T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SOSYOLOJ ANABLM DALI

SOSYOLOJK AIDAN ENTELEKTEL KAVRAMLATIRMALARI

Doktora Tezi

Ernur GEN

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SOSYOLOJ ANABLM DALI

SOSYOLOJK AIDAN ENTELEKTEL KAVRAMLATIRMALARI

Doktora Tezi

Ernur GEN

Tez Danman Prof.Dr. Nilgn ELEB

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SOSYOLOJ ANABLM DALI

SOSYOLOJK AIDAN ENTELEKTEL KAVRAMLATIRMALARI

Doktora Tezi

Tez Danman : Prof.Dr. Nilgn ELEB

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad Prof.Dr. Nilgn ELEB......................... Prof.Dr. Mmtazer TRKNE............ Do.Dr. H.Gazi TOPDEMR.................. Yrd.Do.Dr.Nur Betl ELK................ Yrd.Do.Dr. Necmettin ZERKMEN...

mzas ........................................ ........................................ ........................................ ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi: 01.03.2006

NDEKLER GR ...............................................................................................................1 1. KAVRAMSAL EREVE ve METOD .................................................................9 1.1. Kavramsal ereve ..............................................................................9 1.1.1. Entellektelin Tarih ncesi ....................................................11 1.1.1.1. 1.1.1.2. 1.1.1.3. Entellektel levin Evrensel Karakteristii ........11 Orta ada Literati ve Entellektel levi .......14 Orta ada niversiteler, Tarihsel Dnm, Hmanist ve Entellektel .....................................21 Aydnlanma, Filozoflar, Edebiyat Cumhuriyeti, Kamusal Alan ve Entellektel .............................24 Kapitalizm, Modernite, deoloji, Ulus-Devlet ve Entelektel ...........................................................40 1.1.2.2.1. 1.1.2.2.2. 1.1.2.2.3. Ulus-Devlet, Milliyetilik ve Entelektel .........................................43 19. Yzyl ve Sonrasnda Entellektelin Serveni .............................................46 deoloji, ktidar, Tahakkm, Hegemonya ve Entellektel ...............57

1.1.2. Entellektelin Ortaya k ve Tarihsel Dnm .............24 1.1.2.1. 1.1.2.2.

1.1.3. Bat-d Toplumsal Formasyonlar ve Aydnlar ....................69 1.2. 2. 2.1. Metod .................................................................................................80 dealist Yce Entellekteller ..............................................................83 2.1.1. Julien BENDA -Entellekteller: nsanln Vicdan Olan Sper Yetenekli, Ahlaki Donanmlar Gelikin Filozof Krallardan Oluan Bir Avu nsan- .......................................84 2.1.2. George KONRAD -Yce Entellekteller ve Entellektel Aristokrasi- ............................................................................87 2.2. Tmel/Evrensel Ortak Akln Szcs Olarak Entellekteller ...........91 2.2.1. Immanuel KANT -nsann Kendi Aklnn Kullanmndan Yoksun Ergin Olmayan Tarihselleimi ve Akla Dayal Akn Entellektel Varolu- .............................................................93 2.3. Genel Kltr reticileri Kategorisi Olarak Entellekteller ...........97 2.3.1. Max WEBER -Entellekteller: Bir Kltr Cemaatinin Biimlendiricileri ve Ulusal Deerler Sisteminin reticileri.................................................................................................98 LTERATRDE ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARI ................83

2.3.2. Edward SHILS -Entellekteller: Genel Kapsaml ve Soyut Kltrel Sembollerin reticileri ve Kullanclar- ...............102 2.3.3. Martin LIPSET -Kltr reticileri, Yayclar/Aktarclar ve Uygulayclar Olarak Entellekteller- .................................106 2.3.4. Sabri LGENER -Dnmsellik/Fikir ve Deer Anlay le Topluma Etki/nclk Eden Fonksiyoner Grup Olarak Entellekteller- .....................................................................111 2.4. (Hayali) Bir Cemaat Olarak Entellekteller .................................113 2.4.1. Edward SHILS -Entellektel Merkez-evre ve Akademik/Bilimsel Cemaatin yeleri Olarak Entellekteller...............................................................................................115 2.4.2. George KONRAD -Zihin Devleti ve Entellektel Aristokrasi Olarak Hayali Cemaat: Entelllekteller- ..............................116 2.4.3. Hsamettin ARSLAN -Epistemik Cemaat Olarak Entellekteller- .....................................................................119 2.5. Snf-Baml Entellektel Tanmlamalar ve Egemen deoloji Tezi ...........................................................................................................123 2.5.1. Karl MARX -Entellekteller: deolojik Tahakkmn Sahte Bilin Ajanlarna Kar Kurtarc ve nc Doru Bilin Emekileri- ...........................................................................124 2.5.2. Antonio GRAMSCI -Egemen Tarihsel ktidar Bloku ve Hegemonik Entellektel Blok- ............................................130 2.5.3. Louis ALTHUSSER -deolojik Dzlemde Ajan ya da Profesyonel Edimci Olarak Entellekteller- ........................135 2.5.4. Raymond WILLIAMS Hegemonya ve Btnsel ToplumsalSnfsal Misyonu erisinde Entellekteller .........................140 2.6. Greli Olarak zerk ve Bamsz Bir Snf Olarak Entellekteller 145 2.6.1. Henri-Claude De SAINT-SIMON -Endstriyalizm, Toplum Mhendislii ve Entellektellerin Ykselen Otonom Bir Snf Olarak lerici Misyonlar- ....................................................147 2.6.2. Alvin W. GOULDNER -Kltrel Sermaye Temelinde (Hmanist) Entellekteller ve (Teknik) Entelijansiyadan Oluan Yeni Snf- ............................................................150 2.6.3. Carle C.ZMMERMAN Tarihsel Evrimin rn Olarak Entellektel Tabaka- ............................................................155 2.6.4. Tom BOTTOMORE -Sekinlerin Bir Alt Kategorisi Olarak Entellekteller- .....................................................................158 2.7. Muhalif ve Radikal Bir Eletirici Olarak Entellektel Kavramlatrmalar ..........................................................................163

ii

2.7.1. Friedrich NIETZSCHE -Putkrclk, Balanmay ve Mutlakl Reddedi ve Otantisite- ...................................165 2.7.2. Frankfurt Okulu -Ayrks Radikal Entellektalizm Olarak Her eyin Solu ve Hkmetmeyici Manevileme- .................169 2.7.3. Jean Paul SARTRE -Evrensel Bir Tasarm Adna Sz Olan ve Daima Muhalif Entellektel- ...........................................173 2.7.4. Michel FOUCAULT -Radikal zgrleimci ve Mcadeleci Spesifik Entellektel- .......................................................177 2.7.5. Edward SAID -Amatr, Srgn, Marjinal ve Yabanc Entellektel- .........................................................................181 2.7.6. Noam CHOMSKY -Sistemin Merulatrc-Maniple Edici Mhendisleri ve Endoktrinasyon Ajanlar ya da AnaristMoralist-Eletirel-Mfi Entellektel- .................................187 2.7.7. Jean-Michel BESNIER -mkanszn Politikas ve Bir Egemen Olarak Entellektel- ...........................................191 2.7.8. Cemil MER Hibir Meesses nanca ve Dzene Biat Etmeyen, Dnyay zgr Kafasyla na Eden Biri Olarak Entellektel- .........................................................................195 2.8. Tarihsel-Toplumsal Boyutta Entellektel Kavramlatrmalar ........199 2.8.1. Karl MANNHEIM -z-Bilinliin En st Aamasnda Yer Alan Bir st-Bilin ve Btn Perspektifleri Kuatan Bir Akn-Perspektif Olarak Entellektel- .............................199 2.8.2. Raymond ARON -Kanaatleri ve Menfaatleri Teorize Eden Kimseler Olarak Entellekteller- .........................................203 2.8.3. J. L. GOFF -Yeni Kentlerin ve Kamusalln Douu ve Ortaa Tarihselliinde Entellekteller- ..............................209 2.8.4. Louis BODIN -Tarihsel Sosyolojik Yaklam ve Boyutlu Entellektel Tanmlamas: Kltr, Toplum ve Meslek- ......214 2.8.5. Jurgen HABERMAS - Kamusal Alan Dolaymyla Entellekteller- .....................................................................220 2.8.6. Zygmunt BAUMAN -Yasa Koyucu Modern Entellektel Ya Da Yorumlayc Post-modern Entellektel- .....................225 2.9. Bat-dndan Entellektele Birka Bak rnei ............................232 2.9.1. Boris KAGARLTSK -Rus Entelijansiyas: Doulu Asya Despotizminde ktidara Muhalif, zgrletirici, Poplist ve Eletirel Entellekteller- ......................................................232 2.9.2. Daryush Shayegan -Bat D Mutsuz, Yaral ve izofrenik Bilincin Paralanm Entellektel Tarihselleimi: Entellekteller, Teknokratlar, deologlar ve Tanr Stratejisi Uzmanlar- ...........................................................................236

iii

2.9.3. Ali ERAT -nc Dnyaclk, ze-Dnlk ve zkltrclk Balamnda Entellektel Tanmlamas- ...........241 2.9.4. Erol GNGR -Milliyeti z-kltrclk, Entellektelin Yerel-Ulusal Konumlandrl ve Halka, Tarihe ve z-kltre Yabanclama Temelli Aydn Eletirisi- ..............................243 3. LTERATRDEK ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARININ ANALZ .........................................................................................................246 3.1. Entellektel Akln Nitelii Teorize Eden ve Model Kuran Tmel/Evrensel Akl Ya Da Ksmi karlara ve lgilere Dnk Tikel Akl- .................................................................................................246 3.2. Entellektelin Toplumsal Konumu ve Rol ....................................254 3.2.1. Entellektelin Topluma rek ya da Drak Olmas Asndan Konumu ve Rol ..................................................................254 3.2.2. Entellektelin Siyasal-deolojik ve Toplumsal-Snfsal Duruu Asndan Konumu ve Rol .................................................260 3.2.3. Entellektelin Toplumsal Bir Snf Oluturup Oluturmama Asndan Konumu ..............................................................267 4. LTERATRDEK ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARININ SINIFLANDIRILMASI ...................................................................................274 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. zc Entellektel Kavramlatrmalar .............................................280 levsel Entellektel Kavramlatrmalar .........................................286 Hem zc hem de levsel Entellektel Kavramlatrmalar ..........291 zgc Entellektel Kavramlatrmalar .........................................292 ok Boyutlu yada Btncl Entellektel Kavramlatrmalar ........297 Literatr Okumalarnn Snflamadaki Yerlerinin Deerlendirilmesi ...........................................................................................................307

SONU ........................................................................................................314 ZET ............................................................................................................327 SUMMARY .................................................................................................329 KAYNAKA ...............................................................................................330

iv

GR

Trkiyede genel olarak sosyal bilimler asndan hemen her konuda Batdan ithal edilen kavramlar, bizdeki tekabliyeti asndan nemli sorunsallklar iinde barndrmtr. Trkiyedeki alanyazn ierisindeki kullanmlar ierisinde, kimileri entellektel, kimileri aydn kelimelerini tercih etmekte, hatta kimileri de hala mnevverde srarc davranmakta; yine entellektel ve aydn kelimeleri zaman zaman e anlaml, zaman zaman da aralarnda sezgisel adan bir ayrm yaplarak iki ayr gereklii iaret eden kelimeler olarak kullanlmaktadr. Yani Batdaki tarihsel serveni ierisinde belirli toplumsal realitelere iaret/tekabl eden kavramlarn, bizdeki tarihsel ve toplumsal realitelere tekabl edip etmedikleri ya da bunun ne lde olabildii sorusu taa bandan kendi iinde bir etrefillik iermektedir. Bu sorun genelde Trkiyedeki sosyal bilim literatrnn ve daha zelde de sosyoloji literatrnn kavram ve teorileri iin geerlidir. elebi, genelde Trkiyedeki sosyal bilimlerin kavram dolaymlar ierisinde bir mtekabiliyet ve tercme sorununun varln ve nemini belirtirken, bunun sosyologlar asndan bir betimlesini ve aklamasn yle ifade eder:
...Trkiyeli bir sosyologun nndeki glklerden biri Batda Batl toplumlarn incelenmesi, tannmas, anlalmas, aklanmas iin Batllarca retilen sosyolojik kavram ve teorilerin Trkeye tercme edilerek Trkiye toplumunun incelenmesi, tannmas, anlalmas ve aklanmas iin kullanlmasnda karmza kmaktadr. Bir sosyal dnyann aklanmas iin retilen kavram ve teorilerin baka bir sosyal dnyann aklanmas iin kullanlmasnn ardnda her iki sosyal dnyann da znde ayn olduu saylts yatar. Oysa, Trk sosyal dnyas ile Bat sosyal dnyas ayn deildir... Bir dilden baka bir dile, bir kavram dnyasndan baka bir kavram dnyasna eviri mmkndr ama buradaki mmknlk mutlak, her zaman ve her zeminde geerli, otomatik bir mtekabiliyetin mmknlne iaret etmez. Zira, diller bamsz varolu alanlar deildir. Dil onlar kullanan bireylerin geleneklerini, yaama tarzlarn, dnyaya bak ve dnyay alglay tarzlarn, doayla ve tekiyle iliki tarzlarn yanstr. Dil ile ifade edilen teoriler ister istemez tarih-bamldr... Biz bir sosyal dnyann kavramn ne denli iyi bir eviri ile baka bir sosyal dnyaya aktarmak istersek isteyelim, eer bir sosyal dnya belirli bir fenomeni belirli bir tarzda grmeye ve anlamaya ynelmi ise o sosyal dnya erge o eviriyi deitirecek, dntrecek, hatta arptacaktr; o eviriye kendi anlam dnyasyla uyumlu, farkl bir anlam ykleyecektir (elebi, 2004:3).

Yine bu balamda -Mardinin belirlemesinden yola kacak olursak-, her konuda olduu gibi, aydnlar konusunda yapacamz her nerme, en bandan bir tercme engelini taklmaktadr ki, bu tercme engeli, kavramn bizde neye tekabl ettii sorununun almasyla da ilgilidir. Onun ifadesiyle,

Gerek aydn gerekse onun aabeyi olan mnevver szckleri, kltrmzn dnda yaplan bir kavramlatrmadan kaynaklanan; bir baka kltrdeki kavramlatrmay geriden takip eden tercmelerdir. ok zaman, bu tercme ii kendi dn tarihimizin geleneksel pratiklii erevesinde yapldndan, ortaya kan zm bizi batan bir karmakla itmitir. rnein, Bat tarihi ierisinde ortaya kan intellectuel-intellectuals, intelligentsia, literati ve les clercs gibi ayrntl kavramlarn beraberinde getirdii ayrntl inceleme sorumluluu grmezden gelinmi; btn bunlar aydn kavramna indirgenmitir (Mardin, 1993:255-6)...

...Tanzimat hareketi iinde aydnlarn yerini tayin etmekteki balca engel, bu kavramn Batda tad vurgunun Osmanl kltrnde eksik olmasndan ileri gelmektedir. Geleneksel Osmanl topluluunda alim (bilgin) ya da arif (derin ve gizli bilgileri kavrayabilmi olan) olarak tannan kiinin nitelikleri Batda aydnla birlikte telaffuz edilen, onun uzants saylan intellect, intellectuel, le siecle des lumieres (aydnlanma yzyl) gibi ifadelerdeki vurguyu vermemektedir (Mardin, 1993:266). Mardinin sz konusu belirlemesi tezin konusu, amac ve nemi asndan nemli ipular vermektedir. Ne var ki, entellektele ilikin bir szn bizde nereye oturtulabileceinin mulak karakteri kadar, bunun kendi iinde ve daha genel bir dzlemde hangi imalara, uzanmlara ve dolaymlamalara sahip olduu da byk bir sorunsaldr. Bu balamda, entellektel kimdir? sorusu hem deiik alanlardaki sosyal bilimcilerce defalarca kere sorulagelmi ve kendi disipliner alanlarndaki farkl sorunsallatrmalar erevesinde eitli balamlara oturtulagelmi hem de sokaktaki insandan balayarak kltrel retim, datm ve tketim yelpazesinin her noktasnda bulunan aktrlerce belirli ilgiler ve karlar temelinde yeniden yorumlanm ve anlamlandrlmtr. Kukusuz bu soru ve soruya verilen yantn ne olduu nemlidir. Ancak tezin konusu bu soruya yant vermek deildir. Tezin konusu entellektelin nasl ortaya ktn anlatmak da deildir. Zira bu soruya yant bulmak zere literatre odaklanan bir ynelim, kendisini bu konuda neredeyse snrlar belirlenemeyecek lde bir tanmlamalar ve kavramlatrmalar ynyla kar karya bulacaktr. te bu tanmlama ve kavramlatrma giriimlerinin ya da biimlerinin hangi tarihsel, ideolojik, akademik vs. damarlar, gelenekler, tarzlar ya da alglama kalplar ierisinde desenlendiklerinin betimlenerek analizinin yaplmas ve mmknse yntemsel olarak sistematik bir snflamasnn ortaya konulmas tezin konusunu oluturmaktadr. Dier bir deyile, tezin konusunu, entellektelin kim ya da ne olduuna ilikin kimin ne dedii ve dahas entellektele ilikin kavramlatrmalarn, zihinsel

dzlemde hangi durutan hareketle ve ne ekilde ina edildiinin ele alnarak analiz edilmesi, yorumlanmas ve snflandrlmas oluturmaktadr. Sosyolojik dzlemde ve sosyolojik bir yaklamla (nk burada entellektelin toplumsal yapya, yaplamaya ve srelere greli somut varoluunu odaa almak merkezi bir ilgidir) bu sorunsala eilmek, doyurucu ve ayn zamanda da yeniden tanmlayc bir biimde sistematik ve snflandrc bir tutumu gerektirmektedir. Bu amala, entellektellere ilikin literatr ayklayc ve seici bir biimde taranarak okumaya tabi tutulmakta tekil kavramlatrma ve tanmlama rneklerinin sistemletirilmesine ve btn ierisindeki yerlerinin belirlenmesine allmaktadr. Dier bir deyile, mevcut literatrn hakim temalar ve geleneksel ana damarlar erevesinde/ierisinde, entellektel kimdir? sorusuna verilen yantlarn sistematik ve snflayc bir okumasn yapmak amalanmaktadr. Entellektel kimdir? ya da entellekteller toplumsal bir kategori olarak nereye oturur ve onlarn toplumsal ilev ya da misyonlar nelerdir? Onlar kltrel kodlarn ya da sembollerin reticisi, aktarcs/yaycs ve uygulaycs mdrlar; egemen tarihsel iktidar blokunun ya da egemen snfn kendisini veya snfsal karlarn merulatrp maniple ettirdii, teorize ve ideolojize ajanlar ya da farkl bloklardaki glerin kanaatlerini ve karlarn teorize eden kimseler midirler1; tarihsel-toplumsal konumlanmlklarna ve belirlenmiliklerine kar greli bir aknlk gelitirebilerek vizyonuyla ve misyonuyla gelimelerin seyrine greli olarak yn verebilme ayrcalna sahip fail zneler, tarihsel olarak zbilinliliin en yksek aamasnda yer alan bir st-bilin ve btn perspektifleri kuatan bir akn perspektif midirler; kendi mesleki donanmlarnn gerektirdii roln/misyonun dna karak ya da onu aarak, evrensel ortak akl ve insancl idealler adna, st bir dzlemdeki akn bir bakla insanla seslenen, hakim olanlarca kendisine yetki tannmad tehlikeli alanlara burnunu sokan, insanln vicdan olan sper yetenekli, ahlaki donanmlar gelikin kiiler midirler; yoksa

1 deoloji yaznna dair bir ynelim de ayn etrefil durumla kar karyadr. Bu alanlar son derece kaypak ve kaygan alanlardr. Kimin neresinden tuttuuna ve nereye ektiine bakmak esastr. Kimin iin ve kimden yana sosyoloji ya da sosyal bilim yapld sorunsal kadar, entellektelin kimin iin ve kimin tarafnda/kimden yana olduu ve varln kime angaje olarak idame ettirdii sorunsal ok daha derin/manidar anlamlar ima etme potansiyeli tamaktadr. Burjuvazinin ya da egemen tarihsel iktidar blokunun mu burjuvazinin ya da tahakkme urayan tarafn m organik aydn olmak, bunlarn organik sosyolou olmay da ieren bir durumdur. Yine her snfn ya da toplumsal grubun entellektelinin bulunmas, her snfn ya da toplumsal grubun sosyologunun bulunmasndan ok daha genel bir gerekliktir.

tarihsel olarak egemen ve bamsz snf olma sras kendilerine gelmi ve bunun gerektirdii kendi iinde kusurlar tasa bile yine de- ilerici bir rol yerine getiren kimselerden oluan bir grup mudurlar? Yine entellekteller, yasa koyucu ya da vazedici bir konumda m drlar, yoksa balamlararas ve kltrleraras dilleri yorumlayan ve daha zgrce ve daha derinlemesine iletiimsel eyleme katkda bulunan kimseler midirler? Entellekteller, Aydnlanma, kamusal alan, Edebiyat Cumhuriyeti, ulus-devlet, endstriyalizm ve kapitalizm vs. gibi grnmlerle kendini cisimletiren belirli ve zgl bir tarihsel deneyimle mi ilikilidirler yoksa daha genel ve evrensel bir eitlilik grnm ierisinde mi var olmulardr? Bu sorular ve sorunsallatrma giriimleri ok daha eitlendirilip detaylandrlabilir. Ancak esas sorun, bunlarn literatr btn ierisinde nerede konumland ve sistematik olarak ne tarzda/ekilde snflandrlabileceidir. Bu balamda tezin amac literatr aratrmaktr; seilen ve okumas yaplan kiilerin entellektel kimdir? sorusuna verdii yantlar ve entellektelin ortaya k hakknda verdii bilgilerin sistematik bir sunumu, analizi ve snflandrlmasdr. Bir baka biimde ifade edecek olursak, ama, entellektel kimdir ve nasl ortaya kmtr sorusuna bir yant aramak deil, konuya ilikin literatrde bu sorulara ilikin olarak getirilen ve gelitirilen ynla ve ok eitlice tanmlama/tarif, yant ve portrelendirme giriimleri zerinde odaklanmaktr. Bizim bu cevaplar alp, onlar analiz etmemiz, sonra da sentezlememiz ve snflandrarak adeta yeni bir meta-entellektel2 tanmlamasnn ya da kavramlatrmasnn uygun zeminini yaratmamz gerekmektedir. Bu balamda, Saidin (1995) entellekteli konu alan literatre ilikin tketilemezlik iddiasnn yannda, Lipset ve Basunun, entellektellerin rolne ilikin literatrn, hibir teorik ereveyle btnletirilemeyecek bir biimde, geni bir tanmlayc diller oluturduunu belirlemesinin (1975:433) doruluk pay byktr. Konuya ilikin literatr ylesine byk ve hacimlidir ki, bunu tketmek ya da zmsemek bile deyim yerindeyse bir insan mrnn snrl zamanna samayacak dzeydedir. Bununla birlikte sz konusu literatrn belirli gelenekler ve ana damarlar zerinden yeniden okumaya tabi tutularak yorumlanmas

2 Nasl ki meta-etik yaklam, etie ilikin tanmlarn, kuram ve yaklamlarn daha st bir dzlemde ele alnmas anlayn temsil ediyorsa, meta-entellektel kavram da entellektele ilikin anlay, tanmlama ve yaklamlarn yeniden zmlenmesi, yeniden yorumlanmas ve daha sistematik bir tarzda yeniden snflandrlmas alglayn ifade etmektedir.

mmkndr.

Bu

aba

byk

nem

tamaktadr.

Yine

entellektelin

kavramsallatrlmas zerinde odaklanacak bir alma, esas olarak bir yandan gereklie dair yaplan anlama abalarna ve aklamalara ilikin zihinsel tutumlar/inalar zerindeki bir okumay ya da refleksiyonu gerektirirken; dier yandan, buradan hareketle tarihsel ve toplumsal gereklikleri anlamay ve yorumlamay, bylelikle de bu ikili ynelim ierisindeki gidi gelilerle daha yetkin ve kavrayc bir yorum imkann yaratmak durumundadr. Kald ki, sosyal bilimcilerin zerinde odaklandklar tarihsel metinler, hem bu metinleri reten yazarlarn kendi dnemlerindeki toplumsal gereklie eilme tarzlarnn ve zihniyet yaplarnn bir gstergesi zelliine sahiptirler; hem de toplumu anlamann ya da zmlemenin kaynaklardrlar. Bu anlamda, kendi dnm ve eyleyi pratii ierisinde entellektel hem tarihsel-toplumsal-kltrel-siyasal ideolojik olan yorumlayan bir aktr; hem de kendisi araclyla tarihsel-toplumsal-kltrel-siyasal olann anlamlandrld bir kaynak olarak grlebilir. Byle bir bak asndan hem entellekteli kavrama ve kavramlatrma biimlerini ele almak hem de bu kavramlatrma biimleri nda konuyu ve konu etrafnda dolaymlanan genellikleri analiz etmeye ve sentezlemeye almak byk nem arzetmektedir. Yani bu konudaki literatre odaklanmak, konu hakkndaki sorunsallatrmalar ve tanmlamalar/kavramlatrmalar ortaya koymak yannda, tarihsel-toplumsal olana eilmedeki genel bak alarnn genel tarzna dair bir k tutmak asndan da nemlidir. Kald ki, moderniteyi yaamam bir toplumda entellektel olarak nitelenebilecek bir entitenin/kategorinin yokluu da bylesi genel bir bak asndan anlaml hale gelmektedir. Bu durum, modernite d toplumlarda entellektelin yokluunu izah etmekte de nemli bir noktadr. Zira tarihsel bir deneyim olarak modernitenin tarihsel yaanmaml ve yokluu, bizim tarihselliimiz ierisinde entellekteli deil de, olsa olsa onun muadili olmayan, ancak zayf tarihsellikle karakterize olunabilecek aydn ya da mnevveri yaratm, ona farkl bir cisimleme olarak belirginlik kazandrmtr. Pek tabiidir ki, moderniteyi yaamam bir toplum olan Osmanlda ve bunun devam olarak Cumhuriyette entellektel olamazd. Elbette kendi tarihsel koullarnda Trk aydn, devlet ire ve pozitivistjakobenist-elitist olacakt. zerk bir kamusal alann yokluunda bamsz bir varlk

olarak ortaya kamayacakt ve misyoner-kurtarc-fonksiyoner niteliine bal olarak toplumsal eyleme bal olarak dnceyi arasallatracakt. Bunun tespiti de sz konusu alma erevesinde byk nem tamaktadr. Bu nedenledir ki, literatrde Trk aydnnn ya da onun bu konuya ilikin grlerinin de ierisinde yer ald bir sorunsallatrma ve irdeleme giriimi anlaml deildir. Zira bizdeki aydn ve modernite d tarihsel koullarda yaayan baka toplumlardaki ya da kltrlerdeki benzeri kategoriler, modernite srecini yaamam olmakla entellekteller olarak nitelenebilecek trn yeleri deildirler. Ancak yine de Batnn dndan entellektelin nasl grldnn saptanmas asndan bu lkelerdeki bak alarnn nasl bir grnm ortaya koyduklar nemlidir. Bu gerekeyledir ki, onlara da literatr okumas balamnda ksmen yer verilmitir. almann snrllklarndan ve glklerinden bahsetmek gerekirse, ilk bata literatrn kaypakl ve hacimsel bykl zerinde durmak gerekir. Bu snrllk ise esasnda ncelikle bir doktora tezinin zamansal snrlln ve hacmini aan bir abay gerektirir. Bunun yannda, belki, dorudan tekil ya da somut bir ya da daha fazla entellektel rnekleri zerinden, daha odakl, analitik, karlatrmal ve nceden kabul edilmi bir kuramsal ereve formatnda entelekteller-odakl bir alma erevesi benimsenebilirdi. Ancak biraz, -belki daha yerinde bir deyimlehatta haddini fazlasyla aan bir cret ierisinde bu tarzda bir almaya kalkld. Belki byk pimanlklar da duyulmakta, ancak zamann geri dndrlemezlii hepimizi ieren bir hakikattir. Buna ilaveten, kaynak temini konusunda byk zorluklarn yaand da nemli bir gerektir ki, bu zamanmzda sanal alemi kolayca kucaklayan akademik dnya ierisinde anlaml bir itiraftr. Tezin Kavramsal ereve ve Metod baln tayan I. blm, ilkin, entellektelin tarihesini ve ortaya k koullarn hem tarihsel sreklilii ierisinde hem de entellektelin dolaymland literati, Aydnlanma, modernite, kamusal alan, ideoloji vs. belirli tarihsel-toplumsal oluumlar ve bamllklar ierisinde sunmay iermektedir. Bu amala, ilkin, karlatrmal olarak modern entellektelin douunu nceleyen dnemlerdeki entellektel ilevin genel ve evrensel karakteristii zerinde durulmu; bu balamda literatinin karakteristikleri entellektelle karlatrmal olarak ele alnm; Orta adan itibaren niversitenin genel grn ve tarihsel evrili seyriyle birlikte hmaniste ve entellektele giden yol haritasnn

betimlemesi ve yorumu gelitirilmitir. Ardndan da modernite balamnda entellektelin ortaya k ve tarihsel dn belirli dolaymllklar ierisinde ortaya konulmutur: Entellektelin ortaya knda ya da tarihsel olarak cisimlemesinde, Aydnlanmann, filozoflarn, Edebiyat Cumhuriyetinin ve kamusal alann oluumun tarihsel bir krlma ve zemin yaratma nitelii zerinde durularak; devamnda modernite, kapitalizm, ideoloji ve ulus-devlet gibi entitelerin entellekteller asndan ne gibi bir dolaymlama ierdii konu edilmitir. Modernite asndan entellektelin soruturulmas ve sorgulanmas da, ulus-devlet ve milliyetilik olgularnn; 19. yzyl sonunda entellektelin bir isim, kimlik ve yeniden alglanm bir cisimleme olarak ortaya knn; ideoloji, iktidar, tahakkm ya da hegemonya kavramlar erevesinde onun ne ekilde ya da hangi tarzda konumlanp ilev kazandnn ele alnmasn iermektedir. Son olarak da Bat-d toplumsal formasyonlarn tarihsel gecikmilikleri ve zayf tarihselliklerinde, entellektel etkinliin manzarasnn resmedilmesi tabloyu tamamlamak asndan anlaml grlmtr. Tezin II. blm, literatrde belirli tiplerdeki entellektel

kavramlatrmalarnn bir sunumunu iermektedir. Analitik bir amaca ynelik olarak materyali sunulan ve okumas yaplan belli bal isimlerin bulunduu bu blmde ele alnan belirli tiplerdeki kavramlatrmalar unlardr: 1. dealist yce entellekteller kavramlatrmalar; 2. Tmel/evrensel akln szcs olarak entellekteller kavramlatrmalar; 3. Genel kltr reticileri kategorisi olarak entellekteller kavramlatrmalar; 4. (Hayali) bir cemaat olarak entellekteller kavramlatrmalar; 5. Snf-baml entellektel kavramlatrmalar; 6. Greli olarak zerk ve bamsz bir snf olarak entellekteller kavramlatrmalar; 7. Muhalif ve radikal bir eletirici olarak entellekteller kavramlatrmalar; 8. Tarihsel-toplumsal boyutta entellektel kavramlatrmalar; ve 9. Bat-dndan Entellektele Birka Bak rnei. Tezin III. blm ise, Literatrdeki Entellektel Kavramlatrmalarnn Analizi baln tamakta ve burada sunumu yaplan literatrde belirli tiplerdeki entelektel kavramlatrmalarnn sistematik bir analizini sunmaya dnk bir ereve yer almaktadr. Bu ereve ierisinde entellektel akln niteliinin, teorize eden ve modelletiren tmel ve evrensel bir akl m, yoksa ksmi karlara greli tikel bir akl

m ima ettii ya da cisimletirdii sorunsal amlanmakta, deerlendirilmekte ve zmlenmektedir. Yine bu erevede, entellektelin toplumsal konumu ve rol, onun topluma irek ya da drak olmasna ilikin yorumlara greli bir biimde ele alnmakta; bu balamda entelektelin, siyasal-ideolojik ve toplumsal-snfsal duruu ve toplumsal bir snf oluturup oluturmamas konusunda literatrdeki gr ve yaklamlar deerlendirilmektedir. Tezin Literatrdeki Entellektel Kavramlatrmalarnn Snflandrlmas baln tayan IV. blmnde de, belirli bir sentezleme ve snflandrma mantna bal olarak literatrdeki entelektel kavramlatrmalarnn sistematik ve indirgeyici bir dzlemde yeniden deerlendirilmesine allmtr. Bu blmde ortaya konulan literatrdeki mevcut entelektel kavramlatrmalarnn yeniden deerlendirici bir stkavramlatrma erevesinde snflandrlmas giriiminin orijinal bir deer tad dnlmektedir. Bu st-kavramlatrma ve snflandrmada entellektel kavramlatrmalar bee ayrlmtr: 1. zc entellektel kavramlatrmalar; 2. levsel entellektel kavramlatrmalar 3. Hem zc hem de ilevsel entellektel kavramlatrmalar; 4. zgc entellektel kavramlatrmalar ve 5. ok boyutlu ya da btncl entellektel kavramlatrmalar. Konuya ilikin mevcut literatrde, entellekteli tanmlama ve kavramlatrma dzleminde ve yine onun toplumsal konumuna ve rolne ilikin olarak- pek ok snflama, tipletirme ve dikotomik ayrmlatrma bulunmaktadr. Ancak bunlar mevcut literatr deil, dorudan entellekteli konu edinen giriimlerdir. Bu almadaki snflandrma giriimi ise, literatr veri almakta, literatrdeki entelektel kavramlatrmalarnn sistematik ve indirgeyici bir snflandrmasn sunmaktadr. Sonu blmnde ise, almann genel bir deerlendirilmesi yaplmtr.

1. KAVRAMSAL EREVE ve METOD 1.1. KAVRAMSAL EREVE Tarihsel olarak bakldnda, bir toplumsal kategori olarak entellektellerin douu, belirli koullarn ve oluumlarn sonucudur. Dier bir deyile, onlarn hayat bulmasnda belirli tarihsel, toplumsal, kltrel ve ekonomik oluumlar ortam hazrlayc olmutur. Bu nedenledir ki, modernite balamndaki Bat tarihsellii ierisinde entellektellerin soykt ortaya konulurken, onlarn bu oluumlarn dolaymna sokularak anlamlandrlmas ve kavramlatrlmas gerekir. Bu balamda ilkin, entellekteli ortaya karan koullar moderniteyle zdeletirmek ve rttrmek mmkndr. Ancak modernite olgusu da kendisini oluturan paralaryla ve dnmlerinin farkl karakteristikleriyle izlenilmesi ve ilgilenilmesi gereken btncl bir tarihsel sre ve hareket (movement)tir. Giddensn literatr betimlemesine kulak verecek olursak, modernlik, hakim yaklam asndan,
17. yzylda Avrupada balayan ve sonralar neredeyse btn dnyay etkisi altna alan toplumsal yaam ve rgtlenme biimlerine iaret eder. Bu yaklam, modernlii belirli bir zaman sreci ve corafi k noktasyla ilikilendirir (Giddens, 1994:9).

ilk ve

Yine ona gre,

Kurumsal kmelenmeler asndan bakldnda, iki farkl rgtsel gruplamann modernliin geliimi iinde zel bir nemi vardr: Ulus-devlet ve sistematik kapitalist retim (Giddens, 1994:156).

16. yzyl balang alarak merkezi ynetimin bymesinin erken modern toplumun oluumunda temel eksenlerden birisini oluturduu ise konu hakkndaki kanaatlerin hakim bir grnmdr3. Buna ilaveten moderniteyi ima ve iaret eden belirli tarihselleme ve kurumsallama realiteleri bulunmaktadr ki, bunlardan biri, ortaan sonlarnda hmanisti ve daha sonra da hayata belirli bir dzlemin zerinden bakan entellektelin iinden kt profesyoneli ve uzman yaratan niversite kurumudur4. Yeni kentlerin ortaya k da modern kamusal alann

Bkz. (Sherman, 1991:4). Dier taraftan modernizm, edebiyat ve sanatta farkl bir takm anlam ve arma sahiptir ki, rnein edebi bir ekol ve tarz olarak, 1833-1896 arasnda spanyol-Amerika iirine yeni bir yn veren edebiyat hareketinin ad olarak anlalmaktadr.
4

Konuyla ilgili olarak bkz. (Goff, 1994; Timur, 2000).

oluumu iin zemin hazrlamtr5. Dolaysyla sanayileme ve kentleme ilikisi6 tarihsel olarak entellektelin kamusal alanda varolu zeminine ilikin olarak nemli bir yere oturmaktadr. Kald ki, kamusal alann ortaya k ile entellektelin ortaya k e zamanldr; bu nedenle de, aralarndaki ilikinin serimlenmesi gerekir. Edebi kamunun ortaya kyla birlikte, yayn hayatnda zgr akl yrtmenin varl da grlmeye balam; bu kamunun siyasal kamuya evrilmesiyle birlikte entellektel kendisine misyon imkan ve varlk koulu bulmutur7. Mutlakiyeti devletin ortaya k ve bir ulus-devlet formuna dnm srecinde, ynetim cihaznn, entellektel misyona gerek teknik-idari gerek meruiyet salama (milliyetilik) anlamnda duyduu gereksim de siyasal alanla entellektel ilikisine organik bir grnm ve ilevsellik kazandrmtr8. Yine kapitalizm ve pazarn ortaya k ile kamusalln ortaya k arasnda da bir koutluk bulunmaktadr. Aydnlanmann ise, gnmz entellektel figr asndan, ok ayrdedici bir yeri bulunmaktadr. Aydnlanmann filozoflar, zgr akl yrtmelerini eitli kamusal mekanlarda (salonlar, kahvehaneler vs.) ve yazlarnda kamusal alana tamlar; aralarndaki zgr tartma ve mzakerelerle bir Edebiyat Cumhuriyetine hayat vermilerdir. Bu filozoflar, gnmz entellektelinin de atas ve arketipi haline gelirken; onlarn dnceleri ve imgeleri bir ideal olmutur9. Aydnlanma filozoflarnn imgesiyle kendini ina etmi olan gnmz entellekteli, tmel/evrensel/ortak akl erevesinde, genel insanlk ideali adna (evrensel ve insani sorunlara ilikin olarak),
kendi mesleki urann ya da uzmanlk alannn snrlarn aarak, bambaka ilkelerden hareketle kamuoyunu etkilemeye ynelen ve bunu insan yaamn en yce deer olarak kabul temelinde, evrensel olarak getirdii bir deer sistemi ve toplumsal tasarm adna gerekletirmeye ynelen kii (Sartre, 2000:12)

5 Marshalla gre, kentleme terimi, dar anlamyla bir kentin oluumunu anlatmaktadr... Orta ada uzun mesafeler arasnda yaplan ticaretin ve merkantil kapitalizmin genilemesi Avrupada byk ehirler kurulmasna zemin hazrlamtr (Marshall, 1999:399).

Yine Giddensn belirlemesine gre, sanayileen ilk toplum olan ngiltere krsal bir lkeden baskn olarak kent lkesine en erken geen lkedir. 1800de nfusun % 20den az iyimser bir bakla kentsel diye adlandrlabilecek bir alanda yaarken, 1900le birlikte bu oran % 74 olmutur (Giddens, 2000:501).
6 7 8 9

Sanayileme-kentleme ilikisi iin daha ayrntl olarak bkz. (Kele, 1990:5-13). Bkz. (Habermas, 1997). Bkz. (Gellner, 1992; Hobsbawm, 1993) Bkz. (Bauman, 1996)

10

haline gelmitir. Ancak nce kendisini burjuvazinin idealleriyle ittifak ierisinde gren bu entellektel figr, daha sonra baka toplumsal unsurlarla balant ya da ittifak ierisinde olmutur. Buradan hareketle, entellektelin ideolojiler dolaymyla da bir okumaya tabi tutulmas gerekmektedir. Onun iktidar ya da tahakkmle ilikisi ve hegemonya dzlemindeki misyonu zerinde durulmaldr. Kukusuz entellektelin varoluunu olanakl hale getiren ve onu olumu olan artk deerden pay sahibi yapan somut tarihsel, toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel koullar bulunmaktadr. Ancak entellektelin; 1.Artk-deer ve artkdeerden pay alma temelinde mi; yoksa 2. Modernite, yani belirli bir bilin formunun/yapsnn ortaya k ve bunun nclk ettii bir belirlenim balamnda m; ya da 3. her ikisinin de karlkl dolaymland bir tarihsel-toplumsal srele mi varlk bulduunun ortaya konulmas byk nem tamaktadr. Bu sorun, aslnda zihniyet-yap ikilii ya da kartl balamnda da ele alnabilir ki, sz konusu balama tercme edildiinde u iki soruya tercme edilebilir: 1. Zihniyetteki dnmn yapya yansmas ve onu determine etmesi/dntrmesi mi; 2. Yapdaki dnmn zihniyete yansmas ve onu determine etmesi/dntrmesi mi ncel ya da baattr? Bu sorulara verilebilecek yant, her iki etkenin de karlkl birbirini etkileyip besledii diyalektik bir sre ve karlkl diyalektik belirlenimdir. Yani nc bir alternatiftir.

1.1.1. ENTELLEKTELN TARH NCES 1.1.1.2. Entellektel levin Evrensel Karakteri Tarihsel olarak entellektel boyutu ieren ilev/rol, ilkel topluluklar da dahil olmak zere tm toplumsallk biimleri ve insan birliktelikleri iin zsel bir nem tamtr. Radine gre, ilkel topluluklarda rahip-dnr ile dind kimseden oluan iki genel mizacn varl sz konusudur. Bu topluluklarda, eylemle megul sradan insanlarn oluturduu byk ounluk ile eylem zerinde dnmeden edemeyen kk grup arasnda bir kartlk vardr. Kk grup, belirgin bir zellii olmayan ounluk iinde, belli zellikleri dolaysyla varlk kazanr. O, daha geni grubun donanmndaki belli bir yetersizlikten/eksiklikten tr varlk kazanmaya arlmtr ki, bylelikle kk grup bir anlamda

11

belirgin bir zellii olmayan byk ounluun yetersizliini gideren gerekli bir tamamlaycs roln yerine getirir. lkel insann yaam mcadelesinde korktuu tek ey olan belirsizlikten onu kurtaran kk grup, bylelikle topluluk zerinde otorite kazanr. Yapanlar dnenlere baml hale gelirken; sradan insanlar yaam uralarn, dini biimlendirenlerin yardmn istemeksizin ve almakszn yrtemezler. Topluluun yesi olan eksik, kusurlu ve yetersiz sradan insanlar, amanlarn, byclerin, rahiplerin, ilahiyatlarn srekli varln ve aralksz mdahalesini gereksinirler (Radin, 1938; akt.Bauman, 1996:17-19). Bu anlamda entellektel rol, ilkel toplumlardan en gelimi ve karmaklam toplumlara uzanan bir yelpazede farkl ve zgl biimler ve grnmler alsa da- genel ve evrenseldir. Kukusuz evreni/dnyay, animist inanlardan balayarak sihir ve dnya st metafizik glerle aklayan kozmolojileri ve ilahi ya da ilahi olmayan kurumsallam dinleri de iine alan farkl toplum ve kltrlerde, esasen entellektel rol ieren statler ve bu statler ierisinde icra edilen misyonlar mevcuttur10. Arslann epistemik cemaat kavramlatrmas byle bir izah erevesinde anlamldr. Ona gre, her toplumun bir epistemik cemaati mevcuttur. Bu cemaat, o topluma, dnyay belirli tarzda bir kavrama biimini ve dnyaya ilikin alglamay mmkn klan bir alg kalbn sunar (Arslan, 1992). Gramscinin terimleriyle okunduunda da, en ilkelinden en gelimiine dein her toplumdaki btn etkinlikler zihinsel bir abay gerektirdiinden dolay11 btn insanlar praxislerinin temel bir boyutu olarak entellektel nitelik gerektiren tarzlarda icralara zorunludurlar; ancak, toplumsal olarak btn insanlar entellektel ilevi grmezler (Gramsci, 1983:19). En ilkelini de kapsamak zere entellektel rol/ilev, her toplumsal btnln/balamn kendine zg gerekleriyle uygunluk ieren bir konumlanmay ve belirli bir misyon icrasn ierir. Byle bakldnda, entellekteller tarihsel olarak genel geer bir kategori olarak

10 Sz konusu yaklam, ayn zamanda Durkheimn matematiksel bilgi de dahil olmak zere btn bilme biimlerinin kaynan toplumsal olandan aldna ve bu toplumsalln da kendi tarihsel balam-bamllna tabi olarak anlalmas gerektiine ilikin temel grleriyle balantl olarak okunmaldr. Yine bu balamda, antropolojik verileri ne karmas bakmndan Radin (1938)in almas da bu savlara aklk getirici nitelikte klasik bir eserdir. 11

zellikle ada dnyada neredeyse her ey zihinseldir ya da zihinsel olmay zorunlu olarak gerektirir.

12

grlebilirler. Ancak modern entellektelin tarihsel balam, kendisini ncesinden ayran ve farkl bir karakteristikte tanmlanmay gerektiren zgl ve ayrc-kopulu nitelikler iermektedir. Gemite gnmz entellektelini andran ya da ona namzet oluturan tekil entellektel rnekleri bulunsa bile bunlar kendi bana gkte parlayan yldzlar olmular; hibir zaman gnmzdeki nitelikleriyle bir kategori olarak cisimlememilerdir. Bu balamda, entellektele atfen bamszca ve zgrce dnen adam metaforunu ve dnm, genel olarak ok geni bir tarihsel yelpazede ve ok daha gerilere doru yayabilir; tarihin eitli dnemlerinde dnen adam(lar) figrleri bulabiliriz. Bu anlamda, entellektelin tarihi Batda sadan nce beinci yzyla, sofistlere kadar gtrlebilmi; modern entellektel bir biimde sofistlerin torunu olarak grlmtr12. Ancak modernite balamnda dnmn ve dnmselliin kendine zg doas, zsel yaplan, formle edilii ve karakterizasyonu kendi zgl tarihselliinin mhrn tar ve onu dier dnemlerinkinden radikal bir biimde koparr. Ki, bu dnm(sellik), seklarizasyona uram ve modern anlamyla akl temele alan bir dnmselliktir. Teslim etmek gerekir ki, bylesi bir bak, tarihsel olarak modernitenin kkten bir ontolojik ve epistemolojik kopu ve bakalam ierdiine olan inancn/nkabln bir rndr. Ayn zamanda, tarihi akn (tarih-tesi; ahistorical) ve toplumsaln tesinde bir insan znn ya da doasnn olmadn; aksine, insann belirli koordinatlara sahip olmak kouluyla bir znn ya da doasnn varsaylmas halinde bile bunun tarihsellie ve topluma ikin olarak okunmas gerektiini farzetmektir. Btn kendine zgllk atfedilmi tarihsellikler ve buna bal olarak da zihinsel bir ina olarak da anlalabilecek dnemselletirmelerin -ki bunlar ounca radikal bir kopu ve sreklilik geleri iermekle birlikte, yalnzca kendine benzerlik yorumuna tabi klnrlar- hibiri, modernite leinde, tamamyla radikal bir ontolojik baka tarzdalk ya da farkl niteliktelik (kopululuk) ve tamamen ve her ynyle indirgenemez zgllkler biiminde anlalamazlar. Bununla birlikte tarihsel-toplumsal bir okuma, zdelikler

12 rnein, Merie gre, sofistler, yaadklar dnemde hem bamsz toplumsal konumlar, hem bilgiye ilikin mutlak olmayan anlaylar ve hem de sosyal hayata ilikin tutumlar asndan, modern entellektelin ncs olmulardr (Meri, 1997:25).

13

ve benzerlikler esasnda bir tarihsel-toplumsal genellemenin yannda ve tesinde, zgllkleri ve biriciklikleri de serimlemeyi ve betimlemeyi de gerekli klar; ki, zaten benzerlikler/zdelikler erevesinde genelleme esas alnacak olsayd ayr tarihsel dnemletirmeler biiminde zihinsel inalar gelitirmeye ve toplumsal farkllamalar betimleyip kavramlatrmaya da gerek kalmazd. Bu nedenle, entellektel ilevin evrenselliine karn modern entellekteller kategorisinin zgl bir tarihsel toplumsal kategori olduunu ortaya koymak, hem modernitenin kopuu doasn tematikletirmek genelinde hem de sz konusu kategoriyi ayrc vasflar ve boyutlar erevesinde tarihsel ve sosyolojik olarak doru bir yere oturtabilmek anlamnda nemli bir deer tar. Gelinen noktada, entellektel ilevin tarihsel sreklii ierisinde modern entellektelin kopuul doasnn btncl bir izahn verebilmek asndan, Orta adaki literati kategorisinin genel karakteristikleri zerinde durmak ve bu kategoriyi modern entellekteller gerekmektedir. kategorisiyle karlatrmal bir biimde serimlemek

1.1.1.2. Orta ada Literati ve Entellektel levi Literati, kkeni itibariyle ok daha eskilere giden, ancak gnmzde teknik anlam kazanm bir terimdir. Mardinin ifadesiyle,
anlatm gc, geleneksel kltrdeki aydnlarn kendi toplumumuzda aydn olarak tanmladmz kiilerden ok ayr ilevler grdkleri; bu adan bakldnda da o topluluklarda entellektel aramann yanl olaca noktasnda toplanr (Mardin, 1993:256).

Yine onun deyiiyle, geleneksel topluluklarda hayatlarn bilmeye veren kiiler (literati), edindikleri bilgileri entellektellerden ok farkl bir biimde kullanrlar ki, bu kiilerin, bilgiyi muhafaza ve topluma iyiyi gsterme yolunda yklendikleri sorumluluklar les clercs tabirinde vurgulanmtr (Mardin, 1993:257). Bununla birlikte literati tarihsel olarak daha ok ortaaa ilikin bir kavramdr. Tarihsel sre asndan feodal toplum, krsal-kentsel ayrmna dayal ikili bir yapdr. Feodal bey-serf ikilisinin bulunduu krsal toplulukta retim birimi, feodal malikane (domaine) ve kilisenin topraklar, deeri yaratan ge de serftir. Kentlerde bulunan ve lonca eklinde rgtlenmi olan zenaat erbab ise, esas

14

olarak feodal aristokrasinin daha lks gereksinmelerini karlayan ve snrl retim yapan bir zmredir (Oran, 1997:47-48). Ortaada kraliyet her eyi yksek bir merkez evresinde rgtlerken meruiyetini, uyruklardan ibaret olan nfustan ok, kutsallktan alr (Anderson, 1993:33). Ortaa tarm toplumu, nispeten yerine oturmu uzmanlklarla, blge, akrabalk, meslek ve rtbelendirme asndan sreklilik kazanm olduka belirgin bir toplumsal yapya sahiptir. Bu yapnn elemanlar dzenlidir, geliigzel dalmamtr. Alt-kltrler, bu yapsal farkllamalar vurgular, salamlatrr ve bu yap iinde kltrel farklar yaratmak ya da vurgulamak toplumun btnnn ileyiini herhangi bir ekilde bozmaz. Tam tersine, bu kltrel farkllamalar zararl bulmak yle dursun, toplum onlarn varln ve tannmalarn son derece uygun ve yerinde grr (Gellner, 1992:117). Gellner, okuryazarln ve uzmanlam bir ruhban snfnn/tabakasnn bir tr ulemann- ortaya knn, insanlk tarihinin tarm dneminde meydana gelen bir gelime olduunu ve bunun devletin ortaya kyla karlatrlabilecek denli nem tadn dile getirir. Bu nem yle bir nitelik arzeder ki, okuryazarlk -olduka kalc ve standartlam bir yaznn varl-, kltrel ve dnsel birikime ve bunun merkezilemesine13 olanak salar. Tipik Orta a tarm toplumunda okuryazar bunlar ayn zamanda ynetici snfn iindedirler-, byk ounluktan kat bir ekilde ayrlarak nfusun kk bir aznln oluturur. Yine Gellnern belirttii gibi, genelde bu snfn ideolojisi, snflarn eitsizliini merulatrp sylemletirmek ve ynetici tabakann dierlerinden ayrcalklln ve ayrln abartarak doal gstermektir (Gellner, 1992:31-34). Bu geleneksel topluluklarda, bilme ve bilgiyi kaydetme, mesleki zelliklerin tesinde kapal bir eit lonca tarznda, belli bir konumun snrlar iinde yaplmakta ve bilmeyenlerden saklanmaktadr. Bilgi retme kapal bir alma tr olarak alglanr ve literatiyi bu kapallk tanmlar. Meslei bilme olan kimseler literati-, topluluun temel deerlerinin salanmas ve kuaktan kuaa intikal ettirilmesi olan toplumun en can

13 Kald ki, Gellnera gre, ulemann etkisiyle dnsel merkezileme ve kanun yazcl aslnda, devlet demek olan siyasi merkezilemeyle birlikte gitmek zorunda deildir. Sk sk birbirlerine rakip olurlar, bazen de biri brne hkmedebilir; fakat daha ok iddet ve din uzmanlar, yani Kzl ve Karann temsilcileri olarak gerekten de birbirinden bamsz hareket eden ve hkmranlk alanlar ou kez akmayan iki rakiptirler (Gellner, 1992:32).

15

alc ilerini stlenmitir. Okuryazarn (literatus) kiilii, toplum iindeki yerini tanmlayan bu kollektif almann iinde erimektedir. Onun kendi bireyselliinin rn olan zgn retimi ise nemsizdir. Literatinin asl ii, dini deerlerin kitleye ve gelecek kuaklara intikal ettirilmesi, yasalarn srdrlmesi, geleneklerin hatrlatlmas etkinlikleridir14 (Mardin, 1993:257-8). Bu noktada tarihsel karlatrma asndan Mardinin u belirlemesi aydnlatc niteliktedir:
....intellectueli literatusdan ayran yalnz eletirici olmas deil, bu eletiriyi grubun iinden yapmamas, kollektif grev niteliini zerinden atm olmasdr. Bu yeni rol, kollektif hayatn bizzat temellerini sorgulamasn mmkn klar, Bat aydnlarnda beendiimiz ak ulu dnceyi yaratr. Intellectueli literatusun sosyal rolnden koparan bu gelime, kukusuz aydnda aradmz en nemli davran gesini oluturur. (Mardin, 1993:261).

Literati olarak adlandrlan geleneksel bilgi tayclarnn asl ilevi, kltrel aralar tasarruf etmek suretiyle, dzenin srdrlmesine katkda bulunmaktr. Geleneksel literati, dzen fikrini en dorudan ve en tarihsel biimi ile alglar, yani statko ile ilgilenir (n, 1995:30). Rahip okuryazarlk ilerini yerine getirirken, kilise, ayn zamanda ekonomik ve politik bir gc de ifade eder. Sz konusu zellikleriyle kurumsal anlamda Kilise, kendini ifade eden ve baka snflara dayatt bir ideolojinin (Hristiyanln) bekisidir. Sartren ifadesiyle,
din adam derebeyiyle kyl arasnda bir aracdr; karlkl olarak, onlarn ortak bir ideolojiye sahip olduklarn bilmelerini salar. Dogmalar korur, gelenei aktarr ve uyarlar (Sartre, 2000:14).

Mitik bir dnya imaj sunarak - tamamen kutsal bir evrende insann yerini ve yazgsn tanmlayan totaliter bir mittir bu- kilisenin snf bilincini ifade ederken, bir yandan da toplumsal hiyerariyi vurgular (Sartre, 2000:14-15). niteliine dair u tarihsel belirlemeleri aktarr:
Antik uygarlklarda, aydn kiinin grev ve devleri oalmakta, ayrca aydn kimlii bir atallanmaya uramaktadr. Eskiden aydn kiide birleen din ile dnya, artk farkl aydn kastlar biiminde blnmektedir. Bu da karmza rahip ile katipi kartmaktadr. Antik dnyann ruhani bilgisinin taycs olan rahip, tanrlarla insanlar arasnda araclk eder ve onlarn, insanlarn bilmesi gerektiine karar verdiklerini lmlere tarken; katip nafile dnyann hem hafzas olmakta, hem maddi alemi temsil etmekte, hem de dnyevi iktidarn ideolojisinin olumasna katkda bulunduktan baka, bunu renmekte, sonra aktarmakta ve srye retmektedir...

Yine ayn paraleldeki bir

belirleme ve karlatrma asndan Klbay da modernite ncesi entellektel ilevin

16

Orta a, aydnn tekrar tm ilevleri aydn kimlik ve prototip altnda birletirmesine tank olmutur. Bu an tek aydn tipi rahiptir ve hem bu dnyay, hem de te dnyay dzenleyen kurallarn ve bilgilerin taycsdr(Klbay, 1995b:40).

Ancak, baz grler, literatiyi gnmz entellekteliyle byk lde zdeletirerek ya da en azndan arada bir devamllk ilikisi kurarak- tarihteki ilk aydnlar grubu olarak deerlendirir. Weber de in literatisini, kendi tarihseltoplumsal-kltrel zgllklerini iinde barndran, tarihteki dikkate deer bir entellekteller kategorisi olarak grmtr. Ona gre, eski inde literati olarak adlandrlan aydnlar tabakasnn, dier kltrlerdeki din adamlarnn ve yazclarn niteliklerinden farkl karakteristikler tayor olmas son derece nemlidir. in'deki literati tabakasnn, dinsel bir eitimden gemi olmakla birlikte, ruhban snfna zg olmayan bir renim grm olmalar anlamldr (Weber, 1993:347). Weberin ifadeleriyle,
feodal dnemin literatisi, ki o zaman bunlara puo che, yani canl ktphaneler denirdi, her eyden nce trensel ayinleri ok iyi biliyorlard. Ne var ki, Rig Vedann Rishi rgtleri gibi soylu rahip ailelerinden ya da Atharva-Vedann Brahmanlar gibi bir bycler loncasndan gelmiyorlard... inde literatinin balca kkeni, edebiyat renimi grm, zellikle yazy renmi olan ve toplumsal konumu bu yaz ve edebiyat bilgisine dayanan feodal ailelerin ocuklar, olaslkla da en kk oullardr... ...literatinin saygnl, sihirli gler karizmasndan deil, yaz ve edebiyat bilgisinden ileri geliyordu; belki balarda buna astroloji bilgisi de eklenmiti. Ama literatinin grevleri arasnda kiilere by yoluyla yardm etme ve hastalar iyiletirme gibi byclerin yapt iler yoktu. Byle iler iin ...zel meslekler bulunuyordu... ...Gelenei yorumlama yntemi olarak kutsal yazlar okuma bilgisi yannda, ilahi iradeyi anlama ve dies fasti ve nefastiyi bilebilme yolu olarak takvim ve yldzlar bilgisi de gerekiyordu; ve yle anlalyor ki, literatinin saygnl, saray astrologu rolnden de kaynaklanmaktadr. Yalnz ve yalnz katipler uzayn dzenini trensel olarak anlayabiliyor... ve siyasal otoriteye gerekli tavsiyelerde bulunabiliyorlard (Weber,1993:347-8).

Ona gre, literati, yar-dnyevi bir kltrl adam imgesini sunan ve greli olarak yksek saygnl olan bir aydnlar tabakasdr. Bu tabakann daha n plandaki ilevi ise siyasaldr; ki, doru ynetime olan srekli ilgi, feodal dnemin aydn tabakas zerinde ok derin pratik ve politik rasyonalizm izleri brakmtr. Oluum ve kurumsallama aamasndaki bu literati, -sonraki dnemin kat gelenekiliinin tersine- cesur siyasal yenilikilerdir ve eitimliliklerinden dolay prenslerin gznde byk bir saygnla sahiptirler (Weber, 1993:348). Bununla birlikte, daha genel bir dzlemde Weberin kltrl adam imgesi, onun tarihsel yaygnl ierisinde entellektelleri nasl grdn daha ak biimde

17

ortaya

koyar.

Bunlar,

geleneksel

toplumlarn

kltrel

kodlamalarnn

ve

sembolletirmelerinin tayclar, aktarclar ve simgeleyicileri olan kimselerdir. Ancak Weber, modern entellekteli ve entellektalizmi, tamamen farkl, ayrcalkl ve greli olarak daha zgl bir konumda grr. O, kltrl adam terimini, daha ok modernite ncesi tarihsel sreteki aydnlar ayrmlatrmak iin kullanr. Entellektel (ya da aydn) yerine kltrl adam kavramn kullanmas bilinli olarak yapt ayrmsal bir tercih gibidir. O, bu terimi deer yarglarndan uzak bir anlamda kullandn ifade ederek; bu kavramla kastnn, retimin amacnn zel uzmanlk eitimi deil, kiiyi toplumda kltrl kabul edilen bir dzeye ulatrmak olduu bir toplumsal ve kltrel balama referans oluturduunu dile getirir. Ona gre,
...egemenliin yaps ve ynetici tabakaya ye olmann toplumsal koullar tarafndan belirlenen kltrl kii kavram, renim idealini oluturuyordu... Ynetici tabakann yeterlilik nitelikleri, daha fazla uzmanlk bilgisinden ok, daha yksek kltr dzeyine sahip olmakla llyordu (Weber,1993:215).

Weber, bu kltrl adam tipinin karsna uzman kii tipini koyarak, ikisi arasnda temel bir ayrma gider:
...retim sisteminin temelleri konusundaki tm ada tartmalarn ardnda yatan kritik nokta, uzman kii tipi ile eski kltrl adam arasndaki mcadeledir. Hem kamu kesiminde hem zel kesimde tm otorite ilikilerinin kar konulmaz brokratizasyonu ve uzmanlam bilginin her an artan nemi tarafndan belirlenen bu mcadele, btn nazik kltr sorunlarn da ilgilendirmektedir (Weber, 1993:215).

Bununla birlikte, nihai olarak bakldnda Weberin in literatisine ilikin grleri, modernite ncesinde de entellektellerin varln olumlamaktan ziyade, anakronik bir durumu ve bunun tarihsel-toplumsal yansmalarn vurgulamaya yneliktir. Onun rasyonalizasyon ve dnyann entellektalizasyonu (by bozumu)na ilikin zmlemeleri, gnmze ve gnmz dnmselliinin ayrdedici karakteristiine ilikin odaklann ak bir biimde ortaya koyar. Goff ise, yaygn kannn aksine, entellektel ortamn, Orta an balarnda kendini belli etmeye baladn, 12. yzylda kent okullarnda gelitiini ve 13. yzyldan itibaren niversitelerde serpildiini ileri srer. Ona gre, bu tarihsel dnemde ve zeminde entellekteller, meslekleri dnmek ve dncelerini retmek olan kimseler olarak varlk bulma konumuna gelmilerdir. (Goff,

18

1994:15-16). Batda ortaa entellektelinin doduu ortam olarak yeni kentlerin15 byk bir nemi vardr. Entellektel, bu yeni kentlerle birlikte ve buralarda oluan kamusallk alannda domu; kentlerin ticari ve endstriyel (zanaatsal) ilere bal atlmlaryla birlikte, iblmnn kendini dayatt bu kentlere yerleen meslek adamlarndan biri olmutur (Goff, 1994:21). 12. yzyl entellektelleri, her eyin dolama girdii ve mbadele edildii, kendini ina etmekte olan bu kentsel dekor (ve yaratt kamusallk)16 ierisinde tarih makinesini harekete geirmilerdir. Kentler, fikirleri bir sermaye olarak yklenmi insanlarn kendilerinin ve fikirlerinin dolamlarnn kavak noktalar, mbadele yerleri, entellektel al veriin pazarlar ve buluma yerleri olmulardr (Goff, 1994:31-32). evirmenler, Arapadan Yunanca evirileri yapmakla merkezi bir rol oynamlar ve Batdaki bu entellektel uyana nclk etmilerdir (Goff, 1994:33-38). 13. yzyl ise lonca niversitelerinin yzyl olmutur. Bu dnem, kazanlm siyasal zgrlklerin, ekonomik alanda kazanlm konumlarla loncalar halinde maddiletirildii kentsel atlmn kurumsal aamasdr (Goff, 1994:91). Goffun birok ynyle literatre damgasn vuran zmlemelerinde tarihsel doruluk pay bulunabilir. Ancak, literatrde yaygn kabul gren kan, -zellikle gnmz entellektelini tarihsel olarak nceleyen ve gnmzde literati-entellektel dikotomisinin bir ucu haline getirilmi olan- literati kavramnn, politik iktidarentellektel ibirliinin rtme derecesi en yksek, ibirlii dzeyinin en ileri aamasn ifade ettii ve aristokrasinin literati destekli bir iktidara ki, bu dnme eylemini tekelletiren, standartlatrp donduran zel ve tikel bir iktidardr- sahip olduu ynndedir. Yine yaygn kan, bu rtmenin ve koullamann radikal bir biimde Aydnlanma kltr tarafndan reddedildii biimindedir (n, 1995b:23). Literati grubunun zelliklerini kaybetmesi ve deerleri koruyucu bir kiiden deerleri sorgulayc bir kii olmaya balamas, Batnn Rnesanstan sonraki fikir tarihiyle paralel gelimi, entellektel bu srete vesayetten ve himayeden kurtulabilme olana bulabilmitir (Mardin, 1993:259).

15 16

Ortaa kentlerinin yeniden ekillenii ile ilgili olarak bkz. (Prenne, 1990). Halbuki Habermas kamusallk daha sonraki dnemde gerekleen bir tarihsel krlma erevesinde anlar.

19

Avrupada feodal paralanmann sona erdii yllar, ticaretin canlanmasna bal olarak kentlerin ve yerel rgtlenmenin17, kiliselerin ve feodal ilikilerin nne gemesi sonucunda feodal snrlarn hzla erimesini ve kentleri birletiren doal ulusal snrlarn oluumunu gsteren yllardr. Mutlakiyeti krallklar eklinde ortaya kan bu oluum, Avrupada en parlak rneklerini Fransa, ngiltere ve spanyada grnr klmtr. Ortaa retim dzeninin bozulmasna paralel olarak feodal beyler ve kilise de zayflam; Bat Avrupada burjuvazinin ortaya kmasyla belirlenen ekonomik ve toplumsal deime, her devlette kraln yce otorite olarak ortaya kmasnn hem sonucu, hem de nedeni olmutur. Yine burjuvazi kraln snrlar belli bir siyasal birim yaratmasndan glenirken, kral da bu gl burjuvaziden destek grmtr (Oran, 1997:48-49). ncelikle ge Orta ada hzl bir merkezilemeyle birlikte ngiltere ve Fransa, kiliselerin ulusallamasna sahne olmu ve 16. yzyl Avrupasnda mutlakiyeti devletin ortaya knda ba rol oynamlardr. Esasnda mutlakiyeti ynetim, feodal soyluluk ile glenen yeni burjuvazi arasndaki dengeyi ve bir uzlatrc oluumu ifade etmektedir (Aydn, 1993:61). Gl bir merkezi iktidarn kurulmas ok nemli ekonomik sonular yaratm; hem ticaret olanaklarn (yollar, seyahat gvenlii) gelitirmi hem de bireylerin iktidar karsndaki konumunu dntrmtr. Sonu olarak ulusal bir pazar ortaya km, kendine yeterli ve kapal bir ekonomik yapdan pazar ekonomisine gei sreci yaanmtr. 11. ve 12. yzyllardan itibaren balayan krallklarn glenme srecinin yaratt pazar birlii, peinden 16. yzyln sonunda ulusu yaratacak birtakm deiiklikleri de srklemitir. Artk ortaan Latincesi nemini yitirmi ve blgesel diller ortaya kmtr. 16. yzyl banda Lutherin retisi ve reform hareketleriyle birlikte kilise ideolojik bakmdan merkezi devlete bal hale gelmitir. Reform hareketi sonucu her krallkta ulusal mezhepler ve kiliseler ortaya kmtr. Aydnlanma a artk Orta a deildir. Ancak bu dnem bir gei dnemi olmu (Oran, 1997:49-52); mutlakiyeti devlet ise bu gei dneminin siyasal formunu oluturmutur (Aydn, 1993:61).

17 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Henri Pirenne, Ortaa Kentleri; Kkenleri ve Ticaretin Canlanmas, ev: .Karadeniz, Dost Yaynevi, Ankara, 1982.

20

1.1.1.3. Orta ada niversiteler, Tarihsel Dnm, Hmanist ve Entellektel Bir gre gre, modern anlamyla entellektellerin kkenleri genel olarak Orta a Avrupasnn niversitelerine uzanmaktadr. rnein Bottomore, niversitelerin gelimesini hmanist renimin yaygnlamasyla btnletirerek, ruhban kast olmayan, yeleri deiik toplumsal ortamlardan gelen ve bir lde feodal bir toplumun egemen snflarndan ve egemen retilerinden ban koparm bir entellektel snfnn oluumuna olanak saladn ifade eder. Ona gre, bu entellektel snf,
Aydnlanma dnrlerini retmi; zellikle de Fransada entellekteller eski rejimin (ancien regime) egemen snfyla Kilisesine kar karak kendilerini toplumun eletirmenleri olarak kabul ettirmilerdir (Botomore, 1990:75).

Sonrasnda ise filozoflar (les philosophes), ada entelijansiyann ilk ncleri olarak cisimlemiler; kilise kurumunun dnda ve ou zaman kilise bilgisine aykr bilgi reten bu yeni ve modern insanlar, modernite erevesinde entellektelin ilk rneini oluturmulardr. 15. yzyldan itibaren kilisenin dnya gr ve dogmalar ile laik entellektellerin sekler tutumu ve bilimsel bilgiye ynelileri arasndaki mcadele gelimeye balam ve kartlk gzle grlr hale gelmeye balamtr (Bottomore, 1990:75-76). Bu mcadele, daha sonraki yzyllarda ortaya kacak olan ve kendilerine entellekteller ad verilen grubun formasyonunu da belirleyecektir. Buna karn, entellektellerin tarihsel bir kategori olarak ekilleniinin (ve yine Aydnlanmaya dnk oluumun), niversitelerin dnda ve hatta tam karsnda gerekletiine ilikin gl tezler de bulunmaktadr. Bu balamda, Timurun da belirtmi olduu gibi,
tarihsel ve toplumsal birer kurum ve zel amal birer rgtlenme birimi olan niversiteler, ait olduklar ve belli bir retim biiminin ekillendirdii toplumsal formasyonlarn geliim sreci dnda anlalamazlar. Bu demektir ki, toplumsal formasyonlar, niversitelerin ortaya ktklar zaman diliminden itibaren nasl kapitalist retim biimine doru bir gelime izgisi izlemilerse, niversiteler de buna paralel bir sre iinde gelimilerdir (Timur, 2000:15).

Tarihsel olarak niversiteler, ortaa kentinde, toplumsal iblmnn geliimi srecinde okulun bir uzants olarak bir lonca rgtlenmesi biiminde, feodal bir stat iinde domulardr ki,

21

zaten universitas szc de lonca anlamna gelmektedir. Bu feodal kurulu iki ekilde gereklemitir: Ya -genellikle Kuzey Avrupada (Paris, Oxford) olduu gibiretmenlerin (ustalar) bir araya gelerek ortak karlar koruyan bir tzk hazrlamasyla; ya da ayn eyi -Bolognada ve tm Gney Avrupada olduu gibi- rencilerin gerekletirmesiyle. niversite, feodalitenin kendine zg koullarnda, zerklik iin balangtan itibaren kilise ile kar karya gelmi; yine tam zerklik iin farkl otoritelerle mcadele etmek durumunda kalmtr. Kilise, kendi barndan km olan bu grup zerindeki haklarn (retim yelerini tayin hakk, diplomalarn tasdiki vb. gibi) kaybetmek istememektedir. Buna karlk lonca nitelii dolaysyla kent idaresi, krallar ya da baka senyrlkler de niversite zerindeki kontrol hakkndan (kalite, alma koullar, kurucu szlemelere riayet vb.) kolayca vazgemek niyetinde deillerdir (Timur, 2000:42-43).

Yani Orta ada niversiteliler ruhbana mensupturlar ve bulunduklar yerin piskoposu onlar uyruklar saymaktadr. retim kilisenin ilevidir. Kilise tekelinin artk mutlak olmaktan kt, manastrlarn gl bir okullama konumuna ulatklar yerlerde ise, niversite loncalarnn dier rakipleri bu manastrlar olmutur. niversitenin baskya ve ayartya urad dier bir odak da krallk iktidarlarnn talepleridir. niversiteler, laik iktidarlara ve ncelikle krallk iktidarna kar konumlarnn belirlenmesi asndan ciddi bir varolma snavyla kar karyadrlar. Hkmdarlar, krallklarna zenginlik ve prestij salayan, memurlarn devirecei bir fidanlk oluturan loncalara el koymann arelerini aramaktadrlar. Krallklarnn kentlerindeki niversitelere mensup olan uyruklarna, kralln merkezilemesiyle kendini daha da hissettirecek olan bir otoriteyi dayatmak istemektedirler (Goff, 1994:92-94). Yine Goffun tarihsellik anlatmn kullanacak olursak,
Orta an sonunda toplumsal koullar altst olmu; hem gelimekte olan bir nkapitalist faaliyetten, hem de edinmeyi bildii topraklardan kaynak salayan kent burjuvazisinin st tabakalar, eski egemen snflarla btnlemilerdir. Soyluluk, kurall ruhban ve st laik ruhbanlar, tehlikeli bir durumu, kendi ounluklarnn lehine evirmeyi baarmlar; bu toparlanmada siyasal faktrler baat bir rol oynamtr. Bu a hkmdarn adr (Goff, 1994:160).

Bu sre,
byk niversitelerin ortaan sonunda siyasal gler olmalarna, devletleraras mcadelelerde faal bir rol oynamalarna hatta bazen n plana kmalarna-, ilerinde yer alan ve artk ulusal bir duygudan ilham alan uluslar da kskacna alan iddetli bunalmlara sahne olmalarna ve son olarak da devletlerin yeni ulusal yaplaryla btnlemelerine tanklk eden btnsel bir evrimi iine almaktadr (Goff, 1994:184).

Mutlak monariler 15. yzyldan 17. yzyla kadar uzanan bir sre iinde kurulmular, bu zaman dilimi ierisinde niversiteler nemli deiikliklere

22

uramlardr. Bunlardan ilki ve en nemlisi, niversitelerin giderek artan bir biimde siyasal otoritelerin kontrol altna girmeleri olmutur. O zamana kadar daha ok kiliseye bal olan niversiteler, artk devletin artan ihtiyalarna yant vermeye; devlete bilgili hukukular ve ehliyetli memurlar yetitirmeye balamlardr. Timurun deyiiyle, bu srete devlet, profesr tayininde ve renci seiminde gitgide daha etkili olmakta ve her konuda denetimini artrmaktadr. Buna karlk retim yeleri dzenli bir gelirin (maa) yan sra mesleki statlerinin garantiye alnmas imkann da elde etmiler, yine nitelikli fiziksel olanaklara sahip niversite binalarnn inasyla iyi alma ortamlarna kavumulardr (Timur, 2000:57). 18. yzyln Aydnlanmay yaratan byk dnrleri ise, akademilerde, bilimsel derneklerde, salonlarda ya da zengin amatrlerin (mesen; diletante) kitaplklarnda bulumular, tartmlar ve dncelerini zenginletirmiler; niversiteleri kyasya eletirmilerdir (Timur, 2000:89). Nihai olarak bakldnda, Klbayn deyiiyle, eitimin tekelci ve kast dzeni iindeki yegane oda olan manastrn karsna niversitenin dikilmeye balamas, bir yandan brokrat, te yandan entellekteli oluturacak byk atallanmalarn habercisi olmutur. Bu atallanmalardan ilki olan Rnesans, bireyin kendi bireysellemiliini sekler ve zgl bir tarzda ina ve imal ederek, geleneksel bilgili adamn vastalnn (medium) mutlak zorunluluuna son vermitir. Ancak ayn Rnesans, ulus-devlet yaplanmasnn da ilk taslaklarn sunarak, rahip ve katipten ok daha koyu ve derinlemesine vasta/ara (medium) olan baka bir aydn trn kendinde cisimletiren brokrata da hayat vermitir ki, o, devletin kollektif kimlii iinde glgede kalarak, hatta eriyerek anonim ve total bir akl oluturmaya alan bir kimse olmutur (Klbay, 1995b:40-41). Dnyevi merkezde ve ereksellikte bir anlamlandrl ve kavran tarz olarak hayatn ve insann seklarizasyonu, elbette kendi iinde btnsel bir tarihsel sreci ve momentumu iine alr. Bu srete niversitelerin, dnyevi ve insan-merkezli bir dnya tasarmn inaya ynelik olarak, insan aklna dnk bir gvene ve bilginin stn otoritesine ayrcalk atfettiklerine ve bylece dnyann rasyonalizasyonuna ve entellektalizasyonuna katkda bulunduklarna; ancak buna karn ortaya yeni kan arasal akln ve projelendirici-ynetsel devlet aygtnn brokratizasyonuna dair temel bir misyonu da yerine getirdiklerine kuku yoktur. Yine btn bunlar, bat

23

tarihsellii ierisinde niversitelerin kurumsal olarak statkocu ve kendi varlklarn korumaya dnk bir biimde iktidar yanls olmalar gereini de darda brakmaz. Dier taraftan, aydnlanmaya ve moderniteye ikin olduu dnlen epistemoloji ve deerlerin ve bu arada ideal anlamda bir entellektel duru ve kimliin-, niversitelerden ziyade, niversitenin dnda ve ondan ok daha sivil ve bamsz olan kii ve oluumlarca canlandrld ve temsil edildii sav da nemli ve inkar edilemez bir sav ve saptama olarak grlmelidir (Bauman, 1996; Timur, 2000; Goff, 1994). Buna karn, zellikle gnmzde, her eye ramen yalnzca niversitelerin otonom ve zgr entellektel kimlie ve almaya olanak tanyabileceklerine/ tanyabildiklerine ilikin grler de ihmale gelmeyecek denli nem tamaktadr (Said, 1995; Chomsky, 1994).

1.1.2. ENTELLEKTELN ORTAYA IKII VE TARHSEL DNM 1.1.2.1. Aydnlanma18, Filozoflar, Edebiyat Cumhuriyeti, Kamusal Alan ve Entellektel Aydnlanmann tarihsel periyoduna ilikin olarak Sherman tarafndan verilen u bilgi literatrde paylalan genel bir kanaati yanstr:
Bat uygarl ierisindeki entellektel bir tarih periyodu olarak 18. yzyl, gerekten uygun bir biimde Aydnlanma olarak bilinir. Sz konusu zamanda filozoflar denilen bir grup dnr, modern dncenin temelini ekillendiren ilikili fikirler setini gelitirmiler ve poplarize etmilerdir (Sherman, 1991:60).

Ayn paralelde Manuel de, Aydnlanmann, kendi zn, eitli lkelerden gelen ancak Fransada younlaan greli olarak kk bir 18. yzyl filozoflar grubunun dncesine borlu (Manuel, 1991:80) olduunu belirterek bir tarihsel saptamada bulunur. Anderson da, 18. yzyl Avrupasn aydnlanm mutlaklk olarak resmeder (Anderson, 1991:85). Hampson ise, daha geni ve esnek bir bak asndan, Aydnlanmann balangcnn 18. yzylda deil, 17. yzyln ikinci yarsnda aranabilecei; hatta, Aydnlanmaya atfedilen fikirlerin, en azndan

18

Aydnlanma: Almanca: Aufklrung, ngilizce:Enlightenment, Franszca: Eclaircissement veya le sicle de

lumire

24

ngilterede 16. yzyldan beri yaygn olabilecei iddiasnn hesaba katlmas gerektii savlar zerinde durur. Hatta, ona gre, bu hzla Aydnlanma Rnesansa kadar geri gtrlebilir; ki, nihayetinde 18. yzyl Aydnlanma iin temel bir nokta olsa bile, 17. yzyl bir entellektel iklimden dierine tank olmu bir a olarak grmekte yarar vardr (Hampson, 1991:15). idem ise, Aydnlanmadan ne anlalabileceini u ifadelerle dile getirmektedir:
Aydnlanma deyince 18. yzylda, gereklemesi ve sonular itibariyle hem Amerika hem de hemen hemen Avrupann her tarafnda etkili olan, geleneksel olarak ngiliz Devrimiyle balatlp, Fransz Devrimiyle bitirilen felsefi bir hareket ve daha da nemlisi, bu hareketin sonularyla belirginlik kazanan toplumsal ve siyasal bir srece gndermede bulunuyoruz (idem, 1997:13).

Ona gre, Aydnlanma bir idea ve bir sre olarak anlalmas gereken bir tn iermektedir (idem, 1997:13).. Marshalln Aydnlanmadan anlad da bu balamda manidar bir yere oturmaktadr. Ona gre de Aydnlanma:
...Avrupa dncesinin, akln, deneyimin, dinsel ve geleneksel otoritelere kukuyla bakmann ve sekler, liberal ve demokratik toplumlarn ideallerinin tedrici biimde ekillenmesinin vurgulanmasyla somutlaan dnemi. Aydnlanmann balangc genellikle Isaac Newtonn Doal Felsefenin Matematiksel lkelerine (1686)ve John Lockeun yl sonraki (1689) nsan Anla zerine Bir Denemesine dayandrlmakla birlikte, bazlar da Aydnlanmann daha nce 17. yzylda ngilterede Bacon ve Hobbesun, Fransada yalnzca akla arlk veren Descartesn almalaryla baladn iddia ederler. Bununla beraber, Aydnlanmann en parlak devri olarak grlen dnem, zellikle Encyclopdiyle ve Rousseau, Diderot, Montesquieu ve Voltaire gibi kilise kart ansiklopedistlerle ne kan 18. yzyl Fransasdr (Marshall, 1999:48-49).

Modernite asndan Aydnlanmay bir krlma ve kavak noktas olarak grenler19, ayn zamanda Aydnlanmann bu filozof entellektellerini, genellikle entellektellerin tarihi iin de bir balang, bir milat olarak alrlar. Literatrde, Goffun klasiklemi grleri rneindeki gibi tarihsel kantlarla ve argmanlarla donatlm aykr baklar olsa bile ki, aslnda Goffun Ortaada Entellektelleri, en son zmlemede, asl yzn gnmz entellektellerine dndrmken; entellektelin ekirdek oluumunun kamusal (kentsel), toplumsal ve tarihsel oluum koullarnn balangcn, Aydnlanmada deil Ortaada gren bir alma olarak da okunabilir-, nihayetinde bunlar, genel olarak Aydnlanma kkenli modern

19 Ancak, Bodin btn tarihilerin, Orta ala Rnesans arasnda kesiklik olduu savn ileri srdn, gerekte ise bunun yapma bir karakter tadn belirtir (Bodin, 1984:24).

25

entellekteli merkeze alan ve onu beslemeye ynelik retrospektif bir anlay yanstrlar. Nitekim bir oklar gibi Bauman da, entellekteller kavramnn, Bat Avrupa szck daarcna girdiinde, anlamn Aydnlanma ann kollektif belleinden aldn aka ortaya koyar. Ona gre, entellekteller, kendisinin bilgi/iktidar sendromu olarak adlandrd moderniteye zg tarihsel koullarn getirdii bir sendromun rndr ki, modernitenin en belirgin vasf olan bu sendrom sz konusu dnemde belirginlik kazanmtr:
Bu sendrom, modern an balangcnda meydana gelen iki yeni gelimenin ortak rn olmutur. Bunlardan birincisi, toplumsal sistemi, nceden tasarlanm bir toplumsal dzen modeline gre biimlendirip ynetmek iin gerekli kaynaklara ve iradeye sahip yeni bir tr devlet iktidarnn ortaya kmas; ikincisi ise, hem byle bir modeli oluturabilecek, hem de kullanmnn gerektirdii uygulamalar ieren grece zerk, kendi kendini yneten bir sylemin kurulmasdr (Bauman, 1996:78).

Bu iki geliimin birlemesi, belirli bir dnya gr ve onunla balantl entellektel stratejiler biiminde dile getirilen ve modernite adn alacak olan deneyimi yaratmtr. Baumana gre, bu entellektel almaya ilikin tipik modern stratejiyi en iyi sergileyen eretileme, yasa koyucu eretilemesidir. Bu rol ierisinde entellektel, gr ayrlklarn hkme balayan amirane ifadeler kullanrken ve bir kez seildiklerinde doru ve balayc hale gelen grleri seerken; hkm verme yetkisi, entellektellerin toplumun entellektel olmayan kesimine oranla daha kolay eritikleri stn (nesnel) bilgi araclyla merulatrlr. Entellekteller, bu stn/nesnel bilgiye, hakikate ulamay, geerli ahlaki yargya varmay ve uygun sanatsal beeniyi semeyi gvence altna alan ve evrensel geerlilii bulunan usule ilikin kurallar sayesinde eritikleri farzedilir. Usule ilikin bu kurallarn kullanm, entellektel meslekleri (bilim insanlar, ahlak felsefecileri, estetler), toplumsal dzenin korunmas ve mkemmelletirilmesinde dorudan ve nemli bir rol olan, bilginin kollektif sahipleri haline getirir (Bauman, 1996:11). Byle bir ideal durumda entellektele tannan toplumsal rol ve stat, her eyin zerinde ve mutlak kabul gren evrensel/ortak akln szcs ve hakikate dair szne balayclk atfedilen bir otorite olmakla ilikili olmutur (Bauman, 1996:203). Mannheimn terminolojisinde, tarihte bu aama z-bilinliliin akl temelinde cisimlemesidir. Ona gre, z-anlama asndan insanlk tarihi drt aamada ele alnabilir: Tanrnn, akln, tarihin ve sosyolojinin

26

perspektifinden z-anlamalar. Tanrnn perspektifinden z-yorumlama, ortaan kapanyla, akl temelli bir z-anlama formuyla sona erdirilmi; akl, Tanrsalln tm fonksiyonlarn teslim alm ve z-yorumlamann tam ve en temel garantrne dnmtr (Mannheim, 1993:70). Bu aama, aa yukar filozoflarn sahnede bulunduu Aydnlanma dnemine tekabl eder. Bu erevede, Aydnlanma dneminde filozoflar, bir taraftan, artk kraln esinleyicisi olarak aydnlanm despotluun tepe noktasna oturmular; yazar, yalnz ok bilen bir kimseyi (bilgin) deil, rneklii ve evrensellii olan bir kimseyi ifade eder hale gelmitir (Bodin, 1984:32-34). Dier taraftan, 18. yzylda burjuvazinin tarih sahnesine kendi temsilcileri olarak kard ve ayn zamanda modern entellektelin de ncs ve atas olan bu filozoflar ki onlar amzn ilk entellektelleri olan Ansiklopedistlerdir-, kiliseyi ve aristokrasiyi (atoyu) devirebilmek iin dogmalarla (naslarla) mcadele etmek zorunda kalmlar; akl ise btn dogmalar eriten bir kezzap olmutur (Meri, 1993:33, 287). Bu anlamda onlar, tarih sahnesine birer put krc olarak kmlardr (Meri,1997:34). Ancak, entellektelin babas olan bu filozoflar, toplumu projelendirmekle ve yeni snfn iktidarna ynelik akl hocal yapmakla ayn zamanda pratik bilgi uzmanlar da olmulardr. Bu kili grnmn ilki asndan bakldnda, Sartren da belirttii gibi, pratik bilgi uzman, burjuvazinin gelimesiyle ortaya kmtr. Ticaretin geliimi, bilginlerin ve mhendislerin varln gerekli klmtr: ift ynl muhasebe matematikilerin domasna zemin hazrlayacak hesap adamlar ister; reel mlkiyet ve szlemeler kanun adamlarnn saysnn artmasn zorunlu klar, tp geliir ve sanat alannda gerekiliinin kkeninde anatomi yatar (Sartre, 2000:15). Ancak burjuvaziden doan bu pratik bilgi uzmanlar, ne bir snf ne de sekin bir kesimdir. Onlar, ticari kapitalizmle tamamen btnleerek ona tutunma ve genileme olanaklar salayan grevlilerdir. Bu bilim adamlar ve pratisyenler hibir ideolojiye bekilik etmezler ve ilevleri burjuvaziye bir ideoloji kazandrmak da deildir (Sartre, 2000:15). Ancak, bir noktadan itibaren, entellektellerin almalar, burjuvaziye, feodaliteye kar savamas iin gerekli silahlar vermek ve gururlu bilinci iinde onu onaylamak haline gelecektir. Bu noktada entellekteller, doa yasalar dncesini ekonomik alana da yayarak ekonomiyi laik ve insann dnda

27

bir sektr haline getirmiler; dolaysyla burjuvazinin, kendisini evrensel bir snf olarak grmesini merulatrarak teorize etmiledir (Sartre, 2000:17-18). Ayn zamanda onlar, gnmz entelijansiyas gibi, bir ideoloji kurucusu olurlarken; ideolojilerini, mekanik ve analitik bilimcilie dayandrmlardr. Amalar, burjuvazinin de kart olduu dier eski toplumsal snflarn ideolojilerini eritmek ve ykmak olmu; bu anlamda, kendi tarihselleme sreleri ierisinde burjuva snfnn ocuu ve organik birer entellektelleri olarak cisimlemilerdir (Meri, 1997:3738). Bat kltrnn temel karakteristiinin, zellikle Aydnlanmadan bu yana, dncede ve eylemde her eyi akl ltne vurmak olduunu belirten Webere gre ise, Bat kltrnn temel karakteristii olan rasyonelletirme, yalnzca gereklii etrdenlik ve sreklilik tasarm altnda bilmek isteyen bilime zg deildir (zlem, 1990:58). Aydnlanmadan itibaren artk giderek oumuzun yazgsnn zellii, rasyonalizasyon20 ve entellektalizasyon haline gelmitir. Bu ise her eyden nce de dnyann bysn kaybetmesi anlamna gelir. Bu srete, mutlak ve en yce deerler kamu yaamndan ekilmiler; ya mistik yaamn akn (transendantal) alemine ya da kiisel ve dolaysz ilikilerinin kardelik dnyasna gitmilerdir (Weber, 1993:150). Bat aklcl, dnyay eski anlam dzeninden koparm; aklc bir bak altndan deerlerden, idelerden arnm bir dnya ise, artk bysn yitirmi bir dnya haline gelmitir (zlem, 1990:58). Weberin Nietzscheden esinlenerek kulland bu bysn yitirmi bir dnya imgesi, onun tm yaptlarna egemendir. O, rasyonelletirmeyi, deerlere ve idelere bal bir dnya tasarmndan vazgeme ve dnyann byden arndrlmas etkinlii olarak niteler ki,
...dncede rasyonelletirme, dnyay plak bir olgu yn olarak grebilmeyi gerektirir. Deerlerden ve idelerden arndrlm bir bak as altnda bu dnyay bilmek konusunda, insann elinde yalnzca, aklc dncenin souk iskeleti

20 Weber rasyonalizmin ok deiik anlamlara gelebileceini belirterek, zellikle ikisini vurgular: Bir anlam, sistemci dnrn, dnyann alglanmasna getirdii rasyonalizasyondur: Gereklik stnde, gittike ince ve soyut kavramlar kullanarak, artan bir kuramsal egemenlik kurmak. Baka bir anlam, kesin olarak belirlenmi pratik bir amaca, eldeki verilerin gitgide daha doru hesaplanmasyla, metodik olarak varlmasdr (Weber, 1993:250). Ona gre, bu rasyonalizm tipleri, sonunda birbirinden ayrlamayacak olmakla birlikte, ok farkldr. Rasyonalizmin kuramsal ve teknik-pratik anlamlar arasndaki bu ayrm, ayn zamanda iki farkl entellektel etkinlik trnn birbirleriyle ilikili olmalarna karn kesin ayrmlanmasn da ifade eder ki, Weber birincisini daha bir olumlama yanlsdr.

28

kalmtr. Bilgi ve eylemlerimizle ilgili olan gereklik, artk bys gitmi, aklc bir dnyann gerekliidir (zlem, 1990:58).

Tarihsel adan, Batda 16. yzyla kadar ruhban, bilgiyi elinde tutan en nemli snf iken, Aydnlanma, zgl bir biimde byk lde okumularn kltrnn tm bilgi alann kapsad dnlen bir dnemdir (Hampson, 1991:12). Kantta bir Aydnlanma tarifi olarak bu okumularn kltr, insann kendi suu ile dm olduu bir ergin olmama durumundan akln zerk kullanm sayesinde kurtulmas anlamna gelir. Kant, ergin olmay durumunu, insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna/ vesayetine bavurmakszn kullanmamas olarak grr. Bu anlamda, akln vesayet ve otorite altnda kullanlmasnn almas; yani akln kurtuluu, zgrlemesi ve zerklemesi (insanlarn kendi akllarn kullanmaya cret etmeleri) Aydnlanmann ilk ve temel admn oluturur (Kant, 1984:212). idemin de belirttii gibi, bir idea ve sre olarak Aydnlanma hareketinin iddias ve amac,
...insanlar, esasta kt ve kleletirici olduuna inanlan mit, nyarg ve hurafenin (dolaysyla da bunlar reten ve kurumsallatrd varsaylan kurulu dinin) temsil ettiine inanlan eski dzenden (ancien regime) kurtararak, yine esasta iyi ve zgrletirici olduu ekincesiz kabul edilen akln dzenine sokmak

tr (idem, 1997-13). Hampsonn ifadeleriyle de,

...Aydnlanma a insanlar, ...Orta alar deerlendirirken tam bir ittifak iindeydiler. Bat Roma mparatorluunun knden 16. yzyla kadar geen zaman, bir fakirlik, bask, cehalet, karanlk dnemi olarak grlmtr ...Kendilerinin Franszcada siecle de lumieres (Iklar a), Almancada Aufklarung (Aydnlanma) szckleriyle tanmlanan bir dnemde yaadklarn dnyorlard. Onlara gre ve hakl olarak, insanlk nihayet kendini gemite bir sr kr zulme yol am olan nyarglardan ve hurafelerden grnr biimde kurtarmaktayd (Hampson, 1991:102).

Aydnlanma yazarlar, ayn zamanda ortalama halk hibir ey retilemez bir ounluk olarak da grmekteydiler. Onlara gre, halkn eitilmesi deil, ynlendirilmesi esast21. Eitilmesi gerekenler emekiler deil, iyi burjuvalar ve

21 Voltaire, bir lkede her zaman yle bir halk vardr ki kibar toplumla hibir ba yoktur, aa ait deildir, akln ilerleyiine kar kapaldr ve fanatizmin gl peneleri iindedir diyerek halkn eitilmeyi deil ynlendirilmeyi gereksindiine hkmeder. Benzer grlere Voltairein tm yaptlarnda rastlanr. Siyaset ve din konularnda daha kktenci olan DHolbach da yalnzca bir sekinler kesimi iin yazdn vurgulamaktan holanr: Halk ne okur, ne akl yrtr. Bunlarn ne bo zamanlar ne de kapasiteleri vardr. Kitaplar, koullar, eitimleri ve duygularyla su dzeyinin stne km olan insanlar iin yazlr. Diderot da, istemediim ve hibir zaman da istemeyeceim baz okurlar vardr. Ben yalnzca karlkl

29

ticaret adamlaryd (Hampson, 1991:105-6). Aydnlanmann entellektel yapsnda akln dzeni ise, btn insanlar iin a priori olarak iyi addedilen btn geleri kapsamaktadr. Dolaysyla her trl felsefi ve toplumsal proje aklla ve de aklda somutlaan ilkelere yaslanmak zorundadr. Bu nedenle Aydnlanma ayn zamanda akl a olarak adlandrlr (idem, 1997:13-14). Yine idemin ifadeleriyle Aydnlanma,
...btn Avrupay kapsayan bir entellektel oluum olarak olaylarn ve nesnelerin olduundan daha iyi olabileceine ynelik bir optimizm, akla ve dncenin nceliine ynelik bir entellektalizm, toplumsal ve insani olaylara duyarllk ve metafizikle ortodoksinin zayflamasyla, otoriteryen kurumlara duyulan sayg esasnda hemen her yerde benzerlikler tamaktayd. Diltheyin kavramlaryla, akln zerklii, entellektel kltrn dayanmas, akln ilerleyiinin kanlmazlna iman ve tinin aristokrasisi Aydnlanmann izgilerini belirleyen temalar olmaktayd (idem, 1997:14-15).

Bu akl a (yani aydnlanma), insann geleneksel grler, yetkeler, ballklar, tasarm ve nyarglardan kendisini usuyla kurtarp, yalnzca usuna dayanarak yaam kavramaya ve dzenlemeye almas demektir. Sz konusu akm, 17. yzyldan beri Bat dncesinde ar basan, Kilisenin doast gereklik anlay ile savaarak insan ve dnya konusunda akln zerkliini temel alan bir akmdr (Akarsu, 1994:26). Ancak dier taraftan, Aydnlanmann kurumsallat momentte, btn zamanlar iin insanlar ve nesneleri ebedi bir tahakkmn penesinde tutmaya ynlendirilmi bu akl mitik bir akl olarak merkeze alnmtr. Bunun sonucunda, Aydnlanma vaadi ve ideali kolaylkla otoriteryan bir ideolojiye ve aydnlanm despotizme22 dnebilmitir. Bu mitik akl, daha sonra tarihsel misyonunu tamamlayarak, akla atfedilen deer yeni bir nitelik kazanmtr: Artk o, tek bana ne bir onaylayc ne de bir putkrcdr (idem, 1997:98-99).

konumaktan holanacam insanlar iin yazyorum. Ben yaptlarm filozoflar iin yazyorum; benim iin dnyada onlardan baka kimse yok diyerek benzer bir tavr yanstr (akt.Hampson, 1991:105-6).
22 Aydnlanm despotizm kavram Diderot tarafndan 1760 gibi erken bir tarihte kullanlm olup, bu kavramla Prusya, Rusya, Fransa, spanya ve Avusturya gibi Avrupa lkelerindeki monarklarn toplumsal dzeni gelitirmeye ynelik eylemleri anlatlmaktadr. idemin ifadesiyle, siyasal olarak Aydnlanm despotizmin hkmetmeye ynelik merulatrm, feodal lordlarn toplumun belli bir kesiminin karlarn gzetmelerine karn, btn topluluun karlarn gzettikleri iddiasna dayanmaktayd. Btn bunlara ramen, Aydnlanm despotizmin genel Aydnlanma portresi ierisinde manidar bir ge olmad, filozoflarn ve despotlarn belirli amalar iin birbirlerini kullandklarn ve aralarnda oluan ibirliinin felsefi olmaktan ziyade reelpolitik kayglara gre biimlendii, tavrlar nedeniyle despotlara en yakn gzken fizyokratlarn dncelerinin bile son tahlilde liberal geler ihtiva ettii de savunulmaktadr (idem, 1997:28-29).

30

Ancak, balangta Aydnlanma filozoflar ile aristokrasi ve saray arasnda bir kopu ve kartlk grmek de yanltr. Bu balamda geleneksel toplumsal hiyerarinin yklmas da, onlarn planlarnn bir paras deildir. Tersine onlar, Aydnlanmay, hogry, hmanizmi yaymaktan baka gleri olmadna inanm kimselerdir. Nihai olarak bakldnda, filozoflarn radikalizmi, orta snfn feodal bir sosyal dzene kar ykselen tepkisine balanamaz. Kald ki dnemin yazarlarnn ou zaten Kilise ve aristokrasi gibi ayrcalkl kesimlerin yeleridirler. Hampsonn deyiiyle, iinde yaadklar ve yaptlarnda hitap ettikleri dnya, kendilerini kimsenin kurban saymayan salon evresidir. rnein, Rousseau ve Voltairein en aktif ve heyecanl rencileri sarayllardr hatta bunlar yazar izerlerden bile daha cokuludur-. Bu yeni yazarlarn domakta olan burjuvazi arasndaki okurlar hi de fazla deildir. Din adamlarnn saray soylularndan sonra en nemli rol oynad Katolik Avrupada ise, din adamlar Aydnlanma akmlarna tahmin edildiinden daha ak olmulardr. Burjuvazi de, henz kolay tanmlanabilir tek bir toplumsal kesim haline gelmemitir ve filozoflarla aralarnda bir gr birliinden sz etmek henz mmkn deildir. Ancak istisnai olarak en stte Paris salonlarnda saray soylularyla bir araya gelen varlkl bankerler vardr ki, bunlar kltrel olarak soylulardan pek ayrdedilememekteydiler. Avukatlar, doktorlar ve kralln daha nemli unsurlar gibi serbest meslek sahipleri ise belli bir kltrel alt snf oluturmaktaydlar (Hampson, 1991:99-106). Habermasn terimleriyle, entellekteller, ancak edebi kamunun siyasal kamuya evrilmesi srecinin sonucunda aristokrasiyle ve Kiliseyle aralarna bir mesafe koyarak, ortak karlar dorultusunda burjuvaziyle ibirliine gitmilerdir (Habermas, 1997). Asl ilgi ekici temel noktalardan birisi de udur ki, filozoflar (Les philosophes) bir dnce okulu da deildirler. Baumann dile getirdii gibi, onlar birletiren ve glk ekmeksizin hem birbirleriyle iletiim kurmalarn hem de ortak bir amaca katkda bulunmalarn salayan bir paradigma oluturmak gtr. Zira onlarn, yaam deneyimleri de, mizalar da ve yetime tarzlar da benzer deildir. Aksine filozoflar arasnda farkl toplumsal kkenlerden ve konumlardan insanlar yer almaktayd. Baumann deyiiyle, onlar birletiren tek gl ve belirleyici etmen, les philosophesun yaptklar ite, hatta onu yap tarzlarnda deil, yapma ediminin ama ve neminde aranmaldr (Bauman, 1996:34); yani filozoflar topluluu

31

yalnzca tartma etkinlii ile meydana getirilmi, ayakta tutulmu ve yeniden retilmitir (Bauman, 1996:118). Bir baka azdan Whiten ifadeleriyle, bu bir grup insann nitelikleri baz farkllklar ierir. Bugnk bakmzla Diderot ve Voltaire bir entellektel olarak karmza karken; Mill, Hume ve Kant bir filozof olarak; Rousseau ise bir dnr olarak grlebilir. Yine zgr dnen insan (freethinker) kavramn bu dneme borluyuz. Bu nedenle, zellikle Fransz Aydnlanmasnn zneleri (les philosophes), kamuya ynelik bir aydnlatma ve bilgilendirme faaliyetinin nemine inandklarndan ve btn faaliyetlerini kamuya ynelik olarak gerekletirdiklerinden dolay, bir bakma, modern entellektellerin ilk rneklerini olutururlar. Bu rnek oluturmann zaman zaman bir entellektel despotizmi haline dnmesi ise srecin bir baka boyutudur (White, 1970:15-16). Ancak, herkesin iinde gelitii ve katkda bulunduu bir uluslararas topluluun mevcut olmas23 sayesindedir ki, Johnson ve Voltaire gibi mizalar ve inanlar son derece farkl iki insan bile insana ve topluma benzer bir biimde yaklamaktaydlar (Hampson, 1991:102). Filozoflarn en hayati niteliklerinden biri, kukusuz zgr mzakere, tartma ve iletiim topluluu olmalardr. Onlar, hibir kuruma bal olmamalarna ve ihtilaf yaratacak hibir ballklar bulunmamasna karn, yalnzca bir bireyler topluluu olmann tesinde youn bir iletiim ayla birbirine bal, sk skya kenetlenmi bir grup oluturmulardr. Bir dnce topluluu (les societes de pensee) ve edebiyat cumhuriyeti (la republique des letters) olarak filozoflar, kulpler, youn yazmalar, karlkl eletiriler, karlkl ziyaretler, Voltairin Ferneydeki evinde kendi papalk mahkemeleri, jri makamnda dncenin oturduu kendi yarg ve ceza sistemleri ile iletiim ve mzakere ruhuna hayat vermilerdir. Onlar, dnceyi, yazy, konumay ve genelde dili, teki tm toplumsal balarn yerine geecek bir toplumsal ba olarak gndeme getiren bir gruptur (Bauman, 1996:3536). Bu anlamda, 18. yzylda Paris edebiyat evresi ve edebiyat olarak adlandrlan alimleri (filozoflar) dolayl olarak anlatmak iin kullanlan edebiyat

23 Aydnlanmann etkisiyle aristokratik bir toplumun geleneksel deerlerinin karm, Avrupa soylular arasnda bir tr masonluk yaratmt ve Montesquieunn zorunlu olarak insan ama kaza eseri Fransz olduu grn paylaacak birok insan vard (Hampson, 1991:104).

32

cumhuriyeti24 deyimi, aslnda hem onlarn snrlarn tesinde birleik bir topluluk olduklarn ifade etmekte hem de ok net bir biimde bu topluluk hakknda/ierisinde edindikleri bilin anlamn tamaktadr. Bu topluluk, Rnesanstan beri ekillenen geleneklerine, kurallarna, kamuoyuna, mitlerine ve kendisini bir lye kadar siyasal ve dinsel otoritelerin denetiminden kurtaran snrlartesi ve kuaklartesi ortak alma epistemolojisine sahip bir topluluktur (Fumaroli, 2004:9-10). Edebiyat cumhuriyeti, herkesin konutuu, konumadan edemedii ve her grn herkesin gr birliini, ortak gr (mutabakat) arad bir yerdir. Kesinliin dayand tek zeminin insan gr olduu n-kabulne dayal olarak, tartma hakikate gtren asal yoldur ilkesi hakimdir. Onlar iin hakikat insan yapmdr ve bu noktada insan akl en stn otoritedir. nsan, insani gerekliin dzenleyici gc olarak kendine yeterlidir; gerekliin kendisi, insann -iyi ya da kt- iradesine gre yaplmaya, bozulmaya, yeniden yaplmaya hazr ve esnektir. Bu yalnzca tartmayla ve toplumsal olarak tanmlanmam bireylerin gryle btnlenen bir ortamdr; bu, znel iradenin tekrar tekrar biimlendirdii bir dnya grnde dile gelmektedir. Bu nedenle, Edebiyat cumhuriyeti (la republique des lettres) toplumsal olarak yaygn ve sk skya kenetlenmi bir karlkl iletiim a ile entellektel olarak byle bir a iler hale getiren bir dizi kart grenee dayanan bir yaam tarzdr (Bauman, 1996:48). Bu noktada, Aydnlanma filozoflarnn ve ilikili olduklar tarihsel-toplumsal balamn kamusal alan dolaymyla yeniden okumaya tabi tutulmas gerekir. Yani, entellektelin ortaya kn ve tarihsel seyr seferini kamusalln, kamusal alann

24 Fumaroliye gre, lkada ve Ortaada pek bilinmeyen bu terim, ilk kez 1417de Venedikli gen bir hmanist olan Francesco Barbaronun Poggio Braccioliniye Latince yazd bir mektupta grlr. Snrlartesi ve kuaklartesi bir alimler topluluu dncesi ayn mektupta ve hatta F.Barbaronun daha sonraki yazmalarnda birok kez baka formllerle ortaya kar (Fumaroli, 2004:14). Sofu bir topluluk eklinde bir araya gelen ve evrensel bir anlam olan ortak iyilik iin hep birlikte alan alimlerin dncesi yok olmadan, bu aydnlar aristokrasisinin Kiliseyle olan ilk balarnn gevemesi iin, Edebiyat Cumhuriyetinin Kuzey Avrupaya kadar yaylmas ve 16. yzylda zgr Fransz Kilisesi savunucularn ve Protestanlar, 17. yzylda ise masonlar kapsamas gerekecektir. Ancak, 15. yzyl talyasnda Respublica christiana ile Respublica litteraria arasndaki fark anlalamyordu bile (Fumaroli, 2004:16). Grnmeyen Cosmopolisin vatandalar bu aylak zamanlarn, dnyann kutsal dzenini belirleyen deimez yasalar kitaplardan renip d ve dncelere dalmaya ayrrlar. Ancak, bu ekilde edinilen bilgi hareketsiz ve tekbenci bir bilgidir ve Descartesn tanmlad biimiyle ne ortak bir almay, ne de kuramsal ve pratik bir ortak mal oluturmak amacyla Thomas Mooredan Bacona kadar Rnesans dnemindeki hayali Kentlerin Edebiyat Cumhuriyetinde oluturduu ara istasyonlar grr (Fumaroli, 2004:18). Litteratiyi vulgustan, clericiyi laiciden ayrabilmemiz iin, okuma-yazma yeteneine sahip olup olmamak, alimlere zg almann tinsel ve zihinsel disiplinini ve alimlerin dncesini anlayp anlamamak tek bana yeterli deildir; bunun iin farkl bir dil de kullanmak gerektir... Bir gramer dili olan Latince, evrensel kurallara uyar ve greli olarak oturmu bir dildir. Gramerden yoksun deiken lehelerden oluan halk dilinin ise dk bir ontolojik stats vardr. Bu Ortaa doktrinini miras olarak alan Respublica litterariann, dili Latince olduu srece, evrensel bir eilimi vardr (Fumaroli, 2004:20).

33

ve kamuoyunun oluum ve dnm dolaymyla birlikte okumak tarihsel bir bakn gereidir. Zira, Habermasa kulak verecek olursak, entellektelin ortaya k ile kamunun ortaya k ezamanl olarak birbiriyle rten eyler olarak grlmelidir; ki, bu srete edebi kamu, siyasal kamunun bir n/ilk biimi olarak zgr akl yrtmenin varlna hizmet etmitir. Gazetelerin yaynlanmaya balamas ve dncenin yaz ile yaygn olarak dolama sokulmas burada son derece nemli rol oynam; toplumsal-tarihsel koullar itibariyle de burjuvazinin ykselme dneminde kamusal alann yaplan srecinde entellekteller, etkin ve dntrc bir rol stlenmilerdir. Bu srete kamu, devlet ve zel alan arasnda bir ara alan olarak ortaya karken, kamusalln ortaya k pazarn ortaya kyla balantl olmutur (Habermas, 1997). Entellekteller ite bylesi bir ortamda etkin bir rol stlenme imkan bulmular ve burjuvaziyle ksmi bir ibirlii ierisinde siyasal iktidara kar greli bir otonomi gelitirebilmilerdir. Daha sonraki aamada ise, kamu, artk ortalamann ve istatistiksel olann eleman haline gelmi; bu ortalama kamuoyu ierisinde entellektel yalnzlam, yaltlm ve toplumun dna frlatlmtr. Burjuvazi de artk iktidarda olduu iin o da entellektellere kar mesafeli bir duru gelitirmeye balamtr. Tanm itibariyle kamusal alan, kamuoyunda olumu baz anlaylarn toplumsal yaantmzla ilgili alandr ki, bu alan btn vatandalar iin garanti edilmi bir alandr ve bir alan olarak kamusal alan, devlet ve toplum arasnda arac olmaktadr (Habermas, 1990:36). Dier taraftan bu alan, tamamiyle modern bir karakter arzetmektedir ki, Orta a Avrupa toplumunda, zel alandan farkl bir alan olarak kamusal alan iaret eden ve onu hakimiyetine alan hibir belirti grlmemektedir (Habermas, 1990:37).Tarihsel olarak Aydnlanma ile kout ve rtk olarak ele alnabilecek olan kamusal alann ortaya knn ve yapsal dnmnn entellektel etkinlie olanak salayan bir ortam hazrladna ilikin bir belirleme erevesinde, yine Habermasa kulak verecek olursak:
18. yzyln ilk zamanlarnda ortaya kan kamusal alan ve kamuoyu kavramlar edeer kavramlar deildir. Bunlarn anlamlar somut tarihsel durumlardan domutur... Siyasi iktidara hem dnsel ynden ve hem de kuramsal ynden yaplan eletiriler ve kamuoyu tartmalar... Bu tip tartmalar ayn zamanda burjuva toplumunun zel bir safhasn tekil etmekte ve zel bir takm karlar temin etmede burjuvazi anayasal dzeni tesis iin bir adm da olmaktadr (Habermas, 1990:37)...

34

...Gazeteler ahlaki ve eletirel gnlk gazeteler- toplumsal ilikilerin genel kurallarna gre kamu otoritesini mzakere etmektedir (Habermas, 1990:38).

Tarihsel olarak kamusal alan anlamnda Aydnlanmann mekan -zellikle Fransz Aydnlanmas dikkate alndnda- salonlar, localar ve kafeler olmutur. Masonik localar, Aydnlanma dnrlerine ve dncelerine byk oranda katkda bulunmular ve bir melce grevi grmlerdir. Localarn rgtlenmesi ve almasndaki sr, locay darya kapal, yeleri iin gvenli ve bir tr sekinlik duygusuyla destekleyen bir gedir. Avrupann byk btn kentlerinde var olan mason localar aristokrasi ve ruhban snfa kar, aydnlanm ve merkezilemi otoriteleri destekleme politikas gtmler, daha kardee bir toplumsal dzen ve liberalletirilmi bir din anlayn savunmulardr. Localar, dncelerin birbiriyle att, yeni stratejilerin ve politikalarn aratrld ve her trl dncenin kamu nne kmadan gerekli eletirel szgeten getikleri mekanlar olmulardr. Bunun yan sra, localarn zellikle devlete kar politikalarn belirlenmesi ve savunulmasnda stlendikleri ilevler de vardr. Mason localar, devletin ve politikann yrtlmesinde ortaya kan ktlkleri azaltmakta ve kusursuz burjuva toplumunu nihai hedef haline getirmekte kendilerini ykml grmlerdir. Dolaysyla mutlakiyeti devletin etkinlik alannn snrlandrlmasnda localarn pozitif katks sz konusu olmutur (idem, 1997:31-32). Habermasa gre, n biimiyle 17. yzyl Fransasnda kamuya (le public) dahil olanlar, sanat ve edebiyat izleyicileri, tketicileri ve eletirmenlerden olumaktadr. Kamu ise, ncelikle sarayn yan sra dar bir yksek burjuva tabakas ve Paris tiyatrolarnn localarn dolduran ehirli soylular ifade etmektedir. Bunun yannda sz konusu ilk kamusal topluluk, saray ve kenti de iermektedir (Habermas, 1997:98). Kentsel alan -aralarndaki btn farkllklarna ramen ngilterede ve Fransada ayn toplumsal ilevleri stlenen- yeni kurumlarla pekimitir. Bunlar, ngilterede kahvehaneler, Fransada ise salonlardr. Bu mekanlar, hem ngilterede hem de Fransada, aristokratik toplulukla burjuva entellektelleri arasnda okumuluk temelindeki bir eitlik ve edeerliliin bulunduu yerlerdir. Ayn zamanda da, nce edebi olarak balayp sonra siyasal bir nitelik kazanan eletirinin merkezleridir. Edebiyat, entelijansiyann aristokrasiyle bir araya geldii salonlarda ve kahvehanelerde merulam; bylece

35

sanat ve edebiyat eserlerinde aa kan akl yrtme, ok gemeden ekonomik ve siyasal tartmalara da sirayet eder hale gelmitir (Habermas, 1997:100-1). Kald ki, edebi kamu, burjuvazinin topranda yetimi bir ey de deildir; aksine bu kamu, prens saraynn temsili kamusuyla belirli bir sreklilik ilikisi arzetmitir:
Okumu orta zmrelerin burjuva ncleri, kamusal akl yrtme sanatn, modern devlet aygtnn monarkn ahsi alanndan ayrp zerklemesi orannda saraydan koparak ehirde bir kar g oluturan sarayl-soylu toplumun kibar alemiyle kurduklar iletiim iinde renmilerdir25 (Habermas, 1997:96).

Bu srete kent, burjuva toplumunun yalnzca ekonomik hayat merkezi deildir; her eyden nce, sarayn kltrel-siyasal kart olarak, kahvehanelerde, salonlarda ve yemek davetlerinde kurumlaan ilk edebi kamuyu tanmlar (Habermas, 1997:96-7). Salonlarn iletmesini nemli aristokrat ya da burjuva, ama saraya yakn ya da toplumsal prestij sahibi kadnlar stlenmitir. Salonlarn patronaj altnda, filozoflar sadece dncelerine uygun bir kamu bulmakla kalmamlar, ayn zamanda byk oranda geimlerini de salamlardr. Yine bir kitabn ya da brorn geni bir biimde tartlabilmesi ve kabul bulabilmesi, bu salonlara girebilmesiyle mmkn olmutur. Filozoflarn dnsel inalarnn temellerini salonlarda att olgusu da Aydnlanmadaki aristokrat ve burjuva parman dorulamaktadr (idem, 1997:32-33). Yine Habermasa kulak verecek olursak, kk ama eletirel tartmalar yrten ve bir kamusal topluluk oluturan entellekteller 18. yzyln sonlarna doru ortaya kmtr:
ncelikle kentli yurttalardan ve burjuvalardan oluan ve edebiyat cumhuriyetinin snrlarn aan bir genel okur topluluunun, az sayda standart eseri gittike youn biimde okumakla kalmayp okuma alkanln dzenli neriyata uydurmasyla, zel alann iinden grece youn bir kamusal iletiim a ortaya kmtr. Okuyucu saysnn srayarak artmasna tekabl eden gelimeler, kitap, dergi ve gazete retiminin ciddi miktarda genilemesi; yazar, yaynevi ve kitap saysnn oalmas; dn kitap veren ktphanelerin ve okuma odalarnn

25 Habermas soyluluun, ou zaman, burjuva entellektellerinin aydnlanmac dn tarzna kendini bizzat burjuvaziden daha fazla atn, bunun mekanlarnn da salonlar olduunu vurgular; ancak bununla beraber, burjuvazi, soyluluk ve Kraliyet, stat ve ilev itibariyle birbirlerinden ylesine farkllamlard ki, siyasal, ekonomik sektrler ve onlarn arasnda kalan sektr olarak toplum, model itibariyle birbirlerinden kolayca ayrlabilmekteydiler (Habermas,1997:150). Yine yzyln ilk yarsnda filozoflarn eletirisi, Montesquieuye ramen, ncelikle din, edebiyat ve sanatla megul olur; filozoflarn duygusal eilimi, ancak ansiklopedik yayn aamasnda, en azndan dolayl olarak, siyasal konulara doru serpilip geliir (Habermas,1997:150).

36

ortaya kmas; zellikle de yeni bir okuma kltrnn toplumsal dm noktalar olarak okuma topluluklarnn kurulmasdr (Habermas, 1997:16).

Kurumlam sanat eletirisinin aralar olarak sanat ve kltr eletirilerine yer veren Journaller (dergiler), 18. yzyln tipik rnleridir. Sz konusu dnemde bir yandan felsefe tamamen eletirel bir nitelik kazanm, edebiyat ve sanat da eletiricilikle birlikte yryen alanlar haline gelmilerdir. Dier taraftan da, kamusal topluluk ilk olarak bu yolla felsefeyi, edebiyat ve sanat sahiplenerek aydnlanm ve kendisini aydnlanmann canl sreci iinde kavramtr (Habermas, 1997:114-115). Edebi kamunun entellektellerinin dnmselliklerine karakteristiini veren de bu eletirellik tarz olmutur. Fransz Aydnlanma dncesinin ifade edili yeri ansiklopedidir ki, burada ekillenen zihinsel evreye dahil olanlara Ansiklopedistler denmitir. Ancak Ansiklopedide yazanlarn aydnlatma misyonu dnda belirli bir konuda ortak kanaatleri de yoktur. Ansiklopedide ilenen konular, genel kamuyu aydnlatma ilevinin yan sra, Ansiklopedistlerin (les philosophes) kendi tutumlarn da yanstan bir muhtevaya sahiptiler. Ki, kamuoyunun giderek nemli bir organa dnmesi ve filozoflarn kamuoyunu etkilemede nemli birer arac durumuna gelmeleri, Fransz Aydnlanmasnn nemli bir zelliidir (idem, 1997:38-39). Edebi kamu, sre ierisinde evrilerek siyasal kamu haline gelecektir; ki, aslnda bu edebi kamu, siyasal kamunun nbiimini ve ekirdeini oluturur. Habermasn ifadeleriyle,
...hkmete tanzim edilen kamunun, akl yrten zel ahslarn oluturduu kamusal topluluk tarafndan temellk edilerek kamusal erke kar bir eletiri alan olarak ina edildii sre, zaten kamusal toplulua zg kurumlamalarla ve tartma platformlaryla donatlm bulunan edebi kamunun ilevsel deiimi olarak gerekleir (Habermas, 1997:127).

Edebi kamunun dnm srecinde, -Fransz Devriminin de etkisiyle- bata edebi ve sanat eletiricilii kimlii baskn olan politize olmu bir kamu ortaya km; toplumsal hayatn politikletirilmesi, kanaat gazeteciliinin ykselii, sansre kar ve dnce zgrl iin mcadele, genileyen kamusal iletiim ann 19. yzyln ortasna kadar uzanan ilevsel dnmnn tanmlayc zellikleri olmutur (Habermas,1997:16-17). Sz konusu srecin siyasal kamuya dnmesi aamasnda, burjuva kamusunda, mutlakiyeti egemenlie kar genel ve soyut yasalar kavramn ve bundan kaynaklanan bir talebi formle eden ve

37

kamuoyunun bu yasalarn tek meru kayna olduunu savunmay renen bir siyasal bilin gelimitir. Bunun sonucunda da 18. yzyln ak ierinde kamuoyu, polemiksel-rasyonel kavray bizzat kendisine borlu olan normlar iin yasama salahiyetini talep etme aamasna gelmitir (Habermas, 1997:130). Bu durum, Habermasn siyasal dnce reten kamusal topluluk olarak nitelendirdii eyi ifade eder ki, ona gre, siyasal dnce reten bu kamusal topluluk, ncelikle burjuvalarn zel toplantlarnda kendine bir mekan bulmutur (Habermas, 1997:156). Bu oluum, aslnda entellektel cemaatin kamusal alan dolaymyla ekilleniini dile getirir. Bu balamda, filozoflarn eletirel zanaatlarn iinde icra ettikleri kamuoyu, merkezi noktas akademik olmasna ramen, salt akademik bir nitelik de tamaz: Filozoflarn tartmas, hkmet karsnda, onun bilgilendirme ve snama amacna ynelik olarak cereyan eder; halk topluluu nnde ise, onu kendi aklndan yararlanmaya yneltmek amacn tar (Habermas, 1997:205). Bu genellemeler ve belirlemeler erevesinde, Batda Aydnlanmann farkl toplumsal formasyonlar asndan kendine zg bir biimde yansland zgl biimlenilerini de gzard etmemek gerekir. ngiliz Aydnlanmas ampirik ve evrimsel bir temele yaslanrken; Fransz Aydnlanmas siyasal-ideolojik ve devrimci bir atma ortamnda ekillenmi; Alman Aydnlanmas ise, bu ikisine greli bir tarihsel gecikmilik26 ruhuyla vcut bulmutur27. Fransz Aydnlanmas, toplumsal snf olarak burjuvazinin, medyann, localarn ve salonlarn rn olarak ortaya kmken, Alman Aydnlanmas (Aufklrung), niversitede gelien ve orada kendisini gelitiren bir akmdr. Zayf devletiklerden oluan Almanya (Prusya), Aydnlanmay toplumsal bir misyon olarak stlenecek artk sahibi bir aristokrasiden yoksundur. Buna karn, daha ok idari ve brokratik bir siyasal

Tarihsel gecikmilikin Alman entellektel dnce gelenei asndan bir zmlemesi iin bkz. (Laroui, 1993a). Bu almada arlkl olarak Alman dnce geleneindeki tarihsel gecikmilik duygusunun nc dnya lkelerindeki dnce biimleri ve ideolojiler zerindeki etkileri zerinde de durulmaktadr.
27 Alman toplumunun, -dierlerine greli olarak daha geri ve daha ok tarmsal nitelikli- kendi tarihsel-toplumsal dinamikleri vardr. Bu dinamikler zellikle ve birincil olarak ngiliz kapitalistleme ve endstrileme srecine ve daha sonra da Fransz politik-ideolojik tarihsel biimlenie gre geridir. Bununla ilikili olarak, -daha ziyade d dinamiklerin ya da kaynaklarn/beslenilerin rn olan; karlatrmaya dayal ve yer yer aktarmac/takliti bir zihniyeti yanstan; bunlara bal olarak da tarihsel gecikmilik bilincinin rn olan; ve belli bir boluk ve aalk kompleksini de gizil olarak bilinlerinde tayan- Alman Aydnlanma entellektelleri, kendi toplumsal formasyonlarnn yetersizliinden ya da kendilerine reel bir toplumsal ortam ve seslenecek somut bir toplumsal snf bulamamalarndan tr, lde vaaz veren papazlar eretilemesiyle iaret eden bir pozisyona dmlerdir.

26

38

yaplanmaya bamldr28. Sermaye birikiminin, endstrilemenin ve kentlemenin zayf oluu nedeniyle, orta snf, ne burjuva olabilecek bir potansiyeli tamakta ne de snfsal-politik bir atlm engelleyen muhafazakarlktan vazgeebilmektedir. Bir baka deyile,
...freethinker ve philosophlarn ngiltere ve Fransada neet ettii koullar Almanyada yoktur; yani gelenek tarafndan stabilize edilen kurumlar ekonomik ve ideolojik olarak tehdit edebilecek ykselen snflar Almanyada zayf ve kktr (idem, 1997:81-2).

Nihai olarak bakldnda Aydnlanma, birbiriyle yakndan ilikili olmakla birlikte farkl iki alanda gerekletirilecek bir uygulamay iermektedir. Bu alanlardan ilki, devletin gcn ve kendi meruluuna ve dzenleyici-ynetici hakimiyetini salamaya dair- iddialarn geniletmek; devleti toplumsal dzenin yeniden retimini planlama, tasarlama ve idare etme ilevi erevesinde yeniden rgtlemektir. kincisi ise, -doru yaam ve iyi yurtta- reten ve idare eden devletin ynetimi altnda olanlarn toplumsal yaamn dzenlemeyi ve kurall hale getirmeyi amalayan, terbiye edici eylemin btnyle yeni ve bilinli olarak tasarlanm toplumsal mekanizmasn yaratmaktr (Bauman, 1996:99). Bu iki alandaki tasarmlama ve ilevselletirmelerin failleri ise, vazgeilmez nitelikleriyle entellektellerdir. Bu erevede eitimin amac itaati retmektir: Uyum gsterme igds ve istei, emirleri yerine getirme, stlerin tanmlad biimiyle kamusal kar neyin yaplmasn gerektiriyorsa onu yapma, planlanm, tasarlanm, btnyle rasyonelletirilmi bir toplumun yurttalarnn en ok gereksindii beceridir. Byle baklrsa aydnlanma kktenciliinin z, bilgiyi yaymak deil, yasalatrmak, rgtlemek ve dzenlemek olmutur ki, en bandan itibaren filozoflar, aydn despotun ya da yasa koyucularn bireyler zerindeki pastoral gc zeminine dayal bir toplumsal dzen tasarlamlardr (Bauman, 1996:91-92). Onlar, bir yandan devleti ve onun eylem politikalar ile yntemlerini aydnlatmay,

28 idemin ifadeleriyle, Fransz Aydnlanmas rasyonalizmle, ngiliz Aydnlanmas ampirizmle, Alman Aydnlanmas da (rasyonel bir) idealizmle zdeletiriliyor... Fransz Aydnlanmasnn toplum projesi despotik bir toplum ve devlete, ngiliz Aydnlanmasnn parlamenter bir mutlakiyetilie, nihayet Alman Aydnlanmasnnsa otoriteryen bir toplumsal dzene yaslanmas, bu felsefelerin toplumsal ve siyasal konsekanslaryla ilgilidir. ngiliz burjuvazisinin iktisadi g ve itibarna karlk, Fransz burjuvazisi kendi toplumunda siyasal ve ideolojik meruiyete sahipti. Almanya ise rneklerine benzer bir burjuvazi bile henz retememiti ve tarihsel olarak ne ngiltere ne de Fransada yaad biimiyle Aydnlanmann tarihsel-toplumsal dinamiklerine sahipti. Rusya ve talya gibi Avrupa tarihine sonradan katlan toplumlarda ise Aydnlanma ya entellektel bir teebbs ...ya da bir despotun siyasal hedeflerinin nesnesini oluturmaktayd ...Fransz aydnlanmasnn toplumsal projesi aklda var olan toplumsal dzenin insanlar iin, genel ve evrensel bir iyilii temsil ettiini, bu dzene gemeyi engelleyen glerden yine akln ngrd zere kurtulunmas dncesi zerine bina edilmiti (idem, 1997:96).

39

te yandan da devletin ynetimi altndakileri denetim altnda tutmay, ehliletirmeyi ya da dzene sokmay hedeflemilerdir (Bauman, 1996:93). Tarihsel olarak, kabaca ve literatrdeki genelleyici gndermeleri/saptamalar dikkate alp bir somut tarihsel balang saplantsna da taklmamak kouluylatemellerini Aydnlanmada bulduu sylenebilecek otoriter modernite projesi, pedagojik bir bak ve projelendirmeye dayanr. Btnsel modernite projesinin siyasal alandaki merkezi aya olan modern devlet ise, topluma pedagojik bakarak, onu oluturan bireyleri (atomlar) grev ve sorumluluklar temelinde konumlanm bir vatanda klmay, onlarn haklarn da kendi hegemonyasnn mantna tabi hale getirilmi bir merulukla kabul edip, bylece insanlarn ve eylerin ynetimini snrlar belirgin ve hkmedilebilir bir ynetsellik zeminine oturtmay ngrr ve amalar. Bu anlamda pedagojik bak, aydnlanmann evrensel ortak akl temelli toplum projelendirmesinin doal bir sonucu olarak tepeden/yksekten (ortak ya da mutlak otorite olan akn akl noktasndan) bir st seslenile, baklan nesneyi (kesin olarak hkmedilebilir grd eyler dnyasyla birlikte toplumu/bireyleri) bu formata uygun bir modern bireye (vatanda) dntrme inancna dayanr. Entellekteller, bu pedagojik bak temelindeki ilevselletirmeleriyle ve ilevselletirilmilikleriyle okunmaldrlar. Yani onlar, bu pedagojik bak ina ederlerken dier taraftan da onu yaygnlatrmaya, ilevselletirmeye ve uygulamaya hizmet etmilerdir. Bu srete, yine Baumann da belirttii gibi, modern entellektellerin kendilerini inalar srecinde, filozoflarn (les philosophes) elle tutulur bir varl sz konusu olmu; onlarn ans, mitosu ve idealletirilmi imgesi, modern entellektellerin kendilerini inalarnda bal bana ok nemli bir etken tekil etmitir (Bauman, 1996:33). Bu yazarlar, modern entellektellerin ncleri, arketipi ve topya ufku olmulardr (Bauman, 1996:45).

1.1.2.2. Modernite, Kapitalizm, deoloji, Ulus-Devlet ve Entellektel Modernlik, 17. yzylda Avrupada balayan ve sonralar neredeyse btn dnyay etkisi altna alan toplumsal yaam ve rgtlenme biimlerine iaret eder (Giddens, 1994:9). Kurumsallama dzleminde ise modernlik, iki farkl rgtsel gruplamann geliimiyle ilikilidir: Ulus-devlet ve sistematik kapitalist retim

40

(Giddens, 1994:156). Sanayi Devrimi ise, Britanyada 18. yzyln ikinci yarsndan 19. yzyln ilk yarsna kadarki dnemde gerekleen hzl toplumsal, ekonomik, demografik ve teknolojik deiimleri anlatmak zere kullanlan bir terimdir. Ancak endstriyalizm kapitalizmle ayn ey de deildir. nk, kapitalizm sanayilemenin ilk ve balca aktr olmasna ramen tek aktr deildir. Kapitalizm sanayilemeden nce domutur ve temel biimi gerek zamana, gerekse toplumdan topluma deiiklikler gstermektedir (Marshall, 1999:195). Endstriyalizmin tipik zellikleri ise unlardr:
blm, kltrel rasyonalizasyon, fabrika sistemi ve makineleme, problem zmede evrensel dzeyde bilimsel yntemlerin uygulanmas, zaman disiplini ve ertelenmi doyum, brokrasi ve kurallarla idare ile toplumsal ve corafi bakmdan mobil bir igc (Marshall, 1999: 195).

Monarik ulus-devletin ortaya k 16. yzyla uzanmakla birlikte, bir hareket ve ideoloji olarak milliyetilikin tarihi yaygn bir biimde 18. yzyln sonlarndan balatlmaktadr. Bu balamda tarihsel adan uluslar ve milliyetiliin olumsall ve bunlarn modernite ile ilgileri konusunda modern literatrde yaygn bir oydama vardr. Buna gre uluslar tamamen modern bir olgudur ve sanayileme dneminin koullarn gereksinirler (Smith, 1991:76-77). Yine byyen milliyetilik, 19. yzyl boyunca genel bir rnt olmutur (Shafer, 1991:209). Aydnlanma filozoflarnn greli zerklii ve iktidardan soyutlanmalar ok uzun srmemitir. Mutlak monari, geleneksel aralarla baa klamayacak kadar geni apl idari grevlerle kar karya kalm; snrsz g artk, toplumsal yapy yeniden biimlendirme deneylerine girimenin ekiciliine kaplan mutlak monarkta toplanmtr. Toplumsal yap ise, iktidarn ok geni apl aralaryla karlatrldnda artk ilenebilir ve esnek bir yap arzetmektedir. Bu durum, daha iyi ve arasal rasyonaliteye29 tabi bir toplum iin byk bir tasarm zorunlu klm;

29 Aydnlanmada ikin olan akln bu znellemesi ve tikellemesi karsnda Nietzscheden balayarak radikal entellektel pozisyonlanmalar sz konusu olmutur ki, bunlarn en balarnda Frankfurt Okulu entellektel gelenei yer alr. Aydnlanmaya ikin ya da onun yaratmnda temel olduu varsaylan bir arasal akl tanmlamas ve bu erevede radikalize olmu bir eletirellik ekseni, Frankfurt Okulunun kendi zmleme balamna tabi kld entellektel posizyonlanma ve rollendirii nitelendirmede temel oluturur. Frankfurt Okulu entellektellerinin ortak paydasn oluturan ey, teknik, mekanik, arasallatrlm ve kapitalist mantn gerei olarak pazarlanabilir bir akla ve buna tabi olan mekanik bir pseudo-dnmsellie kar radikal eletirel tutumdur. rnein, bu radikal eletirel tutum Horkheimer tarafndan yle dile getirilir:

Dnceler otomatikletii ve arasallat lde, kendi balarna anlaml olarak grlmeleri de gleir. Eya olarak, makine olarak grlrler. Dil, ada toplumun dev retim aygtndaki gerelerden biri, herhangi biridir artk. Bu aygt iindeki bir ileme denk dmeyen her cmleyi anlamsz bulan sradan insan gibi, ada semantiki de saf simgesel ve ilemsel cmlenin, yani saf anlamsz cmlenin bir anlam olabileceini

41

uzmanlara, danmanlara, daha iyi bilenlere gereksinim yaratmtr (Bauman, 1996:48-49). Bu koullarda uzmanlam ve know-how becerilerle donatlm bir aktr olarak entellektel, bir insan davran mhendisi olarak iktidarn gereksinimlerini karlamak durumunda kalmtr. Asimetrik gzetim rol ierisinde o, yalnzca bask uygulamada uzman bir kiiden ok, eitimci rolyle ne kmtr. Eitim artk iktidarn vazgeilmez bir bileeni haline gelmitir. Eitimci ise, insanlar uygun biimde kamu yarar ad verilen toplumsal dzenin gerektirdii mkemmellik dzeyine getiren uzmandr. ktidar bilgiye gereksinim duymu; bilgi de iktidara meruluk ve etkililik kazandrr hale gelmitir (Bauman, 1996:61-62). Sz konusu srete, savamn stratejik sonu,
...halk eylemin edilgen alcs statsne, artk gllerin gcnn ve zenginlerin servetinin gz kamatrc gsterilerine dnm olan kamusal olaylarn seyircilerinden biri durumuna indirgemektir.... ...nsan ruhlarn ve bedenlerini dntrmekte ve eitmekte uzmanlam uzman yneticiler, retmenler ve toplum bilimcilere olan yeni talebi douran temel etmen, modernlik ncesi halk kltrnn yklmas olmutur. Artk kltrn, kendi bilincine varaca ve kendi pratiinin bir nesnesi olaca koullar yaratlmtr (Bauman, 1996:80,84).

Yeni durumda edebiyat cumhuriyetinin zbilinci artk bir btn olarak topluma ynelik bir programa dnmtr. Bundan byle artk siyasal devlete entelletellerce oluturmas sylenen iyi toplum, byk harflerle yazlm bir edebiyat cumhuriyeti (republique des lettres) dir. Ancak byle bir imge ayn zamanda bir iktidar giriimidir. Fikirlerden oluan bir dnya, zorunlu olarak fikirleri reten ve yayan insanlarca ynetilen bir dnyadr: Sylemin merkezde yer alp en nemli etkinlik olduu, sylemle uraan insanlarn yazgs asndan ayn derecede merkezi ve nemli olduu bir dnya (Bauman, 1996:121). Bauman, bu modern entellektel figrnn, modern dnem asndan genel ve belirleyici olduunu dnr. Yasa koyucu eretilemesinde ifadelendirilen entelektel konum ve rol, Marksizm eksenli ideolojik ve toplumsal oluumlardan, faizm, liberalizm vs. ideolojik ve toplumsal oluumlara, oradan da ulusuluk akmlar ve dinsel

dnmektedir. Anlamn yerini, eyann ve olaylarn dnyasndaki ilev etki almtr. Szckler aka teknik olarak geerli olaslklarn hesaplanmas (bu pratik amalar iinde dinlenme bile olabilir) kullanlmadnda herhangi bir gizli sat amalar olduu dnlmektedir, nk doruluk kendi bana bir ama saylmamaktadr (Horkheimer, 1998:68).

42

hareketlere kadar uzanan geni bir yelpaze asndan aklayc ve belirleyici olmutur. 1.1.2.2.1. Ulus-Devlet, Milliyetilik ve Entellektel Avrupada gl ve daha etkin bir siyasal kurum olarak 16. yzyldan itibaren monarik ulus-devletin douuyla birlikte, entellekteller arasndaki kozmopolitilik zayflam; buna ulusal kltrlerin ykselii ve yerli edebiyatlarn douu elik etmitir. Entellektellerin uluslararas iletiim arac olan Latince ise greli olarak zayflamtr. Kapitalizm, yerel halk dillerinin yaygnlamas yolunda devrimci bir etki yaratrken monarklar bu halk dillerinden, idari merkezilemenin bir arac olarak yararlanma yoluna gitmilerdir. Dier taraftan, mahalli lonca ya da malikne ekonomisinin ulusal devlet ekonomisine dnmesi sonucunda, ticaret, sanayi ve tarm ulusal dzenlemeye tabi tutulmu; Katolik Hristiyanlk blnerek ulusal kiliseler kurulmutur (Anderson, 1993:54-56). Bu srete kapitalizm, teknoloji ve insann dilsel eitlilie olan mahkumiyetinin birbirleriyle bulumas, yeni bir cemaat tarznn hayal edilmesini mmkn klm ve bu yeni tarz modern uluslarn temel morfolojisini hazrlamtr (Anderson, 1993:62). 16. yzyl Bat Avrupada ulus-devletlerin ortaya kmaya balad dnemdir. Bu yzyl ayn zamanda reformasyon hareketlerine ve ulusal kiliselerin biimlenmelerine de tanklk etmektedir. Bu srete Katolikliin evrenselcilii ykma uram, ancak profesyonel literati olarak aydnlar (clericus) her lkede iktidarn kadrolarn salamaya devam etmilerdir. Lakin, zellikle 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren,
...bat Avrupada farkl bir bilgili adam tr gelimeye balam; bu tr, artk devlete bamllktan greli olarak kurtulabilmi, ancak, nispi bir bamszlk ve gven ierisinde olmakla birlikte soylularla da genel olarak iyi ilikiler ierisinde olmak durumunda kalmtr. Olumaya balayan bu yeni tip, literati karakterli eski aydnlarn (clericus) kutsal temelli evrenselciliinin yerine kendi evrenselcilik (doa ve akl) anlaylarn geirmiler ve filozoflar (les philosophes) adyla tarihsel olarak nlenmilerdir (Klbay, 1994:202-3).

Modern milliyetilik, balangcnda siyasal ifadesini genel bir demokrasi savamnda bulan snf hareketinin bir yn olarak da anlalabilir. Bu yeni savam, kendisini ak ekilde -baz dnrlerin ilk yeni ulusun oluumu olarak yorumladklar- Amerikan Devriminde ve Fransz Devriminde gsterirken, bu iki devrim birlikte yurttalk ve halk egemenlii fikirlerini hayata geiren yeni

43

tr bir siyasal sistem oluturmulardr (Bottomore, 1987:60). Fransz Devriminin Avrupadaki allm siyasal hareketlerden fark, onun yeni bir meruluk anlayn getirmesi ve bu meruluun Avrupann dier mutlakiyet idarelerini tehdit etmesidir. Fransz Devrimi, egemenliin ulusa ait olduu anlayn ve egemenlik kendisine ait bulunan ulusun, mevcut siyasal dzenini benimsememesi halinde, bu dzeni deitirme hakkna sahip olduu dncesini iktidara getirmitir (Kedourie, 1970:4). Doal olarak bu yeni anlayta anahtar kavram ulus olmutur. Endstri toplumunun farkllam, toplumsal ilikileri karmaklam yaps ierisinde sadakat, btn bireyleri iine alacak biimde ulus kavramna dayandrlmtr. Bu erevede milliyetilik, ayn zamanda kollektif ve laik bir ideoloji olarak cisimlemitir (Oran, 1997:54-55). Hroch ise Bat Avrupada milliyeti hareketlerin tarihini aamal bir sre olarak grr: lk aamada, milliyetilik 19. yzyl Avrupasnda salt kltrel, edebi ve folklorik bir ierie sahiptir. Milliyetiliin bu balang aamasn kltrel milliyetilik ya da Hobsbawmn kavramlaryla n-milliyetilik olarak adlandrmak mmkndr. kinci aamada ise, ulus fikrini savunan ncler ve militanlar topluluuyla, bir fikri ne karan politik kampanyalarn ilk admlaryla karlalr. Son aama, milliyeti programlarn kitlelerin desteini ald, en azndan milliyetilerin daima temsil ettikleri iddiasnda olduklar kitlesel destein bir blmne sahip olduu zaman gsteren aamadr (akt.Hobsbawm, 1993:26-27). Yine baz dnrler milliyetilik olgusunun ortaya knda endstrileme ve modernleme srelerine arlk verirken, bir ksm dnrler de daha ok kltrel ve entellektel etkilerle birlikte entellektellerin ulusal kltr inalar zerinde vurgu yapmaktadrlar (Bottomore, 1987:61). rnein, Turnera gre, uluslar kefedilmekten ziyade entellektel kesimin abas ile icat edilmilerdir (Turner, 1984:101). Teslim etmek gerekir ki, Batl devrimlerin nemli bir ayan kltr ve eitim alanlarndaki kkl dnmler oluturur. Bu devrimin merkezinde, kilise iinde uyanan reformcu hareketler ve Reformasyon savalar nedeniyle dinsel otoritenin iine girdii gszleme sreci bulunmaktadr. Bu da zellikle klasik hmanizm ve bilimde laik almalarn, niversite reniminin ve nihayetinde popler iletiim tarzlarnn gelimesine olanak vermitir. Btnsel

44

sre ierisinde, yaylan idari devletin, teknik uzmanlklar ve rasyonel sylemleriyle hanedana ve siyasi amalara hizmet etmek zere devirdii entellekteller ile profesyonellerin (entelijansiyann) nemli bir rol olmutur (Smith, 1994:101). Yine eskinin edilgin durumda bulunan cemaatini yeniden kefedilmi yeni yerli tarih kltr etrafnda bir ulus oluturacak ekilde seferber etmek entellektellerin grevi haline gelmitir (Smith, 1994:106-7). Bu srete entellektellerin adeta ulus dncesinini yaymak gibi bir yazglar olmutur (Weber, 1993:171). Entellekteller, aklclatrma ilevleriyle homojen bir ulusal kltr ina ederek devletin organik aydnna dnmlerdir (Balibar, 1993:27). Ancak milliyetiliin inasnda ve icadnda entellektellere yaplan ar vurgulu bir zmleme de, milliyetiliin entellektel ierii zerine ok fazla arlk vermekle, toplumsal kaynaklar ihmal ederek entellektellere milliyeti hareketlerin nderleri olarak abartl bir nem yklenmektedir (Bottomore, 1987:61). Bilgi sosyolojisini referans alan bir ereve ierisinde, en azndan entellektellerin de kendi dnemlerinin ve koullarnn belirleyiciliklerine az ok tabi bir konumda yer aldklarn ileri srmek mmkndr. Ulus-devlet ve milliyetiliin ykselen seyri ierisinde, kadir-i mutlak devlet, toplumsal hayat zerindeki btn haklar kendi zerinde toplamtr. Ulus-devletlerin ve milliyetiliklerin tarihsel balamnda devlet evrensel olarak alglanr hale gelmitir. Mutlakiyeti ulus-devlet formunda belli bir toprak paras zerinde, hibir uyruk hkmdarn otoritesinin dnda kalamam; bunun sonucunda, laik devlet kiliseyi ruhani alana gndermekle yetinmemi, kendi iin bu alanda da egemenlik talep etmitir (Goff, 1994:184-5). Paradoksal bir biimde entelekteller, uluslararas, evrensel ve dnmsel olarak akn konumlarn yitirerek, bu zihniyetin ya da dnya grnn misyonerleri haline gelmilerdir. Entellektellerin yeniden canlan ve kller arasndan kendini yeniden alevlendirii ise, gnmzn ortamn ve koullarn gereksinen bir dnemi beklemitir.

1.1.2.2.2. 19. Yzyl ve Sonrasnda Entellektelin Serveni Kendilerini olumlu anlamda bir aykrlk biimi olarak entellekteller olarak adlandran bir grup ya da karakteristik formasyon, ilk defa ge 19. yzyl

45

Fransasnda30 ortaya kmtr (Williams, 1984:170). 19. yzyln son eyreinde, zellikle de Dreyfus olayndan bu yana filozoflarn torunlar entellekteller haline gelmilerdir (Sartre, 2000:19). Yani Dreyfus olay, entellekteller iin bir milat olarak grlmtr:
Fransada, 19. yzyln son eyreinde, Dreyfus olay olarak anlan ve Emile Zolann nclk ettii, ulusalc bir duyarll aarak evrensellik, adalet ve insani deerleri temel alan bir protestonun, bir kategori olarak entellektel adyla nitelenmesine milat oluturduuna ilikin kanaat yaygndr... Zolann haykrna eklenen bu entellektellerin protestosu, her trl siyasal dnce ve ynelimin dnda hareket etmek kaygsndadr. Bu protestoya imzasn koyan profesrler, yazarlar ve sanatlar hibir partiye eilim gstermeyen bir bamszlk tavr ierisinde olmaya zen gsteren kimselerdir (Winock, 2002:30).

Bu karn, Williamsn da belirledii gibi, 19. yzyln sonlarna ve hatta 20. yzyln ortalarna kadar entellekteller, entellektalizm ve entelijansiya kavramlarnn aleyhte kullanmlar ngilizcede baattr. Bu yndeki kullanmlar, tarihsel olarak uzunca bir sre ayak diremilerdir (Williams, 1984:170). zlemin deyiiyle,
Aydnlanmaclarla ada olan romantiklerden 19. yzyln ikinci yarsnda Nietzscheye kadar (dahas gnmze kadar uzanan bir izgide), aklcl ve bilimcilii eletiren, insann ve dnyann zihinselci (intellectualist) tavrla kavranlamayacan ileri sren bir dizi romantik sanat, eletirmen ve dnr, kendilerine entellektel denmesinden hi holanmamlardr31. Fakat bu sanat, eletirmen ve dnrler kendi irrasyonalist, anti-entellektalist tavrlar dorultusunda kendilerini ve dnyay anlama, sorgulama, eletirme ve dncelerini bakalarna iletme ve bakalarn etkileme etkinliinden de vazgememilerdir (zlem, 1995:207-8).

20. yzyl niversitelerinde ise, ounlukla snrl ilgilere sahip uzman ve profesyoneller ile daha geni ilgilere sahip olan entellekteller arasnda bir ayrm sz konusudur. Bu erevede entellekteller, zihinsel aba gerektiren almalarn ynetim, datm, organizasyon vb. yinelenebilir trlerinde etkinlik gsterenlerden farkl bir biimde, genel konular zerinde bamszca yarglar gelitirerek teorik ya da organize bilgileri kullanan ve ideoloji ve kltr kresi ierisindeki dorudan reticiler olan kimseleri ima etmitir. Yine kelimenin eitli toplumsal gerilimler

30 Entellektelin, kendilerini bu adla niteleyen bir grup insan tarafndan ne karlmas ve sonradan bir terim olarak yaygnlamas, genellikle Dreyfus Davas ya da Olay ile ilgili olarak Emile Zolann 14 Ocak 1893 tarihli lAurore gazetesinde yaymlad Entellekteller Beyannamesine dayandrlr. 31 Ki, bu tutum, romantiklerin kafa ve kalp ya da akl ve his ayrm etrafindaki gerilimler erevesinde, akln ya da entellektin merkeze alnmasna kar gelitirdikleri bir tutumdur (Williams, 1984:170).

46

etrafndaki muhalif tutumlara ilikin imalar da merkezi bir niteliktir (Williams, 1970:170). zlem, yerinde bir belirmeyle, entellektel teriminden, en az eyin anlalabileceini dile getirmektedir:
1) 17. yzyln tanmlad ve bugn de kendini bu tanma uygun bir biimde entellektel sayanlarn bulunduu- bir insan tipi olarak entellektel. Bu yzyln entellektel tipi, zihinsel (intellectuel) etkinliklerden holanan, hereyden mmkn olduu kadar haberli olmaya alan, kiiliini ve dnyaya bak asn geniletmeye abalayan bir insandr. Bu tanmlama belirli bir lde 18. yzyl Aydnlanma dnemi iin de geerli olmutur 2) 18. yzyl Aydnlanma ann tanmlad bir insan tipi olarak entellektel. Aydnlanma, entellektele, sadece kiiliini ve dnyaya bak asn geniletmeye alan bir insan tipi olarak bakmakla yetinmemi, ona daha iyi bir toplum, daha iyi bir insanlk iin dnce retme ve gerektiinde politik eylemde bulunma misyonunu da yklemitir. Bu entellektel, misyonunu, teorik planda evrensellii bizatihi ieren bir ey olarak hakikati bulup ortaya karmak, pratik planda ise daha iyi bir dnya kurmaya katkda bulunmak olarak belirlemitir ki, bu zaten Aydnlanma dneminin ruhuyla tamamen rten bir misyondur. phesiz bu tip Bat toplumlarnn son iki yzyllk kltr ve politika tarihlerinde en baat tip olmutur. 3) Romantikler32 rneindeki gibi, anlama, sorgulama ve eletirme etkinliini anti-entellektalist bir tavrla srdren entellektel. Bu nc tipin tanmnn kendi iinde bir eliki tad aktr. Bu tip her dnemde var olmutur. Bugn ise postmodern olarak adlandrlan entellekteller bu tiple rttrlebilir (zlem, 1995:207-8).

Winock ise, Fransz toplumun zgl tarihselleimi balamnda ya da daha ok onunla snrl olarak (ancak Bat Avrupa tarihine de nemli lde genellenebilecek bir biimde), ayr dnemi sembolize eden ayr kiilik zerinden, aydnlar yzyl olarak adlandrd ve Dreyfus olayndan Sartrel yllara kadar uzanan ve kendi iinde l bir krlmalar zinciriyle desenlenen bir dnemin canl bir anlatmn sunma giriiminde bulunur. Ona gre, Dreyfus olayndan Birinci Dnya Savana kadarki dnemin entellektel tipi ya da temsilcisi Maurice Barres, iki dnya sava arasndaki Andre Gide, kurtulutan sonraki ise Jean Paul Sartredr. Ancak, bir entellektel olarak nemsemek ya da tanmlamak bakmndan bu entellektellerden birine ya da herhangi bir entellektele yaplan bir vurgu veya vurgunun kriteri, her eyden nce, kendi eserlerinin deerinden ve neminden

Lwynin de belirttii gibi, sosyopolitik bir hareket olarak romantizmin en temel zelliklerinden biri (kltrel ve edebi davurumlarndan ayrlmaz olsa da) kapitalizm ncesi toplumlara duyulan nostalji ve kltrel bir kapitalizm eletirisidir (Lwy, 1999:17). Yine onun ifadeleriyle, ilerleme ve modern Zivilisationun (uygarlk) ahlaki ve toplumsal bir eletirisi olarak neo-romantizm 19. yzyln sonundan faizmin ykseliine kadar Alman entelijansiyasnn baat eilimi olmutur. Yine bu, esas olarak, o dnemde lkenin btn kadim deer ve inanlarn zerek yerlerine meta retiminin souk ve aklc hesaplamalarn geirmekle tehdit eden; zorlayc, vahi ve hzl sanayileme srecine ynelik bir tepkidir (Lwy, 1999:192).

32

47

ziyade, onlarn kamu sahnesinde oynadklar rolleri ve temsil yeteneklerini esas almaldr (Winock, 2002:9). Byle bakldnda, entellektellerin tarihselleim balamlarnn ve bu balamdaki kamusal rollerinin odaa alnmas gerektii aktr. Aydnlanmann tanmlad bir insan tipi olarak entellekteller, gelenee, grenee ve ayrcalklara gml bir topluma ilerlemenin mjdesini vermiler ve 18. yzyl Fransasndaki gibi, soylular ya da burjuvazi ierisinde mttefikler de bulmulardr. Birinci Dnya Savann sonu ve Sovyet Devrimine kadar sren uzun 19. yzyl boyunca da, ilerlemeciliklerini, yani gerek bilimin gerekse ahlakn gznde gerekli bir gelecek adna toplumu eletirmelerini gitgide daha da pekitirmilerdir (Touraine, 1994:195). 18. yzyl Fransz Devrimi ile kapanr ve 19. yzyl Endstri Devrimi ile alrken, entellektellerin, her iki olayda da nemli katklar olmutur. Ki, bu dnemde, insan aklnn toplumu dzenleyebilecei ve hayata egemen olaca inanc gelimitir. Akla ve dncelere bylesine nem verilen bir ada entellekteller, ideoloji dnyasnn ba aktr konumuna ykselerek prestij kazanmlardr (Belge, 1985:123). Foucaultnun da belirttii gibi, 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda etkili olmu olan bu evrensel entellektel figr, spesifik nitelikli bir tarihsel kiilikten tremitir. Bu figr,
zenginliin iktidar, despotizmi, suistimali ve kstahlna kar adaletin evrenselliini ve ideal bir yasann eitiliini koyan itibarl adalet/hukuk adamdr. O, en eksiksiz ifadesini, herkesin kendisini tanyabilecei deerlerin ve anlamlarn taycs olan yazarda bulur (Foucault, 2000:79-80).

Evrensel entellektelin siyasallamas ise geleneksel olarak iki eyden hareketle gereklemitir:
1. Burjuva toplumunun kapitalist retim sisteminde ve bu sistemin rettii veya dayatt ideoloji (smrlyor olmak, yoksullua mahkum olmak, dlanm olmak, lanetli olmak, ykclkla ahlakszlkla sulanm olmak) iinde bir entellektel olarak konumundan hareketle; 2. Belli bir hakikati ortaya kard, hi alglanmadklar yerlerde siyasi ilikileri gz nne serdii lde kendi syleminden hareketle. Evrensel ve tmel karakterdeki bu entellektel, hala hakikati grmemi olanlara, hakikati syleyemeyenler adna, hakikati sylemekteydi. O, bir vicdan, bilin ve belagatti (Foucault, 2000:32).

Klasik erevede hakikat ise, tahakkmc ve negatif bir iktidarn dnda ve ona kar duran bir ey olarak alglanmaktayd. Entellektel, kitlelerden ayr bir yerde

48

durmakta, evrensel bir hakikatin bilincine sahip olduu iin evrenselin szcln yapmaktayd. Ancak zamanla ekonomik yap deimi, ii snf glenmi, burjuva ideolojisi paralanmayla yzyze gelmitir. Entellekteller, Sartren terimleriyle yine pratik bilgi teknisyenleri arasndan kmalarna karn, artk hakim snftan deildirler. niversiteler, ekonomik ve endstriyel gereksinimleri karlama talebiyle kar karyadr. Hakim snf, teknik alanlardaki bilgileri, toplum mhendislikleri ve maniplasyon yetenekleriyle entellektellerden kendi karlarn merulatrp korumalarn ve dman ideolojilere kar onlarn ideolojisini teorize edip glendirmelerini ve ayakta tutmalarn talep etmektedir. Onlara hakim snflarca verilmek istenen grev, insanl birletirmek deil, ayrcalklar devam ettirmektir (Meri, 1997:37-38). Hatta burjuvazi iin, eskiden tam bir ittifak ve dayanma ierisinde bulunduklar entellekteller, artk onlar iin nemini yitirmi ve kendi hakim snf karlar asndan tehditkar hale bile gelmilerdir. Galbraithin szleriyle,
dnyann olduu gibi kalmasn isteyenler, baka bir deyile tutucular, aydnlardan hakl olarak srekli olarak kuku duymulardr; onlar, ileri oluruna brakmak istemeyen, karklk karan kiiler olarak, bou bouna kazan kaldrttklar yoksullardan daha ok hrpalamay uygun bulmulardr. Aydnlar genellikle beyin glerinin kskanlmasndan tr hoa gitmedikleri inancn beslemilerdir. Oysa hoa gitmemelerinin asl nedeni ou zaman karklk karmalardr (Galbraith, 1989:197).

Entellekteller artk eski muktedirlik pozisyonlarn yitirirken, hakim izgileri itibariyle burjuvazi ile aralarnda daha temelli bir mesafe koymular ve hatta ondan boanmlardr (Bauman, 1996; Foucault, 2000; Habermas, 1997; Sartre, 2000; Touraine, 1994). Bu gelimenin sonucunda, Foucaultnun terimleriyle, evrensel adalet ve yasa adam anlamndaki evrensel ya da tmel entellektel, yerini giderek solcu entellektele brakmtr. Bu srete kitlelerin hareketlenii, daha spesifik bir snf mcadelesi halini almtr. Artk entellekteller, iktidarn tahakkm altndaki proleteryann hakikate ulaamadn, nk onlarn bilincinin iktidar elinde tutanlarca maniple edildiini ve burjuva ideolojisi tarafndan yabanclatrldn

49

ve arptldn dnmektedirler. Dolaysyla entellekteller, gecikmeden proleteryann nderliine soyunmulardr33 (Foucault, 2000:47). Mannheim, sosyolojik z-bilinlilik aamasnn sunduu bu perspektifin, ilkin, proleteryann zbilinlilie ykseliiyle cisimletirildiini ifade eder (Mannheim, 1993:72). Bununla birlikte, ona gre,
yalnzca proleteryann snf bilinliliini kazanabileceini dnmek bir hatadr. Perspektiflerin kmlatif evrimi asndan, tm toplumsal gruplar birbirlerinden renme sreci iindedirler ve dnce karakteristiklerini ve yollarn karlkl olarak takas ederler. Snf temelli olmayan bir grup bilinlilii de pek tabii mmkndr ki, kadnlarn ve genliin kendi grup z-bilinliliklerini ina etmeleri bunun rneidir. Bunlar ayn zamanda, zihnin, tamamyla snf tarafndan determine edilmeyebilecei; ancak, onun nemli bir toplumsal g oluturduunun da inkar edilemeyecei sonucu kar. Buna karn eitim de snflar kadar -hatta daha da fazla- belli bir bilinlilik ve bu bilinlilik temelindeki tabakalama asndan nemlidir (Mannheim, 1993:72-6).

Proleteryann z-bilinlilii izleini oluturan yaklam zellikle ve ncelikle Marksist teori ya da gelenek ierisinde Marxn kaynaklk ve nderlik ettii bir entellektel tutum olarak, Althusser ve Gramsci gibi isimlerce daha da dolayml bir hale getirilmi ve sonrasnda da daha pekok teorik katklarla zamanmza kadar yanklanm, dallanp budaklanm; bu damardan beslenen snf temelli ya da sylemli toplumsal hareketlere szclk, entellektel nclk ve dinamizm kazandrmaya devam etmitir34. Entellektellere Aydnlanmann ykledii toplumsal yol gstericilik ilev ve meruiyeti, topluma ideolojik bakn sorgulanmaya balamas ile dnme uramtr. zellikle Marxn, toplumlarn dnce hayatndaki belirleyimin iktidar ilikilerini merulatrma amacyla ilikili olduunu iaret etmesi ile, mevcut iktidar ilikilerine hizmet edenler ve etmeyenler ayrm gndeme gelmitir. Mertin de belirttii gibi, bu srete entellektel kimliinin meruiyetinin eletirellie balanmas byk lde Marksist dnce araclyla gerekletirilmitir. Ancak bu kimlik iinde deimeyen ey, entellektellere atfedilen yol gstericilik ve kurtarclk roldr. Onlarn bu kurtarclk rol uzun sre meruiyetini ve

33 Bu anlamda, Leninin, ii snfnn teorik bir entellektel nc gce ihtiyacnn olduuna ilikin kanaati nemli bir yere oturur. Bkz. Lenin, 1993. 34

Snf-baml entellektel kavramlatrmalar iin bkz. ilgili blm ve konu bal.

50

yaygnln korumutur (Mert, 1995:49). Ancak sonuta bu sylem de modernite temelli tmel ve evrensel bir insanlk ideali ve topyac bir karaktere sahiptir. Doal olarak, kapitalist gelime entellekteller grubu tarafndan yaratlm deildir. Kapitalizmin geliimi sreci ii hareketine bal olmutur. Bu srete, Schumpeterin de belirttii gibi,
...sendikalar hibir zaman entellekteller tarafndan ynetilmeyi istememiler, ancak entellekteller sendikaclk politikasn istila etmiler; sendikalarn ya da sendikacln teorilerini ve sloganlarn gelitirmilerdir. Sendikalara bir zbilinlilik salamlar ve sendikacln anlamn yeniden ina etmilerdir. Bylece entellekteller, ii hareketlerini yaratmamakla birlikte, bu hareketleri yourmular, onlara yn vermilerdir (Schumpeter, 1974:231-2).

Dier taraftan, kapitalist gelimenin her baars, kendisine beslenen dmanl artrmtr. Ancak entellekteller grubunun kapitalist dzeni moral bakmndan reddetmeleri ve ona kar dmanlklar ile kapitalist sistemi saran genel dmanlk havas birbirinden ayr konulardr. Schumpetere gre, ikincisi gerekten anlaml bir zelliktir ki, yalnz entellektellerin muhalefetinden kmamakta, bamsz kaynaklardan hz alp entellekteller iin de hammadde oluturmaktadr (Schumpeter, 1974:227). Bu srete entellekteller grubunun asl grevi ise, honutsuzluk konularn aktive etmek, belirtmek ve rgtlemek olup, bazen de bunlara yenilerini eklemek olmutur (Schumpeter, 1974:229). Daha kapsayc bir biimde bakldnda, sz konusu tarihsel krlmann sonucunda entellekteller, sadece proleteryann szcs olmak gibi yeknesak bir tablo oluturmamlar; paralanarak ve drt bir yana savrularak, faizan milliyeti ideolojileri teorize edip merulatrmaktan liberal kapitalizmin tarihsel geliimin en ileri ve evrensel bir aama olduunu sylemletirmeye kadar uzanan ok geni bir yelpazede angaje olup bu angajelie bal misyonlar stlenmilerdir. Dier grnm ierisinde ise entellekteller,
...modernliin aklc ve aydnlanmac imgesiyle ylesine zdeletiler ki, bu imgeyle birlikte utkuya ulatktan sonra, dnyann her yannda toplumsal ve kltrel tutumlar bu tasarm tarafndan ynlendirilmeyi giderek daha az kabul ettike, imdi de yine o imge gibi zlmektedirler (Touraine, 1994:198).

Meriin de belirlemesiyle, bu entellekteller bazen Nazilerin saldrgan milliyetiliini gizler ve hatta bayraklatrrken; bazen de burjuva liberalizminin szde hmanizmasn tek meru evrensel hakikatmi gibi gstermenin yoluna

51

koyulmulardr. Onlar, artk dnce zgrl olan bir sorumludan ok, belli karlara hizmet eden merulatrc bir ajan haline gelmilerdir. Smrge halklarnn zihinsel ve kltrel geri kalmlndan dem vururken bile, gerekte egemenin emperyal ajanlna soyunabilmektedir (Meri, 1997:37-38). Buna ilikin olarak Galbraithin u ifadeleri de olduka manidardr:
entellekteller, tutucularn iine yaradklar kadar, kkl deiiklik yandalar (radikaller) iin de hizmet sunabilirler. kinci Dnya Savandan nce ve sonra, entellektellerin fikirleri, kapitalizmin saygnln bir sre de olsa korumak iin ie yaramtr. Sosyalizme ilikin dncelerin ynlardan kaynaklanmay gibi, kapitalizmi kurtaran fikirler de iadamlarndan, bankaclardan ya da borsaclardan domamtr. Bu konudaki fikirlerin balca kayna ...Keynes olmutur. Keynes, kurtard snf tarafndan parlak olmayan bir gelecee mahkum edilmek istenmiti (Galbraith, 1989:197).

Egemen burjuva ideolojisinin, milliyetilik ideolojisinin ya da faizm ideolojisinin organik entellekteline dnm olan entellektel, artk eskisi gibi greli bir otonominin de sahibi deildir. Ki, zellikle de, ilerleyen bir burjuvazinin ncs olan entelijansiya, bu srete lmpen bir burjuvaya dnmtr. Bendann terimleriyle, onlarn politizasyonu ve dnyaya st bir perspektiften bakma anlamndaki aknlklarn terk etmeleri anlamnda bu durum, entellektellerin ihanetidir35 (Benda, 1980). Bununla birlikte, entellekteller genellikle balanlarnn ve kopularnn objektif nedenlerini ortaya koymaya alarak kendi durumlarn da teorize etmekten geri durmamlardr. Hatta bu anlamda onlarn, siyasal balantlarn ve dnyay deil kendilerini daha ok deitirmek ve yle grnmek istedikleri bile sylenebilir (Winock, 2002:245). Entellektellerin belirli bir mesafelilik ierisinde bulunan bir ksm ise, 20. yzyln nemli bir blmnde, komnist hareket ve ardndan da ulusal kurtulu hareketleri karsnda byk bir heyecan duymulardr. Tourainenin de belirtmi olduu gibi, her ne kadar, Batdaki burjuvazinin ve smrgeci glerin iktidar tarafndan kurumsallatrlan zgrlklerini de reddeden devrimciler, bizzat kendilerini de tartsalar ve onlar da bunu hissetseler bile, bu heyecan onlar kuatmtr. Onlar iin, bilgiyi ilerletmek ve hogryle zgrl savunmak, toplumsal devrim ve smrgecilere kar savala bir tutulmas gereken amalar

35 lgili blm ve konu bal. Yine kamusal alann yapsal dnm balamndaki bir okuma erevesinde bkz. (Habermas, 1997) ve bu almadaki ilgili blm ve konu bal.

52

olarak grnmtr. 20. yzyla egemen olduuna hkmedilebilecek bir totalitarizm deneyimi ise, her eye ramen totaliter partilerin yolda statsn reddedecek kadar akll ve cesur olan nemli bir grup entellektelin, kendilerini tehdit eden saldrlar karsnda genelleyici nitelik kazanm bir eletiriye gemekten baka kurtulu yolu grmeme ynndeki tepkisini aklayc bir tarihsel durumdur. Ki, bu tarzdaki entellekteller,
tarihle zgrl badatrmaya ynelik ilerlemeci umutla balarn koparrlarken; Hegelcilemi ve hatta Hristiyanlam bir Marksizme ve her trl tarihselcilik ya da tarih felsefesine srtlarn dnmlerdir. Siyasete ok yakn olduundan dolay, siyasal iktidarn elinden insan adna konuma, dolaysyla da baskc bir siyaseti dayatma hakkn almay amalayan bu kar-hmanizmi en ak seik Louis Althusser dile getirmitir (Touraine, 1994:195).

Yine kuramla pratiin birbirinden kopmas 20. yzyln ikinci yarsnda egemen bir tablo olmutur (Touraine, 1994:196). Marksist gelenekle balantl topyekn toplumsal eletiri imkanlar, Aydnlanmann evrensel ve ortak akla dayal tasarmlama iddiasnn geri ekilmesiyle zaafa uramtr. Buna paralel olarak eletirel entellektel konumunu temellendirmek de zorlamaya balamtr (Mert, 1995:49). Bu nokta, ilerlemeciliin ykntlarnn zerinde yaanlan ve durularn bu dalmlkla farkl ynlerde ekillendii bir durumdur. Bu tablonun bir ucunda,
zekalarn, iletmelerin, hkmetlerin ya da kendi kiisel baarlarnn hizmetine sunanlar, dier ucunda ise, modern dnyada her eyden nce toplumsal denetimin yaygnlamasnn artn grenler bulunmakta; bunlar birbirinden ok daha belirgin bir biimde ayrmaktadrlar. Kitlesel bir retim ve tketim toplumu ortaya kmtr ve bu toplum gitgide, kesinlikle birer toplumsal snf olarak deil, ancak nitel anlamda farkl birer toplumsal ve kltrel dnya olarak atallanan bir ayrmlamaya sahne olmaktadr: Sahnenin bir yannda, retimin, arasalln (arasal akln ve buna tabi pragmatik beklentilerin), etkinliin ve piyasann dnyas; teki yannda ise, -kltrel, siyasal-ideolojik ve ekonomik olaraktoplumsal eletiri ve -toplumsal dnmlerin gerei olarak ortaya kan dayatma ve mdahalelere kar direnen- deer ve kurumlar savunma dnyas yer almaktadr (Touraine, 1994:196).

Daha terminolojik bir deyimle bu ayrmlama ve mcadele, teknikekonomik bir duru ile toplumsal-kltrel bir duruun kendi tarihsel koordinatlar bazndaki kartlamasdr ki, olanlarn kartl yalnzca mesleki de deildir. Birinci gruba girenler sac (ki, bunlar daha ok erkeklerden kuruludur ya da onlarda erkek akl temelli sylem egemendir) ve statkocu bir tutum sergilerken, ikinci gruba girenler solcu (ki bunlar daha ok kadnlardan ve feminal eitliki

53

deerlerden beslenmektedir) ve devrimci bir tutumu sembolize ederler (Bodin, 1984; Touraine, 1994 196; Hilav, 2002:104). Entellektelin ve dncenin tarihinin, kitlesel niversite eitiminin hzl dnmlerine paralel bir biimde lei ve anlam deimitir. Artk entellekteller, daha snrl sayda, sekin ve etkili bir grup deildirler; entellektelliin mesleklemesi ve kitlesellemesiyle birlikte, onlar geni bir entelijansiyaya dnmlerdir. Bundan byle entellekteller, kamuda ve zel sektrde brokrat ve teknokratlar olarak, yayn ve medya dnyasnda36 ise ok satan ya da kendinden sz edilen bir yazar olarak piyasaya kmann, var olmann ve yaamlarn srdrmenin mcadelesini vermek durumunda kalacaklardr (Schumpeter, 1974; Aron, 1979; lgener, 1983; Bodin, 1984; Touraine, 1994; Said, 1995 ve 2002; Meri, 1985 ve 1995). Entellekteller kurban olduklar bu durumun tek sorumlusu da deillerdir. Tourainein deyiiyle,
siyasal iktidarn giderek artan bir biimde ideolojiye davetiye karmas ve en yararc bilgilerin gnden gne daha kuatc bir yere sahip olmas, entellektel yaamn boy verdii topraklarn byk blmn askeri alana ya da hipermarketlere evirmitir (Touraine, 1994:198).

Sz konusu aamada bir yandan Aydnlanma ile birlikte doan evrenselci iddialarn ve sylemin, dier yandan da topyekn toplumsal eletiri imkannn reddedilmesi biimindeki senaryo sahnede yerini almtr. Bu koullar altnda entellekteller, ne trde bir tutumla entellektel olarak ontolojik varlk koulu bulabileceklerinin ya da hayatta kalabileceklerinin kayg ve paniine kaplmlar; buna karn onlarn bulduu en kestirme zm ise mevcut olan sermaye edinmek olmutur. Bunun sonucunda entellekteller, mikro alanlar muhatap alarak bunun zerinden bir odaklanmayla entellektel kimliini dillendirmeye alabilmiler, yine popler kltr irdeleme konusu haline getirerek idealize edebilmilerdir (Mert, 1995:49). Baumann terimleriyle, bu anlamda, kyll idealize eden nasl k halindeki aristokrasi olmu ise, halk idealize edenler de k halindeki entellekteller olmulardr (Bauman, 1996:274).

36 Tourainenin de belirttii gibi baz dergiler ve byk yaynevleri, en byk mteri kitlelerini oluturan bu entelijansiyaya seslenir... ada toplum zerine dnmek iin aba gsterenlerin grece tecrit oluu da buradan kaynaklanr. nk bunlar, eletirel modernlik dnrleriyle tmyle modernliin iinde yzen edimciler arasnda kskaca alnm durumdadrlar (Touraine, 1994:196).

54

Akkan ve srekli bir dnme tanklk eden bu zaman sresince, entellektellerin dnyasnda bir hayli radikal deiimler yaanm; entellektelin kimliine ve nerede konumlandna ilikin tanmlama ya da betimleme giriimleri ok daha karmak ve belirlenmesi zor bir zmleme ya da anlama konusu haline gelmitir. Bu srete, entellektelin politik ya da apolitik oluu etrafndaki problematikletirmeler merkezi gerilimin kaynan oluturmutur. Saidin syleyiiyle, bu gerilimin yazar ya da entellektel birey iin esas zorluu, siyasal alan ve kamusal alann, neredeyse snrlar olmakszn genilemesiyle ilgilidir. Ki, bu balamda sorulmas gereken asl soru, apolitik bir entellektel ya da yazardan yola kan bir soyutlama, genelleme ya da kavramlatrmann, buna ne lde honut bir biimde bakabilecei veya rza gsterebileceine ynelik olmaldr (Said, 2002:38). Gnmzn globalleme srecinde entellektel etkinlik, devletin gc yannda, uluslararas pazar ana, i ve d piyasann koullarna ok daha temelden baml hale gelmitir. Entellektel etkinlik ekonomiklemi; Aydnlanmann entellektele ykledii tarihsel ve kamusal misyona hayat verecek koullar yok olmutur. Artk entellektel etkinlik, entellektel sermaye37 halini aldnda pazar deeri bulabilmektedir. Bugn entellektel sermayeye yaplan vurgular, daha ok onun ekonomik pazar deerine indirgenmi biimiyle snrldr. Yldzn belirttii gibi,
bugn piyasa aydnlar bilinli bir biimde ne kartlyorlar... Her konuda fikri olan, ama hibir konuda derinlemesine bilgisi olmayan medyatik ehreler toplumu ynlendiriyor. ...Onlarn etrafnda dnyormu gibi gsteriliyor dnya. Piyasa aydn medyatik statsne gre kendini merulatryor. Yzeysel bilgisi ise, gcn ierikten deil, sunutan alyor. Ama, kitlelerin mevcut durumu onaylamalarn salamak (Yldz, 1995:357).

Artk entellektelin eski imgesi kllenmi38; iyimser bir yorumla o, Baumann terimleriyle, belirli bir anlam balam dahilinde dnyay yorumlayan ya da balamlararas anlamlar tercme eden bir yorumcu39; Foucaultnun terimleriyle, kendi spesifik tarz/angajman ierisinde etkili bir entellektel olarak olaylara ve

37 38

Bylesi bir karm dorulayan tipik bir anlay rnei olarak bkz. (Steward, 2000).

Bu anlamda zellikle postmodern sylemde entellektel, Aydnlanmada temelini bulan ilevinin z ile deil, konumu ve konumlanyla tanmlanmaktadr. Oysa entellektel, kendisine ve gncele kar mesafe alm ve st bir bilinlilikten meruiyet kazanmtr (Birtek ve Ergl, 1995:328).
39

Bkz. ilgili blm ve konu bal.

55

ilikilere kar tavr gelitiren bir kimse40; Besniernin terimleriyse, kendi benliine dnk bir muktedirlik ve erdemlilikle tarihe ve topluma kar sorumluluk yklenen patetik entellektel41 haline gelmitir. Oysa yceltilen ve pazarda metalatrlan entellektel sermayenin tayclar, ksmi entellekteller, -Sartren terimiyle- pratik bilgi uzmanlar ya da -Gouldnern terimleriyle- teknik entelijansiyadr. Bununla birlikte, nihai olarak bakldnda pazarn hakimiyetinin ikili ve paradoksal bir sonucu bulunmaktadr: Bu tablo bir yandan denetim, snrllk ve bamllk getirirken; dier taraftan, entellektele ekonomik dzeyde greli bir otonomi ve buna kout olarak dnmsel otonomi imkan yaratmaktadr (Bauman, 1996; Gouldner, 1993; Mannheim 1993; Said, 1995). Yine byk krizler ba gsterdiinde, entellektellerin mevcut durum hakknda nasl bir durum sergiledikleri ya da sergilemeleri gerektii, sorunlar karsnda ne trde bir tavr ierisinde olacaklar her tarihsel dnemde ve farkl toplumsal-kltrel oluumlarda deiik biimlerde alglanmtr. Bu erevede, souk savan ve ardndan tarih ve ideolojilerin sonunun ilan edilmesinin, entellektellerin rolleri ve ilevleri zerinde yeni tartmalar da alevlendirdii grlmektedir. Ancak, tam da entellektel anlaymzn deimesi gerektiine inandrlrken, tm dnyada muhalif entellektel tipinin yeniden canlan gndeme gelmitir (Canpolat, 2002:6). Bu noktada, postmodern bir srete ideolojilerin sonu telakkisinin, entellektelin sonu ngrsyle de balatrlabilecei dnlebilir. Kukusuz, somut tarihsel gelimelerin kavranmasna ynelik samimi ve gereki anlama ynelimlerinin yannda, daha dn ideolojilerin sonunu ilan eden ve bunun rtkanln yapanlarn mant, imdilerde entellektel duru, varolu ve praksisini (hem zihinsel ve hem de yaam pratii anlamnda) anlamszlatrmak ve onu uzman bir toplum mhendisi kategorisine indirgemek istemektedir. Bu,

40 Bkz. ilgili blm ve konu bal. Ancak, Foucalt, kendi imgelemi dahilinde entellektele kucak aar ve ona iddetle sahip kar: Bir entellektel imdilerde bazlarnn midesini bulandran entellektel teriminde srar ediyorum- etii, insan durmadan kendini kendinden koparabilecek (cephe deitirmenin tam zdddr bu) duruma getirmek deilse ne olabilir? Salt bir akademisyen olarak kalmak isteseydim, kukusuz kendi kendime tek bir alan semek ve belirli bir sorunsal seip onu ya uygulamaya ya da belli noktalarda deitirmeye alarak yalnzca bu alan zerinde(s.92) almak kendi payma daha akllca olurdu.... Ayn anda hem akademisyen hem de entellektel olmak, niversitelerde retilen ve alnan bilgi ve analiz eidini, yalnzca bakalarnn dncelerini deil; ayn zamanda kendi dncelerini de deitirecek ekilde kullanmaya almak anlamna gelir. nsann kendi dncesini ve bakalarnn dncelerini deitirme abas bana gre entellektelin varlk nedenidir (Foucault, 2000b:92-93). 41

Bkz. ilgili blm ve konu bal.

56

entellektelin radikal z-dnmsellii ierisindeki srgn varoluunun (dnyann by bozumuyla birlikte rasyonel, sekler, kurtuluu ve yine kurtuluu olduu kadar da her kurtulu vaadine ve sylemine radikal bir biimde kukuyla, eletirellikle ve putkrc bir kartlkla bakmay temele alan entellektel rolnn) eksenine radikal bir olamazlk anlamn dayatan bir duruun mantdr42. Bu alglayn tersine, entellektelden kast, -onun bir fikir iisi ya da bilim insan olmasndan te- retilen bilgiyi kamusal alana tamas, paylatrmas ve bu alanda kullanlmasnda rol oynayan aktr olmas, yani kamusal entellekteldir. Sz konusu kamusal entellektel;
sadece arkaplanda bilgi retim srecinde yer alan aydn deil; bu bilgiyi kendisi veya bakas retmi olsa da, kendisinin veya bakasnn retimini kullansa da, kamusal alanda, toplum zerinde az veya ok etki yapan bir fail ya da etkin bir aktrdr (Kentel, 2002:278).

1.1.2.2.3. deoloji, ktidar, Tahakkm, Hegemonya ve Entellektel Bat tarihsellii ierisinde entellektellerin tarihsel oluumu ve dnm zerindeki odaklanma, kukusuz Aydnlanma projesi, modernite, kamusal alan, niversiteler vb. konularn yannda, ideolojiler boyutunda dolaymlanm bir okumay da iermelidir. nk entellekteller, nemli ldeki bir kanaat ya da saptama erevesinde, egemen tarafn karlarn teorize eden; ina ettikleri sistematik ya da gevek ideolojilerle ve profesyonel toplum mhendislikleriyle toplumu/halk iktidardakilerin lehine ynetselletiren ve tahakkme ya da hegemonyaya meruiyet kazandran kimseler olarak nitelendirilmilerdir (Althusser, 19994; Aron, 1979; Bauman, 1996; Chomsky, 1994; Gramsci, 1983; Marx, 1993; Marx-Engels, 1999; Williams, 1993). Bu balamda Gramscinin egemen tarihsel iktidar bloku ile organik entellektellerin ilikisi zmlemesi, gnmzde de arln korumaya devam etmektedir. maskesinin drlmesi misyonu da Dier taraftan, paradoksal bir biimde, bir ideal olarak entellektellerin sahte bir bilin salayarak toplumsal tahakkm salayan ve srdren ideolojilerin

42 Neredeyse post-modernist anlayn nemli bir blmne genelletirilebilecek bir tutumla, konformist, tarihin sonucu ve eskatolojik-emancipatory (dnyevi ya da uhrevi tarzda) tutumlar arasnda bir sreklilik ve paralellik vardr. Entellektel soyun varln ve varoluunu gya-anlamszlatran bu bak tarznn murad, evrensel tarihin(!) olumlanmas ve modernitenin ve kapitalizmin kendi isel/z-eletirisinin tayclarnn varlklarn ve akn (olmas amalanan) rollerini anlamszlatrma bakmndan ifade edicidir.

57

sorumluluunda

grlmtr.

Yine

bu

sorumluluk

ve

misyon

ierisinde

entellektellerin kitlelere dorular syleyerek nclk eden ve zgrletiren; doru ideolojik bilinci ina ederek bunu kamusallatran/ toplumsallatran kimseler olmalar hem onlara bir ar hem de bir realite saptamas olarak dile getirilmitir (Benda, 1980; Besnier, 1996; Chomsky, 1994; Foucault, 2000a; Gramsci, 1983; Mannheim, 1972,1993; Nietzche, 1998b; Said, 1995; Sartre, 2000). deoloji ki, en genel ve geni biimiyle ele alndnda her eyin kendisine referansla anlamlandrld bir ereve olarak grlebilir-, zellikle amzn nabzn tutmak ve topluma dair szleri okumaya tabi klmak bakmndan merkezi bir kavramdr. Bilhassa zamanmzda, dinsel dnya grlerinin/inanlarn kuramsal ve gncel sylem biimleri; snfsal durulara bal anlamlandrma tarzlar; cinsiyetlerin g/iktidar temelindeki karlkl ilikilerini baz alan (feminizm gibi) ya da dnyay evreci (ekolojist) bir anlayla kkten yeniden yaplandrmak isteyen yeni toplumsal hareketlerin sylemleri; ve hatta bata pozitivizm (zellikle naive veya mantksal pozitivizm gibi radikal biimler) olmak zere btn bilimsel anlay ve yaklamlar birer ideoloji olarak nitelendirilebilmektedir. Yine bu konu zerindeki literatr son derece geni kapsaml ve ok boyutlu bir durum arzetmektedir. Eer ideoloji moderniteyi de akn olacak bir biimde-, dnyann znel ve arpk/sahte bir biimde anlamlandrlmas olarak dnyaya ve yaanlana tikel pozisyonlarn ve karlarn ynlendiriciliinde bir anlam verme biimi olarak anlalacak olursa, o zaman dnyann anlamlandrlmasnn ve bu anlamlandrmaya ilikin fail znelerin (entellekteller) tarihsel olarak btn toplumsal biimleri iine alaca dnlebilir. Bu anlamda aman da bir ideoloji kurucusu ve temsilcisidir. Yine ortaan kutsal evren tasarmn ve toplumsal hiyerari anlayn sylemletiren ve merulatrarak srekliletiren rahip de bir ideoloji imalats ve mevcut dzeni srdrmek ve kltrel kodlar aktarmak anlamnda bir statko bayii olarak grlebilir. Ancak, modern entellektellerin ideoloji imalatlar ve yayclar olmalar, tarihsel olarak zgl bir biimde tezahr eder ki, onlarn varolularnn ilevsellii gnmz siyasal ve ekonomik formasyonlarnn kendi balamndaki sistematik ideoloji talepleriyle ilikilidir. Modern toplumlardaki ekonomik, politik ve toplumsal-kltrel tahakkmn ya da hegemonyann kurulmasnda ve yrtlmesinde ideolojilerin

58

merkezi ve zsel bir nemi/ deeri vardr (Gramsci, 1983; Althusser, 1994; Eagleton, 1996). Bu balamda, Eagletonun ifadeleriyle,
...ideoloji nedir? sorusu zerinde en fazla anlama salanan cevap, ideolojinin, egemen toplumsal grup veya snfn iktidarn merulatrmakla ilikili olduu iddiasnda dile gelmektedir. Byle bakldnda ideoloji zerinde almak, anlamn (veya imlemin) tahakkm ilikilerini srdrmeye hizmet ettii durumlar zerinde almaktr. Ki, ideolojinin yaygn kabul gren tek tanm muhtemelen budur (Eagleton, 1996:23).

ktidar mcadelesi ierisinde egemen ve tabi unsurlar kendi pozisyonlarndan dnyay aklayan ideolojileri seferber ederler ki, Althusserin terimleriyle de, doas gerei hakim bir toplumsal dzen genel bir ideoloji retir ve yeniden retir (Althusser, 1994:19). Yani sre ierisinde ideolojiler her zaman retilmek, yeniden retilmek ve belirli aralarla hedefe ulatrlmak durumundadrlar. Yine Althusserin terminolojisiyle, bu ideolojinin birincil tayc ve reticileri, kltr reticileri anlamnda entellektellerdir. Dolaysyla fail entellektellerin yrtt kltrel faaliyet, devletin ideolojik aygtlarna ait bir pratik olarak tanmlanabilir. Byle bakldnda ideolog ile entellektel arasndaki snr izgisi belirsizlemekte, hatta bir rtme ortaya kmaktadr. Ancak u bir gerektir ki, entellektellerin zsel ve merkezi bir toplumsal konum elde etme olana bulmalarnda, balanp balanmama asndan gelgitler yaamalarnda, yine tabi ya da kar olma noktasnda karmak ve paradoksal bir katman grnts oluturmalarnda, tahakkmn ya da hegemonyann onlardan ideoloji boyutundaki talepleri esas etkenlerden biri olmutur. Bu noktada, entellektellerin hegemonikletirici rolleri zerinde daha ayrntl olarak durmak gerekir. Gramscinin hegemonya kavram asndan meruluk ve rza kavramlar hayati nemdedir. nk, ilkin, hakim snflarn ideolojiler alann olumlu bir ekilde hegemonya ina etmek iin kullanabilmeleri meruluk ve rza yoluyla; ikinci olarak da, hakim sistemin tahakkm altnda kalan snflardan belli bir kabul grebilmesi ancak meruluk ve rza yoluyla mmkn olabilir (Gramsci, 1983). Halla gre, hegemonya g ve rzann bir bileimine dayanrken, -zellikle liberal kapitalist devlette- zorun kuand zrhn berisinde ileyen rza normal olarak ba eker (Hall, 1994:191). Dolaysyla hegemonyann salanmas ekonomik alann yannda, siyasal alanda ve styaplar dzeyinde de onun rgtlenmesini gerektirir.

59

Hegemonya,

ksmen

tabi

snflarn

styaplara

asimile

edilmesiyle/ierilmesiyle baarlr ve hegemonya yaplar da ideolojiyle alr (Hall, 1994:191). Bu demektir ki,
hakim snf fraksiyonlarnn lehine olan, sivil hayat ve devlet alanlarnda kurumsallatrlan gereklik tanmlar bizatihi tabi snflarn yaanan gerekliini oluturur hale gelir. Bu yolla tm bir toplumsal bloun ideolojik birliini koruyan ideoloji, bir toplumsal formasyondaki svay salam olur. Bunun ilemesinin nedeni, tabi snflarn hayatlarnn zihinsel ieriinin hakim snflar tarafndan ayrntl olarak dzenlenebilmesi ve snrlandrlabilmesi deil, hakim snflarn birbirleriyle rekabet halindeki gereklik tanmlarn kendi otlaklar ierisinde erevelemeye almalar ve bunda bir lde baarl olmalardr. Bylece tm alternatif gereklik tanmlarn kendi dnce ufuklarna dahil edebilirler. Bu hegemonya, devletin baskc ynnn ayn zamanda ksmen ideoloji yoluyla ileyen yasa, polis, ordunun yan sra, styaplara ait failler -aile, eitim sistemi, kilise, medya ve kltrel kurumlar- araclyla baarlr (Hall, 1994:191).

Portellinin Gramsiyen tarzdaki ifadeleri balamnda, toplumsal bir sistem, ancak ilerin ekilip evrilmesini entellektellere brakan bir temel snfn ynetimi altnda hegemonik bir sistem kurulduu zaman btnlemitir (Portelli, 1982:6)ki, egemen bir tarihsel iktidar bloku, ancak o zaman gereklik kazanr. Bu nedenle, egemen tarihsel iktidar bloku ve hegemonya kavramlar, entellektel blokun irdelenmesinden ayrlamaz bir karakter tar. Ki, yapnn ve styapnn organik birliinin toplumsal gereklii ierisinde kavranln, yalnzca bylesi bir egemen tarihsel blok kavray olanakl klar. Yine Portellinin ifadeleriyle, yalnz organik, yani bir temel snfa bal bulunan ideolojiler zsel ideolojilerdir. ncelikle bu snfn ekonomik dzeyiyle snrl bulunan belirli bir trdeki bir ideoloji, hegemonyann gelimesiyle birlikte ynetici grubun btn etkinliklerine yaylrken; ynetici grup, bu grup ideolojisinin ekonomi, bilimler, sanat vb. gibi bir grnm (bir yn) zerinde uzmanlaan bir ya da birok entellekteller katman tretir (Portelli, 1982:15). Ynetici snf hegemonyasnn zsel grnm ise, onun entellektel tekelinde, yani kendi z temsilcilerinin dier entellekteller katmannda uyandrdklar ekicilikte yatmaktadr (Portelli, 1982:73-74). Bunun anlam, ideolojinin, znelerin niyetleriyle deil, kurumlarla, yani modern kapitalizmde giderek devlet organlarna dnen zgl aygtlarla retilmesidir (Swingewood, 1998:361). Bu srete,
...egemen iktidar kendisini, kendisine yakn inan ve deerlerin tutunmasn salayarak, bu tr inanlar doruluklar kendinden menkul ve grnte kanlmaz klacak ekilde doallatrarak ve evrenselletirerek, kendine meydan okumaya

60

kalkan fikirlere amur atarak, rakip dnce biimlerini, muhtemelen, aa vurulmayan, ama sistemli bir mantkla, dlayarak ve toplumsal gereklii kendine uygun yollarla arpklatrarak merulatrabilir. Bu mistifikasyon, ou kez, kendinden, gerek elikilerin imgesel/hayali zm olarak ideoloji kavraynn doduu toplumsal atmalarn bastrlmas veya maskelenmesi biimini alr (Eagleton, 1996:23-24).

Hegemonik

yap

ierisinde

hakim

ideolojiler

evrenselletirilmi

ve

doallatrlm olduklarndan dolay, anlalabilirliin mevcut yegane biimleri olarak grlrler ve yegane rasyonel, evrensel olarak geerli sylemler haline gelirler. Onlarn rasyonelliklerini destekleyen ncller ve nkoullar ise, ideolojik maskeleme ve sorgulamakszn kabullenme sreci tarafndan grnmez klnr. Bu ideolojik sylemler, kodlama amalar onlar kullanarak gdp ynetmek olanlarca bile zaten bildiimiz eylerin zeti olarak grlr (Hall, 1994:204). Sembolik sermaye eer entellektelin etkinlikte bulunduu bir yaratm, zgrleim ya na maniplasyon alan olarak grlecek olursa-, gazeteciler, yazarlar, sanatlar, ynetmenler, akademisyenler gibi sembolik sekinler denilebilecek gruplar tarafndan denetlenirken, bu gruplar kendi iktidar blgeleri iindeki sylem trleri hakknda karar verme konusunda greceli bir zgrlkten yararlanrlar. Bylece onlarn da greceli bir iktidarlar vardr ve sylemin balklarn, stilini ya da sunumunu onlar belirlerler. Van Dijkin deyiiyle onlar,
kamusal tartmalarn gndemini oluturabilirler, neyin anlaml olduuna karar verebilirler, enformasyonun miktarna ve tipine, zellikle de kimin kamusal olarak ve hangi tarzda tarif edilebileceine dair dzenlemeler yapabilirler. Bu gruplar kamusal bilginin, inanlarn, tutumlarn, normlarn, deerlerin, ahlakn ve ideolojilerin imalatlardrlar. O nedenle bu gruplarn sembolik iktidar ayn zamanda bir ideolojik iktidar biimidir... ...sylem tiplerini, balklar, enformasyon miktarn ve baln, argmanlarn seimini ya da sansr edilmesini ve retorik ilemlerin doasn belirleyeen sembolik sekinler ve onlarn sylemidir. Bu sonular sonuta kanaatlarn, tutumlarn ve ideolojilerin oluumunda ve yeniden retiminde gl birer etken olan kamusal bilginin ieriklerini ve rgtleniini, inan hiyerarilerini ve uylamn kapsamlln belirler (van Dijk, 1994:281). Eylemin dolaysz denetimi, ynlendirici pragmatik ileve (hitabet gc) sahip emirler, tehditler, yasalar, dzenlemeler, talimatlar ve daha dolayl olarak da tavsiyeler ve tler gibi sylemler yoluyla baarlr. Konumaclar sklkla kamusal bir role sahiptir ve sylemleri kamusal iktidar tarafndan desteklenir. Bu durumda itaat hukuki ya da br kurumsal yaptrmlar tarafndan salanr (van Dijk, 1994:276,283).

Yine ona gre, sembolik sekinler, toplumdaki ounlukla ekonomik ve siyasal dier iktidar gruplarndan bamsz deildirler. Birbirinden ayr olan bu iktidar gruplarnn karlar ve bundan dolay ideolojileri arasnda atma ve eliki

61

de olabilir (van Dijk, 1994:281). Ancak bu sembolik sekinlerin sesi, sklkla anonim ya da kurumsal efendinin sesidir ki,
sekinlerin karlar ve ideolojileri genellikle kendilerine cretlerini deyenlerinkinden ya da finansal olarak destekleyenlerinkinden temelde farkl deildir. Yalnzca birka grup (rnein roman yazarlar ve baz akademisyenler) kar-iktidar uygulama imkanna sahiptir ve bu kar-iktidar uygulamasnn da yaym yapmann getirdii kstlamalar ierisinde ifade edilmesi gerekir. Sekinlerin bamllklar tipik bir ekilde ideolojik olarak eitli mesleki normlar, deerler ya da yasalar tarafndan, rnein kitle medyasnda ifade zgrlnn olmas gerektiine duyulan yaygn inan tarafndan gzlerden gizlenir (van Dijk, 1994:276-281).

Lefebvre de bu konuda u ifadeleri kullanr:

Tek balarna kalm ve kesin olmayan tasarmlar deil, ideologlarn kendilerine tutarl formlar kazandrmaya altklar fikirler sz konusudur. Bu ideologlar, uzman haline gelirler. Bu uzman haline geli, egemen gruplarn ve snflarn iinde gerekleen bir eydir.Mevcut toplumsal ve hukuki ilikiler gerei, maddi kudreti (ekonomik ve siyasal kuvveti) elinde tutanlar, manevi kuvveti de ellerinde tutarlar. Tasarmlar, yani toplumsal bilin; u ya da bu gruba ya da snfa ekonomik, toplumsal ve politik ncelik salayan gerek koullarn dile getirilmesi ve yceltilmesi yoluyla oluur. Eylem aralar ile praksis iinde etkin olan bireyler, bilin zerinde de ar basarlar. Bu bilincin ekillenmesinde ve kendilerine uygun dmeyen tasarmlarn darda braklmasnda, nemli rol oynarlar. Onlarn fikirleri, demek ki, alarnn egemen fikirleridir (Lefebvre, 1995:58).

Dier taraftan, entellektellerin, tahakkm ve hegemonya ilikileri ierisinde egemen snf ya da gruplarn lehine olmasa bile, esasen her trl durumda dnyay anlamlandrmaya ve yeniden ina etmeye ynelen zihinsel durularyla zaten birer ideoloji imalats olduklar gr de literatrde nemli bir yer bulmutur. rnein Aron, tarihsel ve toplumsal rolleri bakmndan entellektelleri, bir deerler dzeni getirmek, korkulacak veya beklenecek bir altst oluu tamamlayacak reformlar telkin etmek ve sosyal bir dnya yorumu demek olan sistemler, ideolojiler icad etmekle karakterize eder (Aron, 1979:347). Ona gre,
btn doktrinlerin, btn partilerin gelenekilik, liberalizm, demokrasi, milliyetilik, faizm, komnizm her zaman airleri veya mttefikleri olmutur (Aron, 1979:262).

Ki, belirli ideolojik mcadeleler ve iktidar ilikileri erevesinde ve onlarn angajmanlarna bal olarak, onlardan dilendii gibi istifade edilebilir (Aron, 1979:264). Bu anlamda entellekteller, belirli dnce ve karlar teorize eden kimselerdir. Yine Gramsci, tarihsel iktidar blokunun organik entellektelleri karsnda, tabi snfn (proleterya) organik entellektellerinin de zgrleimci bir

62

doru ideoloji oluturma misyonu tayacaklarna ilikin bir sava sahiptir (Gramsci, 1983). Bu sav aslnda, -ncelikle Marx da iine alan ve Leninin nc devrimci partide entellektellere nc ve ekirdek teorik g misyonu ykleyen ve daha sonra pek ok dal budak salan- btn Marksist gelenein nde gelen isimlerinin katld ve onlara hakim olacak ekilde, entellektellerin proleteryann doru bilinliliini ve teorik ncln stlenmeleri gerektiine ilikin gizil/rtk ya da ak bir ardr. Aslnda Marxn da egemen snfn ve onun karlarnn temsilcisi olan, devletin sylemini bir sahte bilin olarak teorize ya da ideolojize eden burjuva entellektellerinin karsnda, tarihsel olarak en ilerici snf olan proleteryann sahici bir snf bilincine kavumasnda nclk ve teorisyenlik yapan entellektel failleri nemsedii ve gerekli bulduu zorlanmadan sylenebilir43. Sartre ise, pratik bilgi teknisyeni karsnda entellekteli, evrensel bir insanlk tasarm (ideolojisi) adna sz ve bir duruu olan; insanl bu tasarm adna zgrletirmek istemesi nedeniyle de her zaman iktidara/gce kar muhalif (kendi uzmanlk alannn dna taarak ve genel insanlk sorunlaryla ilgilenerek ve kendisinin de iinden kt snfn gerek yzn ortaya koyarak kendini ilgilendirmeyen ilere burnunu sokan) biri olarak tanmlar (Sartre, 2000). deolojiler balamnda da yeniden yoruma tabi tutulabilecek bir biimde Lipset ve Basu, entellektellerin siyasal rollerinin ne tipte tarihsel ve toplumsal grnmler arzettiini sosyolojik anlamda snflandrc bir okumaya/zmlemeye tabi tutmulardr44 ki, onlarn giriimleri bu noktada anlaml bir yere oturur. Sonuta, literatrde entellektelleri bir ideoloji kurucusu/imalats olarak grp, onlarn bu niteliklerini hakim snflarla ve hegemonik rza talebiyle snrl grmeyen pek ok gr de mevcuttur ki, zaten burada bunlar tek tek sralamann pek bir nemi ve anlam da yoktur. Ancak entellektelin yukarda serimlenen tarzlarda ideoloji dolaymyla tarihselleip toplumsal olarak cisimletii de somut bir gerekliktir. Buna karn, entellektellerin, gerek ideal bir zihinsel ve varolusal pozisyon olarak ve gerekse reel toplumsal pozisyonlanlar asndan, kendi tarihsel-

Bu savla ilgili olarak bkz. bu almadaki Marx ieren konu bal ve ierisindeki yorumlamalarla birlikte Marxa dair gndermelerin kendi metinleri.
44 Lipset ve Basunn grleri bu almann ilgili blmnde zetlenmi olup, ayn zamanda kendi almalar iin bkz. Lipset-Basu, 1975.

43

63

toplumsal-siyasal-kltrel balamlar ya da realiteleri ierisinde, anti-ideolojik bir st konumlan ve greli olarak st bir perspektif dairesinde drak ve daimi bir zgrleimci rol/misyon ekseninde tanmlanabilecekleri ya da tanmlanmalar gerektii konusunda literatrde ok paylalan bir mutabakat da mevcuttur. Buna gre entellektel, ideolojilerin maskesini dren ve insan darda brakan her trl mutlakla meydan okuyan; bunu yaparken de kamusal alanda kendi szn etkin olarak toplumsallatran etkin bir st-bireydir. Bu noktada, entellektellerin ideoloji sorunsallatrmas dolamyla okunua tabi tutulmasnda bilgi sosyolojisinin perspektifine ve referans erevesine bavurmak gerekir. Eichornun da belirtmi olduu gibi bilgi sosyolojisi, toplumsal varlk ile toplumsal bilin arasndaki ilinti sorununu, ideoloji sorununu ve entellektellerin toplumdaki rol sorununu ele alr. Eichorn bilgi sosyolojisinin balca izleyicilerini Scheler, Mannheim ve Adorno olarak grr. Ona gre, bilgi sosyolojisi u iki soruyu temel alr 1. deoloji ile toplum arasndaki balant; 2. Bilgilenmenin ve bilgi dalmnn toplumsal koullar. Yine ona gre, bilgi sosyolojisinde grlen balca bir eilim de, entellektellerin snfsal balamlar ierisinden koparak zel bir bilgi olanana kavumas, yani toplumsal bilginin snf temellilii zelliinin olumsuzlanmasdr (Eichorn, 1985:93). Durkheimn bilincin ve (ideolojik ve dinsel alan da dahil olmak zere her trl) bilginin kaynan toplumdan ve toplumsallktan aldna ilikin sosyolojizmine45 karn bilgi sosyolojisindeki en net gelenek (zellikle ideoloji kuramyla ilgili tartmalarda) Marksizm olmutur (Marshall, 1999:66). Marksist gelenek ierisinde bilginin toplumsal kkenleri ve ierii, toplumsal ve ekonomik koullarla tek tarafl ya da -iyimser bir yorumla- karlkl bir belirleyim esasnda ele alnm, ideoloji zmlemeleri de bu ele ala referansla yrtlmtr. Bu gelenei kendi iinde bir szmlemeye uratan Mannheimn bilgi sosyolojisi temelli entellekteller kavramlatrmas r ac olmutur. Mannheim, zellikle deoloji ve

Bununla ilgili olarak Durkheimyen sosyolojizmi yanstan gzel bir rnek Arslann u ifadelerinde dile getirilir: Nihai noktada bilgiyi belirleyen ey toplumdur ve bilgi toplumsal bir olgudur. Toplum en temel noktada bilgiyi dnce kategorileri yoluyla belirler. Kategoriler, entellektel hayatn btn ayrntlarn hakimiyeti altnda tutan toplumsal varolulardr. Kategoriler, nesnelerin en genel nitelikleridir. Varln kaosu onlarla dzene sokulur. Kategoriler kavramlardr. Dnce kategorilere, kategoriler dile, dilse topluma baldr. Kategoriler, bireylerden bamsz bir varla sahiptirler ve birer toplumsal olgu olarak birey zerinde bir d bask olutururlar (Arslan, 1992:18).

45

64

topyada, bilgi biimlerinin, ok geni bir kapsam olan farkl toplumsal konumlarca belirlendiini, hatta bu nedenle herhangi bir bak asnn dier grlerden daha fazla hakikat-deeri tamadn ileri srerek Marksist olmayan standart bir yorum gelitirmitir. Ona gre, bilginin ve siyasal ideolojik dncenin toplumsal varla bamll46 ve kuramla dnce tarzlarnn toplumsal balants tarihsel olarak kabul edilmesi gereken bir gerekliktir (akt. Eichorn vd., 1985:99). Fakat o, entellektellere, yzer gezer toplumsal statleri sayesinde farkl konumlar arasnda araclk yapabilen ve daha eksiksiz bir gr/bak ortaya srebilen kimseler (akt. Marshall, 1999:67) olarak ayrcalkl bir konum ve rol atfederek epistemolojikin ontolojike biricik (unique) stn olduu bir tarihsel duruma da iaret eder. Tarihsel bilinliliin belirli bir aamasnda ortaya kan entellektellerin st-perspektifi, btn snf ya da kar-baml perspektifleri kendinde toplayarak bir st-perspektif haline gelmitir. Yalnzca entellektellerin sahip olabilecei bu stperspektif, btn toplumsal snflarla ve karlarla etkin ve doru anlayc bir ba kurmu; empatik ve zihinsel alglama dzlemindeki bir doru bilinlenmeyle entellektelleri genel ve evrensel bir konuma tamtr. Yzer gezer ve havada salnan zgr dnmsellik nitelikleriyle entellekteller, btnsel toplumsal akln cisimlemesinin ve teorizasyonun tarihsel evriminin en ileri/u noktas olarak ve ayn zamanda sosyolojik dnmn temel ifadesi olarak- gnmzde cisimlemi ve evrensel ortak akln sosyolog failleri haline gelmilerdir47. Toplumda zgr dolaml bir topluluk olarak bu entellekteller, toplumu her ynden kendi btnl ierisinde grebilme, gerek snflarn ve gerekse snfsal kartlklarn dnda kalabilme ve eitli saflardaki ideolojilerin birbirleriyle kavgalarnda gerei doru olarak grp toplumu ynlendirebilme yeteneindedirler (akt.Eichorn vd., 1985:101).

46 Mannheimn anahtar ilgisi nemli bir biimde ideoloji fenomeniyle ilgilidir. O, ksmi (partikler), total ve genel ideoloji kavramlar arasnda bir ayrm gelitirir: yalnzca dmann/rakibin dncesinin bir parasnn ina edicisi olarak ideoloji; bir dmann/rakibin dncesinin btnnn ina edicisi olarak ideoloji (Marxn yanl bilinliliine benzer bir biimde); ve (burada Mannheimn zgn bir dncesi olarak Marxn tesine geen) yalnzca bir dmannkinin deil, fakat bir kimsenin kendi dncesinin de bir karakteristii olarak ideoloji. Onun genel ideoloji konseptiyle birlikte, hibir insan dncesinin toplumsal balamnn etkilerini ideolojize etmekten muaf olmadn anlamak bakmndan bilgi sosyolojisinin dzeyi ykselmitir. deoloji kuramnn bu genilemesiyle birlikte Mannheim, merkezi problemini politik kullanm balamndan soyutlamaya ve onu genel bir epistemoloji ve tarihsel sosyoloji problemi olarak ilemden geirmeye almtr (Berger ve Luckmann, 1975:21). 47

Bkz. bu almadaki Mannheim bal ve ona ilikin gndermelerin esas alnan metni.

65

Bylesi st-perspektifli ve kardan-bamsz (disinterested) birisi olarak entellektele bakldnda, entellektel kimdir? sorusunun cevab, ncelikle, iktidara doruyu syleyebilmek ve makro (dnya apnda ya da ulus-devlet bnyesinde her trl siyasal-ideolojik-dinsel-etnik-ekonomik-kltrel tahakkm, smr ve bask) ya da mikro48 (ailesel iddet ya da otoriteryenlikten balayarak her trl cinsiyet, arkadalk ya da ya gruplar arasndaki ayrmc ve tahakkmc hiyerarilenmeyi koullayan toplumsallama biimlenilere kadar) her trl iktidar karsnda, onlarn kendi karlarn srekliletirmek ve bunu maniple etmek dorultusundaki yalanlarnn maskesini drmekle ilikili olarak deerlendirilebilir. Ancak entellektelin zellikle makro dzlemde siyasal- iktidara kimin adna doruyu syleyecek olmas ise, onu her zaman bir balanma sorunsalyla yz yze getirmektedir. Ayrca onun kendi konumunu glendirmeye ya da srdrmeye ynelik z-karl (self-interested) bir g ve konfor aray da onun daimi ontolojik bir kmaz ve sorunudur. Btn bunlar akn bir biimde entellektel, balanmam bir tarihsel-toplumsal pozisyonu igal eden biri olarak grlse bile, onun iktidar kartl, onu tarihsel olarak greli g ya da iktidar ilikilerine bal olarak madur snflarla, onlarn karlarnn savunulup maduriyetlerini giderilmesine ilikin belirli ittifaklara ve balanmlklara ittiine de hkmetmek gerekir. Byle bakldnda entellektelin iktidarn kararlarna ve uygulamalarna maruz kalanlar adna sz aldn sylemek mmkndr. Nitekim bu balamda Doan, entellektelin bu paradoksunu yle dile getirir:
ktidardan ayrlan biridir entellektel; ama, bu ayrlma ile topluma yaklaan biridir de. ktidar iselletirmi olan toplum, bu ayrlma ve yaklamay gremedii iin ou zaman onu, kendine uzak bulur. Toplumun nazarnda, entellektelin bir yabanc olduu sylenebilir; ama, burada, toplumun ta kendisi olmutur entellektel ve yabanclaan entellektel deil toplumdur. Deilse, birikim sahibi bir teknisyen olarak, iktidardan olabildiine yararlanma donanmna sahiptir o... te bu noktada, iktidar ve entellektel ilikisi, farkl bir boyut kazanr ve entellektellerin iktidar ortaya kar... Uzmanlar ve teknisyenler, doruyu syleyebilecek entellektel kimlii kaybedip iktidar reten ve destekleyen bir snf haline gelmitir... Gerek entellekteller, iktidarn kendilerinde tecessm ettii bu evet-deyicilere kar doruyu ve gerei sahiplenmilerdir... Entellektel, teknisyen deil, zihin ynlendiren ve olgulara bu adan yaklaan rahip, din adam kimliine

48 Foucaultnun iktidardn ve onun hakikat syleminin tek bir merkezde faal olmadn, aksine (zellikle siyasal dzleme hapsedilemeyecek ve orada merkeziletirilemeyecek denli) iktidarn yaygnln (decentralization) ve mikro dzlemlere ilikin sirayet etmiliini dile getiren zmlemesi bu noktada ok anlamldr.

66

dnmtr... Entellektelin kendine verdii grev iktidarn yalanlarn aa karmak, ...rtleri indirmek... (Doan, 1995:128).

Ancak her eye ramen u sylenebilir ki, entellektelin btn ura, abas ve hedefi, evrensel bir dnya tasarm ile iktidar amaktr (Doan, 1995:131). Yine bu adan entellektel olmann onuruna en ok yaraan tutum, siyasal kurumlarn dnda kalmaya zen gstermek kouluyla, politik alana ilikin eletiricilik, doruyu kamusallatrp dile getiricilik ve iktidara yol gstericiliktir. Bu erevede, Alkann ifadeleriyle, bir entellektelin gzlem ve analiz kalitesi,
icra mevkiinden uzakl ile ters orantldr ve iktidar nimetleri, uzaklardan ne kadar cazip grnse de bir entellektel iin genellikle ifsada uratc bir hassaya sahiptir. ktidar ya da ondan faydalanan bir konum ierisinde ise entellektel, artk sadece bir muktedir ya da muktedirin karlarn gzeten birisidir (Alkan, 1995:1819).

Bununla birlikte entellektel, yaamn her dzleminde ve alannda politik bir varolua, sze ve misyona mahkum birisidir. Onun ne tr bir ileve sahip olduu ise, kendi tarihsel ve toplumsal koullarna greli olarak nerede durduu ve kimin safnda yer ald gereiyle dorudan balantldr. Bu anlamda entellektellere ilikin genelleyici ya da indirgeyici karakterde tek tarafl bir yorum ya da aklama getirme olana yoktur. Kald ki, kendi z-karlarnn peinden gitmeyen, kurucu, kurtarc ve koruyucu misyonla ykl olan ve ayn zamanda da nc rol oynayan entellektel ile iktidar arasnda ok ynl ve karmak bir iliki vardr. Entellektel, bulunduu konuma gre hem iktidarn srmesi iin aba harcarken hem de onu elde etmeye alan bir muhterisin paradoksal grnmne sahiptir. ktidara muhalif olma misyonu yklenen entellektel de, bu adan farkl bir ileve ve konuma sahip deildir. O da, haklarn aramayan toplumun szcsdr ve iktidar ile toplum arasnda dengeyi kurmakla grevlidir. Bu balamda, devlet iktidarna egemen olan snfn, belirli ilevlerle donatlm muhalif entellektel sayesinde toplumsal alan kontrolnn, yine bu entellektellerin muhalefetiyle yeniden retilen bir ynetsellikle olanakl olduu eklindeki savn da nemli bir deeri vardr. nk, gerekten de sregiden bir rejimde iktidar ilikilerinin yeniden retilmesi iin eletiri asli bir gereksinim olarak ortaya kmaktadr (Chomsky, 1994; Yldz, 1995:358). zellikle Nietzschede temellenen ve Nietzschegil bir gelenek olarak da adlandrlabilecek bir pozisyon asndan, idealize edici rol/misyonu ierisinde dnyaya ilikin sahici bir entellektel tutum, balanmay, mutlakl ve

67

otoriteryen/totaliteryen bir hakikat tanmn reddeden, putkrc, otantik yaamsal zgrl ne karan kktenci bir tavr olarak alglanmtr. Bu tavrn ne kard entellektel refleksiyon ve varolu biiminde, her trl toplumsal yaam dzlemi (eitim, sanat, ekonomi, hukuk, siyaset, kltr, bilim vs.) muhalif ve eletirel bir szgeten geirmeye tabi tutularak, makro ve mikro tahakkm biimlerinin ifas ve insann tarihsel zgrleimi temel alnmtr. Bu perspektif ierisine, Marksist zmlemenin gndelik yaama kadar uzanan ve genelde makro yaplar kendi kavramsal nosyonlaryla ele alan sonraki ve ada yorumlar yannda, Freudyen ve neo-Freudyen almlarn birbirine eklemlenen yeni bileimlerini de dahil etmek mmkndr49. Frankfurt Okulunun genel entellektel tutumu ve ana gelenei, Nietzche, Marx ve Freud gibi kaynaklardan beslenerek, dnyann tahakkmc rasyonalizasyonuna ve entellektalizasyonuna ilikin radikal bir eletirellik sergilemi; kitle kltr ideolojisine kar her eyin solu kar tavryla, alternatif olarak hkmetmeyici manevileme tahakkm olarak ve adlandrlabilecek onun politik, her trl bir insan zgrletirme projesini gndeme getirmitir50. Paralel bir tutum ierisinde grebileceimiz cisimletirilmeleri Chomsky, (siyasal, alanlardaki vb.) ve ekonomik, bilimsel

senaryolandrlmalarna hizmet eden entellekteller ve entellektel nitelikli unsurlar (sistemik endoktrinasyon ajanlar) karsnda, etik ve zgrleimci bir entellektel radikalizm tavrn ne karmtr51. Yine Besnier, rnek oluturucu bir Battaille portresinden hareketle, entellektele, anti-ideolojik ve egemen biri olarak Nietzschegil anlamda ok u bir deer ve anlam (patetik entellektel) vererek sz konusu gelenei en u noktasna gtrme giriiminde bulunmutur52. Said ise, statkonun organik entellektel unsurlarna kar, amatr, srgn marjinal ve yabanc olarak eretiledii bir entellektel portresini ne karm ve idealize etmitir53. Kald ki, Gouldnern, teknik entelijansiyann egemen bir snf olmaya

49 Nietzche ile ilgili olarak daha ayrntl bir zetleme ve zmleme iin bkz. bu almadaki ilgili blm ve balk. Yine Marx ve Freudu birlikte okumaya ve yeni bir tarzda sentezlemeye tabi tutan yetkin bir alma rnei olarak bkz. Bruce BROWN, Marx, Freud ve Gnlk Hayatn Eletirisi, ev. Yavuz Alogan, Ayrnt Yay., stanbul, 1989. 50 51 52 53

Bkz. ilgili blm ve balk. Bkz. ilgili blm ve balk. Bkz. Besniernin zetlendii ve grlerinin yorumland alt-ksm. Bkz. ilgili blm ve balk.

68

ynelimliini ve bunun tarihsel olageliinin evrimini vurgulamay nceleyen argman bile, entellektellerin eletirel sylem kltr erevesinde bir cemaat ya da kategori oluturduklarna ilikin srarl bir vurguya sahiptir54. Btn bunlarn sonucunda, entellektelin etkinliinin, en azndan, basit bir merulatrma ve maniplasyon ileviyle snrl olmad sylenebilir. Bu nedenle, entellektellerin ideoloji dolaymyla ele aln, ok daha karmak ve derinlemesine tarihsel durumlar, yine entellektel(ler)in farkl tarihsel ve toplumsal durumlarla ne trde/tarzda sarmalandklarnn somut analizini gerektirir. Byle bakldnda entellektel, hem tarihsel-toplumsal-kltrel dzlemde hem de zihinsel dzlemde bir inadr.

1.1.3. BATI DII TOPLUMSAL FORMASYONLAR VE AYDINLAR -tekilik, Tarihsel Gecikmilik/Zayf Tarihsellik, Kamusal Alann ve Toplumsal Snf Ya da Kitlelerin Yokluu ve nc-Kurtarc Misyonu erisinde Bat-d AydnBtnsel bir tarihsel perspektiften bakldnda, Bat tarihselliiyle snrl kalan bir entellektel kavramlatrmas, genellii olan ya da nihai bir anlam/deer tamama zelliinin yan sra kendisine tezat oluturucu ya da paradoksal bir resmedii de dayatmak ve evrenselletirmek durumundadr. Halbuki merkez ve merkez-d olarak hem bat ve bat-dnn hem de entellektelin bir baka hikayesi de sz konusudur. Bu hikayenin izdii tablonun merkezi ucunda, bir prototip ya da ideal tip olarak entellektel kavramnn kendi tarihselliinden damtld ve moderniteye sahne olan bir Bat uygarl vardr. Dier ucunda ise, Saidin terimleriyle, zellikle oryantalist anlayn ki, oryantalizm smrgeciliin keif koludur- ve daha sonra da bunun bir uzanm/devam olarak kltrel, ekonomik ve siyasal boyutlaryla- emperyalizmin, ontolojik ve epistemolojik olarak farkl bir zihniyet ve varolu olarak grd (Said, 1991:15-16) Dou bulunmaktadr. Bu Dou, farkl tarihsel dnem, ideolojik tutum ya da bak alar ierisindeki kullanmlarna greli olarak, tekidir, azgelimitir, gelimekte olandr,

54

Bkz. ilgili blm ve balk.

69

periferidir, nc dnyadr ya da Bat-ddr. Periferik bir tamamlayc unsur olarak bu Dou, kendi biimleniini ve kendini alglayn Batnn glgesinde ve ona greli olarak ina etmek durumundadr. Dolaysyla Dounun ya da Bat-dnn aydn da, aydnln ve onun hayata geirilme biiminin merkezi olarak Baty grecek, ondan ald ktan mlhem bir misyon stlenecektir. Tarihsel sre ierisinde Bat, kendi iindeki dnmn srdrrken bir kimlik olarak kendini Douya greli olarak tanmlam; kapitalizm ve moderniteyle birlikte, ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel olarak kendi i dinamizmini bu tekiye greli olarak da salamtr ki, bu anlamda oryantalizm, Saidin terimleriyle,
Dou ile (Avrupalnn Batlca deneyiminde onun igal ettii zel yer gz nnde tutularak) varlm olan bir uzlamadr. Dou sadece Avrupaya bitiik deildir; o, ayrca Avrupann en byk, en zengin ve en eski smrgelerinin bulunduu yerdir, kurduu medeniyetlerin ve konutuu dillerin menbadr, kltrel uzanmdr ve onun en derin ve en ziyade tekerrr eden teki imgelerinden biridir. laveten Dou, Avrupann/Batnn kart imgesi, (mefhumu, ahsiyeti, tecrbesi) olarak onun kendi kendini tesisine de yardmc olmutur. Ama bu Dounun hibir yan hayal rn deildir: ark, Batnn maddi medeniyet ve kltrnn ayrlmaz bir parasdr. te Oryantalizm, kltrel ve hatta ideolojik bir adan, arkasnda kurumlar, kelimeler (bilim, betimlemeler, retiler, hatta smrge brokrasileri ve smrge yntemleri), kavramlar olan bir muhakeme biimini ifade ve temsil eder (Said, 1991:14).

Dou55, dnyann periferik dier yars olarak glgede kalm, kendini hakim merkezin aynasndan grmeye mahkum karmak bir desenin ad olmutur. Bu genel grnm (manzaray umumiye) ierisinde Dounun aydn, Batl anlamda entellektelin niteliklerine sahip olamam ve kendi tarihsel balamnda baka misyonlar stlenmek durumunda kalmtr. -Modern, kapitalist ya da endstriyel- hangi adla adlandrlrsa adlandrlsn, ada dnyada Bat, Bat-d toplumsal formasyonlar iin, ekonomik, siyasal ya da kltrel bir merkez olduu kadar ve belki de bunlardan daha da nemlisientellektel bir merkez56 haline gelmitir. yle ki, bu merkez, beslenilen, zmsenen ve kendine zg toplumsal koullara ve ihtiyalara gre yeniden retilip

Ancak belirtilmelidir ki, buradaki Dou, tarihsel ve corafik olann tesinde daha ok Bat dn ifade eden bir imge olarak okunmaldr.
56 Entellektel merkez kuramnn ayrntl bir ele aln iin bkz. (Shils, 1972; 1958); ayrca bu dorultuda bir ereve iin bkz. (Arslan, 1992; 1995). Yine bu almadaki ilgili blmde de bu isimlerin grleri zetlenmitir.

55

70

hayat verilen yeni pratiklerin ve entellektel oluumlarn mekan deil; aksine, pasif bir biimde aktarlan, doruluu tartlmakszn kr krne kabul ve taklit edilen dnce/teori ve yaam pratiklerinin prestijli mekandr57. Onun stnl, hegemonyas ve normatif model oluu kendi dndaki teki dnya tarafndan tartmasz kabul edilmitir. Dnyann bu yarsndaki aydnlar, kendi silikletirilmi ve bamllatrlm tarihsellikleri ierisinde, her eyden nce bu duruma boyun eme bilinciyle belirlenmilerdir. Bununla birlikte, baml lke aydnlarn evreleyen ve onlar belirleyen koullar tek tarafl bir boyuta da sahip deildir. Onlar, her ne kadar arpk bir alglama ve kendi balamndan kotarlmlk iersisinde bir varolua mahkum olsalar bile, kendi tarihsel ve toplumsal realitelerinin ya da kodlanmlklarnn basks altnda, tarihlerine, toplumlarna, siyasallklarna ve kltrel desenlenmelerine angaje olmak durumundadrlar. Bu durum, onlar -iki ynl bir basknn sonucu olarakikicil (dualitik) bir varolua srklemektedir. Bu basklanma ve skmlk, aydnda trajiklik yaratmakta; toplumunun kltrel izofrenisi, onda izofrenik bilin58 halinde yanslanmaktadr. Onun bylesi bir sakat bilinlilik pozisyonu sergilemesine yol aan, -merkezde yer alan ve belirleyici olan nemli bir tarihsel etki olmakla birlikte- yalnzca Batnn glgesinde ve onlarn tarihsel deneyimlerini yaamam bir bilin oluu deil, ayn zamanda kendi tarihsel zihniyet, gelenek ve inanlarndan gelen basklardr. Kald ki, modernleen bir toplumda, modernlikle gelenek arasndaki uurum aydnlar tarafndan doldurulmaktadr. Trknenin deyiiyle,
aydn, hem modernliin farkndadr, bilme ykn tamaktadr, hem de gelenein iinde yaamaktadr. Bu onun iin rpertici bir trajedi yaratmtr. Ancak ayn zamanda aydn olmann sekin olmay getirmesi de bir cazibedir (Trkne, 1995b:37).

57 Klalnn deyiiyle, geri kalm lke aydnlar, retmekten ok aktarmak durumundadrlar. Geri kalm lke aydn, aray iindedir. lkesini bamllktan ve geri kalmlktan kurtarmaya ynelik bu aray, yeni dnce ve deerleri de beraberinde getirecei iin, geleneksel kltrle ister istemez atacaktr. Demokratik kltrn gelimedii bir toplumsal ortamda, kltrel deiiklii kabul ettirmenin yolu ise, baskc yntemlerden ve aralardan gemektedir (Klal, 1996:306). 58 zellikle ran gibi slam toplumlarndaki dual ve izofrenik bir entellektel bilincin ekillenmesi ve bunun sosyolojik-tarihsel betimi ile ilgili olarak bkz. (Shayegan 1991).

71

Yani onlarn varolularn belirleyen dsal dinamikler yannda, isel koullar ve dinamikler de vardr. Bu bat-d deneyimi Paz, Meksikal aydnlar rneinde, yine btn bir Bat-dna genellenebilecek bir tarzda yle zetler:
Meksikal aydnlar, mektep medrese grm kiilerin eletirme, soruturma, inceleme, deerlendirme ve yarglama gibi- vuruma silahlarn ya hi tanmadlar ya da etkili biimde kullanmay beceremediler. Sonu olarak, iktidar ele geiren btn devrimci hareketlerde grlen uzlama eilimi kamu kesimine egemen oldu. Bu arada hkmet kaps da, bilinen devlet sralaryla, mevzuat hazretlerinin ynetimi altnda tarikat ya da mezhep gibi bir ey olup kt... ..Avrupal aydnlara hi benzemeyen zel durumumuz var. Avrupal ve Amerikal aydnlar ynetimde gl deildir. Devlet felsefesi asndan Batl aydn, srgnde yaayp borusunu dardan ttren, balca silah olan eletiriyle dzeni dtan etkilemeye alan kiidir. Meksikada ise, aydn kiinin asl amac siyasal g ve eylemdir. Meksikal aydn, lkesine aydn olarak hizmet ettii gibi, gerektiinde onu savunmak uruna lmekten ve yoluna ba koymaktan geri durmamtr. Ama (siyasal) eylemle (bamsz) dnce nasl badar? Eyleme katlan kii, aydn kiiliini ve saygnln nasl srdrebilir? Baka deyile temel soru: Asl grevleri halkn eletirici bilincini (yani muhalefeti) dile getirmek olan aydnlarmz, gnlk politikaya girmekle bu grevlerinden kam olmuyorlar m? (Paz, 1990:173-4)... ...Meksikal Aydnlar, geleneklerimizin yetersizliiyle gereksinme ve dileklerimizin evrensellii arasndaki kkl atmay giderip badatramadlar... Dncelerimiz, ...hibir zaman kendi gerek dncelerimiz olmad. Onlar ya Avrupadan getirildiler ya da bize zorla kabul ettirildiler Avrupallar tarafndan.... Gemi, tm gezegenimizi olduu gibi, bizi de kksz brakt. imdi tm kszlerle elele verip ortak yazgmz izmek zorundayz. Dnya tarihi, herkesin sorunu oldu ve de bizim labirentimiz insanln da kmaz oldu (Paz, 1990:185-190).

Dsal dinamikler (merkez olarak Batdan aydnn rendii normatif ereve ve Batl entellektel retim) daha byk lde belirleyici olmutur. Hatta, periferik aydnlar, kendi tarihsel-toplumsal realitelerine, halklarna, gelenek ve zihniyetlerine tamamen yabanc kalmlar; kendi ontolojik realitelerinden kopmu bir biimde yzlerini sadece merkez olan Batya dnmlerdir. zellikle smrge toplumlarnda, kendi dnce geleneinden kopuk, tarihsel dinamiklerine yabanc bir evre aydn tipi sz konusudur. Satlmazn da ifade ettii gibi, evre aydn, iinde yaad toplumun egemen uygarlkla olan merkez evre ilikisinin kltrel ve siyasal dzlemde yeniden retilmesi ilevini yklenmitir. Bu ilev ona salt dardan empoze edilmemi, aksine zamanla bulduu ortamda kendi varolu koullarnn srdrlebilmesinin yegane koulu haline gelmitir. Onu evre aydn yapan da temelde bu zelliidir. Bu balamda,
hem fiili gndemi, hem de zihin matrisleri bizzat iinde yaad toplumunkinden ziyade, kendisine eklemlenmek istedii merkezin sorunsallaryla biimlendii iin, evre aydnnn yapmak istedii ve yapma potansiyeli tad temel icraat, yol

72

gstericiliine yrekten iman ettii merkezin dorularn evreye aktarmak (Satlmaz, 1991:99).

olmutur. Bat-d ya da azgelimi bir evre lkesinin kk burjuvas59 olan bu aydn iin, tek seenek, Bat modeline uygun bir toplum yaratmak olmutur. Burada aydn bir kk burjuvadr. Zira; Orann deyiiyle, azgelimi lkede kk burjuva denince akla ilk gelen kavram, aydnlardr. Az gelimi lkede snailemi yap olmad iin aydnlar sanayi toplumunun deil, bu toplumun eitiminin yaratt bir kesimdir. Kii bu eitimi ya lke dndan ya da lke iindeki Bat eitimi veren okullardan alr. Bylece, Kautskynin tanmyla, modernleme kendi lkesine ulamadan modernlemenin rn, yani aydn olur...
...te yandan, kk burjuva aydn bir anlamda snflar-stdr. nk kendisi bir snf deildir; azgelimi lkesinde hibir snfn ...yeterince gl olmamasndan doan bir iktidar boluundan yararlanarak, kendisine bir snf gc salayan baatln srdrebilmektedir. Aydnlara kendilerini devletle zde saydran bu baat durumun srebilmesi, hibir snfn fazla glenmemesine baldr. Bu nitelik de yardm edince, aydnn aklc ve dzeltimci yaps, onun ....toprak aas, eraf, ticaret adam gibi egemen glerle atmas sonucunu dourur. Yani aydnlar hem burjuvazinin tarihsel misyonunu yklenmitir, hem de bu uurda geleneki nitelikleri ar basan burjuvazi ile srtr. Ama amac, mlkiyete kar olmak deildir. Bu insanlar kafasndaki ulusal devletin ulusal burjuvazisi durumuna getirmektir. Bunun iin kapitalizmin tm (siyasal, toplumsal, ekonomik, kltrel) kurumlaryla yerlemesine hizmet edecektir. Bunun ise, snflarst nitelikle nasl elitii ortadadr. Btn bu karmak durumlar, kk burjuva aydnnn belkemiksiz olarak nitelenmesine yol amaktadr (Oran, 1995:387-9).

Yine ayn paralelde Laroui de Arap-slam toplumlarndaki entelijansiyann toplumsal statsne ilikin olarak u saptamalarda bulunur:
...Kk burjuvazi > farkl gruplarn oluturduu brokrasi > aydnlar > devrimci aydnlar. Kk burjuva kkenli olmak durumunda olan devrimci aydn, yaamakta olduu artlar ifade etmekle yetinen ve dncede bile onu amaya kalkmayan o adanmam, balantsz entellektel elitin kk bir aznln oluturur. imdi, bu devrimci aydna bir rol dmektedir; bakalarnn pratii tarafndan tarihsel adan belirlenen bu rol, akn bir grev veya bir kader deil, bir ihtimaldir... Bu rol, Arap dnce ve toplumunun modernlemesi iin genel bir program hazrlamaktan ibarettir (Laroui, 1993a:191).

Byle bir toplumsal zeminin varl, aydnlarn bilgi ve becerilerini gerektirecek, onlar devlet aygtnn yneticiliine tayacak ve yeni toplumun sekinleri haline getirecektir. Bylelikle onlar, toplumun tm srelerini etkileyen

73

etkin aktr ya da fail zne konumuna ykselecekler, bir snf olmadklar halde bir snf gcne sahip olacaklardr (Oran, 1995:288). Onlarn kendi toplumsal amalar asndan, siyasal alan, toplumsal alana greli olarak daha kestirme bir zm sunmakta, sonuca daha kolay bir yoldan ulamann arac olarak grnmektedir. Toplumsal yaam, ayn zamanda kendilerini de gereksinecek bir biimde yukardan bir projelendirmeyle ekillendirilmelidir. Sosyal olan ncelemek ise, bitip tkenmez bir enerjiyi, sabr ve uzun vadeli perspektifleri gerektirdii iin gz ard edilmelidir. nk aydnn acelesi vardr. Buna karn, Trknenin deyiiyle, siyasal alana girmek, siyasal tavrlar edinmek, hatta bir siyasal grubun yannda yer almak, dnm, gelenek ve modernlik arasndaki uurumun kapanmasn abuklatracaktr (Trkne, 1995b:37). Tarihsel adan, nc dnyada, zellikle de smrgeleme deneyimini yaam ve bamszlamaya alk duyan bir tarihsel-toplumsal ontoloji ierisinde, aydnn misyonu ve realitesi gerekten de farkl bir biimde ekillenmek durumundadr. Batdaki entellektel muadillerinden farkl bir biimde, birok azgelimi diye nitelenen toplumdaki ilk aydnlar ayn zamanda brokratlar olmulardr (Belge, 1989:104). Ya da, en azndan geri kalm, azgelimi ya da gelimekte olan60 olarak nitelendirilen toplumlarda, brokratik sekinler ile aydn sekinler arasnda bariz bir ayrm bulunmamaktadr ki, hzl bir dnm ierisindeki toplumsal yapda geleneksel sekinlerin yerini alan bu sekinler bir motor grevi stlenmilerdir (Klal, 1996:304). Modern topluma doru deimek, Batl olmayan toplumlarda, kendiliinden bir sre deildir. Bundan dolay da, ya yabanc bir aristokratik sekinler zmresinin, ya Batl modern kltrn dnsel aralaryla donanm yerli bir aydnlar grubunun ya da her ikisinin birlikte oluturaca bir gcn yol gstericiliine gerek vardr (Kker, 1993:51). Bu sonucun olumasnda, sz konusu toplumlarn olduka yetersiz ve yzeysel olanaklar yannda, modernleme ve ulus-devlet temelli bir brokratik

60 Belirli bir dnem revata olan bu kavramlatrmalar tarihsel olarak grelidir. Bu erevede aydna ilikin bak biimleri de geerli dnemin gzde kavramlatrma biimlerinin izlerini zerinde tar. Bu balamda, -dnemin benzer kuramlatrma ve kavramlatrma anlaylarna paralel bir biimde- Trkiyede 70li yllarda gelimeci bir perspektiften aydna bak cisimletiren bir alma olarak bkz. (Alkan, 1977).

74

kadro ihtiyac asl etkenler olmutur. Burada bir parantez amak gerekirse, Belgenin de ifade ettii gibi,
Osmanl devleti ve onu izleyen Trkiye Cumhuriyeti de bu bakmdan istisna olarak grlemez. Tersine, devletin geleneksel gll, entellektel etkinliin de neredeyse tekel denecek biimde brokrat kadrolar arasnda yerlemesini kolaylatrmtr... ...bu yapda, bu gelenekte, iktidar kutsaldr ve rakipsiz olmaldr. ktidar kurumunun eitli dzeylerinde yer alan somut bireyler, toplumdaki her trl balarndan syrlp yalnz devlete kul olmay kabul ettikleri zaman, devletin onlara ihsan ettii konumla kiilik kazanrlar. Btn toplum da devleti srtnda tamakla ykmldr. Devlet, babadr, gereinde sever, gereinde kzar ve cezalandrr vb. Yurtta yoktur, tebaa vardr; hak yoktur, dev vardr. Devletin ideolojisi kulsaldr ve dolaysyla tartmann stndedir. Bu devlet, herhangi bir eletiri, herhangi bir sorgulamaya gelemez. Kendi denenmi kadrolarnn dnda kimseye bir ey danmaz, onun iin zaten srlar vardr. Kararlarn verirken kaplarn kapatr; ancak baz kap kullar o srada kapnn br yannda yer alabilir. Kararlarn halka aklama biimi de fermandr, emirdir. Bunlar tartlmak iin deil, yerine getirmek iin tebli edilir... ...Devlet, toplumda yaamakta olan insanlarn zihinlerinde olanla yakndan ilgilidir. Zihinlerde devletin ideolojisinin dnda bir dnce bulunmamaldr. Bunu devlet sk sk izler, denetler. Toplumda tek ses, tek nefes olmal, devletin kararlatrp emrettii ulvi amalar birlik ve beraberlik iinde yerine getirilmelidir (Belge, 1989:104, 111).

Bat-d

toplumda

aydn,

merkezi

olarak

batllamaya

ya

da

modernlemeye duyulan alkla yorulmu, kendisini aydn misyonunun sahibi haline getiren ve ekillendiren temel motif bu olmutur. Kendi koullar ierisinde, teki olann bir paras olan bu aydn, sre ierisinde ulusal birlii salamak ve ulus-devlet temelli bir siyasal-toplumsal rgtlemeyi oluturmak misyonunu stlenmitir. Ancak, Zubaidann da belirttii gibi, zellikle Ortadou slam toplumlar asndan, ulus kavram ve onu mmkn klan sreler, evrensel olarak varsaylan ulusal birimin tmne nfuz etmemektedir. Bu toplumlarda ulus kavram ve bu temeldeki pratiklere katlm farkllamtr. Siyasal alan belirleyen kentli entelijansiyadr. Siyasal alan ve onun ulus kavramlar, krsal veya kentli halk katmanlarnn dlanmasna yol aacak ekilde byk oranda entelijansiya ile snrldr (Zubaida, 1994:224-6). Aydn, snrlar kapal ulusal bir birim yaratmakla, ayn zamanda kendisi iin de mkemmel bir tekel hazrlamtr. Bunun hemen ardndan balatlacak olan endstrileme ve ekonomik kalknma hamleleri de onun doal ortamn ve

75

toplumdaki baat konumunu iyice salamlatracaktr. Ulusuluk akm, bu srete, zellikle geri kalmlk olarak nitelendirilen toplumsal aamada bulunan lkelerin aydnlar asndan doal bir eilim olmutur. Ancak aydn bu sre boyunca birtakm temel sorunlarla da kar karyadr. lkin, Batya kar nasl bir tavr taknlmas gerektii (Batdan neyin alnp alnmamas gerektii) noktasnda bir belirsizlik yaamaktadr. kinci olarak, kendi tarihsel gemiine snma (arkaizm) ya da bu gemiten tevars edilmesi gerekenlerin bilinciyle hareket etme ile gelecekteki ideal toplumu yaratma (ftrizm) tercihleri arasnda gidip gelen bir bocalama ierisindedir. nc olarak da, zerinde ve dnda yer aldna inand ve cehaletle nitelendirdii kendi toplum kitlesiyle/halkyla ilikisine ne ynde ve trde bir dzen verecei konusunda belirsizlik ierisindedir (Oran, 1997:116). Bu balamda, Batllama yolundaki aydnn kanlmaz kaderi,
toplumundan kopmak, tarihiyle btn kklerini koparmak ve halkna yabanclamak olmutur. Bundan sonrasnda ise srgn bir hayat yaamaktr. O, kendi halkn ve lkesini lanetleyecek, halk ve lkesi de kendisinden ke-bucak kaacaktr. Bu aydnn sonunda bask yntemlerine bavurmak zorunda kalmas, halkna kar dmanca boy atan dncesini, egemen duruma getirebilme aresi olarak, diktaclarla ittifaklar kurmas, bunun da yetmedii zamanlarda avna drd halk ocuklarn silahlandrp iddete ve terre bavurmas, sonunda gelip dayanaca son duraktr. nc Dnya lkeleri u geen yakn tarihi boyunca bu aclar yaamtr. Batllam aydn, bandan bu yana zgrlk ve demokrasiyi savunur; ama zgrlkten ve demokrasiden anlad ey, halkna ve tarihine kar saldrlar dzenlerken karlat engellerin ortadan kalkmas, halk glerinin saf d braklmasdr. Aydn, elit bir grup olup Batl smrgecilerle halkna ve lkesinin karlarna kar ibirliklerine girdii gnden beri, daha da acmaszlam, daha da katlamtr (Bula, 1986:93).

Batl olmayan toplumlarda ve son iki yzyldr zellikle slam toplumlarnda aydn, kkl hibir kltrel, felsefi ve bilimsel yaratclk gsteremedii halde kltr deiiminin ncln stlenmitir. Batl entellektel, yksek bir kltr yaratmak, ulusal ve uluslararas modeller kurmak, kendi entellektel duruu erevesinde toplumsal gelimeler zerinde etkide bulunmak ve kendi szn kamusal alana tamak gibi roller oynarken; Bat-d toplumlarda aydn, politik alanda eylemi ve devleti ncelemi (ulus-devleti kurmak, kurumsallatrmak ve kollamak; topluma devlet katndan mdahale etmek), deimesi gerekeni daha popler ve yaygn hale getirmeyi, kendine ve toplumuna ait olmayan yeni bir zevkin ve slubun ncln srdrmeyi, halkn politik ve sosyal seimlerini etkilemeyi tercih etmitir (Bula, 1986:126-7). Hocaolunun deyiiyle,

76

deiim srecinin son derece yava iledii, adeta duraan olan Batl olmayan toplumlarda insan iradesinin aktif-volanterist mdahalesi gereklidir. nsan, eylemi, nceden zihinden tasarlanm olduundan, bu mdahaleyi ancak modern devletin niteliklerini kavrayabilmi olan toplum kesimleri, ve zellikle entelijansiya yapacaktr (Hocaolu, 1995:202).

Bu durum aydn, genelde nc Dnyada Bat hesabna i gren basit bir arac ve aktarc klmtr. Berkes, Bat-d aydn bu adan yle resmeder:
Okumular, Bat lkelerinde, onlarn eitli sorunlar ile ilgili olur olmaz fikirlerin, grlerin, akmlarn bilinsiz kr taklitisi olurlar. Kimi kez yazarlar, profesrler yabanc karlarn savunuculuunu yaparlar; bunun iin yksek ulufeler bile alrlar. lerinde bunu, karlksz, karsz olarak da yapanlar az deildir (Berkes, 1975:289).

Aydn, kendi toplumsal ve kltrel dinamiklerinin farknda olarak ve bunlardan hareketle kendi misyonunu belirlememi, aksine Bat modernizminin ncs olmutur. Yine Batda seklerleme, kendi tarihsel ve toplumsal dinamikleri olan bir sre olarak gndeme gelirken; zellikle mslman dnyann daha az gelimi yaplarnda bu tez, daha ok normatif bir model olarak alglanm ve bu ynyle n plana kmtr. Sz konusu tarihsel srete,
...modernleme ve seklerleme arasndaki balanty teslim eden kimi mslman lkelerdeki ynetici sekinler, seklerlemeyi modernleme projelerinin temel ta olarak belirlemeye balamlardr (Kadolu, 1999:76).

Bat-d aydnn milliyetilik ve ulus-devlet olgularyla balants da Batl entellektelden farkl bir grnme sahiptir. Bu balamda, Aydnn da belirttii gibi, genel izgileri itibariyle dnyada iki esas ulus-devlet ve milliyetilik biiminin grld sylenebilir:
Bunlardan ilki, Batdaki biimi, yani zellikle kapitalist formasyonlarn biimleniiyle de paralel olarak, feodal yaplarn evrilmesiyle ortaya kan ulusdevletin oluturduu ve bu formasyon iinde hareket ettirici bir izm olarak entellektellerin milliyetilik ideolojisinin asli bir rol stlendikleri bir yapdr. kincisi ise, dnya iktisadi sisteminin evre birimleri halinde Bat metropolyle eklemleme srecine giren Dou lkelerinin ve bu lkelerdeki aydn zihniyetinin, Batya yetime kaygs iinde modernlemeci ideolojilerinin merkezine milliyetilii yerletirmeleri, yukardan aaya izlenen bir programla ulusdevletin ideolojik yapsn oluturmaya almalardr (Aydn, 1993:179).

Bu yap, Batdan farkl olarak kitlelerden ve kamusal alandan yoksundur. Bu yapda aydnlar,
kitlelerin yokluunda, ynetici geleneine eklemlenerek i grmekte; ynetici gelenek ise, havass ve avam ayrmna dayanmakta ve elitlerin halktan farkllklarnn altn izmektedir. Kald ki, araya demokrasi talebi ve kitlelerin

77

eilimleri girse bile, bu elitist gelenek, iddiasndan hibir ey kaybetmeden kendini yeniden retmektedir (Trkne, 1995a:298).

Bu anlamda, Glenin terimleriyle, tarihsellii zayf bu toplumlarda zellikle pozitivizmin ilevi ayr bir nem tamaktadr. Pozitivizm,
yerellie kar Bat kltrel modeline evrensellik atfederek modernlemeci-Batc bir tutuma meruiyet salamakta; geleneksele, inanlara ve balara kar Bat gelime modeline, aklc olduu ve laiklikle zdeletii lde her yerde ve her zaman uygulanabilirlik nitelii kazandrmaktadr (Gle, 1986:8).

Dier yandan, pozitivistlerin dzen iinde gelime anlaylar, yukardan bir dnmn reetesini sunmaktadr. Bu erevede, aydn elitizmi, zayf tarihsellik deneyimini/srecini yaayan ou toplumun genel karakteristiine damgasn vurmutur. Ki, kitlelerin/halkn eksiklii ve kamusal olarak varolamay, kendiliinden bu aydn elitizmini ortaya karmtr. yle ki, yaad reel sre ierisinde aydn, somut bir gereklilik olarak dayanaca ve kendini burada merulatraca bir kitleyi/halk yaratmann urana girerken bile, elitist bir konumda kalm ve onun modernletirici bir misyon stlenmesi gerekmitir. nk, aydna bu modernlemeci/modernletirici misyonu, tarihsel olarak ierisinde ekillendii devlet merkezlilik ve ynetici elit gelenei sunmaktadr. Bu durumda ortada almas g bir paradoks bulunmaktadr. Bu paradoksal durum ierisinde aydn, modernliin biimlendirdii fikirlerine toplumsal taban bulmak iin halk eitmeli, bunun iin de devlete yakn durmal; dier taraftan halkn sahip olduu deerleri ve dili iselletirerek kullanmaldr. te aydnn sahip olduu ve savunduu fikir ya da kuramsal ele allar, kendine zg bu paradoksal arasallatrma mantnn rndrler. Ki, fikirlerin salt sylem dzeyinde var olabilmelerini, hayatla dnce arasndaki byk uurumu, dncenin aklayc olmaktan ok gerekleri gizlemek ilevini yerine getirmesini zorlayan bu paradokstur (Trkne, 1995:297-8). Yine bu paradoks ierisinde aydn, yeni fikirleri topluma sunmu; ancak bunu yapmakla, yeni ufuklar aan bir kii olarak deil, gelenei yeniden reten, gelenee modern bir klf uyduran kii olmutur.

78

Nihai olarak bakldnda, Bat-d aydnn ontolojik ve epistemolojik varolu, duru ve praxisisini, tekilik61, tarihsel gecikmilik ve zayf tarihsellik kavramlatrmalar leinde zetlemek mmkndr. Larouiye gre, nc dnya aydn ile Marx arasndaki karlamada nemli bir rol oynayan temel dnce, tarihsel gecikme dncesidir (Laroui, 1993a:154). Yine Marksizm ile nc Dnya aydn arasndaki ilikileri belirlemi olan tarihselciliktir. Ona gre, tarihselcilik, tetikte bir bilinle ve aktivizm ile zlmez bir ekilde balantldr. Ki, buna gre gecikme, yakn bir dneme ait ve ikincil bir olgu, nihayet, tek bir alanla ilgili (daha ok da onunla snrl) bir olgu olarak alglanmaktadr (Laroui, 1993a:155). Ki, bu nitelemeler tarihselci a priorilerin anlamn deitirmitir. Buna gre,
tarih birdir, ama farkl derinlikleri vardr. Gecikme, genel deil, tek bir alanla, insann deerini drmeye muktedir olmayan bir alanla ilgili olduu iin, iyiletirilebilir (Laroui, 1993a:155).

Tarihsel gecikmilik deneyimi erevesinde, Alman deneyiminin Bat-d tarihselleimler asndan da mthi bir inandrcl ve analojik geerlii olduuna kuku yoktur. zellikle Marksist ve normatif modernist tutumlar erevesinde tarihsel gecikmilik bilinalt bir motiftir. Bu adan,
...trnn ilk rnei olan Alman tarihselcilii, grelilik (relativity) ve entellekteller tarafndan bu sayede srekli sahip olunan srekli farkndalk salamtr. Mmkn olan her tepkiyi douran bu motifler, ideal bir artlar kmesinde bir araya getirilmitir. Bu erevede aydna hem kurban hem de kurtarc rol veren strap iddetlenmi; gecikme, hissedildii ve tanmland halde boyutlar yeterince takdir edilememi; buna karlk, korunmakta olan deerlere ar deer verilmi; dnyann tarih ve tarihd alanlarna blnebileceinin kabul etmeyi inatla reddedilmi; ve bir tezat olarak, evrenselliin tohumlarn tayan bir tarihd alan olduu kabul edilmitir. Kald ki, Aydnlanmadan tretilen liberal sistemin vasflarna (materyalizm, rasyonalist tarih ve pozitivizm) tamamen zt olan Alman ideolojisinin reetesi de budur (Laroui, 1993a:156).

Glenin, zayf tarihsellik, nitelemesi ise, ncelikle toplumsal aktrlerin bilincinde bugnn varolmamas durumunu ifade eder. Bu durum, tarihselliin isel ve yapsal olarak yaratlamamas ve dolaysyla Batnn tarihine olan bamlln toplumsal aktrlerin bilincine de yansmasdr. Onun deyiiyle,

61 Oryantalist bir anlayn rn olan ve daha sonra bu kavramla kendilerini alglamaya mahkum edilenlerin de kabul edip ilevsel hale getirdii bir kavram olarak teki ve tekilik yukarda daha ayrntl bir biimde ilenmitir.

79

kendi yarattklar tarihle kendilerini tanyamayan, zdeletiremeyen aktrler toplumlarna yabanclamakta; varolan toplumsal yapdan ve toplumsal ilikilerden kendilerini soyutlayp, gelecekteki (sol hareketler) ya da gemiteki bir toplum (sa hareketler) topyasyla kendilerini zdeletirmektedirler. Bir odaklanma olarak tarihi yakalama gereksinimi, toplumsal aktrleri bugnn varolan sosyal ve kltrel dinamiklerinden koparmaktadr (Gle, 1986:10).

Bu erevede gerekletirilecek bir okuma ya da zetleme giriimi, onlarn neden Bat rneindeki gibi bir entellektel olarak deil de, tarihsel olarak Batd bir aydn olarak cisimletiklerini ve Batnn pasif bir ajan olarak tekiletiklerini gayet ak bir biimde ortaya koymaktadr. Sz Larouinin belirmesiyle noktalanacak olursa,
...tarihsel gecikmilik bilinci ierisinde hareket eden ve geri kalm bir toplumda yaayan aydnn dncelerinde, gndelik sosyal hayatn problemleri iki kltr arasndaki elikiler eklini alr; ve her kltr kendini farkl dzeylerde ifade ettii iindir ki, gndelik yaamn temel olgusu, onlarn her birinin farkl ynleri arasndaki kartlklardr. Yazarlarnn ncelikli uras kltrel ayrntlar tartmak ve karlatrmak olan bir yn deneme, izlenim ve tanklklar gn na kar. Bu rnler her zaman parlak, her zaman drsttr, ama hi inandrc deildir. Gerei anlamann bu yolu kendini eylem iinde ifade ettii zaman, sorun geri kalm bir toplumu yeniden biimlendirme sorunu olduu zaman, bu yntemin isel hatas, tm ksmi zmlerin kanlmaz baarszlyla dorulanr. Nasl modernleilecei, medenileilecei veya geliilecei problemi uzun zaman devam edecektir (Laroui, 1993a:164). ...Arap aydnlar iki manta gre dnr; ou gelenekselci selefi mant savunur, dierleri eklektisizme baldrlar. Bu eilimler bir araya gelerek tarihsel boyutu feshetmeyi baarrlar... Tarihsel olmayan (ahistorical) dncenin tek bir sonucu vardr: gerek olan grmede baarszlk (Laroui, 1993a:177-8).

1.2. METOD Bu aratrmada, kaynak taramas yaplm; konuya ilikin mevcut literatrdeki kiilerin grleri veri alnarak, entellektelin ortaya k koullar, toplumsal konumlar ve ilevleri ya da etkileri konusunda ne tr betimleme, tanmlama ve karsamalarn yapld serimlenmeye allmtr. Bunu yaparken, literatrdeki grlerden hareketle sz konusu entellektellerin kavramlatrmalar, analitik bir izelge erevesinde ele alnm; sonra da sistematik ve snflandrc bir yol izlenerek, literatrdeki tarif ve tanmlamalar, ilevsel, zc, hem ilevsel hem de zc, zgc ve btnc tanmlama biimleri olarak indirgeyici bir ayrmlatrmaya tabi tutulmutur. Bunun anlam, bir ynden metinleri, hem onlar reten yazarlarn toplumsal gereklie eilme

80

tarzlarnn ve zihinsel inalarnn bir somutlanmas olarak grmek hem de toplumu anlamann ve zmlemenin kaynaklar olarak kullanmak iken; dier ynden de literatrdeki teori ve kavramsallatrmalarn snflandrc ve sistematik bir yorumunu gelitirmeye ynelmek olarak ifade edilebilir. Kukusuz gelinilen noktada, sosyoloji ve tarihin birbirlerine iyice yaknlatklar grlmektedir (elebi, 2004:66). Zira sosyolojik aklama zorunlu olarak tarihseldir. Bu anlamda tarihsel sosyoloji, sosyolojinin yalnzca zel bir tr deil, disiplinin z olarak da grlebilir. Ancak aratrmada, tarihsel sosyolojinin eletirel yorumcu gelenekle buluturulduu bir yaklama ynelmenin ve onunla bulumann neminin farknda olunmakla birlikte, tarihsel boyutuyla bir derinlik ierme ya da bir tarihsel sosyoloji almas olma iddiasnda da bulunulmamaktadr. Bununla birlikte, bir kavramn anlam kazanmas tarihsel bir boyut ierdii iin ve yine tarihsel boyut ayn zamanda dnden hareketle bugnn anlamlandrld ve yorumland retrospektif bir durumu ifade ettii iin bu boyutun gzden karlmamas gerekir. Neumann yerinde tespitiyle, karlatrmalar yapmadan dnmek kabul edilemez, hatta tasavvur dahi edilemez (Neuman, 1994:368). Bu erevede tarihsel-karlatrmal perspektif, sosyolojiye zaman boyutunu katan yntemsel bir zenginletirmedir. Dier taraftan, gemii bugnn toplumsal-kltrel yapsnn sorunlarna balamay amalayan bir kprdr. Kuramsal dzlemde ise, belli bal toplumsal kurumlar birtakm soyut, tarih-st varlklarn/kendiliklerin (entity) sistemik alanlar olmaktan ziyade; toplumsal pratiklerce ina edilen, kabul ve resmiyet kazanm ve benimsenerek izlenen, uzlamsallatrlm (conventionality) olarak gren greceli bir tarihsel sosyoloji perspektifinin gelitirilmesi sosyolojik bilgi retme etkinliinin temel yap talarndan biridir. te byle bir erevede, literatr bir veri olarak alnm, anlayc ve ayn zamanda yorumlayc bir okumaya tabi tutulmutur. Bu anlamda almann hermeneutic (yorumsamac) bir boyut ierdii de sylenebilir. Hermeneuticin temel kavramlarndan biri olan anlama, duyulara dardan verilen gstergeler araclyla ierdekini tanma sreci olarak tanmlanabilir. Hermenutice zg

81

biimiyle anlamann yneldii son ama tarihin kendisidir (Sezer, 1981:33-40). Bu balamda,
yaznsal yaptlarn yorumu, bu yaptlarn yaratclarn tarihsel kiilikler olarak kavrar ve giderek onlar yaadklar tarihsel dnemin bir temsilcisi olarak grr. Son aamada ise, aydnlatlmas gerekeni, tarihsel-olan ve tarihsellik olarak grr. Bu bak as ierisinde, dili yorumlanm bir varlk kabul ederek, dilde tarihin zn bulur (Sezer, 1981:40).

Bu anlamda aratrma, makro ve mikro sorunlar zmeye ynelen politika-ynelimli (policy-oriented) bir aratrma deil, kavram-ynelimli (concept-oriented) bir aratrmadr. Kavram-ynelimli olmak ise, sorunu deil sorunsal dikkate almay; sorunsal zihinde kurgulamay ve o sorunsaln boyutlarn tespite ynelmeyi ifade etmektedir.

82

2. LTERATRDE ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARI

2.1. DEALST YCE ENTELLEKTELLER dealist yce entellekteller kavramlatrmalar/tanmlamalar prist bir karaktere sahiptir. Bu kavramlatrmann u noktas, tarihsel-toplumsal oluumlarn reel ve olgusal zeminini atlayarak, idealist dzlemde saf/pr entellektel zniteliklere ve bu niteliklerden ayrtrlamayacak bir akn entellektel varolua yknmeye ynelir. Bu nedenle, kanlmaz olarak zcdrler; yine bunun doal bir sonucu olarak, evrensel hakikati cisimletirdii dnlen bir entellektel akl ve insanla yol gsteren moralist bir vurguyu zsel olarak ilerinde barndrrlar. Bu anlamda idealize edilmi entellekteller, Baumann deyiiyle,
ilev ya da karla balantl herhangi bir kaygnn kirletmedii fikirler iin ve bu fikirlerle yaayan; akl ve evrensel ahlaki ilkeler adna toplumun geri kalanna (eitimli-sekin kesimin dier ksmlar da dahil) seslenme yeteneini ve hakkn koruyan insanlar (Bauman, 1996:32)

dan oluan sekin ve snrl bir gruptur. Winockun deyiiyle de onlar,

lkenin dnyevi menfaatleri karsnda manevi klli deerlerin emanetiliini yapmakta, baka zamanlarda da sadece kendilerinin yahut en iyi kendilerinin baaracaklarna inandklarnda, siyasi iktidarn suistimallerine kar maeri vicdann temsilciliini stlenmektedirler (Winock, 2002:610-1).

Moralist ve maneviyat karakterdeki normatiflikleri ve deer-ykllkleri dolaysyla yce entellektel(ler) kavramlatrmalar, olan deil, olmas gerekeni merkeze alrlar. Bu erevede, ideal bir entellektel stereotip(letirme), prototip(letirme) ya da ideal(ize)-tip(letirme) ina ederek, entellektel olmayan tekiletirirler ve entellekteli yceltime (sublimation) uratrlar; dolaysyla, bu, onlarn temel olarak dikotomik karakterdeki normatif niteliklerini yanstr. Dier bir deyile, bu kavramsallatrma tarznda, entellektel(ler)in idealletirilmi-ahlaki-hayali bir portresi ya da tipolojisi, kendisine kyasla entellektelin kim olduunu saptayabileceimiz bir kstas olarak esasa alnp; bu ahlaki ve normatif model kriterine gre, entellektel olmayan kaplam tekiletirici ve ayn zamanda gereklii buna gre zihinsel olarak alglanabilir bir dzene sokucu bir aklama ya da yorumlama erevesi amalanlr.

83

2.1.1. Julien BENDA -Entellekteller: nsanln Vicdan Olan Sper Yetenekli, Ahlaki Donanmlar Gelikin Filozof Krallardan Oluan Bir Avu nsandealist yce entellekteller kavramlatrmas erevesinde grlerini deerlendirebileceimiz Julien Benda, 1927 ylnda yaymlad Aydnlarn haneti (La Trahison des Clercs) adl eseriyle byk frtnalar koparm bir kiidir. yle ki gnmzde bile hala bu eser entellektellere dair temel referans kayna olmay srdrmektedir. Winockun ifadeleriyle, Aydnlarn haneti, belki hararetle mnakaa edilmi ve belki daha da edilecek ve fakat her dnce akmnda ve her toplumda, aydnn rolne dair her hikayede mecburi referans noktas olarak daima kendisine dnlecek bir kaynak sembol kitap (2002:197) olma zelliini hala srdrmektedir. Bendann kendisi de, yaad dnem Fransasnn entellektel ve politik yaamnda nde gelen ve hayatyla da ne kan dorukta bir kimse olmutur. Bendann eseri, genellikle, esas olarak gnnn entellektellerinin

yozlamlklarna, ahlakszlklarna, dnyevi karlara ynelmiliklerine ve hakiki grevlerine ihanetlerine kar bir saldr, radikal bir eletiri ve sert bir uyar olarak grlmtr. Gnmzde insanlarn, her ikisi de dnyevi hedeflere ynelik bulunan ulus ve snfn oluturduu dinlere inandklarn/itibar ettiklerini savlayan Benda, bir ideal akn, madde st bir erei tlemeleri ve gstermeleri gereken entellektellerin (edebiyatlar, filozoflar vs.), sadece bu grevlerini yerine getirmemekle kalmadklarn, aksine iki dnyevi dini glendirmeye altklarn peygambervari bir retorikle dillendirir. Halbuki, entellektel, hi bir zaman, maddi menfaate dorudan kilitlenmeyen bir okumu, bir sanat ya da bir bilim adamdr. Entellektel, sanatna ylesine bir imanla balanmtr ki, o, adeta mutluluunu Benim saltanatm bu dnyada deil dercesine sadece manevi hazlarda bulmu bir kiidir. Yine o, akln kalabalklar ynlendiren aile, rk, vatan, snf gibi dnyevi ihtiraslarnn stne karmtr; ki entellektel, bunun sonucunda kendini ebedi olann, tmel (klli) hakikatin sahibi ve temsilcisi olma konumunda ve sorumluunda bulur (akt.Winock, 2002:197-8). Bendann bu tanmlamas, entellektelleri, Saidin terimleriyle, insanln vicdan olan sper yetenekli, ahlaki donanmlar gelikin filozof krallardan oluan bir

84

avu insan (Said, 1995:22) konumuna ykseltir. Bu bir avu insan ierisinde Sokrates ve sann ad sk sk geerken; daha yakn zamanlarda Spinoza, Voltaire ve Ernest Renan rnekleri verilir. Bu anlamda, gerek entellekteller bir tr ruhban snf olutururlar, ki gerek dnyada bunlar pek nadir bulunan yaratklardr. nk bu dnyaya ait olmayan ebedi hakikat ve adalet standartlarnn bayraktarln yaparlar. Bendann bu insanlar iin ruhban (clerc) gibi dini bir terim kullanmasnn arkasnda, onlara maddi avantajlar edinme, kendini gelitirme ve mmknse dnyevi glerle yakn ilikiler kurma gibi dertleri olan sradan insanlarnkine kart bir stat ve davran tarz atfetmesi yatar (Said, 1995:22-23). Bendann Entellektellerin haneti adl eseri, entellektellerin ulusal snrlardan da etnik kimliklerden de etkilenmeyen bir tr evrensel alanda yaadklar izlenimini verir (Said, 1995:37). Onun gerek entellekteller nitelemesi esasnda da, ksmi/tikel, dnyevi ve karlara angaje olmu bir tutum da entellektellerin varolu alanndan kesin bir biimde dtalanr. dealize edilen gerek entellektellerin, znde pratik amalar gtmeyen faaliyetler yrten, bir sanat ya da bir bilimle ya da metafizik speklasyonla ilgilenmekten keyif alan, zetle manevi avantajlara sahip olan kiiler olarak cisimletirilmesi, insanln tekiletirici iki ana kategoriye indirgenmesi anlamna gelir: rahipler (clerc) ve laikler. Birinciler ruhaniyi temsil ederken, ikinciler cismani ve dnyevi alanda yer alrlar. Ahlakiletirme ve dnyann maneviletirilmesine dnk evrensel-mutlak akl adna konuan Benda iin, iki bin yldr tarih sahnesinde boy gsteren filozoflar, sanatlar, yazarlar, hem aydn anlamn hem de rahip anlamn tayan clerc62 terimiyle adlandrlr (Meri, 1997:58-59). Bu entellektellerin seklarize edilmi bir ereveye bilinli bir biimde dahil edilmeyii ve bu dzlemden reel dnyann eletiriye tabi tutuluu asndan da anlamldr. Entellektelleri dnyaya ruhani bir st-perspektifte bakmakla niteleyen Benda, gnmzde onlar, genel olarak maddi olmayan terk etmek ve genel deil de tekille

Bendann Franszcada kulland clerc terimi, sonradan ngilizceye entellektel (intellectual) olarak tercme edilmi ve yaygn bir biimde bu terimle karlanmtr. Bu tercmeye bal kullanm kendi balamndaki clerc teriminin zgnln ve burada ima edilen anlam sklkla gzden karmaktadr. Halbuki rahip ile entellektelin clerc terimiyle ortak izahnn Bendann yorumlama erevesi ierisindeki yeri ve nemi merkezi bir nem tamaktadr. Oysa yorumlama ya da kavramsallatrma balamna gre, clerc ile intellectual arasnda bir gbek bann bulunduunu syleyenler yer ald gibi, bu ikisini birbirinden tamamen koparp farkllatranlar ya da farkl ilikilendirenler de bulunmaktadr.

62

85

yani ayrntyla uramak eilimi ierisinde grr. Onun entellektellerin ihaneti olarak grd bu olgu, genel ilere karmalar, nayak olmalar ve kendilerini bir meseleye balamalarda deildir. Ancak, onun iin entellektellerin asl ihaneti,
insan zihnini ve dncesini dnyevi taraftarlklarn ve bir anlamda da politikann emrine vermelerindedir. Halbuki, gemiin kar gtmeyen aydnlar sayesindedir ki, insanlk iki bin seneden beri ktlk yapmakta ve fakat iyilii alklamaktadr (akt.Winock, 2002:199).

amzn entellektelleri, dnme uramlar, karlarnn peine dmlerdir.

politizasyonlarna bal olarak

siyasal tutkularnn gdmne girmiler, pazarn talepleri dorultusunda kendi

Bendann bu yorumu, yalnzca onun tarih ve toplum d ya da durular-st bak asn dile getirmemekte, ayn zamanda, belirli bir ahlaki ve akli duru temelindeki/dolaymyla -Mannheimn da yerinde saptamasyla- entellektellerin politizasyonlarnn eletirisini hedeflemektedir. Aslnda Benda,
tahakkm altna girmemi, bamsz dnrn neslinin tkenmekte olduunu inleyerek haykrarak, ayn zamanda, ayrcalkl bir z-ynelimlilie sahip, kendineyeterli entelijansiya kltnn gzden kaybolmas olgusuna ve bu olumsuzluu ilerletecek bir srecin balamasna iaret etmekte (Mannheim, 1993:79)

;verdii rneklerle, entellektellerin dnyadan tamamen elini eteini ekip fildii kulesine kapanm, kendini son derece zel, aprak, hatta belki de karanlk denecek lde esrarl meselelere adam dnrler olduu anlayn da savunmadn gayet net bir biimde gstermektedir:
Gerek entellekteller en ok, metafizik tutkunun, kar gzetmeyen adalet ve hakikat ilkelerinin etkisiyle yozlamay mahkum ettikleri, zayflar savunduklar, hatal ya da baskc otoriteye meydan okuduklar zaman kendileri olurlar (akt.Said, 1995:23-24).

Ona gre, entellektel siyasetle uramamal, kendi entellektel varoluunu politizasyona asimile ettirmemeli; kalabalktan uzak durmaldr. Hatta, eer entellektel kalabalk tarafndan alklanyorsa ihanet iindedir. Ki, bu anlamda ynlarn mahkum ettii entellektel, gerek entellekteldir (akt.Meri, 1997:58). Nihai olarak bakldnda, dile getirilen bu grleri ve yorum balam ierisinde Benda, tam da idealist yce entellekteller kavramlatrmasnn bir temsilcisi ve orijinal rneidir.

86

2.1.2. George KONRAD -Yce Entellekteller ve Entellektel AristokrasiGeorge Konradn Antipolitics adl eseri, temel yaklam ve odaklan itibariyle entellektel merkezli bir almadr. Konradn almas, idealist yce entellektel kavramlatrmas asndan tipik bir rnek oluturmaktadr. Bir dier deyile, onun entellektelleri, idealletirilmi yce entellektellerin ima ettii yorumlama balamna otururken; dnmsellikleri temelinde ruhun gcn yaratan ve temsil eden evrensel karakterdeki bir kltr cemaati63nin yeleri olarak tanmlanrlar. Bu entellektel(ler) tarifinin unsurlar, idealize edilmi bir boyutta zihinsel sreteki dnmselliin, yaratcln ve bunun yaam pratiindeki cisimlemesinin zemini zerine yerleir. Ona gre, bir beyinin entellektel niteliini kazanabilmesi iin, kendini zgrletirmenin gereklerini yerine getirmesi gerekir. Bunun iin de, ncelikle dinsel-militer karakteristikteki teki niformdan kopmak (take off) zorunlu bir kouldur (Konrad, 1984:218). Onun ifadeleriyle,
...bir entellektel olarak yazar, bir belediye bakan ya da Nietzscheyen bir sarn hayvan ya da profesyonel bir devrimci deildir; o, baz politik liderlere kiralanmak iin hazr bir uzman reklamc ya da devlet iin bir Byk Engizisyoncu deildir. Bamsz dnce, brokrasiye, burjuvaziye ya da proleteryaya hizmet etmez; o kendine hizmet eder, yani bamsz dnme amacna hizmet eder. Entellektel ve dnmsellii kendisinden asice zgrleir ve kendisine yabanc kalan sosyal ykmll ve mecburiyeti zerine almay reddeder (Konrad, 1984:218).

Konradda, entellektelin bir

entellektel, entellektel

zgr olarak

dnmsellii varoluu,

temelindeki

yaratc

etkinliiyle tanmlanarak, politik alanla ilikisi anti-politik bir yere konulurken; dorudan zgr-yaratc dnmsellik ve politik alana kar zerklikle balantl olarak resmedilir. Bir entellektel, ancak ve ancak devletin veya halkn hatr iin kendini sansrlemeyi reddederse ruhsal otoriteye sahiptirtir; ki, baarl ve gl bir entellektel, ancak bu durumda her grnmyle gerek anlamda kendi yzn gsteren birisi (Konrad, 1984:223) olarak entellektel performansn sergileyebilir. Bu tutum, entellektellerin, gerek bir entellektel olarak varolu kazanmas asndan gerekli ve zorunlu bir koul olarak nitelendirilir.

63 Entellektel cemaate gnderme balamnda Konradn grleri, hayali cemaat olarak entellekteller bal altnda da yeniden ele alnmtr.

87

Konradn ne kard ideal profil ierisinde entellektel zerklik (otonomi), ille de basitletirilmi sloganlarn bayra altnda ynetime kar genel bir bakaldry gerektirmez. Buna karn, entellektelin politik alan etkilemesinin en yetkin ve etkili yolu, onun bir toplumun allm dnme kalplarn, zmni anlamalarn/ szlemelerini/uzlamlarn sorgulayp dntrerek, farkl dnme biimlerinin rnek-adm (pace-setter)larn atmak (Konrad, 1984:224)tan geer. Konrad, bu nitelikleriyle idealletirilmi bir entelijansiya kavramsallatrmasna bal olarak, reel dzlemde bir kesim entelijansiyay, eletirel bir biimde kendilerinde barndrdklar kt-bilinlilik ve artniyetlilikten sorumlu tutarak, bu gruba dahil olanlar kendi entellektini itibarszla tam kimseler olarak grr. Bunun arkasnda yer alan motivasyon ise, aslnda igdlere dayal inan ve maddi karn ncelenmesidir. Bunlar, kul ve memur olan baml entellektelin sahte-ahlaki maskesidir (Konrad, 1984:219). Konrad asndan, zgr ve yaratc dnmsellikleri esasnda tanmlanan entellektellerin, eylemle ilikilerinin yorumlamas merkezi bir nem arzeder. Entellektellerin herhangi bir siyasal harekete ya da iktidara balanmalarnn ya da katlmalarnn, onlarn entellektel olma niteliklerini kstlama ya da arptma anlamnda yol aabilecei sonulara deinen Konrada gre, dnme ustalar fiile dair snobik (zppece) bir korku ve kuku duyarlar, ki, son analizde Fiil onlar iin genel olarak ounlukla iddet eylemini ifade eder: sava, devrim, bir ulusun ya da snfn zora dayanan yaylmasdr. Dier bir ifadeyle, entellekteller iin belli bir anlamda Eylem, ldrmekle hemen hemen ayn eydir, ya da ldrmeye lisans vermektir (Konrad, 1984:218-9). Konrad ideal anlamda olumlad entellektelin doktrinlere ve ideolojilere kar tutumunu ise u arpc ifadelerle dillendirir:
Parti sekreteryas Marx kzdracak ya da uykuya daldracak olan samalklardan szettiklerinde, yani onun entellektel rnlerini bir doktrine dntrdklerinde, onun resmini arkalarndaki duvara assalar bile, Karl Marx Parti sekreteryasnn arkasnda ve orada deildir. Marx, bizim yanmzda buradadr... Entellektel aristokratlar, her ada kurumun ve her otorite formunun kar karya olduu blnmez bir dnya kltrne dair kendi kendilerine sz vermilerdir. Onlar, katksz imgelemlerinin btn uzanmlaryla, bir devlet bakanna ya da Parti sekreterine deil, Montaignee ve Spinozaya, Goetheye ve Tolstoya sadk ve vefaldrlar (Konrad, 1984:225).

Entellektel aristokrasi, daha zeki ve sorumlu stratejiler yolunda olduklarndan, devlet ynetimini bir kenara itmeye razdrlar, dahas bundan

88

honutturlar. Entellektel aristokrasinin yeleri, bunu, devletten bamsz ve zynetimli entellektel cemaatin bir paras olarak yaparlar:
Entellektellerin peinde olduu ey, en nemli yazarlarn, dnrlerin, bilginlerin ve sanatlarn binlerce yldr egzersiz etmi olduklar ruhsal otoritedir... ...yaratc entellekteller patron veya amir olmak istemezler; onlar, imgelemi olduklar eyi onarabilmekte, icat edebilmekte ve yaratabilmekte muktedir olmak isterler. Yaratc entellektel, en karmak aktivite trlerini zerine alan biri olarak st-kalite-emeki (superworker)dir. O, piyasann talepleri dorultusunda yeteneklerini mterilerinin zerinde deil, kendi koullarnda sunabildiinde tamamen hakldr (Konrad, 1984:225, 234).

Bu karsamalarnn sonucunda Konrad, entellektellerin temsil ettii ruhun gc ile ona kar zerklemek durumunda olduklar devletin gc arasnda bir uzlamazlk ve mcadele grr:
Onlarnki, lmne ciddi bir mcadeledir: hangisi ieriden dierini teslim alacak? Bu, burada yalnzca radikal olarak iki farkl iktidarn (power) ibanda olduu; aka ve srekli bir biimde taraflarn bu mcadelenin farknda bulunduu; ancak bir kan damlasn veya hibir byk ayaklanmay gerektirmeyen bir mcadeledir (Konrad, 1984:219).

Bu mcadele ierisinde, ruhun gcn temsil eden entellektel aristokrasinin nasl bir konuma sahip olduu sorusu, siyasal iktidar ynelimli bir imay iermez. Aksine Konrad, entellektelleri, siyasal iktidarla ilikileri bakmndan tamamen izole olmu bir konuma yerletirir. ktidara ya da iktidarla ibirliine talip olan entellekteller ise, Konrad asndan, entellektel sahicilikten uzak bir konumda ve entellektel aristokrasinin kendine dahil etmedii sorunlu bir kme olarak grlr:
Entellektel aristokrasi, yeleri ynetim liderleri olmak istemedikleri iin ynetimleri devirmek arzusu duymaz. Onlar, yapmaktan holandklar eyi yaptklar ve yapmaya devam edecekleri iin kesinlikle doal olarak aristokratiktirler. Politik, ekonomik, askeri ve kltrel brokrasilerin, entellekteller onlar hi kskanmadklar iin entellektel aristokratlardan korkmalarna ve endie duymalarna gerek yoktur. Merkezi-ynetimin akl reticilii veya yetkili yneticilik grevleri ve memuriyetleri iin rekabet etmeyi tercih eden baz entellekteller, zaten entellektel aristokrasinin pheli yeleridir (Konrad, 1984:224).

Konrad, entellektelin ulusal kltre kar duyarllk sorumluluunun da erevesini izmeye alr. Ona gre,
doal olarak belli bir evre iinde kkleri bulunan ulusal kltr, devlet denetimi altna girdiinde ve devlet kontrolne kar yumuak bal hale geldiinde apayr bir ulus-devlet kltrne dnr. Sonuta, ulus-devlet kltr ulusal kltrden daha ifade edici bir kavram haline gelir (Konrad, 1984:214).

89

Bu nedenle, entellektellerin duyarl olmalar gereken ulusal kltr, ulus-devlet kltrnden ayrmlatrlmaldr. Konrad, bu yce entellektellerin sadece ulus-devlet ve iktidarlar karsndaki konumunu deil, onlarn pazara greli konumlarn da mzakere eder. Piyasa ve kapitalist pazar ilikileri, bir yandan entellektellerin rnlerine deer ve dolam imkan salarken, dier taraftan da onlarn zgr retimleri zerinde snrlamalar koyar ve onlar bamllatrr. Konrad entellektellerin global pazar karsndaki bu paradoksal konumlarn yle dile getirir:
...bugn herkes pazarlanabilirlie sahip olan eyi yapmay denemektedir... Bu, uluslararas entellektel elitin global komplosudur - gizli klnmay gerektirmeyen tarihteki ilk komplo. Bu, saldrgan budalaln global koalisyonuna kar bir komplodur. Bu, zihinlere dair, izleyenlere dair, disiplinlere dair, kamuya dair bir rekabettir. Bu, bir kahinler/peygamberler pazardr: inizdeki ilhamnzn/vahyinizin ka tane kopyasn satabiliyorsunuz? Cezbeden idealar, ycelten ve yaratc idealar, pazarlanabilir olann idealar, ksmen onlarn neden olduu ac iindedir... ...(halbuki) dnn entellektel elitleri, anlamann ve imgelemin macerasnn karlnda bir eyi satla karmakta mahuptular. Onlar, varolular iin ok daha salam hakllatrmalar, kazanlar ve sosyal pozisyonlar asndan ok daha asil garantiler istemilerdir. Onlar iin sadece entellektellerin bilinlilii de yeterli deildi. Onlar, kahramanca, soylu, militer niteliklere dair daha fazla kkrtc ve heyecanlandrc bir rol iin arzu duymulard (Konrad, 1984:217, 218).

Ancak btn bunlara karn, pr bir ekilde entellektel uygulamalaryla entellektelin ruhsal otoritesi, kamunun gznde, devletlerin, partilerin, ordularn, endstrilerin -ksaca rgtlenmi her kurumun- otoritesini uygun ve doru yerine indirgerken; onun yerine Platonun, Biblein (Kitab Mukaddes) ve Taonunkini yceltir (Konrad, 1984:225). Entellektelin kamuya ve siyasal iktidara ilikin roln ya da misyonunu antipolitik tutum olarak yceleyen ve bu erevede entellekteli bir antipolitikac olarak gren Konrad, u alm getirir:
Bir toplum, herhangi bir politik felsefeyi paylat zaman politik olarak bilinli olmaz, ancak aksine bunlar tarafndan aldatlm olmay reddettii zaman bilinli olur. Apolitik kii deyimi, profesyonel politikacnn bir aldatmacasdr, ki onun gerek dman antipolitikacdr. Ynetim politikasn (zellikle onun askeri organn) sivil toplumun kontrol altnda ve ait olduu kendi alannda tutmak isteyen antipolitikacdr64 (Konrad, 1984:227).

Bu noktada Konrad, bir antipolitikac olarak entellekteli yalnzca ruhsal otoritenin bir temsilcisi olarak deil; ayn zamanda onun ambar ve hazinesi olarak

64

Burada sociusa dair olumlu bir vurgu yaplmaktadr

90

deerlendirir; ki, bu anlamda onun ahsiyeti ve ilevi blnemez bir karakter arzeder (Konrad, 1984:227). Konrad, politikaclarn ve ideolojilerin emrinde grd ve olumsuz dzlemde kategorize ettii entelijansiyay ise eletirerek, onlar ruhsal aristokrasi tarafndan dlanan kimseler olarak nitelendirir. Onlarn misyonunun, entellektel evreyi kirletmek ve politik aldatmacaya hizmet olduunu belirtir:
...politikaclar ve onlarn entellektel iileri ise entellektel evreyi kirletirler... Onlarn retimi politik aldatmacaya amigoluk yapmaktr; iyi parti yesi (baz partilerin) entellekteller, st tarafndan bir kimsenin lm emredildiinde, karar verme sorumluluu zerlerine braklan sadk ve mechul askerlerdir; eer onlara bir gaddarlk yapmak iin emir verilirse, onlar bunun gaddarlk veya ktlk olamayacan merulatran ve bu yzden iradi olarak gaddarlklar ileyen zulm ve bask teknisyenleridir. Onlarn rettikleri ey, ortalama kiinin aptallatrlmasdr. Gerekten de, tam akl banda devlete bu zavall zihinleri tamak zor deildir; yalnzca birilerinin, onlar iin, mmknse erken ocuklukta ve henz ergin deillerken dikkatli bir ideolojik eitimi balatmasna gereksinim vardr (Konrad, 1984:227).

Sonuta, Konradn entellektel kavramlatrmas, temel motifleri asndan ahlak ve maneviyat zclk ierisinde deerlendirebileceimiz idealist yce entellektellere dahil edilebilirken, dier taraftan bununla btnletirilebilecek bir tarzda, -daha sonra ayr bir balk olarak zerinde duracamz- zihin devleti ve ruhsal aristokrasi kavramlatrmalar odanda da, hayali cemaat olarak entellektellere dahil edilebilir.

2.2. TMEL/EVRENSEL ORTAK AKLIN SZCS OLARAK ENTELLEKTEL Dnen adam metaforunu ve dnm ok geni bir tarihsel yelpazede ok daha gerilere doru yayabilir; tarihin eitli dnemlerinde, akl temel alarak dnen insanlar bulabiliriz65. Ancak modernite balamnda, akln ve dnmselliin kendine zg doas, zsel yaplan, formle edilii ve

Akln ve dnmselliin evrenselletirilerek merkeze alnmasnn ve modernite-dlatrlmasnn ciddi teorik ve dnsel skntlar barndrd aktr. Eer lka Yunan filozoflarn entellektel kabul edecek olursak, entellektelin doumunu ne moderniteye ne de Aydnlanmaya balayabiliriz. Entellektel, z itibariyle akln kullanan adam olarak nitelenirse ve akl da ahistorik (tarihd; tarihsel-olmayan) olarak anlalrsa bylesi bir aklama anlaml hale gelir ve tutarllar. Gnmz penceresinden, bilgi sosyolojisinin ve epistemolojik soruturmann gelmi bulunduu yeni aamada, akln otoriteryenletirilmesi ya da totaliteryenletirilmesi de bilimsel-akli-teorik sistemletirmeler, tmel ideolojiler ya da grandtheorylerle balantl bir saplant olarak grlmektedir.Yine ayn ekilde, bilimin en hakiki mrit olarak grlmesi ve ona iman edilmesi de ayn tarihsel, toplumsal ve politik tahakkm dolaymyla anlalmakta ve onun otoriteryenle(tiril)mesi bylesi bir nitelendirilmeyle ilikilendirilmektedir.

65

91

karakterizasyonu kendi tarihselliinin mhrn tar ve onu dier dnemlerden radikal bir biimde koparr. Bu, Aydnlanmadan balayarak seklarizasyona uram, mutlak anlamda akln gcne ve projelendiriciliine olan inanc merkeze alan bir dnya grdr. Bu erevede Aydnlanmann insan akln merkeze alan ve bilgi ile iktidar arasnda kopmaz bir iliki kuran damar, sreklilii ierisinde otoriter modernite projesi olarak, pedagojik bir bak ve tasarmlamay cisimletirir. Btnsel modernite projesinin siyasal alandaki merkezi aya olan modern devlet de, topluma pedagojik bakarak, onu oluturan bireyleri/atomlar grev ve sorumluluklar temelinde konumlanarak ilevsellemi birer vatanda haline getirmeyi; insanlar ve eyleri belirlenmi ve hkmedilebilir bir ynetsellik zeminine oturtmay ngrr. Projelendirici-pedagojik bak, aydnlanmann evrensel ortak akl temelli modern toplum tasarmnn doal bir sonucu olarak, evrensel hakikati temsil eden st-akln sesleniinin entellektellerde cisimletiini ima ya da iddia eder. Entellekteller, bu pedagojik bak temelinde meruiyet ve varlk gerekesi kazanm olmalaryla hem bu pedagojik bak ina ederler hem de onu yaygnlatrmaya, ilevselletirmeye ve uygulamaya hizmet ederler. Bu srete entellekteller, ilev ya da karla balantl herhangi bir kaygnn kirletmedii fikirler iin ve bu fikirlerle yaayan; akl ve evrensel ahlaki ilkeler adna toplumun geri kalanna (eitimli-sekin kesimin dier ksmlar da dahil) seslenme yeteneini ve hakkn koruyan insanlar (Bauman, 1996:32) olmak gibi ayrcalkl bir konum edinirler. ann ve iinde yaad toplumun durumu ve sorunlar hakknda zengin bir bilgi birikimine sahip olan; bu birikim temelinde analiz, sorgulama, deerlendirme yapan, dnce reten; daha iyi bir toplum ve giderek daha iyi bir insanlk iin gerektiinde politik eylemde bulunan bir insan tipi olarak entellektel, byk lde Aydnlanma ann bir rndr66. 17. yzyln entellekteli zihinsel (intellectuel) etkinliklerden holanan, her eyden mmkn olduu kadar haberli olmaya alan, kiiliini ve dnyaya bak asn geniletmeye abalayan bir insan olarak tanmlanrken; Aydnlanma, entellektele, sadece kiiliini ve dnyaya

66

Akas, bu argman Aydnlanmann kamusal akl ve public intellectueli yarattna olan sayltya dayanr.

92

bak asn geniletmeye alan bir insan olarak bakmakla yetinmemi, ona daha iyi bir toplum, daha iyi bir insanlk iin dnce retme ve gerektiinde politik eylemde bulunma misyonunu da yklemitir. Bu entellektel, misyonunu, teorik planda evrensellii bizatihi ieren bir ey olarak hakikati bulup ortaya karmak, pratik planda ise daha iyi bir dnya kurmaya katkda bulunmak olarak belirlemitir ki, bu zaten Aydnlanma ann tiniyle hemen tamamen rten bir misyondur (zlem, 1995:207). Bu bakmdan, her ne kadar, entellektel szc, bir adlandrma olarak Fransada 19. yzyln sonlarnda Dreyfus Olayna atfen kullanlsa da, bu adlandrmaya konu olan kimseleri ya da bunlarn prototiplerini, kavramn dorudan imalar dorultusunda Aydnlanmada bulmaktayz. Bu adan entellekteller, iktidar karsnda greli olarak mesafelenmi ve otonom bir kategori olutururlar. Bamsz bir biimde iktidara kar evrensel akla uygun bir program ve projelendirmeyi tlerken, iktidarn hakimiyetini tesis etmeye ve dntrmeye alt halka da seslenirler. Halkn gznde meru bir iktidar alglamasnn oluturulmas, bunun iselletirilmesi ve halkn eitilmi yurttalar haline getirilmesi ilevini grrler. Burada entellektellerin toplum/halk ve iktidar karsnda ikili bir rol stlendikleri grlr. Bu durum onlarn tarihsel zemine greli olarak bamszlklarn glendirir ve onlar akn bir otorite ve yol gsterici konumuna ykseltir. te, evrensel ortak akln ve hakikatin szcs/temsilcisi olarak entellektel kavramlatrmalarnn tarihsel zemini ve geleneksel izgisi bu arkaplana sahiptir. Entellektelin modernite ve pozitivizm balamnda alglan biimlerinin pek ouna bu ruh sinmitir ki, isim olarak bunun listesini tutmak bile ok uzun olacaktr. Bunun tarih-d ve normatif karakterdeki en u ve tipik rneklerinden biri Kanttr.

2.2.1. Immanuel KANT -nsann Kendi Aklnn Kullanmndan Yoksun Ergin Olmayan Tarihselleimi ve Akla Dayal Akn Aydnlanm Entellektel VaroluYaygn bir biimde modern dncenin doruu olarak nitelenen Kant, grleri ister kabul edilsin ister eletirilsin ya da reddedilsin, kendisiyle mutlaka

93

hesaplalmas gereken temel bir ke ta olmutur. zellikle onun rndaki felsefecilerin, akln zel trdeki bir tanmna ve kullanmna bal olarak entellekteli kavramlatrmalar balamnda, Kanta ilikin referanslar zel ve zsel bir yer igal eder. Kanta referansla ina edilen bu entellektel tanmlamalarnda, hakim/belirgin bir biimde akln tarih-d ve akn kullanm temele alnmaktadr. Kantn bak asndan entellektelin neye tekabl ettiini betimleyebilmek iin, ncelikle onun modern insan akln ve akln tarihsel olarak zel trde bir kullanmn merkeze alan ve onun asndan Aydnlanmay karakterize eden temel motiflerden hareket etmek yerinde olacaktr:
Aydnlanma, insann kendi suu ile dm olduu bir ergin olmama durumundan kurtulmasdr. Bu ergin olmay durumu ise, insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna bavurmakszn kullanmaydr. te bu ergin olmaya insan kendi suu ile dmtr; bunun nedenini de akln kendisinde deil, fakat akln bakasnn klavuzluu ve yardm olmakszn kullanmak kararll ve yrekliliini gsteremeyen insanda aramaldr (Kant, 1984:212).

Bu ifadeler, Kantn akln ergin olmay durumunu, -onun kendi izmi olduu Aydnlanma profiline tabi klnm haliyle- tarihsel bir olgu saptamas olarak belirlemeye altn gsterir gibidir. Buna karn, Aydnlanmann slogan u olmaldr: Sapere aude! ya da kendi akln kullanma cesaretini edin (Kant, 1984:213). Demek ki, Aydnlanma, akln zgr ve kendi niteliine uygun kullanm ile bir ergin olmay halini amay ifade eder. te tam da burada, dnyaya akln akn penceresinden bakmay baarabilen entellekteli, bu akln kullanmndan doan bir erginlemenin ncs ve cisimlemesi olarak grmek mmkndr. Akln zel (private) ve kamusal (ffentlich) kullanm arasnda bir ayrm yapan Kant, bir taraftan Aydnlanmay, akln zel ve bireysel karakterdeki kullanmyla zdeletirirken; dier taraftan, dncelerin varolagelmesinin ve geliebilmesinin yegane koulu olarak zgrlk koyar. Bu zgrlk koulunu/imkann salayabilecek olan da kamusal bir aydnlanmadr; ki, bu, ancak evrimsel bir srele elde edilebilir. Sz konusu anlamda kamusal aydnlanma, birinin bir noktada akln kamuya ynelik olarak kullanabilme zgrl anlamn tar. Bu noktada Kantn, akln kullanmnn ald biim ve nitelikler asndan tarihsel srecin olgunlamasn ve toplumsal-kltrel koullarn elverililiini ngrd karsamas yaplabilir. Yine, akln zel (private) ve kamusal (ffentlich) kullanmlar arasnda bir ayrm yapan Kant, ayn zamanda, ilk

94

durumda akln itaatkar olduunu; byle bir akln bireyin toplumda kendisi iin tayin edilmi roln en iyi biimde yerine getirmesine yardmc olduunu da dile getirir. Bir dier deyile, bu anlamda akln zel kullanm, zel kurallara uymay ve zel amalara varmay hedeflemekle belirlenir, dolaysyla bu dzlemde akln zgr bir biimde kullanlmas sz konusu deildir. kinci durumda (yani akln kamuya ynelik kullanmnda) ise, birey kendisini tikel bir btnn paras grmek yerine, insanln bir paras, zerk ve sorumlu bir yesi olarak grmektedir; ki, ancak bu durumda akln kullanlnda zgrlkten sz edilebilir (Kant, 1984:211-221). Bunun bir uzanm olarak Kantta, kendi ahlak felsefesinin z olan evrensel normlar (kategorik buyruklar) ve evrensel ahlaki akl (ortak evrensel akln gerei olan bir toplumsal normatif ereve) nosyonlarn buluruz. Onun evrensel akl ve akli-ahlaki birey modellemesi/tasarm bu temele oturur. Ancak, btn bunlar onun akla ve akln kategorilerine evrensellik atfeden ve akl tarihsel alandan aknlatran epistemolojisinin glgesine snr ve bu erevelendirmeye asimile ettirilir; dolaysyla tamamen tarih-d ve toplum tesi bir nitelie brnr67. Bu anlamda entellektel, Koak (2001)n belirttii gibi, Kantn kategorik buyruk dncesini ciddiye alan kimsedir; ki, o, kiisel ya da ksmi kar daha genel, daha tmel kar(lar)la denkletirme ya da snrlama yetenei yannda, yeri geldiinde her trl kar dncesini askya alabilme yeteneine (Koak, 2001) de sahiptir. Kant, tarihsele, tarih-d bir normatif referans erevesinden giderek, Aydnlanmadan yoksun insanlarn ergin olmama durumuna btnyle kendi hatalar (akllarn kullanarak ergin duruma geemeyileri) nedeniyle dtkleri; bu hatann kkeninde ise, insanlarn akllarn bakalarnn vesayeti altnda kullanmalarnn yatmakta olduu varsaymndan hareket eder. Akln vesayet ve otorite altnda kullanlmasnn almas ise, akln kurtuluu, zgrlemesi ve zerklemesi iin en temel kouldur. Bu anlamda insanlarn kendi akllarn kullanmaya cret etmeleri Aydnlanmann ilk ve en temel admn oluturur. Gayin yorumuyla bu, kefin riskini stlen, snrsz eletiri hakkn kullan, [ama] zerkliin yalnzln da kabul

67 Dolaysyla, Kanttaki akl, toplum-st/d ve tarih-d akldr. Onda zaman/tarihi aan bir evrensellik ilkesi bu akl temellendirir. Ki, bu tm zamanlar iin bir ahlak geerlemeye dnktr.

95

et! (akt.idem, 1997:90) gibi aknlam bir akl tasarrufunun tasavvurunu canlandrr. Aslnda bu, btn tarihsel koullar ve toplumsal olgu/realite balamlarn atlayarak, bunlara yarglayc ve lc kriter olarak normatif ve akn bir akl kavramlatrmasnn dikte edilmesi demektir. Bu anlamda Durkheimyen sosyolojizmin yapmay amalad eyin bir baka alandaki karln Kant felsefizmde bulmaktayz. Ancak baz yorumlar asndan, Kantta entellektel olan, tarih ire ama zaman aandr. Dolaysyla, tarihsellii de ierecek bir biimde tm toplum ve zamanlarda geerli olabilen tarzda davranabilen insan olarak tasarlanan bir ahlakilik olarak anlalabilir. Bu ahlakilik ve entellektel yetkinlik anlay, srf akln kategorilerini kullanabilen bir insan da zorunlu olarak imlemez/karakterize etmez. Ki, buna gre, zaten akln kategorileri de her halkarda vardr ve onu kullanamayan ise deyim yerindeyse aptaldr. Ya da yerel/lokal, kk dnen adam zaten evrensel bir yetkinsizlik rneidir. Dolaysyla, zaten tarih-ii olann akln kullanmas ahlakilikle zorunlu olarak balantldr ve bu evrensel ortak akla bir referans gerektirir. Bu iddia gl Kant yorumlarnda dillendirilmitir. Bireyi ve onun en st dzlemdeki ideal-akn bir cisimlemesi olarak entellekteli, akl ve buna referansla ahlaki bir zne olarak dnen Kant, eletirisinin ilk ve dolaysz nesnesi olarak akl kavram zerinde younlatrr. Kant iin akl, a priori olarak zorunluluk ve evrensellik yasalarnn dayanmas gereken temeli tekil etmektedir. Buna bal olarak akl, ayn zamanda ahlaki ykmllklerin de vericisidir (idem, 1997:92). Bu balamda Kant, bireyi zerk bir varlk sayarak, ahlaki-zerk bireyi, ne dsal artlarn zorlamasyla ne de dini akidelerin basksyla biimlenmeyen; tamamen bireyin kendi zerkliine dayanan bir tasarruf olarak deerlendirmektedir. Kant bireyi, sz konusu anlamda, epistemolojik, ahlaki ve politik bir zne olarak kurmaktadr. Nihai olarak bakldnda ise, temel ve genel karakteristii asndan Kanttaki akl, tarihsel, toplumsal, ekonomik ve kltrel olarak hibir dolaymllk ya da belirlenim ilikisi iermeyen, aksine, kendi ilkelerini kendisi belirleyen zerk ve soyut bir akl olarak nitelenir. Halbuki akl, zellikle bilgi sosyolojisinin salad ufuk ierisinde bakldnda, onun kendisini somutlad kendi tarihsel-toplumsal ve

96

kltrel dolaym ierisinde bir rn olarak cisimleir; onun aknlamas da realiteye greli bir aknlamadr ki, bu anlamda tarihselleime ikin bir akl, Kant akl tezinin tamamen dnda, hatta karsnda yer alr. Bu erevede kavramsallatrlacak entellektel de normatif ve zc bir zemine oturur

2.3. GENEL KLTR RETCLER KATEGORS OLARAK ENTELLEKTELLER Literatrdeki entellektel tanmlama giriimlerinin nemli bir ksm kltr merkezlidir. Gerek ilevsel gerek zc bir temele otursun, bu kltr merkezli tanmlama ereveleri, en genel dzlemde entellektelleri bir kltr reticileri kategorisi olarak kavramlatrma biimidirler. Nitekim, Williams da, entellekteller tanmnn, yakndan incelendiinde, ilk olarak, olduka genel bir kltrel reticiler toplamndan tretildiini belirtir ki, bu, yanltc bir nitelik belirlemesinin sonucudur. Ona gre,
entellektellerden oluan belli bir kltrel oluum tipinden, kltr reticilerinden oluan genel bir toplumsal kategoriye atlamak, yanltc bir geniletme eiliminin rndr ve hatal sonular dourur. Halbuki, tarihsel olarak entellekteller, zgl ve tipik bir kategoridir... Bir toplumsal dzen ve onun ana snflaryla nemli, ama mulak ilikileri olan belirli trdeki yazar, filozof ve toplumsal dnrleri bir eksende toplayan entellekteller kategorisi, gerekte, kltr reticilerinin toplumsal rgtlenmesinin yegane temsilcisi olarak alnamayacak denli son derece zgl bir tarihsel oluumdur (Williams, 1993:235).

Bu balamda, rnein, Lipsetin entellektel tanm, tipik bir biimde kltr merkezli olarak grlebilir. Dier bir deyile, onun kavramlatrmas, entellektelleri genel kltr reticileri kategorisi olarak grenlerin izgisinde yer alr. Lipset, kltr, yani sanat, bilim ve din dahil olmak zere insann sembolik dnyasn yaratan, yayan ve uygulayan herkesi entellektel addeder (Lipset, 1986:304). Ki, ona gre, bu grubun ierisinde de iki ana ksm vardr:
Kltrn gazetecilerretmenler olutururlar 5). z ya da yaratclar -bilginler, sanatlar, yazarlar ve baz ve kltr yayanlar -eitli sanatlarn uygulayclar, ou ve ou muhabirler-.... kltr uygulayanlar ise bir yan grup -hekim ve hukuku gibi serbest meslek sahipleri-... (Lipset, 1986:304-

Lipsetin

kavramlatrmas,

Weberin,

entellektelleri,

bir

kltr

cemaatinin liderliini biimlendiren ve bir ulusal deer sistemini retmeyi

97

nceden kararlatran bir toplumsal grup olarak nitelemesiyle nemli lde rtr. 2.3.1. Max WEBER -Entellekteller: Bir Kltr Cemaatinin Biimlendiricileri ve Ulusal Deerler Sisteminin reticileriWeber, entellektelleri, bir kltr cemaatinin liderliini stlenen ve

ulusal deer sistemini retmeyi nceden kararlatran grup olarak tanmlar (akt.Lipset ve Basu, 1975:439). Bu tanmlamadan hareketle kestirme bir yol izlenecek olursa, onun, entellektelleri modernite ncesine uzanan bir tarihsellii ierecek lde geni bir toplumsal kategori olarak kavrad sonucu karlabilir. Ancak bu kestirme karm ok kaba ve onu derinlemesine anlamaktan uzaktr. Zira, Weberin dnyann by bozumu eretilemesi ve rasyonalizasyon kuram temele alnacak olursa, onun asndan modernitenin entellektellerinin tarihsel bir kopu srecinin ana eksenine oturduu da gn na kar. Bu anlamda modernitenin entellektelleri zgl bir tarihsel-toplumsal kategoriyi oluturur. Bununla birlikte, entellekteller, Weberin kavramlatrmasnda, genellii asndan bir kltr reticileri kategorisi erevesine oturtulabilir. Modernite erevesinde, dnyann by bozumu ve demir kafes eretilemelerine merkezi bir nem atfeden Weber iin, ilk bakta modern entellekteller, dnyann bysnn bozulmasnn failleri/aktrleri/ajanlardrlar. Ancak demir kafes eretilemesinin ifade ettii paradoksal imalar asndan, Weberde, uzmanlama ve brokratizasyona tabi olan modern entellektel dnmselliin hem bir olumlanmasna/onaylanmasna hem de karamsarlk ieren bir eletirisine ulamak mmkndr. Bu anlamda Weberin terminolojisinde entellektel, hem uzmanlama ve brokratizasyona tabi olan bir tahakkmn yaratlmasnn etkili faili ve hem de ona boyun een, bylesi bir yaplanma ve kurumsallama tarafndan determine edilen -anti-hmanizmacln yapsalc perspektifindeki gibi- pasif bir ajan olarak grlebilir. Bylece amzn yazgsnn, sonul olarak bynn bozulmasna yol aan gndelik yaamn artan rasyonellemesi ve entellektellemesi tarafndan nitelendiini savunan (Stauth ve Turner,1997:174) Weberin ayrmsanm bir

98

modern entellekteller kategorisini sorunsallatrd aklkla ve rahatlkla ortaya konulabilir. Ancak, onun kltrl adam imgesini tarihsel olarak ele al, bir yandan tarihsel gerekliin olumlanmas iken ve dier yandan bununla elien bir eletirellik dzleminde ve yine idealletirici/olumlayc bir biimde entellektelin konumlanmasna ve ilevselletirilmesine ilikin bir tutumun cisimlemesidir. Genel kltr reticileri kategorisi balamnda Weber, in literatisini, kendi tarihsel, toplumsal ve kltrel zgllklerini iinde barndran, tarih iinde dikkate deer bir entellekteller kategorisi olarak grmtr. Zira, tarihte eski inde literati olarak adlandrlan bir aydnlar grubu/kategorisi/tabakas, bu anlamda ayrcalkl bir anlama ve neme sahiptir:
...eski inde literati olarak adlandrlan bu aydnlar tabakasnn, dier kltrlerdeki din adamlarnn ve yazclarn niteliklerinden farkl karakteristikler tayor olmas son derece nemlidir. in'deki literati tabakasnn, dinsel bir eitimden gemi olmakla birlikte, ruhban snfna zg olmayan bir renim grm olmalar anlamldr... (Zira), feodal dnemin literatisi, ki o zaman bunlara puo che, yani canl ktphaneler denirdi, her eyden nce trensel ayinleri ok iyi biliyorlard. Ne var ki, Rig Vedann Rishi rgtleri gibi soylu rahip ailelerinden ya da Atharva-Vedann Brahmanlar gibi bir bycler loncasndan gelmiyorlard... inde literatinin balca kkeni, edebiyat renimi grm, zellikle yazy renmi olan ve toplumsal konumu bu yaz ve edebiyat bilgisine dayanan feodal ailelerin ocuklar, olaslkla da en kk oullardr (Weber,1993:347).

Weber, tarihsel balamndaki bu literatiyi, yar-dnyevi bir kltrl adam imgesini sunan ve greli olarak yksek saygnl olan bir aydnlar tabakas olarak betimlemitir (Weber, 1993:348). Weberin bu kltrl adam imgesi, ayn zamanda onun tarihsel genellii/yaygnl ierisinde entellektelleri nasl grdn de cisimletirir niteliktedir. Kltrl adam, Weberyan zmlemede, geleneksel toplumlarn kltrel kodlamalarnn ve sembolletirmelerinin taycs, aktarcs ve simgeleyicisidir. Ancak Weber, tarihsel balamnda modern entellekteli ve entellektalizmi, tamamen farkl, ayrcalkl ve greli olarak daha zgl bir konumda/nitelikte grmtr. Dolaysyla Weber, kltrl adam terimini, kendi balamnda

moderniteden ziyade, modernite ncesi tarihsel sreteki aydnlar modern entellektel tipten ayrmlatrmak iin kullanlr ki, bu bilinli bur tercih gibidir (Weber, 1993:215). Weber, bu kltrl adam tipinin karsna uzman kii tipini koyarak ki, ikisi arasnda temel bir ayrm sz konusudur. Bu adan, retim

99

sisteminin temelleri konusundaki tm ada tartmalarn ardnda yatan kritik nokta, uzman kii tipi ile eski kltrl adam arasndaki mcadeledir. Kald ki, Hem kamu kesiminde hem zel kesimde tm otorite ilikilerinin kar konulmaz
brokratizasyonu ve uzmanlam bilginin her an artan nemi tarafndan belirlenen bu mcadele, btn nazik kltr sorunlarn da ilgilendirmektedir (Weber,1993:215).

ada toplumlardaki entellektelin realitesinden yola kan Weber, entellekteli, dnyann by bozumu ve rasyonalizasyon misyonuyla ilikilendirerek uzmanlama temelinde bir meslek kategorisine greli olarak tartma konusu yapar. Ancak o, bir amatrizm olarak entellektel rol olumlamakla ve kltrl adam imgesine/tipine sahip kmakla hangi tarafta pozisyon aldn da ortaya koyar. Weber bunu, gnmzde bilimin bir meslek olarak rgtlenmesinin sergiledii motifler ierisinde dillendirir (Weber, 1993:131, 189). Bir baka dzlemde (ki, bu dzlem onun olumlad ve sempatiyle yaklat bir dzlemdir) ise o, entellektelin kurtuluuluu merkeze alan rolnn evrensel nitelii zerinde durur. Bunun anlam, zgrleim ve zgrletirmedir. Weber, kurtulu fikrinin asl anlamn, sistematik ve aklc bir dnya imaj sunmakla ve dnyaya kart bir tutum sergilemeyi ima etmekle kazandn ifade ederken; entellektellere bu kurtulu inancnn nderlii/bayraktarl misyonunu ykler:
Gemite, kutsal deerlere malik olmay bir kurtulu inanc mertebesine ykseltenler, aydnlar olmutur. Kurtulu fikrinin douu, dert, alk, kuraklk, hastalk ve nihayet ac ve lmden kurtulu olarak anlalrsa, ok daha eskilere gider. Yine de asl anlamn, ancak sistematik ve aklc bir dnya imaj ifade ettii ve dnyaya kar bir cephe ald zaman kazanmtr. Anlam kadar, kastettii ve gerek psikolojisi de, byle bir imaja ve cephe ala baldr. nsanlarn davranlarn fikirler deil, maddi ve manevi karlar ynetir. Yine de fikirlerin yaratt dnya imajlar, makaslarn yapt gibi, karlar dinamiinin eylemi srkledii yollar belirler. Kiinin neden ve ne iin kurtarlmak istedii ve unutmayalm ki kurtarlp kurtarlamayaca, kiinin dnya imajna dayanr (Weber, 1993:239).

Weberdeki bu kurtulu konsepti, bir yerde dinsel kozmolojiyle ilikili, belki de onun bir tr devam olan inan ve zleyi biimleri, daha dorusu bu erevedeki bir topyann dile getirilmesi anlamn tar. Bu topyan karakterdeki kurtuluulukun gerek anlam ise, dnyada bir anlam aray, dnyaya ilikin bir anlam atfedi ya da anlamszla kar koyu motiflerinin karakterize edilmesi temelinde izah edilebilir.

100

Bu nitelikteki zsel bir etkinlik ise, tamamyla tarihsel olarak entellektellerin asli rolne iaret etmektedir:
nan ve zleyilerin kukusuz baka biimleri de olmutur. Ama hepsinin ardnda yatan, yaanan dnyada anlamszl denenmi bir eye kar cephe altr. ma edilen talep udur: Dnyann dzeni kendi btnl iinde, u veya bu ekilde, anlaml bir kozmozdur; byle olabilir ve olmaldr. Gerek dinsel aklcln z olan bu aray, tamamen aydnlar tabakas tarafndan srdrlmtr (Weber, 1993:240).

Weber, bu kurtuluun yaamdan uzakta ve ayrcalkl bir konumlanla entellekteller tarafndan arandn ve temsil edildiini dile getirir. Bir dier deyile, bu kurtulu, dnyay bir anlam ya da anlamllk problemine dntren entellektellerin, -dsal aclardan kurtulutan ziyade ve ondan belli lde farkl olarak- anlaml bir dzen ve dzey arayan teorik ve sistematik abalarn cisimletirmektedir:
entellektellerin arad kurtulu, her zaman ruhani ihtiya zerinde temellendirilmitir ve bu nedenle, ncelikle yaamdan uzaktr. Ayrcalkl olmayan snflarn karakteristii olmas asndan aranan, dsal straptan kurtulutan daha teorik ve daha sistematiktir... Dnya kavramn anlam problemine dntren entellektellerdir. Bir sonu olarak, dnyann ve hayatn btnsel kalbnn nemli ve anlaml olan bir dzene konu olmas iin artan bir talep vardr (Weber,1963:24).

Buradan hareketle Weberin, entellektel deneyimi ve rol, manevi ve neredeyse yar-dinsel ve mistik bir ifadeye kavuturduu sonucu karlabilir. Ancak bu, Weberin terminolojisindeki gerilimin yalnzca bir ucudur. Weber de bir yerde bu durumun, dnyann realiteleri ve kurumlaryla, bu dnyann empirik gereklii ierisinde yer alan bir kii olarak entellektelin anlamllk araynn atmas tarafndan biimlendirildiini dnr:
Dnyann empirik realiteleri ve kurumlaryla, ve empirik dnya iinde davranan bir kimsenin hayatnn olaslklaryla, anlamlln bu icabnn atmas, entellektelin karakteristik kalar/uular bakmndan sorumludur. Bu mutlak yalnzla, ya da Rousseaudaki insanlk kurumlar tarafndan bozulmam bir doa rneindeki gibi, onun daha modern formlar iine bir ka olabilir. Yine Rus Narodniklerinin karakteristii olan bir dnyay-terkeden romantizm gibi, sosyal adetler tarafndan koparlm insanlarn kalar olabilir. Daha horlayc ya da daha aktif bir biimde ileci olabilir; ncelikle bireysel kurtuluu veya daha etik bir statnn yneltimi iinde dnyann kollektif devrimsel dnmn arayabilir. Btn bu doktrinler, eit bir biimde apolitik entellektalizme uygundur ve ...dinsel kurtulu doktrinleri olarak grlebilirler (Weber ,1963:124-125).

Ancak daha btnsel olarak bakldnda Weber, kendi zmlemesi erevesi ierisinde, dnyadan kan deiik formlarn iine alan olas entellektel

101

pozisyonlar bir bir ele alrken, bu pozisyonlarn nemli bir ksmnn, apolitik bir entellektalizme dayal kurtulu doktrinleri olarak varlk kazandklarna deinir. Oysa ona gre, entellektalizmin politik tarzlar da bulunmaktadr. Onun apolitik entellektalizme bak da zaten, entellektel roln sadece politik olarak snrlanamayacan gstermek iindir. Lipset'n da belirttii gibi, Weber, ayn zamanda
toplumun birarada olan gcn -otorite, maddi kar ve deer ynelimiresmederek zel bir kltrel sistem iindeki iktidarn eletirel boyutunu aklamaya girimitir. Bu erevede o, kltrn yaygnl ve iktidarn saygnl arasnda kapal bir balant olduundan dolay, entellekteller ve politikada iktidar kullananlar arasnda zorunlu bir iliki grmtr (Lipset ve Basut, 1975:439).

Dolaysyla Weber, entellektellerin varolu koulunu oluturan, bir kltr cemaatinin liderlii ve bir kltrel deerler sisteminin retilmesi ve dntrlmesi ilevlerinin politik olanla dorudan ilikili olduunun aka farkndadr. Bundan dolay da, entellektelleri bir eletiri rolyle de ilikili grr. Aslnda Weberin tutumu, dogmatik ve reeteci bir entellektel tutum karsnda, bilgece ve etik bir yere oturur. Bunun karsndaki pozisyonlar aka eletirmekten de ekinmez. Ona gre,
Bilim adam, bir dnya gr ya da davran kural satmaz; nasl yaanmas gerektiine ilikin reeteler retemez... Bilim, dnme yntemleri, dnmek iin gerekli aralar ve eitimi verir; zihne aklk kazandrmay salar (Weber, 1993:146-7). ...belli koullardaki samimi bir sn olarak dine dnler, akademik peygamberlik taslamalardan yedir... anlalamayan ey, niversite snflarnda geerli tek erdemin salt entellektel drstlk olduudur (Weber,1993:151).

Sonuta Weber, entellektelleri, bir kltr cemaatinin liderlii ve bir kltrel deerler sisteminin retilmesi ve dntrlmesi ilevleri temelinde kavramlatrmakla, ilevsel, ancak, kltr merkezli bir tanmlama erevesine oturur.

2.3.2. Edward SHILS -Entellekteller: Genel Kapsaml ve Soyut Kltrel Sembollerin reticileri ve KullanclarEntellektellerin dorudan irdelenmesi balamnda Shils, literatrde bir otorite olarak kabul edilirken, onun kavramlatrma tarznn oluturduu izgi de

102

kkl bir yere sahiptir. Onun yaygn olarak bilinen, benimsenen, aktarlan ve referans konusu olan mehur tanm yledir:
Entellekteller, herhangi bir toplumda, iletiimlerinde ve ifadelerinde, toplumlarnn ounluktaki teki yelerine greli olarak daha yksek sklkta, insan, doa ve evrenle ilgili genel kapsaml ve soyut referansn sembollerini kullanan kiilerin btndr. Entellektellerin byle sembolleri kullanmalarnn yksek skl, kendi znel eilimlerinin ya da byle bir kullanm gerektiren bir icra olarak, mesleki bir roln zorunluluklarnn bir fonksiyonu olabilir. Entellektel eylemlerin bu iki balca gerekesi ayn insanda ya da ayn eylemde bulunabilir. Ayn zamanda, grece birbirlerinden bamsz ekilde de varolabilirler. Entellektel eilimler ya da ilgiler, entellektel rolleri yerine getiren kiilerde deiik younluk derecelerinde varolabilir ve bazen entellektel saylmayan ileri yapan kimselerde de bulunabilir (Shils,1968:399).

Sz konusu sembolleri kullanma anlamnda, entellektel eylemin/etkinliin balca iki gerekesi vardr: birincisi, kendi znel entellektel eilimlerinin gerei, ikincisi de, entellektel eylemi ieren mesleki zorunluluklar. Ancak ikisinin de ayn insanda ve ayn eylem ierisinde birlikte bulunabilmesi ya da bamsz olarak var olabilmesi mmkndr. Yine, entellektel eilimler ve ilgiler, entellektel rolleri yerine getiren kiilerde farkl younluklarda var olabilir. Bu ayrm, Shilsin entellektelleri temelde iki ana kategoriye indirgemesine ve bir entellekteller hiyerarisi kurmasna zemin oluturur: Yaratma ve tekrarlama68. Yani entellektel aktivite ikili bir aamay ierir: lkin, mevcut bilgilerin renilmesi, yani tekrar; ikinci olarak da, bu bilgilerin almas, yani yaratma. Bunlar Shilste gelenek ve yaratclk terimleriyle ifade edilir (Shils, 1968; 400-2). Entellektel formasyonun gelenek ve tekrarlama balam ierisinde, entellektel-ynelimlilik gerektiren ve saf entellektel retimin bir uzanm olan uygulama etkinlikleri ise Shils tarafndan yle ifade edilir:
Mhendislik projeleri, sulama emalar, askeri operasyonlar ve idari (administrative) ve hukuksal organizasyonlar, genelletirilmi bilgiden yararlanma eilimindedirler. Byle bir geni uygulamalar dizisi, tam da empirik unsurlarn hakim olduu (rnein pratisyenin deneyimi) bir yerde, sorumluluklarn yerine getirmeleri iin eylemlerini ynetmek/ynlendirmek asndan, ok daha genel ilkeler iin bir ihtiya duygusu uyandrrlar. Bu genel ilkeler, sadece taahht etmenin teorik merulatrlmas deil, fakat ierisinde projelerin gerekletirildii yetkili ve ynetici eylemlerin tamamlaycsdrlar. Yetkili veya ynetici eylemlerdeki

68 Bunlar, pek ok paralel dikotomi yannda, Lipsetn yeniliki (innovative) ve btnletirici (integrative) dikotomisine (1975:442) de dayanak oluturur.

103

teknikler ve yetenekler, entellektel eylemlerin performansna dayanr veya bunu gerektirir (Shils,1968:400).

Shilsin bu kavramlatrmasnda entellekteller, yalnzca bilim, irfan, felsefe, teoloji, edebiyat ve sanat almalarnn retimi (yaratlmas) ve tketimi (kabul)nde angaje olanlar kapsamaz; entellektel-ynelimli (entellektel formasyon gerektiren) rolleri de kapsar. Ki, Shilsin bu entellekteller tanm, Williamsa gre, genel bir kltr reticileri kavramlatrmasna denk dmektedir (Williams, 1993). Entellektellerin zel(letirilmi) kltrnden yola kan ve bu kltr ierisinde onlarn yabanclac eilimlerine odaklanan Shilse gre, entellektel kltr, gnlk yaamn sorunlaryla/konularyla snrl olmadndan dolay, halk kltrnden belirgin bir biimde ayrmlamtr. Entellekteller, somut olann, dolaysz/ilk elden deneyiminin tesine gemeye ve daha geni bir evrende yaamaya eilimli olduklar iin, daha uzak/nihai deerlerle halka oranla daha ok ilgilidirler. Ayrca, entellekteller, kiilere arlk veren ve duruma greli davranan (ve balamlardaki farkllamalara kar daha duyarl olan) kimselerden (entellektel olmayanlardan) daha fazla kurallara/deerlere/rntlere nem veren kiilerdir. Bu yzdendir ki, daha fazla kuramsal soyutlamaya ynelimlidirler (Shils, 1968; Gouldner, 1993:53). Onlar, ayn zamanda, sadece gereklere deil, -kendi dntrc idealizmlerine bal olarak- olanaklara da dayanlmasna ve alternatifler gelitirilmesine nem veren kimselerdir; yalnzca olan duruma deil, olas/olmas gerekli duruma da bakarlar. Shilse gre entellektellerin kltrel formasyonunun drt ana gelenei vardr: bilimcilik, romantizm, devrimcilik ve poplizm. Bunlarn her birinin kendine zg yabanclatrma potansiyeli bulunur. Sradan insanlarn deerliliine onlarn yalnlnn ve bilgeliinin deerine- inanmaya dayanan poplizm, entellektelleri, kendi toplumunun elitinin daha yapay ve yabanc etkisinde kalm yelerine kyasla, halk daha sahici ve bilge diye vmeye yneltir. Shilse gre,
devrimci gelenek, eski binylclk geleneine dayanmaktadr. Binylclk geleneinde, iinde yaadmz dnya, kutsal deerlerden ylesine kopmu, ylesine bozulmu ve ktlemi olarak grlr ki, ksmi reformlarla dzeltilmesine imkan yoktur; acilen radikal bir dnm zorunluluu vardr. Romantizm, dsal, empoze edilmi ve yabanc olarak grlen kural ve geleneklere isyan eder, zira bunlar kendiliindenlii, evki ve yaratcl ldrmektedir. Bilimcilik ise, nihayetinde ne

104

gelenein, ne de iten gelen itkilerin yarglar ynlendirmemesi gerektii zerinde srarldr. Buna gre yarglar, eletirel dnmle elekten geirilen deneyime dayanmaktadr. Dolaysyla Batl entellektellerin kltrel formasyonunu oluturan btn zgl gelenekler, onlar mevcut gelenek ve otoriteye kar bakaldrya kkrtr (Shils, 1972:18-19).

Shils, entellektellerin konumuna ve yerine getirdikleri rollere evrensel bir nitelik atfeder. Ona gre, en ilkel ve farkllamam toplumlarda bile, sanata ve yorumlayc dnsel etkinliklerde kendini gsteren entellektel ilevlere ihtiya vardr. Bu etkinlikleri yrtmek iin uzmanlam rollere yer bulunmasa bile her toplum bunlara ihtiya duyar. Farkllamas daha ileri aamalara varm toplumlar ise, daha uzmanlam entellektel rolleri gerektirir ve bunu salarlar. Entellektellerin yerine getirdii bu roller temelinde bireyler, gruplar ve toplum evrende belli bir yere yerletirilir. Entellekteller bu rolleri erevesinde yine, otoriteyi merulatrr ve sorumluluklarn tanmlarlar. Bunlarn yannda entellekteller, toplumun deiik kesimlerinin estetik ve dinsel deneyimlerini hazrlar ve ynlendirirler. Doann toplumsal denetimi ynnde de entellektellerin rol nemlidir (Shils, 1968:399-401). Entellektellerin rol bir sralamaya tabi tutulduunda, bunlar kltr yaratmak ve yaymak; ulusal ve uluslarst modeller oluturmak; ortak kltrler gelitirmek; sosyal gelimeleri etkilemek; politik roller oynamak (Shils,1968:409411) olarak belirlenebilir. Buna ilaveten Shilsin, entellektellerin yerine getirdikleri rollerinin gerei erevesinde, ister istemez gelenek, kltr ve iktidarlar karsnda eletirel ve muhalif olacaklarn ileri srdn belirtmek gerekir. Bu eletirel tutum ise, onlarn topluma kar potansiyel bir yabanclama ierisinde bulunmalar sonucunu ortaya karmaktadr:
Bir kltrel deerler sisteminde ikin olarak bulunan potansiyellerin ilenmesi ve gelitirilmesi sreci, ayn zamanda, devralnan deerler dizisinin reddi olasln da iinde barndrr... Btn toplumlarda -hatta, entellektellerin muhafazakarlklaryla tannd toplumlarda bile-, entellektellerin kanlmaz olarak ortaya kan bir negativizm eilimleri vardr. Bunun kadar, yaratcln eitli yollar yannda, egemen kltrel deerler sisteminin iindeki sakl olanaklar gelitirme ve inceltme srecinin kendisi de bir miktar/ksmen reddi gerektirir (Shils, 1972:7).

105

2.3.3. Martin LIPSET -Kltr reticileri, Yayclar/Aktarclar ve Uygulayclar Olarak EntellektellerLipsetin entellektel kavramlatrmas ak bir biimde kltr merkezlidir ve Williamsn belirlemesi asndan69, entellektelleri genel kltr reticileri olarak grenlerin izgisinde yer alr. Lipset, kendi deyimiyle kltr, yani sanat, bilim ve din dahil olmak zere insann sembolik dnyasn yaratan, yayan ve uygulayan herkesi entellektel addeder. Ona gre, bu grubun iinde de iki ana ksm vardr: Kltrn z ya da yaratclar -bilginler, sanatlar, yazarlar ve baz gazeteciler- ve kltr yayanlar -eitli sanatlarn yayclar/aktarclar/reticileri, rnein, ou retmenler ve muhabirler-. Yine ilerinin bir paras olarak kltr uygulayanlar ise bir yan grup olutururlar -hekim ve hukuku gibi serbest meslek sahipleri- (Lipset, 1986:304305). Bu biimiyle Lipsetin tanm, Weberin entellektelleri, bir kltr cemaatinin liderliini biimlendiren ulusal deer sistemini retmeyi nceden kararlatran grup olarak tanmlayyla nemli lde rtr, ya da en azndan kendini byk lde bu tanmlamada temellendirir. Yine Shilsin entellektelleri, toplumdaki iletiimlerinde ve ifadelerinde, toplumlarnn ounluktaki teki yelerinden greli olarak daha yksek sklkta, insan, doa ve evrenle ilgili genel alann ve soyut referansn sembollerini kullanan kiilerin btn olarak tanmlayyla Lipsetn entellekteller tanm arasnda bir rtme vardr. Ayn temelde Shils gibi Lipset da, entellektellerin, yalnzca ilim, irfan, felsefe, teoloji, edebiyat ve sanat almalarnn retimi (yaratlmas) ve tketimi (kabul)nde angaje olanlar kapsamadn, bundan baka entellektel-ynelimli rolleri de gerektirdiini (Lipset ve Basu, 1975:400) aka dile getirir. Nitekim Lipset, entellektelin portresini, insan zihninin (mind) daha genel ilevini yaratan ve sembolize eden bir fikir adam olarak izmeye ynelen

69

Williamsn bu erevedeki belirlemesi ve deerlendirmesi iin, bu almada onun grlerinin ele alnd ksma

baknz.

106

teebbsleri onaylar. Ona gre, entellektel bu dzeyde toplumun zsel ve eletirel deerlerini alr duruma getiren kiidir. Bylece o, bir yaratc, deerlendirici ve kltre biim veren toplumsal yorumlamalarn uygulaycsdr (Lipset ve Basu, 1975:441). Bu tanmlama erevesinde entellekteller,
insanlar stnde deneyimlere girien Alman bilginleri ve Volku kutsallatran Alman tarihileri gibi, zihinlerini tamamen insanlk dman deerlere satsalar bile, yine de entellektel, yani kltrn yaratcs ve datcs olarak kalrlar (Lipset, 1986:306).

Lipseta gre, entellektellerin, zellikle kendi szcleri tarafndan yaplan, toplumun eletiricileri olduklar ve zorunlu olarak ondan ayr durduklar yolundaki tanmlamalar, entellektelin modern toplumdaki yeriyle ilgili en etrefil bir takm sorunlar gz ard etmeye elverili bir ortam hazrlar ki,
entellektellerin, tanmlar gereince yabanclam bir grup oluturduklar kabul edilecek olursa, eitli rgtlenmeler iinde deiik roller aldklarnda ya da dorudan doruya siyasal alanda boy gsterdiklerinde ne olarak tanmlanacaklar sorunu kendiliinden ortadan kalkar. Fakat, siyaseti ve ynetici olan kltrn yaratc ve datclar, pr entellektel olarak i grenlerle ilikilerini devam ettirebilir, kendileri dnsel almalarn srdrebilirler ve iktidar mevkiinde olduklar iin, bir btn olarak entellekteller bakmndan yeni bir siyasetle zdeleme kavramn ortaya koyabilirler (Lipset, 1986:305).

Bununla birlikte onun literatre en byk katks, entellektellerin politik rollerinin nasl anlalabileceine ilikin olarak gelitirdii zmleme biimidir. Lipset, politik rolleri asndan entellektelleri ayrmlatrmakta ve snflandrc bir tanmlama erevesine oturtmaktadr. O, Entellektel Tipleri ve Politik Rolleri adl makalesinde,
entellektel olarak alglanan ana etkinlik snflar iindeki davranlarn eitlenmesini tam olarak kavrayabilmek iin, zihin (intellect)-zeka (intelligence) ve yeniliki (innovative)-btnletirici (integrative) dikotomilerini ayrmak zorunludur (Lipset ve Basu,1975:442)

nermesini getirerek literatre nemli bir katk sunmutur. Ancak onun dikotomik bir ayrm temelindeki snflandrmas, dorudan veya bal bana tanmlamay amalayan bir giriim deildir, aksine entellektellerin politik rollerini ihtiva eden bir tipletirmedir ki, bu giriim entellektel kavramlatrmalar balamnda anlamldr. Entellektel etkinliin belirli bir hiyerari temelinde anlalmas gerektiini belirten Lipseta gre,

107

yaratc entellekteller, genel entellektel tabaka iinde daha dinamik bir grupturlar: nk onlar, yenilikidirler, onlar kltrn geliiminde en ndedirler... Bu genelleyici entellektellerin karakteristik ynelimi, evrensel olarak uygulanabilir olduu dnlen ideal kavramlarn eletirel biimde deerlendirilmesi tarznda ierilir (Lipset ve Basu, 1975:443).

Ancak entellektel olarak nitelenen eitli profesyonel aktivitelerin yeniliki/yaratc grnmle gerilimi balamnda, sz konusu roller ierisine dahil ou entellektelin, varolan kltrn yeniden-olumlayc ve nakledilen grnlerinin icap ettirdii aktivitelere bal/baml olduu da inkar edilemez. Bu adan dnldnde, greli olarak ok az sayda pr yeniliki, yani, btn mesleki almalarn yaratma abalarnn zerine harcayan entellektel birey vardr (Lipset ve Basu,1975:443). Yine entellektellerin yenilikilii balamnda deerlendirildiinde, bilginin yaratmn balangtaki merak ve ilgi biimlendirir ki, yaratc entellektel aktiviteye ynelmi entellekteller (yenilikiler) kurallar ve dzenlemeler karsnda sklkla hayal krklna urarlar. Halbuki, fikirlerin gardiyanlar olarak yaratc entellekteller, hakikatlerin ebedi kkeni iin soruturma yapmak arzusunda olan kimselerdir. Ayn zamanda, entellekteller, meruluun ve yasalln ieriini tanmlamak gibi bir misyonun sahibidirler (Lipset ve Basu, 1975:443-4). Lipsetin kavramsallatrmasnn orijinal katks, entellektellerin snfsal konumlarnn ve toplumsal statlerinin analizi ve snflandrlmasndan ziyade, onlarn politik pozisyonlarnn ve tavr allarnn niteliinin belirlenmesi erevesinde deerlendirilmelidir. Bu erevede onun zmlemesi, bamllk ve zerklik, muhalefet/eletirellik ve statkoculuk ya da yenilikilik ve yerleik paradigmaya ballk gibi sorunsallatrmalar iermektedir. Lipsetn, entellektellerin rolne ilikin literatrn, hibir teorik ereveyle btnletirilemeyecek bir biimde, geni bir tanmlayc diller oluturduu belirlemesi byk neme haizdir. Dier taraftan, onun gnmz entellektelinin siyasal rol zerindeki odaklan da apak bir deer tamaktadr. Ayn zamanda da onun gnmz entellektelinin politik rol zerinde merkezilemi zmlemeleri, bamsz, ancak apraz-kesien objektif dikotomilere dayal bir paradigmaya da snrl bir katk salar. Bu dikotominin unsurlar ise unlardr: zihin (intellect)-zeka(intelligence) ve yeniliki (innovative)-btnleyici

108

(integrative). Ona gre, bu dikotomi, entellektel tarafndan icra edilen siyasal alanla ilikili rollerin karmaklnn dnlmesinde, olduka geni, betimleyici bir heuristik model salamaya yneliktir. Byle bir model, gelecekteki toplumda entellektellerin yerini anlamak iin empirik abalara da yardmc olabilecektir (Lipset ve Basu, 1975:433). Bu dikotomi erevesinde, Lipseta gre, erken zamanlardan gnmze, toplumlarn ve kltrlerini yorumlayan entellektellerin aktivitelerini snrlama ve snflandrma giriimi, ncelikle drt prototipik rol iinde gsterilebilir: 1) Kapc (Gatekeeper), 2) Ahlak (Moralist), 3) Koruyucu (Preserver), 4) Bakc (Caretaker). Bunlar bir aratrma arac olarak yararll kantlanmaktan ziyade, tipoloji rneklemesi olarak kurulmutur (Lipset ve Basu, 1975:445-446). Kapc (gate keeper) rol ierisinde entellektel, verili bir uygarln ideerleriyle ilgilidir ve yaratc bir kiiliktir. O, bamsz bir dnr olarak ekien ve atan eilimlerin szcs olmutur (Lipset ve Basu,1975:446). Ahlak (moralist) olarak adlandrlabilecek prototipik rol ierisindeki entellektel ise, hem soruturmac ve inceleyici (examiner) hem de deerlendirici ve yarglaycdr. Endstri-ncesi toplumda entellekteller, toplumlarn yorumlamak iin kutsal doruyu srtlanmlardr (Lipset ve Basu,1975:450). Bunlar, toplumun temel deerlerinin tahkir edilmesine kar dururlar, bu deerlere aykr dnceler ve politikalarla savarlar. Nihai olarak da moralistler, kltrlerinin znn ne oranda korunduunu; kltrde devamllk grlmeyip, bir deiim varsa, bunun meru olup olmadn denetlerler. Koruyucu (Preserver) rol ierisindeki entellektelin tanmlanmas

bakmndan da, Aronun btn doktrinlerin ve btn partilerin arkasnda, dnce ve karlar teorilere tercme eden entellekteller vardr yorumu aklaycdr. Bu rol ierisinde entellektel, sklkla eski ve yeni otorite iin merulatrmay erevelemeye yardm eden bir gelenek-yapcdr. Entellekteller, bylesi geleneklerin sembolik ve kurumsal ereveleri iine dahil olurlar, veya varolan geleneklerin erevesi iinde toplumun bilinci olarak fonksiyon icra ederler. Bu bakmdan, orijinal stratejilerin ve kavramlarn formle edicileri olarak Marksist entellekteller de, yeni gelenein formle edicileri olarak grlmelidir. Nihai

109

anlamda, gelenek-yapan rolleri iindeki entellekteller, katlmclar haline gelirler (Lipset ve Basu, 1975:455-457). Bakc (Caretaker) rol ise, zellikle endstriyel toplumlar asndan merkezi bir nem ve anlam ifade eder. Bu roln anlam, bal bana Endstriyel Devrimin geliiyle birlikte ortaya kan yeni niteliklere referansla anlalabilir. Gnmzde toplum, bilimsel nitelikte bir dzeni devam ettirebilmek iin fonksiyonerlere ihtiya duyar. Bu, dnyann insan iin farkl bir biimde aklanmasnn aydnlatt entellektel bir devrimdir. Bu balamda profesyoneller, hakim bir ynde, bir liderlik roln zerlerine almlardr (Lipset ve Basu, 1975:459-461). Burada Lipset entellekteller ve brokrasi ilikisine, modern toplumlarn ihtiya duyduu profesyonalizm ve uzmanlamann gereklerine ve bu ilevler temelindeki entellektellerin rolne ve ilevine atfta bulunmaktadr. Bu snflandrma erevesinde, Lipset, entellektellerin rolnn sadece muhalefetle ve eletirellikle snrlandrlamayacan belirterek, literatrde bu yndeki hakim vurguyu eletirir. Bu balamda o, strap iindeki toplumlarnn hakim kltr ve kurumlarn kefeden entellektellerin mizacnn, ille de politik ya da aktivist bir biimi gerektirmediini dnr. Ona gre, yabanclamalarn aklayan rolleriyle entellektellerin zmlemesini snrlama giriimi, farkl lkelerde ve zamanlarda, toplumlaryla ve politikayla entellektellerin ilikisindeki karmaklklarn ak bir st-nemliletirilmesini gerektirmektedir. Yine politik btn ierisinde entellektellerin rolnn boyutlarn anlama giriimi, kltrel sistem iinde otoritenin kaynaklarnn aratrlmasn da iine almaldr. Bununla birlikte, kilise ve devletten giderek ayrmlam Bat entellektel gelenei iinde, entellektel aktivite, ounlukla otoritenin kaynan sorgulamaya daha ok eilimli hale gelmitir (Lipset ve Basu, 1975:438-440). Sonuta Lipset, entellektellerin politik olarak eletirel rollerini, genel ve temel bir otorite kavram zerine oturtmakta ve bylece ona daha sosyolojik bir boyut kazandrmaktadr. Bu da, Max Weberin iktidar, otorite ve egemenlik kavramlarnn daha derinlikli bir analizi erevesine oturmaktadr.

110

2.3.4. SABR F. LGENER -Dnmsellik/Fikir ve Deer Anlay le Topluma Etki/nclk Eden Fonksiyoner Grup Olarak Entellektellerlgenerin entellekteller kavramlatrmas, kendi iinde farkl referanslar ve yorum erevelerini eklemleyerek ierse de, ana hatlaryla Shilse referansn arlkl olduu bir kltr reticileri ekseninde desenlenir. lgener, entellekteli, kendi tarihsel-kltrel balamna tercme ederken, zglln kendine has genelliklerine ve zcl eksene alan belirlemelere arllk verir. lgener, metodolojik ve disipliner kayglar nceleyerek, ilk olarak

entellekteller sosyolojisinin, daha genel ve kapsaml bir disiplin olarak grd bilgi sosyolojisinin at r ierisinde yorumlanabileceine hkmeder (lgener, 1983:63). Bu ncelik erevesinde, bilgi sosyolojisi ile entellekteller sosyolojisinin bak alarndaki fark belirlemeye alr. Ona gre, yapsal belirlenimin entellektelleri ilevlendirip konumlandr bilgi sosyolojisinin erevesine girerken; entellekteller sosyolojisi, entellektelin ve dnmsellik aktinin yapsal olarak dntrc misyonlarn nceler (lgener, 1983:67). Bir dier deyile, entellekteller, toplumdaki ilevleri ya da misyonlar temelinde tanma kavuurlar. Sosyolojik olarak entellekellerin, dank ve alabildiince yaygn bir grup oluturduunu belirten lgener, bu kategorinin, toplumdaki ilevleri asndan tek bir adlandrma ve ortak izgi temelinde neye tekabl ettiini sorunsallatrarak, buradan hareketle u tanmlamay yapar:
Fikir rnleri ve temsil ettikleri deer anlay ile toplumu etkilemekte lider fonksiyonuna sahip (veya yle olduklarna kendilerini ve bakalarn inandrm) kiilerin dank ve gevek gruplan (lgener, 1983:67).

lgener entellektellerin sahip olduklar dnsel ve entellektel nitelikleri ise Schumpetere atfla akla kavuturur:
Bir bilim adam kendi disiplini iindeki uzmanlam temelinde bir entellektel saylamaz; o, ancak kendi uzmanlk alannn zerinde ve dnda an ve toplumun deerlerine ynelmesi lsnde entellektel niteliini kazanabilir (lgener, 1983:70).

Temelde entellektelin deimeyen misyonunu, ses ve sz sahibi olmakta arayan lgenere gre, bu ses ve sz bir mesaj olarak toplumsal alana tamak, yani onu kamusallatrmak entellektel etkinliin zorunlu bir gereidir. Yani, entellektel,

111

ses ve szn mmkn olduunca soyut, genel ifade ve semboller halinde evreye iletme gc ve alkanlna sahiptir ki, o, mantk gcn ve stnln bununla kantlam olacana inanr (lgener, 1983:68). Sonuta lgener, entellektele temel zellik atfeder:
1. Szle ya da yazyla evreye devaml mesaj iletme; 2. Bu mesaj, belli bir uzmanlk alanyla ilikili ve onun gerei olmakszn, toplumun daha ok deer anlayna ynelik ve mmkn olduu kadar soyut mantksal bir ifade biiminde yayma veya duyurma; 3. Hzl ve aralksz iletileri ile bakalarn entellektel yeteneine inandrmay hedeflemek (lgener, 1983:71).

Ancak lgener, Batdaki entellektel kategorisi ile bizdeki aydn kategorisini de karlatrarak ikisi arasnda niceliksel ve niteliksel bir ayrm yapar. Batda entellektel, dnmsellii/fikri ve bu dnmselliiyle toplumsal alan etkileme niteliiyle deer, anlam ve ilevsellik kazanrken; bizde aydn salt bir okuryazarlk ya da eitim retim grmlk esasndaki imgesiyle/ statlendirilmesiyle karakterize olunur (lgener, 1983:73). lgener, bu saptamasn ya da ayrmn ak izgileri ierisinde tarihsel bir perspektifle de destekler (lgener, 1983:72-73). lgenere gre, entellekteller ayr ve homojen bir snf oluturmazlar; aksine, toplumsal yaamn ok geni bir meslekler kesimine dalmlardr ve ortak bir nitelemeyle ayrk ve tek bir kategori olarak dnlmelidirler (lgener, 1983:66). Ona gre entellekteller -kkenleri, formasyonlar ve gelir dzeyleri bakmlarndan dank ve heterojen olarak gruplanm olmalarna karn-, ayn at altnda kmelenmeleri bakmndan, orta ve ksmen yenialarn clerus (din ulemas ve ruhban) snfna has zellikleri tarlar. Bu snf, her trl kkten ve kaynaktan gelenlere kapsn ve kucan ak tutan bir kmelenmedir ki, entellekteller iin de ayn durum sz konusudur (lgener, 1983:70). lgener, entellektellerin icra ettikleri eitli boyut ve dzlemlerdeki rolleri/fonksiyonlar da zmleme odana alarak, onlarn icralarnn en nemlilerinden birkan yle sralar: Kltr deiimine nclk etmek; deieni daha popler ve yaygn hale getirmek;
yeni bir zevkin ve slubun ncln srdrmek; halkn politik, sosyal tercihlerini etkilemek (lgener, 1983:66).

Bu erevede kitle ya da halk, entellektelin kendini ilevselletirdii en nemli zemin olarak grnr (lgener, 1983:72). Onun asndan entellektelin

112

kltr deiiminde merkezi bir rol oynamas da bylesi bir dolaymlama ierisinde okunmaldr. Ki, bu erevede entellektel, eitli bak asna gre, ya bal bana yaratclk ya da ykclkla ve hrnlkla nitelenen bir g olarak grlmtr (lgener, 1983:64). Aydnlarn rollerini etik bir adan da deerlendiren lgener, onlarn rolnn her zaman olumlu olmadn, aksine insanlk d durumlar merulatrmada aydnlarn nemli sorumluluu olduunu dile getirir (lgener, 1983:75). 2.4. (HAYAL) BR CEMAAT OLARAK ENTELLEKTELLER Uluslarn hayal edilmi bir siyasal topluluk ya da cemaat ve zel bir kltrel yapm tr olduunu dile getiren Andersona gre, aslnda yzyze temasn geerli olduu ilkel kyler dndaki btn cemaatler hayal edilmilik nitelii esasndaki kltrel yapm trleridir. Byle bir bakn gerei olarak, cemaatlerin birbirlerinden hakikilik/sathilik boyutu zerinde deil, hayal edilme tarzlarna bal olarak ayrtrlmas gerektii (Anderson, 1993:20-21) sonucu karlabilir. Andersonn milliyetilik ve uluslarn ortaya k ve biimleniine ilikin bu belirlemeleri entellektellerin bir hayali cemaat olarak imlenmesi asndan da aydnlatcdr. Yine uluslarn ve ulus-devletin ortaya k ile entellektelin tarih sahnesinde belirmesinin tarihsel olarak rten eyler olmas da bu erevede anlamldr. Dier yandan, hayali cemaatler kavramnn toplumsal birlikteliklerin yaplamas asndan anlam byktr: ...Birlikler ou kere onlar biz olarak dnenlerin kafalarnda kurulur. Tam ve gerek anlamyla hayali cemaatlerdir... Yzyze iliki gibi bir yaptrcdan yoksun olan snflar, toplumsal cinsiyetler ve milletler kendi kendilerine i grup haline gelemezler; bu hale getirilmeleri gerekir, hem de ou durumda onlar ayran etkili glere ramen. Bir cemaat olarak, benzer eyler hisseden ayn kafadan insanlarn birleik, uyumlu ve ahenk iinde bir bnyesi olarak bir snf, bir toplumsal cinsiyet ve bir millet imgesi, uyumazla dt geree dayatlmaldr. Bu dayatma kart gstergelerin sahte ya da anlamsz bulunarak bastrlmalarn ya da gzard edilmelerini talep eder (Bauman, 1999:55-56). Buradan, yzyze ilikinin ve geleneksel rgtlenme biimlerinin dndaki btn toplumsal kmelenmelerin bir hayali cemaatletirmeyi ierdii ve entellekteller kategorisinin de bu ereveye oturtulabilecei sonucuna varlabilir. Yine Bauman, bu karsamay destekleyecek bir tarzda, pratikte manevi birlik olarak

113

cemaat fikrinin, biz ve onlar arasnda henz var olmayan snrlar izmenin bir arac olarak hizmet ettiini; birleik bir eylemi kkrtmak zere grubu seferber etmenin, gruba arnn grubun ortak kaderi ve kar iin yapldna ikna etmenin bir arac olarak kullanldn (Bauman, 1999:86) syler. Bylesi bir arc hayali cemaat imgesi/motifi zellikle Fransz entellektel tarihinde yaygn ve karakteristik bir durumdur; entellektel beyannameleri, Dreyfus olay vb. rnekler bunu aka ortaya koyar. Bu bak asndan, Andersonn, ulusun bandan sonuna bir hayali cemaat olduu; hayali olduu kadar da, zihinsel bir gereklik olduu (Anderson, 1999:185) nermeleri, entellekteller iin de literatrde ayn dorultuda ve bununla rttrlebilecek kavramlatrmalara ilevsellik kazandrldn grebilmemiz asndan nemlidir. Sz konusu erevede, entellektelleri bir kategori olarak ele almak bile, bu hayali cemaat kavramlatrmas eksenine kolaylkla ekilebilir. Yine pek ok kavramlatrma biimi de kendileri amalayarak ya da dorudan amalamadan- bu erevenin ierisine farkl snrlandrmalarla dahil edilebilir. Ancak, ok belirgin izgileri asndan tipletirmeye dahil edilmek istenildiinde, entellektellerin bir hayali cemaat olarak tasavvur edilii, aynen Marksist evrensel proleterya snfnn global idealizasyonu70 ve bu temeldeki kavramsallatrlmas gibi bir grnm arzeder. Bu anlamda entellekteller, dnya yzeyinde evrensel ve ilerici bir tarihsel g olarak, dnyaya yol gsterici, st bir perspektiften bakan, nc insanlarn sekin ve snrl sayda bir kitlesi olarak resmedilir/betimlenir.

dealizasyon teriminin kullanmna ilikin bir skntnn olduu phesizdir. Trkede doru karlanmak istendiinde, buradaki idealizasyon terimi, ahlaki ve topik planda idealize edileni deil, ideel (yani dnce; fikir plannda) olan ifade etmek anlamnda ideelizasyon olarak kullanlmaktadr. Ancak, bunun yannda, terimin normatifliine gndermede bulunmas asndan, bir yan-anlam olarak idealize edilmilik de sz konusu olabilir. deel ile ideal arasnda Trkedeki kullanm asndan yaplmas gereken bu ayrm vurgulayan Kadir Cangzbay da bu skntnn farkndadr: bkz. (Cangzbay, 1996).

70

114

2.4.1. Edward SHILS -Entellektel Merkez-evre ve Akademik/Bilimsel Cemaatin yeleri Olarak EntellektellerShils asndan bilimcilik entellektelleri tanmlayan bir unsurdur ki, o, bilginin szn ettii her noktada akademik cemaat ya da bilimsel cemaat ya da entellektel cemaat terimlerini kullanr (Arslan, 1992:63). Shilsin entellektel merkezi, Price ve Cranen grnmeyen kolejine tekabl eder (Arslan, 1992:67). Shilse gre,
her toplumun bir merkezi vardr, toplumun yapsnda bir merkezi kuak vardr. Bu merkezi kuak toplumun zerinde yer ald ekolojik blgede yaayanlar etkiler. Topluma yelik ...bu merkezi kuakla kurulan ilikilerde belirlenir. Merkezi kuak, mekan bakmndan yeri belirli bir ey deildir. O her zaman toplumun yaad snrlar belirli bir blgede takribi bir mevkiye sahiptir... Merkez ya da merkezi kuak, deer ve inan alanlarndan oluan bir fenomendir. O, toplumu yneten inanlar, semboller ve deerler dzeninin merkezidir; merkezdir, nk daha fazla kltlemeyen ve nihai birim olma zelliine sahip bir nitedir. Merkezi kuak kutsaln (sacred) doasna sahiptir. Bir anlamda her toplumun resmi bir dini vardr... Merkez ayn zamanda bir eylem fenomenidir. Merkez, kurumlar iinde bir faaliyetler, roller ve ahsiyetler yapsdr. Deerlerin ve inanlarn merkezilii bu rollerle cisimleerek doar (akt.Arslan,1992:64-65).

O, belli bir merkezi bulunan ve bu merkez tarafndan biimlendirilen ve dntrlen bir entellektel sistem kavramlatrmasndan hareket etmektedir. Entellektel cemaatin her yesi, faaliyeti boyunca entellektellerin komnal standartlarn kullanrken; iinde yer ald kurum tarafndan bu standartlara gre deerlendirmeye tabi tutularak kabul ya da reddedilir. Entellektel cemaatler standart ve kurallarn yazl hukuk metinleri haline getirmezler. Ancak ilgili standart ve kurallarn bir hukuk sistemi grevini yerine getirdikleri apak bir eydir; fakat bu, metinler haline getirildikleri iin byle deildir, srekli uygulandklar ve ilendikleri iin byledir (Shils, 1972:14). Shilse gre, entellektel etkinlikler kurumsallama eilimi tar. Bunun nedeni, kendilerinde gl ya da youn entellektel ilgileri olmayan kimselerin, entellektel ilgilerin sonucu olan rnlere gereksinim grmeleridir (Shils, 1968:400). Arslan (1992)n da belirtmi olduu gibi,

115

Shilsin, genel olarak dnce ve bilimsel dnce ile onlarn icraclar ve tayclarndan sz ederken gndeme getirdii ey, evrensel apta bir entellektel cemaattir. Her toplumun olduu gibi entellektel cemaatin de bir merkezi bir de evresi vardr. Fakat entellektel sistem bir dnceler sistemi deildir; insanlarn ilerinde entellektel roller iin eitildikleri ve edindikleri bu rolleri icra ettikleri bir kurumlar sistemidir. Merkez entellektel yaratcln teminat altna alnd yerdir; bir lke, bir ehir ve hatta bir kta bile olabilir (Arslan, 1992:65).

Ancak Shils buna sonradan entellektellerin iki uta durduklarn ekler: ya hakim normlara kardrlar ya da kamusal hayatta dzen ve sreklilik salamak iin vardrlar (Said, 1995:46). Shils, entellektellerin kendi ilerindeki konumlanlarn hiyerarik bir yap olarak grr. Bu anlamda toplum-ii ve toplumlararas entellektel cemaatteki eitsizlik, yaratclarla tketiciler arasndaki eitsizlik olarak grlr. Yaratclar evresindeki en yksek yaratclk konumlar ile ereve iinde entellektel rnler veren kiilerin yaratclk konumlar arasnda, yukardan aaya bir hiyerari vardr. Bu erevede belirli lkelerdeki baz merkezlerin hegemonyas, evrensel entellektel cemaatin takribi bir mikrokozmozu olarak grlebilir (Shils, 1972:360-362).

2.4.2. George KONRAD -Zihin Devleti ve Entellektel Aristokrasi Olarak Hayali Cemaat: Entelllektellerdealist yce entellekteller kavramlatrmalar erevesinde de dile getirildii gibi, entellektellerin gerek entellektel varolularn politik ve ideolojik alandan bamszlatrmalar ve zgrletirmeleri gerektiini (Konrad, 1984:223) ne sren Konrad iin gerekte, entellektellerin sahip olduklar ya da olabilecekleri bir ruhsal otorite alan mevcuttur ki, o bunu bir zihin (mind) devleti olarak adlandrr. Ona gre, bu, bir ilham, aydnlanmay ve aydnlatmay (Konrad, 1984:223) iine alan bir entellektalizmin, bilinli olarak yceletirilmi bir ifadesidir. Entellektellerin, bamsz ve snrsz bir ruhsal otoriteye sahip olduklar bu zihin devleti eretilemesi, Konradda tamamen idealize edilmi bir anlamlandrmaya dayanr; hibir biimde dsal/dnyevi/kar-baml iktidar yaratmay ya da bununla ilikilendirilmeyi amalamaz ve kabul etmez. Yine hibir hegemonikletirme eilimi iermez ve otoriteryan hibir tutumu iinde barndrmaz.

116

Bu, tamamen yce entellektellerin ya da onun deyimiyle entellektel aristokrasinin ruhsal egemenliinin ierdii anlamlar ima eder. Bu erevede, bir hayali cemaat olarak entellektelleri zsel olarak tanmlayan ve varolularna neden ve anlam kazandran karakteristik ge, onlarn yaratc ve hayat verici dnmsellikleri ve bu temeldeki pratiklerle/etkinliklerle birbirlerine balanmalardr. Konrad iin, siyasal merkezde temellendirilmeyen ama- bir btn olarak somut hayatn anlamlandrlmas, bu hayata ilikin yaratcln serimlenmesi ve idealize edilmi bir dzlemde bu hayatn yeniden kurgulanmas bakmlarndan, entellektellerin kurtarc ve kutsanm bir cemaat olarak, zsel ve vazgeilmez bir konumu, deeri ve saygnl vardr. Onun kavramlatrmasna, entellektel cemaatin idealize edilmi bu imgelenme biimi damgasn vurmutur. Bylesi bir anlamlandrma, entellektellerin varlnn gereklilik ve zorunluluuna imada bulunup onlar yceltirken, onlarn dahil olmadklar siyasal/iktidar/devleti ve dier amiyane alanlar tekiletirmekten ekinmez. Ruhun gc ve zihin devleti nitelemeleriyle ifade ettii ve bu temelde entellektellerin oluturduklarn dnd hayali birliktelikleri merkezine alan Konrad, entellektelleri tanmlayan kltrn ya da bu kltrce ierilen kltr cemaatinin zellikle gnmzde ulusal deil, uluslararas ve evrensel bir karakter tadn savlar ve savunur. Dier bir deyile, bu, en azndan entellektellerin bireysel rnlerinden oluan ayrmlam ve ayrcalkl bir uluslararas kltr ve buna bal bir kltr cemaatini cisimletirir. Ki, bu, onun deyiiyle u anlama gelir:
Dnya kltrnn unsurlar, ulusal kltrler deil, bireysel almalardr. Grleri tamamen ulusal zemin zerine yerletirilen ve ulusal kurallarla snrlanan hibir yaratc, hibir biimde kendi entellektel ayaklar zerine oturtulamaz (Konrad, 1984:211).

Konrada gre, entellektel cemaatlemenin bir tarihsel zemini ve var olma ortam bulunmaktadr ki, bu anlamda ulusal literatrn toplamndan daha byk olan bir dnya literatrnn varln ilk vurgulayan Goethe olmutur. Onun zamanndan beri bu fikir, durmayarak daha manidar ve anlaml bir ekilde gelimi; 19. yzylda, yalnzca Avrupa literatrn, zellikle de Bat Avrupa'daki literatr ifade eder bir nitelie kavumutur. Buna karn, bugn biz, uluslararas bir entellekteller cemaatini varsayabileceimiz; her kltr ve her lke halkn birbirine balayan,

117

dnya dzeyinde bir balantlar an (network) grmekteyiz (Konrad, 1984:208). Yine tarihsel sre ierisinde globalleen bir kltr ve bu kltr ierisinde yer alan entellekteller cemaati, yeni alm olanaklar tamakta ve entellektellerin dnmsel ruhsal otoriteleri daha da glenerek pekimektedir. Entellektellerin oluturduu bu hayali cemaat eretilemesi/imgesi erevesinde Konrad, dier insanlarn kltrleri ierisinde bile kendilerini evindeymi gibi hisseden, ruhsal cemaatin ve zihin devletinin yeleri olan entellektelleri, ulus-tesi (transnasyonal) bir yap/oluum olarak grr. Konrada gre bu entellekteller,
btn yeryzn kendilerine ait hisseden gezginlerdir. Onlar, yaadklar yerde, aslnda mekansal olarak iinde bulunmadklar bu lkelerle zel balara sahiptir. Bu entellekteller, yzyze ve bizzat tank olmasalar da tm dnya zerinde dostlara ve arkadalara sahiptirler; meslektalaryla bir eyi mzakere etmek iin denizlerin tesine srarlar; ikibin yl nce bilgelerin fikirlerini takas iin komu kasabaya gitmek iin taylarna binmeleri kadar kolaylkla birbirlerini grmek iin uarlar (Konrad, 1984:209).

Daha da ileri giderek, Konrad, bugn proleterya snfnn deil, entelijansiyann uluslararascln (enternasyonalizmin) tayclar olduunu iddia eder ki, bu noktada entellektellerin arzettii konum, ulus-devletinkinden daha az dinamik deildir ve entellekteller ulus-devletten daha gelimi bir kurumlar ana sahiptir (Konrad, 1984:212). Bu, adeta ulus-devletleri aan ve bir ruh devleti anlamn tayan; entellektellerin daha st-dzeylerdeki rgtleniini iine alan bir konumlanma ve misyon tasavvurudur. Konrad, 20. yzylda entellektellerin konumunun uluslararas boyuttaki yeni biimlenmelerine iyimser ve ilerlemeci bir biimde bakar:
20. yzylda ve zellikle II.Dnya Savandan beri meydana gelen en ilgi ekici gelimelerden biri, uluslararas bir entellekteller ann zuhuru olmutur; hatta biz imdiden uluslararas bir entelijansiyadan bahsedebiliriz. Global enformasyon ak, birok farkl teknik ve kurumsal dzey zerinde ilerler. Buna ramen btn dzeylerde entellekteller, birbirleriyle temas kuran, snrlar karsnda birbirleri hakknda en ok bilgiye sahip olabilen ve birbirlerinin mttefikleri olduklarn hisseden kiilerdir (Konrad, 1984:208).

Buna karn olumsuz bir gerilimsel unsur olarak, ulus-devletin ve ulus-devlet kltrnn entellekteller asndan snrlayc, ket vurucu ve bamllatrc etkilerine de dikkat eker. Ancak, bu durum karsnda entellektellerin dnya apnda btnlemeleri ve uluslararas bir entellekteller cemaati haline gelmeleri

118

nemsenmekte ve ncelenmektedir (Konrad, 1984:208). Dier bir deyile bu, entellektellerin konumunun, uluslararas entellektel elitlerin oluturduu bir entellektel aristokrasi olduunun ifade edilmesidir.

2.4.3. Hsamettin ARSLAN -Epistemik Cemaat Olarak EntellektellerHsamettin Arslann Epistemik Cemaat adl almas, kendi deyimiyle bir entellekteller sosyolojisi incelemesidir (Arslan,1992:X). Arslan bu almasnda, entellektelleri, epistemik merkezli bir cemaat (community) kategorisi olarak kavramlatrr71. En genel/geni dzlemde bakldnda epistemik cemaat kavram,
bir bilme, bilgi, kavrama, anlama cemaatidir; bilgiyi ina eden, ileyen, gelitiren ve daha sonraki kuaklara intikal ettiren, bilgiyi tayan insanlar topluluunu ima eder (Arslan, 1992:5).

Bu anlamda epistemik cemaat, mitik, dinsel, bilimsel karakterlerdeki farkl tarihsel oluumlar iine alacak uzanmlar ierse de, onun almasnn odaklan asndan temelde entellekteller cemaatini ima eder. Sosyolojik bir kategori olarak entellektellerin oluturduu epistemik cemaat, dier epistemik cemaatlerdekine benzer bir biimde,
bilginin onsuz varolamayaca; bilginin ina edildii, ilendii, gelitirildii, akredite edilerek gelecek kuaklara aktarld toplumsal bir varolu biimi, toplumsal ve tarihi bir kollektivitedir (Arslan, 1992:8).

Arslan, epistemik cemaati, bir normlar, dogmalar, dil, kar ve ilgi cemaati olarak tanmlar (Arslan, 1992:11). Dier bir deyile, epistemik cemaat (epistemic community): bir lingistik cemaat, bir norm cemaati, bir dogmalar cemaati olarak yaplanmtr. Bu epistemik cemaat, sosyolojik bakmdan iki dzeyde var olur:

71 Onun almas asndan aklda tutulmas gereken nemli noktalardan biri udur ki, Arslan, ta en bandan epistemik cemaat kavramlatrmasnn merkezine kendi konvansiyonalist epistemolojik pozisyonunu koymakta ve btn bir alma burada temellendirilmektedir. Onun bu konvansiyonalist pozisyonu asndan bilim ve bilimsel bilgi, icraclarnn rnleri olarak ele alnr. Bylelikle bilim rnleriyle deil, bu rnleri ortaya koyan icraclar gznnde bulundurularak deerlendirilir. Bu nedenle, temel referans, hep epistemik cemaat kavram olarak grlr (Arslan, 1992:57).

119

Dar anlamda, bilgiyi ina eden, ileyen ve tayan uzmanlar dzeyinde epistemik cemaat ve geni anlamda, uzmanlar dzeyinde epistemik cemaatin icra ettii faaliyete inanan, bu faaliyete yksek bir deer atfederek bulgularn kullanan btn insanlar dzeyinde global epistemik cemaat (Arslan, 1992:56-57).

Bylelikle, Arslan, bilimsel bilginin inas ve kullanmnda belli pozisyonlar igal eden entellektellerin (onun kendi terminolojik kullanmna greli olarak) oluturduu epistemik cemaati, baka herhangi bir insani kollektivite gibi bir kollektivite olarak grr. Arslann kavramsal inas ierisinde, entellektellerin dahil olduu bilimsel epistemik cemaat, normlara dayal bir cemaat ya da bir normlar cemaatidir. Bu entellekteller cemaati, epistemik, bilimsel ya da entellektel normlarn, bilim adamlarnn faaliyetine rehberlik eden paylalm talimatlarn ifade eder. Epistemik cemaatin bu normlar, temel bir biimde snrlaycdrlar ve epistemik cemaatin varln srdrmesi, yelerinin bu normlar iselletirmi olmalarna baldr. Bu normlarsa, cemaatin temel deerlerini oluturur (Arslan, 1992:77). Bu adan, evrensel bilimsel normlar yoktur, epistemik cemaatten epistemik cemaate, dnemden dneme, balamdan balama deien normlar vardr (Arslan, 1992:80). Dier taraftan, modern bir epistemik cemaat olarak entellektellerin bilimsel cemaati, her epistemik cemaat gibi dile dayal bir cemaattir. Btn zmleme balamn cemaat temeline greceli olarak kurgulayan Arslan, daha da ileri giderek bilimin bir dili olmadn; aksine bilimsel cemaatin bir dili olduunu ileri srer (Arslan, 1992:80). Modern epistemik cemaate bal entellektel bilim adamlar, kavram-kullanclar (concept-users)drlar. Bilimsel terminolojiler ve kavramlar ise entellektel mikro kurumlardr ve hepsinin de tarihsellikleri vardr. Bunlar, kollektif olarak ina edilir ve kullanlrlar (Arslan, 1992:81). Bu erevede Arslan, en st dzeyde, entellektel merkezi oluturan epistemik cemaatin ve onun dilinin bulunduunu; daha alt dzeylerde ise, entellektel merkeze baml ve genel bilimsel cemaatin iinde yer alan daha alt epistemik cemaatlerin (yani farkl alt disiplinlerin ve teorilerin) ve onlarn dillerinin hiyerarik olarak sralandn belirtir (Arslan, 1992:82). Bu, hegemonik ve tahakkme dayal bir yap demektir. Merkezi bir epistemik cemaati ve buna baml farkl derecelerde ve ok sayda periferik cemaatlerin oluturduu genel bir entellektel ve epistemik yapy ngrr.

120

Entellektellerin ierisinde yer ald bu modern ve bilimsel

epistemik

cemaat, yalnzca bir normlar cemaati ve lingistik bir cemaat deil; ayn zamanda dier herhangi bir cemaat gibi bir inanlar ya da dogmalar cemaatidir (Arslan, 1992:84-85). Arslann ifadesiyle bilim, empirik bilgi inan formudur ve genellikle bu inan formu bilim literatrnde doru inan (true belief) diye adlandrlr (Arslan, 1992:86). Kald ki,
bilimde doruluun ls, mantk, akl ya da baka bilimsel kriterler deildir; nk bilimsel bilgilerin doruluunu tayin edecek btn kriterlerin, epistemik cemaat iinde varlan btn mtabakat (konsensus) sonucu kriterler olduklar kollektif ekilde belirlenmi bulunmaldr. Bilgilerimizin -bilimsel bilgi dahil- tayin etmemizi salayacak evrensel kriterler yoktur; epistemik cemaatten epistemik cemaate deien kriterler vardr... Her epistemik cemaat, entellektel cedlerinden devrald bir paradigmayla birlikte doar (Arslan, 1992:86).

Sz konusu argmanlar ierisinde Arslan, bilimsel bilgiyle dogma ya da inancn birbirine zt eyler olmadn; insann ister din adam, ister sradan insan, ister bilim adam olsun dogmaya mahkum olduunu dile getirir. Ona gre, bu dogmalar, her durumda pozitivist ideolojinin ngrd evrensel bir bireyin deil, bireyin iinde yer ald epistemik cemaatin dogmalardr (Arslan, 1992:87). Onun asndan dogmasz epistemik cemaat yoktur ve olamaz. Arslann entellektellerin konumuna ilikin yaklam, merkez-evre ve epistemik monopol kuramlarnda ifadesini bulur. Ona gre, her epistemik cemaat bir geerlilik ve gvenirlik monopoldr (Arslan, 1992:96). Onun daha ak ve kesin bir biimde ifade etmi olduu gibi:
Her epistemik cemaat gibi bilimsel cemaat de hem entellektel merkez, paradigmatik grup, grnmeyen kolej... hem de bilime inanan mminler topluluu anlamnda neye bilgi denilmeyeceini, bilginin standart ve yntemlerinin neler olduunu, bilginin doruluk ve geerliliini, gvenirliini tescil eden bir tekeldir (Arslan, 1992:96).

Aka btn epistemik cemaat biimleri gibi bilimsel epistemik cemaatin kendisinin de bir meruiyet temeli olduu iddiasnda olan Arslan, cemaatin dnda ve onu akn bir meruiyet temelini de kabul etmez. Bu anlamda, entellektel ve bilimsel gvenilirlik sorunu, yalnzca bilimsel cemaatin epistemik statkosuna boyun emeye indirgenmekte; epistemik monopole itirak ve epistemik monopoln gcnn meruiyetini onaylamak (Arslan, 1992:103) olarak grlmektedir. Bylesi bir durumda, bireysel, bamsz ve cemaati akn bir entellektel konum ve varolua imkan tannmamaktadr. Bir dier deyile, Arslann

121

zmleme balamnda havada serbeste salnan bamsz entellektele yer yoktur. Arslana gre, bilginin gc, bilginin meruiyeti onu reten cemaatin gc ve meruiyetidir. yleki, bilgi meruiyet armaan edilmi gtr; yani bilgi, kavrama anlama gc anlamnda g + otoritedir. Bilimin evrenselliini, bilimsel epistemik cemaatin evrensellii olarak gren Arslana gre, bilimsel epistemik merkezin gc, onun yeryzndeki dier trde epistemik cemaatlere oranla, daha fazla sayda insan ve toplum tarafndan meru saylm bulunmasndan kaynaklanmaktadr (Arslan, 1992:115). Arslan, ayn zamanda, entellektel epistemik cemaatin gcnn arkasndaki siyasal destein de nemini ve merkeziliini vurgular ki, bu btn aklamalar ierisinde elikili bir ey gibi grnmektedir. Arslan, bamllk kuramnca ne srlen merkez-evre kavramlarndan hareketle, sayca son derece snrl bir entellektel/epistemik merkez cemaati ve buna baml periferik cemaatler modeli ngrr. Buna gre, merkezde grnmeyen kolej yer alr ve burada ilgili epistemik imparatorluun nderleri ikamet ederler. Grnmeyen kolej yaratclarn, dier epistemik cemaatler ise tekrarlayclarn ikamet ettii yer, yani evredir (Arslan, 1992:115). Periferik cemaatler, fiiliyatta bilimde edilgin olan uydu cemaatlerdir. Bylesi bir ereve ierisinde Arslan, merkezi nemi merkeze atfeder:
bilimin evrensellii, epistemik merkezin evrenselliidir... Evrenselliin kayna merkezdir... Epistemik merkez, ilgili evrensellik skalas zerinde tam bir otorite ve monopoldr (Arslan, 1992:115).

Sonuta, Arslann epistemik cemaat kavramlatrmas, entellektellerin bir (hayali) cemaat kategorisi olarak grld bir tipolojide ifadesini bulur ki, bu yaklam en azndan, her ne kadar ayaklar Trkiyedeki pozitivist diye adlandrd epistemik cemaatin tarihselleimini ya da oluumunu resmetmesi bakmndan eksik ya da kusurlu olsa bile-, onlarn ievuruk/operasyonel anlatmna dnk olan bir anlatma ynelir.

122

2.5. SINIF-BAIMLI ENTELLEKTEL TANIMLAMALARI ve EGEMEN DEOLOJ TEZ -Temel Toplumsal Snflara Bal/Baml levleri Temelinde EntellektellerEntellektel etkinliin, en genel tarzda tarihsel-sosyolojik anlamda, -esasen doas gerei- tahakkm ilikileriyle dorudan ve zsel bir ilikisi olmutur. Bu nermenin kapsam, en ilkel topluluklardaki entellektel etkinliin nitelik ve ilevinden en karmak yaplardaki tahakkmn inas, biimlendirilii ve merulatrlmas srelerine kadar geniletilebilir. Bu erevede, en genel dzeyde ve dzlemde entellektel ilev, temel ve zsel olarak ikili bir anlama sahiptir ve gerilimli bir biimde her toplumdaki atmal iktidar oluumlar ve bunlarn karsndaki gizil ya da ak direnmeler asndan temel bir stratejik unsur olarak alglanmtr. Genel tarihsel btnl ierisinde entellektel ilev, ya tahakkm ina ederek onu yapsal dzeyde yeniden retip srekliliini salayan bir merulama asimile ettirmek ya da tahakkm karsndaki itiraz ve direnii dillendirerek zgrletirici stratejilerin inas ve bu yndeki bilinliliin yapm/yaplandrlnda kendisini grevli klmak anlamn tamtr. kinci rol ve etkisi/etkinlii ierisinde entellektel, greli olarak akn ve eletirel bir bilincin taycln ve fail zneliini stlenen kimsedir. Bu balamda, literatrdeki tahakkm ve tahakkmden kurtulu/tahakkme direni stratejileri erevesinde entellektel(ler)e ilikin bir vurgu ve problematikletirme, zorunlu olarak snf-baml kavramlatrmalara gndermede bulunmakta ya da onlara ilikin bir arm yaratmaktadr. Zira, Marksizmi temel alan snf-baml aklamalar, zemini, teorizasyonu, entellektel-akademik balam ve tarihsel nemi asndan ok merkezi bir deer tamaktadr. Snf-baml entellektel tanmlamalar, entellektelleri, onlarn temel toplumsal snflara bal/baml konum ve ilevleri temelinde analize dahil eder, sorunsallatrr ve kavramlatrr. Entellektellerin, tahakkme72 greli olarak yerine

72 Tahakkm (Domination), baskyla ya da baskya dayanmayan rzayla kurulan egemenliktir. Ki, tek tek kiiler ya da gruplar, ya kaba kuvvetle ya da iktidarlarn meru klarak bakalar zerinde g kullanabilirler (Marshall, 1999:712).

123

getirdikleri

ilevleri

(tahakkm

merulatrp

merulatrmama,

onaylayp

onaylamama yahut ifa/direnme/bakaldrma misyonlar), hegemonya karsndaki konumlar bakmndan neye/nereye tekabl ettikleri ve temel toplumsal snflardaki sirklasyonlar gibi konular snf-baml entellektel kavramlatrmalarnn esas odaklann oluturur. Bylesi bir sorunsallatrma biimi, egemen ideoloji tezi ierisinde formle edilmitir. Egemen ideoloji tezini savunanlar asndan,
...ortak inan sistemleri, temel deerler ve ortak kltr gibi kavramlarla (bu balamda) eanlaml kullanlan bir terim olarak ideoloji, ileri kapitalist toplumlarda toplumsal dzenin dayanadr. Bu argman, snfsal tabakalara ayrlm toplumlarda ynetici snfn hem maddi retimi hem de fikir retimini denetlediini; ayrca, tabi durumdakilerin anlam sistemlerine egemen olan ve bunun sonucunda ii snfnn bilincini statkonun karlar dorultusunda ekillendiren tutarl bir inanlar kmesi yaydn varsaymaktadr. Egemen snf, kitleler arasnda fiilen yanl bir bilin yayar ve bu ekilde kitleleri kendi snf karlarn savunamayacak duruma getirir. Baka bir deyile, egemen bir ideoloji ii snfn kapitalist topluma eklemlemeyi, bylece toplumsal btnl korumay salayacaktr... Bu teze gre, tabi snflarn toplumu grme biimlerini egemen ideoloji dayatmaktadr (Marshall, 1999:172).

Genel olarak bakldnda, snf-baml kavramlatrma balamlarnda, ayrmsanm ve bamsz bir entellekteller sorunsallatrmasndan sz edilemez. Aksine, kendi snf-baml merkezi problematikleriyle dolaymlanm bir biimde entellektel(ler)in kavramlatrld grlr. Entellekteller, balamn merkezi problematikleri asndan anlamlandrlr ve kavramsal/kuramsal btn ierisinde analize dahil edilir, ilevselletirilir ve ievuruklatrlr. Esas olarak bakldnda, Marx, Gramsci ve Althusserde, tahakkm ve hegemonyann ideolojik ve entellektel rgtlenmesi; buna tabi klnm olarak da entellektellerin konum ve ilevleri teorik/kavramsal btne dahil edilir. Williams da ayn gelenein bir devam olarak okunabilir. 2.5.1. Karl MARX -Entellekteller: deolojik Tahakkmn Sahte Bilin Ajanlarna Kar Kurtarc ve nc Doru Bilin EmekileriMarxn kuramnda, ak ve zerk bir siyasal kavramsallatrma (ya da kuram) gelitirilmedii gibi73, bamsz bir entellektel(ler) sorunsallatrmas da

73

Literatrde yaygn olan kanaat budur. Marxn asl ilgisinin kapitalizm olduu ynndeki grlere bir rnek olarak bkz. (Althusser, 1995).

124

ierilmez. Oysa, Marxn ve Marksizmin entellektellere ilikin bak as literatrde merkezi bir neme sahiptir. Gerek Marksizmde kken bulan ele allar ve gerekse dorudan ya da dolayl/dolayml bir etkileimle Marksizme referans gerektiren entellektel sorunsallatrmalar, Marxtaki entellekteller yorumunun izahn gerektirir. Bunun iin de, ncelikle Marxn genel yaklam balamndan hareket etmek gerekir. Tahakkm teorisi Marxn yazlarnda kesinlikle sorunsuz bir akla sahip grnr. Bu anlamda iktidar, ekonomik yapnn politik toplum iindeki yansmasdr (Swingewood, 1998:211). Politik yapnn hibir zerklii yoktur; politik yap ekonomik dzenin bir glge-fenomen biiminden baka bir ey deildir. Bu noktada ncelikle, bilin/dn ve pratik/varolu ilikisi zerinde durmak ve Marxn kuramsal temellerini bu erevede ortaya koymak gerekmektedir. Politik Ekonominin Eletirisine Katkda Marx, toplumun ekonomik yapsnn (altyapnn), kendi stnde hukuksal ve politik bir styapnn ykseldiini ve belirli toplumsal bilin biimlerine denk den gerek temeli oluturduunu; maddi yaamn retim tarznn, genel toplumsal, politik ve entellektel yaam srecini koullandrdn ileri srer:
Maddi yaamn retilme tarz, toplumsal, siyasal ve entellektel yaam srecinin genelini koullandrr. nsanlarn varln belirleyen bilinleri deil, tam tersine, bilinlerini belirleyen onlarn toplumsal varldr (Marx, 1971:20-21).

Bu bak, yansma temelli bir epistemolojiyi ve buna bal kuramsallatrma giriimini merkeze alr. Bilincin toplumsal varolula snrlandrlmas ve pratie dair bir yansma olarak grlmesi, entellektelin zihinsel etkinliinin bamszl ve aknl zerine konulmu snfsal temelde snrlayc bir hipotei74 dile getirir. Marxta fikirlerin maddi yaamla temellendirilmesi, onun u ifadelerinde ak bir biimde ortaya konulur:
Fikirlerin, anlaylarn ve bilincin retimi, her eyden nce dorudan doruya insanlarn maddi faaliyetine ve karlkl maddi ilikilerine, gerek yaamn diline baldr. nsanlarn anlaylar, dnceleri, karlkl zihinsel ilikileri (geistige Verkehr), bu noktada onlarn maddi temeldeki davranlarnn dolaysz rn olarak ortaya kar. Bir halkn siyasal dilinde, yasalarnn,

74 Ancak daha sonra zerinde durulaca gibi, Marx, proleteryann snfsal bilinlenmesine hizmet eden entellektel etkinlii, bir dier deyile, kapitalizm aamasnda tarihsel olarak ilerici glere bal ve onlarn olumlu dnmne ynelmi entellektel almay daha akn bir konuma yerletirmektedir.

125

ahlaknn, dininin, metafiziinin vb. dilinde ifadesini bulan zihinsel retim iin de ayn ey geerlidir... Bilin hibir zaman bilinli varlktan (das bewusste Sein) baka bir ey olamaz ve insanlarn varl, onlarn gerek yaam sreleridir... Yaam belirleyen bilin deil, tersine bilinci belirleyen yaamdr... ...nsan beyninin olaanst hayalleri (Nebelbildungen) bile deneysel olarak saptanabilen ve maddi temellere dayanan, insanlarn yaam srelerinin zorunlu yceltmeleridir. Bu bakmdan ahlak, din, metafizik ve ideolojinin tm geri kalan ksm ve bunlara tekabl eden bilin biimleri, artk o zerk grnmlerini yitirirler. Bunlarn tarihi yoktur, geliimleri yoktur; tersine, maddi retimlerini ve karlkl maddi ilikilerini gelitiren insanlar, kendilerine zg olan bu gerek ile birlikte hem dncelerini, hem de dncelerinin rnlerini deitirirler (Marx ve Engels, 1999:44, 46).

1844 Elyazmalar (1993)nda da Marx filozoflarn (ki filozoflar Marxn terminolojisi balamnda ideologlar ve entellekteller olarak tercme etmek mmkndr) toplumsal pratikten kopmu ve yabanclam bilinlerinin bir eletirisini yapar.
Filozof -yabanclam insann soyut biiminin ta kendisi- kendini yabanclam dnyann ls sayar. Bu nedenle tm yabanclama tarihi ve bu yabanclamann tm onarm soyut, yani mutlak dncenin, kurgusal mantksal dncenin retim tarihinden baka bir ey deildir (Marx,1993:218).

Ancak Marxta bilin teriminden ne anlalaca da ayr bir sorundur. Marxta insan dncesinin akn bir varolu kazanamayaca; bu nedenle de dncenin, hakikatin temsili bakmndan pratikten bamsz olamayaca aktr (Marx ve Engels, 1999:26). Ancak, paradoksal bir biimde, dncenin pratikle ilikisi balamnda dntrc gc de kabul ediliyor gibidir:
...insanlarn koullarn ve eitimin rn olduklar, dolaysyla deiik insanlarn baka koullarn ve farkl eitimin rn olduklar biimindeki materyalist reti, koullarn insanlarn kendileri tarafndan deitirildiini ve eiticinin kendisinin de eitilmesi gerektiini unutur. O nedenle, toplumu, biri dierinin stnde yer alacak biimde, iki ksma ayrmak zorunluluuyla kar karya gelir (Marx ve Engels,1999:26).

Alman deolojisi, hem bilincin aslnda her zaman pratik bilin olduunu, bu yzden onu baka gzle grmenin idealist bir yanlsama saylacan, hem de fikirlerin maddi varolua gre tamamyla ikincil olduklar grn savunuyor gibidir. Bu nedenle, bilinci, eylemden ayrtrlamaz grme ile onu ayrlabilir ve ikinci derecede kabul etme arasnda ikili ve oynak bir tr imgeleme gereksinim duyulmu gibidir (Eagleton,1996:114-5).

126

Bilin ile toplumsal varolu arasndaki belirlenim ilikisinin erevesini ortaya koyduktan sonra, Marxta entellektellerin konumunu ve roln ortaya koyabilmek asndan, onun tahakkm temelindeki ideoloji zmlemesine gitmek gerekir. Alman deolojisinde ifade edildii biimiyle, egemen snfn fikirleri, tarihin her dneminde egemen olan fikirler olarak grlmekte; toplumda egemen maddi g olan snfn, ayn zamanda toplumun egemen entellektel gcn de oluturduu belirtilmektedir. Buna gre, maddi retime sahip olan g/snf, zihinsel retimi de kontrol eder. Dier bir deyile, temel olarak savlanan ey, egemen fikirlerin, hakim maddi ilikilerin ideal davurumundan (fikirler olarak kavranlan hakim maddi ilikilerden) baka bir ey olmaddr.
Egemen snfn dnceleri, btn alarda, egemen dncelerdir, baka bir deyile, toplumun egemen maddi gc olan snf, ayn zamanda egemen zihinsel gtr. Maddi retim aralarn elinde bulunduran snf, ayn zamanda, zihinsel retimin aralarn da emrinde bulundurur, bunlar o kadar birbirinin iine girmi durumdadrlar ki, kendilerine zihinsel retim aralar verilmeyenlerin dnceleri de ayn zamanda bu egemen snfa bamldr. Egemen dnceler, egemen maddi ilikilerin fikirsel ifadesinden baka bir ey deildir, egemen dnceler, fikirler biiminde kavranan maddi, egemen ilikilerdir, u halde bir snf egemen snf yapan ilikilerin ifadesidirler; baka bir deyile, bu dnceler, onun egemenliinin fikirleridirler. Egemen snf meydana getiren bireyler, ...dnrler, fikir reticileri olarak da egemendirler ve kendi alarnn dncelerinin retimi ve datmn dzenlerler; o halde onlarn dnceleri, ann egemen dnceleridir (Marx ve Engels, 1999:75).

Marxta ideoloji, ekonomik ve snfsal karlarla dorudan bal olan bir glge-fenomendir. Bu ideolojinin ilevi ise, elikileri gizleyen, toplumsal ilikileri mistifiye eden ve grnmler dnyasn fetiletiren bir ilevdir (Swingewood, 1998:104). Bir bakma bu ideolojinin retici ve merulatrc failleri olan entellekteller de, Marx asndan, havada salnan, snf ve tahakkm ilikilerinden bamsz kimseler deil; aksine byk lde belli bir snfn karlarn sylemletiren/teorize eden, maniple ederek evrenselletirilmi egemen dnceler haline dntren kimselerdir:
...kendisinden nce egemen olan snfn yerini alan her yeni snf, kendi amalarna ulamak iin, kendi karn, toplumun btn yelerinin ortak kar olarak gstermek zorundadr... bu snf, kendi dncelerine evrensellik biimi vermek ve onlar, tek mantkl, evrensel olarak geerli dnceler olarak gstermek zorundadr (Marx ve Engels, 1999:77).

Ancak Marx, bir snfa kar kmas yznden, srf bu yzden devrimci snf, kendisini, bir snf olarak deil de, hemen btn toplumun temsilcisi olarak

127

sunar, tek egemen snfn karsnda toplumun tm kitlesi olarak grnr (Marx ve Engels, 1999:77) demekle proleteryay istisna bir konuma yerletirir ve onu gerekten de sahici bir evrensel snf olarak nitelendirir. Buradan, proleteryann iinden kan ve onun devrimci amalarna hizmet eden dnce ya da ideoloji hakiki, sahici ve nesneldir anlam da karlabilir. Buna gre, etik ve aksiyonel bir dzlemde olumlu anlamda ve hakiki entellektel, proleteryaya angaje olan ve onun yannda dntrc ve devrimci eyleme dnk bir dnmsellik yaratan kiidir. Bu yorumu, Marx ve Engelsin filozoflar dnyay deiik biimlerde yorumladlar, oysa sorun onu deitirmektir(1999:28) biimdeki ifadeleriyle ilikilendirdiimizde bu yorum daha manidar hale gelecektir. Bu balamda, dnceleri ve onlarn failleri olarak grebileceimiz entellektelleri, snf ve parti mcadelelerindeki kamusal ilevleri asndan deerlendiren Marx, olarak grr. tahakkm biimi (ekonomik, toplumsal ve politik tahakkm) arasnda bir ayrm koyan Marxa gre, ekonomik ve toplumsal tahakkm, sermayenin kurumlarnn genel ileyiinin belirlenmesini iaret ederken, politik tahakkm devletin burjuva egemenlii adna hangi yollarla bir hukuksal ereve yaratp onu koruduunu gstermektedir75 (Swingewood, 1999:209-210). Buradan yola karak da Marxta entellektelin nasl kavrandn, ona nasl bir rol/ilev ve konum izafe edildiini, belirli bir btnlk ve karlkl ilikiler erevesinde daha belirgin olarak izah edebiliriz. Bu bakmdan Marx ve Engelsin u ifadeleri aklayc ve yol gstericidir:
imdiye dein tarihin balca glerinden birisi olarak ...iblm, egemen snfta, zihinsel ve fiziksel emein blnmesi olarak kendini gsterir. Bylece, bu snf ierisinden bir kesim, snfn dnrleri olarak (snfn kendi hakkndaki yanlsamalarnn oluumunu kendi bana geim kaynaklar haline getiren faal ve kurumsal ideologlar olarak) ortaya karken, dierleri, gerekte bu snfn faal yeleri olduklar halde kendileri hakknda hayal ve dnceler yaratmaya daha az zamanlar olmas nedeniyle, bu dnce ve yanlsamalara kar tutumlar daha pasif ve kabullenicidir. Bu snf iindeki bu ayrlk, iki taraf arasnda belli bir kartla ve dmanla da dnebilir, ama snfn kendi varln tehdit eden pratik bir atma durumunda, bu durum kendiliinden ortadan kalkar, ve egemen

pratik nemi olan dnceleri ve bu

erevede ilev gren entellektelleri, gruplarn mcadelesinde ideolojik silahlar

75 Ki, Swingewooda gre Marx, ideolojik tahakkm terimini hibir zaman kullanmam olmasna ramen, bu dnce onun ideoloji analizinde rtk biimde bulunmaktadr (Swingewood,1998:209).

128

dncelerin egemen snfn dnceleri olmadklar ve bu snfn gcnden ayr bir gce sahip bulunduklar yolundaki grnt de uup gider. Belirli bir ada devrimci fikirlerin varl, devrimci bir snfn varln ngrr (Marx ve Engels, 1999:76).

Burada, zihinsel ve bedensel emek arasndaki blnmenin nitelii bir iblm biiminde ortaya konulmakta; bylesi bir iblm temelinde, belli bir snfn iinde zihinsel retimi gerekletiren dnrler (entellekteller) kategorisi/kesimi ayrmsanmaktadr. Entellekteller, belirli bir tahakkm yaps ierisinde, snfn kendi hakkndaki yanlsamalarnn oluumunu kendi bana geim kaynaklar haline getiren faal ve kurumsal ideologlar olarak nitelendirilmekte, konumlandrlmakta ve ilevlendirilmektedirler. Dier taraftan Marx, devrimci snflarn varlna dayanan ve devrimci fikirleri reten entellektellerden de sz etmektedir ki, o, bunlar tarihsel olarak ilerici ve evrensellii bulunan bir konuma yerletirmektedir. Marxn olumlad bu entellektel tutum, snfsal temel olarak proleteryaya dayal, zgrletirici, kurtuluu (emancipatory) ve her dzeyde tahakkmn yapsn ifa edici bir tutumdur. Marx, olumlad entellektel tutum asndan tahakkmn ifasnn merkezi nemi ve rol zerinde vurgu yapar. Ancak, literatrde yaygn bir biimde bu ifann rtsn kaldraca ey bir ideoloji kavramlatrmasnn dolaymna sokulur. Dolaysyla, Marxn entellektellerle ilgili imalarn, snfsal tahakkm ilikileriyle temellendirilen/dolaymlanan ideolojiler ve ondaki ideoloji zmlemesinin balamnda okumaya tabi tutabiliriz. Buradan baklnca, Marxta, entellektellere, politik dzlem ve ideolojik tahakkm balamnda ikili bir rol atfedilmektedir. Bunlardan ilki, egemen snfn kendi karlarn (teorize ederek/sylemletirerek) yanstan ve bunlar bir evrensel hakikat olarak sunan egemen fikirlerin yaratcl ve taycl/ajanl roldr. kincisi ise, proleterya ya da ezilen snflar zerinde kurulan tahakkmden onlar kurtararak, onlara doru bilinlilii kazandrmay amalayan dnmsel ve aksiyonel roldr.

129

2.5.2. Antonio GRAMSCI -Egemen Tarihsel ktidar Bloku ve Hegemonik Entellektel BlokGramsci, entellektelleri, tarihsel-toplumsal-snfsal ilevleri ve

konumlaryla dolaymlanm bir bilinlilik ve eylemlilik temelinde tanmlar. Bu yaklam, entellektellerin zc temelde ele alnamayacaklarnn, aksine onlarn fonksiyonel bir kavramsallatrmada cisimletirilebileceklerinin tutarl ve rnek bir izahdr. Gramsciye gre,
entellektelin tanmlanmasndaki en yaygn yntem yanll, lnn, dnce abalarnn znde aranmasdr. Oysa, bu l, dnce abalarnn bir araya geldii, entellekteli karmak toplumsal ilikilere balayan tm ilikiler sisteminin btnnde aranmaldr. Zira, btn etkinlikler (btn toplumlarda ve zellikle de ada toplumlarda) az ok zihinsel bir boyut gerektirir. Bunun iin de btn insanlar entellektel kiiler olarak grlebilir (Gramsci, 1983:19).

Ancak, ite tam da bu noktada Gramsci kendi tanmlama ve ayrm ltn koyar: btn insanlar toplumda entellektel ilevini grmezler (Gramsci, 1983:19). Bu temelde entellektelin kim olduu, onun toplumsal ilevinin niteliiyle dorudan ilikilidir. Bu balamda, Gramsci ve Tarihsel Blokta Portelli, Gramscide, tarihsel blok ierisinde entellektellerin oynadklar roln zsel nemde grldn ifade eder. Gramsciye gre, entellekteller sorunu tarihsel blokun gelerinden biri ve onun organik eklemlenmesi olarak ortaya kar ki, o, bu kategoriyi styap grevlileri kategorisi olarak irdeler (Portelli, 1982:97). Bylece entellektellerle entellektel olmayanlar arasndaki ayrm lt,
entellektel etkinliklerin (ve bu etkinlikleri kiiletiren/cisimletiren gruplarn), genel toplumsal ilikiler kompleksi ierisinde bulunacak olduklar iliki sistemi btnl ierisinde konulur. Entellekteller, yapya -ekonomik alandaki temel snflara- bal ve bu snflara tarihsel blokun trdelik ve ynetimini verecek, styapy hazrlamak ve ekip evirmekle grevli ayrmlam bir toplumsal katman olutururlar (Portelli, 1982:97-9).

Gramscinin genel olarak literatre (daha zelde ise Marksist zmleme balamna) en nemli kavramsal katklarndan biri, hi kukusuz, organik ve geleneksel entellektel ayrmlatrmasdr. Ona gre,
ekonomik retim dnyasndaki temel bir grevin/ilevin douu alannda ortaya kan her toplumsal katman, kendisiyle birlikte, organik olarak, bir ya da birka entellektel kat yaratr. Bu entellektel katlar, toplumsal katmana, yalnz

130

ekonomik alanda deil, politika ve toplum alanlarnda da bir trdelik ve grev bilinci salar (Gramsci, 1983:15).

Bunlar, organik entellektellerdir ve bir toplumsal snfla organik ba(lar) temelinde tanmlanrlar. levleri, ekonomik, politik ve toplumsal alandaki hegemonik bilincin oluturulmas ve merulatrlmasdr. Bir dier deyile, organik entellekteller, bir toplumsal snfla birlikte ve onun rn olarak var olurlar; rolleri, sz konusu snfa kltrel, siyasal ve ekonomik alanlarda homojen bir zbilin kazandrmaktr. Organik entellekteller ou durumda bir uzmanlama olarak karmza kar.
Kapitalist iletme sahibi, kendisiyle birlikte, hem endstri teknisyenini, ekonomi bilginini yaratr, hem yeni bir kltrn, yeni bir hukukun vb.nin rgtleyicisini... Her yeni snfn, kendisiyle birlikte yaratt ve geliimi boyunca yetitirdii organik entellekteller, ou zaman birer uzmanlamadr; yeni snfn yaratt toplumsal tiplerin ilk abalarn baz ynleriyle temsil eden birer uzmanlama (Gramsci, 1983:15-16).

Gramscide, organik entellektelin kart ise, kendisinin toplumsal yaamdan byk lde bamsz olduuna inanan geleneksel entellekteldir. Bu figr (rahipler, idealist felsefeciler, Oxfordlu akademisyenler ve dierleri), Gramsciye gre, bir nceki tarihsel dnemden arta kalmtr. Gramscinin ifadesiyle,
Bir nceki ekonomik yapdan gelen ve onun geliiminin bir ynn temsil eden her toplumsal temel takm, tarih yzne kt zaman, kendinden nce var olan bir aydn takm bulmutur. Bunlar, galiba, toplum ve politika alannda, en karmak ve en kkl deiimlerin bile durduramad tarihsel srekliliin de temsilcileri olmulardr... Her yerde grlen geleneksel aydn tipini, edebiyat, filozof ve sanatda bulmaktayz. Onun iin, kendilerini, edebiyat, filozof, sanat sayan gazeteciler de birer gerek aydn olduklarn sanrlar (Gramsci,1983:20).

Bu entellektel kategorisinin en tipik rneini ise, kiliseye bal entellekteller oluturur:

Bunlar uzun sre, din ideolojisini, yani o dnemin felsefe ve bilimini, okul, eitim, ahlak, adalet, hayrseverlik ve yardm ileri gibi bir takm nemli grevleri tekellerinde tutmulardr... Bu blk, hukuk bakmndan aristokrasiyle bir tutulmakta ve topran feodal mlkiyetini kullanma ve ona bal devlet ayrcalklarndan yararlanma hakkn paylamaktayd. Ama papaz snfnn bu styap tekeli kavgasz yrtmedii gibi, bir takm kstlamalardan da kurtulamamt. Bundan tr, eitli biimler altnda baka baka blklerin doduu ve kraln merkezci gcyle desteklenerek mutlakla varacak lde gelitii grlmtr. Bylece, yava yava zel bir ayrcalkl yarglar aristokrasisi, bir yneticiler kat vb. domutur: Bilginler, kuramclar, laik filozoflar vb....

131

...Bu eitli geleneksel aydn blkleri, bir birlik ruhuna, tarih bakmndan kesintisiz bir sreklilik, zel bir nitelik bilincine vardklar iin, kendilerini egemen toplumsal takmdan ayr, ondan bamsz saymaktadrlar. Kendilerinin yaratt bu durum, ideoloji ve politika bakmndan nemli sonular dourmutur: Btn idealist felsefe, aydnlarn toplumsal kompleksince alnan bu tutuma kolayca balanabilir ve aydnlarn kendilerini bamsz, zerk ve zel niteliklere sahip sanmalarna yol aan toplumsal topya deyiminin snrlar da saptanabilir Gramsci, 1983:17-18).

Geleneksel entellekteller, kesintisiz tarihsel sreklilik ierisinde evrim geirmekte ve organik entellektellerden farkl olarak retim tarzyla sk bir ba iinde bulunmamaktadrlar. Bu kategoridekiler, kasta benzeyen bir yapyla karakterize olunurlar ve kendilerini egemen snftan bamsz olarak grrler. Bu anlamda geleneksel entellekteller, ayn zamanda eski tarihsel blokun sivil toplumunu yneten ve sourulmalar daha g olan, kastlar biiminde rgtlenmi, trde toplumsal katmanlardan oluurlar (Portelli, 1982:107). Bu tip entellekteller, toplum yaplarndaki atlaklar arasnda varolup, tarihsel adan srekli bir sre olarak gemii bugne balayan snflararas bir konumda bulunurken; organik entellekteller, gemiten kkl bir kopua iaret eden fikirler retirler. Gramsci, iktidarn hegemonyasnn bir sourma ve ereveleme

mekanizmasna sahip olduunu ileri srer. Bylece iktidar, kendi dnda kalan unsurlar, kendi iinde yeniden reterek, kendine asimile eder. Gramscinin terimleriyle, yeni tarihsel blokun organik entellektelleri, eski tarihsel blok entellektellerine (organik entellekteller) kar koyarak yeni temel snf adna onlar sourmak veya ortadan kaldrmak ister (Portelli, 1982:106). Gramsci, her ne kadar temelde hegemonya ilikileri erevesinde organik entellektellerle geleneksel entellekteller arasnda yapt ayrma odaklanmsa da, baka tipsel ayrmlar/snflamalar da yapmtr. Bunlardan birisi de, kent ve ky tipi entellekteller arasnda yapt ayrmdr. Ona gre, kent tipi entellekteller, endstri ile birlikte gelimi olup, ii snf ile iletme sahibi arasnda iliki kurma ilevini yerine getirirler. alma srecini ve evrelerini denetleyerek, endstri kurmaylarnn retim plannn uygulanmasn salarlar (Gramsci, 1983:26). Bu anlamda, kent tipi entellekteller, kapitalist endstriyel sistem ierisindeki ilikilerin rgtlenmesinde, yeniden retilmesinde ve etkinletirilmesindeki profesyoneller, uzmanlar ve mhendisler gibi meslek gruplardr.

132

Ky tipi entellekteller ise, genel olarak gelenekseldirler; ky topluluklarna ve kapitalist dzenin henz deitirip harekete getiremedii kentlerin kk burjuvazisine baldrlar. Bu entellektel tipi, kyl yn ile merkez ya da blge ynetimi (avukatlar, noterler) arasnda iliki kurar ve bu yoldan nemli bir grevi yerine getirirler. Bu grev hem politik hem toplumsal bir grevdir. Ancak, Gramsci, gre, kyl ynn kendine zg organik entellektel yetitirmediini, toplumsal katmanlara bal entellektellerin ve geleneksel herhangi bir entellektel katmann da benimsemediini belirtir76. Oysa, Gramsciye dier entellektellerin byk bir ksm kyllkten kmaktadr (Gramsci, 1983:16). Konumlar bakmndan ele alndnda, Gramsci, entellektellerin, gerek anlamda bir snf oluturmadklarn; ancak deiik toplumsal snflara bal gruplar oluturduklarn dile getirir. Gramscinin ifadesiyle, bamsz bir aydnlar snf yoktur, ama her toplumsal grup kendi z aydnlar katmanna sahiptir ya da onu oluturmak ister (Gramsci, 1983:15). Ona gre, toplumdaki en nemli ve en karmak katmanlar, ekonomik alandaki temel snflardan balayarak oluurlar. Bununla birlikte,
tarihsel iktidar blokunun devrilmesi, tarihsel blokun bklgen, ama ok dayankl ana dayana olan entellektel blokun dalmasn gerektirir ...hegemonik sistemi entellektel blok -ya da ideolojik blok- gelitirir ve ynetir (Portelli, 1982:123-4).

Entellekteller, tarihsel iktidar blokunun zsel gelerinden birini olutururlar ve ana snflara bal/baml bir toplumsal katman olarak hegemonyann srdrlmesinde ya da zlmesinde zsel bir ilev icra ederler. Ancak, entellektellerle temsil ettikleri snf arasndaki ban organiklii, mekanik bir nitelik de tamaz. Entellektel, ayn zamanda, edilgin yansmas olmad sosyoekonomik yapya oranla greli bir zerklikten yararlanr ve bu yapsal zerklik, styap grevlileri olan entellektellerin ilevine bal bulunan zerklie eklenir (Portelli, 1982:104-5). Bylelikle, denilebilir ki, styap altyapnn dpedz yansmas olmad gibi, entellektel de temsil ettii snfn edilgin (pasif) bir grevlisi deildir. Kltrel ve politik ynetimin tam olarak hayata geirilebilmesi

76

Bu konudaki daha alml bir betimleme ve zmlemenin ierildii bir alma olarak bkz. Gramsci, 1982.

133

iin de zerklik zorunludur. Bu kltrel ilevin tam gelimilii, egemen snfn kltrel z bilincinin zeletirisinin simgelemesini gerektirir. Gramscinin tabi tutulur:
Gerekte, toplumsal hegemonya ile devlet egemenliinin (dominio) rgtleme grevi, az ok bir iblm, dolaysyla da, btn bir yetkiler merdiveni yaratmaktadr ki, bunlardan bazlarnn artk hibir ynetim ve rgtleme rol kalmamtr... Bir ayrm yapmak gereklidir... Gerekte, dnce abasnda, znl olarak, eitli basamaklar birbirinden ayrmak gerekir... En yksek basamaa, eitli bilim, felsefe ve sanat vb. yaratclarn; en alt basamaa da, daha nceki, birikmi, geleneksel dnce hazinesinin en alak gnll yneticilerini ve yaynclarn koymak gerekir (Gramsci, 1983:24).

entellektelleri,

konumlanlar

bakmndan,

yaratclk,

yayclk ve uygulayclk niteliklerine/ilevlerine gre hiyerarik bir sralanna da

Burada hegemonyaya katlan entellekteller, en bynden en astna kadar sralanrken; bu sralama entellektel ilevlerin nitel deerine gre datma uratlmtr. En tepede, yeni dnya grnn -ve onun bilim, felsefe, sanat, hukuk vb. gibi eitli alanlarnn- yaratclar yer alrken, daha aada ise, bu ideolojiyi uygulamak ve yaymakla grevli bulunan kimseleri bulunur. Sonu olarak Gramsci, entellektellerin tarihsel blok ierisindeki ilevlerini ana boyutta/eksende irdelemektedir: Tarihsel blok, geleneksel-organik entellektel ve entellekteller hiyerarisi (Portelli, 1982:98). Bu l boyut erevesinde entellektelin ilevleri, ilkin onlarn temsilcisi olduu snf ya da grupla ilgilidir ki, bu ilevler, onlarn styapsal adan zsel olan ilevleridir. Onlar, hegemonyayla balantlar ierisinde gerek hegemonikletirici olmalar ve gerekse hegemonyaya kart konumlanm nc ideolojik ve devrimci rolleri77 asndan ilev grrler. Ki, ilkin, hegemonik snf, hegemonyasn, ancak hegemonya ve zorlama uygulayan bir entellekteller katmannn olumasndan sonra gerekten kazanr. kinci boyutta ise, -tarihsel iktidar blokunun hegemonikletirici eilimi

77 Devrimci ve nc politik partiyi kollektif entellektel olarak adlandran Gramsci, onda ikili trl ilev grr: 1.Baz toplumsal snflar asndan, sadece kendi organik entellektellerini kendi karlar asndan yetitirmekte bir aratr. Bu yetitirme, retim teknii alannda deil, dorudan doruya politik ve felsefi alandadr. 2. Btn toplumsal snflar asndansa, devletin politik toplumda daha geni bir biimde yerine getirdii ilevi sivil toplumda gren, yani belli bir egemen snfn organik entellektelleri ile geleneksel entellektellerini birbirine balayan mekanizmadr. Bu temel grevi ierisinde, kendini oluturan toplumsal snfn bireylerini ileyip, onlar sivil ve politik bir toplumun birer usta politik entellekteli, yneticisi ve rgtleyicisi konumuna ykseltir. Belli bir toplumsal snfn politik partisine giren bir entellektel, bu takmn organik entellektelleriyle kaynar, snfna da sk bir biimde balanr (Gramsci, 1983:28). Politik nc Parti ve Marksist gelenekte entellektellere yklenen teorize edici ve nc rol iin ayrca bkz. (Lenin, 1993). Bu noktada, Gramscinin Leninist nc parti fikriyle uzlat ya da ona kar byk bir sempati/olumlayclk tad belirtilmelidir.

134

temelinde ya da nc parti ierisinde- organik entellektellerin geleneksel entellektellerle atmal hegemonikletirici ilikileri analiz konusudur: geleneksel entellekteller kategorisinin zmsenmesine dair hegemonik rzann inas; buna ynelik bir sourma, asimilasyon ya da ereveleme ilemi. Son olarak da, organik entellektellerin kendi i blokunun hegemonyas asndan kendi rgtlenii ve yaplanna dnk bir boyutta- gsterdikleri ilev sz konusudur. Bu son grnm ierisinde entellektel blok, yaratclardan, yayclar ve rgtleyip uygulayclara kadar farkl hiyerarik dzlemlerde ilevlendirilmi bir yap arzederler. Byk/yaratc entellekteller, entellektel blokun, yani hegemonik sistemin temellerini olutururlar. styapsal btnl (kompleksi) ekip evirmek ve yapyla styapy kaynatrmaksa grevli organik entellektellerce yerine getirilir.

2.5.3. Louis ALTHUSSER -deolojik Dzlemde Ajan ya da Profesyonel Edimci Olarak EntellektellerAlthusser, de bamsz/ak Marksist ve gelenein kendi entellektele sistematik bak bir asndan ana

referanslardan biri olmutur. Bununla birlikte -belki de doal olarak-, Althusserde bana entellekteller sorunsallatrmas/kavramlatrmas yoktur. Ancak onun ideoloji yaznndaki tartlmaz konumu, zellikle de ideoloji kavram (ve onun deolojik Devlet Aygtlar kavramlatrmas) erevesinde ve ideoloji dzleminden hareketle entellektel(ler)in neye tekabl ettii sorunsaln odaa alan okuma asndan byk nem tar. deolojileri cisimletirmeleri balamnda entellektellerin, belli bir yapy idame ettirmedeki ya da onu dntrmedeki rolleri ok nemlidir. Bu, Althusseryen balamda deolojik Devlet Aygtlar ierisindeki retim, yeniden retim, uygulama, ideoloji yayma ve merulatrma ya da bunun karsnda onu dntrmede kart ideolojik sylemin retimi ve egemen glere direnmenin greli failleri olmalar asndan entellektellerin sorunsallatrlmas olarak da anlalabilir. Yine yap ve yaplama sreci ierisinde entellektellerin ajanlk, retim ve yeniden retim, hegemonik etkinlik retimi ve merulatrm rollerinin ifa edilmesi, entellektellerin zmlenmesi asndan zsel bir nem tar.

135

Entellekteller

sorunsallatrmas

asndan

Althusserdeki

zne

ve

zneletirme kavramlarnn merkezi kullanm, onun terminolojisini adeta batan hipotekler. Bu balamda entellektellere hibir biimde zsel ya da fonksiyonel bir otonomi atfetmek mmkn deilmi gibi gzkr. Bununla birlikte, Althusseryen balam (context) ierisinde entellektellerin, devletin ideolojik aygtlarnn retimi, yaygnlatrlmas, etkinletirilmesi ve merulatrlmas srelerinde, pasif ajanlar m yoksa ilevsel failler mi olarak grldkleri de ak deildir. Bir dier deyile, Althusserde entellektellerin nasl tanmlanp konumlandrld nemli lde mulak bir konudur. Bu anlamda, onda ancak bir ideoloji kavramlatrmas balamnda bir entellekteller yorumuna ulaabilir. Bunun iin de ikili bir sorunsallatrma karsamas yapmak gerekecektir: lkin, Althusserde, zne ve znelemenin neyi ifade ettii; ikinci olarak da, ideolojik retim ve yeniden retimin yapsal belirleyicilerine tabi ve egemen glerle en azndan nemli lde- btnlemi ajanlar/failler olarak entellektellerin, bu nesnel/reel durum karsnda ne trde, ne oranda ve ne dzeyde bir zerklik, aknlk ve retimsel ilevsellik niteliine sahip olduklar/olabilecekleri. Althusser, literatrde, sklkla Gramsci ile birlikte okumaya tabi tutulmutur; ki, bu tutum byk lde doru ve geerlidir. Yine genel anlamda Althusser terminolojisinin veya en azndan belirli nemdeki boyutlarnn-, onun Gramsci ile dnsel-ideolojik etkileimi ve onlarn hem ikisi birlikte hem de ayr ayrMarksist gelenekte nereye dtkleri balamna tanarak anlalmas gerekir. Buradan hareketle, Gramscinin hegemonya kavramlatrmas ile Althusserin Devletin deolojik Aygtlar zmlemesi birlikte okunmay gerektirir. Bu birlikte okuma giriimi daha derinlemesine bir st okuma ve yorumlama imkan salar ki, burada entellektellerin tand balam, temelde ideolojik kertenin temele alnd, merkezi bir hegemonya zmlemesidir. Bu karsamann gerei olarak, entellektellerin hegemonik dzeydeki belirlenmiliini ve yine hegemonikletirici bir maniplasyon ve merulatrma ajanl roln, yani yapsal determinasyona tabi bir tanm, pozisyonu ve ilevsellii cisimletirdiklerini sylemek olanakldr. Ancak Gramsci, Althusserden daha farkl ve belirgin bir biimde, entellektellere daha otonom bir konum atfeder ve onlarn yeni tarihsel glerle oluabilen olumlu ve dntrc ilikisini ve ibirliini gndeme getirir. Althusser ise, entellektelin

136

egemen glerle ilikisini, pasifize olmuluk/ajanlk armlaryla dile getirir. Onun yapsalc ve teorisist retorii, realiteyi ve tarihsellii teoriye emdiren, dolaysyla ierdii fonksiyonel zmlemeyi zcle ve de teorisizme tabi klan bir nitelik arzeder. Fonksiyonel gibi gzkmekle birlikte zc bir nitelik de ieren bu okuma (Poppern sosyal bilimlerdeki zc-adc ifte kavramlatrmasna referansla), normatif bir teorik model ve buna asimile ettirilmi bir yap ve ilevsellik anlay olarak da deerlendirilebilir. Althusserin zmleme balamnda entellektelin kavran, onun

konumundan ve rolnden bamsz deilmi gibi gzkr. zc bir kavramlatrma tarznn aksine burada entellektel, yap ierisindeki ilikisel bamllklar, bu erevedeki ilevleri ve konumu asndan karakterize edilir: hakim bir toplumsal dzen genel bir ideoloji retir ve yeniden retir (Althusser, 1994:19). lk bata, buradan yola karak bu ideolojinin birincil tayclarnn ve reticilerinin kltr reticileri anlamnda entellekteller olduu; dolaysyla da ajan-fail entellektellerin yrtt kltrel faaliyetin, devletin ideolojik aygtlarna ait bir pratik olarak nitelendirilebilecei sonucuna kestirmeden gidilebilir. Ancak bunun amlanmas ve Althusserin genel erevesiyle dolaymlanmas gerekir. Devlet iktidar ve devlet aygt arasnda bir ayrmlatrma yapan Althussere gre,
devlet ve onun bir aygt olarak varoluu, yalnzca devlet iktidarnn bir ilevi olarak anlam kazanr... Tm snf mcadeleleri, bir iktidar olarak bu devlet evresinde dner ve iktidar ele geirmeyi ya da iktidar zerinde etkili olmay hedefler. Ancak, snf mcadelelerinin hedefi olan bu devlet iktidar (Devlet iktidarnn korunmas ve elde edilmesi) ile devlet aygtnn birbirinden ayrtrlmas gerekir (Althusser, 1994:30).

Ki, yine bu erevede kendi iinde devletin ideolojik aygtlar ile devletin (bask) aygtlar ayn ey de deildirler:
Marksist teoride, devlet aygt unlar kapsar: Hkmet, Ynetim, Ordu, Polis, Mahkemeler, Hapishaneler vb. Bunlar devletin Bask Aygtn olutururlar. Bask kelimesi, hi olmazsa en son durumda sz konusu devlet aygtnn zor kullandn belirtir... ...Devletin ideolojik aygtlar ise unlardan oluur: Dini DA (deiik Kiliseler sistemi) ; retimsel DA (deiik, zel ve devlet okullar sistemi); Aile DAs; Hukuki DA; Siyasal DA (deiik partileri de ieren sistem); Sendikal DA; Haberleme DAs (basn, radyo-televizyon vb.); Kltrel DA (edebiyat, gzel sanatlar, spor vb.)... Devletin tek bir bask aygt varsa da, ok sayda ideolojik

137

devlet aygt vardr. Yine, devletin birleik bask aygtnn tmyle kamu alannda yer almasna karn ideolojik devlet aygtlar, en byk blm itibariyle zel alanda yer alrlar (Althusser, 1994:33-34).

Bu terminolojiden yola karak, entellektelleri, bu ideolojik devlet aygtlarnn retim etkinlii ve yeniden retimi sreleri ierisinde yer alan ajanlar, yani ideoloji profesyonelleri olarak grebiliriz. Bu anlamda onlar, ideolojik dzlemdeki bir okumayla egemen glere tabi ve hegemonya erevesinde byk zneye hizmet eden merulatrc ve hegemonikletirici fonksiyonerlerdir. Althusser, yapsal ve kurumsal dzlemlerdeki analizini srdrrken, modern kapitalist toplumsal formasyonlarn dier toplumsal formasyonlardan kkten farkll boyutuna ve bunun zgl niteliklerine dikkati eker. Kapitalist toplumsal formasyonlarda,
tm retim, smr, bask grevlileri ve ideoloji profesyonellerinin (Marx) grevlerini bilinli olarak yerine getirmek iin u ya da bu oranda, bu ideolojiyi benimsemi olmalar gerekir: ya smrlenler (proleterler) ya smrcler (kapitalistler) ya smrnn yardmclar (ynetici kadrolar) ya da hakim ideolojinin byk papazlar (devlet memurlar)vb. (Althusser, 1994:24).

Bu

zgl

tarihsel-toplumsal

formasyon

ierisinde

ideolojik

kertedeki

bir

konumlandrma ve anlamlandrmaya oturtulan, bask grevlilerinden ayrmlatrlm ve egemen ideolojiyi zmsemi/benimsemi, bir ideoloji profesyonelleri kategorisinin yapya ikin/ilikin ilevselliinin serimlenmesi, Althusserdeki entellektel sorunsallatrmasnn ana omurgasn oluturur. Althussere gre, hibir snf, Devletin deolojik Aygtlar iinde ve stnde hegemonyasn uygulamadan devlet iktidarn srekli olarak elinde tutamaz (Althusser, 1994:36). Ki,
devletin (bask) aygt zor kullanarak ilerken, ideolojik devlet aygtlar ideoloji kullanarak ilerler... Devletin (bask) aygt, kendi hesabna baskya tmyle (fizik bask dahil) ncelik verirken, ideolojinin burada ikincil bir ilevi vardr... ideolojik devlet aygtlarnda ideoloji tmyle ncelik kazanrken, ayn zamanda baskya, en son durumda olsa bile, fakat yalnzca en son durumda ok hafifletilmi, gizlenmi, hatta sembolik bir baskya ikincil bir ilev verilmitir... Bylelikle kiliseler ve okul, ceza, ihra, seme vb. uygun yntemlerle yalnz kendi obanlarn deil srlerini de disipline sokarlar (Althusser, 1994:35).

Bu hkme itibar edecek olursak, entellektellerin, snfsal tahakkmn rzaya dayal hegemonikletiriciliine bal olarak ideolojik dzlemde/kertede ilevsellik

138

kazandklarn syleyebiliriz ki, Althusser, sz konusu ideolojik kerte ierisinde, iinde entellektellerin de bulunduu bir hiyerariden sz eder:
retimsel ideolojik devlet aygtlarnn kurumsal srelerinin eliminasyonundan geen bir ksm, entellekteller, siyaset adamlar, iletmeciler vs. olarak zirveye ular. Bunlardan bir ksm, ya entellektellere zg yar-isizlie derler ya da kollektif emekinin entellektelleri olurlar... Hakim posizyonda, smr grevlileri (kapitalistler, iletmeciler) ve bask grevlileri (askerler, polisler, siyaset adamlar, yneticiler vb.) yer alrken, yannda devletin ideolojik aygtlar ierisindeki bu profesyonel ideologlar konumlanrlar ki, bu profesyonel ideologlar, ou inanm kiiler olarak laik kimseler olan her trl papazlardr... Her kitle, snfl toplumda yerine getirecei greve uygun ideolojiye pratik olarak sahip klnr: Smrlen olma grevi (...), smr grevlisi olma grevi (...), bask grevlileri (...) ya da profesyonel ideologlar olma grevi (bilinleri sayg ile, yani hak ettikleri aalama ve demogoji ile ileyerek, Ahlak, Fazilet, Aknlk, Millet... vb. ile besleyebilme yetenei (Althusser, 1994:44).

Bu tabloda entellekteller, hegemonyann srdrlmesi ve gl bir etkililik dzeyine ulamas hedefine bal olarak, ideolojik bilinliliin retimi, bunun yaygnlatrlmasn ve meruluk kazanmasn salamakta zsel nemi bulunan ajanlar olarak grlmektedir. deoloji eksenli olarak, Althusserin ngrd merkezi bir byk harfli zne kategorisi ve buna bal olarak tanmlanan ya da ekillenen kk harfli bir zneler kategorisi, onun entellektellerin misyonunu niteleyii asndan merkezi bir konudur. Ona gre, her ideoloji byk harfli zne merkezlidir; ki, burada
tek, merkezi ve mutlak znenin igal ettii bir dnya gr yer alr: Byk harfli zne, her kk harfli znenin kendi grntsn, imdi ve gelecekte seyredebilecei znedir. Bu byk harfli mutlak ve merkezi zne sonsuz saydaki bireyi zne olarak evresine aran znedir. Bu arma pratikleri ierisinde zneler byk harfli znenin tabiyeti altna sokulurlar (Althusser, 1994:70-71).

Entellekteller ise bunun ideolojik etkinletirici ajanlar olarak varlk kazanmlar; bunu hem teorize etmiler ve hem de etkinletirmiler ve yaygnlatrmlardr. Sonuta Althusser toplumsal formasyonda varolan ideolojilerin ancak snflar, yani snf mcadelesi asndan anlalabileceini ileri srer; ki, entellekteller de bu snfsal ilikiler ierisindeki konumlanlar ve ilevleri temelinde tanmlanrlar. Bu anlamda entellekteller, ayr ve bamsz/zerk bir kategori oluturmazlar. Onlar, ancak bir toplumsal formasyon ierisindeki temel snflara greli olarak baml bir konumda yer alrlar. Entellektellerin, belirli ve greli zerklik imkanlarna sahip olacaklar varsaylsa bile, snflar st, akn ve

139

maddi koullardan zgrlemi bir konumlar yoktur. Yani onlarn konumlar, toplumsal snflara greli ve baml ilevleri temelinde aklanmaldr. te, entellektellerin rol de ideolojilerin bu zneletirme biimlerindeki etkinliklerinde cisimleir. Hem byk harfli znenin (Tanr, Vatan, Ulus, Devlet vb.) hayali tasarm anlamnda/olarak tarihsizletirilmi ideolojik retiminde, hem de bunun etkinletirilmesi, devletin ideolojik aygtlarnn imkanlar erevesinde zmsettirilmesi/iselletirilmesi ve kiilerin bu erevede zneletirilmesinin salanmasnda entellektellere gizil ve zsel bir rol atfedilir. Dier bir deyile, bu ereve ierisinde, egemen glerin entellektelleri, ideoloji profesyonelleri olarak nitelendirilirken; dier tarafta, devrimci entellekteller, proleteryann ideolojik alandaki mcadelelerinin szclyle ve evrensel ilerici karakteristiiyle cisimletirilir. Sonu olarak, Althusserin entellektel kavramlatrmas unu ifade eder: Hakim bir toplumsal dzen genel bir ideoloji retir ve onun tarafndan bu ideoloji yeniden retilir. Bu ideolojinin birincil tayclar ve reticileri ise mevcut hakimiyet ilikilerine baml olarak kltr ya da ideoloji reticileri olan entellektellerdir. Bu erevede kltrel faaliyet devletin ideolojik aygtlarna ait bir pratiktir. Bu bak as da esasen, realiteyi ve tarihsellii teorisist bir zcle emdiren, dolaysyla ierdii fonksiyonellik vurgusunu bu teorisist zcle tabi klan bir anlay cisimletirmektedir.

2.5.4. Raymond WILLIAMS -Hegemonya ve Btnsel Toplumsal-Snfsal Misyonu erevesinde EntellektelWillams Keywordste entellektel kelimesinin tarihsel olarak bir isim haline geliinin ve deien anlamlandrlmasnn servenini yle anlatr:
Belirli bir kiilik trn ya da zel bir alma trn gerekletiren bir kiiyi gsteren bir isim olarak entelektel, erken 19. yzyldan kalmtr... Entellektalizm ise rasyonalizme basit bir alternatif olmutur. Ksmi olarak bundan dolay, ancak daha genel nedenler asndan da, entellektalizme, soukluk, soyutlama, ve manidar bir biimde, faydaszlk imalarn kazanmtr. eitli negatif anlamlar ve imalar entelektel kelimesi etrafnda toplanrken, zeka ve zeki genel ve balca pozitif anlamlarn kaybetmemitir. Entellektel kelimesinin negatif kullanmnn

140

nedenleri karmaktr. Ancak yaklak olarak teori ya da rasyonel temeller zerinde temellenmi sosyal ve politik argmanlara entellektellerin muhalefeti nemli bir nedendir... Yine, sosyal gelime ynnde kilisede ve politikada kurumsallam kurumlardan bamsz birok kazanmlar elde eden ve ge 18. yzyl, 19. yzyl ve 20. yzylda bamsz aratrma ve savlama imkanna kavuan entelektel almaya balanm gruplarn ok nemli muhalefet eiti bunda etkili olmutur. Nihayetinde, bu gelimelerin etkisi altnda, entelektel ve zeki (intelligent) aykrln ve kartln terimleri olarak sunulabilmilerdir. Ge 19. yzyl ile birlikte entellekteller denilen karakteristik formasyon artk vardr. 20. yzyla sarkan yeni grup terimi entelijansiya ise Rusyadan dn alnmtr. Bu kelime, anlamn kkeni bakmndan, 19. yzyln sonlarnda Rusyada nem kazanan, olumlu sosyal sonular yaratan farkl ve zbilinli bir grubu ifade etmekteydi... ...20. yzyln ortalarna kadar entellektel, entellektalizm ve entelijansiya ngilizcede hakim bir biimde olumsuz tnlamalarla kullanlmtr. Ancak en azndan entellekteller, imdi sklkla entelektel almann belirli trlerini ve zellikle de en genel trlerini gerekletiren insanlar tanmlamakta, ntr olarak ve ayn zamanda olumlu kullanlmaktadr. niversiteler iindeki paye ou zaman, snrl ilgilere sahip uzmanlar veya profesyoneller ile daha geni ilgiye sahip entellekteller arasnda gerekletirilir. Daha genel olarak, mental aba gerektiren almann, ynetim, datm, organizasyon ya da (zel retim biimlerindeki gibi) tekrarlama/yineleme alanlarndan farkl olarak, ideoloji ve kltr kresi iindeki dorudan reticileri zerine sklkla bir vurgu vardr. Kelime etrafndaki sosyal gerilimler anlamldr. Bu gerilimler, bilginin sadece uzmanlama trleri olmadn, ynetme trnde bir eyle ilikili olduunu ileri sren ELTLERe muhalefetle ilikilendirilmitir; organize bilgiyi kullanan bir insan grubuna muhalefetin, eski bir trnden sralanarak karmaklamtr. Kurumsallam bir sosyal sistemle entellektellerin ilikisi ve bundan dolay byle bir sistem iinde onlarn greli bamszl ya da birleimi hakkndaki argman, can alc bir biimde bununla ilikilidir (Willams, 1984:169-171).

Ancak, Keywordste, Williamsn kendisinin entellekteli nasl tanmladna ve ona nasl baktna ilikin tavr ok ak deildir. Buna karn, Kltrde Williams, tam olarak entellekteller sosyolojisi asndan kendi argmanlarn ve bak asn olduka belirgin olarak ortaya koyar. Burada Williamsn tezi, ilkin, entellektellerin genel bir kltrel analiz erevesinde bir kltr reticileri kategorisi olup olmadklar ekseninde sorunsallatrlr. Williams, bu sorunsallatrma balamnda, ta bandan entellektellerin, genel tarihsellii ierisinde bir kltr reticileri kategori olarak tanmlanamayacan; aksine, onlarn moderniteye ikin zgl karakterde bir kategori oluturduunu vurgular. Bizatihi o, entellektelleri, hegemonya merkezli kltrel analiz erevesinde, tahakkm ve mcadele pratikleriyle ilikilendirerek resmetmeye ynelir. Onun zmleme balamnda entellekteller, hegemonya/tahakkm temelli bir boyun eme-edirme/itaat ile kar koyma/ tahakkmden kurtulma stratejileri arasndaki bir mcadelenin btnl ierisine yerletirilmeye allr (Williams, 1993).

141

Williams, modern biimiyle entellekteller kavramlatrmasnn zgl tarihsel nitelii zerinde zel bir vurgu yapar ki, bu anlamda entellekteller kategorisi tipiktir:
bir toplumsal dzen ve onun ana snflaryla nemli, ama mulak ilikileri olan belirli trdeki yazar, filozof ve toplumsal dnrleri bir eksende toplayan entellekteller kategorisi, gerekte, kltr reticilerinin toplumsal rgtlenmesinin yegane temsilcisi olarak alnamayacak, son derece zgl bir tarihsel oluumdur (Williams, 1993:235).

Sosyolojik anlamda kategori, yaygn kabul gren biimiyle,

bir yanda, genel kltre katkda bulunan, fakat tam olarak entellekteller diye de tanmlanamayacak birok sanat, icrac ve kltr reticisi trn darda brakrken; bir yandan da dorudan temel politik, ekonomik, dinsel ve sosyal kurumlarda grev yapan -devlet memurlar, mali uzmanlar, din adamlar, avukatlar, doktorlar- ve bu adan, aka gerek sz konusu kurumlarn dolaysz pratiklerinde, gerek genel toplumsal ve kltrel dzenin retim ve yeniden retiminde yer alan pek ok entellektel emeki trn darda brakr (Williams, 1993:235).

Bu noktada, Williams, Gramscinin btn insanlar entellekteldir, fakat btn insanlar toplumda entellektel ilevi grmezler nermesini ve geleneksel-organik entellekteller ayrmn nemli bir adm olarak grse de, bizatihi yeterli bulmaz. Ona gre, bir entellektel tanmna ulaabilmek asndan,
olduka blgesel durumlara dayanarak genel ilkeleri gzlem dzeyinde tanmlamak yerine, genel tarihsel ve toplumsal ilkeleri kullanarak, modern entellekteller tanmna yol aan zgl faaliyet ve ilikileri gerek bir yoruma tabi tutmak zorunluluu vardr (Williams, 1993:236-7).

Ki,

entellekteller

kategorisinin

tanmlanmasnda

ve

kavramlatrlmasnda

izlenmesi gereken yntem bu olmaldr. Onun iin, entellektellerin zcle dayal bir tanm yoktur, aksine, entellektelleri tanmlayabilecek olan ey, onlarn ierisinde yer aldklar zgl faaliyetler ve ilikilerdir. Entellekteller ile fikri uzmanlama arasndaki iliki zerine de eilen Williams, kltr reticilerinin btn toplumlarda var ve evrensel olduklarn; bunlarn hem uzmanlama derecelerinin, hem de sonuta girdikleri toplumsal ilikilerin tarihsel olarak belirlendiini belirtir. Ancak, ona gre, yine de belirli bir yer ve zamanda ilevsel uzmanlama derecesi ne olursa olsun, kltrel retimin hibir yn btn btne uzmanlam olamaz, nk daha genel bir toplumsal ve kltrel retim ve yeniden retimin bir elemandr. Bu nedenle de tam anlamyla

142

entellektel saylan ilevleri dierlerinden ayrmak mmkn deildir (Williams, 1993:237-8). Bu durum, kltrel sembollerin ve fikirlerin retiminin tamamyla entellekteller tarafndan kapsanmadn, genel toplumsal pratiklerin dolaymna sokularak baka baka dzlemlerde de retildiklerini ve yeniden retildiklerini ifade eder. Williams, bu noktada entellektellerin faaliyetlerinin nasl ayrmlatrlabilecei zerinde durur. Ona gre,
kurulu toplumsal sistem iinde belirli somut ballklar ynnde ileyen bir uzmanlamann varlndan hareketle, bu somut toplumsal ballklar, somut bir hakimiyet trnn yapsna uygun bir deikenlik gsterir ve hakim geler nezdinde kurulur... ...Belirli hakimiyet ve boyun eme ortamlarnda ve bunlar iindeki mcadelelerde, baz kltrel faaliyet trleri amal bir ekilde boyunduruk altndaki grubun iinde retilir ya da u veya bu lde bilinli olarak bu gruba balanr... Bunlar her zaman boyun eme kltrleri olmasalar bile, ...boyunduruk altnda kltrler olarak kalrlar. nk hakim gruplar bir halkn tm anlamlandrma sistemine her zaman ...komuta edemez; tipik olarak anlamlandrma sisteminin stnde ve zerinde olmaktan ok, onun ile/iinde hakimdirler (Williams, 1993:238-9).

Burada kltr reticilerinin retimleri hakim gruplarla ilikilendirilmi bir dolayma sokulmutur. Bylece Williams, kltrel retimi, hakimiyet ve boyun eme pratikleri temelindeki bir mcadele balamna oturturken; entellektelleri de, zel bir kltrel faaliyet trnde uzmanlamann yannda, kurulu toplumsal sisteme dair ballk ve bamllklarn oluturulmasna ilikin mcadelenin uzmanlam failleri olarak tanmlar/ konumlandrr/ilevlendirir. Entellekteller, sadece bir kltr reticileri kategorisi olarak deil; bizatihi zgl tarihsel modernite srecinin hegemonikletirme dinamiklerine tabi tipik bir kategori olarak varlk kazanrlar. Entellekteller, modern kapitalist toplumlarn uzmanlama dolaymyla, hegemonyac genel toplumsal sistem iindeki bir grup ya da gruplar eklinde ayrdedilebilecek bir kltr reticileri kategorisi olarak karakterize olunurlar. Ancak Williams, toplumsal sistem ile kltr recileri olarak entellekteller arasnda eitsiz bir rtmezlik ilikisini de saptayarak, buradan entellektellere dair yeni bir stratejik nitelik atfeder:
Gelimekte olan karmak toplumlarda, ...artk bir grup ya da gruplar eklinde ayrdedebileceimiz kltr reticileri ile genel toplumsal sistem arasnda gzle grlr eitsiz ilikiler vardr... Kurumlar ve pratikler, rgtlendikleri somut yaplar iindeki anlamlandrma sisteminin grece erime derecesine, eylem ve

143

ihtiyacn tuttuu arla gre birbirinden ayrdedilebilirler. Bylece grece zerk kltr reticilerinin ve dolaysyla modern anlamda sanat ve entellektellerin, kabul grme veya tannma derecesi, hala olduka genel ve asli toplumsal-kltrel retim ve yeniden retim srelerinden belirli bir grece uzaklkta yer alan, bu ekilde yaplm bir kltrel retim ayrmnn bir fonksiyonu haline gelir (Williams, 1993:239).

Williamsn sorunsallatrmas balamnda, entellektellerin bir snf saylp saylmayaca ya da farkl bir grup olarak ana toplumsal snflara nasl balanabilecei ya da balanamayaca sorunu, greli uzaklk/mesafelilik ve greli zerkliin terimleriyle ele alnr. Ona gre, grece uzaklk kuram bir ayr olma halini ima etmez; ancak bu ayr olma hali, grece uzakln u biimlerden biri olabilir. Bu erevede dnldnde,
bir kurum iinde varolan sanatlarn konumunda bir grece uzaklktan szedebiliriz: nk aka toplumsal dzen iinde, bu dzenin bir gerei olarak kendilerine tahsis edilmi bir yerde sanatlar olarak kabul grmlerdir. Gerekte kabul grme ve kurum yoluyla olumu benzeri grece uzaklk biimleri tarihsel olarak yaygndr (Williams, 1993:240).

Bu grece uzaklk ve onun biimleri, tahakkme greli bir nitelik arzeder ve bir ok yaygn durumda onun gereidir. Grece zerklik, tahakkmn ileyi biimiyle balantldr ve ounca da tahakkm edenin mantna ve pratiine hizmet edecek ekilde biimlendirilmitir/dzenlenmitir. Bu zerklikler, ounlukla ve yaygn biimiyle, tahakkm karsnda balanmlk ya da elde edilmilik erevesinde kurumsal yoldan elde edilmektedir. Bunun dnda grece zerklik arzeden durumlar olsa bile, ona gre, bunlar dzeni yeniden retecek ve onunla elimeyecek bir ynlendirmeye ve bir tahakkm mantnn icaplarna tabidir. Nihai anlamda, belirli grece uzaklk dereceleri barndrmalaryla birlikte- genel erevede entellektellerin zerklii, sistemle btnlemi bir grece zerklik durumu olarak grlr (Wililams, 1993:239-241). Williams, grece taahht altna girmemi entelijansiyann, ideal bir nerme niyetiyle deil, nesnel bir betimleme amacyla yaplm bir niteleme olduunu belirtirken, bunun istisnai olduuna ve sosyolojik tanmlama asndan somut bir toplumsal kategoriye karlk gelmediine parmak basar:
Aslnda kkl bir bamszlk sergileyen dnr ve sanat rnekleri asndan bugn de hibir eksiimiz yoktur; bu, zellikle liberal devlet ve piyasa koullarnn hakimiyeti altnda, ...nemli lde byk saylara ular. Bu radikal bamszlar, rnek kahramanlar haline dnyor ve oumuz onlar ...erefli bir yere oturtma konusunda birliiz. Fakat yine de (bu durumun E.G.) kltr reticilerini ve kltrel

144

retim alann rnekleyen sosyolojik bir tanm olarak, pratik bir yarar yoktur. Hatta bir iliki tipini normal (ve ideal) diye ayr bir yere koyup sonra da, kltrel retimi ve birok kltrel retici trn dar, kendi kendini teyit eden bir entellekteller tanmna indirgeyerek konuyu rtmektedir. Bylece, kltrel sosyolojinin gerek uralarn tekil eden grece zerklik ve grece uzaklk gibi merkezi ve zorlu sorular daha batan cevaplanm kabul etmektedir (Williams, 1993:243).

Sonuta Williamsn kavramlatrma tarz/balam da snf-baml ilevsel tarzla rtr; entellekteli, temel toplumsal snflara, snflarn dinamik tarihseltoplumsal biimleniine, ve hegemonya ve tahakkmn politik-ekonomik-toplumsal mcadele diyalektiine tabi bir gereklik olarak deerlendirir ve anlar.

2.6. GREL OLARAK ZERK VE BAIMSIZ BR SINIF OLARAK ENTELLEKTELLER blmnn ve arasal rasyonalitenin egemen olduu bir dnyada entellektel, sadece akln zel ve zsel bir biimde kullanmas yeteneiyle deil, ayn zamanda bilgiyi iktidara tahvil ederek ayrcalkl bir konum kazanma abasyla ne kmaktadr. Bylesi bir realite dzleminde, entellektel iin bilgi ve dnce, geree ulamann ve onu aklamann tesinde ve kendi iinde iktidar salamakta bir ama haline gelmektedir. Yani, bilgi, entellektel iin, ounlukla, kendi iinde bir deer veya zellik olarak bir anlama ediminden ok, kendisinin varolma amacna hizmet eden bir bilgi tekeline sahip olma ve onun ayrcalkl konumunu srdrme arac haline gelebilmektedir78. Modern toplumun entellektellere salad ayrcalk ve g imkanlar erevesinde, onlarn ayr ve ayrcalkl bir snfsal pozisyon elde etmeleri ya da onlara bylesi bir atfla ayrcalk tannmas bu gerekelerle anlaml bir zemine oturmaktadr. Mertin ifadeleriyle,
...modern toplumun aydn, bilginin iktidar olma biimlerinden birinin kiilemi tezahrdr. Hep toplumun stndedir, hep yol gstericidir, nk daha iyi dnme ayrcalna sahiptir... Modern toplumlarda yol gsterenler, ...tek doru olan bilimsel dncenin gsterdii yolu bilenlerdi. Postmodern toplumda tek bir yol olmadna kani olunduundan yol gstericiler, eitlilik gsteren yollar (kltr) bilenler (anlayanlar, yorumlayanlar) oldu. Ahlaki/etik kayg tamad srece gsterilen yollar hep ve tek bir yere kmtr; bilgiyi tekeline alanlarn toplumsal bir kesim

78 Yldzn makalesi bu izahatn amlanmas erevesinde iyi bir rnek olarak okunabilir. Bkz. (Yldz, 1995). Bu makale ayn zamanda daha spesifik bir dzlemde Trk aydnnn iktidar sorunsalna da k tutabilecek bir ierik tamaktadr.

145

olarak iktidar ve/veya siyasal iktidar tahkimat. Modern toplum bilgiyi tekelinde bulunduran kesim olarak aydnlar tarafsz bilgi mitiyle ayrcalkl klmtr... ...bilgi kendi bana iktidardr, rahatlkla kendi iine kapanabilir, yani kendi iktidarn yeniden retmeye ynelir veya bir iktidara hizmet edebilir, yani dolayl iktidara ynelir. Aydnlar ahlaki/etik kayglar yok saydklar andan itibaren, bu erevede, dnme gayretlerini iktidar imkanlarna kodlamaktan veya toplumsal iktidar odaklarnn tellal olmaktan teye gidemezler... (Mert, 1995:50, 52).

Tarih felsefesi asndan dzizgizel (lineer), evrimci ve ilerlemeci bir normatif ereveyi esas alarak, entellektellere, tarihsel dinamikler ve zorunluluklar erevesinde ilerlemenin ve evrimin bir rn olarak olumlu anlamda otonom bir snf deeri ve misyonu ykleyen yaklamn asl vurgusu/odaklan, kapitalizm, endstriyalizm ya da modernite, bunlara bal olarak da entellektellerin bu sreteki (ya da bu srecin en nemli ya da temel krlma aamalarndaki) merkezi rol ve konumlar sorunsallatrlr. Endstriyel toplum ve ykselen yeni snf(lar) zmlemeleri/ngrleri odandaki tartmalarda, ya entellekteller bir yeni snf kavramlatrmas erevesinde heterojen yapya sahip genel bir kategori olarak; veyahut bu yeni snf veya ykselen gler ierisinde nemli, merkezi ve temel bir alt kategori79 olarak grlr. Yeni snf(lar) ve ykselen yeni gler kavramlatrmalarn merkez alan zmleme tarzlar ise dnsel temellerini ve kaynaklarn genel olarak Saint-Simona referansla ifade ederler. rnein Gouldner, yeni snf teriminin ilk defa Saint-Simon tarafndan ortaya atldn belirtir (1993:147). Glenin deyiiyle, Saint-Simonda sanayi toplumlarnn ve bundan doan yeni glerin zgl karakterini tanmlama abas merkezidir (Gle, 1986:21). Saint-Simon, kendi dneminin tarihsel ve toplumsal koullar ierisinde geerli (ki, bugn de hala byk lde geerlilii olan), sanayi toplumlarna zg ykselen yeni glerin incelenmesine imkan veren yeni ve ayn zamanda da sosyolojik bir bak akna sahiptir. Bu nedenle, entellektelleri greli olarak zerk bir snfsal kategori/yap olarak gren yorumlar ona referansla okumaya tabi tutulmaldr.

79 Entellektel sermayenin gnmzde ekonomik bir g ve deer olarak nasl alglandna ilikin tipik bir alma olarak bkz. (Stewart, 2000).

146

2.6.1. Henri-Claude de Rouvroy Comte de SAINT-SIMON -Endstriyalizm, Toplum Mhendislii ve Entellektellerin Ykselen Otonom Bir Snf Olarak lerici MisyonlarSaint-Simon, bir yandan sanayi toplumu kavramyla, toplumsal snflarn merkezi konumunu, mlkiyetin nemini ve snflarn oluumu srecinde iblmnn yapsal nemini vurgularken -ve yine kollektivist toplum nosyonu da genel anlamda sosyalist ve materyalist bir ierik tarken-, br yandan, teknoloji analizi ile bilimin ve entellektel sekinlerin (ki, bu kesim, ounlukla bilimciler ve sanayicilerden oluur) roln yorumlay, yine kendisinin ahlaki kriz teorisiyle birletirildiinde, Comteun sosyolojik pozitivizmine yakn olan, muhafazakar bir bak asn akla getirmektedir (ki, Saint-Simon ayn zamanda Comteun hocasdr). Bununla birlikte, yine de Saint-Simonun almalarnn,
yeni ortaya kmakta olan devlet/sivil toplum ayrlnn ve onun yannda, merkezilemi, brokratik ynetimden bamsz olan ekonomik, politik ve kltrel kurumlardan oluan bir kamusal alann gelimesinin bir teoriletirmesini temsil ettiine kuku yoktur (Swingewood, 1998:54-55).

Saint-Simonun entellektelleri nasl tanmladn, toplumsal konumlar asndan onlar nereye yerletirdiini ve onlara hangi rol ya da ilevi/ilevleri atfettiini anlayabilmek iin, ncelikle onun genel toplum grne ve daha zelde ve merkezi olarak da endstri toplumu kavramlatrmasna bakmak gerekir. Saint-Simon asndan sanayi uygarl, retimin ve gelimenin hedeflendii bir rasyonelleme modelidir ki, toplumsal ilerlemenin artk iddet, fetih, snf elikileri yoluyla gereklememesi sanayi uygarlnn doasnda yer alr. Bu noktada, Aydnlanmaclarn mirass Saint-Simon topik irade ve eylem fikrini, akl ve sanayi toplumu fikriyle birletirir (Gle,1986:24). Onun bilimci ve aklc bir retim ve bunun planlanlmasn gerektiren bir sanayi uygarl fikri, zorunlu biimde bir mhendislik nosyonunu n plana karrken; toplumun planlanmasnda ve projelendirilmesinde profesyonellere ve uzmanlam toplum mhendislerine ihtiya ve ilev yaratm olur. Burada entellekteller, zsel ve idealist dzlemde bir tanmlan ve konumlan deil, aksine ilevsellikleri temelindeki nitelikleriyle, vazgeilmez ve zorunlu bir deeri ifade ederler.

147

Bir toplumsal sistemin (zellikle de yaad Fransann toplumsal yapsnn) dnm sorununa ynelen Saint-Simona gre, her dzenli toplum iki gce dayanr: maddi g ve manevi g. Ortaada manevi g rahiplerin elindeyken, maddi g savalarn/asillerin elindedir. Kurulmakta olan yeni dzen ise manevi gc bilginler (entellekteller, bilim adamlar), maddi gc de endstriyeller temsil edecektir (akt.Meri,1995:52). Yine ona gre, bir toplumsal sistemin dierine dnm, felsefi ve politik sistemlerin dnm yoluyla gerekleir. Birinci dnm teolojik/teorik bir sistemden dnyevi ve pozitif bir sisteme geii, ikincisi ise eylerin ynetiminin insanlarn ynetiminin yerini almasn kapsar. Ancak yeni dzenin varlndan ancak bilim adamlarnn yneticileri denetim altnda tuttuu zaman sz edebilecektir. Keyfiliin hkm srd insanlarn ynetimi dzenine kar kan Saint-Simon, yeni toplumsal dzeni bilimsellemi ve kiisellikten kopmu bir dzen terimleriyle ifade eder (Gle,1986:24). Buradan yola karak Saint-Simonu, toplum mhendislii fikrinin kkeni ve ahikas olarak grmek mmkndr. Zira burada biz, toplumun projelendirilmesi temelinde entellekteller ya da daha yerinde bir deyile bilim adamlar, profesyoneller, mhendisler ve teknisyenlerden oluan bir entelijansiya dncesinin temellerini bulmaktayz. Toplumsal gelecek ve ykselen yeni toplumsal hareketler hakknda bilgi edinmek iin ykselen yeni snflarla ken snflar incelemek gerektiini ileri sren Saint-Simona gre, birinciler eski toplumsal yapy ykmakla yetinmeyip yenisini kurmaya giritikleri oranda ilericidirler. Ancak bu noktada, yeni toplumun birlik ilkesini tanmlamak gerekmektedir ki, toplumun varolabilmesi iin bir amacn ya da ortak hedefin bulunmas gerekir (Gle, 1986:22). Zira, onun da ierisinde yer ald dnem asndan, tarihsel ve toplumsal dalite ile dncelerde bir anakronizm kmaz sz konusudur. Bu paradoksalln mutlaka giderilmesi gerekir. Bu noktada da filozoflara ve bilimcilere, yani entellektellere asli ve zsel bir grev/sorumluluk dmektedir(Meri, 1995:53). Dahas, Saint-Simonun sanayi toplumlarnn retici olduklarn, ancak, metafizik dnmeye devam ettiklerini kaydetmesi, onun entellektellere ne tr bir rol/ilev yklediini de gsterir niteliktedir: retici olan sanayi toplumlarn ayn zamanda

148

kendi koullarna uygun bir bilince, yani bilimsel dnceye tamak. Bu erevede Saint-Simon yeni toplumsal sistemin kuruluunun pozitif insan biliminin inasna bal olduunu (Gle, 1986:23) dnr. Grld gibi, Saint-Simon reticilerin yannda, fikir adamlarna (yani filozof ya da entellektellere) klavuzluk gibi byk bir dev ykler ki, yaadklar a iin en iyi ve uygun toplumsal dzeni onlar bulacaklardr. Bunun iin de, toplumu izlemeleri, ncelikle toplumsal realiteyi tanmalar, sonra da ynetim ve ynetimin denetimi ilevini yerine getirmeleri gerekmektedir (Meri,1995:54). Bu erevede Saint-Simon, doal dzene uygun bir ynetim biiminin bulunduunu, bunun da ierisinde bulunulan tarihsel dneme gre kefedilip uygulanmas gerektiini ileri srerek, pozitivist ve natralist bir toplumsal dzen temeli varsayar. Buna gre de entellekteller, bu doal dzenin yasalarn kefeden ve uygulanmasnda hizmet gren bir pozisyonda tahayyl edilir. Onun terimleriyle,
bir zamanlar rahipler klavuzluk etmiti insanlara. imdi ise filozoflar, bilginler, sanatlar klavuzluk edecektir. Rahipler derebeylik dzeninin koruyucusudurlar. Filozoflarn devi onlarla savamak, en kalabalk ve en yoksul snfn kafaca, bedence ykselmesini salayacak ahlak ilkelerini yaymak ve kkletirmektir (akt.Meri,1995:55).

Ancak burada rahipler ortadan kalkmayacak, kendi realitelerine uygun bir dnm geirerek sekler temelde yeniden ilevselleecekler; bilginin ve bilginlerin emrinde alacaklardr. Yani Saint-Simon bir yerde, feodal dnemin rahiplerini kabuk deitirterek modern entellektellere ve endstri toplumunun fonksiyonerlerine dntrmektedir. Byle olunca da modern entellekteller ile rahipler, kendi dnemlerinin tarihsel zgllkleri ve gereklilikleri erevesinde ayn ve birbirinin devam kategoriler olarak ele alnm olmaktadr. Dier bir ifade ile entellekteller, bir anlamda belki rahiplerin dnyevilemi ve rasyonalize olmu filozof ve bilim adamlar haline geldii modern bir kategoriyi ifade eder ki, bu da dnyevi bir din tasarmyla btnletirilmektedir. Entellekteller, bir dnyevi din temelinde toplumu planlayan ve retimi ynlendiren, toplumsal dzenin endstriyel dzlemde kurumsallamasn ve kusursuzlamasn salayan, toplumsal ve politik rgtlenmeyi sz konusu temele oturtmakla grevli olan insanlar kategorisi olarak grlmtr.

149

Sonu

olarak,

Saint-Simonun

entellektelleri,

endstriyel

toplum

temelinde ortaya kan, toplumun rgtlenmesinde ve projelendirilmesinde merkezi ve temel bir ilev gren, ve yine realiteye ve ierisinde bulunulan koullara uygun kltrel tasarmlar ve dnya imajlarn retip yaygnlatran ve merulatran greli olarak zerk bir zmre/snf olarak cisimlemektedir. Onun bu kavramlatrmas, sonradan baka dnrler ve sosyal bilimcilerce, ykselen yeni snf/snflar ya da yeni gler, entellektel sermaye, kltrel sermaye, entellektellerin ynetimi/hakimiyeti, profesyonalizm ve belki de bilgi toplumu vb. kavramlatrmalara ve bu kavramlatrmalar temelindeki zmlemelere nclk ve kaynaklk edecektir.

2.6.2. Alvin W. GOULDNER -Kltrel Sermaye Temelinde (Hmanist) Entellekteller ve (Teknik) Entelijansiyadan Oluan Yeni SnfEntellektellerin Geleceinde, entellektelleri zamanmzn ykselen yeni snf olarak nitelendiren Gouldner, onlara ayrcalkl bir snfsal konum ve zsel bir rol atfeder. Ona gre, 20. yzylda dnyann yeni oluan sosyo-ekonomik dzeninin bir paras haline gelen btn lkelerde, entellektellerden ve teknik entelijansiyadan oluan yeni snf, toplumun ekonomisi zerinde denetime sahip gruplarla atmal bir iliki ierisine girmi ve ykselen yeni bir g haline gelmeye balamtr. Bu srete, kamu okullarndaki yksek eitim, entelijansiya ve hmanist entellektellerden oluan yeni snfn kitlesel retimi iin kurumsal bir temel haline gelirken, kamusal eitim sistemi, byk bir kozmopolitletirici etken oluturmakta, entellektelleri yerel kar ve deerlerden uzaklatrmaktadr (Gouldner, 1993:7-10). O, yeni snf olarak entellektellere ilikin genel kuram ierisinde gerekli grd nemli iki kuramsal temel ngrmektedir. Bunlardan birincisi, yeni snfn ayrt edici dilsel davranna, yani ayrt edici sylem kltrne ilikin bir kuram; ikincisi ise, iinde, yeni snfn insan sermayesi ile eski snfn para sermayesi gibi zel durumlarn tartlaca genel bir sermaye kuramdr (Gouldner, 1993:13).

150

Hmanist Entellekteller ve Teknik Entelijansiya Gouldner, bir elit oluturan yeni snf nitelikleri ve ilevleri temelinde hmanist entellekteller ve teknik entelijansiya olarak ikili bir ayrma tabi tutar. Buna gre, entelijansiya, temelde teknik ilgileriyle ne kmakta iken; entellekteller, esas ilgileri bakmndan eletirel, zgrletirici, yorumlayc, dolaysyla ounlukla politik niteliktedirler. Bu iki elit'i birletiren ortak nitelikler ise, incelmi bir dil varyantn kullanmalar ve eletirel sylem kltrne bal olmalardr (Gouldner, 1993:78). Bununla birlikte Gouldner, hmanist entellekteller ile teknik entelijansiya arasnda byk bir farkllk grr. Yeni snf birlemi bir zne veya trde bir btn de deildir. Aksine, teknik entelijansiya ile hmanist entellekteller, aralarndaki gerilimlerle blnm bir snftrlar. Ancak, yeni snfn retim aralaryla, zel olarak da kltrel sermaye veya insan sermayesi ile ilikilerinde belirli ortaklklar bulunmaktadr (Gouldner, 1993:17). En temelde ise, yeni snf, eletirel sylem kltrne bal bir konuma cemaati olan entellektellerin oluturduu bir kategoridir. Bat tarihselliinin belirli bir i krlma noktasnda hmanist

entellekteller ve teknik entelijansiyadan oluan bu yeni snf, kendi maddi ve manevi snf karlarn -grme ve direni dahil- eitli yollarla kollama niteliine sahiptir. Bu balamda onlar, her zaman bamlla kar direnmi ve kendi durumlarn da iyiletirmeye almlardr. Zira,
Yeni snf olarak entellekteller, retim gleri ve ynetim aralar hakkndaki teknik bilgisi sayesinde, retim tarz zerinde fiili denetime sahip olan bir gruptur. Dolaysyla da karlarnn peinde koarken, hatr saylr bir gc de elinde bulundurmaktadr (Gouldner, 1993:24).

Ancak buna karn, ayn zamanda,

kamu okullarnn yaygnlamasyla, okur yazarlk da yaygnlatndan, hmanist entellekteller kapal ve ayrcalkl piyasa konumlarn yitirmekte, kendi gzlerindeki yksek kltrleri ile ayn ykseklik dzeyinde olmayan sayg, itibar, gelir ve sosyal gleri arasnda bir stat oranszl ile kar karya kalmaktadrlar (Gouldner, 1993:11).

Bunun bir sonucu olarak da

...hmanist entellektellerin sosyal konumu, zellikle teknokratik ve endstriyel bir toplumda, teknik entelijansiyann konumundan daha marjinal ve yabanclam duruma gelmekte, yeni snf isel olarak farkllamaktadr (Gouldner, 1993:11).

151

Bylelikle de,
teknokratik bir sanayi toplumunda hmanist entellekteller, yksek kltrleri ile daha snrl gelirleri ya da politik nfuzlar arasnda hayli keskin bir stat farkll yaamakta ve giderek yabanclamaktadrlar (Gouldner, 1993:103).

Yine Gouldnera gre,

entellekteller, kendi konumlarnn gerektirdii rollerini icra etmelerinin niteliine bal olarak ou zaman devrimci nderlie katkda bulunduklar gibi, gelecei gemie uygun hale getirme ve gelecekte gemii yeniden retme ilevini yerine getirirler (Gouldner, 1993:78).

Ancak yine de teknik entelijansiya, ounlukla

teknik konulara duyduu saplant dzeyindeki balln korumaktan baka bir ey istemez. Ne var ki statkoyu hibir zaman yeterli grmeyerek, teknolojiyi kkl biimde deitirmek, bylece mevcut toplumsal dayanmalar ve kltrel deerleri tahrip etmek onlarn sosyal misyonu haline gelir. Onun iin devrimci entellekteller, eski bir moralitenin araclardrlar; uyum gsteren entelijansiya ise yeni bir amoralitenin aracdr (Gouldner, 1993:78).

Gouldner yerine ve durumuna gre, ilevleri ya da rolleri asndan teknik entelijansiyay hmanist, devrimci ve geleneksel entellektellerden daha devrimci grr. Daha dorusu, bylesi bir deerlendirme ona gre, greli bir biimde kendi balamsal zgllklerine mndemi klnr ve bu erevede onlara deien (statkocu ya da devrimci olmalar anlamnda) misyonlar/ilevler atfedilebilir. Eletirel Sylem Kltr Ona gre, eletirel sylem kltr, tarihsel evrim sonucu oluan bir kurallar dizisi, bir sylem dilidir (Gouldner, 1993:47). Bu dil, kendi savlarna hakllk kazandrmakla ilgili olmasna karn, sz konusu hakllk kazandrma tarz yerleik statko tarafndan meru klnm olan otoritelerin gcne bavurmaya dayanmaz. Aksine, sadece, ne srlen argmanlar temelinde, seslenilenlerin gnll onayn salamay tercih eden bir mutabakata ve onaya dayanr. Eletirel sylem kltr,
zgl bir konuma edimi zerinde odaklar: Hakllk kazandrma. Bu yle bir sylem kltrdr ki, konuanlarn ilkesel olarak tartamayacaklar veya sorunsal haline getiremeyecekleri hibir ey yoktur (Gouldner, 1993:47).

Bu eletirel sylem kltrnn dili, yeni snfn ortak ideolojisinin derin yapsn oluturur. Eletirel sylem kltr, grece daha dnmseldir, kendini gzler, daha fazla st-iletiim (meta-communication) gcne, yani konuma zerine konuma yetisine sahiptir; kendi konumasn sorunsallatrabilir (Gouldner,

152

1993:48). Eletirel konuma kltr asndan en nemli nokta (ya da noktalardan biri), konuann savlarna hakllk kazandrmak iin kendi kiiliine, otoritesine veya toplumsal statsne dayanmasn yasaklamasdr. Sonucunda, eletirel sylem kltr, geleneksel toplumsal otoritede temellenmi btn konumalar otoriteden yoksun klar. Bylelikle eletirel sylem kltr, entellektellerin meydana getirdii yeni snfn ortak ideolojisini oluturur. Bu ideolojinin yeniden retilmesi iin gereken toplumsal koullar ve beceriler ise, bu yeni snfn ortak karlar arasnda yer alr (Gouldner, 1993:49, 11, 94). Kltrel Sermaye Gouldner, yeni snfn zerkliinin temelini, eitim sisteminin salad uzmanlk bilgisinin veya kltrel sermayesinin oluturduunu ileri srer. Ki, bir ynyle bu durumu, profesyonalizm ideolojisinin ortaya kyla dorudan ilikili grr. Onun asndan profesyonalizm, yeni snfn kamusal ideolojilerinden biridir ve eski snfn yeni snf tarafndan nazike yklmasdr. Bu profesyonalizm, yeni snfn kollektif bilincinin tarihsel geliiminde bir evredir.
Bu ideoloji, eski snfn aktan snfn, teknik ve ahlaki olarak daha iddiadr. Profesyonalizm yeni snf beceriyle i gren, faziletli ve meru (Gouldner, 1993:34). aa bir eletirisi deildir, ancak yeni stn olduuna ilikin st kapal bir topluma, kendini adayarak ve teknik otoritenin paradigmas diye gsterir

Bu ise, bir yandan mevcut toplum snrlar iinde bir prestij talebini gndeme getirirken, te yandan da yeni snf eski snfa bir alternatif olarak karmaktadr. Bu erevede yeni snfn kendine zg ayrcalklarnn ve glerinin temeli, sahip olduu zel kltrler, diller, teknikler ve bunlardan kaynaklanan beceriler zerinde bireysel dzeydeki denetimidir. Gouldner, sz konusu tanmlan ve konumlandrl ierisinde yeni snf olarak entellektelleri, tarihsel ve kollektif olarak retilmi kltrel sermayenin avantajlarn zel mlkiyetinde tutan bir kltrel burjuvazi (Gouldner, 1993:3435) olarak grmektedir. Ancak, bu yeni snf kendi iinde bir takm zaaflar ve elikiler de barndrmaktadr ki, bu onlar kusurlu evrensel snf haline getirmektedir. Kusurlu Evrensel Snf

153

Gouldnere gre, ileri sanayi toplumlarnda, yeni snf, kimi zaman politik olarak devrimci bir konumda olmasnn yannda, srekli olarak, retim tarzn da devrimciletiren (Gouldner, 1993:23) bir rol oynamaktadr. Bu ekonomilerde, yeni snf, eski paral snfa bal olarak alan bir teknik entelijansiya olarak hizmet grmekte; bu ilevi temelinde, eski snf, yerine getirdii teknik hizmetler araclyla toplumu modern ve bilimsel diye merulatrarak, ona yararl ve yardmc olmakta ve onun iin ilevselletiricilii bulunmaktadr. Bu rol ierisinde yeni snf, bir lde ak, kamusal bir varla sahip olabilmekte ve ileri sanayi ekonomilerindeki bu rol kabul grmektedir. Ancak bylesi bir durumda yeni snf, ileri ekonomilerde ikincil olarak nitelenebilecek bir rol kabullenmektedir. Gouldner asndan bunun balca nedeni ise, entellektelin rolnn kendi maddi ve manevi karlaryla tutarl olmasdr (Gouldner, 1993:23). Byle bir konumlandrma da, Gouldnern kusurlu evrensel snf olarak nitelendirdii biimiyle entellektele bir yer tayin etmektedir. Bu konumlandrl ve ilevlendirilii ierisinde entellektel, evrensel akln szcs olmak ile kendi konumsalln koruma ve iyiletirerek ilerletme arasnda, kendi tarihsel, toplumsal ve znel koullarna gre gidip gelen bir gerilimsellii yanstmakta ya da cisimletirmektedir. Yeni snf olarak entellekteller, konumlar ve buna bal rolleri asndan elikiler ieren bir snftr. Baz ilgi alanlar, zellikle eletirel sylem kltrne olan ilgileri, onlar greli olarak kendi karlarndan bamsz ve akn bir zgrle yneltirken; yine kltrel bir burjuvazi olarak teki ilgi alanlar onlar, elikili bir biimde gelirleri ve ayrcalklar tekelleri altna almaya alan bir elit haline getirir (Gouldner, 1993:129). Buna karn yeni snfn tarihsel snrlar, kendine zg aklclnn ieriinde ve bir kltrel burjuvazi olarak sahip olduu ykselme gdsnde sakldr (Gouldner, 1993:133). Esasnda yeni snf olarak entellektellerin paradoksu, onlarn hem kurtarc hem de elitist olmalarnda yatar. Gouldner bu durumu yle izah eder:
O, btn kurumlar, toplumsal engelleri ve kendisininki de dahil olmak zere, btn ayrcalklar ykmaktadr. Yeni Snf, tarihsel olarak kurtarc bir rasyonalite olan eletirel kltr ile zenli bir syleme dayanmaktadr. Yeni sylem (eletirel sylem kltr), kurulu egemenlik biimlerinin eletirisine temel tekil etmekte ve gelenekten ka imkan salamaktadr. Ancak ayn zamanda, kendi iinde yeni bir egemenlik tohumunu da barndrmaktadr... Yeni Snfn sylem

154

kltr, her eyi denetimi altna almaya alr. Bu trden bir egemenliin, geree ulamann tek yolu olduuna inanr. Yeni Snf, gerei kendi tekeline alarak ve kendini de bu gerein koruyucusu konumuna sokarak ie balar. Bylelikle, eski snfn iddialar bile buna bal hale gelir... Eski eitsizlikleri giderse bile Yeni Snf, bilmeye ve bilinebilir, dnlebilir ve sezilebilir olana dayal yeni bir hiyerariyi sessizce kurmaya giriir... Yeni snf, embriyo halinde evrensel, ama kusurlu bir snftr (Gouldner, 1993:134-135).

Entellektellerin ve Entelijansiyann Yabanclamas Gouldner gnmzde ykselen yeni snf olarak entellektellerin yabanclamas sorunu zerinde de nemle durarak; entellektellerin ve entelijansiyann yabanclamasn nasl aklayabiliriz? sorusunu yle bir balam ve sorunsallatrma dolaymna oturtur:
(a) entellektellerin ne hakknda dnd deil, nasl dnd zerinde younlaan eletirel sylem kltryle; (b) daha st toplumsal ve ekonomik konuma ykselebilmeleri iin gereken frsatlarn engellenmesiyle; (c) bir yandan gelirleri ve gleri arasndaki, te yandan kltrel sermayeleri ve z sayglar arasndaki uyumsuzlukla; (d) toplumsal btnle duyduklar ballkla; (e) teknik elikilerle, zellikle teknik yetenekleriyle, aklamak mmkndr (Gouldner, 1993:93-94).

Ancak onun asndan yeni snf olarak entellektellerin ve entelijansiyasn yabanclamas, byk lde, ekonomik ve toplumsal adan daha yksek konumlara gelebilmelerinin engellenmesinden kaynaklanmaktadr (Gouldner, 1993:96). Yine bu balamda eitimli igc arznn veya teknik entelijansiyann fazlal ve buna bal etkenler erevesinde bir radikalizmin gelimesi (Gouldner, 1993:106-107) entellektellerin yabanclamasnn ve radikal muhalefetinin cisimletirilmesindeki en nemli reel ve gncel motiflerden birini oluturmaktadr.

2.6.3. Carle C. ZIMMERMAN -Tarihsel Evrimin rn Olarak Entellektel TabakaZimmerman, kendi balamnda entellektelleri, eitim ve uzmanlama temelinde, zihinsel emee dayal bir dizi farkl meslek gruplar olarak grr. Ona gre, entelijansiya, aslen profesyonalizm ve uzmanlamay ieren bir meslekler kategorisidir. Nitekim Zimmerman, modern eitimin rn olan bu yeni entellekteller snfn oluturan uzman alt mesleki kategoriler ierisine, fencileri, doktorlar, hukukular, retmenleri, mhendisleri ve

155

benzeri meslekleri yerletirmektedir; ki, toplumsal ve teknik nitelikteki devrimci deiimler, hakim ve lider entellekteller konumunda olan bu kimselere ihtiya duyulmasna neden olmutur (Zimmerman, 1964:3). Zimmerman entellektellerin ortaya kn, kendi ilerlemeci ve dorusal tarih grnn gerektirdii tarzda, sosyo-tarihsel gelimenin ve evrimin zorunlu bir sonucu olarak grr. Zimmermann entellektellere ilikin kavramlatrmas erevesindeki bu duruu, onun aklamalarnn ve zmlemelerinin ana temelini oluturur. Bu nedenle onun grlerinin ncelikle tarihsel sre balamnda betimlenmesi gerekir. Tarihsel Gelime Evreleri ve Entellekteller Zimmermana gre, tarihsel evrim ve ilerleme erevesinde Bat dnyas iinde Grek ve Roma dnemlerinden bu yana ekonomik, politik ve sosyal liderlikler aamal olarak deiimler geirmitir. Bu deiim aamalar bakmndan, ilkin zengin tabaka (gentry; aniya snf) denen lider grubunun klasik hakimiyetinden doan deiimlerle birlikte 5. yzylda din adamlar geni imkanlara sahip olmutur. Din adamlarnn hakimiyeti ise 15. yzyla kadar srm, sonraki aamada ise, liderlik dizginleri tccar (mercantile) ya da i adamlar zmresinin eline gemi; tccarlar zmresinin iktidarlarnn zirvelerine ulamalar 19. yzylda gereklemitir. En son aamada, yani ierisinde yer aldmz zaman da kapsayan son dnemde ise, liderlik ya da nclk yeni bir grubun eline gemitir ki, onun terminolojisinde bu liderlik bir tr iktidar da ifade eder. Bu grup entelijansiya yani entellekteller (mnevverler; aydnlar) snfdr (Zimmerman, 1964:1). Grlyor ki, Zimmerman, entelijansiyay ya da entellektelleri tarihsel evrim srecinin belli bir aamasnda ortaya km, daha ileri ve ilerici bir snfsal kategori olarak nitelendirmektedir. Zimmerman, bu evrimci grn Marksizmle ilikili ancak Marksist olmayan bir snf gr temeline oturtarak desteklemeye alr. Ona gre,
hakim durumda olan, yani iktidar elinde tutan yeni snflarn ortaya kmasn salayan deimelerle, eski ynetici snflarn aamal olarak zlmesini ve ortadan kalkmasn salayan deiimler ayn trdendir ve birbirleriyle btnleirler (Zimmerman, 1964:4).

156

Kendi bak as ierisinde Marx, ona gre bir ynden hakldr: ktidara ykselmenin eski ekonomik yollar olan ticaret yolu, yerini imdiki teknik topluma daha uygun gelen baka yntemlere verecek ve sonunda silinip gidecektir. Marxn yanld nokta ise, bu yeni okumu sekin snfn, ekonomik ve politik hakimiyeti elde etmek ve kazanmak iin, ileri hamle yapamayp duraklayacan sanmas olmutur (Zimmerman, 1964:9). Bu ifadelerden anlalabilecek olan udur ki, Zimmerman tarihe sanlabileceinin aksine retrospektif adan yaklamaktadr. Bir dier deyile, o, bugnk entellekteller kategorisinin ileri ve olumlu bir snf olarak kavramlatrlmasndan hareketle, tarihsel gelimeyi bugnden geriye bakarak bir anlamlandrmaya ve yoruma tabi tutmaktadr. Zimmerman, entellektellerin ortaya kn ele alrken, odan arlkl olarak 19. yzyla evirir. Ona gre, 19. yzyl, bir yandan tccar snfnn liderliini, belirli bir ekilde baa gemesini, kudretinin zirvesine ulamasn, bir yandan da, entellekteller snfnn iyiden iyiye ekillenmi reym (embriyon) safhasn ifade eden bir dnemdir. Btn bu dnem boyunca iki zt felsefe, liderlik iin arpmtr: Bunlar tccarn brakn yapsnlar diyen kapitalizmi ile, yeni ortaya kp sivrilmeye balayan, ilk bakaldran entellektellerin Marksizmidir. Ki, Marksizm 19. yzyln btn isyanc entellektellerinin mektebi olmutur (Zimmerman, 1964:11). Bununla birlikte, sz konusu tarihsel dnemde sahnenin altnda iten ie geni apta teknik bir devrim hazrlanmaktadr. Bu devrim, daha sonra merkezi bir neme sahip yeni bir toplumsal snfn (okur yazar, teknokratik ve bilimsel donanml bir entellekteller snfnn) ortaya kn zorunlu klmtr. Btn ekonomik srelerin byk lde bir deiime uramasyla bu yeni toplumsal liderler, kitlelerin iinden km; yenilikleri gerekletirmek ve ynetmek, yeni bir entellekteller snfn gerekli klmtr. Entellektellerin oluumu ise, yeni bir eitimi, uzmanlatrmay ve yeni bir insan tipini (okumu insan) ifade etmekteydi. Bu yeni toplumsal oluum, beyni yerine adalesini kullanan eski insan tipinin ortadan kalkmas ve yerine zihinsel faaliyeti merkeze alan insan tipinin gemesi demektir (Zimmerman:1964,12).

157

Zimmerman gnmzde entellektellerin gzde ve sekin bir aznlk grup oluturduklar iin, yar zerk ve bamsz bir duruma geldiklerini; bu durumda da entellektellerin brokratiklemesi olgusunun ortaya ktn ileri srer. Ona gre, bu brokratikleme eilimi, byk iktidar ele geiren gruplar iin kanlmaz bir olaydr (Zimmerman, 1964:17-18). Entellekteller, toplumsal rolleri asndan entellektel snfn ortaya kmasna neden olan toplumsal devrimin stnde ve tesinde, devrimci sonular douracak kadar geni bir toplumsal deiimi ifade ederler. Onlarn varl ve bu devrimci sonular douran rolleri sayesindedir ki, yeni bir yaam biimi ortaya kmtr (Zimmerman, 1964:4). Bylelikle Zimmerman, endstriyel toplumun btn varolu temelini ve dinamizmini entellektellere ve onlarn toplumda oynadklar rollere balar. Onun entellektelleri, vurguland ve savunulduu biimiyle tamamyla arasal akln failleri olarak uzmanlar ve profesyonelleri iine alr. Ayn ekilde gerek ve zgr yaratcn ve dnmsel zerkliin karsnda, teknik ve arasal akln gerektirdii retkenlie ve bunun uygulaymna ynelik totaliter ve retim temelli bir ilevselletirilmeye ynelir. Politik alann zgrlkler ve dnmsellik zerindeki kstlayclk sorunu ise, entellektellerin iktidar ngrsyle maniple edilir. Zimmermann tutumu, bir yandan Marxn hakim snf grnn, arptlarak entellektel snfn hakimiyetine tercme edilmesi iken, dier yandan da bir biimiyle ile Spencern evrimci organizmaclnn bununla btnletirilip kesitirilmeye allmasdr. Yine hibir biimde politik ya da toplumsal eletirinin ve reel srelerdeki ve yaplardaki atmann ierilmedii bir pozitivizmi yanstr.

2.6.4. Tom BOTTOMORE -Sekinlerin Bir Alt Kategorisi Olarak EntellektellerBottomore, entellektelleri, yatay ve hiyerarik olarak yaplanm genel sekinler katmannn bir alt kategorisi olarak deerlendirir. Bu da onun kavramlatrmasnn katman/snf-temelli bir okunuunu gerektirir. Bottomorea gre, entellekteller, yneticiler ve brokratlar l bir sekinler kmesi oluturur. Ancak bunlar ierisinde entellekteller, tanmlanmas ve toplumsal

158

etkilerinin belirlenmesi en g olan karmak bir toplumsal kmeyi oluturur. Yine o, entellekteller ve entelijansiya (aydnkesim) arasnda ikili ve temel bir ayrm yaparak, entellektel etkinliklerin toplumsal farkllamasna, trlerine ve zsel niteliklerine ilikin saptamalar getirir. Entellekteller, genel olarak fikirlerin yaratlmasna, iletilmesine ve eletirilmesine dorudan katkda bulunan ok daha kk bir kmeden oluurlar. Bunlar yazarlar, sanatlar, bilim adamlarn, filozoflar, din dnrlerini, toplum kuramclarn, siyasal yorumcular iine alr. Ancak Bottomore, bu kmenin snrlarnn kesin biimde belirlenmesinin zor olabileceini; entellektellerin kendi alt katmanlarnn retmenlik ve gazetecilik gibi orta snf uralaryla kaynam olduunu da ilave eder. Bununla birlikte, entellekteller kmesinin karakteristik zellii, onlarn bir toplumun kltryle dolaysz ilgisidir (Bottomore, 1990:74). Bu nokta Bottomore iin ayrc lttr. Bu snfa dahil olan entellektellerin genel olarak bir kltr reticileri kategorisi olarak da anlalabilecei sylenebilir. Entelijansiya terimi ise, genel olarak kolgcne dayanmayan (non-manual) etkinliklerde bulunan herkesi kapsayacak lde geni bir muhtevaya sahiptir. Onun deyiiyle,
entelijansiya terimi, ilk kez on dokuzuncu yzylda, Rusyada kendilerine profesyonel i yapma nitelii kazandran bir niversite eitimini alm olanlar adlandrmak iin kullanlm olmakla birlikte, sonralar szcn kapsam birok yazar tarafndan kolgcne dayanmayan (non-manual) uralarda bulunan herkesi ierecek biimde geniletilmitir (Bottomore, 1990:74).

Bu anlamda entelijansiya terimi, yeni orta snflara denk dmekte olup, bu snf iinde st ve alt katmanlar ayrt etmek olanakldr: st katman profesyonel ilerde alanlardan, alt katman ise daha rutin bro ileri ve idari grevlerde bulunanlardan olumaktadr (Bottomore, 1990:74). Bottomoreun tanmlamas, sosyolojik dzlemde kalmaya abalarken, bunu tarihsel planda ve farkl toplumsal formasyon balamlarnda ele almaya ynelir. Bottomore, entellektelleri belli bir topluma zg bir kategori olarak grmez; aksine entellektel rol tarihsel olarak ve btn toplumlar kapsayan bir evrensellik olarak nitelendirir. Ona gre, entellekteller, hemen her toplumda vardr:
-okuryazar olmayan toplumlarda byc ve rahip, ozan ve minstrel, soyktkler (genealogist) vb. olarak; okuryazar toplumlarda da filozof, ozan, oyun yazar (dramatist), memur ya da hukuku olarak- ama ilevleri ve toplumsal nemleri byk lde deiir. Baz toplumlarda aydnlar bir ynetici sekin olmaya iyice

159

yakndr. rnein inde literati uzun dnemler boyunca bu tr bir ynetici ve egemen katman oluturmutur... te yandan, ruhbanlar Avrupann feodal toplumlarnda daha az egemen bir konumda bulunmular ve ancak feodalizmin yklyla aydnlar daha nemli bir toplumsal ileve sahip olmaya balamlardr...

Ancak o modern entellektelleri yine de ayr ve zgl bir kategori olarak grr:
...Modern entellektellerin kkenleri genellikle ortaa Avrupasnn niversitelerinde bulunmaktadr. niversitelerin gelimesi hmanist renimin yaygnlamasyla birleerek, ruhban kast olmayan, yeleri deiik toplumsal ortamlardan gelen ve bir lde feodal toplumun egemen snflarndan ve egemen retilerinden ban koparm bir aydn snfnn oluumuna olanak salamtr. Bu aydn snf Aydnlanma dnrlerini retmi, zellikle de Fransada aydnlar ancien regimein egemen snfyla Kilisesine kar karak kendilerini toplumun eletirmenleri olarak kabul ettirmilerdir. Modern aydnlar bu rolleriyle, toplumun eletirmenleri olarak grlmlerdir (Bottomore, 1990:74-76).

Bottomore, entellektellerin farkl toplumlarda ve tarihsel balamlarda farkl nitelik, konum ve rollere sahip olabileceini kabul ederek, toplumsal nemlerinin ve ilevlerinin tarihsel olarak zgl bir biimde farkllatklarna dikkat eker (Bottomore, 1990:74-75). Bottomore, entellektellerin snfsal konumunun, farkl tarihsel, toplumsal ve kltrel balamlarda deiik grnmlere ya da niteliklere sahip olduu gereinin de altn izerken zellikle gelimi Bat toplumlarndaki entellektelleri sekinler snfna ya da katmanna dahil eder. Ona gre, bilhassa gnmzde, eitli Bat toplumlarnda ve Bat d toplumlarda entellekteller farkl saygnlk konumlarna sahiptirler. Buna karn, modern toplumlarda entellektellerin sekin konumuna ykselmelerinde eitimin merkezi bir nemi ve rol bulunmaktadr. Bu bakmdan, birok modern toplumda niversiteler ve genelde entellektel uralar, yetenekli bireylerin toplumun alt katmanlarndan daha nemli konumlara ykselebilmelerinin balca arac olmutur. Ancak yine bunun sonucunda entellektel sekinlerin toplumsal bileimi genellikle dier sekinlerden nemli lde farkllam ve bir entellektelin ii snf hareketiyle balaklk kurma olasl hep mmkn olmutur (Bottomore,1990:78). Bununla birlikte Bottomore, ne entellektellerin, ne sanayi yneticilerinin, ne de brokratlarn ciddi bir biimde ynetici sekinlerin yeri iin yaran kmeler olarak grlemeyeceklerini ileri srer:
Bu kmelerin hibiri bylesi bir durumda dnlebilecek kadar tutunumlu ya da bamsz deildirler. Entellekteller normal koullar altnda kendi aralarnda belirgin biimde blnmlerdir, ama bu kmenin tm de, toplumdaki zgn nemlerini ve amalarn dile getirecek herhangi bir reti oluturmam olduklar iin tutunumsuzdurlar (Bottomore, 1990:96).

160

Bu noktada Bottomore, entellektellerin gelecekteki rollerinin ve konumlarnn nasl ekilleneceine ilikin iki temel gr zerinde odaklanr. Bunlardan ilki, entellektel sekinlerin, kendi uralarna ilikin karlar olmaktansa belli bal toplumsal snflarla birleecekleri, onlara angaje olup onlarn karlarnn szcln ve teorisyenliini yapacaklar ya da balaklk asndan bu snflar arasnda blneceklerini ileri srer. kinci gr ise, entellektellerin topluma ilikin nesnel bir gr sahibi olabilen ve bir btn olarak toplumun baz genel karlarn tutarl olarak savunabilen bir kme oluturduunu ne srmektedir ki, bu gr ayn zamanda entellektellerin kendilerine ait zgl bir kme kar gelitirebileceklerini yadsrken, te yandan entellektel sekinleri tm snflarn stne koymaktadr. Ancak Bottomore gre, bu deerlendirmelerin her ikisi de eksiktir, nk modern toplumlardaki entellektellerin durumunda ve bir kanaat farkllama ve bakalam grmezden gsterebileceine yer vermemekte (Bottomore, 1990:78-79), onlarn kendi iindeki tutunumsuzluklarn, gelmektedir.
...her eyden nce Avrupa ve Kuzey Amerikann sanayi lkeleri arasnda nemli farkllklar vardr. kinci bir nemli zellik, ou lkede ve ou kez aydn sekin kesimin, en heterojen ve tutunumsuz sekinlerinden biri olmas ve kltrel ve siyasal sorunlar hakknda ok fazla kanaat eitlilii gstermesidir. Siyasal konumlar asndan gzlemlendiinde ise, tm aydnlarn siyasal olarak sola bal olduklar ya da olmu olduklar sylenemez, rnein u anda, Bat Avrupa ve ABDdeki birok aydn olaslkla sa kanada mensuptur... ak olmayan konu, aydnlarn etkinlikleri ve yaam biimleri nedeniyle dier sekinlere gre toplumsal snf kkenlerinden daha az etkilenip etkilenmedikleridir (Bottomore, 1990:79-81).

heterojenliklerini

eitliliklerini

Entellekteller saygnlk konumlar asndan deerlendirildiinde de Bat toplumlarnda bile ok farkl grnmler arzederler. Yine, azgelimi lkelerdeki durumla ilgili deerlendirmeler, nderlik savamna svanabilecek birka sekin kmenin bulunduunu ve bunlardan herhangi birisinin saygnlk konumlar asndan kimi yerlerde ve zaman zaman ilk srada yer alabildiklerini ortaya koymaktadr. Bu sekin kmeleri, devrimci aydnlar, ulusu siyasal nderler ve subaylardr (Bottomore, 1990:115). Bottomore, entellektel rolleri ya da ilevleri de farkl tarihselliklere ve toplumsal formasyonlara gre deien bir izgide deerlendirir. rnein zellikle Aydnlanma dnrlerini retmi Fransada entellekteller ancien regimein egemen snfna ve kiliseye kar karak kendilerini toplumun eletirmenleri olarak

161

kabul ettirmilerdir. Ki, modern entellekteller daha ok bu rolleriyle, yani toplumun eletirmenleri olarak ele alnrlar. Dier taraftan entellektellerin, devrimci hareketlerde, bir btn olarak ii hareketinde ve daha yaknlarda azgelimi lkelerin dnmndeki rolleri nemli ve belirleyici olmutur. Yine kktenci hareketlerde ve smrgelerin bamszlk hareketlerinde de hem ideolojik anlamda hem de eylemlerin ierisinde bulunmakla, aydnlar nemli rol oynamlardr (Bottomore, 1990:75-77). Bottomoreun asl ilgisi, entellektellerin modern dnyada, gelimi ve azgelimi toplumlarda oynad roln nitelii ve nemi zerinde odaklanr. Bat toplumlarndaki snf temelli ii hareketleri ierisinde, entellekteller bir toplum kuramnn gelitirilmesinde nemli rol oynamlardr. Yine entellekteller
sosyalist hareketin ekim alanna girmilerdir, nk bu harekette prestijli bir konum ve bir lde de bizzat entellektel yaam iin can alc olan kimi karakteristiklere -ussallk, tarafszlk ve hatta te-dnyalk- sahip bir toplumsal rgtlenme ideali bulmulardr (Bottomore,1990:78).

Bununla birlikte, Bottomorea gre, sanayi toplumlarndaki entellektellerin yakn tarihine ilikin iki zellik sz konusudur:
niversite eitiminin yaygnlamas ve bilimsel, teknik ve profesyonel uralarn gelimesiyle, zellikle alt dzeyde, entellektel sekinlerin boyutu da, ie dayal farkllamas da gelimi; ayn zamanda, entellektel sekinler iindeki farkl gruplarn greli nemlerinde deimeler olmu; u ya da bu trdeki uzmanlar genel kltr ya da toplumsal fikirleri daha edebi ve felsefi dile getirenlere stnlk salamlardr (Bottomore, 1990:80).

Azgelimi lkeler asndan bakldnda da, Bottomore, aydnlar, yneticiler ve brokratlardan oluan sekin kmeyi, bu lkelerin ounda merkezi ve nemli bir rol/misyon sahibi olarak grr (Bottomore, 1990:104). Ancak azgelimi lkelerdeki gelime yolunun ve ynnn kararlatrlmasnda baat konumda yer alanlar genellikle siyasal sekinlerdir. Bu sekinlerin kkenleri ise, ou kez ulusu nderler ve devrimci aydnlar olup, bu iki kme baz durumlarda birbirleriyle birlemi ya da kaynamtrlar. Azgelimi lkeler ierisinde, devrimci aydnlarn iktidar ele geirdikleri yerlerde ise siyasal inan, genellikle Marksizmin benimsenmesi ve Komnist partilerin ya da benzer rgtlerin kurulmas eklinde biimlenmitir (Bottomore, 1990:107). Bununla birlikte, kimi durumlarda entellekteller, siyasal bakmdan hi de etkin bir kme oluturmayabilir. nk zmsenemeyecek kadar az saydadrlar ve burada baz Batl toplumlardaki

162

denklerine benzerlik gsterirler. Ama entellektellerin durumundaki eitlemeler ne olursa olsun -ister devrimci nderler, iktidardaki sekinlerin eletirmenleri, isterse eitim, ynetim, gazetecilik veya benzeri uzmanlam etkinliklere dalm insanlar olsun- her yerde azgelimi toplumlarn en nemli kmelerinden birini oluturmaktadrlar.

2.7. MUHALF VE RADKAL BR ELETRC OLARAK ENTELLEKTELLER Muhalif ve eletirel entellektel tanmlamalar asndan, ifa (maskesini drme; foyasn aa vurma) entellektelin temel, zsel ve olmazsa olmaz vasf ve misyonu/roldr. Bu kavramlatrma balamnda Paul Barann ifadeleriyle entellektel,
yapt iin z ve esas bakmndan bir toplum eletirmeni, daha gzel, daha insanca ve daha akla uygun bir toplum dzenine giden yolu tkayan engellerin ne olduklarn arayp bulmay, incelemeyi ve bu yoldan bunlarn almasna yardmc olmay kendisine dert edinmi kimsedir... entellektel, bu nitelikleriyle toplumun vicdan ve toplumun belirli bir tarih dneminde iinde yaad ilerici glerin szcs haline gelir. Ve yine bu nitelikleriyle o, status quoyu korumaya alan egemen snflar tarafndan ve bu snfn emrinde olup entellektelleri en hafifinden hayalcilik ya da metafiziklikle, en kts de ykclk ya da bozgunculukla sulayan kafa iileri tarafndan bir dert yaratcs, bir ba belas olarak grlr (Baran, 1976:112).

Yine

bu

tutum

erevesinde,

iktidarlar/hegemonya

karsnda,

olumlayc/onaylayc, merulatrc ve maniplatif tarzdaki sahte entellektel pozisyonlar reddedilirken; toplumsal ilikilerin yapsndaki g, tahakkm, hegemonya, iktidar veya smr ilikilerinin ifas ve bunlara kar muhalefet hakiki entellektelin ahlaki sorumluluu ve asli misyonu olarak yceltilir. Bu adan, bilgiyle iktidar ya da tahakkm/hegemonya arasndaki balanty ortaya koyarak szde bilimsellik syleminin maskesini drmek; o gne dein kabul edilmi tabular, yerleik inanlar, doallatrlm kodlamalar, mesafeli bir biimde ve titizlikle imbikten geirerek eletirmek; kendi zihninde gereklii doasna uygun bir biimde yeniden ina ederek kamusallatrmak; bylelikle olumlu manada bir putkrclk ve zgrletiricilik misyonu stlenmek entellektelin asli varlk nedeni ve etik misyonu olarak nitelenir.

163

Kendi otantikliinden kaynaklanan bir zdnmselliin gerei olarak bu entellektel, meruiyeti ve zgrleimi, radikal bir boyun emezlik ierisinde kendi dnmsel ve varolusal eylemliinde bulan etik bir varolu ierisindedir. Bu varolu, muhalefet ve isyan/bakaldr boyutunu kendi iinde barndrr, bunun olmay bir entellektel olarak onun varoluunu anlamsz ve geersiz klar. Entellektelin bu bakaldrs ayn zamanda kendine kar da bir bakaldrdr ki, bu yeniden bir z-dnmsellii ve ona tabi bir eylemlilik/pratik edi ierisinde srekli bir z-dnm ve kendini ahlakiletirmeyi ierir. Ayn zamanda bu bakaldr, tarihsel, toplumsal ve kltrel kodlamalara ve belirleyimlere kar radikal bir ifay ve ina edici dnm, dolaysyla da bunun kamusallatrlmasn (sz, yaz, protesto vs. araclyla) ve bu balamda keskin muhalefet bilincini ierir. Bu balamda, hakikatin szcs olmay temel kayg edinen entellektel, kendinden balamak zere herkese seslenen, susmayan, haykran ve zgrletirici dnme aran biridir. Bu entellektel, kendi yalnz ve zgr bireysel dnyasnda dnmsellikle ifa ve ina ettiini kamusal alana tayan, orada eyledikten sonra da tekrar kendi dnyasna dnen ve orada gereklie/hakikate dair yeniden retime dalan bir kimsedir. O, asla salt bir toplum mhendisine indirgenemez. Yine o, profesyonele ya da uzmana indirgenebilecek bir ajan deildir. Arslann deyiiyle, bu anlamda entellektel,
akln gemite en byk sklkla doruya deil akliletirmeye (rasyonalizasyon) hizmet ettiini, ama bunun, yani akliletirmenin akln doru bir kullanm olmadn, almas gerektiini bilen insandr. Bundan dolay o akln duygulardan, tutkulardan, akliletirmelerden gelebilecek her trl ayartmalara, aldatmalara kar srekli uyank tutmaya alr. Bunun sonucunda entellektel hemen her zaman toplumla, kamuoyuyla atma iinde olmak zorunda olan bir insandr. Entellektel, doas gerei muvafk deil, muhaliftir. Onaylamaz, itiraz eder. Bu muhalefetinde, itiraznda ou kez fazla kolayca sanld gibi o sadece yneticileri, siyasetileri hakim gruplar karsna almaz. Tersine onun asl karsna ald geni halk kitleleri, ounluktur. Entellektelin doal mttefiki halk deildir. Sadakati de halka deildir. Onun sadakati kendi aklna, kendi kiiliine, kendi bilgi ve tecrbelerinedir. Hatta bir anlamda onun kendisine bile sadk olduu sylenemez. Onun sadakati kendi entellektinedir. O phesiz bir yandan toplumun snamadan gememi yarglarna, eletiri karsnda tutunamayan inanlarna kar sava verir, onlara kar kma cesaretini gsterir. Ama te yandan onun asl sava verdii bizzat kendisidir, onun asl cesareti kendi aklyla bir dme, ona ihanet etmeme cesaretidir. Entellektel biyolojik, psikolojik, toplumsal olarak kendisiyle deil mantksal olarak kendi akl ile tutarl olan adamdr (Arslan, 2002:208).

164

2.7.1. Friedrich NIETZSCHE -Putkrclk, Balanmay ve Mutlakl Reddedi ve OtantisiteNietzschede de, ak ve sistematik bir entellektel tarifi yoktur. Onun ifadelerinden entellektele ilikin bir yorum/zmleme erevesi gelitirerek sistematik bir sonu elde etmek de byk glkler ierir. Ancak, Nietzschede entellektelin neye tekabl ettii sorunu, hem bizzat kendisinin anlalmas, hem farkl yorum balamlarnn onun grleriyle balantsnn/etkileiminin ortaya konulmas ve hem de onun izgisinde yer alan bir gelenein veya dnmselliin bir btnlk ierisinde deerlendirilmesi alarndan merkezi bir nem tar. Bu, gerek Frankfurt Okulunun eletirel geleneini, gerekse daha sonra grleri ele alnacak olan Adorno, Faucoult, Said, Besnier vs. gibi eitli okuma tarzlarnn damarn yakalayabilmek ve onlar bir yere oturtabilmek asndan gereklidir. Yani Nietzsche, bir ok okuma balamlarna tanm ve bu balamlarn kendilerine zg dillerine tercme edilmi bir kiidir. Nietzschenin dnyann entellektalizasyonu ve rasyonalizasyonuna kar taknd radikal ve devrimci tutum, onun entellektellere ilikin baknda temel bir ke tadr. Onun entellektelleri sorunsallatrmas onlarn dnyaya kar taknmalar gereken radikal ve entellektel tutumlar erevesinde tarihsel ve toplumsal rollerinin ne olmas gerektii sorunu- burada merkezlenir ve mevzilenir. Hatta entellektel duru meselesinin, onun ana ve yaamsal bir sorgulama ve sorunsallatrma konusu olduu da ileri srlebilir. Nietzschenin entelektele ilikin yaklamn kavrayabilmek iin, ncelikle onun perspektivizm ufkunu ortaya koymak gerekir. Bu adan, Ahlakn Soykt (1998a)nde Nietzsche, her grmenin belirli bir adan olacan belirterek perspektivist bir yaklam sergiler. Bu anlamda dnya, ne denli ok deiik adan grlrse, o denli yeterli bir grmenin olutuu ngrlmektedir. Devamnda o, egemen bakn maskesini drerek, her bakn bir g istencine yaslandn ve hibir bak asnn, hakikati bildiinin ileri srlemeyeceini (Nietzsche, 1998b:8) belirtirken; ayn zamanda da gc elinde tutanlarn ve egemen ideolojilerin biliminin eletirisine ynelmektedir. Bylece o, kendi radikal gereklik anlayn ve inan tarzn ortaya koymaktadr.

165

Esasnda Nietzsche, hibir vaad, kurtulu ya da evrensel ortak akl adna olduu iddia edilen normatif ve sistematik bir model nerisi sunmaz. Kendi ifadesiyle, onun insanl dzeltmek ve ona belli bir biim vermek gibi bir derdi yoktur. Onun iin, idealler yaratmak insanlk iin yeni putlar dikmektir; ki, o kendine, sunulan bu tarihsel durumda, radikal ve srad bir putkrclk (ikonaklastisizm) roln/misyonunu bimitir (Nietzsche, 1998b:8). Derridann terimleriyle, Nietzsche bir bulunu metafizii ierisinde yer almaz. dealler anlamnda putlar ina eden filozoflarla/entellektellerle kendi arasnda uzlamasz ve giderilemez bir mesafe koyarak; ak, iten ve radikal tavr dorultusunda, felsefi bir sistem dncesinin kendine saldrr ve sistem istemini bir drstlk eksiklii olarak nitelendirir. Bu Nietzsche portresi, hakikatin temelini dnyevi olarak radikalletirmi ve ideoloji eletirisinin tm metafizik nkoullarna kar (insan gerekliine kar hakikat) kullanm; bu bakn bir gerei olarak da bir yaama-istencinin tikelliini ve irrasyonelliini tesis etmitir (Stauth ve Turner,1997:244). Bylece o, devrimci bir ruhla hakikatin hakim soruturulmas tarzlarnn karsnda yer alarak, ann felsefecilerinin dncelerine hakim olan hakikat anlaynn dogmatik karakterini aa karmtr:
Diyelim ki hakikat bir diidir-, tm felsefeciler dogmac olduklar srece, diileri anlamada gdk kalmyorlar m? Yoksa, imdiye dek, hakikate, rktc bir arballk, yzlerine gzlerine bulatrdklar kouturmalarla yaklama alkanlklar, bir yosmay elde etmek iin uygunsuz, beceriksiz bir yol deil mi? yleyse, nedir bu temelsiz kuku? Kesinlikle vermez kendini o: Bugn her eit dogmac, acyla, yrei burkulmu, boynu bkk dikilip durmakta! Eer durma denirse buna... Felsefedeki tam dogmalatrmalar, kendilerini son, en son olduklar gibi, onca arbal, onca kutsal bir hava yaratsa da, soylu bir ocukluk ve toyluktan te bir ey deil (Nietzsche,1997:7).

Bunun karsna o, kendi dnmsel ve yaamsal pratii asndan hibir dogmatik hakikat biimi ina etmeyerek ve mutlak hakikat iddialarnn her trlsne kar karak zneyi ve yaam zgrletiren ayrks bir entellektel portresini koyar. Bu entellektel varolu, radikal ve eletirel bir tutumla, yksek bir yaama iradesi, cesareti ve korkusuzlukla, ann yanl grd dnce yaplarna ve eylem biimlerine kart bir duru gelitirmelidir. Bylesi bir tutum ise, gerek hakikatin ifadesi olduunu iddia eden ideolojiler ya da dogmatik dnme tarzlarna gerekse herhangi bir politik ya da toplumsal harekete balanmam olmay ngerektirir.

166

Bu anlayn moderniteye uygulayan Nietzsche, zamann rasyonellik80, amallk ve bireysel seim gibi nosyonlarnn rafine geliimini entellektel yabanclamann bir sonucu ve hatal bir bireyciliin bir grnm olarak deerlendirir (Stauth ve Turner,1997:160). Profesyonel entellektalizmi de modern toplumun rmesinin aresi olarak sunulan bir hastalk olduu gerekesiyle reddeder (Stauth ve Turner, 1997:172). Ona gre, entellekteller -ya da daha zgl olarak felsefeciler-, kendilerini ancak devletin putlarna tapnmaktan kurtarmalar kaydyla modern toplumda yeni deerlerin gelitirilmesi konusunda eletirel ve radikal bir rol oynayabilirler. Nietzsche, entellektelin ahlaki ve dnmsel ynelimi olan doruluun aslnda bir cesaret ve yreklilik ii olduunu belirtirken; ayn zamanda dnce ve ifade boyutunda bunun bir bedel gerektirdiinin de farkndadr. Bu bedel ncelikle, kiinin kendi iinde maruz kald bir bedeldir: hem kiiyi bireysellii ierisinde yalnzlatrmakta hem de doruluk huzursuz bir bilin dourmaktadr. Doruluk istencine sahip bir entellektel tutum, ayn zamanda kiiyi radikal, devrimci ve kart bir varolua srkleyerek; onun d dnyadan ve toplumsal balamndan soyutlanmasn ve yalnzlamasn getirmektedir. Nietzsche, doruluun yanndaki bir ahlaki tutumun kart olan entellektel tutumun yanlgsn, bir ideale inancn gerei olan bir krlk olarak deil, bir korkaklk olarak nitelendirir; bu nedenle de idealistleri ve idealizmi karsna alr.
Bir kafa ne denli doruya dayanabilir, ne denli doruyu gze alabilir? Benim iin gitgide asl deer ls bu oldu. Yanlg (lkye inan) krlk deildir; yanlg korkaklktr... Bilgide her kazan, ileriye atlan her adm yreklilikten gelir, kendi kendine kar sertlikten, drstlkten gelir... lkleri rtmyorum ben, onlarn nnde eldiven giyiyorum yalnz (Nietzsche,1998b:8). phe deil, kesinliktir insan deli eden... Ama bunu duymak iin derin olmal, uurum, feylosof olmal... Dorudan korkarz hepimiz (Nietzsche,1998b:33). Yreklilik nasl bykl lsnde ileri atlrsa, g de tpk onun gibi bykl lsnde doruya yaklar. Zayflar iin, zayflklarnn verdii esinle, gerekten korkup kamak, yani lk nasl bir zorunluluksa, gller iin de byledir bilmek, geree evet demek (Nietzsche,1998b:53).

80 Ona gre aklclk, igdye karttr ve her ey pahasna bir aklclk tutumu tehlikeli ve yaam ykc bir gtr (Nietzsche, 1998b:52).

167

Cesur ve yrekli bir ahlaki tutumun, ifade edilmeyi (sz) zorunlu kldnn altn izen Nietzsche, en kaba szn bile susmaktan daha bir yreklice ve drste olduunu dile getirir (Nietzsche, 1998b:19). Sz olmak ve bu szn cesurca ve yreklice dile getirmek, onun olumlad entellektel pozisyonun olmazsa olmaz kouludur. Ancak, entellektelin bilgece ortaya dillendirdii szn, hibir dogmatikletirici etki yaratmadan zgrletirici bir doada olmas gerekir. Bu zgrleim, srden ve srlkten uzaktaki her entellektel bilinlilik yneliminin kendi otantisitesini retebilecei, hibir gurunun ve reticinin izlenilmedii ideal bir duruma iaret eder.
Tek bama gidiyorum imdi, ey mezlerim! Sizler de gidin artk, tek banza gidin! Byle istiyorum... Hep renci kalan insan, retmenine borcunu kt dyor demektir. Neden benim elengimi yolmak istemiyorsunuz... imdi size beni yitirmenizi, kendinizi bulmanz buyuruyorum; hepiniz beni yadsdnz gn, ancak o gn geri dneceim sizlere... (Nietzsche, 1998b:9-10).

Nietzschenin hibir zaman onaylamad ve karsnda olduu tutum, peygambervari entellektel tutumdur. O, bylesi bir tutumun karsnda kendisini gerek bir sava olarak nitelendirmi; g istenci ve yaamla temellenen bir savala yknmtr. Ancak bu savalk, hntan uzak ve gerek anlamda ona kart olan, yapc, yaratc ve hayat verici bir eydir. Hn ise, aksine yaam gszletirir ve yok eder (Nietzsche, 1998b:21). Nietzschenin entellektel asndan ngrd ykclk ve yaratclk ise yle ifade bulur:
Her kim iyi ve ktde yaratc olmak ister, en nce bir yokedici olmal, deerleri paralamaldr. En yksek ktlk bylece en yksek iyilie girer: Bunun da adna yaratclk denir (Nietzsche,1998b:1001).

Bu entellektel duru, yaamn olumlanmas, bilincin ve varoluun zgrletirilmesi ve bunlar mmkn klmaya ynelik bir putkrclk ve ifa ediciliktir. Nietzschenin bu yaklam, daha sonra Frankfurt Okulu entellektellerinin negativizmine, Bataillea ve oradan da (bu almada da ele alnacak olan) Besniere kadar uzanan bir gelenei, Foucault, Delueze ve daha baka biroklarn etkileyecek/ynlendirecek bir entellektel varolu biiminin ve dnce geleneinin temelini oluturmutur.

168

2.7.2. FRANKFURT OKULU -Ayrks Radikal Entellektalizm Olarak Her eyin Solu ve Hkmetmeyici ManevilemeFrankfurt Okulunun entellektel pozisyonu, her eyden nce kapitalist toplumun ve onun yaratt bir biim olan kitle kltrnn hakimiyetine ilikin radikal bir eletirellikte ifadesini bulur. Martin Jayin deyimiyle, Frankfurt Okulunun gelitirdii kritik teori, entellektel ve onun rnlerinin kapitalist sre iindeki trajik konumuna ilikin radikal bir eletirel bir tutumun cisimlemesidir (Jay, 1989:264). Onlarn bu kapitalizm eksenli kitle kltr eletirileri, entellektellere dair bir imgelem sunar. Kkeni Aydnlanmann belirli bir versiyonuna dayandrlan bir arasal akl kavramlatrmas karsnda radikalize olmu bir eletirellik pozisyonu, Frankfurt Okulunun entellektel ynelimine temel oluturur. Frankfurt Okulu entellektellerinin ortak paydasn oluturan ey, teknik, mekanik, arasallatrlm ve kapitalist mantn gerei olarak pazarlanabilir bir akla ve buna tabi olan mekanik bir sahte/gya-dnmsellie (pseudo-reflexion) kar radikal eletirel tutumdur. rnein, bu radikal eletirel tutum Horkheimer tarafndan yle dile getirilir:
Dnceler otomatikletii ve arasallat lde, kendi balarna anlaml olarak grlmeleri de gleir. Eya olarak, makine olarak grlrler. Dil, ada toplumun dev retim aygtndaki gerelerden biri, herhangi biridir artk. Bu aygt iindeki bir ileme denk dmeyen her cmleyi anlamsz bulan sradan insan gibi, ada semantiki de saf simgesel ve ilemsel cmlenin, yani saf anlamsz cmlenin bir anlam olabileceini dnmektedir. Anlamn yerini, eyann ve olaylarn dnyasndaki ilev etki almtr. Szckler aka teknik olarak geerli olaslklarn hesaplanmas (bu pratik amalar iinde dinlenme bile olabilir) kullanlmadnda herhangi bir gizli sat amalar olduu dnlmektedir, nk doruluk kendi bana bir ama saylmamaktadr (Horkheimer, 1998:68).

Ancak, onlarn pozisyonu tarihsel ve toplumsal konjonktre greli olarak ele alnacak olursa, Frankfurt Okuluna dahil entellekteller arasnda egemen olan entellektel ve psikolojik ruh halinin, Tourainenin deyiiyle, zellikle bir bunalm saplantsnn somutlanmasdr. Ki, faizmle komnizmin kskacnda olunduunun dnld ve pek az kimsenin iki
akmdan biri ya da brnn cazibesine kaplmad bir dnemde Frankfurt Ekol, tarihin anlamnn saptrlmalarna kar, olaanst bir ifte direni merkezi oluturmutur.. Frankfurt Ekolnn faist ve komnist diktatrlkleri reddi, yerini, bir kuak sonra, bulank bir ekinceye, reddettikleriyle deil sunduklaryla daha

169

tehlikeli grnen bir modernlik karsndaki genel bir direnie brakmtr (Touraine, 1994:185).

Bununla birlikte, Frankfurt Okulu, genel olarak tarihsel konjonktr ve modernite karsnda, aslen bir pesimizm ve teslimiyetilik neriyor da deildir. Belki tersine, -tam da Benjamin rneinde olduu gibi- kapitalizmin kltr ve sanat zerinde kurduu hegemonyay datmak iin entellektellerin zel bir politik mcadelesini ngrmekte (Jay, 1989:264); hatta bunun merkezi, temel ya da radikal bir tavr al formu halinde dnlmesi gereini vurgulayarak, etik bir bakaldr cesaretini imlemektedir. Akademik konuma ve dnceye daha zel ve zerk bir paye addeden Marcuse rneinde, Frankfurt Okulunun, bireyin ve toplumun zgrleimine yneldii ve dncede hakikat arayna bir anlamllk atfedii dlamad grlmektedir. Marcuse, akademik kuruluu istisna sayarak, dnce alkanlklarmzn, uzak erimli bir kapitalist dntrme, hegemonikletirme, buna dnk bir disipline etme, tek-biimliletirme ve projelendirme mantna dayandn ve bu manta hizmet ettiini teslim ederken; bu erevelemeye tabi ajanlarn, dnceleri ve hedefleri, yrrlkteki sistem tarafndan zorunlu tutulanlarla egdmlemeye, onlar sistem iinde snrlamaya, ve sistem ile uzlamaz olanlar pskrtmeye yaradklarn belirtir (Marcuse, 1990:12). Kapitalist piyasa ilikileri ve kitle kltrnn gereklilikleri ierisinde asimile edilen entellektel pozisyonlar ve paketlenmi dnme pratikleri, Marcusen odakland ana konulardandr:
...Refah, toplumun mutsuz temeli zerindeki retken styap, efendilerle onlara baml olanlar arasnda araclk yapan iletiim aralar ierisine yaylmaktadr. Bunlarn reklam uzmanlar tek-boyutlu davrana kendini anlatma olanan veren iletiim evrenini ekillendirmektedirler. Bu evrenin dili zdeletirme ve birletirmeye, olumlu dnme ve yapmann yntemli olarak gelitirilmesine, akn, eletirel kavramlar zerine dzenli saldrlara tanklk etmektedir. Yrrlkte olan konuma yollarnda, iki-boyutlu, diyalektik dnce kipleri ile teknolojik davran ya da toplumsal dnce alkanlklar arasndaki ztlklar grnmektedir (Marcuse, 1990:76).

Bunun karsna ise hkmetmeyici bir manevileme ve bir zgrleim projesini koymay kendine sorun edinir. Yine tahakkmn ve znenin eyletirilmesinin kapitalist zgl formunu sorunsallatrp merkeze alan Adorno ise, gnmzde her eyin ynetilen dnya haline indirgendiinden hareketle, kii/znenin ortadan kaldrldn, bireyin dondurulduunu fke ve hzn karm bir slupla dillendirir (Eichhorn, 1985:202).

170

Frankfurt Okulu entellektelleri, kurtuluu (emancipatory) bir retorikle znelleme (zneleme deil) ve biimsellemeyi kyasya eletirirler. Horkheimer, akln bugnk bunalmnn temelinde, dncenin belli bir noktadan sonra nesnellii ya hi kavrayamamasnn ya da bir sanr olarak reddetmesinin yatmakta olduunu ifade eder. Ona gre, bu sre giderek btn rasyonel kavramlara yaylm; sonunda hibir gereklik kendi bana akla uygun olarak grlemez olmu; ierikleri boalan btn temel kavramlar biimsel kabuklara dnmtr. Bu srete, akl znelleirken, ayn zamanda da biimsellemektedir (Horkheimer, 1998:58). Horkheimer, Akl Tutulmasnda, akl kavramnn Aydnlanmayla birlikte sz konusu paradoksal ve negatif biimleniini yle dile getirir:
Akl kavram ne kadar gten derse, ideolojik maniplasyona, hatta en kaba yalanlarn yaylmasna o kadar elverili duruma gelir. Aydnlanmann ilerlemesiyle nesnel akl dncesi, dogmatizm ve bo inanlar dalp gider; ama ou zaman gelimeden en kazanl kan gericilik ve cehalet savunucular olur. Geleneksel insanc deerlere kar olan yerleik karlar, her zaman saduyu adna, hadm edilmi, iktidarsz akla bavuracaklardr (Horkheimer, 1998:70).

Gnmz yaamnn, total bir biimde ve srekli artan bir lde rasyonelletirilmesi arasal bir planlanma mantna tabidir ki, buna bal olarak her bireyin hayat, bugn -onun gemite zel dnyasn oluturan en gizli drtlerini de iine almak zere- rasyonelletirme ve planlamann gereklerine uymak zorunda braklmaktadr. Bu koullar ierisinde bireyin varln srdrmesi iin sistemin varolma gereklerine uymas zorunlu hale gelmi; bylelikle birey, toplumca tamamyla asimile edilmi, toplumdan kaacak yeri kalmamtr (Horkheimer, 1998:121). Yine onun deyiiyle,
...rasyonalizasyon sreci artk pazarn isimsiz glerinin deil, plan yapan bir aznln bilinli kararnn eseriyse, kitlesel zneler de kendilerini yle bilerek uyarlamak zorundadr: zne, btn enerjisini, pragmatistlerin deyimiyle eylerin hareketinin iinde ve o harekin ynnde olmaya adamak zorundadr...Uyum, dnlebilecek btn znel davranlarn ltdr artk. znel, biimsellemi akln zaferi, ayn zamanda, znenin karsna mutlak, egemen bir nesnellik olarak kan bir gerekliin de zaferidir (Horkheimer, 1998:121-2).

Adorno ise, zellikle srgn entellektel kimliinin u noktasn oluturur. Saidin deyiiyle,
Adorno, paradoksal, ironik ve acmaszca eletireldir... ster kendi tarafna ait olsun ister bakalarna btn sistemlerden eit lde nefret eden Adorno tam bir entellekteldir... Hayatn en ok bir btn halini ald zaman sahteletiine kanaat

171

getiren Adorno, Minima Moraliada, entellekteli, hem eskiyi hem de yeniyi ayn ustalkla bertaraf eden daimi bir srgn olarak temsil eden bir slup kullanr (Said, 1996:61).

Adornoya gre, her eye ramen, balanmam, askda kalan bir tavr hala en doru bir davran biimidir ki, bu noktada kendi evimizi ev olarak grmemek, orada kendimizi evimizde hissetmemek, ahlakn bir parasdr (Adorno, 1998:40). Bu erevede, modernitenin ve kapitalist kitle kltrnn belirledii bir muhayyile, sembolletirme ve buna bal yaam tarzlarnn total bir eletirisine girien Adorno, yanl yaamn, doru yaanamayaca (Adorno, 1998:41) slogann kendi entellektel kar tavr alnn ana mecras olarak simgeletirir. Bunun karsna ise, her eye ramen batni ve mistik bir neriyle kar. Adornoya gre, konformist ve hayata dair karlarla gbekten balantl olan profesyonalizm anlay, entellektel varolu asndan sorgulanmas gereken en temel noktalardan biridir. Hegemonyann hizmetindeki entellektelleri maal derinlik arkna girenler olarak niteleyen Adorno, onlar iktidarlar karsnda salt kar bamllklarndan dolay safdil olmak zorunda kalan pasif ajanlar olarak grr. Ancak ona gre,
byle bir zorunluluktan kanmak isteyen ya da bamszlama arzusunu tayan akademi-d dncenin de yzyze olduu ontolojik ya da kara bulanm bir tehlike de daha hafif bir gereklik tekil etmez: Pazar basks... Pazar basnc, Avrupadaki akademisyenlerin hi deilse bir lde muaf olduu ekonomik baskdr. Byle bir basklama ortamnda yazarlkla geinmek isteyen felsefecinin her an ar deerli ve nadir bir ey sunmas ve krs tekeline kar sekinlik tekelini karmas gerekmektedir... Bu, kapitalist tketim ve kitle kltrnn mantnn bir gereidir... ...Yine de, denenmi yoldan kanan bak, hunharlktan nefret, henz genel emann iine alnmam taze kavramlar bulma abas, dncenin de son umut kapsdr. Herkesi sorumlu ve emre amade klan bir entellektel hiyeraride, ancak sorumsuz ve bana buyruk tavr hiyerarinin hiyerari olduunu dolambalara sapmadan syleyebilir. Entellektel marjinalleri yara bere iinde brakan dolam alan, satla kard zihne son bir snak ayor -tam da snan aslnda mmkn olmad bir anda. Hi kimsenin almak istemedii emsalsiz eyi sata sunan kii, bunu istememi olsa bile, mbadele yasasndan zgrlemi olmay temsil etmektedir (Adorno, 1998:69, 70).

Bylece Adorno, entellektelleri, bir taraftan etik adan kt olarak nitelendirdii bir toplumun nimetlerinden yararlanan kimseler olarak grrken; dier taraftan, yarar dncesinden zgrlemi bir topluma ulalmasn da yine onlarn toplumsal adan yararsz almalarna balar. Ona gre, bu ok etrefil bir elikidir:

172

-ylece kabullenilebilecek ve dolaysyla anlamn yitirecek bir eliki deildir bu: Aydnn yaptnn nesnel niteliini durmadan kemirir. Aydn ne yaparsa yapsn yanl yapyordur. Ge kapitalizmin kendisine baml herkese gizlice sunduu alaltc seenei canhra biimde yaar: Ya o da yetikinlerden biri haline gelecek ya da ocuk kalacaktr (Adorno, 1998:137).

Yaad aa ve toplumsal koullara dair radikal bir karamsarlk tayan Adorno, btn her eye karn umutsuzluk karsnda sorumlu bir biimde srdrlebilecek tek felsefenin, her eyi kurtarlmann bak asndan grnecekleri biimleriyle dnme abas olduunu ifade ederek, kurtuluu bir perspektif ortaya koyar. Ki, ona gre, bilginin kurtarln dnyaya sat ktan baka yoktur; bunun dnda kalan baka her ey kurgudur, tekrardr, sadece tekniktir (Adorno, 1998:257). Bununla balantl olarak, onun entellektele ilikin bitii radikal rol, u ifadelerinde dile getirilir:
Perspektifler oluturmal, yle perspektifler ki dnyay yerinden uratsn, yadrg klsn, onu btn atlaklar, krklklar, yara izleriyle birlikte bir gn mesihin nda grnecei gibi sefalet ve arpklyla gstersin. Keyfilie ya da cebre kaymadan, sadece nesnelerle temas yoluyla byle perspektiflere ulamak dncenin grevi sadece budur (Adorno, 1998:257).

Entellektelin ifa/rtsn kaldrma rol ve sorumluluu, sadece siyasal alana ve farkl iktidar odaklarna ilikin deil; ayn zamanda topluma ve toplumsal ilikilerin tahakkm yaplarna ilikindir. Ayn zamanda ve ok asli bir biimde de, kendi katnda olup da kar kt entellektellerin, tahakkm merulatrma ve maniplasyonlarna ilikindir. Bu roln yerine geliinin en iyi rneklerinden birisini ise Adornoda gryoruz.

2.7.3. Jean Paul SARTRE -Evrensel Bir Tasarm Adna Sz Olan ve Daima Muhalif EntellektelSartre entelekteli, her eyden nce zgl bir tarihsel ve toplumsal balamn rn olarak grr. Ona gre, bu nbelirlemenin snrlar ierisinde entelektel,
kendisini ilgilendirmeyen eylere burnunu sokan ve kresel insan ve toplum kavram adna kabullenilmi gereklerin ve bundan kaynaklanan davranlarn tmn sorgulama iddiasnda olan biridir... Entellekteller, tm de kken olarak zihinsel almalaryla (pozitif bilimler, uygulamal bilimler, tp edebiyat vb.) belli bir n kazanm, kendi alanlarndan karak, kresel ve dogmatik bir insan kavram (belirsiz ya da belirgin, ahlak ya da Marksist) adna, toplumu ve kurulu dzeni eletirmek iin bu n ktye kullanan eitli insanlar topluluudur (Sartre, 2000:11).

173

Bu yzdendir ki, entellektel, kendisini ilgilendirmeyen eylere burnunu sokan, stne vazife olmayan eylere karan biri olarak grlr. Sartre bu genel entellektel tanm erevesinde u somut rnek zerinde durur: Atom silahlarn mkemmelletirmek iin atomun paralanmas stnde alan bilim adamlarna aydn denemez: onlar sadece bilim adamdr. Ama yaplmasna gz yumduklar bu silahlarn ykc gc karsnda dehete kaplan bilginler bir araya gelerek kamuoyunu atom bombasnn kullanlmasna kar uyaran bir manifesto imzaladklarnda artk birer aydndrlar (Sartre, 2000:12). Yine bu rnek zerinden Sartre, kiinin kendisini entelektel dzleme tamas asndan kriter olarak grlebilecek temel nitelii belirler:
1. Yetki snrlarn amlardr...; 2. Kamuoyunu sarsmak iin, kendilerine bahedilen n ve yetkiyi ktye kullanarak, bilimsel donanmlaryla, gelitirdikleri silah konusunda bambaka ilkelerden hareket ederek edindikleri politik deerlendirmeleri ayran almaz uurumu maskelemi olurlar; 3. Aslnda bombann kullanlmasn teknik hatalar saptadklar iin deil, ama insan yaamn en yce deer olarak kabul eden son derece tartma gtrr bir deerler sistemi adna knamaktadrlar (Sartre, 2000:12).

Bu tanmlama erevesinde Sartre, entelekteli pratik bilgi uzmanndan (ya da teknisyeninden) zenle ayrr. Tarihsel adan, Batda 16. yzyla kadar ruhban, bilgiyi elinde tutan en nemli snftr: Kilise, ekonomik ve politik bir gce sahiptir ve Hristiyanlk ideolojisi egemendir. Din adam, karlkl olarak onlarn ortak bir ideolojiye/dnya grne sahip olduklarna inanmalarn salayarak derebeyiyle kyl arasnda bir araclk ilevi grr. Dogmalar korur, gelenei aktarr ve uyarlar. Kutsal bir evrende insann yerini ve yazgsn tanmlayan ve toplumsal hiyerariye vurgu yapan mitik dnya imajn sunar (Sartre, 2000:14-15). Pratik bilgi uzman ise, kapitalizmin ve ticaretin geliiminin bilginlerin ve mhendislerin varln gerekli kld bir ortamda, yani burjuvazinin gelimesiyle ortaya kar. Bir noktadan itibaren de, pratik bilgi uzmanlarnn iinden entellekteller (filozoflar) doar. Entellektellerin almalar, burjuvaziye, feodaliteye kar savamas iin gerekli teorik-ideolojik silahlar salam ve onlara kendi snf bilincini vererek -ki bu dnemde burjuvazi, kendini evrensel bir snf olarak grmektedir- kendileri de bunu onaylamlardr. Bu entellekteller, doa yasalar dncesini ekonomik alana da yayarak ekonomiyi laik ve insann dnda bir sektr haline getirmilerdir. (Sartre,2000:17-18). Sartre, Aydnlanmann filozoflarn entellekteller olara grr. nk,

174

filozoflar bugn entellekteller nelerle sulanyorsa, ondan baka bir ey yapmamlardr: ynetimlerini, ulamas gereken amalar dnda, yani materyalist ve analitik bir bilimcilik stne dayal bir burjuva ideolojisi kurmak iin kullanmlardr; dahas burjuvazinin organik aydnlar olmulardr. Kendileri de burjuva snfnn iinde olduklarndan, bu snfn nesnel ruhunu ifade etme ilevini stlenmilerdir... Burjuvazinin iinde doan, eitim gren, yetien filozoflar onun da onayyla burjuva ideolojisini ortaya kartmak iin uramlardr (Sartre,2000:18, 19).

19. yzyln son eyreinde -zellikle de Dreyfus olayndan bu yana- ise, bu filozoflarn torunlar entellekteller haline gelmilerdir. Pratik Bilgi Teknisyeni ve Entellektel Entellektelin durumunu, ondaki pratik bilgi (gereklik, evrensellik) ve ideoloji (tikellik) elikisiyle tanmlayan Sartre, her pratik bilgi teknisyeninin entellektel olmadn, ancak entellektellerin de bunlarn arasndan ktn belirtir. O, entellektelin iinden kt pratik bilgi teknisyenini (ya da uzmann) niteleyen karakteristikleri ortaya koyarak, buradan hareketle entellektelin hangi noktada ve ne ekilde ortaya ktn belirlemeye alr. Ona gre, pratik bilgi teknisyeni tepeden, semeci bir sistemle ve ortalamann/orta snfn iinden seilmitir. Entelektel ise, egemen snfn pratik bilgi teknisyenine dntrd sosyal hizmetlinin, kendi konumu ve ilevi ile ald eitim sayesinde edindii hmanizm ve sahip olduu evrensel deerler arasndaki elikiyi yaamasndan, grmesinden ve rahatsz olmasndan doar (Sartre, 2000:19-26). Kendisini paralayan bir elikiyle egemen snf tarafndan retilen bilgi teknisyeni,
bir yandan, styaplarda cretli ve alt dzeyde grevli memur olarak dorudan doruya ynetenlere (zel kurulular ya da devlet) baldr; te yandan da, hep evrensel olan gerekseyen uzmanlk alan, onun kendisini ve kendisine bahedilen ayrcal sorgulamasna yol aar (Sartre, 2000:26-27).

Oysa iktidar, teknisyenin gerekliinin evrensel ile zel olan srekli ve karlkl olarak sorgulamak olduunun -en azndan rahatsz bir bilinci temsil ettiinin farkndadr. Bu yzden bir aratrmac olarak pratik bilgi teknisyeni, egemen snfn gznde hem vazgeilmez, hem de pheli biridir (Sartre, 2000:56). Bu noktadan itibaren iki olaslk vardr: Birinci olaslkta, bilgi teknisyeni, egemen ideolojiyi kabul eder ya da onunla uzlar. Byle yapmakla o, tamamen kt niyetle evrenseli zelin hizmetine sokma noktasna gelir; zdenetim uygular ve

175

apolitikleir, agnostikleir, vb. (Sartre, 2000:28). kinci olaslkta ise, pratik bilgi teknisyeni, ideolojisindeki ayrlkln farkna varr, bunu iine sindiremez; buna bal olarak da otorite ilkesini bir zdenetim biiminde iselletirdiini kabul eder ve kendisini biimlendiren ideolojiyi sorgulamak zorunda kalr. Nihayetinde kendisinin bilmedii ya da tartlmas kendisine yasaklanm amalarn arac ve hegemonyann altdzey grevlisi olmay reddeder. te o zaman pratik bilgi grevlisi
bir canavar, yani stne vazife olmayan eylerle ilgilenen (dsal olarak: yaamna yn veren ilkeler ve isel olarak: toplum iindeki yeri), bakalarnnsa stne vazife olmayan eylerle ilgileniyor dedii bir entellektel oluverir (Sartre, 2000:28).

Bu anlamda entellektel,
kendi iinde ve toplumdaki, pratik gerekliin aratrlmasyla (gerektirdii btn normlarla) egemen ideoloji (geleneksel deerler sistemiyle birlikte) arasndaki kartln bilincine varan insandr. Gerek olabilmek iin, entellektelde nce meslek almalar ve ilevi dzeyinde olumas gerekse de, bu bilinlenme toplumdaki temel elikilerin, daha dorusu snf atmalarnn ve egemen snfn kendi iinde ilerin yrmesi iin talep ettii gereklikle, koruduu ve hegemonyasn gvence altna almak iin teki snflara bulatrmak istedii mitler, deerler ve gelenekler arasndaki organik bir atmann stndeki perdenin almasndan baka bir ey deildir (Sartre, 2000:30).

Sartre gre, gnmzde toplumsal saygnl ve ayrcal asndan pratik bilgi teknisyeni, toplum iinde styaplarn altdzey grevlisi olarak belli bir gce sahipken, bu teknisyenden doan entellektel, -parti ynetimine bal bile olsaiktidarsz ve gsz kalmtr (Sartre, 2000:57). Bir entelektel olarak ilev grmekle o, ana ve toplumuna tanklk ederken bir kurban haline de gelebilir. ktidarlar, entellekteli kendi propagandalar, merulamlar ve maniplasyonlarnda kullanmak isterlerken, ayn zamanda ondan saknrlar ve temizlik harekatna daima ondan balarlar (Sartre, 2000:57). Toplumsal/snfsal kkenleri asndan entellektellerin nerede yer aldklarn da sorunsallatran Sartre, yoksul kesimden entellektel kmadn; onun pratik bilgi teknisyenlerinden treyebildiini; onlarnsa, egemen snfn seiminden dolay orta snftan geldiklerini ifade eder (Sartre, 2000:33). Ki, onlarn burjuva kkenli olular, adeta elikilerinin bilincine varmalarnda ve bir entellektel olarak varolma iradesi gstermelerinde de belirleyici bir unsurdur:
Onu rahatsz eden elikisi, nce sadece bir ac olarak yaanr. Ona bakmak iin, onunla kendi arasna bir mesafe koymas gerekir. Oysa bunu yardmsz yapamaz. Bu yzden, tamamen durumlara gre koullanan bu tarihsel ajan

176

kubak bilincin tam tersidir... Egemen snfn ideolojisini yarglamak iin, ideal olarak, kendini toplum dnda bir yere koymaya alsayd, yapt en iyi ey elikisini de yannda gtrmek olurdu; en ktsndeyse, orta snflarn stnde ...yer alan ve onlara tepeden bakan byk burjuvaziyle zdeleir ve bu arada, hi sorgulamadan onun ideolojisini kabul ederdi. O halde, iinde yaad toplumu anlayabilmesi iin aydnn nnde tek bir yol var: o da, toplumu ezilenlerin bak asndan ele almak (Sartre, 2000:44).

Nihayetinde entelektel, verili ancak kendinin onaylamad bir konum olsa bile bir pratik bilgi ajandr ve onun elikisi, onu ezilen snflarn evrenselleme hareketine katlmaya itmekte ve onu burada konumlandrmaktadr. Bu zelliiyle o, hi kimse tarafndan grevlendirilmemi bir kimsedir. Egemen snf entelektele, entellektel olarak bir meruiyet ve varlk alan tanmaz ve onu olsa olsa bir bilgi teknisyeni ve styapda kk memur olarak grmeyi ister (Sartre, 2000:33). Onun hi kimse tarafndan grevlendirilmemi olmas ise, kendi entellektel statsn hibir otoriteye borlu olmamas demektir. Bylece gerek entellektel, reformist gerekeleri reddeder ve kktenci bir tavr iine girer (Sartre, 2000:40). Bu noktada kktencilik ile entellektele yarar eylemlilik ayn anlam ifade eder (Sartre, 2000:41). Son olarak da Sartre, gnmz koullarnda ve toplumlarnda entellektelin asli rollerini yle zetler:
1. Halk snflar iinde ideolojinin hi kesilmeyen yeniden douuna kar mcadele etmek. Yani gerek ite, gerekse dta, onlarn kendileri ve gleri hakknda oluturduklar her trl ideolojik tanm ykmak...; 2. Halkn kltrn ykseltmek, yani evrensel bir kltrn temellerini atmak iin, egemen snfn verdii bilgisermayesini kullanmak; 3. Gerektiinde ve bugnk koullara uygun biimde ezilen snflar iinden pratik bilgi teknisyenleri yetitirmek ...ve onlar ii snfnn organik teknisyenleri ya da en azndan bu aydnlara ...en yakn teknisyenler haline getirmek; 4. Onda, mcadelede herkes iin ulalacak gerek bir hedef, yani insann geleceini grerek, kendi hedefine (bilginin evrensellii, dnce zgrl, gereklik) sahip kmak; 5. Acil hedeflerin tesindeki uzak hedefleri, yani evrensellemeyi, alan snflarn tarihsel hedefi gibi gstererek, balatlm eylemi radikalletirmek; 6. Her trl iktidara kar kmak -kitle partileriyle ifade edilen politik iktidar ve ii snf rgt de dahil- kitlelerin kotuu hedeflerin bekisi olmak... (Sartre, 2000:52-53).

2.7.4. Michel FOUCAULT -Radikal zgrleimci ve Mcadeleci Spesifik EntellektelFoucault entellektele, konumu ve ilevsel nitelikleriyle bir btnlk ierisinde bakar ve bunlar birbiriyle organik bir biimde balantl ve ayrtrlamaz

177

olarak grr. Onun perspektifi ve zmlemeleri, daha genel bir erevede kendi dnce sistematiinin btnlyle de sk skya balantldr. Keskinin de belirtmi olduu gibi Foucaultnun entellektellere ilikin grlerini ieren metinleri grupta snflandrlabilir:
1. Entellektelin siyasi ilevi zerine yazd ve syledii eylere teorik arka plan oluturan metinler, 2. Entellektel kavramnn dorudan tartld metinler ve 3. Bir entellektel olarak Foucaultnun kendi siyasi mdahalelerini rneklendiren ya da gncel siyasi sorunlar zerine yazlm ve pratik yan ar basan metinler (Keskin, 2000:11).

Birinci grupta yer alan ve entellektellerin kavramsallatrlmasna teorik arka plan oluturan- kavramlatrmalar ierisinde, ncelikle Foucaultnun hakikat ve iktidara ilikin grleri merkezidir. Foucault hakikati, iktidar ilikilerine/ yaplarna bal sylemsel bir temele oturtur ve buna hakikat rejimi adn verir. Ona gre, bu hakikat rejimi, ideolojik ve styapsal bir nitelie sahip deildir, ancak kapitalizmin geliiminin koulunu oluturur. Entellektelin sorunu ise bu kurumsal hakikat rejiminin dntrlmesine ilikindir (Foucault, 2000:50-51). Hakikatin kendisini iktidarn bizzat temel formu olarak anlayan Foucault, entellektelin bu hegemonik duruma kart bir konumlanla tanmlanmas gereine hkmeder. Ona gre, bir hakikat sylemi zerine oluturulmu olan iktidarn, toplumsal, ekonomik ve kltrel hegemonya biimlerinin dntrlmesi, entellekteli ve ilevini tanmlayan merkezi bir konumlantr. Bu erevede Foucault, siyasi anlamda entellekteli bilgisini, uzmanln ve hakikatle ilikisini siyasi mcadele alannda kullanan kii olarak tanmlarken; hakikat uruna ve hakikat etrafnda verilen kavgay merkezi bir yere oturtur. Ancak buradaki hakikat, kefedilebilecek ve kabul edilmesi gereken hakikatler btnn deil, belirli bir sylem ierisindeki doru ile yanl ayran ve doruya birtakm spesifik iktidar etkilerini ykleyen kurallar btndr. Entellektelin verecei kavga ise, hakikatin stats ile ilgili olarak oynad siyasal ve ekonomik role ilikindir. Dolaysyla, entellektellerin siyasi sorunlarnn bilim/ideoloji terimleriyle deil; hakikat/iktidar terimleriyle dnlmesi gerekir (Foucault, 2000:50-53). Teorik arkaplandan hareketle Foucault, farkl tarihsel, toplumsal ve politik durumlara ilikin olarak, evrensel/tmel entellektel ile ksmi/spesifik entellekteli birbirinden ayrr. Ona gre, evrensel entellektel figr,

178

19. yzylda ve 20. yzyln balarnda etkili olmu olan, spesifik nitelikli bir
tarihsel kiilikten tremitir. Bu figr, zenginliin iktidar, despotizmi, suistimali ve kstahlna kar adaletin evrenselliini ve ideal bir yasann eitlikiliini koyan itibarl adalet/hukuk adamdr ki, en eksiksiz ifadesini, herkesin kendisini tanyabilecei deerlerin ve anlamlarn taycs olan yazarda bulur (Foucault, 2000:79-80).

Spesifik entellektelin kayna ise tamamen baka bir figr olan bilgin-uzmandr (Foucault, 2000:80). Yine Foucaulta gre, evrensel entellektelin siyasallamas geleneksel olarak iki eyden hareketle gereklemekteydi:
1. Burjuva toplumunun kapitalist retim sisteminde ve bu sistemin rettii veya dayatt ideoloji (smrlyor olmak, yoksullua mahkum olmak, dlanm olmak, lanetli olmak, ykclkla ahlakszlkla sulanm olmak) iinde bir entellektel olarak konumundan hareketle; 2. belli bir hakikati ortaya kard, hi alglanmadklar yerlerde siyasi ilikileri gz nne serdii lde kendi syleminden hareketle (Foucault, 2000:32).

Bu evrensel ve tmel karakterdeki entellektel, hala hakikati grememi olanlara, hakikati sylyordu; vicdand, bilinti, belagatti (Foucault, 2000:32). Klasik erevede hakikat, tahakkmc ve negatif bir iktidarn dnda ve ona kar duran bir ey olarak alglanmaktayd. Entellektel ise, kitlelerden ayr bir yerde durmaktayd, nk o evrensel bir hakikatin bilincine sahip olduu iin evrenselin szcs konumundayd (Keskin, 2000:14-15). Ona gre, tarihsel olarak geride kalan bu tmel/evrensel entellektelin konumu, Aydnlanmann evrensel/ortak akl kavramyla ok yakndan ilikiliydi. Foucault, geleneksel entellektelin prototipi olarak, Aydnlanma filozofunun mkemmel rnei olan Voltairei seer. Entellektelin rolne ilikin olarak, toplumsal eletirisinin temelinde evrensel bir akl nosyonu yer alr.
Entellektel bu eletiriyi tm toplumu tarif eden ve herkesi balayan normatif ve global bir teori biiminde formle eder. Baka bir deyile, entellektel, btnsel bir toplum teorisi verir ve spesifik sorular cevaplarn bu btnletirici bilgi balamnda bulur (Keskin, 2000:19).

Evrensel adalet ve yasa adam anlamnda evrensel/tmel entellektel, yerini giderek solcu entellektele brakm; kitlelerin byk yry artk daha spesifik bir snf mcadelesi halini almtr. Snfl toplumlarn ekilleniiyle birlikte, sol entellektel uzunca bir dnem boyunca hakikat ile adaletin efendisi olma kapasitesini tayan biri olarak konumu ve byle konuma hakkna sahip olduu kabul edilegelmitir. Entellektel evrenselin szcs sfatyla dinlenmi ya da

179

dinlendiini iddia etmitir. Bu anlamda entellektel olmak, bir lde hepimizin bilinci/vicdan olmak demektir. Foucaultnun deyiiyle,
nasl proleterya, kendi tarihsel konumu gerei evrenselin taycsysa, entellektel de ahlaki, teorik ve siyasi seimi yoluyla bu evrenselliin bilinli ve gelikin biiminin taycs olmaya zenmi; bylece entellektel, kollektif biimi proleteryada cisim bulan bir evrenselliin berrak bireysel biimi olarak grlmtr (Foucault, 2000:46-47).

Foucaultnun spesifik entellektel olarak adlandrd figr ise kinci Dnya Savandan sonra ekillenmitir. Ona gre, evrensel entellektel ile spesifik entellektel arasndaki gei noktasn temsil eden atom fizikisidir. Foucault bu krlmada ve dnmde bir sembol isim olarak Oppenheimer grr. Onun ifadeleriyle,
Atom fizikisi bilimsel bilgiyle ve kurumlarla dorudan ve yerel balara sahip olduu iindir ki mdahalede bulunabiliyordu; ancak, nkleer tehdidin btn insan rkn ve dnyann kaderini etkilemesinden bu yana, atom fizikisinin sylemi ayn zamanda evrensel olann sylemi de olabiliyordu. Atom bilgini, btn dnyay ilgilendiren bu protestonun glgesine snarak, bilginin dzenindeki kendi spesifik konumunu iin iine soktu. Bylece entellektel, ...ilk defa olarak, ortaya koyduu genel sylemi nedeniyle deil; kendi denetiminde tuttuu bilgi sayesinde siyasi iktidarlarn kendi peine dtn grd: te entellektel tam bu dzeyde siyasi bir tehdit haline dnt (Foucault:2000,48).

Siyasi anlamda entellektel artk evrensel bir hakikatin hakimi deildir;

btnsel bir devlet teorisiyle donanm, herkes iin geerli deerlerin taycs, adil olmayan bir hkmrana, devlete ve aygtlarna kar kan ve herkes iin adil ve doru olan adna alan evrensel entellektel artk varlk bulamaz. Yeni entellektel, spesifik bir disiplin ya da kurumda alan kiidir. Spesifik entellektelin bilgisi, btnselletirici bir bilgi, birletirici bir toplum teorisi deil; spesifik ve yerel bir alandaki uzmanl ve becerisidir... Tarihsel olarak biyoloji ve fizik bu yeni entellektelin oluum alandr (Foucault, 2000:50-51).

Kitlelerin kendileri iin neyin iyi ya da doru olduunu herkesten iyi bildiklerini dnen Foucault, teorinin pratik iin bir yol gsterici olmadn, artk stratejik olarak kullanlabilecek bir arasallk dnda bir hakikat deeri tamadn; olsa olsa yeri geldiinde ie yarayabilecek bir alet kutusu olduunu ileri srer (Foucault, 2000:51). Bu bakmdan u anda entellektelin dikkate alnmas gereken zellii, evrensel deerlerin taycl deildir. Artk entellektel spesifik bir konum igal eden kiidir. Ki, bu entellektelin ynl bir spesifiklii vardr:
Kendi snfsal konumunun (kapitalizmin hizmetindeki kk burjuva ya da proleteryann organik entellekteli olarak) spesifiklii; bir entellektel olarak kendi durumuyla (aratrma alan, labaratuvardaki yeri, niversitede, hastanede vb. boyun edii ya da bakaldrd siyasi ve ekonomik talepler) bantl biimde

180

yaam ve alma koullarnn spesifiklii; son olarak da, toplumdaki hakikat siyasetinin spesifiklii (Foucault, 2000:51).

Gnmzde, spesifik alandaki uzmanlyla entellektel, hakikat (siyasal, ekonomik, kurumsal) retimi rejimine hizmet eder. Modern toplumlarda bu rejim toplumsal, ekonomik ve kltrel hegemonya biimleri iinde iler. Entellektel, spesifik bilgisini kullanarak bu hegemonya sistemini srekli klmaya hizmet edebilirken, dier taraftan, ayn bilgiyi kendi spesifik alannda yerlemi iktidar ilikileri ve teknikleriyle savaarak hakikat rejimini deitirmek, hakikatin iktidarn bu hegemonya biimlerinden ayrmak iin de kullanabilir (Keskin, 2000:25-26). Ona gre, gnmzde kitleler, eksiksiz biimde, ak seik ve

entellektellerden ok daha iyi bir bilinlilie sahiptirler. Ancak bu sylemi ve bu bilgiyi engelleyen, yasaklayan, geersiz klan bir iktidar sistemi vardr. Bu iktidar sadece yksek sansr mercilerinde var olan bir iktidar deil; btn toplumsal aa ok derinlemesine ve ustalkla nfuz eden bir iktidardr. Entellekteller de bu iktidar sisteminin parasdrlar ki, onlarn bilincin ve sylemin failleri olduklar dncesi de bu sistemin bir parasdr. Bu srete entellektellerin rol, herkes hakkndaki ifade bulamam hakikati sylemek deil; daha ok iktidar biimlerine kar mcadele etmek olmaldr (Foucault, 2000:32). Foucaultnun onaylad ve olumlad entellektel tutum ve rol budur81. Foucault, kendi entellektel pratiinin neyi amaladn da u szlerle dile getirir:
deal olan ey, aralar imal etmek deil, bombalar yapmaktr; nk imal edilen bomba bir kez kullanldnda baka hi kimse ondan yararlanamaz... Bombakitaplar yazmak istiyorum, yani tam olarak birisi onlar yazd veya okuduu anda yararl olacak kitaplar. Ardndan, yok olacaktr. Bu kitaplar yle olacak ki okunduktan veya yararlanldktan ksa bir sre sonra yok olacaktr... Patlamadan sonra, bu kitaplarn ok gzel bir havai fiek olduu insanlara hatrlatlabilir (Foucault, 2000:195).

2.7.5. Edward SAID -Amatr, Srgn, Marjinal ve Yabanc Entellektel-

81 Foucaultnun deyiiyle, entellektel, tekiler pek de vicdan rahatlna sahip olmasn diye alan kiiden baka nedir ki? (Foucault, 2000:322).

181

Mevcut literatr hakknda kapsaml bir birikime sahip olan Said, aka ve bilinli bir tarafllkla kendi duruunu merkeze alan bir entelektel imgesi ya da portresi izmeye ynelir. O, snrlar izerken zenle seilmi tarihsel ve toplumsal veriler yannda kendi imgelem gcnn canlln da kullanr. Bir taraftan, Gramsciyen anlamda, belirli bir toplumsal formasyon ierisindeki hakimiyet tarzna bal olarak ortaya kan tarihsel ve sosyolojik bir realite olarak organik entellektellerin varlna ahitlik ederken; dier taraftan, Bendavarice, entellekteli, hakikatin szcs yce rahip ancak sekler bir dzlemde yer alan bir rahip- konumunda grmek ister (Said, 1995:85). Bu ikili boyuttaki gel-git ierisinde Said, entelekteli bir yandan olmas gereken ynyle yceltip idealletirirken, dier yandan entellektelin olan dzlemindeki grnyle belli bir snfn ya da egemen gcn hizmetindeki bir gereklik kategorisine tekabl ettiini de teslim eder (Said, 1995:21-27). Profesyonalizm, Amatrizm ve Entellektel Said, modern entellektel asndan, dar anlamdaki profesyonel ve uzman kimliini yeterli bir koul olarak deil, ancak gerekli bir koul olarak grr. Ona gre, entellektel, profesyonel ve uzman kimliini aarak daha st bir dzlemde, zgrletirici, radikalist ve balanmam bir amatrist tutumu/duruu yanstan kiidir. Saidin deyiiyle o, bir srgn, marjinal, amatr, iktidara kar hakikati sylemeye alan biridir (Said, 1995:14). Saidin deyiiyle, dnya daha nce hibir zaman olmad kadar profesyonellerle, uzmanlarla, danmanlarla -asl rolleri otoriteye emekleriyle hizmet etmek olan, bunun karl olarak da ceplerini dolduran entellektellerle doludur (Said, 1995:14). Halbuki szn gerek anlamyla entellektel,
kendini tamamen bir hkmetin siyasi hedeflerine, byk bir irkete ya da kafalar ayn biimde alan profesyonellerden oluan bir loncaya teslim etmi bir memur ya da ii deildir. Bu tr durumlarda kiiyi ahlaki vicdann unutmaya, sadece uzmanlk alan iinden dnmeye ya da bakalarna ayak uydurmak iin phecilii rafa kaldrmaya iten ayartlar ok gldr. Birok entellektel (aslnda bir lde hepimiz) bu ayartlara tamamen teslim olur (Said, 1995:83).

Amatrizm ise,
kar ya da dl beklentisiyle deil, tabloyu daha geni izmeye, belli izgiler ve engeller arasnda balantlar kurmaya duyulan ak ve dinmek bilmez merakla; bir uzmanlk alanna kapatlmay reddederek, belli bir meslekten olmann insana

182

getirdii her trl kstlamaya ramen dncelere ve deerlere zen gstererek hareket etme isteidir ... Dahas, entellektelin amatr ruhu, oumuzun yaad katksz profesyonel rutinin iine girip onu ok daha hayati ve radikal bir eye dntrebilir; insan kendisinden yapmas beklenen eyi yapmak yerine bunu niye yaptn, bundan kimin yarar saladn ve kendi kiisel projesiyle ve orijinal dncelerle bunun arasnda nasl yeniden irtibat kuracan sorabilir (Said, 1995:76, 81).

Gerek entellektel, en ok, metafizik tutkunun, kar gzetmeyen adalet ve hakikat ilkelerinin etkisiyle yozlamay mahkum ettii, zayflar savunduu, hatal ya da baskc otoriteye meydan okuduu zaman kendisidir (Said, 1995:23). Yine o, kamusal alanda belli bir reeteye, slogana, ortodoks parti izgisine ya da kat bir dogmaya uygun bir biimde davranmaya zorlanamayan, davranlar hakknda ngrde bulunulamayan bir kiidir (Said, 1995:12). Daha dorusu onlarn durular ve tercihleri byle olmaldr. Said, entellektelin tanm zerinde gereinden ok duran sofistike almalarn, onun bu imgesini, imzasn, fiili mdahalesini ve performansn yeterince deerlendiremediklerini; oysa bunlarn gerek entellektelin yaam suyunu oluturduunu belirtir (Said, 1995:28). Bylece Saidin entelektel imgesi, belirli snfsal, toplumsal ve tarihsel konumlanlarn bir rn olan yerel ve durumsal perspektiflerin tesine frlayarak, evrensel ynelimli ve greli olarak akn birisi olarak cisimleir:
Evrensel, tek bir standarda bal kalmak, bir tema olarak entellektellerle ilgili tespitlerimde ok nemli bir rol oynuyor. Daha dorusu evrensellik ile blgesel, znel olan, burada ve imdi olan arasndaki etkileim... Entellektel mmkn olduunca geni bir halk kesimine seslenir (onlar kmsemez), bu kesim onun doal muhatabdr... Bir btn olarak kitle toplumu deildir entellektelin meselesi; kamuoyunu biimlendiren, onu konformistletiren, iktidardaki bir avu ok bilmie gvenmeye tevik eden uzmanlar, edost gruplar, profesyoneller, dzen adamlardr. Dzenin adamlar belli karlar gzetirler, oysa entellekteller ovenist milliyetilii, irketlemi dnce msveddelerini ve snfsal, rksal ve cinsel imtiyazlar sorgulayan kiiler olmaldrlar.... Evrensellik, ounlukla bakalarnn gerekliini grmemizi engelleyen birer perde ilevi gren, yetitiimiz ortamn, sahip olduumuz dilin ve milliyetin salad ucuz kesinliklerin tesine geebilme riskini gze alabilmek demektir... Entellektellerin ne sylemeleri ya da ne yapmalar gerektiini belirleyen hibir kural yoktur; gerekten laik bir entellektel iin taplacak ve yanlmaz klavuzluuna gvenilecek herhangi bir tanr da yoktur (Said, 1995:12-13).

Yani entellektel, yerel ve partikler ilgi ve karlara akn (disinterested) bir konumda yer alan bir kimsedir. Bu noktada, sahte ve anti-hmanist entelektel

183

tutumlar mahkum eden Said, entellektelleri, radikalist ve sekler bir evrenselci hmanizmaya davet eder. Said, gnmzde ideal portresini izdii bu entellektelin amatrist ruhu ve etkinlii karsnda temel bask ve tehdit grr. Bunlarn ilki, uzmanlama (specialization)dr ki, zellikle gnmzdeki eitim sistemi ierisindeki uzmanlama, ilerledike daha dar bir bilgi alanyla snrlanmaktadr. Dier taraftan, uzmanlk alanlarnn gerekleri de son tahlilde bir tembellik yaratmaktadr (Said, 1995:76). kinci bask ve tehdit unsuru ise, bilirkiilik (expertise) ve diplomal bilirkii kltdr. Ona gre, -bilirkii klt, daha ok sava sonras dnyaya zg bir bask olup- bilirkii olabilmek iin uygun otoritelerden onay olma zorunluluu, kiiyi iktidar yapsna dorudan tabi/baml hale getiren bir unsurdur (Said, 1995:77). Entellektel otonomi ve amatrizm karsndaki sonuncu tehdit ve bask da profesyonalizmden kaynaklanmaktadr. Ona gre, profesyonalizm, taraftarlarnn kanlmaz olarak iktidar ve otoriteye doru, iktidarn gerekleri ve imtiyazlarna doru, ayan beyan iktidar adna almaya doru srklenmelerini getirmektedir (Said, 1995:79). Profesyonalizm, ayn zamanda arasal akln cisimlemesi olarak da, entellektel iin etik adan kusurlu; statkonun devamna ilikin projelendirici ve maniplatif bir konumdadr. Yine profesyonalizm, bir hamilike tabidir; zira, gznz haminizin stndeyken bir entellektel gibi dnemezsiniz, aksine sadece itaatkar bir mrit gibi dnebilirsiniz (Said, 1995:108-109). Said, hkmetlerin insan bilimleri blmlerine, genel gndemi gzeterek yardmda bulunmalarnn arkasnda da bylesi bir artniyetlilik ve iktidar merulatrp maniple etme amac grr. Yalnz ve Srgn Bir Kimse Olarak Entellektel Said, entellektelin her zaman yalnzlk ile saf tutma arasndaki gerilimi yaadn (1995:35, 43) ve her zaman balanmaya dnk amansz bir meydan okumayla kuatlm durumda olduunu belirtir. Bu aradalk durumu karsnda o, entellekteli yalnz ve srgn birisi olarak karakterize eder (Said, 1995:54). Arada kalml cisimletiren bir srgn olarak entellektel,
ne yeni ortamyla tamamen birleebilir ne de eskisinden tamamen kopabilir, ne balanmlklar tamdr ne de kopmuluklar, bir dzeyde nostaljik ve duygusalsa bir

184

baka dzeyde becerikli bir takliti ya da gizlice toplum dna atlm biridir (Said, 1995:54-55).

Srgn entellektel yalnzdr; bu yalnzl ile de kendi z-karlarndan bamsz (disinterested) bir konuma sahiptir. nk ne koruyaca bir makam ne de maddi zenginlii vardr. Aslnda fiili bir durum olmakla birlikte, Said, srgn, kendi amalar asndan metaforik bir durum olarak ele alr. Ona gre, srgnlk, glerin ve yerinden edilmelerin toplumsal ve siyasal tarihiyle de ilikili olsa bile, bu tarihle snrl deildir. Bir toplumun mensubu bulunan entellekteller bile, bir bakma, ieridekiler ve yabanclar olarak ikiye ayrlrlar:
Bir yanda toplumun mevcut haline tamamen ait olanlar, onun iinde youn bir aykrlk ya da uyumsuzluk duygusu hissetmeksizin barnanlar ki, bunlara evetdeyiciler ya da evde olanlar denilebilir; te yanda hayr-diyenler, toplumlaryla yldzlar barmayan, bu yzden de imtiyaz, g ve an hret edinmeme anlamnda yabanc ve srgn olan bireyler (Said, 1995:58).

Yine Said, srgnlk, yabanlk ve yabanclk durumunu yle betimler:

...asla tamamen uyumlu olmama; kendini her zaman, deyim yerindeyse, yerlilerin igal ettii aina muhabbet dnyasnn dnda hissetme; ounlua intibak etmek ve milli karlar gzetmek gibi tuzaklardan uzak durma eiliminde olma, hatta bu tr tuzaklardan hi hazzetmeme durumu. Bu metafizik anlamyla srgn entellektel iin huzursuzluk, hareketlilik, devaml tedirgin olup bakalarn da tedirgin etmek demektir. Gemite kalm ve herhalde daha istikrarl bir nitelik arzeden evde olma durumuna geri dnemezsiniz; maalesef yeni evinize de asla varamazsnz, yeni eviniz ya da durumunuzla asla zdeleemezsiniz (Said, 1995:58-59).

Bu noktada entellektel, paradoksal, ironik ve acmaszca eletirel bir pozisyondadr ki, Said iin ister kendi tarafna ait olsun ister bakalarna, btn sistemlerden eit lde nefret eden Adorno tam bir srgn entellekteldir (Said, 1995:60). Said asndan, entellektel iin srgnle yerinden olma, asli yaptalarn idare etmenin ve izilmi yollardan gitmenin oluturduu bildik bir hayat yaamaktan kurtulmak demektir. Bu anlamda srgn,
her zaman bir marjinal olacanz ve nceden belirlenmi bir yolu izleyemediiniz iin bir entellektel olarak yaptnz her eyi kendi kendinize yapmanz gerektii anlamna gelir... Bu yazg, bir mahrumiyet deil bir zgrlk; her eyi nnze koyduunuz belli bir ama tarafndan belirlenen, kendi kendinize oluturduunuz bir modele gre yaptnz, hangi konu ilginizi ekiyorsa onunla uratnz bir keif srecinin deneyimlenmesini ifade eder (Said, 1995:65).

Kamusal Alan, Temsil ve Entellektel

185

Saide gre, entellektel, belli bir kamu iin ve o kamu adna bir mesaj, gr, tavr, felsefeyi ya da kany temsil etme, cisimletirme, ifade etme yetisine sahip olan bir bireydir ki, bu roln zel ve ayrcalkl bir boyutu vardr. Bu rol,
kamunun gndemine sknt verici sorular getiren, ortodoksi ve dogma retmektense bunlara kar kan, kolay kolay hkmetlerin veya byk irketlerin adam yaplamayan, devaml unutulan ya da smen alt edilen insanlar ve meseleleri temsil etmek iin var olan biri olma duygusu hissedilmeden oynanamaz (Said, 1995:27).

te entellektel bunu evrensel ilkeler temelinde yapar. Entellektelin statkoyu rahatsz eden biri olarak oynad kamusal rol zerinde odaklanan Saide gre, nihai anlamda entellektel kamusal alanda temsil edici bir kiidir. Entellektel, u ya da bu bak asn grnr olarak temsil eden ve bu temsili muhatap ald kamu adna yapan kiidir. Yani entellekteller, temsil etme sanatn grev edinmi bireylerdir (Said, 1995:28). Yine entellektelin gerekletirdii temsil edimlerindeki ve toplumuna bir davay ya da fikri ifade etmesindeki asl amac, kendi egosunu glendirmek ya da statsnn keyfini kartmak deildir. Bu temsil edimlerinin amac, iktidarlarn brokrasilerinde cmert hizmetkarlar olarak almak deildir. Onun temsil edimleri, kukucu, kendini durdurak bilmeksizin aklc sorgulamaya ve ahlaki yargya adayan bir bilince yaslanan faaliyetlerdir (Said, 1995:34). Bu balamda, dilin kullanm ve dile mdahale tarzn bilmek, entellektel eylemin iki temel zelliidir. Buna bal olarak entellektelin bir grevi, insan dncesini ve insanlar aras etkileimi kskac altna alan klieleri ve indirgeyici kategorileri krmaktr (Said,1995:11). Said, salt zel alanda kalnarak entellektel olunamayacan; entellektelin mutlaka kamusal alanda cisimleen biri olduunu vurgular. Kamusal bir grnme sahip olan entellektel, kamu nnde konutuu veya szckleri kada dkp yaymlad anda kamusal dnyaya girmi kiidir. Bununla birlikte, salt kamusal alana ait, sadece bir hareket, dava ya da konumun szcs veya simgesi olan bir entellektel de olamaz. Entellektelin ahsi bir tns ve kiiye zg bir duyarll da sz konusudur ki, o bununla sylenen/yazlan eylere bir anlam verir (Said, 1995:28).

186

2.7.6. NOAM CHOMSKY -Sistemin Merulatrc-Maniple Edici Mhendisleri ve Endoktrinasyon Ajanlar ya da Anarist-Moralist-Eletirel-Mfi EntellektelChomsky, hem kendisinin bir entellektel olarak izdii portre asndan hem de gizil/rtk ya da ak bir biimde statkoya eklemlenen entellektellere ve bu erevede kabul grp meruiyet atfedilen entellektalizm tarzlarna kar ynelttii radikal ve uzlamaz eletirellii bakmndan nemli bir kiiliktir. Onun entellektellere ilikin yaklam, siyasal, sosyolojik, tarihsel, kltrel, etik ve felsefi boyutlar ieren, multi-disipliner bir zellik tar. Bununla birlikte, onun yaklamnn, arlkl olarak siyasal sosyolojik bir boyuta sahip olduu sylenebilir. Nihai bir biimde deerlendirilecek olursa, Chomsky, bizatihi toplumun ya da siyasetin kendi yaplar yannda, esasen entellektellerin bu yaplar karsndaki greli zerkliklerinin, atmalarnn ya da bamllklarnn ierdii reel biimlenmeleri ve dnmleri, yine onlarn bu yaplarla karlkl etkileimleri ierisinde sorunsallatrr. Chomskyye gre entellektellere bakma biimi, onlarn sistematik olarak nasl tanmlanabileceklerine ilikin safiyane ve zc bir bilimsel odaklanma dzlemine oturtulamaz. O, safiyane zc bir bak karsnda, entellektellere ilikin -reel durumlar ierisinde stlendikleri statkocu ve hegemonikletirici ilev ve rolleriyle alakal olarak- genel bir kart tutumu, radikal bir eletirel pozisyonu idealletirir. Chomsky, gerekleri ifa edici bir entellektel pozisyonu olumlarken, Batl entellektellerin endoktrinasyonuna, hegemonikletirici ilevlerine ve statkoyu merulatrc etkilerine kar sahici bir radikal tavr taknr. Chomsky, bu tutumu erevesinde, sistemik bir radikalizmin ve eletiriciliin aslnda yeniden reteci bir ileve sahip olabileceinin de farkndadr. Buna karlk o, uyank ve badamaz bir radikalizmle anarizme ynelir. Ancak Chomsky, bu radikalizmini, eletiriciliini ve anarizmini nihai olarak rasyonalist bir tercihle/ynelimle temellendirir. Eer entellektellerin muhalefet ve eletirisini, ilev ve nitelii asndan, birbirine kart bir biimde sistem-ii ve sistem-d/kart eklinde ayrmlatracak olursak, Chomskynin ikincisine dahil edilebileceini syleyebiliriz.

187

Chomsky, iktidar ve tahakkm merkezli bir zmleme erevesinden hareketle, dnceyi ve varoluu iktidarn basksndan ve tahakkmden kurtararak zgrletirmeyi amalar. Onun dncesi, en u noktada her trl kurumsallaml karsna alan bir anarizme savrulur. Onun olumlad entellektel varolu, her trl kurumsallamln ve hegemonikletirmenin ortadan kalkt, iktidarszlatrlm bir toplumsal balam ima eder. Halbuki onun kar kt entellektel pozisyondakiler, iktidara karlar temelinde baml uzmanlarn ve profesyonellerin oluturduu, endoktrinasyon ajanlardr. Bunun karsnda Chomsky, makbul entellektellerden bir entellektelin duymas gereken sorumluluu duymalarn beklerken, aslnda onlar mevcut toplumu ve iktidar yapzmne uratma konusunda yetenekli ve potansiyel anlamda st bir konumda grr. Oysa entellekteller yaygn olarak bu potansiyellerini eyleme dkme konusunda ikiyzldrler (Chomsky, 1994:52-53):
dnce adamlarnn sorumluluu asndan, entellekteller hkmetlerin ikiyzllk ve yalanlarn aa vurarak, fiillerin neden ve saiklerini, kt niyetlilik dzlemlerinde zmleyecek, tartya vuracak konumdadrlar. En azndan Bat dnyasnda onlarn siyasi dnce zgrlnden gelen bir gleri vardr, ki bu g, bilgiye ulama imkan ve ifade zgrl ile birlikte kaim ve onlarla birlikte mevcuttur. Oysa Bat demokrasileri, byle imtiyazl bir aznla, tarihin olaylarnn tam yansmasna engel oluturan, tahrif ve karalama perdesini yutan, ayn etkiyi yaratan ideolojik saplantlarn ve snf karlarnn etkisini de szen bir filtre ve yok eden bir aray ve aralamay mmkn klan; zaman, konforu (uylamcl), kolayl ve eitimi salamaktadr... Oysa entellektellerin sorumluluu, gerei konuma ve yalanlar afie etmektir (Chomsky, 1994:52-53).

Bu anlamda, Peckin deyimiyle Chomskyde ideolojisizlik bir ahlaktr (Peck, 1994:12). Chomsky, entellektellerin ierisinde yer aldklar ve bal bulunduklar dnce ekollerinin ve paketlenmi dnme tarzlarnn da, onlarn entellektel olma nitelikleri bakmndan engel oluturduu fikrindedir. Ona gre, pekok entellekteli iine ekmi ekollerin ve dnce tarzlarnn hakimiyeti/hegemonyas, hem entellektel derinliin olmamasndan kaynaklanmakta hem de derinleme imkann ortadan kaldrmaktadr (Chomsky, 1994:43). Bylece o, entellektellerin ifade bulanklklarnn ve maniplasyonlarnn asl nedenini, en ar biimde endoktrine olmu olmalarnda, bir dier deyile, beyinlerinin ykanmlnda bulur (Chomsky, 1994:45).

188

Entellektellerin mesleki uzmanlklarnn, kendilerini tanmlayan ve ilevlerini belirleyen iktidarn biimlendiriciliinde varlk kazandn ileri sren Chomskyye gre, uzmanlklar/uzmanlama, devleti giderek daha ok merulatrma unsuru haline getirmitir. Bu noktada, sosyal bilimlerin organizasyonu, anlam, birbirleriyle ilikilendirilii ve gruplan da doktriner sala ve amalara hizmet eder duruma gelmitir. Entellektellerin gerei gizlemelerinin ve mistifiye etmelerinin arkasnda ise, propaganda mant ile birlikte (Chomsky, 1994:46) idealizmle ambalajlanm kudret hrs (Chomsky, 1993:63) yatmaktadr. Ki, bu grnmleriyle, genellikle niversite hocas olan entellekteller, mevcut duruma katkda bulunmaktadrlar (Chomsky, 1994:64). Chomskye gre, bu nitelikleri ve kimlikleri ierisinde tartmalara yn veren entellekteller ki, bunlar laik bir din adamlar hiyerarisi olutururlar-, teknokratlar ve propagandistlerdir. Bunlarn grevi devlet mekanizmasnn fiillerini ssleyip gze ho gstermek; onun propaganda makinasnn dile getirdii yce, akn idealleri inanlr klmaktr (Chomsky, 1994:89). Toplumsal mutabakat mhendislii konumlar ierisinde birer ideoloji misyoneri olan entellekteller, kar-baml (interested) konumlarnn gerei olarak elitist bir tutum ierisindedirler. Onlarn savunduklar ideolojiler de aslnda genel olarak bir kar maskesidir (Chomsky, 1994:89). Bu yzden entellektellerin konumlarn salama almak ve glendirmek iin sahip olduklar genel tutum, devletin merkeze oturtulmas olmutur. Entellekteller, devleti gce, iktidara, saygnla, nfuza giden yol olarak grrler. rnein Leninizmde durum budur. Doktriner bir entellektel olmak, n saflara ulamak ve gle bulumak iin gerekli bir niteliktir (Chomsky, 1994:37). Chomskyye gre, entellekteller bir kast ya da snf olarak anlalmaldr. Ancak bu snf kendi iinde heterojen ve farkl nitelikler ieren bir dalm gstermektedir. Gemiin fikri hr, vicdan hr entellektellerinin yerini alan uzman-bilimadamlar kendi aralarnda salam bir mutabakata sahiptirler ki,
devletin bu uslu ve sorumlu ocuklarnn, ada toplumda bagsteren teknik sorunlar szde deer-bamsz bir teknoloji ile zmlere kavuturduklar eklindeki yaygn sylemleri, bu mutabakat yanstan somut bir gstergedir (Chomsky, 1994:80).

189

Amerika ierisindeki bu uzman-bilimadamlarnn mutabakat, darda Amerikann gcn ve tasarruflarn sorgulamayanlarn sessiz mutabakatnn ufak bir modelini oluturmaktadr. Entellekteller, zerklik/bamllklar ve zgrlk koullar bakmlarndan, demokratik sistemlerde de totaliter sistemlerde de pek farkl bir konumda deildirler. Totaliter sistemlerin de tesinde, demokratik sistemler, byk lde insanlarn yaptklar yannda dnmselliklerini de kontrol etmeye ynelmilerdir. Burada zor kullanlamad iin, entellektel dnmsellik daha domadan sistemin iinde ve kaynanda egemenliin endoktrinasyonuyla dntrlmekte; bu sayede dzen kurtarlmakta ve yeniden retilmektedir (Chomsky, 1994:126-128). Chomsky zmler retmemekte, ideal ve normatif karakterde ideolojik, toplumsal, siyasal ya da ahlaki bir model nermemekte, yalnzca rtleri kaldrmakla uramaktadr. Onda, ideolojik basnca direnirken, insan onurunu, zgrln, yaratcln ve eitlilii gzeten, ideolojisiz parlak bir gr vardr (Peck, 1994:26). Bu noktada, Chomsky anarizmde kurumsallamam ve hakiki bir entellektel zgrleme potansiyeli grr. Ona gre, anarist bir toplumda entellektel, emeki statsnde olacaktr. Yine anarist bir toplumda, rgtl dnm topluluunun ya da profesyonel entellektelin ayrcalkl bir konumu da yoktur (Chomsky, 1994:37-38):
Anarist toplumda, bilgi tekeli ellerinde olduu iin baz kimseler devlete, dolaysyla topluma hakim olamazlar. Halbuki entellekteller kendilerini sekin konumlarda dndkleri iin, fiiliyatta hep devlet sosyalizmi veya devlet kapitalizmi tr erevelere itmektedirler. Demokrasi teorisyenleri kendilerine o mmeyyiz yeri getirecek ileve bir de isim bulmulardr: Toplumsal mutabakat mhendislii (Chomsky, 1994:38).

Onun anarist dnten anlad ey, zgr kurumlar ve zgr yaplar erevesinde toplumsal hayatn karmakl ve rgtll sorununa zm araydr (Chomsky, 1994:39). Anarizmde bir gelenek -yani herhangi bir doktrinin tarihsel seyrine srekli ilgi- yoktur. Ona gre anarizm bir doktrin deil, tarihsel bir eilim, bir dnce tarzdr (Chomsky, 1994:43). Sonu olarak, Chomskyye gre, iddet, yalan ve hukuksuzluk, devletin doal fonksiyonlardr. Buna karn entellektellerin realiteler ierisindeki rol,

190

hakszlklarn ve aksaklklarn tarih boyunca kiilerin zel kusur ve hatalarndan deil, lkenin kendine zg ileyiinin kendine zg zelliklerinden domu olduunu insanlarn aka anlamasna engel olmak, perde ekip kapatmak

(Chomsky, 1994:123) olmutur. Entellekteller bu anlamda kurumsal eitimin grd ilevi, yani gce ve imtiyaza hizmeti yerine getirmilerdir (Chomsky, 1994:123). Bu anlamda, eitim, bakan ama gremeyen, bakp da grmemek gibi bir fazileti veya kapasitesi olan entellektelleri yetitirmek (Chomsky, 1994:125) ilevi grmtr. O ise, entellektelleri, asli olmas gereken rolleri olan maske drmeye, put krcla, insanlar ve dnceyi devletten ve kurumlardan zgrletirmeye davet eder.

2.7.7. Jean-Michel BESNIER -mkanszn Politikas ve Bir Egemen Olarak EntellektelBesnier mkanszn Politikas adl almasnda, entellektellerin, isyan ile balanma arasndaki gerilimli gel-gitlerini sorunsallatrrken (Besnier, 1996:20); ayn zamanda, yeni bir alternatif bilinlilik ve varolu tarz olarak Battaillec patetik entellektel duruu betimler, benimser ve yceltir. Esas olarak onun entellektel kavramlatrmas/tanmlamas, birbiriyle gerilimsel ilikisi bulunan ve birbirine kartlk oluturan iki entellektel tipi ya da formu zerinde biimlenir: balanm entellektel ve patetik entellektel82. Genel olarak patetik entellektel, tank olmaktan, yarglamaktan veya retmekten ziyade, tarihle btn oluturma kaygsnda olan yazarlar, felsefecileri, sanatlar veya bilim adamlarn (Besnier, 1996:8) iine alan bir nitelemedir. Bu anlamda patetik entellektel, hibir zaman huzurlu olmamak niteliinde bir entellektel bilintir; ki, hibir zaman tatmin olmamak ve bu duruma bir are bulunabileceine inanma yanlsamasn terk etmek bu bilincin asl niteliini oluturur (Besnier, 1996:10). Besnierye gre, bu nitelikte bir bilinle ve varolula cisimleen patetik entellektel, gerek anlamyla Battailledaki Egemeni ifade eder:

82 Besnier, sosyologlarn ve tarihilerin ortak kullandklar, eletirel entellektel, devrimci entellektel, organik entellektel veya daha basit bir biimde uzman entellektel vb. kategorilerin karsna, Battailleda cisimletirdii patetik entellekteli karr (Besnier, 1996:8).

191

Egemen, eylemde bulunmaz ve dolaysyla hibir projeden, tarihin hibir atlmndan sorumlu deildir...Bataillea gre Egemen, uzlamazlk iinde kalr; ona patetizmini veren de budur. Bir ihtiya olarak deil, bir arlktan kurtulu yolu olarak, iletiimi isteyen bir yalnzdr. Kendindeki fazlalk paradoksunu, yani kullanm olmayan olumsuzluun boucu skntlarn trajik bir biimde yaar. Bu onu, doruklar -ayn zamanda harcamaya ve iletiime elverili frsatlar olan bu en yksek noktadaki tecrbeleri- aramaya iter. Mistik, erotik veya esrik olsun, Egemenin tecrbesi, snrda etkisini gsterir; tpk eskiden devrimin, btn snrlara itiraz etmesi, kaprisi iinde tm hayatn ortaya koymaya davet etmesi ve bu dava iin topluluksal bir birlik srecine gdmlenmesi gibi. Bu anlamda patetik entellektelin, bu snrszlk tecrbesine sunulan durumlar tarafndan fethedilmeye veya sahiplenilmeye kendini brakan entellekteli de betimleyebilecei anlalyor (Besnier,1996:11).

Bir patetik entellektel olarak Battaille, Sartrec balanmaya kar, politikann iindeyken bile btn yaam kucaklamaya alt iin imkansza mahkum bir iradenin rneidir. Patetik entellektel, yaamn btnn kucaklamaya alrken hibir ilke oluturmak istemez. Onun iin imkansz, sistem arayna ve totaliterlie kar bir bakaldr; umutsuzluun zgrletiriciliine inantr. Yine imkansz bir kopma ve ayrma dncesini imler. Bylece de imkanszn politikas, mmknn politikasn kefetmenin yolu haline gelir. Ki, burada patetik entellektel, politikadan btnsel varolu vaadini talep eden biridir (Besnier, 1996:30). Besniernin entellektel zmlemesinde, karsnda, Battaille Sartre rneinde rneinde cisimleen patetik

figrnn

cisimleen

balanm

entellektel figr yer alr. Sartrec balanmann teorizasyonu, tarihin bedeni iine nfuz etmek arzusuyla kvranan insanlarn younluunu ve arlklarn aklama gcnden yoksundur (Besnier, 1996:8). Halbuki, gnmzde sorumlu ve rnek tekil eden balanmaya tamamen yabanc yeni bir entellektel tipi (patetik entellektel) geerli ve gerekli olmutur:
Bu entellekteller, ayaklarnn srebilecei fikrine taklp kalmazlar, zira onlar iin esas olan, kendilerini cokularn, esinlerin ve yceliin -ksacas kzm kalabalklar derinlemesine kaynatran irrasyonel olann- istilasna brakmak gibi grnyor. ...Patetik entellektel ifadesinin belirttii, bu davrantr... ...Patetik entellektel, sanki yalnzla ve soyutlanmla dierlerinden daha fazla maruz olduunu hissediyormu gibi, empati duygusunu keskinletiren tm frsatlarn peinden gider. Politikaclarn ataletinden ve gevekliinden kamak, onun iin kategorik bir buyruk haline gelir. Hemen olmak, varolmaktan baka bir ama tamakszn orada olmak ister ve en ykc grnen de budur; Bataillen Egemenlik olarak betimleyecei eyi ister. Her halkarda, 1947deki Sartrec mesajn uzanda olarak her trl kurtulu etiine ve ardndan politik ideolojilere, hepsi de nihai bir uzlama vaat eden bu din d dinlere kaytsz grnr. Patetik entellektel, tmyle trajiin dneminde kendini yaar: gc ve gszl buradadr; her halkarda,

192

savatan sonra onu, Sartren ykselttii balanma bayra altnda yrmekten koruyacak olan ey budur (Besnier,1996:9).

Bu anlamda, tipik bir patetik entellektel olarak Battaille, her eyden nce, bilmenin uzmanlarnn yakalayamad eye, yani, her trl kurala itaatsizlie, cokularn kaosuna, kanlmaz olarak insanl yaratan ve insanln srekli olarak ona geri dnebilecei heterojen olana hakkn teslim etmek kaygsndadr. Bu entellektel tipi, kendini, rasyonelletirmelerden ve evrensel mesajlardan uzak olarak, kafasna dnyay dntrmeyi veya eylem iin idealler ortaya atmay koymad iin genellikle sorumsuz olarak yarglananlarn cephesinde bulur (Besnier, 1996:8). Besnierci entellektel duru asndan, politik balanmaya anlamn veren ey iktidar deildir; tersine, iktidarn bizatihi kendisi vazgeilmek zorunda olunan bir eydir. O, bylesi bir entellektel varolu ve pratik asndan, Battailledaki egemen konumunu idealletirir. Burada totaliter ve sistemik olana kart bir duru vardr (Besnier, 1996:142). Bylece Besnier, entellekteli, otorite ve iktidar karsndaki tavr alyla deil, kendi iindeki egemenlik deneyimi erevesinde tanmlar. Bu balamda, yine Battailleda cisimletirdii balanmam patetik entellektel ile Sartreda cisimletirdii balanm entellektel arasndaki gerilime parmak basar. O, entellektelin, politikann hizmetine girmesini ya da politik iktidar ele geirmeye ilikin ynelimlerini deil, aksine hayatn btnn kucaklamaya ynelen bir egemen olarak hayata ikin bir varolusal iktidar pratiini ne karr (Besnier, 1996:11-12). Besnierye gre balanma, sorumlu ve kar gtmez bir tarzda hareket etme tercihinden gelmez; aksine, bir tutkunun, bastrlamaz bir arzunun sonucudur (Besnier, 1996:28). O, bu nedenle balanma niteliindeki bir konumlana itiraz eder:
nsann zn tamamlamaya bir davet olarak anlalan balanma, buna rza gsteren entellektellere ifte bir k yolu gsterir: ...insandl insanlkla yeniden btnletirmek ve btnsel insann geliine bel balamak. Ya da insann zn yadsyan bu insandln snanmas sayesinde insann zn amak ve ...bu anlamda antihmanizmin bir biimini somutlatrmay kabul etmek (Besnier, 1996:20).

Yine o, balanma ile militanlk arasnda bir iliki grdnden, bu nedenle de balanmaya kar kar. Bu anlamda balanma, kar gtmez (disinterested) entellektel pozisyonunun zerine konulmu bir ipotek olarak grlr (Besnier, 1996:42, 103). te bu gerekelerle, Besnier balanma karsndaki tutumlar

193

nedeniyle Battaille ve Nietzscheyi yceltir ve onlar olumlad anlamda gerek ve ideal entellekteller olarak grr. Besnierde balanmann boyutlar, politik ve ideolojik olandan rasyonalizmin felsefi veya bilimsel sistemlerine kadar uzanr; ki o, entellektel iin bunlardan gerek bir zgrlemeyi talep eder. Sonrasnda ise, bu zgrleme talebi varolusal, etik ve entellektel bir egemenlik erkine dnr (Besnier, 1996:104):
Gerekten egemenlik, yurttaln, bireylerin soyut farkszlna raz olduu noktada, indirgenemez zgnln korunmasn ifade ediyor. Ayn ekilde, yurttalk daha ziyade kitle hareketlerinin ykseliini ve Nietzschenin sr gds olarak betimledii eyin younlamasn haber verirken, egemenlik yalnzl telkin eder. Sonuta tpk Zerdt gibi egemen de yalnzdr; yalnz, fakat ayn zamanda tekine duyduu snrsz arzunun verdii canllk iindedir (Besnier, 1996:104).

Bu noktada, entellektelin grevi, yaamla kucaklamaya ynelik u noktalarn denenmesidir (Besnier, 1996:20). Ancak Besnier, sistematik pozisyonlar almadan bir dava iin gerektiinde eyleme geen, sonra da tekrar kendi balanmamlna ve zgr varolu dnyasna geri dnen bir entellektelin bir zamanlar mmkn grlebileceini, gnmzde ise onun iinde bulunduu trajiklikten dolay bunun olanakszln da teslim eder (besnier, 1996:14). Ona gre, bugnn entellektelini niteleyen en nemli ey trajiktir:
Entellektel iin her trl sosyal ve politik balanma uzun vadede tahamml edilemezdir. Entellektel, kendi egemenlik pratii ierisinde, kendisini kaytszca bir davaya verdiinde, dorunun ve evrenselliin dayatmalaryla hareket etmekte ve kendine ihanet etmektedir. Bir balanma dneminden sonra yeniden zgrlne kavutuundaysa politik yobazlardan dnek muamelesi grmektedir (Besnier,1996:14-15).

Gnmzde patetik ynelimli bir entellekteli niteleyen de ite bu trajiklik ieren durumudur. Besnier patetik entellekteli eletirel entellektelden de ayr ve daha ayrcalkl bir konumda grr. Ona gre, patetik entellektel karsnda eletirel entellektel de, eskatolojik ufku olmayan devrimcinin ya da kollektif hayatn dzensizlik dnemleriyle boy veren eylemcinin maskesinden te bir ey deildir (Besnier,1996:22). Oysa, onun patetik entellekteli, kendisini tarihi yapma grevinin bana koyan veya sadece bunun bilimini yapan birisi deil; aksine kendisini, basit olann -mit, kutsal veya heterojen- kuatmasna brakan birisidir (Besnier, 1996:18). Sonuta bu, imkansz kavramyla nitelenen, insan toplumunun

194

yalansz ve tehlikesiz olarak iinden kamayaca srekli entellektel bir itiraz pozisyonudur: Yararlnn dnyasna ve bunun sonucu olan tek boyutlulua itiraz. Toplumsal olarak her trl kmeleme kaynan daha ortaya kmadan bastrmakla uraan toplumlarn srdrdkleri bireylerin paralanmasna itiraz... Komnist dnyaya kar, kendi fonksiyonel boyutuna indirgenmi zne lehine mcadele verir. Faizme kar, aadan gelen glerin hizmetindeki bir ykcln kar-kuatmasn getirir... Tamamen egemenlie ynelik olan bu imkansz politiktir (Besnier,1996:262).

2.7.8. Cemil MER -Hibir Messes nanca ve Dzene Biat Etmeyen, Dnyay zgr Kafasyla na Eden Bir nsan Olarak EntellektelMeri, entellektel kavramnn, tarihsel zamana, lkelere, ideolojik durulara ve dahas belli bir ideolojik duru ierisindeki yazara/entellektele gre deien tanmsal nitelikler veya kriterlerinin bulunduunu; her tanmlamann, ya belli bir duruun nyargsn yansttn ya da tarihsel bir dnemin zelliklerine gre ifade bulduunu belirtir (Meri, 1997:15). Ona gre, her lkenin, her an, her snfn, her ideolojinin entellektel anlay bakadr. Bu nedenle de genel kabul gren bir tanmlama kriteri yoktur (Meri, 1997:24). Buradan hareketle Meri, entellektel kavramnn farkl tarihsel dnemlerde, deiik toplumlarda ve belirli ideolojik pozisyonlar asndan nasl anlaldn serimleyerek daha btnsel ve derinlikli bir baka ynelir: entellektel, tariflere hapsedilemez; kavram, kendi tarihselliine referansla dalgalanlar iinde kavranlmaldr (Meri, 1997:24). Ancak sonuta Meri, entellekteli nihai olarak tanmlayan ve her duruma uygulanabilecek belli bal kriterler koyar:
1. Entellektel, zamannn bilgisine irfanna sahip olacak; lkesini tanyacaktr (lkesinin dilini, edebiyatn, tarihini bilecek, dnyadaki belli bal dnce akmlarna yabanc olmayacaktr); 2. nyarglara (pein hkmlere) iltifat etmeyecek, olaylar kendi kafasyla inceleyip deerlendirecektir; 3. drst, uyank ve cesur olacak, bylesi bir tutumun gerei olarak da, bir bilgi hamal deil; hakikat urunda her sava gze alan bamsz bir mcahit olacaktr (Meri, 1997:24).

195

Bu nitelikleriyle cisimleen bir entellektel, daima gergin (gerilimli) bir bilin; itiraz ve isyandr (Meri, 1993:288); evresiyle mutlu, evresiyle mutsuz olan, sorumluluk duygusu tayan bir insandr (Meri, 1993:285). Ona gre, esasen eletirel ve muhalif oluu nedeniyle entellektel solda yer alr, onun saclk gibi bir konumu olamaz. Bu anlamda tarihsel olarak entellektel, ykselen bir snfn bilincidir ki, bu nedenle tarih ierisinde hep devrimci olmutur (Meri, 1997:24). Ancak onun kulland anlamdaki sol, reelpolitik ve sofistike bir imadan ziyade, statko ve iktidar karsnda taknlan eletirellik ve muhaliflik tutumunu ihtiva eder. Meri, entellektelin hibir siyasal partiye ve ideolojik oluuma angaje olamayacan; onun dnce ve pratik bakmndan tarihte ilerici bir pozisyonda olmas gerektiini; bunun da Bat tarihsellii ierisindeki sol pozisyonunun temelini oluturduunu belirterek; vicdannn sesini dinleyen bir entellektelin, toplumuna kar duyduu sorumluluk ve hakikat tutkusu yznden muhalif olmak durumunda olmas gerektiini vurgular. Oysa ona gre Batda sa, kurulu dzenin savunucusudur (Meri, 1993:285). Konumlar asndan ise, ona gre entellekteller, hibir ada ve hibir lkede bamsz bir snf olmamlardr. Aksine belirli toplumsal snflara greli rolleri/misyonlar ile varolu kazanmlardr. Kald ki, belirli bir snfn kendiliinden menkul bir dncesi yoktur; ancak entellekteller ya da fikir adamlar onlara bir bilin kazandrmlardr (Meri, 1993:154). Entellektelin Soyaac Meri, bu noktada entellektele ilikin karsamalarn tarihsel-sosyolojik bir perspektife dayandrarak, entellektelin bir soyaacn karr. Ona gre, entellektellerin en uzak cedleri sofistlerdir (Meri,1997:25). Yerleik inanlara sava aan sofistler, hem ahlak, hem de dnce alannda birer devrimcidirler. Entellektel ise, ite bu sofistlerin torunudur (Meri, 1997:27-28). Tarihsel olarak sofistlerden sonra Ortaada tek okur yazar olan rahipler (clerc) gelir ki, bunlar senyrler snfnn ideologudurlar (Meri, 1993:287). 18. yzylda ise burjuvazi, kendi temsilcileri ve szcleri olan filozoflar tarih sahnesine karr. Filozoflar kiliseyi temelden sarsmak ve feodaliteyi (atoyu)

196

devirebilmek iin dogmalarla (naslarla) mcadele etmek zorunda kalmlar; onlarn ycelttikleri akl, btn dogmalar eriten bir kezzap olmutur (Meri, 1993:287). Ancak dier taraftan, entellektelin babas olan bu filozoflar, toplumu projelendirmekle ve yeni snfn iktidarna ynelik akl hocal yapmakla, ayn zamanda birer pratik bilgi uzmanlar da olmulardr (Meri, 1997:35-36). Bu filozoflar, ayn zamanda, tarihsel ve toplumsal bir srete oluumu gerekleen ve bir lkede zgrce dnmek isteyen insanlar topluluunu ifade eden entelijansiyann da ncsdrler. Bu anlamda amzn ilk entellektelleri, tarih sahnesine birer put krc olarak kan Ansiklopedistlerdir (Meri,1997:33-34). 19. yzyln son otuz ylnda ise, tarih sahnesine kendilerine taktklar yeni adla entellekteller kmtr. Entellekteller yine bilgi teknisyenleri arasndan kmlardr, ancak artk hakim snftan deildirler, sadece onun tarafndan seilmekte ve grevlendirilmektedirler. niversitenin ve endstrinin hizmetlileridirler. Entellektellerden, teknik bilgilere dayanarak hakim snfn karlarn korumalar ve kart ideolojilere kar onun ideolojisini glendirmeleri ve ayakta tutmaklar beklenmektedir. Bu anlamda entellektel, artk bir ajandr (Meri, 1997:37). Ne var ki, entelijansiyann kendi iinde bulunduu tarihsel glerle olan ibirlii ilikisi de geici bir evredir. Bat tarihsel srecinde nc snf (burjuvazi) yava yava ilerici vasfn kaybetmi, nce tutucu, sonra da gerici duruma dmtr. Bylece 19. yzyln sonlarna doru Bat entelijansiyas, gerici birer burjuva olmakla proleteryann akl hocaln yapmak arasnda bir seim yapmak durumunda kalmtr. Sonunda entelijansiya gittike burjuvaziden kopmaya balam ve kendine daha gl bir yanda (proleterya) bulmann arayna girmitir. Onun grevi, ykclk ve yapclktr (Meri,1997:39-40). Ki, o bu grevi tek bana gerekletiremeyeceinin de bilincindedir. Dreyfus Davas ile de entellektel yeni bir anlam kazanmtr: artk o, btn toplumsal olaylar karsnda uyank bir vicdandr. Entellektelin ayrc vasf, eletiri ve hibir siyasal hizbin adam olmay haline gelmitir. Bundan byle o, ne aristokrasinin ne de burjuvazinin karlarn savunamaz. Artk o, kutsiyetine inand bir davann alemdar deil, muzdarip bir vicdandr (Meri, 1997:38).

197

Buradan itibaren o, her trl hakszla kar uyank bir bilinci temsil eder (Meri, 1993:287). Karsnda iki yol vardr: Ya
kurulu dzenin yalanlarn bilimselletiren yani bir hakikat arptcs- bir ideolog, daha dorusu bir oban kpei olmak; veya ezilenlerin yannda yer alarak, her hakszla kar gelmek ve her yalan/maniplasyonu ifa etmek (Meri, 1997:38).

Gnmz Entellektelinin Durumu Meri, gnmzde kapitalist rejim karsnda entellektellerin greli bir zerklikten yararlanabildiklerini; kapitalizmin de, entellektel kesimi ciddi bir biimde kontrol altna almak istemediini, zira istese de buna gcnn yetmeyeceini ileri srer. Sz konusu koullarda tartma zgrl kendini kabul ettirir ki, bu ayn zamanda kapitalist toplumun temellerini sarsacak bir eydir. nk entellekteller mahiyetleri gerei eletireldirler. Entellekteller kiileri ve olaylar eletirmeye ylesine alktrlar ki, hibir tabunun kalmad toplumlarda bile, snflar kapitalizm ve kurumlar baar dillerine dolarlar bu (Meri, 1997:43). Gnmzn da entellektelleri hakim vasf proleterleme olan kalabalk bir zmredir ki, kazandka, zmrenin kapitalizm dmanl alevlenmektedir (Meri, 1997:44). Bu nedenle iktidar entellektelden holanmaz ve onu ihanetle ve ykclkla sulayarak mahkum etmek ister (Meri, 1997:56). Bununla birlikte entelijansiya, orta snfla da kartrlmamaldr. Entelijansiyann zgr dncesi, bir yokluk duygusundan, lml bir tedirginlikten, bir dengesizlikten domaktadr ki, bu kendine zg bir tedirginliktir (Meri, 1997:39). Merie gre, entellektellerin bamsz konumlar asndan, dnce rnn satmak mecburiyeti de devlet ideolojisine boyun emekten daha az belirleyici ve trajik sonular yaratm deildir. Bunun sonucunda entellektel, ya zdnmselliine aykr bir biimde piyasaya ve pazarlanabilir olana ynelmek ya da yalnz kalmak gibi bir kaderle kar karya kalmtr (Meri, 1997:52). Bir dier deyile, entellektellerin bamsz ve zgr konumuna ilikin en nemli tehdit, siyasal iktidar yannda, sermaye ve piyasadan gelmektedir.

198

2.8. TARHSEL-TOPLUMSAL BOYUTTA ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARI Bu boyuttaki entellektel kavramlatrmalar daha btnsel bir nitelik tar. Entellekteli, kendi tarihsel erevesinde btnl ierisinde btnsel ve bir toplumsal zeminde balam/balantsall olabildiince

kavramlatrmaya ynelir. Yani bu tarzdaki kavramsallatrma giriimleri, bir yandan entellektelin ortaya kt zgl tarihsel duruma ve koullara vurgu yaparken; dier yandan da onun, farkl toplumsal yap balamlarna greli olarak ekillenen karakteristik konumu ve rol ierisinde portresini izmeye ynelir. Bu ereveye dahil edilebilecek tarzdaki kavramlatrmalar, tarihsel-sosyolojik ve kltrel boyutu ierme amacn tayan; btncl, ancak zgl olana da hak ettii payeyi vermeyi ngren bir ynelimle karakterize olunabilir.

2.8.1. Karl MANNHEIM -z-Bilinliin En st Aamasnda Yer Alan Bir st-Bilin ve Btn Perspektifleri Kuatan Bir Akn-Perspektif Olarak EntellektelBilgi sosyolojisinin en nemli isimlerinden birisi olarak grlen Mannheim, entelijansiyay tarihsel olarak tamamen yeni, onun konumunu ve roln de nemi ve anlam asndan muhteem grerek, btnsel bak as ierisinde entellektellere merkezi bir yer verir. Onun kendi bilim mantnn gerei olan st dzlemde ve btnsel (total) bir perspektif, tam da entellektellerin konumundan mmkndr. Mannheim, bir btn olarak insanlk tarihini z-farkndalk ve zbilinlilik kavramlar asndan okumaya tabi tutarak, buradan hareketle entellektellerin tarihsel olarak ortaya kn, tanmlann, konumunu ve roln ortaya koymaya alr. Ona gre,
yce bir z-farkndalk kazanma tutkusu, sadece zamanmza zg bir zellik deildir. Bu bilinlilik istenci (will-to-consciousness), eit bir biimde insanlk tarihinin daha erken aamalarnda da bulunmu; kendi varlklarn yorumlayan insanlarn kendilerini nasl anladklar, eitli perspektifler iinde lokalize olmutur (located) (Mannheim,1993:69-70).

199

Bu temelde Mannheim, z-anlama asndan insanlk tarihini drt aamaya ayrr: Tanrnn, akln, tarihin ve sosyolojinin perspektifinden zanlamalar (Mannheim,1993:70). Ona gre, Tanrnn perspektifinden zyorumlama, balca iki seenek ierir: Tanrlk (zellii) ile insan kollektivitesi veya bireysel insanolu arasndaki iliki, ya efendi ile kle arasndaki ilikiyi ya da baba ile oul arasndaki ilikiyi andrr. Bu ilikide Tanr toplumsal kurumlarn temelinin garantrdr; bu kurumlarn hepsi Tanrdan trer ve Tanr bunlarn en tepesinde oturur (Mannheim, 1993:70). Bu z-anlama formuna gnmzde de ainalk sz konusudur, ancak bu Orta an kapanyla, akl temelli bir zanlama formuyla sona erdirilmitir. Bu noktada akl, Tanrsalln tm fonksiyonlarn teslim alr ve z-yorumlamann tam ve en temel garantrne dnr (Mannheim, 1993:70). Ancak, bu aama da son nokta deildir ve almtr. nc aamada, tarihin perspektifinden bir z-anlama formu devreye girer ki, bu da alm, btn gelinen en son noktada sosyolojik z-bilinlilik domutur. Bu zerinde ykselen entellektellerin z-bilinliliini perspektif ise, giderek btn perspektiflerin kazanmlarn kendi iinde toplayan ve perspektiflerin dourmutur (Mannheim, 1993:71). Mannheima gre, sosyolojik z-bilinlilik aamasnn sunduu perspektif, ilkin, proleteryann z-bilinlilie ykseliiyle cisimletirilmitir:
..."sosyolojik durumunun salad avantaj noktasndan, bir kimsenin tarihsel misyonunu anlama metodu olarak sosyolojik z-yorumlamann geliimi...en nemli toplumsal snf olan proleteryann rndr... Doal olarak, bu dnce tarznn baz malzemeleri burjuva tarafndan hazrlanlmt, ancak, o, uygun ve kapal bir sisteme yalnzca proleteryada ulat... Proleteryan snf bilinlilii, sosyolojik zanalizin ve z-yorumlamann benimsediinden daha ilk ve a/r-acdr (epochmaking) (Mannheim, 1993:72).

Bununla birlikte, yalnzca proleteryann snf bilinliliini kazanabileceini dnmek bir hatadr. Perspektiflerin kmlatif evrimi asndan, tm toplumsal gruplar birbirlerinden renme sreci iindedirler ve dnce karakteristiklerini ve yollarn karlkl olarak takas ederler (Mannheim, 1993:72). Snf temelli olmayan bir grup bilinlilii de pek tabii mmkndr ki, kadnlarn ve genliin kendi grup z-bilinliliklerini ina etmeleri bunun rneidir (Mannheim, 1993:74). Bundan ayn zamanda, zihnin, tamamyla snf tarafndan determine edilmeyebilecei; ancak, onun nemli bir toplumsal g oluturduunun da inkar edilemeyecei sonucu kar

200

(Mannheim, 1993:76). Buna karn, eitim de snflar kadar -hatta daha da fazlabelli bir bilinlilik ve bu bilinlilik temelindeki tabakalama asndan nemlidir. Mannheima gre, entelijansiya, z-bilinlilik kazanma srecinde,

sosyolojik durumunun perspektifinden varoluunun manasn anlamaya alan en son gruptur (Mannheim, 1993:74). Entelijansiyann tek varolu koulu ve bu varoluunu anlamlandrma nedeni vardr: kendi zel durumunun perspektifinden kaynaklanan bir metodu uygulamaktan akn olmak (Mannheim, 1993:74). Bilinlilie ulama (coming-to-conscicousness) prosesinin gnmz

dneminin en temel baars olduunu belirten Mannheim, buradan hareketle, entellektelin, eitilmilii esasnda st-bilinliliin en st dzlemde bir cisimlemesi olduunu savlar (Mannheim, 1993:69). Eitilmilik, ayn zamanda kltrel ve ruhsal bir katlmdr; ki, bunun anlam, entellekteli ayran/ayrcalkl klan, farkl/eitli zihin durumlar iine katlma kapasitesi ve frsatdr (Mannheim, 1993:76). Bu st-bilinlikledir ki, gereklie ayrcalkl gzlem noktalarndan bakabilen entellekteller, farkl perspektiflerde geerli olan gelerin sentezini yapma yetenekleriyle tarihsel adan nesnel bilgiyi salayabilecek olan tek kesimdirler (Swingewood, 1998:331). Onlar, teki perspektiflerin yanll ile deforme edici potansiyellerinin karsna, evrensel nitelikli ve st-bilinli bir perspektifi karrlar. Bu perspektif, kendisini hibir perspektife balamayan; tekilletirilmi tm toplumsal konumlarn zerine kan (Mannheim, 1972:139); yreselletirilmi hibir rutin pratikle snrl olmayan ve tm rutin pratikleri dar, snrl ve yalnzca kendi gemileriyle kurulmu olarak damgalayan bir perspektiftir (Bauman, 1996:131). Mannheim iin, tm perspektifleri ortadan kaldran bu perspektif, entellektellerin tanmlayc zelliidir. Total bir perspektife ulaabilecek olanlarn yalnzca entellekteller olduu fikrini benimseyen Mannheim, deoloji ve topyada onlar tarif ederken, Alfred Weberin greli olarak snfsz bir katman terimini kullanr. O, olduka farkllam ve eitim bayla birlemi olan bu katman, toplumsal ball olmayan entelijansiya (ruhani grevliler, mhendisler, yazarlar, akademisyenler) ile toplumsal ball olan entelijansiya eklinde ikiye ayrr (Mannheim, 1972:140143). Bu ekilde, zerk bilme faaliyetini yrtebilecek entellektelleri, ilevi

201

dorudan karlarla bal ve bu yzden ideolojik nitelikte olan entellektellerden ayrmay dener (Swingewood, 1998:328). Mannheima gre, modern entelijansiyann gelimesi, entellekteli himaye altnda olmaktan ve devlet kurumlarna tam bamllktan fiilen kurtaran, meslekleri, eitimi, iletiimi ve sanayi toplumunun kltrel kurumlarn kapsayan geni bir demokratikleme srecidir. Bu sayededir ki, modern entelijansiya birleik bir dnya grnden yoksun ak bir katmandr; bak ise demokratik ve kukucudur. Bunun arkasnda, eitimli adamn, -eitilmi ufkunun ilgilerine bal olarakdeiik ynlerde determine edilmi olmas yatmaktadr (Mannheim,1972:138). Bununla birlikte Mannheim, entellektellerin farkl perspektifler arasndaki yzergezer balanmamlk konumlarn/statlerini tehdit eden, onlarn gerek ruhsal eitiminin tamamn snrlayan gnmzdeki byk krizin de farkndadr ki, ayn zamanda bu kriz baz byk glerin abalarnn da bir sonucudur (Mannheim, 1993:78). Mannheim, gnmzde entellektellerin bilinliliine ve konumuna ilikin krizi douran tehditleri iki dzlemde deerlendirir: isel ve dsal (devlet ve piyasa) tehditler. lk tehdit (isel), zihinlerinin ynetici ve profesr olarak baz sertifikalarla kafi derecede itibara kavuturulduunu dnen entellektellerden gelmektedir. Ki bunlar, yalnzca diplomalarnn kabul grmesine bal olarak entellekteller kapsamna girmektedirler ve fosillemi bir zihin/akl eksikliini cisimletirirler (Mannheim, 1993:78). mtiyazla kazanlm bu entellektel trnn, sosyolojik olarak doal yeri devlettir. Dier taraftan, entellektel etkinlik, bilimin genel ynelimi (oryantasyonu) olmakszn ykselen uzmanlama ile ciddi olarak tehlikeye atlmaktadr (Mannheim,1993:78). Bu noktada Mannheim, entellektellerin pozisyonunun ekonomik olarak snrlandrlmasn nemserken uzmanlamann yaratt tehlikeler karsnda bu durumu ikincil nemde grr. Onun iaret ettii nc tehlike ise, politizasyona urayan entellektelleri iine alan Julien Bendann entellektellerin ihaneti olarak nitelendirdii- durumdur. Tahakkm ve taahht altna girmemi (bamsz) entellekteli nemseyen Mannheim, -tpk Benda gibi- entellektelin ve her eyin politizasyonu karsnda duyarl bir tutum sergiler. Ona gre, politizasyon nedeniyle, geleneksel ayrcalkl, z-ynelimli ve kendine-yeterli entelijansiya klt gzden kaybolma

202

srecindedir. Buna karn, kkten bir biimde entellektel, entellektel kimliinin belirli devleri emrettiini de kabul etmelidir. Politizasyon tehlikesi, kilisenin, devletin veya snf rgtnn snrlamalar altnda serbest dncenin kapsllenmesidir. Bunlarn hepsi sadece dizginlenmi ya da fonksiyoner bir dnme biimini arzu ederler (Mannheim,1993:79). Mannheim, toplumdaki deiik snflarla/gruplarla balanmam entellektelin ilikisini ikili bir ilevsellikle ilgili grr. Bunlardan ilki, eitli atmal snflardan biri ya da dieriyle iradi bir yakn iliki iine girmek; ikincisi ise, kendisinin toplumsal olarak nerede demirlediini aratrmak ve btnn karlarnn nceden kararlatrlm entellektel savunusu misyonu iin soruturma yapmaktr (Mannheim, 1972:140). Birinci durumda entellektel, toplumsal grup ya da snflarn maddi karlarna teorik bir ifade kazandrr ve bu eylemiyle, -onlara ait olmadan- bu tr snf ve gruplarn mttefiki haline gelir. Bu anlamda, karlarn atmasn bir fikirler atmasna dntren ncelikle entellektellerdir (Mannheim, 1972:142). Bununla birlikte Mannheim, entellektellerin politik fonksiyonunun, onlar taleplerini kabul etmeye zorladklarndan dolay, atan politik partiler dizisini delip gemek veya iine ilemek olduunu dile getirir (Mannheim, 1972:142). Nihayetinde entellekteller, bir politik partiye balandklarnda bile hala btnsel(total) bir ynelime sahip olmaya muktedirdirler. Yalnzca gerek bir biimde seenek sahibi olan entellektel, toplumsal ve politik yapnn btnn grmek yeteneini tamaya hep devam eder (Mannheim, 1972:143). 2.8.2. Raymond ARON -Kanaatleri ve Menfaatleri Teorize Eden Kimseler Olarak EntellektellerAronun bak asndan entellektelin tanmlanmas/kavramsallatrlmas, greli ve oynak bir ereveye oturtulur. Ona gre, btn zmlemelerin sonucu, eitli tariflerin mmkn olduunu gsterir ki bu da, tek bir tarife balanmann doru olmadn teslim etmemizi gerektirir (Aron, 1979:260). Aron, her eyden nce entellektel ilevin evrensel olduunu, ancak onun her toplumda ald biim ve niteliklerin farkllatn ne srer. Her toplumda, kltr aktarclar (katipler; literati), mavirler (danmanlar; teknokratlar) ve bilginler/uzmanlardan oluan ve

203

entellektel etkinlii ifade eden zmre mevcuttur ki, bunlardan hibiri de moderniteye zg deildir. Ancak modern endstriyel uygarln yle nitelikleri vardr ki, bu nitelikler entellektellerin nicelik olarak kitleselliklerini ve yaam koullarn etkilemektedir (Aron, 1979:255). Aron, kltr aktarclarnn (katipler; literati), mavirlerin (danmanlar; teknokratlar) ve bilginlerin (uzmanlarn) her birinin niteliklerinin ve neminin, genel toplumsal deiimi yanstan deiimlere paralel ve onlarla dolaymlanan bir biimde ayrm gsterdiini; sanayi toplumlarnda ise, manuel olmayan bu trn, uyumlu olmasa da, ayn zamanda ve eit bir nem ve arlkta gelime gsterdiini belirtir. Ki, gnmzde brokrasiler okuryazar, teknokrat ve uzmanlara i sahalar amakta; iilerin yetitirilmesini, sanayinin organize edilmesini, daha ok sayda uzman ve daha fazla uzmanlamay gerektirmektedir (Aron, 1979:256). Bununla birlikte, tarihsel olarak, entellekteller bamsz ve iktidarl/gl konumlarda da olamamlardr. Aronun ifadeleriyle,
uzmanlar veya okur-yazarlar, her zaman bamszln koruyan bir eit Cumhuriyetler kuramamlardr. Yzyllar boyunca, fikir adamlar ve sanatkarlar, manen, Kilisenin ve Sitenin inanlarn ayakta tutmak veya yorumlamakla vazifeli rahiplerden ayr deildirler. timai bakmdan, kendilerine yaama vastalarn salayanlara, Kiliseye, kuvvetlilere veya zenginlere, devlete balydlar (Aron, 1979:256).

Bu ereve ierisinde entellektelin nasl tanmlanabilecei sorunsal asndan Aron, en geniletilmi kavramlatrma kriteri, kol iisi olmayan emekiler tabirini kritik etmeye ynelir. Sonuta o, bu tabirin tarihsel, toplumsal ve kltrel balamlarnn grelilik ve farkllamasn gz nnde bulundurarak, buradan bilimsel olarak sonulandrc bir tanmlamaya ulalamayacan belirtir. Aronun sorunsallatrp kritik ettii ikinci tanmlama kriteri ise, daha dar kapsaml bir ereveye oturur: uzmanlar ve kltr aktarclar. Ancak bu iki kategori arasnda da kesin bir snr yoktur; bir kategoriden tekine derece derece geilir (Aron, 1979:258). Arona gre, deiik zaman ve toplumsal durumlarda farkl duru ve tercihler temelinde eitli unsurlarn entellektel kavramnn tanmlanmasnda kullanlmas, entellektele ilikin eitli anlam ve armlar getirilmesine yol amtr. Ki, bu durumda entellektel kavramn aydnlatmak iin en iyi yntem, sade rneklerden hareket ederek mpheme gitmek (Aron, 1979:259) eklinde olmaldr.

204

Buradan hareketle o, entellekteli tanmlamak amacna ynelik olarak bir i daire kriterine ynelir. Byle bir i daire erevelemesi baz alndnda:
Hepsi de zihinleri ile yaayan, romanclar, ressamlar, heykeltralar, filozoflar. Faaliyetin deeri l alnrsa, Balzactan Eugene Sueye, Prousttan macera romanlar yazanlara, gnlk gazete stunlarn dolduranlara kadar yava yava inilir. Eserlerinde eski kalplar aynen kullanan, yeni bir fikir, yeni bir ekil getirmeyen sanatkarlar, krslerdeki profesrler, labaratuvarlardaki aratrclar... bilgi ve kltr camiasnda yer alrlar... Bu adan baknca kategorinin merkezinde, yaratclar; snr blgesinde, halka anlayaca ekilde bilgi ulatrmay brakp tahrife balayan, baar veya paradan baka bir ey dnmeyen, okuyucunun diye farzettikleri zevkin esiri olan, faydal olmaya altklar deerlere kaytsz vlgarizatrler grlr (Aron, 1979:259).

Ancak Arona gre, bu tanmlama ve zmleme biimi de iki noktay ihmal ettii iin kusurlu ya da mahzurludur: 1. Toplumsal durum ve gelir kaynaklar, 2. mesleki etkinliin kuramsal ve pratik nitelii (Aron, 1979:259). Bu noktada, fikir (dnce) adam ile bilim adam (profesyonel; uzman) arasnda da bir ayrm getiren Aron, entellekteli, yazarlk ve sanatlk dolaymyla fikir/dnce adam, bilimsellik ve teknik alandaki dolaymyla ise bilim adam olarak nitelendirir. Ancak esas olarak entellektel, insana ve akla inanr olmakla kaim kiidir. Bu ise, gnmzde aklc olmak iddiasndaki modern niversitelerin projelendirdii ve yayd bir kltr balamna ilikindir (Aron, 1979:264). Bu erevede entellekteller, kendi tarihsel ve kltrel realitelerini hesaba katmakta ya da onlar bilin szgecinden geirmekte yetersiz ve duyarsz/dnmselliksiz, kendi memleketleri ve onun kurumlar hakknda hkm verirken bugnn gereklerini baka gereklerle deil, fikirlerle mukayese eden (Aron, 1979:264) kiiler olarak da cisimleirler. Sonuta, tarihsel ve toplumsal dolaym ierisinde, greli ve oynak bir tanmlama erevesi izen Aron, modern endstriyel toplumlara odaklandnda, bu odaklanna uygun yeni bir tanmlama ve kavramlatrma ile karmza kar: entellektel, her kampta, kanaatleri veya menfaatleri bir nazariye haline getiren kimsedir; tarif olarak aydn yaamakla yetinmez, yaadn dnmek ister (Aron, 1979:262). Bylesi bir angajelik/balanmlk temelinde entellekteli nitelendirmede karar klan Arona gre,
btn doktrinlerin, btn partilerin gelenekilik, liberalizm, demokrasi, milliyetilik, faizm, komnizm her zaman airleri veya mttefikleri olmutur. Hala da vardr...

205

...belirli ideolojik mcadeleler ve iktidar ilikileri erevesinde ve onlarn angajmanlarna bal olarak, onlardan dilendii gibi istifade edilebilir. Realite bunu gstermektedir... ..Aydn, ne sradan insann szlerine kendini brakacak kadar saftr, ne de rejimi hakl gstermek iin uysal olmay kabul eder. O kadar titizdir imtiyazlar iin. Bu yzden onda inanla phe iiedir. Szleri ile katlr ama iinden itiyatl davranr. Akla uygun olmayan bir dogmatizmi kabul edemez. Ama anlalmaz bir ortodoksluun hakimiyetinden de kurtaramaz kendini (Aron, 1979:262, 264, 365).

Batdaki biimiyle entelijansiyann konumunun, kiliseye ve ynetici snflara greli olarak, yani bunlarla olan ilikilerinin nitelii bakmndan ele alnmas (Aron, 1979:269) ve bu erevede tarihsel ve toplumsal balamna oturtulmas gereini vurgulayan Aron, yaanlan modern tarihsel dnem ierisinde entellektelleri, gerek otoriteleri asndan ve gerekse saygnlklar asndan, kilisenin basksndan korunmu ve birok ynden greli bir otonomi kazanm kimseler olarak deerlendirir. Arona gre, okuyucu kitlenin niceliksel genilemesi ve buna bal olarak hamilerin/mesenlerin ortadan kalkmasyla birlikte, yazarlar ve sanatlar gvenlik ve ekonomik bamszlk elde etmekte, buna bal olarak da zgrlemektedirler ki, bylesi bir durumda yaratc faaliyetlerinin yan sra bir meslekte alarak hayatlarn kazanma imkanlar daha da artmaktadr. Kapitalist piyasa ilikilerinin gerei olarak, zel giriim ve devlet, entellektelden bir uzman ya da profesyonel olarak dedii cretin karl olan verimlilik ve performans istemekte; ancak ona belli bir zerklik imkan da tanmaktadr: sinema irketleri ve niversiteler, stdyolarn veya ders salonlarnn dnda kendi dorularnn savunulmasn pek mecbur klmamaktadr (Aron, 1979:257). Entellektelin dnme tarz ile snfsal konumunu dolaymlayan Aron, dnme tarznn bir snfa ait olmaya bal olduunu ileri srer (Aron, 1979:341). Bununla birlikte, devlet ideolojisinin talepleri ve modern kapitalist/endstriyel toplumun piyasa gerekleri de entellekteli koullandrr, snrlar ve kendine tabi klar. Ancak, zihni bir mal satmak zorunluluu da devlet ideolojisine uymak da entellektel iin skcdr (Aron, 1979:376) ki, bu durumda kltr adam, kendini ehvet ile inziva arasnda bir seim yapmak zorunda hisseder (Aron, 1979:376). Ayrca toplum da pragmatik bir tutumla faydal bilgiler edinmeyi kltrl olmaya tercih ettiinden dolay, dnn ilim irfan sahibi olan kimseleri, bugn uzman olup kmak durumuyla kar karyadrlar (Aron, 1979:374). Bu durum, entellektelin zgrln, yani entellektel dnmsellik, eylemlilik ve eletirellik

206

bakmndan otonomisini ve yaratcln snrlayarak onu baml bir konuma itmektedir. Bununla birlikte, entelijansiyay hibir biimde kendi iktidar ve saygnlk konumuna ilikin kardan bamsz (disinterested) grmeyen Aron, entelijansiyann gznn ykseklerde olduunu ve ayn zamanda da onun elindeki aralarn etkililiini ve geniliini vurgular (Aron, 1979:274). Bu erevede entellektellerin politik g/iktidar aray ve toplumu tasarmlama ynelimi ierisinde olduklarn vurgulayan Arona gre, onlar iin nihai ama devlete dzen vermektir. Ki, bylelikle entellekteller, kendilerine ekonomik, ulusal (milli bamszlk), siyasal (vatandalarn siyasal haklar) ve yaam kltr (yaam dzeylerinin ykselii) konularnda bir reticilik vasf atfederler (Aron, 1979:378). Aron, tarihsel ve toplumsal rolleri bakmndan entellektelleri, bir deerler dzeni getirmek, korkulacak veya beklenecek bir altst oluu tamamlayacak reformlar telkin etmek ve sosyal bir dnya yorumu demek olan sistemler, ideolojiler icad etmekle karakterize eder (Aron, 1979:347). Yine bu balamda onlar, gerei mahkum eden bir eletirel rol stlenirler ki, ite tam da burada sadece gerei mahkum ettiimiz an glk balar (Aron, 1979:264). nk, bunun ardnda duran ya da hemen arkasndan gelecek olan teknik, etik veya ideolojik bir duru ve tutum gndeme gelecektir. Aron, entellektellerin bu eletirel rollerini daha sistematik bir dzlemde snflandrarak, bu dzlemde l bir temel ayrm gelitirir: Teknik eletiri, etik eletiri ve ideolojik ya da tarihsel eletiri. Teknik eletiri ile, entellekteller kendilerini hkmedenlerin yerine koyarak; hakszlklar gideren ya da azaltan nlemleri ortaya koyar. Ancak, teknik eletiri ideal bir toplumsal rgtlenmeye ya da topik bir gelecee atfta bulunmaz. Saduyu veya iyi niyetle, sistem ii sonuca gtrmeye yneliktir. Ahlaki eletiri, olann karsna olmas gerekeni, yani ideal olan karr. Burada, olmas gereken mphem bir kavram olmasna karn, zorunludur. Bu sayededir ki, rnein, smrgeciliin zulmleri, kapitalist yabanclama, efendiler ile kleler arasndaki ztlk, sefaletin yan banda alabildiine bir lksn yer almas reddedilir. deolojik veya tarihsel eletiri ise, gelecek bir toplum adna imdiki toplumu eletirirken, vicdanlar rahatsz eden hakszlklara

207

imdiki toplumsal dzenin neden olduunu ileri srer. Buna gre, rnein, kapitalizm ve zel mlkiyet, smry de, emperyalizmi de, sava da beraberinde getirmitir. Bu eletiri, insann grevini sonul olarak tamamlayaca temelden farkl ideal bir dzenin ana hatlarn izer (Aron, 1979:264-265). Arona gre, aslnda ounlukla her trl eletirinin ilk kaynan ahlaki eletiri oluturur. Ahlaki eletirinin btn eletirel tutumlar asndan en genel temeli oluturduunu belirten Aron, bunun en azndan entellekteller asndan geerli olduunun altn izer. Ki, bylesi bir tutum entellektellere, hem hakszlklar dzelten biri olmak ve her eye hayr diyen bir zihniyete sahip olmak an ve erefini salar, hem de onlar sz mesleinde hrete ulatrr (Aron, 1979:266). Bu noktada, hakikati tekelinde bulundurduunu ve evrensel akl temsil ettiini dnen entellektel, bu dayanaklardan yola karak kendisi iin bir iktidar/g pozisyonu atfederek, devleti akln kurallarna gre dzenlemeye kalkr ve buna merkezi bir nem atfeder. Bu da entellektelin balanma sorununu gndeme getirecektir ki, ona gre bu noktada entellektel balanmay reddetmeyen bir kii olarak cisimleir. Ancak, sz konusu durumda, entellektel asndan temel bir etik saknca ortaya kar: Harekete katld gn, onun sertliini kabul eder (Aron, 1979:380). Bylesi bir genel ereve izen Aron, sosyolojik bir zmlme erevesini temele alarak, aslnda bizatihi entellektellerin tutum ve rolnn, onlarn her birinin toplumsal kkeni ve toplumsal-ekonomik-kltrel konumu ile izah edilebileceini savlar (Aron, 1979:268). Yine entellektelin farkl toplumsal balamlara ilikin farkl hakim toplumsal ilevleri zerinde de durur (Aron, 1979:312). Toplumsal, kltrel/moral, tarihsel ve ideolojik konumlanlar teet geen eletirel rolleri temelinde entellektelleri ele alan Arona gre, teknisyenlerin doal konumu muhafazakarlktr ve buna bal olarak oynayacaklar rol de statkocu ve reformisttir (Aron, 1979:265). Aron, bu noktada moralist tutum ierisinde bulunan entellektelleri ise her eyden fiili bir el ayak eki ile szde kalan bir taviz vermezlik arasnda paradoksal bir gidip gelme pozisyonunda bulur ki, bu bakmdan onlar iki seenekle kar karyadrlar: her eye hayr demek ya da sonunda her eyi kabul etmek (Aron, 1979:265). deolojik noktadan/durutan hareketle serimlenen bir eletirellik de, ikili bir rol tablosu oluturur: Statkoya kar olma ve

208

statkonun yannda yer alma. Ancak nihai olarak bakldnda, anti-Marksizmi kendi polemik eksenine alan Aronun bu yorumun kendisi de ideolojik bir kar durula (anti-Marksizm) ilikilidir.

2.8.3. J. L. GOFF -Yeni Kentlerin ve Kamusalln Douu ve Ortaa Tarihselliinde EntellektellerHer ne kadar yaygn bir kanaat olarak entellektellerin, ancak modernitenin zgl tarihselliine ait bir kategori olduu kabul edilse de, Goff, somut toplumsal bir kategori olarak gerek anlamda entellektellerin ilk defa Orta ada cisimletiklerini iddia eder. Bu dnemde, ok sayda entellektelin zgrce dnd ve aratrd, kendileriyle ve toplumla iletiimsel ve etkileimsel bir ba kurabildikleri bir entellekteller topluluu mevcuttur ki, modern insan imgesi de ilk defa bu entellektellerin ahsnda cisimlemitir. Goff, radikal bir meydan okuyula yalnz burada da kalmayarak, entellektellerin bu modern insan imgelerinin, daha sonradan ulusalln ve ulus-devletin ortaya kna bal gelimeler sonucundaki ie kapanmalarla ve Aydnlanmann hmanizmiyle zniteliini yitirdiini de iddia eder. Ona gre, ortaya kan bu zgl ve zgn kategori, hmanizma ve ve Aydnlanmayla aksine daha belli da bir kurumsallamam, zaman sresince merkezilememi zgrlememi,

marjinalletirilmi, ertelenmi ve bastrlmtr (Goff, 1994:15-16). Goffun kavramlatrma balamnda entellektel,

bilgin, hoca ve meslek gerei bir dnr... O, ayn zamanda zihniyetlerden yansyan, sertleebilen, alkanlk, mania haline gelebilen baz karakter kvrmlar araclyla ortaya kabilen psikolojik izgileriyle de tanmlanabilir. Bu anlamda, bir akl yrtc olarak entellektel, kl krk yarmaya yuvarlanma tehlikesiyle, bir bilim adam olarak ise yavanlkla kar karyadr. Bir eletirmen olarak da, ilke olarak tahrip etmek, sistemi gerei gibi yermek zelliini tar (Goff, 1994:17).

Goff, 12. yzyldan itibaren ortaya kan bu tipi, ayn zamanda bir entellektel ii/ emeki olarak nitelendirir. Onun deyiiyle,
12. yzyln kent entellekteli kendini tam olarak dier kentlilerin bir benzeri, bir zanaatkar, bir lonca mensubu gibi hissetmektedir. levi dnce sanatlarnn incelenmesi ve rgtlenmesidir (Goff, 1994:84).

209

Lonca mensubu olan entellektel, yklendii meslein bilincindedir. O,

bilim ile retim arasndaki gerekli balanty bilmektedir. Artk bilimin biriktirilip saklanmasna inanmamaktadr; aksine dolama sokulmasnn gerekliliine ikna olmutur. Okullar fikirlerin, tpk mallar gibi ihra edildikleri atlyelerdir. Hoca kentsel antiyede, zanaatkar ve tccarla ayn retici atlm iinde omuz omzadr (Goff, 1994:85).

te bu kentsel entellektellerin ortamnda artk dnceler kamusallk kazanm ve dolama girmi; bilgi ve fikir yaam ierisinde seklerize olarak, insan hayatnn farkl alanlaryla dolaymlanmaya ve onlar dntrmeye ynelmitir. Goff, entellektelin karsna ise, kendisinin dntrlm ve arptlm bir trevi ve tarihsel ardl olan hmanisti koyar. Ona gre, hmanist, derinlemesine bir ekilde entellektellik-kart bir nitelie sahiptir. Hmanist bilimsel olmaktan ok edebi, aklc olmaktan ok imancdr (Goff, 1994:200). Bu da onun, entellektelin dnmselliinin aksine zihinsel olarak sakat olmasnn bir grnmdr. Hmanist, iktidar karsnda da baml konumdadr ve konformist tutum ierisindedir; ki, hmanistin bu konformizmi ve bamll, onu bir entellektel olmaktan alkoyan asl nedenlerden biridir. nk kentin kamusal alanndan uzaklaan hmanist, politizasyona urayarak dncesini hadm etmi ve kendi bilgeliini iktidara sunmutur. Eletiriden ve kar gzetmeyiten (disinterested) uzaklaarak, kar gzetir ve gc olumlar hale gelmitir (Goff, 1994:205-6). Dier taraftan, hmanist, entellektelin bata gelen devlerinden biri olan kitleyle temas kurmay, bilim ve retim arasndaki ba terk etmitir (Goff, 1994:212). Entellektelin Tarihsel Serveni Goff, kkl dnmler ve bunlara bal olarak entellektellerin douu bakmlarndan 12. yzyl bir milat sayarak, bu yzyln resmedilmesi ve yorumlanmas zerinde zel bir itina ile odaklanr. Entellektellerin douu, ncelikle 12. yzylda kentlerin yeniden douu ile rtr. Dier bir deyile, Batda ortaa entellekteli bu yeni kentlerle birlikte domu; kentlerin ticari ve endstriyel (zanaatsal) ilere bal atlmlaryla birlikte, iblmnn kendini dayatt bu kentlere yerleen meslek adamlarndan biri olarak ortaya kmtr

210

(Goff, 1994:21-22). O, 12. yzyl entellektelini83, malzemesini eskilerin oluturduu ve balca teknii de eskilerin taklidi olan bir profesyonel olarak grr (Goff, 1994:29). Kltrn ve tarihin ilerledii duygusu, bu dnemde hakim olan bir imgedir (Goff, 1994:31). 12. yzyl entellektelleri,
her eyin dolama girdii ve mbadele edildii, kendini ina etmekte olan bu kentsel dekor iinde, tarih makinesini harekete geirmekte ve ncelikle zaman iinde grevlerini tanmlamaktadrlar... ...Kentler fikirleri mallar gibi yklemi olan insanlarn dolamlarnn kavak noktalar, mbadele yerleri, entellektel al veriin pazarlar ve buluma yerleridir (Goff, 1994:31, 32).

Byle bir ortamda evirmenler, Arapadan Yunanca evirileri yapmakla merkezi bir rol oynamlar ve Batdaki bu entellektel uyana ve Rnesansa nclk etmilerdir (Goff, 1994:38). Goffa gre, Parisli bir entellekteller grubu/topluluu olan Goliardlarn nc ve rnek bir entellektel nitelii ve biimlendiricilii sz konusudur. Bunlar bir cins kent entelijansiyasydlar ve feodalizme kar ilan edilmi tm muhalefet biimlerini ak bir devrimci ortam olarak grlyorlard (Goff, 1994:42). Onlar, yerleik toplum dzenine ynelik eletirilerin keyifle gelitii bir ortam oluturmulardr. Onlar,
kentli, kyl, hatta soylu kkenli olan bu kiiler ncelikle gezgin olup nfus patlamasnn, ticaretin canlanmasnn, kentlerin ina edilmelerinin feodal yaplar havaya uurduu; kklerinden kopanlar, cretkarlar, mutsuzlar yollara atp, bunlar bu yollarn kavak noktalar olan kentlere yd bir dnemin tipik temsilcileridir... Gelenekselci zihinler iin, yerleik yaplardan kaan bu kiiler ilk rezaleti meydana getirmektedirler...Goliardlar ..kaaklardr. Hibir maddi olana olmayan bu kaaklar, kent okullarnda sadakalar sayesinde yaayan, talihli snf arkadalarnn ua olan, dilencilik yaparak geinen fakir renciler grubunu oluturmaktadr (Goff, 1994:43).

Hibir sabit mekanlar, gelirleri ve mlkleri olmayan bu yoksul renciler, holarna giden hocay izleyerek ya da n kazanan hocann yanna giderek entellektel maceraya atlmakta, verilen eitimin peinde kentten kente dolamaktadrlar. Bunlar okullu serseri birlikleridirler, ancak bir snf oluturmamaktadrlar ve farkl kkenlerden olup farkl tutkulara sahiptirler (Goff, 1994:43-44). Goliardlar

83 Goffa gre, Abelard ilk byk entellektel ehredir ve modernliin 12. yzyldaki snrlar iinde ilk hocadr (Goff,1994:55). O, bir mantk, bir ahlak, bir hmanist, akl ile imann birliini talep eden kii ve evlilik kurumunu sorgulayan biridir.

211

kanlmaz olarak toplumun eletirmenleridir; gelimeyi inkar etmekte, tarihin bir anlam olduunu da reddetmektedirler. Ortaa dzeninin tm temsilcilerine saldrmakta, bu eletirileri ruhbana, soyluya ve hatta kylye ynelebilmektedir. Onlar, kilisedeki ve toplumdaki, toplumsal, siyasal ve ideolojik olarak en sk balarla bal olan kiileri (papa, piskopos, kei) en byk hedefleri olarak grmektedirler (Goff, 1994:49). Goliardlar aslnda devrimci olmaktan ok anarist olduklar iin hiyerarik bir toplumsal dzene saldrmaktadrlar (Goff, 1994:50). Ancak, Goliardlar daha sonra marjinalletirilmiler ve entellektel hareketin kysna itilmilerdir. 13. yzylda ise tarih sahnesinden silinmilerdir (Goff, 1994:54). 13. yzyl ise lonca niversitelerinin yzyldr. Bu dnem, kazanlm siyasal zgrlklerin, ekonomik alanda kazanlm konumlarla loncalar halinde maddiletirildii kentsel atlmn kurumsal aamasdr. Ancak, zgrln anlam burada ikirciklidir: Bamszlk m ayrcalk m? (Goff, 1994:91). niversiteliler ruhbana mensupturlar ve bulunduklar yerin piskoposu onlar uyruklar saymaktadr. retim kilisenin ilevidir. Kilise tekelinin artk mutlak olmaktan kt, manastrlarn gl bir okullama konumuna ulatklar yerlerde ise, niversite loncalarnn dier rakipleri bu manastrlardr (Goff, 1994:92-93). Entellektellerin, baskya uradklar ya da ayartlmaya alldklar bir dier odak/g ise krallk iktidarlarnn talepleridir. Entellekteller, laik iktidarlara ncelikle krallk iktidarna- kar konumlarnn belirlenmesi asndan ciddi bir varolma snavyla kar karyadrlar. Ancak Pariste rencilerle krallk kolluk glerini kar karya getiren kanl 1229 olaylarndan sonra, krallk karsnda niversitelerin zerklii bir daha kaybedilmemek zere kazanlmtr (Goff,1994:94). niversitelerin siyasal iktidara kar zerklik kazanmnda en byk desteklerden biri de Papalk makam olmutur. Ancak Papalk makam da entellektelleri kendine tabi klmann, hegemonyas altna almann ve kendi asndan ilevselletirmenin peindedir (Goff, 1994:96). Bununla birlikte, niversite loncasnn kendi i elikileri de sz konusudur. Her eyden nce niversite, laiklie ynelik bir hareketten domasna ramen kilise iinde yer alan bir loncadr. yelerinin hepsinin kilise hiyerarisi iinde yer

212

almamasna, hatta saflar arasnda dpedz laik kiilerin saylarnn giderek artm olmasna ramen, niversite mensuplar ruhbandan saylmakta, kilise yargsna, hatta bundan da tesi, Romann yarg yetkisine tabi olmaktadrlar. Ancak, paradoksal bir biimde de olsa bu dnem niversiteleri uluslararas bir karakteristie de sahiptir. Bu niteliinden tr, zaten, iinde doduu kentin erevesinin dna tamaktadr. Hatta, kentlilerle ekonomik olduu kadar, hukuki ve siyasal dzlemlerde de ztlamak zorunda kalmaktadr. Bylece btn toplumsal snf ve gruplarla yarmaya mahkum edilmitir (Goff, 1994:99). 13. yzyl entellektelleri, donanmlaryla elien bir biimde zor tercihlerle kar karyadrlar ve bir ok kararszl gslemek zorunda braklmlardr. Bu elikiler, bir dizi niversite bunalm esnasnda aa kmtr. Entellektel, kendi geiminin cemaat tarafndan saland bir kei olmaktan kt andan itibaren, hayatn kazanmas gereken birisidir artk (Goff, 1994:124). Bu noktada iki zm vardr: cret ya da kar. O, bir cret karlnda yaamn devam ettiriyorsa, kendini, bilinli olarak emeki ve retici olarak grmek durumundadr; kara gre yaamn devam ettiriyorsa, o, bu faaliyetini bir rantiye olarak gerekletirmektedir (Goff, 1994:124-5). Bu durum entellekteli iki seenekle kar karya brakmtr:
emeki ya da ayrcalkl olmak. Bu noktadan sonra o, cretli olduunda bile artk, ya demeyi renciler yapt iin bir tacirdir ya da creti bir iktidar ya da hkmdar tarafndan dendii iin bir memur veya geimini bir koruyucunun (mesen) cmertliine borlu olan bir hizmetidir (Goff, 1994:124-125).

Bu paradoksal durum, bugn iin de (belki tam da gnmz iin) entellektelin bamszl ve zgr dnmsellii asndan hala merkezidir. Bu zgl tarihsel koullar ierisinde Papalk, maaa mahkum entellektelleri, kendine karsal olarak balamakta ve onlarn laiklie dnk hareketini durdurmakta -en azndan nemli lde frenlemekte- idi (Goff,1994:126). Goff iin bu durum, entellektellerin iktidar iinde konumlanmaya yneldikleri, birer brokrat veya teknokrat olmaya baladklar, zgr ve bamsz dncenin yok olmasn ve yine entellektel etkinliin kamusal ilevini yitirip misyonerlemesini douran bir moment/sonlanma noktas anlamna gelmektedir. Gnmzde de papalk ya da krallk yerine, daha da rafine ve totaliteryen ideolojik (balanma ve durumun tikel teorizasyonu), siyasal (iktidarn entellektelin merulatrmna ve maniplasyonuna gereksinimi) ve ekonomik (teknik uzmanlk bilgileri ve tketicinin piyasaya

213

uyumu/asimilasyonu) hegemonya biimleri, entellektel varolua kar ve yine onlar kendilerine asimile ederek merulam ve maniplasyon salamak iin- ayn bamllk mekanizmalarn iletmekte ve dayatmaktadrlar. Goffa gre, ortaan sonundaki sz konusu dnm, sonu itibariyle ayn zamanda bir balang olan Rnesansa uzanan niversiteli entellektelden hmaniste doru bir gei srecidir (Goff, 1994:180-184). Uzun dnemde insanla gururlu ve tek bana srdrlen birok almann meyvelerini getirecek olan Rnesans, daha sonra bilimiyle, fikirleriyle ve bayaptlaryla insanln geliimini besleyecektir (Goff, 1994:211). Gelinen aamada, ulus-devlet ve milliyetilik devlete evrenselbir deer atfetmi; kadir-i mutlak devlet, toplumsal yaamda btnyle egemen olmu, btn haklar kendinde toplamtr. Ulus-devletin mutlakiyeti formunda, belli bir toprak paras zerinde, hibir uyruk hkmdarn otoritesinin dnda kalamaz olmutur. Ayn zamanda laik olan bu devlet, kiliseyi ruhani alana gndermekle yetinmemi, ruhani olan zerinde de egemenlik talep etmitir (Goff, 1994:185). Entelekteller ise, uluslararas ve evrensel konumlarn yitirerek, bu zihniyetin ya da dnya grnn misyonerleri haline gelmilerdir. Entellektellerin yeniden canlan ve kller arasndan kendini yeniden alevlendirii ise, gnmzn ortamn ve koullarn gereksinen bir dnemi beklemitir.

2.8.4. Louis BODIN -Tarihsel Sosyolojik Yaklam ve Boyutlu Entellektel Tanmlamas: Kltr, Toplum ve MeslekEntellektelleri tanmlamann glne ve karmaklna parmak basan Bodin, entellekteller konusuna, ou kez, toplumsal bir gereklik olarak deil, ideolojik biimde yaklald saptamasnda bulunur (Bodin, 1984:5). Buna karn kendisi Aydnlar (1984)da, szlklerdeki entellektellere ilikin etimolojik ve semantik kullanmlar arasnda bir yolculuk yaparak, ardndan tanmlama ve zmleme erevesini, tarihsel sosyolojik bir yaklam temele alacak bir biimde gelitirir; bu yaklam metodolojik gereklilik erevesinde nceleyip, bu esasta

214

entellektellerin neye tekabl ettiini resmetmeye giriir. Ona gre, ancak tarihsel bir sosyoloji perspektifi, entellektellerin dinamik ve dnmsel niteliklerini serimlememize imkan verir. Bodin, niversitelerin, kentin, loncalarn ve bunlarn sonucu olarak ortaya kan entellektel etkileimin yannda, tarihsel bir moment olarak kitabn douunu da zsel bir yere koyar (Bodin, 22-23). Ona gre, kitabn douuyla, 14. ve 15. yzyldan balayarak Avrupann her yannda entellektel bir dnm ortaya kmtr ki, niversitelerin bu deiime katks azdr (Bodin,1984:24). Bu, entellektel dnmn, resmi kurumsal ortamn dnda, gerek toplumsal koullar ve kaynaklarna ilikin bir oluumdur84 (Bodin, 1984:25). Bu koullarda, entellektel retim ve etkileim canlanrken, entellektelin greli olarak bamsz bir konum kazanabilmesi imkan domutur. Bylece entellektel, 16. yzyln banda, sz ve yazsn yaymaya yarayan aygtlara kavumu,
neredeyse mesleinde gvenli bir duruma gelmitir. Ayrca, entellektel meslek yaygnlap eitlenmeye balam; evirmen, dizgici, kitap -yaratc ve patronlar dnda- alma ve kltrlerinden dolay oraya katlmaya yz tutmutur. Yine bunlara uygun bir biimde derin bilgi, eletirel akl belirleyen alma, sanat biimlerini aklclatrma abas, bulu ve yolculuk eilimi bu dnemin belirgin nitelii haline gelmitir (Bodin,1984:26).

Bodin, entellekteller asndan 17. yzyl nemli bir dnm noktas olarak grr ve byk yzyl olarak nitelendirir. Bu yzylda artk kltr, ne retim, ne de derin bilgidir; her eyden nce eitim haline gelmitir. Salonlar, akademiler ve saray bu kltrn doal ortamlar olmutur: Yazarlar, salonlarda koruyucu (mesen) ve okuyucu bulmular; akademilerde benimsenmiler; sarayda geim aralarna ulamlardr (Bodin, 1984:28-29). Yine yazar sarayda, bir dalkavuk olarak deil, bir grevli olarak yerini alm; kendi geliriyle, tek bana, bamsz yaayamayaca iin, saygnln ayakta tutacak tek boyun eiin, krala boyun eii olduunun bilincine kavumutur. Aydnlanmayla birlikte bilgili insanla daha belirgin bir biimde kar karya kalrz. Ki, bu insan, doaya daha yakn olan ve gcn yeryznde gstermeye alan insan haline gelmitir. Salonlar ve saraylar entellektelleri

84 Matbaann bulunuu ve kullanma sokulmas bu dnemin kltr deiimi asndan nemlidir. 15. yzyln ortasndan balayarak kitap, elyazmasnn yerine gemeye balam; bylesi bir srete, okuyucu evresi genilemi; yazar bireysellemi ve konumu belirginlemeye yz tutmutur (Bodin, 1984:25).

215

yanlarna alrken; bunlara, entellektellerin, duygu ve dncelerini byk bir serbestlikle anlattklar, geni grme yapma ve etkilerini artrma olana saladklar kahve ve kulpler de eklenir. Dier taraftan, Aydnlanma dneminde artk filozoflar, kraln esinleyicisi olarak, aydnlanm despotluun tepe noktasnda yer alrlar. Bundan byle yazar, yalnz tam bilgili insan olarak deil, rneklii ve evrensellii olan insan olarak konumlanr (Bodin, 1984:3034). Tanmlama erevesinin Boyutu: Kltr, Toplum ve Meslekler Bodin bu tarihsel arka plan, kltr, uygarlk tarihinin paras olan entellekteller tarihini renmektir(Bodin, 1984:19) nermesiyle btnletirerek daha sistematik bir hale getirir ve glendirir. Bunun, entellektellerin -zellikle gnmzdeki nitelikleri asndan- sosyolojik dzlemde bir tanma kavuturmasnda merkezi bir deeri vardr. Bu erevede Bodinin entellekteller sorunsallatrmas, kltr, toplum ve meslek boyutlarnn evresinde dolar. Kltr, uygarlk tarihinin paras olan entellektellerin tarihiyle zdeletiren Bodin, bylelikle, yalnzca, eitli kltrlere katlan entellektel tiplerinin grnnn -zellikle Bat uygarlnn genel koullarndaizlenilebileceini ileri srer. Ayn ekilde, toplum da entellektellerin incelenmesi, oluumlarnn ve dnmlerinin zmlenmesiyle btnletirilirken; entellektellerin yerinin ve rolnn belirlenmesi, bu genel tarihsel sre ierisinde dnlr. Meslekler ise, entellekteli, somutun iine sokan, ona toplumsal, kltrel, ak bir konum salayan; ayrca ona yaam gereleri veren bir boyuttur (Bodin, 1984:19-20). Bodin, bylelikle, entellektellerin tarihsel sreteki ve deiik kltrler ierisindeki grnmlerinden ele hareketle, almay onlar somut (Bodin, toplumsal 1984:39). ortamlarnda cisimlemeleriyle amalar

Entellektellerin toplumsal olarak somutlamalarnn/cisimlemelerinin, meslekler etrafnda biimlendiini ileri srerken, entellektel meslekler analizini de bu sistematik btne yerletirmi olur. Entellektelin, ancak toplum iinde ve kltre greli olarak

tanmlanabileceini ifade eden Bodine gre, toplum ve kltr, tarih kadar corafyaya da baldr (Bodin, 1984:16). rnein,

216

Uzakdou lkelerinin aydnlar, bir yandan az sayda okumua ayrlan ince bir kltrle yetimi olduklar iin, toplumsal ve kltrel bir gelenek iinde yer alrlar; bu ynleriyle, bir bakma ok erkenden, snai toplumsal demokratlama, bir yandan da kltrel gelimelerle karlaan Bat entellektellerine kar farkllk gsterirler (Bodin, 1984:16).

Bunun yannda, entellektellerin tanmlanmasnda, eitim de nemli ve merkezi bir yer igal eder. Eitim, farkl toplumlarda ve kltrlerde, dzey, nitelik, nem ve ilevi asndan deiik grnmler arzeder. Buna gre, entellekteller, toplumlarnn ekonomik ve toplumsal gelimiliklerine bal olarak zgl nitelikler tarlar. Yine eitim, doal olarak meslek kategorilerine gnderme yapar. Bu erevede Bodin, gnnn Fransasn esas alarak, entellektellerin hangi mesleki
kategorilerde dalm olduklarn belirler: 1. Sanat, yazn ve bilim (grafik ve plastik sanatlar, edebiyat, tiyatro, mzik ve sinema); 2. Serbest meslekler (yaynclktaki gibi entellektel etkinlik gerektiren serbest meslekler); 3. cretli emeki entellekteller (mhendisler, yksek brokratik kadrolar, retim yeleri/grevlileri, teknisyenler ve ustabalar); 4. Gen entellektel emekiler (temel olarak niversite rencileri) (Bodin, 1984:12-13).

Bodine gre, entellektellerin sayca artt ve ekonominin gerek bir olgunlua ulat 20. yzyln banda, bir grup bilinci gelimeye balam; grev ve bilgilerde ortaya kan uzmanlama sayesinde, entellekteller arasnda bir toplumsal btnleme domutur (Bodin, 1984:46). Yine gnmzde entellektelin mesleklemesi hemen hemen genellemitir. Laikleme ve meslekleme arasndaki ezamanllk da bu gelimeye g katm ve bir dzen salamtr. Ayn biimde, teknikleme ve uzmanlama, bu durumu yeniden ele almay gerektirmitir. Ancak, paradoksal bir biimde, bundan bir danklk ve dedii dedik bir rgtlenme eilimi de domaktadr. Aratrma ve retim planlarna balanan teknisyenler, zamanla devletin buyruuna girerek, yetkin olma konumlarn yitirmiler; devlet onlara, kendi kural ve sk dzenini benimsetir duruma gelmitir (Bodin, 1984:100). Bununla birlikte, Bodin, bir entellekteller katmanndan da sz edilemeyeceini, dier bir deyile, entellektellerin gnmzde aka bir entellekteller entellektellerin katman oluturmadklar doru grndedir. bununla Ancak, birlikte Bodin, maddi emekilemeye gittiklerini,

durumlarndaki bu deiime karn, rnein Fransz entellektellerinin, egemen

217

ideolojinin (egemen snfn ideolojisinin) yaycs/taycs olmak bakmndan pek fazla niteliksel bir deiim geirmediklerini dile getirir. Yine her ne denli toplumsal kkenleri daha eitliyse de, Sovyet entelijansiyas da, genel anlamda, egemen evrelerden kmlar; konumlar ve ilevleri/rolleri bakmndan, ruhlarn mhendisleri ve ynetimin ncleri olmulardr (Bodin, 1984:40-41). Bodine gre, gnmz koullarnda, artk, ne gdml entellektelden, ne de zgr entellektelden sz edebiliriz. Ki, tarihsel-toplumsal realitesi ierisinde, bundan byle zgr entellektel kavram bir yanlsama olmaya mahkumdur. Onun iinde bulunduu topluma greli olarak, -kapal ya da ak bir biimde- gdml olmayan entellektelden sz etmek de mmkn gzkmemektedir. Ki, -yle ya da byle- gdmllk, entellektelin mahkum olduu realite ve toplumsal koullarn kanlmaz kld bir durumdur. Yine, bir kimsenin, zgr entellektel olarak nitelenebilmesi, onun politik tutumlar asndan bir konuma tanmasn da gerektirmez (Bodin,1984:18). te yandan, toplumsal tarih, ok belirgin bir kategorilendirilmilii dtalar; nk belirgin kategoriler genellikle somutu ve realiteyi kucaklayabilecek derinlikten yoksundurlar. Ki, bu kategorik bak, tarihsel olarak imdi zgr olan entellektelin sonradan baml bir duruma gelebileceini ya da tam tersi bir dnm gzden karr. Ona gre, bu konudaki en iyi kant, in ve Rus entellektellerinin tarihsel servenleridir (Bodin, 1984:53). Bodin, gnmzde entellektellerin kar karya olduklar sorunlar dizisi ierisinde, hmanist entellektelin mevcut durumla gerilimini n plana alr. Hmanist entellektel, yeni entellektelin uzmanlam kltrszl yannda, kendisinin teknik karsndaki uyumsuzluu sorunuyla da kar karyadr (Bodin, 1984:102). Bu gerilim, gnmzde hmanist entellektllerin en nemli/merkezi varolu mcadelesi alann oluturur. Ancak hmanist entellektel ile uzmanlam kltrszlk arasndaki kartlama ve uyumsuzluun oluturduu bu gerilime karn, entellekteller kategorisi ierisinde, -en azndan btn olarak- az ok bir ballk da vardr (Bodin,1984:64). Ona gre, entellektel kavram, doal olarak, kendi konum ve rolne uygun bir bilin verir ki, tarih, entellektelleri, yalnzca bu lyle benimser (Bodin, 1984:17).

218

Ancak nihai olarak Bodin, entellekteli, iktidarla toplum arasnda gidip gelen elikili ve paradoksal bir konumda grr. Ona gre, entellektel, ynetime ilikin ilev ya da grevler ile dnce yoluyla kamu yaamna katlma arasnda ikili bir pratikle cisimleir. Bunun yannda kendi yaamn ekonomik ve toplumsal olarak iyi bir biimde srdrme gereksinimi, onu etkin politikaya baml klmaktadr. Bu durum da onun, iktidar alan ile sivil toplum arasnda gidip gelen bir gerilimi yaamasn dayatmaktadr (Bodin,1984:53). Bodin, entellektelleri, bu gerilim ekseninde konumlanma ve ilevselleme nitelikleri erevesinde bir snflandrmaya tabi tutar. Bunlar, ayn zamanda, entellektellerin rolleri temelinde tipletirilmesi giriimidir. Bunlar balca kategoriye ayrr: 1. Grevliler ve mhendisler; 2. Trelciler ve aykrclar; ve 3. Devrimciler ve politikaclar. 1. Grevliler ve Mhendisler: Bunlar, devletin, ekonominin ve toplumun hizmetileri olarak grlrler. Bu tip entellekteller, tarihsel olarak eski ve yapsal olarak kurumsallamalar oturmu lkelerde ounluu olutururlar (Bodin,1984:53). Toplumun projelendirilmesi rolyle, toplum mhendisleri olarak karakterize olunurlar. Ki, bu anlamda, belki bir zamanlar devrimci ve zgr olan entellekteller, belli bir toplumsal dnmn ardndan grevliler ve mhendisler haline gelmilerdir (Bodin, 1984:55). Bunlar eletirel niteliklerini hepten yitirmemi olsalar bile, snrl ideolojik bir sistem ierisinde kalmlar; belirli bir retim tarznn ve ynetim biiminin etkinletirilip hayata geirilmesine katlmlardr. 2. Trelciler ve Aykrclar: zerinde en ok konuulan ve yazarlarn pek ounun da gerek entellektel olduunu dnd kimseler bunlardr. Bu tip entellekteller,
yaamn dzensizlii iinde, dncenin ulviyetinin szcsdrler. Ki, yce grevleri, forml, yasa ve yaptlarla, snrsz gerei belirlemek ve dzene koymaktr. Gerek, onlarla dile gelir ve dzene girer; inanlar ve olaylar dorulayan/ynlendiren dnceler onlardan kar (Bodin, 1984:60).

Onlarn asl rol, kamuoyunu uyarmak ve erki(iktidar) etkilemektir. Bu amala bildiriler yaymlarlar; gerekirse iktidardan denlerin ve gszlerin yanlarnda yer alrlar. Onlarn yapt iin z, herkese seslenir olmalardr (Bodin, 1984:65).

219

3. Devrimciler ve Politikaclar: Devrimci entellektel, honutsuzluklar ve istekleri katalize etmekle yetinmeyip kkl bir deiimin aralarn seferber eden ve nceden kestiren seyrek rastlanr bir trdr (Bodin,1984:68). Marxn filozoflarn ii hep dnyay yorumlamak olmutur, halbuki aslolan onu deitirmektir nermesi tam da bu tipi cisimletirir. Kaygs, gerei aramak olan entellektel eilim ile onun siyasal ura arasnda bir tr uzlamazlk gren Bodin, siyasal oyunun, entellektelin elini kolunu baladn vurgular (Bodin, 1984:69). Buna karn, sonuta Bodin, yeni sekinler olarak entellektellerin srklenecei savamn, kabala ve ynlara kar olduunu vurgular.

2.8.5. Jrgen HABERMAS - Kamusal Alan Dolaymyla EntellektellerTarihsel adan, moderniteyle dolaymlanm olarak kendi zgll ierisinde ve zel trde bir kamusalln ve kamusal alann ortaya k zsel neme sahiptir. Bu trde bir kamusallk biiminin ve kamusal alannn oluumu, modern entellekteller kategorisiyle de dorudan ilikilidir. Entellektellerin ortaya kyla kamusal alann oluumu ve dnm tarihsel adan birbirleriyle rtr/akr; dolaysyla birbiriyle dolaymlanm bir okumay gerektirir. Bir dier deyile, entellektellerin belirli koullarda ortaya k ve cisimlemelerindeki, yine tarihsel ve toplumsal koullara bal dnmlerindeki dinamik ve farkllaan karakteristikleri, ancak kamusal alann yapsndaki ve yeniden yaplanmalarndaki dnmlerle koutluk ierisinde ve aralarndaki karlkl etkileim ya da belirlenimin dolaymlanmasyla anlalabilir. Habermasn Kamusal Alann Yapsal Dnm yapt, bu anlamda nemli bir yere oturur; kamusal alan dolaymyla entellektellerin yorumlanmas ve sorunsallatrlmas asndan amlayc ve ufuklandrc bir deer arzeder. Buna ilave olarak, Habermasn zgr iletiimsel eyleme ilikin kavramlatrma giriimi de entellektellerin neyi ina etme misyonunu stleneceklerine ilikin nemli bir tezdir. Tarihsel Sre ve Kamusal Alan Dolaymyla Entellekteller

220

Kamusal alann ortaya k srecinde, bu alann ncelikle bir burjuva kamusu haline gelii kadar, entellektellerin bu alann dolaymyla ortaya klar, pozisyonlanmalar, misyon stlenmeleri, kimlere ve nasl seslendikleri ve nasl bir dnmsel ve eylemsel pratikle varolularn cisimletirdikleri de byk nem tar. nk entellektellerin kamusal alann yaratlmas ve dntrlmesi srecindeki rolleri temel ve biriciktir. Habermas, burjuvazi kamusal alan yorumlarken entellektellerle burjuvazi arasndaki dayanmay vurgular. Ancak bu, tarihsel ve greli bir dayanma ve ibirliidir (Habermas, 1997:152); nk bu burjuva kamusu, belli bir aa zg tarihsel bir kategoridir. Bu kategori,
Avrupa Orta ann son dneminde domu olan burjuva toplumunun benzersiz geliim tarihinden kopartlamaz ve ideal-tipletirici bir genellemeyle, herhangi bir tarihsel durumdaki biimsel adan ayn olan yaplar btnne aktarlamaz (Habermas, 1997:10).

Entellekteller, kamusal alandaki failler olarak merkezi ve baat bir konumdadrlar. Ancak entellektellerin tarihsel olarak cisimlemeye balamalar, burjuva kamusunda eletirel tartmalar yrten bir kamusal topluluk olmalaryla gereklemitir. Habermasa gre, kamunun, devletle toplum arasndaki gerilim alannda aka siyasal ilevler stlenmesinden nce, ekirdek ailenin mahremiyet alanndan kaynaklanan znellik, bir anlamda kendi kamusunu oluturmutur. Bu kamu, kendi yapsal dnmnn izgilerini siyasal kamu olarak belirginletirmeden nceki kamusalln ilk ekirdeini ya da dou aamasn oluturur. Kamu erkinin kamusallnn, zel ahslarn siyasal usavurum sreci iinde -sonuta bu erkten koparlmak zere- sorgulanmaya balanmasndan da nce, bu kamusalln rts altnda, tamamen siyaset d grnmle bir baka kamusallk olumutur. Bu, siyasal ilev gren kamunun edebi nitelikli n biimidir (Habermas, 1997:96). 17. yzyl Fransasnda bu kamuya (le public) dahil olanlar, sanat ve edebiyat izleyicileri, tketicileri ve eletirmenlerinden olumaktadr. Kamudan ise,
ncelikle sarayn yan sra dar bir yksek burjuva tabakas ve Paris tiyatrolarnn localarn dolduran ehirli soylular anlalmaktadr. Bu ilk kamusal topluluk, saray ve kenti de iermektedir (Habermas,1997:98).

Habermas kentin arlnn, aralarndaki btn farkllklarna ramen ngilterede ve Fransada ayn toplumsal ilevleri stlenen yeni kurumlarla pekitiini belirtir: ngilterede kahvehaneler, Fransada ise salonlar. Bu

221

mekanlar, hem ngilterede hem de Fransada, aristokratik toplulukla burjuva entellektelleri arasnda okumuluk temelinde bir eitlik ve edeerliliin bulunduu yerlerdir. Ayn zamanda da, nce edebi olarak balayp sonra siyasal bir nitelik kazanan eletirinin merkezleridir (Habermas, 1997:100):
Edebiyat, entelijansiyann aristokrasiyle bir araya geldii salonlarda ve kahvehanelerde merulam; bylece sanat ve edebiyat eserlerinde aa kan akl yrtme, ok gemeden ekonomik ve siyasal tartmalara da sirayet eder hale gelmitir (Habermas, 1997:101).

Buna karn edebi kamu, tamamen burjuvazinin ortamnda gelimi de deildir; prens saraynn temsili kamusuyla belirli bir sreklilik ilikisi arzeder:
Okumu orta zmrelerin burjuva ncleri, kamusal akl yrtme sanatn, modern devlet aygtnn, monarkn ahsi alanndan ayrp zerklemesi orannda saraydan koparak ehirde bir kar g oluturan sarayl-soylu toplumun kibar alemiyle kurduklar iletiim iinde renirler (Habermas, 1997:96).

Bu srete kent, burjuva toplumunun yalnzca ekonomik hayat merkezi deildir; kent, her eyden nce, sarayn kltrel-siyasal kart olarak, kahvehanelerde, salonlarda ve yemek davetlerinde kurumlaan ilk edebi kamuyu tanmlar. Yine bu srete,
hmanist-aristokrat toplumun burjuva entellektelleriyle bulumalarnda giritikleri ahbapa mnazaralar ok gemeden kamusal eletiriye dntren varisleri; kmekte olan saray kamusallnn kalntlaryla, olumakta olan burjuva kamusallnn n biimleri arasndaki kpry kurarlar (Habermas, 1997:96-97).

Habermasa gre, Aydnlanma asndan kendi kendine dnmek ile sesli dnmek ve akln kullanm ile onun kamusal kullanm rten eylerdir (Habermas, 1997:204). Bu balamda 18. yzyln tipik rnleri, kurumlam sanat eletirisinin aralar olarak sanat ve kltr eletirilerine yer veren Journallerdir. Bu dnemde bir yandan felsefe tamamen eletirel bir nitelik kazanm, edebiyat ve sanat da bir eletiricilikle birlikte yryen alanlar haline gelmilerdir. Dier taraftan, kamusal topluluk, ilk olarak bu yolla felsefeyi, edebiyat ve sanat sahiplenerek aydnlanm ve kendisini aydnlanmann canl sreci iinde kavramtr (Habermas, 1997:114-115). Habermasa gre, edebi kamunun entellektellerinin dnmselliklerine karakteristiini veren bu eletirellik tarz olmutur.

222

Edebi kamunun ardndan siyasal kamu ortaya kacaktr ki, aslnda bu edebi kamu, siyasal kamunun nbiimini ve ekirdeini oluturmaktadr. Ona gre,
hkmete tanzim edilen kamunun, akl yrten zel ahslarn oluturduu kamusal topluluk tarafndan temellk edilerek kamusal erke kar bir eletiri alan olarak ina edilmesi sreci, zaten kamusal toplulua zg kurumlamalarla ve tartma platformlaryla donatlm bulunan edebi kamunun ilevsel deiimi olarak gerekleir (Habermas, 1997:127).

Edebi kamunun dnm srecinde, Fransz Devriminin de etkisiyle, bata edebi ve sanat eletiricilii kimlii baskn, politize olmu bir kamu ortaya kmtr. Habermas bu deiimin sadece Fransa iin deil, Almanya iin de geerli olduunu belirtir. Bu srete,
toplumsal hayatn politikletirilmesi, kanaat gazeteciliinin ykselii, sansre kar ve dnce zgrl iin mcadele, genileyen kamusal iletiim ann 19. yzyln ortasna kadar uzanan ilevsel dnmnn tanmlayc zellikleri olmutur (Habermas,1997:16-17).

Sz konusu sre siyasal kamuya dnmekteyken burjuva kamusunda, mutlakiyeti egemenlie kar genel ve soyut yasalar kavramn ve bundan kaynaklanan bir talebi formle eden ve kamuoyunun bu yasalarn tek meru kayna olduunu savunan bir siyasal bilin gelimitir. Bunun sonucu olarak 18. yzyln ak iinde kamuoyu, polemiksel-rasyonel kavray bizzat kendisine borlu olan normlar iin yasama salahiyetini isteyecektir (Habermas, 1997:130). Bu durum, Habermasn siyasal dnce reten kamusal topluluk olarak nitelendirdii eyi ifade eder. Siyasal dnce reten kamusal topluluk, ncelikle burjuvalarn zel toplantlarnda kendine mekan bulmu; 18. yzyln sonlarnda zel ve ticari okuma cemiyetleri, btn kentlerde yaygnlamtr (Habermas, 1997:156). Bu oluum, aslnda entellektel cemaatin kamusal alan dolaymyla ekilleniidir. Bu balamda, filozoflarn eletirel zanaatlarn iinde icra ettikleri kamuoyu, merkezi noktas akademik olmasna ramen, salt akademik bir nitelik tamaz:
Filozoflarn tartmas, hkmet karsnda, onun bilgilendirme ve snama amacna ynelik olarak cereyan eder; halk topluluu nnde ise, onu kendi aklndan yararlanmaya yneltmek amacn tar (Habermas, 1997:205).

Tarihsel srecin belli bir aamasnda (19. yzyln ortalarnda) ise, entellekteller, burjuvann tahsilli tabakalarndan ayrmlardr. Burjuvazi, kendi zaferinden ve iktidar ele geiriinden sonra, iktidarndan o denli emin olmutur ki,

223

vicdani elikileri onlar iin nemini yitirmi, eletiriye de artk ihtiyalar olmadklarna inanmakta gecikmemilerdir. te entellekteller denilen toplumsal kategori, tam da bu aamada burjuva kkenli eski eitimli tabakann iinden karak ayrmlamtr. Sonra da bu entellekteller toplumsal adan proleteryaya eklemlenmilerdir (Habermas, 1997:299-300). Proleteryann karlarn teorize etmeye soyunan bu entellekteller, yeni angaje olmuluklaryla bir nclk ve zgrletiricilik misyonunu yerine getirmek istemilerdir. Yani onlar artk siyasal kamuda proleterya adna sz almaktadrlar. Daha sonrasnda ise entellekteller, toplumsal koullarn ve gelimelerin gerei olarak proleteryadan da ayrarak kltr tketicilerinin oluturduu yeni kamusal toplulukta, yaltlm bir duruma gelmiler ve kendilerini belirli toplumsal durulardan/snflardan zgrlemi serbeste salnan entellekteller olarak alglamaya balamlardr:
Aydnlar, kendileri hakkndaki ideolojik adan muhafazakar telakkilerin aksine, kltr tketicilerinin oluturduu yeni kamusal toplulukta da, artk elbette daha az anl hretli olan nder rollerini kabul ettirebilmilerdir... Modern sanat artk propagandann rts altnda yayor: Sanatlarn ve eserlerinin yaymnn kabul ve tasvibi arasnda sadece tesadfi bir iliki var: Burjuva tahsilliler kamusundan kopuuyla balayarak, ilerleyerek yaltln kendisine toplumsal durulardan -yanlsamal- bir zgrleme olarak aklayan, kendilerini serbeste salnan aydnlar olarak yorumlayan aydnlar, ite ancak o zaman ortaya kar (Habermas, 1997:299).

letiimsel ktidar, Kamusal Sylem ve Entellekteller Habermasa gre, iletiim tarafndan akkanlatrlm bulunan egemenlik, toplumun tm asndan nem tayan konular kefeden, deerleri yorumlayan, sorunlarn zmne katklar getiren, iyi sebepleri reten ve kt sebepleri deerden dren kamusal sylem iktidaryla geerlilik kazanr. Sylemlerin bizatihi kendileri egemenlik kurmazlar. Ancak onlar, ynetsel iktidar ikame etmeyen, sadece onu etkileyen iletiimsel bir iktidar retirler. Bu etki, meruiyet salama ve meruiyetten yoksun brakma ile snrldr (Habermas,1997:50). Entellektellerin ilevi, ite bu kamusal sylem iktidarnn inasna ynelik etkileridir. Entellekteller, ya meru olmayan bir ynetsel iktidar kamusal sylem iktidar ile merulatrmann ve ona itaati salamann maniple edici failleridirler; ya da bu ynetsel iktidar yine kamusal sylem iktidarn inalar temelinde yapzmne uratarak meruiyetten yoksun brakmann ve ideal iletiim koullarnda meru bir

224

ynetsel iktidarn oluturulmasna ve zgrleime ynelmenin failleridirler. Bu erevede, siyasal kamu alan, en azndan iki ayr srecin bulutuu bir kavaktr:
Bir taraftan meru iktidarn iletiimsel yoldan oluumu, dier taraftan medya iktidarnn sistemin emir kipleri karsnda kitlesel sadakat, rabet ve compliance (itaat) retmeye dnk maniplatif kullanm... Siyasal ilev gren bir kamu, sadece hukuk devleti gvencelerine deil, kltrel geleneklerin ve toplumsallama kalplarnn msait olmasna ve zgrle alk bir halkn siyasal kltrne de muhtatr (Habermas, 1997:51).

Bu nedenledir ki, ideal iletiimsel eyleme ynelik kamusal entellektellerin varl, belirli tarihsel, toplumsal ve kltrel koullar gerektirmektedir. Habermas, akln kamusal kullanmndan, bir kimsenin, btn okuyucular dnyasnn oluturduu kamusal topluluun huzurunda bilge sfatyla akln kullanmasn anlar. Akln zel kullanmn ise, bir kimsenin, ona tevdi edilmi belli bir sivil mevki ya da grev iinde kendi aklndan yararlanma imkan olarak nitelendirir; burada akl yrtmeye izin verilmez, itaat etme mecburiyeti vardr (Habermas, 1997:206). Ona gre, akln kamusal kullanm serbest olmaldr ve yalnzca bu kullanm tarz insanlar arasnda aydnlanmay salayabilir; fakat akln zel kullanm, aydnlanmann ilerlemesi nemli lde engellenmemek artyla, ou zaman kat bir ekilde snrlanabilir. Bu erevede Habermas, yazlar yoluyla gerek kamusal toplulua, yani dnyaya hitap eden herkesi, yazar, yani bir entellektel grevi gren kimseler olarak grr (Habermas, 1997:206).

2.8.6. Zygmunt BAUMAN -Yasa Koyucu Modern Entellektel Ya Da Yorumlayc Post-modern EntellektelBaumann entellekteller kavramlatrmas, tarihsellii ve toplumsal balam ierisinde onlar toplumsal btnle balaklklar ve yapda igal ettikleri yer ve yerine getirdikleri ilevleri asndan ele alan son derece rafine ve derinlikli bir fonksiyonel zmlemedir. Yasa Koyucular le Yorumcular adl eserinde Bauman, bu konuya ilikin geni perspektifini ustalkla sergiler. Bauman, en bata, tanmlama dzleminde entellekteller kimlerdir? sorusunun karlnda bir dizi nesnel ltn, hatta

225

u u kimseler entellekteldir biiminde bir saptamann anlaml olmadn, yine yelerini entellektellerin meydana getirdii bir meslekler listesi oluturmann ya da mesleki hiyeraride bir izgi ekerek, izginin yukarsnda yer alanlar entellekteller olarak tanmlamann sosyolojik olarak yararszln (Bauman, 1996:8)

ifade ederek; entellekteller ile entellektel olmayanlar ayran izginin, hep belirli bir faaliyet tarzna katlma ynnde verilen kararla izildiine deinir. Ona gre gerekte entellekteller,
her yerde ve her zaman bir hizmet iin bir araya gelmenin ve kendi kendini grevlendirmenin birleik etkisiyle oluurlar... entellektel olmak, kiinin kendi meslei ya da sanat tr ile ilgili ksmi urann zerine kmas ve iinde yaad zamann -hakikat, yarg ve beeni gibi- kresel konularyla ilgilenmesi anlamna gelir (Bauman, 1996:8).

Yani Buaman, entellektellerin, belirli ve zel trde bir faaliyet erevesi ierisindeki ilevsellikleriyle tanmlanabilecei ynnde bir anlay ortaya koyar. Buradan hareketle Bauman, geni toplum yaps iindeki entellekteller kategorisini, byle bir yap iindeki bir nokta, bir yerleim alan (yerleke) olarak belirler. Entellekteller kategorisini toplumsal biimlenme iindeki yapsal bir ge olarak ele alr ki, bu, sz konusu kategorinin, kendi i nitelikleriyle deil, byle bir biimlenmenin temsil ettii bamllklar sistemi iinde igal ettii yer ve bu biimlenmenin yeniden retimi ve geliiminde oynad rol ile tanmlanan bir ge olarak ele alnmas demektir (Bauman, 1996:27). Bauman, kollektif bir ad ve toplumsal bir kategori olarak entellektellerin, grece yakn bir tarihin rn olduunu dile getirir. Ona gre, bu terim, ilkin,
entellektel rolleri stlenenlere, partizan blnmelerin ve sradan hizipi karlarn zerinde kalarak, ulusa akl adna seslenme hakkn (ve devini) vermekteydi. Ayn zamanda, onlarn sylediklerine, ancak byle bir szcln salayabilecei mutlak doruluu ve ahlaki otoriteyi eklemekteydi (Bauman, 1996:30).

Byle anlaldnda, entellektellerin bir grup olarak ayrmlamasnn ima ettii blnme, zeki, dnen, eitimli, sekin aydn kategorisinin snrlarn aan bir blnme olmu; bu kategori,
ilev ya da karlarla balantl herhangi bir kaygnn kirletmedii fikirler iin ve bu fikirlerle yaayan insanlar olarak, ve yine akl ve evrensel ahlaki ilkeler adna toplumun geri kalanna seslenme yeteneini ve hakkn koruyan insanlar olarak bal bana dnrlerin hayaletini, uzmanlarn oluturduu paralanm alann zerine karmtr (Bauman, 1996:31-32).

226

Bu nitelemeye konu olan entellekteller, Baumann tmel entellekteller olarak ayrmlatrd kesimdir. Onun ksmi olarak nitelendirdii entellekteller, belirli bir uzmanlk alannn/dalnn snrlar dahilinde ksmi entellektel pratikleri yerine getiren kimseler iken; genel ya da tmel entellekteller, kendi ksmi uralarnn veya profesyonelliklerinin izdii snrllk ya da snrlamalarn stne kan kimselerdir (Bauman, 1996:11-12). Bauman entellekteller kavramnn, Bat Avrupa szck daarcna girdiinde, anlamn Aydnlanma ann kollektif belleinden aldn, modernitenin en belirgin vasf olan iktidar/bilgi sendromunun da bu dnemde belirginlik kazandn belirtir. Ona gre bu sendrom, modern an balangcnda meydana gelen iki yeni gelimenin ortak rndr:
1. Toplumsal sistemi, nceden tasarlanm bir dzen modeline gre biimlendirip ynetmek iin gerekli kaynaklara ve iradeye sahip yeni bir tr devlet iktidarnn ortaya kmas; 2. hem byle bir modeli oluturabilecek, hem de kullanmnn gerektirdii uygulamalar ieren grece zerk, kendi kendini yneten bir sylemin kurulmas (Bauman, 1996:7).

Bu iki geliimin birlemesi, belirli bir dnya gr ve onunla balantl entellektel stratejiler biiminde dile getirilen ve modernite adn alacak olan deneyimi yaratmtr. Ardndan da devlet sylemi ile entellektel sylem arasnda daha sonra oluan kopma, her iki alann geirdii dnmlerle birlikte, bugn belirli bir dnya gr ve onunla balantl entellektel stratejiler biiminde dile getirilen ve genellikle postmodernite adyla anlan bir deneyime yol amtr (Bauman, 1996:79). Modern ve Postmodern Entelektel Konum ve Rol Bauman, bu erevede, yasa koyucular eretilemesiyle nitelendirdii modern entellekteller ve entelektel stratejiler ile, yorumcular eretilemesiyle nitelendirdii postmodern entellekteller ve entelektel stratejiler arasnda bir ayrma gider85. Dnyaya ilikin tipik modern gr, dnyann znde dzenli ve aklanabilir bir btnl olduu eklindeki inanca dayanr. Bu dzenli ve aklanabilir btnlk inanc ise, ayn anda hem bir nceden tahmin arac hem de bir

85 Ona gre bylesi bir ayrm, birbirini tekiletiren ve dlayan dikotomik bir ayrm olmaktan ziyade, farkl toplumsal ve tarihsel balamlarn entelektel stratejilerini ve fonksiyonellik tarzlarn izah etmeye ynelik olarak anlalmaldr.

227

denetim arac nitelii tar (Bauman, 1996:10). Bu sreteki entellektel almaya ilikin tipik modern stratejiyi en iyi sergileyen eylerden biri yasa koyucu eretilemesidir. Bu rol,
gr ayrlklarn hkme balayan amirane ifadeler kullanmay ve bir kez seildiklerinde doru ve balayc hale gelen grleri semeyi ierir. Bu durumda hkm verme yetkisi, entellektellerin toplumun entellektel olmayan kesimine oranla daha kolay eritikleri stn (nesnel) bilgi tarafndan merulatrlr. Hakikate ulamay, geerli ahlaki yargya varmay ve uygun sanatsal beeniyi semeyi gvence altna alan usule ilikin kurallar sayesinde bu tr bilgiye daha kolay eriilir. Ki, usule ilikin bu kurallar da, bunlarn uygulanmasnn dourduu sonular da evrensel geerlilie sahiptir (Bauman, 1996:11).

Tipik postmodern dnya gr ise, ilke olarak, her biri grece zerk pratikler dizisi tarafndan retilen snrsz sayda dzen modeli olduunu ileri srer. Postmodern balam ierisinde dzen zerk pratiklerden nce gelmez, dolaysyla onlarn geerliliinin dtan ls olamaz. Bunun sonucu olarak birok dzen modelinden her biri yalnzca onu geerli klan pratikler erevesinde anlamlandrlr. Bu ise, geleneklerin ve mevzilerin dnda konumlanm yerel pratikleri deerlendirecek ltlerin olmamas anlamna gelir. Bilgi sistemleri ancak kendi geleneklerinin iinden deerlendirilebilir. Entellektel almaya ilikin tipik postmodern stratejiyi en iyi sergileyen eylerden biri ise, yorumcu rol eretilemesidir (Bauman, 1996:10-12). Bu rol,
bir toplulua zg gelenek iinde dile getirilmi ifadeleri, bir baka gelenee dayanan bilgi sistemince anlalabilecek ekle tercme etmeyi ierir. En iyi toplumsal dzeni semeye ynelmek yerine, bu strateji, zerk (bamsz) katlmclar arasnda iletiimi kolaylatrmak amacn tar; iletiim sreci iinde anlamn arptlmasn nlemeye urar (Bauman, 1996:11-12).

Ancak Baumana gre postmodern strateji, modern stratejiyle sreklilii ierisinde kavranmakszn anlalamaz. Ve bu balam ierisinde yine de, kendi gelenekleri iinde entellekteller, gr anlamazlklarnda hkm vermelerine ve balayc olma amac tayan ifadelerde bulunmalarna olanak salayan meslek st otoritelerini korurlar (Bauman, 1996:12). Modern Entellektelin topyas ve Arketipi: Les Philosophes Baumana gre, modern entellektellerin kendilerini kurma srecinde les philosophes (filozoflar) grubunun elle tululur bir varl sz konusu olmutur. Onlarn ans, mitosu, idealletirilmi imgesi, entellektellerin kendini kurma giriiminde bal bana ok nemli bir etkendir. Les philosophesun hatrlanan ya da

228

geriye dnk olarak yorumlanan tarz ve rol, entellektel tutkularn ve baarlarn lld, eletirildii ve dzeltildii bir standart ve aktif bir topya olarak ilev grmektedir (Bauman, 1996:33). Onlar tek, ancak gl ve belirleyici bir birletirici etmen ise, les philosophesun yaptklar ite, hatta onu yap tarzlarnda deil, yapma ediminin ama ve neminde aranmaldr. Bu edime ama ve nem isnat edenler bizatihi philosophelardr. Ancak bu, ayn zamanda ve daha nemli bir biimde siyasal tarihle ksa ancak grkemli ve unutulmaz bir rtmedir. Bu durum bilgi ile iktidar bir anda birbirine balayan koullarca belirlenmitir (Bauman, 1996:34). En nemlisi de, Les philosophes topluluunun yalnzca tartma etkinlii ile meydana getirilmi, ayakta tutulmu ve yeniden retilmi olmalardr (Bauman, 1996:118). Bir dier deyile, filozoflarn zgr mzakere, tartma ve iletiim topluluu olmalar kukusuz, en hayati niteliklerinden biridir:
...Hibir kuruma bal olmamalarna ve ihtilaf yaratacak hibir ballklar bulunmamasna karn, les philosophes yalnzca bir bireyler topluluu olmann tesinde bir eydi. Les philosophes youn bir iletiim ayla birbirine bal, sk skya kenetlenmi bir grup oluturuyordu: la republique des letters, les societes de pensee [dnce toplumlar], kulpler, youn yazmalar, karlkl eletiriler, karlkl ziyaretler, Voltairin Ferneydeki evinde kendi papalk mahkemeleri, jri makamnda dncenin oturduu kendi yarg ve ceza sistemleri. Onlar bir gruptu, zerk bir grup: Dnceyi, yazy, konumay ve genelde dili, teki tm toplumsal balarn yerine geecek bir toplumsal ba olarak gndeme getiren bir grup (Bauman, 1996:35-36).

Modern entellektellerin ncleri olan bu yazarlar, bir arketip ve topya ufku olmulardr. Ancak bu zgl tarihsel entellekteller kategorisi, kamuoyunun nderliini stlenmekten ziyade, kendileri bir kamu haline gelmiler, kamuoyunu yaratmlar; bu kendi yaratlarna hkmetin dizginlerini elinde tutanlarn iktidaryla mzakereye girecek ya da onunla rekabet edecek bir otorite kazandrmlardr (Bauman, 1996:45). Bu srete, Edebiyat Cumhuriyeti (La republique) herkesin konutuu, konumadan edemedii ve her grn herkesin gr birliini, ortak gr (mutabakat) arad bir yer olmutur. Yeni kesinliin dayand tek zemin insan gr olduu iin de, hakikate gtren asal yol tartmadr. Hakikat bir insan yapm, insan akl da en stn otorite olarak grlm, insana insani gerekliin dzenleyici gc olarak kendine yeterli bir varlk olarak baklmtr. Bu, yalnzca tartmayla ve toplumsal olarak

229

tanmlanmam bireylerin gryle btnlenen bir ortamdr (Bauman, 1996:48). Bu nedenle,

Edebiyat Cumhuriyeti (la republique des lettres) toplumsal olarak yaygn ve sk skya kenetlenmi bir karlkl iletiim a ile entellektel olarak byle bir a iler hale getiren bir dizi kart grenee dayanan bir yaam tarzdr (Bauman, 1996:48).

Bilgi-ktidar likisi ve Entellekteller Ancak, filozoflarn bu zerklii ve iktidardan soyutlanmalar ok uzun srmemitir. Grnteki snrsz g artk, toplumsal yapy yeniden biimlendirme deneylerine girimenin ekiciliine kaplan mutlak monarkta toplanm; mutlak monari, geleneksel aralarla baa klamayacak kadar geni apl idari grevlerle kar karya kalm; toplumsal yap ise, iktidarn ok geni apl aralaryla karlatrldnda artk ilenebilir ve esnek bir yapya kavumutur. Bu durum, daha iyi bir toplum iin byk bir tasarm zorunlu klm; uzmanlara, danmanlara, daha iyi bilenlere gereksinim yaratmtr (Bauman, 1996:48-49). Sonuta, ortaya kan gzetim asimetrisi, denetleme konumunda uzmanlar da gerektirmitir (Bauman, 1996:61-2). Bu yap ierisinde entellektellerin rol ise, ok saydaki bireyin eitlilik gsteren eilimlerine tekbiimli bir bedensel ritmin
dayatlmas, bir dizi amala hareket eden bir zneler topluluunu tekbiimli bir nesneler kategorisine dntrmesi olmutur... Bu da uzmanlam know-how ve becerilerle donatlm bir aktr, bir insan davran mhendisliini gerektirmitir... Eitim artk iktidarn vazgeilmez bir bileeni haline gelmitir. ktidar bilgiye gereksinim duymu; bilgi de iktidara meruluk ve etkililik kazandrr hale gelmitir (Bauman, 1996:61-62).

Halk Eitmek Baumana gre, bu srete eitimin amac itaati retmek olmutur ki,
uyum gsterme igds ve istei, emirleri yerine getirme, stlerin tanmlad biimiyle kamusal kar neyin yaplmasn gerektiriyorsa onu yapma, planlanm, tasarlanm, btnyle rasyonelletirilmi bir toplumun yurttalarnn en ok gereksindii beceridir (Bauman, 1996:91).

Dahas, aydnlanma kktenciliinin z de, bilgiyi yaymak deil, yasalatrmak, rgtlemek ve dzenlemek olmutur. Kald ki, en bandan itibaren les philosophes, aydn despotun ya da yasa koyucularn bireyler zerindeki pastoral gc zeminine dayal bir toplumsal dzen tasarlamlardr (Bauman, 1996:91-92). Byle bakldnda, Aydnlanma projesinin en bandan itibaren ve zorunlu olarak iki ynl olduu aklk kazanmaktadr: Bir yandan, devleti ve onun eylem

230

politikalar ile yntemlerini aydnlatmay, te yandan da devletin ynetimi altndakileri denetim altnda tutmay, ehliletirmeyi ya da dzene sokmay hedeflemitir (Bauman, 1996:93). Sonu olarak Aydnlanma, birbiriyle yakndan ilikili olmakla birlikte farkl iki alanda gerekletirilecek bir uygulamayd:
1. Devletin gcn ve iddialarn geniletmek, devleti toplumsal dzenin yeniden retimini planlama, tasarlama ve idare etme ilevi erevesinde yeniden rgtlemek; 2. reten ve idare eden devletin ynetimi altnda olanlarn toplumsal yaamn dzenlemeyi ve kurall hale getirmeyi amalayan, terbiye edici eylemin btnyle yeni ve bilinli olarak tasarlanm toplumsal mekanizmasn yaratmak (Bauman, 1996:99).

Bu iki alandaki tasarmlama ve ilevselletirmelerin failleri ise, vazgeilmez nitelikleriyle entellektellerdir. Bauman, bu modern entellektel figrnn, modern dnem asndan genel ve belirleyici olduunu dnr. Nitekim, yasa koyucu eretilemesinde ifadelendirilen entelektel konum ve rol, Marksizm eksenli ideolojik ve toplumsal oluumlardan, faizm, liberalizm vs. ideolojik ve toplumsal oluumlara, oradan da ulusuluk akmlar ve dinsel hareketlere kadar uzanan geni bir yelpaze asndan betimleyicidir. Yorumcunun Ykselii ya da Postmodern Entellektel Baumana gre, son dnemde ortaya kan yeni bir entelektel figr nceki figrden temelden farkllaan bir nitelik ve grnm arzetmektedir. Bu entelektel figr, yorumcu eretilemesinde dile getirilen postmodern bir entelektel konum ve rol ifade eder. Ancak, yine bu iki figr birbiriyle kartlk oluturmaktan ziyade birlikte okunmay ve anlalmay gerektirirler. Yorumcu eretilemesinde resmedilen postmodern entelektel figrn toplumsal balam, cemaattir. Ona gre,
cemaat, bilinli olarak postmodern olan felsefe ve toplum biliminin merkezi kavramdr; akl ile evrensel hakikatin ve her ikisine gtren yntemin yerine gemitir... (Artk bundan byle) batl entellekteller profesyonel rollerinin salam temelini insanolunun evrensel ilerlemesinden ok cemaatte arama eilimindedirler (Bauman, 1996:174).

Bu balam ierisinde entellekteller, cemaatler (gelenekler, yaam biimleri) arasnda yorumcu ilevini grmeye arlmaktadr. Ancak yine, kendi cemaatleri

231

iinde, yasa koyucu roln oynamay srdreceklerdir, imdiki rolleri, kartlk durumlarnda yargda bulunmak ya da hakemlik etmek olacaktr (Bauman, 1996:174). Evrenselciliin ve aklc merkeziletirmenin tekelinin krlmasyla birlikte, bilgi de yerel balamlara ve farkl kltrel cemaatlerin pratiklerine ikinlemeye ynelmitir. Entellektellerin bu sreteki rol, farkl balamlar birbirine tercme etmek ve kendi balamlarna ilikin anlam ve pratik retimidir.

2.9. BATI-DIINDAN ENTELLEKTELE BRKA BAKI RNE Entelektelin batl modern bir bakla grnm kadar onun bat dndan grnm ve bat d toplumsal balamlarda ve bu arada slam toplumlarnda ve bizde- neye tekabl ettii de nemlidir. Entellektelin batdan grn kukusuz daha manidar ve daha anlaml bir yere oturmaktadr. Dolaysyla onun grnnn bat dnda, doudan ve zellikle bizim ve bize benzeyen toplumlarn asndan sahneye srlen anlam zerinde de durmak gerekir. Sonuta bu, zgc tarzda entellekteli kavramlatrma balamyla ilikilendirilebilecektir. Yine bu konudaki bir sorunsallatrma erevesinde belirli bir giriimde bulunulmakla, bu anlam ve grn hesaba katlarak zihinde belirli tablolar ve yeniden sorunsallatrmalar dizisi oluturmak mmkndr. Bu gerekeyle, mevcut literatr erevesinde Kagarlitski, Shayegan, eriati, ve Gngr gibi rnekler zerinde durulmutur.

2.9.1. Boris KAGARLITSKI -Rus Entelijansiyas: Doulu Asya Despotizminde ktidara Muhalif, zgrletirici, Poplist ve Eletirel EntellektellerKagarlitski, her eyden entelijansiya teriminin yaratcs olan Rus toplumundan ykselen bir sestir. te yandan o, Rusya rneinde cisimlemi olan Dou-Bat gerilimini iliklerinde hisseden bir toplumun bir sesidir. Rusya, modern ve pre-modern dnyann nemli bir paras olduu kadar, daha zelde bizim

232

dnyamzn tarihsel-toplumsal sreteki niteliklerinin anlalmas bakmndan da nemli bir anolojik corafyadr86. Kagarlitskiye gre, eer entellektel kavram, muhalif tutum taknma, eletiri ve devletin deerlerinin reddedilmesi olarak anlalacak olursa, o zaman Pomerantsn u paradoksal dncesinin gerek bir temeli vardr: Entelijansiya zel bir toplumsal katman olarak Rusyada domu ve ancak sonralar Bat Avrupa ile ABDde biimlenmeye balamtr (Kagarlitski). O, Rus entelijansiyasnn olaandlnn, onun Batdaki rnee uygun olmayndan deil, son derece elverisiz tarihsel koullarda zel ve zgl bir katman olarak biimlenerek ok erken ortaya kndan kaynaklandn belirtir. Ki, Rus entelijansiyasnn tarihindeki trajikliin asl nedeni de budur (Kagarlitski, 1991:25). Bu anlamda, Rus entelijansiyas, -Gerenzonun tarifiyle- kendi topraklarnda tecrit olma durumuna dm bir yn hasta adam iaret eder (Kagarlitski, 1991:41). Ancak entelijansiya, Rusyaya yabanc bir olgu, dardan getirilmi kimseler de deildir; Batdan alnan deerlerle yerel kklerin sentezinin bir rndrler. Entellektelin srf ilevsel bir tanmnn, kltrel tanmla tamamlanmad srece yetersiz olduunu belirten Kagarlitski (1991:22), fikirleri paylaarak bir araya gelen bir grup; tinsel bir nder ve toplumsal idealler adna alan bir ii olarak entellektel/entelijansiya (intelligentsia) ile zihinsel almayla uraan ve uzman olan aydn (intelligent) arasnda belirgin bir ayrm koyar (Kagarlitski, 1991:22). Bu balamda o, ilevsel tanmla kltrel tanm arasndaki elikinin, grng ve z arasndaki bir eliki saylabileceini belirterek, Rus entelijansiyasnn gelitirmesinin, kendi ilerinde zg kimi zellikler kefetmesinin ve ve/veya kendilerine toplumsal-tarihsel tarihsel-kltrel

zgllkleriyle ilikili olduunu dile getirir. Ki, tarihsel zgll ierisinde kendisini iki dnya arasndaki snrda bulan Rus entelijansiyas, dnsel olarak eletirel olmak zorunda kalmtr (Kagarlitski, 1991:22-23).

86 Trkiye ile Rusya arasnda tarihsel ve yapsal benzerlikler bulan birok karlatrmal alma, Dou toplumu olarak nitelendirilmeleri temelinde bu iki tarihsellii, corafi mekan ve kltr (zellikle siyasal kltr ve ortodoksiyi) rttrerek anlama eilimindedir. Bazlarnda, tarihsel bir Dou uygarl ad altnda bu iki toplum ou zaman ayn daireye dahil edilmi ya da ayn uygarln iki farkl grnm olarak grlmtr. Bu trden deerlendirme ve yorumlar, her iki toplumun toplumsal ruh ya da zihniyet benzerlii niteliklerine vurgu yapma eilimindedirler.

233

Kagarlitskiye gre, 19. yzyln bandan itibaren, Rus entelijansiyas belirli bir lde sistem d kalmtr; Rus toplumunda oynayacaklar ilevsel bir rol yoktur. Bu nedenle entellekteller lzumsuz insanlar olarak ortaya km ve yle kalmtr/alglanmtr. Toplumsal rollerindeki bu belirsizlik, onlar verili topluma dardan bakmaya zorlanm marjinaller durumuna getirmitir. Bu draklk ve kyda olu hali, belli bir dnemin Rus entellektellerini tanmlayan en belirgin niteliklerinden biridir. Bu entellekteller, davranlarn toplumsal karlardan ok fikirlerin belirlemesi anlamnda, birer radikal ve ideolog olmular; ideologluk, tm entellekteller iin tipik bir durum haline gelmitir. Bu durumun olaanst bir gte gelimesini salayan temel etken ise, Rusyadaki nesnel tarihsel, toplumsal ve kltrel koullardr (Kagarlitski, 1991:23). Yine ayn zamanda Rusyann tipik bir zellii, devletin zlemleriyle orantl, ama geri bir lkenin gerek gereksinimleriyle oransz gelien akademik kurumlara sahip olmasdr ki, bunun sonucunda entellekteller nicel olarak epeyce kabark/ikin bir sayya ulamlardr (Kagarlitski, 1991:23-24). Tarihsel olarak Rus toplumunda devletin srekli merkezi bir konumu ve ok byk bir gc olmutur -bu genellikle Asya despotizmi olarak nitelenen eydirki, Rus arl 20. yzyln banda bile Asya despotizmi zelliklerini koruyan bir nitelie sahiptir. Bu adan, Kagarlitskinin Marxn hakim snfn karlarn ifade eden devlet hakkndaki formlasyonu Bat iin doruydu, ancak Rusyada devlet o snfn kendisiydi (1991:18) nermesi anlamldr. Srf burjuva demokrasisinin yokluu anlamnda deil, ayn zamanda serbest rekabetin ve liberal kapitalist ekonomilerin teki zelliklerinin yokluu anlamnda da, Rusyada serbest kapitalizm hi varolmamt. En byk giriimci, Rus devletinin kendisiydi (Kagarlitski, 1991:18). Halbuki, bu tarihsel ve yapsal zellikler ierisinde bile entellekteller siyasal iktidara baml bir konuma dmemiler, aksine bakaldr, muhalefet tarihsel, ve eletiri silahlarn kullanmlardr ve (Kagarlitski, dolaym 1991:18-19). gzetilerek Dolaysyla Rusyada devlet ve siyasal alanla entelijansiyann ilikisi, bu zgl toplumsal, siyasal, ekonomik kltrelanlalmaldr. Bu dolaym dier Doulu toplum ve kltrlere kar da greli bir zgllk ierir.

234

Kagarlitski, esasen Rus entellektellerinin tarihini Petro ile balatr. Ona gre, Petro ncesi Rusyada popler bir kilise-devlet kltr vardr, ama lke profesyonel bir entellekteller katmanndan yoksundur. Rusyadaki rahipler ounlukla tinsel iler dairesindeki kamu grevlileridir ve Ortodoks Kilisesi, Katolik Kilisesinden farkl olarak, bir entelijansiya yaratmamt. Kald ki yine tohum halinde bir niversite eitimi bile yoktur. Rusyada, ancak 17. yzyln sonuna doru Bat uygarlnn temel unsurlar kavranp hayata geirilmeye balanmtr. Bu anlamda Rus entelijansiyasn douran Petronun reformlar olmutur ki, bu da, toplumun bir lde Avrupallatrlmasnn bir sonucudur. Avrupa politik sahnesine girdikten sonra Rusya, Avrupa uygarlyla -belirli tipte bir kltr ve belirli kltrel grevlerle- ilikiye gemi; bu grevlerin yerine getirilmesiyle uraan toplumsal bir katman ortaya kmtr (Kagarlitski, 1991:19-20). Uralar, grleri ve dnce tarzyla Avrupal olan Petersburg Rusyasnn bu yeni entelijansiyas, reformlaryla kendisini yaratm olan Asyagil otokrasiyle atmaya girmiler, bandan beri ynetim kart olmular ve tarihsel devletin karsna hukuku karmlardr. Sz konusu dnemde, manevi kltrn tamam politiklemeye uratlarak kurulu dzenin eletirisi, Rus sanatnn temel ierii haline gelmitir (Kagarlitski, 1991:2021). Bu entelijansiyann edinmi olduu idealler ve deerler ile Rus devletinin tarz arasnda temel bir uyumsuzluk vardr. Devlet, entellektelleri resmi toplumun zorunlu paras haline getirerek devirmekte ve kendi sistemi iine katmakta yeteneksizdir. Bu koullar, Rus politik ve toplumsal dzeninin eitimli eletiricileri olarak entelijansiyay zgl bir toplumsal katman olarak yaratan koullardr (Kagarlitski, 1991:23-24). Dier taraftan entelijansiya, tecrit olmu ve halktan da ayr dmtr. Ancak, er ge, Rusyada uygarln geliimiyle, halkn kendisi Avrupallap entellektelletike, kitlelere yaknlama mutlaka salanacaktr. Ne var ki ok ar ileyen uzun bir zaman diliminde entellekteller tecrit durumunda kalmlardr (Kagarlitski,1991:26-28). Onlarn muhalefet ve toplumsal eletiri gelenei olan radikal-demokratik aba ise deimeden kalmtr.

235

Sre ierisinde entelijansiya saysal bakmdan oalm ve saflarna emeki snflardan kiiler katlmtr. Bunun sonucunda baz ara yar-entellektel katmanlar belirmeye balamtr. 1890l yllarda entelijansiya kitlesel boyutlarda bymesini srdrrken; bunun sonucunda krsal alanda artk toprak beyleri ile kyller dnda, nc unsur diye nitelenen insanlar -doktorlar, retmenler vb.bulunmaya balamtr. En nemlisi de, entelijansiya artk geni bir kesime hitap eder hale gelmi; kentlerde Avrupallam demokratik sekinler ile kitleler arasnda arac ilevi grebilecek, eitimli katmanlar belirmitir (Kagarlitski, 1991:30-33). Eski Rusyann kt 1917 yl ise, entelijansiyann, kltrn, zgrlk hareketinin ve devlet sisteminin tarihinde bir dnm noktas olmutur. savan sonular Rus entelijansiyas asndan trajik olmutur. Burjuva-demokratik kurumlarnn kaldrlmas, entelijansiyann yeni ve zgr bir Rusya midine ar bir darbe indirmitir. Devrimden sonraki srete Rus entelijansiyas, teknik bir brokrasi ve devlete baml bir ideograsi haline gelmitir. Egemen devlet bir yandan eski entelijansiya ile diyalog kurma giriiminde bulunurken, te yandan hzla yenisini yaratmaya koyulmutur (Kagarlitski,1991:69). Rusya zelindeki entelijansiya, iktidara kar muhalefet, zgrletirici bir poplizm ve eletiricilik rolleriyle karakterize olurken, sonunda, byk ounluu itibariyle otonomilerini ve zgrlklerini yitirip nc partiyle zdelemi; balanm/angaje bir entelijansiyaya, nc partinin organik entellektellerine, ideolojikletirme ajanlarna (komnizmin propagandistlerine) ve toplum mhendislerine dnmtr.

2.9.2. Daryush SHAYEGAN -Bat D Mutsuz, Yaral ve izofrenik Bilincin Paralanm Entellektel Tarihselleimi: Entellekteller, Teknokratlar, deologlar ve Tanr Stratejisi UzmanlarShayegan entellektellere ilikin yeni ve zgn bir kavramsallatrmann sahibi deildir. Ancak o, entellektellerin hem slam dnyasndaki cisimleme ve yanslanma tarzlarn ortaya koyan, hem de bu dnyann iinde yer alan bir entellekteldir. Bu nedenle, onun entellektellere ilikin kavramlatrmalar, ayn

236

zamanda slam dnyasn da iine alan Bat d toplumlarda entellektellerin ne trde ve hangi niteliklerle cisimletiklerini anlamak bakmndan nemlidir. Shayegan, -ranl, Bat d ve slam dnyasna ait bir kimse olarak- bat d toplumsal realiteleri gz nnde bulundurarak kendisinin de ierisinde yer ald ya da ait olduu tarihsel-toplumsal balama ait entellektel etkinliklerin doasna ilikin drt farkl trde varolma tarz saptar: entellektel varolu, teknokratlk, ideologluk ve tanr stratejisi uzmanl. Kendi benimsedii ve idealize ettii anlamyla, hakiki entellektel, -Adornodan esinlenerek- kimliksizliin kesin bilincidir ki, ona gre, gerek entellektel,
kartlklarn tesinde kkensel ortak balar (mitos ve akl) yeniden bulan bilgemistikin ya da akln soysuzlam servenlerini yeniden mitolojiletiren ideologun aksine, kahramanca, kimlik-dln ak yarasna perinlenmi olarak kalan, herhangi bir dzenle btnlemeyi ve her tr kollektif btnle boyun emeyi reddeden; sonu olarak da bireyin yegane, indirgenemez tekilliini kurtaran kimsedir (Shayegan, 1991:161).

Bu anlamda entellekteller, toplumun mutsuz bilincini temsil ederler ve epistemolojik statleri eletiri olan bir grup olutururlar (Shayegan, 1991:134). znde benimsedii bu tanma bal olarak, Shayegan entellektelleri, teknokratlardan, ideologlardan ve Tanr stratejisi uzmanlar olarak nitelendirdii ulemadan ayrr ve onlarn karsna koyar. Farkl toplumsal sreler ierisindeki tarihsel yaanmlk, uygarlk ve kltrel zgllkler dzleminde bir ayrma giden Shayegana gre, slam dnyas zelindeki entellekteller, onun yaral bilin eretilemesiyle dile getirdii izofrenik kltr ve zihniyet yapsnn koullarna tabi olarak okunmay gerektirecek bir tablo olutururlar (Shayegan, 1991:134):
slam dnyasndaki entelijansiyann byk bir blm arpklklar alannda yzer. Entellektellerin, bilim adamlarnn ve ynetici kadrolarn ilevleri zaten Batdaki gibi kesin hatlarla belirlenmemitir (Shayegan, 1991:134).

slam dnyasndaki genel ve yaygn kanaate gre entellektel, okuma-yazma bilen veya zihinsel bir faaliyet gsteren birisi olarak alglanr. Toplumun mutsuz bilincini temsil eden, epistemolojik stats eletiri olup ayr bir grup oluturan entellektel tipi ise, slam dnyas vb. toplumlarda henz grlmemitir. Bu nedenle de entellektel, salt bir entellektel olarak zel (ve zerk) bir statden gerek anlamda yararlanamaz (Shayegan, 1991:134). Oysa, ona gre, bu toplumlarda en ok

237

rabet gren entellekteller iktidara muhalif olup, eylemleri her eyden nce siyasi olanlardr. Bunlarsa aslnda, balanm entellektellerin sert ekirdeini olutururlar ve bundan dolay daha ziyade ideologturlar (Shayegan, 1991;134). Entellekteller, slam toplumlarnda (zellikle de randa) teknokratlarla Ulemann ortasnda, iki ate arasnda kalmlar; bu yzden de etkilere en ak kesim olmulardr (Shayegan, 1991:141). slam dnyasndaki entellektellerin mesafeli bir baklar olmad gibi kuatc ve tam bir bilgi donanmlar da yoktur. Syledikleri ve dndkleri balam-d kalr; lkenin tarihsel koullarnn dnda ve gereki olmaktan uzaktr (Shayegan,1991:145). Ki, bu entellektellerin arpk, balam-d ve mesafelenmemi muhalefet niteliklerine, onlarn balanma ile ilgili salksz tutumlar da eklenir. Bylesi bir tarihselleimde ve toplumsal balamda -slam dnyasnda ve ran zelinde- entellekteller, ok yaygn bir biimde ideologlara dnmlerdir; bunlarn ou da, eletirel gten yoksun ve kukuculuktan uzaklaan kesin yarglarda bulunma eiliminde olduu iin, entellektelle ideolog arasndaki izgi belirgin deildir. slam dnyas zelinde ve randa entellektellerin ounun ideolog olmas, onlarn sahte bilin, sahte zmseme ve fikirlerin bilinsizce melezlemesi gibi arpklklardan ac ekerek, ardndan bunlar pratie geirmeyi uman kiiler olmalarna yol amtr. Bu noktada, fikirlere pragmatik bir biimde yaklama eilimi, kuramsal amalarn nne gemitir (Shayegan, 1991:156-157). deolog,
...akln snrlar iinde kendini rahat hissetmeyen, insann olaylarn tesine gitmedeki yetersizliinden tatmin olmayan kiidir. Dolaysyla, ona, bir yuma zer gibi dnyann akn zecek ilk nedenler, numenler, tzel gereklikler gerekmektedir ve ideologu, entellektelden ve mistikten ayran da onun bu eilimidir... ...Entellekteldeki kukucu atlama, mesleki nevroz, eylerin paralara ayrlmas, emberlerin birbirinden kopmas, alanlarn ayrlmas, temellerin ve fikirlerin dalmas, ksacas zmlemenin gerektirdii btn eritici alma ideologu korkutur. deolog, varlkla yokluk, mitosla akl arasnda asl kalamaz; orta mekanlarn aralklarna ba dnmesine kaplmadan giremez. Mulak durumlar, konumlarn ikiyanll, kendi kaynaklaryla snrlanm bireyselliin yalnzl onu ar derecede sarsar (Shayegan,1991:158, 159).

Shayegan teknokratlara ise, akln arasallatrmas dzleminden bakarak, onlar, modern toplumun bilimsel, ekonomik, siyasal ve teknik emberlerinin iletmecileri (Shayegan, 1991:163) olarak grr. Teknokratlar toplumda gl bir konumdadrlar, nk retimi ve retimin yerine getirilmesini onlar programlar. Ancak

238

ilevselletirilmelerini salayan dnyann bir yansmas olarak kendileri de kiiliksizlemilerdir: Dzenini cisimletirdikleri teknik ve brokratik rasyonalite gibi onlar da retimin etik adan douraca olumlu ya da olumsuz sonulara kaytszdrlar (Shayegan, 1991:163). Yine onlar, geerli ideolojilerin ve statkonun atmosferiyle uyum iindedirler. Bat d toplumlarda ve slam dnyas zelinde, entellektel gibi teknokratta da eletiri gc eksiktir, ama o, irketlerin ynetiminde (manegement) ve brokratik srelerde yer alan profesyonel bir kii olduu iin, mesleini icrasnn gerektirdii gereklik duygusuna sahiptir (Shayegan, 1991:165-6); ancak yine de,
bir tr kalknma fikrinin nceden dayatt modeller burada da teknokrat, yaad lkenin gerek kapasitelerine dayanmad iin, bariz olarak ykld yklacak bir durumda brakr (Shayegan,1991:66).

Teknokrat, herhangi bir ideolojiyi benimseyebilir, ancak o her durumda, eylemiyle -en azndan ilevinin yabanc doas yznden- geleneksel kltr tahrip eder. Zira aksini iddia etse bile- iliine kadar Batllamtr. Bilgilerinin hemen hepsi, ister istemez temel direklerinden biri olduu modernlikten domutur. Yerli, zellikle de halis memleket rn olan entellektel karsndaki ikiyanll da buradan gelir (Shayegan, 1991:167). Shayegann tanr stratejisi uzmanlar olarak nitelendirdii ulema ise, daha ok ran zeliyle snrldr; ran ulemas, yani mollalar odakldr. Bununla birlikte, mollalara ilikin yorumlar, yine snrl bir biimde de olsa slam dnyasndaki ulemaya genellenebilecek belirlemeler ierir. Shayegan, randa bir ruhban snf olarak mollalarn, tarihsel ve toplumsal kaynaklarnn ve temellerinin bulunduunu, yani gerek anlamyla tarihsel bir snf olarak randa entelijansiyay yzyllar boyunca mollalarn oluturduunu ifade eder. Ona gre, bu ruhban snfnn gc, halkla ayn dalga boyunda olmalarndan gelmektedir. Ki, kltrel olarak iki taraf (halk ve mollalar) da modernlik-ncesinde dnmekte ve yaamaktadr. Referans modelleri ve hafzalar ayn yrngede hareket ettii iin birbirlerini anlamaktadrlar. nk zihinsel dnyalar ayn arkaik dnemde yaam srmektedir, yani zihinsel olarak adatrlar (Shayegan,1991:173). Bu anlamda molla, halkn i dnyasnn bir davurumu ve szl ifadesidir. Teolojik konumunun ona tand yetkiyle molla btn cevaplar elinde bulundurur ve insanlar zerindeki otoritesi ve stnl

239

buradan kaynaklanr. Yani dolaysz olarak vahyin kaynaklarndan treyen o, doutan gelen bilimin bilginidir (Shayegan, 1991:175). Shayegana gre Batda entellekteller grece zerk bir statye sahiptirler ve bir tr g dengesi ierisinde bamsz bir yer edinmilerdir. Oysa Bat d toplumlar ve zelde slam dnyas asndan bunu sylemek mmkn deildir. slam dnyasnda gelenek ve kltr emberi yle gldr ki, entellektellerin ayrm ve bamsz bir grup olarak varolmasna izin vermez; iktidar ve kltr gl nitelikleriyle dier alanlar glgede brakr (Shayegan, 163-165). Entellektellerin, ayrm, zmni de olsa tanmlanm ve grece zerk olarak nitelenebilecek belirgin grnrlk kazanm bir konumlar yoktur. Entellektellerin ou da zaten ideologlua savrulmuturlar (Shayegan, 1991:141). Geimi devlet tarafndan karlanmayan, gerekten serbest entellektellerin says nispeten azdr. Bu durum ise entellektellerin bamszln, eletirel ve zgr dnmselliini snrlamaktadr. Yine entellekteller, ulema ile teknokratlar arasnda skp kalm, gerilimli ve aprak konumda yer alrlar. Halbuki teknokratlar, entellektellere gre daha gl bir konumda

bulunmaktadr. Teknokratlar, kendi teknik ilevsellikleri dolaysyla, her duruma uyum gsterip, iktidar ya da kltrle belli biimlerde eklemlenebilmekte veya belli lde btnleebilmektedirler. Ulema ise, ok daha zerk ve gl bir konumda yer almaktadr (Shayegan, 1991:170). Toplumsal ve kltrel taleplerine ramen bat d bu entellekteller genellikle ksrdrlar ve zgn hibir ey yaratmazlar. Halbuki entelijansiya,
bu dnyada eletirel roln yerine getirebilse, iki dnyann (Dou ile Bat, teknokrasi ile gelenek ve ulema) birleme noktas olabilecek, ikisini birbirine balayabilecek ve kavramsal arka-planlarn zorunlu olarak ayran krlma izgisine dokunmadan diyaloglarn birbirine eklemleyebilecektir (Shayegan, 1991:144).

zellikle slam dnyasndaki ve randaki entellekteller bu ilevlerini yerine getirme konusunda yeteneksizdirler ve retken deildirler.

240

2.9.3. Ali ERAT -nc Dnyaclk, ze-Dnlk ve z-kltrclk Balamnda Entellektel Tanmlamaseriatiye gre, aydn, soyut ve zsel bir kavram deil, tarihsel, toplumsal ve kltrel koullara greli bir kavramdr (eriati, 1989:140). Bir dier deyile, aydnn ak ve kesin bir tanm, ancak, onun kendi tarihsel, toplumsal ve kltrel balamna greli olarak olanakldr. Bununla birlikte, eriati, en genel dzlemde aydn, belli bir tarihsel mekan ve zaman diliminde kendi insani statsnn bilincinde olan kimse (eriati, 1989:8) olarak tanmlar. Ona gre, bu bilin aydna, sorumlu bir insan oluun ykn ykler. Bu nedenle de aydn, halkna, zihinsel, toplumsal ve devrimci faaliyetlerde nderlik yapmas gereken kendi kendinin bilincinde sorumlu bir kimsedir (eriati, 1989:8-9). Ancak eriati, kendi ze-dn ve z-kltrc pozisyonunun da bir gerei olarak, aydnn farkl toplumsal balamlara greli olarak deien tanm ve anlam zerinde zel bir dikkate sahiptir. Bu farkllatrma, onda, daha ok Dou ile Bat ve daha zelinde de Bat ile slam toplumlar arasndaki zc bir ayrm temelinde, tarihsel, toplumsal, dinsel ve kltrel niteliklere referansla oluturulmutur. Bu balamda eriatinin, aydnn tarihsel, toplumsal ve kltrel balama greli tanmlanabilecei biimindeki yaklam ile, toplumlarn ve kltrlerin, kendi tarihsellikleri ile birlikte belli ve az ok deimez bir ze sahip olduklar biimindeki yaklam arasnda bir tutarszlk ve eliki var gibidir. Ancak yine toplumlarn gelimilik-azgelimilik erevesinde konumlandrl onun bu yaklamndaki tutarszl bir lde yumuatr. eriati, kendi aydn tanmlamasnn ayrc snr izgilerini belirlerken, aydn ile entellekteli tamamen birbirinden farkl kategoriler olarak grr. Ondaki entellektel imgesi, entellektel teriminin zihinsel emek pratii olarak tanmlannda olduu gibi tam da uzman ya da profesyonel olarak nitelendirilen ve sekinlerin de bir parasn oluturan bir kategoriye tekabl eder. Aydnlarsa, entellektellerin aksine toplumda sekin konumlarn sahibi deildirler ve toplumsal bir snf tavryla, halkn dnda yer almazlar. Ona gre,

241

aydn, zorunlu olarak entellektel deildir; ancak entellektel ile aydn arasnda genel ve zel ynleriyle ikili bir ba da vardr. Entellektelin grevi, yaam teknik olarak ynetmek, toplumun teknolojik gcn artrmak, refah seviyesini ykseltmek, yani insanlarn iyiliini ve mutluluunu salamakken; aydnn mesaj, yaam organize ederek, toplumun hidayetini (doru yola ynelimini) ve mkemmellie ynelik deiimini salamak, yani insan asl olmas gerekene ulatrmaktr (eriati, 1991:183).

eriatinin ilevsel erevedeki bu tanmlay asndan, iki dikotomi bir yerde birbirini tamamlamakta, ancak aydna ncelikli ve merkezi bir rol atfetmektedir. Buradaki ayrm, teknik dzeyde faaliyet gsteren arasal akl ile, akn ve zgrleimci st akl arasndaki ayrm antrmaktadr. eriati, Bat tarihsellii balamnda Avrupal entellektellerin somutluk kazanmasn, Avrupa toplumunun zgn, doal ve mantksal koullarna dayandrr. Onun asndan, Batdaki entellekteller kategorisi, zgl bir grup olarak burjuvazi kltrnn ve snfnn bir uzantsdr. Doulu ve slam lkelerinin aydnlar ise, ayn tarihsel koullarn rn deildirler ve farkl nitelikte karakterize olunurlar. Onlar,
kendi toplumsal gerekliklerinden uzaklaarak, ona yabanc kalarak, kendi tarihiyle aralarna mesafe koyarak, kltrlerine, maneviliklerine, toplumlarnn yerel/blgesel zelliklerine yabanclaarak, Avrupal entellektelleri (kr krne) taklit etmiler; szde aydn olma konumlarn, yaplan tercmeler ve bu taklit yoluyla elde etmilerdir (eriati, 1990:46).

eriati, kendi tanmlama erevesinde uzmanlar ve profesyonellerden oluan entellektellerin uluslararas bir konuma ve nitelie sahip olabileceini kabul ederken, aydnn konumunu, daha ok ulusal toplumla btnletirir. Bu durumda her lkenin aydn, mevcut koullara gre, -tpk Avrupada oluturulan aydn snfnn domas rnei erevesinde- kendi toplumsal, dinsel, kltrel snfsal ve tarihsel koullarna gre konumlanmal ve biimlenmelidir:
Aydn, kendi zelliklerini semeli ve ondan sonra yola dmeli, almal, sosyal meselelerde hak ve batldan baka bir sz olmal ve onun da corafi sz olduunu bilmelidir (eriati,1990:27).

Politik duruu asndan aydnn pozisyonunu statko kart olarak gren eriatiye gre, aydn her konuda ve konumda eletirel bir gr sahibidir ve ncelikle o bir statko kartdr. Bunun gerei olarak o, her durumda statkoya kart bir biimde, alternatif olarak arzulad/tasarlad ideal sistemi getirip oturtmann abas ierisindedir (eriati, 1991:307). Bu noktada eriatinin aydnlar iin ngrd konum, aka akn bir liderlik ya da peygambervari bir nderliktir.

242

Ki o aydnlar, belirli bir vizyon erevesinde, genel olarak topluma, daha snrl bir anlamda da belirli toplumsal hareketlere nderlik yapan kimseler olarak grr. Bu anlamda aydnlar mstesna/sekin/akn bir grup olutururlar ve konum ve misyonlar asndan peygamberlerle zdeleirler (eriati, 1991:365; eriati, 1989:131, 133, 151). Bylece eriati, aydnn yerel tarihsel-toplumsal-kltrel misyonunu arlkl bir biimde vurgularken, ayn zamanda onun evrensel anlamdaki misyonunu da inkar ve ihmal de etmez, hatta birok durumda bunu nceler. Sonuta, eriati, aydn ideoloji ve/veya dnya gr temelli bir yerde konumlandrr. Kendi aydn tanm da dinsel-ulusalc-nc dnyac ve Bat kart bir olumlama iermekte; sonuta bu da bir dnya gr ya da ideolojiye dnmektedir. eriati dinsel karakteri ar basan bir ze dnlk tavrn benimserken; kltrel, tarihsel, toplumsal ve dini olarak zc bir bak ve tanm erevesine dayanmaktadr.

2.9.4. EROL GNGR -Milliyeti z-kltrclk, Entellektelin Yerel-Ulusal Konumlandrl ve Halka, Tarihe ve z-kltre Yabanclama Temelli Aydn EletirisiEntellektel szcn, Trkiyenin tarihsellii ve kltrel zgll erevesinde, hibir biimde tercihe ayan bulmayan; aydn szcne ise, kendi ideolojik/dnya grne bal dilsel tercihi nedeniyle scak bakmayp sahte bulan Gngr, mnevveri bizim iin ok daha sahici grr (Gngr, 1993a:223). Bu ise, z-kltrcl ve yereli temele alan bir anlayn yansmasdr. Gngr, kendi tercih ettii anlamda mnevverlerin ayrdedici ve tanmlayc niteliini/vasflarn, onlarn grm olduklar eitime balar (Gngr, 1993a:223). Eitim dzeyiyle tanmlanan bu mnevver tabaka, kendilerinin bu ortak vasflar dolaysyla toplumda belirli bir konumu igal eden bir sosyal grup olutururlar (Gngr, 1993a:223-4). Ancak, ona gre, bu mnevver tabaka, bir ekonomik-toplumsal snf da deildir; nk, grdkleri eitim bakmndan ortak vasflara sahip olan bu insanlar, deiik toplumsal snflara bal olabilirler veya iinden km olduklar snfla olan balarn devam ettirebilirler (Gngr, 1993a:224). Sonuta Gngrn entellekteli tanmlamakta kulland temel lt

243

eitim ltdr ki, bu da her toplumun kendi nitelik ve koullarna gre belirlenen bir dzeyi ifade eder. Gngre gre, toplumun btnlemesi asndan olduu gibi, toplumsal snflarn ihtiya ve koullar asndan da mnevver (entellektel/aydn) belirli bir ileve sahiptir; o, toplumsal yaamn btnl ve ilevsellii ierisinde vazgeilmez bir misyonu icra eder (Gngr, 1993a:224). deolojik misyonlar ve konumlanlar asndan ise, mnevverlerin kimi muhafazakarlar arasnda -aznlk hareketlerinden doabilecek tehlikeye kar onlar uyank tutmaya alrlar-, kimi proleterya/iiler arasnda, -bir gvdeye ba olmak ve baz ideallerinin gerekletiini grebilmek iinkimi de byk sanayi sahipleri (burjuvazi) ile ii kitlelerinin (proleterya) ihtilaflar arasndadr ki bunlar ok defa ihmal edilen mnevver brokrasisini korumaya alrlar- (Gngr, 1993a:224-225). Bir dier deyile, entellekteller, hem kendi toplumsal kkenlere hem de temel toplumsal snflara greli konum ve ilevleri/rolleri/misyonlar asndan heterojen bir dalm gsterirler. Gngr, Trkiyede mnevverlerin konumunu ve oynadklar rol ise yle dile getirir:
Trkiyede mnevver zmre, II. Dnya Harbine kadar, devlet kadrolarn dolduran bir brokratik elit olarak karmza kmaktadr...Hepsi de esas itibariyle devletin kuvvetlenmesi ve ayakta kalabilmesi meselesini birinci planda tutuyorlard. Bu yzden Trkiyedeki siyasi ve ideolojik mcadeleyi bir snf mcadelesi eklinde deil, fakat memleketin kurtuluu hakknda bilhassa grdkleri eitimin farkll yznden- deiik fikirlere sahip bulunan mnevverler arasnda bir kavga olarak grmek daha doru olur (Gngr, 1993a:235).

Gngr asndan, entellekteller kltr deimesinin ajanlardr. Bu erevede, Bat rneindeki serbest kltr deimesi modeli ierisinde ilev gren entellektel rol idealletirilirken, Bat-d toplumlarda ve bu arada zellikle Trkiyede hakim olduu hkmne varlan mecburi kltr deimesi modeli ierisindeki entellektel rol, zc bir kltr kavramlatrma temelinde eletiriye tabi tutulur ve reddedilir (Gngr, 1993a:40-42). Gngr, gnmz balamnda ele alndnda, Trkiyede ve Bat-d toplumlarn pek ounda mnevverin, entellektel hak ve zgrlkleri korumaktan te, toplumun siyasal ve ekonomik yapsn deitirerek glendirmek gibi bir grevle kar karya olduklarn ifade eder. Bu erevede Bat ile Trkiye arasndaki farkll, bizdeki mnevverlerin devlet grevlisi/memuru statsnden kaynaklanan

244

bir durum olarak belirler (Gngr, 1993a:226-7). Ona gre, Batdaki gelimeleri izleme ve alglama konusunda bile yetersiz olan geri kalm lke entellektelleri, ne olduunu tam da bilmedikleri bir modernizm ve pozitivizmden hareketle kendi kltrlerine ve halklarna dman ve yabanc hale gelmi kimselerdir (Gngr, 1993a:39; Gngr, 1993b:209).

245

3. LTERATRDEK ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARININ ANALZ Bu blmde, sununumu yaplan literatrdeki entelektel kavramlatrmalarnn sistematik bir analizini sunmaya dnk bir ereve yer almaktadr. Bu ereve ierisinde entellektel akln niteliinin, teorize eden ve modelletiren tmel ve evrensel bir akl m, yoksa ksmi karlara greli tikel bir akl m ima ettii ya da cisimletirdii sorunsal amlanacak, deerlendirilecek ve zmlenecektir. Yine bu erevede, entellektelin toplumsal konumu ve rol, onun topluma irek ya da drak olmasna ilikin yorumlara greli bir biimde ele alnacak; bu balamda entelektelin, siyasal-ideolojik ve toplumsal-snfsal duruu ve toplumsal bir snf oluturup oluturmamas konusunda literatrdeki gr ve yaklamlar deerlendirilecektir. 3. 1. ENTELLEKTEL AKLIN NTEL -Teorize Eden Ve Model Kuran Tmel/Evrensel Akl Ya Da Ksmi karlara ve lgilere Dnk Tikel AklEntellektele ilikin bir kavramlatrma, ncelikle akla ilikin olan ile akla ilikin olmayann ayrmlatrlmasn ve bu erevede entelektel etkinliin aklla ilikilendirilmesini ngrr. Bu erevede, en basit ve klasik hale gelmi biimiyle entellektel ve entellektelin evresi arasndaki ilikinin nitelii el emei (manuel emek) ile zihinsel (mental) emek arasndaki ayrmlatrmayla dile getirilmi; entellektel, toplumsal iblmnn akl ya da zihinle ilikili yan ar basan faaliyetlerinde ilevselleen birisi olarak grlmtr. Bu, entellekteli kavramlatrmak ve tanmlamak bakmndan ok basite indirgenmi bir ayrmdr. Bununla birlikte, entellektelin kavramlatrlmasna ilikin her giriim, ncelikle akl kresiyle ilgili bir tavr ala sahiptir ve entellektelin bu kreyle ilikisinin nitelii zerinde bir anlay ierir. Dolaysyla entelektel kavramlatrmalar asndan, entellektelin aklla ve akl dairesinde belirli tarzlarda tanmlannn genel geer bir durum olduunu sylemek mmkndr87. Dier bir

87 Kald ki rasyonalizm anlamnda akla kar kanlarn bile akl aracln (enstrmann) kullanarak akl hkmsz klmaya altklar bir gerektir. Akl-duygu ikilii gnmzde bile devam eden bir atmadr; ancak akln stnlnn otoritesine ynelen bir eletiri ya da saldr da yine kendisini akll temellendirmek sorumluluunda hissetmek ve buradan hareketle bir baarya ulamak durumundadr.

246

deyile, entelektel etkinliin zsel olarak akl ya da zihinle ilikili varoluu ve pratii temelinde alglan (ki buna her trl anti-entellektalist duyu ve dn biimi de dahildir), tarihsel olarak moderniteye ikin olduuna hkmedilebilecek btn kavramlatrma/tanmlama, anlama ve yaklam giriimlerince ortak bir biimde paylalmaktadr. Yine entellektel etkinliin akla ilikinlik boyutunda nerede ve ne trde bir konumlan erevesi ekseninde algland, literatrdeki tm kavramlatrma giriimleri asndan genel anlamda bir duru belirleme dzlemidir. Bu noktada ne trde bir aklilik ya da neye greli olarak, kimin asndan ve ne tarzda bir aklilik? sorularnn zsel bir nemi vardr. Kukusuz, insann aklla olan ilikisi evrensel bir nitelik arzetmektedir. Ancak modernite balamnda akla belirli bir tarzda/nitelikte merkezi bir deer ve ilevsellik atfedilmesi zgl bir tarihsel durumun ifadesidir. Bu erevede ncelikle entellektelin ilikili olduuna hkmedilen sz konusu bu akln, hem deiik bak alarnca/kavramlatrma erevelerince ve bunlarn balamsal pratiklerince ierdii/ierebilecei anlamlarnn ve imalarnn nasl bir okumaya tabi tutulduuna hem de tarihsel-toplumsal-kltrel dzlemlerde somut ve reel olarak entellektellerce akln pratik edili tarzlarna ilikin ikili bir irdeleme yapmak gerekir. Bu irdeleme, akl kavramnn modernite srecindeki serveniyle ilikili olmakla birlikte, asl olarak eitli duru noktalarndan onun hangi balama oturduunun soruturulmasn ierir Bu deerlendirmenin nda entellektel akln kullanmyla ilintili olarak, literatrdeki okuma ve kavramlatrma biimlerini, ana kmede toplamak mmkn gzkmektedir: 1. Entellektelin, hakikati kuatarak klli bir tarzda teorize ettiini, vizyon gelitirdiini, evrensel hakikati temsil ettiini ngren tmel ya da ortak akla dayanan gr. Bu gr asndan entellektel, zgrleimin kendi tarihsel eksenini de dikkate alarak, nihai ve son-erek olarak zgrlk dnme ve pratie dnk tmel bir varolusal z-eylemlilik ynelimi ierisinde bulunan kimsedir. Yine o, siyasal iktidara ve genel olarak yaammzn her alanna sinmi ya da sinme potansiyeli tayan tm g/tahakkm yaplarna/ilikilerine kar, sorgulayc,

247

eletirel ve radikal bir dnme tutumu ve bunu dile getiren bir pratike sahip olan bir kiidir. lgi ve kar baml bir duru sergilemeyen bu entelektel, kendini her trl ba(m)lla kar mesafelendirmitir. Dnyaya, hayata zgn bir biimde bakarken daima z-dnmsellik ierisindedir. Kendi zgn dnceleriyle uyumlu bir pratik ierisinde olmaya zen gsterirken, o bu pratii ahlaki bir yaam olarak anlar. Bu akl, ilkin Aydnlanmada ierildii ve simgeletirildii dnlen, daha sonra da bu tarihsellikten kk bulan bir entellektel gelenein/duruun tevars ettiine hkmedilen ideal ve evrensel nitelikteki bir akldr. Sz konusu akl, hakikati, hakikatle temellenen evrensel bir insan ve toplum tasarmn, buna bal olarak tmel insani kurtuluu ve zgrleimi iaret eden ve literatrdeki amasalarasal akl dikotomisinde ilkini kapsayan bir muhtevaya sahiptir. Byle bir aklla ilikisi ierisinde entellektel, dnyay st bir perspektiften teorize ederek insanlara hakikatin, kurtuluun, ortak mutluluun ya da zgrleimin reetesini/evrensel modelini sunan ve tmel akla sahip bir kimse olarak konumlandrlmakta, ondan bu rol icra etmesi beklenmektedir. Entellektelin modernite ve pozitivizm balamnda alglan biimlerinin pek ouna bu ruh sinmitir ki, isim olarak bunun listesini tutmak bile ok uzun olacaktr. Bunun tarih-d ve normatif karakterdeki en u ve tipik rneklerinden biri ise Kanttr88. Bu anlamda entellektel,
ilev ya da karla balantl herhangi bir kaygnn kirletmedii fikirler iin ve bu fikirlerle yaayan; akl ve evrensel ahlaki ilkeler adna toplumun geri kalanna (eitimli-sekin kesimin dier ksmlar da dahil) seslenme yeteneini ve hakkn koruyan kimsedir (Bauman, 1996:32).

Yine o,
dnyevi menfaatler karsnda manevi klli deerlerin emanetiliini yapmakta... siyasi iktidarn suistimallerine kar maeri vicdann temsilciliini stlenmektedir (Winock, 2002:610-1).

Bu

entellektel

figr,

Konradn

idealletirdii

anlamda,

yce

entellekteller teriminin ima ettii bir yorum balamna oturur, ki o, dnmsellii

88 Kantgil erevede bakldnda entellektel, Koak (2001)n belirttii gibi, Kantn kategorik buyruk dncesini ciddiye alan kimsedir; ki, o, kiisel ya da ksmi kar daha genel, daha tmel kar(lar)la denkletirme ya da snrlama yetenei yannda, yeri geldiinde her trl kar dncesini askya alabilme yeteneine de sahiptir.

248

esasnda ruhun gcn yaratan ve temsil eden evrensel karakterdeki bir kltr cemaatinin yesidir (Konrad, 1984:218). Sartren terimleriyle ifade edildiinde ise, bu entellektel,
kendisini ilgilendirmeyen eylere burnunu sokan ve kresel insan ve toplum kavram adna kabullenilmi gereklerin ve bundan kaynaklanan davranlarn tmn sorgulama iddiasnda olan biridir... Entellekteller, tm de kken olarak zihinsel almalaryla (pozitif bilimler, uygulamal bilimler, tp edebiyat vb.) belli bir n kazanm, kendi alanlarndan karak, kresel ve dogmatik bir insan kavram (belirsiz ya da belirgin, ahlak ya da Marksist) adna, toplumu ve kurulu dzeni eletirmek iin bu n ktye kullanan eitli insanlar topluluudur (Sartre, 2000:11).

Foucaultnun terimleriyle de o, farkl tarihsel, toplumsal ve politik konjonktrlere ilikin olarak evrensel/tmel entellektel dikotomisi erevesinde tmel/evrensel entellektel figr, 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda etkili olmu olan zenginliin iktidar, despotizmi, suistimali ve kstahlna kar adaletin evrenselliini ve ideal bir yasann eitiliini koyan itibarl adalet/hukuk adamndan tremi ve en eksiksiz ifadesini herkesin kendisini tanyabilecei deerlerin ve anlamlarn taycs olan yazarda bulmu (Foucault, 2000:79-80) bir kiiliktir. Saidin imgesinde de o, belirli snfsal, toplumsal ve tarihsel konumlanlarn bir rn olan yerel ve durumsal perspektiflerin tesine frlayan, evrensel ynelimli ve greli olarak akn bir kimse olarak cisimletirilmitir (Said, 1995:12-13). Entellektellerin perspektifi ylesine genel ve derinlikli bir perspektiftir ki, onlar bunun sayesinde teki perspektiflerin yanll ile deforme edici potansiyellerinin karsna, perspektif,
kendisini hibir perspektife balamayan, tekilletirilmi tm toplumsal konumlarn zerine kan, yreselletirilmi hibir rutin pratikle snrl olmayan ve tm rutin pratikleri dar, snrl ve yalnzca kendi gemileriyle kurulmu olarak damgalayan bir perspektiftir (Bauman, 1996:131).

evrensel nitelikli ve st-bilinli bir perspektifi karrlar. Yine bu

Shilsin terimleriyse entellekteller,

herhangi bir toplumda, iletiimlerinde ve ifadelerinde, toplumlarnn ounluktaki teki yelerine greli olarak daha yksek sklkta, insan, doa ve evrenle ilgili genel kapsaml ve soyut referansn sembollerini kullanan kiilerin btndr (Shils, 1968:399).

Bodinin trelciler ve aykrclar olarak adlandrd bu tipteki entellektel, yaamn dzensizlii ierisinde dncenin ulviyetinin szcs olmu; onun yce grevi, forml, yasa ve yaptlarla, snrsz gerei belirlemek ve

249

dzene koymak anlamn tamtr. Ki, gerek, onunla dile gelmi ve dzene girmi; inanlar ve olaylar dorulayan/ynlendiren dnceler ondan kmtr (Bodin, 1984:60). Mannheimn terimleriyle de tmel ve evrensel akl cisimletiren bir snf olarak aidiyetsiz, snfsz, kksz ve havada serbeste szlen bu entellektel, dnceyi varolua ballndan kurtarm, toplumsal snflar ve tabakalar arasnda nispeten serbeste szlme bamszlndan dolay farkl snfsal bak alarn anlayabilmi ve dolaysyla da toplumu uzlaya gtrebilme yeteneini tayan tarihsel bir kategoridir (Mannheim, 2002:283; Okyayuz, 2002:2324). 2. Entellektel akln roln, toplumu birilerinin tikel akl adna ikna eden ve ynetselletiren, ksmi kar ve ilgilere dayal yani kar-baml (interested) olarak anlayan gr. Bu gr nemli lde entellekteli, hakimiyet, g ve kar ilikilerin merulatrcs ve maniple edicisi olarak, yine bir snfn ya da grubun ksmi karlarn toplumun genel karlarym gibi teorize eden ajanlar olarak grr. Bu balamda onlar, ve egemen sylemin/hakim glerin vazedici dzenin papazlar/vaizleri/hahamlar teorisyenleridir. Kapitalist

sermayedarlarnn ve siyasala egemen olanlarn (iktidarn) organik aydnlardr. Toplumsal alann, siyasetin ve ideolojinin egemence vazedilen dorultuda inas iin ilev gren, sistemin inaat ve projelendirici mhendisleri; toplumsaln programlamlandrc/projelendirici meruluun kurucu aktrleridir. Tikel akl boyutuyla entellektel, her kampta, kanaatleri veya menfaatleri bir nazariye haline getiren kimsedir (Aron, 1979:262). Bylesi bir balanmlk temelinde entellekteli nitelendirmede karar klan Arona gre, btn doktrinlerin, btn partilerin gelenekilik, liberalizm, demokrasi, milliyetilik, faizm, komnizm her zaman airleri veya mttefikleri olmutur (Aron, 1979:262). Ki, onlar hala da vardr. Realitenin gsterdii biimiyle, belirli ideolojik mcadeleler ve iktidar ilikileri erevesinde ve onlarn angajmanlarna bal olarak, onlardan dilendii gibi istifade edilebilir (Aron, 1979:264). ajanlar ya da sivil toplumdaki maniplatif

250

Marxta, egemen snfn fikirleri, tarihin her dneminde egemen olan fikirlerdir, ki toplumda egemen maddi g olan snf, ayn zamanda toplumun egemen entellektel gcn de oluturur ve maddi retime sahip olan g/snf, zihinsel retimi de kontrol eder. Marxn Alman deolojisindeki ifadeleri yledir:
Egemen snfn dnceleri, btn alarda, egemen dncelerdir, baka bir deyile, toplumun egemen maddi gc olan snf, ayn zamanda egemen zihinsel gtr. Maddi retim aralarn elinde bulunduran snf, ayn zamanda, zihinsel retimin aralarn da emrinde bulundurur, bunlar o kadar birbirinin iine girmi durumdadrlar ki, kendilerine zihinsel retim aralar verilmeyenlerin dnceleri de ayn zamanda bu egemen snfa bamldr. Egemen dnceler, egemen maddi ilikilerin fikirsel ifadesinden baka bir ey deildir, egemen dnceler, fikirler biiminde kavranan maddi, egemen ilikilerdir, u halde bir snf egemen snf yapan ilikilerin ifadesidirler; baka bir deyile, bu dnceler, onun egemenliinin fikirleridirler (Marx ve Engels, 1999:75).

Marxn bu bak nda dnldnde, belli bir lde bu ideolojinin retici ve merulatrc failleri olarak grlebilecek entellekteller, havada salnan, snf ve tahakkm ilikilerinden bamsz kimseler deil; aksine byk lde belli bir snfn karlarn sylemletiren/teorize eden, maniple ederek evrenselletirilmi egemen dnceler haline dntren kimselerdir. Gramsci adan ise entellekteller, yapya -ekonomik alandaki temel snflara- bal ve bu snflara tarihsel blokun trdelik ve ynetimini verecek, styapy hazrlamak ve ekip evirmekle grevli ayrmlam bir toplumsal katman olutururlar (Gramsci, 1983:15; Portelli, 1982:97-9). styapsal btnl (kompleksi) ekip evirmek, yapyla styapy kaynatrmakla grevli entellektellerce salanr. Althusser de hakim bir toplumsal dzen genel bir ideoloji rettiini ve yeniden rettiini (Althusser, 1994:19) belirtir, ki bu ideolojinin birincil tayc ve reticileri kltr reticileri anlamnda entelekteller olarak grlebilir. Dolaysyla ajan-fail entellektellerin yrtt kltrel faaliyet, devletin ideolojik aygtlarna ait bir pratik olarak nitelendirilebilir. Yine snf-baml entellekteller kavramlatrmas erevesine

oturtulabilecek Williamsn gznde, kltrel retim, hakimiyet ve boyun eme pratikleri temelindeki bir mcadele balamna oturtulurken; entellekteller, zel bir kltrel faaliyet trnde uzmanlamann yannda, kurulu toplumsal sisteme dair ballk ve bamllklarn oluturulmasna ilikin mcadelenin uzmanlam failleri olarak grlrler. Onlar, yalnzca bir kltr reticileri kategorisi olarak deil; bizatihi

251

zgl tarihsel modernite srecinin hegemonikletirme dinamiklerine tabi tipik bir kategori olarak varlk kazanrlar (Williams, 1993). Williams, grece taahht altna girmemi entelijansiyann, ideal bir nerme niyetiyle deil, nesnel bir betimleme amacyla yaplm bir niteleme olduunu belirtirken, bunun istisnai olduuna ve sosyolojik tanmlama asndan somut bir toplumsal kategoriye karlk gelmediine parmak basar:
Aslnda kkl bir bamszlk sergileyen dnr ve sanat rnekleri asndan bugn de hibir eksiimiz yoktur; bu, zellikle liberal devlet ve piyasa koullarnn hakimiyeti altnda, ...nemli lde byk saylara ular. Bu radikal bamszlar, rnek kahramanlar haline dnyor ve oumuz onlar ...erefli bir yere oturtma konusunda birliiz. Fakat yine de (bu durumun E.G.) kltr reticilerini ve kltrel retim alann rnekleyen sosyolojik bir tanm olarak, pratik bir yarar yoktur. Hatta bir iliki tipini normal (ve ideal) diye ayr bir yere koyup sonra da, kltrel retimi ve birok kltrel retici trn dar, kendi kendini teyit eden bir entellekteller tanmna indirgeyerek konuyu rtmektedir (Williams, 1993:243).

Bu balamda Chomsky de, gerekleri ifa edici bir entellektel pozisyonu olumlarken, Batl entellektellerin endoktrinasyonuna, hegemonikletirici ilevlerine ve statkoyu merulatrc etkilerine kar sahici bir radikal tavr taknr. Bu tutumu erevesinde Chomky, sistemik bir radikalizmin ve eletiriciliin aslnda yeniden reteci bir ileve sahip olabileceinin de farkndadr (Chomsky, 1994). Siyasal ve toplumsal rolleri ierisinde entellektelleri ayr tip olarak ayrmlatran Bodin ise, zellikle grevliler ve mhendisler olarak adlandrd tipin, devletin, ekonominin ve toplumun hizmetileri olduklarn belirterek, bunlarn, tarihsel olarak eski ve yapsal olarak kurumsallamalar oturmu lkelerde ounluu oluturduunu ifade eder (Bodin,1984:53). Bunlar toplumun projelendirilmesi rolleri asndan toplum mhendisleri olarak karakterize olunurlar. (Bodin, 1984:55). 3. Entellekteli, insani kurtuluu esas alarak, total bir uygarlk ve dnyann rasyonalizasyonu eletirisinden hareketle, radikal-eletirel bir tutuma yelken aan; bu balamda nclk ve teorizasyon kaygs olmakszn insan kurtarma ve kuatma kaygsn ilke edinen bir kimse olarak resmetmeye ynelen gr. Bu gr bilindii gibi daha ok Frankfurt Okulunun ynelimini ifade eder. nc k erevesindeki eletirel pozisyon asndan bakldnda, entellektel akln reel tarihsel biimi olarak temsil yeteneine hkmedilen soyutlayc/kavramlatrc akl,

252

hibir biimde kendi iinde bir masumiyet deeri tamaz; aksine hegemonik ve maniple edici bir anlam tar. Buradan baklnca, evrensel ortak akl olarak sununulan eyin egemenlik ilikileriyle ilgili ve kar-baml (interested) bir karakteri vardr ve bunu tarihsel zgrleim olarak takdim etmek mmkn deildir. Bu anlamda entelekteller, modernite dolaymnda sekler hayatn reete yazclar, paket zm imalatlar ve pazarlamaclardrlar. Evrenselci mutlakln/ totaliteryenliin, hakikati vazeden ruhani memurlardrlar. Bu balamda, dnme faaliyetinin ufkunun, ynetimsel-arasal akla teslimiyetini eletiren Frankfurt Okulunun eletirel dnce tarz, dnceye, varolan kavramsal kalp ve sistemleri sarsmak, hakim ideolojinin halkalarn krmak, tekdzelemi pratikleri dntrmek misyonunu ykler. Adornonun negatif diyalektiinde, dnme faaliyeti iktidar yaplarna hizmet etmez; metafizik sistemler de kurmaz. Sadece varolan sorunsallatrr89. Akln znellemesi ve tikellemesi; Aydnlanmaya ikin ya da onun yaratmnda temel olduu varsaylan bir arasal akl tanmlamas ve bu erevede radikalize olmu bir eletirellik ekseni Frankfurt Okulunun kendi zmleme balamna tabi kld entellektel posizyonlanma ve rollendirii nitelendirmede temel oluturur. Frankfurt Okulu entellektellerinin ortak paydasn oluturan ey, teknik, mekanik, arasallatrlm ve kapitalist mantn gerei olarak pazarlanabilir bir akla ve buna tabi olan mekanik bir pseudodnmsellie kar radikal eletirel tutumdur. rnein, bu radikal eletirel tutum Horkheimer tarafndan yle dile getirilir:
Dnceler otomatikletii ve arasallat lde, kendi balarna anlaml olarak grlmeleri de gleir. Eya olarak, makine olarak grlrler. Dil, ada toplumun dev retim aygtndaki gerelerden biri, herhangi biridir artk. Bu aygt iindeki bir ileme denk dmeyen her cmleyi anlamsz bulan sradan insan gibi, ada semantiki de saf simgesel ve ilemsel cmlenin, yani saf anlamsz cmlenin bir anlam olabileceini dnmektedir. Anlamn yerini, eyann ve olaylarn dnyasndaki ilev etki almtr. Szckler aka teknik olarak geerli olaslklarn hesaplanmas (bu pratik amalar iinde dinlenme bile olabilir) kullanlmadnda herhangi bir gizli sat amalar olduu dnlmektedir, nk doruluk kendi bana bir ama saylmamaktadr (Horkheimer, 1998:68).

Stauth ve Turnern deyiiyle,

89

Bkz. Bu almadaki ilgili konu bal

253

Frankfurtu perspektifte, medeniyetin bunaltclndan geri ekilmenin yolu yoktur. Horkheimer ve Adornoya gre geriye kalan tek ey eletiri grevidir: Gnmzde insanln doaya bamllnn toplumsal protestodan ayr tutulmamas gerekir. Bir yanda otokratik znesinden, br yanda doal dnyann kr nesnesinden oluan ikilii yaratan aydnlanmann kendi kendini tahrip edici sonularna kar, Horkheimer ve Adorno deimenin gerekletirilmesi grevinin yerine getirilmeyi beklediini savundu. Nitekim, aydnlanmann pozitivistik bir kendi kendini tahribi olarak doann tahakkm altna alnmas projesine kar, aydnlanma ierisinde ve aydnlanm bir gelenek ierisinde eletiri dncesini korudular. Adorno: Toplumsaln yanllna kar akl ve eletirinin kavramsal bir ina olarak kullanlabilirlii (Stauth ve Turner, 1997:238-9).

Bu balamda, Benjaminin u ya da bu dorultunun deil, ama ne varsa onun solunda eklindeki ifadesi tipik Frankfurt Okulunun anlayn yanstr (Eichhorn vd., 1985:198). Kukusuz Frankfurt Okulunun en nemli entellektel dayanaklarndan birisi Nietzschedir ki,
Nietzschenin modern toplumlarda akl ve iktidarn meum alamna saldrs papaza ve alime, daha zgl olarak da bunlarn modern nesillerine, kltrel zevksize, yeni devlet memurlar snfna, Protestan ahlaklarna, Kathedersosyalistlere ve Reich-iilerine ynelik bir saldryd (Stauth ve Turner, 1997:246).

Akla ve entellektele ilikin olarak Nietzscheden bu tutum, Frankfurt Okulu yannda Battaille, Besnier, Said gibi daha pek ok kimseyi etkilemi ve beslemitir.

3.2. ENTELLEKTELN TOPLUMSAL KONUMU ve ROL

3.2.1. Entellektelin Topluma rek Ya Da Drak Olmas Asndan Konumu ve Rol Entelektellerin topluma irek ya da drak olmak bakmndan konumuna ilikin olarak literatrde farkl grler vardr. Baz grler entellektelin topluma irek bir konum igal ettiini belirtirken; baz grler de onun topluma drak, ondan yaltlm Saidin terimleriyle, marjinal, srgn ve evsiz olu- niteliini ne karrlar. nc bir gr asndan ise, entelektellerin konumlanlar getirir. asndan marjinallik, draklk veya yaltlmlk nitelii tamalarna karn, dier bir ynyle de topluma irek tarzda anlalabileceini dile

254

1. lk olarak snf-baml entelektel entellektel kavramlatrmalar ile entellektelleri greli olarak zerk ve bamsz bir snf ya da katman olarak gren kavramlatrmalar, entellektelleri topluma irek bir konumda grrler. Bu kavramlatrmalar asndan entellekteller, belirli toplumsal snflar asndan ilevler gren ya da kendileri greli olarak bamsz bir snf olarak toplumun ierisinde ve ona ikindirler. rnein snf ve hegemonya)-baml bir entellekteller kavramlatrmas erevesinde Gramsci, btn insanlarn toplumda entellektel ilevini grmediklerini ve entellekteli tanmlamadaki ltn, onu karmak toplumsal ilikilere balayan tm ilikiler sisteminin btnnde aranmamas gerektiini ifade eder (Gramsci, 1983:19). Yine bu adan Gramscinin organik entelektel kavram anlamldr:
Ekonomik retim dnyasndaki temel bir grevin/ilevin douu alannda ortaya kan her toplumsal katman, kendisiyle birlikte, organik olarak, bir ya da birka entellektel kat yaratr. Bu entellektel katlar, toplumsal katmana, yalnz ekonomik alanda deil, politika ve toplum alanlarnda da bir trdelik ve grev bilinci salar (Gramsci, 1983:15).

Bunlar, organik entellektellerdir ve bir toplumsal snfla organik ba(lar) temelinde tanmlanrlar. levleri, ekonomik, politik ve toplumsal alandaki hegemonik bilincin oluturulmas ve merulatrlmasdr. Bir dier deyile, organik entellekteller, bir toplumsal snfla birlikte ve onun rn olarak var olurlar; rolleri, sz konusu snfa kltrel, siyasal ve ekonomik alanlarda homojen bir zbilin kazandrmaktr. Organik entellekteller ou durumda bir uzmanlama olarak karmza kar:
Organik entellektel kategorisi yalnzca ideologlar ve felsefecileri deil, bunlarn yan sra siyasal eylemcileri, sanayi teknisyenlerini, ekonomi politikileri, hukuk uzmanlarn ve daha bakalarn da kapsar. Gramsci de bu tr bir figr, eski idealist tarz aydn gibi, derin felsefi dncelere dalan bir kimse olmaktan ok, toplumsal yaama etkin bir biimde katlan ve bu yaamda zaten ierilmekte olan olumlu siyasal akmlarn kuramsal ifade kazanmasna yardm eden, rgtleyen, ina eden, daima ikna eden bir kimsedir (Eagleton, 1996:171). Kapitalist iletme sahibi, kendisiyle birlikte, hem endstri teknisyenini, ekonomi bilginini yaratr, hem yeni bir kltrn, yeni bir hukukun vb.nin rgtleyicisini... Her yeni snfn, kendisiyle birlikte yaratt ve geliimi boyunca yetitirdii organik entellekteller, ou zaman birer uzmanlamadr; yeni snfn yaratt toplumsal tiplerin ilk abalarn baz ynleriyle temsil eden birer uzmanlama (Gramsci, 1983:15-16).

Entellektelleri

greli

olarak

otonom

bir

toplumsal

snf

olarak

kavramlatran Saint-Simon asnda ise, bilimci ve aklc bir retim ve bunun

255

planlanlmasn gerektiren bir sanayi uygarl fikri, zorunlu biimde bir mhendislik nosyonunu n plana karrken; toplumun planlanmasnda ve projelendirilmesinde profesyonellere ve uzmanlam toplum mhendislerine ihtiya ve ilev yaratmtr. Yine burada da entellekteller, topluma irek bir konumda grlr:
Saint-Simona gre, sanayi snflarn pratiklerinin bilincine ulatrma ise toplumsal dnrn, yani entelektelin grevidir. Toplumsal dnr bunu, tam anlamyla endstriyel politik ve ideolojik birer sistem formle ederek gerekletirir (Gle, 1986:22-23).

Saint-Simon reticilerin yannda, fikir adamlarna (yani filozof ya da entellektellere) klavuzluk gibi byk bir dev ykler ki, yaadklar a iin en iyi ve uygun toplumsal dzeni onlar bulacaklardr. Bunun iin de, toplumu izlemeleri, ncelikle toplumsal realiteyi tanmalar, sonra da ynetim ve ynetimin denetimi ilevini yerine getirmeleri gerekmektedir (Meri,1995:54). 2. Entellektelin konumunun draklkla nitelenmesinin en arpc rneini ise, genel olarak entellekteli muhalif ve radikal bir eletirici olarak kavramlatranlar sergiler. Buna ilave olarak idealist yce entellekteller kavramlatrmalarnda da benzer bir vurgu bulunmaktadr. Belli lde evrensel ortak akln temsilcisi olarak entellekteller kavramlatrmalar da buraya dahil edilebilir. Yaam ve dnce pratiinde tam bir marjinallikle, kyda olula ve draklkla karakterize olunabilecek olan Nietzschenin entellektel duruu, yaamn olumlanmas, bilincin ve varoluun zgrletirilmesi ve bunlar mmkn klmaya ynelik bir putkrclk ve ifa edicilik olarak nitelebilir90. Nietzschenin bu yaklam, daha sonra Frankfurt Okulu entellektellerinin negativizmine, Bataillea ve oradan da, Besniere kadar uzanan bir gelenei, Foucault, Delueze, Said ve daha baka biroklarn etkileyecek/ynlendirecek bir entellektel varolu biiminin ve dnce geleneinin temelini oluturmutur.

90

Nietzshenin entelektel duruuna ilikin olarak bkz. Bu almadaki ilgili konu bal

256

Frankfurt Okulunun nde gelen isimlerinden olan Adorno, kendi yaam ve dnce pratii asndan drak ve srgn entellektel kimliinin u noktasn oluturur. Saidin deyiiyle, Adorno,
paradoksal, ironik ve acmaszca eletireldir ster kendi tarafna ait olsun ister bakalarna btn sistemlerden eit lde nefret eden Adorno tam bir entellekteldir. Hayatn en ok bir btn halini ald zaman sahteletiine kanaat getiren Adorno, Minima Moraliada, entellekteli, hem eskiyi hem de yeniyi ayn ustalkla bertaraf eden daimi bir srgn olarak temsil eden bir slup kullanr (Said, 1996:61).

Adornoya gre, her eye ramen, balanmam, askda kalan bir tavr hala en doru bir davran biimidir ki, bu noktada kendi evimizi ev olarak grmemek, orada kendimizi evimizde hissetmemek, ahlakn bir parasdr. Bu erevede, modernitenin ve kapitalist kitle kltrnn belirledii bir muhayyile, sembolletirme ve buna bal yaam tarzlarnn total bir eletirisine girien Adorno, yanl yaamn, doru yaanamayaca (Adorno, 1998:40-41) slogann kendi entellektel kar tavr alnn ana mecras olarak simgeletirir. Bu balamda Adorno, konformist ve hayata dair karlarla gbekten balantl olan profesyonalizm anlayn, entellektel varolu asndan sorgulanmas gereken en temel konulardan biri olarak grr (Adorno, 1998:69). Entellektelin her zaman yalnzlk ile saf tutma arasndaki gerilimi yaadn ve her zaman balanmaya dnk amansz bir meydan okumayla kuatlm durumda olduunu belirten Said, bu aradalk karsnda o, entellekteli yalnz ve srgn birisi olarak karakterize eder. Arada kalml cisimletiren bir srgn olarak entellektel,
ne yeni ortamyla tamamen birleebilir ne de eskisinden tamamen kopabilir, ne balanmlklar tamdr ne de kopmuluklar, bir dzeyde nostaljik ve duygusalsa bir baka dzeyde becerikli bir takliti ya da gizlice toplum dna atlm biridir (Said, 1995:55).

Srgn entellektel yalnzdr; bu yalnzl ile de kendi z-karlarndan bamsz (disinterested) bir konuma sahiptir. nk ne koruyaca bir makam ne de maddi zenginlii vardr. Aslnda fiili bir durum olmakla birlikte, Said, srgn, kendi amalar asndan metaforik bir durum olarak ele alr. Ona gre, srgnlk asndan bir

257

toplumun mensubu bulunan entellekteller bile, bir bakma, ieridekiler ve yabanclar olarak ikiye ayrlrlar:
Bir yanda toplumun mevcut haline tamamen ait olanlar, onun iinde youn bir aykrlk ya da uyumsuzluk duygusu hissetmeksizin barnanlar ki, bunlara evetdeyiciler ya da evde olanlar denilebilir; te yanda hayr-diyenler, toplumlaryla yldzlar barmayan, bu yzden de imtiyaz, g ve an hret edinmeme anlamnda yabanc ve srgn olan bireyler (Said, 1995:58).

Said asndan, entellektel iin srgnle yerinden olma, asli yaptalarn idare etmenin ve izilmi yollardan gitmenin oluturduu bildik bir hayat yaamaktan kurtulmak demektir. Bu anlamda srgn,
her zaman bir marjinal olacanz ve nceden belirlenmi bir yolu izleyemediiniz iin bir entellektel olarak yaptnz her eyi kendi kendinize yapmanz gerektii anlamna gelir ki, bu yazg, bir mahrumiyet deil bir zgrlk; her eyi nnze koyduunuz belli bir ama tarafndan belirlenen, kendi kendinize oluturduunuz bir modele gre yaptnz, hangi konu ilginizi ekiyorsa onunla uratnz bir keif srecidir (Said, 1995:65).

Besnier ise draklk balamnda, kendisinden rahatsz, bir projesi olmadan sadece kitle hareketlerine elik eden, kollektif coku iin eylem arzusuyla kvranan patetik entellektelin simgesi olarak Bataille grr (Besnier, 1996:30). Ona gre, draklk anlamnda patetik entellektelin pozisyonu, imkansz kavramyla nitelenen, insan toplumunun yalansz ve tehlikesiz olarak iinden kamayaca srekli entellektel bir itiraz pozisyonudur:
Yararlnn dnyasna ve bunun sonucu olan tek boyutlulua itiraz. Toplumsal olarak her trl kmeleme kaynan daha ortaya kmadan bastrmakla uraan toplumlarn srdrdkleri bireylerin paralanmasna itiraz... Komnist dnyaya kar, kendi fonksiyonel boyutuna indirgenmi zne lehine mcadele verir. Faizme kar, aadan gelen glerin hizmetindeki bir ykcln kar-kuatmasn getirir... Tamamen egemenlie ynelik olan bu imkansz politiktir (Besnier,1996:262).

3. nc bir dzlemde ise, entelektellerin konumunun hem ireklik hem de draklk ieren ikili bir grnmle karakterize olunabileceine ilikin bir gr sz konusudur. Bu grn versiyonu, entellektelin bu erevede konumlanndaki arlk noktasn birinden ya da dierinden yana olacak biimde grerek, bu erevede birincil ve ikincil olan belirlemeye ynelirken; dier bir versiyonu, entellektelin konumlanna ilikin bu durumu, doal bir i ie gemilik, gelgitlilik ve entellektelin konumunun kendi iindeki btnsel bir grnm olarak deerlendirir.

258

Bu erevede, entellektelleri kavramlatrma tipi olarak nemli lde genel kltr reticileri kategorisi ierisinde deerlendirilebilecek olan Weber, bir kltr cemaatinin biimlendiricileri ve ulusal deerler sisteminin reticileri olarak grr91. Ayn kavramlatrma tipini yanstan Shils de entellektelleri, genel kapsaml ve soyut kltrel sembollerin reticileri ve kullanclar olarak grr (Shils, 1968:399). Ancak Weberin ve Shilsin bu tanmlamalar, bir taraftan entelektellerin topluma irek olabileceklerini kabul ederken, ayn zamanda da onlarn topluma drak bir konumda grlebileceklerini ima etmektedir. Ayn biimde, entellektelleri hayali bir cemaat kategorisi olarak gren kavramlatrma tipinin de belirli bir lde ikili bir imaya sahip olduu sylenebilir. Ki, Shilsin kavramlatrma biiminin ayn zamanda bu tipteki anlaya dnk izgiler tad sylenebilir. Shils asndan entellektel cemaatin her yesi, faaliyeti boyunca entellektellerin komnal standartlarn kullanrken drak bir profil izerler (Shils, 1972:14). Ancak daha btnsel bir bakla entellekteller iki uta dururlar: ya hakim normlara kardrlar ya da kamusal hayatta dzen ve sreklilik salamak iin vardrlar (Said, 1995:46). Yine, entellektelleri tarihsel-toplumsal boyutuyla ve bir btn olarak anlamaya ynelen kavramlatrma tipinde de entellektelin konumu genel olarak ikili grnm ierisinde ele alnmtr. Modern entelijansiyann gelimesinin, entellekteli himaye altnda olmaktan ve devlet kurumlarna tam bamllktan fiilen kurtardn ve ona bir draklk olana saladn ileri sren Mannheima gre,
modern entelijansiya birleik bir dnya grnden yoksun ak bir katmandr; onun bak ise demokratik ve kukucudur. Bunun arkasnda, eitimli adamn, eitilmi ufkunun ilgilerine bal olarak- deiik ynlerde determine edilmi olmas yatmaktadr (Mannheim,1972:138).

Bununla birlikte Mannheim, zellikle gnmzde entellektellerin farkl perspektifler zerindeki yzergezer balanmamlk konumlarn tehdit eden ve onlarn entelektel dnyasn snrlayan bir kriz noktasnn altn izer. zellikle gnmz entellektelinin bilinliliine ve konumuna ilikin olan bir krizi douran

91

Weberin grlerine ilikin olarak bkz. lgili konu bal.

259

tehditler iki boyuta sahiptir: isel (entelektellerin kendilerinden doan zafiyetleri) ve dsal (devlet ve piyasa) (Mannheim, 1993:78). Ona gre entelektel etkinlik, devletin ve piyasann basnc yannda, bilimin genel ynelimi (oryantasyonu) olmakszn ykselen uzmanlama ile ciddi olarak tehlikeye atlmaktadr (Mannheim,1993:78). Onun iaret ettii nc tehlike ise, politizasyona urayan entellektelleri iine alan Julien Bendann entellektellerin ihaneti olarak nitelendirdii- durumdur. Tahakkm ve taahht altna girmemi (bamsz) entellekteli nemseyen Mannheim, -tpk Benda gibientellektelin ve her eyin politizasyonu karsnda duyarl bir tutum sergiler. Ona gre, politizasyon nedeniyle, geleneksel ayrcalkl, z-ynelimli ve kendine-yeterli entelijansiya klt gzden kaybolma srecindedir (Mannheim,1993:79).

3.2.2. Entellektelin Siyasal-deolojik ve Toplumsal-Snfsal Duruu Asndan Konumu ve Rol -Entellektelin zerklik ya da Bamllk Asndan ve Angaje Olup Olmama Noktasndan Konumu ve RolEntellektelin angaje olup olmamasna ilikin sorunsallatrmalar, onun konumun kavramlatrlmas ve deerlendirilmesi balamnda literatrde anlaml bir yer tutmaktadr. Bu sorunsallatrma erevesinde literatrdeki grleri, temelde iki ucu olan, ancak bu iki ucun arasnda yer alarak bir yerde de onlarn amlamalarndan yararlanarak belirli bir sentezlemeye uratan yorumlar olarak ana kategoriye ayrabiliriz. Bu grlerden ilki, entellekteli, angaje olmayan ya da olmamas gereken bir varolu ve dnmsellik pratii temelinde tanmlarken; ikincisi, entellektelin belirli ideolojik sylemler ve snfsal ya da siyasal oluumlar/hareketler ierisinde balanm/angaje bir kimlikle cisimlen(ebil)diklerinin altn izer. nc bir anlay ise, angaje olsa bile, entellektelin yine de mesafeli ve akn tutumunu yitirmemesi gerektiini ve de yitirmeyebileceini dile getirerek, bir taraftan reel durumu tespit ve kabul ederken, dier taraftan esasnda birinci grn baz alnmas gerekliliine arlkl olarak vurgu yapar.

260

Entellektelin angaje olup olmamas etrafndaki sorunsallatrmalar, onun topluma irek ya da drak bir pozisyonda deerlendirilmesiyle de ilintilidir, ki bu balamda angaje olmayan entelektel figr drak entelektel figryle rten bir dolaymlanmann konusudur. Bu tutumun bir rnei, idealist yce entellekteller kavramlatrmalar ierisinde Benda ve Konrad tarafndan dillendirilirken; dier bir rnei de, muhalif ve radikal bir eletirici olarak entellekteller kavramlatrma tipi ierisindeki belli bal baz isimlerce ifadeye kavuturulmutur. Yine evrensel ortak akln temsilcileri olarak entellekteller kavramlatrmalarnn da byle bir ima ierdiine hkmedilebilir. Gerek entellekteli hibir biimde maddi karla ve kar-bamllkla ilintilendirilmemesi gereken bir okumu, bir sanat ya da bir bilim adam olarak niteleyen Benda, yine kendi entelektellik sanatna inanla balanan bu entellekteli, adeta mutluluunu Benim saltanatm bu dnyada deil dercesine sadece manevi hazlarda bulmu bir kii olarak niteler. O, akln kalabalklar ynlendiren aile, rk, vatan, snf gibi dnyevi ihtiraslarnn stne karm; bunun sonucunda da kendini ebedi olann, tmel (klli) hakikatin sahibi ve temsilcisi olma konumunda ve sorumluunda bulmutur (akt.Winock, 2002:197-8). Onun bu nitelemesi balamnda gerek entellekteller, bir tr ruhban snf olutururlar, ki gerek dnyada bunlar pek nadir bulunan
yaratklardr. nk bu dnyaya ait olmayan ebedi hakikat ve adalet standartlarnn bayraktarln yaparlar. Bendann bu insanlar iin ruhban (clerc) gibi dini bir terim kullanmasnn arkasnda, onlara maddi avantajlar edinme, kendini gelitirme ve mmknse dnyevi glerle yakn ilikiler kurma gibi dertleri olan sradan insanlarnkine kart bir stat ve davran tarz atfetmesi yatar (Said, 1995:22-23).

Ki,

bu

anlamda

Bendann

Entellektellerin

haneti

adl

eseri,

entellektellerin ulusal snrlardan da etnik kimliklerden de etkilenmeyen bir tr evrensel alanda yaadklar izlenimini verir (Said, 1995:37) ve balanmam bir konumu simgeletirir. Yani onun gerek entellekteller nitelemesi, ksmi/tikel, dnyevi ve karlara angaje olmu bir tutumu dtalar. Bendann entellektellerin ihaneti olarak grd olgu ise, onlarn genel ilere karmalarn, nayak olmalarn ve kendilerini bir meseleye balamalarn deil; insan zihnini ve dncesini dnyevi taraftarlklarn ve bir anlamda da

261

politikann emrine vermelerini ifade eder (akt.Winock, 2002:199). Bu balamda Benda,

tahakkm altna girmemi, bamsz dnrn neslinin tkenmekte olduunu inleyerek haykrarak, ayn zamanda, ayrcalkl bir z-ynelimlilie sahip, kendineyeterli entelijansiya kltnn gzden kaybolmas olgusuna ve bu olumsuzluu ilerletecek bir srecin balamasna iaret etmektedir (Mannheim, 1993:79).

Yine entellekteli angaje olmamlkla karakterize eden Konrad asndan da, bir entellektel, ancak ve ancak devletin veya halkn hatr iin kendini sansrlemeyi reddederse ruhsal otoriteye sahiptir; ki, baarl ve gl bir entellektel, ancak bu durumda her grnmyle gerek anlamda kendi yzn gsteren birisi olarak entellektel performansn sergileyebilir (Konrad, 1984:223). Entellektellerin herhangi bir siyasal harekete ya da iktidara balanmalarnn ya da katlmalarnn, onlarn entellektel olma niteliklerini kstlama ya da arptma anlamnda yol aabilecei sonulara deinen Konrad (1984:218-9)a gre, entellektel aristokrasi, zeki ve sorumlu stratejilerin yolunu tutmu kimseler olarak, devlet ynetimini ya da herhangi bir g ya da kar elde etmeyi bir kenara itmeyi gze alan kiilerdir. Kald ki,
entellektel aristokrasinin yeleri bunu, devletten bamsz z-ynetimli entellektel cemaatin bir paras olarak yaparlar. Entellektellerin peinde olduu ey, en nemli yazarlarn, dnrlerin, bilginlerin ve sanatlarn binlerce yldr egzersiz etmi olduklar ruhsal otoritedir (Konrad, 1984:225).

Yine

muhalif

ve

radikal

bir

eletirici

olarak

entellekteller

kavramlatrmalar balamnda Nietzsche, devrimci bir ruhla hakikatin hakim soruturulmas tarzlarnn karsnda yer alarak ve yine ann dncelerine hakim olan hakikat anlaynn dogmatik karakterini aa kararak balanmam entelektelin tipik bir rneini oluturur. O, dnmsel ve yaamsal pratii ierisinde hibir dogmatik hakikat biimi ina etmeyerek ve mutlak hakikat iddialarnn her trlsne kar karak, zneyi ve yaam zgrletiren ayrks bir entellektel portresi ortaya koymutur. Bu entellektel varolu, radikal ve eletirel bir tutumla, yksek bir yaama iradesi, cesareti ve korkusuzlukla, ann yanl grd dnce yaplarna ve eylem biimlerine kart bir duru gelitirmitir. Ki bu tutum, gerek hakikatin ifadesi olduunu iddia eden ideolojiler ya da dogmatik dnme tarzlarna gerekse herhangi bir politik ya da toplumsal harekete balanmam olmay ngerektirir. Bu izgiyi Frankfurt Okulu gelenei ierisinde

262

temsil eden Adornoya gre de, her eye ramen, balanmam, askda kalan bir tavr hala en doru bir davran biimidir ki, bu noktada kendi evimizi ev olarak grmemek, orada kendimizi evimizde hissetmemek, ahlakn bir parasdr (Adorno, 1998:40-41). Entellektelin her zaman yalnzlk ile saf tutma arasndaki gerilimi yaadn ve her zaman balanmaya dnk amansz bir meydan okumayla kuatlm durumda olduunu belirten Said ise, entellekteli yalnz ve srgn birisi olarak karakterize ederken entellektelin balanmamln olumlayan bir tutum sergiler (Said, 1995:54-55). Ona gre srgn entelektel, balanmaml lsnde yalnzbir kimsedir; yine bu yalnzl ile de o, kendi z-karlarndan bamsz (disinterested) bir konuma sahiptir. nk ne koruyaca bir makam ne de maddi zenginlii vardr. Balanmama terimi asndan ele alndnda Besniernin patetik entellektel kavram ikilisi, hibir zaman huzurlu olmamak niteliinde bir entellektel bilini ifade eder; ki, bu bilinci niteleyen ey, hibir zaman tatmin olmamak ve bu duruma bir are bulunabileceine inanma yanlsamasn terk etmektir (Besnier, 1996:10). Besnierye gre, bu nitelikte bir bilinle ve varolula cisimleen patetik entellektel, gerek anlamyla Battailledaki Egemeni ifade eder:
Egemen, eylemde bulunmaz ve dolaysyla hibir projeden, tarihin hibir atlmndan sorumlu deildir...Bataillea gre Egemen, uzlamazlk iinde kalr; ona patetizmini veren de budur. Bir ihtiya olarak deil, bir arlktan kurtulu yolu olarak, iletiimi isteyen bir yalnzdr. Kendindeki fazlalk paradoksunu, yani kullanm olmayan olumsuzluun boucu skntlarn trajik bir biimde yaar. Bu onu, doruklar -ayn zamanda harcamaya ve iletiime elverili frsatlar olan bu en yksek noktadaki tecrbeleri- aramaya iter. Mistik, erotik veya esrik olsun, Egemenin tecrbesi, snrda etkisini gsterir; tpk eskiden devrimin, btn snrlara itiraz etmesi, kaprisi iinde tm hayatn ortaya koymaya davet etmesi ve bu dava iin topluluksal bir birlik srecine gdmlenmesi gibi (Besnier,1996:11).

Ona gre, bir patetik entellektel olarak Battaille, Sartrec balanmaya kar, politikann iindeyken bile btn yaam kucaklamaya alt iin imkansza mahkum bir iradenin rneidir. Patetik entellektel, yaamn btnn kucaklamaya alrken hibir ilke oluturmak istemez. Onun iin imkansz,

263

sistem

arayna

ve

totaliterlie

kar

bir

bakaldr;

umutsuzluun

zgrletiriciliine inantr (Besnier, 1996:30). Besniernin bu zmlemesinde, Battaille rneinde cisimletirilen patetik entellektel figrnn karsnda, Sartre rneinde cisimleen balanm entellektel figr yer alr. Ona gre, Sartrec balanmann teorizasyonu, tarihin bedeni iine nfuz etmek arzusuyla kvranan insanlarn younluunu ve arlklarn aklama gcnden yoksundur. (Besnier, 1996:8). Halbuki, gnmzde sorumlu ve rnek tekil eden balanmaya tamamen yabanc yeni bir entellektel tipi (patetik entellektel) gerekli olmutur. Bu anlamda, tipik bir patetik entellektel olarak Battaille, her eyden nce,
bilmenin uzmanlarnn yakalayamad eye, yani, her trl kurala itaatsizlie, cokularn kaosuna, kanlmaz olarak insanl yaratan ve insanln srekli olarak ona geri dnebilecei heterojen olana hakkn teslim etmek kaygsndadr. Bu entellektel tipi, kendini, rasyonelletirmelerden ve evrensel mesajlardan uzak olarak, kafasna dnyay dntrmeyi veya eylem iin idealler ortaya atmay koymad iin genellikle sorumsuz olarak yarglananlarn cephesinde bulur (Besnier, 1996:8).

Yine Besnierye gre balanma, sorumlu ve kar gtmez bir tarzda hareket etme tercihinden gelmez; aksine, bir tutkunun, bastrlamaz bir arzunun sonucudur (Besnier, 1996:28). O, bu nedenle balanma niteliindeki bir konumlana itiraz eder. Yine o, balanma ile militanlk arasnda bir iliki grdnden, balanmaya kar kar. Bu anlamda balanma, kar gtmez (disinterested) entellektel pozisyonunun zerine konulmu bir ipotek olarak grlr. te bu gerekelerle, Besnier balanma karsndaki tutumlar nedeniyle Battaille ve Nietzscheyi yceltir ve onlar olumlad anlamda gerek ve ideal entellekteller olarak grr (Besnier, 1996:42, 103). Besnierde balanmann boyutlar, politik ve ideolojik olandan

rasyonalizmin felsefi veya bilimsel sistemlerine kadar uzanr; ki o, entellektel iin bunlardan gerek bir zgrlemeyi talep eder. Sonrasnda ise, bu zgrleme talebi varolusal, etik ve entellektel bir egemenlik erkine dnr (Besnier, 1996:104). Balanmann olabilirliine ya da reel bir durumun tespiti olarak grlmesi gerektiine ilikin grlerin kendi iinde arzettikleri grnmn ise karmak bir durumu vardr. Bu erevede entellektellerin, belirli bir ideolojiye, siyasaltoplumsal harekete ya da ya da snfsal oluuma balanmalarnn ya da

264

angajeliklerinin gerek tespiti ve gerekse olumlanabilirlii anlamndaki grler de kendi iinde farkllam bir yelpaze oluturmaktadr. Zira, snf-baml kavramlatrmalar bile bunu kendi ilerinde farkl dzlemlere oturtabilirken, Sartren rnekliinde dile getirilen yorumlama balamndan hareketle balanma sorunsallatrmalarnn da deiik almlar sz konusu olmutur. Aron her kampta, kanaatleri veya menfaatleri bir nazariye haline getiren kimseler (Aron, 1979:262) olarak nitelemekle entellektelleri, balanmlk ierisinde grr. Yine bu balamda ona gre,
btn doktrinlerin, btn partilerin gelenekilik, liberalizm, demokrasi, milliyetilik, faizm, komnizm her zaman airleri veya mttefikleri olmutur (Aron, 1979:262).

Entellektelin dnme tarz ile snfsal konumu arasnda da bir iliki gren Aron, dnme tarznn, bir snfa ait olmaya bal olduunu (Aron, 1979:341) dile getirir. Marksist gelenek ierisinde de entelektel, balanmlk ve bamllk dzleminde ele alnr. Marxn tarihin her dnemindeki egemen fikirlerin, egemen snfn fikirleri olduu eklindeki nermesiyle birlikte dnldnde, bir toplumdaki egemen maddi gcn entelektel gc de kendine tabi kld sylenebilir. Hakim snf, toplumun egemen entelektel gcn de olutururken, entelektel de bu gce bal ve baml olma konumundadr (Marx ve Engels, 1999:75). Yani, ideolojinin retici ve merulatrc failleri olarak entellekteller, havada salnan, snf ve tahakkm ilikilerinden bamsz kimseler deil; aksine byk lde belli bir snfn karlarn sylemletiren/teorize eden, maniple ederek evrenselletirilmi egemen dnceler haline dntren kimselerdir. Gramscide de entellekteller, yapya -ekonomik alandaki temel snflaraballklar temelinde tanmlanm; bu snflara tarihsel blokun trdelik ve ynetimini verecek, styapy hazrlamak ve ekip evirmekle grevli ayrmlam bir toplumsal katman olarak grlmtr (Gramsci, 1983:15; Portelli, 1982:97-9). Bu bakmdan da Gramscinin organik entelektel kavram anlamldr. Gramsci asndan organik entellekteller bir toplumsal snfla organik ba(lar) temelinde tanmlanrlar. Ona gre, organik entellekteller, bir toplumsal snfla birlikte ve onun rn olarak var olurlar (Gramsci, 1983:15).

265

Williamsn gznde ise, kltrel retim, hakimiyet ve boyun eme pratikleri temelindeki bir mcadele balamna oturtulurken; entellekteller, zel bir kltrel faaliyet trnde uzmanlamann yannda, kurulu toplumsal sisteme dair ballk ve bamllklarn oluturulmasna ilikin mcadelenin uzmanlam failleri olarak grlrler (Williams, 1993). Williams, grece taahht altna girmemi entelijansiyann, ideal bir nerme niyetiyle deil, nesnel bir betimleme amacyla yaplm bir niteleme olduunu belirtirken, bunun istisnai olduuna ve sosyolojik tanmlama asndan somut bir toplumsal kategoriye karlk gelmediine parmak basar (Williams, 1993:243). Tarihsel-sosyolojik btncl kavramlatrmalar asndan da entellektelin balanmlk dzleminden hareketle sorunsallatrlmasnn ikili bir anlam vardr. rnein, snfn organik ifadesi olan bir partiye balann, ancak bir fonksiyoner olarak dnmeyin, zgr bir adam olarak dnn! (Mannheim, 1993:79) diyerek entellektelin angaje olabilirliini tamamen dlamayan Mannheim, dier taraftan asl olarak tahakkm ve taahht altna girmemi (bamsz) entelekteli nemser. Yine Mannheim, -tpk Benda gibi- entellektelin ve her eyin politizasyonu karsnda duyarl bir tutum sergiler. Ona gre, politizasyon nedeniyle, geleneksel ayrcalkl, z-ynelimli ve kendine-yeterli entelijansiya klt gzden kaybolma srecindedir (Mannheim,1993:79). O, entellektelin ierisinde bulunduu bu tehdit ve tehlike karsnda byk endie duyar. Bu balamda Mannheim, toplumdaki deiik snflarla/gruplarla

balanmam entellektelin ilikisinin iki biimine parmak basar: 1. eitli atmal snflardan biri ya da dieriyle iradi bir yakn iliki iine girmek; 2. btnn karlarnn nceden kararlatrlm entellektel savunusu misyonu iin soruturma yapmak (Mannheim, 1972:140). Birinci durumda entellektel, toplumsal grup ya da snflarn maddi karlarna teorik bir ifade kazandrr ve bu eylemiyle, -onlara ait olmadan- bu tr snf ve gruplarn mttefiki haline gelir. Bu anlamda, karlarn atmasn bir fikirler atmasna dntren ncelikle entellektellerdir entellektellerin (Mannheim, politik 1972:142). Bununla birlikte Mannheim, etmeye fonksiyonunun, onlar taleplerini kabul

zorladklarndan dolay, atan politik partiler dizisini delip gemek veya iine ilemek olduunu dile getirir. Ancak entellekteller, bir politik partiye

266

balandklarnda bile hala btnsel(total) bir ynelime sahip olmaya muktedirdirler (Mannheim, 1972:141-143).

3.2.3. Entellektellerin Toplumsal Snf Oluturup Oluturmama Asndan Konumu ve Rol Entellektellerin oluturmadklarna bir toplumsal olarak da snf ya da farkl katman oluturup ve

ilikin

literatrde

yaklamlarn

kavramlatrma biimlerinin olduu aktr. Bir gr, entellektellere farkllam ya da bamsz bir toplumsal snf/zmre/katman olarak bakarken; dier bir gr ise, entellektelleri, baml ya da dank ve heterojen bir toplumsal grup ya da kategori olarak ele almaktadr. Entellektellerin greli olarak zerk ve bamsz bir snf ya da katman tipi olarak kavramlatrld yaklama literatr sunumu ieren blmn bir alt bal olarak da yer verilmitir. Ancak ana hatlaryla ele alnacak olursa, bu grn dnsel kkenleri asndan Saint-Simona kadar uzanan bir izgi izledii sylenebilir. Saint-Simonun entellektelleri ise, endstriyel toplum temelinde ortaya kan, toplumun rgtlenmesinde ve projelendirilmesinde merkezi ve temel bir ilev gren, ve yine realiteye ve ierisinde bulunulan koullara uygun kltrel tasarmlar ve dnya imajlarn retip yaygnlatran ve merulatran greli olarak zerk bir toplumsal snf ya da zmreyi olutururlar92. Onun bu kavramlatrmas, sonradan baka dnrler ve sosyal bilimcilerce, ykselen yeni snf/snflar ya da yeni gler, entellektel sermaye, kltrel sermaye, entellektellerin ynetimi/hakimiyeti, profesyonalizm ve kaynaklk etmitir. Bu izginin bir devam olarak grlebilecek Gouldner, 20. yzylda dnyann yeni oluan sosyo-ekonomik dzeninin bir paras haline gelen btn lkelerde, (hmanist) entellektellerden ve teknik entelijansiyadan oluan bir yeni snfn olutuunu ileri srer. Ona gre bu yeni snf, toplumun ekonomisi belki de bilgi toplumu vb. kavramlatrmalara ve bu kavramlatrmalar temelindeki zmlemelere nclk ve

92

Bu deerlendirmeyle ilgili olarak almadaki ilgili konu balna baknz.

267

zerinde denetime sahip olan gruplarla atmal bir iliki ierisine girmi ve ykselen yeni g haline gelmeye balam bir snftr (Gouldner, 1993:7-10). Bu snfn bir paras olan teknik entelijansiya, temelde teknik ilgileriyle ne karken; (hmanist) entellekteller ise, esas ilgileri bakmndan eletirel, zgrletirici, yorumlayc, dolaysyla ounlukla politik nitelikte bir grnme sahiptir. Bu iki elit'i birletiren ortak nitelikler ise, incelmi bir dil varyantn kullanmalar ve eletirel sylem kltrne bal olmalardr (Gouldner, 1993:78). Sonuta bu yeni snf, eletirel sylem kltrne bal bir konuma cemaati olan entellektellerin oluturduu bir kategoridir. Ancak bir yeni snf olarak entellekteller, konumlar ve buna bal rolleri asndan elikiler ieren bir snftr da. Baz ilgi alanlar, onlar greli olarak kendi karlarndan bamsz ve akn bir zgrle yneltirken; yine kltrel bir burjuvazi olarak teki ilgi alanlar onlar, elikili bir biimde gelirleri ve ayrcalklar tekelleri altna almaya alan bir elit haline getirmitir (Gouldner, 1993:129). Buna karn yeni snfn tarihsel snrlar, kendine zg aklclnn ieriinde ve bir kltrel burjuvazi olarak sahip olduu ykselme gdsnde sakldr (Gouldner, 1993:133). Yine ayn izgide bir bak asna sahip olan Zimmerman, gnmzde entellektellerin gzde ve sekin bir aznlk grup oluturduklarn, yar zerk ve bamsz bir durum sergilediklerini ileri srer. Ancak ona gre, bu durumda entellektellerin brokratiklemesi gibi bir olgu sz konusudur, ki bu brokratikleme eilimi, byk iktidar ele geiren gruplar iin kanlmaz bir durumdur (Zimmerman, 1964:17). Onlarn devrimci sonular douran rolleri sayesinde yeni bir yaam biimi ortaya kmtr (Zimmerman, 1964:4). Nihayetinde Zimmerman endstriyel toplumun btn varolu temeli ve dinamizmi entellektellere ve onlarn toplumda oynadklar rollere balar. Onun entellektelleri, vurguland ve savunulduu biimiyle tamamyla arasal akln failleri olarak uzmanlar ve profesyonelleri iine alr. Kavramlatrma biimi olarak katman/snf temelli olduu sylenebilecek Bottomoredaki entellekteller ise, yatay ve hiyerarik olarak yaplanm genel sekinler katmannn bir alt kategorisini olutururlar. Onlar, entellekteller,

268

yneticiler ve brokratlarn oluturduu geli bir sekinler kmesinin ierisinde yer alrlar (Bottomore, 1990:74). Bottomore, zellikle gelimi Bat toplumlarndaki entellektelleri sekinler snfna ya da katmanna dahil ederken; entellektellerin snfsal konumunun, farkl tarihsel, toplumsal ve kltrel balamlarda deiik grnmlere ya da niteliklere sahip olduu gereinin de altn izer. Bu adan zellikle gnmzde, eitli Bat toplumlarnda ve Bat d toplumlarda entellekteller farkl saygnlk konumlarna sahiptirler. Buna karn, modern toplumlarda entellektellerin sekin konumuna ykselmekte eitimin merkezi bir nemi ve rol bulunmaktadr (Bottomore, 1990:78). Entellektelleri bir toplumsal snf, katman ya da zmre olarak alglayan bu yaklamn yannda, onlar daha esnek ve gelgitli biimde bir konumlanma ierisinde gren bir baka yaklam sz konusudur. Bu balamda, entellektellere tamamyla bir toplumsal katman ya da snf olarak bakt sylenemeyecek olan Louis Bodin de, entellektellerin sayca artt ve ekonominin gerek bir olgunlua ulat 20. yzyln banda, entellekteller arasnda bir grup bilinci gelimeye baladn; grev ve bilgilerde ortaya kan uzmanlama sayesinde, entellekteller arasnda bir toplumsal btnlemenin doduu belirtir (Bodin, 1984:46). Ona gre, gnmzde entelektel etkinliklerin mesleklemesi de genellemi bir durumdur. Ancak, paradoksal bir biimde,
bundan bir danklk ve dedii dedik bir rgtlenme eilimi de domaktadr. Aratrma ve retim planlarna balanan teknisyenler, zamanla devletin buyruuna girerek, yetkin olma konumlarn yitirmiler; devlet onlara, kendi kural ve sk dzenini benimsetir duruma gelmitir (Bodin, 1984:100).

Kukusuz Bodinin bu deerlendirmesinin arka plannda Weberin entellektel almadan meslek olarak sz etmi olmas da yatmaktadr. Bununla birlikte Bodin, bir entellekteller katmanndan da sz edilemeyecei, dier bir deyile, entellektellerin gnmzde aka bir entellekteller katman oluturmadklar grndedir (Bodin, 1984:40-41). Bu yaklama dier bir rnei de Mannheim oluturur. Gelinen tarihsel aama itibariyle total bir perspektife ulaabilecek olanlarn yalnzca entellekteller olduu fikrini benimseyen Mannheim, deoloji ve topyada onlar tarif ederken, Alfred Weberin greli olarak snfsz bir katman terimini kullanr. Ancak dier

269

taraftan Mannheim, entellektelin, zel bir snfa ait olduunun da kabul edilmesi gerektiini belirtir. Ona gre entellektelin ait olduu katman,
eitim temelinde ak bir katmandr ki, entellektele zel bir bilinlilik verir. Ve o, kendini bu snfa, iinde kendini evde hissetmedii bir snf iinde bir sahte-ye gibi batrmamal, gerekten ve tam inanla girmelidir. Ve o partisine balanmaldr (Mannheim, 1993:75).

Bununla birlikte, Mannheima gre entellektellerin sosyolojik konumu, toplumsal-ekonomik snflara referansla anlalamaz. Halbuki belirli bir teorik ynelim ierisinde entellekteller, ya bir snftrlar ya da bir snfa ilave olutururlar (Mannheim,1972:138). Bu anlayn geerlilii ve kavrama potansiyeli snrldr. Ancak, olduka farkllam ve eitim bayla birlemi olan bir entellekteller katman vardr ki, bunlar toplumsal ball olmayan entelijansiya (ruhani grevliler, mhendisler, yazarlar, akademisyenler) ile toplumsal ball olan entelijansiya eklinde ikiye ayrlmlardr (Mannheim, 1972:140-143). Son olarak, entelektellerin toplumsal bir snf ya katman olarak grlemeyeceklerini ve dolaysyla onlarn baml bir konumda heterojen bir grup olarak anlalabileceklerini ihtiva eden kavramlatrma biimlerini ya da giriimlerini de kendi iinde eitlendirmek mmkndr. Ancak buradaki zmleme balam asndan snf-baml kavramlatrmalarn merkezi bir nemi bulunmaktadr. Zira entellektellerin toplumsal konumlanlarnn, bizatihi snf-baml bir ereveye mi, yoksa greli olarak bamsz ve zerk bir pozisyona m ikinletirildiinin ya da oturtulduunun byk nemi vardr. Entelektellerin, egemen g ve tahakkm ilikileri erevesinde baml, dank ve heterojen bir konumu ikin olduuna hkmedilebilecek Marksist bak asndan ideoloji, ekonomik ve snfsal karlarla dorudan bal olan bir glgefenomendir (Swingewood, 1998:104). Bu ideolojinin retici ve merulatrc failleri olan entellekteller ise, havada salnan, snf ve tahakkm ilikilerinden bamsz kimseler deil; aksine byk lde belli bir snfn karlarn sylemletiren/teorize eden, maniple ederek evrenselletirilmi egemen dnceler haline dntren kimselerdir (Marx ve Engels, 1999:28, 77). Bylece Marxn, dnceleri ve onlarn failleri olarak entellektelleri, snf ve parti mcadelelerindeki kamusal ilevleri asndan deerlendirdii sylenebilir. Bu grnmyle entellekteller, baml bir konumu cisimletirirler:

270

imdiye dein tarihin balca glerinden birisi olarak ...iblm, egemen snfta, zihinsel ve fiziksel emein blnmesi olarak kendini gsterir. Bylece, bu snf ierisinden bir kesim, snfn dnrleri olarak (snfn kendi hakkndaki yanlsamalarnn oluumunu kendi bana geim kaynaklar haline getiren faal ve kurumsal ideologlar olarak) ortaya karken, dierleri, gerekte bu snfn faal yeleri olduklar halde kendileri hakknda hayal ve dnceler yaratmaya daha az zamanlar olmas nedeniyle, bu dnce ve yanlsamalara kar tutumlar daha pasif ve kabullenicidir (Marx ve Engels, 1999:76).

Burada, zihinsel ve bedensel emek arasndaki blnmenin nitelii bir iblm biiminde ortaya konulmakta; bylesi bir iblm temelinde, belli bir snfn iinde zihinsel retimi gerekletiren dnrler (entellekteller) kategorisi/kesimi ayrmsanmaktadr. Entellekteller, belirli bir tahakkm yaps ierisinde, snfn kendi hakkndaki yanlsamalarnn oluumunu kendi bana geim kaynaklar haline getiren faal ve kurumsal ideologlar olarak nitelendirilmekte ve konumlandrlmaktadr. Gramsci de konumlar bakmndan entellektellerin, gerek anlamda bir snf oluturmadklarn; ancak deiik toplumsal snflara bal gruplar oluturduklarn dile getirir (Gramsci, 1983:15). Ona gre, toplumdaki en nemli ve en karmak katmanlar, ekonomik alandaki temel snflardan balayarak oluurlar. Bununla birlikte, tarihsel iktidar blokunun devrilmesi, tarihsel blokun bklgen, ama ok dayankl ana dayana olan entellektel blokun dalmasn gerektirir; ki, hegemonik sistemi entellektel blok -ya da ideolojik blok- gelitirir ve ynetir (Portelli, 1982:123-4). Bu bakmdan, entellekteller kategorisi, tarihsel blokun zsel gelerinden birini olutururlar. Ki, entellekteller, yapya -ekonomik alandaki temel snflara- bal ve bu snflara tarihsel blokun trdelik ve ynetimini verecek, styapy hazrlamak ve ekip evirmekle grevli ayrmlam bir toplumsal katman olutururlar (Portelli, 1982:97-9). Ki bu balamda, organik entellekteller kategorisi, Gramsci de entellektelin konumsal portresini belirlemek asndan merkezidir. Althusserin hibir snf Devletin deolojik Aygtlar iinde ve stnde hegemonyasn uygulamadan devlet iktidarn srekli olarak elinde tutamaz (Althusser, 1994:36) nermesinden hareket edecek olursak da onda entellektellerin nasl bir konumda yer aldklarna ilikin sezgisel bir anlamaya ulaabiliriz. Zira, bu hkme itibar edecek olursak, entellekteller, snfsal tahakkmn rzaya dayal

271

hegemonikletiriciliine bal olarak ideolojik dzlemde/kertede konum ve ilevsellik kazanrlar. Aada, literatrdeki entellektel kavramlatrmalarnn analizine ynelik olarak gelitirilmi bir ema yer almaktadr. Bu emada, sunumu yaplan literatrdeki isimlerin, entellektel akln niteliine ve yine entellektelin toplumsal konumuna ve rolne ilikin olarak hangi gr ve kavrama tarzn yansttklar ayrntl bir biimde sunulmutur. emada da grlebilecei gibi entellektellerin toplumsal konumu ve rolne ilikin olarak literatrde ok eitli ve farkllam niteleme ve okumalar sz konusudur. Literatrdeki entellektel kavramlatrmalarnn analizi emas, literatrn bir zetini sunmas yannda, entelektel kavramlatrmalarnn snflandrlmas asndan da bir veri oluturacak niteliktedir.

272

Kagarlitski Kant Konrad Lipset Mannheim Marx Nietzsche

Said Saint-Simon Sartre Shils Weber Williams Zimmerman

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Althusser Aron Arslan Bauman Benda Besnier Bodin Bottomore Chomsky Foucault Frankfurt Okulu Goff Gouldner Gramsci Habermas

X X X X X X

Teorize eden/Model Sunan/Evrensel Akla Ynelen (Tmel/Evrensel Akl) lgi, kar ve Durulara Greli Akl (Tikel/Ksmi Akl) Arasal Rasyonalitenin Eletirmeni ve zgrleimci

Entelektel Akln Nitelii

X X X X X X X

X X X X X X X X

Topluma rek Topluma Drak; Marjinal, Srgn, Evsiz

X X X X

Topluma Greli Konumu

X X X

kili bir grn ieren Angaje Olan Angaje Olmayan

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Entellektelin Konumu

LTERATRDEK ENTELEKTEL KAVRAMLATIRMALARININ ANALZ EMASI

273
X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Entellektelin Tarihsel ve Toplumsal Rol/Misyonu/ levi

Siyasal/deolojik ve Angaje Olabilen Ancak Entelektel Toplumsal/Snfsa Mesafeliliini de Koruyabilen l Glere likin Tutumu ve Greli Olarak zerk Konumu (SnfBelirli Glere/Otoriteye/ktidara Baml Baml Olup Baml Olmakla Birlikte Greli bir zerklie Olmama) de Sahip Greli zerk Farkllam/Bamsz Toplumsal Toplumsal Snf Snf/Zmre/Tabaka Olup Olmama Baml ya da Dank ve Heterojen Bir Asndan Grup/Kategori Konumu Akliletirmenin Eletirmeni EletirelAkliletirmenin Ajan zgrletirici / ktidarn Eletirmeni Statkocuktidarn Ajan Hegemonikletiric Ajanlnn Yannda Eletirel Nitelik de i Tayan Vizyon Sahibi Vizyoner ya da Misyon Sahibi Misyoner Vizyon ve Misyonu Kendinde Birletiren Kendi Dndan Ald ve Ona Akn Olan Etkinliinin I/Hakikati Yanstan/Aktaran Nitelii (retici Dnyaya zgn ve st Konumdaki Bakyla ya da Yanstc) Sz ve Ses Sahibi Olan

4. LTERATRDEK ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARININ SINIFLANDIRILMASI Literatre odaklanan ve onu veri olarak kabul eden bir inceleme gstermektedir ki, entellekteller kategorisi93, hem tarihsel, toplumsal ve kltrel dzlemde hem de zihinsel kurgulama ve tanmlama dzleminde gereklik kazanan inalardr. Bu inalarn nitelii, ierisinde bulunulan yer ve zamana bal olarak tayin edildii gibi, bak alar ve durular asndan da farkllatrlmaktadr. Tarihsel ve toplumsal dzlemde entellektel, Kkn ifadeleriyle, st ste katlanm, i ie girmi bir etkiler dizisinin, yani, tarihin, toplumun, eylemin ve rgtnn rn (1985:570) ve inas olup, toplumsal btnl ve sreklilii ierisinde kendi snfsalln ve tarihselliini yanstr. Dier taraftan, entellektel, sadece tarihsel, toplumsal ve kltrel durumlarn basit bir deikeni de deildir; aksine bu durumlar karsnda aknlk gelitirerek mevcut duruma ilikin belirli bir mesafe oluturur ve onu dntrmek iin aba gsterir (n, 1995a:14). Toplumsal bir realite ya da zihinsel kavramlatrma dzlemindeki bir kategori olarak entellektele ilikin inalara temel oluturan ortak karakteristikler saptanabilecei gibi, ayn biimde farkl tarihsel, toplumsal ve kltrel balamlara ilikin zgllkler zerinde de durulabilir. Literatre odaklanldnda, entellektele zg olarak grlen nitelikler ounca keyfi bir biimde, belirli durular (ideolojik, politik, snfsal, metodolojik vs.) temelinde ve bu durulara bal sbjektif seimler sonucu derlenmi ve

93 Kategori, Aristoteleste var olan zerindeki deyi biimleri anlamna gelirken Kantta her deneyin zsel koulu olan salt anlk kavramlar olarak dile getirilir. Aristoteleste kategoriler hem varln hem dncenin zellikleri olduu halde, Kantta yalnzca dncenin zellikleridir (Akarsu, 1994:113). Entellektel, hem zihinsel, hem de tarihsel ve toplumsal bir kategoridir nermesini bu alm ve ayrmlatrma erevesinde ele almak mmkndr. Sosyolojik terminolojiye dahil edildiinde de Marshall u tanmlamay getirmektedir: ...Kategori, trde verilerle ilgili bir gruplandrmadr. rnein, cinsiyet deikeninde iki kategori, erkek ve kadn kategorileri bulunurken; toplumsal snf deikeninde kategori, st, orta ve alan snflar kategorileri grlecektir (Marshall, 1999:392).Poulantzas da, Marksist bir adan bakarak toplumsal kategoriler teriminden, yeterli etkinlikli toplumsal bir araya gelilerin anlalabileceini; ekonomik olmayan yaplar zerindeki, zgl, st-belirleyici etkinliklerin bu toplumsal kategorilerin ayrt edici zelliklerini oluturduunu belirtir. Ona gre, devlet, brokrasi ve ideolojik alanla ilikilerinde aydnlar buna bir rnektir (Poulantzas, 1992:77). Arslann sosyolojik yorumu ise, zellikle Durkheimyen bir tarz ierisindeki bak ve bu erevedeki epistemolojik-metodolojik duruu yanstmas balamnda anlamldr: Nihai noktada bilgiyi belirleyen ...toplumdur ve bilgi toplumsal bir olgudur. Toplum en temel noktada bilgiyi dnce kategorileri yoluyla belirler. Kategoriler, entellektel hayatn btn ayrntlarn hakimiyeti altnda tutan toplumsal varolulardr. Kategoriler, nesnelerin en genel nitelikleridir. Varln kaosu onlarla dzene sokulur. Kategoriler kavramlardr. Dnce kategorilere, kategoriler dile, dilse topluma baldr. Kategoriler, bireylerden bamsz bir varla sahiptirler ve birer toplumsal olgu olarak birey zerinde bir d bask olutururlar (Arslan, 1992:18). Bununla birlikte, Fichter sosyolojik anlamda ok daha yetkin bir toplumsal kategori tanm gelitirmitir. Ona gre, toplumsal kategori, fizik, d gereklikte deil de gzlemcinin yarglarnda bir araya gelmi kiileri ifade eder. Gzlemci, bir veya daha ok zellie sahip olduunu dnd kiileri bir sosyal kategori olarak tanmlayabilir... Sosyal kategorilerin tanmlanmasnda en nemli nokta kiilerin bir takm ortak zellikleri paylamakta olmalarnn saptanmasdr (Fichter, tarihsiz:40).

274

sistematize edilmi zellikler olarak zihinsel kavramlatrmalar biimindeki inalardr. Dolaysyla, her almann kendi sentezinin biimini ve niteliini de sbjektif olarak grlebilecek bu seimler ya da tanmlamalar belirler. Bu noktada, Baumann tanmlamalarn doasna ilikin u ifadeleri aydnlatcdr: Her tanm olumsal olduundan ve son tahlilde birilerinin onu uygulama gcne dayandndan, ilke olarak tartmaldr ve aslnda zararl olan etkilerinin kurban olanlarn itirazyla karlaacaktr (Bauman, 1999:206). Nietzschenin perspektivizm anlay ise her grmenin belli bir adan bakmaya dayandn vurgular. Bu bakmdan, rnein Rousseaunun; entellektelin en karakteristik ve tipik bir rnei olduu savyla, entellektele en aykr ve en entellektel kart bir kimlik oluturduu sav eit ya da ayn inandrclkta/ikna edicilikte bir mantkla/akla yatknlkla savunulabilir. Dier taraftan, Foucaultya gre, bir zgrlk a olan Rousseau, Fransz Devriminde bir toplumsal tahakkm modeli kurma maksadyla kullanlmtr (Foucault, 2001:3). Bu trde oaltlabilecek rnekler ayn zamanda, duru ve kar-baml (interested) farkl okumalar ve bu okumalarn bir iktidar arac olarak pratik edililerini de ortaya koyar. Sonuta entellektelin dnmselliinin ve eylemliliinin niteliine ilikin tartma ilemi sonucunda, aratrmac kendi elde ettii kant ynn subjektif bir modelle biime sokmak zorundadr. Denilebilir ki, belirli bir sorunsallatrma balamnda ve baz sosyolojik ve epistemolojik-metodolojik snrlamalarla entellektel, kendisini nasl tanmlyorsak, snflandryorsak ve analiz ediyorsak yledir. Byle bakldnda ve deerlendirildiinde entellektelin en genel dzlemde bir tanmn yapmann yarar yok gibidir. Hatta, bir tanmlama abas o kadar ok ekince ve tutarszlklarla dolu olacaktr ki, anlaml bir geerlilik de iermeyebilecektir. Ya da mantksal tutarlln/geerliliin ncelenmesi uruna o denli snrlandrlacaktr ki, saduyuyla bu tanmn kapsamna girebilecek eyler bile srekli ayklanacaktr. Lipsetn de belirlemesiyle, entellektellerin rolne ilikin literatr, hibir teorik ereveyle btnletirilemeyecek bir biimde, geni bir tanmlayc diller oluturmaktadr (Lipset ve Basu, 1975:433). Dahas, entellektele ilikin bir tanmlama abasnn ya da kavramlatrma giriiminin kimden yana olduu veya neye hizmet ettii gibi aka dile getirilen ya da gizil olarak bakanlarn zihinlerinin arkasnda duran soru hep etkin bir konumda

275

kalacaktr94. Ancak sosyolojik bir alma asndan entellektel teriminden zsel olarak anlalmas gereken, yaamn rgtlenmesi, kurumsallatrlmas, srdrlmesi ve anlamlandrlmas srecinde oynad merkezi ve toplumsal btn ilgilendiren roldr. Dolaysyla, entellektelin, sz ustal, duygular ve tutkular bir an iin harekete geiren gc deil; Gramsciyen tabirlerle pratik yaama yapc, rgtleyici, srekli inandrc olarak karmas (Gramsci, 1983:20) odaa alnmaldr. Literatrde bak alarna, konularna ve sorunsallatrma tarzlarna gre farkllaan ve ekillenen ok sayda ve eitli trlerde entellektel tanmlamalar bulunmaktadr. Ancak, Baumann da isabetle vurgulad gibi, bu tanmlamalarn tmnde de, onlar dier tm tanmlamalardan ayran ortak bir zellik sz konusudur: Entellektel tanmlarnn hepsi de, kendini tanmlamalardr. Bir dier deyile, entellektel tanmlamalarn yapan kiiler, tanmlamaya altklar kategorinin yeleridir; dolaysyla, nerdikleri her tanm, kendi kimliklerinin snrn izmeye ynelik bir giriimi (Bauman, 1996:15) ifade eder. Bylesi bir durumun kanlmaz sonularndan biri ve belki de en nemlisi, bilimsel bir bakn gerektirdii nesnellik ve mesafelilik kaygs ile znel ve etik tercih ya da nceliklerin birbirine karmasdr. Ampirik olann ncelenmesi gerekirken normatif ve deer-ykl kriterlerin devreye sokulmas; tanmlamann, bilimsel disipline ynelik snr ya da snrlamalar en azndan zorlamas ve zedelemesi anlamn tar. Bu almada zc, ilevsel ve hem zc hem ilevsel nitelikler ieren tanmlamalar arasnda bir ayrmlatrma yaplrken, bir yerde de bu disipliner ve metodolojik snr amlanmakta ve vurgulanmaktadr. Bu ayrmlatrma, en genel

94 Toplumsal yap ierisindeki konumlar ve rolleri asndan entellekteller gibi sosyologlar da iktidar/g ilikileri a ierisinde hep farkl, elikili ve kart anlamlandrmalara konu olmulardr. Baumann da yerinde bir biimde iaret etmi olduu gibi, belirli bir bak as/yaklam/anlay bakmndan ...sosyoloji zaten ipleri elinde tutanlarn denetim glerine g katar; zaten elleri gl olanlarn ansn daha da artrr. Bylelikle, eitsizlik ve sosyal adaletsizlik davasna hizmet etmi olur... Bir tarafn sosyolojiden yapmasn istedii eyi teki taraf ktln nedeni (ve ktlk mhendislii/ideologluu vs.E.G.) olarak grmekte ve ona kar kararllkla direnmektedir (ki, sosyoloji bu haliyle bir hegemonya savam ve mcadele arac olarak ilev grmekte; bir nevi kamusallk mekan/alan olarak bu mcadeleyi yanstmakta; taraflarca ele geirilmek istenmekte; sre ierisinde ele geirip geirememeye bal olarak sulanmakta ya da yceltilmektedir E.G.) (Bauman, 1999:243). Ancak entellekteller gibi sosyoloji de genelde toplumu paralayan somut bir sosyal atmann, bir i elikinin kurban olmutur, bu onun zemeyecei bir elikidir... eliki modern toplumun doasndan gelen, bizatihi rasyonelletirme projesinde yatar. Rasyonellik iki taraf keskin bir kltr. Bir yanda, insan bireylerinin kendi eylemleri zerinde daha fazla denetim kazanmalarna yardm eder... te yandan, bir kere bireysel eylem evresine -genelde toplum rgtlenmesinde- uygulandnda, rasyonel analiz pekala bireysel tercihlerin ufkunu daraltabilir ya da bireylerin amalar peinden gitmek iin faydalanabilecekleri amalar havuzunu kurutabilir (Bauman, 1999:244).

276

dzlemde entellektel tanmlamalarnn snflandrlmasn ortaya koyarken, ayn zamanda da hem sosyolojik bir tanmlama abasnn iermesi gereken nitelikleri belirleyen kriterlerin hem de eitli entellektel tanmlamalarnn bu snflandrmada nereye tekabl ettiklerinin saptanabilmesi olanan salamaktadr. Bu genel snflandrc ereveye oturtulmak istendiinde, literatrdeki entellektel kimdir? sorusuna verilen yantlar, ncelikle iki ayr ana kategoriye dntrlebilecek sorular/sorunsallatrmalar ve bu sorularn/sorunsallatrmalarn biimlendirdii yantlar kmesiyle hesaplamakla ilgili olmutur: 1. Salt zihinsel dzlemdeki bir soyutlamaya dayal bir kavramsal ina ve idealletirme dzleminden hareketle, tarihsel ve toplumsal koullarn greli belirleyiciliini am bir bilin ve eylemlilik pratii olarak entellektel kimdir? Tarihin/an, toplumun ve kltrn/zihniyetin ereveledii, ierisinde varolduu balamnn dolaymna soktuu bir zamansallk ve mekansalln zerinde, bir stdzlemdeki akn bilinlilik ve varolu tarz olarak entellektel kimdir? Bu entellektel varlk/varolu, kendi z-dnmnn pratiinde zgrlk ya da bamllk erevesinde nasl bir yere sahiptir? Yine ierisinde bulunduu ve greli olarak ona kar akn olduu dnlen tarihsel ve toplumsal realite karsnda ne tr bir pozisyona sahiptir/sahip olmaldr? dealize edilmi bir erevede entellektelin konumu, sorumluluu, rol ya da ilevi ne olmaldr? Akn bir entellektel varolua giden yolda, entellektelin bir kiilik ve kimlik olarak kendinde bulundurmas gereken etik nitelikler ve normatif gereklilikler nelerdir? Entellektelin belirli koullardan bamsz olarak kendini tanmlayan ve onu dier kategorilerden ayran z-nitelikleri nelerdir?95 Bu trden sorular kmesi entellektelin tarihi akn, tarihe uzak, tarihtesi/d, idealize edilmi ve salt-soyutlanm kavramsallatrma dzlemindeki bir okunuuna gnderme yapar. Youn tarih-d felsefi gndermeler, etik ve normatif nerme ve dolaymlanmalar ierir. Kant rneinde olduu gibi, buradan hareket eden

95 Kukusuz bu sorular daha da eitlendirilebilir ve detaylandrlabilir. Burada, sorularn iaret ettii zc tanmlama balamna vurgu yapmak amalanmtr. Ayn ekilde aada sralanan 2. kmedeki sorular da asl olarak ilevsel tanmlama balamna vurgu yapmaktadr. Bu sorular, ayn zamanda, entellektel akln nitelii asndan yaplan bir ayrmlatrmaya iaret ederken; aada, 2. kmedeki sorular, entellektelin tanmlanmas asndan yaplan bir ayrmlatrmaya gndermede bulunur.

277

ve yine burada noktalanan bir kavramsallatrma tarz, metafizik snrlar ierisinde kalr ve kendisini kolaylkla (toplumsal) felsefe alanndan ve normatiflikten mesafelendiremez. Dolaysyla buradan hareketle bir entellektel tanmlamas oluturma giriimi idealletirilmi ve yceletirilmi bir varolua ya da duruma gnderme yapma anlamnda sosyolojik bir alma iin manidardr. Bu trden tutumlar nihai olarak zc ve normatif/etik temelde bir kavramlatrmaya ynelirler. 2. Entellektel soyun Batnn kendi tarihsel dnm ierisinde ortaya kn nceleyen toplumsal, ekonomik ve kltrel koullar nelerdir? Entellekteller, ierisinde doduklar ve var olduklar, kendilerini kuatan bu tarihsel gereklik zemini ile nasl bir dolaymlanma ilikisi ierisinde olmulardr? erisinde varolu imkan bulduklar bu tarihsellik ve toplumsal yap btn ierisinde greli olarak otonomi gelitirebilme, mesafelenebilme ve aknlaabilmelerinin imkan ve snrllklar ne dzeydedir? Entellekteller bilinlerinin greli aknlamlk ve zgrlemilii ile toplumlarnn ve tarihin inas zerinde ne lde bir dntrclk gcne sahip olmulardr/olabilmilerdir? Kendi dlarnda bir tarihsellie sahip olan toplumsal yaplarn, kurumsallamalarn ve somut realitelerin dnm ile entellektellerin kendi z-dnmlerinin, dnme ve eyleme pratiklerinin dnm arasnda ne trden bir iliki (karlkl etkileim, baatlk ya da belirleyicilik ilikisi) bulunmaktadr? Tarihsellii ierisinde entellektellerin toplumsal konumlar ve rolleri/ilevleri/misyonlar ne olmutur ve entellektel zaman ve zemine bal olarak ne tr dnmler geirmitir? zgl bir kategori olarak entellektel soy ve ayrcalkl bir tarz olarak entellektel faaliyet, modernite olarak adlandrlan tarihsel bir krlmann ya da krlmalar serisinin sonucu olarak m ortaya kmtr, yoksa evrensel bir nitelie ve yaygnla sahip bir entite midir? Bylesi bir tarihsel oluumun genelde bat-d toplumlarda ve daha zelde bizde ortaya k, konumu ve misyonu/rol asndan arzettikleri nitelikler nelerdir? Bu ikinci trden sorularla ilgili bir soruturma/irdeleme (investigation) giriimi ise entellektelin tarih ire, yani zamansallk ve mekansallk dzlemindeki bir okunuuna tabidir. Bu erevedeki sorular ve sorunsallatrma biimleri asndan entellekteller kategorisi, genel ya da zgl tarihselleme balamlarna ait, reellii ierisinde tarihsel ve toplumsal entiteler, yani somut bir rn ya da ina olarak

278

kategorize edilir. Bylesi tutumlarsa ilevsel ve ampirik temelde bir kavramsallatrmaya ynelirler. Ancak, temelde, bu iki ayr soru ve sorunsallatrma kategorisinden hareketle, farkl okuma biimlerinin birbirleriyle sarmalandklar ve harmanlandklar, bu iki kavramsallatrma arasnda gidip geldikleri, karlkl geikenlikler ieren tanmlama ve kavramsallatrma96 biimleri de sz konusudur. Baz okuma biimleri, zc ya da ilevsel olarak ayrmlatrlabilirken; bazlarnda her iki okuma biimine ilikin geler de ierilebilmekte, ancak bunlardan biri baat durumda ne kmakta; bir ksmnda ise bu iki tarz birbiriyle organik bir biimde rttrlmekte, dolaysyla hangisinin baat olduunu ayrmlatrmak glemekte ya da nemsizlemektedir. Bylece biz genel olarak entellektel tanmlamalarn, 1. zc, 2. ilevsel ve 3. hem zc hem de ilevsel nitelikler ieren tanmlamalar eklinde ayrmlatrarak snflandrabiliriz. Drdnc olarak da bu tanmlama biimlerine, farkl kltrel zgllkleri ve farkl tarihselliklere ilikin zihniyetlerin karakteristiklerini ne karan zgc (ya da kltrel) tanmlama tarzn ilave edebiliriz97 ki, ayn zamanda bu boyuttaki tanmlama giriimleri, yerine gre hem zc ve hem de ilevsel tanmlama biimleriyle belli bir biimde ya da lde rttrlebilir ve btnletirilebilir nitelikler ierirler98.

96 Tanm ve kavram sonulanm, snrlar belirgin, kat ve duraan bir arma sahipken; tanmlama ve kavramlatrma, dinamik, sresel, zihinsel srecin olgularla ve realiteyle srekli karlkl etkileimi ierisindeki inai karakterine gndermede bulunur. Bu nedenle, metin boyunca genel olarak tanmlama ve kavramlatrma terimleri tercih edilmitir. Entellektel ve aydn da, duraan, snrlar belirgin, olup bitmi bir entiteyi/varl/olguyu iaret eden bir kavram olarak deil, tam tersine srekli yeniden ina edilen, dinamik, sonul olarak tamamlanmam, dnemlere ve toplumlara ve bunlar ierisindeki farkl pozisyonelliklere ve balantlara greli olarak dnme urayan bir kavramlatrma olarak ele alnmtr. 97 Boris Kagarlitski, entellektellerin Rusya tarihindeki konumunu ve roln ele alan Dnen Sazlk adyla dilimize evrilen almasnda ilevsel tanmlama unsurlarnn mutlaka kltrel tanmlama unsurlaryla tamamlanmas ve btnletirilmesi gerektiini vurgular (1991:22). Ona gre, bu zellikle Rus tarihinin belirli bir dneminin ve bu dnemde entellektellerin oynad zgl roln ortaya konulabilmesi asndan olduka nemlidir. Kltrel tanmlama boyutu, ayn biimde bizde Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerindeki aydn zmlemeleri balamnda da anlaml bir yere oturur. 98 Kltrel dzlemde bakma mantnn ya da yaklamnn kltrel zclkte temellendiini syleyenler bulunduu gibi; aksine, tarihsel-kltrel zglle ilikin bir duyarlln yapsal olan ortaya koymakta ok nemli bir urak olduunu dillendirenler de vardr.

279

4.1. ZC99 ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARI Sosyal bilimlerin hakim anlay tarz olarak metodolojik zcle eilimli olduunu ileri sren Karl Poppera gre, zclerin, hem bilimsel bir kuramn doruluunu kesin olarak ortaya koymann mmkn olduu, hem de bilim adamlarnn, bir fenomenin grnnn arkasnda yatan z yani derin gereklii100 ortaya kararak eksiksiz aklamalara ulaabilecekleri dorultusunda ikili iddialar vardr. Yine onun ifadeleriyle, metodolojik zcln erevesi ierisinde
herhangi bir sosyal varlk iin z sz konusu olduu srece, baka herhangi bir yerde ve ekilde bulunabilecei, ve yine gerekte deimeden kald halde deiebilecei veya fiilen deitii tarzdan baka bir tarzda deiebilecei sylenebilir (Husserl). Mmkn olan deiikliklerin derecesi a priori olarak snrlanamaz. Bir sosyal varln hangi eit deiikliklere dayanabilecei ve buna ramen ayn kalabileceini sylemek imkanszdr... ...(zclk asndan bilim veya bilgi), deimeyen ve kendisiyle ayn kalan bir eyin, bir zn varln pein kabul eder. Burada tarih, yani deimenin tasviri ve z, yani deime srasnda deimeden kalan ey, karlkl iliki iindeki kavramlar olarak ortaya karlar... lgili ey deitii halde onda deimeden ve ayn kalan bir ey olduu ilkesi, onun z (veya ideas, veya formu, veyahut tabiat veyahut da cevheri) demek ise, o zaman o eyin maruz kald deiikler onun ve bu sebeple onun znn deiik yanlarn ve ynlerini veyahut imkanlarn gn yzne karr. Buna gre z; eyada sakl bulunan kuvvet (potansiyel g)lerin toplam veya kayna olarak, deimeler (veya hareketler) ise onun znde sakl kuvvetlerin gereklemesi veya fiile gemesi olarak yorumlanabilir... Bu demektir ki bir ey, yani onun deimeyen z, ancak onun deimeleri yoluyla bilinebilir... Bu ilkeyi sosyolojiye uyguladmzda, bir sosyal grubun znn, ya da gerek karakterinin kendini ancak tarihi yoluyla aa vurabilecei ve bilinebilecei sonucuna varrz. Fakat eer sosyal gruplar ancak kendi tarihleri yoluyla bilinebilirlerse, onlar tasvir etmede kullanlan kavramlarn tarihi kavramlar olmas gerekir (Popper, 1985:6062).

Bu hakim zc tutum asndan sosyal bilimler, devlet, ekonomik etkinlik, toplumsal grup vs. sosyolojik kategorileri anlamak ve aklamak durumundadrlar; bu da ancak onlarn zlerine (kurucu ve tanmlayc z-niteliklerine) nfuz etmekle mmkndr. zclere gre,

99 Bedia Akarsunun Felsefi Terimler Szlnde z, terimi yle karlanmaktadr: 1. Varln asln kuran ey; temel zellik. Kart: ilinek. 2. Bir eyin ne olduu, nasl olduu olgusu; bir eyi o ey yapan, yle oluunu salayan ey; bir varln yapsn kuran ey. Kart: varolu. 3. Kalc, deimez olan, gelip geici olmayan, her zaman var olmakta olan varlk. Kart: Deien, deimekte olan varlklar. 4. Bir eyin bireysel ve gerek olan kendine zg biimi; kendine zg belirtisi. 5. Fizik tesinin konusu olarak: Kendinde varlk. Kart: Grng (fenomen). 6. , ekirdek. Kart: D, kabuk (Akarsu, 1994). 100 Burada, grnt (appearance) ve gereklik (realite) arasnda temel bir ayrma gidilmekte, z ise derin gerekliki ifade etmektedir. Bu anlamdaki bir gereklik anlay, daha altta olan imleyen zc, realist ve yapsalc arm dzlemlerine ilikindir.

280

ortada hala bir devlet bulunduuna gre, nemli lde deimi de olsa z itibariyle ayndr. Onun modern toplumdaki fonksiyonu, z itibariyle o zaman grd fonksiyonun benzeridir. Tasvir edilebilir zelliklerinden herhangi birinin ayn kalm olmas ok zor ise de, kurumun zel kimlii (esas hviyeti) korunmutur; yleki kurumlardan birini dierinin deiik bir ekli olarak kabul edebiliriz. Deimez bir z nceden kabul etmeden ve bu sebeple de metodolojik zcle uygun bir ekilde hareket etmeden, sosyal bilimlerde, deimelerden ve gelimelerden sz edemeyiz (Popper, 1985:60).

Yine Poppern ifadeleriyle, bu metodolojik zc yaklam asndan her nemli sosyolojik varlk, kendi tasviri iin tmel (evrensel; universal) terimleri nceden varsayar; ki, sosyal bilimin grevi byle varlklar ak ve uygun bir tarzda tasvir etmek, yani ze ait olan, gelip-geici olandan ayrmaktr; fakat bu da onlarn zlerinin bilinmesini gerektirir (Popper, 1985:58). Bunun yan sra zclk (essentialism) terimi, ayrca, tanmlarn eylerin zsel niteliklerinin betimlenmeleri olduunu, tanmlara ulama abalarnn bu tanmlarn ortaya koyduu betimlemelerin doruluu ya da yanll biiminde deerlendirilebileceini ne sren betimlemeler kuram iin de kullanlmaktadr. Bu adan bilim, bu zlerin kefedilmesini, dolaysyla doru tanmlarn yaplmasn gerektiren bir etkinliktir (Marshall, 1999:569). zclk teriminin ada kullanm ise yaygn lde kmseyici bir anlam tar; ou bilim felsefecisi asndan tanmlamalar ve bilgi tarihsel ve greli olduu iin geici bir nitelik tar. Yine olgularn (hakikat ve gereklik gibi) daima kuramn belirledii erevede kavramsallatrld kabul edilmektedir. zcle ilikin geleri iermesi bakmndan pek ok tanmlama giriimi,
tanmlanan grubu toplumun kalanndan ayran mevcut ya da mevcut olduu varsaylan toplumsal ilikiye herhangi bir gndermede bulunmakszn, entellektellerin zelliklerini sralamaya giriirler...Bu srete gz ard edilen nokta, entellektelleri ayr bir varlk olarak kuran eyin, onlarn bir grup olarak sahip olduklar zel niteliklerinden ya da donanmlarndan ok, bizzat bu ilikinin kendisi olduudur (Bauman, 1996:16).

Kendilerine ilikin alglamalarn zc bir ereveye oturtarak kendilerini tanmlayan entellekteller, daha sonra ayrlklarn kendilerine ait bir kimlie dntrmeye alrlar. Halbuki sz konusu ilemin entellektel biimi -kendini tanmlama- onun evrensel ieriini gizler: Belirli bir toplumsal yapnn ve o yap iindeki belirli bir gruba verilen (ya da onun adna talep edilen) statnn yeniden retilmesi ve pekitirilmesi (Bauman, 1996:16). Bylesi tanmlama giriimleri, bir ynyle entellektel kimlii iten inaya ynelen etik ve normatif duru ya da tercihleri iaret

281

etseler bile, dier taraftan ayn zamanda toplumsal yap ve tarihsel realite balamndan koparlm bir z-maniplasyonu da ierirler. zc tanmlama balamna referansla snrlandrldnda entellektel tanmlamalar ounlukla, Mertin kavramlaryla, birer entellektel mitleri olarak grlebilir. Onun ifadeleriyle, bu mitlere esin kayna olan dnen insanlar mutlaka olmutur, ancak zellikle
postmodern ada ahlaki/etik kaygnn aktan aa terk edilmesi veya reddedilmesiyle bu mit giderek entellektelleri tanmlamaktan uzaklamakta, dier taraftan entellekteller giderek daha fazla masal kahramanlarna benzemektedirler (Mert, 1995:50).

Zira, entellekteller, rnein, mevcut dnce sistemine, statkoya, hakim toplumsal dzene vs. kar kendi sahip ktklar ve evrensel olduuna inandklar bir deer, ilke, model ya da ortak akl adna eletiri getiriyorlarsa eletirel olarak varlk kazanrlar; yoksa entellektel ad altnda ne adna olduu belirsiz bir biimde havada salnan fikir yrtme faaliyeti kendi bana eletirel ve entellektel olmay kendi iinde ve kendi bana garantilemez (Mert, 1995:50). Bu anlamda, etik yklenimleriyle idealize edilmi, normatif bir teorik/kavramsallatrma dzlemine ikin klnm ve zcle vurguda bulunan bir entellektel tarifi arpc bir biimde Blanchotnun u ifadelerinde dile getirilir:
Kim bu aydn? air deil, yazar da, filozof da deil, tarihi de, ressam da, heykelci de deil, retim yesi de olsa, bilgin deil. yle grnyor ki, insan her zaman aydn saylamayaca gibi, katksz aydn da olamaz. Aydn olarak nitelenen, bizi ksa sre iin asl grevimizden saptrmakla kalmayp, dnyada olup bitenlere ynelten, bunlar yarglamaya, deerlendirmeye iten yanmzdr. Baka deyile, aydn genelde eyleme ve iktidara yakn olan kiidir ama onun eylemine katlmad gibi, siyasal iktidar da kullanmaz. Bununla birlikte iktidara olan ilgisinden vazgemez. Siyasete mesafeli durur ama ilgisiz kalmaz, ondan elini eteini hi ekmez ama aradaki mesafeyi ve geri durma abasn kollayp srdrmeye, bylelikle onu ondan uzak tutan bu yaknlktan, o alana (geici bir sre iin) yerlemek ve bunu yalnzca bir gzlemci gibi gzlem yapmak, uyank durmak, kendinden ok bakalarna dnk bir dikkat iinde beklemede kalmak iin yararlanmaya alr (akt.Tabucchi, 2002:162).

Blanchotnun bu entellektel tarifinden yola karak, sosyolojik anlamda bir kategori olarak entellektellerden sz edebilmemiz mmkn olamaz. nk burada olgu ve realiteden nce, idealize edilmi, belli insanlarn yaamlarnn belirli dnemlerinde ve geici bir sre iin ortaya koyduklar etik tavrlar ve srekli bir biimde igal etmedikleri pozisyon ve durular esas alnmaktadr. Belirli tipteki ya da etkinlik trndeki insanlar, bir kategori oluturacak biimde hayatlarnn genel ya

282

da belirli dnemleri ierisinde entellektel saylamayacaksa ya da biz bir insan genelde entellektel olarak nitelendiremiyorsak, o zaman sosyolojik anlamda bir entellektel(ler) kategorisinden bahsetmemiz uygun deildir. Bir snf sistemi ierisinde entellektellerin pozisyonunu ele alan almasnda Bergel, entellekteller olarak adlandrlan ve snflandrlabilen bireylerin, tarihsel olarak ilkel dzeyin yukarsnda yer alan her toplumda var olduunu; ancak onlarn, zamanmza kadar nemli bir saysal varla sahip bir kategoriyi tekil etmediklerini dile getirir. Ona gre, zamanmz ncesinde entellektel olarak nitelendirilebilecek kimseler bulunsa da bunlar izole edilmi bir realiteye sahiptirler ve gruplar olarak biimlenmemitir. Onlar,
baz kurumsallam sosyal gruplarn standartlarna boyun ememeleri anlamnda uyumsuzdurlar; onlar, alay edilseler de (bu kuraldr) ya da sayg gsterilseler de (bu istisnadr) daima grup dnda kalan kimselerdirler. G/iktidar sahibi deildirler, otorite sahibi deildirler. Toplumsal glerle ilgili ya da bizzat kendileri bir toplumsal g deildirler (Bergel, 1962:278).

Entellekteller, tarihsel ve sosyolojik bir kategoriye tekabl eden bir olgu olarak belli bir uygarlk dzeyinde veya balamnda vcuda gelmiler; kendilerine bir toplumsal kategori nitelii kazandran yeterli okluu salamlar ve yalnzca bir entellektel olmay deil aksine bir entellektelin hayatn yaamasn mmkn hale getiren belirli koullarn varolmasyla bir sosyal tabaka ya da kme oluturmulardr. Btn bunlarn zerinde, entellektellerin var oluuna olanak salayan ekonomik koullar bir ngerekliliktir ki, gerek bir biimde entellektelin neyi dnd ya da istedii, ekonomik bamszlkla bir btndr; bu, ona hayatn ekonomik olmayan alandaki yeteneklerine bal aktivitelere adamakla salanm, alarak kazanlmam geliri salar (Bergel, 1962:279-280). Halbuki, normatif ve etik bir dzlemde idealize edilen entellektel, kendisi iin ngrlen ideal bir durum ve pratik erevesinde, zihni ve refleksiyonu zerinde bulunan, onun hatrna ya da onun buyruunda yaayaca veya hareket edebilecei hibir iktidar, buyruk, messes ideoloji veya din ya da kurumsallk biimine prim vermeyen; zihnini kolonize ettirmeyen (smrgeletirmeyen) kiidir. Yine zihinsel maniplasyona kar da uyank ve akn olma durumunda olan entellektel, kavramlar mistifiye etmeyen ve fetiletirmeyen bir kimsedir. Kavramlarn mutlaklatrc veya maniple edici bysne kaplmayan, ancak onlarn ina

283

ediliinin ve yorumsal zgrlk sunma potansiyelinin bilincinde olarak onlara sahici bir deer bien kimsedir. O, mzakeresel/istiari temelli kanaatler gelitiren (mutlak ve evrenselci bir n iddias bulunmayan), entellektel akln billurlam halidir. Entellektel refleksif dnen ve bu ekilde bir st dzleme kt hayata oradan bakan, burada bilincine varaca ltlere gre hayat deerlendiren ve hayatn da artk bu dzlemde yaayan kimsedir. Bylesi bir resimleme ierisinde entellektel, toplumsal bamllklardan ve bu bamllklar sistemi ierisinde kendi konumundan akn bir st konuma oturtulmutur. zc kavramlatrmalar ya da tanmlamalar, toplumsal yaplar ve entellektellerin bu yaplarla karlkl bamllk ve ilikilerini gz ard ederek, entellektel faaliyetin kendine zg, zne ya da doasna ilikin olduu farzedilen nitelikler zerinde younlaarak, entellekteli ait ve ilikili olduu toplumsal ve tarihsel varoluundan izole ederler; buradan hareketle entellektel olanlarla olmayanlar arasnda bir izgi, bir snr koymaya, entellektele zsel bir kimlik belirlemeye ve entellektel olmayan tekiletirmeye ynelirler. Dier bir ifadeyle, nihai olarak bakldnda zc tanmlamalar, toplumsaln dnda ve tarih-d ya da tarih-tesi kavramlatrma eilimlerinin hakim olduu bir metodolojik soyutlama tutumunu ve zihinsel duruu yanstrlar. Bunun bir sonucu ya da grnm olarak da, teorik ya da etik olarak normatif ya da deer-ykl bir karakter tarlar. Bu balamda, zc temeldeki bir entellektel tanmlamas ya da kavramlatrmas karsnda u soruyu yneltmek gerekir: kardan bamsz (disinterested), tarihsel, toplumsal, snfsal, ekonomik veya kltrel belirlenmilie (determination), etkileime (interaction) ya da balantya (contact) kar greli olarak akn, tamamyla kendi otantik zdnmsellii temelindeki bir yaam pratii ierisinde varolan bir entellektel konsepsiyonu mmkn mdr? Entellektel, tarihsel ve toplumsal olarak farkl toplum kesimleri/gleri/unsurlar ya da snf yaplaryla fonksiyonel bir balant, greli bir bamllk ve karlkllk ilikisi ierisinde deil de, bunlardan baka bir heyula olarak m varlk/varolu kazanmtr? Ki, havada serbeste salnan bir entellektel konum, dnmsellik ve varolu iddias bugn bile en azndan piyasann ve tketim kltrnn entellektel retim talebine bamldr. dealize edilmi biimiyle ya da etik bir tercih olarak, bir nevi topik olan bu kurgulamaya sahip kmak ve onu diriltmeye almak gerekse de bu tutum ancak

284

bilimsel bir kavramlatrmann ardndan gelebilir. Mannheimn deology ve topia (1972)snda ortaya konulmu olduu gibi, topya, belli bir anlamyla, bir gelecek tasarm ve olumsuz durumdan kurtulu haritas ya da bilincidir. Bu anlamda, idealize edilmi, hayali bir entellektel portresi ve buradan temellenerek gerekliin olumsuzluklarnn eletirisi, gelecein inai kurgulan amac/ynelimi asndan nemli bir ileve sahiptir. Bununla birlikte, zc ve idealist bir kurgu ya da kavramlatrmann, entellektelleri masumlatrc, merulatrc, onlara bir iktidar addedici ya da yaygn olarak gzlemlendii gibi, onlarn hali hazrda icra ettikleri tahakkmc misyonlarn ve merulatrma ilevlerini maniple edici bir anlam da olmutur. Dahas, etik ve entellektele ilikin topya ykl zc bir anlama ve yorumlama abas, genel olarak sosyal bilim mantnn, daha da zelde sosyolojik bir abann ontolojik ve epistemolojik erevesiyle giderilemez ve kendini inkar edici bir eliki arzeder. Ancak, zc yaklamn, gereklii anlamada refere edici bir deeri (kendine referansla gereklie yaklamay olanakl klan normatif bir ereve olma nitelii) olduundan, sosyal bilimlerin ve sosyolojinin kendini zclkten ya da zc niteliklerden tamamen arndrmas mmkn deildir. Aksi durumda, post-modernist sylemin belirli bir biimi tarafndan dillendirildii gibi, radikal bir greliliki tutumla birlikte bilimsel retim imkannn temelleri tamamen ortadan kaldrlm olacaktr. zc tanmlama, ayn zamanda, Derridann modernitenin kurucu tarihsel motifi olarak nitelendirdii ve bulunu metafizii101 olarak adlandrd bir zihinsel duruun ana ynelimi olarak da grlebilir. Bulunu metafiziinin asimile ettii ikili/ikici (dikotomik) bir zihinsel kurgulanta, biz (entellektel) ve teki (entellektel olmayan) arasnda, bir entellektel-entellektel olmayan hiyerarisi ikame edilmekte; merkeze alnana g ve imtiyaz addedilirken, entellektel kategorisi dndaki teki mahkum edilmektedir. Kavramsallatrma asndan bunun bir yapzme tabi tutulmas nem tamaktadr. Baumann da belirttii gibi, her snr, alan ikiye ayrmaktadr: Buras ile oras, ierisi ile dars, biz ve onlar. Sonuta, her kendini tanmlama, snrn bir yannda bulunup, te yannda

101 Derridann bulunu metafizii terimleriyle ifade ettii Batnn modernite balamndaki zihinsel duruuna ilikin zmlemeleri iin Sarupun Post-yapsalck ve Post-modernizm (1995) ve Megillin, Arln Peygamberleri (1998) almalarna baklabilir.

285

bulunmayan ayrt edici bir zelliin vurguland bir kartln dile getirilmesidir (Bauman, 1996:15). Nihai olarak bakldnda, zc tanmlama/kavramlatrma biimleri de kendi iinde yekpare bir btn oluturmamakta; aksine nemli karakteristiklerle ayrmlamaktadrlar. Bu almadaki literatr incelemesi balamnda zclk, ana kategori ierisinde farkllatrlarak snflandrlabilir: 1. dealize edilmi ve yceltilmi (sublime edilmi) bir st ahlaki/insani duruma/dzleme gndermede bulunan ve bu dzlemde entellekteli evrensel hakikatlerin cisimletii ve temsil edildii bir varlk olarak gren maneviyat zclk102; 2. Kavramsal soyutlama dzleminde entellektele z-nitelikler

atfeden tarih-d tmelci metodolojik zclk103; 3. Her kltrel btnln kendine zg zihniyet ve deer kodlar esasnda entellekteli anlamlandran tikelci ve zglletirici kltrel zclk104 (z-kltrclk diye ifade edilse de yanl olmaz).

4.2. LEVSEL ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARI nsanlarn bir araya getirilmi olmadan nce herhangi bir ze sahip olduklarn dnmenin temelden yanlln vurgulayan Carra gre, insan doas denilen kaypak ey, lkeden lkeye, adan aa o kadar ok deimitir ki, onu egemen toplumsal koullarn ve greneklerin biimlendirdii bir tarihi olgu saymamak gtr. Bu balamda Carr, Durkheime referansla, toplumsal ve tarihsel olann dnda, bireye ak olan tek yetkin zgr eylemin intihar olabileceini;

102 rnein, Julien Benda ve George Konradn entellektel kavramlatrmalar ayrntl olarak ele alndnda bu balktaki bir ayrm daha iyi bir biimde serimlenmi olacaktr. 103 Bu tarzdaki bir zclk, genel hatlaryla, yukarda amland zere daha ok Poppern ve betimlemeler kuramnn refere ettii ereveye girmektedir; ki, Kantn entellektalize olmu konumu, evrensel ortak akln kusursuzlam/yetkin/ergin bir temsilcisi olarak nitelendirii, buna hala karakteristik ve dorukta bir rnek olarak gsterilebilir. 104 ze dn gibi belirli bir dnemin revata olan nc Dnyaya zg anti-emperyalist vurgulu ideolojikdnsel hareketleri; bunun yannda Alman geleneinden g ve kaynak alan z-kltr, zihniyet ya da volkgeist benzeri dnya tarihinin zellikle modernite srecinden izole edilmi kavray biimleri burada anlmaldr. Bizde ise, -kendisine deinilecei zere- Erol Gngr ve kendisinin temsilcisi olduu gelenek, bunun arpc bir rneini oluturur. Yine Siyah Deri Beyaz Maske eseriyle de tandmz Frantz Fanon bu tr z-kltrcl simgeletiren bir isim olmutur. Ali eriati de nc Dnyacln z-kltrc tarafn temsil eden birisi olarak bu almada, sz konusu snflandrma erevesinde zerinde durulan bir isimdir.

286

bunun dnda kalan her eylemin yle ya da byle onun topluma yeliini ierdiini (Carr, 1994:39-41) dile getirir. Ayn ekilde Foucault da insan doasnn, Marxn praxis anlay105 dorultusunda, bir biim imalats olan insani etkinlik vastasyla ina edildiini (Hutton, 2001:125) vurgulayarak, bu noktay kendisine bir duru ve hareket noktas olarak seer. Yine sosyal bilimler yelpazesi ierisinde multi-disipliner dzeyde klasiklemi ve grleri yaygn kabul grm nsan stne Bir Deneme adl eserin sahibi Cassirer, insann zne veya doasna ilikin herhangi bir tanm varsa, bu tanmn tzsel106 olarak deil, ancak ilevsel bir tanm olarak anlalabileceini; bunun dnda insann ne metafiziksel yapsn oluturan doutan bir ilkeyle, ne de deneysel gzlemle aratrlabilecek herhangi bir doal yeti veya igd araclyla tanmlanabileceini belirtir. Ona gre de, insann gze arpan ayrtkan (karakteristii), ayrc gstergesi, metafiziksel doas olmayp yapt itir. Ki, insanlk halkasn tanmlayp belirleyen bu i, insan etkinliklerinin bir dizgesini (Cassirer:1980:71) meydana getirir. Bu erevedeki bir bak as, entellektele dair epistemolojik ve metodolojik duruumuz temelindeki ayrmlatrma ve snflandrma asndan yle merkezi bir noktadr ki, bu da fonksiyonel dzlemdeki bir tutumu gerektirir. Bu noktadan hareket etmek, salt zc bir temelin karsndaki salt ilevselci107 bir temeli ikame etmeye ynelmek demektir. levsel tanmlama/kavramlatrma asndan entellektel, toplumdaki belirli bir insan kategorisine atfedilebilecek ya da isnat edilebilecek gerek ya da varsaymsal zelliklere -doutan gelen nitelikler, elde edilmi vasflar ya da edinilmi zellikler gibi- gndermede bulunmaz. Baumana gre,
daha da radikal bir tutumla, hangi bireylerin ya da gruplarn hala entellektel kategorisinin birer parasn oluturduunu, hangilerinin bunu kl pay

105 Burada Marxn insann varoluunu belirleyen bilinci deil, tersine bilincini belirleyen toplumsal varoluudur eklindeki nl deyii, varoluun bilinci determine etmesinin uzanm olan imalar yannda, insann etkinlikleri araclyla anlalabilecei ve tanmnn praxisi dorultusundaki ilevselliiyle bir yere oturtulabilecei biiminde de yorumlanmaktadr ya da yorumlanmaldr. 106 Tz: Deien durumlar ve niteliklere kar kalc olan; bir baka eyle ya da bir baka eyde deil, kendi kendisiyle, kendi kendisine var olan. znede deil, kendinde var olan. Bamszca kendi iinde var olan. (Spinoza): Varoluu iin baka bir eye gereksinme duymayan; Tzclk: 1. Bir ya da ok tzn varln kabul eden retiler. 2. Ruhun bir tz olduunu kabul eden reti. Kart: Etkincilik (Akarsu, 1994). 107 Buradaki ilevselci nitelemesinin sosyolojik terminolojideki ilevselci yaklamla kartrlmamas gerekmektedir; zc ve ilevsel nitelemeleri ya da tanmlamalar bu metnin kendi kavramsallatrma balamna greli bir anlama ve referanslar erevesine sahiptir.

287

kardklarn saptamaya ynelik siyasal adan nemli, ancak sosyolojik adan ikincil nitelikteki tartmaya katlmaktan da kanmak gerekir (Bauman, 1996:27).

Bauman iin bu tartma, ya alan kapatma mcadelelerine hizmet etmesi amacyla kategorinin baz kesimlerince gelitirilen iktidar retoriinin bir gesi ya da iktidar retorii ile sosyolojik zmlemeyi kartran, darda kalanlarn abalarnn bir sonucu olarak grlebilir (Bauman, 1996:27). Bu tanmlama erevesinden hareketle Bauman, Yasa Koyucular ve Yorumcular eretilemeleriyle (ki, ayn zamanda kendine ska referans yaplan eserinin de addr) entellektellere dair sosyolojik, tarihsel ve ilevsel erevede bir kavramlatrma giriiminde bulunur. Bu ereveye oturtulmu almas ona gre, geni toplum yaps ierisinde entellektel kategorisini, byle bir yap iindeki bir nokta, bir yerleim alan (yerleke) olarak belirleme greviyle snrlandrmay gerektirmektedir; ki, bu yerleke, tm sradan yerleim alanlar gibi, zerinde deien bir nfusun yaad, igallere, fetihlere ve yasal hak iddia etmelere ak bir yerleim alan (Bauman, 1996:27) olarak anlalmay gerektirmektedir. levsel tanmlama asndan entellektel kategorisi toplumsal formasyon iindeki yapsal bir gedir. Dolaysyla kategori, kendinde zsel olarak ierildii dnlen z-nitelikleriyle deil, somut toplumsal biimlenmelerin bamllklar sistemi iinde igal ettii yer ve bu biimlenmenin yeniden retimi ve geliiminde oynad rol ile tanmlanan bir ge olarak ele alnr. Bu balamda, toplumsal bir rol kategorisi olarak entellekteller Talcott Parsonsun The Intellectual: A Social Role Category (1970) adl makalesinde, belli bir toplumsal sistemin btnl ierisinde kavramlatrlr. Burada, entellekteller, ilerine tutkun profesyonellerden oluan, topluma katkl bir grup olarak ele alnr. Ona gre, entellekteller, modern toplumsal sistem ierisinde kollektiviteye ynelmi bir elit dzeyine ykselmekte, profesyonel gleriyle yeni bir soylu elit meydana getirecek bir oluum sergilemektedir. Gramsci de entellektelin tanmlanmasndaki en yaygn yntem yanllnn, lnn dnce abalarnn znde aranmas olduunu belirtir. Oysa, bu l, dnce abalarnn bir araya geldii karmak toplumsal ilikilere balayan tm ilikiler sisteminin btnnde aranmaldr. Bu adan bakldnda, btn etkinlikler (btn toplumlarda ve zellikle de ada toplumlarda) zihinsel bir boyut gerektirdii iin btn insanlar entellektel kiilerdir. Ancak btn insanlar

288

toplumda entellektel ilevini grmezler (Gramsci, 1983:19). Bu temelde entellektelin kim olduu, onun toplumsal ilevinin niteliiyle dorudan ilikilidir. Tarihsel olarak modern ve post-modern balamlarda entellektellerin farkllaan toplumsal rollerini ele ald yaptnda Bauman da, ilevsel tanmlamann arpc bir rneini u ifadelerinde sergiler:
Entellekteller kimlerdir? sorusunu sorup, karlnda bir dizi nesnel lt, hatta u u kimseler entellekteldir biiminde bir saptama beklemenin pek bir anlam yoktur. yelerini entellektellerin meydana getirdii bir meslekler listesi oluturmak ya da mesleki hiyeraride bir izgi ekerek, izginin yukarsndakileri entellekteller olarak tanmlamak anlamsz. Her yerde ve her zaman, entellekteller bir hizmet iin bir araya gelmenin ve kendi kendini grevlendirmenin birleik bir etkisiyle oluurlar. Entellektel olmann anlam, kiinin kendi meslei ya da sanat tr ile ilgili ksmi urann zerine kmas ve iinde yaad zamann -hakikat, yarg ve beeni gibi- kresel konularyla ilgilenmesi demektir. Entellekteller ile entellektel olmayanlar ayran izgi hep, belirli bir faaliyet tarzna katlma ynnde verilen kararlarla izilir (Bauman, 1996:8).

Tarihsel adan entellekteller, Bat Avrupa szck daarcna, anlamn Aydnlanma ann kollektif belleinden alan bir kavram olarak girmitir. Baumana gre, modernitenin en belirgin vasf olan iktidar/bilgi sendromu bu dnemde belirginlik kazanmtr. Bu sendrom, modern an balangcnda meydana gelen iki yeni gelimenin ortak rndr:
Toplumsal sistemi, nceden tasarlanm bir dzen modeline gre biimlendirip ynetmek iin gerekli kaynaklara ve iradeye sahip yeni tr bir devlet iktidarnn ortaya kmas; hem byle bir modeli oluturabilecek, hem de kullanmnn gerektirdii uygulamalar ieren grece zerk, kendi kendini yneten bir sylemin kurulmas (Bauman, 1996:8).

Entellekteller, hem siyasal-ynetsel hem de sylemsel adan btnleen bu yeni tarihsel ve toplumsal zgl biimlenmenin sylemsel kuruluu ve kurgulan boyutunda ilevsellik/faillik nitelii kazanarak bir gereklik haline gelmilerdir. Bunu izleyen tarihsel dnmler srecinde entellekteller, toplumsal yaplamalara greli olarak konumlanmlar; toplumsal biimlenmeler zerindeki rolleri bu tarihsel paydaya greli ya da onunla ilikili bir anlam tamtr. Avrupann modern tarihi boyunca entellektelleri birletiren ey, toplumsal dnyann rasyonel rgtlenmesine duyulan gereksinim ve byle bir rgtlenmenin rnnn bir tr srekli i eitim program olaca eklindeki imge olmutur. Byle bir ideale atfetmekten hibir zaman geri durmadklar bir nitelik,

289

Akl ile onun szclerine tannan yksek otoriteydi. Mevcut toplum trlerini ayn bak asndan deerlendirme eilimi sz konusuydu; bu toplumlar hakknda, Akl modeli krallna olan yaknlk dereceleri ve kendi balarna byle bir modelin tam olarak uygulanmas noktasna gelebilme olaslklarna gre hkm veriliyordu (Bauman, 1996:203).

Ancak, tarihsel olarak Batda entellekteller, 19. yzyln ortalarnda fikirlerin dnyay ynettiine olan inanlaryla, kendilerinin etkin konumda olduklar bir gelecek hlyasna kaplrken; 20. yzyl ortalarnda bu tablo tersine dnm, entellekteller de Tourainenin deyiiyle, felaket, anlamszlk ve tarihsel edimcilerin yok oluu duygusunun etkisinde kalmlar, sonuta barbarln, mutlak iktidarn ya da tekelci devlet kapitalizminin nlenemez ykseliini mahkum eder hale gelmilerdir (Touraine, 1994:172). Bylece entellektel yaamla toplumsal yaam birbirinden ayrlrken, entellekteller, kendilerini ar bir radikalizme ve giderek artan bir marjinallie srkleyen tmel bir modernlik eletirisinin iinde hapsolmulardr. Balangta, Tanr adna sz alan papazlardan sonra, entellekteller de akl ve tarih adna konumular, kendilerini evrensel akla ulamada ve bunu dillendirmede yetkin bir konumda grmlerdir. Ancak, Tourainenn saptamasyla,
dnya apnda kamu alan dev bir biimde genilediinde, totaliterizmler eskinin, eskinin kaba ama snrl despotluklarnn yerini aldklarnda, bir yandan kitle hareketleri rgtlenip, ayn zamanda da kalabalklar seslerini duyurduunda, entellekteller, tpk eski papazlar gibi, oligarik iktidarlarnn anahtarn ellerinden karmlardr... Kendilerini, konuma tekelinden yoksun klan ve ardna saklanp da hem dncelerini gelitirdikleri, hem de mcadelelerini yrttkleri sekinci iddialarn ellerinden alan retime, tketime ve kitle kltrne direnir hale gelmilerdir (Touraine, 1994:180).

Yine onun arpc vurgusuyla, Fransz Devriminden sonra Voltaire dnlemez; ayn biimde eletirel kuram da 20. yzyln sonunda mmkn olamaz. nk, giderek entellektellerin toplumsal pratikler alan farkllam ve kkleri yerde deil de gkte yer alan, yaratm, akl ya da tarih aacnn bir dalna oturup da dardaki dnyaya hitap etmek (Touraine, 1994:180) glemitir. Dier yandan, kltrn geerliliini nicelletirilebilir talebin pratik yargsna baml klmakla pazar, kltrel sekini, tketicinin dikkatini ekebilmek iin birbiriyle yaran birok beeni-kar grubundan birine indirgemitir (Bauman, 1996:188). Entellektelin, tarihsel srecin balangcnda burjuvaziyle olan kar birlii ve ibirlii, ardndan proleteryaya ynelen ilgisi, Frankfurt Okuluyla birlikte bir kitle

290

kltr eletirisi olarak cisimleirken, postmodern balamda da oulcu bir hakikat tasarm erevesinde bir balamlar ve balamlararas yorumculua dnmtr. Hatta, imdilerde belirli yorum ereveleri ierisinde, ideolojilerin sonu108 tezinde olduu gibi entellektellerin sonundan109 ya da tarih sahnesinden ekilmelerinden bahsedilmektedir. Bat-d toplumlarda, zellikle de kalknmac ideolojilerin ve ulus-devlete ilikin oluumlarn tarihsel balamnda nc dnyada, entellektellerin (daha dorusu aydnlarn) kendi toplumsal yaplar balamlarndaki konum ve rolleri ise apayr bir zmleme konusunu oluturmaktadr.

4.3. HEM ZC HEM DE LEVSEL ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARI Literatrde farkl okuma biimlerinin birbirleriyle sarmalandklar ve harmanlandklar, bu iki kavramsallatrma arasnda gidip geldikleri, karlkl geikenlikler ieren tanmlama ve kavramsallatrma biimleri de sz konusudur. Baz okuma biimleri, zc ya da ilevsel biiminde ayrmlatrlabilecek trden kavramlatrmalarken; bazlarnda ise her iki okuma ve kavramlatrma biimine ilikin geler de ierilebilmekte, ancak bunlardan biri baat durumda ne plana kmaktadr. Bir ksmnda ise bu iki kavramlatrma tarz birbiriyle organik ya da eklektik bir biimde rttrlmekte, dolaysyla hangisinin baat olduunu ayrmlatrmak glemektedir. Sonuta bu iki boyutu da iine alan kavramlatrma biimlerinin daha derinlikli ve verimli olabilme nitelii tadklar sylenebilir.

4.4. ZGC ENTELLEKTEL KAVRAMLATIRMALARI

108 Belirli bir dnem gncellik kazanan ideolojilerin d ya da reddi temas asndan kapsayc ve rnek tekil edici kaynak almalardan birisi de kukusuz Rejainin Decline of Ideology (1971) adl eseridir. Ayrca Waxmann, The End of Ideology Debate(1969) adl almasna da baklabilir. Daniel Bellin ideolojilerinin sonuna ilikin yorumu da zaten klasiklemitir ve referans bile neredeyse gerektirmemektedir. 109 Entellektelin d temas asndan rneklendirilebilecek erken almalardan birisi ise Thomas Molnarn The Decline of Intellectual (1961) adl almasdr. zellikle son dnemdeki hakikatin grelilii ve evrensel/ortak akln geersizlii savlarna bal olarak post-modernizmi olumlayan yorum balamlar, entellektelin sonuna ilikin karsamalar yapmakta hayli cesur davranmlardr.

291

zgc tanmlama giriimi, farkl tarihselliklerin ve kltrel balamlarnn entellekteli ya da aydn farkl bir ina olarak cisimletirmeleri zerinde odaklanr. Bu odaklanmada esas olan Dou-Bat, kapitalist-pre-kapitalist, modern-pre-modern gibi ikili ayrmlarn da tesine giden bir kendine zgln ifade edilmesidir. Ancak bu giriim, belirli bir tarihsel-kltrel formasyonu ve bu farmosyona zg olarak grd entellekteli, kendi iine kapal bir btnn kendiliindenlii olarak grmekle de yetinmez; aksine belirli bir kltrel formasyonu, bu formasyonun kendi etkileimi erevesinde, ilikili olduu d evre ve belirleyici d dinamiklerle ilikisi erevesinde, kendi bak asndaki gereki ya da arptlm bir gereklik algsna bal olarak ilikilendirerek de deerlendirir. Kltrel dzlemi ve zgcl esas alan bir tanmlama giriimi znde, tarihsel, toplumsal ve ekonomik boyutuyla da btnletirilmek kouluyla, yine Batnn kendi iindeki farkllamalarn da iine almak zere, genel anlamda farkl zihniyet desenlerinin ve kltrel formasyonlarn zgllklerinin entellektellerin belli bir toplumdaki cisimlemelerine ilikin sonularna yneliktir. rnein, Batda Aydnlanmann ngiltere, Fransa ve Almanyada arzettii karakteristikler ve zgl nitelikler, sz konusu toplumlarn kendi tarihsellik, zihniyet ve kltrel biimlenmelerinden gelen ayrlklarla biimlenmitir110. Buna bal olarak da, doal olarak beklenilebilecei gibi, bu lkelerde entellektele ilikin alglama ve konumlandrmalar da farkl olmutur. rnein, Aronun u ifadelerinde Batdaki toplumsal saygnlk konumlar asndan entellektellerin farkl alglanma biimlerini dile getirilir:
Diplomallarn veya dil iini meslek edinenlerin says hem mutlak olarak hem de oran olarak Amerikada Fransadan daha yksek. Bu say iktisadi ilerleyile beraber artmaktadr. Fakat Amerikada entelijansiyann tipik temsilcisi bir okumu deil, bir uzman iktisat veya sosyolog bir uzman. Orada kltrl adama deil, teknisyene itimat edilir. Edebi konularda bile, iblm gittike yaygnlayor... Fransada romanc veya filozofun yeri sahnenin ndr. Fakat Amerikada, romanc ve filozofun entelijansiya zerinde etkisi yoktur. Ne damgasn vurabilmitir, ne de dilini kabul ettirebilmitir. Eer Seine nehrinin sol yakasndaki Paris, yazarlarn cenneti ise, Amerika Birleik Devletlerine yazar cehennemi diyebiliriz... Fransa, kendisini yerin dibine batran aydnlar gklere karr. Amerika Birleik Devletleri ise, kendisini gklere karan aydnlara kar merhametsizdir (Aron, 1979:287-8).

110 ngiliz, Fransz ve Alman Aydnlanmalar arasndaki zgllkler ve farkllamalar iin idemin Aydnlanma Dncesi (1997)ne baknz. Ayrca, Amerikan, ngiliz, Fransz ve Alman toplumlarnda entellektellerin saygnlk konumlarna ve Bat-d toplumlarda oynadklar rollere ilikin farkllamalar asndan da Bottomoreun Sekinler ve Toplum (1990) adl almasna baklabilir.

292

Yani, yine Arona gre, her eyden nce, entellektel ilev evrensel olmakla birlikte, onun her toplumda ald biim ve nitelikler farkllk gsterir (Aron, 1979:259). nc Dnyada entellektellerin (daha doru bir terimle aydnlarn) izdii portreler asndan da, kltrel dzlemdeki/boyuttaki bir kavramlatrma gerei ok daha ak bir biimde ortaya kmaktadr. Sosyo-kltrel dzlemdeki bir ayrmlatrmann gereini ortaya koymas bakmndan yine Aronun u ifadeleri olduka manidardr:
Fransada hi kimse bro memuruna, niversiteden diploma alm olsa bile, aydn demez. Bir iletmeye girip ii belli eyleri yapmaktan ibaret olan diplomal, yaz makinesini altran bir iidir... Falan azgelimi bir lkede, herhangi bir diplomal, aydn saylabilir. Bunda hakikat pay vardr (Aron, 1979:258).

Entellektelin,

ancak

toplum

iinde

ve

kltre

greli

olarak

tanmlanabileceini ifade eden Bodine gre, toplum ve kltr tarih kadar corafyaya da baldr (Bodin, 1984:16). rnein Uzakdou lkelerinin aydnlar, bir yandan az sayda okumua ayrlan ince bir kltrle yetimi olduklar iin, toplumsal ve kltrel bir gelenek iinde yer alrlar; bu ynleriyle, bir bakma ok erkenden, endstriyel toplumsal demokratlama, bir yandan da kltrel gelimelerle karlaan Bat entellektellerine kar farkllk gsterirler. Ancak, zgc tanmlama mant, bir uta, bizim toplumumuz, kltrmz, tarihsel kimliimiz (bunlarn z ya deimez karakteri anlamnda) gibi zc armlar ierebilirken; dier uta ise, kendi tarihselliimizden ve kendi dmzdaki toplumlarla bize zg girdiimiz zgl ilikilerden kaynaklanan, isel ve dsal dinamiklerin birlikte oluturduu bir kombinezonla belirlenen zgl tarihseltoplumsal-kltrel karakteristiimiz anlamnda, ilevsel ve yapnn indirgenemezayrc niteliklerine vurgu yapan bir arma da sahip olabilir. Burada belirli toplumsal biimlenmelerdeki tarihsel (formation) zihniyet yine bu desenlenmeleriyle, desenlenmelerin bu dier desenlenmelerin cisimlemesi;

toplumsal/kltrel formasyonlarla gerekleen ilikilere greli olarak dnm ya da dntrc nitelii, kltrel dzlemde entellektele bakmann erevesine girer.

293

zellikle zayf tarihsellik111 balamnda, Batnn normatif modernite erevesine atfla aklanamayacak (ya da en azndan onun glgesinde snklemi ve ona greli bir biimsizlemeyle veya o normatif modele greli arpk bir biimlenmeyle karakterize olunabilecek) zgl bir entelekteller (daha dorusu aydnlar) kategorisi sz konusudur ki, bu kategori Batya greli baml bir oluumu cisimletirmesi yannda bat-d toplumlarn her birinin kendine zg kltrel ve zihniyet desenlenmelerinin de belirledii bir realite olarak anlalmaldr. zgc/kltrel boyuttaki bir okumann iersemesinde, entellekteli/aydn kendi ait olduu tarihsel ve toplumsal btnlk ierisinde ayrm kazanm ve zgllemi bir olgu olarak dnmek ve kavramsallatrmak ncelenmektedir. Bu ayrmlatrma ve zglletirme tarihsel olarak ayr bir nemdeki Rusya tarihsellii kadar, bunun yannda bat-d deneyimi yaayan, Meksika112, Msr, ran113, Trkiye ve dier batd lkeler ve Afrika Gney Amerika gibi yine bat-d blgesel tarihsel biimleniler asndan da entellektelin olgusal ve zihinsel dzlemlerdeki inasnn kavramlatrlmas gereini gndeme getirmektedir. Entellektelin srf ilevsel bir tanmnn, bir kltrel (zgc) tanmla tamamlanmad srece yetersiz kalacan belirten Kagarlitskiye gre, bu iki tanm arasndaki eliki, grng ve z arasndaki bir eliki olarak grlmelidir (Kagarlitski, 1991:22). Bu adan bakldnda, 19. yzyl Rus entellektelleri, kendi ilerinde Batda kendilerine muadil olarak grlen meslektalarnn o zamana dein hi kullanmadklar kimi nemli temel zellikler kefetmi ve gelitirmilerdir. Ki, bu Rus entelijansiyasnn varlnn kendine zg toplumsal-tarihsel ve tarihselkltrel zgllklerinden trdr. Bu tarihsel, toplumsal ve kltrel biimlenme

111 Burada zayf tarihsellik Glenin Mhendisler ve deoloji (1986) ve Modern Mahrem (1991)de dile gelitirmi olduu kavramsal ereveye referansla kullanlmaktadr. 112 Pazn Yalnzlk Dolambac (1990), zellikle Meksika aydnlarnn ele alnd ve onlarn Batyla olan bamllk ilikileri yannda kendi tarihsel-toplumsal-kltrel zgllklerine ilikin zmlemelerin de ne karld bir eserdir.

Bat-d toplumsal-tarihsel formasyonlarn bat ve moderniteyle etkileim ve bamllk ilikileri srecinde zihniyet arpklamas ve kltrel balamdaki izdmleri asndan ele alan, genelde slam toplumlar ve daha zelde ise ran asndan entelektelleri de ieren bir betimleme sunan bir alma olarak Shayegann Yaral Bilin (1991) adl eseri rnek gsterilebilir. Yine ranl sosyolog, yazar ve dnr Ali eriatinin aydn konusundaki yorum ya da grleri kltrel zgllk yannda zc kltrcl de iine alan bir anlama erevesi sunar. Bu yorumlama iin eriatinin, Medeniyet ve Modernizm (1989), Aydn (1990) ve ze Dn (1991) gibi eserlerine baklabilir.

113

294

ierisinde, Rus entelijansiyann114 devrimciler dourmas da olduka doal bir olgu olarak belirginleir:
Bu toplumsal grubun Bat toplumunda tam karl yoktu; buna karn, paradoksal olarak, Rusya stndeki Bat etkisinin sonucuydu. Entelijansiya, birbirine benzemeyen iki uygarlk arasndaki kltrel ilikinin rnyd... Entelijansiya kendisini iki dnya arasndaki snrda bulmutu ve dncesi eletirel olmak zorundayd (Kagarlitski, 1991:22-23).

yle ki, 19. yzyln bandan itibaren, Rus entelijansiyas belirli bir lde sistem d kalm; Rus toplumunda oynayaca ilevsel bir rol olmam; entellekteller lzumsuz insanlar olarak ortaya km ve yle kalmtr. Toplumsal rollerindeki bu belirsizlik, onlar verili topluma dardan bakmaya zorlanm marjinaller durumuna getirmitir. Ki, ona gre bu draklk ve kyda olu hali belli bir dnemin Rus aydnlarn tanmlayan en belirgin niteliklerinden biridir. Bunun sonucu olarak Rus toplumunda entellekteller, davranlarn toplumsal karlardan ok fikirlerin belirlemesi anlamnda, radikal ve ideolog haline gelmilerdir (Kagarlitski, 1991:23). Byle bir ideologluk, elbette genel olarak modernite balamndaki tm entellekteller iin belli bir adan tipik bir durumdur; ancak Rusyadaki nesnel koullar bu durumun olaanst bir gte ve kendine zg karakteristikleriyle gelimesini yanstr niteliktedir. Alman Aydnlanmasnda ve onu izleyen belli bir srete de entellektellerin lde vaaz veren papazlar konumunda olduuna ilikin yorumlar, belirli bir dnemin Avrupa corafyasnda Almanyann ngiltere ve Fransaya oranla tarihsel gecikmilik ierisinde bulunduunu ima etmesi yannda, bu lkenin kendine zg kltr ve zihniyet niteliklerini de dile getirir. Shayegann yerinde saptamasyla slam dnyasnda genel olan yaygn kanaate gre entellektel, okuma-yazma bilen veya zihinsel bir faaliyet gsteren kiileri adlandrmaktadr. Bu adlandrma erevesinde, doktorlar, yazarlar, evirmenler, mhendisler, retmenler, ynetici kadro vb. mesleki kategoriler, dorudan kendi yelerinin entellektel olarak kabul edildii saygn ve nc bir konum tarlar. Shayegann Bat literatrnden rafine ettii anlamda, toplumun mutsuz bilincini temsil eden, epistemolojik stats eletiri olup ayr bir grup oluturan entellektel

114 Yine Rus entelijansiyasnn ve 18. ve 19. yzyllardaki Rus entellektel geleneinin nitelikleri iin nemli bir makale olmas balamnda bkz. Confino, 1972.

295

tipi, slam dnyas ve benzeri toplumlarda henz grlmemitir. Ki, bu nedenle, sz konusu toplumlardaki entellekteller, sadece bir entellektel olmak gibi zel bir statden gerekten yararlanamazlar (Shayegan, 1991:134). Bat-d toplumlar genelinde ve slam dnyas zelinde (Shayegann odanda olduu gibi daha zelde de ran toplumunda) en ok rabet gren entellekteller iktidara muhalif olup, eylemleri her eyden nce siyasi olanlardr ki, bunlar aslnda, balanm (angaje) entellektellerin sert ekirdeini olutururlar ve bundan dolay daha ziyade ideologturlar (Shayegan, 1991:134). Halbuki, Shayegana gre, Batda entellekteller grece zerk bir statye sahiptirler ve bir tr g dengesi ierisinde bamsz bir yer edinmilerdir. Oysa Bat d toplumlar ve zelde slam dnyas asndan bunu sylemek pek mmkn deildir (Shayegan, 1991:163-4). Kendi toplumsal ve tarihsel gerekliimiz asndan bakldnda ise, rnein lgener, Batdaki entellektel kategorisi ile bizdeki aydn kategorisini karlatrr ve ikisi arasnda bir ayrm koyar. Karlatrma asndan onun betimlemesine itibar edecek olursak:
Batda entellektel deyince hatra ilk planda muharrir, romanc, gazete yazar ve yorumcusu, bir kelime ile fikir ve edebiyat adam ...geldii halde, bizde aydn okur yazarla beraber onun st kademede brokratla kaynam trn hatra getirir. Bir yz ile devaml hikmetler savuran, her eyin dorusunu yalnz kendisi bilen bir akl- evvel; br ehresi ile yetki ve uygulama alannda her eye gc yeten, dedii dedik bir kuvvet ve iktidar oda. Batda entellektel: mant, enesi ve kalemi devaml ileyen kii; fakat hi bir zaman bir tedip ve haddini bildirme cihaz deil! Bizde ise ikisi bir arada: Hem dili dnen, hem gc yeten! Bazen ayn kii, bazen ayr; fakat biri brnn devaml destei (lgener, 1983:73).

slam dnyas zelinde dnldnde, gelenek ve kltr emberi yle gldr ki, entellektellerin ayrm ve bamsz bir grup olarak varolmasna izin vermez; iktidar ve kltr gl nitelikleriyle dier alanlar glgede brakr (Shayegan, 1991:165). Bu tr tarihsel-olgusal durumlar entellektelin kltrel dzlemde ayrmlatrlm bir okunuunu apak ortaya koymakta ve gerekli klmaktadr. Ayn ekilde, yine ranl yazar ve sosyolog eriatinin u saptamas da, kendi iinde etik tercihleri ve kltrel taraf olmay yanstsa bile, belli bir lde kltrel dzlemdeki bak asndan yerinde grlebilir:
Sartre, Bat Avrupann, yani kltr, sosyal psikolojisi ve dzeni kapitalizm iinde ekillenen sanayilemi bir toplumun aydndr. Ama acaba onun gibi existansiyalist bir aydn bir baka topluma giderse (orada) yine aydn kalabilir mi? ncelikle nereye gidecei nemlidir. Eer Fransadan, Almanyaya, ngiltereye veya Birleik Amerikaya giderse kesinlikle aydndr, hatta Sartredan da aydndr. Zira aclar,

296

bilinler, duyarllklar, toplumsal dzen ve tarihin bu aamas Amerikay ve dier lkeleri ylesine sarsmtr ki, onlar infilakn eiine getirmitir... Sartre kesinlikle bir aydndr... Sartre Batnn kurtarcsdr. Fakat Asya, Afrika ve Latin Amerika ile yoksulluktan kurtulmak isteyen, alk ve sefalet zincirini krmaya alan, sanatta ve sanayide geri kalm bir toplum iin Sartre, bir kurtulu kahraman deil, aksine... bir faciadr. Byle bir toplumda Sartre izleyen ...bir kii bir aydn olamaz, byle bir insann fedakarlklar ve bilinsiz hizmetleri istemese dahi sonuta onu ihanetlere gtrr (eriati, 1989:137-138).

4.5. OK BOYUTLU YA DA BTNCL YAKLAIM Nihai olarak bakldnda, Aronun bak as rneindeki gibi, entellekteller kategorisinin tanmlanmas ve kavramsallatrlmas, greli ve oynak bir ereveye oturtulabilir. Ona gre, btn zmlemelerin sonucu, eitli tariflerin mmkn olduunu gsterir ki bu da, mutlak anlamda ve statik bir biimde tek bir tarife balanmann doru olmadn teslim etmemizi gerektirir (Aron, 1979:260). Yine Meriin, her lkenin, her an, her snfn, her ideolojinin entellektel anlay baka olduunu; bu nedenle de dnyaca kabul edilmi bir entellektel kriteri olmadn (Meri, 1997:24) belirten ifadeleri ve literatrde bunu eitli rnekleriyle vurgulayp dorulayabileceimiz ok sayda rnekler, btncl ve ok boyutlu bir adan entellektele ilikin bakmzn, sz konusu snflandrma balamndaki her boyutu da gz nnde bulundurmamz gerektiini ortaya koyar. Sonuta, -tarihsel, toplumsal ve kltrel btnl temele oturtmak kouluyla- zc ve ilevsel ya da normatif ve ampirik dzlemlerdeki kavramlatrma ve tanmlamalar, birbirinin iine geerek, gereklie ilikin alglamalarmz zerinde uzlamsal (convantional) bir ina oluturabilirler. Nihai olarak, bu kavramsallatrma tarzlar ve bu tarzlarn ardndaki durular/pozisyonlar btnletirilmeye gereksinim duyarlar ki, ancak bylelikle hem tarihsel-toplumsalkltrel realiteyi hem de zihinsel inalar n-kavramlatrmay mmkn klan, zengin ve kapsayc betimleme ve genellemelere olanak salayan bir ideal-tip kurgulanabilir ya da kapsayc bir entellektel profili/portresi izilebilir. Bu okuma biimlerinin geikenlikler iermeksizin, kendi iine kapanklatrlm u rnekleri ise, birbirine tercmenin ve karlkl btnletirmenin olanaklarn ortadan kaldrarak gereklie dair alglamamza manidar snr ve snrllklar getirir. Nietzscheyen bir perspektivizmin penceresinden, gereklie ne kadar oul bir

297

perspektiften yaklayorsak, kavraymz o kadar derinlikli ve kapsayc olacaktr diyebiliriz. Bu balamda, rnein, evsizlik ve srgn kavramlatrmalarnn zihinsel dzlemde entellekteli kavramaya dnk metaforik kullanmnn115, hem znel, etik ve normatif arm hem de realiteye ilikin tarihsel ve sosyolojik dolayma tabi bir okunuu bakmndan ele alnmas, bir taraftan gereklie tekabl etmede yarataca zenginlik ve derinlik imkan bakmndan nemlidir; dier taraftan da sosyolojinin zgrletirme pratiine katks bakmndan vazgeilmezdir. Bir baka rnek olarak, azade ve zgr olma temelindeki bir bilinlilik, varoluu ve gerekleme nitelii salt kavramsal dzlemde temellenip anlamlandrlabilirken; tarihsel olarak belli toplumsal snflara, yapya ya da iktidara angajelik, bamllk ve karlar balamnda aknlk sorunsaln da iermelidir; dolaysyla ikili bir okumay gereksinir. Azade, dsal bir belirleyici/tayin edici ya da ynlendiriciden aknlamay; psikolojik, sosyolojik, tarihsel, ekonomik ve kltrel zincirlerden kurtulmay ifade ederken; zgrlk, zn gr olmas, kendindeki dnce, yaratclk ve varolutaki bir amay/aknlamay116 ifade eder. Azadelik bir eyden ya da bir eye kar serbest hale gelme ve onun kendi zerindeki belirleyiciliini aabilme iken; zgrlk, kendi potansn, yaratcln, hayata kar genel anlamda tavrn ve yorumunu, kendinde bir deer/ama olarak dsallatrabilme ve bu anlamda bir z grlk olarak (znden gelen/doan bir grlk) dsallatrabilme prosesini dile getirir. zn grl, kiinin her eyden nce kendi varoluunun, kendini anlamlandrnn ve hayata kar genel ve radikal tutumunun otantikliine/kendiliindenliine gndermede bulunan biricikliini dile getirir. Azadelik ise tarihten, toplumdan, dinden vs. kurtulma ve btn snrlayclklara kar akn olma eilimi/ynelimi ve durumu anlamn ierir. Bu zmleme ve kavramlatrma biiminin doal sonucu olarak yle bir dzeyleme yapmak

115 Metin ierisinde, Nietzsche, Frankfurt Okulu, Besnier ve Saidde bu metaforik kullanmlar erevesindeki kavramlatrmalar amlanmaktadr. Dolaysyla, bu metaforik kullanmlar erevesindeki entellektel kavramlatrmalar iin ilgili ksmlara baklmaldr. 116 Burada Marxn bir eyden zgrleme (from freedom) ve bir eye ilikin/kar zgrleme (in freedom) arasnda yapt ayrmla birlikte, Ali eriatinin nsann Drt Zindan (1984) adl eserinde dile getirdii doal, tarihsel ve toplumsal koullar ve belirlenimlerden kurtulma yannda insann kendi ruhsal ve zihinsel zindan amas anlamnda bir zgrlemeye gnderme yaplmaktadr. Yine, smet zelin Bakanlar ve Grenler (1983) adl eserinde, ie doru zgrlk ile da doru zgrlkn farkllna dikkat ekerek zgrlkn zn grlne tekabl ettiini, hrlkn ise dsal olana kar/dair bir kurtulu ve seme olana anlamna geldiini, dolaysyla bu iki kavramn birbirine indirgemez bir ayrma sahip olduunu dile getiren yorumu da esinlendirici olmutur.

298

mmkndr:

nce

azadelik,

yani

kendi

otantikliini

ve

zvarolu

ve

dnmselliini snrlayan/belirleyen yap, etken ve geleri amak; sonra da zgrlk, yani kendiliinden yaratc bilin ve kendine mndemi olmaya alan varolu; yani ikili bir aamallk formu ngrlebilir. Ancak, sosyolojik ve tarihsel bir bak asnn gerei olarak, realiteler gz nne alndnda, tersi ya da ikisi bir arada da dnlebilir ve olaslkl olarak grlebilir. Nihai ve reel dzlemde bakldnda ise, sosyolojik realitesi ierisinde bu ikisi birbiriyle balantl, birbirine baml ve karlkl diyalektik bir iliki ve belirleyim ilikisi ierisinde serimlenir: Belli bir durumda bizi zgrlemeye ynelten ya da bunu uyaran motifler ounca azadelik itkimiz ya da ihtiyacmzdr; bir baka durumda ise kendi greli zgrleim ynelimimiz, bizi azadelikte yol alabilmek asndan radikal admlar atma ve greli risk alma ynnde uyarr, ynlendirir ve yapy/realiteyi, ona dntrc bir unsur/g olarak ynelen bir bilinlilik konumunda amay varoluumuz iin psikolojik zorunluluk hale getirebilir. Dolaysyla, bu iki srecin karlkl ve birbiriyle ilikili bir btn olarak dnlmesi gerekir. Entellektel sorunsallatrmas asndan azadelik, birincil ve mutlaka almak durumunda olan bir aama olmakla birlikte; onun potansiyelini ve roln tanmlamakta esas olan zgrlk ve zgrleim boyutudur. O, zgrleerek ve bunu dsallatrp kamusal alana tayarak bakalarnn azadelemesine ve zgrlemesine arda bulunan ve buna kap aralayan kiidir. Entellektel asndan, dncede, varoluta ve eylemlilikte tarihsel ve toplumsal zorunluluk ya da belirlenimi amak ya da en azndan buna ynelmek/niyetlenmek esastr; ki o, bu anlamda kendi rtlerini ve hakikate rtlm rtleri kaldrarak ifa eder ve radikal bir tutumla bunlara kar bayrak aar. Ancak bu arada Kanttaki gibi kendisi iin setiini, insanlk iin de dnp nerebilecei/ngrebilecei bir yaama, anlamlandrma ve eylemlilii de srekli imbikten geirip rafineletirmeye alarak hayata katlr ve katkda bulunur. Bununla birlikte entellektel, hem yaplar ina etmekte bir mni (ina edici) ve fonksiyoner olurken, hem de yaplar paralayan, bu yaplarn ve ilikilerin ardndakileri ifa eden bir mfi (ifa edici) ve putkrcdr. Tarihsel bak asnn nemini vurgulayan Millsin sosyolojik kuramnn, toplumsal olgular zmlemede merkezi bir yer verdii ge, entellektellerin zmlenmesinde de geerlidir. Bunlar: 1. Dncelerin, insan tarihinde sahip

299

olduu nemli yer; 2. Gcn (power) doas ve bilgiyle ilikisi ve; 3. Ahlaki eylemin anlam ve bilginin ahlaki eylemdeki yeridir (Mills, 1978; Poloma, 1993). atma gelenei ierisinde deerlendirebileceimiz Mills Toplumbilimsel mgelem (1978)de, tarih-yap-biyografi lsnn btnlnden bakarak, tm erkek ve kadnlarn tarihlerini yapma zgrlne sahip olduklarn; ancak, bazlarnn gerekte dierlerinden daha ok zgrle sahip olduklarn ileri srmtr (Poloma, 1993:300). Entellektellerin de ne lde tarih yapc bir zgrle ya da potansiyele sahip olabilecekleri bu erevede dnlebilir. Ki, bu ayn zamanda entellektellerin zgrleme ve zgrletirme gleri ve imkanlar yannda hegemonikleitirici rolleri asndan da ele alnmasn gerektirir. Skocpoln tarihsel sosyolojik bir bakn iermesi gereken niteliklere ilikin belirlemesi, entellektellerin btnc bir bak asyla ele alnmas balamnda da yol gstericidir:
Hakiki tarihsel sosyolojik incelemeler, ...en temel olarak, zamana ve mekana somut bir ekilde yerlemi olduu anlalan toplumsal yaplar ya da srelerle ilgili sorular sorarlar. kincisi, sreleri zaman iinde ele aldklar gibi, sonularn nedenlerini aklamada zamansal ardkl da ciddiye alrlar. ncs, pekok tarihsel zmleme, bireysel yaamlarda ve toplumsal dnmlerde niyet edilen ve edilmeyen sonularn aa kmasndan anlam karmak iin, nemli eylemlerin ve yapsal balamlarn etkileimine dikkat eder. Son olarak, tarihsel sosyolojik incelemeler, zgl trden toplumsal yaplarn ve deiim kalplarnn tikel ve deiik zelliklerini aydnlatrlar. Zamansal srelerin ve balamlarn yan sra, toplumsal ve kltrel farkllklar da tarihsel ynelimli sosyologlarn asli ilgi alandr (Skocpol, 1999:2).

Bu

yaklam

nda,

nn

metine

dair

karsamalarn

entellektellerin ontolojik ve epistemolojik stats asndan da genellemek mmkndr:

Sadece metinler zerine yaplan almalar daima eksik kalmaya mahkumdur. nk metinlerin kendileri kadar, belki de onlardan da nemli olarak, onlarn nasl ve nerede tarihselletikleri dikkate alnmaldr (n, 1995:15).

Tarihsel ve toplumsal koullarndan soyutlanm bir biimde sadece entellektelin kim olduuna ilikin ortaya konulan tanmlamalar daima eksik ve kusurlu kalmaya mahkumdur. nk entellektelin kim olduu ya da onun ne trde mesleki ya da dnsel bir praxisle nitelenebilecei kadar -belki de ondan da daha nemlisi- onun nasl ve nerede tarihselletii dikkate alnmaldr. Yine entellektellerin tarihsel-kltrel durumlar dntrebilme ihtimali kadar,

300

tarihsel-kltrel durumlar tarafndan da dntrlme ihtimali gz nnde bulundurulmas entellektelin gereken kim bir gerektir. ilikin Ayn zamanda entellektele ve olduuna baklar/kavramlatrmalar, tarihsel,

toplumsal, ideolojik, zihniyetsel, snfsal, corafik vs. koullamalarn her birinden ya da bunlarn bazlarnn birlikte oluturduklar bir kombinezondan kaynaklanan durular temelinde ortaya konulmu zihinsel inalardr. Bu nedenle tarihsel realiteler dzleminde entellektel ile onun zihinsel soyutlama dzlemindeki kavrannn/kavramlatrlmasnn, iki ulu dinamik bir ina olarak karlkl bir diyalektik okumaya tabi tutulmas gerekir. Entellektellerin zihinsel soyutlama dzlemindeki tanmlanmalar ve

kavramsal inalar, -tarihsel olarak hem srekliliin hem de krlmann izlerini zerinde tayarak- deiik dnemlerin ve toplumlarn yap ve koullar ierisinde gereklik kazanan ve ekillenen farkl bilimsel, ideolojik, politik, snfsal, kltrel vs. oluumlarla balantl ve dolaymlanm olan farkl bak alar ve durularn117 rndrler. Sosyo-tarihsel ve kltrel yap ve sreler ierisindeki reel inalar olarak entellekteller ise, somut tarihsel, toplumsal ve kltrel koullarn ve yaplarn rn olarak ortaya kan reel bir konumun ve roln icracsdrlar. Paradoksal gibi duran bu iki ynl ele al btnlkl bir biimde okunduunda, hem alglan hem de rol ve konumu bu bakmdan entellektelin, tarihsel ve toplumsal olarak dinamik bir biimde realitenin yaplan diyalektii ierisinde biimlendii sylenebilir. Dier bir deyile, entellektelin realitesi ontolojik olarak farkl tarihsel dnem ve koullar ve farkl toplumlar ierisinde srekli yeniden ina edilip yaplandrlmakta; entellektel ise, bir ina ve yeniden imal edici fail olarak,

117 Mannheim, bir pan-ideolojizm saplantsna da kaplmayarak, bilgi sosyolojisinin epistemolojik perspektifine iaret eden relationism (relativizme ztlk iinde) teriminin de mucididir. Ona gre relationism, sosyo-tarihsel relativitelerin nnde bir dncenin kapitlasyonunu deil, ancak bir bilginin her zaman belli bir pozisyondan bilgi olmak zorunda olduunun ll bir kabuln ifade eder. Mannheimn dncesinde Diltheyin etkisi de byk nemi asndan bu noktada olmutur.

Mannheim, farkl toplumsal gruplarn kendi kapasiteleri iindeki dar pozisyonlarn amak iin deitiklerine inanmtr. Bu balamda o, balca umudunu greli olarak snf karlarndan zgr olduuna inand, atlaa ait bir tabaka tr olan toplumsal olarak balanmam (unattached) entelijansiyaya balar. Ki, Mannheim (ideolojiye benzer bir biimde) toplumsal realitenin deitirilmi bir imajn reten, fakat (ideolojiye benzemez bir biimde) onun imajn o realiteye dntrmek dinamizmine sahip olan topyan dncenin gcn vurgulamtr (Berger ve Luckmann, 1975:22). Ancak, temel bir kukucu sorgulama ve duru-bamll ap aamama sorunsal erevesinde o, kendisinin olgulara baknda, Amerikan orta-snf adetlerinin sosyolojik analizinde kulland kategorilerin dncenin tarihsel olarak greli biimleri tarafndan koullandrlmadna, kendisinin ve dnd her eyin genleri ve meslektalarna ilikin iine batt dmanlk tarafndan belirlenmediine ve bunlarn tmn kapsayacak bir biimde, kendisinin Amerikan orta snfnn bir yesi olmas tarafndan belirlenmediinden nasl emin olabileceini dert edinmitir (Berger ve Luckmann, 1975:25).

301

ierisinde bulunduu realiteyi dntrp yeniden retime tabi tutmakta etkin bir konum ve rol stlenmektedir. Bu nedenledir ki, farkl tarihselliklerin ve toplumsal biimlenilerin (ve yine bu btnlkler ierisindeki daha alt oluumlara bal durularla ilgili kavraylarn) entellekteli bilin dzeyinde paketlemeleri baka bakadr. Aydnlanmann filozofu, daha sonraki ya da ileri aamadaki bir kapitalizmin ve endstriyel biimleniin koullarnda burjuva liberal syleminin ya da proleteryan devrimci sylemin teorizasyonuna angaje bir entellektelden, -belki ilevinin z itibariyle zdelese de- tarihsel konumu ve misyonu/rol itibariyle farkldr. Yine ayn tarihsel dnem ve toplumsal btnlk ierisinde yer alsa bile farkl ideolojik-politik durularn (faizan, Marksizan, liberal, cinsiyeti, ulusdevleti/bamzszlk/kalknmac, dinsel vs.) kendi sylemlerine teorik ifade kazandran entellektelleri baka baka profillerdir ve ayr yorumlama ve okuma balamlarn gerektirirler. Gnmzdeki entellektel pozisyonlanlar asndan ise, kresel-yerel ve modern-post-modern ayrmlatrmalar gemiin sa-sol gibi ayrmlatrmalarndan daha gncel ve temelli bir entellekteller profiline geerlilik ve gereklik zemini oluturmaktadr. Ancak btn bu tarihsel durumlar erevesinde entellektelleri toplumsal balantsallklar ve yapsal bamllklar ierisinde entellektel olarak nitelememizi zorunlu klan ortak ve st bir soyutlayc nitelik ya da nitelikler btn de olmaldr. Aksi halde entellektel kavram, radikal bir biimde tamamyla tarihsel grelilie gmlmek durumundadr ve asla bir sosyal bilimin daha zelde de sosyolojinin- analiz ya da odaklanma objesi olarak kabul edilemez. Bilhassa radikal modernite projesi asndan bakldnda entellektel, bir yandan, zsel olarak toplumsal znenin zgrleimi adna, hem zneye zgrleim arsnda bulunan hem de iktidara ve topluma onun zgrleiminin koullarn nasl engellediine ilikin uyarda bulunup bunu ortadan kaldrmaya davet etme, eletiri ve muhalefet misyonunu yerine getiren biridir. Dier taraftan o, projelendirici ve maniple edici rol ierisinde, belirli snfsal-politik-ideolojik karlarn szcs, teorik imalatsdr.

302

Bu iki kart ve elikili rol alglan ierisinde entellekteller, her zaman, genel bir kabul/saygnlk grme ve meruiyet temeli bulmakta ontolojik bir zorluk yaarlar. Bir baka boyutuyla da modern toplumun entellektelleri, bizzat kendileri iktidar olmak ya da kendilerine esasl bir iktidar pay karmak ynelimde olan kimseler olarak cisimleirler. Bu anlamda, Mertin deyiiyle, modern toplumun entellekteli, bilginin iktidar olma biimlerinden birinin kiilemi tezahrdr. O, kendisini toplumun stnde yol gsterici birisi olarak grmekte, daha iyi ve doru dnme ayrcalna ve tekeline sahip olduuna inanmakta ve bakalarndan da mutlaka bu inanc benimsemelerini beklemektedir (Mert, 1995:52). Nihai olarak bakldnda, entellekteller, tarihsel olarak politik alanla ilikileri bakmndan srekli bir kriz halini yaamlardr. Bir yandan politik gce kar greli bir zerklik duygusu yaarlarken, dier yandan politik iktidarlarn onlardan yararlanmak amacyla uyguladklar basklara maruz kalmaktadrlar. Yine onlarn bizzat iktidar olma ynndeki kendi araylar da, entellektellerin politik alan/yaam ile ilikilerine karmak bir grnm vermektedir (n, 1995b:22). Dier bir taraftan, entellektellerin, tarihsel ve toplumsal dnmlerde szyle ve praksisiyle etkin failler olup olmadklarna ya da bunun derecesineilikin olarak da ok farkl ve hatta kart deerlendirme ve kanaatler bulunmaktadr. Bir uta, entellektelleri, tarihsel ve toplumsal durumun basit bir ajan ya da etkisiz bir znesi olarak gren ve -anti-hmanistik ve zneyi kurumsal srelere ya da deterministik belirlenimlere bal bir itaat nesnesi olarak kabul eden- daha ok yapsalc bir vurgu ieren tutum yer almaktadr. Ki, buradan yola klarak, entellektelin hayat teorik ya da daha st bir dzlemdeki kavramlatrmasnn, toplumsal nfuzunun ve kamusal kabulnn snrllna ilikin bir yargya ulalabilir. Bu adan entellekteller, kendi yapmadklar yasalarla belirlenmi bir erevede ideoloji reten kimseler olarak da grlebilir ki, yaadklar ve kamusallatrdklar ey, son aamada toplumun egemen ideolojisiyle balant ve bamllk ierir (Yldz, 1995:358). Dolaysyla, tarihi ina edenler/yapanlar entellekteller deildir. Onlar, ancak belirli izler/iaret koymak ve tarih dmek gibi snrl rolleri icra ederler. Gerisini ise, sorguladklar, tavr aldklar, meydan okuduklar iktidarlar -stelik kendileri iin uygun zaman ve koullarda- tamamlarlar (Ilgaz, 2002:115). Bu yaklam, Durkheimyen sosyolojizm (toplumun her eyin

303

kayna ve belirleyicisi olduu) nosyonu yannda, Marksist gelenek ierisinde hakl olarak yaygn bir kabul grm bir gre -varoluun ve somut tarihsel koullarn bilisel ve ideolojik olan determine ettii inanc- ve yine bireyin/znenin ve bilincin nemini yoksayp (ya da en azndan kmseyip) gz ard etmekle anti-hmanist bir karakter ve formlasyona sahip olduuna hkmedebileceimiz yapsalc paradigmaya kadar uzanan geni bir yelpazede, ana bir gelenek oluturmu ve temellerini bulmutur118. Ki, bu yaklam, materyalizmin ve materyalist determinizm anlaynn da genel ekseni ve uzanmlarnda ekillenir. Dier uta ise, tarihsel dnmlerin ve devrimlerin kaynann ya da balatc kvlcmnn/ilhamnn/ivmesinin, entellektel bir sray ya da yeniden kavrayc dirilile ilikili olduunu ne sren bir anlay sz konusudur. Bu anlay ierisinde deerlendirebileceimiz Galbraithe gre, devrimleri hazrlayan dnceler kitlelerden baka bir deyile, normal olarak bakaldrmak iin en ok nedene sahip bulunan insanlardan- kmamtr. Aksine bunlar entellektellerden gelmitir119 (Galbraith, 1989:197). Keynesin saptamasndaki gibi, gaipten sesler duyan iktidar sahibi deliler, gerekte bu lgnlklarn birka yl ncesinin akademik kalemrlerinden aktarmaktadrlar. Ki, belirli bir abart pay olduuna hkmedilse bile, her trl dnsel etkiden arnm olduuna inanan pratik insanlar bile, gemite yaam bir iktisatnn klesidirler (Galbraith, 1989:13). Bu yaklam ise, bir taraftan Saint-Simon ve Comte pozitivizminin pozitif dnceye ve entellektellere nc bir konum atfetmeleriyle eklemlendirilip temellendirilebilirken, dier taraftan dncenin ya da akln esas alnd (akln/dncenin varl determine etmesi anlamnda), Hegelci bir idealizmle de birlikte okunabilir. Ancak entellektelleri, sosyalist bir vurguyla ilerici ve nc bir toplumsal tabaka ya da snf olarak ilk kez ne karan kii Saint-Simon olmutur120. Gnmzdeki sosyolojik analiz tarz ve formlasyonu balamnda Gouldner ise, ok daha radikal bir biimde entellektelleri, en ilerici tarihsel g/snf olarak

118 119

Bu nermelerin dayand referanslar iin bkz. ilgili blm ve balklar.

Ona gre, Lenin bu gerei biliyordu ve entellektellerin ele avuca smaz, ters ve uzlamaz olduklar dncesindeydi. Ama ayn zamanda, una da inanyordu: Entellekteller olmadan proleter ordular amasz ynlara dnp ufalanrd (Galbaith, 1989:197).
120

Bkz. lgili blm ve konu bal.

304

niteleyerek

onlarn

tarihsel-toplumsal-politik-kltrel

dnmlere

nclk

ettiklerini ileri srmtr. Gouldnerin entellektelleri, hmanizma ve eletirel bir sylem kltryle kendi snfsal btnlklerini ve tarihsel koullarn ina ederek bizzat kendileri iktidar olmaya ynelmi, evrensel ama kusurlu bir ilerici snftr121. Nihai anlamda bakldnda, entellektelin tarihsel anlamda ikili bir profilinin olduu sylenebilir. Ki, bu profiller onun z-dnmsellii ierisinde kendisini yeniden retimiyle/inasyla, iktidarla ve toplumla giritii ilikisinin niteliiyle, ve bunlarla balantl olarak kendisinin farkl durularca alglanyla ilgilidir. Olumsuz bir bakla entellektel, kar-baml (interested) bir kimse olarak her eyden nce iktidar ve nimetlerinden pay alma yneliminde olan bir kimsedir. Bu ynelim, ya onun iktidarn gzne girerek kendisi iin avantajl bir stat elde etme ve bunu srdrp glendirme ya da bizzat kendisinin bir iktidar veya iktidarn asli bir unsuru olma ihtirasn ifade eder. Yani o, iktidarn bir aleti ya da bizzat kendisi/mttefiki olan yahut olmay amalayan biridir. Topluma kar ise yerleik deer, inan ve ilikileri sanki doalm gibi kabul ettirmeye ve bunlarn arkasndaki g ilikilerini maniple etmeye alan biridir. Yine asalaka yaama, ok bilmilik ve yle olmad halde kendini vazgeilmez gsterme gibi nitelikler de olumsuz entellektel alglamasndaki ilenen temalara anahtar olmutur. Ki Barthes bu anlamda, ideolojik bir durula da dolaymlanm bir olumsuz entellektel alglaynn ve kar-entellektel duruunun arpc bir zetlemesini sunar:
Poujadee gre... her sylensel varlk gibi aydn da genel bir izlee, bir tze balanr: havaya, yani bolua. Yukardan bakan kii olarak, aydn havada durur, geree... oturmaz. Dkkanna dzenli olarak aydnlar gelen bir lokantac helikopter diye adlandrr onlar, yani yukardan uutan uan erkeksi gcn ekip alan, aalayc bir imge kullanr: aydn gerekten kopar, ama havada, olduu yerde, kendi evresinde dnp durur; ykselii dlekedir, byk dinsel gkten de, saduyunun salam toprandan da ayn lde uzaktr. Eksii, ulusun barnda kkleri bulunmamasdr. Aydnlar ne lkcdr, ne gereki-, puslu, alk yaratklardr... ...Aydnlar ykseklerde bolua asl dururken bolukla dolmulardr, yelle ten davuldurlar: burada her trl kar-aydncln kanlmaz temelinin

121

Bkz. lgili blm ve konu bal.

305

belirdiini gryoruz: dil kukusu, kendinde grmedii kusuru bakasnda yakalamak, kendi kusurlarnn etkisini bakalarna yklemek, kendi krln karanlk, kendi sarln szn rndan kmas diye adlandrmak biiminde ortaya kan kk kentsel tartmalarn yntemine uygun olarak, her trl kart szn bir grltye indirgenmesi... Aydnlar yalnzca dnme makineleri olduklarndan, mekanik bir soyutlama sz konusudur burada (eksiklikleri, duygucu filozoflarn syleyecei gibi, yrek deildir, sezgiyle beslenen bir tr taktik olan agzllktr). Bu makinemsi dnce izlei ktln daha da artran zgn niteliklerle donanmtr: nce alayclk, ...sonra da ktcllk, nk makine soyutluu iinde sadiktir... ...Aydnlar, sorbonnesallar, politeknikliler ve memurlar hibir ey yapmazlar: estettir bunlar, tarann ikili kahvesine deil, sol yakasnn k barlarna giderler. Burada tm gl ynetimlerin gzde izlei aydnln babolukla zdeletirilmesi kyor karmza: aydn tanm gerei tembeldir, onu yle bir gzel ie komak, ancak zararl arlklaryla llebilen bir etkinlii somut almaya dntrmek, yani onu poujade lnn snrlar iine almak gerekir (Barthes, 1998:169-171).

Olumlu boyutta ise, entellektel, tam anlamyla bir birey olarak kendi zdnmsellii ierisinde dnyay, toplumu ve hayat anlamlandrmak ve yeniden ina etmek zere zihninde btn ayrntlar ve gereklii ierisinde yeniden canlandrr ve yaar122. Bu boyutuyla o, dnyaya, hayata ve topluma zihninde ina ya da imal ettii st dzlemdeki kavramlardan bakar ki, bu bakma, kendi zgr ve sorgulayc aklnn szgecinden/imbiinden geirilmi bir bakmadr. Entellektel, kendi i dnyasnda ve bireyliinde123, bu bakma biimiyle ina edilmemi hibir ilkeye, deere, gce, messes dnce ve inanca biat etmez (Cangzbay, 1996; Meri, 1997:231, 252). Bu, onun szn ve eylemini, kendisinin entellektel vasfn kazand kamusal alanda, bir sz ve praksis olarak ortaya koymasndan nceki sahici z oluumudur. O, iktidara dorular syleyecek; onun kt niyetlerini, kendi karlarn tek doru ya da evrenselmi gibi gstermeye dnk maniplasyonunu ifa edecek; iktidara kar muhalefet ederken madurdan yana saf tutacak; doru

122 Bu anlamda Weber, entellektelleri, dnya kavramn bir anlam sorununa dntren kiiler (1963:124-5) olarak; Mannheim ise, iinde yaadklar topluma bir dnya tasavvuru sunmakla grevli insanlar grubu (1972:10) olarak tanmlar. 123 Entellektel, kelimenin tam anlamyla bir bireydir. Oysa rnein dinsel dnya gr, z itibariyle bireyden ok bir kuruma, toplulua, bir mminler topluluuna, cemaate referans gerektirir ve pratii kurama nceler. Entellektel iinse kuram ya da zihinsel imbikten geirme, pratie ncel ve ondan nemlidir (Arslan, 2002:209). Dnsel gce ve teorik dayanaa sahip olan bir entellektel, yalnzla gs gerebilme gc yksek bir kimsedir. Kkn ifadesiyle, entellektel, yalnzla dayanabilen hayvandr. Ve teorik g ile yalnzla dayanma gc doru orantldr. ok byk bir doallkla; nk teori dnyadr (Kk, 1985b:19). Aaolu ise, entellektelin bir birey olarak deil bir kii (person) ve kiilik (personalite) olarak anlalmas gerektii kanaatindedir. Ona gre, entellektel, verili olanla yetinmeyen, kendinden ve tarihinden, andan sorumlu olan, sorgulayc, dolaysyla deiimci, deiim yollarnda bakalaryla yanyana gelebilen, yaratc, paylamc bir kiidir. O, her ortalama vatanda bir kimlik kart tayan, vergisini veren, hak ve sorumluluklarn bilen bir kimse, yani modern toplumun ngrd anlamda klasik bir birey (individu). Kiide, bireyden (individu) farkl bir yan vardr ki, o, srdnda kalabilen, yalnzl seebilen, gereinde kendi suunu kendisi tayin edip cezasn da kendisi kesebilen bir kimsedir (Aaolu, 1995:224).

306

ilikilerin ve deerlerin dzlemini savunan biridir. Yine toplumdaki yerleik inanlarn, n-kabullerin ve genel kabul gren dorularn toplumsal g ilikileri ve onlarn tadklar hakikat deeri asndan eletirisini yapmak da onlarn grevidir. Ancak tarihsel, toplumsal, siyasal, ekonomik ve kltrel btnln inasnn bir rn olarak onun kendisi de greli olarak bir rn, yani inadr. Bu inann gerek genel tarihsel karakteristikleri ve gerekse zgl tarihsel farkllamalar zerinde durabilmek iin, ok eitli ve etrefil, ve yine ayn zamanda paradoksal kavramlatrmalar ve bedenletirmeler ynnn stesinden gelmeye dnk bir hesaplama ve irdeleme zorunluluu vardr.

4.6. LTERATR OKUMALARININ SINIFLAMADAK YERLERNN DEERLENDRLMES Kukusuz bu alma balamnda literatrdeki entelektel kavramlatrma tiplerinin bu snflandrma erevesinde nerede yer aldklarnn gerekeli bir biimde ve belirli kriterler erevesinde belirlenmesi gerekir. 1. lk olarak idealist yce entellekteller kavramlatrmalar/tanmlamalar prist bir karaktere sahip olmalar nedeniyle genel hatlar itibariyle zc bir karakteristie sahiptir. Bu kavramlatrmann u noktas, tarihsel-toplumsal oluumlarn reel ve olgusal zeminini atlayarak, idealist dzlemde saf/pr entellektel z-niteliklere ve bu niteliklerden ayrtrlamayacak bir akn entellektel varolua yknmeye ynelir. Bu nedenle, kanlmaz olarak zcdrler; yine bunun doal bir sonucu olarak, evrensel hakikati cisimletirdii dnlen bir entellektel akl ve insanla yol gsteren moralist bir vurguyu zsel olarak ilerinde barndrrlar. Bu anlamda entellekteller, Baumann deyiiyle, ilev ya da karla balantl herhangi bir kaygnn kirletmedii fikirler iin ve bu fikirlerle yaayan; akl ve evrensel ahlaki ilkeler adna toplumun geri kalanna (eitimli-sekin kesimin dier ksmlar da dahil) seslenme yeteneini ve hakkn koruyan insanlar (Bauman, 1996:32) dan oluan sekin ve snrl bir gruptur. Bu anlamda idealize edilmi entellekteller, Winockun deyiiyle, lkenin dnyevi menfaatleri karsnda manevi klli deerlerin emanetiliini yapmakta, baka zamanlarda da sadece kendilerinin yahut en iyi kendilerinin baaracaklarna

307

inandklarnda, siyasi iktidarn suistimallerine kar maeri vicdann temsilciliini stlenmektedirler (Winock, 2002:610-1). Moralist ve maneviyat karakterdeki normatiflikleri ve deer-ykllkleri dolaysyla yce entellektel(ler) kavramlatrmalar, olan deil, olmas gerekeni merkeze alrlar. Bu erevede, ideal bir entellektel stereotip(letirme), prototip(letirme) ya da ideal(ize)tip(letirme) ina ederek, entellektel olmayan tekiletirirler ve entellekteli yceltime (sublimation) uratrlar; dolaysyla, bu, onlarn temel olarak dikotomik karakterdeki normatif niteliklerini yanstr. Dier bir deyile, bu kavramsallatrma tarznda, entellektel(ler)in idealletirilmi-ahlaki-hayali bir portresi ya da tipolojisi, kendisine kyasla entellektelin kim olduunu saptayabileceimiz bir kstas olarak esasa alnp; bu ahlaki ve normatif model kriterine gre, entellektel olmayan kaplam tekiletirici ve ayn zamanda gereklii buna gre zihinsel olarak alglanabilir bir dzene sokucu bir aklama ya da yorumlama erevesi amalanlr. 2. Evrensel ortak akln ve hakikatin szcs/temsilcisi olarak entellektel kavramlatrmalarnn da zc bir karaktere sahip olduu sylenebilir. Zira tarihsel zemini ve toplumsal balam dtalayarak evrensel bir dnen yetkin adam olarak entellekteli kavramlatrmak, bizatihi zc karakteristii imleyen bir ynelimdir. Bunun tarih-d ve normatif karakterdeki en u ve tipik rneklerinden birisi ise Kanttr. 3. Genel kltr reticileri balamndaki entelektel kavramlatrmalar ise, mutlak ve kesin izgileri bakmndan ayrmlatrlabilecek bir biimde zc ya da ilevsel bir temele zorunlu bir referans da gerektirmezler/iermezler. Belki aksine, bu ikisinden herhangi birini arlkl ya da saf bir biimde ierebilirlerken, ayn zamanda bu iki temeli kendine zg bir senteze ya da dolaymlamaya da uratabilirler. Ayrmlatrma ve snflandrma asndan izilebilecek ereve u olabilir: zc kavramlatrma temelindeki bir kltr reticileri kategorisi olarak entellekteller, tarihseli-toplumsal akn, olgu/realite zeminini kendine asimile ettiren, tarihsel gereklik ve toplumsal olgular/bamllklar balamndan izole edilmi evrensel bir hayali kltr cemaatinin yeleridirler. Tarihsellie ve toplumsalla stn bir kltr misyonerleri (retici, yayc ya da aktarclar olarak) ya da btn tarihsellii ieren bir sre ierisindeki kltr fonksiyonerleri/memurlardrlar. levsel kavramlatrma temelindeki bir kltr

308

reticileri kategorisi olarak ise entellekteller, belirli bir tarihsel dzleme ya da toplumsal biimlenie zg karakteristik/ayrc nitelikleri ve ilevleri temelinde kltr recileri/fonksiyonerleri olarak grlrler; ancak, onlar moderniteye zg klnmayabilirler de. Entellektellerin moderniteye zg grlmeleri, farkl bir ayrmlatrma mantn ve tarihsel srelendirme anlayn cisimletirir. Bu anlay ya da mantk asndan entellektellerin kavran daha rafine bir dolaymlamay ierir124. Bylelikle, zc kavramlatrma balamnda, literati de dahil olmak zere btn toplumlardaki kltrl adamlar bu kategoriye girebilirken, ilevselci kavramlatrma balamnda, ancak belirli bir tarihsellie ait/dair kltrl adam tipi entellektelin cisimlemesidir demek de mmkn deildir. 4. (Hayali) bir cemat olarak entellektellerin kavramlatrmas da yine hem ilevsel hem de zc imalar iermektedir. Zira, entellektellerin hayal edilmi bir cemaat ya da cemaatleme biimi olduunu dnmek, mutlak anlamda zc ya da ilevsel dzlemde bir kavramsallatrmaya referans gerektirmez. Entellektellerin kendilerini hayal etme/edilme temelinde bir cemaat ve olarak toplumsal algladklarn/kurguladklarn saptamak; tarihselleimlerini

konumlanlarn buradan kalkarak oluturduklarn ifade etmek pekala ilevsel bir bak yanstr. Buna karn, onlar evrensel bir deer olarak idealletirilmi bir cemaat olarak hayal etmek; bu cemaate aidiyet ve onun normlarna, deerlerine, etiine ve insanlk adna modelleyiine/topyaclna ilikin bir arda bulunmaksa zc bir referansa gtrr. Ayrca entellektellerin ulus-devlet ire ya da global (ve belki de tarihsel adan genel ve evrensel) olarak bir cemaat biimindeki tasavvur edilileri erevesinde de temel ve niteliksel bir ayrmlatrma yaplmas zorunluluu vardr. Bu ayrmlatrma, entellektellerin hem ilevsel hem zc ve hem de kltrel tanmlanma tarzlarn ayrmlatrabilmek asndan gereklidir. Entellektelleri tarih-tesi/tarih-d ve tarihi akn bir cemaat olarak dnmek esasen zc bir yaklamn ifadesi iken; onlar belirli bir tarihsel-toplumsalkltrel formasyonda ikinletirilmi ve ilevselletirilmi ilevsel bir kategori olarak grmek, daha ok ilevsel bir yaklamn anlay biimini yanstr. Yine, zellikle,

124 Ancak, aksine bir bakla bat-merkezli ve oryantalist bir bak da merulatrp cisimletirebilir. Bu konuda azami bir analitik dikkat gerekir.

309

bat d toplumlarn aydn kategorisine ilikin olarak, bu kategorinin zgllklerine vurgu yapan; ve belirli bir ulus-devletle ve bu ulus-devletin ve hegemonik merkezinin, belirli bir tarihsel dnemde bu kategoriye ilikin yklemi olduu misyona ve onlardan bekledii ina edici/projelendirici rolle ilikin vurgular ieren bir yaklam da kltrel bir anlay tarzn somutlatrr. Bu nedenle, hayali cemaatler temelindeki entellekteller kavramlatrmas oynak bir merkez oluturur. 5. Snf-baml entelektel kavramlatrmalarnda ise, egemen ideoloji tezi erevesinde entellekteller, tarihsel-sosyolojik olarak en genel anlamnda entellektel etkinlik, doas gerei tahakkm ilikileriyle dorudan ve zsel bir iliki ierisinde grlmtr. Bu erevede, entellektel roln temel/zsel olarak ikili karakteristiine vurgu yaplmtr: Ya tahakkmn ina edilmesi ve onun yapsal dzeyde yeniden retilerek srekliliinin salanmasnda stlenilen sistemin i gereklerine ilikin rol ya da tahakkm karsndaki itiraz ve direnii dillendirerek zgrletirici taycl stratejilerin rol. Bu inas ve bu yndeki bilinliliin ve yapmnda/ tahakkmden yaplandrlnda ilevsellik deeri tayan greli akn ve eletirel bir bilincin gerekelerle, kukusuz, tahakkm kurtulu/direni stratejileri erevesinde, entellektel(ler)e ilikin vurgu ve problematikletirmeler snf-baml kavramlatrmalara greli olarak ok daha genel ve yaygn bir karakter arzeder. Ancak, Marksizmi temel alan snf-baml aklamalarn bu zeminde daha ayr, ayrcalkl ve zgl bir deeri, yeri ve nemi vardr. Snf-baml entellektel kavramlatrmalar, entellektelleri, onlarn temel toplumsal snflara bal/baml konum ve ilevleri temelinde analize dahil eder, sorunsallatrr ve kavramlatrr. Entellektellerin, tahakkme greli olarak yerine getirdikleri ilevleri (tahakkm merulatrp merulatrmama, onaylayp onaylamama yahut ifa/direnme/bakaldrma misyonlar), hegemonya karsndaki konumlar bakmndan neye/nereye tekabl ettikleri ve temel toplumsal snflardaki sirklasyonlar gibi konular snf-baml entellektel kavramlatrmalarnn esas odaklann oluturur. Bylesi bir sorunsallatrma biimi ise, egemen ideoloji tezi ierisinde formle edilmitir. Byle bir kavramlatrma biimi ise doal olarak bu alma balamnda ilevsel tanmlama olarak nitelendirilebilir.

310

6. Greli olarak zerk ya da bamz bir snf olarak entellekteller kavramlatrmalar da sonuta ilevsel bir tanmlama erevesine oturmaktadr. Zira bu balamda entelektel blmnn ve arasal rasyonalitenin egemen olduu bir dnyada entellektel, sadece akln zel ve zsel bir biimde kullanmas yeteneiyle deil, ayn zamanda bilgiyi iktidara tahvil ederek ayrcalkl bir konum kazanma abasyla ne kan bir kimsedir. Bylesi bir realite dzleminde, entellektel iin bilgi ve dnce, geree ulamann ve onu aklamann tesinde ve kendi iinde iktidar salamakta bir ama haline gelmektedir. Tarih felsefesi asndan da dzizgizel (lineer), evrimci ve ilerlemeci bir normatif ereveyi esas alarak, entellektellere, tarihsel dinamikler ve zorunluluklar erevesinde ilerlemenin ve evrimin bir rn olarak olumlu anlamda otonom bir snf deeri ve misyonu ykleyen bu yaklamn asl vurgusu/odaklan, kapitalizm, endstriyalizm ya da modernite, bunlara bal olarak da entellektellerin bu sreteki (ya da bu srecin en nemli ya da temel krlma aamalarndaki) merkezi rol ve konumlar sorunsallatrlr. Endstriyel toplum ve ykselen yeni snf(lar) zmlemeleri/ngrleri odandaki tartmalarda, ya entellekteller bir yeni snf kavramlatrmas erevesinde heterojen yapya sahip genel bir kategori olarak; veyahut bu yeni snf veya ykselen gler ierisinde nemli, merkezi ve temel bir alt kategori olarak grlr. Yeni snf(lar) ve ykselen yeni gler kavramlatrmalarn merkez alan zmleme biimleri/ereveleri ise dnsel temellerini ve kaynaklarn genel olarak Saint-Simona referansla ifade ederler. 7. Muhalif ve radikal bir eletirici olarak entellekteller kavramlatrmalar da, btnc olmayan, ancak (neredeyse bilinli bir biimde) zc olan ne kararak ve (zorunlu bir biimde) entellektelin tarihsel-ilevsel reel durumunu da gz nnde bulundurarak; entellektelin hem ilevsel hem de zc dzlemlerde kavramlatrlmasnn rneklerini sunmulardr. Ki, muhalif ve eletirel entellektel tanmlamalar asndan, ifa (maskesini drme; foyasn aa vurma) entellektelin temel, zsel ve olmazsa olmaz vasf ve misyonu/roldr. Bu tutum asndan, iktidarlar/hegemonya karsnda, olumlayc/onaylayc, merulatrc ve maniplatif tarzdaki sahte entellektel pozisyonlar reddedilirken; toplumsal ilikilerin yapsndaki g, tahakkm, hegemonya, iktidar veya smr ilikilerinin ifas ve bunlara kar muhalefet hakiki entellektelin ahlaki

311

sorumluluu ve asli misyonu olarak yceltilir. Buna gre, bilgiyle iktidar ya da tahakkm/hegemonya arasndaki balant ortaya koyarak szde bilimsellik syleminin maskesini drmek; o gne dein kabul edilmi tabular, yerleik inanlar, doallatrlm kodlamalar mesafeli bir biimde ve titizlikle imbikten geirerek eletirmek; kendi zihninde gereklii doasna uygun bir biimde yeniden ina ederek kamusallatrmak; bylelikle olumlu manada bir putkrclk ve zgrletiricilik misyonu stlenmek entellektelin grevidir. 8. Sonuta ise, -tarihsel, toplumsal ve kltrel btnl temele oturtmak kouluyla- zc ve ilevsel ya da normatif ve ampirik dzlemlerdeki kavramlatrma ve tanmlamalar, birbirinin iine geerek, gereklie ilikin alglamalarmz zerinde uzlamsal (convantional) bir ina oluturabilmektedir. Nihai olarak, bu kavramsallatrma tarzlar ve bu tarzlarn ardndaki durular/pozisyonlar btnletirilmeye gereksinim duyarlar ki, ancak bylelikle hem tarihsel-toplumsal-kltrel realiteyi hem de zihinsel inalar n-kavramlatrmay mmkn klan, zengin ve kapsayc betimleme ve genellemelere olanak salayan bir ideal-tip kurgulanabilir ya da kapsayc bir entellektel profili/portresi izilebilir. Bu okuma biimlerinin geikenlikler iermeksizin, kendi iine kapanklatrlm u rnekleri ise, birbirine tercmenin ve karlkl btnletirmenin olanaklarn ortadan kaldrarak gereklie dair alglamamza manidar snr ve snrllklar getirir. Bu anlay ise ok-boyutlu ve btncl bir kavramlatrma demektir ki, literatr analazi balamnda bunlar tarihsel-toplumsal boyutta entellektelerin kavramlatrlmasna tekabl eder. Son bir ekleme olarak da entellektelin zgc kavramlatrma tarzlarna deinmek gerekmektedir. Bu balamda, entellektelin srf ilevsel bir tanmnn, kltrel tanmla tamamlanmad srece yetersiz olduunu belirten Kagarlitski (Kagarlitski, 1991:22), -fikirleri paylaarak bir araya gelen bir grup; tinsel bir nder ve toplumsal idealler adna alan bir ii olarak- entellektel/ entelijansiya (intelligentsia) ile zihinsel almayla uraan ve uzman olan- aydn (intelligent) arasnda da belirgin bir ayrm koyar125. O, ilevsel tanmla kltrel tanm

125 Kagarlitski, kavramsal olarak Rusadaki intelligent (aydn) szcnn, bugn genellikle Batl entellektel [intellectual] szcnn e anlamls olarak kullanldn, ancak k biimiyle entelijansiya [intelligentsia] kavramnn, entellekteller kavramyla tam bir ztlk oluturduunu vurgular ki, bunun bizdeki karl, tam tersine, okuryazar ve belirli

312

arasndaki elikinin, grng ve z arasndaki bir eliki saylabileceini belirterek, Rus entelijansiyasnn kendi ilerinde kimi zellikler kefetmesinin ve/ veya gelitirmesinin, varlklarnn kendine zg toplumsal-tarihsel ve tarihselkltrel zgllklerinden kaynaklandn belirtir. Ki, bu tarihsel zgll ierisinde kendisini iki dnya arasndaki snrda bulan entelijansiya, dnsel olarak eletirel olmak zorunda kalmtr126 (Kagarlitski, 1991:22-23). zgc tanmlama giriimi, farkl tarihselliklerin ve kltrel balamlarnn entellekteli ya da aydn farkl bir ina olarak cisimletirmeleri zerinde odaklanr. Bu odaklanmada esas olan Dou-Bat, kapitalist-pre-kapitalist, modern-pre-modern gibi ikili ayrmlarn da tesine giden bir kendine zgln ifade edilmesidir. Ancak bu giriim, belirli bir tarihsel-kltrel formasyonu ve bu farmosyona zg olarak grd entellekteli, kendi iine kapal bir btnn kendiliindenlii olarak grmekle de yetinmez; aksine belirli bir kltrel formasyonu, bu formasyonun kendi etkileimi erevesinde, ilikili olduu d evre ve belirleyici d dinamiklerle ilikisi erevesinde, kendi bak asndaki gereki ya da arptlm bir gereklik algsna bal olarak ilikilendirerek deerlendirir. Kltrel dzlemi ve zgcl esas alan bir tanmlama giriimi znde, tarihsel, toplumsal ve ekonomik boyutuyla da btnletirilmek kouluyla, Batnn kendi iindeki farkllamalarn da iine almak zere, genel anlamda farkl zihniyet ve kltrel formasyonlarn zgllklerinin entellektellerin belli bir toplumdaki cisimlemelerine ilikin sonularna yneliktir.

mesleklerin sahibi olan aydn olarak anlalmaldr. Ona gre, yaygn anlamyla entellektel terimi, zihinsel almayla uraan kii veya uzman demektir. Bu biimle kavramda ahlaksal ya da ideolojik bir ierik tamaz. ntelligent (aydn) kkenine bal entelijansiya ise eitli toplumsal snflardan olumutur ve ortak bir meslei ya da ekonomik konumu deil, fikirleri paylaarak bir araya gelen bir gruptur ki, burada entellektel olarak tercme edilebilir (Gouldnerin hmanist entellekteli entelijansiyay, teknik entelijansiya terimi ise tam olarak buradaki aydn/intelligenti karlar). Entelijansiyann nemli ayrdedici zellii, yalnzca biimsel olarak zihinsel almayla uramada deil, ayn zamanda Avrupa kltrne duyulan olaand bir ilgiyle de ilgilidir. Ne var ki Kagarlitski, bu tanmn bile eksik kaldnn gsterilebileceini belirtir. Onun deyiiyle, balangta intelligent (aydn) szc aka ahlaki bir deerlendirme tayordu... 19. yzyl Rusyasnda aydn bir tinsel nder, toplumsal idealler uruna alan bir ii (Kagarlitski, 1991:22) anlamn iermekteydi.
126 Anlalan, 19. yzyl Rus entellektelleri kendi ilerinde Batl meslektalarnn o zamana dein hi kullanmadklar kimi nemli temel zellikler kefetmi ve gelitirmilerdi... Rus entelijansiyasnn varlnn kendine zg toplumsal-tarihsel ve tarihsel-kltrel zgllklerinden tryd bu. ...Baron, entelijansiyann devrimciler dourmasnn olduka doal olduu gzleminde bulunuyordu: Bu toplumsal grubun Bat toplumunda tam karl yoktu; buna karn, paradoksal olarak, Rusya stndeki Bat etkisinin sonucuydu. Entelijansiya, birbirine benzemeyen iki uygarlk arasndaki kltrel ilikinin rnyd... Entelijansiya, kendisini iki dnya arasndaki snrda bulmutu ve dncesi eletirel olmak zorundayd (Kagarlitski, 1991:22-23).

313

SONU Bu almada literatrdeki entellektelin ortaya kna, tanmlanna, konumuna ve rolne ilikin belirli tiplerdeki kavramlatrmalarn sunumu, analizi ve sosyolojik adan bir sentezinin ve sistematik snflandrlmasnn ortaya konulmas konu edilmitir. Dolaysyla bu almann konusu, entellektelin tarihsel olarak nasl ortaya ktn anlatmak ya da entellekteli daha doru bir biimde tanmlamak deildir. Dier bir ifadeyle, almada, ilkin konuya ilikin literatr seici bir ayklamaya tabi tutularak sunulmu; bu sunum, belirli tiplerdeki tekil tanmlama ve kavramlatrma rneklerinin sistemletirilmesi biiminde serimlenmitir. Sonrasnda ise, entellektele ilikin kavramlatrmalarn zihinsel dzlemde hangi durutan hareketle ve ne ekilde ina edildii yine belirli bir sistematik ierisinde ele alnm, deerlendirilmi ve analiz edilmitir. En sonunda da bu analiz ve deerlendirmenin nda bir sentezlemeye ulalm ve literatrdeki entelektel kavramlatrmalar belirli bir temelde snflandrlmtr. Bu erevede almann I. blmnde, ilkin, entellektelin tarihesi ve ortaya k koullar hem tarihsel sreklilii ierisinde hem de entellektelin dolaymland literati, Aydnlanma, modernite, kamusal alan, ideoloji vs. belirli tarihsel-toplumsal oluumlar belirli bir btnlk ierisinde sunulmutur. Bu amala, ilkin, karlatrmal olarak modern entellektelin douunu nceleyen dnemlerdeki entellektel ilevin genel ve evrensel karakteristii zerinde durulmu; literatinin karakteristikleri entellektelle karlatrmal olarak ele alnm; Orta adan itibaren niversitenin genel grn ve tarihsel evrili seyriyle birlikte hmaniste ve entellektele giden yol haritasnn betimlemesi ve yorumu gelitirilmitir. Ardndan da modernite balamnda entellektelin ortaya k ve tarihsel dn belirli dolaymllklar ierisinde ortaya konulmutur: Entellektelin ortaya knda ya da tarihsel olarak cisimlemesinde, Aydnlanmann, filozoflarn, Edebiyat Cumhuriyetinin ve kamusal alann oluumun tarihsel bir krlma ve zemin yaratma nitelii zerinde durularak; devamnda modernite, kapitalizm, ideoloji ve ulus-devlet gibi entitelerin entellekteller asndan ne gibi bir dolaymlama ierdii konu edilmitir. Modernite asndan entellektelin soruturulmas ve sorgulanmas da, ulus-devlet ve milliyetilik olgularnn; 19. yzyl sonunda entellektelin bir isim, kimlik ve yeniden alglanm bir cisimleme olarak ortaya knn; ideoloji, iktidar,

314

tahakkm ya da hegemonya kavramlar erevesinde onun ne ekilde ya da hangi tarzda konumlanp ilev kazandnn ele alnmasn iermektedir. Son olarak da Bat-d toplumsal formasyonlarn tarihsel gecikmilikleri ve zayf tarihselliklerinde, entellektel etkinliin manzarasnn resmedilmesi tabloyu tamamlamak asndan anlaml grlmtr. Tezin II. Blm ise, literatrde belirli tiplerdeki entellektel kavramlatrmalarnn sistemli bir sunumunu iermektedir. Bu sunum ayn zamanda analitik bir amaca ynelik materyali oluturmaktadr. Tezin III. Blmnde de, sunumu yaplan literatrdeki entellektel kavramlatrmalarnn sistematik bir biimde analitik deerlendirmesi yaplmaktadr. Bu ereve ierisinde, entellektel akln niteliinin teorize eden ve modelletiren tmel ve evrensel bir akl m, yoksa ksmi karlara greli tikel bir akl m ima ettii ya da cisimletirdii sorunsal amlanmakta, deerlendirilmekte ve zmlenmektedir. Yine bu erevede, entellektelin toplumsal konumu ve rol, onun topluma irek ya da drak olmasna ilikin yorumlara greli bir biimde ele alnmakta; bu balamda entelektelin, siyasal-ideolojik ve toplumsal-snfsal duruu ve toplumsal bir snf oluturup oluturmamas konusunda literatrdeki gr ve yaklamlar ele alnmaktadr. Son olarak tezin IV. Blm, literatrdeki entelektel kavramlatrmalarn yine belirli bir sistematik ierisinde ve belirli bir temel zerinde st bir dzlemde snflandrmaya ynelik bir nitelik tamaktadr. Ki bu blmde ortaya konulan literatrdeki mevcut entelektel kavramlatrmalarnn yeniden deerlendirici bir stkavramlatrma erevesinde snflandrlmas giriiminin orijinal bir deer tad dnlmektedir. Kukusuz entellektel, Batnn ve modernitenin kategorisidir. Tarihsel ve toplumsal bir kategori olarak entellektellerin douu, belirli koullarn ve oluumlarn sonucudur. Yani entellektellere hayat veren belirli tarihsel, toplumsal, kltrel ve ekonomik oluumlar ve uygun bir ortam bulunmaktadr. Bu balamda ilkin, modern entellektelin ortaya kyla modernitenin douu arasndaki bir rttrmeden bahsetmek mmkndr. Modernite ise kendisini oluturan paralaryla ve dnmlerinin farkl karakteristikleriyle izlenilmesi ve ilgilenilmesi gereken btncl bir tarihsel sretir. 16. yzyl balang alarak merkezi ynetimin bymesi, erken modern toplumun oluumunda temel eksenlerden birisidir. Buna ilaveten moderniteyi ima ve iaret eden belirli tarihselleme ve kurumsallama

315

realiteleri bulunmaktadr ki, bunlardan biri, ortaan sonlarnda hmanisti ve daha sonra da hayata belirli bir dzlemin zerinden bakan entellektelin iinden kt profesyoneli ve uzman yaratan niversite kurumudur. Yeni kentlerin ortaya k da modern kamusal alann oluumu iin zemin hazrlamtr. Dolaysyla sanayileme ve kentleme ilikisi tarihsel olarak entellektelin kamusal alanda varolu zeminine ilikin olarak nemli bir yere oturmaktadr. Kamusal alann ortaya k ile entellektelin ortaya k e zamanldr. Edebi kamunun ortaya kyla birlikte, yayn hayatnda zgr akl yrtmenin varl da grlmeye balam; bu kamunun siyasal kamuya evrilmesiyle birlikte entellektel kendisine misyon imkan ve varlk koulu bulmutur127. Mutlakiyeti devletin ortaya k ve bir ulus-devlet formuna dnm srecinde, ynetim cihaznn, entellektel misyona gerek teknik-idari gerek meruiyet salama (milliyetilik) anlamnda duyduu gereksim de siyasal alanla entellektel ilikisine organik bir grnm ve ilevsellik kazandrmtr128. Yine kapitalizm ve pazarn ortaya k ile kamusalln ortaya k arasnda da bir koutluk bulunmaktadr. Zira Aydnlanmann da, gnmz entellektel figr asndan, ok ayrdedici bir yeri bulunmaktadr. Aydnlanmann filozoflar, zgr akl yrtmelerini eitli kamusal mekanlarda (salonlar, kahvehaneler vs.) ve yazlarnda kamusal alana tamlar; aralarndaki zgr tartma ve mzakerelerle bir Edebiyat Cumhuriyetine hayat vermilerdir. Bu filozoflar, gnmz entellektelinin de atas ve arketipi haline gelirken; onlarn dnceleri ve imgeleri bir ideal olmutur129. nce kendisini burjuvazinin idealleriyle ittifak ierisinde gren bu entellektel figr, daha sonra baka toplumsal unsurlarla balant ya da ittifak ierisinde olmutur. Ki, bu balamda entellektellerin ideolojilerle ilikileri zseldir. Kukusuz entellektelin varoluunu olanakl hale getiren ve onu olumu olan artk deerden pay sahibi yapan somut tarihsel, toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel koullar bulunmaktadr. Ancak bu noktada entellektelin; 1.Artk-deer ve artk-deerden pay alma temelinde mi; yoksa 2. Modernite, yani belirli bir bilin

127 128 129

Bkz. (Habermas, 1997). Bkz. (Gellner, 1992; Hobsbawm, 1993) Bkz. (Bauman, 1996)

316

formunun/yapsnn ortaya k ve bunun nclk ettii bir belirlenim balamnda m; ya da 3. her ikisinin de karlkl dolaymland bir tarihsel-toplumsal srele mi varlk bulduunun ortaya konulmas byk nem tamaktadr. Bu sorun, aslnda zihniyet-yap ikilii ya da kartl balamnda da ele alnabilir ki, sz konusu balama tercme edildiinde u iki soruya tercme edilebilir: 1. Zihniyetteki dnmn yapya yansmas ve onu determine etmesi/dntrmesi mi; 2. Yapdaki dnmn zihniyete yansmas ve onu determine etmesi/dntrmesi mi ncel ya da baattr? Bu sorulara verilebilecek yant, her iki etkenin de karlkl birbirini etkileyip besledii diyalektik bir sre ve karlkl diyalektik belirlenimdir. Yani nc bir alternatiftir. Literatrdeki entellektelleri kavramlatrma tiplerine bakldnda, bunlar 8 ana balk altnda toplamak mmkndr. Bu ana balklar ierisinde bakldnda da grlebilecei gibi, literatrdeki entelektel kavramlatrmalarnn, belirli ideolojikpolitik-kltrel-akademik durularla, bunlarla ilintili genel bak alaryla, bu durularn gerektirdii ve ynlendirdii genel tanmlama kriterleriyle ve akademikdnsel geleneklerle ilikili bir erevesi bulunmaktadr. 1. lk olarak idealist yce entellekteller kavramlatrmalar tipik bir biimde prist bir karaktere sahiptir. Bunun kavramlatrmann u noktas, tarihsel-toplumsal oluumlarn reel ve olgusal zeminini atlayarak, idealist dzlemde saf/pr entellektel z-niteliklere ve bu niteliklerden ayrtrlamayacak bir akn entellektel varolua yknmeye ynelir. Bu nedenle de, kanlmaz olarak zcdrler. Bunun doal bir sonucu olarak da, evrensel hakikati cisimletirdii dnlen bir entellektel akl ve insanla yol gsteren moralist bir vurguyu zsel olarak ilerinde barndrrlar. Bu anlamda idealize edilmi entellekteller, Baumann deyiiyle,
ilev ya da karla balantl herhangi bir kaygnn kirletmedii fikirler iin ve bu fikirlerle yaayan; akl ve evrensel ahlaki ilkeler adna toplumun geri kalanna (eitimli-sekin kesimin dier ksmlar da dahil) seslenme yeteneini ve hakkn koruyan insanlar (Bauman, 1996:32)

dan oluan sekin ve snrl bir gruptur. Winockun deyiiyle de onlar,

lkenin dnyevi menfaatleri karsnda manevi klli deerlerin emanetiliini yapmakta, baka zamanlarda da sadece kendilerinin yahut en iyi kendilerinin baaracaklarna inandklarnda, siyasi iktidarn suistimallerine kar maeri vicdann temsilciliini stlenmektedirler (Winock, 2002:610-1).

317

2. kinci olarak da tmel/evrensel akln szcs olarak entellekteller kavramlatrmalar, entellekteli tarihseli akn ve yetkin bir konumda grrler. Entellektelin modernite ve pozitivizm balamnda alglan biimlerinin pek ounda da bu alglama ve kavramlatrma anlay hakimdir. Bunun tarih-d ve normatif karakterdeki en u ve tipik rneklerinden biri ise Kanttr. 3. Genel kltr reticileri kategorisi olarak entellekteller

kavramlatrmalar ise, kltr merkezli bir nitelik tarlar. Gerek ilevsel gerek zc bir temele otursun, bu kltr merkezli tanmlama ereveleri, en genel dzlemde entellektelleri bir kltr reticileri kategorisi olarak kavramlatrrlar. Bu balamda, rnein, Lipsetin entellektel tanm, tipik bir biimde kltr merkezlidir. Ki, Lipset, kltr, yani sanat, bilim ve din dahil olmak zere insann sembolik dnyasn yaratan, yayan ve uygulayan herkesi entellektel addeder (Lipset, 1986:304). Ona gre, bu grubun ierisinde de iki ana ksm vardr:
Kltrn gazetecilerretmenler olutururlar 5). z ya da yaratclar -bilginler, sanatlar, yazarlar ve baz ve kltr yayanlar -eitli sanatlarn uygulayclar, ou ve ou muhabirler-.... kltr uygulayanlar ise bir yan grup -hekim ve hukuku gibi serbest meslek sahipleri-... (Lipset, 1986:304-

Lipsetin bu kavramlatrmas, Weberin, entellektelleri, bir kltr cemaatinin liderliini biimlendiren ve bir ulusal deer sistemini retmeyi nceden kararlatran bir toplumsal grup olarak nitelemesiyle nemli lde rtr. 4. Entellektellerin (hayali) bir cemaat olarakkavramlatrld bak as ya da yaklam erevesinde entellektellerin tahayyl ya da tasavvur edilii, aynen ulus ya da Marksist evrensel proleterya snfnn global idealizasyonu ve bu temeldeki kavramsallatrlmas gibi bir grnm arzeder. Bu anlamda entellekteller, bir yandan hayal edilme esasnda evrensel bir cemaat olarak nesnel bir belirleme ierisinde ele alnabilirken; dier yandan idealletirilebilmekte, dnya yzeyinde evrensel ve ilerici bir tarihsel g -dnyaya yol gsterici, st bir perspektiften bakan, nc insanlarn sekin ve snrl sayda bir kitlesi- olarak resmedilebilmektedir. 5. Snf-baml entelektel kavramlatrmalar ise, egemen ideoloji tezi erevesinde entellektelleri temel toplumsal snflara baml ilevleri temelinde

318

kavramlatrmaktadr. Bu kavramsallatrma biiminde sorunsallatrlan ey, entellektel etkinliin, -en genel tarzda ve tarihsel-sosyolojik anlamda ve yine doas gerei- tahakkm ilikileriyle dorudan ve zsel ilikisi sorunsallatrmasnn merkezi bir nemi vardr. Bu erevede, en genel dzeyde ve dzlemde entellektel ilev, temel ve zsel olarak ikili bir anlama sahiptir ve gerilimli bir biimde her toplumdaki atmal iktidar oluumlar ve bunlarn karsndaki gizil ya da ak direnmeler asndan temel bir stratejik unsur olarak alglanmtr. Yani genel tarihsel btnl ierisinde entellektel ilev, ya tahakkm ina ederek onu yapsal dzeyde yeniden retip srekliliini salayan bir merulama asimile ettirmek ya da tahakkm karsndaki itiraz ve direnii dillendirerek zgrletirici stratejilerin inas ve bu yndeki bilinliliin yapm/yaplandrlnda kendisini grevli klmak anlamn tamtr. kinci rol ve etkisi/etkinlii ierisinde entellektel, greli olarak akn ve eletirel bir bilincin taycln ve fail zneliini stlenen kimsedir. Bu balamda, literatrdeki tahakkm ve tahakkmden kurtulu/tahakkme direni stratejileri erevesinde entellektel(ler)e ilikin bir vurgu ve problematikletirme, zorunlu olarak snf-baml kavramlatrmalara gndermede bulunmakta ya da onlara ilikin bir arm yaratmaktadr. Zira, Marksizmi temel alan snf-baml aklamalar, zemini, teorizasyonu, entellektelakademik balam ve tarihsel nemi asndan ok merkezi bir deer tamaktadr. Snf-baml entellektel kavramlatrmalar, entellektelleri, onlarn temel toplumsal snflara bal/baml konum ve ilevleri temelinde analize dahil eder. Entellektellerin, tahakkme greli olarak yerine getirdikleri ilevleri (tahakkm merulatrp merulatrmama, misyonlar), onaylayp hegemonya onaylamama karsndaki yahut konumlar ifa/direnme/bakaldrma

bakmndan neye/nereye tekabl ettikleri ve temel toplumsal snflardaki sirklasyonlar gibi konular snf-baml entellektel kavramlatrmalarnn esas odaklann oluturur. 6. Greli olarak zerk ya da bamsz bir snf olarak entellekteller kavramlatrmalar, esas olarak entellektellerin temel ya da nemli bir snf ya da katman oluturduklar nermesini/varsaymn olumlayan bir tutum ierirler. Bu anlamda iblmnn ve arasal rasyonalitenin egemen olduu bir dnyada entellekteller, sadece akln zel ve zsel bir biimde kullanmas yeteneiyle deil,

319

ayn zamanda bilgiyi iktidara tahvil ederek ayrcalkl bir konum kazanma abasyla ne kan kimselerin oluturduu bir kategoridir. Bylesi bir realite dzleminde, entellektel iin bilgi ve dnce, geree ulamann ve onu aklamann tesinde ve kendi iinde iktidar salamakta bir ama haline gelmitir. Tarih felsefesi asndan dzizgizel (lineer), evrimci ve ilerlemeci bir normatif ereveyi esas alarak, entellektellere, tarihsel dinamikler ve zorunluluklar erevesinde ilerlemenin ve evrimin bir rn olarak olumlu anlamda otonom bir snf deeri ve misyonu ykleyen bu yaklamn asl vurgusu/odaklan, kapitalizm, endstriyalizm ya da modernite, bunlara bal olarak da entellektellerin bu sreteki merkezi rol ve konumlardr. Endstriyel toplum ve ykselen yeni snf(lar) zmlemeleri odandaki tartmalarda, ya entellekteller bir yeni snf kavramlatrmas erevesinde heterojen yapya sahip genel bir kategori olarak; veyahut bu yeni snf veya ykselen gler ierisinde nemli, merkezi ve temel bir alt kategori olarak grlr. 7. Muhalif ve radikal bir eletirici olarak entellektel kavramlatrmalar, entellektelin ifa (maskesini drme; foyasn aa vurma), muhalefet ve eletiri rollerini nplana kararak onda ideal ve kurtuluu bir sylem biimi ve portre grrler. Bu tutum erevesinde, iktidarlar/hegemonya karsnda, olumlayc/onaylayc, merulatrc ve maniplatif tarzdaki sahte entellektel pozisyonlar reddedilirken; toplumsal ilikilerin yapsndaki g, tahakkm, hegemonya, iktidar veya smr ilikilerinin ifas ve bunlara kar muhalefet hakiki entellektelin ahlaki sorumluluu ve asli misyonu olarak yceltilir. Bu adan, bilgiyle iktidar ya da tahakkm/hegemonya arasndaki balanty ortaya koyarak szde bilimsellik syleminin maskesini drmek; o gne dein kabul edilmi tabular, yerleik inanlar, doallatrlm kodlamalar, mesafeli bir biimde ve titizlikle imbikten geirerek eletirmek; kendi zihninde gereklii doasna uygun bir biimde yeniden ina ederek kamusallatrmak; bylelikle olumlu manada bir putkrclk ve zgrletiricilik misyonu stlenmek entellektelin asli varlk nedeni ve etik misyonu olarak nitelenir. Kendi otantikliinden kaynaklanan bir zdnmselliin gerei olarak bu entellektel, meruiyeti ve zgrleimi, radikal bir boyun emezlik ierisinde kendi dnmsel ve varolusal eylemliinde bulan etik bir varolu ierisindedir. Bu

320

varolu, muhalefet ve isyan/bakaldr boyutunu kendi iinde barndrr, bunun olmay bir entellektel olarak onun varoluunu anlamsz ve geersiz klar. Entellektelin bu bakaldrs ayn zamanda kendine kar da bir bakaldrdr ki, bu yeniden bir z-dnmsellii ve ona tabi bir eylemlilik/pratik edi ierisinde srekli bir z-dnm ve kendini ahlakiletirmeyi ierir. Ayn zamanda bu bakaldr, tarihsel, toplumsal ve kltrel kodlamalara ve belirleyimlere kar radikal bir ifay ve ina edici dnm, dolaysyla da bunun kamusallatrlmasn (sz, yaz, protesto vs. araclyla) ve bu balamda keskin muhalefet bilincini ierir. Bu balamda, hakikatin szcs olmay temel kayg edinen entellektel, kendinden balamak zere herkese seslenen, susmayan, haykran ve zgrletirici dnme aran biridir. Bu entellektel, kendi yalnz ve zgr bireysel dnyasnda dnmsellikle ifa ve ina ettiini kamusal alana tayan, orada eyledikten sonra da tekrar kendi dnyasna dnen ve orada gereklie/hakikate dair yeniden retime dalan bir kimsedir. O, asla salt bir toplum mhendisine, uzmana ya da profesyonele indirgenemez. 8. Son olarak da tarihsel-toplumsal boyuttaki entelektel kavramlatrmalar, daha btnsel bir nitelik tar. Entellekteli, kendi tarihsel btnl ierisinde ve toplumsal balam/balantsall erevesinde olabildiince btnsel bir zeminde kavramlatrmaya ynelir. Bu tarzdaki kavramsallatrma giriimleri, bir yandan entellektelin ortaya kt zgl tarihsel duruma ve koullara vurgu yaparken; dier yandan da onun, farkl toplumsal yap balamlarna greli olarak ekillenen karakteristik konumu ve rol ierisinde portresini izmeye ynelir. Bu ereveye dahil edilebilecek tarzdaki kavramlatrmalar, tarihsel-sosyolojik ve kltrel boyutu ierme amacn tayan; btncl, ancak zgl olana da hak ettii payeyi vermeyi ngren bir ynelimle karakterize olunabilir. Literatrdeki bu entelektel kavramlatrma tipleri daha ayrntl bir biimde analiz edildiinde ise, karmza ok daha karmak ve etrefil bir tablo kar. Bu tablo ierisinde entellektellerin, gerek kendilerini niteleyen entelektel akln kullanm asndan, gerek onlarn konumlar ve toplumsal-tarihsel rolleri asndan farkl farkl algland ve nitelendii ortaya kar.

321

Entelektelin akln kullanm balamnda onu, kimileri teorize eden, model sunan ya da evrensele ynelen tmel ve evrensel akln cisimletii bir kimse olarak grrken; kimileri de belirli ilgi, kar ve durulara greli tikel veya ksmi bir akl kullanan bir ajan ya da maniplatr olarak grr. Entellektellerin toplumsal konumu ve rolne ilikin olarak da literatrde ok eitli ve farkllam niteleme ve okumalar sz konusudur. Entellektelin topluma greli konumu asndan, kimi grler entellekteli toplumairek bir konumda grrken; kimi grler ise topluma drak bir konumda grmektedir. Bunun yannda kimi grler de entellektellerin ikili bir grnm ierisinde cisimletiklerini ileri srmektedir. Bu erevede entellektelin siyasal-ideolojik ve toplumsal-snfsal gelerle ya da glerle ilikili konumu, yine literatrde farkl biimlerde ele alnmtr: Bir ksm grler, entellektele, angaje olan ya da angaje olmas yksek olaslktaki bir kimse olarak bakm; onu belirli siyasal-toplumsalekonomik glerle, otoriteyle ya da iktidarla bamllklar erevesinde ele almtr. Dier bir ksm grler ise, entellekteli, angaje olmayan ya da olmamas gereken bir kimse olarak nitelemi; bu anlamda ona greli olarak zerk bir konum atfetmitir. Bunlara ilave olarak nc bir gr de entellekteli, angaje olabilen ancak entelektel mesafeliliini de koruyabilen bir kimse olarak nitelendirmi; yine onu, konumu asndan bamllk nitelii iermekle birlikte greli bir zerklie de sahip olabilen bir kimse olarak grmtr. Yine literatrdeki kavramlatrmalar, entellektelin tarihsel-toplumsalkltrel rolne ya da misyonuna ilikin olarak da farkl gr ve nitelemeler iermektedir. Sz konusu bu grleri ve nitelemeleri yle sralayabiliriz: 1. Eletirel-zgrletirici ya da statkocu-hegemonikletirici misyonu asndan entellektele ilikin gr ve nitelemeler: 1.1.1. Akliletirmenin eletirmeni olarak entelektel; 1.1.2. Akliletirmenin ajan olarak entelektel; 1.2.1. ktidarn eletirmeni olarak entelektel; 1.2.2. ktidarn ajan olarak entelektel;

322

1.3. Ajanlk niteliinin yannda eletirelliini de koruyabilen bir kimse olarak entelektel. 2. Vizyon sahibi ya da misyon sahibi oluu asndan entellektele ilikin gr ve nitelemeler: 2.1. Vizyon sahibi bir kimse olarak entelektel; 2.2. Misyon sahibi bir kimse olarak entelektel. 3. Etkinliinin niteliine (retici ya da yanstc oluuna) bal olarak entellekteli niteleyen grler: 3.1. Kendi dndan ald ve ona akn olan /hakikati yanstan/aktaran bir kimse olarak entelektel; 3.2. Dnyaya kendi zgn ve st konumdaki bakyla sz sahibi olan bir kimse olarak entelektel130. Ancak mevcut literatrdeki ok eitli, dank, ve paradoksal grnen bu gr, tanmlama ve kavramlatrma biimlerini, belirli bir temelde sentezlemek ve snflandrmak mmkndr. Zira, literatrdeki hangi kavramlatrma tipinin sosyolojik dzlemde belirli bir snflandrma erevesinde nereye dtnn belirlenmesinin ve deerlendirilmesinin nemli bir ihtiyaca yant verebilecei ve bir boluu doldurabilecei dnlebilir. Bu balamda Literatrdeki Entellektel Kavramlatrmalarnn Snflandrlmas baln tayan IV. blmnde, belirli bir sentezleme ve snflandrma mantna bal olarak literatrdeki entelektel kavramlatrmalarnn deerlendirilmesine entellektel sistematik allmtr. ve Bu bee indirgeyici ayrlmtr: bir 1. dzlemde ve zc yeniden st-kavramlatrma snflandrmada entellektel

kavramlatrmalar

kavramlatrmalar; 2. levsel entellektel kavramlatrmalar 3. Hem zc hem de ilevsel entellektel kavramlatrmalar; 4. zgc entellektel kavramlatrmalar ve 5. ok boyutlu ya da btncl entellektel kavramlatrmalar.

130 Bu almadaki literatrde entellektel kavramlatrmalarnn analizinin yapld blmn sonunda yer alan sahife 273teki ilgili emaya baknz.

323

Literatrdeki

zc

kavramlatrmalar,

toplumsal

yaplar

ve

entellektellerin bu yaplarla karlkl bamllk ve ilikilerini gz ard ederek, entellektel faaliyetin kendine zg, zne ya da doasna ilikin olduu farzedilen nitelikler zerinde younlaarak, entellekteli ait ve ilikili olduu toplumsal ve tarihsel varoluundan izole ederler. Bunun sonucunda da entellektel olanlarla olmayanlar arasnda bir izgi, bir snr koymaya, entellektele zsel bir kimlik belirlemeye ve entellektel olmayan tekiletirmeye ynelirler. Nihai olarak bakldnda zc tanmlamalar, toplumsaln dnda ve tarih-d ya da tarih-tesi kavramlatrma eilimlerinin hakim olduu bir metodolojik soyutlama tutumunu ve zihinsel duruu yanstrlar. Bunun bir sonucu ya da grnm olarak da, teorik ya da etik olarak normatif ya da deer-ykl bir karakter tarlar. Bu erevede zc ve idealist bir kurgu ya da kavramlatrmann, entellektelleri masumlatrc, merulatrc, onlara bir iktidar addedici ya da yaygn olarak gzlemlendii gibi, onlarn hali hazrda icra ettikleri tahakkmc misyonlarn ve merulatrma ilevlerini maniple edici bir anlam da olmutur. Dahas, etik ve entellektele ilikin topya ykl zc bir anlama ve yorumlama abas, genel olarak sosyal bilim mantnn, daha da zelde sosyolojik bir abann ontolojik ve epistemolojik erevesiyle giderilemez ve kendini inkar edici bir eliki arzeder. Ancak, zc yaklamn, gereklii anlamada refere edici bir deeri (kendine referansla gereklie yaklamay olanakl klan normatif bir ereve olma nitelii) de olduundan, sosyal bilimlerin ve sosyolojinin kendini zclkten ya da zc niteliklerden tamamen arndrmas mmkn deildir. levsel tanmlama asndan ise, entellekteller kategorisi, toplumsal formasyon iindeki yapsal bir gedir. Dolaysyla kategori, kendinde zsel olarak ierildii dnlen z-nitelikleriyle deil, somut toplumsal biimlenmelerin bamllklar sistemi iinde igal ettii yer ve bu biimlenmenin yeniden retimi ve geliiminde oynad rol ile tanmlanan bir ge olarak ele alnr. Ancak mevcut literatr gz nne alndnda farkl okuma biimlerinin birbirleriyle sarmalandklar ve harmanlandklar, bu iki kavramsallatrma arasnda gidip geldikleri, karlkl geikenlikler ieren tanmlama ve kavramsallatrma biimleri de sz konusudur. Baz okuma biimleri, zc ya da ilevsel biiminde ayrmlatrlabilecek trden kavramlatrmalarken; bazlarnda ise her iki okuma ve

324

kavramlatrma biimine ilikin geler de ierilebilmekte, ancak bunlardan biri baat durumda ne plana kmaktadr. Bir ksmnda ise bu iki kavramlatrma tarz birbiriyle organik ya da eklektik bir biimde rttrlmekte, dolaysyla hangisinin baat olduunu ayrmlatrmak glemektedir. Sonuta bu iki boyutu da iine alan kavramlatrma biimlerinin daha derinlikli ve verimli olabilme nitelii tadklar sylenebilir. zgc kavramlatrma giriimi ise, farkl tarihselliklerin ve kltrel balamlarnn entellekteli farkl bir ina olarak cisimletirmeleri zerinde odaklanr. Bu odaklanmada esas olan Dou-Bat, kapitalist-pre-kapitalist, modern-pre-modern gibi dikotomik ayrmlarn da tesine giden bir kendine zgln ifade edilmesidir. Ancak bu giriim, belirli bir tarihsel-kltrel formasyonu ve bu farmosyona zg olarak grd entellekteli, kendi iine kapal bir btnn kendiliindenlii olarak grmekle de yetinmez; aksine belirli bir kltrel formasyonu, bu formasyonun kendi etkileimi erevesinde, ilikili olduu d evre ve belirleyici d dinamiklerle ilikisi erevesinde, kendi bak asndaki gereki ya da arptlm bir gereklik algsna bal olarak ilikilendirerek de deerlendirir. Kltrel dzlemi ve zgcl esas alan bir tanmlama giriimi, znde, tarihsel, toplumsal ve ekonomik boyutuyla da btnletirilmek kouluyla, yine Batnn kendi iindeki farkllamalarn da iine almak zere, genel anlamda farkl zihniyet desenlerinin ve kltrel formasyonlarn zgllklerinin entellektellerin belli bir toplumdaki cisimlemelerine ilikin sonularna yneliktir. Sonuta, -tarihsel, toplumsal ve kltrel btnl temele oturtmak kouluyla- zc ve ilevsel ya da normatif ve ampirik dzlemlerdeki kavramlatrma ve tanmlamalar, birbirinin iine geerek, gereklie ilikin alglamalarmz zerinde uzlamsal (convantional) bir ina oluturabilirler. Nihai olarak, bu kavramsallatrma tarzlar ve bu tarzlarn ardndaki durular/pozisyonlar btnletirilmeye gereksinim duyarlar ki, ancak bylelikle hem tarihsel-toplumsalkltrel realiteyi hem de zihinsel inalar n-kavramlatrmay mmkn klan, zengin ve kapsayc betimleme ve genellemelere olanak salayan bir ideal-tip kurgulanabilir ya da kapsayc bir entellektel profili/portresi izilebilir. Bu okuma biimlerinin geikenlikler iermeksizin, kendi iine kapanklatrlm u rnekleri ise, birbirine tercmenin ve karlkl btnletirmenin olanaklarn ortadan kaldrarak gereklie

325

dair alglamamza manidar snr ve snrllklar getirir. Nietzscheyen bir perspektivizmin penceresinden, gereklie ne kadar oul bir perspektiften yaklayorsak, kavraymz o kadar derinlikli ve kapsayc olacaktr diyebiliriz.

326

ZET Bu almada literatrde entellektelin ortaya kna, tanmlanna, konumuna ve rolne ilikin belirli tiplerdeki kavramlatrmalarn sunumu, analizi ve sosyolojik adan bir sentezinin ve sistematik snflandrlmasnn ortaya konulmas konu edilmitir. Dolaysyla bu almann konusu, entellektelin tarihsel olarak nasl ortaya ktn anlatmak ya da entellekteli daha doru bir biimde tanmlamak deildir. Dier bir ifadeyle, almada, ilkin konuya ilikin literatr seici bir ayklamaya tabi tutularak sunulmu; bu sunum, belirli tiplerdeki tekil tanmlama ve kavramlatrma rneklerinin sistemletirilmesi biiminde serimlenmitir. Sonrasnda ise, entellektele ilikin kavramlatrmalarn zihinsel dzlemde hangi durutan hareketle ve ne ekilde ina edildii belirli bir sistematik ierisinde ele alnm, deerlendirilmi ve analiz edilmitir. En sonunda da bu analiz ve deerlendirmenin nda bir sentezlemeye ulalm ve literatrdeki entelektel kavramlatrmalar belirli bir temelde snflandrlmtr. Bu erevede ilkin, entellektelin tarihesi ve ortaya k koullar hem tarihsel sreklilii ierisinde hem de onun dolaymland literati, Aydnlanma, modernite, kamusal alan, ideoloji vs. belirli tarihsel-toplumsal oluumlar belirli bir btnlk ierisinde sunulmutur. Daha sonra ise, literatrde belirli tiplerdeki entellektel

kavramlatrmalarnn sistemli bir sunumu yaplmtr. Bu sunum ayn zamanda analitik bir amaca ynelik materyali oluturmaktadr. Devamnda sunumu yaplan literatrdeki entellektel kavramlatrmalarnn sistematik bir biimde analitik deerlendirmesi yaplmtr. Son olarak da, literatrdeki entelektel kavramlatrmalarn belirli bir sistematik ierisinde ve belirli bir temel zerinde st bir dzlemde snflandrmaya ynelik bir giriimde bulunulmutur. Ki bu giriimin orijinal bir deer tad dnlmektedir. Bu snflandrmada entellektel kavramlatrmalar 5 ayr kategori ierisinde ele alnmtr: 1. zc entellektel kavramlatrmalar; 2. levsel entellektel kavramlatrmalar; 3. Hem ilevsel hem de zc entellektel kavramlatrmalar; 4. zgc entellektel kavramlatrmalar; 5. ok boyutlu ya da btncl entelektel kavramlatrmalar.

327

ABSTRACT This dissertation is a sociological attempt to analyze the conceptualisations of intellectual. The aim of this dissertation is systematically to present, to analyse and to syntesize the some conceptualizations concerning to the role and definition of intellectual in sociological literature. The subject of this study is not to describe the intellectual correctly, or to explain of how the intellectual appear. In this study, firstly, the literature about the subject has been presented selectively and at this presentation, these conceptualizations and definitions has been systematized. Secondly, the issue of how the the conceptualizations interested in intellectual constructed has been evaluated and analyzed. Finally, in the light of these analysis the conceptualizations about intellectuals has been classified in terms of some standards. In this frame, firstly, the history of intellectual concept has been presented in terms of both its historical continuity and historical-social facts such as enlightenment, modernity, public sphere, ideology etc. That is why the concept of intellectual is mediated through these facts. Secondly, some conceptualizations of intellectual in literature has been presented. This presentation has an analytical goal. Finally, these conceptualizations about intellectual has been classified systematically. It can be said that this classification of the existing conceptualisations of intellectual is original. In this classification the conceptualisations about intellectuals has been evaluated 5 different category: (1) essensialist conceptualisations of intellectual; (2) functional conceptualisations of intellectual; (3) both essensialist and functional conceptualisations of intellectual; (4) specific conceptualisations of intellectual; and (5) multi dimensional conceptualisations of intellectual.

328

KAYNAKA ADORNO, Theodor W., Minima Moralia, ev.Orhan Koak-Ahmet Doukan, Metis Yay., stanbul, 1998. AAOLU, Adalet, Trk Aydn ve Ben Kimim Sorusu, i. Sabahattin en (der.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yay., stanbul, 1995. AKARSU, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, 5. basm, nklap Kitabevi, stanbul, 1994. ALKAN, Ahmet Turan, Siyaseti Aydnlardan Nasl Koruyacaz?, Trkiye Gnl, say: 35, Temmuz-Austos 1995. ALKAN, Trker, Gelien lkelerde Aydnlar ve Siyaset, ODT Yaynlar, Ankara, 1977. ALTHUSSER, Louis, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, ev. Yusuf AlpMahmut zk, 4.basm, letiim yay., stanbul, 1994. ALTHUSSER, Louis, Kapitali Okumak, ev. Celal Aa Kanat, Belge Yay., stanbul, 1995. ANDERSON, M.S., Eighteenth-Century Europe: Enlightened Absolutism, i. Dennis SHERMAN (ed.), Western Civilization mages and Interpritations, volume: 2, 3.basm, Mc Graw-Hill, New York, 1991. ANDERSON, Benedict, Hayali Cemaatler Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas-, ev. skender Savar, Metis Yay., stanbul, 1993. ARON, Raymond, Aydnlarn Afyonu, ev. zzet Tanju, Tur Yaynlar, stanbul, 1979. ARSLAN, Hsamettin, Epistemik Cemaat, Paradigma Yaynlar, stanbul, 1992. ARSLAN, Hsamettin, Pozitivizm Bir Bilim deolojisinin Anatomisi, i. Sabahattin en (der.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yay., stanbul, 1995. ARSLAN, Ahmet, Aydnlar, Entellekteller ve Mminler, Cogito, say:31, Bahar 2002. AYDIN, Suavi, Modernleme ve Milliyetilik, Gndoan Yay., Ankara, 1993. BALBAR, Etienne WALLERSTEIN, Immanuel, Irk, Ulus, Snf, ev. Nazl kten, Metis Yay., stanbul, 1993. BARAN, Paul A., Aydnlarn Grevi ve Sorumluluu, ev.Mehmet Selik, Doan Yay., Ankara, 1976. BARTHES, Roland, ada Sylenler, ev. Tahsin Ycel, 2. basm, Metis Yay., stanbul, 1998. BAUMAN, Zygmunt, Yasa Koyucular le Yorumcular, ev: Kemal Atakay, Metis Yay., stanbul, 1996. BAUMAN, Zygmunt, Sosyolojik Dnmek, ev. Abdullah Ylmaz, 2. basm, Ayrnt Yay., stanbul, 1999.

329

BELGE, Murat, Tarihi Gelime Sreci inde Aydnlar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:I, letiim Yaynlar, stanbul, 1985. BELGE, Murat, Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek, Birikim Yay., 2.basm, stanbul, 1989. BERGEL, Egon Ernest, Social Stratification, Mc Graw-Hill Book Company, London/New York, 1962. BENDA, Julien, The Treason of the Intellectuals, ng. ev.Richard Aldington, Nortor Yay., Londra, 1980. BERGER, Peter L.-LUCKMANN, Thomas, The Social Construction of Reality, Penguin Books, Middlesex, England, 1975. BERGER, Peter, BERGER, Brigitte, KELLNER, Hansfried, Modernleme ve Bilin, ev. Cevdet Cerit, Pnar Yay., stanbul, 1985. BERKES, Niyazi, Trk Dnnde Bat Sorunu, Bilgi Yay., Ankara, 1975. BESNIER, Jean-Michel, mkanszn Politikas -syanla Balanma Arasnda Entellektel-, ev. In Grbz, Ayrnt Yay., stanbul, 1996. BRTEK, Faruk-ERGL, Gkhan, Postmodern, Trk Aydn ve Frankfurt Okulu: Bir Polemik, i. Sabahattin en (der.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yay., stanbul, 1995. BODIN, Louis, Aydnlar, ev.Mehmet Dndar, Ayko Yay., Ankara, 1984. BOTTOMORE, Tom, Siyaset Sosyolojisi, ev. Erol Mutlu, Teori Yay., Ankara, 1987. BOTTOMORE, Tom, Sekinler ve Toplum, ev. Erol Mutlu, Gndoan Yay., Ankara, 1990. BROWN, Bruce, Marx, Freud ve Gnlk Hayatn Eletirisi, ev. Yavuz Alogan, Ayrnt Yay., stanbul, 1989. BULA, Ali, slam Dnyasnda Dnce Sorunlar, Burhan Yay., stanbul, 1986. CANGIZBAY, Kadir, Sosyolojiler Deil Sosyoloji, teki Yay., Ankara, 1996. CANPOLAT, Fatma, topyalar Kurgulamak, Cogito, say:31, Bahar, 2002. CARR, Edward Hallett, Tarih Nedir?, ev.Misket Gizem Grtrk, 5. basm, letiim Yay., stanbul, 1994. CASSRER, Ernst, nsan stne Bir Deneme, ev. Necla Arat, Remzi Kitabevi, stanbul, 1980. CHOMSKY, Noam, Modern ada Entellektellerin Rol, ev. Selahattin Ayaz, Pnar Yay., stanbul, 1994. CONFINO, Michael, On intellectuals and intellectual traditions in eighteenth and nineteenth century Russia, Deadalus, say:101, lkbahar 1972, s.117150. ELEB, Nilgn, Sosyoloji ve Metodoloji Yazlar, 2.basm An Yay., Ankara, 2004.

330

DEM, Ahmet, Aydnlanma Dncesi, letiim Yay., stanbul, 1997. DAVUDOLU, Ahmet, Trk Entellektel Geleneindeki Baskc Temayllerin Kkenleri, lim ve Sanat, say:13, Mays-Haziran 1987, s.15-21. DOAN, Mehmet Can, ktidar ve Entellektel, Trkiye Gnl, say: 37, Kasm-Aralk 1995. EAGLETON, Terry, deoloji, ev.Muttalip zcan, Ayrnt yay., stanbul, 1996. EICHORN, W., KLAUS, G., BUHR, M., LANGE, E., ALEXANDRE, D., ada Felsefe, ed. ve ev. Aziz allar, Altn Kitaplar Yay., stanbul, 1985. FICHTER, Joseph, Sosyoloji, ev. Nilgn elebi, Toplum Yay., Konya, tarihsiz. FOUCAULT, Michel, Entellektelin Siyasi levi Seme Yazlar 1-, Yayma haz. Ferda Keskin, ev. Ik Ergden-Osman Aknhay-Ferda Keskin, Ayrnt Yaynlar, 2000a. FOUCAULT, Michel, zne ve ktidar Seme Yazlar 2-, Yayma haz. Ferda Keskin, ev. Ik Ergden-Osman Aknhay, Ayrnt Yay., stanbul, 2000b. FOUCAULT, Michel, GUTMAN, Huck, HUTTON, Patrick H., Kendini Bilmek, ev. Gl aal Gven, 3.basm, Om Yay., stanbul, 2001. FUMAROLI, Marc, Edebiyat Cumhuriyeti, ev. Adnan Kahiloullar, Dost Kitabevi Yay., Ankara, 2004. GALBRAITH, J.K., Kuku a Ekonomik Gelimeler Tarihi-, ev. Reit Aolu-Nilgn Himmetolu, 2.basm, Altn Kitaplar Yay., stanbul, 1989. GELLNER, Ernest, Uluslar ve Ulusuluk, ev.Bra Ersanl Bahar - Gnay Gksu zdoan, nsan Yay., stanbul, 1992. GERTH, H.H.-MILLS, C.W., Giri, i. Max Weber, Sosyoloji Yazlar, nglizce basksn haz. H.H.Gerth ve C.W.Mills, ev.Taha Parla, 3.bask, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1993. GDDENS, Anthony, Modernliin Sonular, ev. Ersin Kudil, Ayrnt Yay., stanbul, 1994. GIDDENS, Anthony, Sosyoloji, ev.Hseyin zel-Cemal Gzel, Ayra Yay., Ankara, 2000. GOFF, J.L., Ortaada Entellekteller, ev. M.Ali Klbay, letiim Yay., st., 1994. GOULDNER, Alvin W., Entellektelin Gelecei, ev. Ahmet zden-Nuray Tunal, Eti yay., stanbul, 1993. GLE, Nilfer, Mhendisler ve deoloji, letiim Yaynlar, stanbul, 1986. GLE, Nilfer, Modern Mahrem Medeniyet ve rtnme-, Metis Yay., stanbul, 1991.

331

GRAMSC,

Antonio, 1926da Mezzogorno Tarihsel Bloku, i.Hugues PORTELL, Gramsci ve Tarihsel Blok, ev. Kenan Somer, Sava Y., Ankara, 1982.

GRAMSC, Antonio, Aydnlar ve Toplum, ev. V.Gnyol-F.Edg-B.Onaran, 2.basm, rnek Yay., stanbul, 1983. GNGR, Erol, Trk Kltr ve Milliyetilik, 10. basm, tken Yay., stanbul, 1993a. GNGR, Erol, Sosyal Meseleler ve Aydnlar, tken Yay., st., 1993b. HABERMAS, Jrgen, Kamusal Alan, ev.enol Durgun, Trkiye Gnl, say:12, 1990. HABERMAS, Jrgen, Kamusalln Yapsal Dnm, ev. Tanl Bora-Mithat Sancar, letiim Yay., stanbul, 1997. HALL, Stuart, Kltr, Medya ve deolojik Etki, i. Mehmet KK (der.), Medya, ktidar, deoloji, ev. Mehmet Kk, Ark Yay., Ankara, 1994. HAMPSON, Norman, Aydnlanma a, ev. Jale Parla, Hrriyet Vakf Yay., stanbul, 1991. HAYES, Carlton J., Milliyetilik: Bir Din, ev. Murat iftkaya, z Yay., stanbul, 1995. HLAV, Selahattin, Entellekteller ve Eylem, Cogito, say: 31, Bahar 2002. HOBSBAWM, E.J., 1870ten Gnmze Milletler ve Milliyetilik Program, Mit ve Gereklik-, ev. Osman Aknhay, Ayrnt Yay., stanbul, 1993. HOCAOLU, Durmu, Laisizmden Milli Seklarizme Laiklik Sorununun Felsefi zmlemesi-, Seluk Yay., Ankara, 1995. HORKHEIMER, Max, Akl Tutulmas, ev. Orhan Koak, 4.basm, Metis Yay., stanbul, 1998. HUTTON, Patrick, Foucault, Freud ve Benlik Teknolojileri, i. Michel FoucaultHuck Gutman-Patrick H.Hutton, Kendini Bilmek, ev. Gl aal Gven, 3.basm, Om Yay., stanbul, 2001. ILGAZ, Turhan, Heidegger Entellektel miydi?, Cogito, say: 31, Bahar 2002. JAY, Martin, Diyalektik mgelem, ev. nsal Oskay, Ara Yay., stanbul, 1989. KADIOLU, Aye, Cumhuriyet radesi Demokrasi Muhakemesi, Metis Yay., stanbul, 1999. KAGARLITSKI, Boris, Dnen Sazlk, ev. Osman Aknhay, Metis Yay., stanbul, 1991. KANT, Immanuel, AydnlanmaNedir? Sorusuna Yant, i. Immanuel KANT, Seilmi Yazlar, ev. Nejat Bozkurt, Remzi Kitabevi, stanbul, 1984. KEDOURIE, Elie, Avrupada Milliyetilik, ev. M.H.Timurta, M.E.B. Yay., Ankara, 1970.

332

KELE, Ruen, Kentleme Politikas, mge Yay., Ankara, 1990. KENTEL, Ferhat, 90lar Trkiyesinde Kamusal Yzleriyle Aydnlar, Cogito, say: 31, Bahar 2002. KESKN, Ferda, ktidar, Hakikat ve Entellektelin Siyasi levi, i.M.Foucault, Entellektelin Siyasi levi, ev. Ik Ergden-Osman Aknhay-Ferda Keskin, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. KILIBAY, Mehmet Ali, Cumhuriyet Ya Da Birey Olmak, mge Kit., Ankara, 1994. KILIBAY, Mehmet Ali, Trk Aydnnn Dnyasn Anlamak, i. Sabahattin en (der.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yay., stanbul,1995a. KILIBAY, Mehmet Ali, Aydn(lk) Siyaset, Trkiye Gnl, say: 35, Temmuz-Austos 1995b. KILALI, Ahmet Taner, Siyaset Bilimi, 5.basm, mge Yay., Ankara, 1996. KOAK, Orhan, nsz: Horkheimer ve Frankfurt Okulu, i. Max HORKHEIMER, Akl Tutulmas, ev. Orhan Koak, 4.basm, Metis Yay., stanbul, 1998.

KOAK, Orhan, Celladn Suratna Tkrmek, i. Berat Gnkan, Soruturma: Entellektel Kimdir? Siz O Ta Atar msnz?-, Cumhuriyet Dergi Eki, say:774, 21 Ocak 2001. KONRAD, George, Antipolitics, Quartet Books, New York, 1984. KKER, Levent, Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, 2.basm, letiim Yay., stanbul, 1993. KK, Yaln, Aydn zerine Tezler I, 2. basm, Tekin Yay., st., 1985b. KK, Yaln, Aydn zerine Tezler V, Tekin Yay., st., 1988. KK, Mehmet (der.), Medya, ktidar, deoloji, ev. Mehmet Kk, Ark Yay., Ankara, 1994. LAROUI, Abdullah, Tarihselcilik ve Gelenek, ev. Hasan Bacanl, Vadi Yay., Ankara, 1993. LEFEBVRE, Henri, Marxn Sosyolojisi, ev. Selahattin Hilav, Gkkua Yay., stanbul, 1995. LENN, V.., Ne Yapmal, ev. smail Yarkn, nter Yay., stanbul, 1993. LIPSET, S.M.-BASU, A., Intellectual Types and Political Roles, i. Lewis Coser (ed.), The Idea of Social Structure -Papers in Honor of Robert K. Merton-, Harcourt Brace Jovanovich Yay., New York, 1975. LIPSET, S.M., Siyasal nsan, ev. Mete Tuncay, Teori Yay., Ankara, 1986. LWY, Michael, Dnyay Deitirmek zerine, ev. Yavuz Alogan, Ayrnt Yay., stanbul, 1999.

333

MANNHEIM, Karl, Ideology & Utopia, Routledge & Kegan Paul Ltd, London, 1972 (Trkesi: deoloji ve topya, ev. Mehmet Okyayuz, Epos Yaynlar, Ankara, 2002). MANNHEIM, Karl, The Sociology of Intellectuals, Theory, Culture& Society, say: 10, SAGE, London, 1993, s.69-80. MANUEL, Frank, The Age of Reason, i. Dennis SHERMAN (ed.), Western Civilization mages and Interpritations, volume: 2, 3.basm, Mc Graw-Hill, New York, 1991. MARCUSE, Herbert, Tek-Boyutlu nsan, ev. Aziz Yardml, 2.bask, stanbul, 1990. MARDN, erif, Trkiyede Din ve Siyaset, letiim Yaynlar, 3. bask, st., 1993. MARDN, erif, Trkiyede Toplum ve Siyaset Makaleler 1-, 4.basm, letiim Yay., stanbul, 1994a. MARSHALL, Gordon, Sosyoloji Szl, ev.Osman Aknhay-Derya Kmrc, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 1999. MARX, Karl, A Contribution to the Critique of Political Economy, Lawrance and Wishart Yay., Londra, 1971. MARX, Karl-ENGELS, F., Alman deolojisi, ev.Sevim Belli, Sol Yaynlar, Ankara, 1999. MARX, Karl, 1844 Elyazmalar, ev.Kenan Somer, 2.basm, Sol Yaynlar, Ankara, 1993. MEGILL, Allan, Arln Peygamberleri: Nietzsche, Heidegger, Foucault, Derrida, ev. Tuncay Birkan, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 1998. MER, Cemil, Batda ve Bizde Aydnn Serveni, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: I, letiim Yaynlar, st., 1985. MER, Cemil, Sosyoloji Notlar ve Konferanslar, letiim Yay., stanbul, 1993. MER, Cemil, Saint-Simon -lk Sosyalist, lk Sosyolog-, letiim Yay., stanbul, 1995. MER, Cemil, Maaradakiler, letiim Yay., stanbul, 1997. MERT, Nuray, Aydn: Bir Masal Kahraman, Trkiye Gnl, say:35, Temmuz-Austos, 1995. MILLS, C.W., Toplumbilimsel Dn, ev. nsal Oskay, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1978. MOLNAR, Thomas, The Decline of Intellectual, The World Publishing Company, Ohio, 1961. NIETZSCHE, Friedrich, yinin ve Ktnn tesinde, ev. Ahmet nam, 3.basm, Gndoan Yay., Ankara, 1997. NIETZSCHE, Friedrich , Ahlakn Soykt stne, ev. Ahmet nam, 2.basm, Gndoan Yay., Ankara, 1998a.

334

NETZSCHE, Friedrich, Ecce Homo -Kii Nasl Kendisi Olur?-, ev. Can Alkor, Yap Kredi Yay., stanbul, 1998b. NEUMAN, W.Lawrance, Social Research Methods Qualitative and Quantitative Approaches-, 2. basm, Allyn and Bacon, Boston, 1994.

OKYAYUZ, Mehmet, Sunu: Karl Mannheimda Bilgi Sosyolojisi ve deoloji Teorisi, i. Karl MANNHEIM, deoloji ve topya, ev. Mehmet Okyayuz, Epos Yay., Ankara, 2002. ORAN, Baskn, Azgelimi lkelerde Aydn ve Milliyetilik, i. Sabahattin en (der.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yay., stanbul, 1995. ORAN, Baskn, Azgelimi lke Milliyetilii Kara Afrika Modeli-, 3.basm, Bilgi Yay., Ankara, 1997. N, Sleyman Seyfi, Modernleme, Milliyetilik ve Trkiye, Balam Yay., stanbul, 1995a. N, Sleyman Seyfi, Trk Aydnlar ve Siyaset, Trkiye Gnl, say: 35, Temmuz-Austos 1995b. ZEL, smet, Bakanlar ve Grenler, Risale Yay., stanbul, 1983. ZLEM, Doan, Max Weberde Bilim ve Sosyoloji, Ara Yay., sanbul, 1990. ZLEM, Doan, Felsefe Gelenei ve Aydnmz, i. Sabahattin en (der.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yay., stanbul, 1995. PARSONS, Talcott, The intellectual: a social role category, i. Philip Rief (ed.), On Intellectuals: Theoretical Studies, Case Studies, Doubleday Anchor Books, New York, 1970, s. 3-26. PAZ, Octavio, Yalnzlk Dolambac, ev. Bozkurt Gven, Cem Yay., 3.bask, stanbul, 1990. PECK, James, Sunu, i. Noam CHOMSKY, Modern ada Entellektellerin Rol, ev. Selahattin Ayaz, Pnar Yay., stanbul, 1994. PIRENNE, Henri, Ortaa Kentleri Kkenleri ve Ticaretin Canlanmas-, ev. adan Karadeniz, 2.bask, letiim Yay., stanbul, 1990. POLOMA, Margaret M., ada Sosyoloji Kuramlar, ev. Hayriye Erba, Gndoan Yay., Ankara, 1993. POPPER, Karl, Tarihselciliin Sefaleti, ev.afak Ural, nsan Yay., stanbul, 1985. PORTELLI, Hugues, Gramsci ve Tarihsel Blok, ev. Kenan Somer, Sava Yay., Ankara, 1982. POULANTZAS, Nicos, Siyasal ktidar ve Toplumsal Snflar, ev. en SerL.Fevzi Topaolu, Belge Yay, stanbul, 1992. RADIN, Paul, Primitive Religion Its Nature and Origin, Hamilton Yay., Londra 1938. REJAI, Muhammed (ed.), Decline of Ideology, Atherton ve Aldine Yay., Chicago/ New York, 1971.

335

SAID, Edward, Oryantalizm Smrgeciliin Keif Kolu-, 3. basm, ev. Selahaddin Ayaz, Pnar Yay., stanbul, 1991. SAID, Edward, Entellektel -Srgn, Marjinal, Yabanc-, ev. Tuncay Birkan, Ayrnt Yay., stanbul, 1995. SAID, Edward, Yazar ve Entellektelin Kamusal Rol, Cogito, say:31, 2002. SARTRE, Jean-Paul, Aydnlar zerine, ev. Aysel Bora, 2.basm, Can Yay., stanbul, 2000. SARUP, Madan, Post-yapsalclk ve Post-modernizm, ev. A.Baki Gl, Ark Yay., Ankara, 1995. SATILMAZ, Mustafa mer, Laik evre Aydnlarnn Yeni Ekmek Kaps: slam Aratrmalar, Trkiye Gnl, say: 14, 1991. SCHUMPETER, Joseph A., Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, ev. Tunay Akolu, cilt: 1, Varlk Yay., stanbul, 1974. SEZER, nay, Anlayan Tarih, Yazko Yay., stanbul, 1981. SHAFER, Body, Nationalism: Myth and Realitiy, i. Dennis SHERMAN (ed.), Western Civilization mages and Interpritations, volume: 2, 3.basm, Mc Graw-Hill, New York, 1991. SHAYEGAN, Daryush, Yaral Bilin, Geleneksel Toplumlarda Kltrel izofreni, ev. Haldun Bayr, Metis Yay., stanbul, 1991. SHERMAN, Dennis (ed.), Western Civilization mages and Interpritations, volume: 2, 3.basm, Mc Graw-Hill, New York, 1991. SHILS, Edward A., Intellectuals, i. David Sills (ed.), International Encyclopedia of the Social Sciences, cilt: 7, Macmillan and Free Press, New York, 1968. SHILS, Edward A., The Intellectuals and Powers and Other Essays, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1972. SKOCPOL, Theda, Sosyolojinin Tarihsel mgelemi, i. Theda Skocpol (ed.), Tarihsel Sosyoloji Blochtan Wallersteine Grler ve Yntemler, ev. Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul, 1999. SMITH, Anthony D., Milli Kimlik, ev. Bahadr Sina ener, stanbul: letiim Yaynlar, 1994. STAUTH, G.-TURNER, B.S., Nietzschenin Dans, ev. Mehmet Kk, Ark Yay., Ankara,1997. STEWART, Thomas, Entellektel Sermaye: Kurulularn Yeni Zenginlii, ev. Nurettin Elhseyni, BDZ Yay., stanbul, 2000. SWINGEWOOD, Alan, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, ev.Osman Aknhay, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1998. ERAT, Ali, nsann Drt Zindan, ev. Hseyin Hatemi, Bir Yay., stanbul, 1984.

336

ERAT, Ali, Medeniyet ve Modernizm, ev. Ahmet Ykselolu, 4.basm, Bir Yaynclk, stanbul, 1989. ERAT, Ali, Aydn, ev. brahim Aacan, Dnya Yay., stanbul, 1990. ERAT, Ali, ze Dn, ev. Kerim Gney, Yedi Geve Kitaplar, stanbul, 1991. TABUCCHI, Antonio, Platonun Gastriti, Cogito, say: 31, Bahar 2002. TMUR, Taner, Osmanl Kimlii, 2.basm, Hil Yay., stanbul, 1994. TMUR, Taner, Toplumsal Deime ve niversiteler, mge Yay., Ankara, 2000. TOURANE, Alain, Modernliin Eletirisi, ev. Hlya Tufan, Yap Kredi Yay., stanbul, 1994. TRKNE, Mmtazer, Gelenek ve Aydn, i. Sabahattin en (der.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yay., stanbul, 1995a. TRKNE, Mmtazer, Modernitenin Son rn: Mslman Aydnlar, Trkiye Gnl, say: 35, Temmuz-Austos 1995b. LGENER, Sabri F., Zihniyet, Aydnlar ve zmler, Maya Yay., st., 1983. WAGNER, Peter, Modernliin Sosyolojisi zgrlk ve Cezalandrma-, ev. Mehmet Kk, Sarmal Yay., stanbul, 1996. Van DJK, Teun A., Sylemin Yaplar ve ktidarn Yaplar, i. Mehmet KK (der.), Medya, ktidar, deoloji, ev.Mehmet Kk, Ark Yay., Ankara, 1994. WAXMAN, Chaim I. (ed.), The End of Ideology Debate, Simon and Shuster, Clarion Books, New York, 1969. WEBER, Max, The Sociology of Religion, ev.Ephraim Fischoff, Beacon Press, Boston, 1963. WEBER, Max, Sosyoloji Yazlar, nglizce basksn haz. H.H.Gerth ve C.W.Mills, ev.Taha Parla, 3.bask, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1993. WHITE, R.J., Anti-Philosophers, Mac Millan Yay., London, 1970. WILLIAMS, Raymond, Keywords, Flamingo Yay., London, 1984. WILLIAMS, Raymond, Kltr, ev. Erturul Baer, letiim Yay., stanbul, 1993. WINOCK, Michel, Aydnlar Yzyl, ev. Ergun Gze, Boazii Yay., stanbul, 2002. YILDIZ, Yavuz G., Trk Aydn ve ktidar Sorunu, i. Sabahattin en (der.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, Balam Yay., stanbul, 1995. ZUBAIDA, Sami, slam, Halk ve Devlet, ev. Sami Ouz, letiim Yay., stanbul, 1994.

337

GEN, Ernur, Sosyolojik Adan Entelektel Kavramlatrmalar, Doktora Tezi, Danman: Prof.Dr.Nilgn ELEB, 337 s. ZET Bu almada literatrde entellektelin ortaya kna, tanmlanna, konumuna ve rolne ilikin belirli tiplerdeki kavramlatrmalarn sunumu, analizi ve sosyolojik adan bir sentezinin ve sistematik snflandrlmasnn ortaya konulmas konu edilmitir. Dolaysyla bu almann konusu, entellektelin tarihsel olarak nasl ortaya ktn anlatmak ya da entellekteli daha doru bir biimde tanmlamak deildir. Dier bir ifadeyle, almada, ilkin konuya ilikin literatr seici bir ayklamaya tabi tutularak sunulmu; bu sunum, belirli tiplerdeki tekil tanmlama ve kavramlatrma rneklerinin sistemletirilmesi biiminde serimlenmitir. Sonrasnda ise, entellektele ilikin kavramlatrmalarn zihinsel dzlemde hangi durutan hareketle ve ne ekilde ina edildii belirli bir sistematik ierisinde ele alnm, deerlendirilmi ve analiz edilmitir. En sonunda da bu analiz ve deerlendirmenin nda bir sentezlemeye ulalm ve literatrdeki entelektel kavramlatrmalar belirli bir temelde snflandrlmtr. Bu erevede ilkin, entellektelin tarihesi ve ortaya k koullar hem tarihsel sreklilii ierisinde hem de onun dolaymland literati, Aydnlanma, modernite, kamusal alan, ideoloji vs. belirli tarihsel-toplumsal oluumlar belirli bir btnlk ierisinde sunulmutur. Daha sonra ise, literatrde belirli tiplerdeki entellektel kavramlatrmalarnn sistemli bir sunumu yaplmtr. Bu sunum ayn zamanda analitik bir amaca ynelik materyali oluturmaktadr. Devamnda sunumu yaplan literatrdeki entellektel kavramlatrmalarnn sistematik bir biimde analitik deerlendirmesi yaplmtr. Son olarak da, literatrdeki entelektel kavramlatrmalarn belirli bir sistematik ierisinde ve belirli bir temel zerinde st bir dzlemde snflandrmaya ynelik bir giriimde bulunulmutur. Ki bu blmde ortaya konulan literatrdeki mevcut entelektel kavramlatrmalarnn yeniden deerlendirici bir st-kavramlatrma snflandrlmas giriiminin orijinal bir deer tad erevesinde Bu dnlmektedir.

snflandrmada entellektel kavramlatrmalar 5 ayr kategori ierisinde ele alnmtr: 1. zc entellektel kavramlatrmalar; 2. levsel entellektel kavramlatrmalar; 3. Hem ilevsel hem de zc entellektel kavramlatrmalar; 4. zgc entellektel kavramlatrmalar; 5. ok boyutlu ya da btncl entelektel kavramlatrmalar.

GEN,

Ernur,

Intellectual

Cenceptualizations

for

Sosyological,

Doctorates Thesis, Advisor: Prof.Dr.Nilgn ELEB, 337 p. ABSTRACT This dissertation is a sociological attempt to analyze the

conceptualisations of intellectual. The aim of this dissertation is systematically to present, to analyse and to syntesize the some conceptualizations concerning to the role and definition of intellectual in sociological literature. The subject of this study is not to describe the intellectual correctly, or to explain of how the intellectual appear. In this study, firstly, the literature about the subject has been presented selectively and at this presentation, these conceptualizations and definitions has been systematized. Secondly, the issue of how the the conceptualizations interested in intellectual constructed has been evaluated and analyzed. Finally, in the light of these analysis the conceptualizations about intellectuals has been classified in terms of some standards. In this frame, firstly, the history of intellectual concept has been presented in terms of both its historical continuity and historical-social facts such as enlightenment, modernity, public sphere, ideology etc. That is why the concept of intellectual is mediated through these facts. Secondly, some conceptualizations of intellectual in literature has been presented. This presentation has an analytical goal. Finally, these conceptualizations about intellectual has been classified systematically. It can be said that this classification of the existing conceptualisations of intellectual is original. In this classification the conceptualisations about intellectuals has been evaluated 5 different category: (1) essensialist conceptualisations of intellectual; (2) functional conceptualisations of intellectual; (3) both essensialist and functional conceptualisations of intellectual; (4) specific conceptualisations of intellectual; and (5) multi dimensional conceptualisations of intellectual.