KATI ATIK BERTARAFINDA KATILATIRMA YNTEMNN TEKNK VE EKONOMK YNDEN NCELENMES Kmil B. VARINCA, M.

Talha GNLL
Yldz Teknik niversitesi, naat Fakltesi, evre Mhendislii Blm, 34349, Yldz, stanbul kvarinca@yildiz.edu.tr, gonul@yildiz.edu.tr
ZET Kat atklarn bertarafnda zellikle zararl/tehlikeli atklarn bertarafnda kullanlan katlatrma ilemi ucuz maliyet ve sahip olduu uygulama kolayl ile n plna kmaktadr. Optimum bir katlatrma ilemi gerekletirilebilmesi iin bu ilemi etkileyen parametrelerin iyi tanmlanmas ve iyi kontrol edilmesi gereklidir. Bu parametreleri fiziksel, kimyasal ve biyolojik gibi ana balkta toplamak mmkndr. Katlam malzemeden istenen zellikler arasnda, mukavemet ve zehirsizlik gibi zelliklerin yannda hacminin az olmas da istendiinde en uygun atk-balayc orannn bulunmas, en uygun balayc sisteminin tespiti, ek katk malzemelerinin denenmesi gibi zelliklerin bulunmas iin deneyler yaplmas gereklidir. Bu almada, hlihazrda uygulanan katlatrma ilemleri incelenmi ve yeni bir atk veya balayc madde trnde uygulanmak istendiinde nasl bir yol izlenmesi gerektii teknik ve ekonomik parametreler nda anlatlmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Katlatrma, Kararllatrma, Kat atk

ABSTRACT ABSTRACT It is well known that the solidification process, which used eliminating the solid waste and especially hazardous waste, has cheap cost and easy applicability. In order to conduct optimum solidification, the parameters which affect the solidification process, should be well determined and checked. These parameters can be classified such as physical, chemical and biological. The solidificated materials not only should be some properties such as strength and untoxic, but also should be have smaller volume. In order to reaches this properties of the solidificated materials, some experimental study should be done such as finding optimal waste-binding value, determination of optimum binding systems and experience of additional contribution materials. In this study, the solidification process which conducted available was investigated and if this process would like to apply a new or binding material, it is explained considering technical and economical parameters in this study. Keywords: Solidification, Stabilization, Solid Waste

1. GR Kat atklar genel olarak ieriklerine gre bertaraf ilemlerine tabi tutulmaktadrlar. Organik ierikli olanlar kompostlatrma ilemine tabi tutulurken, cam, kt, plastik gibi maddeleri ihtiva edilenler bu maddelerin alnmas ile geri kazanmaya tabi tutulmaktadr. Kat atklarn byk bir miktar dzenli depolamaya tabi tutulurken ieriinde zararl-tehlikeli maddelerin olduu durumlarda fark bertaraf metotlar uygulanmaktadr. Bertaraf edilecek atn ieriinin bertaraf edilmedeki zorluu uygulanacak yntemin karmaklamasn ve bunun sonucunda da daha pahal yntemlerle bertaraf edilmelerini dourmaktadr. Bu sebeple bu tr atklarn bertarafnda daha

ekonomik ve uygulamas kolay yntemler bulunmas gerekmektedir. Atk bertarafnda zellikle zararl atklarn bertarafnda olduka ekonomik ve uygulamas kolay yntemlerden biri katlatrma-kararllatrma yntemleridir. Katlatrma ve kararllatrma genelde ayn anlamda kullanlmakla beraber tam olarak ayn anlama gelmezler. Sv, kat veya amur formundaki atktan, homojen bir kat ktle oluturmak zere, atn yapsn ve fiziksel zelliklerini gelitiren eitli materyallerin ilve edildii ilem katlatrma olarak tanmlanr. Ktlenin katlatrlmas atn mukavemetini arttran, skabilirliini ve geirimliliini azaltan kimyasal maddelerin ilvesiyle salanr. Katlatrma metodunda bileenlerin szmasnda azalma olmal, ancak katlatrma balayclar ile atk bileenleri arasnda kimyasal ba oluabilir veya olumayabilir. Katlatrma kat atklara da uygulanabilir ancak bu durumda katlatrmada kullanlan balayclara bir miktar su da ilve edilmesi gerekir [1; 2]. Kararllatrma terimi, bnyesindeki kirleticilerin en az znr, hareketli veya zehirli (yani kimyasal olarak daha kararl) formlarna dntrlmesiyle bir atn zarar potansiyelinin azaltlmas tekniklerine kar gelir. lem, eitli kimyasal katklar kullanlarak herhangi bir at kimyasal olarak kararl hale dntrmek iin tehlikeli bileenleri znmeyecekleri bir form iinde tutarak evreye kirletici tanmn minimize eden ve zehirlilik seviyesini drerek atn tehlikeliini azaltan yani at kimyasal olarak kararl bir hale dntren ilemler olarak tanmlanmaktadr. Kararllatrma ile atn fiziksel tr ve ileme zelliklerinin deitirilmesi gerekmez. Terim, katlatrmay kapsar, fakat zehirli bileeni yeni zehirli olmayan bir bileik veya maddeye dntrecek kimyasal bir reaksiyonun kullanmn da gerektirir [1; 2; 3; 4]. Kararllatrmada, [5] Atn fiziksel zelliklerini iyiletiren, Kirletici transferi veya kaybnn meydana geldii yzey alann azaltan, Atk iindeki herhangi bir kirleticinin znlrln snrlayan, Kirleticinin zehirliliini azaltan kimyasal maddeler ilve edilir.

Katlatrma/Kararllatrma (K/K) sistemleri birok atk tr iin iyi bir bertaraf metodu olduu iin giderek yaygnlaan bir ekilde kullanm alan bulmaktadr. Henz Trkiyede yaygn bir kullanm olmasa da gelimi birok lke de zararl atklarn bertarafnda tercih edilen etkin bir metottur. Dier zararl atk bertaraf metotlarna gre ucuz, uygulamann basit ve kolay, gerekli tehizatn ucuz ve kolay bulunur olmas ve tabi ki atklar ilem sonras zararl atk olmaktan karan bir teknoloji olmas K/K teknolojilerini cazip klmaktadr. K/K teknolojileri iin ana uygulama alan verilebilir [5]. Araziye uzaklatrma: Emniyetle depo sahasnda uzaklatrmak iin nce atklarn kararllatrlmas, Saha iyiletirme: Kirlenen sahalarn iyiletirilmesi, Endstriyel atklarn kararllatrlmas: Tehlikeli veya tehlikesiz, amur gibi kararl olmayan atklarn kararllatrlmas.

K/K ilemleri kavramsal olarak basit olup iletmelerinde standart mekanik donanmlar kullanlr. Genelde inorganik bir K/K mekanik sistemi kartrclar, kimyasal depolama ve besleme aygtlar, pompalar, tama dzenekleri ve yardmc donanmlardan oluur. 2. KATILATIRMA TEKNOLOJSNN MEKANZMALARI Katlatrmann etkinliini kontrol eden fiziksel ve kimyasal mekanizma esaslarnn anlalmas, katlatrmann bir zararl atk ynetim teknolojisi olarak doru bir ekilde uygulanmas iin

nemlidir. Ayrca yeni katk malzemelerinin gelitirilmesi ya da var olanlarn modifiye edilmesinde, yeni ve farkl atklara uygulanmas gibi gelimelerin deerlendirilmesinde temel katlatrma mekanizmalar dikkate alnr. Baarl bir katlatrma u mekanizmalardan bir veya birkann ierir [5]. Makrokapslleme Mikrokapslleme Absorpsiyon Adsorpsiyon ktrme Zehirlilik Giderimi

2.1. Makrokapslleme Makrokapslleme, zararl atk ieriinin daha byk bir yapsal form iinde fiziksel olarak tutulduu bir mekanizmadr. Yani zararl atk bileenleri katlatrma maddelerinin iindeki gzeneklerde tutulur [5]. 2.2. Mikrokapslleme Mikrokapslleme, zararl atk bileenlerini katlatrlm malzemenin kristal yaps iinde mikroskobik seviyede tutan bir mekanizmadr [5]. 2.3. Absorpsiyon Absorpsiyon ileminde kirleticiler sngerin suyu iine ald gibi bir tutucu (sorbent) iinde tutulur. Kararllatrmada uyguland gibi atktaki serbest svnn absorplanmas iin baz kat maddelerin (sorbentlerin) eklenmesi gerekir [5]. 2.4. Adsorpsiyon Adsorpsiyon mekanizmas ile kirleticiler yap iindeki katlatrc ve kararllatrc maddelere sadece fiziksel olarak balanmazlar, bunun yannda elektrokimyasal olarak da balanrlar [5]. Bu ilemler iin aktif karbon, susuz sodyum silikat, al ta, kil ve benzer partikller kullanlabilir. ou tutunma ilemi, bir sngerin su ile slanmasna benzer ekilde yalnzca katnn yzeyi zerindeki svy bnyesine alr ve zararl maddenin szma potansiyelini azaltmaz. Ayrca, seilmi sorbanlar katlatrma ve kararllatrma ilemlerinin performansn arttrmak iin kullanlabilir [6]. 2.5. ktrme Baz kararllatrma ilemleri, atk bileenlerini daha kararl ekle dntrerek atktaki kirleticileri ktrr. Hidroksitler, slfitler, silikatlar, karbonatlar ve fosfatlar gibi ktrcler malzeme yapsnn bir paras olan kararllam ktle yapsnn ierisinde biriktirirler [5]. 2.6. Zehirlilik Giderimi Kararllatrma ilemi srecinde yer alan baz kimyasal reaksiyonlar sonucunda atn zehirlilii drlebilir. Kimyasal bir bileii daha az zehirli ya da zehirli olmayan dier bir bileie dntren herhangi bir mekanizma zehirlilik giderimi olarak adlandrlr [5].

3. TEKNOLOJLER VE MALZEMELER Katlatrma-Kararllatrma ilemlerinde kullanlan teknoloji ve malzemeler aada sralanmtr [5]. imento Puzolanlar Kire znr silikat Organik olarak deitirilmi killer Deitirilmi kire Is ile Sertleen Organik Polimerler Termoplastik Malzemeler Camlatrma (Vitrifikasyon)

4. KULLANILAN TESTLER Bir zararl atn katlap kararl hale geldiini sylemek, K/K ileminin etkinliini lmek, kararl hale gelmi malzemenin salamln belirlemek ve kirleticilerin kararl malzemeden ne kadar hzl szabildiini tespit etmek olduka karmaktr. Kararllatrmann veriminin deerlendirilmesi, katlam malzemenin fiziksel ve kimyasal zelliklerinin llmesini gerektirir. llen zellik, lm tekniine baldr. Ayn zellik iin farkl testler, bu zelliin farkl lmlerini verir. Kararllatrlm malzemelerin hangi aralktaki evresel basklara maruz kalaca tahmin edilemezse, bu basklar laboratuvarda simule edilemez [5]. Kararllatrmann etkinliini deerlendirmek iin eitli laboratuvar testleri kullanlmaktadr. Btn atklar ve uygulamalar iin ideal olan bir test yoktur. Uygun bir ekilde yorumlandnda bu testlerin her biri, spesifik bir atk iin belli bir kararllatrma tekniinin ve kimyasal madde karmnn etkinliine ksmi bir bak salar. Uygun testlerin seilmesi ve test sonularnn yorumlanmas kararllatrma programnn amalarna baldr [5]. Katlatrma ilemlerinin performansnn belirlenmesinde kullanlan Fiziksel zellik testleri [5] izelge 1de, Ekstraksiyon ve szma testleri [5] izelge 2de, Kimyasal Testler [5] ise izelge 3de verilmitir.
izelge 1. Fiziksel zellik testleri [5]

zellik Nem ierii Parack bykl (Boyut Dalm)

Aklama Verilen miktardaki maddedeki serbest su ya da svnn miktarn tespitte kullanlr. Parack bykl maddenin, parack birim dalmnn belirlenmesinde ve genel olarak maddenin mhendislikle ilgili snflandrlmasnda kullanlr. Testler maddenin karakterlerine ait bilgi edinilmesini salar. Younluk toplam arln toplam ktleye orandr. zgl arlk ve nem oran deerleri ile birlikte younluk, materyalin porozitesinin hesaplanmasnda kullanlabilir. Arln hacme oran olarak tanmlanr. Basn ve hacim hesaplamalarnda kullanlmaktadr.

Younluk zgl arlk

zellik Atterbeg limitleri Boya Filtresi Testi Mikroyap incelemesi Katlama oran Mukavemet Skabilirlik Permeabilite Kompaksiyon TestiZemin Dolgu Karmnn Nem Younluu Dayankllk- Salamllk zellikleri

Aklama Atterberg limitleri maddenin sv veya plastik durumlarn belirleyen ieriidir. Boya filtresi testi atk hacmini temsil eden rnekteki serbest svlar belirlemek iin kullanlmaktadr. Kristallemenin gzlenmesi amacyla yaplr. Malzemenin hangi oranda katlatnn tespitidir. Malzemenin gerilimlere kar gsterdii direnci lmek iin kullanlr. Elastikiyetin derecesinin belirlenmesinde kullanlr. Permeabilite (Hidrolik geirgenlik) bir cismin su geiine gsterdii mukavemetin gstergesidir. Ak ve tama hesaplarnda kullanlr. Bu test nem ierii ve toprams materyallerin younluu arasndaki ilikiyi belirler. Test maksimum kompaksiyona izin veren nem ieriini dolays ile maksimum younluu belirler. Maddenin srekli tekrarlanan slatma, kurutma, donma ve erimeye kar ne kadar dayankl, iyi olduunu belirlemede kullanlr.
izelge 2. Ekstraksiyon ve szma testleri [5]

Szdrma Testleri Zehirlilik Szma Testi (TCLP) Ekstraksiyon Prosedr Toksik Testi (EP Tox) Kaliforniya Atk Ekstraksiyon Testi (Cal WET) oklu Ekstraksiyon Sreci (MEP) Tek Para Atk Ekstraksiyon Sreci (MWEP) Denge Filtre Testi (ELT) Asit Ntrletirme Kapasitesi (ANC) Sral Ekstraksiyon Testi (SET) Sral Kimyasal Ekstraksiyon (SCE)
izelge 3. Kimyasal Testler [5]

Test smi Toplam Atk Analizleri Toplam Organik Karbon Yanma kayb

Test smi pH Kzltesi Spectra (FTR) Deiik Taramal Kalorimetrik ve Isl Gravimetrik Analiz 5. UYGULAMA Herhangi bir arazi rehabilitasyonu veya yeni bir atk katlatrmas sz konusu olduunda nce bir dizi n ilem ve deneme yaplmas gerekmektedir. Uygun katlatrma oran ancak bu denemeler sonucunda ortaya kacaktr. Katlatrma oran katlam malzemenin kullanlp kullanlmayacana, kullanlacaksa nerede hangi artlar altnda kullanlacana veya sadece depolanp depolanmayacana gre deiiklik gsterir. rnek olmas asndan burada Varncann yksek lisans tez almasnda [7] kulland atk ve elde ettii sonular zerinden yorumlama yaplacaktr. almada, Mutlu Ak ve Malzemeleri San. A..ye ait akmlatr retim fabrikasnda yer alan tesis ii endstriyel atksularn artld kimyasal artma tesisinden kan artma amuru kullanlmtr. almalarda kullanlan artma amurunun muhtevas izelge 4de verilmitir.
izelge 4. almalarda kullanlan artma amurunun muhtevas [7]

erik Nem muhtevas (%) Pb (mg/L) Cd (mg/L) Cr (mg/L) Cu (mg/L) Fe (mg/L) Ni (mg/L)

Miktar 75 615 0,073 12,68 5,0 300 2,81

almalar kademeden olumutur. Birinci kademe, artma amurunun hazrlanmas ve kalplara dklmesi ilemi; ikinci kademe, hazrlanan kalplarn 28 gnn ardndan mukavemet deneyine tabi tutulmas; nc ve son kademede ise, elde edilen katlam-kararllatrlm malzemenin sznt zelliklerinin belirlenmesi amacyla TCLP deneyinin yaplmas kademesidir. almada elde edilen mukavemet deneyi sonular ekil 1de verilmitir. Grld zere atk oran arttka mukavemet dmektedir. Ancak kirletici konsantrasyonlarnn limit deerleri ama ihtimali ise artmaktadr. Bu durumda karm oranlarna karar verirken niha kullanm dikkate alnmaldr. Bir arazi uygulamas ise hem malzeme ok kullanmamak iin hem de ekonomik olmas asndan limit deerleri almayaca maksimum atk oranlarnda uygulanabilir. bu durumda mukavemetin dk olacaktr ama zaten arazi uygulamalarnda topran karllatrlmas istenmektedir beton haline getirilmesi deil.

P 32,5 Mukavemet Neticeleri

14 12

Basn dayanm (N/mm2)

10 8 6 4 2 0 1. Deneme 2. Deneme 3. Deneme Ortalama

0,0% 8,7 9,7 10,0 9,4

1,7% 8,4 8,5 10,2 9,1

3,3% 7,4 9,2 9,9 8,8

5,0% 9,1 9,1 8,3 8,8 Numune

10,0% 5,9 7,9 7,8 7,2

25,0% 4,5 4,6 3,9 4,3

50,0% 2,4 2,4 2,5 2,4

75,0% 0,1 0,1 0,3 0,2

1. Deneme

2. Deneme

3. Deneme

Ortalama

ekil 1. P 32,5luk imento kullanlarak hazrlanan numunelerin basn dayanmlar

6. SONU VE DEERLENDRME Zararl atklar, genel olarak zehirlilik, koroziflik, patlayclk ve parlayclk zellikleri ile dier atklara kyasla artma ve bertaraf ilemlerinin seimi ve uygulanmasnda daha dikkatli ve hassas olunmas gereken bir atk trdr. Hlihazrda zararl atklarn n ileme tbi tutulmakszn direkt niha depo sahalarnda depolanmalar bu atklarn tehlikeli zelliklerinden dolay sakncaldr. Sznt suyunun yeralt suyuna karmasyla istenmeyen birok netice dourmas bu sakncalara rnek olarak verilebilir. Bu sebeple bu atklarn bertarafnda farkl, yeni, daha ekonomik ve daha etkin bertaraf metotlarnn aratrlmas, denenmesi ve uygulanmas da nem kazanmaktadr. Zararl atklarn bertarafnda yeni ve farkl saylabilecek bir metot da Katlatrma-Kararllatrma (K/K) (Solidification/Stabilization) ilemleridir. Bu ilemlerde ama, eitli balayc maddeler kullanarak zararl atn hareket yeteneinin azaltlmas ve d ortamdan izole edilmesinin salanarak orijinal atktan daha az zararl veya zararsz bir hale getirilmesidir. Kararllatrma, atn kimyasal olarak daha kararl bir ekle dntrlmesiyle znrlk veya zehirliliini snrlayan ilemleri kapsar. Katlatrma ileminin ardndan ortaya kan malzeme niha depo sahasnda depolanabilecei gibi farkl uygulamalarda da kullanlabilir. Asfalt yollarn altnda beton zemin oluturulmasnda ve dolgu malzemesi olarak kullanlmas bu uygulamalara birer rnek tekil edebilir. Ancak ortaya kan malzemenin grd ilemin performansnn llmesi ve malzemenin atn zararl zelliklerini tayp tamadn tespit etmek maksad ile eitli fiziksel (basma, ekme, eilme, burulma testleri vb.) ve kimyasal (madde analizi, szma testi vb.) testlerden geirilmesi gerekir. Ayrca malzeme kat blok haline geldikten sonra doal hayatta karlaabilecei tm

etkilerin tasarlanarak bu etkilere kar gsterdii davran da belirlenmeli ve bunun ardndan bu malzemenin ne yaplaca konusu tartlmaldr. Sonu itibar ile yeni bir atk tr ile karlaldnda niha rnde istenen zelliklere gre bir karm oran uygulamas yaplr. Mukavemetin nemli olduu durumlara dk atk miktar yksek balayc oranlarnda, ekonominin nemli olduu zamanlarda ise dk balayc ylsek atk oranlarnda allabilir. 7. KAYNAKLAR [1] Conner, J. R., Chemical Fixation and Solidification of Hazardous Wastes, Van Nostrand Reinhold, New York, ISBN 0-442-20511-2, 682 p., 1990. [2] Filibeli, A., Artma amurlarnn lenmesi, D.E.. Mhendislik Fakltesi Basm nitesi, zmir, 1998. [3] Malone, P. G., Jones, L. W., Larson, R. J., Guide to Disposal of Chemically Stabilized and Solidified Waste, SW-872, U.S. USEPA Office of Water and Waste Management, Washington, D.C., 1982. [4] Darcel, F., Recent Studies on Leach Testing- A Review, Ontario, MOE., 1984. [5] LaGrega, M. D., Buckingham P. L., Evans, J. C. and the Environmental Resources Management Group, Hazardous Waste Management, McGraw-Hill Inc., 1103 p., 1994. [6] Cullinane, M.J., Jones, L.W., Malone, P.G., Handbook of Stabilization/Solidification of Hazardous Waste, U.S. USEPA Hazardous Waste Engineering Research Laboratory, Cincinnati, Ohio, USEPA 540/2-86/001, 1986. [7] Varnca, K. B., Akmlatr malat Tesisi Artma amurunun imento ile Katlatrlarak Kararllatrlmasnn Aratrlmas, Yksek Lisans Tezi, Tez danman: Prof. Dr. M. Talha Gnll, YT Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 2006.