T.C.

SAKARYA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

CUMHUR YET DNEM K ML K NASI

DOKTORA TEZ
Kasm DOAN

Enstit Anabilim Dal Enstit Bilim Dal

: Sosyoloji : Sosyoloji

Tez Danman: Prof. Dr. H. Musa TADELEN

MAYIS - 2008

T.C. SAKARYA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

CUMHUR YET DNEM K ML K NASI

DOKTORA TEZ
Kasm DOAN

Enstit Anabilim Dal Enstit Bilim Dal

: Sosyoloji : Sosyoloji

Bu tez 29/05/2008 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii ile kabul edilmitir.

Jri Bakan
Kabul Red Dzeltme

Jri yesi
Kabul Red Dzeltme

Jri yesi
Kabul Red Dzeltme

Jri yesi
Kabul Red Dzeltme

Jri yesi
Kabul Red Dzeltme

BEYAN Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu, kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu niversite veya baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn beyan ederim.

Kasm DOAN 29.04.2008

NSZ Cumhuriyet Dnemi Kimlik nas konusu, giderek nem kazanan kimlik hususu balamnda deerli bir yere sahip bulunmutur. Bu almann hazrlanmasnda gsterdii desteklerden dolay danman hocam Prof. Dr. H. Musa TADELENe, Prof. Dr. Cihangir DOANa ve her trl desteklerinden dolay arkadalarma teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Tez almalarm esnasnda desteini esirgemeyen eim lkay DOANa, ayrca bu gnlere ulamamda emeklerini hibir zaman deyemeyeceim aileme kranlarm sunarm.

29.04.2008

 NDEK LER KISALTMALAR.......................................................................................................... ii ZET............................................................................................................................. iii SUMMARY................................................................................................................... iv G R ............................................................................................................................. 1 BLM 1: TOPLUMSAL K ML K VE K ML K NASI.................................... 10 1.1. Kimlik...................................................................................................................... 10 1.2. Kimlik nas........................................................................................................... 13 1.3. Milli Kimlik............................................................................................................. 15 1.4. Trk Kimlii............................................................................................................ 19 1.5. Kimlik nasnda Trk Kadnnn Yeri.................................................................... 23 1.6. Kimlik nasnda (Milli) Eitimin Rol.................................................................. 29 BLM 2: OSMANLIDAN CUMHUR YETE GE DNEM ...................... 38 2.1. Dnemin Karakteristii ve Tarihsel Geliimi.......................................................... 38 2.2. Trk Ocaklarnn Kuruluu...................................................................................... 65 BLM 3: 19231938 ARASI DNEM.................................................................... 69 3.1. Dnemin Karakteristii ve Tarihsel Geliimi.......................................................... 69 3.2. Cumhuriyet Dneminde Trk Ocaklar................................................................... 75 3.3. Halkevleri................................................................................................................ 84 3.4. Diyanet leri Bakanl......................................................................................... 87 3.5. Trk Dil Kurumu..................................................................................................... 89 3.6. Trk Tarih Kurumu................................................................................................. 98 BLM 4: 19381960 ARASI DNEM.................................................................... 104 4.1. Dnemin Karakteristii ve Tarihsel Geliimi.......................................................... 104 4.2. Ky Enstitleri......................................................................................................... 118 SONU VE NER LER............................................................................................. 121 KAYNAKA................................................................................................................. 137 EKLER.......................................................................................................................... 144 ZGEM .................................................................................................................. 151

KISALTMALAR ABD ANAP BM BMM CHP DP MEB MHP TBMM TCK TDK : Amerika Birleik Devletleri. : Anavatan Partisi. : Birlemi Milletler. : Byk Millet Meclisi. : Cumhuriyet Halk Partisi. : Demokrat Parti. : Milli Eitim Bakanl. : Milliyeti Hareket Partisi. : Trkiye Byk Millet Meclisi. : Trk Ceza Kanunu. : Trk Dil Kurumu.

TOTTTH : Trk Ocaklar Trk Tarihi Tetkik Heyeti. TTTC YK : Tarih Tetkik Cemiyeti. : Yksek retim Kurumu.

ii

SA, Sosyal Bilimler Enstits

Tezin Bal: Cumhuriyet Dnemi Kimlik nas Tezin Yazar: Kasm Doan Kabul Tarihi: 29 Mays 2008 Anabilimdal: Sosyoloji

Doktora Tez zeti

Danman: Prof.Dr. H.Musa Tadelen Sayfa Says: IV (n ksm) + 143 (tez) + 7 (ekler) Bilimdal: Sosyoloji

Kimlik, Milli Kimlik ve Trk Kimlii ile ilgili gnmze kadar olduka fazla sayda eserler verilmitir. Bu konularn kapsam ok genitir. Ancak kimlik inas, Cumhuriyet dnemi Trk Kimliinin nas ve devam eden bu ina srecinin evreleri ile ilgili nispeten daha dar kapsaml konulardaki almalara pek de rastlamak mmkn deildir. Bu alma; -biz Trkler iin ok fazla nemi olan ve byk lde bakir kalm bir alandaki boluu tespit ederek, bu ynde alma yapacak olanlara ve bilgi sahibi olmak isteyenlere genel kapsaml fikirler verebilecek bir eser olarak literatrde yerini almak- amacn tamaktadr. almamz, Trkiye Cumhuriyetinin Cumhuriyet Dnemi Kimlik nasnn 1960 ylna kadar olan ksmn kapsamaktadr. Bu kapsamda; genel hatlaryla kimliimizin kkenlerine inilmekte ve bu temellerin zerinde yepyeni bir kimlik inasnn nasl ve ne ekilde gerekletirilmeye alld incelenmektedir. Bu aratrmada Dkmantasyon Metodu kullanlmtr. Cumhuriyet Dnemi Kimlik nas; kkl, gl, toplum zerinde messiriyeti yksek kurumsal yaplanmalar ve rgtlenmelerin baars nispetinde gerekleebilmi ve oturaklaabilmitir. alma ierisinde anlatlan bahse konu kurumlarn kurulular, faaliyetleri, geirdii sreler ve milletimiz zerindeki etkileri bu varsaym dorular niteliktedir. Bu kurumlar vastasyla belli bal bir takm hedefler tutturulmu, ancak 1960a kadar kimlik oluumu tam olarak tamamlanamamtr. 1960 ylna kadar ele aldmz Cumhuriyet Dnemi Kimlik nas devam eden bir sre olup, bu sreci ilerken, srasyla u kurumlara balklar halinde yer verilmitir: Trk Ocaklar, Halkevleri, Diyanet leri Bakanl, Trk Dil Kurumu, Trk Tarih Kurumu ve Ky Enstitleri.

Anahtar kelimeler: Kimlik, Kimlik nas, Trk Kimlii.

iii

Sakarya University Insitute of Social Sciences

Title of the Thesis: Identity Development in Republic Era Author: Kasm Doan Date: 29 May 2008 Department: Socialogy

Abstract of PhD Thesis

Supervisor: Prof.Dr. H.Musa Tadelen Nu. of Pages: IV (pre text) + 143 (main body) + 7 (appendices) Subfield: Socialogy

There has been numerous works done on the topic of identity, national identity, and Turkish Identity up to present day. It is a very diverse topic to study. The stages of development with identity and Turkish Identity in the Republican era and still ongoing devlopments are not as diversified or easily come acrossed in text. This study, which is of great importance to Turks and for most part not fully studied, needs to fill in some of the missing links. For people who want to research or gain information regarding our topic of Turkish Identity, our purpose is to give generally thorough ideas on this topic, so it has a place in literature texts. Our study encompasses the period of Republic Trkiyes Identity Development in Republican era until 1960. While keeping in mind the general features of our roots, we study how and in what form a new identity can be built on our ancestral roots. This study has employed a Documentary Method. Identity Development in Republic Era has been settled and consolidated proportional to the success of deeply rooted, and strong, institutional systems and organizations which has influence on society. The establishment, activities and evolutions of foundations mentioned in this study and their affects on our society supports our hypothesis. Some of the aims have been met but developing identity has not been completed via these institutions until 1960. Identity Development in Republican Era which we approached the part until 1960 is an ongoing process and while explaining this period these institutions have been given a place in order as they appear: Trk Ocaklar, Halkevleri, Diyanet leri Bakanl, Trk Dil Kurumu, Trk Tarih Kurumu and Ky Enstitleri.

Keywords: Identity, Identity Development, Turkish Identity.

iv

GR
Kimlik bilindii zere insanlarn kendilerini ifade etme biimidir. nsanolu yaratld gnden itibaren hep bu soruya muhatap olmu ve adeta kendisinin kim olduunu, nasl olduunu, nereden geldiini ve nereye gideceini, ne yaptn, ne yapmas gerektiini, mazisiyle balantsn ve atisine ne miras brakacan hep dne gelmi, sadece bu beyin jimnastiiyle kalmam hep kendisini sorgulaya gelmitir. te bu sretir ki herkese bir aidiyet, mensubiyet ihtiyac hissettirmitir. nk yeryznde yaayabilmek iin btn insanlarn birlikte yaama zorunluluklarnn bir realite olduu, bu ii disipline eden bilim dalnn da Sosyoloji olduu ortadadr. Tarihi sre ierisinde, en ilkel topluluklardan gnmze geldike, srecin daha da oturduu ehirleme kltrnn, modernleme sreciyle daha da kat prensiplerle sonuland grlmektedir. Ancak unun altn izmek gerekir ki, insanolu yaratl itibariyle sosyal bir varlk olduundan yeryzndeki faaliyetlerini icra edebilmek iin toplu yaamak mecburiyetinde olup, tarihten gnmze kadar sosyal tabakalar gerei, sosyal statleri, ekonomik getirileri, renkleri, cinsiyetleri, corafyalar, inanlar velhasl bir insann kendisine kimlik oluturmada kullandklar btn enstrmanlar; fertleri grup, gruplar cemaat, cemaatleri cemiyet, cemiyetleri de bilinli birlik ve de beraberlik anlamnda ifadesini bulan ve kimliin en son ve en detayl anlamlandrlmas olan millet tanmna ykseltip ve o millete mensup olmann verdii aidiyet ve bu aidiyetin verdii sorumluluklar ve bu sorumluluun yerine getirilmesi neticesinde her eyde olduu gibi klfet neticesinde getiri olarak millet olmann verdii hak ve kazanmlar ve bu kazanmn bir kimliin tanmlamasnda doruk noktasna vardn ifade edebiliriz. zgn olarak kimlik meselesini kendi zaviyemizden deerlendirdikten sonra tarihi sre ve zellikle Cumhuriyet dnemi kimlik inas balkl tezimizde mteselsilen toplumsal kimlik ve kimlik inasnda global olarak kimlik, kimlii ina eden unsurlar, dolaysyla milli kimlik meselesi, bizi Trk milletinin bir mensubu olarak milli kimlik ve milli kimlik deerlendirmesinde yegne aidiyetimiz olan Trk kimlii ve Trk kimliinin sosyolojik ve tarihi seyri ve bu kimliin temerkz etmesinde Trk Kadnnn yeri, tarihten gnmze kadar hassaten Atatrkn Trk kadnna verdii nem ve ehemmiyet, Cumhuriyet dneminde Trk kadnna seme ve seilme hakk vb. birok imknlarn verilerek onlarn ynetimde sz sahibi olmalar, bu vesileyle kimlik

inasnda Trk kadnnn rol ve byk kazanmlar, sonuta ada medeniyet seviyesinin yakalanmas ve Trk kimliinin adeta kendisini yenilemesi; bu vesileyle her eyin ana unsuru olan eitim ve retim kurum ve kurulularnda gmlek deiimi neticesinde toplumsal kimlik ve kimlik inasnn milletimiz asndan kendisini yeniledii ve mazimizi inkr etmeden ada normlarla beslenip gelitiimiz, ifade edilmesinde fayda mlahaza ettiimiz hususlardandr. Cumhuriyet Dnemi kimlik inasnn temelleri Tanzimat Dnemine, hatta daha da eskilere kadar dayanmaktadr. Tanzimat Dneminde ekillenmeye ve farkllamaya balayan kimlik yaklamlar, Cumhuriyet Dneminde gerekletirilen inklplarla nihai oluum safhasna girmitir. 3 Ekim 1839da Glhane Meydannda okunan Tanzimat Ferman ile zellikle hukuki alanda yeni bir anlay getirilmeye allm ve bu ferman ile yargda, idarede ve maliyede yenilikler ngrlmtr. Toplum ve devlet yapsnda nemli bir etki oluturmasa da Tanzimat Ferman ile sosyal, siyasi ve hukuki alanlara ynelik olarak toplumda farkl bir bak as olumaya balamtr. Tanzimat takiben yrrle giren Birinci Merutiyet Dnemi de, toplumsal kimlik kazanmnda ksmi etkilere sahiptir. 1876 ylnda 2. Abdlhamit tarafndan Kanun-u Esasinin ilan ile balayan bu srete, kamu hukuku alannda ilk defa bir anayasann kullanlmas gndeme gelmitir. Toplumsal bilinlenmede bu hareket; padiahn yrtmenin banda olmasna ve yasama faaliyetlerinde nfuz sahibi olmasna ramen mteakip gelimeler asndan byk nem arz etmektedir. 1876 ylnda ilan edilen Birinci Merutiyetle atlan tohumlar, 23 Temmuz 1908 ylnda Gen Trklerin de basks ile Kanun-u Esasinin tekrar kabuln salamtr. 31 Mart Olaylar sonucunda Abdlhamitin tahttan indirilmesi ile padiahn yetkileri snrlandrlm ve meclisin yetkileri artrlmtr. Bu hareket demokratik ve laik bir yap arz etmese de, gelecekte ilan edilecek sisteme hazrlk olmas ve halkta bu ynde farkndalk yaratlmas asndan byk nem arz etmitir. Bu dnemde toplumsal kimlik alglarnda ciddi farkllklar grlr. Bu alglama farkllklar ve yeni bir toplumsal kimlik yaratma dnceleri genel olarak drt ayr dnce akmnn domasna neden olmutur. Bu akmlar; Osmanlclk, slamclk, Trklk ve Batclktr.

Bahse konu akmlardan ilki olan Osmanlclk dncesi, Tanzimat Dneminin sonlarna doru ortaya kmtr. Bu dncenin savunucular; Anayasann ilann, Mebusan Meclisinin kuruluunu, fertlerin sosyal, siyasi ve hukuki eitliklerini kabul ederek byle bir akmla Osmanl toplumu iinde tam bir kaynama ve dayanmann salanacan iddia etmitir. Milliyetilik akmnn tamamen tersi bir yaklamn sergilendii bu gr, ksa srede snmtr. slamclk akm ise, zellikle 1. Merutiyetin sonlarna doru byk gelime gstermitir. Teokratik bir devlet dncesinin benimsendii, din ve devlet arasnda tam bir kaynamann esas alnd bu dnce tarz, mparatorlukun kurtuluu iin Gen Trkleri ve Merutiyete dayanan Osmanlclk sistemini kabul etmitir. 2. Abdlhamit tarafndan da desteklenen gr realist temellere oturmad iin baarl olamamtr. Temelleri 2. Mahmut devrinde atlan Trklk akm, Abdlaziz devrinde gelime kaydetmitir. Tarih, corafya ve dilde milli bir erevenin esas alnd bu dncenin sahipleri devletin kurtulu ve ykselme aresini, milli varln, milli uur ve mefkresi olan Trk unsurunun bir millet halinde olumasnda, milli varl idrak etmesinde aramtr. Bu akm, Balkan hezimetinden sonra daha fazla gelime imkn bulan milli duygularla inkiaf etmi ve nem kazanmtr. Ancak yalnz anavatan dnmekle yetinmemi, btn Trklerin kurtulu imknlarn da aratran Pantrkizm cereyanna doru ynelmitir. Daha sonralar Panturanizm eklinde deiim geiren bu akm da baarl olamamtr. Temellerini Tanzimattan nceki devirlerden alan ve Tanzimatla glenen Batclk akm ise; mahiyeti itibariyle esas, batnn sosyal, siyasi ve felsefi grlerinde aranmas gereken bir devlet anlayn ifade etmektedir. Dier dnce akmlarnn gereki olmayan hedef ve ideallerine gre daha realist bir dnce temeline oturan bu anlay Cumhuriyetin kurulmasnda ve devamndaki faaliyetlerde temel alnmtr. Batclk dndaki dnce akmlar her ne kadar gereki olmasalar da, toplumsal kimlik oluumunda ve Cumhuriyet kavramnn gelitirilerek oturaklatrlmasnda nemli katklar salamtr. Cumhuriyetin lan ile birlikte Trkiye Devleti, dnyada eine az rastlanabilecek trden bir devrim yaamt. Anadolu corafyas, 1015 yl gibi bir zaman dilimi ierisinde

toplumsal hayatn tm kesitlerinde nemli deiimlere sahne oldu. On altnc yzylda temelleri atlan ve mparatorluku yava yava kemiren yozlama, alnan tm tedbirlere ramen engellenememiti. Drt yz yl boyunca oturaklaan ve kemikleen bu bozulmu sistem, tm kurtarma giriimlerine ramen yklmaya mahkmdu. Bu mahkmiyet, bir dhinin elinde modern bir devletin douuna inklp etti. Elbette byle bir devrimi gerekletirmek hi de kolay olmamtr. cra edilen faaliyetler sistematik bir yaklamla ele alndnda; bu faaliyetlerin rastgele olmad, her bir yeniliin belli bir dzen iinde ve sral olarak yapld grlebilir. Burada uygulanan icraatlarn dzeni ve sras, yirminci yzylda olgunlamaya balayan metodoloji bilimine uygunluk arzeder. Atlan her adm, yaplan her i, sylenen her sz planl ve metodolojik bir yaklamn delillerini oluturur. Yepyeni bir milli kimlik yaratlrken atlan admlarn ahengi, olgunlaan fikirlerin milli yapya uyumlatrlma sreci ve milli yapnn bu ar deiime ayak uydurmas, kimlik inamzn znn iyi kavranabilmesi asndan dikkat edilmesi gereken hususlardr. Her ne kadar kkleri daha eskilere dayansa da genel olarak Tanzimatla balatlan yenileme hareketleri, modern bir topluma inklp etmeyi baarmtr. Bir halk hareketi olarak balayan inklp, yeni bir oluumun da temeli olmutur. Devrimin her bir unsuru milli bir disiplin iinde ve tavizsiz olarak uygulanm olup bu aamalardaki toplumsal disiplin, kimlik oluumunun vazgeilmez elerinden birisi olmutur. Hem kamu hem de halk messeseleri tutarl bir disiplin iinde halkla da btnleerek modern Trkiyenin tohumlarn atmtr. Modern Trkiyeye inklp eden bu halk hareketinin nemli bir dier zellii de zveridir. Bireysel bazdan toplumsal seviyeye kadar tm unsurlar dorudan ya da dolayl olarak tarihin ender grd bir zveri ile bu deiimi yakalamay baarmtr. Burada kastedilen zveri, Trk Milletine mnhasr bir zelliktir ve tarihte benzer seviyede rneini bulmak pek de mmkn deildir. Asrn lideri ile balayan topyekn deiim, milli bir kimliin yaratlmasnda en st seviyeden en alt seviyeye kadar tm halk tabakalarndan daha nce benzeri grlmemi ekilde destek almtr. Her trl ekonomik zorlua ramen insanlarn hibir konuda zveriden ekinmemesi ve mtevaz yaam ile iktifa etmesi sonucunda devrimler zmsenirken devletin temelleri de salamlatrlmtr.

Gemii salam toplumsal bir ruh ve irade, Ulu nder Atatrkn liderliinde topyekn bir savaa gtrlrken milli kimlik inasnn temelleri de bu srete atlmaya balanmtr. Kazanlan baarlarla yeniden yazlmaya balayan milli tarih, mteakip dnemdeki almalara da referans olacak niteliklere haizdir. Ayn lk etrafnda birleen byk millet, toplumsal bir kenetlenmenin en gzel rneini verirken ulusal kimlie temel olacak en nemli unsurlarn da olumasna vesile olmutur. almann Konusu almann konusu, Trkiye Cumhuriyetinin Cumhuriyet Dnemi Kimlik nasn 1960 ylna kadar iermektedir. Bu almada, genel hatlaryla kimliimizin kkenlerine inilmekte ve bu temellerin zerinde yepyeni bir kimlik inasnn sreci 1960 ylna kadar incelenmektedir. almann nemi ve Amac Kimlik, Milli Kimlik ve Trk Kimlii ile ilgili gnmze kadar olduka fazla sayda eserler verilmitir. Bu konularn kapsam ok genitir. Ancak kimlik inas, Cumhuriyet dnemi Trk Kimliinin nas ve devam eden bu ina srecinin evreleri ile ilgili nispeten daha dar kapsaml almalara ise snrl miktarda rastlamak mmkndr. Bu alma, byk lde bakir kalm, ancak biz Trkler iin bir o kadar da nemli olan bir alanda bu boluu doldurmann bir adm olarak nem arz etmektedir. phesiz bu alanda daha fazla sayda almalar yaplmas, kendi kimliimizi ok daha iyi alglayabilmemiz asndan zorunludur. Yaplacak almalar daha dar kapsaml olarak hazrland takdirde, bahse konu boluun dolmas daha verimli olarak gerekleecektir. Bu alma, Trk Kimlii konusuna nispetle daha dar kapsaml olmasna ramen, bu almann her bir blm hatta baz blmlerin her bir alt bal bile birer alma konusu olabilir. Nitekim ikinci ve nc blmlerde alt balk olarak bahsi geen Trk Ocaklar hakknda Fsun stelin doktora tezi bulunmaktadr. Ancak bu kadarla kalmak yeterli deildir. Kkl kurumlarmzla ina edilmeye allan kimliimiz; gerek her kurum baznda ve gerekse dnem dnem olmak zere daha fazla sayda eitli almalarla ele alnmal ve bu almalarla edinilen birikimler toplumumuza aktarlmaldr. Kurumlarla inasna gayret edilen kimliimizin Cumhuriyetin sadece ilan edildii yllarda deil, 1960 ylna kadar geirdii evreleri de kapsayacak ekilde ele alnd bir almann pek de bulunmamas nedeniyle, bu

eksikliin giderilmesine katkda bulunmak amacyla byle bir almaya ihtiya duyulmutur. Mehmet Karakan Trk Ulusuluunun nas adl almas, ulusuluumuzun kkenleri ekseninde younlam ve detaylanm bir almadr. Bu almada ise, kimlik inas kkenlerimizden 1960a kadar nispeten geni bir yelpazede ele alnmak suretiyle Cumhuriyet Dnemi ina sreci ortaya konulmaya allmtr. almann Yntemi ve Snrlamas Bu aratrmada Dokmantasyon Metodu kullanlmtr. Bu kapsamda; ncelikle geni kapsaml bir literatr taramas yaplmas esas alnmtr. Kimlik, Kimlik nas, Milli Kimlik, Trk Kimlii, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Kltr, Kltr Politikalar, Kltr Deimeleri, Cumhuriyet Dnemi Tarihi, Kimlik nasn ekillendiren Kurumlar, Anayasa, Milliyetilik, Trk Milliyetilii, Atatrk Milliyetilii ve tezin kapsamna ok ksa da olsa girebilecek zellik arzeden ok eitli konularda yazlm olan eserlerin temin edilebilmesi maksadyla; stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi bata olmak zere eitli niversite ktphanelerinde mevcut kaynaklara bavurulmu, kitaplarn nemli bir ksm, gerektiinde yaynevine bavurmak suretiyle satn alnm, eitli baz kaynaklara ise internet zerinden ulalmtr. Kimlik inas sreci 1960 ylna kadar snrlandrlmtr. Bu kapsamda, ina srecinde etkinlii fazla olan belirli kurumlar ele alnrken, bu kurumlarn 1960 sonras geirdii sre, kurumlara ilikin bilgilerin eksik kalmamas iin ve gnmze kadar olan srelerinin idrak edilmesinin konunun iyi anlalmas asndan gerekli olduu ngrldnden, ksaca da olsa ortaya konmutur. Ayrca almada, teorik ereveyi olutururken konu hakknda eksiksiz bir biimde fikir sahibi olunabilmesi amac ile yer yer etnisiteye yer verilmitir. almann Varsaym Cumhuriyet Dnemi Kimlik nas; kkl, gl, toplum zerinde messiriyeti yksek kurumsal yaplanmalar ve rgtlenmelerin baars nispetinde gerekleebilmi ve oturaklaabilmitir. Bu yaplanmalar arasnda Trk Ocaklar, Halkevleri, Ky Enstitleri, Trk Dil Kurumu, Trk Tarih Kurumu ve Diyanet leri Bakanl bulunmaktadr.

almann erii Konunun teorik arka plan ile tez hakknda salam bir mantksal rg kurulabilmesi maksadyla, ilk blm olarak Toplumsal Kimlik ve Kimlik nas adl bir blme yer verilmitir. almann temel eksenini oluturmas nedeniyle, balangta kimlik ve kimlik inas kavramlarnn aklanmas nem arz etmektedir. Bu blmde ncelikle kimlik anlay en basit ekliyle ele alnm ve kelimenin etimolojik kkenlerinden bahisle genel bir anlay btnl oluturulmaya allmtr. Yine birinci blmde; Ulusal Kimlik ina srecinde egemen g tarafndan kullanlabilecek metotlarn bazlar ortaya konmu, millet, milliyetilik, milli kimlik, kltr, kltr deimesi gibi kavramlar teorik olarak aklanmtr. izilen bu genel teorik erevenin zerine, Trk Milletinin zellikleri, Atatrk, kltrmz ve Trk Kimlii genel hatlaryla oturtulmaya allmtr. Akabinde, Cumhuriyet Dnemi Kimlik namzn nemli bir sacayan oluturan Trk Kadnnn, modern anlamda kimliini kazanmas yolunda geirdii evreler ve Atatrkn kadnlarmzn sosyal hayatta ve alma sahasndaki gerek yerlerini almalar konusunda gerekletirdii kazanmlar genel hatlaryla ifade edilmitir. Trk Kadnndan sonra Kimlik nasnn yine nemli bir sacayan oluturan Eitim konusu ele alnmtr. Bu balamda, eitim konusunun ve eitim-kltr ilikisinin teorik erevesi oluturulmaya allm, eitim politikas, Cumhuriyet dneminde eitim, milli eitim ve eitim programlar gibi hususlara yer verilmi, Milli Eitim Bakanl ve Milli Eitim politikalar tm ynleriyle genel olarak izah edilmi ve milli eitimin gnmzde Trk kimlii inasnn neresinde olduunun tespiti yaplmtr. Tezin ikinci blmnde, Cumhuriyet Dneminde ina edilen kimliimizin nasl bir temele oturduu tasvir edilmeye allmtr. Bu blmde arlkl bir biimde 19. yzyln Osmanl dnemini konu alan bu bunalm seviyesi yksek ve bir o kadar da sancl srecin neler dourduu ve nelere yol at sosyolojik adan ele alnmtr. Bu kapsamda; Yeni Osmanlclk, Jn Trkler, 1. ve 2. Merutiyet, ttihat ve Terakki, 19. yzyl Osmanl Aydn, Milliyetiliin douu ve Osmanl dneminde milliyetilie olan yaklam, Batclk gibi hususlarn dnemin kimlik yaps ile olan ilikileri ilenmeye allmtr. Mteakiben Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda bilimsel katklaryla nemli bir pay bulunan ve ayn zamanda Ulu nder Atatrkn de esin

kayna olan Ziya Gkalp ve sreteki etkileri deerlendirilmitir. Uriel Heydin Trk Milliyetiliinin Kkleri adl eseri incelenecek olursa, bu yabanc ve nemli kaynan neredeyse tamamnn Ziya Gkalp ile ilgili olduu grlecektir. Dolaysyla Osmanldan Cumhuriyete geite, kimlik asndan adeta bir kpr grevi gren Ziya Gkalpn tahlil edilmesi nemli ve gereklidir. Yine ikinci blmde, kimlik inamzn kurumsal anlamda ilk hareketi olarak sayabileceimiz Trk Ocaklar bahsine bir giri yaplm ve Ocaklarn kuruluu ve Cumhuriyet ncesi sefahati dile getirilmitir. nc blmde, dnemin tarihi kapsamnda; Cumhuriyetin lan, Hilafetin

kaldrlmas ve 1924 Anayasasndan, toplumsal yaay, Trk Kadn ve eitim alanlar bata olmak zere yaplan inklplar genel hatlaryla ele alnmtr. Mteakiben Cumhuriyet Dnemi Kimlik namzn ok nemli bir direi olan Trk Ocaklarnn misyonu, kimlik inasna olan katklar ve ne ekilde katkda bulunduu, 1923ten itibaren geirdii sre ilenmitir. Bu balamda; Trk Ocaklarndaki milliyetilik tartmalarnn nasl bir sonuca baland, Ocaklar iin milliyetilikte teori dneminin sona ermesi ve uygulama dneminin balamas, Ocaklarn CHP ile g birlii yapmasnn amac, Ocaklarn faaliyetleri, yaynlar ve Trk Yurdu dergisi gibi hususlar deerlendirilmitir. Daha sonra Trk Ocaklarnn yerini alan Halkevlerinin misyonu, faaliyetleri, milli kimlik inasna olan etkileri, halkevlerinin yayn organ olan lk dergisi ve bu derginin neden ortaya kt ve halkevlerinin tarihi konularnda bilgiler aktarlmtr. Halkevlerinden sonra, Diyanet leri Bakanl kurumunun kuruluu, tarihesi, grevleri, Anayasadaki yeri, din ve laiklik asndan nemi hususlarna yer verilmitir. Trk Dil Kurumu alt bal altnda; kimlik inasnda ok ayr bir yeri ve nemi olan dil konusu ele alnm, bu kapsamda; dil inklb, Trk dilinin nitelikleri ve nemi, dilde sadeletirme almalar, Trk Dil Kurumunun douu, dil kurultaylar ve Trk Dil Kurumu faaliyetleri zerinde younlalmtr. Blmn son alt bal olarak ise, yine kimlik inas zerinde byk tesiri bulunduu deerlendirilen Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih tezi izdmnde anlatlm ve bu balk altnda, kurumun amac ile Trk Tarih Kongreleri bahsi ortaya konmutur. Drdnc blmde, Atatrk sonras yaananlar, kinci Dnya Savann balamas ile yeniden gndeme gelen Irklk ve Pantrklk dnceleri, tek partili hayatn getirdikleri, nn dneminde nem kazanan kltr seferberlii, ok partili hayata gei

ve Demokrat Partinin getirdikleri anlatlmtr. Ayrca 1930larda gndeme gelen, 1940ta resmen alan Ky Enstitlerinin alma nedenleri, Trk eitim sistemine katks ve enstitde yetien rencilerin yapt iler ve hareketler ile enstitlerin iddetle eletirilmeleri ele alnmtr.

BLM 1: TOPLUMSAL K ML K VE K ML K NASI

1.1. Kimlik Kelime anlam olarak kimlik: Toplumsal bir varlk olarak insana zg olan belirti, nitelik ve zelliklerle, birinin belirli bir kimse olmasn salayan artlarn btn olarak tanmlanrken, kiinin kim olduunu tantan belge, hviyet olarak veya herhangi bir nesneyi belirlemeye yarayan zelliklerin btn eklinde de tanmlar bulunmaktadr. (www.tdk.gov.tr) Sonuncusu asndan bakldnda kimliin ksa, basit ve erevesi izilebilecek bir kavram olmad grlr. Baka bir adan kimlik; insanlarn yaam evrelerinde olaan olarak

karlanabilmelerini salayan ve onlarn bir biimde anlalmasn salayan sosyal olgudur. (www.wikipedia.org) Bu baka gre; bir kimseye zg belirgin zellik ile manevi ve ruhsal niteliklerinin btn, ahsiyet olarak tanmlanan kiilikten ok farkl bir anlam ortaya karr. Burada kimliin salt kelime anlamndan teye sosyal yn arlk arz etmektedir. Kimliin sabit bir anlam olmayp farkl pek ok ekilde kullanlabildii aktr. Bu anlamlarn erevesini oluturan en nemli etken, niteledii isim veya sfattr. Bunlara rnek olarak; milli kimlik, z kimlik, ego kimlii, bireysel/kiisel kimlik, grup kimlii, snf kimlii, ulusal kimlik, kltrel kimlik, sosyal kimlik vb. gibi ayr kullanmlar verilebilir. Bunlarn hepsi bireyin kimlik duygusunun deiik ynlerini olutururken bir ksm da sosyal ynlere vurgu yapar. Yukardaki ksa tanmlardan, kimliin hem bireysel hem de sosyal ynlerinin olduu ve bireysel tanmlarn sosyal ereve zerinde farkl etkileri olabilecei grlmektedir. Ayn ekilde sosyal kimlik tanmlarnn da bireysel bazda etkileri veya izdmleri olabilecei aktr. Kimliin yaln anlamna ilave olarak, daha ok sosyal ynn ortaya karan Milli Kimlik ise: Bir milletin kendine zg dn ve yaay biimi, dil, tre ve gelenekleri, toplumsal deer yarglar ve kurallar ile oluan zellikler btn olarak mill hviyet eklinde somutlatrlmtr (www.tdk.gov.tr). Bu yaklam, tamlamann

10

sosyoloji/toplum bilim asndan ele alnm biimidir. Grld zere kimlik, niteledii olgu zerine dorudan ya da dolayl anlamlar atfetmektedir. Toplumsal yaamda ele alndnda kimlik kavramnn bireysel tanmnn yannda, hem kiisel hem de sosyal kimlii beraberinde barndrd, bireysel bazda bir farkllama ve ayrm ierirken sosyal bazda birletirici ve btnletirici bir etkisi olduu grlmektedir. Bu birletirici ve btnletirici etkinin temelinde ise din, dil, rk, corafya gibi pek ok farkl husus olsa da bunlardan etniklik ksmen daha ne kmaktadr. Dorudan tam bir tanm olmayan ve esneklik ieren etniklik kavram, toplumsal yapda dil, din ve kltr itibaryla farkllamalar temeline dayanr. Burada dil ve dini inan, etnikliin da dnk en nemli gstergeleri olarak karmza kar (nder, 2005:15). Ancak milli kimlik oluumunda her ikisi birlikte etken rol oynayabilecei gibi ayr ayr da etkide bulunabilir. Gnmzde zel bir neme sahip olan ve deiken bir yap ieren etnik grup kimlii; bir grubun kendi kimlii ile ilgili kendi tanmn, yani kendisini ne ve kim olarak grd veya dardaki insanlarn grubu nasl niteledii asndan farkl iki yaklamla ele alnabilir. Birinci durumda etken unsur tamamen grubu oluturan kiilerin kendi kimliklerini tanmlama eklinde ele alnabilir. kinci durumda ise bilimsel temelden uzak, genelleme eklinde kaba bir gr sz konusudur. Ancak, toplumsal adan ounluun bakn yanstmas durumunda ikinci yaklam bir lkedeki etnik gruplar arasndaki ilikileri, kimlik deiimini, lkenin etniklik politikasn, sosyal yaam, siyasi yapy nemli lde etkileyebilir (nder, 2005:17). Yukarda deinildii gibi kimlik kavramnn sadece kiisel ve nesnel bir anlam yoktur. Bunun yannda nemli bir sosyal ierie de sahiptir. Kimlik, birbirini tamamlayan kiisel ve sosyal srelerden olumaktadr. Bunlar ayn zamanda farkllama ve zelleme sreleridir. Baka bir adan kimlik: Bireyin kendi kendisini, davranlar, ihtiyalar, motivasyonlar ve ilgileri belirli bir lde tutarllk gsteren, kendi kendine sadk, dierlerinden ayr biri gibi alglanmasn ieren, bilisel ve duyusal nitelikte bileik bir zihinsel yapdr (Kocack, 2003). Burada kiisel anlamda bireysel bir farkllama ortaya konulurken dierleri ile ifade edilen toplum iinde bir farkllama ve zelleme grlr.

11

Son yllarn en ok tartlan yazarlarndan Samuel Huntington ise sosyal kimlii, erevesini Medeniyetler atmasnda ayrntl olarak izdii medeniyet/uygarlk temeline oturtmaktadr. Bu yaklama gre; bir medeniyet, insanlarn kendilerini dier trlerden ayrt eden ynnden baka, onlarn sahip olduu en yksek kltrel gruplama ve en geni kltrel kimlik seviyesidir. Medeniyet, hem dil, tarih, din, adetler, messeseler gibi ortak objektif unsurlar vastasyla ve hem de insanlarn sbjektif olarak kendi kendilerini tehis etmeleri suretiyle tarif edilir (Huntington, 2005:24). Yazar burada sosyal kimlii kresel llere gre ele alarak tanm makro ller paralelinde gelitirmektedir. Kresel apta byle bir yaklam, tarihsel akn genellenmesi asndan faydal olabilir, ancak yerel analiz ve zmlerde kullanlamayacak kadar da kaba/genel olacaktr. Yukarda arz edilen hususlar zetlendiinde; kimlik oluumu statik bir durum olmayp kiinin ocukluk yllarndan itibaren dier bilisel ve entelektel geliim aamalaryla iliki iinde srekli ve aamal bir ekilde gerekleir. Balangta yaln olan benlik alglar bireyin yaad toplumsal ve kltrel yap paralelinde zamanla karmaklar ve farkllar (Kocack, 2003). Bu farkllama srekli olarak devam eder. Kimlii statik bir olgu olarak ele almak yanltr. Kimlik oluumu insann kendini tanmaya balad ilk yllardan itibaren iinde bulunduu sosyal evre ile genelde uyumlu bir sre olarak srekli devam eder. Kiinin geliimiyle bu sre zamanla daha da karmak bir hale gelir. Genel manada karlkl iletiimin sonucu olarak sosyal kurumlar ve sosyal gruplar arasndaki dorudan ya da dolayl olarak izilen snrlar, kimlikleri oluturmaktadr. Kimlik olgusunun, cebimizde tadmz kimlik, nfus czdan ve pasaport gibi kurumsal ve mesleki yelik, yurttalk trleri yannda, kt veya resmi belgeye dayanmayan, din, mezhep, parti, dnya gr, soy-sop, dil ve etnik kken trleri vardr. Cepte tanan kimliklerle uyumayan ve bu tr kimlikler arasndaki kanunla dzenlenemeyen eitlilik ve elikiler bir kimlik sorunu olarak grlrken, bir ulusal kimlik atmasna yol aabilir (Kocack, 2003). Bazlarna gre bir kimsenin z varl, kiilii, onu kendisi yapan ey, kendilik, ahsiyet eklinde tanmlanan benlik ve kimlik ayn anlamdadr. Ancak birbirini ikame edebilen benlik ve kimlik arasnda baz nanslar vardr. Benlik ve kimlik ksmen birbiriyle benzer zellikler gsterir. Her ikisinde de bireyin kendini alglamas sz

12

konusudur. Ancak, benlik bilinci ok eitlidir ve her an deiir. Kimlik ise, benlik bilincinin en istikrarl, btnlemi, deimez elerini ifade eder. Kimlik, benlie kyasla daha btnlemi bir kavram olarak nitelendirilir (Kocack, 2003). 1.2. Kimlik nas Yap kurma, yap yapma, kurma gibi anlamlar ieren ina, fiil olarak kurmak ya da yapmak anlamnda kullanlmakta olup Arapa kkenli bir kelimedir. (www.tdk.gov.tr) Kimlik ile birlikte ele alndnda sosyal bir kimlik oluturmak, toplumsal bir temelde ortak milli deerler yaratmak, milli bir at oluturmak gibi pek ok farkl durumu ifade edebilir. Milli kimlik inasnn temelinde etnik kimliin yaratlmas nemli bir rol oynar. ster bilinli olarak oluturulsun, isterse tarihi ak iinde kendiliinden olusun, etnik kimlik doru olarak yaratldnda birletirici ve glendirici bir etkiye sahip olurken, niter devletlerde aksi etkiler de grlebilmektedir. Gnmzde etnik kimlik tabanna dayal tartmalar, niter devletlerde d kaynakl en nemli tehditlerin banda gelmektedir. lkemizde son yllarda tartlmaya balanan st kimlik kavram genel olarak, ayn kkene sahip alt gruplarn ana kimlii olarak tanmlanabilir. Ayrca bazen de ayn corafyay paylaan nfus iin de bu tanmlama kullanlabilir. Fakat buradaki corafya paylam gerek art olmasna ramen yeter art deildir. Corafi paylamn yannda tarihi ve kltrel paylamlarn da ksmi ya da tamamen bu tabana yaylmas gerekmektedir (nder, 2005:21). Farkl etnik gruplara mensup kiilerin vatandalk bilinciyle benimsedii ve genelde lkenin kurucu egemen unsurunun oluturduu temsili ulusal kimlik ise st kimliin siyasal anlamn ekillendirir. rnein Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn balang ksm, Trk kimliinin zn ortaya koymutur. Anayasada Trk hibir etnik anlam ifade etmeyen, tamamen vatandal esas alan temelde tanmlanmaktadr. "Millet iradesinin mutlak stnl, Egemenlik kaytsz artsz Trk milletine aittir. gibi ifadelerden de grld gibi Trk milleti, anayasamzda bir olgu, bir gerektir. Trkiye Cumhuriyeti, Trk varl, Trk Devleti gibi birok kavramda yine ortak payda "Trk" gereidir.

13

Milli kimlik inasnda kullanlan bir dier yntem de ideolojidir. Huntingtona gre gnmzdeki sper glerin hibirisi klasik Avrupai anlamda bir milli devlet deildir ve her birisi hviyetini kendi ideolojisinin terimleriyle tarif ederler (Huntington, 2005:23). Milli kimlik inasnda ideolojik yaklamlar temel eksen olarak alan yazara gre medeniyet kimlii, gelecekte gittike artan bir ekilde ehemmiyet kazanacaktr. Sosyal bilimlerin anlalmas g kavramlarndan Milli Kimlik inas ile egemen g; toplumsal tabanda sosyal bir dizayn icra ederken, snrlar haritalarda somutlaan sembolik snrlarn oluturulmasn, bu snrlar dhilinde kltr, dil, din, rk, doa gibi deiik unsurlarn kullanm vastasyla kimliin tanmn oluturan grupsal farkllamay veya btnlemeyi ve nihayetinde de btnleik bir tannmay salamaya alr. Byle bir abann dayandrld farkl metotlarn bulunmas kimlik inasna konu olan insann ve kulland yntemlerin doasnda mevcuttur. Ulusal Kimlik ina srecinde egemen g tarafndan kullanlabilecek metotlarn bazlarn u ekilde sralamak mmkndr: Dil politikalar (Alfabe, yeni kelimelerin tretilmesi, eski kelimelerin tekrar

kullanma sokularak canlandrlmas). deoloji oluturma (Bahse konu toplulua ynelik farkl almlar ieren ve

dierlerinden ayrlmay salayan deiik kavramsal yaklamlar). Dinsel kimlik (Din temeline dayal bir erevede toplumsal olarak

farkllama zerine dayal politikalar). Tarih aratrmalar (Ortak tarihsel srecin aydnlatlmas suretiyle sosyal ve

kltrel balarn kuvvetlendirilmesi). Ulusal tarih oluturulmas (Toplumu oluturan tm bireylerin sahip

kabilecei ve duygusal balar kurabilecei bir ortak tarihin yaratlmas). Ortak milli kahramanlar (Tarihsel srete kahramanlk gsteren nemli

ahsiyetlerin topluma mal edilmesi).

14

Model insanlar (Toplumu oluturan bireyler arasnda genel kabul

grebilecek ve destek alabilecek model ahsiyetler yaratlmas ya da mevcut ahslarn tantlmas). Toplu gsteri, miting veya boykotlar (Ayn hedefler paralelinde ortak

hareketlerin sergilenmesi). Etnik kkenler (Toplumu oluturan bireylerin ortak etnik bir kkeni

paylamas ve bunu benimsemesi). Ortak amalar (Bireyleri belirli bir ynde toplu olarak sevk etmeyi

salayacak hedefler). deerler). Ortak dman (Topluluu oluturan tm bireyler tarafndan benimsenecek Geleneksel, ulusal ve kresel deerler (Fertleri birbirine kenetleyecek ortak

dman topluluklar). olunmas). Ortak sorunlar (Ayn sorunlarn toplumsal tabanda paylalarak benzer Ortak dost (Toplumsal bazda kabul ve destek grm ortak dostlara sahip

hassasiyetlerin gsterilmesi). Kyafet (Dierlerinden ayrlrken kendi arasnda btnlk salayan farkl

giyim tarzlarnn benimsenmesi). Yukardaki metotlar artrmak, bunlar ayr ayr ya da toplu olarak kullanmak, bazlar zerinde daha fazla vurgu yapmak mmkndr. Toplumu oluturan bireylerin sosyokltrel yaplar farkl metotlara farkl reaksiyonlar verebilecektir. Ancak btnlemeyi salayc tm yaklamlar ulusal/milli kimlik inas iin nemli birer etkendir. 1.3. Milli Kimlik Milli Kimliki milliyetilik dourmutur. Milliyetilik 19. yzylda Avrupada ortaya atlan bir doktrindir Milliyetilik ifadesi u anlamlara gelecek ekilde birka biimde kullanlmaktadr;

15

Btn olarak millet ve milli-devletlerin btn bir kurulma ve kendini idame

ettirme sreci, Bir millete ait olma bilinci ve milletin gvenlii ve refahyla ilgili zlem ve

hissiyata sahip olmak, Millet ve rolne ilikin bir dil ve sembolizm, Milletler ve milli irade hakknda bir kltrel doktrin ile milli emellerin ve

milli iradenin gereklemesine dair reeteleri de ieren bir ideoloji, Milletin amalarna ulaacak ve milli iradeyi gerekletirecek bir toplumsal

ve siyasi hareket (Smith, 2004:119). Bu kullanm biimlerinden de grld zere milliyetiliin ideoloji, dil ve duygu boyutlar mevcuttur. Bu dorultuda Smithin yapt tanm iyi anlamak gerekmektedir: Milliyetilik, bir milletin zerklik, birlik, kimlik kazanmasna ve bunlar idame ettirmesine ynelik ideolojik bir harekettir (Smith, 2004:122). zkrml, milliyetilik aratrmalarnda drt dnemden sz edilebileceini belirtir: Milliyetilik dncesinin doduu on sekiz ve on dokuzuncu yzyllar. Milliyetiliin akademik aratrmalara konu olduu ilk dnem (19181945). Milliyetilik tartmasnn gelitii ikinci dnem (19451990). Milliyetilik tartmasnn yeni boyutlara tand nc dnem (1990dan

bugne) (zkrml, 2008:33). Milliyetiliin temel unsuru millettir. Millet olmasa milliyetilik diye bir ey olmazd. Milletlerin kkenleri hakknda fikir sahibi olabilmek iin, Anthony Smith u sorularn sorulmasna gerek duymaktadr: Millet kimdir? Modern milletin modelleri ve etnik temelleri nedir? Tek tek

milletler neden ortaya ktlar?

16

Bir millet neden ve nasl doar? Yani, deikenlik ve eitlilik arz eden

etnik ba ve anlardan milletin oluum srecini harekete geiren genel neden ve mekanizmalar nelerdir? Millet ne zaman ve nerede ortaya kmtr? Tek tek milletlerin belli zaman

ve yerlerde oluumlarn mmkn klan zel fikir, grup ve konumlanlar nelerdir? (Smith, 2004:39). Smith ayrca, milletin tarihi bir topra / lkeyi, ortak mitleri ve tarihi bellei, kitlevi bir kamu kltrn, ortak bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan topluluunun ad (Smith, 2004:70), eklindeki tanmna da eserinde yer vermektedir. Milliyetilere ve eski kuak bilim adamlarna gre, milletlerin kkenlerine ilikin herhangi bir sorun bulunmamaktadr ve milletlerin oluum srelerinin tespit edilmesine de gerek duyulmamaktadr. Yine onlara gre milletler hep vard, ancak kendilerinin bunun farkna varmalar ve fiiliyata dkmeleri ok sonralar gereklemiti. te yandan modern bir bilim adam kua ise bu gre kar km ve milliyetiliin modernite ile ilgilerini ortaya koymulardr. Modernist diye adlandrabileceimiz bu kuak milletin tamamen modern bir olgu olduu iddiasndadrlar. Millet pek ok ynyle modern gibi grnmekle birlikte, kkleri derinlerdedir. Milliyetilerin hatas tarihe teleskopla bakmakt, ama tmyle de hatal deillerdi. Modern de olsa ayet bir millet bu modern dnyada hayatiyetini srdrecekse biri sosyo-politik teki kltrel-psikolojik olmak zere iki dzeyde davranlmasnn gerekli olduunu dnyorlard. Her ey bir yana eer ayn zamanda kendi biricik (ya da biricik olduu iddia olunan) kltr deerlerinin bir rn (devletin aksine) deilse, herhangi bir milletin raison detrei (varlk sebebi) nedir? Milletin sine qua nonu (olmazsa olmaz art) etnik ayrt edicilik vasfdr ve bu mterek paylalan soy mitleri, ortak tarihi bellek, esiz kltrel yapclar ve ayet seilmilik iddias sz konusu deilse, bir farkllk duygusu anlamna gelir. Btn bu unsurlar modern ncesi dnemlerde etnik topluluklara damgalarn vurmulardr (Smith, 2004:115). zkrml, modernist kuramlarn ounun, ne kadar karmak bir yapya sahip olsa da, milliyetiliin aklanmasnda bir tek etkenin n plana karldn ne srer ve modernist aratrmaclar kuramlarnda n plana kardklar etkenlere gre ayr

17

kategoride deerlendirir. Buna gre milliyetiliin zmlenmesinde ekonomik etkenlere arlk veren aratrmaclara ekonomik dnm, siyasi etkenleri temel alanlara siyasi dnm, toplumsal-kltrel etkenleri vurgulayanlara ise toplumsalkltrel dnm bal altnda yer vermektedir (zkrml, 2008:106107). Milli kimlik, derin karmaklk ve eitlilik sunmaktadr. Hayatn neredeyse her alanna temasta bulunan soyut ve ok boyutlu bir yapdr. Milli kimlik hem siyasal hem de kltrel kimlii kapsar. Kimliin sylemi, Weberin demir kafesinden, Gellnerin plastik kafesine yerletirilen insanla dairdir ve kimlik sorunu kesinlikle moderndir ve modernite de benliin sylemine baldr. Kim olduumuzu tesis etme, kendi kimliklerimizi ve tekilerini tanma ve bunlar srdrebilme basit eyler deildir. Benliin kimliini tesis etme ve tanma, mcadele ve glklere maliktir (Calhoun, 1994:10). Kltrel biimlenme olmadan mcadele gerekleemeyecektir. nk kltr, modern kimliklerin tesisinde barol oynar. Kltrel kimlik, ncelikle zdelemeye dayanmaktadr. zdeleme, bireyin kltr ierisinde kendisini gvende hissedebilmesi iin gereklidir. Gven hissi, kimlik tanmnn kapsamna giren aidiyet duygusunun temelidir. zdeleme ve gven, kimlik trleri arasnda en bariz olarak milli kimliklerde grlmektedir. Bu noktada, kltr ve kltr deimesini tanmlamak uygun olacaktr. Kltr Turhan u ekilde tanmlamaktadr: Kltr, bir cemiyetin sahip olduu maddi ve manevi kymetlerden teekkl eden yle bir btndr ki, cemiyet iinde mevcut her nevi bilgiyi, alakalar, itiyatlar, kymet llerini, umumi atitd, gr ve zihniyet ile her nevi davran ekillerini iine alr. Btn bunlar, birlikte, o cemiyet mensuplarnn ekserisinde mterek olan ve onu dier cemiyetlerden ayrt eden hususi bir hayat tarz temin eder (Turhan, 2002:48). Yine Turhan, yaplan tanmlar arasnda en iyisi olduu gerekesiyle, kltr deimesinin tanmn Malinowskiden aktarr: Kltr deimesi, bir cemiyetin mevcut nizamn yani itimai, maddi ve manevi medeniyetini bir tipten baka bir tipe kalbeden bir prosestir. Bylece kltr deimesi,

18

bir cemiyetin siyasi yapsnda, idari messeselerinde ve topraa yerleme ve iskn tarznda, iman ve kanaatlerinde, bilgi sisteminde, terbiye cihaznda, kanunlarnda, maddi alet ve vastalarnda, bunlarn kullanlmasnda, itimai iktisadnn dayand istihlak maddelerinin sarfnda az ok husule gelen tahavvlleri ihtiva eder. Terimin en geni manasyla kltr deimesi, insan medeniyetinin daimi bir faktrdr; her yerde ve her zaman vukua gelmektedir (Turhan, 2002:49). Modern toplumlarda, kltre bal kimlik geleneksel toplumlara gre daha gl gibi grnse de, kimliin bulankl sz konusudur. Modern toplum, kltrel homojenlikle milli kimliini tesis etmi toplumdur (Gellner, 1987:23). 1.4. Trk Kimlii Trkler tarih boyunca eitli corafi blgelere yaylm, eitli zaman ve meknlarda Avrupa ve Asya ktasnn hemen her tarafnda devlet kurmu ve dnya siyasetine yn vermilerdir. Pasifikten Atlantike, Kuzey Buz Denizinden Hint Okyanusuna taan corafyada Baykal, Hazar, Aral, Van gibi gldenizler bir yana, Karadeniz, Marmara, Ege, Adriyatik, Kzldeniz, hatta bir Akdeniz, ancak bir i deniz hkmnde olmutur. Bylesi byk bir boyuttaki anakaraya, deyim yerinde ise damgasn basm bir kavim Trklerdir. Trk, Trk dilini konuandr. Bu doru, ancak eksik bir tanmlamadr. Trk, kendini Trk duyan, Trkle adayan ve Trke konuan demektir (Kezer, 1983:40). Trk tarihinin ilk evresi byk lde bozkrlar blgesinde cereyan etmitir. zellikle insann tabiat kuvvetlerine hkim olamad eski alarda corafyann beeri hayat zerindeki etkileri dnlrse, bozkr ikliminin de eitli bakmlardan eski Trk yaayna, dnce tarz, inanc ve dnya grne, rf ve geleneklerine, ksaca kltrne tesirler yapaca kabul edilmektedir. Yeryznde insanlar yaadklar corafi evrenin balca kayna olan; orman, hayvan yetitirme, tarm imknlarn deerlendirerek hayatlarn srdrebilmilerdir (Kafesolu, 1991:201). Birok milletin ve kltrn stn olduu dnemler yaanmtr. Ancak, tarih iinde Trk milleti gerek medeniyete katks ve gerekse de siyasi-askeri stnlk bakmndan hep daha ileride olmutur.

19

Eski Trk ailesi geni aile eklinde grlmekte ise de aslnda kk aile tipinde kurulu bulunmas akla daha yakn gelmektedir. Trklerde genellikle tek elilik grlr. Eski Trk devleti iki sosyal birlie dayanmaktadr: Aile ve ordu (Kafesolu, 1991:216 217). Dier milletlerin fatihlii, Trk cihangirlii ile kyaslandnda u sonu ortaya kmaktadr. vnlen byk mparatorluklar Msrllara 1 defa, talyanlara (Roma) 1 defa, spanyollara, Portekizlilere, inlilere, Japonlara, ngilizlere, ABDlilere, Ruslara hep birer kere nasip olmutur: Byk Hun mparatorluu, Avrupa Hun mparatorluu (Atilla), Gktrk mparatorluu (devaml olan Avar, Uygur, Karahan), Trk-Mool mparatorluu, Timur mparatorluu, Byk Seluklu mparatorluu, Osmanl mparatorluu (Trkkan, 1989:8182). Trk kimlii, milli kltrmz ierisinde yer alan ahlaki deerlerle olumaktadr. Trkler ile ilgili bilgi veren in, ran, Arap, Sryani ve Bizans kaynaklar, Trklerin yksek bir seviyeye ve salam ahlaki prensiplere sahip olduklar konusunda fikir birlii ierisindedirler. Henz Mslmanl kabul etmemi Ouz boylar arasnda yaayarak uzun gzlemlerde bulunan bn-i Fadlan da ayn zellikleri fark etmitir. Daha sonraki dnemlere ait Sryani Yakubi Patriki Mikailin gzlemi ise Trkler, hilekrlkla sahtekrlk bilmezler ve doruluktan ayrlmazlar. Kar koca ihanetinden ekinirler, onun iin Trkler arasnda zina ender bir eydir eklindedir (Kezer, 1983:41). Fert olarak ele alndnda Trkn belli bal zellikleri, sznde duran, yalan yere yemin etmeyen, mertlie, ak szlle sayg duyan; onuruna dkn, tekilat, adaletle yneten, fert ve toplum menfaatlerini birbirine paralel kabul eden, hem gerlie, hem de yerleik hayata yatkn insanlar eklinde sralanabilmektedir (Erkal, 1994:135). Amiran Kurtkan Bilgiseven ise, Trk Milletinin milli kimliini oluturan unsurlar u ekilde sralamtr: Gerekleri aramann kutsall; ferdi iradeye sayg; insanla ve adalete yneli; yardmseverlik; laiklik; demokrasi ve insan haklar; cihangirlik ve fetih, vatanseverlik; milliyetilik; hrriyet severlik; alkanla yneli (Bilgiseven, 1984:50).

20

Trklk, Trk milletini yceltmek demektir. Yceltmek iin nce yaratmak, yaratmak iin de, millet ad verilen zmrenin ne (kim)liini belirlemek, bilmek gerekir. (Gkalp, 1970) diye dnen Gkalp, Trkln Esaslar adl eserinde bu artlar salamaya almaktadr. Gkalp, milleti; rk, corafya, kavim, siyaset birlii olarak deil, dil, din, ahlak bakmndan ayn eitimi alm bireylerden oluan topluluk olarak grmektedir ve Trklk lksnn gerekleme aamalarn srasyla, Trkiyecilik, Ouzculuk ve Turanclk olarak tasarlamtr. te yandan Yusuf Akura Tarz- Siyaset adl makalesinde, Osmanlclk ve slamclk akmlarna ek olarak Trklk siyasetini gndeme getirmiti. Akuraya gre; bir Osmanl milleti yaratma abas bouna idi. nk bu, denenmi ve netice alnamamt. slam milletlerini birletirmek, adeta imknszd. Dolaysyla tek seenek olarak geriye Trk milletini yaratmak kalyordu. Her ne kadar Trk milleti yaratma fikri de kolaylkla elde edilebilecek bir lk gibi gzkmese de baka are bulunmamaktayd. Millet varlnda orta snfn nemini ok iyi fark eden Akura, arlk Rusyasnda devletsiz yaayan orta snf ile orta snfsz Osmanl Devletinden Trkleri birletirme arzusunu gdyordu. Akurann Trklk siyaseti, Pan-Trkizm (btn Trklerin tek bayrak altnda toplanmas) olarak yorumlansa da, bu ok doru deildi. Bilakis Pan-Trkizm, Gkalpn uzak hedef olarak tespit ettii Turanclktan domutur. Tarih iindeki insan-kltr ilikisini objektif olarak izleyen, bilimsel kavramlarla dile getiren Atatrk, yeni Trk insann yetitirecek Trk kltrn yaratmaya almtr. CHPnin 1937 Programnda, Kltr Bakanlna Memleket davalarnn ideolojisini anlayacak, anlatacak, nesilden nesile yaatacak fert ve kurumlar yaratmak grevi verilmitir (Parla, 1992:316). Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin temelinin kltr olduunu belirtmitir. Bununla beraber asl amacnn kltr deimesi olduunu da u ekilde aklamaktadr: Yapmakta olduumuz inklplarn gayesi Trkiye Cumhuriyeti halkn, tamamen ada ve btn anlam, biim ve grnleri ile uygar bir toplum haline eritirmektir (Gven, 2003:34).

21

Grld zere ada bir milletin varln kabul ettirebilecei veya koruyabilecei tek yol, medeniyet (uygarlk) yoludur. Medeniyetten ne anladn da Atatrk yle dile getirmitir: Medeniyeti hars (kltr)tan ayrmak gtr, gereksizdir. Bu nedenle, harstan ne anladm syleyeyim. Hars, bir toplumun devlet hayatnda, fikir hayatnda yani bilim ve gzel sanatlarda, iktisadi hayatta yani tarmda, ticarette, zanaatta, kara, deniz ve hava ulamnda yapabilecei ilerin bilekesidir. Bir milletin medeniyeti dendii zaman hars ad altnda saydm tr faaliyet bilekesinden baka bir ey olmayacan sanrm (Gven, 2003:35). Ulu nder Atatrkn kltr veya uygarlk anlay; aklc ve bilimcidir, btncdr, yenilikidir, adatr, laiktir ve batldr. Atatrk, medeniyet ve kltr-hibir toplum, rk ve milletin tekelinde deil-btn insanln ortak mal ve birikimi olarak grr. Wellsin (1920) Dnya Tarihini dikkatle incelerken, Dnya Devleti kurulmas nerisini henz ok erken bularak eletirmitir. Tarmc-kyl Trk toplumunun serbest ticaret yoluyla Baty taklit etmek isterken, ekonomik/mali bakmdan Batnn yar smrgesi durumuna dtn anlam; tam bamszl Cumhuriyetin deimez ilkesi olarak benimsemitir. Milli dava, deien, yaran dnyada yaama (var kalma) davasdr. te bu balamda Atatrk, ekonomik gcn, yetimi insan gcne yani kltre bal olduu grn savunmutur (Gven, 2003:36). Atatrkn kltr btncl toplumsal, kurumsal ve kavramsaldr. Onun medeniyet ve kltr grnde, maddi kltr-manevi kltr ayrmna yer yoktur. Kltr, toplumun, maddi (ekonomik/teknolojik), manevi (fikri/edebi) ve beeri (bireysel/toplumsal) yap, ilev, kurum ve glerinin bilekesidir. Kltr olgusuyla sorunlarna aklc, btnc yaklam ile Atatrk, ann siyaset, sanat, bilim adamlarnn ok nndedir. Kltr devrimcisidir. Gerekten de bilimsel kltr kavramna gre, kltr varlklarn, maddi, manevi, teknolojik ya da insani elerine ayrmak ne dorudur ne de mmkndr (Gven, 2003:36). Atatrkn kltr anlay; ada Batnn adal kadar Batl olmay gerektiriyordu, ancak Bat ile de snrl deildi. Onun kltr anlayna gre her deime salt gelime saylmasa bile, gelime ve adalama iin kltr deimesi

22

kanlmazdr. ada ulus olmak iin, Atatrkn dncesine gre, Ata yadigr cemaat kltrn ap laik ve milli bir kltr yaratmak arttr (Gven, 2003:37). Atatrk sadece kuramda deil, uygulamada da btnc idi. Eitim-dil-kltr lsn anlaml, uyumlu ve verimli bir btn haline getirmek amacyla, Trk Tarih ve Dil Kurumlarn kurmu, tarih aratrmalarn desteklemi; dil, tarih, eitim kongreleri dzenlemi; Eitim Bakanln Kltr Bakanlna dntrmeyi denemitir. Eitim kurumlaryla retmen yetitirme kurumlarn yenilerken, okul d yaygn eitime nem vermi; kltr yenilemesine direnen kii ve kurumlar yumuatmak iin halkevleriyle halkodalar gibi kltr merkezlerinin almasna nayak olmutur (Gven, 2003:37). Sonu olarak Atatrk; Gkalpn tespit ettii millet,hars,medeniyet unsurlarn Trk varlnda birletiriyor, bu varln korunmas grevini ise Cumhuriyete ve onu yaatacak gen nesile brakyordu. Bu dorultuda; Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltr olacakt; ama bu kltr slam Medeniyetinin Arap Diline dayal slam Kltr deil, gen Trkiye Cumhuriyetinin gerekletirecei, laik, ulusal, ada Trk Kltr olacakt (Ozankaya, 1981:221). 1.5. Kimlik nasnda Trk Kadnnn Yeri ncelikle belirtmenin faydal olaca deerlendirilen bir husus; Trk kadnnn durumunun Atatrk tarafndan Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla gndemine ald bir konu olmaddr. Zira 1916 ylnn Kasm aynda, Dou Cephesinde, Kolordu Komutan Mustafa Kemal Paa Kurmay Bakanna verdii alma konusunu anlarnda u ekilde belirtir: 89 saat sonraya kadar Erkn- Harp Reisiyle (Kurmay Bakan) tesettrn lav ve hayat- itimaiyemizin slah hakknda sohbet: Muktedir ve hayata vakf valide yetitirmek, Kadnlara serbestsini vermek, Kadnlarla mareket-i umumiye, erkeklerin ahlkiyat, efkr, hissiyat

23

zerine messirdir. Celb-i muhabbet-i mtekabile temeyyl- fitrsi (Takran, 1973:75). Harbin etin koullarnda bile Yce Atatrkn zihnini bu denli kadnlarmzn sorunlaryla megul etmesi gelecee dnk nemli bir projenin balangcdr. Kadn, bir toplumun, bir milletin temel elerinden birisidir. O, toplumun iinde, binlerce yl geriden gelen bir yaamn tarihini tar. Trk kadn, gemi yzyllardan, yaadmz aa kadar, Trk toplumu iin bu grevleri baaryla yaparak gelmitir. Her toplumda olduu gibi Trk kadnnn da ada kimliine sahip olmas mitolojik adan gnmze dein yaanan gelimeler sonucunda gereklemitir. Gnmzn dnyasnda her geen gn daha iddetli esen kresel rzgrlar giderek dnya kadnlar arasndaki belirgin farklar azaltma yolunda olsa da, Trk kadnnn kimlik yaps ett edilirken gemiinin ve tarihsel dnemler ierisinde sosyal hayatn belirgin ekilde farkllk arz etmesi nedeniyle dier toplumlardan ayr bir sistematie tabi olmas gerektii gz nnde bulundurulmaldr. Trk kadnnn tarihsel adan geirdii evreler dikkate alndnda; slamiyetten nceki Trk devletlerinde kadnn toplumda saygn bir konumu olduu, sosyal hayatta ve ekonomide erkekle yan yana, eit bir durumda bulunduu grlmektedir. Eski Trk toplumlarnda kadn, erkek ile eit hak ve zgrlklere sahiptir. Devlet bakanl bile erkein tekelinde deildir. rnein Orta Asya Hun mparatorluunda hatun, hakan ile birlikte devleti temsil etmitir. Kanun hkmndeki Emirnameler her ikisi tarafndan imza altna alnmadan yrrle konulmamtr (Takran, 1973:13). Devletleraras ilikiler incelendiinde; Eli kabul trenlerinde hakan ile hatun beraber bulunurlar ve savan ynetiminden sorumlu olan Harp Konseyinde hatun da yedir. Eski Trk topluluunda hr olan ve Asya Hunlarndan beri ata binip ok att, top oynama, gre gibi ar spor yapt, savalara katld tespit edilen, namus ve iffetine dknl yabanc kaynaklarda bilhassa belirtilen Trk Kadn itibar sahibi olup, muharebede dman eline gemesi byk zillet saylrd (Kafesolu, 1991:216217). Trk kadnnn slamiyete geiinden sonraki statsn anlamak iin phesiz en temel kaynak Kurandr. Bundan sonra da Hadisler gelir. Bilinen hadislerden olan Cennet

24

analarn aya altndadr sz, slam Dininin Ana ve dolaysyla Kadn konusunda ne yce bir anlaya sahip olduunu yeterince anlatmaktadr. nk Cennet, Tanr tarafndan inananlara verilecek en byk ltuftur. Gerek boanma ve miras gibi aile ii hukuk konularnda ve gerek ise gndelik hayatta eski Trk yaantsyla byk bir paralellik arz eden Mslmanla gei sonrasnda yava yava Arap, ran ve Bizans kltrnn etkileri hissedilmeye balar. Bununla birlikte kadnn toplumdaki konumunun da deiime uramas kanlmazdr. Seluklu dneminde eski Trk geleneklerinin etkisiyle kadn toplumdaki ve ailedeki saygn durumunu ve erkekle eit roln byk lde korumutur. Seluklu kadnlar hem aile iinde sz sahibi olup hem de devlet ilerinde rol oynamaktadr. Ayn ekilde Osmanl devletinin de ilk yllarnda eski Trk gelenekleri geerliliini korumutur. Buna rnek olarak Orhan Gazinin einin Cengiz Han dneminin Hatunlarna benzer bir konumdayd. Sultann ei eli kabulnde bulunur, misafir arlard. Anadoluda ve Trklerin youn yaad blgelerde eski yaama biimi devam ederken, zellikle stanbul ve Bursa gibi merkezi kentlerde kadnlarn yzleri kapal deildi. mparatorluun glenmeye balad devirlerde ise kadnn toplum hayatndan uzaklatrlarak hak ve zgrlklerinin kstland grlr. 1839 ylnda Glhanede ilan edilen Tanzimat Ferman ile Osmanl mparatorluu iin yeni bir dnem balam, bunun sonucunda birok alanda gelimeler kaydedilmi ve demokrasiye yneli ba gstermitir. Bu dnemde, kadn haklarnda da bir canlanma hissedilir. Tanzimat fermannda kadna ve toplumdaki yerine ilikin dorudan hkm getiren bir madde yoktur. Ancak dolayl yoldan kadnn yaantsna etki eder. rnein; yeni yrrle konulan arazi kanununda, len babann mlknden kz evlada da pay verilmeye balanr. Kleliin kaldrlmas ile cariyelik sistemi yok olur. Kz ocuklar iin okullar alr. Kadnlara ynelik sokaa kma yasa yava yava kaybolur. Yine bu dnemde edebiyat, gazetecilik, fikir hareketleri ve sosyal dayanma gibi birok alanda ilk saylabilecek nemli hamleler grlr. Merutiyetin ilann mteakip, Tanzimat ile balayan kadn odakl aydnlanma hareketi ivme kazanmtr. Eitim ve retime verilen nem artm ve kadnlarn okur-yazarlk

25

oran ykselmitir. 1913 ylna gelindiinde ilk kz lisesi stanbulda nas Sultanisi (bugnk stanbul Kz Lisesi) adyla alr. Dier yandan bilhassa, 2. Merutiyetin ilnndan sonra kadn konusunda fikir hareketleri hzlanr. Kadn gazete ve dergileri artar. 1908de Mehasin, 1912de Kadn Bahesi, 1914de Kadnlar Dnyas, 1913de Kadn Duygusu ve Kadn lemi, 1918de Kadn Hayat yayna balar. Artk bizzat kadnn sesi duyulmaya balamtr. Namk Kemal, inasi ve Ali Suavi gibi fikir adamlar da kadnn yannda olduklarn beyan ederler (Gksel, 1993:137). Bu dnemde kadnlarmz asndan dier bir nemli kazanm da 1914de stanbul Darlfnununa ek olarak nas Darlfnunu adyla alan Kz Teknik Yksek retmen Okuludur. 1921de kz rencilerin Fen ve Edebiyat Fakltelerimizde erkek snflarna girmeleriyle eitim tarihimizde ilk olarak Karma retim balam olur. Bunda, kzlarmzn cretli ve cesur davranlar etkili olmutur. Ksa sre sonra Hukuk ve Tp Faklteleri de Karma Eitime geerler. Halide Edip, 2. Merutiyet sonras Teali- Nisvan (Kadnlar Ykseltme) Derneini kurarak dnemin ilk kadn lideri unvann elde etmitir. Halide Edipin iindeki mcadele azmi, onu daha sonra, Mustafa Kemalin yannda ilk kadn onba olarak savaa srkler. Bahse konu dnem hukuki deimeler asndan ele alndnda, artk hkmn yitirmi olan eski kanunlarda kadnlarmzn lehine ilk deiikliklerin yapldn grlmektedir. 1917de kartlan Aile Hukuku Kararnamesi ile eski hukuka bal kalmakla birlikte evlilikte devlet izni hkm getirilir. kinci kadnla evlenme iin birinci ein rzasnn alnmas art getirilir. Dnemin son yllarnda fikir hayatnda kadnn cemiyette hak ettii yeri almasna ilikin dnceler daha n plandadr. Trk kadnnn yetime ve haklar konusunda Ziya Gkalp ve ncs olduu Trkler Grubu ile Mehmet Akif adeta bayraktarlk vazifesi ifa etmilerdir. Grld zere, kadn sorunu Cumhuriyet ncesi Trkiyede kamuoyu zihinlerini uzunca yllar megul etmi, yakc bir sosyal sorun olmutur. Kadnn haklarndan yoksunluunun toplumun sosyal geliimine etkilerini derinden kavram birok byk

26

fikir adamlar Trk kadnnn zgrlemesi ve haklarna kavumasndan, aktif olarak toplum faaliyetlerine katlmasnn salanmasndan yana olmulardr. Osmanl mparatorluunun son dneminde, zellikle Osmanl toplumunda Tanzimatla balayan batllama hareketlerinden itibaren Trk kadnnn toplumsal ve hukuki statsn deitirmek, kadn hak ve zgrlklerini erkee eit bir duruma getirmek zere yaplan giriimlerin kadn haklar asndan baz deiikliklere yol at biliniyor. Ne var ki, slam dininin koruyucu kaytlarna ramen, bunun tamamen Osmanl mparatorluu devrinde saland sylenemez. Temelini, kadnn toplum hayatnn btn sahalarnda erkee eit haklara sahip bir vatanda durumuna getirilmesinin oluturduu kadn sorununun zlmesi, cumhuriyetin ilanndan sonra Trkiyede adalama yolunda giriilen kuvvetli mcadele sayesinde mmkn olmutur. Ulu nder Atatrkn daha o zamandan, bugnn ada normlarna uygun kendisine zg bir kadn anlayna sahip olduu grlmektedir. Atatrk kadn serbestliinin, onun sosyal ve siyasal enerjisinden tam bir ekilde yararlanlmasnn, kadnlarn lke meselelerinin zmne yakndan katlmasnn kesin ve devaml taraftar idi. Yeni Trkiyenin kurucusu bir toplumda kadn ve erkein ayn ama dorultusunda, eit haklarla yrmedikleri takdirde muasr medeniyetler seviyesinin asla yakalanamayacan ok iyi kavram bir liderdi. 1923 yl Mart aynda u grlerini bildiriyordu: Bizim toplumumuzun baar gstermemesinin sebebi kadnlarmza kar gsterdiimiz ilgisizlik ve kusurdan domaktadr. Daha endiesiz ve korkusuzca, daha drst olarak yryeceimiz yol vardr. Byk Trk kadnn almanzda ortak yapmak, hayatmz onunla birlikte yrtmek, Trk kadnn ilmi, ahlaki, sosyal, ekonomik hayatta erkein orta, arkada, yardmcs ve koruyucusu yapmak yoludur. Topyekn Savata kadnla erkek eittir. (19191922)de bu doktrini uygulayan ilk asker, ilk lider bizdendir. Atatrkn yaam boyunca vd Trk kadnnn istikll Savanda yaptklar ve Trk Silahl Kuvvetlerindeki hizmeti, elindeki silahla gnll olarak dverek, kan dkerek, ehitler vererek, analk grevlerinin yannda bu koullar iinde baarmtr. Cephe gerisindeki btn cephane, yaral ve hastalarn, btn ikmal maddelerinin tanmasnda, Trk kadnnn srtna ve kansna yklediini grlr. Dier taraftan elinde silah, cephelerde pek ok kadnmz, lm-kalm sava

27

vermilerdir. Trkiye Byk Millet Meclisi tutanaklarnda, stikll Madalyas ve Tugeneral rtbesi verilmesi teklif edilen Nezahat adl bir kz vardr. Atatrk, Mill Eitim derken kz ve erkek ocuunu hi ayr dnmez, btn tahsil derecelerinde eitimlerinin eit olmasn ister. Atatrkn kadnn eitim ve retimi konusunda konumalarnda drt esas zerinde durduunu grrz: Kadn-erkek retim ve eitimi eit olmaldr. Kadnn en nemli grevi Kadnlktr. Kadn toplum hayatnn her yerinde yer almaldr. Kadn, analk hizmetini ve toplumdaki grevini iyi yapabilmek iin ok

bilgili ve faziletli olmaldr. Kadnlarmz, stikll Savanda yalnz askerlikle ilgili konularla ilgilenmemilerdir. Kadnlarmz Bat lkelerinden evvel elde ettikleri haklar iin de mcadele etmilerdir. 15 Mays 1919da, Yunanllarn zmire asker karmas zerine, stanbulda yaplan mitinglere de ayn heyecanla katlmlardr. Bunlardan, 19 Mays 1919daki Sultan Ahmet Mitingi pek nldr.50.000 Trke (Halide Edip) hitap eder. Onu (Meliha) adl gen kz izler. Anadolu Kadnlar Mdafaa- Vatan Cemiyeti Erzurum ve Sivas Kongrelerine paralel destekleyici almalar yaparlar. Kadnlarmzn Seme, Seilme Haklarnda ilk defa 1926da Trabzon Trk Ocanda Sreyya Hulusi isimli hanm, konuur. O tarihten bu yana, Trk kadnna verilen seme ve seilme hakkna gre millet meclisine girenlerin adedi unlardr: rnein; 1935 seiminde (18) milletvekili kadnmz vardr. Bu rakamlar, 1939da (15), 1943de (16), 1946da (9), 1950de (3)tr. Kurucu mecliste (4), 1961de (3), 1965de (8), 1969da (5), 1981de Danma Meclisinde (4), 1983te (12), kadnmz vard. Bu rakamlardan da anlalmaktadr ki parlamentomuza katlan kadn says ok yetersizdir (Gksel, 1993:168). Aile hukuku ve evlilik messesi, Atatrkn batan beri eline ald bir konudur. Daima kar-koca arasnda eit artlar ister. Yeni ve Trk Medeni Kanununda buna dikkat eder.

28

Atatrk dneminde Trk kadn her meslekte vardr. Onun ok sevdii manevi kz Sabiha Gkene havaclk eitimi verilir. Kendisi dnyann ilk kadn sava pilotu olur. Trk kz, ilk kez dzenlenen Gzellik Yarmalarnda dnyaca nlenir. Keriman Halisin Dnya Gzeli olmasnn arkasnda Atatrk vardr. Toplum hayatnn her dneminde aktif fonksiyonu olan Trk Kadn, savata, barta, gte, ocuk yetitirmede ve i ortamnda her zaman nemli fonksiyon stlenmi ve sz sahibi olmutur. Kadnlarmz; stikll Savanda yalnz askerlikle ilgili konularla ilgilenmemiler, Bat lkelerinden evvel elde ettikleri haklar iin de, mcadele etmilerdir. Byk Atatrkn reformlar ile kadnlarmz seme ve seilme hakkn elde etmi, eitim ve retim alannda kadnn durumu dzenlenmi, kadn-erkek eitliini getiren Medeni Kanun pek ok lkeden nce gerekletirilmi ve birok konuda kadn haklar gzetilecek ekilde dzenlemeler yaplmtr. 1.6. Kimlik nasnda (Milli) Eitimin Rol Eitim, yzyllarca sadece pedagojik anlamda kullanlmtr. Eitim ancak son yzylda, belki de son elli ylda sosyal, siyasal ve ekonomik ynlerden de ele alnmtr. Btn toplumlarda eitimin deimeyen genel fonksiyonlar mevcuttur. Eitim dendiinde, birey zerine yaplan ve gelime gerektiren her eit eylem akla gelebilir. Yani bireyin hem kiisel, hem de sosyal geliimi sz konusudur. Bu dorultuda birey, bir btn olarak ele alnmal, bireyin kendisi ve toplumu iin en uygun ekilde tm gelimeleri dikkate alnmaldr. Eitim kelimesi terbiye kelimesinin karl olup, emek ve eilmek fiillerinden tremitir. Eitim; yetikinlerin, sosyal hayata hazr olmayan nesillere uyguladklar bir etki faaliyetidir ve amac bireyi ait olduu kresel topluma ve yakn evresine uyumlu olmaya hazrlamaktr. Eitim, kiinin sosyal kabiliyetinin ve elverili bir seviyede ferdi gelimesinin salanmas iin seilmi, kontroll bir evreyi (aile, okul vs) iine alan sosyal bir sretir (Tezcan, 1976:2).

29

Eitim, bireyin davranlarnda kendi deneyimleri vastasyla, hedeflenen deimeleri meydana getirme sreci olduu iin; girdi ve ktlar asndan arlkl olarak kltreldir. Yani kltr insann rndr. etkileerek kltrn retir. Eitim gelecee dnk bir olgunlama faaliyetidir. Toplum kendine nasl bir yn vermek istiyorsa, bunu gerekletirmek iin eitim-retime ynelmek zorundadr. Zira eitimde hakiki bir deime, bir yn verme sz konusudur. Toplumda gelime ve yenilemeyi salayan eitim, bylece toplumun bekasn emniyet altna almaktadr (Gnay, 1992:25). Eitimde bireyin doutan sahip olduu yeteneklerinin ve evre faktrnn nemli bir rol sz konusudur. evre dendiinde, ilk nce sosyal ve kltrel evre akla gelir. Aslnda eitin insan toplumunda gerekleen sosyal bir olgu olduundan eitim iin toplum esastr. Eitim toplum hayat iindeki bir gerektir. Toplum olmadan eitim de mmkn olmaz. te yandan, iinde menfaat balantlar bulunan ve ayn gayeye odaklanm insanlar topluluu olan toplumu, nesillerin deimesine ramen ayakta tutan ve devamn salayan ise eitimdir. Eitimin toplumsal ve kltrel gelimede byk pay vardr. yle ise, toplum hayatnn tabii ve zaruri bir neticesi olan eitim, sosyal bir fonksiyondur. Yaznn bulunmas, eitimin gelimesine, kurumlamasna, bir gelenek ve deerlerle donanmasna imkn salamtr. Geleneksel ve klasik kltrlere ve toplumlara bakldnda, eitimin giderek tekilatland ve bylece okul dediimiz, sosyal grup ierisindeki eitim faaliyetlerinin dzenli bir ekilde yrtld kurulularn ortaya kt grlmektedir. Bu durum eitim faaliyetlerinde bir ak da beraberinde getirmi ve bu yolla toplumun inanlar, normlar, deerleri, rf ve adetlerini sonraki nesillere daha etkili bir ekilde aktarmak mmkn olmutur. lk alarda ve topluluklarda eitimde esas, fertten ok toplumun hayat ve varlnn idamesi olduu halde, zamanla giderek ferde ynelik bir eitim anlay olumutur. Eski Yunan ve Roma sitelerinde eitim ferdi, kr krne siyasi otoriteye tabi klma amacndayd. Ortaada dini bir karaktere sahipti. Rnesansla birlikte laik bir zellik kazand. Dini, siyasi, iktisadi ve askeri kurulu ve topluluklar kendilerine has eitim sistemleri gelitirmilerdir. Nihayet modern toplumlarda eitim, teknolojinin gelimesi, sanayileme ve ehirleme nsan, sosyal ve kltrel evresiyle

30

hareketlerine paralel olarak, faaliyeti bakmndan ok hzl bir arta sahne olmutur. Eitimle ilgili kurulular ok artm, eitim ve retim byk bir yaygnlk ve etkinlik kazanm, bir eitim teknolojisi ve hatta ekonomisi domu, nihayet eitim bilimsel bir hviyet kazanmtr (Gnay, 1992:35). Eitimi sosyal bir sistem olarak idrak etmek, gayet doal olmakla beraber, ayn zamanda onu bir sosyal olu olarak da ele almak uygun olur. Toplum bir karlkl etkitepkiler btn ise bu btn ierisinde eitim nemli bir rol oynar. Gerekten de toplum fertlerinin eitim durumu, onun sosyal, kltrel, ekonomik, politik, dini ve hukuki hayatn etkiler (Gnay, 1992:36). Eitimin sosyal fonksiyonlar ak ve gizli olarak ikiye ayrlmaktadr. Eitimin ak fonksiyonlar, toplumun kltr mirasnn birikimi ve aktarlmas, ocuun sosyalletirilmesi, yeniliki ve deimeyi salayc elemanlar olmas vs; gizli fonksiyonlar ise stat kazandrma, isizlii nleme vs. eklindedir (Tezcan, 1976). Eitim ile kltr arasnda ok sk mnasebet olmas nedeniyle bir miktar kltr kavramna yer vermek gerekecektir. Kltr kavram, sosyolojideki en nemli kavramlardan biridir. Kltr bir toplumun yeleri ya da bir toplum iindeki gruplarn yaam biimlerine gndermede bulunur. Sanat, edebiyat ve resmi de ierir; fakat kapsam ok daha genitir. rnein insanlarn nasl giyindikleri, treleri alma kalplar ve dinsel trenleri, dier kltrel unsurlardr (Giddens, 2000:43). Yz akn tanm olan kltr ilk olarak ngiliz antropologu Tylorun tarif ettii bilinmektedir. Taylor kltr -bilgi, inan, sanat, ahlak, hukuk, rf ve adetlerden ve insann toplumun bir yesi olarak elde ettii btn yeteneklerden olumu karmak bir btn- eklinde tanmlamtr (Gnay, 1992:62). Kltrle ilgili nemli bir husus; onun eitli i ve d faktrlerin etkisiyle deimesidir. Bir kltrn davran modelleri veya tipleri eitli sebeplerle bakalar. ki veya daha ok kltr birbirleriyle temasa geldii zaman doan deimelere -kltrleme- denir. Kltr, toplumda sosyal dayanmann temelini oluturur, sosyal kiiliin olumasnda hkim faktrdr ve sosyal yapnn bir kopyasn verir. Kltrn saklanmas sosyal bir sretir. Kltr, renme yoluyla bir geitir, ayn zamanda gelenekler yoluyla da varln srdrr. Bu bakmdan kltr ferdin toplumda renme sreciyle kazanm

31

olduu davran biimleri eklinde de tanmlamamz mmkndr. Eitim- kltr mnasebetleri asndan eitimin temel fonksiyonlarndan biri kltrel deerleri ve sosyal davran modellerini genlere aktarmaktr (Gnay, 1992). Eitim vastasyla bilgi haricinde kltr nakli de yaplmaktadr. Kltr naklinde rgn ve yaygn eitimden faydalanlmas, cemiyete ait kltrn eitim andaki nesillere aktarlmas amacn tamaktadr. Bu sre ierisinde kltr korunduu ve gen nesillere aktarld oranda, sosyal gelime iinde yeni kltr unsurlar da milli kltre eklemlenecektir. Milli eitim milli kltrn gerektirdii dorultuda yaplmaldr. Trk milli kltr de, milli eitimden soyutlanamaz. Ziya Gkalpa gre, eitimin amac milli kltr toplum katlarna alamak suretiyle dilde ve dncede uyumlu bir birlik meydana getirmektir. Milli eitim politikas bu misyon etrafnda oluacaktr. nk toplum yapmz mmetten millete gemek zorundayd. Bat uygarl Reform ve Rnesans hareketleriyle 300400 yl nce milli kimliklerini kazanmlardr (Trkdoan, 1995:15). Milli kltrn sonraki nesillere aktarlmas okul vastasyla gerekletirilir. Milli devletlerinin yaratlmasnda en nemli paye, onun idamesini ve gelimesini salayan eitim ordusuna aittir. Bir milletin okullar, milli kltr aktarmakta yetersiz kalyor ise o milletin milli birlii ve gc zayflamaya mahkmdur. Medeniyetler ve kltrler aras bir takm alveriler kanlmaz olmakla birlikte; milli kltrn yerine yabanc bir kltrn ikame edilmesi, bir milletin yok olmasna yol aar. Gnmzde baz lkeler, bir taraftan kendi kltrn korumaya alrken dier taraftan da baka milletlerin bireyleri zerinde kendi kltrlerini eitli yollarla empoze etme gayreti ierisindedirler. Kendi kltrne nem vermeyen lkeler, bu d mihraklarn kolaylkla etkisi altna girmekte, bu lkelerin kalknmalar ve uluslar aras platformda sz sahibi olabilmeleri imknszlamaktadr. Devlet, vatan, kltr, tarih ve lk birlii evresinde btnleen bireylerin meydana getirdii sosyal grup ekilleri olan milletler, ahslarn eitiminde nemli bir role sahiptir. Her birey bir millete mensup olup, o milletin kltr ierisinde sosyalleerek ve milli kltr ile btnleerek ahsiyetini kazanabilir. Bu kltrel btnlemeyi kendi mensuplarna salama baarsn gsteremeyen milletler, milli birlik ve beraberliklerini

32

yrtemeyecekler ve sosyal zlme veya bir takm toplumsal sorunlar ile mcadele etmek zorunda kalacaktr. Bir milletin kltrel birliinin salanmas ncelikle eitimretim meselesidir. Geleneksel toplumda eitim belli saydaki insanlara hitap ederken, modern dnyada eitim-retim byk bir yaygnlk ve gelime kaydetmi bulunmaktadr. nsan, hayatnn nemli bir ksmn eitime ayrmak zorunda kalm, okuma-yazma bilenlerin oran sratle artm, okul says byk bir art gstermi, eitim retim programlar ve metotlar nemli devrim ve reformlara tabi olmu, devletin en nemli grevlerinden biri eitim ve retimi dzenlemek, hem milli ve genel kltr ve hem de mesleki retim vastasyla vatandalarn eitmek olmutur (Gnay, 1992:79). Geleneksel toplumlarda eitim temelde dini esaslara dayanmaktayd. Modern toplumda ise, eitim laik bir zellik arz etmektedir. stelik modern dnyada kitle haberleme arac olarak adlandrlan basn, radyo, televizyon gibi iletiim aralarnn gelimesi ve yaygnlamas, televizyonun tekilatl eitim ierisinde bile nemli bir eitim unsuru olarak yer almas, gerek yaygn ve gerekse rgn eitimin geleneksel toplumlardakinden ok daha etkili bir ekilde dzenlenmesine imkn vermitir (Gnay, 1992:80). Eitim farkl dnemlerde, karakteristikleri ynyle birbirinden farkl zellikler gsterse de, Trk toplumu iinde eitim konusu her zaman iin nemini korumutur. Daha ncesinde ( slamiyetin douundan nce ve sonra) eitim hususunda byk apta faaliyetler gerekletiren Trkler, 17. yy.dan sonra dnya artlarnn deimesi ve geleneksel eitim-retim kurumlarnn bu deiikliklere uyum salayamamalar zerine Tanzimattan itibaren Maarif eitimi modernletirmek temeli zere olarak eitli reform faaliyetlerine girimitir. hareketlerinin sayabileceimiz

ilkretimin ilk uygulamalarna 2. Mahmut devrinde balanm ve daha sonra da 1869daki Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile 1913te karlan Tedrisati ptidadiye Kanunu gibi dzenlemelerle ilkretim tamamen ekillendirilmeye allmtr. 1922 ylnda memleket iin lm kalm mcadelelerinin verildii savalar srerken, Bakomutan Mustafa Kemal Atatrk, byle bir dzende bile Maarif Kongresi dzenlemek ve kongreye bizzat katlmaktan geri durmam; bu suretle eitim konusunun hayati nemini ortaya koymutur. Ancak henz geri kalmlktan

33

kurtulamam ve kalknmakta olan toplumumuzda, temelleri Osmanlnn son dneminde atlm olan eitimi modernletirme hareketleri, o dnemde bocalama ve tartma abalarndan ileriye gitmemi ve Cumhuriyet Dnemine zm bekleyen birok sorunlarla girilmitir. artlar byle iken, bir Milli Eitim reformu zorunluluk arz ediyordu. Ancak, Milli Eitim reformunu istemek yetmiyor, yapmak gerekiyordu. Kaynak yoksa maliyeyi; gelir yoksa ekonomiyi; yasalar yeterli deilse hukuku yenilemek, btn bunlar iin gerekli btn reformlar yapmak, toplumu yeni batan yaratmak gerekiyordu (Gven, 2003:38). Cumhuriyetin ilan, nceki dneme oranla eitim-retim konusunda daha byk hamlelerin balangcnn iareti olmutur. Gerekten de milli eitim ileri Cumhuriyetin ilanndan sonraki faaliyetler arasnda ilk sraya yerlemiti. Cumhuriyet Dnemi Trkiyesinde hem yetikin, kitle veya halk eitimi diye isimlendirilen yaygn eitim, hem de resmi okul retimi diye isimlendirilebilecek olan rgn eitim alanlarnda ok nemli atlmlar gerekletirilmitir. Netice olarak Cumhuriyetle birlikte Trkiyemizde modern ve laik eitim kesin ekilde yerleme yolunu tutmutur. nk ada ulus olmak iin, Atatrkn dncesine gre, Ata yadigr cemaat kltrn ap laik ve milli bir kltr yaratmak arttr ve kltr yaratmak -tpk insan yetitirmek gibi- eitim srecine baldr. Ayrca Atatrk, eitim srecinin yalnz okullarda yaplan retime braklmayacan grecek kadar gerekidir. Bu yzden, beri yanda, kltrel ierii eitli kaynaklardan besleyip zenginletirmeye; te yanda, eitim srecini kkten yeniletirmeye, kltrn taycs ve eitim arac olan dili Trkeletirmeye almtr (Gven, 2003). Atatrkn eitim politikasnn drt temel hedefi bulunmaktadr. Ulusal Eitim, Bilimsellik, Salkl Dnce, Frsat Eitlii(Blgeleraras dengesizliin giderilmesi) Atatrk ada bir ulusal toplum olarak var olabilmemiz ve gelimemizi srdrebilmek zere ulusal, demokratik ve laik bir eitim ve retimi temel koul olarak grmtr. lkede; Okuma-yazma bilmeyen tek yurtta braklmamas,

34

Erkek

ve

kz

ocuklarnn

ayn

surette

eitim

ve

retimden

yararlandrlmas, Kalknma savann gerektirdii teknik igc yetitirilmesi, Yurt sorunlarn anlayacak, anlatacak zmeye alacak ve kuaktan kuaa

yaatacak birey ve kurumlarn yaratlmas konular zerinde hassasiyetle durmutur. (Gke, 2004:144) Eitimin demokratikletirilmesi, dnya genelinde eitim kurumunun temel

prensiplerinden biri olarak kabul grmektedir. Cumhuriyetin

lanndan sonraki

dnemde lkemizde de bu dorultuda tm eitim ve kltr kurumlar Milli Eitim Bakanlna balanmtr. 1926 ylnda kurulan Bakanln temel amac; Trk ulusunu zgr dnce ortam iinde bilgi, sanat ve teknik ynnden ada uygarlk dzeyine ulatrmaktr. Trk ulusunun milli, ahlaki ve insani stn deerlerini gelitirmek ve onu ada uygarln yaratc bir yesi haline getirmektir. Milli Eitim Bakanlnn bu alanda balca grevleri unlardr: Okul andaki nfusu eitmek amacyla eitli okullar amak ve ynetmek, Korunmaya ve zel eitime muhta okuma andaki ocuklarla ilgili zel

koruma ve eitim ileri dzenlemek ve yrtmek, yapmak, Okuma a dndaki yurttalarn eitimi iin retim programlarn eitli okullarda okutulacak ders kitaplarn hazrlamak veya incelemek, her

derecedeki okullarn eitim ara ve gerelerini aratrma, planlama ve datm ilerini

dzenlemek ve halk eitimi almalarn ynetmek, Milli kltr kuvvetlendirmek ve yaymak, Her trl kltr ve sanat almalarna yn vermek, kltr alannda uluslar

aras ilikileri dzenlemek (Gke, 2004:152). MEB bahsini mteakip, tpk okul gibi askeri birliklerin de sosyolojik birer topluluk olduunu ve onlarn da nemli eitim hizmetleri grdklerini belirtmekte fayda

35

bulunmaktadr. Nitekim Trk Ordusu, Cumhuriyet Dneminde ciddi ve faydal halk eitim programlar gerekletirmitir. zellikle kapal evrelerden askerlik grevini ifa etmek zere askere gelmi bulunan genlerden okuma-yazma bilmeyenler iin oluturulan zel eitim birliklerinde temel eitim verilmekte ve ayrca askerlik dneminde renilen tamircilik, ofrlk vb. gibi meslekler aracl ile ordu-halk eitiminde byk mesafeler kat edilmektedir. lkemizde 1925 ylnda karlan bir kanun ile orduda erlere ziraatla ilgili eitim verilmesi kabul edilmiti. Gnmzde hibir meslei olmayan erler, askerlii sresince ald kurs ve eitimler sayesinde meslek renmi olarak terhis olmakta ve sivil hayata gemektedir. Ayrca ordumuz beden eitimi ynnden de toplumumuzun bireylerine salkl yaamn anahtarn vererek nemli katk salamaktadr. Cumhuriyet dneminde, eitim sistemimizde birlii ve btnl salamak amacyla Tevhid-i Tedrisat Yasas karlmt. Bu yasa ile eitim sistemimiz demokratikletirilmi ve laikletirilmiti (3 Mart 1924). lkemizde eitim, rgn eitim ve yaygn eitim etkili olarak srdrlmektedir. rgn eitim okul ncesi eitimden balayarak ilkretim, ortaretim ve yksekretim kurumlarndan oluur. Yaygn eitim ise yaam boyu eitimdir ve rgn eitim dnda kalan eitim faaliyetlerini kapsar. Cumhuriyet dnemi boyunca ilk ve ortaretimdeki okul ve retmen saylarnda nemli artlar yaanmtr. Halk eitimi alannda ise ordumuzun dikkate deer almalarna yukarda yer verilmiti. Bu alanda ayrca; eitmen kurslar, gezici ky kadn ve erkek kurslar, halk okuma odalar, Halk eitim merkezleri, vakflar, dernekler gibi teebbs ve faaliyetler lkemizde topluluk eitimi ile ilgili nemli atlmlar olarak gerekletirilmitir. Cumhuriyet dneminde yksekretim alannda da nemli gelimeler yaanmtr. Toplumun ihtiyalarn karlayamayan ve kendisini yenileyemeyen medrese retimine kar birlemeyi temsil etmek zere ilk olarak 1846 ylnda kurulan Darul Fnun, kendisinden beklenen gelimeyi bir trl gsteremediinden 1933 niversite reformu kapsamnda kapatlm ve yerine kurulan niversite ile yeniletirme hareketine balanmtr. stanbulda kurulan bu niversiteyi baka kurulan niversite ve yksek okullar takip etmi ve nitekim 1981 YK reformu erevesinde, Trkiyedeki tm yksek retim kurumlar, niversite ats altnda toplanmtr.

36

lkemizde Cumhuriyet dneminde eitim-retim alannda kaydedilen tm gelimelere ramen, halen eitli eitim-retim sorunlarmz bulunmaktadr. 2000 Nfus Saymna gre Trkiyede nfusun yzde 17,5i okuma yazma bilmemektedir. Yzde 6,4 ilkokulu bitirmeden hayata atlmtr. Bitirilen son retim kurumuna gre; yzde 47,77si ilkokul mezunu, yzde 8,23 ortaokul mezunu, yzde 12,55i lise mezunu ve yzde 7,8i yksekokul ya da faklte mezunudur. Baka bir deyile, her 100 kiiden 92si milli eitim sistemi iinde herhangi bir meslee hazrlanmadan hayata atlmtr. Dnyadaki hzl deiim ve ilerleme, rgn eitim kadar yaygn eitimi ve de uzlamay nemli klmaktadr. te yandan faklte yksekokul diplomas olanlarn ounluu da istemedikleri bir dalda eitim grm ve genellikle yapt eitimle ilgisi olmayan bir ite almak zorunda kalmaktadr (Gke, 2004:167). lkemizin, ileri derecede bir sanayilemeyi henz gerekletirememi olmas, mesleki ve teknik retim alannda zihniyet deiikliine olanak tanmamaktadr. Bu nedenle toplumumuzda, teknik hizmetler yerine klasik retim ve meslekler, en avantajl i sahalar olarak grlmektedir. Mesleki ve teknik retime arlk verilmeyii ve genel olarak retim sistemlerimizin rencileri, hayata hazrlamaktan ziyade ezbere dayal ve teorik karaktere sahip olmas nedeniyle niversite kapsnda ylma, daha iyi eitimciler yetitirmek, mezunlarn istihdam, snf mevcutlarnn azaltlmas gibi eitimle dorudan veya dolayl ilikisi olan birok mesele, salkl zm yollarna ihtiya duymaktadr. lkemizin, kaliteli insan gc ve aydn ihtiyacnn karlanmas ve eitim dzeyinin ykselmesi en nemli eitim meselelerindendir. Ayrca i ve meslek eitimi lkemizin halletmek mecburiyetinde olduu temel sorunlardan biridir. Sonu olarak; Atatrk Cumhuriyet dneminde eitime, Ziya Gkalpn grleri dorultusunda, mmetten millete gei ve milli kltr etrafnda milletleme srecini gerekletirme roln vermi ve bu rol erevesinde eitim programlar oluturulmutur. Ancak, Atatrkten sonraki dnemde Hmanizm akm ve GrekoLatin kltrne ynelmi olmas, eitimin kltrel kimlik kazanma roln aksamaya uratmtr. Daha sonralar da milli kltr ve milli eitim politikamzn ksr ideolojilerden ayrmasnda ve milli zellik kazanmasnda glkler yaanmtr. Bu nedenlerle milli eitim; kltrel kimlik sorununa kaynak tekil etmi olup, Trk kimlii oluturulmasnda yetersiz kalmtr.

37

BLM 2: OSMANLIDAN CUMHUR YETE GE DNEM

2.1. Dnemin Karakteristii ve Tarihsel Geliimi Tarihsel dnemleme asndan 2.Viyana Muhasaras sonras dnem olarak mtalaa ede geldiimiz, 17. yzyln sonu ile 18. yzyl balarnda Osmanl mparatorluu Avrupa ile scak atma halindeydi. Rusya ve Avusturya (bu asrda henz Alman mparatorluu adn tayor) hep mttefik olarak Osmanl ordularyla arpyordu. Osmanl askeri modernlemesi, bazen yenilgi, bazen direni ve bazen zaferle geri pskrterek Avusturya ve Rusyaya kar direnebiliyordu (Ortayl, 2002:37). Bu dnemde, askeri ve mlki erknn sahip olduu slahat fikirleri, Naima, Koi Bey ve Ktip elebiden farkl olarak, deien dnyay, zellikle de deien askeri teknolojiyi gzlemleyerek olumutur. 18391865 yllar arasndaki Tanzimatn pratii, bir eit yeninin mparatorlukta hayat bulduunu ortaya koymutu. Yeni Osmanl dncesinin iki ncs Namk Kemal ve Ziya Paa, Osmanl Devletinin ve toplumunun modern ada ayakta durabilmesinin formln iki ayr noktadan hareketle aratrmlardr. Ziya Paa pragmatist reel-politik olup uygulanabilir bir devlet reformu hedeflemektedir. Namk Kemal ise romantik olup yeni bir politikann genel ilkelerini teorik olarak tanmlamaya almtr. Yeni Osmanllarn yksek devlet personeliyle yakn ilikileri vard ve bunlarn hepsi devlet kurumlarnda yetimilerdi. Jn Trkler enerjilerini mparatorluun glenmesine ynlendirir ve bunun kurumlarn deitirilmesiyle gerekleeceini umarken, zamanla kimlik konusunun bu yolda karlaacaklar en nemli problem olduunu, Ermeni, Arap, Arnavut kavramlarnn ayr bir problem alan oluturduunu greceklerdi. lgin olan, Yeni Osmanllarn kimlik araylar sresince ayn gte bir tepki ile karlamam olduklaryd (Mardin, 2002:53). Hlbuki Yeni Osmanllarda, Osmanl-Trk- slam-Mslman kimlii etrafnda srekli gidip gelmeler mevcuttu. Tanzimat zihniyeti ile ilgili iki husus, zellikle dikkati ekmektedir. lk olarak, Osmanl/ slam modernlemesi, sosyoloji ve ekonomi perspektifinden uzak, siyaset arlkl bir proje olarak ortaya kyor. Siyasetin, ekonomiden teknolojiye her eyi kurmaya dzenlemeye muktedir olduu konusunda yaygn bir kabul var. kinci olarak,

38

bu dnem dncesi mevcut siyasi, sosyal ve ekonomik sreleri yakndan takip ederek, dorudan etkilenerek, onlarn ierisinde oluuyor. Dier bir ifadeyle, hayat (ya da sosyo-ekonomik sreler) dncenin nnde yer alyor; fikirleri deiime uratan yahut yeni teklifleri ekillendiren de Batdan esinlenilen fikirlerden ok Batdan adapte edilen messeseler (ve onlarn yol at sosyo-kltrel deime) olarak belirginleiyor. Bu hi phesiz Trk modernlemesinin paradokslarndan birisini oluturuyor: hayatla dnce (ya da sosyoloji ile ideoloji) arasndaki gerilim belki de Tanzimatn Cumhuriyete devrettii mirasn unsurlarndan biri olarak grlebilir (etinsaya, 2002:71). Modernleme hareketinin balangc olarak grlen 18. yzyln sonlar ile 19. yzyln ilk dnemi, memleket sorunlarn askeri bir yenilenme konusu olarak ele almaktayd. Ne de olsa her toplum, ncelikle, en hayati grd eksikleri kapatmak zere harekete geerdi. Bu yzden Osmanl modernlemesi, sadece bir askeri modernleme olarak balamt. Dolaysyla bizim bugn kullandmz anlamda bir modernleme projesi sz konusu deildi. Osmanl modernleme projesi, batan bir paket proje olarak tasarlanmad; aksine zamanla ve sre iinde, olaylarn ekillendirmesi ile dnce ve nerilerin birbiri zerine eklemlenmesi, bazlarnn alt sralara dmesi, bazlarnn gndeme gelmesi, tercih edilmesi, bazlarnn uygulanmas, fakat sonu alnamamas zerine terk edilmesi, bazlarnn hi uygulanma ans bulamamas zerine bina ederek, sonuta bir karm halinde ve kolayca yeniden tanmlanabilir zelliini hi yitirmeksizin olutu (Koak, 2002:73). mparatorluk bnyesinde yaayan farkl dinsel ve etnik gruplar tek bir Osmanl milleti olarak kabul eden ve bu unsurlar ortak imparatorluk ideali erevesinde birletirme yaklamna Osmanlclk denmektedir. Fakat 18391913 devresinde Osmanlclk dncesi, drt farkl aama halinde gelimitir: 1. 1830lardan 1875e sren dnemde arlkl olarak Bab- Alinin otoriter

merkeziyeti siyaseti, 2. 18681878 devresinde yeni Osmanl muhalefeti ve merutiyeti pragmatizm

erevesinde Osmanlclk yaklam,

39

3.

2. Abdlhamit mutlakyetine kar Jn Trk muhalefetinde grlen

Osmanlclk dncesi, 4. 2. Merutiyet dneminde Osmanlclk dncesi (Somel, 2002:88). ran, slm ve Mool devlet

Geleneksel Osmanl devlet anlay, Bizans,

geleneklerinden kklerini alan ideolojik bir sentezdi. slmi siyasal dncenin Osmanl siyaset anlayna yansmas, bilhassa hukuki yapda, devletin kimliinde ve toplumsal hayatta kendini ortaya koymutur. Kuruluundan itibaren Balkanlar ve Bizanstaki yaylma politikasn gaza ve cihat vurgularyla gerekletiren Osmanl Devleti, slmi bir kimlie sahipti. Bu kimlik, Osmanl Devletinin Suriye, Msr, Irak ve Hicaz gibi slmn uygarlk merkezlerini ve kutsal yerlerini kapsamas ve padiahn halifelik sfatn kazanmasyla glenmiti. Mslman ve gayrimslim ocuklarn ayn okulda ve bir arada eitim grmesi uygulamas Mithat Paa tarafndan alan slahhanelerde (sanayi mektepleri) balatlmtr. Bu deneyim stanbuldaki brokratlar asndan hayati nemde kabul edilmitir. Zira Osmanlcln hedeflerinden birisi olan farkl dinsel unsurlar arasnda yaknlk ve birliktelik duygularnn ve kltrnn oluturulmas yoluyla bir Osmanllk bilincinin oluturulmas ancak eitim araclyla olabilirdi (Somel, 2002:9899). 18391876 dnemi Osmanlc siyasetinin ana hedefi Mslman ve gayrimslim btn Osmanl tebaasnn devlete ve padiaha sadakat balarnn olumas ve zerinde yaanlan ortak topraa dayal bir yurtseverliin gelimesiydi. Fakat te yandan bu dnem Osmanlcl otoriter zellikler de iermekteydi (Mardin, 1996:27). 1876 Kanun-i Esasisine gre toplum cemaatlere ayrlmayacak, aksine bir tek Osmanl kategorisi altnda anlalacakt. Kanun-i Esaside slmi kimlik ve Osmanlcln getirdii hukuksal eitlik ile ok dinli tebaaya ynelik laik yaklam uzlatrma gayreti mevcuttur. Anayasaya gre devletin dini slmdr. Ayn zamanda devletin genel dzeninin bozulmamas kaydyla Osmanl topraklarnda yaayan dier dinlere mensup tm insanlar serbest bir ekilde ibadetlerini yapabilmekteydiler. Tanzimatn son zamanlar ve 1. Merutiyet dnemine ilikin Osmanlc tutuma sahip olanlar arasnda bir Osmanl Arnavut aydn olan emsettin Sami Beyi de grmekteyiz. 1. Merutiyet esnasnda meydana gelen kltrel tartmalarda, kendisi Arnavutluk

40

kltrnn gelitirilmesinin gerekliliini savunmaktayd. Arnavutlarn Slav ve Yunan nfuzu altna girmesini nleyebilmek iin kendi dillerinde eitimin serbest braklmas gerektii tezini ortaya koyuyordu. Ancak Arnavutlukun bamszlna kar kmaktayd. emseddin Sami Bey bu dnemde iki tr kimlik benimsiyordu: Birincisi kiinin geldii yre ve etnisitesi kaynakl alt kimlik, ikincisi Osmanl st kimlii. Yalnz emseddin Sami Beyin daha sonralar Osmanlc yaklamn brakt, Abdlhamit dneminde Arnavutluk milliyetiliini desteklemesinden anlalmaktadr. 1. Merutiyet denemesi Abdlhamit mutlakyetiyle birlikte son bulmutur. Bundan sonra entelektel dzeyde Osmanlclk tutumu daha ok Jn Trk muhalefeti dhilinde grlecektir. Her ne kadar Abdlhamit idaresi slma gerek sembol gerekse gndelik siyaset iinde byk lde nem vermise bile, dier taraftan 1839 Glhane Hatt ve 1856 Islahat Ferman erevesinde gayrimslimlere verilen eit haklar konusunda herhangi bir sapma sz konusu olmamtr. Bu anlamda Abdlhamit mutlakyetiliinin, uygulamada 18391875 dnemi otoriter merkeziyeti Osmanlclk siyasetinden ok da fazla ayrlmadn rahatlkla syleyebiliriz (Somel, 2002:107). Abdlhamit mutlakyetine kar ortaya kan muhalefet gruplarnn tamamna Jn Trk denmektedir. Jn Trkler Osmanl mparatorluunun geleceine ilikin ok farkl projeler retmilerdi. Jn Trk gruplar iki orta noktada buluuyorlard: birincisi; 1876 Kanun-i Esasisinin yeniden hayata geirilmesi, ikincisi ise; Merutiyeti Osmanlc yaklamlard. Osmanlclkla ilgili entelektel manada fikir reten Jn Trklere bakldnda Prens Sabahattin ve Abdullah Cevdet isimleri ile karlalmaktadr. Abdullah Cevdetin Osmanllk anlay, Namk Kemalinkine yakndr. Abdullah Cevdet, imparatorluk dhilinde bulunan farkl etnik kltrlerin korunmasndan yanadr. Osmanl birlii iindeki unsurlar arasnda gerek anlamda eitlik olmasn ve bu dorultuda her grubun kendi kltrn gelitirerek kimliini korumasn arzulamaktayd. Ancak farkl unsurlarn ortak dil olarak Trkeyi kullanmasna taraftard. nk Mslman hkmetleri arasnda en gelimi olan Osmanl hkmetiydi ve Mslmanlarn Trke renmeleri ok uygun olurdu. Dier taraftan Prens Sabahaddin, liberalizm ile Osmanlcl tutarl bir biimde sentezleyen bir entelektel olarak grlmektedir. 1908 ncesinde yurtdndaki Jn Trk nderlerinden biri olan Prens Sabahaddin Frederic Le Play toplumbilim okulu ve

41

bu okulun takipisi olan Edmond Demolins etkisiyle uygar toplumlar cemaate dayal ve bireye dayal olarak ikiye ayrmaktayd. Bu erevede bireysel mutluluk ve yaratclk ile toplumsal gelime esas olarak bireysel giriimcilie yer verilen ve yerinden ynetime imkn salayan toplumlarda gerekleebilirdi ki Le Play Okulu ve bu arada Prens Sabahaddin Anglosakson toplumlarn bu adan rnek olarak kabul ediyordu. Prens Sabahaddine gre Osmanl mparatorluunun geri kalml da bireycilik ve yerinden ynetim yerine merkeziyetilik ve bireyin geliimine olanak salanmamasnn nihai bir sonucuydu. Dolaysyla Osmanllarn kendilerini toparlamalar da bireye verilecek nem ve yerinden ynetim ilkeleriyle mmkn olabilecekti (Ttengil, 1954). Osmanl Devletinin Osmanllara ait olduu fikrini savunan Prens Sabahaddin, btn unsurlarn eitliini ve kardeliini vurgulamtr. Ayrca toplumsal model olarak savunduu yerinden ynetim anlaynn, etnik gruplara siyasi zerklik verilmesi anlam tamadn ve bunun idari bir anlam olduunu srekli olarak belirtmitir. 24 Temmuz 1908de 2. Merutiyetin ilan ile birlikte daha zgr bir ortam olutuundan, siyasi grler daha ak bir ekilde tartla gelmitir. Bu dnemde devleti devralan kadrolar ve sz sahibi olmay arzulayan muhalefetin nnde acilen zlmesi gereken birtakm sorunlar vard. Bunlardan bazlar Eitlik ve hrriyet kazanan imparatorluun farkl etnik cinsten kavimleri

arasnda birliin nasl salanaca; Aznlk karsnda ekonomik adan byk bir zaaf gsteren hkim milletin

kalknmasnn nasl gerekleecei; Devlet idaresinde, eitimde hangi metotlarn kullanlaca; Eski kanunlarla zme imkn olmayan milletleraras hukuk, ceza hukuku

vb. alanlarda tedvin edilen yeni hukukla dini hukukun nasl badatrlaca, yani medeni mahkemelerle eri mahkemelerin mnasebetinin ne olaca; Tanzimatn getirdii borlarla, kapitlasyonlar yk altndaki iktisadi

gelimenin nasl temin edilecei gibi, meselelerdi. Bu sorulara cevap vermek mmet sistemi zerine kurulmu ve cemaat blmlenmesini aamam bir imparatorluun, her eyden nce bir cinsten bir milletin kltrne

42

dayanm bir devlet haline getirilmesiyle mmknd ki, bu da gnlk siyasi ilerin ok zerinde ve o gnn hkim siyasi dncelerinin dnda kalmaktayd (lken, 1979:200). Ulusuluk bilinci, farkl etnik unsurlar arasnda yeermeye balamt ve 2. Merutiyetin ilerleyen yllarnda Osmanlclk siyaseti gcn yitirecekti. 2. Merutiyet dneminde Osmanlclk yaklam, Dou Anadolu ve Suriye gibi imparatorluun periferik blgelerinden gelerek Osmanl kltrel elitine dhil olan aydn ve yazar kesimi tarafndan savunulmutur. Bu dnemde, Trk ve Osmanlc aydnlar arasnda Osmanlclk dncesine ilikin hararetli tartmalar ortaya kmtr. Bu tartmalarda Osmanlc isimler olarak Sleyman Nazif Bey ve Mustafa Sat Bey ne kmlardr. Her ikisi de imparatorluun periferik blgelerindendir. Sleyman Nazif Bey kanlarn karmas neticesinde ayr bir Osmanl kan meydana geldii fikrini ortaya atarak ilgin bir rk Osmanlclk yapmtr. Bu noktada, uygarl ve imparatorluu meydana getiren unsurun, safkan deil, farkl kltr ve kanlarn karmnn rn bir sentez olduunu iddia etmektedir. Osmanlclk tartmasna ilikin belki de en gl rnei 1911de Mustafa Sat Bey ile Ziya Gkalp arasnda eitim meselesine dair giriilen tartmada bulmak mmkndr. Ziya Gkalp eitim politikalarnda sosyoloji biliminin esas alnmas gereini vurgulamaktayd. Zira ona gre eitimin ana gayesi bir kolektif unsur olarak toplumun ve dolaysyla da ulusun gelimesine katk salamak olmalyd. Burada Ziya Gkalp Emile Durkheimin kolektif bilince arlk veren sosyolojisini referans almaktayd. Sat Bey ise Ziya Gkalpa kar km ve eitimde sosyoloji yerine psikolojinin temel alnmas gerektiini savunmutur. nk Sat Beye gre eitimin ana gayesi, bireyin salkl gelimesi olmaldr (lken, 1979:183188). Bu tartma, toplumculuu esas alan Trklk ile bireycilii esas kabul eden Osmanlcln kar karya gelmesidir. 19081913 dnemi entelektel Osmanlclnda Osmanllk, imparatorluu bir arada tutabilecek bir st kimlik olarak ele alnmaktayd. Trklk gibi bu st kimlii bozabilecek akmlar Osmanlclar tarafndan imparatorluu paralayabilecek bir tehlike olarak alglandndan tr Osmanlclar genelde Trklere iddetle saldrmlardr. Bu dnem Osmanlclarnn savunduklar dier bir nokta, Trklerin dier yerel rklarla karmalar neticesinde yeni bir millet oluturmu olduklardr. Dolaysyla Osmanllar artk Trk deildir. Hatta kullandklar dil de Trkenin stnde olan Osmanlcadr.

43

Osmanllar kendilerine Trk demedikleri gibi dillerine de Trke dememektedirler (Somel, 2002:114). Yalnz Osmanlcln Trk dnce hayatna en nemli etkisi, 19. yzyln ilk yarsndan itibaren din ve rk fark gzetmeksizin herkesin yasa nnde eitlii ilkesini getirmesidir. 1856 Islahat Fermannda ilk kez resmi bir belgede vatanda kavram kullanlmtr. te yandan resmi ilemlerde dinsel kimliin artk dikkate alnmamas srecinin balamas laiklik konusunda atlan nemli admlar olarak dnlebilir. ttihat ve Terakki Partisi dendiinde Trk dnce hayatnda yerlemi yanl bir kabuln olduu gzden karlmamaldr. Bu yanl kabul, tarih boyunca sanki bir tek ttihat ve Terakki hareketi meydana geldiidir. Birinci ttihat ve Terakki hareketinin arkasnda Yeni Osmanllar vardr. Yeni Osmanllar mutlak monariye kar, Fransz Devriminin insan haklar temelli anayasa hareketinden etkilenen bir anayasaclk benimsemi olmann yan sra, yerli burjuvazinin nn aacak kontroll bir, iktisadi liberalizm ve bir Osmanl vatan fikrini de esas almtr. Yeni Osmanllar, 1877de 2. Abdlhamit tarafndan datldktan sonra, faaliyetlerini Avrupada ve gizli biimde yurtiinde srdrerek ttihat ve Terakki Cemiyetinin temelini oluturmutur. zellikle gizlice okunan Namk Kemalin, Ziya Paann eserleri ve Ali efkatinin Napoli, Cenevre ve Pariste kard stikbal gazetesi, Tbbiye, Mlkiye ve Harbiyede okuyan genler arasnda Abdlhamit kart havay beslemitir (Mardin, 1983:32). Devrimci havayla beslenen bu genler, srasyla nce ttihad- Osmanyi, sonra Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetini rgtlemilerdir. Kurulan bu birinci ttihat ve Terakkinin arln askerler oluturmaz. Birinci ttihat ve Terakki Cemiyetinin ikiye ayrlmasnn nedeni Osmanlclk deil, Ahmet Rza grubunun, milli iktisat ve merkeziyetilik savunuculuuna kar Prens Sabahaddin teebbs- ahsicilii ve ademi merkeziyetiliidir. kinci ttihat ve Terakki Cemiyeti olarak nitelediimiz oluum ise, en bata, birinci oluum ile organik ilikisi olmamas bakmndan ayrdr. kinci oluum, Abdlhamit idaresinden rahatsz asker ve kk memurlar entelektel nderlerden yoksun biimde kendiliinden giritikleri paramiliter bir rgtlenme olarak grlebilir. ttihat ve Terakki Cemiyeti adn tamas kendisini merutiyeti gelenee balama kaygsndan ileri gelmektedir. kinci ttihat ve Terakki Cemiyetinin nvesi, Talat Bey tarafndan 1906da Selanikte kurulan Osmanl

44

Hrriyet Cemiyetidir. Talat Beyin teklifi bir cemiyet kurmak ve oalnca stanbula gidip Abdlhamiti ldrmektir (Mentee, 1986). Altyaps Selanik ortamnda ekillenen subay-brokrat kaynakl kinci ttihat ve Terakki Cemiyeti, hemen hemen sadece entelektel bir hareketten ibaret saylabilecek Birinci ttihat ve Terakki Cemiyetinden, gerek yntem ve ideoloji, gerekse toplumsal taban bakmndan farkl bir hareket olarak olumutur. Cemiyete askeri kavramlar hakim olup ideolojisi Trk milliyetiliidir. Toplumsal taban, byk lde subaylardan ve orta kademe memurlardan olumutur. kinci ttihat ve Terakki Cemiyetinin ideolojik donanm, Alman dnce ve devlet anlaynn etkisi altnda gelimiti. kinci oluumu, birinci ttihat ve Terakki Cemiyetinin daha ok Fransz ve Anglosakson dncesinin etkisi altnda ekillenmi fikir ikliminden ayran en nemli faktr, oluumun ana aktrlerinin Alman etkisi altndaki askeri eitim kurumlarnda yetimi olmasdr. 1880den balayarak Osmanl ordusunda dzenli biimde Alman uzmanlar grev almaya balamt. 1885ten itibaren Almanyaya subay gnderilmeye baland (Aydn, 2002:126). 1908 htilalini yapan ve iktidar ele geiren, bu ikinci kuak ttihatlar olmutur. ttihat ve Terakki 19081909 yllarnda iktidar ele almam, ancak onu denetleyen mekanizma olmutur. 19091912 yllar arasnda da iktidar partisi olarak tanmlanmasna ramen hkmet olmamtr. Gerek anlamda iktidarn 1913te yapt darbe ile mutlaklatrmtr. Birinci Dnya Savann balangcndan sonuna kadar ttihat ve Terakki tek bana iktidardadr. 1918de cemiyet kendini feshetmitir. Kemalistler ve ittihatlar arasndaki en byk kopuu imparatorluktan ulus-devlete geite yaanan dnsel ereve deiikliinde aramak yanl olmaz. ttihatlarn devleti kurtarmak, ihya etmek arzular Birinci Dnya Sava sonunda fiilen sona ererken, Kemalist ynetim ulus-devlet inasna ynelmitir. Kemalizmi biimlendiren tartmalar, kurtulu sava srasnda siyasal rejim sorununa aranan cevaplarla ortaya kt. Kemalizm 1930larda kesin biimini kazanmakla beraber 1922den itibaren Ziya Gkalpn hars ve medeniyet ayrmndan beslenen topyekn ve dnsz bir modernleme ideolojisine sahiptir (nvar, 2002). Kemalist dnce ve pratie yakndan bakldnda, dinin milli kimlik ierisinden atlmad grlmektedir. Atatrkn kendisi de dini reddetmemitir. Ancak,

45

slmiyetin ierisine bir takm insanlar tarafndan kartrlan hurafelerle mcadele etmeyi hedeflemitir. Bundan dolay medrese retimine kar km ve herkesin dinini renme hakkna sahip olduunu ve bunun yerinin ise mektep olduunu belirtmitir. Atatrkn kar kt nemli bir husus da, yozlam ulema ve hac-hoca takmnn kiisel iktidara ball alkanlk haline getirip, dini kendi kiisel karlar iin kullanmalardr. Kemalist iktidar, laiklii reformlarn bir gerei olarak sunmutur. Hukukun seklarizasyonu, aile hayatnn dzenlenmesi, kamusal yaamn ekillendirilmesi esnasnda Kemalist elitin dayand Batllama, milliyetilerin muasr medeniyet seviyesine ulama arzusu ile paraleldir. Milliyetilik konusunda, ittihatlarn kendi kararszlk ideolojilerinin bir dayana olan milliyetilie kurtulu midi olarak sarldklarn, Kemalistlerin ise milliyetilii kendi modernleme ideolojilerinin asli unsuru saydklarn sylemek abartl olmaz. ktisadi akl konusunda benzer grndkleri noktalarda ise farkllk urada yatmaktadr: ttihat ve Terakki iin iktisadi hayatn Trkletirilmesi, yine devleti kurtarmak fikriyle balantl olarak, zerine ykselecekleri bir snfn var edilmesi gereine sk skya balyken, Kemalistler bizatihi ulus-devletin asli sahipleri olarak iktisada hem bir sosyal ina arac olarak bakmlar, hem de yalnz maliyenin deil piyasann da ulus devletin arzularna gre ekillenmesini istemilerdir (Sayar, 2000). Osmanl Trkleri, yeni yapsal oluumlar ve bu oluumlar kuatan yeni anlam dnyasnda, gizli dernekler, hayr kurumlar ve siyasi partilerin salad rgtlenme biimlerini kullanmak suretiyle milliyetilii hayata geirmilerdir. 20. yzyln balarnda toplumsal yap ile kurumsal yap arasndaki etkileim, Trk milliyetiliinin ynn belirlemitir. Milliyetilii douran dnce sistemi ile ilgilenen sosyal bilimciler arasnda ilk akla gelen isimler Anderson, Smith ve Gellnerdir. nn de ortak fikri; milliyetiliklerin yrngesini byk lde toplumsal kltr oluturur. Ernest Gellner nsanlarn ortak bir kltre ballklarn vurguladklar noktalarda ortaya kan milliyetiliklerde, esas olarak toplumsal homojenliin, ortak eitimden kaynaklanan deerlerin ve anonimliin ne ktn (Gellner, 1983:1) belirtir.

46

Anthony Smith, milliyetiliin toplumsal olarak ina edilme srecini incelerken, insan topluluklarn rka dair ortak efsanelerin, paylalm tarihsel anlarn, ortak bir kltrn, belli bir yerle kurulan duygusal ba ve dayanma duygusunun (Smith, 1986:245) ortaya kmasnda kullanlan kategori olan etnikliin belirleyiciliine vurgu yapar. Ayrca Smith; milliyetilii, topluluklarn hayali bir ulusal gemi yaratabilmek iin kullandklar bir siyasi efsane (Smith, 1987:13) olarak da tahlil eder. Benedict Anderson ise almasnda u genel fikri ortaya koymutur: Yeni yaratlm siyasi cemaat olan millet hem kapsad kitlelerin yaygnl asndan snrl, hem de kendi alan iinde kaytsz ve artsz bir hkmranla sahiptir (Anderson, 1983:13). Baz sosyal bilimciler milliyetiliin yaygnlamasna yardmc olan gizli rgtleri, siyasi partileri ve hayr kurumlarn incelemilerdir. Bu sosyal bilimcilerin aratrmalar; kltrel balam, rgtsel yap ve toplumsal yaplarn etkileim ierisinde milliyetiliin farkl eitlerini rettii ve birbirlerini tarihsel bir ereve iinde etkilediklerini ortaya koymaktadr. Bu noktada sorulmas gereken nemli soru, Trk milliyetiliinin ortaya kmasnda Osmanl sosyal yapsnn nasl bir etkisi olduudur. Osmanl sosyal yaps iersinde bireyin gc ve iktidar, padiahn devrettii yetkiliye balyd. Mslman olmak, Osmanl sosyal yapsnn en st kademesine ulamak iin gerekmekteydi. Bu tarz bir ayrm, Mslmanlar devletin hakim sosyal grubu haline getiriyordu. Osmanl aydnlar, yaylmac gler karsnda kmekte olan imparatorluu nasl ayakta tutabileceklerinin mcadelesini verirken milliyetilik ile tanmlard. Uzun yllardr, biriken sorunlara zm getirilememi olup, Batya ynelme balamt. Aydnlarn souma halindeki milli kltrlerine olan gvenleri sarslmt ve geleneksel deerlere dayal bir dirili iin gerekli gc bulamyorlard. Sorun sadece siyasi olmayp hayatn her alanndayd. Bu nedenle milliyetilik, toplumsal silkinme adna nemli bir g kaynan tekil ediyordu. Osmanl aydnlar 19.yzyln milliyetilik asr olduunu sklkla vurgulamaktaydlar. Milliyetilik, girdii toplumlar hayata kar yeni bir durua geirmekte, kltrel ve siyasal alanda yeni ynelilere ve oluumlara sokmaktayd. Hemen her toplum tarihsel srecinin bir dneminde bu akmla karlamakta ve her toplumda yansmalar farkl olmaktayd. Ancak, tm toplumlardaki ortak etkisi, milliyetiliin toplumlarda yeni bir dirilie yol atyd.

47

19. yzyln sonlarnda Osmanl devleti savata nemli siyasi atmalar ve ardndan gelen nfus hareketleri yaamaktayd. Burada, yaanan savalarn Trk milliyetilii zerinde ne gibi etkileri olduunu ele almak gerekir. Bir yandan resmi jn Trk ideolojisi olan Osmanlclk yerini gittike Pantrkizme brakrken, dier yandan da kltrel ve ekonomik alanda srdrlen Trkletirme politikalar imparatorluun drt bir yannda etkisini hissettirmeye balad. Bu srete arka arkaya gelen yenilgiler ve i ayaklanmalar ynetimdeki Mslman Trklerin ve ordunun gcn pekitirdi. Ayrca, Balkan savalar esnasnda ortaya kan dier bir sonu ta, eer Osmanl Devleti kendi btnln koruyamayacak ise, Avrupa devletlerinin bundan byle Osmanlnn toprak btnln korumaya niyetli olmad gereini (Ahmad, 1966:321). Nfus hareketlerine gelince, Osmanl mparatorluuna ilk Mslman Trk g dalgas, 1783te Rusya tarafndan ilhak edilen Krmdan ve hemen ardndan Volga-Ural blgesinden geldi. kinci dalga ise, gmenlerin ounluunu erkezlerin ve Trke konuan Nogaylarn oluturduu Kafkaslardan akt. Rusyann 1860larda Orta Asyaya ilerleyii ve Trkistandaki Trk hanlarnn yardm arlar, Osmanl Devletinde Trk kimliine olan hassasiyeti artrd. 1875te Kagara askeri bir yardm gnderildiyse de daha sonraki yardm arlarna cevap verilmedi. 1878den sonra Karadenizin kuzeyindeki blgelerden, Kubandan, Krmdan ve Kafkaslardan pek ok Mslman Osmanl Devletine g etti. Bu arada Rusyadaki Trk aydnlar da, Rusyadaki milliyeti akmlardan etkilenmi olanlar da dahil olmak zere, Osmanl Devletine g ettiler ve oluan Trk milliyetiliinde roller oynadlar (Kushner, 1998). Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristan tarafndan Osmanl topraklarnn zapt edilmesi de Anadoluya Trk ve Mslman nfusun g etmesine neden oldu (Ahmad, 1982:416). Rumeliye ve Anadoluya g eden kitlelerin toplam says iki milyonu buluyordu. Gmenlerin ou nce Trakyaya yerletiler, kendilerine toprak verildi ve ayn zamanda da alt yllk vergi ve askerlik muafiyeti tannd; 1857 sayl mlteci yasas uyarnca Anadoluya yerlemeleri durumunda bu muafiyet on iki yla karlyordu (Yapp, 1987:121). Osmanl Devleti ile Avrupa arasnda yaplan ticarette Avrupa devletleri ounlukla Osmanl aznlklaryla i yapmaya balamlard. Osmanl Trklerinin bu ynde seyreden ticaretten aznlklar kadar kazan elde edememeleri, ttihatlara gstermiti

48

aznlklarn ticari baarsna kar dmanlk olumasna neden olmutur. Bu durum, Trk milliyetiliinin geliimine hz veren sebeplerden biridir. Avrupada endstri devrimiyle ucuza imal edilen mallarn dolam ve Batnn zellikle Balkan lkelerinden ithal edilen hammaddelere rabet etmesi, 18. yzylda Avrupa iinde ve dnda ticari ilikilerin biimini deitirdi. Deien bu koullar Osmanl toplumundaki zirai ve ticari ilikileri dntrd ve uluslar aras pazar iin yaplan bir retim sistemi olutu. Bunun sonucu olarak, Osmanl Devleti retim ve ticaret zerindeki kontroln kaybetmeye balad (Yapp, 1987:59). Avrupal toplumlar, milliyetilik dncesini kendi gerekleri ve gelecek hakkndaki hayallerine gre alglayarak tanmlamaya ve kendilerine mal etmeye almlard. Avrupal glerin kendileriyle ticari iliki iinde olan Osmanl aznlklarn himaye etmeye balamas Osmanl Devletinin tebaas zerindeki kontroln olumsuz etkilemeye balad. Balangta bu himaye, konsolos yardmcs, tercman, ticari temsilci ve hizmete ilikin ilerde Batl glerin emrinde alan Osmanl aznlklaryla snrlyd. Ancak bu himaye zamanla binlerce kiiyi kapsar hale geldi. Osmanl vatandalk yasasnn kabul edildii 1869 senesine kadar giderek daha ok gayrimslim yabanc tabiiyetine geti (Ahmad, 1982:404). Toplumsal kutuplamay artran bir etken de Osmanlnn Avusturyallar ve Yunanllar aleyhine giritii ticaret boykotlardr. 1908de Avusturyann Bosna-Herseki ilhak etmesi ve 1909da Girit Rumlarnn Yunanistanla birleme karar almalar nedeniyle bu boykotlar balamtr. Balkan Savalar esnasnda stanbul Rumlarnn kendi aralarnda para toplamak suretiyle Osmanllara kar savaan Yunan donanmasna zrhl sava gemisi satn alnmasna katkda bulunmalar stanbuldaki Rum esnaftan alveri yaplmamas eklinde ayr bir boykot uygulanmasna yol at. Ayn ulusal snrlar ierisinde bulunan farkl milliyeti akmlarn ekonomik alandaki atmalarnn arpc bir rnei olarak bu boykot gsterilebilirdi. ttihatlar, bu boykotlar nedeniyle, yabanc yatrma ve hkimiyetine kar, milli bir iktisat ve gelimi Trk burjuvazisi ile direnilebilecei dncesine sahip olmulard. ttihat ve Terakki ynetimi bir yandan Balkanlardan akan yz binlerce gmeni iskn etmeye alrken, dier yandan da aznlklarn tekelindeki ilere bilinli olarak

49

Mslman Trkleri yerletirerek Trk burjuvazisi yaratma fikrini uygulamaya geirdi (Ahmad, 1982:414). Bu abalar neticesinde Trk milliyetiliinin ortaya k biraz daha hz kazand. 1771den itibaren Ruslarn Krma girmelerinden itibaren, Krm ve evresinden Anadoluya yarm yzyldan fazla srecek olan byk bir g dalgas yaanmtr. Ruslarn dil-Ural evresindeki basklar, bu blgede bulunan Tatar ve uvalarn da Trkiyeye g etmesine yol amtr. Ayrca, Avrupa topraklarnda yaayan Mslman halk, Osmanl Devleti Avrupada toprak kaybetmeye balaynca, baka egemenlik altnda yaamak istemeyerek Rumeli ve Anadoluya g etmeye balamtr. Sadece 1864 ylnda yarm milyona yakn erkez ve Abhaz Trkiyeye g etmitir. 1860larn sonuna doru imparatorluk ierisinde bir milyonu akn gmen tespit edilmitir ki, o yllara gre bu rakamlar korkun byklkte nfus hareketleridir. 93 Harbi ve Balkan Savalarndan sonra ise, Doudan ve Balkanlardan facia boyutlarda byk g dalgalar yaanmtr. Osmanlnn zellikle gayrimslimlerin kopuunu engelleme gayreti, Batnn insan haklar anlayndan esinlenen bir dizi reform yapmasna yol at. 19. yzyln ortasndan itibaren din ve mezhep ayrm gzetmeksizin btn Osmanl vatandalarnn yaam, itibar ve mlkiyet haklar garanti altna alnd. Osmanl kimliinin toplumsal tanm bylece birey haklarn esas alan bir yne doru kayd. Bu reformlar dorultusunda 1839 tarihli Glhane-i Hatt Hmayunu, 1856 tarihli Islahat Ferman ve 1876 tarihli Osmanl Anayasas olutu ve 1877 ylnda da, bu reformlarn sonucu olan ilk Osmanl Parlamentosu kuruldu (Gek, 2003:68). 1839 ferman ile ngrlenin aksine, Osmanl mlknde toplumsal ayrma sreci hz kazand. 1856 Ferman ise gayrimslimlere siyasi ve idari haklar da verdi. Yabanc devletlerin ar ve slupsuz basklar altnda yaymlanan Islahat Fermann Mslman kesim ho karlamamtr. Reit Paa, Tanzimat Fermann hazrlayan kii olmakla beraber, Mslim-gayrimslim siyasi eitliine kar km, Osmanl geleneine aykr olduunu ve byk atmalara yol aabileceini belirtmitir. Yaplan bu reformlar sosyal kutuplamay kolaylatrd. Osmanl ynetiminde gayrimslimlerin Mslman Trklerle eit seviyede siyasi temsil salayamamalar honutsuzluklara ve mnakaalara yol amtr. Kitle iletiim aralarnn, bat tarz

50

kurumlarn ve teknolojinin topluma girmesi, Osmanl tebaas iin de, bireysel haklara inanan yeni bir vatanda tipi oluturdu. ngrlen reformlar birok toplumsal sancya yol at ve zellikle de Mslman Trkler arasnda doal saylan stn sosyal haklar gayrimslimlerle paylamamaya ynelik tepkiler dourdu. Gayrimslimlerin devlet kurumlarna girmesinde karlalan glkler, Osmanl reformlarna kar gelien tepkinin boyutlarnn ne kadar geni olduunu gsterir (Davison, 1968:104). Esasen Osmanl Devleti, onu ieriden kontrol altna almaya alan gler tarafndan bu reformlar yapmaya zorlanmt. Osmanl ynetimi ve birtakm aydnlar ise, bu durumu, zerine devleti yeniden ina edecekleri bir konsept haline getirmeyi arzulamaktayd. Ancak, bu anlayn toplumsal/psikolojik temeli bulunmuyordu. Bunun iin byk kapsaml bir kltr hareketi vastasyla yeni hukuki yapya tm insanlarn inandrlmas gerekmekteydi. Oysaki ayrlk ve yabanc propagandalar ok daha etkili idi. Fermanlarn sunduu yeni imknlar gayrimslimlerin ayrlk eilimlerini kamlyordu. Yabanc devletlerin gayrimslimlere verdikleri destek ve yaptklar tahrikler sonucunda; btnleme yerine imparatorluk ierisinde yeni ekonomik ve siyasi alanlarda yaratma ve bunun sonunda da bamszlama sreci balam oldu. Reformlarn Mslman Trkler zerindeki etkileri, ounlukla olumsuz oldu. nk bu kesim gayrimslimlere vaat edilen eit haklar toplumda kendi ayrcalkl konumlarnn kaybedilmesi olarak alglad. Manisa, Denizli, Nazilli, Diyarbakr, Harput, Mardin, Mara ve Varnadan Golosa kadar uzanan pek ok Osmanl ehrinde, Mslmanlara gayrimslimler arasndaki ilikiler sk sk atmalara yol aacak lde gerildi; zellikle dini bayramlar ve ayinler srasnda ve sonrasnda veya cemaatler arasndaki ticari ilerde sorunlar artt. Bu atmalar Osmanl Mslmanlar arasnda da blnmelere yol at. Bir ksm slamclk ideolojisi altnda birleerek haklarnda vazgememeye alrken, dierleri de toplumdaki tm blnmelerin stesinden ancak reformlara sk skya bal kalnarak gelinebileceini varsayan Osmanlclk ideolojisine sarld (Gek, 2003). D ekonomik ve siyasi glerin nfuzundan yararlanmak suretiyle ekonomik ve siyasi konumlarn ykselten gayrimslimler, Mslmanlarn fkelerini kazanmlard. 1838 Ticaret Antlamasnn hazrlam olduu ortam ierisinde, Avrupa sermaye ve ticaret snfnn denetimi altnda gl bir gayrimslim zmresi domutur. Bir yandan

51

Osmanlya ait sanayi kesimi, tezghlar ve zanaatkrlar geri ekilirken, dier yandan ticaret kesimi, stanbul ve birok byk ehirdeki gayrimslim ticaret adamlarnn bamls olmular ve Batl i evreleriyle dorudan balantl bir ticaret gelitirememilerdi. Mslmanlar ve gayrimslimler arasndaki honutsuzluk ve her iki tarafn kard ayaklanmalar ve slamclarla Osmanlclar arasndaki ekime, taraflar yorgun drmt. Artk Trk unsurunun devlet ve toplumdaki stn konumu sk sk telaffuz edilmekteydi. Nitekim Cemal Paa bir konumasnda u szleri sarf ediyordu: Kendi adma konuursam, ben esasen Osmanlym fakat bir Trk olduumu unutmuyorum ve Trk rknn Osmanl mparatorluunun temel tan oluturduuna olan inancm hibir ey sarsamaz. Osmanl yaratlmtr (Landau, 1981:50). Osmanl reformlarnn bir etkisi de, reformlarn tevik ettii yeni bat tarz kurumlardan eitim grm aydnlar, gen subaylar ve devlet memurlarndan oluan bir nesil domu olmasyd. Bunlarn arasnda yer alan subaylarn ou tecrbesiz olmalarna ramen okulda rendikleri teorik bilgilerle bu eksiklii giderebileceklerini dnyorlard. Mektepli olmakla edinilen bilginin, alayl olmakla kazanlan deneyimden daha deerli olduuna inanyorlard. Bu nesil kimliklerini de Trk dili ve tarihine bal olarak tarif ediyordu. Savalarn, ticaret ilikilerinin ve reformlarn getirdii bu yapsal dnmlere anlam veren, tarihi, edebi yaklamlar ve eitim sistemindeki deiikliklerin yol at yeni yorumlar oldu. Trk milliyetilii, tarih ve dinin yeni bir gelecek tahayyl yaratmasyla, edebiyat ve Trkolojinin yeni anlam alanlar retmesiyle ve eitim ve yazl basnn toplumun tm dier imgelerini yeniden oluturmasyla, gemii, yaanan dnemi ve gelecei kapsayan snrsz bir ruh kazand (Gek, 2003:70). Resmi Osmanl tarih, edebiyat ve eitim grleri, din ve mezhep temelinde bir ayrm yapmadan ok uluslu bir devleti kten kurtarmay amalayan Osmanllk dncesi zerinde temellenmiti. Baz gayrimslimler ve devlet memurlar, Osmanlclk siyasetine laiklik boyutu ierdiinden dolay inanmaya devam ediyor ve bu politikay savunuyorlard. Ancak bu balamda kendini gstermeye balayan bir kar g de slamclkt; bu ideoloji, slamiyetin siyasette ve toplumdaki etkili konumunu mparatorluu, esas olarak Trkler tarafndan

52

kaybetmemesi ve bu yzden de, snrlar iinde ve dnda kalan tm Mslmanlara uluslar arasnda nemli balantlar kurulmas gerektiini savunuyordu. Sonuta Osmanlclk ortaya kmaya balayan etnik milliyetiliklerin ve kutuplaan sosyal gruplarn karsnda ayakta kalmay baaramad (Gek, 2003). Osmanl aydnlar, milliyetilik fikirleri ile karlatklarnda, Avrupallama ismi altnda bir kimlik mcadelesi srdryorlard. adalama hususunda hi kimsenin tereddd bulunmamakla beraber, ne ekilde olacana dair tartmalar sryordu. Nitekim Trk milliyetilii dncesinin ynn belirleyen ana hususlardan biri de bu olmutu. 19. yzyln balarnda esas olarak bireyin doduu yer anlamna gelen vatan szc, Trk milliyetiliinin ortaya k ve gelimesiyle birlikte yeni bir anlam kazand. Artk vatan elle tutulur gzle grlr bir yere kar duyulan ballk ve ulusal gurur kayna olan bir kelimeye dnt (Lewis, 1988:40). Dier yandan da dil ve edebiyatta Trk ve Osmanl ayrmlar yaplmaya baland. Trk dilini sadeletirme hareketi kapsamnda, Arapa ve Farsa kkenli szckler atlmak suretiyle yerlerine Trke kkenli szckler konulmaya baland. Georgeona gre; Trk milliyetiliinin zerinde ykseldii bilimsel tezler, Batl oryantalistlerin ve Rusyadaki Krm ve Kazandaki Trk bilim adamlarnn almalarndan olumaktayd (Georgeon, 1986:15). Joseph ve Guignesin -Hunlar, Trkler, Moollar ve Bat Tatarlarnn Genel Tarihiisimli kitab, slamiyetin kabulnden evvel Trklerin Asyadaki roln incelemekteydi. 1869 ylnda Mustafa Celaleddin Paa tarafndan baslan Yeni ve Eski Trkler- isimli dier bir kitapta da, Trklerin medeniyet katklarn anlatarak rksal kkenlerini vurguluyordu: Rusyada ise Mirza Fethali Ahunzade Azerbaycan Trkesiyle oyunlar yazd ve bu oyunlarla milliyetilii temalar iledi. Krmda yaynlanan Tercman gazetesini karan smail Gasprisky, Trk topluluklar arasnda dilde, dncede ve eylemde birlii savundu. Bylece Rusyadaki tm Trk topluluklar arasnda Osmanl Trkiyesinin nderlii altnda oluacak bir birlik fikrini gelitirdi (Landau, 1981). Azerbaycan gmenlerinden Hseyinzade Ali Bey, Osmanl Askeri Tp Mektebinde Trklerin ayn bayrak altnda birlemesini savunarak Trkln esaslarn retmeye

53

balamt. Ayn dnemde, Akuraolu Yusuf Bey, Osmanlcl Trklerin haklarn azalttn dnerek reddetmi ve gayrimslimleri Trklere dman ettii iin de Panislmcla kar kmt. Bu iki akma kar kan ve eletiren Akura, Trkl Trk toplumlar birletiren tek fikir akm olarak ortaya koyuyordu (Landau, 1981:14). Bu aydnlarn katklar neticesinde, Osmanl Trkleri yeni bir ulusal kimlik sahibi olmaya balad. Osmanl ynetiminin Bat tarz eitime nem vermesinin nedeni, Avrupann askeri gcne denk bir uzmanlk seviyesinde yeni kadrolar oluturmakt. Bu tarz okullarda verilen bilgiler, rencilerin millet fikrine olan ballklarn destekler mahiyette idi. Osmanlclk ideolojisi etkisini kaybediyor, eitim dili zerindeki tartmalar gittike artyordu. lk zamanlarda Franszca olan eitim dili yava yava Trkeye dntrld. Trkolojinin 19. yzyln ikinci yarsnda geliim gstermi olmas, Osmanl aydnlarnn gemi tarihlerini fark etmelerine, dillerinin zenginliklerini grmelerine ve edebiyatlarnn gzelliini kefetmelerine yaramt. Trk dilinin sadeletirilmesi tartmalarn, Trk dilbilgisi kitaplarnn ve szlklerinin baslmas izledi. Bu gelime, Arapann sadece bir dini dil olarak ayrmasna yol at (Kushner, 1998:67). Daha sonra ortaya kan bir tartma da Arap harflerinin terk edilerek yerine Latin harflerinin kabul edilmesi olaslyd. 1876da ilan edilen anayasa, Osmanl tarihinde ilk kez devletin resmi dilinin Trke olduunu, mebuslar ve memurlarn Trke konuup yazmalarn arta balad (Kushner, 1998:93). Bu nemli yenilii, 1911de, ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan, tm okullarda Trk dilinin kullanlmasn art koan bir eitim politikas izlemiti. Anlan dnemde, Bat dnyasndaki bilimsel gelimeleri izlemek amacyla yaymlanan bilimsel dergilere ilaveten, Trk milliyetiliinin tarihsel ve kltrel meseleleri zerine yazlarn yaymland dergiler de ortaya kmt. Osmanl basnnda siyasal konularda uygulanan sansr de, gazetelerde siyasi konular yerine tarihsel ve kltrel konular irdeleyen birok yaznn yaymlanmasna yol amt. rnein Arap edebiyat ve tarihinin Osmanllar zerindeki etkisini ele alan bir tartma, aslnda Osmanl mparatorluunun gelecei hakkndaki gizli bir tartmay iinde barndryordu (Kushner, 1998:15). 1869lardan sonra, pozitivizm ve realizm gibi fikir akmlar,

54

toplumsal ilikilerin bilimsel olarak incelenebilecei fikrini getirdi.(Mardin, 1983: 50) Trk milliyetilerinin yapt Trk li, Turan ve Trk Yurdu yaynlar vastasyla Osmanl Trkleri arasnda Trk ulusal ruhunun gelimesi, Osmanldaki Trk unsurunun siyasi ve ekonomik karlarnn korunmas ve btn Trklerin kabul edecei bir lk yaratlmas yolunda ilerleniyordu. Savalar, ticari ilikiler ve reformlarn yaplar, yeni tarih ve edebiyat grleriyle etkileime girerek, Trk milliyetiliini anlamlandrrlar. Ancak bu etkileimin hayata geebilmesi iin nc bir eye, rgtsel tabana ihtiya vard: hayr kurumlar, gizli dernekler ve siyasi partilerin kurulmasyla insanlar harekete geip milli bilin sahibi vatandalara dnmeye baladlar (Gek, 2003:74). Toplumsal koullarn iyiletirilmesi ve ihtiya sahiplerine yardm edilmesi amacyla hayr kurumlar ve dernekler kuruluyordu. Bunlar arasnda ilk Osmanl Kurumu Beikta Grubu (Kurulu tarihi:1826) olup amac tm bireylerim bilimi renmesi ve retmesidir. Yine bu kurumlar arasnda, 19. yzyln sonlarnda kurulan Osmanl Devletine Kafkaslardan g etmi Trkler, stanbuldaki Tatar gmenleri dernekleri, Rus veya Krm kkenli renci kurumlar ve Buhara Hayr Cemiyeti gibi tekilatlar mevcuttur. Bu kurumlarn yeleri tarafndan Trklerin etnik kkenlerine ilikin inceleme ve tartma faaliyetleri dzenlenmitir. Trk Dernei ise, 1908 ylnda kurulmu olup amac; gemite ve gelecekte, arkeoloji, tarih, dilbilimi, edebiyat, etnografya, sosyoloji, medeniyet alanlarnda Trk ulusunun yazl tm almalarn ve faaliyetlerini ve Trk topraklarnn eski ve yeni corafyasn incelemek ve aklamakt (Landau, 1981:38). Bu arada, Cemiyet-i Tbbiye-i Osmaniye ve Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye gibi pek ok dernek de, ada bilimsel ve teknik terimlerin Trke karlklarn bulma grevini stlenmitir. Trk kimliinin oluturulmas iin balatlan abalar, Balkan savalarndan sonra ykselie gemitir. Trk milliyetiliini destekleyen bu tr hayr kurumlar arasnda tp rencileri ve dierlerinin oluturduu yar gizli bir kulp olan Trk Oca ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin himayesi altnda 1913 ylnda kurduklar Trk Bilgi Dernei nemlidir (Arai, 1992:71).

55

Trk ulusuluunun tarih sahnesine kn ok ge olarak nitelemek abartl olmayacaktr. Trk ulusal kimliinin ne anlam ifade ettii ya da ne olmas gerektii hakknda ciddiyetle dnlmeye balanmas 20. yzyl balarn bulmutur. Bu gecikmenin nedenlerini yle zetlemek mmkndr: Osmanl yneticilerinin ok uluslu bir devlete sahip olmann getirdii bir

evrensel anlaya yatkn olmalar nedeniyle vatan ve millet gibi kavramlara yabanc olmalar (Vatan kavram 19. yzyla kadar doum yeri veya oturulan blge gibi ok dar bir anlamda kullanlyordu.), Ana amacn ok uluslu devlet yapsn korumak olmas nedeniyle, ynetici

ulus mensuplarnn, bunun dalma srecini hzlandracan bildikleri iin kendi ulusal kimliklerine aktan sahip kamamalar, Dalan imparatorluu kurtarmak ve onun paralanmasn engellemek

arzusuyla, Osmanl yneticilerinin son ana kadar, Osmanllk ve slam ekseninde bir birlii mit etmeleri. Osmanldan Cumhuriyete gei dnemine damgasn vuran Ziya Gkalp ayrca ele almak ve incelemek faydal olacaktr: Ziya Gkalp yirminci yzylda Trkiyenin yetitirdii en nemli sistematik dnrdr. ok sayda etnik oluumu iinde barndran Osmanl mparatorluundan bir ulus-devlet olan Trkiye Cumhuriyetine gei srecine egemen olmu derin bir bunalm ve deiim dneminde yaam ve yazmtr. Siyasi karklklar, ekonomik iflas, dnya sava ve yeni kltrel deerler edinmeye ynelik umutsuz araylarn oluturduu koullarda, Trkiyenin ulusal canlann ve kimliini salamay amalayan bir almayla, Trk, slam ve Bat deerleriyle kavramlarnn bir birleimini yaratmay denemitir (Parla, 2005:17). Birinci Dnya Savann sonunda Trkiye artk bir Anadolu devleti, ayrlma ve ayklanma sonucu etnik ve dinsel bakmdan trde bir ulus haline gelmi bulunuyordu. Bu yzden Trk milliyetilii, siyasi bir tercih olmaktan ok, tamamlanm bulunan tarihsel bir olguya uyum salama idi. Trk milliyetiliinin en nemli szcs olan Gkalp de, Osmanlclk ve slami mmetilik davalarnn kesinlikle yitirilmi olduu bir ortamda, tarihsel gerekliin dayatt bu durumu kabullenmi, imparatorluktan ulus-devlete gei srecinin kamuoyu zerindeki manevi etkilerini hafifletmek iin,

56

yaylmac olmayan ve yitirilen topraklar geri alma amac gtmeyen bir Trkl savunmutur (Parla, 2005: 18). Orta halli bir memur ailesinin ocuu olan Ziya Gkalp, 1876 ylnda, Diyarbakrda domutur. Kendisi 2. Abdlhamit dneminde yetimi olup, 1908 Jn Trk Devriminin ve daha sonra da Atatrk Devrimin ideologu ve kuramcs olmutur. Dnr, eitimci ve aratrmac kimliini siyasi kimlii ile kartrmakszn, deitirilmesi, laik ve dini eitimin birletirilmesi ve niversitenin yeniden rgtlenmesi gibi nemli kltrel ve siyasi sorunlarda neriler getirmi ve danmanlkta bulunmutur. Trk Ocaklar Bakan Hamdullah Suphi, Ziya Gkalp mabedimizin mealesi ve vatann topraklarn ok derin kartran bir saban olarak ifade etmitir. Yahya Kemal ise onu milli hazinemiz diye adlandrmaktayd. Bilimde ve bilgide Gkalptan nce ve sonra olmak zere iki Trkiye vardr diyen de Ruen Erefti. Falih Rfk Atay, ne bizim neslimiz ne de daha sonrakiler onun apnda adam yetitirmemitir ifadesini kullanyordu. Eitimci smail Hakk Baltacolu ise onu, Durkhiemden sonra en byk sosyolog ve Tanzimat hareketinden beri son an byk uur hamlemiz olarak nitelendiriyor ve Yazk ki, onu iyice tanmyoruz diyordu (Gksel, 1959:15). Ziya Gkalpn ele ald konular, toplumsal, siyasal, ekonomik ve kltrel sorunlardr. Gkalpa gre Trk milliyetilii, kltrel bir ideali ve toplumsal dayanma ve birliin temelini oluturacak bir yaam felsefesini temsil ediyordu. Gkalp, bunun her trl milliyetilik iin de geerli olduuna inanmt. Onun milliyetilii, rk ve yaylmac olmayan, eitliki bir milliyetilikti. slamiyetten aldklar da, Ortodoks retiler deil, tasavvuftan kaynaklanan, siyasal deil ahlaksal ynelimli ve yine toplumsal dayanmay glendirici elerdi. Gkalpn toplum modelinde Trklk kltrel normu, slam da ahlaksal normu oluturuyordu (Parla, 2005:56). Gkalpn siyasal-toplumsal kavramnn adn, kendisi Trklk- slamclk-

adalamaclk olarak belirlemitir. Ziya Gkalp Trk milliyetilii, slam tasavvufu ve Avrupa korporatizmi sentezini, kltr (hars) ve uygarlk (medeniyet) arasndaki ayrma dayandrmtr. Cereyan adl makalesinde Trklk, slamclk ve adalamaclkn birbirleriyle elien idealler olmadn, nk her birinin farkl bir ihtiyaca cevap verdiini belirtmektedir. adalama, Batnn bilimsel, teknolojik ve

57

sna uygarln izleme anlamn tayor, Avrupann hayat tarzn ve ahlaki deerlerini uyarlamay gerektirmiyordu. Avrupa teknolojisinin aktarlmasndan da ibaret deildi, daha ok, Avrupadan bamsz olabilmeyi ieriyordu (Parla, 2005:58). Gkalp, Tanzimat modernlemeciliinin, Trkl reddedip, slamiyeti de

nemsemeyerek, ok-dinli bir Osmanlcla ynelmekle yanl yola sapm olduunu dnyordu. Ona gre; Tanzimatn kltr politikas, Trkl Osmanlcln temel direi saym olmasyd ve Bat kltrnn geleneksel deerler hilafna eletirisiz kabulnn bir sonucu olan kozmopolitanizmin hatal bir biimi yerine slamiyeti benimseyebilseydi, belki elikilerinden kurtulabilecekti. Tanzimatn lmcl hatas, milliyetilik idealinin, artk an itici gc olduunu grememekten kaynaklanyordu (Parla, 2005:62). Gkalpa gre, dinsel ahlak da dahil olmak zere ulusal kltrn nemi, onun bireye, toplumsal dayanmaya dayanan bir toplum temeli salayabilme ilevindedir. Ulusal kltr (hars), birlik ve dayanma duygusunu glendirir; uluslararas uygarlk (medeniyet) ise, eer bu duygu dzeyiyle bilisel dzey kartrlacak olursa, solidariteyi tehlikeye drebilir. Hars ve Medeniyet adl makalede Gkalp, ulusal toplumun kltrn, dayanma yaratan ve toplumun bireylerini birbirine balayan kurumlarn toplam olarak tanmlamtr. Kltrel kurumlarn aksine, uygarlk kurumlar, bir cemiyetin st tabakasn baka cemiyet st tabakalarna balar. Kltr bir toplumdaki halkla sekinler arasnda balayc bir e iken; uygarlk, paylalmad takdirde, blc bir e oluturur (Parla, 2005:63). Ziya Gkalp, Trklke ilikin grlerini sistematik bir ekilde, Trkln Esaslar adl eserinde toplamtr. Gkalp, Trkl Trk milletini ykseltmek olarak tanmlamtr. Ona gre Trklk hareketindeki rk milliyetiler, ulusu rkla bir tutma yanlgsna dmlerdir. Gkalp Trklk hareketindeki corafi milliyetileri de eletirmektedir. Onlara gre ayn lkede yaayan insanlarn tmne ulus denmektedir. Hlbuki bir lkede yaayan eitli halklarn dil ve kltrleri farkl olabilecei iin, Gkalp bu tanm yetersiz grmektedir. Dolaysyla imparatorluktaki tm yurttalar kapsamna alan Osmanlc ulus anlayna da scak bakmamaktadr. Gkalp Pan- slamistlerin tm Mslmanlar ieren ulus tanmn da kabul etmemektedir. nk mmet olarak dil ve kltre deil, dinsel toplulua iaret ediyor.

58

Ayrca kiinin kendini herhangi bir topluma ait saymas eklindeki bireyselci ulusal tanmn uygun grmemektedir. nk bir ulusun yesi olmak salt istee bal bulunmadndan, bireylerin byle bir seme zgrl olmad kanaatindedir. Dier ulus anlaylar ile ilgili olarak bu fikirlere sahip olan Gkalpn kendi ulus tanm sosyolojik bir karaktere sahip olup u ekildedir: Temel birletiricinin dil olduu bir ortamda, ortak eitim, kltr ve duygular. Yani ulus; ayn eitimi alm, ortak bir dili, ideali, duygular, ahlak, dini ve estetik duyarll paylaan bireylerden oluan bir grup veya toplumdur. Toplum, toplumsal birlik ve dayanmaya dayanr; dayanmann en yksek biimi, ortak dil ve kltr, ortak biliim ve duyarllk normlar temeli zerinde ykselmektedir. Ulus ise, toplumsal gruplarn en gelimi olandr. Gkalp, bir milliyetinin, grevinin, ahsi eilimlerden ve ihtiraslardan saknmak, sadece kutsal grevlerini gz nnde bulundurmak olduunu sylemek suretiyle, toplum ve birey arasndaki ilikiyi solidarist bir modele oturtmaktayd. Gkalpta, toplumsal dayanmann ve dolaysyla bir toplumun yaam gcn koruma altna alan normatif sistemlerin (normlarn) bir hiyerarisi bulunduu grlmektedir. Milliyetilik fikri ve dncesi bu hiyerarinin en stnde bulunmaktadr. Ziya Gkalpn siyasaltoplumsal kuram ampirik deil normatiftir, ancak sosyolojik terimlerle ifade edilmitir. Hem bir yaam felsefesi hem de toplumsal dayanmann kltrel harc olan Gkalp milliyetiliinin, Bat uygarl, hatta Bat kltrleriyle uzlamaz nitelikte olmadn, yeni Trkiyenin kltrel ilerlemesine ynelik nerilerden anlamak mmkndr. Anavatan, ulusal kltr demektir. grn ortaya atan Gkalp, ulusal kltr zerine aratrma kurumlarnn oluturulmasn da istemitir: ulusal ve etnografik mzeler, ulusal arivler, bir ulusal tarih kitapl ve istatistik mdrl. Ayrca, bir tiyatro, bir konservatuar, bir niversite ve bir Trkoloji enstitsnn kurulmasn nermitir. Bu nerilerin nedeni, Trk folkloru, mzii, tarihiyle ilgili aratrma ve uygulamalar Batnn yntemlerine bavurarak gelitirmenin yan sra, dorudan doruya, Batnn kltr ve bilimlerinin de Trkiyeye aktarlp tantlmasdr (Gkalp, 1976:90). Gkalpa gre Trk milliyetilii; kltrel normatif bir sistem, slam dini ise; ahlakinormatif bir sistem olup her ikisi de toplumdaki dayanmann temellerini oluturmaktadr. Gkalp, slamiyetin teolojisi ile deil toplumsal ilevi ile ilgileniyordu. Dier dinler gibi slamn da toplumda birlik ve dayanmay salamaya

59

yardmc olaca fikrindeydi. Ancak slamiyetin devletin resmi dini olmasn da savunmamaktayd. Dinleri bilimsel ve karlatrmal olarak aratrmaya girimek suretiyle, slamiyeti kendi normatif sisteminin ke talarndan biri yapmak istemiti. Parla, erif Mardinin, Gkalp u ekilde ifade ettiini aktarr: ann hakim dncelerine sistematik ve kurumsal bir stat veren, yntembilimsel olarak drst, kuramsal olarak bilinli bir yazardr.Gkalpn Cumhuriyet Trkiyesindeki etkisi tekdze ve tartmasz olmamtr. ou kez ayn kii ya da grup, sisteminin bir blmn reddederken, baka bir blmn desteklemitir. Kimileri Gkalp Durkheim kadar, hatta daha nemli bir toplumbilimci olarak selamlamlardr. Kimileri de onu yalnzca bir takliti olarak tanmlamlardr (Parla, 2005:209210). Gkalp, bireycilik ile toplumculuk arasnda elikiler bulunmad grndedir. Bireycilik ile toplumculuu uzlatrarak yeni bir toplumsal reti olan tesantlkten yanadr. Solidarizmden (tesantlk) esinlenen gerek halklk, ahs zgrlyle toplumsal adaleti, zel mlkiyetle toplumsal mlkiyeti ayn potada eritmeyi amalamaktadr. Halk szcnn toplumsal boyutu cemiyeti gerektirmektedir. Gkalp Fert yok Cemiyet var zdeyii ile toplumun nemini vurgulamtr. Topraka gre Gkalp, Trkln dayanak noktalarndan halklk tabaka ve snf farklarn kaldrarak, toplumun farkl zmrelerini yalnzca i blmnn dourduu meslek zmrelerine indirger. Gkalp halkl u ekilde zetler: Snf yok, meslek var. Grld gibi Gkalpn nerdii ulus-devlet modeli, meslek zmrelerinden oluan bir devlettir. Dier bir deyile, korporatif bir devlet modeli gndemdedir (Toprak, 2002:324). Bu dstur ile amac, iktisadi tabakalar ortadan kaldrmaktr. Milletlerin uluslar aras hukukta eit haklara sahip olabilmeleri, imparatorluklarn zlmesine ve milletlerin kendi balarna buyruk devlet olmalarna baldr. Halklk snf yok, meslek var- dsturuna kar milliyetiliin dsturu imparatorluklar yok, milli devletler var- olacaktr. Dier bir deyile, ulusal bamszlk Gkalp milliyetiliinin temel dayanak noktalarndan birini oluturur (Toprak, 2002:326). Trkiye tarihinin en mulk dnemlerinden biri olan 19191923 aras yllar, Cumhuriyetin oluumunun i ve d koullar erevesinde irdelenebilmesi iin eitli boyutlaryla incelenmesi gereken bir sretir. Dnemin belirgin, ne kan ve giderek

60

de yaam bulan temel iar olan vatann yabanc igallerden kurtulmas hedefi, bu srecin balangta dank ve ok bileenli, birden fazla merkezli birok politikasn etkilemi ve zamanla hem yapy tek merkeze indirmi hem de politikalar biimlendirmitir. Bu ana hedef erevesinde toplanan Byk Millet Meclisi (BMM), kendisini yegne rgtlenme oda olarak kabul ettirirken, meclis iinde ise Mustafa Kemalin nderliinin belirleyici konumu da giderek g kazanmt. Bylesi bir sre Trk Milliyetilii asndan ele alndnda, galden kurtulma hedefinin kendisinin kanlmaz bir biimde milliyeti bir ierie sahip olmasnn tesinde 1923ten itibaren ortaya konan ulus devlet yaps ve Mustafa Kemal izgisi, Trk milliyetiliinin anlam, kapsam ve hedefleri asndan homojen bir durumun varsaylmasna gereke olmutur (Gktrk, 2003:103). Osmanl mparatorluunun varln srdrebilmesi iin Batllama ve

Modernlemeye kar kendini savunma abalarnn gerekeleri ortadan kalkmaktadr. Bylece, 19191923 dnemi, geleneksel devlet sisteminin 20. yzyl uluslar aras sistemine uygun bir modern-ulus-devlet kurulmas abalarnn sonulandrld bir dnem olmutur. Ancak bu dnemde henz Trk Milliyetiliinin dayanaklarna ilikin kesin tanmlar yaplmam ve de artlar gerei slamiyet ve padiahlk/halifelik kurumlaryla ilikiler ayrtrlamamtr. Bu dnem, varisi olduu siyasi tarihin elikilerini iinde tamaya devam etmitir. 1. Dnya Sava sonras meydana gelen igaller, bu elikiyi, medeniyette uluslararaslap, kltrde ulusal kalmak eklinde biimlendirmitir. Btn bunlar, Trk kimlii zerinde ykselme srecinin ilk basaman oluturmulardr. BMM kurulmadan nce dnemin nemli bir dinamii, ad gerei milli bir nitelik tayan ve direni hareketi biiminde ortaya kan Kuvay Milliye hareketleridir. Bunlarn, yerel ttihat ve Terakki rgtlenmeleri ile yabanc igalleri karsnda dorudan karlar atan Mslman esnaf, toprak sahibi ve kyllerin bileiminden olutuu sylenebilir. Bu hareketlerin ilk rneklerinden birisi, dzensiz ordulara sahip Bat Anadolunun yirmi bir igal kart rgtnn bir araya geldii 26 Austos 1916 tarihli Balkesir toplantsdr. Bu rgtler Harekt-Milliye Komitesi ad altnda bir birlik oluturmutur. Erzurum Kongresiyle dorudan balants olmayan bu rgtlenme, daha sonra Ankara hareketi ile balant kurmada bir kpr olmutur (Yerasimos, 1989:27).

61

Bir dier rnek olan Trakya ve Paaeli Mdafaa-i Osmanl Komitesi, Erzurum ve Sivasta ortaya kan direni hareketinden bamsz bir rgtlenmedir. Bu rgt Talat Paa tarafndan Birinci Dnya Savann sona ermesinden nce kurdurulmu, daha sonra eitli Osmanl devlet adamlar tarafndan desteklenmitir. Dou Trakyann igal edilmesi sz konusu olduundan bamszlk ilan etmeyi hedeflemi olan bu rgtlenmeye, Erzurum Kongresi toplanmadan hemen nce Mustafa Kemal birlik oluturmak zere ar yapmtr (Selek, 1987:100). Bahsi geen bu rgtler igallere kar aldklar kararlarda, koullarn tanmlamak ve hedeflerini belirtmek iin milliyeti tanmlamalara yer vermilerdir. Balkesir Kongresi sonunda Hedef ve gaye vatan kurtarmaktr diye kararn belirtirken, metin: -Trk son zerre-i hayatn da sarf edecek ve hibir tehdit karsnda, hibir zaman igalleri kabul etmeyecektir- szleriyle bitirilmektedir. Yine Erzurumdan bamsz olarak ve Balkesir Kongresinin bir devam olarak gerekletirilen Harekt Milliye ve Reddi lhak Byk Kongresinin (1625 Austos 1919) sonu beyannamesinde ise Harekt Milliyenin yegne gayesinin binbeyz seneyi aan bir zamandan beri Trk ve slam olan sevgili memleketimizden rkmzn dman bulunan Yunanllar tarddan ibaret olduu belirtilmektedir (Gktrk, 2003). Sivas Mdafaay Hukuk Cemiyetinden gelen bir telgrafta - zmir Anadolunun kalbi ve Mslman Trk aleminin gz bebeidir. Anadolu ve Rumelinin btn Mslman ve Trk evlatlarnn kalpleri sizinle beraberdir deniliyordu- (zalp, 1988:82). Balkesirden Sultanahmet mitingi heyetine ekilen telgrafta ise - zmir Anadolunun kalbi ise stanbul da dimadr. Onun tahlisi urunda Trk btn mevcudiyetini tedaya amadedir-(zalp, 1988:83). Btn bu ifadelerden anlald zere Trk kimlii ile Mslman kimlii henz ayrtrlmamtr. Ama bu kimlikler Yunan kimlii karsnda bir rk olarak tanmlanmtr. Mondros Atekes Antlamasn mteakip igal edilen veya gayrimslimlere teslimi beklenen blgelerde, blgenin ekonomik adan ileri gelenlerinin destekledii, yerel ttihat ve Terakki rgtlerinin iinde bulunduu Mslmanlk-Trklk temelli kk boyutlu direni merkezleri domutur. 19191923 aras Trk milliyetilikleri deerlendirilmesi yaplrken karlalan durum atekes ile ve BMMnin kuruluuna kadar geen srete kurulan stanbul hkmetleri

62

ve Osmanl siyasal kurumlar ile ilgilidir. Resmi tarih yazmna gre bu dnem stanbul hkmetleri ve Osmanl siyasal kurumlar teslimiyeti ve ibirliki bir tutum sergilemilerdir. Oysa Erzurum ve Sivas kongreleri ile bir araya getirilmeye allarak rgtlenen direni hareketlerinin iinde de yer alan, igal altnda olmayan blgelerde bulunan ve halen Osmanl Kolordu Komutan sfatyla i banda bulunan baz Komutanlarn da yer ald Heyeti Temsiliyenin stanbul ve stanbul hkmetleri ile bir biimde ilikisi srmeye devam etmitir (Gktrk, 2003:106). Dier taraftan; yenilemenin gerekletirilmesi, milli bir Trk kltr oluturulmas, Trk milli zelliklerine gre belirlenmi ve Trklerin baskn olduu merkeziyeti bir Osmanl Devleti oluturulmas hedeflerine kilitlenmi modernizm taraftar glerin, iktidar ierisindeki yerleri ve siyasi tutumlarnn belirlenmesi nem kazanmaktadr. Bu hedeflere ulamak amacyla, Osmanl topraklarnda var olan gayrimslim ve Trk olmayan milliyetlere kar dlayc ve baskc bir tavr sergileme; 1913 Mslman boykotu; 1914 ( ttihat ve Terakkinin) tek tarafl olarak kapitlasyonlar kaldrma karar; 1913 Tevik-i Sanayi Kanunu ve kanunu tamamlayan 1916 yerli sanayinin korunmasna ynelik gmrk rejiminin uygulamas; milli sermaye ile oluturulacak olup Osmanl Bankasnn yerini almas beklenilen tibar- Milli Bankas kurulmas, Medeni Kanunda yaplan deiiklikler vb. politikalar srdrlmtr (avdar, 1984:1055). Bu politikalar; Osmanl siyasal sistemi iindeki geleneksel g odaklarnn kazanlm hak ve karlarn bozan, onlar iktidar mekanizmas dna karan ve yeniliki glerin toplumsal-ekonomik zeminini glendiren bir hedefe odaklanmtr. Yeni ile eski arasndaki bu atma, tarihin deiik sahnelerinde grld gibi sadece ideolojik dnce balamnda deil, hemen her dnmde yaanan iktidar mcadelesi kapsamnda deerlendirilmelidir. Bu iktidar mcadelesi Trk Milliyetilii asndan da nemlidir. nk ideolojik dzeyde, yenilikilerin hem Osmanl Devletinin varln srdrme hedefi hem de bu devletin meruluunu salayan slamiyete kar yeni bir ideoloji tanmlanma abalar birlikte gelimitir. Bylece, ideolojik olarak en nemli rnekleri ziya Gkalp ya da Yusuf Akurada grlen Trk milliyetilii; slamn Trkletirilmesi Osmanlln Trklemesi ya da Irk temeline dayal siyasal bir Trk milliyeti tanmlamalar ile biimlenmitir. Ancak Mslman, Trk ve Osmanllk kimlikleri devletin varln

63

srdrmesi potasnda bir araya getirilmeye allmtr (Georgeon, 1986:39). Yenilikilerin ideolojisi olarak tanmlanan Trk milliyetilii Osmanllk, Panturanizm, slam ve laiklikten referanslar almak suretiyle heterojen bir yap zerinde ykselmitir. stanbulun resmen igali ile ttihat ve Terakkinin, Osmanl devlet sistemi ierisinde ve Osmanl kurumlar araclyla Trk milliyetilii politikalar srdrlmesinin fiili koullar ortadan kalkmtr. BMMnin kuruluuna kadar kurulan stanbul hkmetlerinin yapsnn, konumunun ve politikalarnn, geleneksel ve yeniliki g odaklarnn arlk kurmak iin srdrdkleri iktidar mcadelesi balamnda irdelenmesi gerekir. Damat Ferit kabinelerinin hkmet iinden ve dndan milliyeti kesimden gelen basklara dayanamamasnn yan sra, zellikle stanbulda dzenlenen ve igalleri protesto eden mitingler (Kadky, skdar, Sultanahmet) ve yine 1919 1920 yllar arasnda younlaan, ounlukla yabanc sermayeye ait baz iyerlerinde gerekleen grevler, stanbulda hkmet iinde ve dnda hite azmsanmayacak gte bir milliyeti hareketin varln gstermektedir (Akin, 1983:306). stanbul ve zmir de gerekletirilen grevler ve protestolar, nc Damat Ferit Paa Hkmetinin istifa ederek seimlere gitmek zorunda kalmas; Yalnzca, bu dnemde meydana gelen iktidar boluu ile aklanamaz. Bu dnemde, siyasi olarak aktif her Trk-Mslman unsurun, igal edilmemi topraklarda herhangi bir blnme olmakszn bir tek devlet ats altnda kalnmasn benimseyen bir tutuma sahip olduklar dnlebilir. ngilizlerin tm basklarna ramen stanbul hkmetleri, ttihat ve Terakkiyi veya milliyetileri dlayan hkmetler kuramam, kurulan her hkmet kendini milliyeti olarak tanmlayan veya direni hareketlerini destekleyen unsurlar kapsamak mecburiyetinde kalmtr. gal altnda yaplan seimler neticesinde milliyeti arlkl bir Osmanl Meclis-i Mebusan ortaya kmtr. Bu meclis, 1923e kadar geen sre ierisinde mttefiklerle yaplan bar grmelerinde esas alnan, mteakiben 1923te Trkiye Cumhuriyetinin snrlarn belirleyen; milli direniin erevesini oluturan Misak- Milliyi deklere etmitir. Son Osmanl Meclisinin eyelat- mmtazede hkmranlk hakkndan feragat etmesi dikkat ekici bir husustur. Bunun neticesinde bir slam birlii dncesinden vazgeilmi olup uluslarn kendi kaderini tayin etme fikri n plana

64

kmtr. Btn bu gelimeler dikkate alndnda 1908den itibaren srdrlen izginin Trk milliyetiliine doru krld grlmektedir. 16 Mart 1920de stanbulun resmen igal edilmesi, Trk milliyetilii asndan bir dnm noktasn oluturur. Son Osmanl Meclisinin ald Misak- Milli karar ile Paris Bar Konferansnda belirlenen Sevr Antlamasn imzalamay reddetmesi, Osmanl bakentinin kontrolden ktnn kant olarak grlm ve igal kararnn alnmasnda etken olmutur. Nitekim 18 Mart 1920 tarihinde Meclisin almalar sresiz ertelenmi, 11 Nisanda ise Meclis padiah tarafndan feshedilmitir ve bylece Sevrin imzalanmasnn nndeki engeller kaldrlmtr (Gktrk, 2003:110). stanbulun igalinin Anadoluda ortaya kan Milli Mcadele asndan sonucu, Osmanl devlet sistemi iinde ve kurumlar araclyla srdrlen milliyetilik izgisinin sona ermesidir. Bylece, farkl guruplamalar iinde bulunan Trk milliyetileri bir araya gelmek ve hem Osmanl Sava Bakanlna hem de Heyet-i Temsiliyeye bal olarak almaya devam eden Kolordu Komutanlar stanbulla ilikilerini kesmek zorunda kalm ve 23 Nisan 1920de alan Byk Millet Meclisi ve hkmeti bunlar asndan tartlamaz bir meruiyet kazanmtr. Trk milliyetilikleri asndan farkl meknlarda ve kapsamda yrtlen mcadele ayn mekna indirgenmi ve arln stanbuldan Ankaraya tamtr (Gktrk, 2003:110). BMM etrafnda rgtlenen milliyetiler, yabanc egemenliine ve igallerine kar duru ana fikri altnda bir araya gelmilerdir. Ulusal snrlar ierisindeki bamszlk ve egemenlik hedefi, ulus-devlet kurulmas ve slamiyetin yerini laikliin ald bir forml ile btnlemitir. Bu, ayn zamanda, Osmanl kurumsal yaps ve ok uluslu bnyeden kopuun da gstergesidir. slamiyetten laiklie geiin nemli bir gerekesi; medeniyette uluslararaslap, kltrde ulusal kalmann hedefidir, bu da ancak Osmanl Devletinin yklarak yeni bir devlet inasyla mmkn olacaktr. Vatandala devletin yeni bir platformda bir araya getirilebilmesinin yolu laisizmden gemektedir. 2.2. Trk Ocaklarnn Kuruluu Osmanl mparatorluunun son yllar, zellikle 1900lerin balar imparatorluun hzla kld, siyasi ve ekonomik iktidarszln egemen olduu koullara tanklk eder. Yzlerce yl boyunca Osmanl ynetimi altnda bulunan Balkanlarda ulusal uyann

65

balamas, ulus devletlerin kurulmas ve Kuzey Afrikadaki topraklarn birer birer kaybedilmesi Osmanl aydnn zm araylarna gtrr. mparatorluun iinde bulunduu sorunlara zm araylar, pek ok dnce akmnn yan sra Osmanlclk, Panislmizm, Pantrkizmin dnsel erevesinin oluturulmasna yol aar. Birinci Dnya Savann artlar, Trklerin kltrel kimliine vurgu yapan Trklerden, btn Trk Dnyasn birletirme topyas olan Turancla, slmclk motiflerini ieren Trkle, kimi kez de bu unsurlarn, tmn iinde barndran dncelere kadar geni bir yelpazede Trkln glenmesinin koullarn yaratacaktr. zellikle Trk Ocaklar ve Trk Yurdu Dergisi erevesinde bir araya gelen grup Osmanl mparatorluunun, sonralar da Cumhuriyetin milliyeti politikalarnn olumasnda nemli bir rol oynar (Gmolu, 2003:269). Trk Oca 1911 ylnda Askeri Tbbiye Mektebi rencileri nclnde fiilen rgtlenmeye balamtr. 1912 ylnda resmen kurulan Trk Ocaklar, mparatorluktan ulus-devlete gei tarihine ait nemli ipular vermektedir. 2. Merutiyet Dneminin Trk kurulularndan en uzun mrls ve en by Trk Ocadr. Osmanl mparatorluundaki Trklerin -kltrel, sosyal ve iktisadi seviyelerinin

ykselmesine politikaya girmeden hizmet edebilecek byk ve ciddi bir milliyeti dernein kurulmas - fikri, nce stanbulda kmakta olan Jeune Turc (Gen Trk) isimli bir gazete tarafndan ve daha ok Cell Nuri ( leri)nin yazlarnda grlm ve bu gr benimseyen stanbul Tp Fakltesi rencileri harekete geerek bu konuda kendilerine yardm edebileceklerine inandklar baz aydnlara mracaata karar vermilerdir. Aralarndan setikleri bir mteebbis heyet, 190 tbbiyeli adna bu aydnlara gnderdii 11 Mays 1911 tarihli bir ortak mektupla, -Osmanl mparatorluundaki Trklerin bir gerileme dnemine girdiklerini, bunu nlemedeki ilke ve en nemli artn bilgisizlikle mcadele olduunu, ticaret ve ziraat yollarndan kazanlacak bir sosyal stnl kuru bir siyasi stnle tercih ettiklerini ve gelecek nesillerin miskinlii gnah, almay ibadet sayan, gl ve zengin nesiller olmas gerektiini- bildirerek -her trl siyasi parti anlamazlklarnn stnde ve politika kavgalarnn dnda bir cereyan- medyana getirebilecek, -sosyal karakterde bir milli cemiyetin- kurulmasnda, 20 Haziran 1911 gn yaplacak toplantya katlmak ve

66

grlerini bildirmek suretiyle kendilerine yardmc olunmasn istedi (Akyz, 1993:107). 20 Haziran 1911 toplantsnda esaslar belirlenen ve 1913 ylnda stanbulda baslm olan tzne gre, dernein kurulu gayesi -Trklerin milli terbiye ve ilmi, itimai, iktisadi seviyelerin telakki itils ile Trk rk ve dilinin kemaline almak- tr. -Asla politikaya karmayaca ve siyasi partilere hizmet etmeyecei -de belirtilen dernek, gayesine ulaabilmek iin, -okullar yaptracak, kendi adn tayan kulpler aacak, buralarda dersler, konferanslar, halka ak toplantlar dzenleyecek, kitaplar ve dergiler yaymlayacak, milli serveti korumak ve oaltmak maksad ile deiik mesleklerdeki uzmanlara danarak milli iktisada ve ziraata yol gsterecek ve bunlardaki kurulularn doup yaamalarna yardmc olacak- tr. Ancak, bu kararlara ramen, politikann da karabilecei bir zemin tekil edebilecekleri endiesi ile kulp amak dncesinden vazgeilmiti (Akyz, 1993:108). Trk Oca bakanlna ilk olarak Ahmet Ferit, bakan seilmi olup daha sonra greve Hamdullah Suphi (1912) getirilmitir. Hamdullah Suphinin dinamizmi almalara nemli lde hz kazandrmtr. Bir yandan Ocan ye says hzla artarken dier taraftan alan ube says da her geen gn oalmtr. Hr, mstakil, kuvvetli bir vatan yaratmay hedefleyen Trk Oca, bu amaca uygun ve yararl olduunu deerlendirdii her cereyana yardmc olmaya almtr. O yllarda, kafalarda yer alan slmi felsefeye dayal fikir yaps zayflam ve yerini 18.yy. Fransa snn sathi felsefesine brakmt. Bylesi bir mantk ve felsefe sisteminin milli saylmas mmkn deildi. te Trk Oca gen zihinlerde bu inan deimeleri esnasnda, kymet llerini yeniden ayarlayan ve her eyi yeniden deerlendiren bir milli hars bulunduunu bizlere haber vermekte ve bu harsn mektebi olmaktayd (Hisar, 1993:73). Grld zere Trk Oca ilk zamanlarda fikri alanda bylesi bir ihtiyaca cevap vermi ve Trk zeksna nemli bir ilerleme hamlesi yaptrmt. Bylece Trk Oca milli bir hars kayna, milli bir hars okulu olmutu. Vazifesi ise Trk vicdanlarndaki uuru uyandrmakt. Trk Oca merkeziyle btn Trk Ocaklar her eyden nce, gnllerde vatan ve milliyetilik duygularn alevlendiren ve milliyetileri birbirlerine balayan birer his ve emel itiraki messesesi idiler (Hisar, 1993:70). Milli bir messese olarak Trk

67

Ocann en nemli stnl, her giriiminde anlalr bir milliyetilik fikriyle hareket etmesiydi. Ocak, Trk zeksna en byk hizmetini, her alanda milliyeti bir noktay esas almann bilimsel stnln ve bunun bir selmet dsturu olduunu izah etmekle yapm; dil, tarih, kltr, musiki ve birok alanda deerli bir dnem amt. Merkez olan stanbul Trk Ocanda ye saysnn ve almalarn hzla artmas nedeniyle, kuruluundan bir yl sonra yerletii Beyazttaki yeni binasnda verilen konferanslar da byk ilgi grmekte idi. Hepsinin de odak noktasn milli konularn tekil ettii bu konferanslar verenler arasnda Ziya Gkalp, Hamdullah Suphi, Akuraolu Yusuf, Fuat Kprl, Cell Shir, Bursal Mehmet Tahir, Halide Edip, Aaolu Ahmet, Mfide Ferit, Dr. Akil Muhtar, mer Seyfettin, Cemal Paa,Smih Rfat, Yahya Kemal, Ali Canip, gibi balca isimler yer almakta idiler. Bu hummal faaliyetler, ksa srede meyvesini vermekte gecikmedi. Milliyetilik uuruna sahip gen nesiller birbirini takip etti. Fakat yine birbirini hzla takip eden harpler (Balkan, 1.Dnya) de, bu nesillerin byk ksmn maalesef alp gtrd. Bu byk felakete ramen, bu nesillerden arta kalanlar bile, srp giden milli heyecan iinde, stiklal Harbini de yapp milli bir devlet kurmay baarmlardr (Akyz, 1993:110). gal kuvvetleri, milliyeti direnmenin ana kaynaklarndan biri olarak grdkleri Trk Ocaklarnn Genel Merkez binasn basarak almalarn durdurmulard. Meclis-i Mebusann kapatlmasndan (11 Nisan 1920) sonra, stanbuldaki Ocakllar birer birer Anadoluya geerek milli mcadeleye katlmaya balamlard. Bakan Hamdullah Suphi de bunlarn arasndayd. Ankarada yeni kurulan birinci TBMMde mebus olarak yer alm ve ilk milli hkmetin Maarif Vekili olmutu.

68

BLM 3: 1923-1938 ARASI DNEM

3.1. Dnemin Karakteristii ve Tarihsel Geliimi 29 Ekim 1923te TBMMnde Cumhuriyet oybirlii ile kabul edilmiti. Bundan sonra yaplacak ilk i Cumhurbakann semekti ve Mustafa Kemal Atatrk oybirlii ile Cumhurbakan seilmiti. Cumhuriyetin lan ile hilafetin kaldrlmas arasnda geen drt aylk zaman dilimi, hilafetin en ksa zamanda kaldrlmasnn mecburi olduunu gstermiti. Bu dnem de hilafeti baz kimselerin gerek meclis iinde, gerekse meclis dnda Halifeyi glendirmek, onun devletin gerek bakan olduu fikri yerletirmek abalarn, Halifenin yeniden trenler dzenlemesi tm slm lkelerinin nderiymi gibi davranmas takip etmitir. Baz politikaclar hilafet ayn hkmettir, Hilafetin hukuk ve yetkilerini iptal etmek hi kimsenin, hibir meclisin elinde deildir diyerek Halifeyi Padiah gibi yaatmak istiyorlard. Bu durum Halifelik Kurumu hakknda bir an nce tedbir alnmasn gerektiriyordu. Fakat Gazi Mustafa Kemal Paay halifeliin kaldrlmas iin zorlayan sebep, en kuvvetli amil Halife mevcut olduka, Trkiyede yaplmas gerekli olan sosyal ve laik karakterlerdeki inklplarn yaplamayaca idi (Erolu, 1990:231). 3 Mart 1924 tarihinde Hilafet ile birlikte eriye, Evkaf ve Erkn Harbiye Vekletleri de kaldrlm ve Eitimin Birletirilmesi kanunlar kabul edilmitir. 20 Ocak 1921de kabul edilen Anayasa, 23 madde ve bir de ayr maddeden olumaktayd. O devrin zelliinden dolay yalnzca olaanst artlar ve acil ihtiyalar karlamas maksadyla ksa olarak hazrlanmt. Bu Anayasann ruhunda kuvvetler birlii sistemi hkimdi ve btn kuvvet ve yetkilerin kayna millet idi, milletin iradesiydi. Milli iradeyi millet namna temsil eden TBMM, hem yasama, hem de yrtme yetkisine sahipti. Kuvvetler birliine dayal Meclis Hkmeti Sistemi ilk defa bu Anayasa ile Trkiyeye girmiti. 1921 Anayasasnda yaplan en nemli deiiklik Cumhuriyetin ilan ile devlet eklinin deimesidir. 20 Nisan 1924te kabul edilen yeni devletin kinci Anayasas tarihi bir gelimenin sonucunda hazrlanm gerek hayatn ihtiyalarna cevap verebilen milli bir eserdi. 1921 Anayasasnda meclisin stnl, milli hkimiyet, kuvvetler birlii prensiplerini

69

alarak gelitirmitir. Hkimiyetin milli nitelii 1924 Anayasasnda daha belirli bir ekilde ortaya konmutur. Bu dorultuda, 1928 de Devletin dini slmdr deyimi Anayasadan karlmtr. 1924 Anayasas meclis hkmeti ile parlamenter hkmet sistemi arasnda bir kpr ilevi stlenmitir. 1924 Anayasas kuvvetler ayrmna yumuak bir ekilde yer vermek suretiyle parlamenter rejime geite bir adm atm ve bu adm 1961 Anayasasnda yer alan parlamenter rejime geiin nedeni olmutur. 1924 tarihli Anayasann baz maddeleri, 1924 ylndan itibaren gelien inklp ve yenilik hareketlerine paralel olarak deitirilmitir. Bu deiiklikler siyasi rejimin zellikleri ile yakndan ilgilidir. Yaplan nemli deiiklikler, 1928, 1931, 1934 ve 1937 tarihlerinde olmu ve Anayasada liklik ilkesine aykr hkmlerinin kaldrlmasna, kadnlara seme ve seilme hakknn tannmasna ve Cumhuriyet Halk Partisi programndaki alt ilkenin Anayasa ilkeleri olarak kabulne, iftiyi topraklandrma ve ormanlarn devletletirilmesine ait hkmleri kapsamakta idi (Erolu, 1990:235). ktidar elinde bulunduran Cumhuriyet Halk Frkasndaki ayrlklar, Ankarada 17 Kasm 1924te yeni bir partinin Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn domasna yol at. Atatrk demokratik dzenin kurulmasn arzulad iin bu yeni frkann kurulmasnda memnuniyet duymutur. Ancak irticai tahrik etmesi nedeni ile Hkmet, Takrir-i Skn kanununa dayanarak, 3 Haziran 1925 tarihinde Terakkiperver Frkasnn kapatlmasn kararlatrmtr. Cumhuriyetin ilnndan sonra ok partili demokratik hayata gei iin kinci teebbs, Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasdr. ok partili rejimin yerlemesini isteyen Atatrkn arzusu ile Ali Fethi (Okyar) Bey tarafndan 12 Austos 1930da kurulmutur. Parti programna gre serbest Cumhuriyet Frkas, Cumhuriyetilik, Milliyetilik ve Laiklik esaslarna bal kalacak, Cumhuriyet Halk Frkasnn devleti grne kar liberalizmi savunacakt. Ancak, Frkaya girenleri kontrol etmek mmkn olmuyordu. Frkaya girenler koyu bir din propagandasna ve rejimi tehdit eden abalara girmilerdi. Fethi Bey olaylar kontrol altna alamaynca 18 Aralk 1930 tarihinde serbest Cumhuriyet Frkas kendi kendini feshetmiti. Bylece Cumhuriyetin ilanndan itibaren ok partili siyasi yaama gei iin yaplan teebbslerin ilki 7 ay ikincisi ise sadece 4 ay dayanabilmiti. 1925in eyh Sait ayaklanmas bir gerei tm aklyla gzler nne sermitir. Trkiyede her kar devrimci eylem siyasal dnlerin sonucu halkn dinsel inanlarna

70

el atarak balatlacak; mezhep ayrlklar, toplumsal, ekonomik, ekinsel geri kalmlklar ne srlerek konunun i yzn bilmeyen halk kar-devrim eyleminin destekisi durumuna drlecektir. (Kili, 2005:293-294) Ayaklanma, btn lkeyi kapsayan ve iki yl sre ile eitli kollardan hazrlanan ngilizlerle, Vahdettin ve adamlar ile ilgisi olan bir hareket idi. Kar ihtillin tohumlar, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna katlan padiah yanls muhaliflerin vastasyla atlmt. Bunun zerine, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve eyh Sait syannn yaratt tehlikeleri nlemek amac ile 4 Mart 1925 tarihinde Takrir-i Skn kanunu yrrle girmiti. 1926 ylnda Atatrke suikast dzenlenmi, 1930 ylnda Menemen Olay yaanmtr. Ancak en g ortam ve koullarda bile inklplarn uygulanmasna ara verilmemitir. Osmanl mparatorluu snrlar ierinde bir hukuk birlii mevcut deildi. Mslman halka slm Hukuku, gayri Mslim tebaalara kendi hukuklar uygulanyordu. Yabanclar ise kapitlasyonlar nedeni ile kendi hukuklarn uyguluyorlard. Hukuk birliini salamak ve devletin hukukunu modernletirmek iin tm vatandalara uygulanacak Lik Hukukun kabul edilmesi zorunluluk dourmutu. Lik Hukuka ynelmenin sebepleri srasyla u ekilde aklanabilir: Bat hukuk sistemini kabul ediimiz bir an nce bat medeniyetine katlma

isteimizden ileri geliyordu. Dini hukuk, tatbikat icab, ayr dinde olanlara da ayr bir hukuk tatbikatn

gerektireceinden bu memlekette hukuk birliini baltalamakta ve kanunlarn eitlii, eit ekilde tatbiki esaslarna da aykr dmekte idi. Lozan Bar Antlamas ile siyasi istiklalimizi kstlayan kapitlasyonlar

kaldrmtk. Hukuku likletirme ve modernletirme ile siyasi istikllimizi de teminat altna almak istiyorduk. Devlet lik hrriyete doru ynelmekte idi. Laik devlet esas hukukta da

laiklemeyi kabule bizi zorluyordu. En son olarak, lik hukuk medeni hayatn icab idi. (Erolu, 1990:256-257)

ada medeniyet seviyesine ulaabilmek iin ncelikle, insan hayatnn ve toplumun, an gereklerine gre yenilenmesi yani hukuk inklbnn uygulanmas gerekli idi.

71

Nitekim talyan Ceza Kanunu, svireden Trk Medeni ve Borlar Kanunu, svirenin Neuchtel Kantonundan Hukuk Muhakemeleri Usul Kanunu, Almanyadan Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu ve dare Hukuku ile ilgili olarak ise Fransa kanunlar az ok deiikliklerle alnmtr. Eitim, toplumsal bir ihtiyac karladndan dolay bir kamu hizmeti olarak saylmaktadr. Gnmzde devlet, gcn milli eitimde bulur. Bizde milli eitim hizmetleri ya devlet eliyle grlr veya devletin denetiminde bulunur. Osmanl Devletini eitim sistemi dini nitelikli idi. Dini eitim, yalnzca manevi bir heyecan ve his dourmak ister, maddeyi inkr eder. Milli eitim madde zerinde dayanan manevi bir his uyandrmaya abalar. Milli eitim, insan, vatan ve dil gibi objektif ve maddi esaslardan doan bir ruh telkin eder. Milli eitim lik bir eitimdir (lken, 1948:66-68). Atatrk milli kurtuluun hedefini milli terbiyede grmekte idi. Efendiler, yeryznde yz milyonu mtecaviz slm vardr. Bunlar ana, baba, hoca terbiyesi ile terbiye ve ahlak almaktadrlar. Fakat maalesef hakikat udur ki, btn bu milyonlarca insan kitleleri unun veya bunun esaret ve zillet zincirleri altndadr. Aldklar manevi terbiye ve ahlk onlara bu esaret zincirini krabilecek meziyeti insaniyeyi vermemitir, veremiyor. nk hedefi terbiyeleri milli deildir (Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1959:198). 3 Mart 1924 tarihinde eitim ve retime milli ve lik bir karakter veren Tevhid-i Tedrisat Kanunu hayata geirilmitir. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eitim ve retim birlii salanm ve medreselerin kaldrlmas salanmtr. Medreselerin kapatlmas ile beraber dini eitim sisteminden milli eitim sistemine geilmi, eitim ve retim kurumlar ada bilimin verilerinden yararlanmaya balanmtr. Atatrke gre eitim, kalknma konusunda en etkili yoldur: En mhim, en esasl nokta eitim meselesidir. Eitimdir ki, bir milleti ya hr, mstakil, anl, yksek bir cemiyet halinde yaatr, ya da bir milleti esaret ve sefalete terk eder (Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1959:198). Atatrkn eitim program biiminde ve zde esas olan milli bir nitelie sahipti. Eitim ve retimin amac ve ierii tamamen bilimin en son verilerine, dnya ihtiyalarna ve gereklerine uygun olarak yeniden dzenlenmeliydi. Eitim dini makamlarn etkisinden kurtarlmal ve devletin denetimine alnmalyd. Her iki cinsinde eitim haklar ve imknlarndan birlikte ve eit olarak yararlanmas, eitim ve

72

retimde cinsiyet ayrmann ve zmre veya kltrel trden farkllklarn ortadan kaldrlarak eitimde birliin salanmas gerekliydi. Eitimle halk cehaletten kurtarlmal, bilgi ve ahlak ynnden halk ykseltmeli, halkn yeteneklerini ortaya kararak gelitirmeliydi. Eitim retici ve ie dayal olmalyd. Tm bu artlarla birlikte ok nemli bir esas daha var ki, o da eitim-retim hayatnda disiplinin salanmasyd. nk disiplin, baarnn anahtaryd ve bu hususta eitimcilere nemli grevler dyordu. te eitim alanndaki yeniliklerin z byleydi ve bu ihtiyatan dolay Tevhid-i Tedrisat Kanununa gerek vard. 20 Mays 1928de Arap rakamlarnn kullanlmasna son verilerek milletleraras rakamlarn kabul ile Harf nklbnn ilk adm atlmt. slmiyetin kabulnden sonra Trkler tarafndan kullanlmaya balanan, ancak Trk diline bir trl uyum salayamayan Arap harflerinin yerine, 1 Kasm 1928de Trk dilinin zelliklerini ortaya koyan iaretleri de kapsayan Latin esasl harfler kabul edilmitir. Atatrkn emri zerine kurulan bir komisyon, yeni Trk alfabesini hazrlayarak ay gibi ksa bir zamanda uygulamaya koymak zere ciddi bir alma yapmtr. Korkmazn alfabeye ilikin deerlendirmeleri u ekildedir: Seim esasna ve tek harfli yaz sistemine dayanan alfabe tasarsnda, ikili, l veya drtl ekillere yer vermeyip, her sesin tek iaretle gsterilmi olmas ve dilde mevcut dokuz vokaln sekiz ayr iaretle karlanm bulunmas, alfabenin en baarl taraflarndandr. Baka alfabelerden alnd halde dilimizin gereklerine gre ayarlanarak c, , , , j gibi zel deerler alm, iaretlerin ortaya kmas da, onu takliti bir alfabe olmaktan kurtarp milli bir alfabe durumuna sokmutur (Korkmaz, 1963:41). Atatrk Harf nklbndan daha ay nce halkmza bunun mjdesini vermiti: Arkadalar, gzel dilimizi ifade etmek iin yeni Trk harflerini kabul ediyoruz. Arkadalar, bizim gzel ahenkli, zengin lisanmz yeni Trk harfleri ile kendini gsterecektir. Asrlardan beri kafalarmz demir ereve iinde bulunduran, anlalmayan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak mecburiyetindeyiz. Lisanmz muhakkak anlamak istiyoruz. Bu yeni harflerle behemehal pek abuk bir zamanda mkemmel bir suretle anlaacaz. Milletimiz yazsyla, kafasyla btn lem-i medeniyetin yannda olduunu gsterecektir. Vatandalar, yeni Trk harflerini abuk

73

reniniz. Btn millete, kadna, erkee, kylye, obana, hamala, sandalcya retiniz (Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1959:251-253). Atatrk bu mkemmel ynlendirmeyi yapmakla yetinmeyerek yollara dm, yurdumuzun birok kesimine tek tek giderek kara tahtann banda yeni Trk harflerini vatandalara bizzat kendisi retmitir. Bu yzden O bizim Baretmenimizdir. Eski harflerin kaldrlmas ile birlikte, Arap kltrnn tm etkileri bertaraf edilmi ve Trkiye Batya yaknlamtr. Gzel sanatlar alannda da ok ciddi yenilikler getirilmiti. Atatrk sanatn nemini ve millet hayatndaki roln u kadar net bir ekilde ifade etmekteydi: Bir millet sanattan ve sanatkrdan mahrumsa tam bir hayata malik olamaz. Bir millet sanata ehemmiyet vermedike byk bir felakete mahkmdur (Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1959:125-126). Resim ve Mzik alannda gelimeler yaand. Atatrk mzik ile zel olarak ilgilenmiti. 1934 ylnda TBMMnin al esnasnda mzikte izlenecek yolu yle gsteriyordu: Arkadalar, gzel sanatlarn hepsinde ulus genliinin ne trl ilerletilmesini istediinizi bilirim. Bu yaplmaktadr. Ancak, bundan en nde gtrlmesi gerekli olan Trk musikisidir. Bir ulusun yeni deiikliinin ls, musikide deiiklii olabilmesi, kavrayabilmesidir. Bu gn dinlenilen musiki yz aartacak deerden uzaktr. Bunu aka bilmeliyiz. Ulusal, ince duygular dnceleri anlatan yksek deyileri, syleyileri toplamak, onlar bir gn nce genel musiki kurallarna gre ilemek gerektir. Ancak bu yzeyde Trk ulusal musikisi ykselebilir, evrensel musikide yerini alabilir (Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1961:378). Cumhuriyet dneminde Trk kadn ilk defa sahneye km, Trk sanatlar bale ve opera dallarnda ilk kez rnekler sunabilmi, Trk tiyatrosu gerek varln ortaya koymu, plastik sanatlarda nemli gelimeler yaanm, Trkiyede heykel sanat domu, Milli Mcadelenin tarihesini yaatan byk apta tablolar yaplmt. 1924 ylnda Topkap Saray mze haline getirilmi ve daha sonra Ankarada Etnografya mzesi almtr. Sanayi- Nefise Mektebi, Gzel Sanatlar Akademisi haline dntrlm ve mimarlk ve heykelcilik blmleri almt. Bu dnemde Milletin

74

insani ve medeni hayat ve alkanlk veriminin artmas iin gzel sanatlar, amaca hizmet eden en baarl vasta olmutur (Erolu, 1990:281). Toplumsal yaaya ilikin inklplar ise u ekildeydi: 30 Kasm 1925 tarih ve 677 sayl kanunla tekke, zaviye ve trbeler kapatlm, ayrca bir takm unvanlarn kullanlmas yasaklanmt. 1961 ve 1982 anayasalarna gre bu kanun, Trk toplumunun ada uygarlk seviyesine ulamasn ngren ve ayn zamanda Trkiye Cumhuriyetinin liklik niteliini de koruma amacn gden bir kanundur. 25 Kasm 1925 tarihinde apka kanunu kmt. Ama zaten kanun kmadan vatandalar apkay giymeye balam, medeni kyafet deiimi halk arasnda memnuniyetle karlanmt. 1934 ylnda zmre belirten unvanlarn kaldrlmas ve Soyad Kanununun kabul medenileme ynnde atlm ok nemli bir admd. 1926 ylnda Medeni Kanun kabul edilmi, toplumumuzda kadn erkek eitlii salanm, 1930 ylnda kadnlarmz belediyelere seme ve seilme hakkn, 1934 ylnda ise milletvekili seme ve seilme hakkn kazanmtr. Toplumsal hayatta ve d dnya ile olan ilikilerde ciddi sorunlar yaanmas nedeniyle; 26 Aralk 1925te Hicri ve Rumi takvim yerine miladi takvim uygulanmasna geilmi, 20 Mays 1928de milletleraras rakamlar kabul edilmi, 1935 ylnda Cuma gn yerine Pazar gn resmi hafta tatili olarak kabul edilmi ve metre ve kilogram gibi evrensel ller kabul edilmitir. 3.2. Cumhuriyet Dneminde Trk Ocaklar Tzne gre gayesi Trklerin milli terbiyesi ile ilmi, itimai ve iktisadi seviyelerinin ykseltilmesi ve Trk dilinin gelitirilmesi olan ve siyasetle uramay reddeden Trk Oca 1. Dnya harbi ve mtareke yllarnda, byk deiiklikler ve basklar getiren olaylarn tesiri ile zaman zaman, siyasi eylemlere de girmek zorunda kald. Fakat buna ramen gnlk politikann dnda idi. Ancak, gnlk politika ile ilgilenmemenin yelerin ahsen hibir siyasi kanaat sahibi olmamalar ve onu savunmamalar anlamna da gelemeyecei tabiidir. Nitekim Trkiye Cumhuriyetinin ilan edildii gn yaymlad ve milliyetilik hareketinin esaslarn aklad bir eserinde (Trkln Esaslar) Ziya Gkalp, Trklk hareketinin siyasi bir parti deil, ilmi, felsefi ve estetik bir okul olduunu belirttikten sonra, siyasi tercihlerinin demokrasi olduu, bu sebeple oligariye ve dinin devlet ilerine karmasna kar olduklarn aklar. Ayrca, ayn yerde, halk, medeniyeti (batc) bulunduklar, ada bir

75

medenilemeye ve milli bir devlete taraftar olmakla beraber milli kltre de byk deer verdikleri; hukuk anlamnda, kanunlar yapma yetkisinin yalnz millete ait olduunu; kanunlarn dini mdahalelerden uzak tutulmas gerektii; fertler, zmreler ve snflar arasnda tam bir eitlik salanmas gereine inandklar; bir medeni kanun hazrlanarak erkekle kadn arasnda yalnz insani haklar bakmndan deil, siyasi ve mesleki haklar bakmndan da tam bir eitlik salanmasn istedikleri; ekonomi alannda solidarizme (dayanmacla) ve byk sanayinin gelitirilmesine nem verdikleri ve yeni ticaret, sanayi ve ziraat kanunlarnn karlmasn zaruri grdkleri de aka belirtiliyor. Btn bu esaslarla, Cumhuriyet dneminde siyasi, hukuki, sosyal ve kltrel alanlarda yaplan byk deiiklikler arasnda tam bir paralellik bulunduu aktr. Arada, sadece yeni devletin iktisadi politikasnda, solidarizm yerine karma ekonominin kabul edilmesi gibi bir fark vardr. Fakat asl byk fark, Trk Ocaklarnn yalnz teorik planda kalmas, yeni devletin ise yaps ve fonksiyonu gerei pratik ve uygulayc olmasdr (Akyz, 1993:113). Birinci Dnya Savan takip eden dnemde faaliyetleri aksam olan Trk Ocaklar, Cumhuriyetin ilanndan nceki gnlerde Anadolunun eitli blgelerinde sratle rgtlenmeye balam, 1923 ylnn ortalarna gelindiinde alan ube says 40n zerine kmt. Bu dnemde ocaklarn milliyetilik anlayn, Bakan Hamdullah Suphi Tanrverin gazetelere verdii beyanatlardan karmak mmkndr. Hamdullah Suphi hars milliyetilii temasn vurgulamaktadr. Ayrca u fikirlere yer vermektedir: Kagar, Trkistan, Krm, Bak, Azerbaycan. Btn Trk memleketleri ile aramzda gnl ve fikir birlii vardr, biz onlarn mutluluklaryla mutlu oluruz. Ocakl bilir ki bu messese arkta Garbn mmessilidir. Trk Oca Garpdr. Kendimizi Avrupal hissettike Trk kalacaz. Trklmz Avrupal olmaya yz tuttuumuz zaman bildik. Trk Oca bilir ki medeniyet birdir, yalnz ekil bakadr. Fakat Trk Oca medeniyetin garptaki eklini ister. Bilir ki o medeniyette , hayatta, ate, can vardr (stel, 2003:264). Zaman zaman Trk Ocaklar ierisinde meydana gelen milliyetilik tartmalarna, Hamdullah Suphi rk milliyetiliine kar kmak suretiyle son noktay koyar ve Trk Ocaklarnda Trklk u ekilde yasalar: Neslen Trk olmak veya hars dolaysyla

76

tamamen Trk duygusu beslemek ve mazileriyle Trkle bal olduklarn ispat etmi olmak. 1925 ylnda eyh Sait isyannn balamas nedeniyle Takrir-i Skn Kanunu kapsamnda bir takm nlemler alnm, isyan blgesi ve Ankarada davalara bakmak iin iki istiklal mahkemesi kurulmu, Fethi Okyar hkmeti istifa etmi, smet Paa greve balam, apka giyilmesi hakknda kanun ve Tekke ve zaviyeler ile trbelerin ilgasna dair Kanun km ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatlmt. Trk Ocaklar bu dnemde Cumhuriyet Hkmetinin emrinde olduunu aklam ve irticay lanetleme mitingleri tertiplemiti. Bu, bir yerde Trk Ocaklarnn CHP ile btnlemesi srecinin balang noktasn ifade eder. Trk Ocaklar iin milliyetilikte artk teori dnemi sona ermi, uygulama dnemi balamt. ada bir devlet kurulmas iin 19231930 arasnda gsterilen abalar baz siyasi ve dini gruplarn direnleri ile karlayordu. Bu kar hareketlerin son rnei durumunda bulunan 1930 yl sonlarnda Menemende meydana gelen Kubilay Olay idi. Bu olay karsnda ada ve milli bir devletin hzla yerlemesini salamak, bu gaye ynnde yaplanlar yaymak ve yurdun her tarafnda benimsetmek iin ayn gayeye bal btn kurulularn ve hatta aydnlarn devlete yardmc olmalar kanlmaz gibiydi. zellikle Kubilay olay, Atatrkn bu zarurete tamamen inanmasna yol amt. Ancak bunun iin yurdun ilelerine, bucaklarna ve kylerine girip, insanyla kaynaacak byk kurululara ihtiya sz konusu idi. te Halk Evleri byle domutu. 1931 ylnn balarnda, yurdun birok yerinde Trk Ocaklarnn kapatlaca, CHPye dhil olaca, milli vazifeleri bakmndan misyonunu tamamlad, halk bir araya getirecek bir baka kurulua ihtiya olduu ve Atatrkn bu konuda direktifte bulunduu, Halk Evlerinde, konferans salonu, sinema ve ktphane tarz her trl imkna yer alaca ve kurulmalarnda CHPden nemli destek salanaca konuulmaktayd. Nitekim 25 Mart 1931 gn basnda yer alan beyanatnda Atatrk bu konudaki kararn aklamt: Milletlerin tarihinde baz devirler vard ki, muayyen maksatlara erebilmek iin, maddi ve manevi ne kadar kuvvet varsa hepsini bir araya toplamak ve ayn istikamete sevk etmek lazmdr. Milli mcadele yllarnda milletimiz, byle toplanma ve birleme hareketinin verdii mhim neticeleri idrak etmitir. Memleketin ve inklbn

77

ieriden ve dardan gelebilecek tehlikelere kar masuniyeti iin, btn milliyeti ve cumhuriyeti kuvvetlerin bir yerde toplanmas lazmdr. Kuruluu tarihinden beri ilmi sahada halklk ve milliyetilik inanlarn yayp genelletirmee sadakatle ve imanla alan ve bu yolda memnuniyeti mcib hizmetleri gemi olan Trk Ocaklarnn, ayn esaslar siyasi ve tatbiki sahada gerekletiren frkamla ve btn manas ile tek bir varlk olarak almalarn mnasip grdm. Bu kararm ise, milli messese hakknda duyduum itimat ve emniyetin ifadesidir. Ayn cinsten olan kuvvetler, mterek gaye yolunda birlemelidirler (Akyz, 1993:115). Atatrkn szlerinden de anlald zere, bir milletin tarihinde zor dnemlerde, ayn hedefe odaklanan glerin birlemeleri son derece yerinde olacaktr. Trk Ocaklar ile CHPnin g birlii yapmas; teori ile siyasi ve pratikin, milliyetilik ve halklk hususlarnda birlemesiydi. Bu birleme karar Ocaklarca sevinle karlanm ve gn gelmi bir olay olarak deerlendirilmiti. Devlet, milli ve halk bir grle btn alma alanlarna el atmt. 1931 ylnda Trk Tarihi konusunda balatlan ve ertesi yl ise dil konusunda devam ettirilen milliyeti tezlerle, milli kltrde derinliine bir aratrma-deerlendirme dnemine girilmiti. 10 Nisan 1931 gn Ankaradaki genel merkez binasnda toplanan, CHP ileri gelenlerinin ve mebuslarnda katld kurultayda, Hamdullah Suphi, Trk Ocaklarnn son alma raporunu okumutu. Rapor zetle unlar iermekteydi: Kurultayn olaanst toplanma nedeninin Gazinin basnda da yer alan arzusu olduu, CHPnin drt yl nceki genel kongresinde yapt konumada Gazinin vatan ve inklplar genlie emanet ettii bu tutumunu zamanla geliip uygulama safhasna geldii, onun son yllarda genlik, dernekler ve eitim konular ile ok yakndan ilgilendii ve kalbinde genliin inklplarn esaslarna gre yetitirilmesinin, inklplarn genlikte emin bir kaynak bulmasnn en byk istekleri arasna girdii, son bir ylda meydana gelen baz olaylarn (Kubilay Olay gibi) btn yurtseverleri zd, medeni dncelerin muhafazakr evrelerde de yerlemesi hususunun Gazinin ve devlet ileri gelenlerin zihinlerinde gittike yer ettii, bunu salayabilmek iin de Gazinin CHP kadrolarn milliyeti, halk ve cumhuriyeti genlerle doldurmay ve memleket meselelerinde onlara da sorumluluk vermeyi arzu ettii (Akyz, 1993:116). Bu

78

konumay mteakip yaplan oylamada Trk Ocaklarnn CHPye katlmas ve btn mallarn da ona devredilmesi karar oybirlii ve alklarla kabul edilmiti. Cumhuriyeti ve vatan genlie emanet eden Atatrk, bu ulvi vazifeyi yerine getirecek bir genliin henz yetimemi olduunun elbette farkndayd. nk Cumhuriyetin ilk yllarnda, yaplan reformlar benimseyenler orta ve ileri yataki aydn ve milliyeti kesimdi. Oysa Cumhuriyetin emanet edildii nesil henz ocuk yatayd. Bu nedenle yaplmas gereken bu nesilin en ksa zamanda ve byk bir itina ile yetitirilmesiydi. nk fikirlerin gerekletirilmesi iin en az fikirler kadar gl salam kadrolarn olmas gerekirdi. Samimi milliyetilii, memleket meselelerindeki sevgisi ve heyecan ile messeselemi Trk Ocaklar kadrosu, Atatrk tarafndan adeta biilmi kaftan olarak deerlendirilmekteydi. Daha nceki kurultaylarda yeniden seilecek ye adaylarn Genel Merkez Heyeti tespit ederken 1928 kurultaynda bu byle olmamt. TBMM Bakan, Bavekil ve CHP Genel Sekreteri ile Trk Ocaklar Genel Bakanndan kurulan heyet, on kiilik listeye Genel Merkez Heyetinin bir nceki kadrosundan Hamdullah Suphiyi de kapsayan kiiyi alm, dier yedi kii Celal Bayar da kapsayan CHP milletvekillerinden ve mfetti kadrosundan seilmiti. Bu olay, dndn uygulamada ok dikkatli ve sabrl olan, tespit ettii istikamette adm adm ilerleyen ve verdii karar gerekletirmedeki zamanlamay ok iyi yapan Atatrkn, Trk Ocaklarnn gelecei zerinde daha o zamandan kararl olduu ve onlardan yararlanma isteinin bykl hakknda yeterli bilgi vermektedir. Yoksa 2. Merutiyet dnemindeki ok organize, ok sistemli ve dinamik almalar ile gecikmi Trk milliyetiliinin uyanp harekete gemesinde byk hizmeti dokunan, ordunun ilerine kadar btn aydnlara uzanm geni kadrosu ile stiklal Harbinin zafere ulatran milli ruhun domasnda ciddi emekleri geen Trk Ocaklar gibi tarihi bir messesenin ok hzl bir biimde ortadan kalkn, o gnk baz gazetelerde ileriye srld gibi sadece, tarihi grevini tamamlam olmakla aklamak yetersizdir (Akyz, 1993:118). Trk Ocaklarnn gnlk politika dnda kalmak prensibine ramen, Ocakl olmay kendi karlar iin kullanan baz kimseler, belediye seimlerine aday olmulardr. Baz yerlerde ise CHPyi tutmayan baz Ocakllar bu partinin tekilatlanmasna engel olmulardr. Bylece gnlk politikaya bulamlard.

79

Atatrk eskilerden beri gerekletirmeyi planlad ok partili demokratik sistemi kurmak iin CHP iktidar karsnda memleketteki muhalefeti tekilatlandrmay dnm, eski ve gvendii arkada Fethi Okyara Serbest Cumhuriyet Frkas (1930) isimli bir siyasi parti kurdurmutur. Ancak ne var ki istenilen sonu alnmamtr. Cumhuriyet ekline ve dinin devlet ilerinden ayrlmasna kar olan ynlar, Serbest Cumhuriyet Frkasnn CHPnin btn yaptklarn bozacan ve ortadan kaldracan sanarak, onu desteklemeye balamlardr. Hlbuki Serbest Cumhuriyet Frkas, daha isminden balayarak Cumhuriyeti olduunu ilan etmi, programnda ise laiklie ve btn inklplara bal bulunduunu belirtmitir. Buna ramen, bu kesim kanun d hareketlere kalkm, CHPye, Atatrke ve inklplara kar lgnlklarda bulunmutu. te tm bunlar partinin sonunu hazrlamt. Ne yazk ki lke henz ok partili dzeni kaldracak siyasi olgunluk seviyesine ulamamt. Atatrk bu durumu grdkten sonra lkenin gney ve bat illerinde bir inceleme gezisine kmt. Bu incelemesinde Ocakl genlerin siyasi konulara fazla bulatn, Genel Bakanln yapt CHP kadrolarnn kendi karlarna dkn, yararsz birok insanla dolduunu grm ve bundan dolay parti yneticilerini azarlamt. 1931de kapatlan Trk Ocaklar, 1949da Hamdullah Suphi bakanlnda yeniden almt. Bu yeniden kurulu aamasnda Trk Ocaklar artk, resmi/brokratik milliyetilik ile arasndaki mesafe iyice byyen Trk akmn ve dier milliyetimuhafazakr eilimlerin, ok partili hayata gei srecinde CHPye kar DP muhalefetinin yannda saf tutan seferberliin bir parasdr. Ocak Bakan, Tanrver 1950 seimlerinde DP listesinden bamsz Manisa milletvekili, 1954 seimlerinde yine DPden stanbul milletvekili seilir. DP iktidar 1951de bir bakanlar kurulu karar ile eski binasn Halkevlerinden alarak Trk Ocana iade eder (stel, 2003:266). 50li yllarda, Trk Oca DPdeki muhafazakr unsurlara yaklamt. Anlan dnemde D Trkler konusunda temkinli bir yol izlenmiti. 50lerin sonlarnda, Trk Ocaklar Souk Savan ortaya kard bir anti-komnist yayn ve bilinlendirme zihniyeti ile yeniden bir hareketlilik kazanmt. Ancak, Tanrverin 1966da lmnden sonra, ileri gelen milliyeti-muhafazakr dnce adamlarnn bulunduu yeni ynetim, dnemin politik kutuplama ve dinamizm ortamnda etkili olamayan yal ve fazla arbal

80

bulunan bir kurulu olarak kalmt (Darendeliolu, 1968:200-201). 1970lerde bu marjinalleme iyice belirginlemitir. Konferanslar, dersler, konserler tertiplemeyi, kitaplar ve dergiler karmay, milli servetin korunmas ve bytlmesi iin abalarda bulunmay alma program ierisine dahil eden Trk Ocaklar, Trke ve yabanc dil kurslar am, maddi durumu kt olan niversite rencilerine kucak am, zel poliklinik kurarak hasta ocuklar tedavi ettirmiti. Grnen o ki, tznde kltrel almalara arlk verilse de sosyal ve ekonomik alanlarla ilgilenmekten geri durmamlard. Trk Ocaklarnn yayn faaliyetleri konusunda derinlemesine bir almaya girdii sylenemez. 1930lu yllara gelindiinde, Ocan kuruluundan itibaren 20 yl gibi uzun bir sre gemi olmasna ramen, yaynlanan kitap says; tercme olmak zere on idi. nk milliyetilik fikrinin heyecan plannda canl tutulmas tercih edilmiti ve almalar toplantlarla ve konumalarla yrtlmt. Ne yazk ki Ocaklarda yaplan konumalar ve konferanslar yeterince kayt altna alnmam, kurultay zabtlar bir araya toplanp ve yaymlanmamt. Yayn konusunda en nemli misyonu Trk Yurdu dergisi yklenmiti. 1911de ilk saysnn kt, Trk Yurdu dergisi, 60 yl gibi bir zaman dilimi ierisinde eitli nedenlerle deiik zamanlarda kapanm, bazen kapan sresi on yla am, bazen haftalk bazen aylk olarak yaynlanm ve yayn says 350ye yaklamt. Dergide, Trk dnyasnn iinde bulunduu geri kalmlk, yoksulluk ve dayanma eksiklii ele alnmtr. Ahmet Aaolu, bunu mezhep atmas, milli bilin yokluu, slamiyetin kabul ile kendi gelenek, dil ve tarihine yeterince nem vermeme gibi etkene balyordu. Trk Yurdu dergisinin yayn ilkeleri yle belirlenmiti: 1. Trk rknn ounluu tarafndan okunup anlalacak ve yararlanlabilecek

bir slupta yazlacaktr. Bundan dolay; a. b. c. 2. Dili sade olacaktr. Kavmin ounluuna faydal konular seilecektir. Zor kanunlar bile kolay ifade edilmeye allacaktr.

Btn Trkler tarafndan kabul edilecek bir ideal yaratlacaktr.

81

3.

Trklerin tanmalarna, iktisadi ve ahlaken ykselmelerine ve fenni

bilgilerce zenginlemelerine hizmet eden konular en ok yer alacak, siyaset bundan sonra gelecektir. 4. Trk Dnyasnn her yannda sevin ve keder de dahil olmak zere her trl

olay ve dnce akm, edebiyat btn millete duyurulacaktr. 5. Osmanl mparatorluu iinde hibir siyasi partiye taraftarlk edilmeyecek, deiik unsurlar arasnda anlamazlklar domas engellenmeye

ancak Trklerin siyasi ve iktisadi karlar savunulacaktr. Trklerin karn savunurken, allacaktr. 6. Osmanl Trkleri arasnda Trk milli ruhunun genilemesine ve

kuvvetlenmesine, idealsizlikten doan tembellik ve ktmserliin kaldrlmasna ok allacak ve ounlukta hibir eye dayal olmakszn ortaya kan mbalaal Bat korkusundan da bu milleti kurtarmaya elden geldii lde uralacaktr. 7. Devletleraras siyasette esas fikri, Trk Dnyasnn karlarn savunmaktr

(Gmolu, 2003:270). Trk Yurdu Dergisinde Anadolu basnn destekleyen yazlara, yeni kan yaynlara, kadnlarn alma yaamna girmesini yreklendiren yazlara, Trk Ocaklarnn etkinliklerine sk sk yer verilmiti. Bir dnem eitimin nemine ilikin nemli tartmalar alm, yer yer eitimin ulus olmann n koulu olduu vurgulanm ve Trk toplumunun gelecei eitime verilecek neme balanmtr. Trk Yurdu, milli corafyann kefinde ve sosyal yapsnn tasvirinde nemli bir birikim oluturmutu. O gne kadar ihmal edilen alanlara zellikle Trk Dili ve tarih aratrmalarna zel nem verilmesi istenmiti. 1911-1931 yllar arasnda ekonomik sorunlardan eitim sorununa, kadnn konumunun iyiletirilmesinden baz mesleklerin yok oluuna ilikin n grlere, sosyolojik analizlerden milli tarih yazclna kadar Cumhuriyet politikalarnn temelini oluturmutu. 1920li yllarn sonlarnda, benimsedii antiemperyalist kimlikteki bozulmalara rk milliyeti sylemler, anti-komnist sylemler ve artan slami temalar elik eder. 1942den sonraki saylarda milliyeti ve muhafazakr izgi git gide belirginlemitir.

82

Trk Ocaklarnn fikir planndaki almalarnda, milliyetilikten sonra en ok yer alan konu Bat medeniyetiliidir. Milliyetilik fikrinin Bat medeniyetilii ile beraberlii, 2. Merutiyet dneminden sonra daha ok dikkati ekmektedir. Ziya Gkalpn Garplk ve Muasrlamak olarak terimletirdii bu tutumun yorumunda ve lsnde zaman zaman tereddtler ve anlamazlklar olmusa da, Trk kalarak batllamak eklindeki gereki ve uzlatrc bir anlayta birleilmitir. Trk Ocaklarndaki milliyetilik anlaynn kana bal rk anlay ile bir ilgisi yoktur (Akyz, 1993:129) 12 Eyll 1980 askeri mdahalesinden sonra lkedeki hemen btn derneklerle birlikte faaliyeti durdurulan Trk Ocaklar, 1986da yeniden almtr. Yeniden al aamasnda Trk Ocaklarnda, iktidardaki ANAPn milliyeti-muhafazakr kanadnn etkisi belirgindir. zleyen dnemde ocaklarda, MHP geleneinden gelen ama bu izgisinin siyasal partisine angaje olmayan aydn ve politikaclar arlkl olmutur (Bora ve Can, 1999:245). Bu hususta en somut olay, eski MHP yneticisi Sadi Somuncuolunun 30. Byk Kurultayda Merkez seilmesidir. Trk Ocaklar 1990l yllarda, Trk-milliyeti ve milliyeti-muhafazakr izgideki entelijensiyann temsil edildii bir yap olarak belirli seviyede bir etkinlik kazanmtr. 2000li yllarda ube says 50yi bulan Trk Ocaklar, dier milliyeti-muhafazakr rgtlerle, sanayi ve ticari kurulularla, niversitelerle ve brokratik makamlarla yakn faaliyet ierisindedirler. Ocaklar, 1990dan sonra Trk Dnyasna dnk ilgiyi uyandrmak amacyla youn konferans, seminer ve panayr faaliyetleri dzenlemitir. zellikle dalan Sovyetler Birliinin ortaya kard milli dinamik, Trk Ocaklarnn Trk Dnyas ile olan sorumluluk anlayn kltrel alann tesine tar. Avrupa Topluluuna kar Trk Cumhuriyetlerinden oluacak bir Altay Ortak Pazar dncesinin Trk Yurdu sayfalarnda tartlmas yeni araylarn ifadesidir (stel, 1997:65). Bu dnemde Trk Ocaklar; Ermeni meselesi, Kbrs davas gibi konularda tavizsiz bir milliyetilik anlayn benimsemi, batllamann milli kltrn karakterine zarar verecei endiesi hissedilmi ve milli kltrn korunmas ncelikli bir mesele olarak ele dare Heyeti Bakanlna

83

alnmtr. Bu balamda yabanc dille retime kar klm, Trkenin korunmas gerei vurgulanmtr. Kuruluundan bu yana 90 yldan fazla sre gemi olmasna ramen Ocaklar, kurulduu ilk zamanlardaki gibi Trk Milliyetiliini partiler st bir zorunlu ideoloji olarak telkin etmeye dnk faaliyette bulunmaktadr. Hedef; uyumu milliyeti bilinci canlandrmak ve yabanclam aydnlara kar savunmak ve milliyeti bir aydn nesil yaratmaktr. 3.3. Halkevleri Halkevlerine ilikin sre u ekilde ilemitir: nce Trk Ocaklar Cumhuriyet Halk Frkasna katlmak suretiyle lavedilmitir. Daha sonra kapatlan Trk Ocaklarnn yerine Halkevlerinin kurulmas parti kongresinde karara balanmtr. Parti bir yl ierisinde 1932 ylnda 14 adet Halkevinin aln yapmtr. Bu say Halkevlerinin kapatld 1950 ylna kadar 500e yaklamtr. Halkevleri almalarn; Dil, Tarih, Edebiyat, Sanat, Tiyatro, Spor, Sosyal Yardm, Halk Dershaneleri, Yayn, Kyclk, Mze ve Sergi ubeleri vastasyla yrtmtr. 1940 ylnda, ky ve bucaklarda Halkevi yerine Halkodalar almtr. 1930lu yllarda Almanya, talya gibi otoriter rejimlerin hkm srd lkelerde bulunmakla beraber demokrasi ile ynetilen lkelerde de benzer kurulular vard. Kemalizmin sadece siyasi olarak deil, kltrel ve gnlk yaama dnk gayretlerinin en somut rn Halkevleridir. Ev ve i yaam dnda yeni toplanma meknlar oluturulur. Dans, mzik, tiyatro gibi yeni elence anlaylar halka gsterilmitir. Kadn-erkek birlikte mzikli aile toplantlar iin balo salonlar; tiyatro salonlar; salkl yeni nesil oluturabilmek iin spor salonlar; dnen, konuan bir nesil iin toplant salonlar; birlikte almak ve retmek iin alma odalar, okuma arzusunun alanmas iin ktphaneler yaplmtr. Dil ve Edebiyat ubeleri Konferanslar dzenlemi ve hoparlrler vastasyla halka dinletmilerdi. Dergi ve kitap yaynlar yaplmtr. Halkevlerinin yayn olan dergiye lk ismi Atatrk tarafndan verilmitir. 20 yl gibi bir zamanda 80e yakn dergi karlmtr. Bu yaynlarda birok yazar kendini yetitirme frsat bulmutur: Halkevi kurmann ilk art ktphane bulundurma mecburiyetidir. Okuma sevgisi oluturulmas iin yazarlardan, halkn anlayabilecei aklkta Ak dilli, milli duygulu, Trk zl eserler beklenir (Yeilkaya, 2004:114).

84

Kurtulu Sava ve devrimleri konu alan oyunlar sahnelenmi, sinema gsterilerinin yaygnlatrlmasna allmtr. Ulus-Devletin inasnda Halkevleri nemli grevler alr. Milliyetilik ilkesi ile mmetilie kar millet fikrine dayal siyasi bir ynetim ekli getirilmektedir. Parti programnda millet tanm iinde din ve rk birlii aranmamaktadr. Halklk ve Milliyetilik ilkelerinin ilikisinde milliyetilik, halklnn kltrel boyutu olarak alglanmaktadr (Yeilkaya, 2004:115). Halkevlerinde; Trke, yabanc dil, fen, sosyal bilgiler, okuma-yazma, daktilo, dikinak, iekilik, arclk, elektrikilik ve motorculuk gibi gerek genel gerekse mesleki eitim kurslar verilmekteydi. Okuma-yazma ve yabanc dil kurslar ok fazla ilgi grmekteydi. Halklk ilkesi ile snf kavgalar alacak ve bylelikle milli birlik, dnemin siyasilerinin ifadesi ile kaynam ktle, snfsz kat kitle, granit ktle elde edilecektir. Halkevlerine yklenen en nemli grevlerden biri bu halk-milleti yaratarak, birlik ve beraberlik salamaktr (Yeilkaya, 2004:116). Halkevlerinin nemli faaliyetlerinden bir tanesi de ky gezileridir. Bu geziler ile ama, aydnlarla halkn kaynamas ve halkn birbirini tanmasn salamaktr. Kyclk ubesinin grevi, kylnn bedensel ve sosyal geliimine olanak salamak, kyl ile ehirliyi kaynatrarak aralarnda uyum salamakt. ube, kylerde okuma-yazma kurslar aar, kylnn salk sorunlar ile ilgilenir ve kylnn kentte olan resmi ilemlerini takip etmeye alrd. Parti ile olan balarna ramen Halkevlerinin siyasi kimlikten ayr tutulmasna gayret edildii gzlenir. Recep Peker Halkevleri Cumhuriyet Halk Frkasnn siyasi bnyesinden bsbtn ayr, siyasi mahiyette almadan bsbtn uzak ve fakat idare noktasndan frkaya bir mahiyet arz ederler der. Ancak Halkevlerinin partiden zerk bir rgt olamamas, kapatlmas iin dnemin siyasi atmosferinde geerli bir bahane olacaktr. Bylelikle Trk Ocaklar ile ayn kaderi paylaacak, Cumhuriyet Halk Partisinin siyasi ve kltrel alandaki egemenliine kar, Demokrat Parti iktidar tarafndan kapatlacaktr. Halkevlerinin ardndan Ky Enstitleri de Demokrat Parti dneminde kapatlr. 1960 ylnda yeniden rgtlenmesine izin verilen Halkevlerinin, 1950 ylnda alnan mal varlklar iade edilmez. 12 Eyll 1980 askeri mdahalesinden

85

sonra birok dernekle beraber tekrar kapatlan Halkevleri, 1988 ylnda nc defa kurulur (Yeilkaya, 2004:117). Halkevlerinin ikinci dneminde, yani 1960 sonrasnda, Halkevi mensuplarna gre, siyasi tartmalardan uzak kalmaya allm ve Atatrkl yaymak iin Halkevleri Atatrk Enstits kurulmutur. Atatrk Enstitsne gre Atatrklk tanm yle zetlenebilir: Atatrklk, Trk toplumunu bamszlatrmak ve adalatrmak devrimidir. Aklclk, adalama, halklk, devrimcilik, sosyal adaletilik, barlk, laiklik, ulusuluk, demokratlk ve cumhuriyetilik Atatrkln temel ilkeleridir. Atatrklk emperyalizme kar kar ve bamszl savunur. Tam bamsz ve demokratik bir Trkiye yaratmak Atatrkln ana hedefidir. Halk egemenliinden yana olan Atatrklk ayn zamanda ada ve ulusal deerlerin birleimi olan zgr bir dnya grdr. nc dnya lkeleri iin bir umut olan Atatrklk bilim d tm yntemlere kardr. Yabanc ideolojilere kar olan Atatrklk Trk Halknn ulusal dnya grdr (een, 1990). Trk Ocaklarnn yerini alan Halkevleri, Atatrk dneminde, Ocaklarn sre gelen almalarn disiplinli ve daha pratik ekilde devam ettirmiti. Fakat Atatrkn lmnden sonra, zamanla artmakta olan szmalar neticesinde Halkevleri yavaa fikir ve yn deitirmi, milliyeti gre aykr ideolojilerin etkisinde kalmaya balam ve zellikle bu durum 1960lardan itibaren daha da belirgin bir hal almt. Halkevlerinin tabannda giderek artan devrimci genlik hareketi ve sosyalist grlerin etkisi, 1979da yaplan Kurultayda Devrimci Halkevlilerin baars ile sonulanmt. Bunun zerine CHPliler genel kuruldan ayrlm, dnemin bakan Ahmet Yldz Halkevlerine mesafe koymutu. Olaanst genel kurul sorunu zmek iin karar alsa da, karar uygulama imkn bulamadan 12 Eyll 1980 ihtilali ile Halkevlerinin ikinci dnemi sona ermiti. 1988 ylnda yeniden alan Halkevlerinin genel bakanl gerek aldnda gerekse devam eden yllarda CHPye yakn isimlerden olumutur. Halkevleri kendisini Demokratik Kitle rgt olarak tanmlamtr. Halkevleri artk 30lu yllardaki milliyeti tutumu olumsuz bir miras olarak gryor ve bunun yerine kltrel oulculuk fikrini benimsiyordu. Yksek kltrmz halkmza benimsetmek yerine otantik halk kltrnn dayanmac, zgrlk elerini n plana karmay amalayan bir eilime girmeyi tercih etmekteydi. Eski Halkevlerinin tzel kiiliini srdren bugnk

86

kurulu, nemli farkllklar tamaktadr. Bu kurulu Halkevlerinin gemite CHP ve srei Sosyal Demokrat eilimli partilerin ortamyla hala bir ilikisi vardr, ancak bu farkl ve bamsz bnyeler arasnda bir ilikidir. Halkevleri ounlukla byk kentlerin gecekondu mahallelerine dnk bir faaliyet yrtme abasndadr. Trk Ocaklarnn yayn organ olan Trk Yurdunun yayn izgisine paralellik gsteren, ad bizzat Atatrk tarafndan konulan Halkevlerinin yayn organ lk Dergisinin ilk saysnda lk Niin kyor? balkl yazsnda; lk, karanlk devirleri arkada brakarak erefli ve aydnlk bir istikbale giden yeni neslin heyecann beslemek, cemiyetin kanndaki inklp unsurlarn stmak, ileri admlarn sklatrmak iin lk, bu byk yola katlanlar arasnda kafa birlii, gnl birlii ve hareket birliini yapmak iin lk, milli dile, milli tarihe, milli sanatlara ve kltre hizmet iin lk, btn bu gayelere hizmet yolunda alan halkevlerinin ruhundaki harareti yaz vastasyla yaymak iin kyor. lkde byk davaya inananlarn, buna Trk cemiyetini inandrmak, toplu ve heyecanl bir millet ktlesi yaratmak hizmetinde vazife ve hisse almak isteyenlerin yazlar kacaktr (Varlk, 2004:268) ifadeleri ile derginin k amacn ve neleri iereceini anlatmtr. lk, hangi meslekten olursa olsun btn mnevverler arasnda bir konuma ve anlama vastas oluturmaya almtr. Kyclk meselesinin zerinde nemle durmutur. Anadolunun temiz kanl cevherli kylsn uurlandrmay ve yeniletirmeyi hedefleyen lk, ilk krk saysnda konuya byk nem vermi, konu ile ilgili zel bir blm oluturmu, kyclk ile ilgili anketler dzenlemiti. 3.4. Diyanet leri Bakanl Osmanl Devletinde din ileri Meihat Makamlnca eyhlislam eliyle yrtlrd. 1920 ylnda Ankarada kurulan Meclis Hkmetinde Meihat, eriye ve Evkaf Vekleti ad altnda Bakanlk olarak yer alm, 1924e kadar bu stat devam etmitir. Din hizmetlerinin politikann dnda tutulmas gereinden hareketle 3 Mart 1924 tarihinde eriye ve Evkaf Vekleti kaldrlarak yerine, 429 sayl Kanunla, Baveklet btesine dhil ve Baveklete bal Diyanet leri Reislii, bugnk adyla Diyanet leri Bakanl kurulmutur (www.diyanet.gov.tr).

87

1927 ylnda oluturulan yapda, 1950 ylna kadar herhangi bir deiiklik yaplmam, 20 Nisan 1950 tarihinde yrrle konan 5634 sayl Kanunla Diyanet leri Bakanl gnn artlarna gre yeniden dzenlenmitir. Kanuna gre merkez tekilatndaki baz birimlerin adlar deitirilerek, mevcut yapya 1 adet bakan yardmcl ilave edilmi, hayrat hademesi ve yayn mdrlkleri olmak zere 2 yeni mdrlk kurulmutur. Ayrca ilk defa Gezici Vaizlik ihdas edilerek btn vaizler maal kadroya geirilmitir (www.diyanet.gov.tr). 1961 Anayasas; 154. Maddesiyle Diyanet leri Bakanln bir Anayasa kurumu olarak dzenlemi, genel idare iinde yer vermi ve bu kurumun, zel kanununda gsterilen grevleri yerine getirmesini ngrmtr. 1961 Anayasasnda Diyanet leri Bakanlnn genel idare iinde yer alarak zel kanununda gsterilen grevleri yapaca ifade edilirken, 1982 Anayasasnda ise Bakanln grevlerini yerine getirirken uymas gereken kstaslar da belirtilmitir (www.diyanet.gov.tr). 22 Haziran 1965 tarih ve 633 sayl Diyanet leri Bakanl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanunun birinci maddesi yle dzenlenmitir: slam dininin inanlar, ibadet ve ahlak esaslar ile ilgili ileri yrtmek, din konusunda toplumu aydnlatmak ve ibadet yerlerini ynetmek zere; Babakanlka bal Diyanet kurulmutur (Kara, 2004:183). 1982 Anayasasnn 136. maddesinde; Genel idare iinde yer alan Diyanet leri Bakanl, laiklik ilkesi dorultusunda, btn siyasi gr ve dnlerin dnda kalarak ve millete dayanmay ve btnlemeyi ama edinerek, zel kanununda gsterilen grevleri yerine getirir (Gzler, 2004:92) hkm yer almaktadr. Diyanet leri Bakan Prof.Dr. Ali Bardakolu, bakanln www.diyanet.gov.tr adresli web sayfasnda bakanlkla ilgili u grlere yer vermektedir: Diyanet leri Bakanl, her trl siyasi gr ve dncenin stnde kalarak milli birlik ve dayanmay temin etmeyi, kardelik, yardmlama ve fedakarlk bata gelmek zere dinimizin yce prensiplerini vatandalarmza tantmay, din konusunda halkmz doru bilgilendirmeyi, manevi ve ahlaki deerlere ballklarn artrmay ama edinmektedir. Bakanlmz din hizmetlerini ifa ederken ve ynetirken mezhep, eilim, kltr ve cinsiyet ayrm yapmakszn toplumun her kesimine eit hizmet sunmaya, leri Bakanl

88

kiilerin dinin gereklerini yerine getirme veya getirmeme zgrlne saygl olmaya byk zen gstermektedir. Peygamberimizin msamaha dini olarak tanmlad Yce Dinimizin birlikte ve bar iinde yaamay kolaylatran hogrs de bunu gerektirmektedir. Din hizmetlerinin ifasnda asrlardr devam edegelen dini tecrbenin, ameli ve fikri mirasn ortak paydasnn esas alnmas ve istikrarn korunmas da, toplumsal bara ve dinin btnletirici ilevine atfettiimiz nemin bir parasn tekil eder. Diyanet leri Bakanl yurtiinde il ve ile mftlkleri olarak, yurtdnda vatanda ve soydalarmzn yaad lkelerde ise din hizmetleri mavirlik ve ateelikleri eklinde tekilatlanm bulunmaktadr. Bakanlk gerek merkez, gerekse tara ve yurtd tekilatlarndaki kadrolaryla, yasal grev tanmna uygun olarak ve yukarda zikredilen prensipler dorultusunda ilevini baar ile yerine getirmektedir (www.diyanet.gov.tr). Toplumumuzun ahlaki ve manevi ihtiyalarnn giderilmesi, yine bunun devlete bal ve kkl bir kurum ynetiminde idame edilmesi ve ayn zamanda laiklik ilkesine de balln korunmas ynnden Diyanet leri Bakanlnn varl byk nem arz etmektedir. 3.5. Trk Dil Kurumu ou lkede, milliyetiliin ortaya k ve kurumsallamas, beraberinde dil tartmalarn meydana getirmi ve belli bal dil politikalarnn uygulanmasna balanmtr. Bu kapsamda, dilbilgisinin kurallarnn oluturulmas, ulusal bir nitelik ve ierie sahip kelimeler kazandrlmas, baka dillerin veya baz kelimelerin yasaklanmas, dilin korunmas ve gelitirilmesini salayacak kurumlarn oluturulmas gibi uygulamalar yaplmtr. Dil, millet kurgusunda, ortak kimliin ve bizlik bilincinin temel bir gstergesidir. Gerek etnik milliyetiliin gerekse politik milliyetiliin baskn olduu lkelerde, dilin ynetilmesi gerektii inanc tanmaktadr. Bu inan, dilin resmi dil olarak eitimde ve kurumsal iletiimde kullanlmasyla sosyokltrel olarak yeniden retimini ve standartlamasn zorunlu klar. Birok aratrmac dilin bir sorunsal olarak ortaya kt dnem iin 18.Yzyln ilk yllarna iaret eder. Bu dnem, Osmanllarn askeri ve siyasi gerilemenin farkna vard ve devlet rgtlenmesinde birtakm reformlarn yaplmas gerektii fikrinin ortaya kt dnemdir (Kushner, 1998). Osmanl kltr ve devlet hayatna matbaann

89

girii de, bu dneme rastlamaktadr. Devlet mekanizmasnn etkin ileyii amacyla, etkin bir dil oluturulmas zorunluluu, hzlanan szlk almalarna yansmtr. Osmanlnn srekli kmsedii Avrupa 18. yzyln sonlarna gelindiinde hemen her adan mparatorluu tehdit eden bir hale gelmiti. Bu nedenle, Osmanl mparatorluu ordu ve ynetim teknikleri ile ilgili olarak kkl deiiklikler uygulama yoluna gitmiti. Askerlik, mhendislik ve tp eitimi alanlarda Avrupann eitli lkeleri ile anlamalara varmt. Tazminat dneminde bakanlklar kurulmu, grev alanlar netlemi, eitim ve basn gibi konularda reformlar yapmt. Bu yeni siyasi ve kltrel yaplanmalar, Osmanl Devletinin modern anlamda merkezi bir devlet olabilmesi iin atlan nemli admlard. 1. Merutiyetin ilan edilmesiyle devletin resmi dil ve eitim dilinin Trke olarak belirlenmesi ve basn-yayn sektrnn gelimesi ile kltrel anlamda dile yeni bir ilev yklenmitir. Dilin sadelemesi ve halk tarafndan anlalr hale getirilmesi gerektii dncesi, halkn artk bir tebaa olarak deil, sosyo-politik bir birim olarak tasavvur edilmesine olduu kadar, bu sosyo-politik birimin kltrnn en nemli bileeni olarak dile atfedilen temel role de iaret etmekteydi. Dil artk sadece edebiyatlarn ve saray evresinin tekelinde olan estetik bir alan deil, politik anlamda nem kazanan sosyal yaplarn etkileimini salayan ve bunun iin de dntrlmesi gerektii dnlen ilevsel bir iletiim ortamyd (Balk, 2003:779). Osmanllk kimlii veya slam birlii fikirleri arasnda yolunu arayan milliyetiliin etkin vurgusu, 2. Merutiyetin ilan ile artmaya balamt. ttihat ve Terakki iktidarnn damgasn vurduu bu dnemde, Trklk ne km, Ziya Gkalp ve Yusuf Akura gibi yazarlar, slamiyetten nceki Trk etnisitesinin varlna iaret etmilerdi. Trkln halen mevcut olduu ve bunun en nemli ispatnn da kendini koruyabilmi olan Trke olduu tezini savunmaktaydlar. ttihat ve Terakki iktidar dneminde Trkenin sadeletirilmesi ve resmi yazmalarda, eitimde ve ekonomik alanda kullanlmas ynnde nemli gelimeler yaanmt. Cumhuriyetin ilan ile beraber seklerleme ve uluslama projesi balamt. Cumhuriyetin ilk yllarnda milli kltr ile milli kimlik arasndaki ilikiye damgasn vuran dindi. zellikle 19231924 Nfus Mbadelesi srasnda, Girit ve kuzey-bat Yunanistandan Trke bilmeyen Mslmanlar Trkiyeye getirilirken, Karaman

90

civarnda yaayan Hristiyan Tkler, btn itirazlarna ramen Rum kkenli saylarak gnderilmiti. Ayn ekilde, Trke konuan Hristiyan Gagavuz Trklerinin lkeye g istei de reddedilmitir. Dinin bu belirleyiciliin arka plannda Osmanl gelenei ve slam birlii iinde Hristiyan galcilere kar yrtlen Kurtulu Sava vardr (Balk, 2003:781). Halifeliin kaldrlmas ile rayna oturan seklerleme projesi, ulusal kltr oluturan nitelikler arasnda dili n plana karyordu. nklplar srasnda en byk nem verilenlerden biri alfabe deiiklii ve dil devrimiydi. Atatrkn en ok zerinde zaman harcad ve en ok gnl verdii konulardan biri Trk dili idi. Atatrk, Dili bamszln ok nemli bir unsuru alarak grm, bu nedenle dil iine devlet ileri arasnda nemli seviyede yer amtr. Atatrk, dilimizi bilimsel adan incelemi ve inceletmi; devrimci olarak ele alp ona yeni gelime alan salamtr. Kendisi szckler yaratm, resmi organlar halk azndan kelimeler derlemekle grevlendirmi ve retimde Trke terimlerle dersler yaplmasn buyurmutur. Zaten birok kaynak, Ulus kavramn, Ayn topraklar zerinde yaayan, dil, kltr ve lk bakmndan birlik oluturan topluluk olarak tanmlar. Yani dil, hem ulus olmann temel esi, hem de kltr birliinin en nemli aracdr. Atatrk, bu gerekleri ok iyi bildii iin, hayat boyunca dile zel bir nem vermitir. zellikle Tanzimat dneminden itibaren Cumhuriyete kadar nemli yer tutan dil sorunu Atatrk tarafndan devlet sorunu olarak ele alnmtr. Dilimizin kaynaklarnn aratrlmas suretiyle zenginliinin ortaya karlmas, onun kendi gc ile gelitirerek uluslar ailesinin byk dilleri gibi ileri seviyede bir dil haline getirilmesi abalar ve bu abalarn sreklilik kazanmas bir kurum kurulmas hep Atatrkn eserleri idi. 1921 Anayasas Trkeyi devletin resmi dili alarak kabul etmiti. Trke, ulusun sosyo-kltrel ieriinin belirlenmesinde esas unsur haline getirilmiti. Trke konumann, Trk olmann bir gerei olduu, Trke konumayann Trk milleti iinde yeri olmad dncesi, dilin milliyeti ideoloji iindeki yerini aka gsterir (Yeen, 1999:177). Bu dnemde, Trke konumadan, dncelerin Trk olmasnn mmkn olmayaca, dncelerin Trk olmamas durumunda da bir Trk milleti ve kltrnden sz edilemeyecei vurgulanmaktayd. Ancak, ulusumuzun bat uygarlnn gerektirdii ekilde geliebilmesi iin Trkenin kendi benliine dnm ve zengin bir dil olmas

91

gerekmekteydi. Bu ekilde stn bir uygarlk seviyesine gelinmesi mmkn olacakt. 16. Yzyldan itibaren benliini yitiren Trk Dilinin gelitirebilmesi iin Tanzimattan itibaren bir takm almalar yaplm ve gayretler sarf dilmi, ancak arzu edilen seviyede bir baar salanamamt. Trk Dilinin sadelemesi gerektiinin savunucular dahi Farsa ve Arapa kelimelerden tamamen ayklanm bir Trk Dili dnemiyorlard. Dil nklb, Trk Dilinin yabanc dillerin boyunduruundan kurtararak kendi benliine ulatrma hareketiydi. Dilin sadeletirilmesi, kendi bnyesinde gelitirilerek zenginletirme abalar 2. Merutiyet dneminde balamtr. Bu harekete Ziya Gkalp n ayak olmutu. Ziya Gkalp Trkiyeyi yabanc tamlamalardan ve Trke karl bulunan yabanc kelimelerden kurtarmaya almaktayd. Ziya Gkalpn abalar boa gitmemi, Cumhuriyetin ilan edildii zaman birok air ve yazar merutiyet ncesi edebiyat ile karlatrlmayacak kadar ar bir Trke ile eserler verir hale gelmilerdi. 1923te Cumhuriyetin ilanndan sonra balayarak birok devlet adam asker, bilim adam ve basn mensuplarnn karlkl gr bildirmeleriyle 1928e kadar sren nemli dil tartmalarnn birisi de o dnemde kullanlan Arap alfabesinin braklarak Latin alfabesinin kabul edilmesiydi. Uzun sren tartmalardan sonra 1928de Latin harfleri kendi dil ve anlatm yapmza gre deitirilerek yeni Trk alfabesi eklinde kabul edilmiti. Ulusal bir seferberlik balatlmak suretiyle Millet Mektepleri kurulmu ve milletimizin yeni alfabeye seri bir ekilde uyum salamasna allmt. 1928in sonuna gelindiinde, resmi ve zel kesimlerde okuma-yazma Trk harfleriyle uygulanmaya balamt. Trke szle duyulan ihtiya fazlasyla artmt. Hazrlanacak olan szlkte; kelime hazinesinin ortaya koyulmas, dilin snrlarnn izilmesi ve yabanc szlerin yerine ayn anlamlar ifade edecek olan Trke karlklarnn bulunmas hususlarna zel itina gsterilmesi gerekliydi. 1920lilerin banda Maarif Vekillii tarafndan bu ynde yaplan bir uygulama kapsamnda, retmenler araclyla halk deyimlerinin toplanmasna balanmt. denek verilmediinden dolay 1931 ylnda bu uygulama sona erdirilmitir. Dil ile ilgili almalarn kapsam arttka sorunlarn artt ve alma alannn gittike geniledii grlmektedir. Harf Devrimini yapmak iin Maarif

92

Vekilliinde kurulan komisyon, bu seviyede genilemi bir projeyi yrtecek yetkiye sahip deildi. te, Trk Dil Kurumunun douu bu ekilde balamt. Trk Dil Kurumundan bahsetmeden nce Atann; Trk Dilinin gc ve Trk Dili ile ilgili yaplmas gerekenler hakknda sylemi olduu baz szlere yer vermekte yarar var: Trk Milletinin dili Trkedir. Trk dili dnyada en gzel, en zengin ve en kolay olabilecek bir dildir. Onun iin her Trk, dilini ok sever ve onu ykseltmek iin alr. Trk dili, Trk milleti iin mukaddes bir hazinedir. nk Trk milleti geirdii nihayetsiz badireler iinde ahlaknn, ananelerinin, hatralarnn, menfaatlerinin, elhasl bugn kendi milliyetini yapan her eyin dili sayesinde muhafaza olduunu gryor. Trk dili, Trk milletinin kalbidir, zihnidir (Genel Kurmay Bakanl, 1983:362). Milli his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olmas, milli hissin inkiafnda balca messirdir. Trk Dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil uurla ilensin. lkesini yksek stiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr (Genel Kurmay Bakanl, 1983:362). Trk Dili, zengin, geni bir dildir. Her mefhumu ifadeye kabiliyeti vardr. Yalnz onun btn varlklarn aramak, bulmak, toplamak, onlar zerinde ilemek lazmdr (Ergen, 1981). Uluslar ailesine aydn, yetimi byk bir ulusun dili olarak elbette girecek olan Trkeye bu yeni canll kazandracak olan nc byk millet meclisi, yalnz sonsuz Trk tarihinde deil, btn insanlk tarihinde sekin bir yer tutacaktr (Atatrk Diyor ki, 1960:44). Trk milletini ve Trk Dilini medeniyet tarihinin ve kltr dillerinin dnda grmenin ne yaman bir yanl olduunu btn dnyaya gstereceiz. ( nan, 1966) yle istiyorum ki Trk Dili bilim yntemleriyle kurallarn ortaya koysun ve her dalda yaz yazanlar btn terimleriyle ounluun anlayabilecei gzel, ahenkli dilimizi kullansn. ( nan, 1960) Atatrkn direktifleriyle Trk Dili Tetkik Cemiyeti 12 Temmuz 1932de kurulmutur. Geni kapsaml dil almalarna geme zaman gelmiti, nk bunu yapabilmek iin

93

temel art olan Harf devrimi gerekletirilmiti. Atatrkn grevlendirdii ayn zamanda edebiyat da olan drt milletvekili (Smih Rifat, Yakup Kadri, Cell Sahir, Ruen Eref) cemiyetin kurucular olmulardr. lk bakan Smih Rifattr. Cemiyetin amac; Trk Dilinin zenginliini ortaya karmak, onu dnya dilleri arasnda layk olduu yere oturtmaktr. Trk Dilinin sorunlarnn grlmesi amacyla 26 Eyll 1932 tarihinde (26 Eylln, ayn zamanda kurum yeleri tarafndan Dil Bayram olarak kutlanmas kararlatrlmt.) Dolmabahe Saraynda Birinci Trk Dili Kurultay dzenlenmiti. Cemiyetin ana tz ve alma program bu kurultayda oluturulmutu. Bu kurultaya Atatrk terif etmiti. Bu kurultayda; zorlamalarla, dilin hzl bir tempoda sadeletirilmesi faaliyetlerinin eitli sakncalar douraca fikri n plana kmt. Bu tezi savunanlarn banda yer alan Hseyin Cahit Yalnn haiz olduu, Ziya Gkalpn gelitirmi olduu Trkelemi Trke anlay bu tarihten sonra arlk kazanmaya balamtr. Birinci Dil Kurultaynn, yabanc kelimelere karlk bulma, tarama ve derleme, terimler ve dil bilgisi dallarnda kurduu komisyonlar, daha sonra dil konusunda bilimsel almalara balayacakt. Kurultayda alnan nihai kararlar u ekilde zetlenebilir: Trkenin tarihi gelimesinin etd edilmesi, Trke gramerinin tarihinin yazlmas, Trkenin Hint, Avrupa, Sami dilleriyle ve eski Trk Dilleri olan Smer,

Eti dilleriyle karlatrlmasnn yaplmas, Dnyada Trk Dili hakknda yaynlanm olan eserlerin toplanarak ihtiya

duyulanlarn tercme edilmesi, Trke szlk, terim szl ve Trk gramerinin yazlmas.

Atatrkn hayatta olduu srete ilk dil kurultay 1932, 1934 ve 1936 yllarnda gerekletirilmiti. Her kurultayda dil politikamz belirlenmi, Kurumun ynetim organlar tespit edilmi ve bilimsel bildiriler sunularak tartlmtr. kinci Dil Kurultay, yine Atatrkn terifiyle, 18-23 Austos 1934te gerekletirilmiti. Bu kurultayda alnan kararlar Trk Dili Tetkik Cemiyetinin ad Trk Dili Aratrma Kurumu olarak deitirildi. Tarama dergisi karklk meydana getirdiinden

94

Osmanlcadan Trkeye Cep Klavuzu ile bu karklk azaltlmtr. Ayrca bu kurultayda, kurumun karm olduu Trk Dili Dergisi vastasyla eitli bilim dallaryla ilgili terimler ilenmitir. Dilin Trkelemesi asndan 1934 Soyad Kanunu da bir dier nemli kilometre tadr. Bu kanunla isimlerde Trkeden baka isimlerin kullanlmas yasakland (Balk, 2003:785). 1936da yaplan nc Trk Dil Kurultaynda kurumun ad Trk Dil Kurumu olmutur. Trk Dil Kurumunun geleneinde siyasi iktidarla ilikilere byk nem verildii hemen fark edilecektir. 1936daki 3. Kurultayda TDKnn 1.maddesinde Ulu nder Atatrkn kutlu eliyle ve onun yce Kurucu ve Koruyucu Genel Bakanl altnda ibaresi konulmutur. Yine bu kurultayda hazrlanan 5. maddede Trkiye Kltr Bakan Trk Dil Kurumunun Bakandr ifadesi konulmutur (Turan, 1981). nc Trk Dili Kurultaynn mihveri, Trk dehasnn lenguistik dnyas nne koyduu yepyeni bir dilcilik okulu olan Gne Dil Teorisi olmutu. Bu nedenle Kurultayn kapsam sadece bir lke ve bir dil ile snrl kalmayarak eitli lkelere uzanmt. Dil konusunda onu akn lkeden bilim adamnn katlmyla kurultayn nemi byk lde artmt. stiklal Mar, Kurultaya bakan ve bakanlk kurulu seimi, Kurum Genel Sekreterliinin 2 yllk alma raporu ve kurultaya sunulan tezler Kurultayn gndeminde bulunan konulard. 1936 ylna kadar yaplan tm almalar ve aratrmalar, yabanc kelimelere Trke karlk bulunmasnda bir kaosa srklenmenin nne geememiti. Gne-Dil Teorisi, Trk Tarihi Tezine uygun bir sonu getirmekteydi. Bu k noktasndan hareket ile, dilimizde yabanc olduunu dndmz ou kelimeyi atmaya gerek olmad, nk bunlarn esasen Trke olmasnn mmkn olduu, daha da tesi bu teorinin gerei Trke ile aklanabilen ou yabanc kltr kelimelerinin de Trk kelimesi olarak kabul grecei fikirleri arlk kazanmaktayd. Dolaysyla dil almalar yepyeni bir dneme girmiti. Trk Dil Kurumunun almalar, balangtan itibaren, Trk Dili zerinde aratrmalar yapmak ve dilimizin sorunlarna zm yollar belirlemek dorultusunda ilerlemitir. Atatrkn kendisi de Trk Dili zerindeki yerli ve yabanc aratrmalar inceleyerek, dnemindeki bilginleri Trk dili zerinde aratrmalar yapmaya tevik etmitir. Trk Dilinin en eski antlar olan Gktrk (Runik) yazl metinlerin ilk iki cildi onun salnda yaynlanm; 1940larda yayn hayatna kabilen Divan-Lgatit-Trk,

95

Kutadgu Bilig gibi eserler zerinde de yine onun salnda allmaya balamtr. Daha sonra bir ok cilt hlinde ortaya kacak olan Tarama ve Derleme Szlyle ilgili almalar da Atatrkn salnda balamtr. Tarama Szl, 13. yzylda balayan Bat Trkesinin eski eserlerinin taranmasyla; Derleme Szl, Anadolu azlarnda kullanlan kelimelerin derlemesiyle oluturulmu byk szlklerdir. ada Trkenin grameri, szl, imls ve terimleriyle ilgili almalar da Atatrk tarafndan ilgiyle izlenmitir (www.tdk.gov.tr). Atatrkn Trk Dil Kurumu ve Trk Tarih Kurumunun geleceine ilikin arzusunu, kendisinin 1 Kasm 1936da TBMMde yapt konumann u szleri en gzel ekilde ifade etmektedir: Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kumunun her gn yeni gerek ufuklar aan, ciddi ve aralksz almalarn vg ile anmak isterim. Bu iki ulusal kurumun, tarihimizin ve dilimizin, karanlklar iinde unutulmu derinliklerini, dnya kltrnde balangc temsil ettikleri kabul edilebilir bilimsel belgelerle ortaya koyduka, yalnz Trk ulusunun deil, btn bilim dnyasnn ilgisini ve uyanmasn salayan, kutsal bir grev yapmakta olduklarn gvenle syleyebilirim. Tarih Kurumunun Alacahykte yapt kazlar sonucunda, ortaya kard be bin be yz yllk maddi Trk tarih belgeleri, dnya kltr tarihinin yeni batan incelenmesini ve derinletirilmesini gerektirecektir. Birok Avrupal bilim adamnn katlmas ile toplanan son Dil Kurultaynn aydnlk sonularn grmekle ok mutluyum. Bu ulusal kurumlarn az zaman iinde ulusal akademilere dnmesini dilerim. Bunun iin, alkan tarih, dil ve bilim adamlarmzn, bilim dnyasnca tannacak orijinal eserlerini grmekle mutlu olmanz dilerim (www.tbmm.gov.tr). 10 Austos 1942de Dil-Tarih ve Corafya Fakltesinde toplanan Drdnc Trk Dili Kurultaynda szlk iine arlk verilmi ve 5 gn sren Kurultay sonras, Trke Szlk ile Tanklaryla Tarama Szl yaynlanmtr. Mahkemelerde ve resmi dairelerde henz yerlemi olan Trke, 10 Ocak 1945te Mecliste kabul edilerek devlet dili Trkelemitir. Yine Dil-Tarih ve Corafya Fakltesinde 5 gn sreyle toplanan Beinci Trk Dili Kurultaynda terimler sorunu grlmtr. Tm terimlerin Trk kknden Trke olarak yaplabilecei fikrine kar, bilimsel terimlerin bilim adamlar arasnda bir anlama arac olduu, Trke karln aramaya almann faydasz olaca fikri ileri srlmtr.

96

2876 sayl yasa gerei 11 Austos 1983 tarihinde Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu oluturulmutu. Bu kurumun amac; Atatrk dnceyi, Atatrk lke ve nklplarn, Trk kltrn, Trk tarihini ve Trk dilini bilimsel yoldan aratrmak, tantmak, yaymak ve yaynlar yapmakt. Trk Dil Kurumu ve Trk Tarih Kurumu bu kuruma baland. Yine ayn yasada Trk Dil Kurumunun amac da u ekilde belirtilmiti: Trk Dilinin z gzelliini ve zenginliini meydana karmak, onu yeryz dilleri arasnda hakk alan deere yarar ykseklie eritirmek. Atatrkn dilei dikkate alnarak akademik yapya kavuturulan Trk Dil Kurumunun gnmzde 40 yesi bulunmakta olup bunlarn ou niversitelerimizde grev yapan Trkologlardan olumaktadr. Bu 40 ye Bilim Kurulunu oluturmaktadr. Trk Dil Kurumunda bilimsel almalar yrten u kollar mevcuttur: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Szlk Bilim ve Uygulama Kolu, Gramer Bilim ve Uygulama Kolu, Dil Bilimi Bilim ve Uygulama Kolu, Terim Bilim ve Uygulama Kolu, Az Aratrmalar Bilim ve Uygulama Kolu, Kaynak Eserler Bilim ve Uygulama Kolu (www.tdk.gov.tr).

Trk Dil Kurumunda u anda, proje yrtlmektedir: 1. Trklk Bilimi (Trkoloji) Alannda Yabanclarn Eserlerinin Trkeye

evrilmesi Projesi, 2. Trk Dnyas Destanlarnn Tespiti, Trkiye Trkesine Aktarlmas ve

Yaynlanmas Projesi, 3. Mhendislik Terimleri Szl Projesi (www.tdk.gov.tr).

Trk Dil Kurumunun tamamlanm olan projeleri unlardr: 1. 2. Trkiye Trkesi Szlkleri Projesi, Karlatrmal Trk Leheleri ve iveleri Szl ve Grameri Saha

Aratrmas Projesi,

97

3. 4.

Trkiye Trkesi ve Tarihi Devirler Yaz Dilleri Grameri Projesi, Gktrk (Runik) Yazl Belge, Yazt ve Antlarn Albm Projesi.

Trk Dili Kurumu 800e ulaan yayn, 40 Bilim Kurulu yesi, 17 uzman, 56 alan ve zengin bir aratrma ktphanesiyle Trkiyenin saygn bilim kurulularndan biri olarak almalarn srdrmektedir (www.tdk.gov.tr). 3.6. Trk Tarih Kurumu Trk Tarihi Tezinin ortaya k 1931 ylnda gereklemiti. Tezi nce, Trk Ocaklar Trk Tarihi Tetkik Heyeti (TOTTTH) gelitirmiti. Bu heyet 1930 ylnda Ocaklar bnyesinde oluturulmutu. Heyetin Bakan Yusuf Akuraolu olup, Samih Rfat, Reit Galip, Ahmet Aaolu, Fuat Kprl ve Afet nan gibi nemli aydnlar heyetinin yeleri arasnda yer almaktayd. Bizzat Atatrk tarafndan grevlendirilen heyetin ilk byk almas Trk Tarihinin Ana Hatlar isimli 1930 ylnda baslan 600 sayfay akn bir kitapt. Trk Tarihi Tezi deyince 1930lu yllar akla gelmektedir, ancak Trkln kkenlerine duyulan ilgi Merutiyetin ilanndan sonra tarih almalarna yansmt. Bu dnemde Trkle ilikin tarih almalar; Trk Dernei, Tarih-i Osman Encmeni, Asar- slamiye ve Milliye Tetkik Encmeni ve Trk Ocaklar tarafndan yrtlmekteydi. Trk Dernei, Trk olarak anlan btn kavimlerin gemiini aratryor ve bunu retmeye alyordu. Tarihi Osman Encmeni ise ounlukla Osmanl tarihine arlk vermekle birlikte Osmanl ncesi Trklkle ilgili almalara da yer vermekteydi. Trkln kkeni tarihilik iinde aklk kazanmamt ama Trk Ocaklar almalarnda, genel eilimin etnik kken olduu fark edilmiti. 1931 ylnda Trk Ocaklar kapatlnca, Atatrkn direktifleriyle TOTTTH yerine Trk Tarihi Tetik Cemiyeti adl kurum kuruldu ve bu kurumun ad da 3 Ekim 1935te Trk Tarihi Kurumu olarak deitirildi. Atatrk, Trk Tarihi Tetik Cemiyeti iin n grd program Afet nana bildirmiti. Kurumsal dzeyde bu atlmlar ncesinde ise Atatrkn nderliinde tarih almalar yaplm, 1928-29 yllarnda bu almalar baz sonular vermi, baz tarih almalar notlar halinde yazlarak bastrlmt.

98

Cumhuriyet tarihiliinin otuzlu yllarda Trk Tarihi Tezi olarak ileri srd grlerin ekillenmesi ve tam olarak tanmlanmas 1929 ila 1937 yllar arasnda gerekleti. Tezin kati zaferi 1937 tarihli kinci Trk Tarih Kongresinde kutland. Tezin ekillendirilmesi iin ilk adm Mustafa Kemalin inisiyatifiyle atlmtr. zellikle baz tarih retmenlerinin grevlendirmesi ile tarih ders kitaplarnn yeniden yazlmas istenmi ve bunun iin rgtlenmeye gidilmitir (Ersanl, 2003:803). Trk Tarihi Tetik Cemiyetinin ilk faaliyeti, Atatrkn direktifi gerei, Trk Tarihinin Ana Hatlar isimli bir tarih kitabnn yazlmas olmutu. Bu kitapta ve daha sonra yazlan 4 ciltlik Lise Tarih kitaplarnda ispatlamaya allan esas u nermelerden olumaktayd: 1. Trkler sar rkn mensuplar deildir. Trklerin Moollarla etnik bir irtibat

bulunmamaktadr. Trkler Aryan rktandr. 2. Trkiyedeki Trkler Orta Asyadan gelmilerdir. Gler genellikle iklim

artlarnda dolay gerekli grlmtr. 3. Trklerin kk ve ad milattan nce 9000 ya da 12000 ve hatta 20000 yl

ncesine gider. 4. Trklerin dili dnyadaki dier byk diller zerinde etki yapmtr. Dilin

kknde doann gc vardr. nsan ilk gcn gneten, dil de ilk gcn gneten almtr. Sonradan eklemlenen Arapa ve Farsadan arndrlmaldr. 5. Trklerin tarihi Osmanl egemenlii ile balamamtr. Trklerin, Osmanl

ve slam ncesi siyasal varlklar, kurduklar 18 devletle sabitlemitir. 6. Osmanlnn yanl idaresi ok eski alardan medeniyet sahibi olan Trklere

zarar vermitir. Trk siyasal ve kltrel kimliinde Osmanly esas almak yanltr (Ersanl, 2003:805-806). 1935ten itibaren Trk Tarihi Kurumu ad ile anlan TTTC, 1983 ylnda; Atatrk dnceyi, Atatrk lke ve nklplarn, Trk kltrn, Trk tarihini ve Trk dilini bilimsel yoldan aratrmak, tanmak ve yaymak amacyla Atatrkn manevi himayelerinde, Cumhurbakannn gzetim ve desteinde, Babakanla bal olarak kurulan Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumuna balanmtr.

99

Atatrk, hayatnn sonuna kadar Kurumun almalarna nclk etmi ve alma plann bizzat hazrlamtr. Atatrkn eseri olan Trk Tarihi Kurumunun amac, Trk tarihi ve Trkiye tarihi ile ilgili konular incelemek ve ulalan sonular yaymaktr. Bu amalara ulamak iin Kurum tarafndan, seminerler, konferanslar, kongreler dzenlenmekte, kazlar yaptrlmakta, Trk ve Trkiye tarihine ilikin kitaplar yaynlanmaktadr. Atatrkn u sorular Trk Tarih Tezini ekillendirmitir: 1. 2. Trkiyenin en eski yerli halk kimlerdir? Trkiyede ilk medeniyet nasl kurulmu veya kimler tarafndan

getirilmitir? 3. 4. Trklerin cihan tarihinde ve dnya medeniyetinde yeri nedir? Trklerin bir airet olarak Anadoluda devlet kurmalar bir tarih efsanesidir.

u halde bu devletin kuruluu iin balca bir izah lazmdr. 5. slam tarihinin gerek hviyeti nedir? Trklerin slam tarihinde rol ne

olmutur? ( nan ve Karal, 1956:57-58). Tez ncelikle, Trklerin uygarlk kurmay beceremeyecekleri gryle sava halindeydi. kinci olarak, milletimizin tarihinin Osmanldan ibaret olmadn gstermeye alyordu. Tez, biz bugnk Trklerin Orta Asyallarn ocuklar olduumuzu ileri sryor ve Trklerin Anadoluda rksal ve tarihsel devamlln vurguluyor; Anadoluda bronz andan ve Hititlerden balayp Seluklulara uzanan kesintisiz bir Trk uygarl yaadn iddia ediyordu. Yine Trk Tarih Tezi, Trklerin sar rka ait olduu savn rtmekteydi. Trk Tarih Kurumu, bilimsel konular ve yeni bulular mzakere etmek zere, Trk Tarih Kongreleri dzenlemitir. lk iki kongre Atatrkn bakanlnda yaplmtr. Ders kitaplaryla anlatlmaya allan yeni tarih grnn ve tarih retiminde kullanlacak yntemlerin retmenlere ve kamuoyuna duyurulmas amacyla Temmuz 1932de Ankara Halkevinde Birinci Trk Tarih Kongresi dzenlenmitir. Kongrenin esas amac 19291932 yllarnda byk lde ekillenen Trk Tarih Tezini resmi bir

100

biimde geni anlamda tantmak ve ada tarih ders kitaplarn gelitirmek olarak nitelenebilirdi. 1932 ylnda toplanan Birinci Trk Tarih Kongresinde tartmalar genel olarak drt konu etrafnda toplanmt: Tarih ncesi ve tarih dnemlerine ait kaynaklarn kullanm. Trk dilleri zerine tartma. Orta Asyadan geni apl bir ge yol aan corafi ve doal deiikliklerin

tartlmas. Ayn yl baslan ders kitaplar zerine tartma (Ersanl, 2006:143145).

Tartmalarn balca aktrleri; Afet nan: Yurttalk Eitimi Olarak Tarih, Fuat Kprl: Ulusal Tarihte Muhalefet, Samih Rfat: Bir Hayali G Olarak Tarih, Dr. Reit Galip, Sadri Maksudi, Zeki Velidi: Trk Irknn ncelenmesinde Ulusal Corafya ve Gler, Yusuf Akura: Ulusal Tarih Yazm, Ahmed Refik: ken Osmanlnn zeletirisi, olarak sralanabilir (Ersanl, 2006). Btn eletirilere ramen Birinci Trk Tarihi Kongresi Trk Tarih Tezinin tasdikiyle sonulanmtr. Tezin iddias; Trklerin Orta Asyadan g etmelerinden beri dier rklarla karm olmalarna ramen, Trk dilinin, onlarn hatralarn, kltrel zelliklerini ve Trk zeks dhil onlar ulus yapan her eyi koruduu eklindeydi. Trk dili, Trk ulusunun zelliklerini koruduu iin yalnzca bu dili konuabilenler, Trk soyundan saylabilir, yalnzca bunlar Trk ulusuna yelie layk olabilirlerdi. Atatrkn de bu hususta ok net ifadeleri mevcuttu: Ulusun en mhim zelliklerinden biri dildir. Kendisini Trk ulusunun bir yesi sayan kii, her eyden nce ve ne olursa olsun Trke konumaldr. Trke konumayan bir kii Trk kltrne ve toplumuna ye olduunu iddia ederse, buna inanmak pek doru olmayacaktr (Arar, 1981:23-24). Trk Tarih Tezinin oluturulmas ve yaylmas, ilk bata ders kitaplaryla, Birinci Trk Tarih Kongresi ve kinci Trk Tarih Kongresi vastasyla, daha sonralar Dil Tarih Corafya Fakltesinin kurulmasyla gereklemitir. Birinci Trk Tarihi Kongresinde bu tezin nermeleri esas olarak Afet Hanm, Reit Galip, Sadri Maksudi ve emseddin Bey tarafndan ileri srlmtr. Tezi yntem asndan glendirmek isteyen ve

101

tarihilii n planda tutan Fuat Kprl, kullanlan kaynaklar, kullan ve yorumlay biimi ile ilgili eletirilerde bulunmutur. Benzeri eletiriler Zeki Velidi Togan tarafndan da yaplmt. lk bilimsel atlm olan Birinci Trk Tarih Kongresi tartmalar; kullanlan kaynaklar, Orta Asyadan gn sebepleri ve lise tarih kitaplarnn eletirileri zerinde younlamtr (Ersanl, 2003:806). 1935 ylnda Dil Tarih Corafya Fakltesi kurulmutu ve kurulu amac, bilimselcilike dayanyordu. Corafya da bir noktada tarihin disiplinleri arasnda deerlendiriliyordu. Yine kazlardan elde edilen bulgular vastasyla tarihsel gereklerin tespitine abalanmas da o yllarn tarih almalarna yansmtr. Tezin tam anlamyla ispatlanamayan nermelerinin daha gl bir ekilde savunulmas kinci Trk Tarih Kongresinde (1937) olmutur. kinci Trk Tarih Kongresi ise, Trk tarihinin aklanmas ve belgelenmesi amac ile 2025 Eyll 1937 ylnda, Dolmabahede yaplmtr. Yabanc bilim adamlarnn da katlm nedeniyle Kongre uluslararas bir nitelie brnmtr. zellikle dil-arkeoloji-corafya disiplinlerinin, slam ve Osmanl ncesi Trklk anlayyla tarihin temel disiplinleri olarak grlmesi ve laikliin de bu balamda vurgulanmas tezin kati zaferi olarak ele alnmtr (Ersanl, 2003:807). kinci Trk Tarih Kongresinin yapld dnemde, rk zerine yaplan almalar poplerlemiti. Afet nann Cenevre niversitesinde hazrlanm olduu doktora tezi de Trk rknn antropolojik zelliklerine younlamt. kinci Kongrede, uzman tarihiler gznde inandrcl ispatlanamayan nermeler, arkeolojinin, antropolojinin ve dilbilimin alanna itilmiti. Nitekim kinci Tarih Kongresi

Anadolunun ok eski zamanlardan beri Trk rkyla iskn edilmi olduu sonucuna vard. Hititler de dhil olmak zere eski sakinlerinin tmyle beraber, Anadolunun Ermeniler gibi bugnk ahalisi de, Trke konusunlar ya da konumasnlar, rksal adan Trklerdi (aaptay, 2003:257). Trk Tarih Tezinin yaylmasnda Halkevleri nemli bir rol stlenmiti. Tez 1930lu yllarda birok yaynda akademisyenler ve yazarlarca ele alnmt. Trk hayatnn pek ok kesiminde deiim yaanmaktayd. retmenler, Tezi retime aktarmlar ve okul kitaplarna Tezi destekleyen dzenlemeler getirilmiti. Trk Tarih Kurumu, Anadolu kltrn ve bunu Orta Asyaya balayan yollar ve belgeleri ortaya karmak Anadoludaki uygarlklarn kalntlarn aratrmak,

102

yurdumuzun tarih ncesi alardan gnmze kadar olan tarihini aydnlatmak amacyla kazlar yaptrlmaktadr. Bu almalardan elde edilen eserler eitli mzelerimizde yer almaktadr. Kurum 1932den itibaren eitli uluslararas kongre, konferans ve sempozyumlara aktif olarak katlmtr. Kongreler haricinde yeleriyle ve bilim adamlaryla bilimsel toplantlar dzenlemi ve Trk Tarihinin sorunlarn tartmtr. lk iki Tarih kongresinden sonra, srasyla 1943te nc, 1948te drdnc, 1956da beinci, 1961de altnc, 1970te yedinci, 1976da sekizinci, 1981de dokuzuncu, 1986da 10uncu, 1990da 11inci, 1994te 12inci, 1999da 13nc, 2002de ise 14nc Tarih kongreleri dzenlenmitir. Trk Tarih Kurumu, Trklerin medeniyete hizmetlerini, Trk ve Trkiye tarihi ile ilgili konular incelemek ve ulalan sonular yaymak iin eitli yaynlar yapmaktadr. Bu yaynlar arasnda, 1937 den beri srekli olarak yaynlanan, Trk tarihi bilimin sesini duyuran, uluslararas bir ne kavumu olan, bilim dnyasnda takdirle izlenen, adn Atatrkn verdii Belletendir. Tm bu faaliyetlerin yan sra Trk Tarih Kurumu ok faydal bir ihtisas ktphanesi kurmu olup, bu ktphanenin gerek tarih gerekse arkeoloji alanlarnda lkemizin en byk ktphanesi olduu deerlendirilmektedir. Kurum ayrca 1963ten beri Atatrk Yllk Konferanslar dzenlemektedir.

103

BLM 4: 19381960 ARASI DNEM

4.1. Dnemin Karakteristii ve Tarihsel Geliimi Atatrkn lmnde byk halk kitlesinin zntye boulmas, gemiteki uyumazlklar ve basklar ne olursa olsun, onun Trk halknn saygsn ve gerek sevgisini kazandnn apak kantdr. Eski muhalefetten pek eser kalmamt; sadece gemie dn deil, farkl bir ilerleme yolunu savunan herhangi bir yeni muhalefet de oluamamt. Bu arada okullarda ise bir Cumhuriyet kua yetimekteydi. Trkiye, kinci Dnya Sava banda savaa girmeye ynelik anlamalar imzalasa da, bu anlamalara uyma zorunluluu ortaya ktnda, savamas gereken lkelere yaklamay tercih ederek onlarla da anlamalar imzalama yoluna gitmitir. Bu durum, sava halindeki lkelerin Trkiye zerindeki basklarn younlatrmalarna neden olmutur. Henz 1940 sonlarnda Churchill, Trkiyenin, mmkn olduu kadar ksa srede savaa girmesini istemi ve girmedii takdirde tamamen yalnz kalacan, Balkan lkeleri birer birer hazin sona doru giderken kendilerinin Trkiyeye yardm edebilecek gte olamayacan belirtmiti. Mttefiklerin Trkiye zerindeki basks, 1943 bandan itibaren younlamaya balamtr. Trkiye zerindeki basklar, 1943 ylnn sonunda daha da artt. zellikle Tahran Konferansnda Churchill, Trkiyenin savaa katlmas konusunda l daveti reddettii takdirde, ngiliz hkmetinin artk Trkiyenin toprak btnl ve kinci Kahire boazlardaki haklar konusunda ilgilenmeyebileceini ifade etti.

Konferansnda da hi sonu alnamaynca Churchill, 1944 Mays aynda bir demele tutumunu yle aklad: Trkiyenin imdiye kadar taknm olduu ve taknmakta olduu vaziyet, benim fikrimce, bar srasnca, Trklere mttefiklere katldklar takdirde elde etmi olacaklar kuvvetli mevkii temin edemeyecektir (Timur 2003:53). Amerikann Trkiyeye kar tutumu daha yumuak olmutur. Kahire Konferansnda Roosevelt, Trk grne kar birok defalar sempatisini belirtti. nk Amerikan askeri yneticileri, Trkiyenin savaa katlmasndan ve General Marshalln dedii gibi btn ulatrma aralarna el koymalarndan samimi bir ekilde korkuyorlard. Trkiye ise btn bu basklara boyun emedii gibi, Nazi Almanyas ile ilikilerini de daima scak tutmutur. Saldrmazlk Pakt dnda Almanya ile ticari anlamalar da

104

imzalayarak, 1943 ve 1944 yllarnda bu lkeye ylda 90 bin ton krom vermeyi, Almanyadan da buna karlk elik ve sava malzemesi almay kararlatrmtr. Bununla beraber, mttefikler Almanyaya son darbeyi vuracak olan Normandiya karmasn yaptklar gnlerde dahi, boazlardan kaak Alman sava gemileri geiyordu. Trkiye, ancak Almanyann yenilgisi kesinletikten sonra, 2 Austos 1944te bu lkeyle diplomatik ilikilerini kesmi ve BMye katlma hakkn elde etmek iin de 23 ubat 1945te Almanyaya sava ilan etmitir. Trkiyenin sava yllarnda izledii d politika, Trkiyeyi galip devletler nezdinde pek yceltici bir politika olmamtr (Timur 2003:54). zlenen d politikann dourduu olumsuz sonular; d ilikilerimizin Sovyetler Birlii ile bozulmas, ngiltere ve Amerika ile de soumas eklinde ortaya kmtr. Ancak her eye ramen, lkemizi ve insanmz savan eitli straplarndan kurtarm olmas ynyle de olumlu bir netice ortaya koymutur. kinci Dnya Savann bandan itibaren, Trk-Sovyet ilikileri devaml bozulma ynnde eilim gstermiti. Daha sava balamadan, Sovyetler Birlii Saraolu heyetine souk davranmt. Hitlerin Sovyetlere saldrmasndan birka gn nce imzalanan Trk-Alman saldrmazlk pakt, ilikilerin bozulmasn hzlandrmtr. Bu anlamaya istinaden Naziler, Trk snrlarnda herhangi bir gvenlik gc brakma mecburiyeti hissetmeden tm gleriyle Sovyetlere taarruz etme imkn bulmulard. Sovyet taleplerinin Trkiyedeki en nemli etkisi, kaytsz artsz Amerikanc bir politikann olumasna sebep olmasdr. Aslnda bunun ases dayanak noktas Sovyet talepleri deildi. Bunun asl dayana, bir yandan sava iinde palazlanan egemen snflarn ok partili hayatn getirecei tehlikeli fikirlere kar korkular, te yandan da ufukta beliren Amerikan sermayesine araclk zlemleridir. Bununla beraber Sovyet talepleri de, bu yndeki eilimleri hzlandrmak iin youn bir ekilde kullanlmtr. 1945 sonlarnda bizzat hkmet szclerinin tevikiyle balayan ve gvenlik kuvvetlerinin hogrsyle yrtlen McCarthyci terr hareketleri, giderek Trk Demokrasisine de damgasn vuran oluum haline gelmitir (Timur 2003:65). kinci Dnya Savann balamas ile beraber Trkiyede Irklk ve Pantrklk dnceleri yeniden gndeme gelmeye balamtr. Alman-Sovyet Sava balayncaya kadar (22 Haziran 1941) bu dnceler pasif nitelik arz etmektedir. Ancak duruma gre,

105

hemen aktif hale geebilmitir. Dsal beklentilerin geree uzak bulunmalarna ramen, bu dnceler ilgin ve nemlidir. Reha Ouz Trkkan, daha kinci Dnya Savandan nce Ergenekon dergisini

yaymlamtr. Ancak say olarak kabilen derginin ilk saysnda rklk temalar ok bariz bir biimde grlmektedir: Her eyin stnde Trk Irk!... Eer kendi benliine dnerler, taklidi brakrlarsa, eer soylarnn kudretine inanr, rklarn lgnca severlerse, eer her eylerini rklarnn stnl uruna feda ederlerse, tuttuum lk hemen hakikat olacak ve her Trk, saadetin en esizini tadacak!... te ben, Her eyin stnde Trk Irk lksnn olmas iin lnceye kadar savaacam., buna giden yolu her Trke gsterinceye kadar rpnacam (Atabay, 2005:255). 1940 ylnda yaymlad Trkle Giri adl kitapta Trkkan amalarn u ekilde dile getirmitir: Trkiye 20 milyonluk nfusuyla, imalde ve Batda teekkl eden 100 milyonluk dinamik ktlelere uzun mddet kar koyamayacaktr. Eer Trklk ve Trkiye yaamak istiyorsa, vakit kaybetmeden birlemeli ve 60 milyonluk bir Trk milleti teekkl etmelidir. Anadolucu arkadalar, Trkln sratle ve feci bir ekilde imha edildiini ve melezletirildiini muhakkak ki biliyorlar! Turanclar Trkiyenin mstacel muazzam davalarn nasl fark etmemilerse, Anadolucular da Trkln yarm asr iinde mahvolma tehlikesini fark etmiyorlar! Yoksa samimi Trk ruhlar, Trkln Trkiye de dhil bir asr sonra mutlak felaketine seyirci kalamaz. Ne yapmal? Siyasi ve tarihi artlar, bizi acele yollara gtrmezse, ilkin Trkiyenin davalarn halletmeli, kuvvetlendirmeli, bu arada Trk Birlii lksn de yaymal. Nihayet yakn bir istikbalde, Trklk erimeden, harekete geip birlii kurmal! Belki yarn... Belki yarndan da yakn... (Atabay, 2005:259). Dr. Rza Nur, Trk Milliyetiliini, 1942 Maysnda kard Tanrda isimli dergide u ekilde aklamtr: Milliyet asla kltr meselesi deildir. Milliyet rk, kan meselesidir. Dil, zihniyet, edebiyat ve emsali gibi kltr unsurlar milliyet binasnn ikinci derece malzemelerindendir. Milliyetin bnye ve yaps byledir. Onun fizyolojik ve biyolojik selamet unsurlarnn sosyal ifadesi ise ahlak ve fazilettir... Trklk... Trkiye mparatorluunun Osmanl slalesi zamannda hasta ve perian olmutur. Bu hastalk parazitlerle olur. Siyasi parazitler ecnebi unsurlardr... Anadolu milli savadr ki, nasyonalizm heyecan ve gayreti sayesinde zaferle talanmtr. Bu tarihi dersler biz

106

Trklere hem milliyete sarlmay, hem ecnebi kandan olan unsurlara kar pheli, uyank bulunmay emreder... Trklk, hayal eseri veya bir iki ahsn menfaat dncesi deil, reel, rahmi vakalar olan bir zaruret yavrusudur. Trk nasyonalismisinin mnhasran Trklk kelimesi ile ifadesi lazmdr... Trk milliyetilii dstur halinde udur: Milliyet=Trklktr (Atabay, 2005:260). Dr. Rza Nur, Panturanizm, Neo Turanizm (Yeni Turanclk), Turanizm (Turanclk), Pantrkizm, Trkizm (Trklk) gibi kavramlarn hibirinin pratikte nemi bulunmadn ve Trkiyede Turanclk, Pantrklk ve Anadoluculuk eklinde temel tr Trk milliyetiliini bulunduunu, Turancln Turan nesillerini iine alarak Fin ve Macarlar da kapsadn, Anadoluculuun ise Anadolu Trklerinden baka Trkleri kapsamad iin olduka zayf bir milliyetilik akm olduunu belirttikten sonra, En din, diri bir fikir varsa rk Tklktr. Tarih, sosyoloji, ekonomi, politika hep bunu telkin etmektedir diyerek dncesini ortaya koymutur (Atabay, 2005:260). Dr. Rza Nurun manevi olu olan Hseyin Nihal Atsz, rk ve Pantrk izgide Dr. Rza Nurun dncelerini devam ettirmi ve 1943 ylnda Orhun dergisini yaymlamtr. Atsz, nemli grevlere yalnz z Trklerin getirilmesini ileri srmekte, aznlklara kar fazla hogrl davranmann Trkiye iin tehlikeler yaratacan savunmakta, savan yaplacan, milliyetiliin ancak rk temeline dayanabileceini belirtmektedir. Trkln dman olarak ta komnist, dalkavuk ve Yahudileri gstermektedir (Atabay, 2005:261). Koakn deerlendirmelerini ise u ekilde zetlemek mmkndr: Irk Turanc akm 1941 Haziran ayndan sonra Alman igali altna giren ve Trk Mslman kkenli insanlarn genellikle yerleim halinde bulunduu blgelerin zerinde ortaya kan bir ideolojik yaplanma olarak Trk hkmetinden bir hayli destek grmtr. Bu destek ayn zamanda d konjonktre uygun bir destektir. 1941den 1944 ylna kadar Trkiyede hkmetin yar gizli ve yar ak desteiyle gelien ama her zaman devlet hizmetinde ve gzetiminde olgunlaan Irk Turanc akm, yine d konjonktrn bir baka noktasnda yani Berlinin sava kazanma ihtimalinin sona erdii ve kaybedeceinin kesin olarak anlalmasndan sonra Ankara ile Moskova arasndaki ilikilerin yeniden dzenlenmesi umuduyla Moskovaya atlm kk bir gldr. Demek oluyor ki Trk Hkmeti, Trk milliyetiliini ve Trk milliyeti rgtlerini

107

Almanya ile olan ilikilerinin ini ve klarna gre kullanmtr ve gerektii zaman onlar el stnde tutmutur. Onlara ihtiya kalmadnn dnld srada ise milliyeti ideoloji ve milliyeti rgtler tasfiye edilmek zere bir kenara konulmutur (Koak, 1997:209). Austos 1944te Almanya ile siyasi ve ekonomik btn ilikiler kesilmi, formalite gerei de olsa 23 ubat 1945te sava ilan edilmiti. Bylece Trkiye Cumhuriyetinin yenidnya ilikilerinde alaca rol belli olmutu. Milletler Cemiyetine ye olmak iin Almanyaya sava ilan etmek ilk koul olduundan bunun gerei yaplm ve ayrca, lke iinde bu yeni siyasete aykr den unsurlarn tasfiyesine giriilmiti. Bir taraftan da Sovyetler Birlii, sava ylarndaki d politikamza krgn olmasna ramen, Trkiye ile tm balarn koparmak istememiti. Savatan sonra, Trkiyenin tek parti idaresini sona erdiren ve o zaman grnd gibi, lkeyi liberal ve parlamenter demokrasi izgisine oturtan hzl ve ani deiiklik oldu. Bu sre, 1945te Trkiye Birlemi Milletlere katld ve San Franciscoda yeni kabul edilmi olan BM Anayasasnn onaylanmak zere TBMMne geldii zaman balad (Lewis 2004: 303). 15 Austosta BM Anayasas onaylanmak zere TBMMne geldii zaman, Menderes, -Trkiye Anayasay imzalamakla, gerek demokrasiyi uygulamay kesinlikle taahht etmitir.- kantn ileri srd (Yalman 1947:53). 1 Kasm 1945te Cumhurbakan nn, Meclisin yeni toplantsn a konumasnda birok nemli deiikler tavsiye etti: ki dereceli seim yerine, dorudan doruya tek dereceli ve gizli oylu seim yaplacakt; vatandan Anayasa hrriyetlerini snrlandran kanunlar, zellikle basn, dernek ve polis yetkileriyle ilgili kanunlar kaldrlacakt. Trkiyenin bir diktatrlk olmadn, fakat bir muhalefet partisinden yoksun olduunu syledi; kanunlar o ekilde deitirilmeliydi ki arkadalarndan farkl dnenler, bir hizip olarak almak yerine kanlarn ve programlarn ilan edebilmeli ve aka bir parti olarak alabilmeliydi. Bu, siyasi hayatmzn gelimesi iin daha doru yol; Milletin menfaati ve siyasi olgunluu iin daha yapc bir tutum olacakt. Siyasi kanaat ayrlklarndan dolay vatandalar arasnda dmanlk olmamas iin allacakt (Lewis 2004:305).

108

Nitekim ksa bir zaman sonra Trkiyede gl ve kararl bir parlamento ii muhalefet olumutu. Ayrca etkin, bamsz ve muhalif bir basn vard. Her iki gurup ta sonraki drt yln demokrasiye doru geliiminde nemli rol oynamt. Aralk 1947de skynetim nihayet sona erdi ve basn daha nce grlmeyen bir ifade ve eletiri hrriyetinden faydalanmaya balad. Gnaltayn yeni kabinesi 23 Ocak 1949da hkmet programnda; Bat demokrasilerinin mevzuatn rnek tutacaklarn, vicdan hrriyetinin mukaddes olduunu ilan etti. Ertesi gn Babakan Meclise unlar bildirdi: Demokrasinin yerlemesine samimiyetle alacam Bir tarihi sfatyla sizleri temin ederim ki, bu memleketin istikbali iin, kendi kanaatime gre yegne are, salam esaslara mstenit bir demokrasinin memlekette kurulmas ve ilemesidir Eer demokrasiye demagoji hkim olursa bunun verecei netice ikidir, ya inhilal ya diktatrlktr (Lewis 2004:308). Rus yanls dncelerin Trkler iin hibir zaman pek ekicilii olmamt; Sovyet hkmetinin Trkiyeye, toprak talebi ve dier trden istekleri ileri srd bir dnemde bu tip dncelerin sevimli olmas beklenemezdi. Bir sre sonra komnizmin btn ekilleri yasakland. Ancak 1945te sansrn gevemesi nedeniyle, birok solcu yayn kmaya balamt. Bununla birlikte, komnistlere ve yoldalarna kar Trkiyede pek az sempati mevcuttu. Trkiyeye kar Sovyet dmanlnn artmas neticesinde, komnist eylem ve fikirlerin bastrlmas genel bir destek grmt. te yandan basn hrriyetini snrlamak iin zaman zaman gsterilen abalar, kamuoyunun etkin gc karsnda yetersiz kalmaktayd. Trk politikas daha etkin bir parlamenter demokrasi ynnde ilerlerken, Trk toplumu da geleneksel dzenin kkl ve kapal ballndan, serbest hareket eden ve devlet idaresine katlan vatandalarn modern topluluuna gei dnemine girmiti. Trkiye nfusu Cumhuriyet idaresi altnda hzl bir art gstermekte idi. ehirlerde yaayanlarn oran nemli derecede ykselmekte idi. ehirleme orannn art tabiatyla okuma yazma bilme orannn artn da beraberinde getirdi (Lewis 2004:309). Okuryazar nfus, yeni ilgiler edinmeye balamt. Gndeme ilikin olaylardan haberdar olmaya duyulan arzu nedeniyle, gazetelerin says ve yaylmas srekli artt. Ayn

109

dnemde, yazlan zel mektuplarn says ikiye katlanrken, bir yandan da kullanlan telefon miktarnda ok byk art yaanmt. Roman ve hikye trne ilgi oalm, tiyatrolara ve sinemalara ise seyirci aknlar balamt. Trk kenti, sokaklar dolduran yeni ve genileyen trafikle baa kmak iin, yeniden kurulur ve dzenlenirken, ayn ekilde btn lke de demir ve zellikle kara yollar ayla deiti. Kervann yerini trenin, at, eek ve devenin yerini de otomobil, otobs ve kamyonun almas, imdiye kadar akla hayale gelmeyen bir apta insan, mal ve fikir hareketini mmkn kld ve Trk halkna, onlar modern dnya iinde yer almaya hazrlam olan, fiziki olduu kadar toplumsal ve zihni bir seyyallik verdi (Lewis 2004:311). Trkiyede liberal ve meruti hareketin, Trk aydnlar zerinde batl siyasal fikirlerin ilk etkisine kadar uzanan bir tarihi vardr. 1945i izleyen dnemde, uluslar aras ilikilerin geici ittifaklarndan ok daha derine giden, Bat ve dolaysyla demokrasi taraftar bir eilimin birok belirtileri vardr. En alt dzeyde bu eilim, Boaz plajlarnda ve stanbul sokaklarnda leopar desenli gmlek ve ikletlerin hkm srmesinde kendini belli ediyordu; en st dzeyde ise, niversitede, okulda ve evde ngilizce, ngiliz ve Amerikan edebiyat ve tarihi reniminde ve o zamanki bozukluk hakknda kendi kendini eletiri eilimi olarak kendini gsteriyordu. Kemalist Cumhuriyette yeni bir kuak olgunluk ana gelmiti; bunlar iin milliyeti inancn ana direkleri yerine oturmutu ve milliyetilik tek bana yeterli deildi. Youn bir Batllama anda yetimi olan bu yeni kuaklar, Batnn liberal geleneinin derin etkisindeydi ve demokraside, sadece bir moda veya diplomasi sorunu deil, Trkiyenin eitlik ve karlkl sayg esas zerinde, Bat dnyasnda nihai olarak yerini almasn amalyorlard (Lewis 2004:313). Trkiyede yetimi olan ticari ve sna orta snf, demokrasi yanls bir unsur idi. Bu snf, demokrasi ve serbest teebbs adna Halk Partisinin devleti politikas karsnda tepkiliydi. Bunlara gre, devletilie kar bakaldr, baarnn bir lsyd. Bunlar, teebbs hrriyeti ve Batnn kapitalist genilemesine yakn duran bir ekonomik sisteme, scak bakan bir partide bulumulard. 1950 ylnda Demokrat Partiyi destekleyenler arasnda muhtemelen en nemli unsurlar; yeni ticari snf, eski dini snf, aalar ve kyller idi.

110

Atatrkten sonra Trkiyenin demokratik geliim srecinde ne kan en kritik olgu, 1950 ylnda, uzun yllarca tek parti iktidar yrten iktidar karsnda muhalefetin byk bir zafer kazand serbest bir seimin yaplmasdr. Cumhuriyet Halk Partisinin, yaklak olarak kesintisiz yirmi yedi yllk lke ynetiminden sonra, bu partinin bir hkmeti, kendi yenilgisiyle sonulanan serbest bir seim ynetmiti. lkemizde yaanan bu nemli olay, ynetim eklimiz olan Cumhuriyetin yapc almasna ve onun sayesinde Trk halknn siyasal olgunlamasna, dikkate deer bir kant tekil etmektedir. Bu ynyle Halk Partisinin seim yenilgisi, aslnda onun ok nemli bir baars olarak ta deerlendirilebilir. nn dneminin siyasi platformdaki statik ve statkocu zelliine ramen, kltrel alanda son derece hareketli bir yn vardr. Hatta Atilla lhann ifadesiyle, nn dnemi, bir kltr seferberlii dnemidir. Zira bu dnemde, Atatrkn milli kltr politikasndan farkl olarak, yeni bir kltrel yapnn inasna geilmitir. Bu husustaki temel yaklam ise yledir: lkenin kalknmaya ihtiyac vardr, kalknmak iin batllamak kanlmazdr, batllamak iin Batnn kltr kaynaklarna inmek gereklidir. Bu mantk izgisinin dourduu kanaatler; kltrlerin iktibas edilebilecei, kalknmay baarabilmi toplumlarn kltrnn yksek kltr olduu, yksek kltrn aktarlmas neticesinde kalknma probleminin zlecei eklindedir (Yiit, 1992:42). nn, ld zaman Trk milletine iki eser brakm olacan belirtmitir. Bunlardan biri ky okullar, dieri de mteaddit partilerdir (ok partili rejim). Buradan da anlalaca zere, nn kalknmay, lkenin gelimesini bir ekonomi problemi olarak almam bir kltr problemi olarak almtr. Byle olunca, dnemin belirleyici nitelii, kylere zorunlu okul gtrmek, konservatuar amak, opera kurmak, devlet radyolarn Bat mziine tahsis etmek, Milli Eitim Bakanl yaynlaryla Bat Kltrn Trkeye aktarmak, ii liselerde Yunanca ve Latince derslerinin konulmasna kadar gtrmek olmutur. Ksacas, Batl kltr evresine mensubiyet kalknmann ve medenilemenin tek yolu saylmtr (Yiit, 1992:43). Hmanizmin bir kltr politikas olarak benimsenmesi, Hasan Ali Ycelin Milli Eitim Bakanl dneminde olmutur. Bu dnemi Orhan Trkdoan; Kemalist ideolojinin tarihi Trk-kltr kadrolarndan karlarak, Greko-Latin kaynaklara ynelmesi veya dnm olan yeni bir dnem olarak adlandrmaktadr. Ycel, yeni kltr anlayn

111

yle aklamaktadr: Kltr anlaymzda milliyetiliin tecellilerinden biri de Cumhuriyetin daha ilk zamanlarnda Arapa ve Farsay kaldrmamz olmutur. Bu boluu, o da seneler sonra ve bu yaknlarda Latince ve Yunanca ile doldurmaya baladk (Yiit, 1992:45). Siyasi partiler bireyleri deil, toplumsal snf ve eilimleri temsil etmektedirler. Siyasi liderler de, hem eitli toplumsal glerin ilikilerini sembolletirmekte hem de kiisel nitelikleri lsnde bunu bir dereceye kadar etkilemektedirler. Sava yllarnda uygulanan politikalar toplumun eitli kesimlerinde muhalefet ortam dourmakla birlikte, bir muhalefet partisi giriimi bizzat ynetici zmrenin ynlendirmesiyle, yine ynetici zmre iinden kmtr. nn, 1 Kasm 1945 tarihinde yapt konumada yeni bir muhalefet partisini tevik ederken, Demokrasinin her millet iin mterek prensipleri olduu gibi her milletin karakterine ve kltrne gre birok zellikleri de vardr diyordu. 1945 Trkiyesinde, demokrasinin mterek prensipleri deil, Trkiyenin bnyesine uygun zellikleri n plandadr. Trkiyenin bnyesi ise, ynetici zmrenin, iktisaden egemen snflardan farkl bir bamszla sahip oluu ve devrim kanunlarnn koruyucusu bulunuudur (Timur 2003:33). DP, tpk CHP gibi bir snflar koalisyonuna dayanmaktayd. CHPden fark ise, aydn zmre ve yoksul kitleler tarafndan ok daha fazla tutulmasyd. Esasen DP, siyasal hayatmzda bir yandan devamll, te yandan deiiklii temsil etmekteydi. Celal Bayara gre, ktidar partisi halktan ayrlm ve adeta bir hkmet tekilat mahiyetini alarak milletin karsnda yer almtr ve Brokrasi bu son yllarda olduu kadar hibir zaman alp yrmemitir. Adnan Menderese gre ise, Ne kyl, ne ehirli henz bu memleketin efendisi olmamtr. nk millet hkimiyetinin kurulmad memleketlerde, efendiler, devlet mefhumunun siperi arkasnda arzularn istedikleri gibi yrten devletlilerden ibarettir. Devletilik de, Menderese gre, tek parti zihniyetinin iktisadi sahaya intikalinden ibrettir ve Halk Partisi, devletilik artlar arasnda halkn nafakasn tp toz eden bir deirmen haline gelmitir (Timur 2003:40).

112

DP hareketi; ynetici zmre ierisinden, ynetici zmrenin ksmi ibirlii ile yine ynetici zmreye kar balayan bir hareket olarak, eitli toplumsal snflarn da desteiyle aama aama kendisini gelitirmitir. DP yneticileri, Milli efin lkede ok partili dnemde de egemen klmaya kararl olduu temiz zihniyete sahip olduklarn gstermek iin zel bir gayret sarf etmilerdir. O kadar ki, btn varlklaryla kar olduklar devletilii bile programlarna almlar ve ilk kurulu aylarnda devletilik lehine grler ileri srmlerdir (Timur 2003:42). DPliler, snrlarn tek parti ynetiminin belirledii bir tartma ortamn kabul ederek, bunu devam ettirme konusunda ibirliine ynelmilerdi. Bu ibirlii, Trkiyede demokrasiye gei srecinin ynlendirici faktr olduu gibi, daha sonraki gelimelerde de belirleyici rol oynamt. ktisadi bakmdan egemen snflara dayanan DP, yoksul kyl ve ii kitlelerini de etki alanna almt. Bu nedenle, bnyesinde tad bu sol potansiyelin iktisadi zlemlerini de dile getirmekten geri durmamt. DPliler istek d da olsa sol temalar ilemilerdi. DP kurulduu dnemde Menderes, Halk Partisinden daha solda olduklarna vurgu yapyordu. DP, iktisadi politikasnda tarma ncelik vermitir. Muhalefet yllarnda yoksul kylnn sorunlarn srarla ele alan ve srekli olarak ileyen DPnin yneticilerine gre; Trk kynde ve Trk kylsnn vicdannda en samimi yanky bulan DP, Trk kylsnn sesi olmutur. Ancak DPnin iktidardaki uygulamas, daha ok byk iftilerin lehine olmutur. Ayrca DP, ii snfna vaat ettii grev hakkn da vermemitir. DPnin egemen snflar nclnde bir hareket oluu ve yoksul kitlelerle ilgili propagandasnn byk lde demagojik bir nitelik tamasna ramen, CHP tarafndan yine de solculukla sulanmtr. DPliler Moskova, Sofya, Belgrat, Zagreb, Bak radyolarnn ve genellikle Bolevik gazetelerinin partileri aleyhindeki yaynlarn yurtseverliklerinin kant olarak ileri srmlerdir. Bu yolla dnyada Souk Savan, Amerikada da McCartyciliin egemen olduu yllarda, Trkiyede CHP ile DP arasnda antikomnizm yar balam ve bu yar daha sonralar TCKnn 141 ve 142

113

nci maddelerinde ngrlen cezalarn ak artrmaya karlmasyla devam etmitir (Timur, 2003:46-47). DP, laiklik konusundaki hogrleriyle de halk kitlelerinin bask rejimine kar protestolarn dile getirmitir. DP, programlarnda laiklii devletin siyasette, dinle hibir ilgisi bulunmamas ve hibir din dncesinin kanunlarn tanzim ve tatbikinde messir olmamas manasnda anladklarn belirtmiler ve dinin siyaset aleti olarak kullanlmasna, yurttalar arasnda sevgi ve tesant bozacak duygularn harekete getirmesine msamaha olunmamaldr demilerdir. Fakat DP politik mcadelesinde bu ilkelerine her zaman sadk kalmamtr. CHPnin din dman bir politika gttn ve camileri depo, ahr vb. yaptn sk sk anlatan tara politikaclar dnda, bizzat liderler dahi dnc tutumlar taknmlardr (Timur 2003:4748). DPnin, ynetici zmrenin iinde ve onun ibirliiyle douu, programdaki Kemalist ilkelerde yansmaktadr ve bu husus, tek parti ynetiminden ok partili hayata geiin sarsntsz olarak gereklemesinde nemli rol oynamtr. Yoksul kitleler ile ilgili tutum, parti szclerinin konumalarnda dile getirilmi ve parti programnda (grev hakk, vergi, salk sorunlar gibi) yer almtr. Menderes, parti programlar arasndaki benzerlii u ekilde mazur gstermitir: Amerikan demokrasisini zaman zaman nbetlee idare eden Cumhuriyeti ve Demokrat partiler arasnda da esasl ve klli farklar mahede olunmuyor. Ekleyelim ki CHPye kar Demokrat Parti adnn seiminde de Amerika modeli rol oynamtr. Orada da bir Cumhuriyeti Parti, bir de DP yok muydu? (Timur, 2003:4849). Trkiyenin kinci Dnya Savanda izledii iktisadi politika, yoksul snflar

ounlukla olumsuz etkilediinden, sava sonunda CHP iktidar ii ve kyl sorunlaryla ilgilenmeye ynelmitir. Sava iinde Milli Korunma Kanunu uygulamas, talyadan alnan Kanununu iilere tannan baz haklar ynnden kstlamt. Bu durum CHP iktidarn rahatsz etmi olmal ki, sava sonunda ilk ele alnan sorun ii sorunlar oldu. alanlarn yaama seviyelerinin ykseltilmesi, alanlar ile altranlar arasndaki mnasebetlerin memleket yararna ahenkletirilmesi gibi amalarla, alma Bakanlnn kurulmas ve bu bakanla bal bir tzel kiilik olarak i Sigortalar Kurumunun

114

rgtlenmesi bu sralarda olmutur. Bununla beraber, Trkiyede sendikal haklarn ve ii snfnn rgtlenme ve bilin dzeyi bakmndan ekonomik mcadele koullarna dahi tam hazr olmay, bu yeni yasalarn pratik nemini azaltan bir etkendir. Ayn geliim yoksul kyller konusunda da grlmektedir. Bu konuda temel kanun, Haziran 1945te kabul edilen Toprak Reformudur. Bizzat nn, kanunun kabulnde en byk rol oynadktan sonra, onun radikal bir biimde uygulanmasn da itenlikle arzu etmitir (Timur 2003:68). 1946 seimleri, 4918 sayl kanuna gre yaplmtr. Bu kanun, Trkiyede ilk kez tek dereceli seimleri gerekletirmi, ancak getirdii hkmlerle zgr bir seimin gvencelerini salayamamtr. Kanunun iki temel kusuru bulunmaktayd: 1. Seimin gizliliini salayamam, 2. Sonularn olduu gibi aklanmasna yardmc olarak tarafsz bir denetleme mekanizmasn kuramamtr. DP lideri Celal Bayar, seimlere fesat kartn ve iktidar partisinin tm kanunsuz uygulamalarnn yetersiz kalmas nedeniyle, sahte mazbata tanzim etmek ve seim evrak ve mazbatalarnda tahrifat yapmaya kadar ii gtrdn belirtmitir. DP, seimlerden sonra otuz alt ildeki sonulara itirazda bulunmu ve bu konuda sregelen tartmalar, uzun sre devam etmitir. CHP, ok partili hayatla beraber balad egemen snflar kazanma abalarna Peker Hkmeti ile de devam etmitir. Ancak, Pekerin, Devlet Nizamn her eyin stnde tutan otoriter eilimleri ve demokrasiyi kmsyor gibi grnmesi iktidar muhalefet ilikilerini kmaza sokmutur. Peker Kabinesi, muhalefetin eletiri alann ve lsn genellikle kendi denetimi altnda tutmak istemitir. Bunun iin de, basn kanunu deiikliklerinde olduu gibi bazen demokratik olmayan kanunlar karm, bazen de stiklal Mahkemelerini anmsatarak ak tehditlerde bulunmutur (Timur 2003:74). DP, eer Anayasann ruhuna ve metnine aykr olan ve vatandalk hak ve hrriyetlerini bask altnda bulundurmakta ve milli iradenin serbestliini kstlayan kanunlar kaldrlmazsa Meclisi terk etme karar almtr. ok partili hayat dneminin balarnda CHP ile DP, eitli snf ve zmreleri kazanabilmek iin zorlu bir rekabete girimilerdir. CHP bu yzden, daha nceki

115

iktisadi politikasna ters den eitli uygulamalara girimiti. Bu sre, her iki partinin birbirine benzemesine yol amtr. Gerek i ve gerekse d etkenler nedeniyle, CHPde nemli lde deiim yaanmt. zellikle ABD ile tesis edilen yeni ilikiler, bu gelimede kendini gstermi ve uluslar aras souk sava ortam da Trk Demokrasisinin niteliinin belirginlemesinde etkin rol oynamtr. Thornburga gre Trkiyede, Devletiliin temel dayana yabanc telkinler veya yerli inanlar deil, teoriye ilgisiz bir brokratik ynetici snftr. Bu snf mevcut sisteme o kadar baldr ki, onun kltlmesine kardr. nk bu brokrasi retim aralar zerindeki kontroln kaybederse, en gl iktidar aralarndan birini kaybetmi olur. Bu bakmdan, eer demokrasiye gidilmek isteniyorsa yaplacak ey, ekonominin tek parti idare cihaz yerine retici ve tketici olarak btn halkn lehine ilemesini salamaktr. Trk siyasal hayat asndan ele alnrsa, Amerikan uzmanlarnn grlerinin, DP programnda ortaya koyduu fikirlere ok yakn olduu grlr. Barker raporu da, Thornburg raporu gibi Trkiyede tarma ncelik veren bir kalknma stratejisi nermekte ve bunun da zel giriim nclnde gerekletirilebileceini ileri srmektedir. Barker raporunun z; Trkiyenin bir ama olarak endstrilemeyi terk etmesi gerektiine ikna etmek istemiyoruz. fade etmek istediimiz konu, bu amaca varan en kestirme yolun, zirai kalknmaya daha ok nem verilerek elde edilebilecei keyfiyetidir (Timur 2003:96-97). Sosyalist ve demokrat unsurlar sava yllar iinde, ounlukla kk burjuva aydnlar ve niversite genlii erevesinde faaliyet gstermiler ve bu faaliyetlerin zn de antifaist ve demokratik eylemler oluturmutur. Sava sona erince, bir demokrat mcadele cephesinin ncs olma abasna girilmi ve ok partili hayata gei de bu dorultudaki giriimleri kolaylatrmtr. Snf esasna dayanan partilerin kurulmasna olanak tannmasndan sonra Trkiyede birok sol parti kurulmutur. DPnin program hazrlklarnn yapld ve ok partili hayata gei kararnn verildii gnlerde, Trk basnnda demokrasi mcadelesi veren iki yayn organ ne kmt. Bunlardan birisi liberal eilimli Vatan gazetesi, dieri de sol eilimli Tan gazetesiydi. Her iki gazete de DPyi desteklemiti.

116

Trkiyenin i ilerindeki deiimler ou zaman d evrelerden etkilenmitir. Stalinin Trkiyenin toprak btnl ve bamszlna kar oluturduu tehdit, 1945 ylnda politikamzn ekillenmesine etkide bulunmutur. ilerinde yaplan reformlar ve zellikle serbest seimler Trkiyeyi Sovyet basksna kar Batya yaklatrmt. kinci Dnya Savandan sonra yurt ve dnya koullarndaki deiim CHPyi de deitirmi, ancak CHP, o gne kadar en gl sosyal dayanan oluturan brokratik zmreleri arka plana atan bir politikay tutarl bir biimde uygulayamamtr (Timur 2003:139). 1946da balayan ok partili hayat dneminde, rgtlenme plannda ve fikir alannda her trl sol eilim kesin bir ekilde yasaklanmtr. 1947den itibaren, sadece komnizme kar deil dier tm sol fikirlere kar adeta bir duvar rlm ve mcadeleye giriilmitir. Bunun neticesinde sol kanad olmayan, sa partilerden mteekkil bir demokrasi modeli domutur. CHP iktidar sol akmlarla mcadelesinde sadece hukuki ve siyasi yntemleri yeterli grmemi, ideolojik aralara da bavurmutur. Ancak bunun iin, Kemalizmden ok sa ideolojiler kullanlm ve CHPnin geleneksel milliyetilik anlay da yeni tartmalarn konusu olmutur. CHPnin dnm kurultay olarak nitelenen 1947 Kurultay, bir yandan milliyetiliin komnizmle mcadelede kullanlacana dem vururken, dier taraftan da parti programnda yer alan milliyetilik kavramnn tarifini deitirmeye karar vermitir. Yeni tarife gre, rklk ve sosyalizmden ayrt edebilmek iin, siyasi milliyetilik yerine dil, ortak kltr ve tarihe dayanan bir milliyetilik kavram konmutur (Timur 2003:115). 14 Mays 1950 seimlerinde DP, Trkiyenin kapitalizme en ok alan ve hzl sosyal deime sreci iinde bulunan blgelerinde Trkiyedeki genel ortalamasnn zerinde oy kazanrken, CHP de en byk oy oranlarna Trkiyenin en geri kalm, kapitalizm ncesi retim ilikilerinin en youn olduu blgelerde ulamtr. Trk Demokrasisi, souk sava yllarnda bir dankl dv olarak domu ve nnnn giriiminde Tek Parti dneminin Serbest Frkasn model almtr. Serbest Frka deneyinin aksine, DP iktidara geldiyse, bunun nedeni hem uluslar aras

117

konjonktrn farkl oluu hem de nnye devlet bakanl vaat ederek onu iki yl sre ile oyalamay baaran DP yneticilerinin becerisidir (Timur 2003:150). 1950 seimleri, bir devrimden te belki bir farkllkt. Yeni Cumhurbakan Celal Bayar ve Babakan Adnan Menderes Atatrkn getirmi olduu yeniliklere dokunmazken, nnnn att baz admlar tersine evirdi. rnein, nn ezann Arapa olarak okunmasn yasaklamt. Ancak Demokratlar, Arapa ya da Trke ezan okunmasna izin vermiti ve ezanlar yine Arapa okunmaya balamt. Bir baka rnek olarak; nn Anayasann dilini Osmanlcadan ar Trkeye evirmiti. Demokratlar ise, yeni dilin yapay olduunu ileri srerek yeniden eski terminolojiye dn yapmlard. zetle, Demokrat Partililer ekonomik adan liberal, kltr asndan ise geleneki grlere sahiplerdi. 4.2. Ky Enstitleri Kyc dnce ilk olarak Cumhuriyetten nce Osmanl mparatorluunun son dneminde meydana gelmitir. Bunda 2. Merutiyet dneminde Trk milliyetiliinin ortaya kmasnn nemli bir rol olmutur. Bu dnemde kyllere kar balam olan ilgi, Yusuf Akura ve Parvusun milliyeti ideoloji ve hareket iin kylnn desteinin nemini vurgulad, dnemin etkin dergisi Trk Yurdunda dile getirilmekteydi. Kendisini kyc olarak tanmlam olan ilk hareket 1. Dnya Sava akabinde ortaya kmtr. On be tp doktoru Kycler Cemiyetini kurarak ky hayatnn zorluklar ile mcadele konusunda eitim vermeye ve salk hizmetleri sunmaya balamlardr. 1930larda gndeme gelen Ky Enstitleri 1940ta resmen almt. Ky

Enstitlerinin fikir ve uygulama baznda gelimesinde, 1930lu yllarda balayan kye ve kylye olan ilginin artmasnn byk nemi vardr. phesiz bunda 1930larn banda girilen siyasi krizin ciddi etkisi vard. Enstitlerin almasnn en nemli sebeplerinden birisi de 30lu yllarn sonunda eitim sisteminin krize girmesiydi. Bir taraftan ehirli retmenler ky gereine yabanclatndan kylere gitmek istemiyor, dier yandan eitilen i gc retim srecinden kopuyordu. Bu artlar altnda ky kkenli olmayan retmenlerin kylerde tutarl ve srekli bir ekilde krsal Trkiyenin aydnlanabilmesine katkda bulunaca beklenmiyordu.

118

Enstitler devlet btesine asgari mali yk getirecek ekilde planlanm, yapmnda kyllere gerek arazi verme gerekse de alma ykmll gibi zorunluluklar getirilmitir. Enstitlerin yapmnda byk lde renci emeinden istifade edilmitir. Enstit rencilerin ve retmenlerinin kurulu srecindeki evkleri ve gstermi olduklar azim takdire ayandr. Enstitlerin Trk eitim sistemine en nemli katklarndan birisi yaparak renme ilkesini gndeme getirmesiydi. Ky Enstitlerinde i kavramn merkezde tutan bir eitim sistemi ne kmaktayd. Ky Enstitlerinin tarihini iki dneme ayrmak mmkndr: Birincisi 1946da smail Hakk Tongu ve Hasan Ali Ycelin grevden alnmalaryla sona erer. kincisi ise 1946dan resmen kaldrld 1954e kadar olan sretir. Enstitler zellikle 1946 sonras muhafazakr evreler tarafndan iddetle

eletirilmilerdir. Bu eletirilerin ilgi alann daha ok Enstitlerin szde komnist faaliyetleri oluturmaktadr. Bu eletirilerin temelinde enstitlerde grev alan kiilerin, bata Tongu olmak zere, Komnizmden etkilendii yatar. Bu eletiri yersizdir. nk Tongu Atatrkln ylmaz bir savunucusuydu. Bir baka eletiri de eitim sisteminin Sovyetlerden etkilenerek oluturulduuydu. Sanayilemeyi, kentlemeyi ve proleterlemeyi gndeme alan Sovyet sistemi herhalde kyclkten etkilenmi bir enstit pratiine taban tabana zt bir sistemdi (Karamerliolu, 2004:288). Enstitlerle amalanan kylnn geri kalmln yenmekti, bu geri kalmln nedeni kylnn doaya kar aresizliinde grlr. O dnemde baslsan kitaplarda ve Ky Enstitleri yaynlarnda doa ile mcadele hususuna ok nem verilir. 1960lar sonras tahayyl edilen Ky Enstits imajnn tersine, gerek deneyimin kendisi krsal yaamn dnmnn motorunu toplumsal ilikilerin deitirilmesinde deil, kylnn doaya kar savamnda grr ki bu yaklam da 1930larda yaygn olan kyclk ideolojisiyle rtmektedir (Karamerliolu, 2004:290). Ky Enstitlerinde kyllere daha fazla sayg ve zgven veren bir ortam sz konusu olduundan, bu durum itaatin esas olduu bir dnemde potansiyel bir tehlike oluturmaktayd. Enstitlerde yetien renciler zgveni fazla, hakszlklara katlanamayan kiilerdi. Birok rencinin balar devlet memurlaryla belaya girmiti. Bu renciler adaletsizlie hibir ekilde tahamml edemiyor ve insan yerine konulmay istiyorlard. Dier taraftan enstit rencileri arasnda kolektif bir zihniyet

119

olumaya balamt. Bir arada alan, yaayan ve renim gren renciler arasnda ortaya kan bu kolektif bilin siyasi nitelikli olmamakla beraber radikal fikirlerden etkilenerek tehlikeli olabilirdi. Enstitlerin kyl rencileri giderek d dnyaya almaktayd. Enstitler sayesinde tamamna olmasa da kylere elektrik gelmi, ky yollar yaplm ve kyllerin ufuklar zenginletirilmiti. Ky Enstits, snfndan ayrlmayacak, snf deitirerek kt snfn karlarn savunmaktan vazgemeyecek kyl aydn yetitirmeyi amalamt. Ancak bu amac gerekletirmek sanlann aksine o kadar da kolay olmad. nk Enstitler, d dnyay fazlasyla merak eden renciler yetitiren bir duruma gelmiti. Birok Enstit mezunu soluu ehirlerde ald. En nemli beklenmedik gelime 1946 sonras dnya konjonktrndeki deimeydi. Nazizmin ve Faizmin yenilgisiyle birlikte tek parti rejimleri tm dnyada gzden dmekteydi. Tek parti ynetimi kurumu olarak planlanan Ky Enstitlerinin ok partili hayatta yaamas son derece gt, nk Enstitler Halk evleri gibi, CHP iktidar ile zdeletirilmi kurumlard. Nitekim smet nn de Enstitlerin ancak Tek Parti rejiminde yaayabileceini sylyordu. Enstitler 1960lardan itibaren Trkiye solunda saygn bir yer edinmitir. phesiz Enstit mezunu aydnlar bunda kendi kurumlar ile ilgili ve kendi yaptlarnda ky gereini gndeme getirmelerinin nemli bir rol olmutur. Dolaysyla gerek bugne olan etkisiyle olsun, gerekse gemi zengin bir tarihsel deneyim olsun, Enstitler lkemizin tarihinde zgn yerlerini korumaya devam ediyorlar (Karamerolu, 2004:292-293). Krsal kesimin koullarn iyiletirmek amacyla, rendikleri ada uygulama metotlarn ve ada dnya grn tm kylere yaymalar iin genleri eitmeye ynelik olarak 1940ta kurulan Ky Enstitleri, gelenekiler tarafndan pek scak karlanmayarak grmektedir. zamanla gzden dmtr. Ky Enstitlerinin kuruluunu, gnmzde Trk aydnlarnn birou, nnnn en nemli baarlarndan biri olarak

120

SONU VE NER LER

Kimliin sabit bir anlam olmayp farkl pek ok ekilde kullanlabildii aktr. Bu anlamlarn erevesini oluturan en nemli etken, niteledii isim veya sfattr. Bunlara rnek olarak; milli kimlik, z kimlik, ego kimlii, bireysel/kiisel kimlik, grup kimlii, snf kimlii, ulusal kimlik, kltrel kimlik, sosyal kimlik vb. gibi ayr kullanmlar verilebilir. Bunlarn hepsi bireyin kimlik duygusunun deiik ynlerini olutururken bir ksm da sosyal ynlere vurgu yapar. Kimlii statik bir olgu olarak ele almak yanltr. Kimlik oluumu insann kendini tanmaya balad ilk yllardan itibaren iinde bulunduu sosyal evre ile genelde uyumlu bir sre olarak srekli devam eder. Kiinin geliimiyle bu sre zamanla daha da karmak bir hale gelir. Milli kimliki milliyetilik dourmutur. Milliyetilik 19. yzylda Avrupada ortaya atlan bir doktrindir. Milliyetiliin ideoloji, dil ve duygu boyutlar mevcuttur. Milliyetilik, -bir milletin zerklik, birlik, kimlik kazanmasna ve bunlar idame ettirmesine ynelik bir hareket olarak- tanmlanabilir. Milliyetiliin temel unsuru ise millettir. Milli kimlik, derin karmaklk ve eitlilik sunmaktadr. Hayatn neredeyse her alanna temasta bulunan soyut ve ok boyutlu bir yapdr. Milli kimlik hem siyasal hem de kltrel kimlii kapsar. Bilgiseven, Trk Milletinin milli kimliini oluturan unsurlar u ekilde sralamtr: Gerekleri aramann kutsall; ferdi iradeye sayg; insanla ve adalete yneli; yardmseverlik; laiklik; demokrasi ve insan haklar; cihangirlik ve fetih, vatanseverlik; milliyetilik; hrriyet severlik; alkanla yneli (Bilgiseven, 1984:50). Sosyal bilimlerin anlalmas g kavramlarndan Milli Kimlik inas ile egemen g; toplumsal tabanda sosyal bir dizayn icra ederken, snrlar haritalarda somutlaan sembolik snrlarn oluturulmasn, bu snrlar dahilinde kltr, dil, din, rk, doa gibi deiik unsurlarn kullanm vastasyla kimliin tanmn oluturan grupsal farkllamay veya btnlemeyi ve nihayetinde de btnleik bir tannmay salamaya

121

alr. Byle bir abann dayandrld farkl metotlarn bulunmas kimlik inasna konu olan insann ve kulland yntemlerin doasnda mevcuttur. Ulusal Kimlik ina srecinde egemen g tarafndan kullanlabilecek metotlarn bazlarn u ekilde sralamak mmkndr: Dil politikalar, ideoloji oluturma, dinsel kimlik, tarih aratrmalar, ulusal tarih oluturulmas, ortak milli kahramanlar, model insanlar, toplu gsteri, miting veya boykotlar, etnik kkenler, ortak amalar, geleneksel, ulusal ve kresel deerler, ortak dman, ortak dost, ortak sorunlar, kyafet. Yukardaki metotlar artrmak, bunlar ayr ayr ya da toplu olarak kullanmak, bazlar zerinde daha fazla vurgu yapmak mmkndr. Toplumu oluturan bireylerin sosyokltrel yaplar farkl metotlara farkl reaksiyonlar verebilecektir. Ancak btnlemeyi salayc tm yaklamlar ulusal/milli kimlik inas iin nemli birer etkendir. Osmanl dneminden Cumhuriyete gei sreci ele alndnda, ilk olarak Osmanl Devletinin slmi bir kimlie sahip olduunu belirtmek gerekir. Osmanlcln Trk dnce hayatna en nemli etkisi, 19. yzyln ilk yarsndan itibaren din ve rk fark gzetmeksizin herkesin yasa nnde eitlii ilkesini getirmesidir. 1876 Kanun-i Esasisine gre toplum cemaatlere ayrlmayacak, aksine bir tek Osmanl kategorisi altnda anlalacakt. Kanun-i Esaside slmi kimlik ve Osmanlcln getirdii hukuksal eitlik ile ok dinli tebaaya ynelik laik yaklam uzlatrma gayreti mevcuttur. 19081913 devresi entelektel Osmanlclnda Osmanllk, imparatorluu bir arada tutabilecek bir st kimlik olarak ele alnmaktayd. Osmanl aydnlar, yaylmac gler karsnda kmekte olan imparatorluu nasl ayakta tutabileceklerinin mcadelesini verirken milliyetilik ile tanmlard. Osmanl Trkleri, yeni yapsal oluumlar ve bu oluumlar kuatan yeni anlam dnyasnda, gizli dernekler, hayr kurumlar ve siyasi partilerin salad rgtlenme biimlerini kullanmak suretiyle milliyetilii hayata geirmilerdir. 20. yzyln

122

balarnda toplumsal yap ile kurumsal yap arasndaki etkileim, Trk milliyetiliinin ynn belirlemitir. Krmdan, Volga-Ural blgesinden ve Kafkaslardan Osmanl mparatorluuna yaanan gler, mparatorlukta Trk kimliine olan hassasiyeti artrd. Osmanl Devleti ile Avrupa arasnda yaplan ticarette Avrupa devletleri ounlukla Osmanl aznlklaryla i yapmaya balamlard. Osmanl Trklerinin bu ynde seyreden ticaretten aznlklar kadar kazan elde edememeleri, aznlklarn ticari baarsna kar dmanlk olumasna neden olmutur. Bu durum, Trk milliyetiliinin geliimine hz veren sebeplerden biridir. Osmanl aydnlar, milliyetilik fikirleri ile karlatklarnda, Avrupallama ismi altnda bir kimlik mcadelesi srdryorlard. adalama hususunda hi kimsenin tereddd bulunmamakla beraber, ne ekilde olacana dair tartmalar sryordu. Nitekim Trk milliyetilii dncesinin ynn belirleyen ana hususlardan biri de bu olmutu. Trk milliyetilerinin yapt Trk li, Turan ve Trk Yurdu yaynlar vastasyla Osmanl Trkleri arasnda Trk ulusal ruhunun gelimesi, Osmanldaki Trk unsurunun siyasi ve ekonomik karlarnn korunmas ve btn Trklerin kabul edecei bir lk yaratlmas yolunda ilerleniyordu. 19191923 dnemi, geleneksel devlet sisteminin 20. yzyl uluslar aras sistemine uygun bir modern-ulus-devlet kurulmas abalarnn sonulandrld bir dnem olmutur. Ancak bu dnemde henz Trk Milliyetiliinin dayanaklarna ilikin kesin tanmlar yaplmam ve de artlar gerei slamiyet ve padiahlk/halifelik kurumlaryla ilikiler ayrtrlamamtr. Bu dnem, varisi olduu siyasi tarihin elikilerini iinde tamaya devam etmitir. 1. Dnya Sava sonras meydana gelen igaller, bu elikiyi, medeniyette uluslararaslap, kltrde ulusal kalmak eklinde biimlendirmitir. Btn bunlar, Trk kimlii zerinde ykselme srecinin ilk basaman oluturmulardr. Btn bu ifadelerden anlald zere Trk kimlii ile Mslman kimlii henz ayrtrlmamtr. Son Osmanl Meclisinin feshedilmesini mteakip 23 Nisan 1920de alan Byk Millet Meclisi, Trk Milliyetilikleri asndan farkl meknlarda ve kapsamda

123

yrtlen mcadeleyi ayn mekna tamtr. BMM etrafnda rgtlenen milliyetiler, yabanc egemenliine ve igallerine kar duru ana fikri altnda bir araya gelmilerdir. Ulusal snrlar ierisindeki bamszlk ve egemenlik hedefi, ulus-devletin kurulduu bir forml ile btnlemitir. Bu ayn zamanda, Osmanl kurumsal yaps ve ok uluslu bnyeden kopuun gstergesidir ve medeniyette uluslararaslap, kltrde ulusal kalmann da hedefidir. Bu da ancak Osmanl Devletinin yklarak yeni bir devlet inasyla mmkn olacaktr. Cumhuriyetin ilanndan Atatrkn vefatna kadar geen 19231938 dnemi ele alnrken 1921 Anayasasndan 1924 Anayasasna geii zellikle vurgulamak gereklidir. 20 Ocak 1921de kabul edilen Anayasa, o devrin zelliinden dolay yalnzca olaanst artlar ve acil ihtiyalar karlamas maksadyla ksa olarak hazrlanmt. Bu Anayasann ruhunda kuvvetler birlii sistemi hkimdi ve btn kuvvet ve yetkilerin kayna millet idi, milletin iradesiydi. 1921 Anayasasnda yaplan en nemli deiiklik Cumhuriyetin ilan ile devlet eklinin deimesidir. Hkimiyetin milli nitelii 1924 Anayasasnda daha belirli bir ekilde ortaya konmutur. Bu dorultuda, 1928 de Devletin dini slmdr deyimi Anayasadan karlmtr. 1924 Anayasas meclis hkmeti ile parlamenter hkmet sistemi arasnda bir kpr ilevi stlenmitir. ada medeniyet seviyesine ulaabilmek iin ncelikle, insan hayatnn ve toplumun, an gereklerine gre yenilenmesi yani hukuk inklbnn uygulanmas gerekli idi. Osmanl mparatorluu snrlar ierinde bir hukuk birlii mevcut deildi. Mslman halka slm Hukuku, gayri mslim tebaalara kendi hukuklar uygulanyordu. Yabanclar ise kapitlasyonlar nedeni ile kendi hukuklarn uyguluyorlard. Hukuk birliini salamak ve devletin hukukunu modernletirmek iin tm vatandalara uygulanacak Lik Hukukun kabul edilmesi zorunluluk dourmutu. Eitimi modernletirme hareketlerinin temelleri, Osmanlnn son dneminde atlm olsa da Cumhuriyet Dnemine zm bekleyen birok sorunlarla girilmitir. artlar byle iken, bir Milli Eitim reformu zorunluluk arz ediyordu. Milli eitim ileri Cumhuriyetin ilanndan sonraki faaliyetler arasnda ilk sraya yerlemiti. Cumhuriyet

124

dneminde, eitim sistemimizde birlii ve btnl salamak amacyla Tevhid-i Tedrisat Yasas karlmt. Bu yasa ile eitim sistemimiz demokratikletirilmi ve laikletirilmiti (3 Mart 1924). Eitimin demokratikletirilmesi, dnya genelinde eitim kurumunun temel

prensiplerinden biri olarak kabul grmektedir. Cumhuriyetin

lanndan sonraki

dnemde lkemizde de bu dorultuda tm eitim ve kltr kurumlar Milli Eitim Bakanlna balanmtr. 1926 ylnda kurulan Bakanln temel amac; Trk ulusunu zgr dnce ortam iinde bilgi, sanat ve teknik ynnden ada uygarlk seviyesine ulatrmaktr. Trk ulusunun milli, ahlaki ve insani stn deerlerini gelitirmek ve onu ada uygarln yaratc bir yesi haline getirmektir. Cumhuriyet Dnemi Trkiyesinde hem yetikin, kitle veya halk eitimi diye isimlendirilen yaygn eitim, hem de resmi okul retimi diye isimlendirilebilecek olan rgn eitim alanlarnda ok nemli atlmlar gerekletirilmiti. Netice olarak Cumhuriyetle birlikte Trkiyemizde modern ve laik eitim kesin ekilde yerleme yolunu tutmutu. Ancak, lkemizin ileri derecede bir sanayilemeyi henz gerekletirememi olmas, mesleki ve teknik retim alannda zihniyet deiikliine olanak tanmamaktadr. Bu nedenle toplumumuzda, teknik hizmetler yerine klasik retim ve meslekler, en avantajl i sahalar olarak grlmektedir. Mesleki ve teknik retime arlk verilmeyii ve genel olarak retim sistemlerimizin rencileri, hayata hazrlamaktan ziyade ezbere dayal ve teorik karaktere sahip olmas nedeniyle niversite kapsnda ylma, daha iyi eitimciler yetitirmek, mezunlarn istihdam, snf mevcutlarnn azaltlmas gibi eitimle dorudan veya dolayl ilikisi olan birok mesele, salkl zm yollarna ihtiya duymaktadr. lkemizin, kaliteli insan gc ve aydn ihtiyacnn karlanmas ve eitim dzeyinin ykselmesi en nemli eitim meselelerindendir. Ayrca i ve meslek eitimi lkemizin halletmek mecburiyetinde olduu temel sorunlardan biridir. Neticede Atatrk; Cumhuriyet dneminde eitime, Ziya Gkalpn grleri dorultusunda, mmetten millete gei ve milli kltr etrafnda milletleme srecini gerekletirme oluturulmutur. roln vermi ve bu rol erevesinde eitim programlar

125

Atatrk halifeliin kaldrlmas iin zorlayan sebep; halife mevcut olduka, Trkiyede yaplmas gerekli olan sosyal ve laik karakterlerdeki inklplarn yaplamayacak olmasyd. 3 Mart 1924 tarihinde Hilafet ile birlikte eriye, Evkaf ve Erkn Harbiye Vekletleri de kaldrlmt. Toplumsal yaaya ilikin baz inklplar ise unlardr: 30 Kasm 1925 tarih ve 677 sayl kanunla tekke, zaviye ve trbeler kapatlm, ayrca bir takm unvanlarn kullanlmas yasaklanmt. 1961 ve 1982 anayasalarna gre bu kanun, Trk toplumunun ada uygarlk seviyesine ulamasn ngren ve ayn zamanda Trkiye Cumhuriyetinin liklik niteliini de koruma amacn gden bir kanundur. 25 Kasm 1925 tarihinde apka kanunu kmt. Ama zaten kanun kmadan vatandalar apkay giymeye balam, medeni kyafet deiimi halk arasnda memnuniyetle karlanmt. 1934 ylnda zmre belirten unvanlarn kaldrlmas ve Soyad Kanununun kabul medenileme ynnde atlm ok nemli bir admd. Toplum hayatnn her dneminde aktif fonksiyonu olan Trk Kadn, savata, barta, gte, ocuk yetitirmede ve i ortamnda her zaman nemli fonksiyon stlenmi ve sz sahibi olmutur. Kadnlarmz; stikll Savanda yalnz askerlikle ilgili konularla ilgilenmemiler, Bat lkelerinden evvel elde ettikleri haklar iin de, mcadele etmilerdir. Byk Atatrkn reformlar ile kadnlarmz seme ve seilme hakkn elde etmi, eitim ve retim alannda kadnn durumu dzenlenmi, kadn-erkek eitliini getiren Medeni Kanun pek ok lkeden nce gerekletirilmi ve birok konuda kadn haklar gzetilecek ekilde dzenlemeler yaplmtr. Cumhuriyet dnemi kimlik inasnda nemli etkisi bulunan Trk Ocaklarna ilikin deerlendirmeler zetle unlardr: 1912 ylnda resmen kurulan dernein kurulu gayesi, Trklerin milli terbiyesi ile ilmi, itimai ve iktisadi seviyelerinin ykseltilmesi ve Trk Dilinin gelitirilmesine almaktr. Dernek gayesine ulaabilmek iin, okullar yaptracak, kendi adn tayan kulpler aacak, buralarda dersler, konferanslar, halka ak toplantlar dzenleyecek, kitaplar ve dergiler yaymlayacak, milli serveti korumak ve oaltmak maksad ile deiik mesleklerdeki uzmanlara danarak milli iktisada ve ziraata yol gsterecek ve bunlardaki kurulularn doup yaamalarna yardmc olacaktr.

126

Trk Ocaklar, gnllerde vatan ve milliyetilik duygularn alevlendiren ve milliyetileri birbirlerine balayan birer his ve emel itiraki messesesi idiler (Hisar, 1993:70). Milli bir messese olarak Trk Ocann en nemli stnl, her giriiminde anlalr bir milliyetilik fikriyle hareket etmesiydi. Ocak, Trk zeksna en byk hizmetini, her alanda milliyeti bir noktay esas almann bilimsel stnln ve bunun bir selmet dsturu olduunu izah etmekle yapm; dil, tarih, kltr, musiki ve birok alanda deerli bir dnem amt. Trk Ocaklar, 19111931 yllar arasnda ekonomik sorunlardan eitim sorununa, kadnn konumunun iyiletirilmesinden baz mesleklerin yok oluuna ilikin ngrlere, sosyolojik analizlerden milli tarih yazclna kadar Cumhuriyet politikalarnn temelini oluturmutu. Siyasetle uramay reddeden Trk Ocaklarnn, 1923 ylnn ortalarna gelindiinde alan ube says 40n zerine kmt. Bu dnemde Ocaklarn milliyetilik anlaynn, hars milliyetilii olduu grlmektedir. Zaman zaman Trk Ocaklar ierisinde meydana gelen milliyetilik tartmalarna, Hamdullah Suphi rk milliyetiliine kar kmak suretiyle son noktay koyar ve Trk Ocaklarnda Trklk u ekilde yasalar: Neslen Trk olmak veya hars dolaysyla tamamen Trk duygusu beslemek ve mazileriyle Trkle bal olduklarn ispat etmi olmak. Trk Ocaklarnn fikir planndaki almalarnda, milliyetilikten sonra en ok yer alan konu Bat medeniyetiliidir. Milliyetilik fikrinin Bat medeniyetilii ile beraberlii konusunda, zaman zaman tereddtler ve anlamazlklar olsa da, sonunda Trk kalarak batllamak eklindeki gereki ve uzlatrc bir anlayta birleilmitir (Akyz, 1993:129). 1931 ylnda CHPye katlmak suretiyle kapatlan Trk Ocaklarnn CHP ile g birlii yapmas; teori ile pratikin, milliyetilik ve halklk hususlarnda birlemesiydi. 1931de kapatlan Trk Ocaklar, 1949da Hamdullah Suphi bakanlnda yeniden almt. Bu yeniden kurulu srecinde Trk Ocaklar artk, 1944te resmi/brokratik milliyetilik ile arasndaki mesafe iyice byyen Trk akmn ve dier milliyetimuhafazakr eilimlerin bir parasdr. Bir baka nemli kurulu olan Halkevlerine ilikin hususlar zetle u ekildedir.

127

1932 ylnda 14 adet Halkevinin al yaplmtr. Bu say Halkevlerinin kapatld 1950 ylna kadar 500e yaklamtr. Halkevleri almalarn; Dil, Tarih, Edebiyat, Sanat, Tiyatro, Spor, Sosyal Yardm, Halk Dershaneleri, Yayn, Kyclk, Mze ve Sergi ubeleri vastasyla yrtmtr. 1930lu yllarda Almanya, talya gibi otoriter rejimlerin hkm srd lkelerde bulunmakla beraber demokrasi ile ynetilen lkelerde de benzer kurulular vard. Kemalizmin sadece siyasi olarak deil, kltrel ve gnlk yaama dnk gayretlerinin en somut rn Halkevleridir. Ulus-Devletin inasnda Halkevleri nemli grevler almtr. Ev ve i yaam dnda yeni toplanma meknlar oluturulmu, dans, mzik, tiyatro gibi yeni elence anlaylar halka gsterilmitir. Kadn-erkek birlikte mzikli aile toplantlar iin balo salonlar; tiyatro salonlar; salkl yeni nesil oluturabilmek iin spor salonlar; dnen, konuan bir nesil iin toplant salonlar; birlikte almak ve retmek iin alma odalar, okuma arzusunun alanmas iin ktphaneler yaplmtr. Kurtulu Sava ve devrimleri konu alan oyunlar sahnelenmi, sinema gsterilerinin yaygnlatrlmasna allmtr. Halkevlerinde; Trke, yabanc dil, fen, sosyal bilgiler, okuma-yazma, daktilo, dikinak, iekilik, arclk, elektrikilik ve motorculuk gibi gerek genel gerekse mesleki eitim kurslar verilmekteydi. Okuma-yazma ve yabanc dil kurslar ok fazla ilgi grmekteydi. Halkevlerinin nemli faaliyetlerinden bir tanesi de ky gezileridir. Bu geziler ile ama, aydnlarla halkn kaynamas ve halkn birbirini tanmasn salamaktr. Kyclk ubesinin grevi, kylnn bedensel ve sosyal geliimine olanak salamak, kyl ile ehirliyi kaynatrarak aralarnda uyum salamakt. ube, kylerde okuma-yazma kurslar aar, kylnn salk sorunlar ile ilgilenir ve kylnn kentte olan resmi ilemlerini takip etmeye alrd. Trk Ocaklarnn yayn organ olan Trk Yurdunun yayn izgisine paralellik gsteren, ad bizzat Atatrk tarafndan konulan Halkevlerinin yayn organ lk dergisi; erefli ve aydnlk bir istikbale giden yeni neslin heyecann beslemek, cemiyetin kanndaki inklp unsurlarn stmak, bu byk yola katlanlar arasnda kafa birlii, gnl birlii ve hareket birliini yapmak, milli dile, milli tarihe, milli sanatlara ve

128

kltre hizmet etmek iin yola koyulmutu. lk, kyclk meselesinin zerinde nemle durmutur. Halklk ilkesi ile snf kavgalar alacak ve bylelikle milli birlik, elde edilecektir. Halkevlerine yklenen en nemli grevlerden biri bu halk-milleti yaratarak, birlik ve beraberlii tesis etmektir. Trk Ocaklarnn yerini alan Halkevleri, Atatrk dneminde, ocaklarn sre gelen almalarn disiplinli ve daha pratik ekilde devam ettirmiti. Fakat Atatrkn lmnden sonra, zamanla artmakta olan szmalar neticesinde Halkevleri yavaa fikir ve yn deitirmi, milliyeti gre aykr ideolojilerin etkisinde kalmaya balam ve zellikle bu durum 1960lardan itibaren daha da belirgin bir hal almt. Halkevleri artk 30lu yllardaki milliyeti tutumu olumsuz bir miras olarak gryor ve bunun yerine kltrel oulculuk fikrini benimsiyordu. Yksek kltrmz halkmza benimsetmek yerine otantik halk kltrnn dayanmac, zgrlk elerini n plana karmay amalayan bir eilime girmeyi tercih etmekteydi. Halkevleri artk, ounlukla byk kentlerin gecekondu mahallelerine dnk bir faaliyet yrtme abasndadr. Devlete bal bir kurum olarak tekil edilen Diyanet leri Bakanl ise, btn siyasi gr ve dnlerin dnda kalarak ve millete dayanmay ve btnlemeyi ama edinerek, laiklik ilkesi dorultusunda zel kanununda gsterilen grevleri yerine getirir. Toplumumuzun ahlaki ve manevi ihtiyalarnn giderilmesi, yine bunun devlete bal ve kkl bir kurum ynetiminde idame edilmesi ve ayn zamanda laiklik ilkesine de balln korunmas ynnden Diyanet leri Bakanlnn varl byk nem arz etmektedir. Kimlik inasnda ayr bir yer tutan dil konusuna ilikin almalar ve Trk Dil Kurumuna ilikin hususlar belirtmek byk nem arz etmektedir. Dil, millet kurgusunda, ortak kimliin ve bizlik bilincinin temel bir gstergesidir. Birok kaynak, Ulus kavramn, Ayn topraklar zerinde yaayan, dil, kltr ve lk bakmndan birlik oluturan topluluk olarak tanmlar. Yani dil, hem ulus olmann temel esi, hem de kltr birliinin en nemli aracdr.

129

Halifeliin kaldrlmas ile rayna oturan seklerleme projesi, ulusal kltr oluturan nitelikler arasnda dili n plana karyordu. nklplar srasnda en byk nem verilenlerden biri alfabe deiiklii ve dil devrimiydi. Dil nklb, Trk Dilinin yabanc dillerin boyunduruundan kurtararak kendi benliine ulatrma hareketiydi. 1923te Cumhuriyetin ilanndan sonra balayarak birok devlet adam asker, bilim adam ve basn mensuplarnn karlkl gr bildirmeleriyle 1928e kadar sren nemli dil tartmalarnn birisi, o dnemde kullanlan Arap alfabesinin braklarak Latin alfabesinin kabul edilmesiydi. Uzun sren tartmalardan sonra 1928de Latin harfleri kendi dil ve anlatm yapmza gre deitirilerek yeni Trk alfabesi eklinde kabul edilmiti. Ulusal bir seferberlik balatlmak suretiyle Millet Mektepleri kurulmu ve milletimizin yeni alfabeye seri bir ekilde uyum salamasna allmt. 1928in sonuna gelindiinde, resmi ve zel kesimlerde okuma-yazma Trk harfleriyle uygulanmaya balamt. Trke szle duyulan ihtiya fazlasyla artmt. Hazrlanacak olan szlkte; kelime hazinesinin ortaya koyulmas, dilin snrlarnn izilmesi ve yabanc szlerin yerine ayn anlamlar ifade edecek olan Trke karlklarnn bulunmas hususlarna zel itina gsterilmesi gerekliydi. Dil ile ilgili almalarn kapsam arttka sorunlarn artt ve alma alannn gittike geniledii grlmektedir. Geni kapsaml dil almalarna geme zaman gelmiti ve bu nedenle Atatrkn direktifleriyle Trk Dili Tetkik Cemiyeti 12 Temmuz 1932de kurulmutur. Cemiyetin amac; Trk Dilinin zenginliini ortaya karmak, onu dnya dilleri arasnda layk olduu yere oturtmaktr. Trk Dilinin sorunlarnn grlmesi amacyla 26 Eyll 1932 tarihinde (26 Eylln, ayn zamanda kurum yeleri tarafndan Dil Bayram olarak kutlanmas kararlatrlmt.) Dolmabahe Saraynda Birinci Trk Dili Kurultay dzenlenmiti. Cemiyetin ana tz ve alma program bu kurultayda oluturulmutu. Atatrkn de terif ettii bu kurultayda; yabanc kelimelere karlk bulma, tarama ve derleme, terimler ve dil bilgisi dallarnda kurulan komisyonlar, daha sonra dil konusunda bilimsel almalara balayacakt. Atatrkn hayatta olduu srete ilk dil kurultay 1932, 1934 ve 1936 yllarnda gerekletirilmiti. Her kurultayda dil politikamz belirlenmi, kurumun ynetim organlar tespit edilmi ve bilimsel bildiriler sunularak tartlmtr.

130

1936 ylna kadar yaplan tm almalar ve aratrmalar, yabanc kelimelere Trke karlk bulunmasnda bir kaosa srklenmenin nne geememiti. Gne-Dil Teorisi, Trk Tarihi Tezine uygun bir sonu getirmekteydi. Bu k noktasndan hareket ile dilimizde yabanc olduunu dndmz ou kelimeyi atmaya gerek olmad, nk bunlarn esasen Trke olmasnn mmkn olduu, daha da tesi bu teorinin gerei Trke ile aklanabilen ou yabanc kltr kelimelerinin de Trk kelimesi olarak kabul grecei fikirleri arlk kazanmaktayd. Dolaysyla dil almalar yepyeni bir dneme girmiti. Gnmzde Trk Dil Kurumunda bilimsel almalar yrten eitli kollar mevcuttur ve gemite deiik projeleri tamamlam olan kurum, halen baz projeler zerinde almaktadr. Trk Dil Kurumu 800e ulaan yayn, 40 Bilim Kurulu yesi, 17 uzman, 56 alan ve zengin bir aratrma ktphanesiyle Trkiyenin saygn bilim kurulularndan biri olarak almalarn yrtmektedir. Trk Dil Kurumu kadar nemli bir kurulu olan Trk Tarih Kurumunu Trk Tarih Tezi erevesinde ele almak gerekmektedir. Trk Tarih Tezinin ortaya k 1931 ylnda gereklemiti. Tezi nce, Trk Ocaklar Trk Tarihi Tetkik Heyeti (TOTTTH) gelitirmiti. Bizzat Atatrk tarafndan grevlendirilen heyetin ilk byk almas Trk Tarihinin Ana Hatlar isimli 1930 ylnda baslan 600 sayfay akn bir kitapt. 1931 ylnda Trk Ocaklar kapatlnca, Atatrkn direktifleriyle TOTTTH yerine Trk Tarihi Tetik Cemiyeti adl kurum kuruldu ve bu kurumun ad da 3 Ekim 1935te Trk Tarihi Kurumu olarak deitirildi. Kurumsal dzeyde bu atlmlar ncesinde ise Atatrkn nderliinde tarih almalar yaplm, 1928-29 yllarnda bu almalar baz sonular vermi, baz tarih almalar notlar halinde yazlarak bastrlmt. Btn eletirilere ramen Birinci Trk Tarihi Kongresi Trk Tarih Tezinin tasdikiyle sonulanmtr. Tezin iddias; Trklerin Orta Asyadan g etmelerinden beri dier rklarla karm olmalarna ramen, Trk dilinin, onlarn hatralarn, kltrel zelliklerini ve Trk zeks dhil onlar ulus yapan her eyi koruduu eklindeydi. Tez ncelikle, Trklerin uygarlk kurmay beceremeyecekleri gryle sava halindeydi. kinci olarak, milletimizin tarihinin Osmanldan ibaret olmadn

131

gstermeye alyordu. Tez, biz bugnk Trklerin Orta Asyallarn ocuklar olduumuzu ileri sryor ve Trklerin Anadoluda rksal ve tarihsel devamlln vurguluyor; Anadoluda bronz andan ve Hititlerden balayp Seluklulara uzanan kesintisiz bir Trk uygarl yaadn iddia ediyordu. Trk Tarih Tezinin oluturulmas ve yaylmas, ilk bata ders kitaplaryla, 1. Trk Tarih Kongresi ve 2. Trk Tarih Kongresi vastasyla, daha sonralar Dil Tarih Corafya Fakltesinin kuruluuyla gereklemitir. 1935 ylnda Dil Tarih Corafya Fakltesi kurulmutu ve kurulu amac, bilimselcilike dayanyordu. Corafya da bir noktada tarihin disiplinleri arasnda deerlendiriliyordu. Yine kazlardan elde edilen bulgular vastasyla tarihsel gereklerin tespitine abalanmas da o yllarn tarih almalarna yansmtr. Tezin kantlanamayan nermelerinin daha gl bir biimde savunulmas kinci Trk Tarih Kongresinde (1937) olmutur. zellikle dil-arkeoloji-corafya disiplinlerinin, slam ve Osmanl ncesi Trklk anlayyla tarihin temel disiplinleri olarak grlmesi ve laikliin de bu balamda vurgulanmas tezin kati zaferi olarak ele alnmtr (Ersanl, 2003:807). Trk Tarih Tezinin yaylmasnda Halkevleri nemli bir rol stlenmiti. Tez 1930lu yllarda birok yaynda akademisyenler ve yazarlarca ele alnmt. Trk hayatnn pek ok kesiminde deiim yaanmaktayd. retmenler, tezi retime aktarmlar ve okul kitaplarna tezi destekleyen dzenlemeler getirilmiti. Trk Tarih Kurumu, Anadolu kltrn ve bunu Orta Asyaya balayan yollar ve belgeleri ortaya karmak Anadoludaki uygarlklarn kalntlarn aratrmak, yurdumuzun tarih ncesi alardan gnmze kadar olan tarihini aydnlatmak amacyla kazlar yaptrmaktadr. Bu almalardan elde edilen eserler eitli mzelerimizde yer almaktadr. Kurum 1932den itibaren eitli uluslararas kongre, konferans ve sempozyumlara aktif olarak katlmtr. Kongreler haricinde yeleriyle ve bilim adamlaryla bilimsel toplantlar dzenlemi ve Trk Tarihinin sorunlarn tartmtr. Trk Tarih Kurumu, Trklerin medeniyete hizmetlerini, Trk ve Trkiye tarihi ile ilgili konular incelemek ve ulalan sonular yaymak iin eitli yaynlar yapmaktadr. Bu yaynlar arasnda, 1937 den beri srekli olarak yaynlanan, Trk tarihi bilimin sesini

132

duyuran, uluslararas bir ne kavumu olan, bilim dnyasnda takdirle izlenen, adn Atatrkn verdii Belletendir. Kurum ayrca 1963ten beri Atatrk Yllk Konferanslar dzenlemektedir. Atatrkn lmnden sonra 1960kadar dnemde, Trkiyede Irklk ve Pantrklk dncelerinin yeniden gndeme gelmeye balad grlr. Trk politikas daha etkin bir parlamenter demokrasi ynnde ilerlerken, Trk toplumu da geleneksel dzenin kkl ve kapal ballndan, serbest hareket eden ve devlet idaresine katlan vatandalarn modern topluluuna gei dnemine girmitir. nn kalknmay, lkenin gelimesini bir kltr problemi olarak almtr. Bu dorultuda atlm en somut adm, Ky Enstitlerinin kurulmasdr.Bu dnemde, Atatrkn milli kltr politikasndan farkl olarak, yeni bir kltrel yapnn inasna geilmitir. Bu husustaki temel yaklam ise yledir: kalknmak iin batllamak kanlmazdr, batllamak iin batnn kltr kaynaklarna inmek gerekir. Hmanizmin bir kltr politikas olarak benimsenmesi neticesinde, Cumhuriyetin ilk zamanlarnda Arapa ve Farsann kaldrlmasndan doan boluk, Latince ve Yunanca ile doldurulmaya balanmtr. ok partili hayata gei ya da tek parti dneminin sona ermesi, iktidarda bulunan CHPnin desteiyle gereklemiti. Kurulan yeni parti Demokrat Parti idi ve bu hareket eitli toplumsal snflarn da desteiyle aama aama kendisini gelitirmitir. 1950 ylnda Demokrat Partiyi destekleyenler arasnda muhtemelen en nemli unsurlar; yeni ticari snf, eski dini snf, aalar ve kyller idi. Demokrat Partililer ekonomik adan liberal, kltr asndan ise geleneki grlere sahiplerdi. 1930larda gndeme gelen Ky Enstitleri 1940ta resmen almt. Ky

Enstitlerinin fikir ve uygulama baznda gelimesinde, 1930lu yllarda balayan kye ve kylye olan ilginin artmasnn byk nemi vardr. phesiz bunda 1930larn banda girilen siyasi krizin ciddi etkisi vard. Enstitlerin almasnn en nemli sebeplerinden birisi de 30lu yllarn sonunda eitim sisteminin krize girmesiydi. Bir taraftan ehirli retmenler ky gereine yabanclatndan kylere gitmek istemiyor, dier yandan eitilen i gc retim srecinden kopuyordu. Bu artlar altnda ky kkenli olmayan retmenlerin kylerde tutarl ve srekli bir ekilde krsal Trkiyenin aydnlanabilmesine katkda bulunaca beklenmiyordu.

133

Enstitlerin Trk eitim sistemine en nemli katklarndan birisi yaparak renme ilkesini gndeme getirmesiydi. Ky Enstitlerinde i kavramn merkezde tutan bir eitim sistemi ne kmaktayd. Enstitlerle amalanan kylnn geri kalmln yenmekti, bu geri kalmln nedeni kylnn doaya kar aresizliinde grlr. O dnemde baslan kitaplarda ve Ky Enstitleri yaynlarnda doa ile mcadele hususuna ok nem verilir. Ky Enstits, snfndan ayrlmayacak, snf deitirerek kt snfn karlarn savunmaktan vazgemeyecek kyl aydn yetitirmeyi amalamt. Ancak bu amac gerekletirmek sanlann aksine o kadar da kolay olmad. nk Enstitler, d dnyay fazlasyla merak eden renciler yetitiren bir duruma gelmiti. Birok Enstit mezunu soluu ehirlerde ald. Enstitler 1960lardan itibaren Trkiye solunda saygn bir yer edinmitir. phesiz Enstit mezunu aydnlar bunda kendi kurumlar ile ilgili ve kendi yaptlarnda ky gereini gndeme getirmelerinin nemli bir rol olmutur. Krsal kesimin koullarn iyiletirmek amacyla, rendikleri ada uygulama metotlarn ve ada dnya grn tm kylere yaymalar iin genleri eitmeye ynelik olarak 1940ta kurulan Ky Enstitleri, gelenekiler tarafndan pek scak karlanmayarak grmektedir. Cumhuriyet dnemi kimlik inasna ait tm bu bilgilendirmeler ve deerlendirmeler nda u bulgulara ulalmtr: Osmanl yneticilerinin ok uluslu bir devlete sahip olmann getirdii bir evrensel anlayta olmalar nedeniyle vatan ve millet kavramlarna yabanc olmalar, ana amacn ok uluslu devlet yapsn korumak olmas nedeniyle, ynetici ulus mensuplarnn, dalma srecini hzlandraca iin kendi ulusal kimliklerine aktan sahip kamamalar, dalan imparatorluu kurtarmak paralanmasn nlemek dncesiyle, Osmanl yneticilerinin son ana kadar, Osmanllk ve slam ekseninde bir birlii umut etmeleri, Trk ulusuluunun tarih sahnesine kn geciktirmitir. Trk zamanla gzden dmtr. Ky Enstitlerinin kuruluunu, gnmzde Trk aydnlarnn birou, nnnn en nemli baarlarndan biri olarak

134

ulusal kimliinin ne anlam ifade ettii ya da ne olmas gerektii hakknda ciddiyetle dnlmeye balanmas 20. yzyl balarn bulmutur. Cumhuriyet Dnemi ulusal kimlik inas kapsamnda egemen g tarafndan; dil politikalar, tarih aratrmalar, ulusal tarih oluturulmas, ortak amalar, geleneksel, ulusal ve kresel deerler, ortak sorunlar ve kyafet metotlar kullanlmtr. Trk milleti byle bir ina srecine hazrdr ve bunu arzulamaktadr. Nitekim kanun kmadan vatandalarn apkay giymeye balam olmas, bunun nemli bir gstergesidir. Ulu nder Atatrk, devrimlerle ve eitli kurumlarla ina srecinde ok nemli rol oynamtr. Bu noktada devlet merkezli kimlik politikalar gndemdedir.Atatrkn vefatndan sonra kltr politikasnn yn deimekle beraber, 1950lere kadar tek tip kimlik yaratlmaya allmtr. Ancak, ok uzun mesafeler kat edilmi olsa da, bu kimlik oluumu tamamlanamamtr. Tek kimlik yaratlmas yolunda byk iler yapan, nemli atlmlar gerekletiren Trk Ocaklar, Halkevleri ve Ky Enstitlerinin 1950lerden itibaren kurulu amalarnn tesinde siyasi izgilere kaymalar, bunun nemli birer ispatdr. 1923-1938 aras dnem devrimsel bir karaktere sahiptir. Bu dorultuda Trk Kadn ile ilgili getirilen yenilikler, Trk Kadnnn modern anlamda kimliini kazanmas yolunda ok nemli neticeler sunmutur. Bu balamda, Trk Kadn hayatn hemen her alannda kendisine yer bulmutur. Ancak sadece, -gnmzde TBMMdeki kadn milletvekili orannn yzde 10un altnda olmas- rnei bile, Atatrkten sonra 70 yl gibi uzun bir zaman diliminde, ne kadar yol alabildiimizi gzler nne sermektedir. 1938-1960 aras dnemde, kalknmann ekonomiden ziyade kltre arlk verilmesiyle gerekleecei fikrinden hareketle kltr seferberlii sz konusudur. Hedef kalknmann kyden balamasyd ve bu amala kurulan Ky Enstitleri, toplumun kalknmas zerinde duruyordu. Ancak Ky Enstitleri zamanla Marksist ideolojiye bulat ve halktan koptu. Ayrca, Atatrkten sonraki bu dnemde Hmanizm akm ve GrekoLatin kltrne yneli olmas, eitimin kltrel kimlik kazanma roln aksamaya uratmtr. Daha sonralar da milli kltr ve milli eitim politikamzn ksr ideolojilerden ayrmasnda ve milli zellik kazanmasnda glkler yaanmtr. Bu

135

nedenlerle milli eitim; kltrel kimlik sorununa kaynak tekil etmi olup, Trk kimlii oluturulmasnda yetersiz kalmtr. Tek kimlik oluumunun tamamlanamamas ok kimlik anlayn dourmutur. ok kimlie gei sreci de, bu dnemde balamtr. Bu bulgular muvacehesinde belirlenen neriler unlardr: 1960 ylna kadar olan dnemlerin kimlik yaps ve kimlik inas ile ilgili almalar oaltlmaldr. Bu sayede, tarihi ve sosyolojik olarak nemli kazanmlar elde edilebilecektir. ok kimlie gei sreci, bu ynde gsterilen abalarn neler olduu ve ne gibi sonular dourduu, 1960 sonras dnemde kimlik inasnn tamamlanp tamamlanamad ve bu dorultuda yaplan iler, bu almann kapsam dnda kalmaktadr. Ancak, bu hususlarn da bilimsel olarak ele alnmas ve bu ynde almalar yaplmas, Cumhuriyet dnemi kimlik inasnn gnmzde nasl bir seviyeye ulatn anlamamza yarayacaktr. Bu nedenle, 1960 ylndan gnmze kadar olan tarihi srete toplumsal olarak neler yaand esas alnmak suretiyle kimlik inamzn sefahatinin incelenmesinin faydal olaca deerlendirilmektedir. Bu kapsamda; 1960 ylndan itibaren gnmze kadar olan dnemde kurulmu olan eitli kurumlar ve sivil toplum kurulularndan kimlik inasna etkisi bulunananlar, ayr ayr veya karlatrmal olarak bir arada ele alnmak suretiyle nemli ve faydal almalar gerekletirilebilir.

136

KAYNAKA AHMAD, Feroz, (1966), Great Britains Relations with the Young Turks, 1908-14, Middle Eastern Studies. AHMAD, Feroz, (1982), Unionist Relations with the Grek, Armenian and Jewish Communities of the Ottoman Empire,190814, New York. AK N, Sina,(1983), stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cem Yaynevi, stanbul. AKYZ, Kenan,(1993), Trk Ocaklar, Trk Yurdu Neriyat No:8. ANDERSON, Benedict, (1983), Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Verso, London. ARA , Masami, (1992), Turkish Nationalism in the Young Turk Era, Brill. ARAR, smail, (1981), Atatrkn Gnmz Olaylarna Ik Tutan Baz

Konumalar, Belleten 456, Say:177. ATABAY, Mithat, (2005), 2. Dnya Sava Srasnda Trkiyede Milliyetilik Akmlar, Kaynak Yaynlar, stanbul. ATATRK D YOR K , (1960), Ankara. ATATRKN SYLEV VE DEMELER , (1961), Cilt 1, 2.nci bask, Ankara. ATATRKN SYLEV VE DEMELER , (1959), Cilt 2, 2.nci bask, Ankara. AYDIN, Suavi, (2002), ki ttihat-Terakki: ki Ayr Zihniyet, ki Ayr Siyaset, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 1, 4. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. BALIK, Berk, (2003), Milliyetilik ve Dil Politikalar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. B LG SEVEN, Amiran Kurtkan, (1984), Trk Milletinin Manevi Deerleri, stanbul. BORA, Tanl ve CAN, Kemal, (1999), 12 Eyllden 1990lara lkc Hareket, letiim Yaynlar, stanbul.

137

CALHOUN, Craig, (1994), Social Theory and the Politics of Identity, Blackwell Publishers, U.S.A. AAPTAY, Soner, (2003), Otuzlarda Trk Milliyetiliine Irk, Dil ve Etnisite, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. AVDAR, T., (1984), Devralnan ktisadi Miras, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:4, letiim Yaynlar, stanbul. EEN, Anl, (1990), Halkevleri, Gndoan Yaynlar, Ankara. ET NSAYA, Gkhan, (2002), Kalemiyeden Mlkiyeye Tanzimat Zihniyeti, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 1, 4. Bask, letiim Yaynlar. DARENDEL OLU, lhan, (1968), Trkiyede Milliyetilik Hareketleri, Toker

Yaynlar, stanbul. DAVISON, Roderic, (1968), The Advent of the Principle of Representation in the Government of the Ottoman Empire, Chicago. ERGEN, Nurettin, (1981), Atatrkn Dil- Yazn Alanna likin Buyruklar. ERKAL, Mustafa E., (1994), ktisadi Kalknmann Kltr Temelleri, 4. Bask, stanbul. EROLU, Hamza, (1990), Trk nklp Tarihi, Sava Yaynlar, Ankara. ERSANLI, Bra, (2003), Bir Aidiyet Ferman: Trk Tarih Tezi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. ERSANLI, Bra, (2006), ktidar ve Tarih, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. GENELKURMAY BAKANLII, (1983), Atatrklk, Genelkurmay Basmevi, Ankara. GELLNER, Ernest, (1987), Culture, Identity, and Politics, Cambridge University Press, Cambridge. GELLNER, Ernest, (1983), Nations and Nationalism, Basil Blackwell, Oxford. GEORGEON, Franois, (1986), Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura (18761935), ev. Alev Er, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul.

138

GIDDENS, Anthony, (2000), Sosyoloji, Yayna Hazrlayanlar : Hseyin zel Cemal Gzel, Ayra Yaynevi, 1. Bask, Ankara. GEK, Fatma Mge, (2003), Osmanl Devletinde Trk Milliyetiliinin Oluumu: Sosyolojik Bir Yaklam, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. GKALP, Ziya, (1970), Trkln Esaslar, TTK, Ankara. GKALP, Ziya, (1976), Milli Dayanmay Kuvvetlendirmek, Trkln Esaslar, Kadro Yaynlar, stanbul. GKE, Birsen, (2004), Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Toplumsal Kurumlar, 2. Bask, Sava Yaynevi, Ankara. GKSEL, Ali Nkhet, (1959), Ziya Gkalp: Hayat, Sanat, Eseri, Varlk Yaynevi, stanbul. GKSEL, Burhan, (1993), alar Boyunca Trk Kadn ve Atatrk, Kltr Bakanl Yayn, Ankara. GKTRK, Eren Deniz, (2003), 1919-1923 Dnemi Trk Milliyetilikleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. GZLER, Kemal, (2004), Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, 3. Bask, Ekim Kitabevi, Bursa. GMOLU, Firdevs, (2003), Trk Yurdu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. GNAY, ner, (1992), Eitim Sosyolojisi Dersleri, Erciyes niversitesi Yaynlar No:28, Kayseri. GVEN, Bozkurt, (2003), Trk Kimlii, Remzi Kitabevi, 7. Basm, stanbul. H SAR, Abdlhak inasi, (1993), Trk Oca Hatralar, Trk Yurdu Neriyat No:8. HUNTINGTON, Samuel P., (2005), Medeniyetler atmas, Vadi Yaynlar. NAN, Abdulkadir, (1960), Atatrk ve Devrik Cmle, Trk Yurdu Dergisi No:286

139

NAN, Afet ve KARAL, Enver Ziya, (1956), Atatrkn Tarih Tezi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. NAN, Afet, (1966), Trk Dil Dergisi, No:182.91. KAFESOLU, brahim, (1991), Trk Milli Kltr, 6. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul. KARA, smail, (2004), Diyanet leri Bakanl, Modern Trkiyede Siyasi

Dnce, Cilt 6, 1. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. KARAMERL OLU, Asm, (2004), Ky Enstitleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 2, 4. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. KEZER, Aydn, (1983), Trk Kimlii zerine Dnceler, Trk Yurdu, Cilt 13, Say 66. K L , Suna, (2005), Trk Devrim Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Dokuzuncu Basm, stanbul. KOCACIK, Faruk, (2003), C.. Sosyoloji Tartmalar Dergisi, Say:1. KOAK, Cemil, (1997), Tarih ve Milliyetilik, Birinci Ulusal Tarih Kongresi, Bildiriler, Mersin niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, Mersin. KOAK, Cemil, (2002), Osmanl Trk Siyasi Geleneinde Modern Bir Toplum Yaratma Projesi Olarak Anayasann Eski-Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 1, 4. Bask, letiim Yaynlar. KORKMAZ, Zeynep, (1963), Trk Dilinin Tarihi Ak inde Atatrk ve Dil Devrimi, Ankara. KUSHNER, David, (1998), Trk Milliyetiliinin Douu, Fener Yaynlar, stanbul. LANDAU, M. Jacob, (1981), Pan Turkism in Turkey: A Study of Irredentism, C.Hurst and Company, London. (Trkesi: Landan, M.Jacob, Pantrkizm, ev.M.Akn, Sarmal Yaynlar, stanbul,1999) LEWIS, Bernard, (1988), The Political Language of Islam, Chicago.

140

LEWIS, Bernard, (2004), Modern Trkiyenin Douu, 9. Bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. MARD N, erif, (1983), Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, letiim Yaynlar, stanbul. MARD N, erif, (1996), Yeni Osmanl Dncesinin Douu, letiim Yaynlar, stanbul. MARD N, erif, (2002), Yeni Osmanl Dncesi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 1, 4. Bask, letiim Yaynlar. MENTEE, Halil, (1986), Halil Menteenin Anlar, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul. ORTAYLI, lber, (2002), Osmanlda 18. Yzyl Dnce Dnyasna Dair Notlar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 1, 4. Bask, letiim Yaynlar. OZANKAYA, zer, (1981), Atatrk ve Laiklik, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara. NDER, Ali Tayyar, (2005), Trkiyenin Etnik Yaps, Pozitif Yaynlar. ZALP, K., (1988), Milli Mcadele, 1919-1922, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. ZKIRIMLI, Umut, (2008), Milliyetilik Kuramlar, Dou Bat Yaymlar, Ankara. PARLA, Taha, (1992), Kemalist Tek Parti deolojisi ve CHPnin Alt Oku, Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar, Cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul. PARLA, Taha, (2005), Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, 5. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. SAYAR, Ahmet Gner, (2000), Osmanl ktisat Dncesinin adalamas: Klasik Dnemden 2. Abdlhamide, 2. Bask, tken Neriyat A.., stanbul. SELEK, Sabahattin, (1987), Anadolu htilali, Cilt 1, Kasta A.., stanbul.

141

SMITH, D. Anthony, (2004), Milli Kimlik, eviren: Bahadr Sina ENER, 3. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. SMITH, D. Anthony, (1986), Statd-making and Nation-building., Oxford. SMITH, D. Anthony, (1987), The Etnic Origins of Nations, New York. SOMEL, Seluk Akin, (2002), Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi (1839-1913), Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 1, 4. Bask, letiim Yaynlar. TAKIRAN, Tezer, (1973), Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Kadn Haklar, Babakanlk Ank. Yayn, Ankara. TEZCAN, Mahmut, (1976), Eitim Sosyolojisine Giri, Ankara. T MUR, Taner, (2003), Trkiyede ok Partili Hayata Gei, 3. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. TOPRAK, Zafer, (2002), Osmanlda Toplumbilimin Douu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 1, 4. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. TURAN, erafettin, (1981), Atatrk ve Ulusal Dil, TDK Yaynlar TURHAN, Mmtaz, (2002), Kltr Deimeleri, 4. Bask, amlca Yaynlar, stanbul. TRKDOAN, Orhan, (1995), Milli Eitim Sisteminde Kimlik Aray, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 97. TRKKAN, Reha OUZ, (1989), Biz Kimiz, Trk 2000 Vakf Yaynlar, stanbul. TTENG L, Cavit Orhan, (1954), Prens Sabahaddin, Geit Yaynevi, stanbul. LKEN, Hilmi Ziya, (1948), Millet ve Tarih uuru, stanbul. LKEN, Hilmi Ziya, (1979), Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul. NVAR, Kerem, (2002), ttihatlktan Kemalizme hyadan naya, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 1, 4. Bask, letiim Yaynlar, stanbul.

142

STEL, Fsun (1997), mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii, letiim Yaynlar, stanbul. STEL, Fsun, (2003), Trk Ocaklar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4., 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. VARLIK, Blent (2004), lk: Halkevleri Mecmuas, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 2, 4. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. www.diyanet.gov.tr www.tbmm.gov.tr www.tdk.gov.tr www.wikipedia.org YALMAN, Ahmed Emin, (1947), The Struggle for Multi-Party Goverment in Turkey, MEF Yaynlar, Ankara. YAPP, Malcom E., (1987), The Making of the Modern Middle East, 1792-1923, London. YEEN, Mesut, (1999), Devlet Syleminde Krt Sorunu, letiim Yaynlar, stanbul. YERAS MOS, Stefanos (1989), Azgelimilik Srecinde Trkiye, Kitap: 3, Belge Yaynlar, stanbul. YE LKAYA, Nee, (2004), Halkevleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 2, 4. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. Y T, Ali Ata, (1992), nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas (19381950), Boazii Yaynlar, stanbul.

143

EKLER

EK-A Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Milli Eitim Politikas

Madde 1- Trkiye Cumhuriyeti Devletinin eitimde ulamak istedii temel hedef; lkesine ve milletine fayda salayan, bilgili, kltrl, lkesini ite ve dta en iyi ekilde temsil edebilecek kapasitede, alkan ve retken, zeki ve zinde, salkl genler yetitirmektedir. Yukarda izilen Trk insan profili Milli Eitim Temel Kanununda (1973) Trk Milli Eitiminin Amalar balnda, genel ve zel amalar olarak, iki blm eklinde sralanm ve bu kanunla modern Trk insann yaratmak hedeflenmitir. Genel Amalar: Madde 2- Trk Milli Eitiminin temel amac, Trk milletinin btn fertlerini; 1. Atatrk inklp ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatrk

milliyetiliine bal; Trk milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kltrel deerlerini benimseyen, koruyan ve gelitiren; ailesini, vatann, milletini seven ve daima yceltmeye alan; insan haklarna ve Anayasann balangcndaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyetine kar grev ve sorumluluklarn bilen ve bunlar davran haline getirmi yurttalar olarak yetitirmek. 2. Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakmlarndan dengeli ve salkl ekilde

gelimi ve kiilie ve karaktere, hr ve bilimsel dnme gcne, geni bir dnya grne sahip, insan haklarna saygl, kiilik ve teebbse deer veren, topluma kar sorumluluk duyan, yapc, yaratc ve verimli kiiler olarak yetitirmek. 3. lgi, istidat ve kabiliyetlerini gelitirerek gerekli bilgi, beceri, davranlar ve

birlikte i grme alkanln kazandrmak suretiyle hayata hazrlamak ve onlarn, kendilerini mutlu klacak ve toplumun mutluluuna katkda bulunacak bir meslek sahibi olmalarn salamak.

144

Bylece bir yandan Trk vatandalarnn ve Trk toplumunun refah ve mutluluunu artrmak; te yandan milli birlik ve btnlk iinde iktisadi, sosyal ve kltrel kalknmay desteklemek, hzlandrmak ve nihayet Trk milletini ada uygarln yapc, yaratc sekin bir orta yapmaktr. zel Amalar Madde 3- Trk eitim ve retim sistemi, bu genel amalar gerekletirecek ekilde, dzenlenir ve eitli derece ve trdeki eitim kurumlarnn zel amalar, genel amalara ve aada sralanan temel ilkelere uygun olarak tespit edilir. Genel amalarn gerekletirilmesinde gzetilecek ilkeler 14 madde halinde Milli Eitim Temel Kanununda sralanmtr: Genellik ve Eitlik Madde 4- Eitim kurumlar dil, rk, cinsiyet ve din ayrm gzetmeksizin herkese aktr. Eitimde hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannmaz. Ferdin ve Toplumun htiyalar Madde 5- Milli eitim hizmeti, Trk vatandalarnn istek ve kabiliyetleri ile Trk toplumunun ihtiyalarna gre dzenlenir. Yneltme Madde 6- Fertler eitimleri sresince ilgi, istidat ve kabiliyetleri lsnde ve dorultusunda eitli programlara veya okullara yneltilerek yetitirilirler. Eitim Hakk Madde 7- Temel eitim grmek her Trk vatandann hakkdr. Temel eitim kurumlarndan sonraki eitim kurumlarndan vatandalar ilgi, istidat ve kabiliyetleri lsnde yararlanrlar. Frsat ve mkn Eitlii Madde 8- Eitimde kadn-erkek herkese frsat ve imkn eitlii salanr.

145

Maddi imknlardan yoksun baarl rencilerin en yksek eitim kademelerine kadar renim grmelerini salamak amacyla parasz yatllk, burs, kredi ve baka gerekli yardmlar yaplr. zel eitime ve korunmaya muhta ocuklar yetitirmek iin zel tedbirler alnr. Sreklilik Madde 9- Fertlerin genel ve mesleki eitimlerinin hayat boyunca devam etmesi esastr. Genlerin eitim yannda, hayat ve i alanlarnda olumlu bir ekilde uymalarna yardmc olmak zere, yetikinlerin srekli eitimini salamak iin gerekli tedbirleri almak da bir eitim grevidir. Atatrk nklp ve lkeleri ve Atatrk Milliyetilii Madde 10- Eitim sistemimizin her derece ve tr ile ilgili ders programlarnn hazrlanp uygulanmasnda ve her trl eitim faaliyetlerinde Atatrk nklp ve lkeleri ve Anayasada ifadesini bulmu olan Atatrk milliyetilii temel olarak alnr. Milli ahlak ve milli kltrn bozulup yozlamadan kendimize has ekli ilke evrensel kltr iinde korunup gelitirilmesine ve retilmesine nem verir. Milli birlik ve btnln temel unsuru olarak Trk dilinin eitimin her kademesinde, zellikleri bozulmadan ve arla kalmadan retilmesine nem verilir; ada eitim ve bilim dili halinde zenginlemesine allr ve bu maksatla Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu ile ibirlii yaplarak Milli Eitim Bakanlnca gereken tedbirler alnr. Demokrasi Eitimi Madde 11- Gl ve istikrarl, hr ve demokratik bir toplum dzeninin gereklemesi ve devam iin yurttalarn sahip olmalar gereken demokrasi bilincinin, yurt ynetimine ait bilgi, anlay ve davranlarla sorumluluk duygusunun ve manevi deerlere saygnn her trl eitim almalarnda rencilere kazandrlp gelitirilmesine allr; ancak eitim kurumlarnda Anayasada ifadesini bulan Atatrk milliyetiliine aykr siyasi ve ideolojik telkinler yaplmasna ve bu nitelikteki gnlk siyasi tartmalara karlmasna hibir ekilde izin verilmez.

146

Laiklik Madde 12- Trk milli eitiminde laiklik esastr. Din kltr ve ahlak retimi ilkokullar ve ortaokullar ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dndaki din eitim ve retimi ancak kiilerin kendi isteine, kklerin de kanuni temsilcilerinin talebine baldr. Bilimsellik Madde 13- Her derece ve trdeki ders programlar ve eitim metotlaryla ders ara ve gereleri, bilimsel ve teknolojik esaslara ve yeniliklere evre ve lke ihtiyalarna gre srekli olarak gelitirilir. Eitimde verimliliin artrlmas ve srekli gelime ve yenilemenin salanmas, bilimsel aratrma ve deerlendirmelere dayal olarak yaplr. Bilgi ve teknolojik retmek ve kltrmz gelitirmekle grevli eitim kurumlar gereince donatlp glendirilir; bu yndeki almalar maddi ve manevi bakmdan tevik edilir ve desteklenir. Planllk Madde 14- Milli eitimin gelimesi iktisadi, sosyal ve kltrel kalknma hedeflerine uygun olarak eitim-insan gc-istihdam ilikileri dikkate alnmak suretiyle sanayileme ve tarmda modernlemede gerekli teknolojik gelimeyi salayacak mesleki ve teknik eitime arlk verecek biimde planlanr ve gerekletirilir. Mesleklerin ve her kademenin unvan, yetki ve sorumluluklar kanunla tespit edilir. Her derece ve trdeki eitim kurumlarnn kurulu ve programlar bu kademelere uygun olarak dzenlenir. Eitim kurumlarnn yer, personel, bina, tesis ve ekleri, donatm ara-gereleri ve kapasiteleri ile ilgili standartlar nceden tespit edilir. Kurumlarn bu standartlara gre optimal byklkte kurulmas ve verimli olarak iletilmesi salanr. Karma Eitim Madde 15- Okullarda kz ve erkek karma eitim yaplmas esastr. Ancak eitimin trne gre, baz okullar yalnzca kz veya erkek rencilere ayrlabilir. 147

Okul ve Ailenin birlii Madde 16- Eitim kurumlarnn amalarnn gerekletirilmesine katkda bulunmak iin okul ile aile arasnda ibirlii salanr. Bu maksatla okullarda okul aile birlikleri kurulur. Okul-aile birliklerinin kurulu ve ileyileri Milli Eitim Bakanlnca karlacak bir ynetmelikle dzenlenir. Her Yerde Eitim Madde 17- Milli eitimin amalar yalnz resmi ve zel eitim kurumlarnda deil, ayn zamanda evde, evrede, iyerlerinde, her yerde ve her frsatta gerekletirilmeye allr. Resmi, zel ve gnll her kuruluun eitimle ilgili faaliyetleri, milli eitim amalarna uygunluu bakmndan Milli Eitim Bakanlnn denetimine tabidir.

148

EK-B Diyanet leri Bakanlnn Uyduu Temel Ama, lke, Hedef ve Ana Hizmet Politikasn Tekil Eden Hususlar Devletimize, milletimize, dinimize ve Bakanlmza zarar verecek her

trl sz, yaz ve eylemden saknmak, lkemizde ve dnyadaki siyasi gr, dnce ve faaliyetler karsnda

tarafsz ve hepsine eit mesafede olmak, Farkllklar lkemizin bir zenginlii olarak kabul edip, toplumun btnn

kucaklayc, uzlatrc ve btnletirici olmak, Toplumsal istikrar ve huzuru, dini btnl, milli birlik ve beraberlii

koruyucu ve pekitirici, din, vatan ve millet sevgisini artrc ynde hizmet ve faaliyet yrtmek, zararl blc ve ykc cereyanlarn olumsuz faaliyetleri karsnda uyarclk yapmak, Milletimizi maddi ve manevi ynden zaafa uratarak toplum dzenini bozan

kt ve zararl alkanlklar ve gayr-i ahlaki davranlardan uzaklatrmak iin aydnlatc ve yol gsterici mahiyette rehberlikte bulunmak, amzdaki teknolojik gelimeler ve iletiim imknlarndan, tarihi tecrbe

ve birikimlerimizden yararlanarak bilgiye dayal, ibadet, ahlak ve eitim eksenli din hizmeti sunmak, Dini hkmleri; ilmi bir anlay iinde dinin zne uygun ve gnmz

ihtiyalarn da dikkate alarak, bugnn insannn bilgi kodlarna uygun hale getirmek, Yurtiinde ve yurtdnda din hizmeti sunan zel ve resmi kurum ve

kurulularn faaliyetlerini izlemek, deerlendirmek, gerektiinde ibirlii yapmak, rehberlikte bulunmak; Trk Cumhuriyetleri, Balkan Kafkas lkeleri Trk ve Mslman topluluklarndaki soyda ve dindalarmzn da dini konularda aydnlatlmasna yardmc olmak,

149

Avrupa Birlii konusunda Bakanl ilgilendiren faaliyetleri yrtmek,

dinler aras diyalogla ilgili dnya apnda yaplan almalar takip etmek, dier din mensuplaryla hogr erevesinde iyi ilikiler gelitirmek, Eitim ve kltr seviyesi yksek, beeri ilikilerde topluma nc,

muhatabn anlayan ve sorunlarna dini zm yollar reten, sz ve davranlaryla rnek bir hayat sergileyen din grevlilerine sahip olmak, Boalan mftlk kadrolarn en ksa srede doldurmak; her il ve ileye

yeteri kadar vaiz, her cami iin imam-hatip ve gerekli grlenler iin mezzin-kayym kadrosu salamak ve bu kadrolarda hizmetin gerei olan ehliyete haiz personel istihdam etmek.

150

ZGEM

1975 ylnda Adyamanda doan Kasm DOAN, ilkokul ve ortaokul renimini Adyamanda tamamladktan sonra, 1993 ylnda Deniz Lisesi ve 1997 ylnda da Deniz Harp Okulundan mezun olmutur. 1997 ylnda deniz subay olarak meslek hayatna balayan Kasm DOAN, ayn yl Sakarya niversitesi Sosyoloji Ana Bilim Dalnda yksek lisans renimine balam ve 1998 ylnda renimini tamamlamtr. Kasm DOAN evli ve bir ocuk babasdr.

151