GNE KAYNAKLI FARKLI ENERJ RETM SSTEMLERNDE EVRESEL ETKLERN KIYASLANMASI VE ZM NERLER

Kmil B. VARINCA*, Gamze VARANK* * Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Blm 34349 Yldz / Beikta / stanbul (212) 259 70 70 / 2278 kvarinca@yildiz.edu.tr, gvarank@yildiz.edu.tr

GNE KAYNAKLI FARKLI ENERJ RETM SSTEMLERNDE EVRESEL ETKLERN KIYASLANMASI VE ZM NERLER
Kmil B. VARINCA*, Gamze VARANK* * Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Blm 34349 Yldz / Beikta / stanbul (212) 259 70 70 / 2278 kvarinca@yildiz.edu.tr, gvarank@yildiz.edu.tr

ZET
Gnmz modern bilgi toplumunun; teknoloji, sanayi, ulam, iletiim gibi hayatnn vazgeilmez paralar haline gelmi her faaliyeti iin ihtiya duyduu enerji, bugn artk en kymetli ve nemli bir kaynak haline gelmitir. Ancak gnmz klasik yntemleriyle enerji retim, iletim ve tketimi, insanolunun yegne yaam alan olan Dnya iin onarlmas imknsz tahribatlara da sebep olabilmektedir. Enerji ihtiyacnn srekli artmas, buna karn mevcut kaynaklarn kstl ve tkenebilir olmas insanolunu alternatif enerji kaynaklarn bulma ve gelitirme yoluna itmektedir. Bunun yannda, Dnyann yaanabilirlik ortamnn korunmas ve srekliliinin salanmas amacyla yaplan ulusal ve uluslararas hukuki dzenlemeler ile enerji retim, iletim ve tketiminden kaynaklanan evresel etki ve sorunlar da enerji retim sistemleri ve kaynak seiminde evresel etkilerin de dikkate alnmasn zorunlu klmaktadr. Bu sebeple bugn artk, byk miktarda ve kresel lekte evre kirliliine sebep olan klasik fosil yakt kaynakl enerji retim sistemleri yerine hem evresel etkileri daha az hem de devamll ve yenilenebilirlii salayan enerji kaynaklarn bulmak ve gelitirmek zorundayz. Bu makalede, yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda hem sahip olduu mevcut potansiyel hem de retim teknolojileri bakmndan farkl ve nemli bir yeri olan gne kaynakl enerji retim sistemleri ve bu sistemlerin muhtemel evresel etkileri incelenmi, muhtemel olumsuz etkilerin minimize edilmesi veya ortadan kaldrlmasna ynelik baz deerlendirme ve nerilerde bulunulmutur. Anahtar Kelimeler: Gne enerjisi, evresel etkiler

GR
Dnyann en nemli enerji kayna gnetir. Gnein nm enerjisi, yer ve atmosfer sistemindeki fiziksel oluumlar etkileyen balca enerji kaynadr. Dnyadaki madde ve enerji aklar gne enerjisi sayesinde mmkn olabilmektedir. Rzgr, deniz dalgas, okyanusta scaklk fark ve biyoktle enerjileri, gne enerjisini deiim geirmi biimleridir. Gne enerjisi, doadaki su dngsnn gereklemesinde de rol oynayarak, akarsu gcn yaratmaktadr. Fosil yaktlarn da, biyoktle niteliindeki materyallerde birikmi gne enerjisi olduu kabul edilmektedir. Doal enerji kaynaklarnn pek ounun kkeni olan gne enerjisinden, stma ve elektrik elde etme gibi amalarla dorudan yararlanlmaktadr. Gne enerjisi evre asndan temiz bir kaynak zellii tadndan da fosil yaktlara alternatif olmaktadr. Yeryzne her sene den gne nm enerjisi, yeryznde imdiye kadar belirlenmi olan fosil yakt haznelerinin yaklak 160 kat kadardr. Ayrca yeryznde fosil, nkleer ve hidroelektrik tesislerinin bir ylda reteceinden 15.000 kat kadar daha fazladr. Bu bakmdan gne enerjisinin bulunmas sorun deildir. Asl sorun bunun insan faaliyetlerine uygun kullanlabilir bir enerji trne dntrlebilmesindedir [1, 2]. Deiik teknolojilerin kullanlmas ile gne nm enerjisi faydal ve kullanlabilir enerjilere dorudan dntrlebilir. Mesela bunlarn gne toplayclar (kolektr) ile toplanmas sonucunda scak su elde edilebilir. Binalar o ekilde tasarlanarak plan ve projeleri yaplabilir ki, dorudan olmasa bile bo hacimlerin scak tutulmas yoluna gidilebilir. Gne pilleri (fotovoltaik) denilen cihazlar vastas ile gne nmlar dorudan doruya elektrik enerjisi haline dntrlebilir. Gne nm dier enerji trleri vastas ile de dorudan olmasa bile faydal enerji haline dntrlebilir. Gne nm enerjisi atmosferdeki hava olaylarnn meydana gelmesine sebep olur. Yeryzne ulaan gne nmn byk bir ksm serbest su yzeyleri (akarsular, gller, deniz ve okyanuslar) tarafndan yutularak s olarak depolanr. 1960 ylnda balatlan Apollo aya ini program gne enerjisi aratrmalarn hzlandrmtr. Her yerde bol bulunan silisyumun gnein etkisi ile elektronlar rettiinin saptanmas zerine gne enerjisinden yararlanlarak uzay roketlerinin elektrik ihtiyac karlanabilmi ve bu bulu gne enerjisinin elektrie evrilmesi alannda yeni bir r amtr. [3] Gne enerjisi hem bol, hem srekli ve yenilenebilir hem de bedava bir enerji kaynadr. Bunlarn yan sra geleneksel yaktlarn kullanmndan kaynaklanan evresel sorunlarn ounun gne enerjisi retiminde bulunmay bu enerji trn temiz ve evre dostu bir enerji yapmaktadr.

Belki de yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda gne enerjisi, yenilenebilir enerji kaynaklarna yneliin ban ekecektir. nk gne nm dnyann her yerinde bulunmaktadr. lk gne pilleri 1950 ylnda yaplm ve bunlar vastas ile dorudan gne nmn elektrik retimine dntrlmesi mmkn olmutur. Gne pilleri bugn iin hesap makinelerinde, uzak iletiim merkezlerinde, klandrmada ve baz lkelerde de su pompalarnn altrlmasnda kullanlmaktadr. Fosil yakt kullanmnn dayand yanma teknolojisinin kanlmaz rn olan karbondioksit yaylm (emisyonu) sonucunda, atmosferdeki karbon dioksit miktar, son yzyl iinde yaklak 1,3 kat artmtr. nmzdeki 50 yl iinde, bu miktarn, bugne oranla 1,4 kat daha artma olasl vardr. Atmosferdeki karbon dioksitin neden olduu sera etkisi, son yzyl iinde dnya ortalama scakln 0,7 0C ykseltmitir. Bu scakln 1 0C ykselmesi, dnya iklim kuaklarnda grnr deiimlere, 3 0C dzeyine varacak artlar ise, kutuplardaki buzullarn erimesine, denizlerin ykselmesine, gllerde kurumalara ve tarmsal kurakla neden olabilecektir. O halde, bu durumda enerji kullanmndan vazgeilemeyeceine gre, gne gibi doal ve alternatif olabilecek kaynaklara ynelinmesi gerekecektir [1].

1. GNE VE GNE ENERJS

Gne 1,4 milyon km apyla dnyann 110 kat byklnde yksek basnl ve yksek scaklkl bir yldzdr. Yzey scakl yaklak 6000 OK olup i blgelerindeki scakln 8x106 0K ile 40x106 0K arasnda deitii tahmin edilmektedir [1, 2, 3]. Doal ve srekli bir fzyon reaktr olan gnein enerji kayna 4 Hidrojen atomunun 1 Helyum atomuna dnmesinde gizlidir. 4 hidrojen atomu 4,032 birim arlkta, hlbuki 1 Helyum atomu 4,003 birim arlktadr. Bu olay sonucu 0,029 birim arlk Einsteinn madde-enerji bants sonucu enerjiye dnmektedir. Yani gnete her saniyede 564 milyon ton hidrojen, 560 milyon ton helyuma dnmekte ve kaybolan 4 milyon ton ktle karl 3,86x1026 J enerji aa kmakta ve bu enerji nm eklinde uzaya yaylmaktadr. Toplam enerji rezervi 1,785x1047 J olan bu yldz daha milyonlarca yl masn srdreceinden Dnya iin sonsuz bir enerji kaynadr. Dnyann apna eit bir dairesel alan zerine arpan gne gc, 178 trilyon kW dzeyindedir [1, 3, 4]. Gne enerjisi uzaya ve gezegenlere elektromanyetik nm (radyasyon) biiminde yaylr. Dalga boyu 0,2-3 m arasnda olan bu akm, ksa dalgal bir nmdr. Gne, n %45i grsel blgede ve kalan da mortesi ve kzltesi blgelerinde yayar. Radyo dalgalar, X nlar ve kozmik nlar Gnein toplam nm enerjisinin sadece milyonda bir kan oluturur [5]. Gne nmnn frekans dalm Tablo 1de verilmitir. Tablo 1. Frekans snflamas [1, 2] Frekans Inm tip Dalga boyu (m) Enerji (%) Yksek Mor esi 0,2-0,4 9 Grlr Ik 0,4-0,7 41 Dk Kzl tesi 0,7-3,0 50 Is Enerjisinin yaylm ekilde olmaktadr. Bunlar [2]; Temas ile (kondksiyon): Kat cisimlerde grlen bu eit enerji tanmnda molekllerin temas ile enerji ak salanr. Bu dalmn hz cismin iki tarafndaki scaklk fark ile o cismin iletkenlik katsaysna (kondstivitesine) baldr. Genel olarak metallerin s iletkenlik katsaylar yksektir. Temasla s tanmnda ktle tanm sz konusu deildir. Tanm ile (konveksiyon): Sv ve gazlarda grlen bu enerji tanmnda nce s akkann molekllerine temas ile geer, oradan da akkann tand ortamlara tanr. Bu yolla tanan snn miktar, bir taraftan sv ve yzey arasndaki scaklk farkna dier taraftan akkann hz ile baka zelliklerine de baldr. Inm ile (radyasyon): Bu aynen gneten bize yaylarak ulaan nma benzer. Her cisim deiik scaklklarda deiik dalga boylarnda nm yayar. Bir cismin verilen bir scaklkta yayabilecei en byk nm miktar o scaklktaki bir kara cismin yayabilecei nm miktarna eittir. Tanan nmn miktar nm yapan cismin scaklna, dier taraftan iletilecei mesafeye baldr. Gne Enerjisinin Dnyaya Gelii Dnya, gne etrafnda eliptik bir yrnge hareketi yapt iin Gnee uzakl bir yl boyunca 147 milyon km ile 152 milyon km arasnda deiir. Gne nlar bu mesafeyi 8 dakikada almaktadr. Dnya-Gne uzakl deitii iin dnya atmosferinin dnda gne nlarna dik her cm2ye gneten bir dakikada gelen enerji miktar 1,94 kalori ile 2,06 kalori arasnda deiir. Yllk ortalama deer 2 kaloriye ok yakndr. Atmosfer tabakasnn d yzeyine gne nmna dik olacak biimde dnlen 1 metre karelik bir alana bir saniyede gelen gne nm miktarna Gne Sabiti denir. Yaplan deiik almalar sonunda bunun 1,36 kW/m2 olduu anlalmtr [2]. Bu durumda, atmosfer etkilerini dikkate almazsak, tm Dnya yzeyine gnde yaklak

4x1021 kalorilik gne enerjisi gelmesi beklenir. Bu enerji, yaklak 2x1014 kWlk bir enerjidir [4, 5]. Bu enerjiyi tm Dnya yzeyine yayarsak, Dnya zerinde birim alana atmosfer olmamas halinde bir gnde gelecek ortalama gne enerjisi bulunur ki bu deer cm2 bana gnde 720 kaloridir [5]. Dnya atmosferine gelen gne nlarnn bulut rtsne bal olarak bir ksm salmakta bir ksm sourulmakta, bir ksm uzaya yanstlmakta ve ancak geri kalan bir ksm Dnya yzeyine ulaabilmektedir. Dnya yzeyine ulaan gne enerjisinin atmosfer dndaki deeri ortalama %51dir. Bunun ortalama %5i uzaya yansr. Kalan gne enerjisinin bir ksm yzeyin snmasnda, bitkilerin fotosentez ileminde kullanlrken kalan byk bir ksm daha uzun dalga boylarnda tekrar uzaya yaylr. Yani yeryz gne nmn sourarak snr ve daha uzun dalga boylarnda (kzltesi blgede) nm yayar [5]. Gne enerjisi doal kullanmnn yan sra, dorudan kontroll olarak da kullanlabilmektedir. Gne enerjisinin dorudan kontrol kullanmn yerel zm olabilmesi, tkenmez ve temiz bir kaynak olmasndan kaynaklanmaktadr. Gne enerjisinin ssal ve ksal nitelik tamas, iletim ve datm sorununun olmamas stnlk salar. Gne enerjisinin kontroll kullanm amacyla toplanmasnn bir maliyeti vardr. Ancak, fosil yaktlarn oluturduklar evresel zararlarn maliyeti dikkate alndnda gne enerjisinin toplanmas ve kullanlmas daha ekici grnmektedir [1]. Gne Enerjisinden stifade Genel olarak gne enerjisi direkt veya endirekt iki ekilde deerlendirilebilir. Doada biriken gne enerjisinin deerlendirilmesini salayabilecek endirekt metotlar da vardr. rnein bitkilerdeki gne enerjisinden, atmosferde ve yer st sularnda biriken enerjiden ve nihayet atmosferdeki basn farklarndan meydana gelen hava akmlarndan (rzgr) yararlanlmas endirekt yntemlerdir [3]. Gne nmlarndan yararlanmann ilk usulleri arasnda cam levhalardan yararlanma yoluna gidilmitir. nk tpk scak havada braklan arabann ii nasl snyorsa camdan ieriye giren ksa dalgal gne nmlar uzun dalga halinde i ksmlarda yansdktan sonra camn dna kamaz. Cam levhalardan yaplm siyah renkli bir yap tesis edilerek gne nmndan yararlanlabilir hale gelinir. Bu tr yaplara gne toplayclar ad verilir. Daha yksek slarn elde edilebilmesi iin yanstc aynalardan da yararlanlr. Bylece gne nmndan yararlanmak iin deiik usullere bavurulur. Bunlar arasnda en basit olan gne stcsdr. Bu genel olarak binalarn atlarnda ayrk bir birim olarak gne enerjisinin toplanmas esasna dayanr. Bunlar kolayca imal edilir ve verdikleri s miktar da 100 OCnin altndadr. Daha ziyade ev ii scak su temini ve yzme havuzlar iin kullanlr [2]. Gne enerjisinden yararlanmann dier bir usul gne stc makineleridir. Aslnda gne stclarnn gelitirilmi halidir. Bunlar vastas ile daha yksek slara ulalarak su, buhar haline dntrldkten sonra, buradan da elektrik enerjisi elde edilmesi yoluna gidilir. ok deiik trleri vardr. Gne Enerjisinin Kullanm Alanlar Gne enerjisi gnmzde konut ve i yerlerinin stlmas-soutulmas, yemek piirme, scak su temin edilmesi ve yzme havuzu stlmasnda; tarmsal teknolojide sera stmas ve tarm rnlerinin kurutulmasnda; sanayide, gne ocaklar, frnlar, piiricileri, deniz suyundan tuz ve tatl su retilmesi, gne pompalar, gne pilleri, gne havuzlar, s borusu uygulamalarnda; ulam-iletiim aralarnda, sinyalizasyon ve otomasyonda, elektrik retiminde kontroll olarak kullanlmaktadr [4, 6, 7, 8]. Gne enerjisini parabolik aynalarla odaklayarak, ok yksek scaklklara klabilmektedir. lk gne frn 1950lerde Fransada yaplmtr. Bu tr frnlarda scaklk 3500 0Cye kadar kabilmektedir [4, 6, 7]. Gne enerjisinden uzay uularnda ve uydularda da yararlanlmaktadr. Roketin ya da uydunun kanatlarna yerletirilen gne pilleri (fotovoltaik hcreler) gne enerjisini dorudan doruya elektrik enerjisine evirmektedir [7]. Gemie baklacak olursa gne enerjisinin ok ncelerden de kullanld grlmektedir. Daha 1879da Mouchot, gne oca ile alan bir bask makinesi yapm, 1883de Ericsson, buhar makinesi iin bir gne kolektr gelitirilmitir. Bugn halen Msrda 1976 ylnda kurulan ve 100 BG enerji salayan bir sulama tesisi gne enerjisi ile almaktadr. srail 1954den bu yana gne toplayclarndan s ve elektrik enerjisi retme yolunda almalar yapmaktadr. 1950lerden balayarak hzla gelien uzay almalar nedeniyle gne teknolojisinden daha ok fotovoltaik enerji trnde yararlanlmas, termik enerji dnmlerinin bir kenara braklmasna yol am, daha sonralar 1964lerde talyada ve 1975lerde ABDde tekrar, gneten sl enerji kazanlmas ynnde almalara geilmitir [9]. Gne enerjisinden elektrik retimi dorudan dnm ve dolayl dnm olmak zere iki ayr yntemle gerekletirilir. Dorudan dnmn gnmzde en yaygn teknolojisi Fotovoltaik Dnm veya Trke adyla Gne Pili olup, gelecek iin mit veren dier bir teknoloji ise sdan dnmle dorudan mekanik enerji elde edilen Stirling Motorudur. Yine ayn gruba giren termoelektrik ve termoiyonik dntrcler henz ticari kullanm dzeyine eriememilerdir [10]. Dolayl dnm, Gne Termik Santrallerinde gne nmndan yararlanlarak retilen buhar ile buhar-g evrimi, ya da gne enerjisiyle elde edilen hidrojen ve bunun kullanld yakt pilidir [10].

Gne Enerjisinin Faydalar Gne enerjisi yeni ve yenilenebilir bir enerji kayna oluu yannda insanlk iin nemli bir sorun olan evreyi kirletici atklarn bulunmay, yerel olarak uygulanabilmesi, da baml olmamas, karmak bir teknoloji gerektirmemesi ve iletme masraflarnn az olmas gibi stnlkleri sebebiyle son yllarda zerinde youn almalarn yapld bir konu olmutur. Gne daha milyonlarca yl masn srdreceinden dnyamz iin sonsuz bir enerji kaynadr. Gne enerjisi geni bir corafi dalma sahip bir enerji kaynadr. Corafi olarak 36-42 kuzey enlemleri arasnda bulunan Trkiye, gne kua iindedir. Yakt sorununun olmamas, iletme kolayl, mekanik ypranma olmamas, modler olmas, ok ksa zamanda devreye alnabilmesi (azami bir yl), uzun yllar sorunsuz olarak almas, temiz bir enerji kayna olmas, vb gibi nedenlerle dnya genelinde fotovoltaik elektrik enerjisi kullanm srekli artmaktadr. Avrupa Topluluu 2010 ylnda fotovoltaik elektriin elektrik retimi iindeki paynn %0,1 olmasn hedeflemitir [10]. Gne Enerjisindeki Olumsuzluklar Birim dzleme gelen gne nm az olduundan byk yzeylere ihtiya duyulmaktadr. Gne nm sabit ve srekli olmadndan depolama gerekmektedir. Depolama imknlar ise snrldr. Enerji ihtiyacnn fazla olduu k aylarnda gne nm az ve geceleri de hi yoktur. Gne nmndan yararlanlan birok tesisatn ilk yatrm masraflar fazladr ve henz tam da ekonomik deildir. Gne nmndan faydalanan sistemin gne n srekli alabilmesi iin evresinin ak olmas glgelenmemesi de gerekmektedir [8, 11].

2. GNE ENERJS TEKNOLOJLER

Gne enerjisinin kullanlabilmesi iin, ncelikle toplanmas gerekir. Bu toplama ilemi, sl (gne sl kolektrlerle) ve elektriksel (fotovoltaiklerle) olmak zere iki deiik yolla ve dolayl biimde yaplmaktadr. Basitlik ve ucuzluk gibi nedenlerle sl toplama yntemi yelenir. Is gne kolektrlerinin, dz yzeyli ve younlatrmasz, odaklayc ve younlatrmal ve gne havuzlar diye tipi vardr. Gne enerjisini elektriksel olarak toplayan fotovoltaikler, k enerjisinin fotonlarn fotoelektriksel olarak elektrik enerjisine dntrmektedirler. En yaygn olarak dz yzeyli sl gne kolektrleri kullanlr. Dorudan gelen gne nlarn da deerlendirirler. Klasik dz yzeyli kolektrlerin alma scakl 100 OCnin altndadr. Gnei izlemesi gerekmeyen, gneye yneltilerek ve gne nlarnn zerine dik arpabilecei bir eim verilerek yerletirilen bu kolektrlerin, mevsimlik olarak ayarlanmalar gerekir. Gneli su stclarda kullanlan kolektrler bu tiptir. Byle bir kolektr sourucu plaka, srt s izolasyonu, st saydam (cam veya plastik) rt ve d kasadan olumaktadr [1]. Gne nlar sourucu plaka tarafndan tutularak su veya hava gibi bir akkana transfer edilir. Istlacak akkann cinsine gre sourucu plakada boru veya zel kanallar bulunur. Isl geirgenlii yksek olmas gereken sourucular, plakal s deitiricileri (eanjrler) gibidir. Sourucunun gne gren yzeyinin mat siyaha boyanmas ya da daha etkin ilev grebilmesi iin n seici bir tabaka ile kaplanmas gerekir [1, 7]. Dk sl gne stclarnn ana malzemesi arasnda ilk srada cam gelir. Cam ksa dalgal gne nmlarna kar saydam, geirgen, ama uzun dalgal gne nmlarna kar geirgen deildir. Bu zellii onun gne toplayclar imalatnda vazgeilmez bir malzeme olmasn salar. Bu sebeple gne toplayclarnda kullanlacak camlarn imalatnda ksa dalgalar kolayca geirmesi iin iindeki kurun miktar azaltlr [2]. ekil 1de gne enerjisinden scak su elde edilmesi ve toplayc tipleri ematize edilmitir.

ekil 1. Gne enerjisinden scak su eldesi ve toplayc tipleri [8]

Yksek scaklk uygulamalarnda odakl ve younlatrmal gne kolektrleri kullanlr. bkey aynaya benzeyen bu kolektrler, deiik parabolik biimlerde yaplr ve yalnzca dorudan gelen gne nlarn deerlendirirler. 100-200 0C scaklkl uygulamalarda, mevsimlik ayarlanma isteyen, gnei izlemesiz, uzunlamasna silindirik odakl kolektrler kullanlr. Bu tr kolektrlerin 200 0Cyi aan uygulamalarda kullanlanlarnn, gn boyu gnei izleyecek biimde hareketli olmalar gerekir. anak tipi odakl kolektrler ise, her scaklk kademesinde gnei izlemek zorundadr. anak tipi kolektrlerle 3000 0Cyi aan scaklklar elde edilmektedir [1]. Gne yzeyli kolektrler denilen gne havuzlar, 100 0C altndaki scaklklarda byk miktarlarda s toplanmasnda kullanlr. Bu havuzlarda birbirleri ile karmayan tabaka yer alr. Havuzun tabannda ok tuzlu, orta kesiminde tuzlu ve stnde tatl su bulunur. Havuz taban s souracak yapdadr. Bu s, bir s deitirici ile ekilerek kullanlr. 150 kW gl ve 0,74 ha alanl byle bir gne havuzu, srail-Borekde termik elektrik retimi amacyla kullanlmaktadr [1, 8, 9]. Gne enerjisinin depolanmas, bir deiim ya da evrimle elde edilen ikincil enerjinin depolanmas biiminde gereklemektedir. Depolama ilemleri sl, mekaniksel, kimyasal, elektriksel yntemlerle yaplr. Isl depolamada, zgl s kapasitesi yksek ve kolay bulunur ucuz materyaller kullanlr. Su, ya, akl ta yataklar bunlar arasndadr. Isl depolama iin gizli s kapasiteli, parafin gibi faz deiim materyallerinden de yararlanlr. Mekaniksel depolamada, gnele altrlan bir pompa ya da kompresr tarafndan baslan yksek basnl akkan, uygun bir ortamda toplanr. Kimyasal depolamada, hidrat tuzlarndan yararlanlr. Elektriksel depolama bataryalarla yaplr. Bu amala kurun asitli akmlatrler, nikel kadmiyum tipi kuru bataryalar ve sodyum slfr bataryalar kullanlr [1, 8]. Gne enerjisinin en ok tannm uygulamas olan gneli su stclar (ya da gne ofbenleri), klasik dz yzeyli kolektrl, pompal sirklasyonlu veya termosifon sistemli, s deitiricili veya deitiricisiz depolu olmaktadrlar. Tarmsal kurutucularda dz yzeyli kolektrler kullanlr. Gne imbikleri de denilen, deniz suyundan ya da ac sulardan tatl su ve tuz minerali reten gneli damtma niteleri, yine dz yzeyli kolektrl dk scaklk uygulamalardr [1]. Gneli kaynatclar ve yemek piiriciler, gneli sterilizrler ise genelde odakl kolektrler olup, gne nlarnn younlatrlmasyla elde edilen yksek scaklkl sy kullanrlar. Bu kolektrler ou kez anak biimindedir. Ancak, piiricilerin dz yanstcl plakalarla donatlm s kutusu tipleri de vardr [1]. Gneli su pompalar, gne pilinden elde edilen elektrik enerjisiyle, gneli scak hava motorlaryla (Stirling motorlar) ya da zel buharl g evrimine dayal gne kuvvet makineleriyle altrlmaktadr. Stirling motorlu tesislerde anak tipi odakl kolektrler kullanlrken, buharl g evrimine dayal olanlarda klasik dz yzeyli, vakum borulu, s borulu ve uzunlamasna silindirik odakl kolektrler kullanlabilmektedir. Gneli soutuculara gelince, bunlar buhar/jet tipi soutucular, sourmal tip soutucular ve sktrmal soutucular biiminde olmaktadr. Soutucularn altrlmas iin sl kolektrler ya da PV paneller kullanlr[1]. Gne termik elektrik santralleri; heliostat (yanstc dz ayna) tarlal ve merkezi g kuleli, uzunlamasna silindirik odakl kolektr tarlal ve dank anak kolektr tarlal tipler de olmaktadr. Toplanan s enerjisi ile sv akkan buharlatrlmakta, klasik termik santrallere benzer biimde buhar trbini ve jeneratr ikilisinden elektrik retilmektedir. Bu buhar su buhar olabildii gibi kolektr devresinde ya kullanan ve sy dk scaklkta buharlaan zel bir akkana deitiriciyle aktaran ve zel akkan buhar ile alan trbinler de vardr. Sistemde bir s deposu yer almaktadr [1, 9]. Termal gne g santrallerinde mevcut teknoloji, tek eksende gnei izleyen dorusal younlatrc (parabolik yanstc oluk) ve ift eksende izleyici noktasal (paraboloid anak) younlatrc ile bir akkann buharlatrlarak mekanik enerji retilmesine dayanmaktadr [10]. Gne enerjisi sistemleri aktif ve pasif olmak zere ikiye ayrlabilir. Aktif sistemler, kolektr (toplayc), s eanjr, tayc akkan (su, hava), ak ebekesi (boru veya kanal sistemi), depo, sirklatr (pompa, fan) ve ak dzenleyici ve kontrol elemanlarndan oluur. Pasif sistemler ise gne enerjisinden direkt kazan yntemiyle yararlanma veya gne enerjisinin yap elemanlarnda depolanarak ihtiya duyulduunda kullanlmas olarak tanmlanabilir [8]. evrede (atmosferde veya yer st sularnda) biriken gne enerjisinin deerlendirilmesi iin teknik yntemler vardr. Bu amala s pompalar gelitirilmitir. Is pompas buzdolabnn tersine bir prensibe dayanan ve evrede birikmi sdan yararlanarak stma veya kullanm iin scak su veya buhar elde edilmesini salar [3]. Fotovoltatik bir hcre zerine k nlar dt zaman fotonlar atom dizilerinden elektron sker. Elektron delikleri yukarya doru hareket eder ve pozitif ykl (elektronu eksik) bir tabaka oluturur. Elektronlar ise aaya doru hareket eder ve negatif ykl (elektronu fazla) bir tabaka oluturur. Bu iki tabaka birbirine balandnda bir akm meydana gelir ki bu dzenee fotovoltatik gne pili ad verilmektedir. Fotovoltatik gne pilleri, ebeke bamsz veya uzak yerlerde rahatlkla kullanlr. Bugne kadar bunun birok uygulamas mevcuttur. Otoyollardaki acil ar merkezlerinde, telefon kulbelerinde, deniz fenerlerinde, deniz aralarnda,

otomobillerde, llerde ve arazide, ksacas elektrie ihtiya duyulan her yerde fotovoltatik gne pilleri baaryla uygulanmaktadr [12]. Fotovoltaik reteler watt mertebesinden (kk haberleme sistemleri veya dier sistemler) kW mertebesine (krsal blgelerde katodik koruma, sinyalizasyon, haberleme sistemleri, pompalama ve sulama tesisleri, evler, iftlikler gibi ebekeden bamsz tketiciler ile ebekeye bal evler, tesisler) ve MW mertebesine (fotovoltaik elektrik santralleri) uzanmaktadr. Son yllarda ebekeye bal fotovoltaik uygulamalarda byk bir art gzlemlenmektedir. Bu uygulamalar genellikle binalarn atlarna yerletirilen 150 kW gcndeki sistemler eklinde olmaktadr. Bu ve benzeri fotovoltaik sistemlerin gerektirdii tm teknolojiler (elektronik) ticari uygulamalar iin yeterli dzeye erimilerdir [10]. ekil 2de deiik tip gne enerji santralleri gsterilmitir.

a) Kule tipi

b) Kolektr tipi

ekil 2. Gne enerji santralleri [13]

3. EVRESEL ETKLER
Gne enerji teknolojileri konvansiyonel enerji kaynaklar ile kyaslandklarnda evresel avantajlara sahiptir. Bu avantajlar; hava emisyonlarnn yokluu, iletme srasnda atk rn yokluu, dk sera gazlar emisyonlar (CO2, NOX), zehirli gaz emisyonlarnn olmamas, bozulmu toprak iyiletirilmesi, elektrik ebekesi iletim hatlarnn azalmas, su kaynaklarnn kalitesinin arttrlmasdr [14]. Sosyo-ekonomik gr asyla bakldnda gne enerji teknolojilerinin kullanmnn yararlar; blgesel enerji bamszl art, nemli i olanaklar salanmas, enerji tedariki, temini, eitlilii ve gvenilirlii, enerji piyasas dzenlenmesine destek salanmas, gelien lkelerde krsal elektriklendirme ivmesi olarak sralanabilir [14]. Gne enerjisinin kullanm biimine gre evre etki ve sorunlar deiik olmaktadr. Grnt kirlilii oluturabilmekte, evrim verimlerinin dkl nedeniyle byk alan gerektirmektedirler. Gne santrallerinin ebekeye uzakl nemlidir. Bir ka kmden sonra uygulamalar zorlar. Santraln emre amadelii gneli gnler ile snrldr [10]. GNE KAYNAKLI ISITMA SSTEMLERNDEN KAYNAKLANAN EVRESEL ETKLER Her ne kadar ilk kurulumda ok miktar malzemeye ihtiya duysalar da iletme esnasnda nemsiz derecede malzeme kullanm sz konusudur. Bu sistemde evresel etki yalnzca soutma sisteminden kaynaklanr. Soutma sistemindeki bir kaak yangna sebep olabilir. Ayn ekilde bir gaz kaa da halk sal ve gvenlii iin istenmeyen sonular dourabilir. Ancak byk lekli gne s sistemleri geleneksel yaktlarn kullanmn nemli lde azaltr ki bunun sonucunda da bu yaktlardan kaynaklanacak evresel etkiler de azaltlm olur [14]. Alan Kullanm Dk-orta scaklkl sistemler iin, alan kullanm seilen sistemin karakteristik zelliidir. rnein konutlar iin scak su veya i ortam iklimlendirmesinde sistem varolan atnn zerine eklenebildiinden ek bir alana ihtiya duyulmaz. Daha byk uygulamalarda alan ihtiyac doabilir. Balca ek alan snn depolanmas iin gereklidir [14]. Yksek scaklkl sistemler iin, iletme ssn salayacak toplayclarn ihtiya duyduu alan kullanm olduka byk bir sorundur. Byk lekli sistemlerde alan kullanmndan dolay habitat kayb ve ekosistemin deimesi sz konusu olabilir. Bu durumda nemli ekolojik alanlardan saknmak gerekir [14]. Gne santralleri, barajl hidroelektrik santrallerinden daha az yer kapsamaktadr. Gerek PV ve gerekse termik tip gne santrallerinin kapsadklar alan, 0,025 km2/MW dzeyinin altndadr. Barajl hidrolik santraller iin bu alan 1 km2/MW dzeyine kolayca ulaabilmekte, hatta bunun zerine kmaktadr. Luz gne termik

santralinin zgl alan 0,021 km2/MW iken Solar One gne termik santralinin 0,007 km2/MW olmutur. Bu alan PV santraller iin 0,013 ile 0,009 km2/MW arasnda deimektedir [1]. Rutin ve Kazasal Kirlilik Boaltm Gne s sisteminde iletme esnasnda soutucu svnn her 2-3 ylda bir deimesi gerekebilir. Bu tr boaltmalarda dikkatli olmak gerekir. Baz durumlarda soutucu su kaynakldr. Fakat tm dolayl sistemler muhtemelen anti-friz veya pas nleyici ierir. Is tayc svlar ayn zamanda gilikol, nitratlar, nitritler, kromatlar, slfitler ve slfatlar ierir. Daha yksek scaklk uygulamalarda aromatik alkoller, yalar, CFClar gibi daha kompleks yaplar kullanlr. Byk lekli gne enerji sistemlerinde bu maddelerin giderilmesinde iyi bir kontrol gereklidir [14]. Normal kullanm haricinde kazasal olarak s tayc sv kaandan dolay su kirlililii riski mevcuttur. Soutucu kayb olduunda gne dntrc ar snabilir. Sonuta bu scaklkta yangn riski mevcuttur. Ayn zamanda panel malzemesinden gaz kndan kaynaklanan ek problemler ve s tayc akkann gaz halinde yaylmas veya takip eden yanma olaylarndan dolay evresel riskler de vardr [14]. Grsel Etkiler Yakn gemie kadar gne enerji siteminin paralar binann malzemesi arasnda gizlenmeye allrd. Ancak imdilerde mimarlar estetik bir bina gelitirmek iin gne enerji sisteminin paralarndan istifade edebileceklerini kefettiler ve mterilerine bu konuda tavsiyelerde bulunabiliyorlar. Bugn gne sisteminin paralar ekici ve grsel bir mimari para olarak kullanlabiliyor [14]. Gne panellerinin estetik etkisi, dz panellerin genelde var olan atya ok yakn ve ayn eimde yaplmalarnn ve biraz da parltya sebep olmalarna ramen bir zevk meselesidir. Modern gne enerji sistemleri estetik olarak ho bir biimde yapyla kolayca btnleen toplayc retimine izin vermektedir [14]. Teorik olarak bina dnda gne s sistemlerinin yerleimi yangn ve atya su sznts riskini artrr. Bu kolaylkla nlenebilir, nk her panel iin atda yalnzca drt delik almaktadr [14]. FOTOVOLTAK G RETMNDEN KAYNAKLANAN EVRESEL ETKLER Fotovoltaikler kullanmlar esnasnda sessiz veya kimyasal kirlilik oluturmamalar yznden evresel etkiler bakmndan genelde iyi olarak grlmektedir. Kentsel alanda kullanm iin en uygun yenilenebilir enerji teknolojisidir. Ayn zamanda direk ve tellerden kanlan doal alan ve ulusal parklarda kullanm iin de ekici bir seenektir [14]. Alan Kullanm Doal ekosistemlerde alan kullanmnn etkisi alann topografyas, doal gzellik veya hassas ekosisteme uzaklk ile alann biyoeitlilii gibi zel faktrlere baldr. Etkiler ve alan zerindeki deiikliklerle inaat aamas esnasnda yer hareketleri ve tanma hareketleri gibi inaat faaliyetlerinden dolay karlamak muhtemeldir [14]. Rutin ve Kazasal Kirlilik Boaltm PV sistemlerinin normal iletme zamanlarnda ne gaz veya sv kirletici ne de radyoaktif madde yaylmlar vardr. erisinde az miktarda zehirleyici madde bulunan PV uygulamalarnda bu kimyasallarn az miktarnn bile evreye yaylmas sonucu zayf da olsa bir yangn riski vardr [14]. Byk lekli santral tesislerinde bu zararl malzemenin yaylm anormal tesis iletilmesinin sonucu olarak ortaya kabilir ve bu kk de olsa i ve halk sal asndan bir risk oluturur. Bu sebeple acil durumlar iin hazrlkl olmak ve bir yangn ya da sl patlama durumunda mdahale edecek tehizatn olmas gereklidir. Bu tr durumlarda toprak ya da yeralt suyu kirlenmesi sz konusu olabilir [14]. Grsel Etkiler Grsel etkiler ounlukla PV sisteminin yapm tipi ve evresine baldr. PV sistem uygulamas eer doal gzelliklerin veya bu tr alanlarn yanna veya yaknna uygulandnda grsel etkiler yksek dzeyde olacaktr. Modllerin binalarn cephelerine btnletirildii durumda modern binalara tarihi veya kltrel deere sahip binalarla kyaslandklarnda pozitif ynde bir estetik etkide bulunabilirler [14]. Grsel etkilerin minimize edilmesi iin optimal mimari zmler bulunmaldr. Ticari binalar iin bir d kaplama olarak PVnin kullanm hem iverenler iin hem de ii yapanlar iin teknolojik imknlarn mimari olarak kullanlabildiini gstermektedir. Byk lekli uygulamalarda yerleime dikkat edilmelidir. PV modllerinde uygun renk kullanarak grsellik salanabilir [14]. Doal Kaynaklarn Kullanm PVden g retimi olduka enerji youn ve fazla malzemeye ihtiya duyar. Az miktarda kayna az olan maddelerden ve snrl miktarda da zehirleyici etkisi olan maddelerden kullanlr (Cd gibi) [14]. Doal kaynaklarn kullanmnn azaltlmas iin teknolojik ilerlemeler dikkatle izlenmeli, malzemeden en yksek verim almann yollar aranmal, gvenli malzemeler seilmeli veya malzeme deiimine gidilmeli, modller geri dntrlebilir veya geri kazanlabilir zellikte yaplmaldr [14].

Sistemin evresel performans sistem retiminin enerji verimine zellikle de elektrik retimine baldr. Tamadan kaynaklanan emisyonlar retimden kaynaklanan emisyonlara nazaran nemsizdirler. Tamadan kaynaklanan emisyonlar retimden kaynaklanan emisyonlarn %0,1-1 mertebelerindedir. Poly- ve mono-kristal modl kullanm halinde hesaplanan emisyonlar yledir; 2,757-3,845 kg CO2/kWp, 5,049-5,524 kg SO2/kWp ve 4,507-5,273 NOx/kWp [14]. Kent evresinde, modern PV sistemleri, ihtiya duyulan elektrii direkt olarak salar. Ayn zamanda bina cephelerinde ayna olarak da kullanlabilir [14]. Grlt Kirlilii PV sistemleri kullanlrken deil de ina aamasnda grltye sebep olurlar. letme aamasnda rahatsz edecek derecede bir grlt sz konusu deildir [14]. Atk Ynetimi Ar metal ieriklerinden dolay bataryalarn bertaraf kontrol edilmelidir. mrn tamamlamam malzemenin deitirilmesi esnasnda trlerine gre ayrlarak, tre gre bir bertaraf seenei dnlmelidir [14]. Tablo 2de gne enerji teknolojilerinin evresel ve sosyal gstergeleri, Tablo3de gne enerji sistemlerinin muhtemel evresel etkilerinin derecelendirilmesi ve Tablo 4de gne enerji teknolojilerinin potansiyel negatif evresel etkileri verilmitir. Tablo 2. Gne enerji teknolojilerinin evresel ve sosyal gstergeleri [14] Merkezi Dank Merkezi Dank Gne sl elektrik fotovoltaik g fotovoltaik g gne sl gne sl retimi retimi 1,4 kg/kWh 1,4 kg/kWh veya 840 0,6-1,0 kg/kWh 0,6-1,0 kg/kWh veya 840 kg/m2 kg/m2 letmede 1 srekli i/MW 4000 i/yl 4000 i/yl 2-300 i/yl 2-300 i/yl + na iin 12-18 ay sresince10-15 i/MW 12000 i/yl 12000 i/yl 4-5000 i/yl 4-5000 i/yl 1000 srekli i/1000 MW

Gsterge CO2 emisyon birikimi retimde istihdam Toplam istihdam

Tablo 3. Gne enerji sistemlerinin muhtemel evresel etkilerinin derecelendirilmesi [14] Merkezi Dank Gne Isl Merkezi Dank Fotovoltaik G Fotovoltaik G evresel Problem Elektrik Gne Isl Gne Isl retimi retimi Grsel Etki ++ + ++ + +++ Rutin ve Tesadf + ++ +++ +++ ++ Kimyasal Atklar Yer Kullanm ++ + ++ + +++ Gvenlii ve ++ ++ ++ ++ +++ Hijyen Ekosistemler + + ++ zerinde Etki Su Kaynaklar ++ + + + +++ zerine Etki Tablo 4. Gne enerji teknolojilerinin potansiyel negatif evresel etkileri [14] ETKLER YLETRME TEKNKLER-TEKNOLOJLER Ynetmelik ve standartlara uyum Gne Isl Istma * yiletirilmi ina ve kurulum uygulamas * Solar sistemlerin yaplara gelitirilmi integrasyonu Yaplarn Estetikleri zerine Grsel Etkiler * Solar panellerin tarihsel yap veya koruma alanlarna yerleiminin engellenmesi * Kullanlan kimyasallarn geri kazanm Rutin ve tesadf kimyasal atklar * yiletirilmi uygulamalar ve uygun bertaraf Yer kullanm Dzenli yerleim ve dizayn

Fotovoltaik G retimi Yer kullanm: Merkezi sistemler iin geni yere ihtiya vardr. Ekilebilir alanlarn azalmas

zole ve bo alanlarda kullanm * Ekolojik ve arkeolojik olarak hassas alanlardan kanmak * Geni ticari alanlarda integrasyon * Hastane ve anacadde yaknlarnda ses izolasyonu kullanmak * Sistemlerin dikkatli dizayn * Mimari eler eklinde binalara integrasyon * Panellerin bina cephelerinde modern mimariye uygun olarak kullanm Doal gzellik ieren arkeolojik yerlerden ve hassas ekosistemlerden kanmak Potansiyel toksik ve tehlikeli maddelerin atklarndan kanmak ve mevcut gvenlik kurallarna uymak yiletirilmi iletme ve alma uygulamalar (na srasnda koruyucu eldiven, gne gzl kullanm) * yi alma artlar * Yer restorasyonu * Hassas ekosistem ve doal gzellik alanlarndan kanmak Dzenli yerleim Dzenli yerleim Dzenli yerleim * Uygun kstlar * Gelimi teknoloji * Scak suyun en yakn endstride retim buharnda kullanm * yiletirilmi iletme uygulamalar, mevcut gvenlik dzenlemelerine uyum, ii eitimi

Grsel estetikler Ekosistemler zerine etkiler Toksik ve yanc madde kullanm retim, kullanm ve bertaraftan ileri gelen hafif salk riskleri Gne Isl Elektrik na aktiviteleri Grsel etkiler Yer Kullanm Ekosistem, flora ve fauna zerine etkiler (zellikle kular) Su kaynaklar zerine etkiler(Soutma sistemleri iin su kullanm ve termal atk, kimyasallarn tesadf atklarndan ileri gelen su kirlilii)

SONU VE NERLER
Her enerji retim ve tanm metotlar evreyi etkilemektedir. Geleneksel enerji retiminin, hava, iklim, su, toprak ve vahi hayata zarar verdii, buna ilaveten zararl radyasyon orann ykselttii aktr. Yenilenebilir teknolojiler, byk lekte birok ciddi evresel ve sosyal problemlere gvenli zm nerisini fosil ve nkleer yaktlarla sunmaktadr. Gne Enerji Teknolojileri konvansiyonel enerji kaynaklar ile kyaslandklarnda ok byk evresel faydalara sahiptir. En byk avantaj hava emisyonlar ve atk rnlerin yokluudur. Baka bir deyile gne enerjisi mkemmel denebilecek derecede temiz ve gvenilir bir enerji kaynadr. Sonu olarak Gne Enerji Teknolojileri kullanm; enerji tedarikinde eitlilik ve gvenilirlii kazandrmas, nemli i olanaklar salamas, enerji piyasasnda yeniden yaplanmay desteklemesi, ithal yakt bamlln azaltmas, uzak ve izole yerlerde yaayan krsal topluluklarn elektriklendirilmesine ivme kazandrmas gibi nemli sosyo-ekonomik faydalara sahiptir. Dier yandan u bir gerektir ki; Gne Enerji Teknolojisi kurulumu da dhil olmak zere hibir insan yapm proje tamamen evreye etkisiz olamaz. Potansiyel etkiler projenin boyutuna, doasna ve yer zelliine baldr. Ancak olumsuz etkiler ok kk boyuttadr ve mevcut en iyi azaltma teknolojileri ile minimize edilebilir. Gne Enerji Teknolojileri potansiyel evresel etkilerini yok etmek veya minimize etmek iin kullanlan teknik ve teknolojiler; hava emisyonlar ve koku kontrol ekipmanlarn, optimal dizayn kurulum ve ina yeri iin dizayn aletlerini, en iyi uygulama rehberlerini, gelimi ekipman paralarn ve tamamen yeni bir dizayn kapsar. Byk apl gne enerji sistemleri kurulurken dikkat edilmesi gereken hususlarn banda alan kullanm gelmektedir. Sistemin kurulaca alann doal bitki rts ve yaam alanna zarar vermeden alanla btnleik bir yerleim ok nemlidir. Ayrca sistemde kullanlan zehirli maddelerin kontrol altnda tutulmalar, bir kaza annda derhal mdahale edebilecek ekip ve ekipmann varl da arttr. Zehirli maddeler kullanldktan sonra da bertaraf edilirken mevcut zehirli maddeleri bertaraf metotlarna gre kanun ve standartlara uygun olarak bertaraf edilmeleri gerekmektedir.

KAYNAKLAR
[1]. LTANIR, M.., 21. Yzyln Eiinde Gne Enerjisi, Bilim ve Teknik, Say: 340, S: 50-55, Mart 1996. [2]. EN Zeki, Temiz Enerji ve Kaynaklar, Su Vakf Yaynlar, stanbul, 2002. [3]. BKTA, B., Gne Enerjisi nsanln Hizmetinde, Bilim ve Teknik, Say: 142, S: 20-23, Eyll 1979. [4]. DZER, M., Kaybolan Gne Enerjisi ve stifade Yollar, Bilim ve Teknik, Say: 7, S: 3-5, Mays 1968. [5]. DEMRCAN, O., Gnein Byk Enerjisi, Bilim ve Teknik, Say: 275, S: 22-23, Ekim 1990. [6]. TAHROLU, A.T., Gne Enerjisinden Yararlanma almalar, (eviri), Bilim ve Teknik, Say: 33, S: 29-30, Austos 1970. [7]. AYGN, E., Gne Enerjisi Nedir? Nasl Faydalanlr?, Bilim ve Teknik, Say: 257, S: 22-23, Nisan 1989. [8]. BLR efik, Alternatif Enerji Sistemleri, Mimar ve Mhendis Dergisi, Say: 33, Nisan-MaysHaziran, 56-58, 2004. [9]. GRASSE, W., Gne Enerji Santralleri Deneme Safhasnda, Bilim ve Teknik, Say: 191, S: 30-33, Ekim 1983. [10]. Devlet Planlama Tekilat (DPT), Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Elektrik Enerjisi zel htisas Komisyonu Raporu, DPT: 2569 K: 585, Ankara, 2001. [11]. GLASS, D., Gne In Enerjiye eviren Hcreler, Bilim ve Teknik, Say: 171, S: 8-10, ubat 1982. [12]. KORUR, E., Gne Enerjisi Hayatmza Giriyor, (eviri), Bilim ve Teknik, Say: 268, S: 8-12, Mart 1990. [13]. GERWIN, R., Gne Enerjisi Santralleri, Bilim ve Teknik, Say: 184, S: 9-11, Mart 1983. [14]. TSOUTSOS, T., vd., Environmental Impacts From The Solar Energy Technologies, Energy Policy, 33, 289-296, 2005.

10