurlar tespit edilebildii takdirde, ayrca iin say veya zamanla snrl olarak yaplm olup olmamasnn hibir nemi olmadn ifade etmektedir. Yazara gre iin zamanla ya da sayyla snrlanmas bamsz lt olamaz, ancak bamllk ilikisinin tespitinde ek bir lt tekil edebilir. stelik say ile i yaplmas sadece veklet akdinde sz konusu olmaz, i szlemesinde de para bana alld haller vardr. Nihayet, bu gibi ltlerin asli unsur haline getirilmesi, avukatlkta giderek yaygnlaan i saysna baklmakszn aylk sabit cretle alma ve zaman zaman mvekkil iyerine gitme durumlarnda karklklara sebebiyet verebilir566. Kanmzca i szlemesiyle avukatlk szlemesi ayrm incelenirken yararlanlan iin zamanla veya sayyla snrlanmas ltnn hukuki adan yeni bir durum olmadn, i szlemesi edimlerinin yakndan incelenmesiyle ayn sonuca her zaman varlabileceini sylemek mmkndr. Gerekten, bir ilikinin i szlemesi olarak kabul edilebilmesi iin i grme, cret deme ve bamllk unsurlar yetmez; devamllk arz etmesi, belirli ya da belirsiz bir sre unsurunu iermesi de gerekir. Bu nedenledir ki almamzda i szlemesi incelenirken taraflarn edimleri, sre ve bamllk temelinde i grme ve cret olarak ayrtrlmtr. Yargtayn brosu olan avukatlarla ilgili olarak verdii karar belirtilen hususun vurgulanmasndan baka bir ey deildir. in zamanla snrlanmas tek veya asli lt olmayp dier i szlemesi unsurlarndan birisi olarak kabul edilmitir ve say ile snrlanmama da tek bana bir lt olarak kabul edilmemitir. Kararda kast edilen sonu u olsa gerektir: Dier unsurlarn yan sra zaman unsurunun da bulunmas gerekir. Eer i, cret, bamllk ve zaman unsurlar varsa, para ba i grlmesi elbette i ilikisinin varln zedelemez. Kald ki, Yargtayn seri halinde birbirine benzer ekilde verdii bu tr kararlarla, youn i yk altnda hzl almay salayacak pratik zmlere ve
Dzenlenmesi, Yargtayn Hukukuna likin 1996 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi (MESS Yay.No:279), stanbul, 1998, s.12 13); KUTAL da ULUCANn tebliinin genel grmesinde benzer grleri vurgulam ve karardaki cmlelerin muhtemelen aceleye getirilmi ibareler olduunu vurgulamtr (s.47). mer Ekmeki, Bireysel likisinin Kurulmas ve in Dzenlenmesi, Yargtayn Hukukuna likin 2003 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi, Ankara, 2005, s.16 17.

566

186

formllere ulamay gzettii de sylenebilir. Nitekim, ULUCANn yukarda deinilen tebliinin genel grmesinde Yargtay adna sz alan Dr. Ekrem SER M, say ile yaplmamay ana faktr deil bir yan unsur olarak kabul ettiklerini, retide de ayn gr kabul edenlerin bulunduunu, esas olann bamllk ve cretin denmesi olduunu ifade etmitir567. e. Grev ve Yetki Meselesi Hakknda (1) Kararlar Yargtay, i szlemesinin unsurlar olan zaman, bamllk ve cret koullar gereklemise iveren ile yannda alan ii avukat arasndaki uyumazlklarn 5521 Sayl Mahkemeleri Kanunu md.1 uyarnca mahkemelerinde grlecei grndedir568. Grev meselesi kamu dzenine ilikin

567

568

ULUCAN ise SER Me yantnda karardaki ifadenin say ile yaplmamay temel unsur gibi gstererek yanl anlamalara yol atn belirtmitir (Genel Grme, Yargtayn Hukukuna likin 1996 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi (MESS Yay.No:279), stanbul, 1998, s.35, 59). Davac iveren, daval avukatn aylk belirli cret karl i szlemesi ile altn, Avukatlk Hizmet ve cret Szlemesinde denecek aylk cret harici ayrca bir veklet creti denmeyecei hkmnn bulunmasna ramen, irket bnyesinde bulunan avukatlarn takip ettii dosyalar sebebiyle hak kazandklar veklet cretinin 3.292.415.920.- TL'lik ksmn ekerek haksz kazan saladn belirterek, bu miktarn tahsilini talep etmitir. Daval arada veklet ilikisi olduunu, veklet ilikisi nedeni ile Baro Hakem Kurulunun grevli olduunu savunarak grevsizlik karar verilmesini beyan etmitir. Mahkemece, davac irket nezdinde alan daval dndaki avukatlarn yrttkleri dosyalar zerinden toplanan veklet cretinin daval avukatn ald, bu veklet cretleri ile ilgili dosyalarn takibini de yapmadna ilikin, davac talebinin sebepsiz zenginleme nedeni ile iade istemine dayandn, bu durumda da genel mahkemelerin davaya bakmakla grevli olduu, gerekesi ile grevsizlik karar verilmitir. Grev kamu dzenine ilikin olup, resen dikkate alnr. Taraflar arasndaki szleme incelendiinde, belirli sreli imzaland, davac irketin Genel Mdrlk hizmet binasnda altrlmak, hukuki konularda yazl ve szl deerlendirme ve mtalaa vermesi, irketin uyumazlklarn avukatlara tevdii etmesi hizmeti karl aylk cretin denecei hkmne yer verildii anlalmaktadr. Somut bu hukuki olgulara gre daval avukatlk hizmetini belirli bir sre iinde davac iverenin denetimi ve gzetimi altnda ve her ay iin kararlatrlan cret karlnda iverene bal olarak vermektedir. szlemesinin unsurlar olan "zaman, bamllk ve cret" koullar gereklemitir. szlemesi ile alan davalnn, szleme dna karak, haksz menfaat temin ettii ileri srlmektedir. 5521 sayl Mahkemeleri Kanununa gre, i mahkemeleri i kanununa gre ii saylan kimselerle iveren veya iveren vekilleri arasnda i akdinden veya Kanununa dayanan her trl hak iddialarndan doan hukuk uyumazlklarn zmlemekle grevlidir. Davac, iveren ve daval ise, ii Esas konumunda olup, uyumazlk i szlemesinden kaynaklandndan grevsizlik karar verilmesi hataldr. in esasna girilerek uyumazln zmlenmesi gerekir (Yargtay 9.HD, 13.12.2004, E.2004/12210, K.2004/27496, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

187

olduundan, ii avukatlara ilikin uyumazlklarn grlecei davalarn genel mahkemelerde mi yoksa Mahkemelerinde mi grlecei hususunun ise resen dikkate alnmas gerekir. Eer grev ve yetki itiraz ayn anda yaplmsa mahkemenin nce grev meselesini zme kavuturmas gerekir. Yetki meselesini daha sonra grevli mahkeme zmleyecektir569. (2) Deerlendirme Yargtayn zikredilen kararlarna birok durumda hak verilebilir. Ancak, yine de ii avukat ile ivereni arasndaki uyumazlklarn i mahkemesinde zlmesi grnn btn vakalarda uygulanmamas gerekir. Bilhassa zel hukuk tzel kiileri yannda sre ve bamllk temelinde alan ii avukatlarn, resmi mercilerde vekletname ile i takip ettikleri hallerde meselenin ayrntsna girilmelidir. Eer somut olayda uyumazlk, sre ve bamllk temelinde i grme ediminden deil de avukat sfatyla mvekkil iverenleri adna hareket etme ediminden kaynaklanyorsa, -mddeabih deerine gre- davann Sulh Hukuk Mahkemesinde veya Asliye Hukuk Mahkemesinde grlmesi de mmkn olabilmelidir. Nitekim 5521 Sayl Mahkemeleri Kanunu md.1 uyarnca Mahkemeleri Kanunu'na gre ii saylan kimselerle () iveren veya iveren vekilleri arasnda i akdinden veya Kanunu'na dayanan her trl hak iddialarndan doan hukuk uyumazlklarnn zlmesi ile grevlidir. 4857 Sayl Kanunu md.2de de ii bir i szlemesine dayanarak alan gerek kii olarak tanmlanmaktadr. Oysa ii avukat, katksz bir i szlemesine deil bire ok tipik edimli bir karma szleme olan ii avukatlk szlemesine dayanarak alan kiidir. i avukat bir
569

Davac taraf, daval irketin hizmet szlemesini feshettiinden sz ederek kdem, ihbar, ktniyet tazminatlar ile cret isteklerinde bulunmutur. Daval taraf davaclarla aralarndaki hukuki ilikinin veklet szlemesine dayandn savunmu, irket merkezinin de stanbul'da oluu nedeniyle grev ve yetki itirazlarnda bulunmutur. Mahkemece, taraflar arasndaki hukuki ilikinin veklet akdine dayal olduunun aka anlald ancak daval tarafn ayn zamanda yetki itiraznda bulunduunu byle durumda zellikle yetki itiraznn zmlenmesi gerektii ileri srlerek Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununun 9. maddesi uyarnca mahkemenin yetkisizliine karar verilmitir. Karar davac tarafa temyiz edilmitir. Medeni Usul Hukukuna gre grev ve yetki itirazlarnn birlikte yaplmas halinde ncelikle grevsizlik karar verilir. Yetki itiraz grevli mahkemede incelenir. Aksi dnce ile hkm kurulmas bozmay gerektirir (Yargtay 9.HD, 27.11.1997, E.1997/16274, K.1997/19869, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

188

ynyle sre ve bamllk temelinde i grme edimini ifa ettiinden, i hukukuna ilikin talep ve uyumazlklarda i mahkemesinin yetkili olmas normaldir. Ancak, uyumazln avukat sfatyla mvekkil iveren adna hareket etme ediminden kaynaklanmas durumunda genel mahkemelerin yetkisinin kabul edilmesi gerekir. f. Dava ve Takiplerde Kar Tarafa denmesi Takdir Olunan Veklet cretleri Hakknda (1) Kararlar Yargtaya gre Avukatlk Yasas vekil-mvekkil arasndaki ilikiyi dzenleyen bir yasadr. Bir irket ile avukat arasnda ii-iveren ilikisi bulunuyorsa uyumazln Kanunu hkmlerine gre zmlenmesi gerekir. Belirtilen trden bir hizmet ilikisinde creti dnda -dava veya takiplerden kaynaklanan veklet cretleri benzeri- ek bir alaca olduunu iddia eden ii avukatn ise bu alacan varln kantlamas gerekir570. Hatta bir irketin, sre ve bamllk temelinde i gren avukatna, nc bir ahsn vekletli hukuki iini grdrmesi halinde bile -eer iin sonucu iveren irketi etkiliyorsa-, avukatn
570

Daval iveren yannda hizmet akdi ile aylk cretli olarak alan davac avukat, 1136 sayl Avukatlk Yasasnn 4667 sayl Yasa ile deiik 164. maddesi uyarnca kar tarafa yklenecek avukatlk cretinin avukata ait olaca ngrldnden vekil sfat ile yapt dava ve takiplerin veklet cretini talep etmektedir. Mahkemece, daval iverenin davacy azletmesi haksz olduundan veklet cretlerinin kabulne karar verilmitir. Dosyadaki bilgi ve belgelerden, davac avukatn 25.4.2002 - 27.9.2002 arasnda daval yannda aylk cretli ve hizmet akdine dayanarak avukat olarak alt, davalnn 13.5.2002 tarihinde verdii vekaletnameye dayanarak davac avukatn, daval adna icra takipleri yapt, davacnn 30.9.2002 gnl ihtar ile yapt takipler nedeni ile aralarndaki ifahi anlamaya dayanarak vekalet cretlerini istedii, daval iverenin bunun zerine 1.10.2002 gnl ihtar ile davacy vekillikten azlettii ve ayn gn ektii dier bir ihtar ile aralarndaki ifahi anlamaya gre dosyalardan doacak vekalet cretinin irkete ait olduunu belirttii uyumazlk konusu deildir. Avukatlk yasas vekil-mvekkil arasndaki ilikiyi dzenleyen bir yasadr. Somut olayda ise taraflar arasnda ii-iveren ilikisi bulunduundan uyumazln Yasas hkmlerine gre zmlenmesi gerekir. Hizmet ilikisinde creti dnda ek bir alaca olduunu iddia eden davacnn bu alacan varln kendisinin kantlamas gerekir. Taraflar arasnda bu konuda yazl bir akit olmadna ve davac da bu konuda bakaca bir delil sunmadna gre sz konusu alacan varln kantlayamamtr. Kald ki sz konusu icra takipleri henz derdest olup sonulanmadndan tahakkuk etmi ve daval tarafndan tahsil edilmi bir veklet creti de mevcut deildir. Bu durumda davacnn isteklerinin reddi gerekirken yazl ekilde hkm tesisi bozmay gerektirmitir (Yargtay 9.HD, 30.06.2005, E.2004/33336, K.2005/23372, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

189

nc ahsla arasndaki ilikinin sadece grnrde olduu ve gerekte i ilikisinden alnan cret ile nc ahsa yaplan iin karlnn alnm bulunduu varsaylmtr571. te yandan, eer bir ii avukatlk szlemesinde irket lehine hkmedilip tahsil edilen veklet cretlerinin irket ynetim kurulunun belirleyecei esaslara gre denecei ynnde bir hkme yer verilmise o konuda verilecek ynetim kurulu kararnda belirlenen esaslar geerli olacaktr572. Ancak szlemede anlan veklet cretlerini ii avukatn alaca kararlatrlsa dahi, davalar veya icra takipleri henz derdest ise, tahakkuk etmi bir veklet cretinden de bahsolunamayacandan avukata talep olunamayacaktr573. (2) Deerlendirme Kanmzca bir irket avukat ile alt irket arasndaki ilikinin sadece ii iveren ilikisi olarak grlmemesi gerekir. Avukatlk mesleinin zellii gerei

571

Davac ile davaya katlan ortaklk arasnda hizmet szlemesi vardr. Davaya katlan bu szleme uyarnca daval ile arasndaki ilikiye gre sonunda kendisine yklenmesi gerekli bir uyumazlk sonucunun giderilmesi devini davacya yklemitir. Bu devin yaplmas d iliki ynnden, davalnn davacya vekil klnmasna baldr. Bu vekletname salanmtr. Ancak, davacnn grd hizmet, aslnda Azot Sanayi Ortakl ile davac arasndaki hizmet ilikisinin kapsam iinde bulunmaktadr. Bu yn, hizmetin grlmesi iin davacnn statsnn deitirilmesinden ve dosyada rnekleri bulunup doruluuna itiraz edilmeyen 21 Nisan 1960 ve 25 Nisan 1960 gnl yazlardan aka anlalmaktadr. Bylece davaya katlan Azot Ortakl, davaldan salad vekletname ile grnte daval yararna fakat gerekte sonular kendisine dnmesi gerekli ii, davac ile arasndaki hizmet szlemesi uyarnca davacya yaptrmtr. Bu nedenle davacnn grnteki vekalet ilikisine dayanarak fakat karln aradaki hizmet ilikisi uyarnca Azot Sanayi Ortaklndan ald i parasn bir ikinci defa davaldan isteyemez (Yargtay 4.HD, 06.11.1970, E.1970/6311, K.1970/7991, Kaak, a.g.e., s.435). 572 Davacnn daval iyerinde avukat olarak alt hizmet szlemesinin 6. maddesinde "irket lehine hkmedilip tahsil edilen veklet cretinin Ynetim kurulunun belirleyecei esaslara gre denir" kuralna yer verildii grlmektedir. Daval irketin dava konusu 19.7.1994 tarih ve 40 sayl Ynetim Kurulu kararnda 20.10.1993 tarih ve 64/2 numaral karar ile irket lehine hkmedilip tahsil edilecek veklet cretleri konusunun daha sonraki toplantlarda grlp karara balanmas uygun grldnden bahisle irket lehine hkmedilip tahsil edilen icra takipleri ve davalardan dolay tahakkuk eden yasal veklet cretlerinin net olarak ilgili avukatlara denmesi esas kabul edilmitir. Ancak bu karar 1994 ylnda, tahakkuk eden veklet cretlerine ilikin bulunmamaktadr. Zira 9.12.1994 tarihli 84 sayl daval irket ynetim kurulu kararnda iptaline karar verilen 19.7.1994 tarih ve 40 nolu karar o tarihten nceki yl sonu itibariyle tahakkuk edip tahsil edilen ve kazanlm hak oluturan, 1993 yl veklet cretlerinin denmesi esasn gstermekte olup 1994 yl sonunda tahakkuk edecek ve tahsil olunacak veklet cretleri ile ilgili bulunmamaktadr. Davacnn icra takiplerinde mesaisi 1994 yl iin sz konusu olduu gibi muvafakat ettii 64 sayl Ynetim Kurulu Kararnn 2. paragrafnda anlan yl iin toplam net 180.000.000 TL`nin hkm altna alnmas gerekirken yazl ekilde karar verilmesi hataldr (Yargtay 9.HD, 23.06.1998, E.1998/8441, K.1998/10666, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 573 Yargtay 9.HD, 30.06.2005, E.2004/33336, K.2005/23372, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006.

190

aradaki veklet ilikisinin i ilikisinden doduunu sylemek doru deildir. Avukatlk yle bir meslektir ki sre ve bamlk temelinde yaplsa dahi veklet ilikisi i ilikisiyle birlikte doar. Hatta irket avukatlarnn durumalara girmelerinin, barolara kayt olmalarnn yasak olduu birok lkenin aksine, lkemizdeki irket avukatlarnn temel grev tanmlarnn ou zaman -hukuki mtalaalar vermekten ok- vekil sfatyla davalar ve icra takiplerini takip etmek olduunu sylemek yanl olmaz. O halde ortalama bir ii avukat ile ivereni arasndaki hukuki ilikide ne veklet ilikisi i ilikisinden ne de i ilikisi veklet ilikisinden kaynaklanmaktadr. stelik genellikle i ilikisinin dierine stnl dahi sz konusu deildir. nk ivereni adna Adliyede davalara giren, takipleri yrten ii avukat, basit bir iinin sahip olmad bir takm kamusal yetkileri kullanr. Bu adan bakldnda bire ok tipik edimli karma szleme olan ii avukatlk szlemesindeki, avukat sfatyla mvekkil iveren adna hareket etme edimi sz konusudur. Anlan edime ncelikle Avukatlk Yasasnn uygulanmas gerekir. Yukardaki yaklamn nemli bir sonucu, dava sonunda, kararla tarifeye dayanlarak kar tarafa yklenecek veklet creti avukata aittir eklindeki 1136 Sayl Avukatlk Yasas md.164/Son hkmnn irket avukatlarna da uygulanmasdr. Kukusuz Yargtayn da aka vurgulad gibi- anlan hkm emredici nitelik tamamaktadr ve aksi her zaman kararlatrlabilir574. Ancak
574

1136 Sayl Kanunun 164. maddesinde yer alan "Dava sonunda, kararla tarifeye dayanlarak kar tarafa belirlenecek veklet creti avukata aittir." hkm, taraflar arasndaki szlemeye de uygulanabilecei bir an iin kabul edilmi olsa dahi, szlemenin 4. maddesinde, taraflar dava sonunda tarifeye dayanlarak kar tarafa yklenecek veklet cretinin avukata ait olacan, ancak bu miktarn 657 sayl Yasa ile snrl olarak denebileceini serbest iradeleri ile kararlatrmlardr. Bu hkmn geerli olup olmad BK. mad 19/11-20 ye gre deerlendirilmelidir. BK. mad. 19/11-20/1 uyarnca emredici hukuk kurallarna, ahlaka ( adaba ) kamu dzenine yahut kiilik haklarna aykr olmamak koulu ile taraflar akdin muhtevasn diledikleri gibi kararlatrabilirler. Anlan hkmn emredici olup olmad ise ncelikle metnin yazlndan dzenleme amacndan anlalr. Genel ahlak kamu dzeni, kiilik haklar, zayfn korunmas amalanan hkmler emredicidir. Avukatlk Kanunu mad. 164/2. fkrasnda yer alan "yzde yirmi bei gememek zere" nc fkrada "mal ve haklardan bir ksmnn aynen avukata ait olaca hkmn tayamaz" keza "Avukatlk asgari cret tarifesi altnda veklet creti kararlatrlamaz" ifadelerine ramen mahkemece kar tarafa yklenecek veklet cretinin avukata ait olacana ilikin mad. 164/f. son hkm yasaklayc bir anlatm iermedii gibi, bu hkmn genel ahlak, kamu dzeni kiilik haklar ve zayfn korunmas haklarna ilikin olmad, bu nedenle dzenleyici norm olduu kabul edilmelidir.

191

zellikle nedenle, 164.maddenin ii avukat lehinde bir karine tekil etmesi gerekir. Birincisi, lkemizde avukat sradan bir ii deildir; baroya aidat deyen, bir takm kamusal ykmllkleri ve yetkileri olan, her eyden nce uymakla ykml olduu ayrntl meslek kurallar bulunan bir alandr. kincisi, rnein lkemiz asndan davalarda ve icra takiplerinde altklar irketleri temsil yetkisi bulunan ii avukatlarn altrlmasndan, iveren konumundaki irketlerin ok nemli krlar elde etmesidir. Gerekten avukat istihdam eden ortalama dzeyde bir irket, serbest piyasa koullarnda her bir hukuki mesele iin ayr veklet creti belirlenmesi durumuna oranla ok daha az masraf yapmaktadr. nc olarak, veklet creti, avukatlk mesleine zg, i ilikisinden bamsz, i szlemesi kurallaryla izah g olan bir messesedir; dorudan doruya i ilikisindeki taraflarn karlkl borlarna ait kurallara tabi tutulamaz. zetle, taraflar arasndaki menfaatler dengesi de gz nnde tutulduunda, Avukatlk Yasas md.164/Son hkmnn sre ve bamllk temelinde i gren ii avukatlar iin de bir karine tekil etmesi gerekmektedir.

Bundan ayr 164. maddenin son fkrasnda yer alan "aksi kararlatrlmadka" ifadesinin 4667 sayl Yasa ile deitirilen metinde yer almamas bu hkmn ( 164. maddenin son fkras (ilk) cmlesinin ) aksine szleme yaplamayaca sonucunu dourmaz. Byle bir dzenleme ile hkmn yasak -buyruk- koyan emredici hukuk normu haline geldii de kabul edilemez (Yargtay 3.HD, 14.07.2005, E.2005/7644, K.2005/7978, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); Ayn ynde: Bu deiiklik 163.maddede yaplan ve avukat ile i sahibi arasndaki avukatlk szlemesinin yazl olmas artn kaldran dzenleme ile paralel bir dzenlemedir. Yani avukat ile i sahibi isterlerse kar tarafa yklenen vekalet cretinin i sahibine ait olacana ilikin szleme yapabilirler (Aydn, a.g.e., s.80); Aksi gr iin bkz.: Deniz Kzeci ve Kemal Vuraldoan, Avukata Ait Olan Vekalet creti Kimin Lehine Hkmedilmelidir?, Ankara Barosu Dergisi, Yl:64, Say:2006/1, (Trk Hukuk Sitesi, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_268.htm, 26.09.2006); zgr Biyan, Kar Tarafn Avukatna denen Bedellerin Gelir Vergisi ve KDV Karsndaki Durumu, Mali Pusula, Yl:2, Say:18, Haziran, 2006, http://www.inisiyatif.net/document/35.pdf#search=%22%20%22avukatl%C4%B1k%20s%C3% B6zle%C5%9Fmesi%22%20filetype%3Apdf%22, 27.09.2006, s.3.

192

C. Yabanc Tipte Yan Edim eren Szlemelere rnek: Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemeleri 1. Genel Olarak Adi irket szlemesine emein sermaye pay olarak konulmasnn i hukukunda bir yansmas bulunmaktadr. Sz konusu yansmay saptayabilmek iin szlemenin konuyla ilgili yanlarn ksaca da olsa ortaya koymak gerekmektedir. te yandan, emek kavram sre ve bamllk temelinde i grme kavramndan daha geni bir ierie sahip olup konusu i grme olan btn szlemelerdeki i grme edimlerini kapsamna alr. Bununla birlikte, almann amac asndan emek, sre ile bamllk temelinde i grme niteliindeki emek olacaktr. O halde, ncelikle adi irket szlemesi zerinde ksaca durulacak, ardndan -konumuza dorudan etki etmesi sebebiyle- emek kavramnn erevesi izilecektir. Sonrasnda emein sermaye pay olarak konulduu adi irket szlemelerinin hukuki zellikleri incelenecek; nihayet anlan szlemelere balanabilecek hkm ve sonular aklanacaktr. 2. Adi irket Szlemesinin Tanm ve Hukuki Nitelikleri Borlar Kanununun adi irket balkl 23. babnn bandaki 520/I. maddesi uyarnca irket, iki veya daha fazla ahsn, emeklerini ve mallarn ortak bir amaca erimek iin birletirmeyi iltizam ettikleri bir szlemedir. Zikredilen madde salt adi irketi deil her eit irketi tanmlamaktadr; buna gre sadece iktisadi amala deil her eit ortak amala irket kurulabilir575. O halde adi irket messesesi hukukumuzda bir ana irket olarak belirmektedir. Adi irket
575

Reha Poroy, nal Tekinalp ve Ersin amolu, Ortaklklar ve Kooperatif Hukuku, 9.Bas, Beta Basm, stanbul, 2003, s.56; Nami Barlas, Adi Ortaklk Temeline Dayal Szleme likileri, Beta Basm (Yay.No:743), stanbul, 1998, s.9; Adi irketin sadece iktisadi amaca ynelik olarak kurulabilecei ynndeki aksi gr iin bkz.: Yaar Karayaln, Ticaret Hukuku (II.irketler Hukuku), 2.Bask, Ankara, 1973, s.126; Hasan Pulal, irketler Hukuku, 4.Bask, Karahan Kitabevi, Adana, 2003, s.23; Orhan Nuri evik, Uygulamada irketler Hukuku, 2.Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1994, s.19.

193

szlemesine ilikin hkmler boluk olmas halinde derneklere, hatta kuruluu tam gereklemeyen ticaret irketlerine bile uygulanr; genel hkm niteliindedirler576. BK md.520de yaplan tanmlamann eksiklii ve yetersizlii hakknda yer yer grler dile getirilmitir. Bir gre gre, adi irket szlemesinin katlanlar arasnda ahsi balant kurmasnn ve ahs birlii dourmasnn yasada yer almamas eksikliktir577. Bir baka gr, anlan durumun eksiklik olarak deerlendirilemeyeceine, nk ahs birliinin tzel kiilik oluturmamas sebebiyle hukuksal deerinin snrl olduuna ve adi irketin unsurunu deil sonucunu tekil ettiine dairdir. Ancak, ortak ama iin birlikte aba unsurunun yeterince ak vurgulanmamas eksiklik olarak kabul edilebilir578. Yine de adi irket szlemesinin bor dourucu ynnn ahs birlii kurucu ynne ar bastn vurgulamak gerekir579. Kural olarak adi irket szlemesinin kurulmas yazl ekil artna bal deildir; yazl ekil geerlilik deil ispat artdr580. Ancak, yasal olarak devri zel bir ekle tabi klnm bir eyin sermaye pay olarak konmas halinde o ekle riayet zorunludur. rnein, ortakla sermaye olarak tanmazn konulmas vaad edilmise bu vaadin noterlike dzenlenme biiminde yaplmas gerekir. Bu koula uyulmadan yaplan szleme geersiz olup taraflara hibir hak salamaz581. te yandan bu zorunluluk ortaklk szlemesinin tmn kapsamaz. Ortaklk szlemesinin tanmaz mallarla ilgili blmnn kamusal biimde dzenlenmesi geerlidir, yeterlidir582. Adi irketin tzel kiilii yoktur ancak, yine de szleme ile ortaklardan bamsz bir kiisel birlik sz konusudur583. Szleme unsurlar ahs, szleme
576

Turul Ansay, Adi irket, Dernek ve Ticaret irketleri, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits (Yay.No:59), Ankara, 1967, s.34. 577 mit Doanay, Adi irket Akdi, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No: 305), stanbul, 1968, s.4-5. 578 Barlas, a.g.e., s.9-10. 579 Macit Yalman ve Erbay Taylan, Adi Ortaklk, Ankara, 1976, s.19. 580 Pulal, a.g.e., s.12; Yargtay 13.HD, 28.06.1984, E.1984/3290, K.1984/4923, evik, a.g.e., s.23. 581 Yargtay 13.HD, 18.02.1980, E.1979/6916, K.1980/974, evik, a.g.e., s.23. 582 Yargtay 13.HD, 30.03.1981, E.1981/696, K.1981/2220, evik, a.g.e., s.23. 583 Doanay, a.g.e. , s.4-5, 31; Barlas, a.g.e., s.13; Yalman ve Taylan, a.g.e., s.18, 20.

194

ilikisi, katlma pay, ortak ama ve

ortak amacn gerekletirilmesine

katlma niyeti (ibirlii) olarak ayrtrlabilir584. Yargtay da bir ilikinin yaln (adi) ortaklk olarak tanmlanabilmesi iin, Ticaret Yasasnda tanmlanan ortaklklarn belirli niteliklerini tamamas koulu yannda; ilikide ayrca szleme, szlemeyi yapacak kiiler, katlma pay, ortak ama ve ibirlii elerinin bulunmas gerektii kansndadr. Saylan elerden szlemenin varl ya balayc (iltizam) ilem ya da ama dorultusunda bir almann varl ile belirlenir. Ama dorultusunda alma ise az-ok ibirliini gerektirir. Bu enin bulunmas szlemeyi sonuca katlmal hizmet ya da dn gibi teki tr szlemelerden ayrr585. Adi irket szlemesine emein sermaye pay olarak konulmas durumunda ortaya i szlemesi benzeri bir durum kar586. Ancak her eit emek ayn hukuki sonucu dourmaz: inceleme konusunu i hukukunun ilgi alanna giren emek koyma halleri ile snrlamak gerekmektedir. 3. almann Konusu Asndan Emein Sermaye Pay Olarak Konulmas Kavramnn Snrlandrlmas Adi irkete sermaye olarak emek konulmasnn ara sra tavsiyelerde bulunmaktan tam gn almaya kadar birok deiik grnm vardr587. irket iin taahht edilen kiisel alma, devaml, geici, dnemsel veya bir defalk olabilir. Hatta bir irket ediminin yerine getirilmesine ynelik olarak ortan irket d alma eklinde emeini koymas da mmkndr588. Ancak, i hukukunun ilgi alanna giren emein kapsam daha dar olduundan, almann konusu asndan emek kavramnn snrlandrlmas zorunludur. Burada i szlemesinin karakteristik
Ayrntl bilgi iin bkz.: Doanay, a.g.e., s.9 vd.; Barlas, a.g.e., s.13 vd.; Yalman ve Taylan, a.g.e., s.18 vd. 585 Yargtay 13.HD, 24.11.1980, E.1980/6387, K.1980/6111, Hayri Domani, Adi, Kolektif ve Komandit irketler, Temel Yayn-Datm, stanbul, 1988, s.70. 586 Doanay, a.g.e., s.43. 587 Ali Nazm Szer, Sendikalar Kanunu Asndan ilerin irket Ortakl, ktisat ve Maliye Dergisi, Cilt:XXX, Say:7, Ekim, 1983, s.271. 588 Poroy, Tekinalp ve amolu, a.g.e., s.55.
584

195

edimini tekil eden sre ve bamllk temelinde i grme ediminin adi irkete sermaye olarak konulduu durumlar incelenecektir. rnein, yneticilik yapan adi irket ortann durumu konu d braklacaktr. nk, BK md.530/Ideki ak hkm dolaysyla ynetici ortak ile dier ortaklar arasndaki ilikiler veklet szlemesi kurallarna tabidir ve aksi kararlatrlmadka i szlemesi kurallarnn kyasen dahi uygulanmas sz konusu olamaz589. ncelikle, sonuca katlmal i szlemesi ile emein sermaye pay olarak konulduu adi irket szlemesi birbirinden ayrlmaldr. Sonuca katlmal i szlemesi, i grme sonrasnda ortaya kan rnn iveren ve ii arasnda daha adaletli paylatrlmas
590

iin

iinin

iverenin

kazancna

katlmas

olarak

tanmlanabilir

. Anlan szlemenin ortak ama iin alma ve i birlii

iermemesi, adi irket szlemesi ile farklarnn banda gelir591. O nedenle iinin zarara katlmas da sz konusu olamaz. Oysa adi irket szlemesinde kural olarak tm ortaklar zarara katlrlar592. stisnai olarak yalnzca emeini koyan ortaklarn zarara katlmamas kararlatrlabilirse de bu durum nc ahslara kar etkili deildir593. crai takibat durumunda zarara katlmamas kararlatrlan ortan nce borcu demesi ardnda dier ortaklara rcu etmesi gerekir. te yandan, ii grd iin cretini isteyebilir ancak, iverenden taahht ettii hizmetin ifasnn kabuln talep edemez. Adi irkette ise emeini koyan ortak, ediminin ifasnn kabuln isteyebilir. Ayrca iinin kontrol hakk adi irkete emeini koyan ortaa oranla daha dardr; iletmeye mdahale hakk ise yoktur. Nihayet, sonuca katlmal i
589

Bu konuda svire Federal Mahkemesinin bir karar fikir verici olabilir: Ynetici ortak ynetim ilerini bir ii ya da mstahdem gibi bir tabiiyet ilikisi evresinde deil, dier ortaklarla eit haklar bulunan bir kimse olarak (ortak sfatyla) yrtr. Dier ortaklar ynetici ortan yanndadrlar; yoksa tzel kiilii bulunmayan ve ortaklarn dnda bamsz bir hukuki yaps olmayan adi irket, ynetici ortan zerinde bir iveren durumunda deildir. () Ancak bulunduu durumdan tr kural olarak, verecei talimatla bakasnn zarara uramasn nleyebilen kimse iveren (adam kullanan) saylr. verenle kullanlan kii arasndaki bu tabiiyet iliii, bir adi irketin ortaklar ile ynetici ortak arasnda yoktur ( svire Federal Mahkemesi tihatlar Resmi Klliyat, 84 II 981, svire Federal Mahkemesinin Borlar Hukuku Kararlar, s.207 208). 590 Doanay, a.g.e., s.60; Yalman ve Taylan, a.g.e., s.36 37; Belirtmek gerekir ki Trk Hukuku retisinde sonuca katlmal hizmet akdi terimi kullanlmamaktadr. Tanmdan anlald kadaryla terim ile cretin komisyon ya da kardan pay alma eklinde belirlendii i szlemeleri kast edilmektedir. 591 Yargtay 13.HD, 24.11.1980, E.1980/6387, K.1980/6111, Domani, a.g.e., s.70. 592 Doanay, a.g.e., s.61. 593 Yalman ve Taylan, a.g.e., s.36 - 37.

196

szlemesinde iletmeyi iveren temsil eder, balantlar o yapar; iiyle arasnda astst ilikisi vardr594. Adi irket szlemesinde ise emeini koyan ortak ile dier ortaklar arasndaki ast-st ilikisi dierindeki kadar belirgin deildir. Saylan esaslara gre sonuca katlmal i szlemesi olarak deerlendirilebilecek szlemeler alma konumuzun dnda kalmaktadr. te yandan gerek durum, ortada adi irket deil i szlemesi olduunu gsteriyorsa zaten i szlemesi olduu kabul edilerek ona ilikin hkmlerin uygulanmas gerekir. Karlkl szlemelerden olmayan adi irket szlemesinde, emeini koyan ortaa -kardan pay yerine- dorudan doruya cret verilmesi, gerekte hizmet akdinin varlna ilikin gl bir iaret olarak kabul edilebilir595. Ancak ortak bir amacn ve amaca ulamak zere bir ortak abann varl halinde, edimlerden birisi sre ve bamllk temelinde i grme ise bu szlemeyi adi irket i szlemesi karmas olarak nitelemek uygun olur. Burada karsna gelen davada hkimin ilk arayaca husus, bireylerdeki duygu ve duygunun oluturduu irade olmaldr. Taraf iradelerinin kar-zarar paylama niyetleri596, birlie emek vs. eklinde katlmak zerinde hem fikir olduklarnn anlalmas, adi irket szlemesinin varlna iaret tekil edebilir. Ayrca hkimin adi irket szlemesinin esasl unsurlar olan ortak ama ile ortak amaca ynelik abann gsterilecei konularn belirgin olmasn da gzetmesi gerekir597. Bu noktada, konunun i hukukuyla ban vurgulayan ilgin bir yaklamdan da bahsetmek gerekir. GZEL, bamsz almann esasl eleri olarak, retim aralarna sahip olma, zarardan sorumlu olma ve kara itiraki gsterdii bir yazsnda, ortaklk ilikisinde her enin de mevcut bulunduunu; dolaysyla artk bamllk ilikisinin mevcudiyetinin aratrlmasnn gereksiz olduunu belirtmektedir. Yazara gre ortaklar eittir ve eitler arasnda bamllk sz konusu

Doanay, a.g.e., s.61. Doanay, a.g.e., s.43 44. 596 Bu lt her zaman mutlak deildir; yalnzca emeini koyan ortan sadece kara katlmas kararlatrlabilir (BK md.523/2). Ancak dier ltlerin yannda yararlanlabilir. 597 Ancak szlemenin mevcudiyeti iin temel unsurlardan olmayan kar ve zararn paylatrma lsnn, eitlik ve aktif ibirliinin aratrlmas gerekmez (Yalman ve Taylan, a.g.e., s.23).
595

594

197

olamaz598. Gerekten, i hukuku retisinde, adi irket szlemesi ortaklar arasnda eitliin, i szlemesi taraflar arasnda ise hiyerarinin sz konusu olduu; taraflar arasnda ortaklk bulunmas halinde i ilikisinden bahsetmek imkn olmad gr taraftar bulmaktadr599. Oysa ortaklk ilikisinin bamllk ilikisi ile badamayaca ynnde kesin bir yargda bulunmak her zaman doru olmayabilir. Adi irket szlemesinde her ortan eit konumda bulunmas mutlak deil yedek hukuk kuralna dayanmaktadr; aksi her zaman kararlatrlabilir (BK md.523/I). Ayrca eitlik ve kar-zararn paylatrma ls adi irket szlemesinin esasl unsurlardan deildir600. Kald ki hayatn ak iinde hem irket szlemesi nitelii tayan hem de bamllk ilikisi ieren szlemeler yaplmaktadr. Ancak, u noktann da kukusuz unutulmamas gerekir: tabiat gerei ortaklk ilikisi ile badamayan ilerde emek ortaklk pay olamaz601. Bir ortaklk ilikisinin taraflarnn her zaman eit olmas gerekmese de, bir ortan kasaya bakmas dierinin ise tuvalet temizlemesi benzeri bir durumda, tuvalet temizliinin ortaklk ilikisi ile badamad sylenebilir. Ancak yine de her somut olay kendi koullar ierisinde deerlendirilmelidir. Baml emein sermaye pay olarak konulduu adi irket szlemesine uygulamada rastlanan bir rnek, ticaretle uramas yasak olan bir memurun bakkal amak iin kendi mlknde gerekli yatrm yapmas ve iletmesi artyla bir baka kiiyle elde edilen kar paylamak zere anlamasdr. Mlk ve mallar memurun olmakla birlikte, gizlice yazl szleme yaplan kimse kendi adna vergi beyannda bulunacak ve memurun belirledii belli mesai saatlerine riayet ederek mlk sahibinin talimatlarn yerine getirecektir. Karlnda elde edilen kar kararlatrlacak esaslar dhilinde paylalacak, emeini koyan ortaa ayrca cret verilmeyecektir. Bu trden rnekler gizli adi irket (i ortaklk) olarak adlandrlmakta ve genellikle geici iler veya yasadan kaynaklanan yasaklar dolanmak iin gerekletirilmektedir602.
598 599

Gzel, Bamllk, s.101. Narmanlolu, 1994, s.145; Gzel, Bamllk, s.101; Mollamahmutolu, 1995, s.34. 600 Yalman ve Taylan, a.g.e., s.23. 601 Szer, 1983, s.271. 602 Pulal, a.g.e., s.21; evik, a.g.e., s.21; Nizam peki, irketler Hukuku lkeleri, Ankara, 1986, s.29; Bugn iin hakknda ayr bir yasal dzenleme bulunmayan gizli adi irket, eski 865 Sayl Eski Ticaret Kanununda baz farkllklarla da olsa hususi irket adyla dzenlenmiti (Yalman ve Taylan, a.g.e., s.20 - 21). Yeni Ticaret Kanununa hususi irketlerin dzenlenmemesinin nedeni,

198

Gizli ortakln adi irketin zel bir tr olduu genel kabul grmektedir603. Darya kar sorumlu olarak grnen emeini koyan ortan, i ilikide hibir zarara katlmayaca kararlatrlsa bile, szleme ilikisi i szlemesine yaknlamakta ancak asla bir i szlemesi tekil etmemektedir604. Ancak, ortada basit bir adi ortaklk szlemesi de bulunmamaktadr. Belirtilen trden szlemelere adi irketlere ilikin hkmlerin yan sra mahiyetleri ile uyutuu lde hizmet akdine ilikin hkmlerin de uygulanabilmesi mmkn olmaldr. Bir baka rnek, ziraatte ortaklk (yarclk) olarak isimlendirilen szlemedir. Bir kimsenin, kacak mahsuln paylalmas artyla tarlasnn srlp, ilenip, rnn toplanmasn iftilii iyi bilen birisine brakmas durumunda taraflardan birisinin emeini koyduu bir adi irket szlemesi kurulur605. Yargtaya gre, byle bir durumda tarla sahibi mahsuln zerinde mlkiyet hakk kazanmaz; yalnzca mahsuln satlmasyla elde edilecek paradan payna deni talep hakkn kazanr. O halde tarla sahibi, ortaklk artlarndan aka anlalmadka, mahsuln satld fabrikaya iade iin bavuramaz, sadece ortana kar bir alacak hakk mevcuttur606. rnekler oaltlabilir. Bu noktada, emein sermaye pay olarak konulduu adi irket szlemesine uygulanacak hkmlerin tartlmasndan nce,

gerekesinde bylesi ortaklklara adi irkete ilikin BK hkmlerinin uygulanmasnn daha doru olaca dncesi olarak belirtilmitir (Poroy, Tekinalp ve amolu, a.g.e., s.47 vd.). 603 Ancak, BKnun adi irkete ilikin hkmlerinde genel olarak d ortakln dzenlendiinin unutulmamas gerekir (Fatih Bilgili, svire ve Alman Hukuku Inda Trk Ortaklklar Hukukunda Gizli Ortaklk likileri, Sekin Yaynlar, Ankara, 2003, s.45). te yandan, blm bal adi irket olsa da rnein md.520de genel olarak irket szlemesi bir hayli de esnek olarak- dzenlenmitir. 604 Salt emeini koyan ortan zarara katlmayacann kararlatrlmas kukusuz nc ahslara etki etmeyecek; i ilikide belirleyici olacaktr. 605 Karayaln, a.g.e., s.132; akir Berk, Borlar Hukuku (zel Hkmler), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:292), Ankara, 1972, s.227; DOANAY ise ortaklk szlemesini sonuca katlmal haslat kiras akdi olarak kabul etmektedir. Ancak yazar, kiralayann masraflara katld durumlarda anlan szlemeyi adi irket szlemesinden ayrt etmenin imkanszlatn da eklemektedir (Doanay, a.g.e., s.62). 606 Ortaklk mnasebeti aslnda bor douran bir mnasebet olduu iin ortaklarn alacaklarda veya mallarda ortaklaa malik olduklar, sadece ortaklk mnasebetine dayanlarak, nc kiilere kar ileri srlemez; bu ynn ortaklk artlarndan anlalmas gerekir. Bir kimsenin tarlasna ortan ekecei pancar ortak tarafndan eker fabrikasna satlp mal parasnn ortaklar arasnda paylatrlmas amacyla yaplan ortaklk akdinde, o kimse kural olarak, pancarlar zerindeki mlkiyet hakkn deil, sadece pancar parasndan payna decek olan ortandan isteme hakkn (yani ortana kar bir alacak hakk) kazanm olur (Yargtay HGK, 03.04.1963, E.1963/5- D, K.1963/6, Hasan Birka, Ticaret irketleri ve Tatbikat, 4.Bask, Ercivan Matbaas, stanbul, 1975, s.15).

199

isimsiz szleme olarak telakki edilip edilemeyecei meselesinin akla kavuturulmas gerekmektedir. 4. Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemelerinin Hukuki zellikleri Emein sermaye pay olarak konulduu adi irket szlemesinin isimsiz szleme olup olamayaca meselesinin zm iin adi irket szlemesinin baz teknik zelliklerinin ortaya konmas gerekmektedir. ncelikle, adi irket messesesi bir yanyla ahsn hukukuna ait zellikler tasa da, taraflar iin borlar dourduundan dolay, borlar hukuku karakteri ar basmaktadr. Ancak, bu durum ortada klasik bir borlar hukuku szlemesi olduu anlamna gelmez. ok tarafl bir hukuki muamele olan adi irkette iki veya daha ok taraf olabilir. Szlemedeki bor konusu da kanunda aka belirlenmemitir; edimler birka farkl szlemeye ait olabilir607. Ayrca karlkl szlemelerde ifada bulunan tarafn kendi edimi zerinde hakk kalmaz. Ancak, adi irket szlemesinde edim ifa edilse de, o deer zerinde ifa eden ortak sz sahibi olmaya devam eder608. Karlkl szlemelerin aksine edimlerin deiimi deil, birleerek ayn ortak amaca ynelmeleri sz konusudur609. O nedenle, adi irket szlemesinde edimlerin birbirinin ivaz olarak kabul edilmemesi gerekir610. Adi irkette edimlerin birleiminin sz konusu olmasnn pratik sonucu, bir tarafn borlanmasyla salt dier tarafn alacak hakk kazanmayp ahs birlii olarak ortaklarn tmnn anlan hakk kazanmasdr. Taahhtte bulunan her ortak taahhd nedeniyle hem alacakl hem borlu durumuna girmektedir611. Bu alacakllk ve borluluk, kendisi dndaki dier ortaklara kar deil, irkete kar sz konudur612. stelik edimler arasnda ortak amacn gerekletirilmesi iin ne derecede
607 608

Doanay, a.g.e., s.21-22. Barlas, a.g.e., s.47. 609 Hatemi, Serozan ve Arpac, a.g.e., s.576; Doanay, a.g.e., s.21-22. 610 Barlas, a.g.e., s.46. 611 Yalman ve Taylan, a.g.e., s.19. 612 peki, a.g.e., s.31.

200

gerekiyorsa o derecede ballk vardr613. Belirtilen alardan da allagelen borlar hukuku szlemelerinden farkl nitelie sahiptir. Yine de adi irketin bir szleme olduunu unutmamak gerekir: Adi irket akdi karar deildir. Kararlarn aksine ounluun mutabk kalmas kuruluuna yetmez; kurucularn tmnn karlkl ve birbirine uygun irade beyanlar arttr. Mterek hukuki muameleden de bahsolunamaz. Birden fazla kiinin, nc ahslara kar birlikte hareket etmek zere aralarnda bor ilikisi kurmaksznbirbirine paralel ortak irade beyanlarnda bulunmas sz konusu deildir. Aksine, adi irkette ortaklar birbirlerine kar kendilerini bor altna sokarlar ve ortak amac gerekletirmek zere aralarnda ahsi iliki kurarlar614. reti, arlkl olarak adi irketin karlkl (tam iki tarafa bor ykleyen sinallagmatik) szlemelerden olmad; kendine zg (sui generis) bir szleme olduu grndedir615. Yargtaya gre de, adi ortaklk karlkl borlar kapsayan bir akit olmayp herkesin belli bir amaca ermek iin bir takm borlar altna girdii bir akittir ve buradaki borlar hukuk bakmndan birbirinin karl saylmaz616. Gerekten, adi irket szlemesinin karlkl szlemelerden olmad aktr. Ancak kendine zg szleme olarak nitelenmesi de doru deildir. Eer yasal dzenlenme olmasayd kendine zg nitelemesi doru olabilirdi. BK md.520 vd. hkmleri karsnda, iki veya daha ok tarafa bor ykleyen ama karlkl szlemelerden farkl tipik bir szleme olarak deerlendirmek daha doru olacaktr. Adi szlemesinin ortak ama unsuru nedeniyle karlkl

irket

szlemelerden ayrlmas, isimsiz szlemelerin parasn oluturmasn, zellikle karlkl borlar hukuku szlemeleriyle bir araya gelerek karma szleme oluturmasn tartmal hale getirmektedir. BARLAS adi irket szlemesinin karma

613

Adi irket szlemesi edimleri arasnda douta ve grev bakmndan ballk hakknda daha fazla ayrnt iin bkz.: Doanay, a.g.e., s.26. 614 Yalman ve Taylan, s.18-19; Doanay, a.g.e., s.19-21; Barlas, a.g.e., s.41. 615 Doanay, a.g.e., s.22; Yalman ve Taylan, a.g.e., s.19, 47. 616 Yargtay HGK, 11.12.1963, E.1963/4-26, K.1963/96, Birka, a.g.e., s.15; Ayn ynde bkz.: Yargtay 13.HD, 07.12.1967, E.1966/3944, K.1967/4529, Doanay, a.g.e., s.23.

201

ya da bileik szlemelerden olmad grndedir617. DOANAY, karlkl szlemelere zg hkmlerin uygulanmasn mmkn klmak iin yapay ve zorlama yntemlerle karlkl szleme kurumunun kapsamnn geniletilmeye allmasnn, kavramn belirsizlemesine yol atn; oysa hkmn konulma gayesinin esas olduunun gzden karlmamas gerektiini vurgulamtr618. B LG L , klasik d adi irket szlemeleri dnda kalan adi irket szlemelerini atipik ortaklk szlemeleri olarak nitelemektedir619. SEROZAN ise katlmal kira (irket-kira) ya da faizsiz finans kurumlaryla yaplan katlmal dn (irket-dn) benzeri szlemelerin karma nitelik tad grndedir. Yazara gre, bylesi szlemeleri kendine zg szlemeler olarak nitelenmesi uygulama asndan herhangi bir deiiklik yaratmaz620. KUNTALP ise Kark Muhteval Akit adl kitabnda adi irket szlemesinin nitelii zerine ayrntl bir deerlendirme yapm ve anlan szlemenin doas gerei bir karma szlemeye sebebiyet veremeyecei sonucuna varmtr. Burada szlemelerin tipleri edimin muhteva ve yklenilme biimine bal akitler ve tipleri gdlen gayeye bal akitler olarak iki st balk altnda toplanmasndan bahsetmek gerekir. Birinci gruptaki szlemelerin temel zellikleri, edimlerin ieriklerinin ve yklenilme biimlerinin, szlemenin tipini dorudan etkilemesi, tiple sk ballk iinde olmalardr. rnein, satm szlemesinin asli edimi olan teslim ve mlkiyetin nakli tip belirleyici role sahiptir. szlemesinde sre temelinde baml olarak i grme edimi, kirada ise kullandrma edimi benzer ekilde tip belirlerler. Oysa ikinci gruptaki szlemelerde, tipi gdlen ama belirler; edimler ise farkl tiplerden devirilebilir. Bu tr szlemelere en tartmasz rnek adi irket szlemesidir621. Gerekten, bir adi irket szlemesinde gdlen ortak ama szlemede tip belirleyici role sahiptir. Edimler ise kira szlemesinden i szlemesine kadar eitli szlemelere ait olabilir; yasa burada zmni bir karm ngrmtr.

617 618

Barlas, a.g.e., s.48, 43. Doanay, a.g.e., s.24. 619 irketler hukukunda snrl say ilkesi hakkndaki tartmalar iin bkz.: Bilgili, a.g.e., s.45 vd. 620 Serozan, Borlar, s.67 68. 621 Kuntalp, a.g.e., s.68.

202

Yukardaki grlerde genel anlamda hakllk pay olduu sylenebilir. Ancak, ortak amaca ynelik olan adi irket szlemesinin karlkl szlemelerle hibir ekilde karma szleme ilikisine giremeyeceini sylemek gereinden fazla ar bir deerlendirme olabilir. zellikle iki ortaktan oluan adi irketler asndan istisnalar sakl olsa da- karlkl szlemelerden pratik anlamda fazla bir fark bulunmamaktadr622. TEK NAY da byle bir irketin karlkl edimleri havi akit niteliinde kabul edilebilecei grndedir623. Gerekten, teknik tartmalar bir yana, iki ortakl bir adi irkette her ortan koyduu pay ile irkete salad katk fiilen kolayca ayrtrlabilir. BK md.521/Ide yer alan hilafna mukavele olmadka sermayeler irketin gayesinin ehemmiyet ve mahiyette ve yekdierine msavi olmak lazmdr hkm de ayn gr destekler niteliktedir. Benzer ekilde, karlkl szlemelerde de deiilen edimler arasnda denklik ilikisi esastr: borlanan kii ilke olarak, kaybettii malvarlna denk decek bir hak veya yarar kazanmay hedefler624. kiden fazla ortaktan oluan adi irketler asndan durum daha karktr. Ancak adi irkette ortak ama sz konusu olsa da ortaklar arasnda kar atmas olduunun unutulmamas gerekir. Her ortan en az sermaye pay ve ykmllk ile en fazla hak sahibi olmay amalamas eyann tabiat gereidir625. O halde, szleme tipleri arasndaki snrlarn belirsizletii baz durumlarda karma szlemelere ilikin birikim ve yntemlerden yararlanmak mmkn olmaldr. Karma szleme, eitli yasal tiplere ait asli ya da tali unsurlarn yasann ngrmedii biimde -birbirleriyle veya kendine zg baka unsurlarla- tek bir szlemede btnlemesiyle oluan akittir. Burada yasann ngrmedii biimde tabiri zerinde younlamak gerekir. Yasann adi irket szlemesinin eitli karlkl szlemelere ait edimler ierebileceini belirtmi olmas tek bana, yasa tarafndan dzenlenmi, hkm ve sonular aka balanm bir messese karsnda olduumuzu gstermez. zellikle emek konusunda yasa, emein sermaye pay olarak konulabileceini belirtmi (BK md.520/I, md.521/I) ve yalnzca emeini koyan ortan zarara ortak
622 623

Yalman ve Taylan, a.g.e., s.44-45. Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.1099. 624 Karlkl szlemelerdeki denklik ilikisinin BK md.521 hkmne aykr olduu ynndeki aksi gr iin bkz.: Doanay, a.g.e., s.27. 625 Doanay, a.g.e., s.21.

203

olmayarak yalnzca kara itirak ettirilebileceinin kararlatrlmasnn mmkn olduu hkm (BK md.523/II) dnda herhangi bir kural koymaktan kanmtr. Bir de sre ve bamllk temelinde i grmeyle ilgisi olmamakla birlikte- cret alan ynetici ortan veklet szlemesine gre sorumlu olaca (BK md.528/II) ile ortaklararas ilikilerin yasa veya szleme aksini sylemedike veklet hkmlerine tabi olaca hkmleri vardr (BK md.530/I). Oysa adi irketin kapsam ylesine genitir ki belirtilen hkmlerin, her bir tipik edimi yasann ngrmesi anlamn tadn sylemek zordur. stisnai olarak, sermaye paynn bir eyden yararlandrlmas olmas halinde adi kirann; mlkiyet olmas durumunda ise satm szlemesinin hasar ve tekeffle ilikin hkmlerinin uygulanacana ilikin hkmler ngrme niteliinde saylabilir (BK md.521/II). Ancak, bilhassa emein sermaye pay olarak konulmas hakknda yasada yer alan hkmlerin, genel olarak szleme serbestisinin vurgulanmasyla edeer olduunu sylemek yanl olmaz: Yasann, emein sermaye pay olarak konulabildii bir adi irket szlemesini yasaklamamasyla yaplabileceini bildirmesi arasnda szleme serbestisi ilkesi gz nnde tutulduunda- bir fark bulunmamaktadr. te yandan, ortak amaca ynelik adi irket szlemesi ile deiim amacna ynelik karlkl szlemelerin bir araya gelerek karma szleme oluturmasn yasaklayc bir hkm de gze arpmamaktadr. Tersine, adi irketle dier szlemeler arasndaki bu derin farkllk nedeniyle eitli hkmler arasnda kabilecek atmalarn giderilmesinde karma szlemelere ilikin yntemler uygulamada ie yarayabilir. rnein, bir adi irkette ortaklardan birinin ok yksek deerli gayrimenkuln kullandrmay sermaye olarak koymas ve dier ortaklarn ayrca bu ortaa her sene belli bir mebla kira olarak vermeyi stlenmeleri halinde ortada saf bir adi irket szlemesinin varlndan sz edilemez. Ortaya kan szlemede anlan ortan ediminin bir ksm ortak irket amacna (societas), bir ksm da karlkl szlemelere zg deiim (sinalagma) amacna yneliktir626.

626

Heinrich Hoeniger, Untersuchungen zum Problem der gemischten Vertrge, I. Bd., Die gemischten Vertrage in ihren Grundformen, Mannheim/Leipzig, 1910, s.52, 184, 278den aktaran: Kuntalp, a.g.e., s.69, 75, 76.

204

KUNTALP, yukardaki rnekte tek bir irket szlemesi deil; ayr ayr adi irket ve kira szlemeleri bulunduu grndedir. Yazara gre, aslnda nce taraflar arasnda bir kira szlemesi yaplm, tanmazn kullanm dier ortaklara terk edilmitir. Sonra da tanmazn sahibi ortak, dier ortaklarla bir adi irket szlemesi yapm ve sermaye pay olarak da tanmazn kullanmn deil kira bedelinin her sene kendisine denmesi kararlatrlan mebla dnda kalan ksmn koymutur627. Belirtilen gr birka adan eletirilebilir. nce bir kira szlemesi yapld, ardndan da adi irket szlemesi yapld yorumu tmyle yanl olmasa bile zorlama olarak deerlendirilebilir. yle ki, somut olayda temel nokta bir ortak amacn gerekletirilmesidir. O yzdendir ki mal sahibi, deerli gayrimenkulnn kullanmn irkete tahsis etmi ancak madur olmamas iin byle bir forml gelitirilmitir. ncelikli amac maln kiraya verip, alaca parann bir ksmyla adi irkete ortak olmak olsayd, deerli tanmazn rahatlkla baka kimselere kiraya verip her yl elde edecei paray sermaye olarak koymay taahht ederdi. Oysa gaye, tanmazn zelliklerinden irketin yararlandrlarak ortak amacn gereklemesine katk salayacak tek bir szleme akdetmektir. te yandan, iki ayr szleme olduu varsaylsa dahi, bunlarn bal (birleik) szlemeler tekil ettiini kabul etmek gerekir: Ayn tanmaz tahsis edilerek iki ayr edim borcu taahht edilmek suretiyle her iki szlemenin muteberlikleri birbirlerine bal klnm ve bylelikle birletirilerek iktisadi adan da bir btn haline getirilmitir. Bu, ekilde karlkl szlemelerle birletirilme kabiliyetine sahip olan adi irket szlemesinin baz hallerde ayn ekilde karma szleme ilikisine girmesi de mmkn olabilir. Zaten karma szlemeler ile bal (birleik) szlemeler arasndaki snrlar birok durumda belirsizdir. Nitekim HATEM , SEROZAN ve ARPACI, bileik szlemeyle karma szleme arasndaki snrlarn adamakll silik olduunu vurguladktan sonra, svirede bileik szleme olarak grlen kimi inaat ve kapclk szlemelerinin lkemizde karma szleme olarak nitelendiklerine iaret etmilerdir628. KANET ve SUNGURBEY de, reti ve Yargtay itihatlarnda ift tipli karma szleme olduunda tartma bulunmayan629 arsa pay karlnda kat
627 628

Kuntalp, a.g.e., s.76. Hatemi, Serozan ve Arpac, a.g.e., s.44. 629 Grlyor ki davalnn edimi (borcu) eser szlemesinin (istisna akdinin); davacnn kar edimi ise tanmaz sat vaadi szlemesinin belirli zelliklerini tamaktadr. Bylece taraflar arasnda arsa pay karlnda kat (apartman) yapm diye nitelendirilen ift tipli bir karma szleme

205

yapm szlemesinin, birincisi gayrimenkul sat vaadi, ikincisi ise inaat szlemesi olarak iki ayr szlemeye blnerek vergi avantaj salanmas durumunda, her iki szlemenin bal (birleik) szlemeler olarak nitelendirilmesi gerektii grndedirler630. Benzer ynleri bulunan bir olayda Yargtay gayrimenkul sat vaadi ve inaat szlemesi balkl bir szlemenin ierii itibariyle hukuki nitelike () sat vaadi, eser yapma vaadi ve adi ortaklk szlemelerinin birbirinden ayrlmayacak ekilde unsurlarn ihtiva eden birinin dierine stn egemenlii bulunmayan karma tipli bir szleme olduu sonucuna varmtr631. O halde arsa pay karlnda kat yapm szlemesi koullarnda gerekletirilecek baz oynamalar ve deiikliklerle adi irket haline getirilmesi mmkn olabilir: Arsa sahibi ile mteahhitin bir apartman yapp dairelerini blme amacyla bir adi irket kurmas mmkndr. Sermaye pay olarak arsa sahibinin
ilikisi kurulduu aktr (Yargtay HGK, 09.06.1982, E.1979/15-1613, K.1982/565, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); Ayn ynde bkz.: Yargtay HGK, 19.03.2003, E.2003/15-124, K.2003/175, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006; Yargtay 15.HD, 06.05.2003, E.2002/6192, K.2003/2460, www.kazanci.com.tr, 26.05.2006. Bir iktisadi amaca tek bir szlemeyle ulamak mmkn iken, taraflarn bu szlemeyi paralayarak bu ortak iktisadi amaca ayr belgelere dercedilen birden fazla szleme yaparak ulamay ngrmeleri halinde, aralarndaki iktisadi ballk dolaysyla bu szlemelerin kural olarak birleik szleme niteliini tad ()(Kaneti ve Sungurbey, a.g.e., s.675, 679). Davac irket, daval ile aralarnda dzenleyip imzaladklar 2.7.1990 tarihli szlemede; davalnn dava d nc ahs aleyhine at uf'a davasnda belirlenen uf'a bedeli 5.000.000.000 TL.'yi davalya demeyi ykmlendiini, davalnn da buna karlk uf'a davas sonucunda kazanaca tanmazdan 250 dnm miktarnn tapusunu vermeyi tanmaz zerine inaat yaptrmay, kendisinin de bu inaatlar yapmay stlendiini, uf'a bedelini szleildii gibi dediini, ancak davalnn szleme gerei vermesi gereken 250 dnm tanmaz tapusunu sresi iinde ihtarna ramen vermediini, edimlerini yerine getirmekten kandn, bylece zararna neden olduunu, bankadan kredi olarak alp davalya dedii 5.000.000.000 TL. iin zararnn 55.000.000.000, 250 dnm tanmazn rai deeri iin 250.000.000.000, kendisince yaplacak inaatlar nedeniyle zararnn da en az 300.000.000.000 TL. olduunu ne srerek imdilik fazlaya dair haklar sakl kalmak kaydyla 150.000.000.000 TL.'nn reeskont orannda faizi ile birlikte davaldan tahsiline karar verilmesini istemitir. () taraflar arasnda dzenlenen 02/07/1990 tarihli "Gayri Menkul Sat Vaadi ve naat Szlemesi" balkl szlemenin ierii itibariyle hukuki nitelike tapuda kaytl tanmazn mlkiyetinin geirilmesini amalayan sat vaadi, eser yapma vaadi, adi ortaklk szlemelerinin birbirinden ayrlmayacak ekilde unsurlarn ihtiva eden birinin dierine stn egemenlii bulunmayan karma tipli bir szleme olduu, davalnn bu szlemenin geersizliini ileri srerek edimini ifa etmekten kanma hakkn kullanmasnn, Medeni Kanunun 2. Maddesinde kabul edilen bir hakkn ktye kullanlmas yasana aykrlk tekil ettii, bu durumda davacnn szlemenin ifa edilmemesinden kaynaklanan olumlu zararlarn isteyebilecei vurgulanarak szlemenin karma nitelii szleme hkmlerine gre taraflarn birbirine ynelik edim ve kar edimlerini, bunlarn taraflara salad yararlar ve yine davalnn savunmalarnda akland zere szlemenin daval yanca yerine getirilmesinde kusursuz ifay ortaya koyacak ( BK. Madde 117 ) koullarnn meydana gelip gelmeyecei tm szlemedeki hkmler gz ard edilmeksizin btn ile deerlendirilip sonucuna gre bir karar verilmesi gereine iaret edilmitir () davaya konu szlemede davacya salt 250 dnm arsa tapusu deil, "250 dnm araziye isabet eden payn mlkiyetinin verilecei" ngrlmtr (Yargtay HGK, 23.01.2002, E.2001/13-1039, K.2002/16, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

630

631

206

arsasn, mteahhitin ise parasn ve emeini koymas halinde neticede arsa pay karlnda kat yapm szlemesine ok benzer bir adi irket szlemesi ortaya kacaktr. Burada ayrma temel tekil eden nokta, bir ortak amacn ve ortak ama uruna birlikte almann var olup olmamasdr. ki szleme arasndaki farklar ise zellikle arsa sahibi ortan eserin yapmn denetlemesi ve zarara katlma noktalarnda ortaya kacaktr. rnee geri dnlrse, deerli tanmaznn kullanlmasn sermaye olarak koyan ortak, taahht ettii tek bir edime karlk olarak adi irket szlemesinden kaynaklanan kar pay ile kira szlemesinden kaynaklanan kira paras edimlerini talep hakkna kavuacaktr. Byle bir szlemeyi karma szleme olarak nitelemek mmkndr. Kukusuz, adi irkete sermaye olarak salt para konulursa, tip tayin edici632 zellik tamadndan szleme karma zellik tamayacaktr. Ancak bir veya birka karlkl szlemenin tip tayin edici esasl bir ediminin (rnein emein) sermaye pay olarak konulmas halinde, bir karma szleme olarak telakki edilmesi mmkndr. Adi irket szlemesinde ortak ama unsuru her zaman baskn geleceinden dolay da byle bir szlemenin yabanc yan edim ieren karma szleme olarak nitelenmesi uygun olacaktr. FEYZ OLU da konuya benzer ekilde yaklam ve bir adi irket ortaklarndan birinin sermaye olarak iftliinin kullanmn koymas halinde yabanc yan edim ieren karma bir szleme bulunduu sonucuna ulamtr633. Kanmzca, ayn sonuca adi irkete ilikin Borlar Kanunu hkmlerinin ncelikli olarak ve dorudan uygulanmasndan yola klarak da varlmas mmkndr634. Sonu olarak, adi irket szlemesinin, karlkl szlemelerle bir araya geldii baz durumlarda karma szlemenin veya bal (birleik) szlemelerin mmkn olabilecei sylenebilir. Sermaye pay olarak emein (sre ve bamllk

632 633

Bkz.: Birinci Blm, I, C, 3, c bal altndaki aklamalar. Feyziolu, a.g.e., s.54. 634 Ancak eklemek gerekir ki, Yargtay byle durumlarda karma szleme oluacan ilke olarak kabul etmekle birlikte, adi irket szlemesinin dier szlemelere kar herhangi bir stnlk tamayabilecei grndedir (Yargtay HGK, 23.01.2002, E.2001/13-1039, K.2002/16, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

207

temelinde i grmenin) konulduu adi irketlerin ise kural olarak yabanc yan edim ieren karma szleme tekil ettii kabul edilebilir. 5. Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemelerine Balanabilecek Hkm ve Sonular a. Temel Yaklam Adi irket szlemesinin karlkl szlemelerden olmadn kabul etmek, karlkl szlemelere ilikin ilke ve hkmlerin adi irket szlemesine dorudan uygulanmasnn mmkn olamamas sonucunu douracaktr. Sre ve bamllk temelinde i grme ediminin adi irkete sermaye olarak konulduu hallerde ise yabanc yan edim ieren karma szleme olarak nitelenebilecek bir isimsiz akit sz konusudur. Byle durumlarda ortaya i szlemesini andran, ona benzeyen bir durum kar. Ortaklarn katlma pay olarak i grmeyi taahht etmeleri de mmkndr. Borlanlan hizmetin ahsen yerine getirilmesi art deildir; borcun ifas emek koyan ortan emrinde alan veya ona yardm eden kiilere braklabilir. Ancak bu halde i szlemesinin edimini tekil eden sre ve bamllk temelinde i grmeden bahsedilemez. Ortan ahs dikkate alnarak sermaye olmas kabul edilen hizmet taahhtleri halinde ise doal olarak bakasnn edimi ifas kabul edilemez; byle bir durumda adi irket ile i szlemesi birbirine daha ok yaklar635. HATEM , SEROZAN ve ARPACI, dier szlemelerle adi irket szlemesi arasndaki snrn bir hayli silindii tartmal durumlarda atipik bir szleme bulunduunu varsaymak ve deiik kurallar kyas filtresinde szerek birlikte uygulamak gerektii grndedirler636.

635

Doanay, a.g.e., s.43; Ayn ynde bkz.: Kenan Tunoma, Hukuku, Cilt:II, 2.Bas, Faklteler Matbaas, stanbul, 1985, s.59; Szer, 1983, s.271; Can Tuncay, i Sendikas yeliinin Kazanlmas ve Sona Ermesi, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:2097), stanbul, 1975, s.153. 636 Hatemi, Serozan ve Arpac, a.g.e., s.580.

208

FEYZ OLU adi irket szlemesinde, sermaye paynn bir eyden yararlandrlmas olmas halinde adi kirann; mlkiyet olmas durumunda ise satm szlemesinin hasar ve tekeffle ilikin hkmlerinin uygulanacana ilikin BK md.521/II hkmnden yola karak, her iki szlemenin de hasar ve tekeffl haricindeki hkmlerinin uygulanamayaca sonucuna varmaktadr. Yazara gre Kanun, yararlandrma veya mlkiyet koyma hallerinde uygulanacak hkmleri adi kira ve satm szlemesinin hasar ve tekeffle ilikin ksmlaryla snrlam, dier konularda bilinli olarak susmutur. O halde, byle durumlarda kural olarak szlemenin tmne adi irkete ilikin Borlar Kanunu hkmleri uygulanmaldr. Ancak yararlandrma veya mlkiyet koyma edimleri asndan ve bu edimlerle snrl kalmak kaydyla- adi kira ve satm szlemelerinin fesih vs. hkmleri deil sadece hasar ve tekeffle ilikin hkmleri uygulanmaldr637. Gerekten, Yasann ak hkm karsnda yazara katlmak gerekir. Sre ve bamllk temelinde i grme ediminin sermaye olarak konulmas halinde ise, Yasa herhangi bir snrlayc kural iermediinden, adi irket szlemesinin amacna aykr dmemek kaydyla uygun nitelikteki hizmet szlemesi hkmleri uygulanabilecektir. DOANAY da, emein sermaye olarak konulduu durumlarda, Borlar Kanununun hizmet akdi ile ilgili hkmlerinin adi irket akdine, yapsna uygun dmek kaydyla kyas yoluyla uygulanabileceini isabetli olarak belirtmektedir638. Yukardaki saptamann geniletilmesi de mmkn olmaldr. Kapsamna giren durumlarda 4857 Sayl Kanununun uygun hkmlerinin kyas yoluyla uygulanabilmesi gerekir. rnein, K. md.4/ uyarnca, 507 Sayl Esnaf ve Sanatkrlar Kanununun 2.maddesinin tarifine uygun kiinin alt iyerlerinde K. hkmleri uygulanmaz. Anlan istisna haricindeki hallerde, mesela drt ortakl bir adi irkete iletilen bir iyerinde, belirli veya belirsiz sreyle baml olarak emeini koymu vefakat denetim, kar paylam benzeri hususlardan dolay adi irket szlemesine gre alt hal icabndan aka anlalan kiiler hakknda K.nun uygun den hkmlerinin kyasen uygulanabilmesi mmkn olmaldr. Ancak, irket szlemesinin nitelii gerei, adi irkete ilikin bir hkmn mevcut olduu durumlarda ncelikli olarak o hkmler uygulanacaktr.
637 638

Feyziolu, a.g.e., 54; Kar gr iin bkz.: Poroy, Tekinalp ve amolu, a.g.e., s.55. Doanay, a.g.e., s.44.

209

BK md.523e gre eriklerden biri sermaye olarak yalnz emeini ortaya koymu ise zarara ortak olmayarak yalnz kara itirak ettirilmesi art edilebilir. Hkm ak olmasna ramen ortaklar dndaki ahslara rnein irket alacakllarna- kar sadece emeini koyan ortan sorumlu olup olmayaca nem tamaktadr. Yalnz emeini koyan ortan zarara katlmayaca kararlatrlsa bile, mteselsil sorumluluk ilkesi esastr ve alacakllar anlan ortaktan da tahsilt yapabilirler. Emeini koyan ortan sonradan dier ortaklara rcu etmesi mmkndr639. Sermaye olarak sadece emeini koyan ortan zarara katlmayaca irket szlemesinde kararlatrlabilirse (BK md.523/II) de kardan pay almayaca kararlatrlamaz; kardan pay alma oranlar deiik tutulabilir ama anlan hak szlemeyle ortadan kaldrlamaz640. Ancak, anlan ortak, kara itirak etmesinin yan sra szlemede kararlatrlmadka, ayrca cret isteyemez641. Yasann yalnz emeini koyan ortaklarn zarardan mstesna tutulabilmesine imkn tanmasnn nedeni, -sosyal koruma kaygsndan ok- zarar eden bir adi irkette bu durumdaki ortaklarn emeklerinin harcanp gitmi olmasndan ve zaten bylelikle zarara itirakin gereklemi olmasdr642. Ama, iki kez zarara katlanma durumu yaratmamaktr. Sosyal koruma kaygsyla hareket edilseydi mutlak emredici hkm koymak daha etkili olurdu643. Adi irket szlemesinin ierdii edimlerin nitelikleri ve birbirinden farkl olup olmad da nem tar. rnein, iki ortakl bir adi irkette edimlerden birisinin emek, dierinin maln kullandrma olduu varsayldnda, deerlendirilmesi gereken szleme tipi olacaktr: Adi irket szlemesi, i szlemesi ve kira szlemesi. Ancak edimlerin her ikisinin de ayn olmas halinde, rnein her iki ortan da emek koyduu ideal amal bir adi irkette, birbiriyle atabilecek iki
Pulal, a.g.e., s.25; Mustafa Hackamilolu, Uygulamal tihatl Ticaret irketleri, Forml Matbaas, stanbul, 1972, s.3. 640 Pulal, a.g.e., s.27. 641 Karayaln, a.g.e., s.136, 141; Soysal zenli, Uygulamada Adi Ortaklk ve Neden Olduu Davalar, Kazanc Hukuk Yaynlar (Yay.No:62), Ankara, 1988, s.59. 642 Hatemi, Serozan ve Arpac, a.g.e., s.589. 643 Poroy, Tekinalp ve amolu, a.g.e., 61.
639

210

szleme bulunmaktadr: Adi irket szlemesi ve i szlemesi. Tm bu szlemelerin birbirleriyle atmas muhtemel hkmleri ortaya sorunlar karabilecektir. Yine de baskn olan szlemenin adi irket olduunun, uygulanacak hkmler belirlenirken unutulmamas gerekir. Sonu olarak, sre ve bamllk temelinde i grmenin sermaye pay olarak konduu adi irket szlemelerinin ad konmasa da- yabanc yan edim ieren karma szlemeler gibi zmlenmesinin retide genellikle kabul grdn sylemek yanl olmayacaktr. b. zel Durumlar (1) Borlar Kanununun Dier Hkmlerinin Uygulanmas YALMAN ve TAYLAN, karlkl szlemelerle iki ortakl adi irket szlemeleri arasnda hem ekil hem de menfaatler durumu bakmndan nemli bir fark bulunmadna nk, ortak ama iin karlkl taahhtte bulunan iki kiinin birbirlerine kar olan ykmllklerinin de dikkate alnmas gerektiine iaret etmektedirler644. Byle hallerde ortaya adi irket szlemesine zg bir sinerji kmaktadr ancak uygulama anlamnda karlkl szlemelere ilikin bir ok hkm ve esasn BK md.520 vd.da aksine hkm olmad srece- iki ortakl adi irketlere de uygulanmasndan saknca domaz. Adi irket iktisadi deil ideal amal olsa bile durum deimez; edimlerin karlkl taahhd sz konusudur. kiden fazla ortaktan oluan adi irketlerde durum kukusuz daha farkl olacaktr. Anlan irketlerde ortak amaca ynelik karlkl borlanma deil ortak ama iin borlanma sz konusudur. O halde karlkl szlemelere ilikin genel veya zel hkmler ancak mahiyeti ile badat lde uygulanabilecektir645. nk bylesi adi irketlerde her bir ortan ediminin dier ortak veya ortaklarn edimlerinin karln tekil etmesi gtr646.

644 645

Yalman ve Taylan, a.g.e., s.44-45. Yalman ve Taylan, a.g.e., s.47-48. 646 Tekinay, Akman, Burcuolu ve Altop, a.g.e., s.1099.

211

DOANAY, katlma pay karlnda dorudan doruya bir karlk (ivaz) ngrlmesinin irket kavramyla badamadn belirtmektedir. Hatta yazar bir adm ileri giderek byle ivaz ngrlen durumlarda, ikiden fazla ortak sz konusuysa, adi irket ile emeini koyan ortak arasndaki ilikiyi ou zaman i szlemesi olarak nitelemenin uygun olacan; hatta irket iki ortakl ise ortada aslnda irket akdi deil de salt i szlemesi bulunduunun kabulnn gerektiini ileri srmektedir647. Kanmzca, szleme hukukunda byle kesin genellemelere tereddtle yaklamak gerekir. Katlma pay karlnda dorudan doruya bir ivaz ngrlmesi, i szlemesi ile adi irket szlemesini tefrike yarayan nemli belirtilerden birisidir. Bununla birlikte, bazen aksi kanya varmay gerektiren vakalar da ortaya kabilir. rnein, dorudan doruya ivaz ngrlen iki ortakl bir adi irkette, her iki ortan da emeini koymas mmkndr648 ancak, bylesi hallerde szlemeyi i szlemesi saymak mmkn olamaz: nk, iveren olmakszn sadece iki ii arasnda i szlemesi kurulamaz. Ayn ekilde, dolayl i ilikisinin bulunduu l hukuki ilikilerde de DOANAYn varsaymnn tersi haller ortaya kabilir. verenle iisinin aralarnda anlaarak, iinin yardmc kullanmasn bir baka deyile i grme borcunun devrini kararlatrmalar, dolayl i ilikisi olarak adlandrlmaktadr649. Tamamlayc bir kural olan BK.md.320 asndan bunda bir saknca bulunmamaktadr. Dolayl i ilikisinin bulunduu bir l hukuki ilikide, iki ii nc ahs iveren iin sre ve bamllk temelinde i grme edimlerini bir araya getirerek ortak bir ama dorultusunda adi irket kurabilirler. Bu durumda iilerden her biri nc ahs iverene kar ii sfatn, birbirlerine kar ise ortak sfatn tayacaklardr. Ayn ekilde her biri ile iveren arasnda i szlemesi kurulmu olsa da birbirleri arasnda her iki ortan da ahsi emeklerini sermaye olarak koyduklar bir adi irket szlemesi kurulacaktr. Sonu olarak, katlma pay karlnda dorudan doruya ivaz ngrlen durumlarda, irket iki ortakl ise ortada adi irket akdi deil i szlemesi bulunduu ynndeki nerme her durumda dorulanmamaktadr.

647 648

Doanay, a.g.e., s.43 -44. Demir, 1999, s.23 24; Murteza Aydemir, Trk Hukukunda veren, veren Vekili ve Alt veren Kavramlar, MESS (Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas) Yayn (Yay.No:185), stanbul, 1993, s.52. 649 Centel, a.g.e., s.65; Sara, a.g.e., s.19.

212

te yandan, BK md.530a gre, kanunun adi irket babnda veya irket szlemesinde dier bir hkm mevcut olmadka, irketi yneten ortak ile dier ortaklar arasndaki ilikiler veklet szlemesi hkmlerine tabi olur. O halde sermaye olarak sre ve bamllk temelinde i grmeyi koyan bir ortak ile ynetici ortak arasndaki ilikiye veklet szlemesi hkmlerinin uygulanacann kabul gerekir. BKndaki hizmet akdine ilikin hkmler iinde, emek koyulan adi irket szlemelerine uygulanmas mmkn olanlara u rnekler verilebilir650: Hizmet mukavelesinin artlar kanuna ahlka (adaba) mugayir olmamak zere istenildii gibi tayin olunabilir eklindeki md.319 Hilf mukaveleden veya hal icabndan anlalmadka ii taahht ettii eyi kendisi yapmaa mecbur olup bakasna devredemez. sahibinin dahi hakkn bakasna devredebilmesi, ayn kaytlara tabidir eklindeki md.320 i, taahht ettii eyi ihtimam ile ifaya mecburdur. Kast veya ihmal ve dikkatsizlik ile i sahibine iras ettii zarardan mesuldr. iye terettp eden ihtimamn derecesi, akde gre tayin olunur ve iinin o i iin muktazi olup i sahibinin malumu olan veya olmas icap eden malumat derecesi ve mesleki vukufu kezalik istidat ve evsaf gzetebilir eklindeki md.321 BKndaki hizmet akdine ilikin hkmler iinde, adi irket szlemesinin nitelii ile badamayanlara ise u rnekler verilebilir651: Uzun mddet iin yaplan hizmet akdinde, ii hastalktan ve askerlikten veya bu gibi sebeplerden dolay kusuru olmakszn nispeten ksa bir mddet iin ii ifa edemedii takdirde o mddet iin cret istemee hakk vardr eklindeki BK md.328

650 651

Doanay, a.g.e., s.44. Szer, 1983, s.272.

213

i yalnz hizmetinin nevini ve mddetini havi bir ahadatname vermesini, i sahibinden isteyebilir. etmek lzmdr eklindeki md.335 i sarahaten talep ettii takdirde ahadetname, hal ve hareketini sa'yinin keyfiyetini de ihtiva

Hilfna mukavele ve det yok ise, i sahibi ile birlikte ikamet eden iinin iae ve sknas, cretten bir ksm tekil eder. sahibi, bu halde kendi kusuru olmakszn nispeten ksa bir zaman iin hizmetini ifaya muktedir olamayan iiyi grp gzetmek ve muktazi tedaviyi ifa ettirmek zere iaesiylede mkelleftir eklindeki md.337

Bir hizmet akdi, bir tarafn yaad mddete yahut on seneden fazla iin yaplm ise ii, bunu on sene getikten sonra her zaman ve bir aylk bir ihbar mddetine riayet artiyle tazminat dahi vermeksizin feshedebilir eklindeki md.343.

DOANAY, adi irkete ilikin BK hkmlerinde sona erme halleri zel olarak dzenlendiinden dolay, hizmet szlemesinin sona ermeye ilikin hkmlerinin kural olarak uygulanamayacan hakl olarak vurgulamaktadr. Ancak, belli durumlarda tamamlayc olarak baz hizmet akdi hkmlerinin uygulanmas da mmkndr. rnein, adi irket szlemesinin hakl nedenle feshine ilikin BK md.535/7de hangi durumlarn mahkemece hakl neden olarak takdir edilecei belirtilmemitir. Bu noktada, iinin kendi kusuru olmakszn duar olduu nisbeten ksa bir hastal yahut ksa mddetli bir asker mkellefiyeti ifa etmesi, muhik sebep olarak kabul edilemez yolundaki BK md.344/II hkmnn kyasen uygulanmasnn genellikle hakkaniyete uygun olaca dnlebilir652. Fakat belirtilen nedenlerle ifada gerekleen gecikmenin irket amacn imknsz klmas durumunda artk dier ortaklardan szlemeye devam etmeleri beklenemeyecek ve BK md.535/1 uyarnca szleme sonlandrlabilecektir653. Hakknda zel bir hkm bulunmayan i grme szlemelerine veklet hkmlerinin uygulanacan ngren BK md.386 hkmnn de unutulmamas gerekir. Ancak, adi irket szlemesine emek de koyulsa ou durumda btnsel
652 653

zellikle nisbeten ksa sre hakknda bkz.: Szer, 1981, s.110 vd. Doanay, a.g.e., s.44.

214

olarak i grme szlemesinden daha fazla bir eydir. Ayrca, SEROZANn hakl olarak ifade ettii gibi, anlan hkmn isimsiz szlemelere dorudan doruya uygulanmasndansa, nce bir szgeten geirilmeli, hakkaniyet ve durumun zellikleri gerektiriyorsa, baka szleme hkmleri kyasen uygulanabilmelidir654. Sonu olarak, emein sermaye pay olarak konulduu adi irketler hakknda BKnun adi irketlere ilikin hkmleri irket akdinin baskn yaps gerei ncelikli olarak ve dorudan doruya uygulanacaktr. BKnun hizmet akdine ilikin hkmleri asndan ise byle bir durum yoktur ve dorudan uygulanmalar sz konusu deildir. Dorudan uygulanma kabiliyeti bulunan Sen.K.md.2nin ise ayr bir blmde incelenmesi gerekmektedir. (2) 2821 Sayl Sendikalar Kanunu md.2 Hkmlerinin Uygulanmas 2821 Sayl Sendikalar Kanununun 2.maddesine gre, bu Kanun bakmndan () adi irket mukavelesine gre ortaklk pay olarak esas itibariyle fiziki veya fikri emek arz suretiyle -bu mukavelenin ayn durumdaki herkese fiilen ak olmas kaydyla- bir iyerinde alanlar da ii saylrlar. Ayn madde uyarnca, bir adi irkette fiziki veya fikri emek arz suretiyle ortak olanlarn dndaki ortaklar da bu Kanun bakmndan iveren saylrlar. Sz konusu hkmde kural olarak hizmet szlemesi temelli bir yaklam vardr ve ii, hizmet szlemesiyle alan kii olarak betimlenmektedir. Sen.K. md. 2/IInin adi irket szlemesinde emek koyan orta da tanma dahil etmesi, bunlarn hizmet akdine gre altnn varsayldn deil; sadece Sen.K.nun dorudan doruya kapsamna alndklarn ifade eder655. retide hkmn mahiyeti aklanrken, hkmn ilk kez ihdas edildii 274 Sayl Sendikalar Kanunu656 tasar halindeyken Mecliste grlmesi esnasnda konuan Geici Komisyon Szcsnn szlerine de

654 655

Serozan, Atipik, s.1224 1225. Gzel, Bamllk, s.89. 656 Resmi Gazete, Say: 11462, Tarih: 24.07.1963.

215

atf yaplmaktadr657. Anlan konumada, ortada karlanmas gereken bariz bir ihtiya bulunduu, iilerin saflndan istifade eden baz iverenlerin iileri kendisine ortak hale getirmek suretiyle her trl haklarndan mahrum ettii, bu hallerin ok kere
658

elence

yerlerinde,

lokantalarda

grldnden

bahsolunmaktadr
657

. Konuma hayli ayrntl olmakla ve hkmn mahiyetini gzel

Tuncay, a.g.e., s.152; Szer, 1983, s.273 - 274; Fevzi ahlanan, Sendikalar Hukuku, stanbul, 1995, s.152; ; Demir, 1999, s.21; ner Eyrenci, Sendikalar Hukuku, Banka ve Sigorta ileri Sendikas (BANKS S Yay.No:3), stanbul, 1984, s.101. 658 Bu arada yine pein olarak arz edeyim: Sayn alma Bakan ile bilmutabaka, Komisyonun teklif ettii bir deiiklik olacaktr, kendi metninde: O da udur: Bugne kadar ki tatbikatmzda bir aksaklk grlmtr. Baz iverenler yanlarnda bilfiil, mnhasran bedeni hizmet arz suretiyle alan iileri kendilerine ortak yapmak suretiyle bunlar sendika kurma hakkndan mahrum etme yoluna gitmektedirler. Bu durumda alan iilerin sermayeye itiraki bahis konusu olmakszn, bunlar Kanununun ve i Sigortalar Kanunlarnn hkmlerinden de karlmak istenmektedir. imdi biz burada mnhasran sendikalara ye olma ve sendikalar kurma hakk bakmndan bu hususun zerinde duruyoruz. Kanunu geldii zaman da mtenazr hkmlerin Kanununa derci icabedecektir. imdi, Hkmetin getirdii metinde ortaklk ak olmak kaydiyle herhangi bir kimse bir iyerinde iiler iverene ortak olarak alyorsa, bu iiler iveren olmazlar, ii sfatn muhafaza ederler diye bir madde teklif etmilerdi. Komisyonumuz, ortaklk tabirini ok mulk buldu. Yksek malumunuz olduu vehile ortaklk, muhtelif hukuki ekiller altnda tecelli eder. Bir ticari gaye ile kollektif irket, komandit irket, limited irket ve anonim irket veya Borlar Kanununa gre adi irket mukavelesine dayanarak ortaklk yaplabilir. Bunun dnda halk arasnda ortaklk denilen eyin ok kere baka akitlere dayand malumdur. Ortaklk denilince, binaenaleyh, bunun bir salam hukuki kstasn bulmak mecburiyetinde idik. Bunu nc maddenin tanziminde nazar dikkate almtk. nc maddedeki bu tanzim tarz bilahare Plan Komisyonundaki hukuki maksad kafi derecede ifade etmez bir ekil alm ve tekrar Hkmetin ortaklk mefhumunu tarif etmeden brakan metnine dndrlm; o da biraz evvel arz ettiim gibi, kesin bir kstasa dayanmad iin uygun grlmedi. Neticede Sayn Bakanla yle bir metin zerinde mutabakata varld: kinci maddenin birinci bendine eklenmek zere, adi irket mukavelesine gre bir iyerinde ortaklk pay olarak esas itibariyle bedeni veya fikri emek arz suretiyle alanlar (esas itibariyle diyoruz; nk daha ziyade bedeni veya fikri olarak alp ufak bir miktar para da vermi olabilirler) bu kanuna gre iidir, diyeceiz. Esas itibariyle ortaklk bedeni veya fikri saya dayanyorsa parayla itirak ikinci planda kalmtr. Buna ait bir kayt koyduk. Bu mukavelenin ayn durumdaki herkese ak olmas kaydyla. imdi burada bir mesele karmza kyor. Borlar Kanununda bir hkm var: Adi irket mukavelesine iltihakta yeni erik alnmas adi irkette mevcut eriklerin hepsinin mutabakatna balanmtr. Bu hkm muvacehesinde acaba bu mukavelenin ayn durumdaki herkese ak olmas kayd konulabilir mi? Muhtelif eksperlerle yaptmz, ezcmle Medeni Hukuk doentlerinden Muammer Aksoyla yaptmz temastan sonra u neticeye vardk ki bir kere, Borlar Kanununun bu hkmnn amir bir hkm m yoksa tamamlayc bir hkm m olduu doktrinde tam olarak tespit edilmemitir. Kald ki eriklerin tamamnn mutabakat mukaveleye yazyla dercedilmek suretiyle pein olarak da verilebilir. Nihayet, unu tespit etmi bulunuyoruz ki zel kanunlar zel hkmleri Medeni Hukukun ve Borlar Hukukunun esaslarna nisbetle daima vazedebilirler. Ortada karlanmas gereken bariz bir ihtiya vardr. ilerin saflndan istifade eden baz iverenlerin (bu, ok kere elence yerlerinde, lokantalarda grlmektedir) iileri kendisine ortak hale getirmek suretiyle, iiyi her trl haklarndan mahrum etmektedir. nk o ii bu takdirde bir iveren saylmaktadr. Bir iyerinde ortaklk pay olarak esas itibariyle bedeni veya fikri emek arzyla alanlar denmekle iktifa edilirse o zaman da hakikaten ortaklk halinde olan kimseleri de ii saym oluruz ki bu da doru olmaz. Aslnda buraya her gelen ii gibi oraya girip almakta, ktktan sonra yerine baka biri girmektedir. te bu muvazaal ortakln karakteristik vasf budur. te mtehassslarla yaptmz istiare sonunda Hkmetle mutabakat halinde u hkmn de buraya ilavesini zaruri gryoruz: Adi irket mukavelesine gre bir iyerinde ortaklk pay

216

anlatmakla birlikte bir ynden kanmzca berraklk getirememektedir: Bu mukavelenin ayn durumdaki herkese fiilen ak olmas kaydyla ifadesi mulk kalmaktadr. Gerekten, esas itibariyle fiziki veya fikri emek arz suretiyle almak ifadesi aktr: Bir adi irkete salt emeini koyan ortaklarn yan sra; asl olarak emeini koymakla birlikte, nispeten nemsiz oranda baka trden sermaye pay da koymu olan ortaklar hkmn kapsam iindedir. Ancak, Sen.K. md.2de yer alan adi irket ile ilgili dzenlemenin en nemli ksm, bu mukavelenin ayn durumdaki herkese fiilen ak olmas kaydyla ibaresidir. TUNOMA, anlan ibarenin anlamn saptayabilmenin kolay olmadn hakl olarak vurgulamaktadr659. TUNCAYa gre, belirtilen koul, bir iyerine esas itibariyle emek arz suretiyle almak zere bir iinin girmesi, o ktktan sonra yerine bakasnn girip almas olanann ak tutulmas anlamna gelmektedir660. Yazar, adi irkete yeni ortak alnmasn oybirlii artna balayan BK md.532yi emredici hkm olarak yorumlamakta, ancak iilerin saflndan yararlanan baz iverenlerin bunlar kendilerine ortak gsterip iiyi her trl haklardan yoksun brakmalarn nlemeye ynelik olarakSen.K.md.2 ile yasal bir istisna getirildii sonucuna varmaktadr. Belirtilen gre gre, anlan istisna sayesinde, bir adi irkete gerekten ortak olup da esas itibariyle bedeni veya fikri emek arz suretiyle alanlarn ii saylmas nlenmitir661. SZER ise, irkete yeni ii almann olaan irket ilerinden olduunu, irket ynetiminin kural olarak tm ortaklara ait olmas nedeniyle idareci ortak veya ortaklarn irkette bir ii istihdam etmeleri mmkn iken, kural olarak dier ortaklarn rzas olmakszn irkete yeni bir ortak almalarnn mmkn olmadn vurgulamaktadr662. Yazara gre Sen.K.md.2de, idareci ortan irkete igc salamasndan, zaten ii saylmas gereken kimselerin muvazaa yoluyla iilik haklarndan mahrum braklmamasndan bahsolunmaktadr. Hkmn hedefi irket
olarak esas itibariyle bedeni veya fikri emek arz suretiyle alanlar (274 Sayl Kanunun TBMMndeki Grmelerinde Geici Komisyon Szcsnn Konumas, Trk- , Sendikalar ve Grev Lokavt Haklar, Trk- Yay.No:35, Ankara, 1964, s.697 - 698). 659 Tunoma, 1985, s.59. 660 Tuncay,a.g.e., s.154; Ayn gr iin bkz.: Fevzi Demir, Sendikalar Hukuku, 4.Bask, Bar Yaynlar (Faklteler Kitabevi), zmir, 1999, s.21. 661 Tuncay, a.g.e., s.154 - 155. 662 Szer, 1983, s.273.

217

ortaklarnn ii saylmas deildir. Anlan gr uyarnca, BK md.532 oybirlii ile gevetilmesi663 mmkn bir hkmdr; ancak, szlemeyle idareci ortaa yeni ortak alma yetkisinin tannd durumlarda, ortak alma ile ii alma halleri birbirine karr. Bu noktada, gerekte hizmet akdinin sz konusu olup olmadnn tayini gerekecektir664. retideki yaklamlara genellikle hak verilebilirse de bu mukavelenin ayn durumdaki herkese fiilen ak olmas kaydyla ibaresini aklayabilmek iin hkme kaynaklk eden 274 Sayl Yasann karld dnemin alma Bakannn, Yasann Cumhuriyet Senatosundaki madde grmeleri srasnda sylediklerine de bakmak yararl olacaktr: () kinci maddenin birinci bendinde atf yaplan baz kimselerle ilgili ibareler kanuna konulurken, Hkmetin ve Millet Meclisindeki Komisyonun ne dnd hakknda ksaca maruzatta bulunmak zere huzurunuzu igal etmi bulunuyorum. Baz ahvalde messese sahipleri, iverenler bir ksm iilerini messeselerine hissedar yapmaktadrlar. Prensip olarak, bu Hkmette ve Millet Meclisi Komisyonunda da tevike deer bir hareket tarz olarak grlmtr. Ancak buna kar baz tahditler konmazsa bu, sar sendikacl douracak bir yol olarak kullanlabilir. nk iveren diledii kimseye ortaklk kapsn ak tutar, dilemediine kapal tutar. ylelikle iiler arasnda bir ayrm gzetir. Eer byle ise tatbikat, o zaman ii sendikasnn hissedar yaplan o iiyi sendikadan karma yetkisi olmamaldr. Buna kimse karamaz ama bir iveren hakikaten rnek bir dnce ile iyi niyetle snai demokrasiyi bir ekli ile kendi messesesine uygulam olmak iin iilerine hissedarl teklif ediyorsa; eer bu teklif btn iilere aksa o takdirde hissedar esas itibariyle fikri veya bedeni mesaileriyle, ama belki ksmen de paras ile hissedar olan iilerin sendikallk vasfna halel gelmi olmayacaktr.. kincisi, baz iverenler Kanunundan ve hatta i Sigortalar Kanunundan kendisini kurtarmak iin, bilhassa kk baz iyerlerinde
663 664

rnein oyokluu ile karar olana tannmas, idareci ortaa yeni ortak alma yetkisi verilmesi vs. Szer, 1983, s.273 - 274

218

yanlarnda altrdklar herkesi ortak etmekte ve bu ekilde, bunlar ii deildir, biz burada hepimiz ortaz, bunlar da benim gibi iverendir, demek yoluna gitmektedirler. Buna karlk o kimselerin iilik durumlarnn, yani fiilen ii iseler daha muhkem hale getirilmesi Kanunda dnlmtr. O bakmdan bilhassa adi irket mukavelesine gre bir iyerinde ortaklk pay olarak esas itibariyle bedeni veya fikri emek arz suretiyle alanlar, bu mukavelenin ayn durumdaki herkese ak olmas kaydiyle, bu kanun bakmndan ii saylrlar, denmitir. Ve yine ayn dnce ile de nc maddenin drdnc bendinde baka baz ekillerde ortaklarn iilik vasflarna halel gelmeyecei belirtilmitir
665

Yukardaki aklamalardan anlald zere, Sendikalar Kanununda yer alan adi irket ortaklar ile ilgili dzenlemenin asl ihdas nedeni, iverenlerin altrdklar iileri ortaklar gibi gsterip alma mevzuatndan kaynaklanan ykmllklerden syrlmalarn zorlatrmaktr. Ancak, gerekte i szlemesine gre almasna ramen, adi irket orta olarak gsterilen kiiler Yargtayn yerleik uygulamalar gerei zaten ii saylr ve her trl haktan yararlanrlar. Sen.K.da bunlarn ye olabilmelerine fazladan vurgu yaplmas gereksiz olduu gibi snrlayc ters etki dahi yaratabilir. Yine ayn aklamalar uyarnca bu mukavelenin ayn durumdaki herkese fiilen ak olmas kaydyla ibaresinin konulma nedeni, iverenlerin altrdklar sendikal iilerin bazlarn kendilerine ortak yaparak onlar kendi istekleri ynnde sendikal faaliyette bulunmayayani sar sendikaclazorlamalarn nlemektir. Kanmzca iyi niyetle yaplm da olsa sz konusu ibare tm dzenlemeyi kadk klmaktadr. Durumu eitli ihtimallere gre deerlendirmek gerekmektedir. Kt niyetli bir iverenin (mevzuattan kaynaklanan ykmllklerini dolanmak amacyla) iilerini kendisine ortak yapmas halinde, sendikalamay nlemek iin, ortaklk teklifini alanlarn tmne birden yapmayp baz iilerle snrl tutmas hatta bir tek iiyi teklifin dnda brakmas- yetecektir. yi niyetli
665

274 Sayl Kanunun Cumhuriyet Senatosundaki Madde Grmelerinde Dnemin alma Bakan Blent Ecevitin Konumas, Trk- , a.g.e., s.912.

219

bir iverenin endstriyel demokrasiyi salamak amacyla baz iilerine ortaklk teklif etmesi halinde ise ortak olan iilerin sendika yelikleri decektir. ster iyi niyetli ister kt niyetli olsun bir iverenin, sendika yelik hakk elde edeceklerini bile bile, tm iilerine birden ortaklk teklif etmesi ise gereklemesi imknsza yakn bir olaydr. O halde, sar sendikacl nleme kaygs ile getirilen ibare, baz hallerde sendikalamay engelleyici nitelie de brnebilmektedir. te yandan, 274 Sayl Sendikalar Kanununun iyeri sendikaclna cevaz vermesi de hatrlanmaldr (md.9). Gnmzde ise ikolu 2821 Sayl Sen.K.md.3 uyarnca ikolu sendikacl zorunlu olduundan, iverenlerin iilerine ortaklk teklif ederek sendikalama hareketini krabilmeleri fiilen ok mmkn grnmemektedir. Bir baka husus, bu mukavelenin ayn durumdaki herkese fiilen ak olmas kaydyla ibaresinin, BK md.532de yer alan eriklerden hi biri dierlerinin rzas olmadka irkete nc ahs alamaz hkm karsndaki durumudur. 274 Sayl Sen.K. Teklifi hakkndaki 29.03.1963 Tarihli ve 52 Karar Sayl TBMM Plan Komisyonu Raporunda adi irketin Borlar Kanununun mahsus blmnde tedvin edildii, bu irketin Kanun hkmyle umuma ak saylamayaca, itirakin ortaklarn rzasna bal olmasnn esas olduu, tezatlarn ve yanl anlamalarn giderilmesi gerektii belirtilmektedir666. Ayn ekilde TBMMndeki grmelerde Geici Komisyon Szcs de Borlar Kanununun bu hkmnn emredici mi yoksa tamamlayc m olduunun retide netletirilemediini, kald ki ortaklarn tamamnn mutabakatnn szleme ile nceden alnabileceini, ayrca zel kanunlarn, Medeni Hukukun ve Borlar Hukukunun esaslarna nisbetle her zaman zel hkmler getirebileceini hakl olarak ifade etmitir667. Gerekten, bir an iin BK md.532nin emredici olduu dnlse bile, Sen.K.md.2 ile bu hkme zel bir yasal istisna getirildiinin kabul gerekir668.

666

emsettin Kral, 2821 Sayl Sendikalar Kanunu, Banka Sigorta ileri Sendikas (BAS SEN), stanbul, 1988, s.261. 667 Bkz. Bu balk altnda yukardaki paragraflarda ayrnts yer alan Geici Komisyon Szcsnn konumas. 668 Tuncay, a.g.e., s.154.

220

Nihayet, Yeni Sendikalar Kanunu Tasarsnda669 sermaye pay olarak emeini koyan adi irket ortaklar hakknda Sen.K.md.2de yer alan dzenlemeye artk yer verilmedii gzlemlenmektedir. 1963 ylndan beri uygulamas yerlemeyen, hatta anlam dahi g anlalan bir dzenlemenin ortadan kaldrlmas olumlu alglanmaldr. te yandan, tasardaki iveren tanmnda, bir adi ortaklkta fiziki veya dnsel emek sunmak suretiyle ortak olanlarn dndaki ortaklar da, bu Kanun bakmndan iveren saylrlar denmek suretiyle eski hkm Trkeletirilerek muhafaza edilmitir. Belirtilen hkmn muhafaza edilerek md.2deki ii saylmaya ynelik dzenlemenin kaldrlmas eliki olarak yorumlanmamaldr. Bir adi irkette, sermaye olarak emeini koyan ortaklar dnda iilerin almas da mmkndr. Byle hallerde sermaye olarak emeini koyan ortan dndaki ortaklarn Sen.K. anlamnda iveren saylmas sosyal adan olumlu karlanabilir. 6. Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemelerine likin Yargtay Uygulamas ve Deerlendirilmesi Emein sermaye pay olarak konulduu adi irket szlemeleri hakknda tespit edebildiimiz Yargtay kararlarn ksmlar halinde blerek incelemek mmkndr. Belirtilen yntem, her bir ksmn deerlendirmesinin birbirine kartrmasn nleyebilme olana salayacaktr. a. Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemelerinin Akitlerinden Tefriki Hakknda (1) Kararlar Yargtay, emein sermaye pay olarak konulduu adi irket szlemelerini i szlemelerinden ayrmada, ok ynl olarak tm delillerin toplanmasna ve btnsel
669

http://www.sendikanet.org/tr/modules/news/article.php?storyid=1672target=_self, 05.01.2007.

221

olarak deerlendirilmesine dikkat etmektedir. Gerekten, nc kiilere verilen teklif mektuplarnn balnda taraf isimlerinin yan yana yazlmasndan, taraflarn kar payna gre alacaklarna dair ahit beyanlarna; taraflardan birisi adna Sosyal Sigortalar Kurumuna verilen giri bildirgesinin bir ay sonra kapatlmasndan, ii olduunu iddia eden tarafn ie girdii anda ne kadar cret aldn syleyememesine kadar baz olgularn bir arada bulunmas adi irket szlemesinin varlna delalet eder670. Bununla birlikte, Yargtayn yerleik uygulamalarna gre, bir szleme 670

Uyumazlk, taraflar arasndaki hukuki ilikinin hizmet akdine mi yoksa adi ortakla m dayand konusunda toplanmaktadr. Daval tarafndan dosyaya ibraz olunan teklif mektuplarnn balk ksmnda davac ile davalnn isim ve adreslerinin firma ad olarak yan yana bulunduu, bu mektuplarla her ikisinin birlikte nc ahslara kar i alma konusunda giriimlerde bulunduklar ve birlikte hareket ettikleri hususunda herhangi bir tereddt bulunmamaktadr. Taraflar arasndaki ilikinin nitelii konusunda ahitler dinlenmitir. Bunlardan ortak ahit "taraflar arasnda kar payna gre alma yaplaca konuulmutu ve kar paynn uygulanp uygulanmadn bilmiyorum, davac T. . iveren vekili gibi alyordu ve T. . ortakln kesin bir neticeye balanmamas nedeniyle ii kendisi brakp gitti" ifadesinde bulunmutur. Her ne kadar davacnn ikinci ahidi "davac davalnn iyerinde alt, almamz eitli antiyelerde gemitir ... davac antiye efimiz ve mhendisimiz olarak grevli idi" demi ise de, davalnn ikinci ahidi konuyla ilgili olarak ak, kesin ve ayrntl bir ekilde "... davalnn ... muhasebesini tutmaktaym ve halen de bu ii devam ettirmekteyim ve davac 1989`dan beri daval ile ortak olarak almaktadrlar ... her iki taraf irket olabilmek iin devaml olarak benden bilgi talep ediyorlard ve resmi olarak ortaklklar yoktur ... davac ile daval ortak (adi ortaklk) ve mterek imza ile bir takm teklifler vermiler ve ihalelere girmilerdir ve daval cret almyordu... iyerinde ortaklk V.T. .ortakl olarak geiyordu" demitir. Gerek mterek tank ve gerekse davalnn yukarya ayrntl olarak ifadesi alnan son tann beyanlar; teklif mektuplarndaki taraflarn birlikte hareket edip birlikte ihalelere katlmalar olgusunu dorulamakta ve gerekten aralarnda bir hizmet akdi ilikisi deil, adi ortaklk bulunduunu gstermektedir. Her ne kadar, daval adna SSK`ye giri bildirgesi verilmi ise de, takriben bir ay sonra davacnn hem ortak hem ii olamayaca dncesiyle, sigorta kaydnn kapatld anlalmaktadr. Esasen, bu konuda taraflar arasnda bir uyumazlk da yoktur. Bu olgu da aralarndaki ortaklk ilikisini dorulamaktadr. Aksi halde, davalnn sigortadaki kaydnn kapatlmamas gerekirdi. zerinde durulmas gereken dier bir nemli nokta da, mhendis olan davacnn bir yl gibi uzun sre cret almadan ii olarak almas ve bu konuda bir talepte bulunmamasdr. Davac, cret talebinde bulunurken anlat cret miktarn ve bir yl nceki almakta olduu cretin ne olduunu dahi aklayamamtr. Davac gerekten ii olarak alm olsa idi, almakta olduu cretin miktarn ak ve kesin ekilde belirtmesi gerekirdi. Mahkeme dahi bu cretin miktarnn ne olduunu tespit edememi ve Ticaret Odas Bakanl`na bavurma gereksinimini duymutur. Tm bu maddi ve hukuki olgular gz nnde tutularak, davann reddine karar verilmesi gerekirken aksine dnce ile yazl ekilde hkm tesisi isabetsiz olup, bozmay gerektirmitir (Yargtay 9.HD, 20.05.1993, E.1992/13224, K.1993/8851, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006); Ayn ynde bkz.: Davac vekili, dava dilekesinde mvekkilinin kardei olan daval Z.Ylmaz'n orta bulunduu daval irkette 4,5 yl sreyle gayri resmi ortak olarak altn, irketin bu dnem boyunca elde ettii kazancn yarsna hak kazandn ileri srmektedir. Hibir yazl anlama ve irket kaydna dayanmayan ortaklk iddiasnn yasal geerlilii bulunmadndan kabul grmemesi isabetlidir. Ancak, limited irketin gayri resmi ortakl iddias dnda dava dilekesinde ve delil listesinde aklanan tm olgular telif edildiinde davann znde, davacnn daval tarafla bir tr adi ortaklk ilikisi ierisinde kendi olanaklarnn da katks ile salanan i makinelerini ve kiisel emek-abasn koyarak daval irketin ald inaat ihalelerinin yrtlp sonulandrlmasnda ald vekaletnameyle hizmet verdii, bundan dolay elde edilen irket

222

taraflarca nasl adlandrlrsa adlandrlsn-

gerekte i szlemesi koullarn

ieriyorsa, i szlemesi saylr671. te yandan Yargtayn, taraflarn ortak olduklarnn anlalmas halinde aralarnda tabiiyet ve dolaysyla hizmet ilikisi bulunamayaca grnde olduunu da vurgulamak gerekir672. (2) Deerlendirme Yargtayn i szlemesi ile adi irket szlemesinin tefrikinde her trl delili btnsel olarak deerlendirmesine ve gerekte i szlemesi zelliklerini tayan bir akdin, farkl adlandrlsa dahi i szlemesi saylacana ilikin kararlar isabetlidir. Ancak, adi irket ortaklar arasnda bamlln ve dolaysyla da i ilikisinin sz konusu olamayacana ilikin 30.10.1985 tarihli kararna tereddtle yaklamak gerekir. Kanmzca, adi irket ortaklarnn eit konumda bulunmalarnn yedek hukuk kural olmas, aksinin kararlatrlabilmesi (BK md.523/I) ve hayatn ak iinde adi irket szlemesi niteliinde olmasna ramen sre ile bamllk temelinde i grme
kazanlar zerinde hak sahiplii iddiasna ilikin bulunduunun kabul gerekmektedir. Adi ortaklk veya hizmet szlemesi erevesinde hukuki iliki iddias balamnda davacnn gsterdii kantlar zerinde durularak, ilgili belediyeler ve kamu kurulular kayt ve dosyalar ile maliye kaytlar getirtilip, daval irketin inaat taahhtlerinde kulland i makinelerinin aidiyeti ve edinilme biimleri aratrlp, gerekirse davac tanklar da dinlenildikten sonra uyumazln zm gerekirken, biimsel anlamda limited irket ortakl iddiasnn geerlilikten uzak olmasndan hareketle uyumazln esasna girilmeden eksik incelemeye dayal karar verilmesi doru grlmemitir (Yargtay 11.HD, 26.02.2004, E.2003/7200, K.2004/1761, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 671 Yargtay 10.HD, 21.09.1973, E.1972/769, K.1973/402, www.kazanci.com.tr, 24.04.2006; Yargtay HGK, 15.04.1987, E.1986/10-718, K.1987/332, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006; Yargtay HGK, 15.12.2004, E.2004/9-422, K.2004/726, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006; Davac, davalya ait iyerinde ii olarak altn iddia ederek, cret ve fazla mesai isteinde bulunmutur. Daval ise davacnn iyerine ortak olarak girdiini fakat ortaklk iin gerekli sermayeyi bulamad iin ayrldn savunarak davann reddini talep etmitir. Davac tan, davacnn iyerine fizyoterapist olarak ii statsnde ie girdiini bildirmitir. Daval tanklar ise savunmay dorular ekilde beyanda bulunmulardr. Bir an iin davacnn iyerine ortak olmak amacyla hareket ettii dnlse dahi, bu ortakln gereklemedii sabit olmutur. Ancak davacnn bu iyerinde fizyoterapist olarak bir sre alt da bir gerektir. Bu durumda taraflar arasnda hizmet akdi kurulduunun kabul gerekir. nceden cret kararlatrlmam dahi olsa bu durum ii statsnde almad anlamna gelmez. Esasen iyerinde sorumlu mdr olan doktor da davac tan olarak davacnn ii statsnde altn dorulamtr. O halde, dava konusu haklar bakmndan iin esas incelenerek sonucuna gre bir karar verilmelidir (Yargtay 9.HD, 19.02.1990, E. 1989 / 9766, K. 1990 / 1667, Klolu, 1999, s.226) ; Davacnn daval limited irkette (1) hisseye sahip hissedar olduu anlalmaktadr. Ancak irketin pazarlama ilerini cret karlnda ifa ettii de dosyadaki bilgi ve belgelerden ve i mfettii raporundan grlmektedir. Bu ekildeki ilikinin gerek alma ve gerekse cret deme bakmndan dzenli ve sreklilik arz etmesi itibariyle hizmet akdi olarak kabul gerekir (Yargtay 9.HD, 16.12.1985, E. 1985 / 11269, K. 1985 / 11945, Berksun ve Emeliolu, Sen.K., s.103). 672 Yargtay HGK, 30.10.1985, E.1984/9-246, K.1985/861, Narmanlolu, 1994, s.145.

223

unsurunu da tayan szlemelere rastlanabilmesi nedenlerinden dolay, bazen zel durumlarn ortaya kabileceinin kabul uygun olurdu673. b. Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemelerinin Sona Ermeleri Hakknda (1) Kararlar Yargtaya gre, irket szlemesindeki borlar hukuki adan birbirinin karl saylamaz: O halde, ortaklardan birinin sermaye borcunu ifadan kanmas halinde dierlerinin de -BK md.81 uyarnca karlkl szlemelerdeki gibi- sermaye borcunu yerine getirmekten kanmas sz konusu olamaz. Bunun anlam, emein sermaye olarak konulmasnn stlenildii bir adi irket szlemesinde anlan edimin yerine getirilmemesinin, dier ortaklara ancak BK md.535/7 uyarnca, ortakln feshini isteme yetkisini verebilecei ve bylelikle irketin hkim kararyla ortadan kaldrlabileceidir. Fesih istenmedike sermaye koymam olan ortaa kar pay demekten kanlamaz674. nk adi ortaklkta ortaklardan birisinin szleme ile yklendii borlarn yerine getirmemesi ortakln hukuken kurulmu saylmasna

673 674

Ayrnt iin bkz.: nc Blm, I, C, 3 bal altnda yaplan aklamalar. Ormandan tomruk kesilmesi ve tanmas konusunda taraflar arasnda szl bir ortaklk anlamas yaplmtr. Bu anlamaya uygun olarak kesim ii bitirildikten sonra ekime balanmsa da, ilk alt gn iinde davac Kamil'in baka yerde bulunmas yznden bu ie katlamad ve kendisine den ekim iinin yerine getirilmesinde damad Yusuf Urakan' grevlendirdii, bu kii davac adna 6 gn gecikme ile ekim iine katlp bu devi yerine getirmek istemise de, davallarn kabul etmemeleri karsnda ie balayamad ve bylece ekim iini davallarn bitirdikleri anlalmaktadr. Davac, bu ortakla B.K. 521. maddesinde saylan kendi almasn ve giderlere katlmasn sermaye olarak koymutur. Burada st kapal ( zmni ) bir art vardr. Bu art, ortakln nitelii ve zellii bakmndan, ortaklarn altklar oranda kendilerine fayda salayabilmeleri artdr. Karlkl yklenmeleri gerektiren szlemelerde olduu gibi, ortaklk akdinde temerrt veyahut ( Borlar Kanununun 81. maddesi uyarnca ) bir akdin borcunu yerine getirmemesi halinde brnn de borcunun yerine getirmekten kanmas sz konusu edilemez. nk, ortaklk, karlkl borlar kapsayan bir akit deildir. Herkesin belli bir amaca ermek iin bir takm borlar altna girdii akittir ki bundaki borlar, hukuk bakmndan bir birinin karl saylmaz. Bundan dolay ortaklkta bir tarafn sermaye koyma borcunu yerine getirmekten kanmas, dier tarafa ancak B.K. 535. maddesinin 7. bendi uyarnca ortakln feshini isteme yetkisini verir ve ortaklk hkim karariyle ortadan kalkar. Ortakln feshi davallarca istenmedii iin akit yrrlkte kalr; o halde, akit gereince davacya kar pay demekle sorumludurlar; zira, akdin feshini istemi deildirler. Hkim delilleri doru takdir etmi ve doru bir hkme varmtr. Buna gre itirazlar yersizdir (Yargtay HGK, 11.12.1963, E.1963/4-26, K.1963/96).

224

engel tekil etmez675. Ayn ekilde, sermaye pay olarak emeini koyan ortan kovulmas ve iin bakasna grdrlmesi halinde, -szlemede snrlayan bir hkm bulunmamas kouluyla- adi irketin hakl sebeple feshi istenebilir. Emeini koyan ortak ayn davada hem feshi hem de tasfiye hissesinin tespiti ile tahsilini talep edebilir676. Ancak kusuru bulunan ortan ilke olarak adi irketin hakl nedenle feshini istemesi mmkn deildir. stisnaen, iki ortakl bir adi irkette her iki ortan da kusurlu davranm olmas halinde birisinin talebi halinde feshe karar vermek gerekir677. Yargtay emein sermaye pay olarak konulduu adi irkette ortaklardan birisinin lmesi hakkndaki bir kararnda, emeini koyan ortan lm sonrasnda tasfiye olunan bir adi irkette, demirba mallarn sa kalan ortakta kalmas, ancak demirba bedellerinden, verilmeyen iletme karndan ve iletmenin unvan deerinden muris ortak hissesine den toplam bedelin onun miraslarna denmesi ve irketin bylelikle tasfiye edilmesi gerektii sonucuna varmtr. Sz konusu kararda, sermaye olarak emeini koyan murisin miraslarnn, saylan kalemler dnda ayrca tazminat
678

talep

edemeyeceklerinin

kanun

gerei

olduu

ayrca

vurgulanmtr
675

. te yandan, emeini koyan ortan deil de, sahip olduu tesisleri

() engel tekil etmez. Davac ortan borcunu yerine getirmemesi halinde bu edimin aynen ifas istenebilecei gibi, temerrd halinde hakl nedenlerden adi ortakln feshine (bozulmasna) karar verilmesi de mahkemeden istenebilir (Yargtay 13.HD, 26.01.1989, E.1988/5087, K.1989/326, evik, a.g.e., s.25). 676 () Davac emeiyle katld ortaklktan kendisinin kovulduunu, iin bakasna grdrldn ne srerek, hakl sebeplerden dolay ortakln feshini ve tasfiyesini istemitir. Borlar Kanununda adi ortakla ilikin hkmlerde ve ortaklk szlemesinde ortan hakl sebeplerle fesih talep etme hakkn snrlayan bir hkm bulunmamaktadr. Ortakln hakl sebeplerle feshini isteyebilen ortan ayn davada tasfiye hissesinin de tespit ve davaldan alnmasn istemeye hakk vardr (Yargtay 13.HD, 01.07.1986, E.1986/2770, K.1986/3841, evik, a.g.e., s.40). 677 Yargtay T.D., 16.12.1949 Tarihli Karar, tihatlar Klliyat, 1950, I, s.503den aktaran: peki, a.g.e., s.36. 678 Davac, davallarn murisi ( S.A. ) ile adi ortaklk kurduklarn, ( S. )'nin lm nedeniyle Borlar Kanunu'nun 535/2 maddesine gre ortakln feshine, muris - ortak ( S.A. )'nn hissesinin tasfiyesine karar verilmesini talep etmitir. Davallar, davacnn hesap vermekten kandn, davaya sebebiyet vermediklerini savunmulardr. Mahkemece, davann kabulne karar verilmi, hkm davallarca temyiz ve dairemizce "unvan deerinin tespit edilmemi olmas, mahkemece idarece ortaktan hesap istenip, Borlar kanunu'nun 538 ve devam maddeleri gereince tasfiyenin bilirkiiden alnacak rapor gzetilerek yaplmas nedenleri ile" bozulmutur. Mahkemece bozmaya uyulmu, 20.2.1984 tarihli bilirkiiler kurulu raporu dayanak alnarak, adi ortakln fesih ve tasfiyesine, ay oca iletmesi ve demirbalarn davacya braklmasna, ay salonunun 1980-8182-83 yallar iin 4 yllk iletme karndan davallar pay olan 1.081-178 lirann davacdan alnp, davallara verilmesine, 2.000.000 lira unvan deerinin davac yanca davallara denmesine,

225

sermaye olarak koyan dier ortan ld bir baka kararda, lm sonrasnda miraslar kardan pay almaya devam etmilerse ve sa kalan ortak adi irketin feshi ile tasfiyenin yapldn muteber delillerle kantlayamamsa, adi irketin devam ettii kabul edilmitir679. (2) Deerlendirme Yargtayn, emein sermaye pay olarak konulduu adi

irket

szlemelerinin sona ermelerine ilikin verdii kararlarn genel olarak isabetli olduu sylenebilir. Adi irket szlemesinin sona ermesi, Borlar Kanununun adi irkete ilikin hkmlerinde dorudan doruya dzenlendiinden, kararlarn bu hkmler

demirbalardan daval yan payndan 134.250 lirann davac tarafndan davallara denmesine karar verilmi, hkm davac vekilince temyiz edilmitir. 1) Dosyadaki yazlara, kararn dayand delillerle yasaya uygun gerektirici nedenlere ve zellikle borlar Kanunu'nun 527 nci maddesinin 2 nci fkrasnda ortaklk szlemesinde aksi kararlatrlm olmadka ortan ahsi emei iin ayrca tazminat istemeyecei ngrldnden, davacnn ortaklkta almas karl olarak bir cret hesap edilmesinde yasaya aykr bir yn olmamasna gre, davacnn sair temyiz itirazlarnn reddi gerekir. 2) Mahkemece, ay salonunun davacya braklmasna karar verilmi olduundan, unvan deeri olarak 2.000.000 lirann da davac tarafndan davallara denmesine karar verilmi ise de, karara dayanak yaplan bilirkii raporundan anlald zere, 2.000.000 lira ay salonunun unvan deerinin tamamn oluturmaktadr. bu tutarda davac ortak da 1/2 pay sahibidir ve tasfiye dolaysiyle kendi uhdesinde kalan unvan deeri karl, davalya pay karl 1.000.000 lira demesi gerekir. Aklanan bu ynler gzetilmeden unvan gederini tekil eden 2.000.000 lirann tamamnn detilmesine karar verilmesi usul ve yasaya aykr olup, bozma nedenidir (Yargtay 13.HD, 06.11.1984, E.1984/5127, K.1984/6924, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006). 679 Davaclar, murisleri ile daval arasnda balk retimi ile ilgili 23.10.1989 ylnda yaplm bir adi ortaklk protokol bulunduunu, davalnn 1997-1998 yllarna ait kar paylarn vermediini, ne srerek, 30.000.000 Tl.nn reeskont faizi ile birlikte detilmesini, davalnn murislerine ait olan balk retim tesislerine ynelik mdahalesinin menini istemilerdir. Daval, murisin lm ile adi ortakln son bulduu zamanamnn dolduu belirtilerek davann reddini dilemitir. Mahkemece, ortaklardan birinin lm nedeniyle ortakln son bulduu gerekesiyle, davann reddine karar verilmi; hkm davaclar tarafndan temyiz edilmitir. Davaclarn murisi ile daval arasnda 23.10.1989 tarihli adi ortaklk szlemesi olduu, bu szlemeye gre davaclarn murisinin tesisleri, davalnn ise emek ve mesaisini, adi ortakla sermaye olarak koyduklar dosya mnderecatndan anlald gibi, taraflar arasnda da ihtilafszdr. Her ne kadar ortaklardan birinin lm ile adi ortaklk BK.nun 535/2 maddesi gerei sona erer ise de, davaclarn babalarnn 1993 ylnda vaki olan lmnden sonra davalnn ortakla devam edip, kendilerine kardan pay verdiini ileri srmeleri, davalnn da buna kar koymamas yeminle dinlenilen ahit beyanlarnn davaclarn iddiasn dorulamalar ve ayrca davalnn, adi ortakln fesih ve tasfiye edildii hususunu yasal delillerle kantlayamam olmas nedeni ile davaclarn murisinin lmnden sonra miraslar ile adi ortakla devam edildii anlalmaktadr. Bu durumda adi ortakln devam ettii kabul edilerek, davaclarn ortaklktaki paylarna vaki mdahalenin menine ve davaclarn talepleri ile ilgili iin esasna girilip ortakln elde edecei net kar bilirkii marifetiyle belirlenerek, %30 kar paynn davaclara detilmesine karar verilmesi gerekirken, yazl ekilde davann reddedilmesi usul ve kanuna aykr olup, bozmay gerektirir(Yargtay 13.HD, 29.01.2001, E.2000/11979, K.2001/768, www.kazanci.com.tr , 26.05.2006).

226

gz nnde tutularak verildii, hakl olarak hizmet akdine ilikin hkmlerden yararlanlmad sylenebilir. II. Kendine zg Szlemelere rnek: Szlemesini Andran Zinciri (Franchising) Szlemeleri A. Genel Olarak zinciri (franchising) szlemesi ticari uygulamalarla ortaya km bir szlemedir ve asl olarak ait olduu disiplin ticaret hukukudur. Ancak bazen yle haller ortaya kmaktadr ki szlemenin taraflar arasnda neredeyse- i szlemesi benzeri bir bamllk olumaktadr. Ancak, bylesi szlemelerde hukuki bamllk ltnn tam olarak gerekletii sylenemez. Bir an iin, aradaki szlemesel ilikinin karakteri gerei iktisadi bamlln gerekletii dnlebilirse de; anlan bamllk en azndan bugn iin hukuk sistemlerinde i szlemesinin varlna delalet eden temel bir lt olarak kabul edilmemektedir. te yandan, kimi zaman szleme taraflar arasnda fiilen yle bir emir-talimat ilikisi olumaktadr ki, durum sre ve bamllk temelinde i grme edimini ok andrmakta ve bu yzden de sosyal adan i szlemesi gibi korunmay gerektirebilmektedir. Henz lkemizde belirtilen trden szlemelere pek rastlanmamaktadr. Ancak, birok lkede yaygnlamalar nedeniyle, sosyal adan doan koruma ihtiyacn gidermek iin, bunlar baz ynlerden i szlemesi hkmlerine tabi tutma eilimleri gzlemlenmektedir. Kresellemenin snrlar arasndaki etkileimi fazlalatrd dikkate alndnda, i szlemesini andran i zinciri (franchising) szlemelerinin gelecek yllarda lkemizde de yaygnlamas muhtemel olduundan almada incelenmeye deer grlmtr. Aada, ncelikle terim tartmas yaplarak kullanlacak terimler seilecek, ardndan i Zinciri (franchising) szlemesinin tanmna ve hukuki niteliklerine geilecektir. Sonrasnda, i szlemesini andran i zinciri (franchising) szlemelerinin hukuki zelliklerine deinilecek, nihayet anlan szlemelere balanabilecek hkm ve sonular

227

aratrlacaktr. Konu hakknda lkemizde yerleik Yargtay uygulamas olmad iin dier szlemelerdeki gibi sonda ayr bir karar incelemesi blm bulunmamaktadr. Onun yerine, i zincirinde i hukukuna ilikin koruyucu kurallarn uyguland baz lke rnekleri ile Trk Hukukunun altyapsn ieren bir blm yer almaktadr. B. Terim Tartmas Franchising, Franszca franchise kelimesinden gelmektedir. Tahsin SARAn Byk Franszca Trke Szlnde baklk, muafiyet olarak evrilmitir. ngilizce Trke Redhouse Szlnde ayn kelime irketin bayie tand imtiyaz olarak tarif edilmektedir. Trk retisinde genellikle franchising szlemesi680 deyimi kullanlmaktadr. AKYOL anlan szlemenin Trke karl iin, mnhasr sat ve servis imtiyaz szlemesi deyimini nermektedir: Sebebi, ibu akdin mnhasr temsilcilik szlemesiyle yaknlk gstermesi, onun yeni unsurlar eklenmi ekli olmas olarak belirtilmitir681. almamzda ise i zinciri szlemesi deyimi tercih edilecektir. nk anlan sistemde, merkezdeki tasarlaycplanlayc iletme (zinciri kuran franchise veren), hukuken bamsz ancak kendisine ekonomik olarak ciddi anlamda baml olan gerek ya da tzel kiilerden (zincire katlan franchise alan) bir zincir oluturmaktadr. Sz konusu zincir, retici zinciri (retici franchisingi), hizmet zinciri (hizmet franchisingi) ya da mal zinciri (mal franchisingi) benzeri eitli grnmlerde oluturulabilir. nerdiimiz terimlerin hem ierik olarak, hem zihinde canlandrd anlam olarak, hem de kullanm kolayl asndan uygun decei grndeyiz.

680

rnekler iin bkz.: Osman Berat Grzumar, Franchise Szlemeleri ve Bu Szlemelerin Temelini Oluturan Sistemlerin Hukuken Korunmas, Beta Basm, stanbul, 1995; idem Krca, Franchise Szlemesi, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits (Yay.No: 312), Ankara, 1999; Dilber Ula, Bir Pazarlama ve Datm Yntemi Olarak Franchising Sistemi, Ankara, Nobel Yayn Datm, 1999. 681 Akyol, 1984, s.41.

228

C. Zinciri (Franchising) Szlemesinin Tanm ve Hukuki Nitelikleri zinciri szlemesinin temelinde rekabet avantaj yatar. Anlan avantaj teknik, rgtsel, kltrel ya da ilikisel olabilir682. Szlemenin kapsam hayli geni olduundan ksa bir tanmlamasn yapmak kolay deildir. GRZUMARa gre i zinciri (franchising) szlemesi, zinciri kurann (franchise verenin), kendisine ait retim, iletme ve pazarlama sistemini oluturan fikri ve snai unsurlar zerinde zincire katlana (franchise alana) kullanma (lisans) haklar tanyarak, onu kendi iletme organizasyonuna (yani sz konusu sisteme gre faaliyet gsteren iletmeler zincirine) entegre etmek ve onu bu sisteme dayanan ticari faaliyeti srasnda devaml olarak desteklemek borcu altna girdii; zincire katlann (franchise alann) ise hem (sz konusu sistemin ierdii ve zinciri kurann belirledii ilkelere uymak ve kendisine kullanma hakk verilen fikri / snai unsurlardan yararlanmak kaydyla) bu sisteme dahil mal veya hizmetlerin srmn kendi nam ve hesabna yapmay ve desteklemeyi, hem de zinciri kurana belli bir cret demeyi taahht ettii; srekli bir bor ilikisi kuran, kanunda dzenlenmemi ve tam iki tarafa bor ykleyen bir ereve szlemedir683. AKYOLa gre nerede retilen maln sat iin bir blgede mnhasr satclk tannmsa, satcya sat sonras servis yapmas iin tesisler kurma ve teknik personel bulundurma ykm yklenmi ve bu ahs reticinin amblem, bayrak veya flamasn kullanyorsa, btn bu unsurlarn birletii ilerdeki szleme bir i zinciri (franchising) szlemesidir684. KIRCAya gre i zinciri (franchising) szlemesi, konusu bir mal ve / veya hizmetin srm ve datm olan srekli bir szleme olup, bununla mal ve / veya hizmeti reten ve / veya satan zinciri kuran (franchise veren); ad, sembol, markas gibi gayr maddi mal ve deerlerini kullanarak, bunlarn srmn yapma hakkn bir cret karlnda, belli bir blgede kendi ad ve hesabna alan
682 683

Jean Marie Leloup, La franchise (Droit et pratique), 3.Bas, Dalloz, Paris, 2000, s.37. Grzumar, a.g.e., s.10. 684 Akyol, 1984, s.41.

229

bamsz kiilere (zincire katlanlara) vermeyi ve ayrca mal ve / veya hizmetlerin en iyi ekilde pazarlanmasn salamak iin pazar aratrmas ve tantm (reklamlar) yapmak, bu konuda kendine zg bir anlay gelitirip bir organizasyon kurmak ve zincire katlanlar (franchise alanlar) almalarndan yararlandracak ekilde bu organizasyona dahil etmek ykmllklerini stlenir. Zincire katlan ise, cret yannda szleme konusu mallarn srmn desteklemek, bu konuda gerekli tm bilgileri zinciri kurana iletmek, zinciri kurann pazarlama ilkelerine, talimatlarna uymak, eitim programlarna katlarak bu dorultuda iletmesini yrtmek ile ykmldr685. LELOUPya gre i zinciri (franchising) szlemesi, zinciri kuran olarak adlandrlan bir iletmenin, zincire katlan olarak adlandrlan bir veya daha fazla iletmeye, zinciri kurann ad altnda, onun mteri evresi ve devaml yardmyla, bata zinciri kurann idari sistemi olmak zere rekabet avantaj salayan unsurlarn kullanma hakk vererek, zenli ve dikkatli bir katlana kar getiren iler yapma olanan salad srekli ve karlkl bir szlemedir686. Yargtaya gre i zinciri (franchising) szlemesi, bir rn veya hizmetin imtiyaz hakkna sahip tarafn belirli bir sre art ve snrlamalar dahilinde iin ynetim ve organizasyonuna ilikin bilgi ve destek salamak suretiyle imtiyaz hakkna konu ticari ileri yrtmek zere ikinci tarafa verdii imtiyazdan doan uzun dnemli ve srekli bir i ilikileri btn olup, birbirinden bamsz iki taraf arasnda meydana getiren szlemesel ilikidir687. Sz konusu tanmda zincire katlann, zinciri kuranca belirlenecek ilkelere ve verilecek talimatlara uyma ykmllnden bahsedilmemesi eksiklik olarak gze arpmaktadr. Ksaca zetlemek gerekirse i zinciri (franchising) szlemesi, bir i zinciri kuran gerek ya da tzel kiinin, erevesini kendisinin belirleyip talimatlarla dayatabilecei koullarla ve mallarnn srmne destek ile belli bir cret karlnda; zincire katlan hukuken bamsz gerek veya tzel kiileri, fikri ve
685 686

Krca, a.g.e., s.19 20. Leloup, 2000, s.38. 687 Yargtay 19.HD, 25.06.2001, E.2001/819, K.2001/4917, www.kazanci.com.tr, 26.05.2006.

230

snai bir takm haklar ile tecrbelerinden yararlandrmak suretiyle desteklemeyi kabul ettii srekli bir szlemedir. zinciri szlemesi konu asndan belli bal biimde ortaya kmaktadr: hizmet zinciri, retim zinciri ve datm zinciri. Hizmet zincirinden, standartlam hizmet retimi ile bunun tketiciye sunulmas amacna ynelik olarak kurulan otel, restoran, araba kiralama ve benzeri zincirler anlalr688. Daha az yaygn olan retim zincirleri ile, zincire katlanlarn zinciri kuran iletme tarafndan verilen bilgilere gre ve onun markas altnda satacaklar rnleri retmeleri kast edilmektedir689. Datm zinciri ise konusunu bir maln srm ile datmnn veya mallarn toplanmasnn oluturduu zincirlerdir690; rn ve marka zinciri mal zinciri veya satm zinciri olarak da adlandrlmaktadr691. zinciri szlemesi iinde yer yer u isimsiz szlemelerin esasl unsurlarn barndrr: lisans szlemesi, teknik bilgi (know - how) szlemesi, tek satclk szlemesi. Eklemek gerekir ki satm szlemesine adi kira ve rn kiras szlemelerine, veklet szlemesine, i szlemesine ve adi irket szlemesine ait tipik unsurlarn varl da yer yer tartlmaktadr692. zleyen ksmlarda ortaya konulaca zere, i szlemesine ait sre ve bamllk temelinde i grme unsurunun bulunmad vurgulanmaldr693. Dier tipik unsurlarn varl da tartmaldr ancak var olduklar kabul edilse dahi i zinciri (franchising) szlemesinin, ksmen kanunda dzenlenmi ksmen de kendine zg eitli szleme tiplerine ait esasl unsurlar bnyesinde bulundurmas sonucuna yol aarlar. Yargtay byle szlemeleri karma szleme saysa da reti genellikle kendine zg szlemeler snfnda deerlendirmektedir694. Kanmzca i zinciri (franchising) szlemesi kendine zg szleme niteliindedir695. nk hem kendine zg

688 689

Krca, a.g.e., s.39 40. Leloup, 2000, s.31. 690 Leloup, 2000, s.32. 691 Ula, a.g.e., s.35 vd.; Krca, a.g.e., s.38 39. 692 Krca, a.g.e., s.61 vd.; Grzumar, s.18 vd. 693 Aksi gr iin bkz.: Krca, a.g.e., s.65. 694 Bkz.: Birinci Blm, II, A, 1 bal ve Birinci Blm, II, B, 1 bal altndaki aklamalar. 695 Ayn ynde bkz.: Coiquaud, a.g.e., s.400; Jean Alberts, Contrat et rseau: Le franchisage comme exemple dune rgulation juridique hybride, Mmoire prsent la Facult des tudes

231

unsurlar genellikle ar basmaktadr hem de btnsel olarak bakldnda tipik szlemelerden uzak, kendine zg, hatta zaman zaman baz szleme tiplerinin dolanld696, yeni ekonomiye has ilgin bir mozaik olarak alglanmaktadr. Ayrca, eitli szlemelerin tip tayin edici unsurlarnn deitirilmesi sz konusu olup, bu adan da kendine zg szleme olduu sonucuna varlabilir697. Kukusuz, ok uzak olmayan bir gelecekte yasal olarak dzenlenecek ve tipik szlemeler listesinde yerini alacaktr. Ancak, i zinciri (franchising) szlemesini yasal olarak snflandrmak da kolay deildir: Borlar Kanununa eklenecek yeni bir blmle dzenlenmesi, adi irket benzeri yeni tartmalar balatabilir. zinciri szlemelerinde zincire katlann hukuken bamsz olmas sre ve bamllk temelinde i grme unsurunun varln ortadan kaldrmaktadr. Ancak anlan unsuru andran, buna ok benzer ve sosyal adan koruma gerektiren durumlar sz konusu olabilmektedir. Fransa ve Almanya gibi lkelerde baz i zinciri modellerinin ayn zamanda i szlemesi olarak nitelendirilebilecei ya da i grme unsuru ierdii veyahut zincire katlan ii benzeri kld yaygn olarak tartlmaktadr. Aklanan nedenlerle btnsel anlamda kendine zg szleme olarak nitelenebilecek i zinciri (franchising) szlemesinin sre ve bamllk temelinde i grme edimini andran ve sosyal adan koruma gerektiren grnmlerinin ayrca incelenmesi gerekmektedir. D. Szlemesini Andran Zinciri (Franchising) Szlemelerinin Hukuki zellikleri zinciri (franchising) szlemesi ticari uygulamalardan doan bir szlemedir. Ancak temelindeki ilikinin niteliine gre, ticaret hukukuyla, rekabet hukukuyla, fikri mlkiyet hukukuyla, idare hukukuyla, Avrupa Birlii hukukuyla, i hukukuyla ve hatta ceza hukukuyla dahi ilgisi bulunan ok disiplinli bir hukuk sz
suprieures de lUniversit Laval pour lobtention du grade de matre en droit, 1997, s.52; Aksi ynde bkz.: Grzumar, a.g.e., s.20; Krca, a.g.e., s.61. 696 rnein baz i zinciri szlemelerinde taraflar arasndaki iliki gerekte i szlemesindekigibi olsa da, hukuki bamszlk lt gereklemediinden i szlemesi saylmamakta, bylelikle i szlemesi hkmleri dolanlmaktadr. 697 rnein baz i zinciri szlemelerinde i szlemesine ait sre ve bamllk temelinde i grme tipik edimi mutasyona uratlmtr.

232

konusudur. Bu noktadan hareketle, baz i zinciri (franchising) szlemelerinin i hukukuyla benzetii birok nokta olduu sonucuna varlr. Hatta i hukuku kurallarn amaya ynelik olarak sahte zincire katlanlarn (ya da sahte bamsz alanlarn) bulunduu durumlarda benzerlikler aynlklara dnr698. nk, i zinciri (franchising) szlemesi kural olarak taraflarn koullar mzakere ve pazarlk etmedii bir katlma szlemesidir. LELOUP bu durumu ilgin bir ekilde ifade etmektedir: Zincire katlan zinciri kuran seer; zinciri kuran zincire katlan seer, fakat akit mzakere olunmaz. Her eyden nce, artk gnmzde akitler mzakere edilmekte midir? Kanmca gnmzde szleme kavram, artk iltihaki szleme haline dnmtr699. Gerekten, szlemenin uygulanmasnda zinciri kurann zincire katlan karsnda imtiyazl bir konumda bulunduunu anlamak iin, herhangi bir i zinciri (franchising) szlemesini bir kez okumak dahi yeterlidir. erik bir yana, zinciri kuran, szleme koullarndan uygulanmasna ve sresine kadar her eyi tek yanl olarak belirlemektedir. Daha szleme yaplrken iin grlecei yerin seimiyleortaya kan bu baskn karakter, -zellikle teknik bilgi (know how) aktarmyla ve bazen de i organizasyonu gerei- szleme sresince ve hatta bitimine kadar devam eder. nk, baarya ulamak iin zinciri kurann, gereken unsurlar salamann yan sra onlarn uygulanmasn da denetlemesi gerekir700. Anlan baskn durumun hangi noktaya kadar ibirlii hangi noktadan sonra bamllk olarak nitelenecei nemli bir meseledir ve her somut olay iin ayr ayr deerlendirilmesi gerekir. zinciri szlemesi arlkl olarak ticaret ve borlar hukukuna ait bir messese olup kreselleme rzgrnn etkisiyle dnyada hzla yaylmakta ve eitlenmektedir. Ancak, i zinciri (franchising) szlemelerinin baz trleri zaman zaman i szlemesini andrd da vakadr. Hatta bir i zinciri szlemesinin, zinciri kurann i hukukundan kaynaklanan bir takm ykmllklere katlanmas

698 699

Coiquaud, a.g.e., s.375. Jean Marie Leloup, Les rapports juridiques dans le contrat de franchise, Aspects juridiques de la franchise, 21 Mays 1986 Tarihinde Lyon Hukuk Fakltesinde Gerekletirilen altay, Centre Paul Roubier, Librairies tchniques, Lyon, 1986, s.21. 700 Coiquaud, a.g.e., s.381, 389 - 390.

233

gereken bir i szlemesini gizlemeye yarad durumlar az deildir701. Ancak, gz ard edilmemesi gereken husus udur: i ve iveren sfatlar ayn kiide birlememelidir. Gerekten, yannda bir veya daha fazla ii altran bir zincire katlann, ekonomik ve sosyal durumu ne olursa olsun, hangi artlarda alrsa alsn, iileri koruyucu hkmlerden yararlanamamas gerekir. alma konusu esas olarak tek kiilik ubeleri andran i zincirleri zerinedir. Zinciri kurann denetim hakknn ve bata cret ve alma saatleri olmak zere- szlemedeki alma koullarnn i szlemesini andrmas da nem tamaktadr. Kukusuz Trkiyede i zinciri (franchising) szlemesinin bylesi grnmleri bugn iin sz konusu olmad gibi Mevzuatmzda da Almanya ve Fransadakine benzer hkmler bulunmamaktadr. Ancak, dnyada i ilikilerinde yaanan derin dnmn zamanla lkemize yansmas muhtemeldir. lkemizde i zinciri (franchising) szlemesinin -gelimi lkelerdeki kadar eitli ve yaygn olmasa da- artan bir ivme kazandn sylemek mmkndr. Yakn bir gelecekte anlan szlemenin i hukukunu ilgilendirebilecek eitlerinin lkemizde de ortaya kmas ve i hukuku hkmlerini dolanmaya ynelik olarak kullanlmaya balanlmas ihtimaldir. imdiden konu zerinde n almalarda bulunmak yararl olacaktr. E. Szlemesini Andran Zinciri (Franchising) Szlemelerine Balanabilecek Hkm ve Sonular 1. Genel Olarak zinciri szlemesinin baz trlerinin aslnda ayn zamanda i szlemesi olduunun ya da i szlemesindeki sre temelinde ve baml olarak i grme unsuruna ok benzer niteliklere sahip olduunun tesbiti, balangta zincire katlan tarafndan denen zincire katlma parasnn akbeti, zincire katlann sorumluluunun nasl belirlenecei, nihayet iletme krnn ne olaca gibi bir
701

Manuel Raison, Du contrat de franchise au contrat de travail: Une question dindpendance, Revue Pic Inter, No:286, Juillet, 2004, http://www.daici.com/pic/286/contrat-franchise.shtm, 24.07.2006.

234

takm meseleleri de beraberinde getirir702. Byle bir nitelendirmenin nemli baka maddi sonular olaca da aktr. rnein i hukukundaki cret, feshe bal tazminatlar, gece almas, fazla alma gibi koruyucu hkmlerin uygulanmasna ilikin sorunlar da ortaya kabilecektir703. zincirleri daha ok gelimi lkelerde yaygn durumdadr. Mesela Amerika Birleik Devletlerinde sosyal politikann ana temasn uzun yllar i zincirine zendirme tekil etmitir704. Ayn derecede olmasa da Almanya ve Fransada da i zincirleri yaygn durumdadr. Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde de eitleri daha az olmakla birlikte- i zincirlerinin art gsterdii gzlemlenmektedir. ok uzak olmayan bir gelecekte lkemizde de tek kiilik ubeler halinde rgtlenmi, ekonomik ve sosyal adan iiden farksz -hukuken bamsz vefakat ekonomik anlamda baml- zincire katlanlarn i grd i zincirlerinin yaygnlaacan sylemek yanl olmayacaktr. Amerika Birleik Devletleri, Kanada gibi lkelerde i zinciri (franchising) szlemesi, taraflarndan birinin zayf olmas nedeniyle i hukukunca korunmaya muhta olduu bir szleme olarak deerlendirilmemektedir. Ancak, Trk Hukukunun eitli alanlarda sk etkileim iinde bulunduu Almanya ve Fransa ve hatta svire- Hukuklarnda, sre ve bamllk temelinde i grmeye benzer durumlara yol aan baz i zinciri (franchising) szlemelerinde, i hukukunun koruyucu kurallarnn zaman zaman uygulanmas sz konusudur. 2. Zincirinde Hukukuna Kurallarn

likin a. Almanya

Koruyucu

Uyguland lke rnekleri

Almanyada Eismann adl -yaklak ikibin katlan bulunan- i zincirinden ayrlan bir ortak ile ilgili olarak verilen kararlar ilgintir ve deinilmesi gerekir.
Coiquaud, a.g.e., s.431. Raison, Du contrat de franchise 704 Andreas Hnlein, Kartel, ve Sosyal Sigortalar Hukuku Arasnda Geimini Franchise Yoluyla Salayan Kiiler Ykselen Hava Akmnda Yeni Bir alma Biimi mi? (ev.:Tankut Centel), 21 23 Ekim 1999 Tarihlerinde Mnihte Gerekletirilen ve Sosyal Gvenlik Hukukunun Gncel Sorunlar Semineri (Yaynlayanlar: Bernd Baron von Maydell Mnir Ekonomi Tankut Centel), Beta Basm, stanbul, 2001, s.221.
703 702

235

Eismann i zinciri dondurulmu gda zerine almakta olup sat orta olarak isimlendirilen her bir zincire katlan, eitimden geirilerek sadece kendilerine zel bir srm alannda dorudan sat hakkna sahip olmaktadrlar. Zincire katlanlarn mallar zinciri kurandan onun belirledii fiyat ve koullarla- almas ve satmas zorunlu olup kullandklar derin donduruculu aralar ise zinciri kurandan kiralamaktadrlar. Haftalk alma zamanlarndan tur planlarnn tesbitine, aracn durma planlarndan mal miktarna kadar tm alma koullar zinciri kuranca hazrlanan bir el kitabnda ayrntl olarak belirlenmitir. Zincire kullanma hakk, eitim, ilk donanm vs. iin balangta bir mebla demekte; szlemeler ise be yllk dzenlenmektedir. Anlan szlemede sona erme ve tasfiyeye ilikin baz kurallar, zellikle akit sona erdiinde ortaa kurma bedeli karl bir tazminat denmesi, rekabet yasa gibi dzenlemeler bulunmaktadr. Taraflar arasnda satlan mallarn tketici fiyatlarndan, toptan fiyatlarn ve zincire katlann demesi kararlatrlan baz masraflarn dlmesi suretiyle hesap grlmektedir705. Almanyada reti, i zinciri (franchising) szlemelerini iki tip olarak snflandrmaktadr: merkezi ve mutlak yapdaki szlemeler (baml i zincirleri) ile daha katlmc ve demokratik ileyiteki szlemeler (partnerlik temelli i zincirleri). Doal olarak, bunlardan sadece baml i zincirleri koruyucu mekanizmalar gerektirmektedir. Kukusuz, her iki tipi uygulamada tam olarak niteleyen bir standart anahtar bulunmamaktadr. Ancak her bir somut olay iin ayrca yaplacak hukuki incelemeyle, zincire katlann zinciri kuran karsndaki bamllnn derecesi saptanabilir706. Alman Federal Mahkemesi, i hukukuna ilikin koruyucu mekanizmalardan yararlanmak suretiyle, Eismann merkezi ve mutlak yapdaki baml bir i zinciri olarak kabul ettiini gstermitir. yle ki, zinciri szlemesi feshedilen bir Eismann katlan, dava aarak masraflar ve katlma bedelinin yan sra szlemeyle kararlatrlan rekabet yasa iin karlk denmesini talep etmitir. Alan davada i mahkemesinin grevli olduuna dair yerel mahkeme karar Federal Mahkemesinin 5.Dairesinin 16.07.1997 tarihli kararyla onanmtr. Kararn dayand gereke, zincire katlan
705 706

Hnlein,, a.g.e., s.228 229. Coiquaud, a.g.e., s.382.

236

davacnn, Alman Mahkemeleri Kanunu md.2/I, 3a ve md.5/I1,2 uyarnca ekonomik olarak baml olmas nedeniyle ii benzeri saylmasdr707. Alman Hukukunda ii benzeri kavramndan, kiisel anlamda bamsz ancak iktisadi manada baml olup, bir i veya eser szlemesi veya benzer bir hukuki iliki temelinde, -bakasn altrmakszn- ahsi emeiyle hizmet veya eser edimlerini yerine getiren ve bir ii gibi sosyal bakmdan korunmas gereken kiiler anlalmaktadr708. 5.Dairenin yerleik itihatlarna gre ii benzeri ile ii arasndaki fark, birincisinde talimatla balln ya hi olmamas ya da zayf olmasndan dolay kiisel (hukuki) bamlln bulunmamasdr. Ancak ekonomik bamllk ve baml alma mevcuttur ve sosyal durumu nedeniyle bu durumdaki kii korumaya muhta durumdadr. Mahkeme Eismann i zincirinde, szleme ve alma koullar, zinciri kuran firma mallarnn satlmas art, kendi i organizasyonunun bulunmamas gibi hususlarn, zincire katlan davacnn baka bir i yapabilmesini imknsz kldn tespit etmitir. Ardndan anlan tespite, geliri dk olan ve zinciri kuran tarafndan kiralad arac altran zincire katlann, gerekte zinciri kuran firmann datc ofr gibi i grd, bylelikle sosyal korumaya ihtiya duyduu, yani ii benzeri olduu sonucu balanmtr709. Burada vurgulanmas gereken nokta Alman Mevzuatnda ii benzerleri hakknda eitli hkmlerin bulunduudur. Dolaysyla itihatlar belli bir dorudan yasal temele dayandrlmaktadr710. Eismann i zinciri ile ilgili olarak, ilgin bir baka karar da Federal Mahkemesinin 8.Dairesi -Eismann i zincirini kuran firmann ayrlan bir katlana kar at alacak davasnda- vermi ve davann i mahkemesinde grlmesi gerektiine hkmetmitir. Kararda davalnn, biimsel hukuki durumu ne olursa
707 708

Hnlein,, a.g.e., s.229. Meinhard Heinze, Deiik alma Biimleri ve Bunlarn ve Sosyal Gvenlik Hukukundaki Konumu (ev.:Tankut Centel), 21 23 Ekim 1999 Tarihlerinde Mnihte Gerekletirilen ve Sosyal Gvenlik Hukukunun Gncel Sorunlar Semineri (Yaynlayanlar: Bernd Baron von Maydell Mnir Ekonomi Tankut Centel), Beta Basm, stanbul, 2001, s.183. 709 Hnlein,, a.g.e., s.230. 710 Alman Hukukundaki ii benzeri kavram hakkndaki hkmlere rnek olarak, Mahkemeleri Yasas md.5/I, Federal zin Yasas md.2, Toplu Szlemesi Yasas md.12/a saylabilir (Heinze, a.g.e., s.184 - 185).

237

olsun kayda deer bir bamszlnn bulunmamas vurgulanmtr. Ayrca, hesaplama yntemine bakldnda davalnn ayda bir defa sat miktarna gre deiken de olsa bir cret benzeri almasna ve bu meblan da dk olduuna dikkat ekilmektedir. 8.Dairenin, cret benzerinin dkl ile ilgili yorumu aslnda kresellemenin i hukukunu gtrd noktann zeti gibidir: Daval; her halkarda vergi ve zel sigorta ile yallk ve hastalk sigortas prim kesintilerinden sonra, altrlan bir sat srcs karsnda, ok zaman harcamasna ve kiisel olarak ok uramasna ramen, daha az kazan olanana sahip bulunmu ve buna karn, faaliyetinin tm ekonomik riskini stlenmek zorunda kalmtr. Bundan sonra onu iiden ayrt etmeye yarayacak herhangi bir kazan ans kalmamtr711. b. Fransa Fransada reti, yaklak on be yldan beri i zinciri (franchising) szlemesini bamllk szlemesi ya da dengesizletirilmi szleme olarak nitelendirmekte; yetersiz dzenlendii ve daha fazla koruma iermesi gerektii hususlarnda birlemektedir712. Bamllk szlemelerinde, kiisel faaliyeti iletme faaliyetinden ayrmak ve kiisel faaliyetin sz konusu olduu hallerde gsz olan taraf korumak gerekmektedir713. Kimi grler ticari acentelere ilikin koruyucu hkmlerin kyasen uygulanmas gerektiini ileri srmekte, kimileri ise ekonomik bamllk temelinde oluan ilikilerin bu tarz rgtlenmesinin dourduu zararl sonularn dzenlendii bir sistem (ekonomik acente) gerektiini savunmaktadr714. Fransz Yargtaynn, ayn szlemesel ilikinin hem i zinciri (franchising) szlemesi hem de i szlemesi olarak nitelendirilmesine ilikin 4 Aralk 2001 Tarihli ilgin bir karar da nem tamaktadr. Kargo iletmesi hakkndaki bir i zinciri (franchising) szlemesinin sona ermesi sonrasnda, zincire katlann szlemenin i szlemesi olarak nitelendirilerek gerek ve ciddi bir nedene dayanmayan fesihten kaynaklanan haklarn talebi kabul edilmitir. lk bakta

711 712

Hnlein,, a.g.e., s.230 231. Coiquaud, a.g.e., s.403. 713 Larr ve Wauquier, a.g.e., s.38. 714 Coiquaud, a.g.e., s.404.

238

ortada eliki var gibi grnmektedir. Gerekten, i szlemesinin temel zelliklerinden birisi iinin iveren karsnda hukuki bamll iken, i zinciri (franchising) szlemesinin esasl unsurlarndan birisi, zincire katlann zinciri kuran karsndaki hukuki bamszldr. Kural olarak, bir i zinciri szlemesinin i szlemesi olarak tasnifi tartmasn geleneksel olarak besleyen sorunlar, taraflar arasnda bamllk ilikisinin var olup olmad ile ilintilidir715. Ancak, yukarda zikredilen kararn dayanak noktasn Fransz Kodunun L.781-1 ve L.781-2 sayl maddeleri oluturmaktadr. Anlan karar ncesinde md.L.781 1/2 uygulamasnda hukuki bamlln bulunduunun saptanmas mutlaka aranyorken; sonrasnda, hkimin hukuki bamlln varln aratrmasna gerek olmad, sadece hkmde yer alan koullarn gerekleip gereklemediinin incelemesi gerektii gr benimsenmitir716. Bir nceki paragrafta belirtilen md.L.781 - 1, i hukukunun koruyucu hkmlerinin kapsamna gerek manada bamllk ilikisine gre almayan baz meslek gruplarn da almakta, md.L.781 2 ise aksine szlemeleri hkmsz saymaktadr. Meslekleri esas olarak, ya tek bir sna veya ticari iletme tarafndan dorudan doruya (veya hemen hemen dorudan doruya), ticari mal, yayn, her trl bilet satmak olan ya da tek bir snai veya ticari iletme hesabna siparileri toplamak veya muamelesini yapmak, sata hazr hale getirmek veya nakledilmek zere mal kabul etmek olan kiilerden, ilerini bu iletmece donatlan yerlerde ve dayatlan koullar ve fiyatlarla grenler de bu anlamda i hukukunun koruyucu hkmlerinden yararlanabilmektedirler. Aslnda belirtilen hkmler yeni olmayp gemite ube mdrlerine i hukuku anlamnda bir stat kazandrmak amacna ynelik olarak getirilmitir. Ancak kullanlan terimlerin esneklii nedeniyle yarg organlar zaman iinde hkmlerin uygulama alann kademeli olarak geniletmilerdir. Anlan yorumuyla sz konusu

Le Cabinet Degoy Roux Associs, Cumul de qualifications contrat de travail et contrat de franchise, Lettres du droit, http://www.lettresdudroit.com/?&c=1&m=0&l=1&o=0&idarticle=107, 24.07.2006. 716 Coiquaud, a.g.e., s.432.

715

239

hkmler, yeni bir baml cretsiz alanlar rejimi oluturmaktan ok i szlemesi kavramnn kapsamn baml cretsiz alma hallerini de iine alacak ekilde geniletmektedir. te yandan, md.L.781 1 hkmnn ierdii objektif koullarn, hukuki bamllk ilikisi ltleriyle ak benzerlikler tad da gzlemlenmektedir. Gerekten, hukuki nitelendirme sorunu bylelikle ana ilkeyi bozmadan faydac bir yaklamla almtr. Sz konusu hkm dnda kalan i zinciri (franchising) szlemelerine i hukukunun koruyucu hkmlerinin uygulanmas iin ise hukuki bamlln aranmas gerekecektir717. Tm bu aklamalar nda, Fransz Yargtaynn 4 Aralk 2001 tarihli kararnn ve onu takip eden bir dizi kararn- yasal dayanann salam olduu, yerinde bir karar olduu sonucuna varlabilir718. Nihayet, Fransz Yargtay son yllardaki uygulamalarnda i hukukunun rekabet yasana ilikin hkmlerini i zinciri (franchising) szlemelerine zaman zaman uygulamaktadr. Ancak burada zinciri kurann meru karlarnn gz ard edilmemesi ve belli bir dengenin gzetilmesi esastr719. c. svire svire mevzuatnda i zinciri (franchising) szlemesine ilikin zel hkm ya da hkmler bulunmamakta; konuya ilikin olarak doan sorunlar itihatlarla zmlenmektedir. svire Federal Mahkemesi bir kararnda dava konusu szlemeyi i zinciri szlemesi olarak deerlendirmi, ancak akdi haksz olarak feshettii iddia olunan zinciri kurann, zincire katlana i szlemesi hkmlerine gre maddi tazminat demesi gerektii sonucuna varmtr. Burada dayanlan temel gereke, zincir katlann, zinciri kuranca belirlenen mteri ve stok listesi, srm istatistikleri vb. hususlardaki- yntemleri uygulamasnn zorunlu olmas ve zincire katlann, zinciri kurana ait bir dkknda ve onun tehizatyla i grmesidir720.
717 718

Coiquaud, a.g.e., s.432. Kodu md.L.781 1in bamsz alan ile cretli niteliklerini bir araya getirecek bir dzenleme olmad ynndeki aksi gr iin bkz.: Antoine Jeammaud, Lassimilation de franchiss aux salaris, Droit social, No:2, Fvrier 2002, s.159. 719 Coiquaud, a.g.e., s.387 - 388. 720 svire Federal Mahkemesi tihatlar Resmi Klliyat, 118 II 164, Grzumar, a.g.e., s.24.

240

Bir baka kararda ise kira ediminin tali nitelik tad bir i zinciri (franchising) szlemesinde, kira szlemesine ilikin koruyucu hkmlerden yararlanmann mmkn olamayaca sonucuna varlmtr. Federal Mahkemeye gre zincire katlann zinciri kuran karsnda, iiyle iveren arasndakini andran bir bamllk ilikisi iinde bulunmas halinde, iiyi koruyucu hkmlerin kyasen uygulanmas gerekir721. 3. Trk Hukukunun Altyaps Kendine zg szleme olan i zinciri (franchising) szlemelerinin Trk Hukukundaki hukuksal zmlemesinde ncelikle, Kanunun, szyle ve zyle deindii btn konularda uygulanaca; Kanunda uygulanabilir bir hkm yoksa, hkimin rf ve det hukukuna gre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsayd nasl bir kural koyacak idiyse ona gre karar verecei, yolundaki MK md.1 hkmleri gz nnde tutulmaldr. Yargtay Kanunda uygulanabilir hkmn olmas ibaresinden, dorudan ya da kyasen uygulanabilir hkm bulunmas halinde dier aamalara geilemeyecei sonucunu hakl olarak karmaktadr722. O halde i zinciri (franchising) szlemelerinde yle bir yol izlenebilir: nne gelen somut olayda bir i zinciri szlemesi bulunduu tespitini yapan bir hkim, ncelikle sz konusu akdin tipik olan (veya tipik bir edimi andran) veya olmayan edimlerini belirleyecektir. Ardndan uyumazln hangi edim ya da edimler zerinde younlat ayrtrlacaktr. Tipik edimler iinde sre ve bamllk temelinde i grme ile ok benzeen bir edim varsa ve uyumazlk da anlan edim zerinde younlayorsa, o zaman sorunun zmnde i szlemesine ilikin hkmlerden yararlanlabilecektir. Aslnda genellikle i zinciri (franchising) szlemesi ile i szlemesinin mahiyetleri birbirinden ok farkl olup, i zincirindeki i grme borcu daha ok
svire Federal Mahkemesi tihatlar Resmi Klliyat, 118 II 157, http://relevancy2.bger.ch/cgibin/JumpCGI?id=BGE-118-II-157&lang=fr&zoom=OUT , 18.08.2006. 722 Yargtay HGK, 31.01.1996, E.1995/11-980, K.1996/18, www.kazanci.com.tr, 28.07.2005
721

241

veklet szlemesini andrr. Ancak somut olayn niteliine gre yeri geldiinde i szlemesi hkmleri de kyasen uygulanabilir. GRZUMAR da i zinciri (franchising) szlemesinin ierdii ykmllkler ve i grme koullar, i szlemesini andran bir fiili bamllk durumunun domasna yol ayorsa veya veklet szlemesi hkmleri somut olayda yetersiz kalyorsa, rekabet yasa benzeri durumlarda i szlemesine ilikin koruyucu hkmlerden kyasen yararlanlabileceini hakl olarak vurgulamaktadr723. Szlemede anlan mahiyette bir i grme edimi olsa bile, uyumazlk ilgisiz baka edimler veya konular zerinde ise i szlemesi hkmlerinden yararlanmak anlamsz olacaktr. zinciri szlemesinin kural olarak ticaret hukuku ikliminde yeeren bir szleme olduunu unutmamak gerekir. Ayrca taraflar arasndaki menfaatler dengesi ile anlan edimin szleme btnndeki yeri ve arl deerlendirmenin her aamasnda gzetilmelidir. Yukardaki deerlendirme yaplarak i szlemesine ilikin hkmlerin somut olayda kyasen uygulanmasna karar verilmesi halinde bir dizi sorunla kar karya kalnacaktr. En bata, i szlemesi hkmlerinin kyasen uygulanaca i zinciri (franchising) szlemelerine ilikin uyumazlklarn hangi mahkemenin grev alanna girecei meselesi zerinde durmak gerekmektedir. Anlan trdeki szlemelere ilikin uyumazlklar -yasal zemin bulunmas nedeniyle- Almanya ve Fransada i mahkemelerinde grlmektedir. Almanyada Mahkemeleri Yasas md.5/1 hkm gerei ii benzerlerinin ekonomik bamllk temelinde almalarndan kaynaklanan uyumazlklarda i mahkemeleri grevlidir. Fransada Kodu md. L.781 1de belli kategorideki alanlarn Kodunun koruyucu hkmlerinden yararlanabilecekleri belirtilmitir. svirede ise kantonlarn yarsnda ayrca i mahkemesi bulunmamaktadr724.

723 724

Grzumar, a.g.e., s.23 24; Ayn grte bkz.:Krca, a.g.e., s.65. OIT, Profil national de droit du travail: La Confdration suisse, Observatoire International du Droit et de la Lgislation du Travail, Haziran 2002, http://www.ilo.org/public/french/dialogue/ifpdial/info/national/ch.htm, 18.01.2007.

242

lkemiz asndan, 5521 Sayl Mahkemeleri Kanunu725 md.1 uyarnca, Kanununa gre ii saylan kimselerle () iveren veya iveren vekilleri arasnda i akdinden veya Kanununa dayanan her trl hak iddialarndan doan hukuk uyumazlklarnn zlmesi grevi i mahkemelerine aittir. stelik Yargtaya gre mahkemenin grevi, kyas veya yorum ile geniletilemez yahut deitirilemez. Kanunda aklk bulunmayan durumlarda grev genel mahkemelere aittir726. Aklanan nedenlerle inceleme konumuza giren trden i zinciri (franchising) szlemeleri hakkndaki uyumazlklarn i mahkemelerinde grlmesi bugn iin mmkn grnmemektedir. zinciri szlemesinin hukuken bamsz ama ekonomik anlamda baml tek kiilik ubeler halinde rgtlenmi olan eitlerine 4857 Sayl Kanunu hkmlerinin kyasen uygulanp uygulanamayaca hakknda deiik ihtimallere gre davranmak gerekir. ncelikle, Yasada 507 Sayl Esnaf ve Sanatkrlar Kanununun 2.maddesinin tarifine uygun kiinin alt iyerlerinde ki ilerde ve i ilikilerinde Kanununun uygulanmayaca vurgulanmtr (md.4/i). Burada, ister gezici ister sabit bir meknda bulunsun, Esnaf ve Sanatkr ile Tacir ve Sanayiciyi Belirleme Koordinasyon Kurulunca belirlenen esnaf ve sanatkr meslek kollarna dhil olup, ekonomik faaliyetini sermayesi ile birlikte beden almasna dayandran ve kazanc tacir veya sanayici niteliini kazandrmayacak miktarda olan meslek ve sanat sahibi kimseler kast edilmektedir727. O halde esnaf ve sanatkr kapsamna giren bylesi kiilerin kural olarak, kyasen de olsa 4857 Sayl Kanunu korumasndan yararlanmas mmkn olmayacaktr. Ancak K.md.113 uyarnca cretin denmesi, cretin sakl ksm, cret hesap pusulas, cret kesme cezas ve asgari cret ile ilgili konularn bu duruma istisna tekil ettiini unutmamak gerekir728. te yandan Kanunu md.4/i anlamnda esnaf ve sanatkr saylmayan, avukat, doktor, muhasebeci, mali mavir, mimar gibi bamsz alanlarn i zincirlerine tek balarna dhil olmalar halinde Kanununun somut olaya
725 726

uygun

den

hkmlerinin

kyasen

uygulanabilecei

kural

olarak

Resmi Gazete, Say: 7424, Tarih: 04.02.1950. Yargtay BK, 05.12.1977, E.1977/4, K.1977/4, www.kazanci.com.tr, 26.05.2006. 727 Atf yaplan 507 Sayl Kanunu ortadan kaldrarak yerini alan 5362 Sayl Esnaf ve Sanatkrlar Meslek Kurulular Kanunu md.3/a. 728 Szek, 2006, s.182.

243

dnlebilir. Ancak, hem bylesi vasfl bamsz alanlarn kazand meblalar ve sosyal konumlar ii gibi telakki edilmelerine engel olacaktr hem de serbest almalar nedeniyle zinciri kuranla aralarndaki iliki genellikle ii iveren ilikisini andrmayacaktr. Yine de baz u durumlarda aksi sz konusu olabilir. szlemesini andran edim ieren i zinciri (franchising) szlemelerine Kanununun kyasen uygulanamamas, Borlar Kanununun baz hkmlerinin uygulanmasna engel tekil etmez. Akla ilk olarak, dier akitler hakkndaki kanunu hkmlere tbi olmayan ilerde dahi, veklet hkmleri cari olur eklindeki BK md.386/II hkm gelmektedir. Anlan hkmde kast edilen, kanunda dzenlenmemi i grme szlemeleridir. Nitekim Yeni Borlar Kanunu Tasarsnda da729, veklete ilikin hkmler niteliklerine uygun dtkleri lde, bu Kanunda dzenlenmemi olan i grme szlemelerine de uygulanr denilmektedir (md.507). Belirtilen hkmn lafzndan yola kldnda isimsiz szlemelere ilikin zmlemelerin, i grme szlemeleri asndan bir anlam kalmamakta; kanunda dzenlenmemi i grme szlemelerinin tm veklet szlemesi kalbna sokulmaktadr. SEROZAN otomatik ekilde yaplan bu snflandrmaya hakl olarak kar kmaktadr. Yazara gre durumun zellikleri gerektiriyorsa bir szlemenin BK md.386/II anlamnda veklet szlemesi yerine baka bir szleme olarak nitelendirilmesi mmkn olmaldr. Hatta bir szleme veklet olarak nitelense bile, hakkaniyet gerektiriyorsa, veklet akdinin baz hkmlerinin uygulanmamas takdir edilebilir730. Gerekten, BK md.386/II tamamlayc nitelii haiz bir son are hkmdr; Alman Borlar Hukukundaki istisna akdinin tamamlayc niteliine benzer bir ilev grmektedir. Dolaysyla nce taraf iradeleriyle oluturulan isimsiz szlemenin BK md.386 vd. hkmleriyle badap badamadnn incelenmesi, badamadnn tespiti halinde dier zmleme yntemlerine bavurulmas gerekir731. Mesela, vekletten azil ve ondan istifa her zaman caizdir eklindeki BK md.396/I hkm, isimsiz i grme szlemelerinde ounlukla menfaatler dengesi asndan adaletsiz sonulara yol aar. rnekler oaltlabilir. Ayrca i zinciri (franchising) szlemesinin salt i

http://www.kgm.adalet.gov.tr/borclarkanunu.htm, (25.11.2005). Serozan, Atipik, s.1224. 731 Tiftik, a.g.e., s.99.

730

729

244

grme szlemesinden olmadn da unutmamak gerekir732. O halde isimsiz i grme szlemelerinin tmn veklet kalbna sokmak iin zorlamalar yapmak yerine isimsiz szlemelere ilikin zmlemelerden yararlanmak daha makuldr. Kukusuz, anlan yntemsel yaklam sonrasnda uygun dt lde veklete ilikin hkmlerin de uygulanmas mmkndr733. Acaba kyas yoluyla i szlemesine ilikin koruyucu kurallarn uygulanmas, taraf iradelerine ramen mmkn olabilecek midir? Anlan soruya baz durumlarda olumlu yant vermek gerekir: Yasann adalet deeri ieren sosyal boyutlu buyurucu kurallarna ve sorumluluk kurallar benzeri st dereceye terfi ettirilmi birinci snf yedek kurallarna herhalde ncelik tannmaldr. Ancak szlemenin niteliine aykr den teknik yedek kurallar karsnda taraf iradelerine ncelik tannacaktr734. Bu noktada bir katlma szlemesi (iltihaki szleme) olan i zincirinde tm kurallarn zincire katlan aleyhine ayrntsyla ve tek tarafl olarak yazl ekilde belirlenmi olmasndan, yani genel ilem artlarndan da bahsetmek gerekmektedir. Yargtay genel ilem artlarndan, ak olmayan kaytlarn metni kaleme alan aleyhine yorumlanaca, allmam kaytlarn geersiz, artc kaytlarn ise szlemenin ieriinden dahi saylmayaca, mnferit szlemedeki hkmlere aykr olan kaytlarn uygulanmayaca, kiilik haklarn snrlayan kaytlarn ise hkmsz olacan hakl olarak vurgulamaktadr735.

Grzumar, a.g.e., s.22 - 23. Tiftik, a.g.e., s.100. 734 Serozan, Atipik, s.1227. 735 Prensip olarak, Trk Hukukunda genel ilem artlarnn (veya iltihaki szlemenin) nceden idari kontrolnn veya sonradan yargsal kontrolnn yaplmasn ngren bir yasal dzenleme mevcut deildir. Bu durumda genel ilem artlarndaki kaytlarn kontrol ancak dava halinde zellikle kaytlarn yorumu, tamamlanmas ve deitirilmesi veya geersiz saylmas hkimin grevine dhil olmaktadr. Gerek lkemizde gerek Alman ve svire Mahkeme itihatlar ile bilimsel retisinde, genel ilem artlarnn (veya iltihaki szlemelerin) uyumazlk halinde hakim tarafndan kontrolnde ak olmayan kaytlarn metni kaleme alan aleyhine yorumlanaca, allmam kaytlarn geersiz, artc kaytlarn ise szlemenin ieriinden dahi saylmayaca, mnferit szlemedeki hkmlere aykr olan kaytlarn uygulanmayaca, kiilik haklarn snrlayan kaytlarn ise hkmsz olaca ilkeleri gelitirilmi ve uygulanmtr (Yargtay 3.HD, 02.06.1998, E.1998/4263, K.1998/6098, Atamer, a.g.e.,s.49).
733

732

245

Szlemesini andran i zinciri (franchising) szlemelerine, Borlar Kanununun hizmet akdine ilikin hkmlerinden uygun denlerinin kyasen uygulanmas da mmkn olabilir. Anlan trden hkmlere rnek olarak aadaki maddeler gsterilebilir: Zincire katlann tabi olaca alma kurallarna ilikin olarak, sna veya ticari bir teebbste, i sahibi tarafndan mesai veya dhili bir intizam iin muttarit bir kaide ittihaz edilmi ise bunlar(n) evvelce yazlm ve iiye dahi bildirilmi olmadka iiye bir bor tahmil etmeyecei ynndeki BK md.315 hkm. zinciri szlemesinde alacaklarn birbirinden mahsubuna ilikin olarak, ii cretinin tediyesi, iinin ve ailesinin nafakas iin zaruri bulunduu takdirde; iinin muvafakati olmakszn i sahibi creti kendi alaca ile mahsup edemeyecei, ancak kasten iras edilen zararlarn tazmini iin mahsup icras(nn) daima caiz olduu ynndeki BK md.333 hkm. Zincire katlann dinlenme srelerine ilikin olarak, i sahibi(nin) iinin istirahat iin mutat olan saat ve gnlerde msaade vermekle mkellef olduu, ayrca mukavelenin feshi ihbar olunduktan sonra baka bir i aramas iin iiye mnasip bir zaman vermek mecburiyetinde olduu, ancak her halde mmkn olduu kadar i sahibinin menfaati(nin de) gzetilmesi gerektii ynndeki BK md.334 hkm. zinciri szlemelerinin feshine ilikin olarak, hizmet akdinde, bir mddet tayin edilmez ve byle bir mddet iin maksut olan gayesinden de anlalmazsa, her iki tarafa feshi ihbar olunabilecei, byle ne akit ne de kanun ile dier bir mddet tesbit edilmemi olduu takdirde, amele hakknda ihbardan sonra girecek hafta nihayet iin, idarehane memur ve mstahdemleri hakknda

246

ihbardan sonra girecek ikinci hafta ve dier hizmet akitlerinde ihbardan sonra girecek keza ikinci hafta nihayet iin akit fesholunabilecei, i sahipleri ve iiler iin muhtelif ihbar mddetleri, mukavele edilmesi(nin) caiz olmad ynndeki BK md.340 hkm ile bir hizmet akdi, bir seneden fazla devam ettii takdirde bu akit(in) i sahibi ve ii tarafndan ihbar edildikten sonra girecek ikinci haftann nihayeti iin fesholunabilecei, bu mddetin bir haftadan eksik olmamak zere mukavele ile tebdili(nin) caiz olduu ynndeki BK md.341 hkm. zinciri szlemesinin hakl nedenle feshine ilikin olarak, muhik sebeplerden dolay gerek ii gerek i sahibi(nin) bir ihbara lzum olmakszn her vakit akdi feshedebilecei, ezcmle ahlka mteallik sebeplerden dolay yahut hsn niyet kaideleri noktasndan iki taraftan birini artk akdi icra etmemekte hakl gsteren her hal(in) muhik bir sebep tekil edecei, bu gibi hallerin mevcudiyetini hkim(in) takdir edecei, fakat iinin kendi kusuru olmakszn duar olduu nispeten ksa bir hastal yahut ksa mddetli bir asker mkellefiyeti ifa etmesi(nin), muhik sebep olarak kabul edilemeyecei ynndeki BK md.344 hkm ile muhik sebepler bir tarafn akde riayet etmemesinden ibaret olduu takdirde bu taraf(n) dier tarafa, onun akit ile mstahak iken mahrum kald fer'i menfaatlerde nazara alnmak zere tam bir tazminat itasyla mkellef olaca, bundan baka hkim(in) vaktinden evvel feshin mali neticelerini, hali ve mahalli deti gz nnde tutarak takdir edecei ynndeki BK md.345 hkm. Zincire katlan hakknda ngrlebilecek rekabet yasana ilikin olarak, rekabet memnuiyetine dair olan art(n), ancak iinin mterileri tanmasndan ve esrara nfuzundan istifade ederek i sahibine hissolunacak derecede bir zarar husulne sebebiyet verebilecek ise, caiz olmasna ynelik BK md.348/II hkm, rekabet memnuiyeti(nin) ancak iinin iktisadi istikbalinin hakkaniyete muhalif olarak tehlikeye girmesini menedecek surette

247

zaman, mahal ve iin nevi noktasndan hal icabna gre mnasip bir hudut dhilinde art edilmi ise muteber olaca hakkndaki BK md.349 hkm, rekabet yasann geerli olmas iin yazl olmas gerektii hakkndaki BK md.350 hkm, rekabet yasann devamnda i sahibinin hakiki menfaati bulunmad sabit olursa, bu memnuiyet nihayet bulaca, i sahibi iinin feshi muhik gsterecek bir kusuru yok iken akdi feshetmi yahut i sahibinin feshi hakl gsteren bir kusuru dolaysiyle akit ii tarafndan feshedilmi ise, ii aleyhine memnuiyete muhalefetinden dolay dva ikame edilemeyecei hakkndaki BK md.352 hkm. Sonu olarak sre ve bamllk temelinde i grme edimini andran edim ieren i zinciri (franchising) szlemelerinde, ok geni ve genelleyici yorum yapmaktan kanmak ve her somut olay kendi zellikleri iinde ele almak ve menfaatler dengesini titizlikle gzetmek gerekmektedir736.

736

Coiquaud, a.g.e., s.434.

248

GENEL DEERLEND RME

Tipik - isimsiz (atipik) szleme ayrmnn kkleri Roma Hukukundaki isimli-isimsiz szleme ayrmna dayanr. Snrl say ilkesinin geerli olduu Roma Hukukunda, bir szleme ya yasada aka ayrntl olarak tm ekil ve usul artlaryla dzenlenerek isimli olarak nitelenirdi ya da isimsizdi ve sadece ok snrl ve olumsuz bir etki dourabildii kabul edilmekteydi. Belirtilen gelenein izleri halen grlmekte, gnmzde de ayn ekilde olmasa dahi isimli-isimsiz ayrm kullanlmakta, bundan tipik-atipik szleme ayrm ve anlam anlalmaktadr. Yasa ile aka tanmlanp erevesi izilerek hukuki hkm ve sonular belirlenmi szlemeler tipik szlemelerdir. Szleme zgrlnn sonucu olarak, taraflar szleme yaparken tipik szlemelerle bal deildirler: Aralarnda anlamak suretiyle yasada saylanlarn dnda kanunda dzenlenmeyen, isimsiz (atipik) olarak nitelendirilen bir szleme alanna taabilirler. Byle bir durumda sorun, ihtilaf kt takdirde isimsiz szlemeye uygulanacak hkmlerin belirlenmesidir. retide, yasayla dzenlenmemi -ya da unsurlar dzenlendii halde aka btn olarak ngrlmemi- bu hukuk alan, meselenin zmne ynelik eitli snflandrmalara tabi tutulmutur. ncelikle alan iki blgeye ayrlmtr: simsiz (atipik) bir szleme ya karma szlemedir ya da kendine zg (sui generis) szleme dir. simsiz szlemelerin teknik olarak en karmak ve retide en tartlan ksmn oluturan karma szleme, eitli yasal tiplere ait asli ya da tali unsurlarn yasann ngrmedii biimde -birbirleriyle veya kendine zg baka unsurlarla- tek bir szlemede btnlemesiyle oluan akit, eklinde tanmlanabilir. Karma szlemeler genellikle kategoride snflandrlmaktadr: Szlemenin her bir tarafnn ediminin farkl kanuni tipte szlemelere ait olduu bire bir tipik edimli (ift tipli) karma szlemeler, bir tarafn birden fazla asli tipik edim borcu

249

yklenmesiyle oluan bire ok tipik edimli (ikiz - kombine) karma szlemeler ve asli edimleri bir tek kanuni tipe ait olduu halde, yan edimleri o tipe yabanc baka tipten zellikler tayan yabanc yan edim ieren szlemeler. retide karma szlemelerin Borlar Kanununun genel hkmleri uygulanarak zmlenmesinden ziyade, zel hkmler uygulanarak zmlenmesi gr hakl olarak daha fazla taraftar bulmaktadr. zel hkmlerin ne ekilde uygulanaca hakknda ise ncelikle gr gze arpmaktadr: sourma (imtisas), birletirme (terkip) ve kyasen uygulama (yaratma) Bir drdnc gr, her somut olayn zelliine gre belirtilen ilk grten birinin uygulanmasn savunmaktadr. Bu sonuncu grte gzetilecek ama, benimsenen grn drstlk kuralna (MK md.2) uygun dmesi ve karma szleme unsurlarnn ait olduklar tipleri dzenleyen hkmlerin mmkn olduunca dikkate alnmas olacaktr. O halde her bir somut olayda menfaatler dengesi ortaya konularak bir grn seilmesi gerekmektedir. Belirtilen gr, genelleme yapmaktan kanmas, esneklii ve her bir somut olayn zelliklerine gre uygun zmleri ngrmesi nedeniyle daha akla yakndr. Yasayla dzenlenmi akit tiplerinin hibirine dhil olmayan unsurlar ksmen veya tamamen barndran szlemeler kendine zg (sui generis) szlemeler olarak adlandrlr. retide genellikle kabul gren yaklama gre kendine zg szlemeleri hkimin, iyiniyet kurallarna ve i ilikilerinde yaygn teamllere gre yorumlayarak tamamlamas gerekir. Mahiyetleriyle badat oranda benzer szleme hkmleri kyasen uygulanr; hatta BKnun genel hkmlerinden dahi yararlanlabilir. Yasal hkme rastlanmamas durumunda kazai itihatlarla tespit olunmu adet hukukuna bavurulmaldr. Bundan da sonu alnamamas halinde Hkim, MK md.1 uyarnca kendisi kanun koyucu olsayd nasl kural koyacak idiyse ona gre hareket etmelidir. Taraflarn, en az iki bamsz tipik szlemeyi -karakteristik zelliklerini bozmakszn- birinin muteberliini dierininkine bal klarak birletirmeleriyle ortaya kan akitler btn olarak tanmlanabilecek bal (birleik) szlemeler ise isimsiz szlemelerden deildirler. nk, bal (birleik) szlemelerde iktisadi ve

250

ilevsel ballk mevcut olmakla birlikte, anlan balln derecesi -deiik tipte edimleri birbirlerine yumak gibi kartrarak- tek bir karma szleme yaratmaya yetecek denli youn deildir. Ayn ekilde, szleme benzerleri (ibih akitler), fiili szleme ilikileri ve onlarn i hukukundaki grnm olan fiili i ilikileri messeseleri isimsiz szleme kavram iinde deerlendirilemezler. simsiz szleme teknik olarak szlemedir; oysa szleme benzerleri, fiili szleme ilikileri ve fiili i ilikileri teknik anlamda szleme deil szleme benzeridirler. hukukunun temel ve belirleyici szlemesi i szlemesidir. alma asndan, bir isimsiz szlemede taraflar en az bir adet- i szlemesine ait tip tayin edici edim (sre ve bamllk temelinde i grme) kararlatrmlarsa, o szlemenin i hukukuyla ilgisinin kurulduu kabul edilmitir. Sre ve bamllk temelinde i grme edimine rengini veren unsur bamllktr. Bamllk, sadece i szlemesini tespit etmeye yarayan teknik bir kavram olmayp, aslnda bir iktidar meselesine iaret eder. hukuku, iverenin ii zerindeki iktidarn snrlama amacna yneliktir. Bu hukuk dalnn kendine zg zellii gerei, boluklarnn tamamyla -iinden kt- borlar hukuku ilkelerine gre doldurulmas her zaman uygun olmaz; nk i hukuku hkmleri gerekte borlar hukukunun liberal hkmlerinin alma ilikilerine uygulanmasn nlemek zere getirilmitir. Aklanan nedenlerle, bamlln ve dolaysyla i szlemesinin varl, klasik szleme hukukunun szleme zgrl, taraflarn eitlii gibi temel ilkelerine kart sonulara yol aar. rade zgrln esas alan szleme hukukunun aksine, iradenin bamllnn temel alnmasnn yaratt eliki i hukukunu besleyen damarlardan biridir. elikinin kendini en fazla gsterdii alann ise, iinde i szlemesine ait sre ve bamllk temelinde i grme edimi bulunan isimsiz szlemeler olduunu sylemek yanl olmaz. simsiz szleme kavram, szleme zgrl ilkesinin dorudan sonucudur ve iinde i szlemesine ait karakteristik (tip tayin edici) edim bulundurmas salt hukuk deil ayn zamanda bir sosyal politika sorunudur. O halde, isimsiz szlemelerin zmlenmesine ilikin birikimden yararlanlrken dahi, i hukukunun klasik szleme hukukuna tamamen yaklamasnn mmkn olamamas gerekir.

251

Bir somut olayda kar karya kalnan her bir isimsiz szlemenin yorumlanmas ncesinde veri niteliindeki baz objektif hususlarn sistemli olarak aratrlmas gerekir. Gerekten, olaydaki isimsiz szlemenin emasnn yaplarak edimlerinin ayrtrlmas, hangi edimin hangi tipe ait olduunun ve niteliinin belirlenmesi, uyumazln hangi edim/edimler zerinde toplandnn saptanmas, meseleye dorudan uygulanabilecek mevzuat hkmlerinin sralanmas ile nihayet tm bu verilere dayanarak isimsiz szlemenin trnn belirlenmesi gibi -basit saylabilecek- ilemlerin bir plan ve sistem dhilinde yaplmasnn, yorum yapmaya elverili bir ortam salayaca kukusuzdur. Ancak, i hukuku isimsiz szlemelerinde n inceleme yaplarak verilerin sistematik ekilde toplanmas yorum anlamna gelmez; zme ynelik bir standart yntem de tekil etmez. Somut olaydaki uyumazln zmne ynelik standart bir yntem bulunmamaktadr; kanmzca buna imkn da yoktur. rnein, sre ve bamllk temelinde i grme edimi ieren bir isimsiz szlemenin tamamna, -i hukukunun baskn karakteri ve sosyal zellii dikkate alnarak- her durumda i szlemesi hkmlerinin dorudan doruya uygulanmas eklinde bir genelleme doru olmaz. Baz durumlarda byle uygulamalar, sre ve bamllk temelinde i gren kiinin dahi karna aykr sonular dourabilir. te yandan, somut olayda karlalan i hukukuyla ilgili bir isimsiz szlemenin n incelemesi yaplp gerekli veriler toplandktan sonra, -tek bir yorum ve zm yntemi benimsemek gereki olmamakla birlikte-, yorum aamasnda baz genel nitelikli tespitlerden yararlanmak mmkn olabilir. Kukusuz her somut olayn zelliklerine gre bunlar esnetilebilir ya da deitirilebilir. O halde, anlan tespitler yardmc nitelik tarlar ve bir yntem ya da model olmaktan uzaktrlar. Bununla birlikte bir nceki paragraftaki deerlendirmenin, i hukuku isimsiz szlemelerinin zmlenmesinde isimsiz szlemelere ilikin birikimden yararlanlmayaca anlamna da gelmemesi gerekir. Fakat, i hukukunda isimsiz szlemeler yorumlanrken tek bir grten deil, somut olayn zelliine uygun

252

den farkl grlerden hareket edilmelidir. Her bir somut olay kendi iinde deerlendirildikten sonra uyumazln, isimsiz szlemelerin zmlenmesine ynelik grlerden duruma uygun deni seilerek zmlenmesi uygun olacaktr. hukukuyla ilgili bir isimsiz szlemenin i szlemesinden daha fazla bir anlam ifade ettii yorum esnasnda daima hatrlanmaldr. Eklemek gerekir ki, i hukukuyla ilgili isimsiz szlemelerin zmnde klasik szleme hukukuna ait gr ve tekniklerden yararlanlmas, i hukukunun kendine zg sosyal karakterinin geri plana itilmesi anlamna gelemez; belirtilen koruyucu sosyal karakter yorum esnasnda daima dikkate alnmaldr. simsiz szlemelere ilikin birikimden yararlanlmasnn temel amac i hukukunun kendine zg koruyucu niteliini bertaraf etmek deildir. Tersine sre ve bamllk temelinde i grme edimiyle ykml bulunan taraf lehine baka zel hukuk dallarna ait koruyucu hkmler varsa bunlar devreye sokmaktr. rnein bir lojmanl i szlemesinde tahliye meselesinin kendine zg sosyal zellii olan kira hukuku hkmleri atlanarak zmlenmemesi gerekir. Ya da bir ii avukatlk szlemesinde, avukatlk akdinin tipik edimine ait olduu ak olan dava ve takiplerde hkmedilen veklet creti hakknda, 1136 Sayl Avukatlk Yasas md.164/Son hkm, irket avukatlar lehinde karine olarak uygulanabilmelidir. rnekler oaltlabilir. Gnmzde i hukuku, yaanan kreselleme dalgasyla ve eitli atipik alma biimleriyle- getiimiz yzylda zorunlu nedenlerle koptuu szleme hukukuna giderek yaklamaktadr. Szleme hukukunda ise artan bir genel dengesizlik hali gze arpmaktadr. Tek taraf ar gl, dengesizletirilmi, iltihaki biime brnm szleme ilikileri, szleme hukukunu dntrmektedir. Dier yandan, yeni isimsiz szlemelerin ortaya k da hzlanmtr. hukukunda, zellikle i grmenin bamllk boyutu asndan hukuki ltlerin bata a iletmeler tarafndan srekli zorland gzlemlenmektedir. Srecin bu ekilde devam etmesi halinde, ilerleyen yllarda i hukuku ile ilgili isimsiz szlemelerin daha fazla incelenmesi zorunlu hale gelebilecek; belki de messese mevzuat anlamnda baz dzenlemelere konu olabilecektir.

253

KAYNAKLAR ACAR, Erkan., Avukatlarmz AB Standartlarna Uymuyor, Avrupa Birlii Barolar Konseyi Trkiye Temsilcisi Belks Baysalla Rportaj, Aksiyon Dergisi, Say:582, 30.01.2006, http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23274, 08.09.2006 ADAY, Nejat., Avukatlk Hukukunun Genel Esaslar, 2.Bask, Beta Basm, stanbul, 1997 AKI, Erol ALTINTA, Olcay BAHIVANCILAR, brahim, Uygulamada Gvencesi, Legal Yaynclk, stanbul, 2005 AKINCI, Mslm., Ekonomik Kamu Dzeni ve Rekabet Kurumu, Rekabet Dergisi, Say:5, Ocak-ubat-Mart 2001, s.2-16, http://www.rekabet.gov.tr/pdf/5.pdf, 31.05.2005 AKINTRK, Turgut., Borlar Hukuku, 8.Bas, Beta Basm, stanbul, 2001 AK PEK ebnem., zel Hukuk ve nternet, NET-TR99 Program erevesinde Gerekletirilen Hukuk alma Grubu Semineri, Ankara, 1999, http://inet-tr.org.tr/inetconf5/tammetin/hukuk.html, 10.06.2005 AKMAN Galip Sermet., Sorumsuzluk Anlamas, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:472), stanbul, 1976 AKSOY, Nazl, Rekabetin Korunmas Hakknda Kanuna Aykrln zel Hukuk Alanndaki Sonular, 1.Bask, Rekabet Kurumu Yay.No.144, Ankara, 2004, http://www.rekabet.gov.tr/word/tezler/nazliaksoy.doc, 06.04.2005 AKTAY, Nizamettin ARICI, Kadir - KAPLAN/SENYEN, E.Tuncay., Hukuku, Sekin Yaynlar, Ankara, 2006 AKNAL, Teoman., Sorumluluk Hukukunda Szlemenin Nisbilii Prensibinin Almas, Yargtay Dergisi, Cilt 14, Say:5, Temmuz 1988, http://www.adliye.org/makaleler/sorhuks%F6znispilasilmasi.html, 20.05.2005 AKYOL, ener., Borlar Hukuku (zel Bor Faklteler Matbaas, stanbul, 1984 likileri), 1.Fasikl,

254

AKYOL, ener., Tam nc ahs Yararna Szleme, niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:501), stanbul, 1976

stanbul

AKYOL, ener., Trk Hukukunda Grevin Hizmet Akdine Tesiri, Faklteler Matbaas, stanbul, 1967 ALBERTS, Jean., Contrat et rseau: Le franchisage comme exemple dune rgulation juridique hybride, Mmoire prsent la Facult des tudes suprieures de lUniversit Laval pour lobtention du grade de matre en droit, 1997 ALP, Mustafa., Szlemesinin Deitirilmesi, Sekin Yaynlar, Ankara, 2005 ANIL, Yaar ahin., Kira Akdinden Doan Tahliye Davalar, Beta Basm, stanbul, 1991 ANSAY, Turul., Adi irket, Dernek ve Ticaret irketleri, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits (Yay.No:59), Ankara, 1967 ARAL, Fahrettin., Borlar Hukuku (zel Bor likileri), 5.Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2003 ARCAK, Ali., Akdi Hizmet Akdinin Trkesi midir?, Adalet Dergisi, Yl:43, Say:3, Mart1952, s.389 - 399 ARSEBK, Esat., Borlar Hukuku, 3.Basm, Gney Matbaaclk ve Gazetecilik, Ankara, 1950 ATAAY, Aytekin., Borlar Hukukunun Genel Teorisi, Birinci Yarm, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No: 470), stanbul, 1975 ATAMER, Yeim M., Genel lem artlarnn Denetlenmesi, 2.Bask, Beta Basm, stanbul, 2001 AYAN, Mehmet., Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 2.Bask, Mimoza Yaynlar, Konya, 1998 AYBAY, Aydn., Borlar Hukuku Dersleri, 9.Bas, Beta Basm, stanbul, 1984 AYDEM R, Murteza., Trk Hukukunda veren, veren Vekili ve Alt veren Kavramlar, MESS (Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas) Yayn (Yay.No:185), stanbul, 1993 AYDIN, Murat., Avukatlk Asgari cret Tarifelerinin Eletirisi, Trkiye Barolar Birlii Dergisi, Say:63, Mart/Nisan 2006, s.72 - 95

255

AYDINLI brahim., verenin Sosyal Temas ve likisinden Doan Edimden Bamsz Koruma Ykmllkleri ve Sonular, Sekin Yaynclk, Ankara, 2004 AYTA, Kemal., Avukatlk Nereye Gidiyor? , Gn Aylk Hukuk Dergisi, Say:16, Haziran 2004, http://www.gunisigihukuk.com/avukatliknereye.html, 10.10.2006 BARLAS, Nami., Adi Ortaklk Temeline Dayal Szleme likileri, Beta Basm (Yay.No:743), stanbul, 1998 BAPINAR, Veysel., Vekilin (Avukatn, Hekimin, Mimarn, Bankann) zen Borcundan Doan Sorunluluu, 2.Bask, Yetkin Yaynevi, Ankara, 2004 BATU, rfan., Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Ege niversitesi ktisadi ve Ticari Bilimler Fakltesi Yaynlar (Yay.No:64/40), zmir, 1973 BELGESAY, Mustafa Reit., Borlar Kanunu erhi, Cilt I, niversitesi Yaynlar, stanbul, 1940 BERK, akir., Borlar Hukuku (zel Hkmler), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:292), Ankara, 1972 BERKSUN, Abdullah EMEL OLU, brahim., Aklamal Gerekeli tihatl Sendikalar Kanunu, Sekin Kitabevi, Ankara, 1989 (Sen.K.) BERKSUN, Abdullah EMEL OLU, brahim., Aklamal Gerekeli tihatl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu, Sekin Kitabevi, Ankara, 1989 (T SGLK) B LGE, Necip., Borlar Hukuku (zel Bor Mnasebetleri), Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstitsn (Yay.No:86), Ankara, 1971 B LG L , Fatih., svire ve Alman Hukuku Inda Trk Ortaklklar Hukukunda Gizli Ortaklk likileri, Sekin Yaynclk, Ankara, 2003 B RKA, Hasan., Ticaret irketleri ve Tatbikat, 4.Bask, Ercivan Matbaas, stanbul, 1975 B RSEN, Kemalettin., Borlar Hukuku Dersleri (Borlarn Genel Hkmleri), 4.Bas, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:1290), stanbul, 1967 stanbul

256

B YAN, zgr., Kar Tarafn Avukatna denen Bedellerin Gelir Vergisi ve KDV Karsndaki Durumu, Mali Pusula, Yl:2, Say:18, Haziran, 2006, s.54 62, http://www.inisiyatif.net/document/35.pdf#search=%22%20%22avukatl%C4%B1k %20s%C3%B6zle%C5%9Fmesi%22%20filetype%3Apdf%22, 27.09.2006. BLOMEYER, Esnekletirilmesi 213. BOISSONNAT, Jean., Ce nest pas le travail qui manque! (A condition que nous sachions le rinventer), http://dossiers.edicom.ch/temps/ts72/travail2.html, 11.05.2006 BOZBEL Sava., nternet zerinden Yaplan Hukuki lemler ve Bu Konudaki 97/7 Sayl AB Ynergesi ile Almanya ve sviredeki Dzenlemeler, Trk Hukuk Sitesi, http://www.turkhukuksitesi.com/faq/internet_hukuki.shtml, 10.06.2005 BUHUR, Ouzhan., Dijital (Saysal ) Platform Yayncl ve Kablo TV Yaynclnn l Bor likileri ile Olan Balantlar, Trk Hukuk Sitesi, http://turkhukuksitesi.com/hukukforum/art_showarticle.php?s=2734ff2cb0498fa19d7 984ed198af2ff&id=53, 25.10.2005 CENTEL, Tankut., Hukuku (Bireysel Hukuku), Cilt:I, Beta Basm, stanbul, 1994 COIQUAUD, Urwana., Le travail non salari dpendant: etude de droit compar France Canada, Thse de doctorat effectue en cotuelle lEcole des relations industrielles Facult des Arts et des Sciences Universit de Montral et lInstitut de droit des affaires Facult de droit Universit dAix Marseille III, 2004 EL K, Nuri., Hukuku Dersleri, 19.Bas, Beta Basm, stanbul, 2006 ENBERC , Mustafa., Kanunu erhi, 3.Bask, Sevin Matbaas, Ankara, 1976 ENBERC , Mustafa., Kanunu erhi, 5.Bask, Olga Matbaas, Ankara, 1984 Wolfgang., Almanyada (ev.:Tankut stihdam CENTEL), likilerinin alma Ynnde Denemeler,

Hayatnda Esneklik Semineri, Yaar Eitim ve Kltr Vakf, zmir, 1994, s.193-

257

EV K, Orhan Nuri., Uygulamada irketler Hukuku, 2.Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1994 FTER, Algun., Trk Hukukunda Grevin Hizmet Akdine Etkisi, Kocaeli niversitesi Basmevi, Kocaeli, 2001 OLAKOLU, H.Servet., Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Hukuku, Hukuku Yaynlar:I, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1971 DALAMANLI, Ltf KAZANCI, Faruk KAZANCI, Muharrem., lmi ve Kazai tihatlarla Aklamal Borlar Kanunu, Cilt I, Kazanc Yaynlar DEM R, Fevzi., Ferdi likisinin Kurulmas ve in Dzenlenmesi (Yay.No:71), stanbul, 1990 Asndan Yargtayn 1988 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi, Yargtayn Hukukuna likin 1988 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi (MESS Yay.No:152), stanbul, 1990, s.7 - 27 DEM R, Fevzi., Hukuku ve Uygulamas, 4.Bask, zmir, 2005 DEM R, Fevzi., Sendikalar Hukuku, 4.Bask, Bar Yaynlar (Faklteler Kitabevi), zmir, 1999 DOANAY, mit., Adi irket Akdi, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No: 305), stanbul, 1968 DOMAN , Hayri., Adi, Kolektif ve Komandit irketler, Temel YaynDatm, stanbul, 1988 EDG, Ekrem., Borlar Hukuku (Umumi Hkmler), Sevin Matbaas, Ankara, 1967 ED S, Seyfullah., Medeni Hukuka Giri ve Balang Hkmleri, 3.Bas, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No: 486), Ankara, 1987 EKMEK , mer., Bireysel likisinin Kurulmas ve in Dzenlenmesi, Yargtayn 2005, s.9 57 Hukukuna likin 2003 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi, Ankara,

258

EKONOM ,

Mnir.,

Bireysel

likisinin

Kurulmas

ve

in

Dzenlenmesi, Yargtayn

Hukukuna

likin 2002 Yl Kararlarnn

Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi (M S Yay.No:15), Ankara, 2004 EKONOM , Mnir., Hukuku-Ferdi Hukuku, 3.Bas, Cilt I, stanbul Teknik niversitesi Vakf (Yay.No:18), stanbul, 1987 EKONOM , Mnir., Yargtayn Hukukuna likin 1999 Yl Emsal Kararlar, KAMU- Yayn, Ankara, 2002 ELB R, Halid Kemal., Hukuku, 9.Bask, Filiz Kitabevi, stanbul, 1987 ELB R, Halid Kemal., Sosyal ve Ekonomik Sebeplerle Klasik Hizmet Szlemesinden Uzaklama Temaylleri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Aratrma ve Uygulama Merkezi 1982 Yl Konferanslar, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:3026), stanbul, 1982, s.21-25 ELLIOTT, Catherine QUINN, Frances., Contract Law, 4.Bas, Pearson Education Limited (Longman), Harlow, ngiltere, 2003 ERBEK, Figen., Kimseden ekmedim Avukatlardan ektiim Kadar, Gn Aylk Hukuk Dergisi, Say:26, Nisan 2005, http://www.gunisigihukuk.com/kimsedencekmedimavukatlar.html, 10.10.2006 ERDENK, Erdem., Gelimekte Olan lkelerde Rekabette Karlatrmal stnlklere likin Tercihlerin Gelir Dalmna Etkisi ve Trkiyenin Gmrk Birlii Tecrbesi, Prof.Dr.Toker Dereliye Armaan, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt:55, Say, 1, stanbul, 2006, s.1037 1057 ERDOAN, Celal., Tahliye, Kira Tespiti ve Kira Alaca Davalar, Sekin Yaynlar, Ankara, 1993 EREN, Fikret., Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 8.Bas, Beta Basm, stanbul, 2003 ERKUL, hsan., Trk Hukuku (2822 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu ve Uygulamas), Cilt:III, Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiehir, 1985 ESENER, Turhan., Borlar Hukuku (Akitlerin Kuruluu ve Geerlilii), Cilt I, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:246), Ankara, 1969

259

ESENER, Turhan., Hukuku, 3.Bas, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:432), Ankara, 1978 EYRENC , ner., Ferdi likisinin Kurulmas ve Dzenlenmesi Asndan Yargtayn 1989 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi, Yargtayn Hukukuna likin 1989 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi (MESS Yay.No:162), stanbul, 1991, s.3 - 16 EYRENC , ner., Sendikalar Hukuku, Banka ve Sigorta ileri Sendikas (BANKS S Yay.No:3), stanbul, 1984 EYRENC , ner TAKENT, Sava ULUCAN, Devrim, Bireysel Hukuku, 3.Bas, Legal Yaynclk, stanbul, 2006 FEYZ OLU, Feyzi Necmeddin., Borlar Hukuku ( kinci Ksm-Akdin Muhtelif Nevileri), Cilt:I, (Yay.No:560), stanbul, 1978 FUNK, Fritz., Borlar Kanunu erhi (Umumi Hkmler), Cilt I, ev.: Hfz Veldet Velidedeolu Cemal Hakk Selek, niversite Kitabevi, stanbul, Tarihsiz stanbul Barosu, Gerekeli Avukatlk Kanunu Deiiklik Tasar Tasla 30.03.2005, stanbul Barosu Eriim Sayfas, http://www.istanbulbarosu.org.tr/baromeclik/sem.doc, 09.10.2006 GKCAN, Hasan Tahsin., Aklamal Avukatlk Yasas, Sekin Yaynevi, Ankara, 2001 GKTRK, Hseyin Avni., Borlar Hukuku, Ankara, 1946 GKTRK, Hseyin Avni., Borlar Hukuku ( kinci Ksm - Akdin Muhtelif Nevileri), Ankara, 1951 GNENSAY, Samim., Borlar Hukuku, Cilt I, Yaynlar (Yay.No:353), stanbul, 1948 GZBYK, eref., Ynetim Hukuku, 4.Bas, S Yaynlar, Ankara, 1991 GM, Mustafa Alper., Trk svire Borlar Hukukunda Vekilin zen Borcu, Beta Basm, stanbul, 2001 GNAY, Cevdet lhan., Hukuku (Yeni Yasalar), 4.Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2005 stanbul niversitesi stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar

260

GNAY, Cevdet Yaynlar, Ankara, 2001

lhan., erhli

Kanunu, Cilt: II, 2.Bask, Yetkin Kanunu, Cilt: III, 2.Bask, Yetkin

GNAY, Cevdet lhan., erhli Yaynlar, Ankara, 2001

GNER, Semih., Avukatlk Hukuku, 2.Bask, Ankara Barosu Yaynlar, Ankara, 2003 GNERGK, zcan., Avukatlk Szlemesi, Sekin Yaynevi, Ankara, 2003 GRSELER, Gne., Bir Avukat Yannda Aylkl Olarak alan Avukatn Durumunun Avukatlk Yasas Asndan Deerlendirilmesi, Trkiye Barolar Birlii Dergisi, Say:63, Mart/Nisan 2006, s.67 71. GRSOY, Kemal Tahir., Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Cilt I, Ksm 1, Ankara ktisadi ve Ticari limler Yksekokulu A Serisi Yaynlar (Yay.No:12), Ankara, 1970 GRZUMAR, Osman Berat., Franchise Szlemeleri ve Bu Szlemelerin Temelini Oluturan Sistemlerin Hukuken Korunmas, Beta Basm, stanbul, 1995 GZEL, Ali., Ekonomik ve Teknolojik Deiim Srecinde i Kavram ve Yeni Bir lt Aray, ve Sosyal Gvenlik Hukukunda i ve veren Kavramlar ve Uygulamada Ortaya kan Sorunlar Semineri, Galatasaray niversitesi Rektrl stanbul Barosu Bakanl, stanbul, 6-7 Haziran 1997, s.15 46 GZEL, Ali., Fabrikadan nternete i Kavram ve zellikle Hizmet Szlemesinin Bamllk Unsuru zerine Bir Deneme, Prof.Dr. Kemal Ouzmana Armaan, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi, Ankara, 1997, s.83 126 (Bamllk) HACIKAM LOLU, Mustafa., Uygulamal Forml Matbaas, stanbul, 1972 tihatl Ticaret irketleri,

261

HNLE N, Andreas., Kartel, ve Sosyal Sigortalar Hukuku Arasnda Geimini Franchise Yoluyla Salayan Kiiler Ykselen Hava Akmnda Yeni Bir alma Biimi mi? (ev.:Tankut Centel), 21 23 Ekim 1999 Tarihlerinde Mnihte Gerekletirilen ve Sosyal Gvenlik Hukukunun Gncel Sorunlar Semineri (Yaynlayanlar: Bernd Baron von Maydell Mnir Ekonomi Tankut Centel), Beta Basm, stanbul, 2001, s.221 - 239 HATEM , Hseyin SEROZAN, Rona ARPACI, Abdlkadir., Borlar Hukuku zel Blm, Filiz Kitabevi, stanbul, 1992 HATEM , Hseyin., Hukuka ve Ahlaka Aykrlk Kavram ve Sonular, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:2059), stanbul, 1976 HAVUTU, Aye., Tketicinin Genel lem artlarna Kar Korunmas, Gncel Yaynevi, zmir, 2003 HEINZE, Meinhard., Deiik alma Biimleri ve Bunlarn ve Sosyal Gvenlik Hukukundaki Konumu (ev.:Tankut Centel), 21 23 Ekim 1999 Tarihlerinde Mnihte Gerekletirilen ve Sosyal Gvenlik Hukukunun Gncel Sorunlar Semineri (Yaynlayanlar: Bernd Baron von Maydell Mnir Ekonomi Tankut Centel), Beta Basm, stanbul, 2001, s.183 - 199 IIKLI, Alpaslan., Hukuku, 4.Bask, maj Yaynevi, Ankara, 2002 LHAN, Cengiz., Ksaca lkemizde Avukatlk, Avukatln Dn, Bugn ve Yarn Paneli, zmir Barosu, 5 Nisan 2004, zmir, Trk Hukuk Sitesi, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_133.htm, 26.09.2006 NAN, Ali Naim., Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:435), Ankara, 1979 PEK , Nizam., irketler Hukuku lkeleri, Ankara, 1986 __________________., svire Federal Mahkemesinin Borlar Hukuku Kararlar 1955 1964 (zel Bor likileri Bor likilerinde Yasalarn atmas), II, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits Yaynlar (Yay.No:71), Ankara, 1968 ZVEREN, Adil., Hukuku (I,II,III), Dou Matbaas, Ankara, 1974 JEAMMAUD, Antoine., Lassimilation de franchiss aux salaris, Droit social, No:2, Fvrier 2002, s.158 - 163

262

JEAMMAUD, Antoine., Lavenir sauvegard de la qualification de contrat de travail propos de larrt Labbane, Droit social, No:3, Mars 2001, 227-238 KAAK, Nazif., Yarg Kararlaryla Avukatlk Kanunu ve lgili Mevzuat, Sekin Yaynevi, Ankara, 2001 KANET , Selim., zel Bor likileri (Ders Notlar), stanbul,1969 KANET , Selim SUNGURBEY, smet., 173 Sayl Bilirkii ncelemesi, Medeni Hukuk Sorunlar ( smet Sungurbey), Cilt: VI, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:706), stanbul, 1994, s.673 - 686 KAPLAN, Emine Tuncay., verenin Fesih Hakk, Ankara, 1987 KAPLAN, brahim., Hakimin Szlemeye Mdahalesi, Daynlarl Hukuk Yaynlar, Ankara, 1987 KARAHASAN, Mustafa Reit., Trk Borlar Hukuku (zel Bor likileri), Cilt I, Beta Basm, stanbul, 2002 KARAHASAN, Mustafa Reit., Sorumluluk Hukuku (Szlemeler), 6.Bas, Beta Basm, stanbul, 2003 KARAHASAN, Mustafa Reit., Trk Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Cilt I, Beta Basm, stanbul, 2003 KARAYALIN, Yaar., Ticaret Hukuku (II.irketler Hukuku), 2.Bask, Ankara, 1973 KAYNAR, Reat., Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Sulhi Garan Matbaas, stanbul, 1969 Kazanc Yaynlar Veritaban, www.kazanci.com.tr KEL , Ahmet T., Vize Alnamamas Sebebiyle Uluslararas Turlarn Gerekletirilememesinden Doan Hukuki Sorumluluk, http://www.jura.uni-sb.de/turkish/AKesli.html, 25.10.2005 KILIOLU, Ahmet., Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 4.Bas, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004 KILIOLU, Mustafa., Kanunu erhi, 1.Bas, Turhan Kitabevi, Ankara, 1999 KIRAL, emsettin., 2821 Sayl Sendikalar Kanunu, Banka Sigorta ileri Sendikas (BAS SEN), stanbul, 1988

263

KIRCA, idem., Franchise Szlemesi, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits (Yay.No: 312), Ankara, 1999 KOSCHAKER Paul AYITER Kudret., Modern zel Hukuka Giri Olarak Roma zel Hukukunun Ana Hatlar, Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Dner Sermaye letmesi Yaynlar (Yay.No:39), zmir, 1993 KUBAN, Arzu., Yeni stihdam Trleri Bakmndan i Kavram, ve Sosyal Gvenlik Hukukunda i ve veren Kavramlar ve Uygulamada Ortaya kan Sorunlar Semineri, Galatasaray niversitesi Rektrl stanbul Barosu Bakanl, stanbul, 6-7 Haziran 1997, s.47 - 73 KUNTALP, Erden., Kark Muhteval Akit, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:291), Ankara, 1971 KURT, Resul., Hukuku ve Sosyal Sigortalar Hukuku Mevzuatnda Usul ve Esaslar, 2.Bask, stanbul Serbest Muhasebeci Mali Mavirler Odas Yayn, stanbul, 2003 KPEL , Blent RT , Metin., Trk Hukukunda Grev, Trk- , Ankara, 1996 KZEC , Deniz - VURALDOAN, Kemal., Avukata Ait Olan Vekalet creti Kimin Lehine Hkmedilmelidir?, Ankara Barosu Dergisi, Yl:64, Say : 2006/1, s.145 164, (Trk Hukuk Sitesi, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_268.htm, 26.09.2006) Le Cabinet Degoy Roux Associs, Cumul de qualifications contrat de travail et contrat de franchise, Lettres du droit, http://www.lettresdudroit.com/?&c=1&m=0&l=1&o=0&idarticle=107, 24.07.2006 LE GOFF, Jacques., Droit du travail et socit (Tome I: Les relations individuelles du travail), Presses Universitaires de Rennes, Rennes, 2001 Lebib Yalkn Yaynlar Veritaban, www.mevbank.com LELOUP, Jean Marie., La franchise (Droit et pratique), 3.Bas, Dalloz, Paris, 2000 LELOUP, Jean Marie., Les rapports juridiques dans le contrat de franchise, Aspects juridiques de la franchise, 21 Mays 1986 Tarihinde Lyon Hukuk Fakltesinde Gerekletirilen altay, Centre Paul Roubier, Librairies tchniques, Lyon, 1986, s.13 32

264

LOKIEC, Pascal., Contrat et Pouvoir (Essai sur les transformations du droit priv des rapports contractuels), Librairie Gnrale de Droit et de Jurisprudence, Paris, 2004 LW SCH, Manfred., Sosyal Piyasa Ekonomisinde inin zgrl, ev.: Tankut Centel, Hukuku Dergisi, Cilt:III, Kazanc Yaynlar, 1993, s.17 - 31 LYON-CAEN, Grard., Le droit du travail (Une technique rversible), Dalloz, Paris, 1995 MALATYALIOLU, Kutsi ERTA, Hami., Tahliye Davalar, Balkanolu Matbaaclk, Ankara, 1973 MARTIN, Alfret., Borlar Kanunu erhi Umumi Nazariyeleri, Cilt I, ev.:Ahmet Cevat, Adliye Vekaleti statistik ve Neriyat Mdriyeti, stanbul, 1930 MAZEAUD, Antoine., Droit du travail, 4.d., Montchrestien, Paris, 2004 MOLLAMAHMUTOLU, Hamdi., Hizmet Szlemesi, Ankara, 1995 MOLLAMAHMUTOLU, Hamdi., Hukuku, 2.Bask, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005 MOLLAMAHMUTOLU, Hamdi., Trk Hukukunda Lokavt, Gazi Bro Kitabevi, Ankara, 1993 MDERR SOLU, Feridun., Avukatlkta Vekalet ve cret Szlemesi, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1974 NARMANLIOLU, nal., Hukuku (Ferdi likileri I), 2.Bas, Bar Yaynlar, zmir, 1994 NARMANLIOLU, nal., Hukuku II (Toplu likileri), Dokuz Eyll niversitesi Yayn (Yay.No: 09.1300.0000.000/DK.01.025.248), zmir, 2001 OUZMAN, M.Kemal., Hizmet Akdinin Feshi, Matbaas, stanbul, 1955 OUZMAN, M.Kemal., Hukuki Ynden i veren likileri (Temel Bilgiler Toplu likiler), Cilt:I, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:2048), stanbul, 1975 OUZMAN, M.Kemal - Z M.Turgut., Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 3.Bas, Filiz Kitabevi, stanbul, 2000 OUZMAN, M.Kemal SEL , zer., Eya Hukuku, 3.Bas, Faklteler Matbaas, stanbul, 1982 smail Akgn

265

OIT, Profil national de droit du travail: La Confdration suisse, Observatoire International du Droit et de la Lgislation du Travail, Haziran 2002, 21.08.2006, http://www.ilo.org/public/french/dialogue/ifpdial/ll/observatory/profiles/ch.htm#top OKTAY, Saibe., Gezi Szlemesi, Beta Basm, stanbul, 1997 OLGA, Senai., Hizmet Akdi, Olga Matbaas, Ankara, 1977 OSER, Hugo SCHNENBERGER, W., Borlar Hukuku (Birinci Ksm), Adalet Bakanl Yaynlar, Ankara, 1947 NEN, Turgut., Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Yarg Yaynevi, Ankara, 1999 ZAKMAK, kran., Onyedi Bin mam Kaak, Milliyet Gazetesi, 30.08.2004, http://www.milliyet.com/2004/08/30/guncel/axgun02.html, 10.11.2006 ZDEM R, Erdem.; Hukukunda Mutlak Emredici Hkmlerin Yeri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt:54, Say:3, 2005, s.95 120 ZENL , Soysal., Uygulamada Adi Ortaklk ve Neden Olduu Davalar, Kazanc Hukuk Yaynlar (Yay.No:62), Ankara, 1988 ZKAN, Meral Sungurtekin., Avukatlk Meslei, Avukatn Hak ve Ykmllkleri, 2.Bask, Bar Yaynlar (Faklteler Kitabevi), zmir, 1999 ZSUNAY, Ergun., Borlar Hukuku, Cilt I, Filiz Kitabevi, stanbul, 1983 PAZARCI, Hseyin., Uluslar aras Hukuk Dersleri, I.Kitap, II.Bask, Turhan Kitabevi, Ankara, 1989 PELISSIER, Jean SUPIOT, Alain - JEAMMAUD, Antoine., Droit du travail, 21.bas, Dalloz, Paris, 2002 POROY, Reha TEK NALP, nal AMOLU, Ersin., Ortaklklar ve Kooperatif Hukuku, 9.Bas, Beta Basm, stanbul, 2003 PULALI, Hasan., irketler Hukuku, 4.Bask, Karahan Kitabevi, Adana, 2003 RAISON, Manuel., Du contrat de franchise au contrat de travail: Une question dindpendance, Revue Pic Inter, No:286, Juillet, 2004, http://www.daici.com/pic/286/contrat-franchise.shtm, 24.07.2006 RAY, Jean Emmanuel., Le droit du travail lpreuve des NTIC, 2.Bas, Editions LIAISONS, Paris, 2001

266

RE SOLU, Safa., Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 8.Bask, Beta Basm, stanbul, 1990 RE SOLU, Seza., Hizmet Akdi, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:237), Ankara, 1968 RE SOLU, Seza., Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu erhi, 2.Bask, Ankara, 1975 SALEILLES, Raymond., Borcun Genel Teorisi Hakknda Etd, ev.: Mion Ventura, stanbul niversitesi Yaynlar Yay.No:398, stanbul, 1949 SAPANCALI, Faruk., Sosyal Dlanma, Dokuz Eyll niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Yaynlar (Yay. No: 09 . 1600 . 0000 . 000 / DK . 03 . 048.314), zmir, 2003 SARA, Cokun., verenin Prim deme Ykmll, Trkiye i Emeklileri Cemiyeti Yaynlar (Yay.No:9), Ankara, 1998 SAVATIER Ren., Hukuki ve Ekonomik Adan Borlar Teorisi, ev.: Turgut nen Tamer nal, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn (Yay.No:40), Ankara, 1980 SAYMEN, Ferit H. - ELB R, Halid Kemal, Trk Borlar Hukuku (Umumi Hkmler), Filiz Kitabevi, stanbul, 1966 SCHWARZ, Andreas B., Borlar Hukuku Dersleri, Cilt I, ev.: Blent Davran, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:75), stanbul, 1948 SEL , zer., Borlar Kanununa Gre Szlemeden Doan Srekli Bor likilerinin Sona Ermesi, (Yay.No:505), stanbul, 1976 SEROZAN, Rona., Atipik Szlemelere Uygulanacak Kurallarn Seiminde zlenecek Yol, lgin Bir Paradigma: stne Denklik Paras denerek Eski Aracn Yenisiyle Trampas, Prof.Dr. mer Teomana 55. Ya Gn Armaan, Cilt:2, Beta Basm, stanbul, 2002, s.1223 1232 (Atipik) SEROZAN, Rona., Borlar Hukuku (zel Blm), Filiz Kitabevi, stanbul, 2002 (Borlar) SEV ML , K.Ahmet., Yargtayn Serbest Avukatlarn da Szlemesiyle alabileceini Tespit Eden Karar ve Sonular zerine, Legal Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Dergisi, Say:3, 2004, s.967 981 stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar

267

Sosyal Hukuk Sitesi, web.deu.edu.tr/sosyalhukuk SOYER, Polat., Genel Koullar, BAS SEN Eitim ve Kltr Yaynlar (Yay.No: 11), stanbul, 1987 SOYER, Polat., Hizmet Akitlerinde Armaan, stanbul, 1991, s.263 268 SOYER, Polat., inin Grme Borcu, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ege niversitesi ktisat Fakltesi Sosyal Politika ve alma Ynetimi Blm, zmir, 1979 SZER, Ali Nazm., ABnin stihdama likin 2000/78 EG Sayl ereve Ynergesi Inda Trk Hukukunda Din, Dnya Gr, zrllk, Yallk ve Cinsel Eilime likin Dzenlemeler, Sicil Hukuku Dergisi, Haziran, 2006, Yl:1, Say, 2, s.184 - 207 SZER, Ali Nazm., Hasta inin likisi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ege niversitesi ktisat Fakltesi, Sosyal Politika ve alma Ynetimi Blm, zmir, 1981, http://www.sbe.deu.edu.tr/Personel/akademik/ansozer/Asozeryltez.pdf, 12.11.2006 SZER, Ali Nazm., Sendikalar Kanunu Asndan SZER, Ali Nazm., Sosyal Sigorta ilerin irket Ortakl, ktisat ve Maliye Dergisi, Cilt:XXX, Say:7, Ekim, 1983, s.270 - 277 likisi, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar (Yay.No: 0906. AR. 89. 012. 074), zmir, 1991 SZER, Ali Nazm., Trkiyede Sosyal Hukuk, 2.Bask, Bar Yaynlar, zmir, 1998 SUR, Melda., Hukuku Toplu likiler, Turhan Kitabevi, Ankara, 2006 SZEK, Sarper., Hukuku, 3.Bas, Beta Basm, stanbul, 2006 SZEK, Sarper., Hukukunun Dzenleme Boluklarnn Doldurulmas, Hukukunun Ulusal ve Uluslararas Temel ve Gncel Sorunlar Semineri, Ankara, 1993, s.129-137 SZEK, Sarper., yeri Uygulamalar, Prof.Dr. Kemal Ouzmana Armaan, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi, Ankara, 1997, s.151 155 AHLANAN, Fevzi., Sendikalar Hukuku, stanbul, 1995 erik (Hakkaniyete Uygunluk) Denetimi, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi 15.Yl

268

EKER, Murat.,

ktisadi ve Sosyal Bilimlerde Yntem ve Yaklam

Sorunlar, Deiim Yaynlar, Ankara, 1986 EN, Murat., Hukukunda alma Koullarnda Deiiklik, Sekin Yaynlar, Ankara, 2005 ENER, Gltekin GREL, Blent., Tm Hukuk Sorunlaryla Kapclar, er Matbaaclk, stanbul, 1978 TANDOAN, Halk., Borlar Hukuku (zel Bor likileri), Cilt:I/1, 6.Basm, Evrim Basm, Yayn, Datm, stanbul, 1990 TANDOAN, Halk., Borlar Hukuku (zel Bor TANDOAN, Halk., Tketicilerin Korunmas likileri), Cilt:II, ve Szleme 2.Basm, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits (Yay.No:126), Ankara, 1982 zgrlnn Bu Adan Snrlanmas, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar (Yay.No:416), Ankara, 1977 TAMAN, Bilgehan., Bireysel Hukuku, Cilt I, stanbul, 1998 TEK L, Fahiman., Borlar Hukuku, Yelken Matbaas, stanbul, 1981 TEK NAY, Selahattin Sulhi - AKMAN, Sermet - BURCUOLU Halk ALTOP, Atill., Tekinay Borlar Hukuku (Genel Hkmler), 6.Bas, Filiz Kitabevi, stanbul, 1988 TEOMAN, Nebiye., Satm in Brakma Szlemesi, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits Yaynlar (Yay.No:234), Ankara, 1989 T FT K, Mustafa., Trk Hukukunda zel Okul Szlemesi, 2.Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2005 TOPUOLU, Hamide., Kanuna Kar Hile (Kanundan Kanma Yollar), Selloz Basmevi, zmit, 1950 TUNABOYLU, Mslim., Aklamal tihatl Kira Hukuku, Cilt:I-II, Adil Yaynevi (Yay.No:102), Ankara, 1999 TUNCAY, Can., i Sendikas yeliinin Kazanlmas ve Sona Ermesi, stanbul niversitesi Yaynlar (Yay.No:2097), stanbul, 1975 TUNOMA, Kenan., Hukuku, Cilt:II, 2.Bas, Faklteler Matbaas, stanbul, 1985 TUNOMA, Kenan., Hukukunun Esaslar, Beta Basm, stanbul, 1989

269

TUNOMA, Kenan CENTEL, Tankut., Hukukunun Esaslar, 3.Bas, Beta Basm, stanbul, 2003 TUNOMA, Kenan., Trk Borlar Hukuku (Genel Hkmler), Cilt: I, 6.Bask, stanbul, 1976 TUNOMA, Kenan., Trk Borlar Hukuku (zel Bor Cilt:II, 3.Bas, stanbul, 1977 TUNOMA, Kenan., Trk Hukuku, Cilt: I, stanbul, 1971 TURAN, Kamil., Ferdi Hukuku, KAMU- , Ankara, 1993 TRKER, Fuat., Avukatlk Szlemesi, Avukatlk creti, Bunlardan Doan htilaflar zm Usul, Eskiehir Barosu Dergisi, Say:1, Nisan 2003, s.29 38. http://www.eskisehirbarosu.org.tr/d1.pdf#search=%22%20%22avukatl%C4%B1k%2 0s%C3%B6zle%C5%9Fmesi%22%20filetype%3Apdf%22, 26.09.2006 TRK- ., Sendikalar ve Grev Lokavt Haklar, Trk- Yay.No:35, Ankara, 1964 ULA, Dilber., Bir Pazarlama ve Datm Yntemi Olarak Franchising Sistemi, Ankara, Nobel Yayn Datm, 1999 ULUCAN, Devrim., Ferdi likisinin Kurulmas ve in Dzenlenmesi, Yargtayn Hukukuna likin 1996 Yl Kararlarnn Deerlendirilmesi Semineri, Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Trk Milli Komitesi (MESS Yay.No:279), stanbul, 1998, s.11 - 32 ULUSOY, Erol., Ticari rf ve Adet Hukuku, Trkmen Kitabevi, stanbul, 2001 UMUR, Ziya., Roma Hukuku Ders Notlar, 3.Bas, Beta Basm, stanbul, 1999 UYGUR, Turgut., Aklamal tihatl Borlar Kanunu (Genel Hkmler), Cilt I, Ankara, 1990 VEL DEDEOLU,Hfz Veldet., Trk Medeni Hukuku, Cilt I, Cz 1, 6.Bask, Nur Matbaaclk, stanbul, 1963 VEL DEDEOLU, Hfz Veldet KAYNAR, Read., Borlar Hukuku (Umumi Hkmler), 2.Bas, Nazir Akbasan Matbaas, stanbul, 1957 likileri),

270

VINOGRADOFF, Paul., Ortaa Avrupasnda Roma Hukuku, ev.: Mehmet Tevfik zcan Ferhat Dzgren Sevtap Metin Ahmet Ulvi Trkba Erol z Taner Ayanolu, Gebe Yaynlar, stanbul, 1997 VOIRIN, Pierre., Interprtation judiciaire et interprtation administrative en droit social, Mlanges offerts Ren Savatier, Librairie Dalloz, Paris, 1965, s.941 957 VON TUHR, Andreas., Borlar Hukukunun Umumi Ksm, 2.Bask, Cilt 1-2, ev.: Cevat Edege, Yargtay Yaynlar (Yay.No:15), Ankara, 1983 YALMAN, Macit TAYLAN, Erbay., Adi Ortaklk, Ankara, 1976 YAMAGUCHI, Toshio., La thorie de la suspension du contrat de travail, Librairie gnrale de droit et de jurisprudence, Paris, 1963 YAVUZ, Cevdet., Trk Borlar Hukuku (zel Hkmler), 6.Bas, Beta Basm, stanbul, 2002 YUNG, Walter., Akitlerde Objektif Unsurlar, (ev.: Halk Tandoan), Ajans Trk Matbaas, Ankara, 1966 YURT, Blent., Seyahat Dzenleme Szlemesi, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2000 ZEVKL LER, Aydn., zel Bor likileri, 7.Bask, Sekin Yaynclk, Ankara, 2002

271

T.C. DOKUZ EYLL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ALIMA EKONOM S VE ENDSTR L K LER ANAB L M DALI DOKTORA TEZ

HUKUKUNDA S MS Z SZLEMELER

Erdem ERDENK

Danman Prof. Dr. Fevzi DEM R

2007

272

YEM N METN Doktora tezi olarak sunduum Hukukunda simsiz Szlemeler adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

Tarih 01/02/2007 ERDEM ERDENK

273

DOKTORA TEZ SINAV TUTANAI rencinin Ad ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Konusu Snav Tarihi ve Saati : Erdem ERDENK : alma Ekonomisi ve Endstri likileri : Doktora : Hukukunda simsiz Szlemeler :

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndan Lisansst Ynetmeliinin 30.maddesi gereince doktora tez snavna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iinde savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin, BAARILI DZELTME RED edilmesine OY B RL ile OY OKLUU ile karar verilmitir.

* **

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. renci snava gelmemitir. * Bu halde adaya 3 ay sre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

*** **

Tez, burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez, mevcut hali ile baslabilir. Tez, gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin, basm gereklilii yoktur.

Evet

JR YELER Baarl Baarl Baarl Baarl Baarl Dzeltme Dzeltme Dzeltme Dzeltme Dzeltme Red Red Red Red Red

MZA .. .......... . .......... .

274

ZET Doktora Tezi Hukukunda simsiz Szlemeler Erdem ERDENK Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal Doktora Program Klasik szleme hukukundaki irade zgrlnn aksine, bamlln temel alnmasnn yaratt eliki i hukukunu besleyen damarlardan biridir. Bu elikinin, i szlemesine ait tipik edim ieren isimsiz szlemeler alannda younlat sylenebilir. Bir isimsiz szlemede taraflar en az bir adet- i szlemesine ait tip tayin edici edim (sre ve bamllk temelinde i grme) kararlatrmlarsa, o szleme i hukukuyla ilgili hale gelir. Her isimsiz szlemenin yorumlanmas ncesinde veri niteliindeki baz objektif hususlar sistemli olarak aratrlmaldr. Bu n inceleme yorum deildir; standart bir zm yntemi tekil etmez. Kanmzca byle standart bir yntem gelitirmek imknszdr. Fakat somut olayda karlalan i hukukuyla ilgili isimsiz szleme hakknda gerekli veriler toplandktan sonra, yorum aamasnda isimsiz szlemelere ilikin genel birikimden yararlanlabilir. Yorum tek bir gre dayanarak deil, farkl grlerden somut olayn zelliine uygun deni seilerek yaplmaldr. hukukuyla ilgili bir isimsiz szlemenin i szlemesinden daha fazla bir anlam ifade ettii daima hatrlanmaldr. simsiz szlemelere ilikin birikimden yararlanlmasnn amac i hukukunun sosyal ve koruyucu niteliini bertaraf etmek deildir. Tersine, sre ve bamllk temelinde i gren taraf lehine baka hukuk dallarna ait koruyucu hkmler varsa bunlar devreye sokmaktr. Mesela lojmanl i szlemesinde sosyal zellikli kira hukukunun koruyucu hkmleri tahliyeye; ii avukatlk szlemesinde ise avukatlk hukukunun avukat koruyucu hkmleri, avukatlk ediminden kaynaklanan mahkemelerce hkmolunan veklet cretlerine uygulanmaldr. Kreselleme dalgas i hukukunu getiimiz yzylda mecburen koptuu szleme hukukuna yaklatrmaktadr. Szleme hukukunda ise genel dengesizlik halinin artt, tek taraf ar glenmi iltihaki ve isimsiz szlemelerin yaygnlat gzlemlenmektedir. Yakn gelecekte i hukuku isimsiz szlemelerinin daha fazla incelenmesi ve hatta mevzuatla dzenlenmesi zorunlu hale gelebilir.

Anahtar Kelimeler: 1) simsiz Szleme, 2) Hukuku, 3)Karma Szleme, 4) Borlar Hukuku, 5) Kendine zg Szleme

275

ABSTRACT

Doctorate Thesis Nameless Contracts on Labor Law Erdem ERDENK Dokuz Eylul University Institute Of Social Sciences Labour Economics and Industrial Relations Despite the free will within the Contract Law, the conflict to accept subordination as basis, is the main feeding vein of labor law. Including typical actions of labor contract, it could be said that this conflict generally concentrates on nameless contracts field. If minimum one- Parties in a nameless contract, cannot define type of action regarding the labor contract (performance of work according to period and subordination) the contract becomes a subject of labor law. Various objectivities that consist data aspects should be investigated systematically before interpreting each nameless contract. Pre-investigation is not an interpretation and does not include standard solution methods and it is impossible to develop such a standard method. Though, after collecting necessary data about the nameless contract regarding labor law that encounters solid cases, one could benefit from general knowledge due to nameless contracts at interpretation level. Interpretation should not be made according to one idea, but through various ideas by chosing the most appropriate one, applicable to solid cases aspects. A nameless contract on labor law means more than labor contract should always be remembered. Benefiting from nameless contracts knowledge does not necessarily mean leaving social and protective aspects of labor law aside. It actually aims to encounter other protective desicions belonging to other law branches on period and subordination basis, regarding the benefit of the party that performs the work. For instance, the social aspects of rental laws protective desicions about housing labor contract causes discharge; or in worker advocate contract advocate law that protects advocates should be applied as fees paid through the desicion of the court that is outsourced from advocate actions. Globalization wave indispensably makes labor law to approach contract law that was disconnected from each other in the past century. On the other hand contract law is generally unbalanced, one partys empowerised joining contracts and nameless contracts are observed to be widespread. In the near future, labor law nameless contracts and even arranging according to regulations could ask for a compulsive investigation in detail. Key World: 1) Nameless Contract, 2)Labor Law, 3) Mixed Contract 5) Sui Generis Contract

4) Obligation Law,

276

HUKUKUNDA S MS Z SZLEMELER YEM N METN TUTANAK ZET ABSTRACT NDEK LER KISALTMALAR II III IV V VI XIV

KONUNUN TAKD M B R NC BLM S MS Z SZLEMELER N SZLEME KAVRAMI EREVES NDE NCELENMES I. Szleme Kavram Inda simsiz Szlemelerin Genel Olarak Tanmlanmas A. Szleme Kavram B. Szleme erevesinde Bor Tipleri C. Szlemelere Hkim Olan Temel lkeler 1. Szlemenin Kural Olarak Rzai Olmas lkesi 2. Szlemenin Nisbilii lkesi ve stisnalar 3. Szleme zgrl lkesi ve Snrlar a. Tanm b. Szleme zgrlnn Snrlanmas c. Szleme zgrlnn Sonular: simsiz Szlemeler

4 4 7 10 10 10 12 12 15 21

277

II.

simsiz Szlemelerin eitleri A. Karma Szlemeler i. Tanm ii. Karma Szleme eitleri a. Bire Bir Edimli (ift Tipli) Karma Szlemeler b. Bire ok Edimli ( kiz-Kombine) Karma Szlemeler c. Yabanc Tipte Yan Edim eren Szlemeler iii. Karma Szleme rnekleri iv. Karma Szlemelere Balanacak Hkm ve Sonular a. mtisas (Sourma) Gr b. Birletirme (Terkip) Gr c. Yaratma (Kyas) Gr d. Her Somut Olayn zelliine Gre Deiik Grlerin Uygulanmas Gr e. Yargtay Uygulamas B. Kendine zg (Sui Generis) Szlemeler i. Tanm ii. Kendine zg Szleme rnekleri iii. Kendine zg Szlemelere Balanacak Hkm ve Sonular

24 24 24 26 26 27 29 30 32 33 35 37 40 43 49 49 51 51

III.

simsiz (Atipik) Szlemelerin Baka Baz Hukuki Messeselerle Karlatrlmas A. Bal (Birleik) Szlemeler Messesesi ile Karlatrma B. Szleme Benzerleri (ibih Akit) ve Fiili Szleme likileri Messeseleri ile Karlatrma 58 53 53

278

K NC BLM S MS Z SZLEMELER N HUKUKU ZER NDEK ETK LER N N TEOR K EREVES I. simsiz Szlemelerin Hukukuyla lgisinin Kurulmas 61 62 62 64 1. Karakteristik (Tip Tayin Edici) Edim: Sre ve Bamllk Temelinde Grme a. Genel Anlamyla Grme Edimi b. Grmenin Sre Boyutu c. Grmenin Bamllk Boyutu (1) Genel Olarak (2) Bamllk Unsuruna Yaklamlar (a) Baskn Gr: Hukuki Bamll Esas Alan Yaklam aa. Kavram bb. Uygulama (b) Alternatif Yaklamlar 71 71 73 79 65 66 67 69 69 70

II. Szlemesi Edimlerinin Ayrtrlmas A. Tanm B. Edimler

aa. ktisadi Bamll Esas Alan Yaklam 79 bb. Bamllk Unsurunun ve Szlemesinin Bakalaacan ngren Yaklamlar: Faaliyet Szlemesi rnei 2. (Tip Asndan Zaruri) Kar Edim: cret 80 82

279

III. Szlemesinin Karakteristik (Tip Tayin Edici) Ediminin simsiz Szlemede Yer Almasnn Anlam IV. Hukukunda simsiz Szlemelerin Tabi Olaca Kurallarn Belirlenmesi Sorunu A. Standart Bir Teorik Yntem Belirlemenin mknszl ve Esnek Bir Yaklamla lk Saptamalar Yapmann Pratik Yarar nceleme nerisi C. Hukukunda simsiz Szlemelerin Yorumunda Yaplabilecek Tespitler D. Kurmaca Bir Somut Olay zerinde Uygulama a. Olay b. n nceleme c. Yorum 92 94 95 95 99 89 90 B. Hukukunda simsiz Szlemelerin zmlenmesinde Esnek Bir n 89 84

NC BLM S MS Z SZLEMELER N HUKUKUNA ETK LER N N RNEK SZLEMELER ZER NDE NCELENMES

I.

Karma Szlemelere rnekler A. Bire Bir Tipik Edimli (ift Tipli) Karma Szlemelere rnek: Lojmanl Szlemeleri 1. Genel Olarak 2. Terim Tartmas ve Kavramlar 3. Lojmanl Szlemelerinin Hukuki zellikleri 4. Lojmanl Szlemelerine Balanabilecek Hkm ve Sonular a. Temel Yaklam

103 103 103 105 107 114 114

280

b. zel Durumlar (1) eitli Meslek Gruplar (a) Kapclar (b) Bekiler (c) Bahvanlar (d) Cami Grevlileri md.44 ve md.78 Hkmleri 5. Lojmanl Szlemelerine likin Yargtay Uygulamas ve Deerlendirilmesi a. likisinin Nitelii Hakknda (1) Kararlar (2) Deerlendirme b. Lojman Verilmesinin alma Sresine Etkisi Hakknda (1) Karar (2) Deerlendirme c. Lojmann cret ve Kdem Tazminatna Etkisi Hakknda (1) Kararlar (2) Deerlendirme d. Lojmann Tahliyesi Hakknda (1) Kararlar (2) Deerlendirme e. Grev Meselesi Hakknda (1) Karar (2) Deerlendirme B. Bire ok Tipik Edimli ( kiz-Kombine) Karma Szlemelere rnek: i Avukatlk Szlemeleri 1. Genel Olarak 2. Terim Tartmas ve Kavramlar 3. Avukatlk Szlemesinin Tanm ve Hukuki Nitelikleri

124 124 124 126 127 128 129 134 134 134 136 137 137 137 138 138 141 142 142 144 148 148 148 149 149 150 152

(2) Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu

281

4.

i Avukatlk Szlemelerinin Hukuki zellikleri a. Genel zellikler b. zel Hukuk Tzel Kiilerinin Yannda alan i Avukatlar c. Baka Avukat veya Avukat Ortaklklar Yannda cretli Olarak alan i Avukatlar

157 157 160 161 162 162 164 164 165

5.

i Avukatlk Szlemelerine Balanabilecek Hkm ve Sonular a. Temel Yaklam b. zel Durumlar (1) zel Hukuk Tzel Kiilerinin Yannda alan i Avukatlar (a) Resmi Mercilerde Vekletnameyle Takip Edenler aa. Avukat Sfatyla Mvekkil veren Adna Hareket Etme Edimi Asndan Deerlendirme bb. Sre ve Bamllk Temelinde Grme Edimi Asndan Deerlendirme (2) Baka Avukat veya Avukatlk Ortaklklar Yannda cretli Olarak alan i Avukatlar 169 171 171 171 172 173 168 (b) Sadece Hukuki Danmanlk Yapanlar 169 166

6.

i Avukatlk Szlemelerine likin Yargtay Uygulamas ve Deerlendirilmesi a. i Avukatlara BK md.353n Uygulanmas Hakknda (1) Karar (2) Deerlendirme b. i Avukatlk Szlemesinde Veklet Akdinin Szlemesinden Kaynakland Hakknda

282

(1) Kararlar (2) Deerlendirme c. i Avukatlk Szlemesini Oluturan Edimlerin Birbirinden Ayrlabilmesi Konusunda (1) Karar (2) Deerlendirme d. i Avukatlarn Bamsz Brolarnn Olabilmesi ve Bamllk likisinin lt Hakknda (1) Kararlar (2) Deerlendirme e. Grev ve Yetki Meselesi Hakknda (1) Kararlar (2) Deerlendirme f. Dava ve Takiplerde Kar Tarafa denmesi Takdir Olunan Veklet cretleri Hakknda (1) Kararlar (2) Deerlendirme C. Yabanc Tipte Yan Edim eren Szlemelere rnek:

173 174

176 176 177

179 179 182 186 186 187 188 188 189

Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemeleri 192 1. Genel Olarak 2. Adi irket Szlemesinin Tanm ve Hukuki Nitelikleri 3. almann Konusu Asndan Emein Sermaye Pay Olarak Konulmas Kavramnn Snrlandrlmas 4. Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemelerinin Hukuki zellikleri 5. Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemelerine Balanabilecek Hkm ve Sonular a. Temel Yaklam b. zel Durumlar 207 207 210 199 194 192 192

283

(1) Borlar Kanununun Dier Hkmlerinin Uygulanmas (2) 2821 Sayl Sendikalar Kanunu md.2 Hkmlerinin Uygulanmas 6. Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemelerine likin Yargtay Uygulamas ve Deerlendirilmesi a. Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemelerinin Akitlerinden Tefriki Hakknda (1) Kararlar (2) Deerlendirme b. Emein Sermaye Pay Olarak Konulduu Adi irket Szlemelerinin Sona Ermeleri Hakknda 223 (1) Kararlar (2) Deerlendirme II. Kendine zg Szlemelere rnek: Szlemesini Andran Zinciri (Franchising) Szlemeleri A. Genel Olarak B. Terim Tartmas D. Szlemesini Andran Zinciri (Franchising) Szlemelerinin Hukuki zellikleri E. Szlemesini Andran Zinciri (Franchising) Szlemelerine Balanabilecek Hkm ve Sonular 1. Genel Olarak 2. Zincirinde Hukukuna likin Koruyucu Kurallarn Uyguland lke rnekleri 234 233 233 231 226 226 227 223 225 222 220 220 214 211

C. Zinciri (Franchising) Szlemesinin Tanm ve Hukuki Nitelikleri 228

284

a. Almanya b. Fransa c. svire 3. Trk Hukukunun Altyaps GENEL DEERLEND RME KAYNAKLAR

234 237 239 240 248 253

285

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. BAS SEN BK CD M S dn. E. GKK HD HGK HUMK BK K. KAMU- K. KMK Kr. MK OIT RG Sen.K. TBMM T SGLK Trk- vd.

: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

Ad geen eser Ad geen makale Banka Sigorta ileri Sendikas 818 Sayl Borlar Kanunu Ceza Dairesi imento Mstahsilleri verenleri Sendikas Dipnot Esas 6570 Sayl Gayrimenkul Kiralar Hakknda Kanun Hukuk Dairesi Hukuk Genel Kurulu Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu tihad Birletirme Karar Kanunu Kamu letmeleri verenleri Sendikas Karar 634 Sayl Kat Mlkiyeti Kanunu Karlatrnz 4721 Sayl Medeni Kanun Organisation Internationale du Travail (Uluslararas alma rgt) Resmi Gazete Sendikalar Kanunu Trkiye Byk Millet Meclisi 2822 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu Ve devam

286