1 1. Giri Hemen hemen tm metal ve alamlar, baz seramik ve polimer malzemeler retimlerinin bir aamasnda svdr.

Sv, katlama scaklnn altna soutulduunda katlar. Malzeme katlam durumda iken veya sl ilem ve mekanik ilemler uygulanm halde kullanlabilir. Katlama sreci ierisinde ortaya kan yap, mekanik zellikleri etkiler ve istenilen zellikleri elde etmek iin baka ilemlere de ihtiya duyulabilir. zellikle, tane boyutu ve ekli katlama ile kontrol edilebilir [1]. Katlama, dkm gibi temel pratik uygulama alanna sahip en ekonomik ekil verme metodu olmasndan dolay ok nem tamaktadr. Katlarda dvme ve benzer ilemlerde ekil verebilmek amacyla uygulanan yksek kuvvet ve gerilimlere nazaran sv metalin hemen hemen sfr kayma kuvveti ve olduka dk viskozite zelliine sahip olmas ergitmeyi daha uygun klmaktadr. Eer dkmn zelliklerini kontrol edebilmek daha kolay olabilseydi, katlama da ok daha nemli bir proses olacakt. Bu sebeplerden tr, katlamada mikroyapnn temeli ve kontrol, dkm kalitesini artrmada byk nem tamaktadr[2]. Dolaysyla zellikle dkm malzemelerin zelliklerinin kontrol edilebilmesi iin katlama olaynn (kristalleme) iyi bilinmesi gerekir. Bir sv metalin katlamas birincil kristalleme (katlama) ve bu srada oluan katlama iyaps ( dkm iyaps ) birincil iyap olarak adlandrlr. Dkm paralarda birincil iyap para mr boyunca hi deimeyeceinden katlama olaynn ok iyi kontrol edilmesi zorunludur [3]. 2. Ergime ve Katlama Sfr Kelvin scaklkta metal atomlar kristal kafesleri ierisinde bulunduklar yerde hareketsiz olarak dururlar. Is verilmesiyle gittike artan oranlarda bulunduklar noktalarda salnmlarnda ortalama konumlarn deitirmeyecek ekilde salnmaya balar. ki atom birbirinden denge durumuna gre belli llerde uzaklaacak olursa bunlar birbirine yaklatran ekim kuvveti artma gsterir. Buna karlk atomlarn birbirine yaklamas durumunda iddetli bir ekilde itme kuvveti ortaya kar. Artan salnm uzakl ile atomlarn uzakl denge durumundakine gre gittike byr ve kafes sistemi geniler. Verilen s hareket enerjisine dnr ve bu da hem scakln ykselmesine ve hem de hacimsel bymeye yol aar. Ergime scaklna ulalmas ile scaklk bir sre ykselme gstermez. Ergimenin balamasyla birlikte, verilen s daha ok atomlarn dzenli kafes yaps durumundan,

2 dzensiz olan sv fazdaki durumuna; yani salnm yerine belirgin olmayan bir atom hareketinin grld duruma gemesine neden olur. Ergime esnasnda harcanan sya ergime ss denir. Bu s malzeme ierisinde bir scaklk ykselmesine yol amadndan buna ayrca dnm ss ya da gizli s denilmektedir. Bir eksen zerinde zgl hacim, scakla bal olarak incelenecek olursa, ergime scaklnda malzemenin hacminde iddetli bir bymenin varl dikkati eker. Ergime ve katlama durumunda, dnm scaklklarnda scaklk - zaman erileri ( sl eriler ) dnm ss nedeniyle duraklama gsterir. Katlamada ergimenin tersi bir davran gzlenir. Katlama scaklna ulalmasyla birlikte atomlar yeniden eski konumlarna ve salnan dzenli kafes yaplarna geri dnerler. Bu arada aa kan dnm ss katlama ss adn alr ve bu s ergime iin harcanan sya eittir. Burada da sl eride yine duraklama grlr. Katlama, tane ekirdekleri, ekirdekik ad verilen ok kk taneciklerden balar. Tane bymesi bu ekirdekler etrafnda gerekleir. Sv metal ierisinde istenmeden nceden var olan ya da istenerek svya katlan yabanc atom ve molekller ekirdekik grevi stlenebilirler. Buna rnek olarak kendiliinden elik bnyesinde bulunan almina (Al2 O3)ve alamak amacyla ergiyie istenerek katlan Ti ve Ce elementleri gsterilebilir. ok saf olan ergiyiklerde bile ekirdekik oluumu vardr. Soutma esnasnda scaklk, katlama noktasna ne kadar yaklarsa ve atomlarn ergiyik ierisindeki hareket hzlar ne kadar azalrsa, buna bal olarak baz atomlar hemen kristal kafesi oluturmak zere grup halinde bir araya gelirler. Ancak bu atomlarn durumlarn koruyabilmeleri ve tane ekirdeklerine dnebilmeleri iin sv ortamdan snn ekilmesi ve ortamla evre arasnda scaklk gradyannn bulunmas gerekir. Tanelerin bymesi srasnda yapda bulunan ve kafese kabul edilmeyen kirletici elemanlar (inklzyonlar) tane snrlarna itilirler ve burada tane snr yapsn olutururlar. Taneler birbirlerine temas edecek duruma gelinceye kadar byrler. Oluan tane snrlar olduka dzensizdir. Tanelerin zellikleri zerinde, tane snrlarndan ok onlarn atom dizilileri rol oynar [4].

3 3. ekirdeklenme Katlama srasnda atomik dizili, en dzenli ksa mesafeli dzenden uzun mesafeli dzene veya kristal yapya kadar deiir. Katlama iki aamadan meydana gelir. Bunlar; ekirdeklenme ve bymedir. ekirdeklenme, kk kat paracklarnn svdan embriyolamas ile olur. ekirdek kararl olmadan nce minimum kritik apa gelmelidir. Katnn bymesi, atomlarn svdan oluan ekirdeklere gemeleri ile olur ve bu ekildeki byme sv bitene kadar devam eder. Sv, katlama scaklnn altna soutulduu zaman bir malzemenin katlamas beklenir. nk katnn kristal yaps ile ilgili enerjisi; svnn enerjisinden daha azdr. Scaklk katlama noktasndan daha da aaya dtnde, giderek byyen enerji fark katy daha dengeli (kararl) hale getirir (ekil 1). Kat ve svnn arasndaki bu enerji fark serbest hacim enerjisidir (Fv).

ekil 1. Saf bir metal iin, scakla kar hacim serbest enerji deiimi [1].

Buna karn, katnn olumas iin kat ile svy ayran bir arayzeyin oluturulmas gerekmektedir (ekil 2). Yzey serbest enerjisi, arayzey enerjisi ile birlemitir. Geni yzeyler, yzey serbest enerjisini arttrr; byk bir yzey alan daha byk yzey enerjisi demektir. V= 4/3 r3 r

A = 4 r2 ekil 2. Svdan kat paracklar olutuunda arayzey [1].

4 Sv, katlama noktasna soutulduunda, sv ierisindeki atomlar kmeleerek kat malzemeye benzeyen kk bir blge olutururlar. Bu kk kat paracklar "embriyo" olarak adlandrlr. Embriyo olutuunda, toplam serbest enerji deiimi, hacim serbest enerjisinde azalma ve yzey serbest enerjisinde ise bir art gsterir. Bylece toplam serbest enerji, F = 4 / 3 r Fv + 4 r olur. (1)

Burada 4/3 r, yarap r olan kresel embriyonun hacmidir. 4 r kresel embriyonun yzey alandr, serbest yzey enerjisi ve Fv negatif deien hacim serbest enerjisidir. Serbest enerjideki deiiklik, embriyonun boyutuna baldr (ekil 3). Embriyo ok kkse, embriyonun daha fazla bymesi serbest enerjinin ykselmesine neden olabilecektir.

ekil 3.Sistemin toplam serbest enerjisinin, katnn boyutu ile deiimi[1].

Byme yerine embriyo tekrar erir ve serbest enerjinin azalmasna neden olur. Bu yzden metal sv kalr. Sv, denge katlama scaklnn altnda bulunduu iin alt soumu olacaktr. Gerek sv scakl ile denge katlama scakl arasndaki fark alt soumadr. Scaklk, denge katlama scaklnn altnda olduu halde ekirdeklenme henz olumamtr ve byme balayamaz. Eer, embriyo kritik ekirdek yar apndan (r*) bykse, embriyonun boyutu arttnda toplam enerji azalr. Oluan kat kararldr ve ekirdeklenme olumutur. Artk ekirdek olarak adlandrlan kat parasnn bymesi balar.

5 ekirdeklenme, ancak yeterli saydaki atom kendiliinden kat retmek iin kmeletiinde ve bu katnn ap kritik aptan byk olduunda oluur. Bu durumda, kritik yarap, toplam serbest enerji deiim erisi zerinde maksimum noktaya karlk gelir [1].ki nemli ekirdekleme tipi vardr: Homojen ekirdekleme: yeni bir faz homojen (e dalml) olarak, mevcut faz iinde Heterojen ekirdekleme: yeni faz, mevcut faz iinde heterojen blgelerde tercihli olarak oluur. oluur [2]. 3.1. Homojen ekirdeklenme

Bu teori 1925de Volmer-Weber tarafndan ileri srlmtr. Homojen ekirdek oluumu svnn ar soumas ile mmkndr. Homojen ekirdek oluumu ve bunu takiben katlamada iki faz (kat/sv) yer alr. Katlamada s aa kar ve bu s uzaklatrlmaldr. Buradan katlama hznn, snn uzaklatrlmas hz ile orantl olduu eklinde nemli bir gerek ortaya kmaktadr. Bu az ise veya bloke edilmise ar souma derecesi T azalmaktadr. Artan souma hzlar ile ar souma derecesi artar [2]. Svnn scakl denge katlama scaklnn daha da altna soutulduunda, byk bir ihtimalle atomlar kmeleerek, kritik yaraptan (r*) daha byk bir embriyo oluturacaktr. Buna ilaveten byk alt souma, embriyonun kritik boyutunu gemesini salayacak kadar byk olduunda homojen ekirdeklenme olur [1]. Deneyler, metallerin olduka yksek ar souma derecelerine sahip olduklarn gstermitir. Metallerin maksimum ar soumasnn belirlenmesi iin heterojen bir ekirdek oluum prosesi (rnein ilavelerle, cidar etkisi gibi) engellenmi olunmaldr. Maksimum ar souma maddenin karakteristik bir noktas olarak gsterilir. Metallerin erime noktalar ile maksimum ar soumalar orannda yaklak lineer bir iliki mevcuttur [2].

inde ekirdek grevi yapabilecek paracklar (karbr, nitrr, oksit ve dier kat bileikler gibi) bulunmayan ideal ve homojen bir eriyikte kararl ekirdeklenmeye ilikin aktivasyon enerjisi, eriyiin kendi enerji ieriinden karlanmaldr. Bu nedenle homojen ekirdek oluumu (z ekirdeklenme) iin bir T sl ar soumas gereklidir. Yani eriyik katlamaya Te erime scaklnda deil, daha dk bir T = Te -T scaklnda balar.

6 T ne kadar bykse, r* o denli kktr, yani ar souma ne kadar bykse, gelime yeteneine sahip ekirdekler o oranda kk olabilir. Erime noktasnda T sfra gittii iin kritik yarap sonsuz byklkte olur. Bu gidi aadaki ekil 4 de gsterilmitir [2].

ekil 4. Bir svnn ar soumasna bal olarak kritik yarapnn deiimi [2]. Artan ar souma (T) ile, birim zamanda oluan ekirdek says (K) ykselir (ekil 5.a). Ancak scakln ok dmesi halinde atomlarn hareketleri gletii iin, K deerinde dme grlr. Birincil iyapnn tane bykl, birim zamanda oluan ekirdek says K ve kristallerin byme hz W ye baldr. K ne kadar byk ise, birincil taneler o kadar ince olarak oluur. Kristal byme hznn (W) ok byk olmas halinde ise ilk oluan az sayda ekirdek byyerek tm iyapy kaplayacandan daha kaba taneler elde edilir. ekil 5 a.da W2 olarak gsterilen byme hzna sahip malzemenin iyaps W'inkine oranla daha kk tanelidir[3].

ekil 5. a) Ar soumann (T), birim zamanda oluan ekirdek says (K) ve byme hzna etkisi. b) Saf metallerde souma hznn ar souma miktarna etkisi [3].

7 Teknikte kullanlan dkm alamlarnda ar soumann kontrol ile iyapdaki tane bykl byk lde ayarlanabilir. Hzl souma srasnda (rnein kokil kalba dkm) ar souma miktar ve dolaysyla ekirdek says artar. Daha yava souyan kum kalba dkmde ise durum bunun tam tersidir. Ayrca bir parann farkl blgelerinde farkl souma koullarnn bulunmas, ayn para iinde farkl zelliklere sahip i yaplarnn ortaya kmasna neden olacaktr. ekil 5.b'de saf metal eriyiklerinde souma hznn ar soumaya (T) olan etkisini zetlemektir. Erinin (a) noktas ekirdek oluumunun, yani kristallemenin balangcn temsil etmektedir. Aa kan kristalleme ss nedeniyle scaklk, erime scaklna kadar artar. Daha sonra Te scakl sabit kalarak katlama devam eder ve (b) noktasnda sona erer. ok hzl bir soutma srasnda uzaklatrlan s, kristalleme ssndan daha byk olabilir. Bu durumda eriyik daha dk bir scaklkta katlar [2].

ekil 6. ekirdekleme hznn scaklk ile deiimi[2]. ekil 6.a da grld gibi ekirdekleme hz, scaklk ile hareketliliin dk olmasndan dolay dktr. ekirdekleme hzn yksek scaklklarda dren etken ise, itici gcn azalmasdr. Sonu olarak ekirdekleme hzlar, dnm scakl ile mutlak 0 arasnda pik verir. Bunun bir dier gsterili ekli ise, ekil 6.b de gibi TTT diyagramlarna benzer bir ekilde belirli sayda ekirdek elde etmek iin gerekli olan zaman ile scaklk arasnda izilen grafiktir. Dengeli ergime scakl ile ekirdeklemenin ilk balad scaklk arasndaki fark olan ar soumann maksimum olduu noktada, ekirdekleme hz da maksimum seviyeye ular.

8 ekirdekleme hz, ekirdek konsantrasyonu ve ekirdee transfer edilen atom hzna baldr. Dk ar soumalarda ekirdek oluumu iin gerekli enerji bariyeri ok yksek olduundan, ekirdekleme hz da ok dktr. Ar souma arttka, ekirdekleme hz nce artar, sonra da azalr. Dengeli ergime scaklnn ok altnda olan bu azalmann nedeni, difzyonun dk scaklkta azalmasdr[2]. 3.2. Heterojen ekirdeklenme Allmam laboratuar deneyleri dnda, sv metal iinde homojen ekirdeklenme asla olmaz. Sv ile temas halinde bulunan kalp duvarlar, yabanc maddeler (impuriteler) veya kat paracklar, ekirdeklenme iin uygun yzey salayabilirler (ekil 7) [1].

ekil 7. Hetorejen ekirdeklenme iin gerekli olan kritik yarap [1].

Heterojen ekirdeklenmenin olumas iin ekirdekleyici maddenin sv metalle slanmas gerekir. Ayn zamanda sv, ekirdekleyicinin zerinde kolaylkla katlamaldr. Ayrca ekirdeklenmenin ekirdekleyici madde zerinde meydana gelmesinin nedeni, bu durumda kararl bir ekirdek oluturmak iin yzey enerjisinin, homojen ekirdeklenmeden daha dk olmasdr. Heterojen ekirdeklenmede yzey enerjisi daha dk olduundan, kararl bir ekirdek oluturmak iin gerekli toplam serbest enerji deiimi ve ekirdein kritik yarap daha dk olacaktr. Dolaysyla ok daha kk alt soumalar yeterli olacaktr [5]. Sv - kat arasndaki ok kk toplam yzey alan art ile kritik yaraptan daha byk olan kavis yar apna ulalmaktadr. Bir kat paras retmek iin sadece birka atom birlikte kmelemek zorundadr ki, bu istenilen kavisin yarapdr. Kritik boyuta ulamak iin, istenilen alt souma daha azdr ve bylece ekirdeklenme daha kolay oluur. mpuriteler zerindeki ekirdeklenme, heterojen ekirdeklenme olarak bilinir. Btn mhendislik

9 metalleri ve alamlar, katlama esnasnda heterojen ekilde ekirdeklenir. Heterojen ekirdeklenmede kristallemenin balayabilecei yabanc yzeylere rnek vermek gerekirse; Eriyiin iinde bulunduu kabn duvarlar (rnein dkmde kalp duvarlar), Erime scakl yksek olan ve eriyik iinde kat halde bulunan bileikler (karbrler, nitrrler, oksitler) veya alamn dier bileenleri, Ayn veya yabanc trden ekirdeklerin katlamadan hemen nce eriyie katlmas alama (rnein Al-Si alamlarnda yaklak %0,l Na ile alama yaplarak, kum kalpta daha ince taneli bir i yapnn oluumu salanabilir) [1,3].

ekil 8. G* ve N (ekirdekleme konsantrayonu) T ile deiimi zet olarak diyebiliriz ki, ar soumann () artmasyla AG* klr. Malzemenin homojen ekirdeklemesi iin heterojen ekirdeklemeden daha ok ar souma gereklemesi gerekir. Pratikte daima minimum enerji harcamak istendiinden, heterojen ekirdekleme gerekleir. ekirdekleme hz ne kadar kk olursa, o kadar ok heterojen ekirdekleme olmas beklenir (ekil 8)[2]. Kk ar soumalarda yava olan ekirdekleme hz, ar souma arttka ykselir ve maksimum noktaya eriir. Bundan sonra hz sabitlenir ve ekirdek oluumu balar. Bu konuma kadar ekirdekleme hzna Gn (ekirdekleme iin aktivasyon enerjisi) hakimken,

10 belirli bir ar soumadan sonra GA (difzyon iin gerekli aktivasyon enerjisi) etkin hale gelir. 9)[2]. Malzeme ekirdekleme meydana gelmeden soutulduu takdirde, sv ekirdeklemeden katlar. Bylelikle cams yap oluur ve buna metalik cam denir (ekil

ekil 9. ekirdekleme hz ve ekirdekleme zamannn scaklkla deiimi[2].

4. Byme Katlaan metalde kat ekirdekler olutuktan sonra bu ekirdek byyerek bir kristal haline gelecektir. Her katlaan kristalde atomlar esas olarak dzenli bir ekilde dizilmekte, fakat her kristalin ynlenmesi farkl olmaktadr. Metalin katlamas bittikten sonra, farkl ynlenimdeki kristaller birbirine bitierek ynlenmenin birka atom boyunca deitii tane snrlarn olutururlar. Katlam metaldeki kristaller taneler, taneler arasndaki yzeylerde tane snrlardr [5]. nce kat ekirdek oluur. Sv ierisindeki atomlarn kat ekirdek yzeyine difz ederek tutunmasyla byme meydana gelir. Saf metallerde, katlama srasnda byme, snn svkat sisteminden nasl uzaklatrldna baldr. ki tip s uzaklatrma vardr. Bunlar, svnn zgl (spesifik) ss ve ergime veya gizli ssdr. zgl s malzeme birim arlnn scakln 1C deitirmek iin gerekli olan sdr. lk nce zgl s, sv katlama scaklna souyana kadar evredeki atmosfere radyasyonla veya kuatan kalba iletilmekle uzaklatrlmaldr. Ergime veya gizli ss, dzensiz sv yapnn daha kararl kristal yapya dnm enerjisidir. Bu s, katlama tamamlanmadan nce sv-kat ara yzeyinden

11 uzaklatrlmaldr. Bu yolla uzaklatrlan gizli ergime ss byme mekanizmasn ve son yapy belirler [1]. 4.1. Dzlemsel byme Btn kristal byme tekniklerinde s akndaki ama bir denge ekli teekkl etmi sv kat arayzeyinde bir scaklk gradyant meydana getirmek ve sonradan bu gradyant sv kat arayzeyi istenilen bir hzda hareket edecek tarzda deitirmek veya hareket ettirmektir. Bir ok metalin sv eriyiklerinin katlatrlmasnda, byme esnasnda arayzeyde denge olduu kabul edilir. Yani katlatrma esnasnda kat ve sv iinde byk konsantrasyon gradyantlar oluabilir. Fakat arayzeyden geite atomlarn aktarlmasna kar sadece ihmal edilebilir bir diren mevcuttur [6]. yi alanm svnn denge (kararl) durumunda, yavaa souduu kabul edilsin. Sv metalin scakl, katlama scaklndan daha yksektir. Dier bir deyile katnn scakl katlama scaklnda veya altndadr. Katlamann devam etmesi iin gizli ergime ssnn sv-kat arayzeyinden kondksiyonla evreye doru uzaklatrlmasn gerektirmektedir. Herhangi kk bir ikinlik, katlama scaklnn zerindeki sv metal tarafndan evrilen arayzeyde bymeye balar (ekil 10). Bu ikinliin bymesi, geride kalan arayzeyle, ayn hizaya gelinceye kadar olur. "Dzlemsel byme" olarak bilinen bu byme mekanizmas, dzgn kat-sv arayzeyinin svya doru ilerlemesiyle olur [1].

ekil 10. Dzlemsel bymenin oluumu [1].

12 4.2. Dentritik byme

Dendrit oluumu, yapsal ar souma sonucu kararsz ve dzlemsel olan kat-sv arayzeyinin krlmasyla balar. Bu karmakln tepe ve ukur noktalar arasnda byme farkll olutuunda karmaklk artar ve tepe noktalar da znen atomlar ittike, ukur noktalara oranla daha hzl byme gsterirler. Bu nedenle, karmaklk artk sinsoidal deil, kolonsal olma eilimindedir. artlar elverili olduu takdirde (kat-sv arayzey enerjisi ve byme kinetiinin anizotropik zellikleri gibi) kritallografik olarak kazanlm byme ynnde byme grlebilir. Bir dier deyile, ikinci ve dier dendrit kollar oluabilir. Ancak ynlenmi katlamada olduu gibi s ak tek ynde tutulursa, s akna ters ynde byyen hcresel yaplar elde edilecektir[2]. Hcresel katlamadan dentritik katlamaya gei, hcrelerin yan yzlerinin kararsz hale gelerek yanlara doru kntlar meydana getirmesiyle olur. Alamlarda katlama ile sv iine doru itilen znen madde, hcreler arasnda birikir ve hcre aralarn znen maddece zenginlemesine sebep olur. Bu konsantrasyonca farkllkta yapsal ar soumaya, dolaysyla ara yzeylerin karasz hale gelmesine, ara yzeylerde kat kntlarn (ikinci kollarn) meydana gelmesini yani dentritik katlamaya sebep olur. Yksek katlatrma hz znen maddelerin hcre ve dentritler arasnda yanlara yaylmalarna fazla zaman vermediinden hcre ve dentritler arasndaki mesafeler kk olur [6]. ekirdeklenme zayf olduunda, kat olumadan nce, sv katlama scaklnn altnda bir scakla sour (ekil 11). Bu artlar altnda, dentrit olarak bilinen ve arayzeyde oluan kk kat ikinlik, bymeye devam ederken, ergime ss alt souyan svya iletilir. Svnn scakl katlama scaklna doru ykselir. Gizli ergime ssnn dalm hzna bal olarak, birincil dal zerinde ikincil ve ncl dentrit kollar oluabilir. Dentritik byme, altsouyan svnn katlama scaklna ulamasna (veya snmasna) kadar devam eder. Geriye kalan sv dzlemsel byme ile katlar. Dzlemsel ve dentritik byme arasndaki farkllk, farkl gizli slara sahip sv glckleri nedeniyle ortaya kar. Dzlemsel bymede svnn iinde bulunduu kap veya kalp sy emer (absorbe eder). Dentritik bymede ise alt soutulmu sv sy absorbe eder.

13

ekil 11. Dentritik bymeninoluumu [1]. Saf metallerde dentritik byme, normal olarak toplam bymenin yalnz kk bir ksmn temsil eder. Ksmi dentritik byme = f = cT / Hf (2) Burada; C svnn zgl ssdr. Pay, alt soultulmu svnn emebilecei sy ve paydadaki ergime ss katlama srasnda braklmak zorunda olan toplam sy temsil eder. T alt souma miktar artarken daha fazla dentritik byme meydana gelir [1]. 4.3. Saf Metaller ve Alamlarn Katlamasnda Byme

Saf metallerde souma srasnda ekirdek olutuktan sonra dnm genellikle daha fazla ekirdeme yerine, bu ekirdein bymesi ile tamamlanr. ekil 12 de ematik olarak saf maddenin byme ekilleri grlmektedir. Kararl arayzeylerde gradyant (G = dT / dx) pozitif olduu srece, ki bu ok zel ve ynlendirilmi katlama artlar ile elde edilebilir, byme dzlemsel devam edecektir (ekil 12.b). Burada, svdaki scaklk gradyant artarken, katdaki scaklk gradyant dmektedir. Is ak gradyant ile orantl olduundan, tepe noktalara daha fazla s akarken ukurdaki katya ise daha az s ular (ekil 12). Sonu olarak, tepe noktalar erirken, arayzey dzlemsel olarak byr.

14

ekil 12. Kararsz (a) ve kararl (b) arayzeyin deiim morfolojisi[2] Sv iinde balayan ekirdekleme ile birlikte e eksenli olarak katlaan metal, gizli erime ssn sv metal ierisinden ilettiinden, katdaki scaklk gradienti sfr olur ve tepe noktalarn nnde negatif gradient oluur. Dolaysyla tepe noktalarda daha ok s uzaklatrlr yani s ak artar. Sonu olarak, tepe noktasnda kararsz ve hzl bir byme, dier bir deyile dendritik morfoloji gzlenir[2]. 5. Katlama Zaman Katlama srasnda oluan kat byme hz souma veya s atma hzna baldr. Yksek souma hz, hzl katlama veya ksa katlama zamanna neden olur. Basit bir dkmn tamamen katlamas iin gerekli olan zaman Chvorinov kural uygulanarak hesaplanabilir. ts = B (V A) (3)

Burada ts dkmn katlamas iin gerekli olan zaman, V dkmn hacmi A kalp ile temas eden dkmn yzey alan ve B kalp sabitidir. Kalp sabiti metal ve kalbn balang scaklklarna ve zelliklerine baldr. Ksa bir katlama zaman, hemen hemen her zaman kk bir tane boyutu ve daha dayankl bir dkm oluturur. Katlama zaman byyen dentritlerin boyutlarnda etkiler. Normal olarak dentrit bykl, ikincil dentrit kollar arasndaki aralk llerek tanmlanr. kincil dentrit kollar

15 arasndaki aralk dkm hzl katlatnda azalr. nk s transferi iin daha az zaman bulunduundan, ergime ssnn atlmas ile ilave dentrit kollar ortaya kar ve byr. Daha ince ve youn dentritik ebeke, ergime gizli ssnn altsouyan svya daha fazla iletilmesini salar[1]. 6. Dkm Kalp indeki Katlama Kalp iine doldurulan sv metalin tm birdenbire katlamaz. Katlamann hangi blge veya blgelerde balayp, nasl ilerleyecei ekme boluklarnn oluumunu belirler. Katlama, ncelikle soumann hzl olduu ince kesitlerde balar ve bu srada oluan hacim azalmalar nedeniyle o ana kadar katlamam olan kaln kesitlerdeki sv bu blgeleri besler. yi tasarlanm bir kalpta, katlama kaln kesitlerin ince kesitleri beslemesiyle kademeli olarak ilerlemeli ve en son katlaan blgelerin da ak olan yolluk ve kclarda kalmas salanmaldr. Bylece ekme boluu veya dier kusurlarn para iinde olumas nlenebilir. Yani metal dkldkten sonra, en souk metalin kalbn en uzak blgesinde, en scak metalin ise yolluk ve kclarda bulunmas amalanmaldr. Dkm kalplar iin ok nemli olan bu tasarm prensibi katlamann ynlendirilmesi olarak adlandrlr (ekil 13) [2].

ekil 13. Ynlenmi katlama [3]. Bu kuraln gerekletirilmesinin mmkn olmad durumlarda, katlamann istenen blgelerde balamas iin soutma plakalarndan, ekme oluabilecek yerlerin sv metal ile beslenebilmesi iin kc ve besleyicilerden yararlanlr. Katlamada en sorunlu blgelerden biri de kelerdir. Birleme noktasndaki kesit, genellikle birleen kesitlerden byk olduundan, bu blgeler en son olarak katlar ve i ksmlarnda

16 ekme boluklar oluabilir (ekil 14). Dolaysyla bu blgelerde ya kesit inceltilmeli, ya da soutma plakalar yardmyla buralarda souma hzlandrlarak katlamann kelerden balamas ve kollara doru devam etmesi salanmaldr [3].

ekil 14. Kelerde katlama [3].

ekil 15. Kalp iinde katlamada tane biimlerinin farkl olduu blgeler (a) Hzl souma etkisiyle oluan kk ve eeksenli tanelerin bulunduu kabuk (b) Scaklk gradyeni etkisiyle oluan uzun ubuk taneler (c) Soumann her taraftan olmas ile ortaya kan eeksenli taneler [3]. Dkm malzemelerinin iyaps da, katlamadaki souma koullar ile belirlenir. Burada ayr blge sz konusudur. Kalp cidarlarnda ani souma (chill) etkisi ile kalpta nce kk ve eeksenli tanelerden oluan bir kabuk, bunu izleyen blgede scaklk gradyannn etkisiyle uzun ubuksu taneler, orta ksmda ise souma her taraftan olduundan, tekrar eeksenli taneler grlr (ekil 15) [3].

17 7. Katlama Srasnda Oluan Hacim Azalmalar Sv ile kat arasndaki younluk fark bilinen bir durumdur. Bu yzden svdan katya geerken hacimsel olarak azalma gzlenir (Su, Bi, Si ve Ce hari!). Dolaysyla sv durumda eritilmi olan metal kalba dkldkten sonra souma balar ve katlama ile birok problemi beraberinde getirir. Katlama ve souma srasnda baz zel durumlarn dnda metallerde daima hacim azalmalar sz konusudur. Bu hacim azalmalar safhada oluurlar(ekil 16)[2,3].

ekil 16. a) Katlama srasnda hacim deiimleri (elik) b) ekme ve bzlme olaylarnn ematik gsterilii [3]. a) Svnn Kendini ekmesi: Dkm scaklndan itibaren katlamann balayaca scakla kadar souma srasndaki hacim azalmasdr. Hacimsel olarak ilk azalma sv durumda scakln azalmas ile balar. Bunun en tipik rnei termometrelerde kullandmz civadr. Dkm proseslerinde svnn hacmen azalmas ok byk bir problem deildir, nk

18 arkadan gelen (var olan) sv hi sorun oluturmadan dorudan svy besler. Dolaysyla fark edilebilir bir deiiklik gzlenmez[2,3]. b) Katlama ekmesi: Sv / kat dnm srasnda atomlarn yeniden dzenlenmesi ile ortaya kan hacim azalmasdr.kinci hacimsel azalma olay katlama ile balar. Scaklk TL altna dnce sv ile kat aras younluk fark ekilme etkisi yaratr. Bu durum direkt olarak atomlarn sv durumdan dzenli hale gelmesi (dzenlenmesi) ile ilgilidir. Bu olay dkm proseslerinde besleme ve ekilme boluu gibi ok nemli olan iki sorunu meydana getirir[2,3]. c) Katnn Bzlmesi: Katlam parann oda scaklna kadar soumas srasndaki hacim azalmasdr. nc kademe olan kat durumdaki son hacimsel azalma da bir takm sorunlara sebep olabilmektedir. Kat, svda olduu gibi akkan bir halde olmadndan kolaylkla besleme yapamaz. Problemlere ilave olarak kalpda iin iine girer. Sv metalin ss ile genleen kalp da souma sonras boyut deiimine urayabilir. Kat metal zaten boyutsal deiimeye urad iin dkm sonras parann alaca boyut toleransnn ayar bir problem haline gelecektir[2,3]. Svnn kendini ekmesi ve katlama ekmesi nedeniyle dkm boluklar, gzenekler, scak yrtlmalar ve i gerilmeler ortaya kabilir. Katnn bzlmesi ise boyut deiimlerine, arplmalara, atlaklara ve i gerilmelere neden olabilir. Aslnda sv durumdaki hacimsel azalma temel olarak atomlarn yeniden dzenlenmesi ile ilikilidir. Olay, dzensiz atomlarn kristalin yapsndaki konumlarna yerleme abas durumudur. Dolaysyla en byk ekilme boluu deeri youn sk paket dzlemine sahip malzemelerde yani YMK metallerde gzlenir. YMK>HMK>HSP. Bi, Ce ve Si ile aksi bir davran ile katlama srasnda genileme zellii gsterirler. Ama bu tip malzemeler arasnda en nemlisi dkmedemirdir. Karbon ekivalan 3.6 zerinde olan grafitik dkmedemirler benzer zellik sergilerler. Bunun temel nedeni dk younluklu grafit faznn kelmesidir. Grafit yerine karbr eklinde ken Fe3C faznn olumas durumunda (beyaz dkmedemir) ise besleyici ihtiyac olacaktr[2]. Kalp iine dklm metalin katlamas, nce snn hzla uzaklatrld cidarlarda kat bir kabuun oluumu ile balar ve bu kabuun kalnlamas ile devam eder (ekil 17). En son katlaan blgede ise hacim azalmalar nedeniyle bir ekme boluu oluur. Hacim azalmas

19 az ve son katlama blgesi i ksmda ise, boluk yerine scak yrtlma veya i gerilmeler meydana gelebilir.

ekil 17. Katlama srasnda ekme boluu oluumu [3].

Alamlarda ise sv / kat dnm Tli ile Tso arasndaki scaklk aralnda gerekletiinden, katlama cephesinde sv ve kat fazlarn birlikte grld bir katlama aral (x) sz konusudur (ekil 18). Kristal bymesi dentritik ise katlaan dentrit kollar arasnda kk sv metal havuzcuklar hapis olacak ve daha sonra bu blgelerde katlama srasnda mikro gzenekler ortaya kacaktr [3]. Mikro gzeneklerin miktar, katlama cephesinin genilemesiyle artar. Sv ile katnn birlikte bulunduu bu blgenin dar olmas iin:

a) Katlama aral dar olmaldr. Dolaysyla dkm malzemesi olarak rnein tektik bileimdeki alamlar tercih edilir. b) Is uzaklatrlmas yava, yani scaklk gradyan dik ise katlama cephesinin genilii azalr. Bu gradyan dkm scakl, kalp scakl, sl iletkenlik gibi deiik faktrlerle kontrol edilebilir [3].

20

ekil 18. Alamlarda katlama cephesi [3]. 8. Katlama Hatalar Dkm yaplan metalin cinsi, kullanlan kalplama teknii, ara - gereler ve el becerileri gibi faktrler neticesinde dkm paralarnda hatalara rastlanmaktadr. Katlama srasnda, ok sayda potansiyel hatalar meydana gelmekle beraber bunlardan zellikle deinilmesi gerekenler unlardr [7,1]. 8.1. ekme Hemen hemen btn malzemeler, kat durumda iken sv durumdan daha youndur (ekil 19). Katlama srasnda malzeme en fazla % 7 kadar eker (Tablo 1) [1]. ekme hatasnn balca nedeni, dkmde istenen s merkezlerine doru, yani yolluklar ve kntlara doru ynl katlama salayamamaktr. Dkmn s derecesindeki dklk, meme ve yolluk yerlerinin uygun olmamas ynl katlamann dzgn olmamasna etki etmektedir.

21

Dkm scakln arttrarak, memeleri kaln kesitli ksmlarn yanna koyarak ve mmkn olan her ekilde memeler iin ayr birer kc yapmak hatay azaltmaktadr. Bunun dnda baz yerlerde dzgn souma salanamyorsa soutucu kullanlmaldr [8]. Tablo 1. Baz malzemeler iin katlama srasnda ekme [1].

ekme her ynde ayn ise (ekil 19), kat dkmn boyutu, kalbn boyutundan kk olabilir. O zaman kalp, uygun bir miktar byk yaplarak ekme telafi edilebilir. Buna karn, pek ok durumda katlama dkmn btn yzeylerinde balarsa, i ekme boluu eklinde, byk ekme olur. Bir yzeydeki katlama dierlerinden yava ise, boru eklinde i ekme boluu ortaya kar. Her iki durumda da dkm hataldr ve ekmeyi kontrol edebilmek iin kalp ierisine dkme balantl besleyici (sv deposu) konur. Dkm para souduunda ve ektiinde, ekmeden kaynaklanan boluu doldurmak iin sv metalle besleyiciden takviye yaplr. ekme boluklarnn beslenmesi iin kullanlan besleyicideki sv en son katlamaldr. Besleyicideki sv ve dkmde katlaan son svy balayan bir sv i kanal vardr. Chvorinov kural, besleyicinin bykln tasarlamak iin kullanlabilir [1].

22

ekil 19. (a) Tek ynl, (b) boluk, (c) knty de ieren pek ok eit makro ekme olabilir, (d) Besleyiciler, ekmenin giderilmesi iin kullanlr[1]. 8.2. Dentritler aras ekme Temel olarak sv ile kat arasndaki younluk farkndan ileri gelir. Katlama boyunca hacim azalrken (katnn hacmi) arta kalan sv bu hacim deiikliini kapatamayacak ekilde akamazsa (dolduramazsa) ekilme boluu oluur. Dolaysyla dzlemsel byyen alamlarda (saf metal ve tektik) ekilme boluu oluumu zordur nk besleme problemleri azdr. Bu yzden en ok dendritik katlaan dar katlama aralna sahip alamlarda ekilme boluu gzlenir. Dendritlerin hacminin azalmas ile tipik mikroyapsal grnts ekilde verilmitir[2]. Dentritler aras ekme youn dentritik byme olduunda oluur (ekil 20). Sv metal, svnn katlamas iin besleyiciden ince dentritik ebekeye doru akmayabilir. Sonu olarak; dkmn her tarafnda kk ekme gzenekleri oluur. Bu hata mikro ekme veya ekme boluu (gzenek) olarak da adlandrlr. Besleyici kullanarak bunu nlemek zordur. Yksek souma hzlar, i dentritik ekme problemlerini azaltabilir. Bylece, dentritler ksa olabilir ve bu yap katnn i yzeyindeki svnn, katlamas iin, dentrit ebekesine doru akmasn salayabilir. Buna ilaveten, mevcut herhangi bir ekme, daha ince, daha niform datlm olacaktr [1].

23

ekil 20. Dentrit kollan arasnda ekme olabilir, (a) Kk dentritler homojen ekilde dalm kk ekme boluklar oluturur, (b) Birincil ksa kollar ekmenin nlenmesine yardm edebilir (c), Al alamnda i dentritler aras ekme (d) [1]. 8.3. Gaz gzeneklilii Metaller sv durumda iken byk miktarda gaz eritirler. rnein; Al, H' i eritir. Buna karn, Al katlatnda kat metal iinde sadece H' in kk bir ksm kalr. Fazla H, kk boluklar oluturur. Gzeneklilik, niform olarak dkmn her tarafna dalabilir. Dentrit kollar arasna hapis olabilir. Sv metal iinde znebilen gaz miktar Sievert kanunu ile bulunabilir. Gaz Yzdesi = K ( Pgaz ) 1/2 (4)

Buradaki Pgaz metalle temas halindeki gazn ksmi basncdr ve K ise belirli bir gaz sistemi iin gaz sabitesidir. Bu sabite ykselen scaklkla birlikte artar. Dkmdeki gaz gzeneklilii; scaklk drlerek sv ve gazn birbirleriyle birleip kat oluturmas iin malzemeler katarak veya gaz ksmi basncnn dk tutulmas salanarak azaltlabilir. Ksmi gaz basncnn dk tutulmas, eriyik metal vakum ortamna alnarak ve metal iinden bir asal gaz geirilerek yaplabilir. Asal gaz veya vakumda, gaz basncnn dk olmas nedeniyle, gaz metalden ayrlr, vakum veya asal gaz ierisine girer ve bylece metalden uzaklatrlr. elik elde etme ilemi srasnda oksijen, genellikle, sv elik ierisinde znr. znen oksijen svda bir alamlama elementi olarak bulunan karbonla birleir ve CO gaz

24 kabarcklar, elik dkm ierisinde kalr. Katlamadan nce, Al ilave edilirse, znm oksijen tamamen yok edilebilir. Al, O ile birleerek, kat almina (Al2O3) oluturur. Gaz gzenekliliini yok etmesinin yannda kk (Al2 O3) inklzyonlar tane snrn tutma aracdr ve bu nedenle daha sonra yksek scaklktaki sl ilemlerde tane bymesini nler. Tamamen deokside edilmi durgun (ldrlm) elik veya ok ince taneli elik olarak bilinir ve bu eliklerde genellikle, ok derin ekme boluklar veya boluklar oluur. elikler bazen sadece ksmi olarak deokside edilir. Kk bir miktar Al ilave ederek yar durgun (yar ldrlm) dk karbonlu elik retilir. Bu elikte yeterince CO, katlama ekme kenarna bitiik olarak kelir. Yar durgun dk karbonlu elikler daha az younlam ekmeye sahip olmann yannda, mteakip ilemlerden sonra elik levha zerinde temiz yzeyler oluturulmasna yardm eder [1]. 8.4. Mikro Segregasyon (Mikro Ayrma) Alam sv halden kat hale dnrken, kat genellikle farkl kompozisyonlar oluturur. Dolaysyla, katdaki znen atomun dalm genellikle svdakinden farkldr. Segregasyon olarak bilinen bu durum, alamn katlamas srasnda ok byk nem tar[2]. Alam katklarnn ou alminyumun kat fazda sv faza gre daha az erimesine, yani denge dalm sabiti (kP)' nin deerinin birden daha az olmasna yol aarlar. Kat zeltilerden ou olduka dk snr kat znrl gsterirler. Bunun sonucunda, mevcut ingot yapsnda ikincil faz oluumlar deimeden kalr. Bu nedenle katlamada dkm yapsnn ilk ksm olan dentritler kat fazda az bulunurlar ve bir veya birden fazla ikincil faz oluumlarnn oluturduu dentritler aras a tarafndan sarlp kuatlrlar. yapnn boyut ve dalm yapdaki zeltilerin konsantrasyonu, dentritlerin kol aral ve tane iriliine baldr. Dkm alamlarnda keltilerin karakteristik dalmlarna ekirdeklenme denir. ekirdeklenme hesaplamalar iin yeterli duyarllkta Scheil eitlii verilmitir [9]. Cs = Co Ko ( 1- fs )k-1 (4)

Bu eitlikte Co alam ierisindeki zelti miktarn, Ko denge dalm sabitini, fs de arlkl zelti gurubunun bileimini gstermektedir. Alminyum alamlarnn ounu, homojen bir yapya ulamak iin, alamn katlama scaklnn hemen altnda geni bir scaklk

25 aralnda, s altnda tutmak gerekir. Bu suretle zeltilerin dengeli dalm

gerekletirilebilir [9].

8.5. Hidrojen gzeneklilii Alminyum alam ingotlarnda hidrojen gzenei oluumu, al dentritler aras ukurlar veya olduka kk kresel paralarn (gzeneklerin) ortaya kmas ile kendini belli eder. Bunlardan ilk tip gzenekli, ikinci tipten daha yksek gaz ieriklerinde grlmektedir. te yandan bu iki tip gzenek, katlama oran ve donma derecesine ballk gsterir. Mikroskobik dentritler aras gzeneklilik, sv fazdaki znme basnc 1 atm basnc ancaya kadar hidrojenin reddedilerek kat metalden sv metale gemesinden kaynaklanr. Kk kresel gzenekler, kat metalde ok az miktarda arta kalan hidrojenden ileri gelir. Bu kk gzeneklerdeki gazn basnc ok yksektir. Yksek scaklklarda yaplacak sl ilemlerle makroskobik dentritler aras gzenekler yuvarlatlabilir ve kk yuvarlak gzenekler, gzle grlr hale getirilebilir. ngot younluu veya gaz ierii bu ilemle hissedilir llerde azalma gstermez, te yandan gaz yeniden yaylarak, gaz ierii dikkate deer llerde azalmadan gaz younluu decek ekilde genleir [10]. 8.6. Yzey hatalar Arzulanmayan alam elementleri ve birleen sert yap bileenleri ieren yzey tabakas, ou kez dorudan, hzl soutulmu yar srekli alminyum alam ingotlarnn dkmnde ortaya kar. Benzer bir yzey kusuru, dk alam konsantrasyonlaryla birletiinde kanama bantlar ortaya kar. Her iki kusur da katlaan dkm kabuunun yeniden stlmasnda onun kalp eperinden, ksacas aknn kesilmesiyle ortaya kar. Kanama bantlarnda iddetli, ou kez yzeyin altna kadar uzanan birleikler vardr. Alminyum alam ingotlarnn yzeyini segregasyondan kurtarmak, ya da dzenli olmayan ve 20 mm kadar hzl soutulmu yzeye yaklaan deiik kalnlktaki tabakay uzaklatrmak iin soyma ya da kabuu kaldrma denilen ilem yaplr [11]. abalar daha ok yzey kusurlarnn giderilmesi ve ilem ncesi soumaya ihtiya duyulmamas ynnde olmaktadr. Dk scaklkta souk kokile dorudan dkm yapmak

26 iin ve etkinlii artrmak iin Showa Denko yntemi ve elektromanyetik dkm teknii gelitirilmitir. Elektromanyetik yntemden daha ok teknikte 1XXX, 3XXX ve 5XXX serisi dkm ingotlarnn retiminde yararlanmakta ve bu ingotlar dkld yzeylerinden haddelenmektedir. ngot yzeyindeki soutma derecesinin farkll bazen denge d oluumlara yol aar. Bu oluumlar son yzey ilemlerine kar farkl duyarlla sahiptirler ve ilenmi rnde dzensiz izgiler ve renk kayplar oluumuna yol aarlar [12]. 8.7. Merkez atlamas Merkezde atlama ou kez dkm hznn artmas ile yzey durumunun iyiletirilmesi giriimleri sonucu oluur. Merkezi atlak, nihai donma esnasnda i gerginliklerin atlmas esnasnda oluurlar ve bunlara "rmcek atlaklar" da denilmektedir. Merkezi besleyecek sv metalin bulunmamas nedeni ile bu tip atlaklar artar, bu kusura daha ok az katkl alamlarda rastlanlmaktadr [13]. atlama, sadece nihai katlamadan sonra ortaya kan i gerginliklerden ileri gelmektedir. 1954 ylnda yaplan aratrmalarda her alminyum ingotunun dkmnde dorudan souk kalba yar srekli dkm ileminde alma gelmi dkm hzlarndan sz edilmektedir. Son zamanlarda yaplan aratrmalarda, merkezde atlamaya neden olan balang dkm hznn, kontroll ikincil soutma ilemleri sayesinde giderilebilecei gsterilmitir [14]. 8.8. retimin etkileri Yksek kaliteli rnn retilmesinin salanmasn da, sv alamdaki hidrojen ieriinin ve alkali elementlerin konsantrasyonunun drlmesi ve metalik olmayan tm yap kirleticilerinin uzaklatrlmas gerekir. Bu ilem genellikle sv metalin ergitilme frnnda dkm nitesine ak esnasnda srayla gerekletirilir. Yksek kaliteli metalin retilmesine karn, zellikle srekli olarak ilemin gzlenebildii uygun bir yntem bulunmadndan bazen sorunlar ortaya kar. Ar gaz ierikleri ingotlarda oksit kalntlarnn varlnda ok ciddi sonular dourur. Byle durumlarda hadde rnlerinde, oksitler kmelenir ve ip eklinde bir bant olutururlar. Gazn topland ve yerletii bu bantlar daha sonra yaplacak tavlamalar esnasnda tabaka arasnda kabarck olumasna yol aar.

27

7075 alamnda grlen, kaba birincil oluum, muhtemelen homojenletirmeyle ortadan kaldramamaktadr. Bu ingota daha sonra uygulanan ilemler esnasnda, bu oluum krlr, yorulma direncinin dmesine yol aan ipliksi kusurlarn oluumuna neden olur [15].