PROJE, YNETM, YNETCLK,

Birden ok iletmenin ve ok kiinin ibirlii yapmasn gerektiren ilerde, deiik ve birbiriyle ilikili/ etkileim iinde olan ilerin grevlere ayrlmasnda, lk kez karlalan ielerin planlama ve uygulanmasnda, Belirlenen srede bitirilmesi zorunlu ilerde

PROJE NEDR ?
Belli bir sre iinde ve belli bir bte dahilinde bir kez yaplmas gereken karmak bir itir. alanlarna gre; ktisat; kaynaklarn etkili kullanmnn salanmas amacyla hazrlanan programlar, naat, makine v.b.; plan ve izimler,

proje tekniklerine ihtiya artm ve nem kazanmtr.

PROJE NEDR ?
Proje, sistemler iinde dnme ve alma yolu aranmasdr. Proje ve sistem birbirinden ayrlmayan iki kavramdr. Ynetim grevi, sorun zmlerinin uygulanmas iin gerekli tm nlemler, Sistem grevi ise, btn sorun zm nlemleri, yani sistem tasarm srecidir.

PROJELERN ORTAK UNSURLARI

Balama ve bitme noktalar vardr. eitli grev, faaliyet ya da olaylar kapsar, Bir takm farkl kaynaklar gerektirir.

Her projenin kendine has ekilde planlanmas ve kontrol edilmesi gerekir. Nasl yaplacana ilikin prensipler ayn olacaktr. Ayrntlar farkl olacaktr.

Proje lerinin Dier lerden fark

Sonu, bte ve zaman gibi kstlama altnda yaplr. Yaratclk, yenilik gerektirir. Katk vakatlmn yan sra davran deiikliini ierir. Bilgi toplama, proje oluturma, uygulama,izleme baka kurulu ve kiilerle almay gerektirir.

Proje lerinin Dier lerden fark

Kurumu ve ynetim sistemlerini de kapsar, Planlama ve organizasyon, rutin ilere gre aylarca devam edebilir. Etkin ve kltrel ihtiyalara duyarl bir ynetimi gerektirir.

Proje ile Rutin i Birbirinden Nasl Ayrt Edilir ?

Proje Rutin Normal i yapsndan farkl Blm amalar iinde Aktiviteler birbiri iinde ilikili Birbairiyle ilikili Hedef ve sre belirli stenen sonu belirli Hedef ve sre genel Sonu belirlenmemitir.

YNETM
Kaynaklarn olumlu sistemli ve baarl bir biimde kullanlmasyla ilgili bir sanat ve ayn zamanda bir bilimdir. Ynetim sanat, lerin bakalar araclyla yaptrmas eylemidir.

YNETM
Ynetim Bilimi, Kurum/iletme ilevlerine ilikin eylemlerin sistem ve kontrollerin planlanmas ve dzenlemesidir. Ynetim, belli amalara ulamak iin insanlarn, kaynaklarn ve zamann birbiriyle uyumlu ve verimli kullanlmasdr.

Ynetim Sreleri
Planlama Organizasyon, Yneltme, Deerlendirme, Gelitirme

Biliim Projesi Nedir ?

Biliim teknolojisinin salad olanaklar kullanlarak, kurum ve iletmenin srdre geldikleri ilerin daha hzl etkin ve verimli hale gelmesi iin hazrlanrlar. Biliim projeleri, i sreleri ile biliim teknolojisinin btnletirilmesini amalamaktadr.

Biliim Projelerinin Dier Projelerden Farkll

Proje ynetiminde kullanlacak ara ve teknikler ok fazla denenmemitir. Gelien teknoloji ile proje hedefleri proje srecinde hzl deiimler gsterir. Proje baars rn iler hale geldikten sonra salkl llebilir.

Biliim Projelerinin Dier Projelerden Farkll

rnn tanm kiilere ve kiisel beklentilere baldr. Tanmland ekilde tamamlanmas zorlar. htiyalar ve rn proje bitiminden sonra da deiebilir. Tasarm aamasnda dikkat edilmelidir. Biliim projeleri sonunda kurumlarda rgt deiiklii gerekebilir. rdelenmeli ve zmler bulunmaldr.

PROJE YNETM
Bir amaca ulama yolunda giriilen ilerin ve eylemlerin toplamdr. Proje ynetimi ile iletme ynetimi arasnda fark vardr.

PROJE YNETM
letme ynetimi, iletmenin ilevlerini etkin olarak yrtebilmesini salayacak biimde yaplandrlr. Proje ynetimi ise; Tm blmleri ve kurumlar kapsamaldr. ok grev, grevlerin kurum ii ya da dndan salanan elmanlarla yaplmas ve izlenmesi. Deiik grevlere ilikin planlama ve ynetim bulunmak zorundadar.

Proje Ynetiminin zellikleri

Grev kapsam nceden belirlenmelidir. Ekip yelerinin saysal durumu ve nitelikleri uygulamada deiebilir. Ekip yelerinin pozisyonlar, iletmedeki pozisyonlarndan bamszdr. Proje grubunun mr, proje sresiyle snrldr.

PROJE YNETM
gc, malzeme, zaman, para, teknoloji kaynaklarn kullanarak, Yaplmas gereken ilemleri tanmlama, lidrlik, izleme ve tamamlama ilevlerini yerine getirerek, Belirlenen performans ltlerine uygun, belirlenen maliyet erevesinde, belirlenen sre ierisinde, organizasyonun ana alma sistemin bozmadan gerekletirilmesi srecidir.

PROJE YNETM
Proje ynetiminin amac,

Mevcut durumdan ders alarak gelecekte daha iyi performans salamann ortaya konulmasdr.

Proje Ynetiminde baarszla Neden Olabilecek Zayflklar

Hazrlama ve uygulamada baarnn temel unsurlarndan bir veya birkann gzden kamas, Doru kararlar almada ve doru zamanda verilmesi iin gerekli disiplin eksiktir.

Proje Ynetimi
Projenin hazrlanmasndan nce gerekli bilgilerin elde edilmesi iin bir durum analizinin yaplmas, sorunlarn zmlenmesi ve nerilen ilerin hedeflerinin tanmlanmas iin gerekli ilemleri oluturur.

Proje Ynetiminin zellikleri

Her proje, belirlenen maliyet ve belirlenen sre ierisinde ileri teknoloji kullanarak gerekletirilir. Her proje farkl zellikler tar ve tektir. nsani malzeme, zaman, para, enformasyon teknolojisi kaynaklarnn kullanmn ierir. Bir organizasyon sistemi ierisinde almay gerektirir.

Proje Ynetiminin Yararlar

Ama ve hedeflere ne zaman ve nasl ulalacan nceden belirler. Srekli raporlama ihtiyac minumuma iner. Zaman batan belirlenir. Maliyet nceden belirlenir. Gerekli kaynaklar ortaya koyar.

PROJE BAARISININ FAYDALARI Proje Ynetiminin Yararlar

Teknoloji aklanr. Kontrol sisteminin kurulmasn salar. Grevlerin organizasyon emasn gsterir. Ekip yelerinin proje gelitirme, uygulama ve tahmin yeteneklerinin gelimesini salar. Organizasyon

steneni salar (zelliklerine gre) steneni ihtiya duyulduunda salar. steneni zerinde anlalan maliyete gre salar. Bu ticari baar getirir. Pazardaki yerini glendirir. Nakit akn ve btelerini salkl bir biimde planlayabilir.

PROJE BAARISININ FAYDALARI

PROJE BAARISININ FAYDALARI

Kiisel

Takm

Ekibin etkinlii artar. Hsrana urama duygusu ve stres azalr. Uyum getirir. tatminini artrr.

Daha fazla kendini takdir. Daha fazla i gvenlii Hsran ve stresten uzak daha fazla fayda temin eder.

Proje Ynetimi,

Kaynaklarn ve harcanmas gereken abalarn planlanmas, ynlendirilmesidir. Bilgi, beceri, ara ve tekniklerin proje iinde kullanm da diyebiliriz. Proje rgt, Bir araya getirilen kaynaklar orannda kurulan iliki sistemidir.

Bir proje evreden oluur.

Proje iin fikirler (proje oluumu ve balangc) Projeyi gerekletirme, Proje bitimi, Bu son iki k proje ynetiminin konusu olarak nitelendirilir.

Proje Ynetimi geni

Kalite

KALTE
Amaca uygunluk Sfr kusur stenen zelliklere uygunluk

Zaman Maliyet

Kalite olarak projenin baars, bu zelliklere uygun olmasna baldr.

MALYET
Proje tamamlanana kadar gerek harcadmz bedeldir.

ZAMAN
Bir projenin tamamlanmas iin geen sredir. Gerekte proje belirlenen tarihte bitse bile dalgalanmalar olabilir. Proje ynetimi ayakl tabur kadar hassas deildir. Ama unsuru da denge ve uyum iinde olduunda mutlaka en iyi ekilde iler.

Proje Ynetiminin Bileenleri

Bir projenin baar ile sonulandrlabilmesi iin proje ynetimi ok nemlidir. Bu da eitli ynetim alanlarnn bir karmasndan oluur. Bu alanlar ; Btnletirme Ynetimi, Proje gelerinin koordinasyonu salayan sreler tanmlanr. Proje planlama, plann yrtlmesi, deiim denetimi yntemleri uygulanr.

Proje Ynetiminin Bileenleri

Kapsam Ynetimi, Kapsam tanm, kapsam planlamas, kapsamn dorulanmas, kapsam deiiklii denetimi yntemleri uygulanr. Zaman Ynetimi, Projenin zamannda bitirilmesini salayacak sreler tanmlanr. lerin tanm, sre tahminleri, zaman izelgelerinin gelitirilmesi ve denetiminden oluur.

Proje Ynetiminin Bileenleri

Maliyet Ynetimi, Projenin onaylanma btesi ile projenin bitirilmesini salayacak sreler tanmlanr. Maliyet planlama, maliyet tahmini, bte ve maliyet denetimi yntemleri uygulanr. Kalite Ynetimi, Projenin ihtiyalarnn karlanmasn salayacak sreler tanmlanr. Kalite planlama, kalite gvence ve kalite denetimi yntemleri uygulanr.

Proje Ynetiminin Bileenleri

nsan Kaynaklar Ynetimi, Proje ile ilgili igcnn daha etkin kullanmna ynelik sreler tanmlanr. rgtsel planlama, kadro kurma, takm oluturma yntemleri uygulanr. letiim Ynetimi, Proje bilgilerinin zamannda ve uygun biimde retilmesi, derlenmesi, datlmas, saklanmas, dzenlenmesi srelerini tanmlar. letiim planlama, bilgi datm, performans raporlama yntemleri uygulanr.

Proje Ynetiminin Bileenleri

Risk Ynetimi, Proje risklerinin belirlenmesi, analiz edilmesi, zmlerin uygulanmasna ynelik sreler tanmlanr. Risk tanmlama, risk boyutu belirleme, riske kar planlama ve risk azaltc denetim yntemleri uygulanr. Satn Alma Ynetimi, Proje iin gerekecek rn ve hizmetlerin dardan alnmas sreleri tanmlanr. Satn almann planlanmas, talep planlama, firma seimi, szleme ynetimi, szlemenin imzalanmasndan oluur.

Proje Yneticisi Kimdir ?

Bir projeyi ynetmek zere grevlendirilen ve projeyi, mmkn olan en yksek retkenlik, en dk belirsizlik ve risk ile yrtmekten sorumlu kiidir. Proje ekibini kurmak, hem de projeyi gerekletirirken ynlendirmekten sorumludur.

Proje Yneticisi Kimdir ?

Sorumluluklar ; Ekibin hangi niteliklere sahip kiilerden oluacan belirlemek, Ekibe dahil etmek, Grevlerini ve sorumluluklarn bildirmek, Ekibin gerekli kaynaklara ulamasn ve gerekli eitimi almasn salamak, Ekibin proje ile ilgili grevlerini yerine getirmelerini salamak,

Proje Yneticisi Kimdir ?

Liderlik proje yneticisinin en nemli aracdr. Ak ve net olarak kullanmaldr. Ynetici, ekibini hedeflere ulamak iin motivasyon, cesaret ve ynlendirmeyi salamaldr. yi bir proje yneticisi, ii zamannda bte dahilinde ve zerinde anlalan artlara gre teslim edendir. Proje yneticisine projeyi sevk ve idare edecek kadar hem sorumluluk, hem de yetki tannmal, st ynetim destek vermelidir.

PROJENN DOUU
Yeni bir proje varlnn kabul edilmesidir. Proje douu ;

Proje Hangi Nedenlerden kar ?

Piyasada ortaya kan nedenler letme ihtiyalar, Mteri stekleri, Teknolojik Gelimeler, Yasal Sorumluluklar

Proje tanmnn yaplarak n olurluk almasnn tamamlanmasna ve taslak planlarn hazrlanmasna kadar srer.

Projenin Tanmlanmas
Proje ihtiyalar tam olarak ortaya konul- duktan sonra, bu ihtiyalar karlayacak projenin ayrntl olarak tanmlanmas gerekir. Bunun iin ;

Projenin Tanmlanmas
Tanmlama safhasnda zerinde durulacak konular ; rn Tanm ; Ortaya kacak rnn kapasitesi, Stratejik plan ;lgili kuruluun stratejik hedeflerine uygun olmaldr. Gemi Projelere ait Bilgiler ; Mevcut deneyimlerin yanstlmas, Proje balatma Belgesi;Bu belgenin onaylanmas ile proje resmen balar.

Proje kapsamnn belirlenmesi, zaman ve maliyet planlar, ortaya kacak rnn elde edilmesinde yaplacak almalar. Belgelendirme.

Proje Balatma Belgesi

Yer almas gereken konular ; Projenin karlayaca ihtiya, Projenin sonunda ortaya kacak rn, Proje sonunda teslim edilecek mal ve hizmet Projenin hedefleri, baar lm kriterleri, maliyet,zaman, kalite boyutlar yer almal. Kstlar ;Proje ynetimini snrlayan faktrler, Varsaymlar ;Zaman ve maiyet konusundaki belirsizlikleri gidermek iin tahminler

Proje Onay
Proje tanmlandktan sonra st ynetimden onay alnr. Niin, st dzey ynetim destei, Yneticinin ikna edilmesi, Ayrntl bilgi verilmesi.

Planlamann nemi
Projenin btn hakknda ak fikir edinilebilir.

Yrtmenin Planlanmas
Proje yneticisinin atanmas, lerin, kimin tarafndan, ne zaman, ve ne maliyetle yaplacann ak olarak tanmlanaca plan. Planlama srecinde CPM, PERT, GANTT ve Milestone izelgeleri gibi ara ve teknikler kullanlr.

Kaynaklarn ne zaman ve nasl harcanmas konusunda bilgi verir. lerin birbirine ball, darboazlar ve zm yollarnn bulunmasna imkan verir. Planlanan ile gerekletirilen arasnda karlatrma yapma, dzeltmelere frsat verir. Ekip deiimi ile nc kiilere bamllk gibi engellerin nceden bilinmesi. Projeye ilgi, benimsenme ve ihtiyalarn bilinmesi

 Plan boyuttan oluur ; Zaman boyutu, ilerin planlanmas, Para boyutu, proje fonlarnn bteleme araclyla denetlenmesi ile oluur. Kaynak boyutu, projenin kstl kaynaklar (mekan, malzeme, ve insan) kullanlarak nasl bitirileceidir.

Yrtme Plannda Olmas Gerekenler

lk adm projenin tanmlanp belge haline gelmesi. Projenin zetlenmesi, snrlar, nelerin yaplp nelerin yaplamayaca, Ksaca, rgtl ve ynetilebilir bir biime dnm olmaldr.

Tek bana iyi bir planlama projenin baarya ulamasn salamaz.yi bir ynetimde vazgeilmez kouldur.

Yrtme Plannda Olmas Gerekenler

Kulanclar kimlerdir ? Kullanclarn ihtiyalar nelerdir ? Balang noktas nedir ? Teknik performans ihtiyalar nelerdir? Proje sresi nedir? Proje riski ve boyutu nedir? Proje hedeflerine gre snflandrlm i listesi

Yrtme Plannda Olmas Gerekenler

Ara hedeflerin listesi ve tanmlar, Projedeki ilerin srasn ve ilikisini gsteren izelge Proje ekip listesi ve grev tanmlar, Her iin bte ve zamanlamas, Proje gelilmelerinin ilgililere nasl aktarlaca, Projenen kimin tarafndan ve sklk ve amala gzden geirilecei

Snflandrlm Listesi
Amac, projeyi ve rnn tam akl ile ortaya koymaktr. Hiyerarinin en alt seviyesinde i paketi yer alr.Projenin alt rnlerini ve bu rnn ortaya kmas iin yaplacak ilerin tmn ierir. Planlama tekniine gre bir tek sre yada olaslklar dikkate alarak iyimser ve ktmser sreler tahmin edilir.

Snflandrlm Listesi
Bu almalarda kiisel birikim ile gemi proje deneyimleri kullanlr. listelerinde ilerin anlaml bir biimde birletii ya da bitirildii noktalardan ara hedefler (milestone) belirlenmelidir.

Snflandrlm Listesi
Ara hedef belirlerken, llebilirlik zellii tayanlar seilmelidir. Ara hedefte olabilecekler ; Ara proje teslimi, Mteri toplants, Proje gzden geirme toplants, Projeye devam et/etme karar, kalite ile ilgili kontrol

Zaman Planlamas
listesi kullanlarak yaplr. ler arasnda herbir iin dierinin bitmesini bekleyip beklemeyecei, dieri bitmeden balayamayaca gibi mantksal ilikiler tanmlanr. ler iin birtakm analizler kullanlabilir.

Kaynak ve Maliyet Planlamas

Her bir i iin kimin ya da kimlerin ne kadar alaca, Ek kaynaklara ihtiya duyulup duyulmayaca, Bunlarla nceden belirlenen sre deiebilir. Kaynaklarla ilgili kstlar proje sresini etkileyebilir. Sreleri gzden geirmek gerekir. Kaynak planlamas ile toplam proje kaynak ihtiyac ve dalm ortaya kar.

Kaynak ve Maliyet Planlamas

Maliyet plan kullanlan kaynaklarn maliyetleri yannda iler iin yaplacak tm harcamalar kapsar. Maliyet planlamas srasnda takibi kolaylatrmak zere maliyet hesap planlar kullanlabilir.

Kar Planlama
Gereki planlama yapabilmek iin; Proje ilk tanmlanmaya balanldnda -%25 ve +%75 tahmin aral verilir. rnek; ngrlen maliyet yada sre x olarak adlandrlrsa gerekleen maliyet ya da sre 0,75 ile 1,75 arasnda olacaktr. Bu yaklam elde kesin bilgi olmadnda kullanlr.

Kar Planlama
Snflandrlm i listesi oluturulurken, elimizde daha fazla bilgi varken yaplacak tahminlerde -%10 ile +%25 tahmin aral kullanlr. Daha ok bilgiye dayanlarak yaplacak tahminlerde -%5 ile +%10 tahmin aral kullanlr. Burada proje yneticisinin elinde, proje ekibinden gelen detayl bilgiler bulunduundan yanlma pay azalr.

10

Kar Planlama
Uygulama tahmin aralklar bir nceki seviyede toplanan bilgilere dayanr. Proje yneticisinin maliyet ve zaman yaklamndaki duyarllk, proje uygulama tahminlerinin gerekleme orannda ok byk sapmalar gstermemesini salayacaktr.

rgtsel Yap
deal yap, proje bazl rgtlenmedir. Biliim projelerinde ounlukla matris rgtlenme olur. Matris rgtlenmenin temel zellii, farkl birimlerden seilmi uzmanlarn projeyi yrtmek amacyla proje yneticisinin liderliinde ekip oluturulmasdr. Bu rgtlenme biimi, birbiriyle iie gemi faaliyetlerin daha salkl egdmn, insan kaynann daha verimli kullanlmasn ve esnekliin artmasn salar.

Matris rgtlenme
Bir kuruluun bte ve finans blm iin bir otomasyon projesi ve pazarlama ve sat blm iin bir mteri takip sistemi yaplacan varsayalm. lgili birimler

Kullanc Temsilcileri
Proje sahibi olan birimin, gerekli bilgi ve deneyime sahip ve yeterli sayda elemannn temsilci olarak grevlendirilmeleri arttr. Kullanc temsilcilerinin , projeye etkin katlmnn ve projeyi sahiplenmelerinin nemi, proje balangcnda proje sahibine anlatlmal ve tm proje boyunca tam bir ibirlii iinde allmas salanmaldr.

A destek grubu (A1,A2,A3) Kiisel bilgisayar destek grubu (B1,B2) Uygulama gelitirme grubu (C1,C2) Pazarlama ve sat grubu (D1,D2,D3) Finans grubu (E1,E2,E3)

Proje Ynlendirme Kurulu

Projenin ilerleyiini gzleyn, gerektiinde yardm salayan ve projenin baarsn deerlendiren gzlemci bir gruptur. Proje ile ilgili birimlerden oluturulur. Bunlar: Proje yneticisi, Mteri proje yneticisi, Proje destekleyicisi, Mteri temsilcileri, Dier st dzey yneticiler

Projenin Yrtlmesi
Projenin plana gre yrtlmesi izleme, kontrol ve deerlendirme aktivitelerini ierir. ZLEME, Projenin amac, maliyeti, ve zamanlamas asndan gzlemlenmesi, farkl oluan durum varsa belirlenmesi. zleme iin bilgilerin toplanmas ve derlenmesi gerekir. zleme nemli bir geri besleme grevi grr.

11

Projenin Yrtlmesi
Kontrol ve Deerlendirme, projedeki sapmalarn azaltlmas ilevini grr. Deerlendirme belirli aralklarda ve proje bitiminde yaplr.

Proje Ynetimi Ara ve Teknikleri

PERT (Program Evulation and Review Technique CPM (Critical Path Method) GANTT ve Milestone izgeleri ve deerlendirme toplantlar Bu tekniklerde alan bilgisayar destekli aralar (MS Project, Primavere, Timeline, Super Project. V.b.)

PERT ve CPMnin alma Alanlar

PERT ve CPM
1950 li yllarda proje yneticilerinin proje akn izleyebilmeleri ve proje son durumunu belirleyebilmeleri iin gelitirilmi iki tekniktir. CPM 1957 ylnda Du Pont ir. Inat kontrol iin gelitirilmi. Pert Amerikan Deniz Kuvv.+Booz, Allen+ Hamilton Danmanlk tarafndan fze yapmn ynetebilmek amacyla gelitirilmitir.

Alt ortak aamas vardr. Bunlar ; Projenin ve tm faaliyet ve ilemlerin tanmlanmas, Faaliyetler ve ilemler arasndaki ilikilerin belirlenmesi ve nceliklerin ortaya karlmas, Tm faaliyetleri ieren proje ann izilmesi, Her bir aktivite iin tamamlanma zamannn belirlenmesi, Balangtan sonuca en uzun yolun belirlenmesi, bunun kritik yol olarak adlandrlmas.

PERT ve CPMnin alma Alanlar

Alt ortak aamas vardr. Bunlar ; Eldeki projenin planlanmas, izelgelenmesi, izlenmesi, kontrol ve deerlendirilmesi Kritik yolun belirlenmesi, projenin kontrol edilebil -mesi iin yaamsal nem tar. Proje yneticileri, kritik yol zerinde olmayan aktiviteleri kullanarak gerektiinde kendilerine esneklik salayabilirler. Bu aktivitelerin zamanlarn proje takvimine gre ayarla -yarak igc, mali kaynak, ara ve gere kullanmn verimli hale getirirler.

PERT ve CPMnin alma Alanlar

Amalar ve analiz yntemleri ayndr. Aralarndaki belirgin farkllk, PERT her faaliyet iin ayr zaman tahmini kullanr. CPM faaliyetlerin zamanlarnn sabit ve hesaplanm olduu varsaymndan yola kar. ki nemli aratr.Projeleri ynetmeyi kolaylatrr.

12

Bu iki teknie gre cevaplanmas gereken sorulardan bazs

Tm proje ne zaman sonulanacaktr. Projedeki kritik ilemler ve aktiviteler hangileridir? Srelerinde kk sapmalar olsa bile projenin biti tarihini etkilemeyecek ilemler ve faaliyetler ? Projenin belirlenen bir tarihte bitme olasl nedir ? Herhangi bir gnde proje kontrol altnda mdr ?

GANNT) izgeleri
Anlamas ve oluturmas kolay bir aratr. Snflandrlm i listesindeki her iin balangcn, bitiini ve sresini gsterir. Yazlm ile szge,renkler, izgiler gibi ayrt ediciler kullanr. ler aras ilikileri ve kritik yolu gsterebilir.

ARA HEDEF (MLESTONE) izgeleri

Gannttan tek fark bilginin gsterim eklidir. Ara hedefler proje iindeki zel noktalar ve alm ileri gsterir iarettir. () Bu iaretler sre ve kaynak gstermez. Ara hedeflerdir. Bir GANNT izgesinde, birka ara hedef tanmlanarak projenin izlenmesine yarar salamas nerilir.

DEERLENDRME TOPLANTILARI
Projenin belirli aamalarnda yaplr. Proje seyrini gzden geirmek, proje hedeflerini gzard edilmemesini salayacak nlemler almak amacyla yaplr. Proje ile ilgili tm kilit personel bir araya gelir. Proje geni bir bak as ile ele alnr. Projede deiiklik yaplmas yada yaptrmlar uygulanmas gerekebilir.

Deiiklik Kontrol Sistemi

Deiiklik istei ak olarak tanmlanr.dayand nedenler belgelenir.

Proje ile ilgili deiiklik istekleri olabilir. Deiiklik ynetimi, Projenin gerekle tirilmesi srasnda yada sistemin tmnn ya da elemanlarnn ilevsel/ fiziksel zellikle rindeki herhangibir deiimin deerlendiril mesinin proje ile uyumu salanarak yaplr.

Deiikliin proje ktlarna olas etkileri incelenir. Deiiklik istei onaylanr. Deiiklik proje planna eksiksiz olarak aktarlr. rn etkiliyor ise projenin tm srelerine yanstlr. Deiikliin maliyet,risk,kalite ve personel unsurlar zerindeki etkisi dikkate alnr.

13

Deiiklik Kontrol Sistemi

Bu sorumluluk proje yneticisine aittir. Deiiklik istekleri iin Deiiklik Kontrol kurulu kurulmas nerilir. Bu kurullarn ilgili yelerin bulunduu kk ve hzl karar alacak yapda olmaldr. Acil durumlarda kurul karar olmadan ilemlerin otomatik yerine getirilebilmesi iin kurallar belirlenmelidir.

Konfrgasyon Ynetimi
Biliim teknolojisine ilikin bir sistemin yaps iinde bulunan tm elemanlar kontrol ve koordine etme tekniidir. Sistem ile her tr donanm, yazlm ve bunlarn bileenlerinden oluan bilgi ilem kaynaklar ifade edilmektedir. Sistemi oluturan paralarn her biri konfgrasyon ynetimine konu olan unsurlardr. Bunlara konfgrasyon elemanlar denir.

Konfgrasyon Ynetimi Unsurlar

Kaynaklarn Belirlenmesi, Mevcut kaynaklarn belirlenmesi ve birbiriyle ilikisinin tanmlanmas. Konfgrasyon Deiiklik Kontrol, Balangta belirlenen konfgrasyon elemanlarnn deiiklikleri yalnzca bu yetkiye sahip kiilerce, belli standart ve prosedrlere uygun olarak yaplmas,

Konfgrasyon Ynetimi Unsurlar

Durum Kaytlar, Kaynaklarn gemi, mevcut ve planlanan durumlar ile ilgili bilgilerin kaydedilmesi ve gncellenmesi, Dorulama, Konfgrasyon elemanlarnn mevcut durumlarnn kaytlardaki durumlar ile tutarllk iinde olduunun denetlenmesi,

Risk Ynetimi Konfigrasyon Ynetimi

Konfgrasyon Ynetimi, proje yneticisinin sorumluluundadr. Ancak pr oje byklne gre ayrca bir konfigrasyon yneticisi atanabilir. Proje yneticisine bal olarak alr.
Proje plan tahminlerle oluturulur. Her zaman belirsizlik ierir. Bu belirsizliklerde potansiyel risk olutururlar. Riskler, proje gidiini ters ynde deitirebilir. Risk Ynetimi bu durumlarn tanmlanmas, deerlendirilmesini nlemek ya da etkisini azaltmak ynnde gerekli denetimlerin uygulanmas ve alternatiflerin planlanmasn ierir.

14

Risk Ynetimi Trleri

Zamanlama riski, yetersiz zaman ayrlmas, Maliyet riski, maliyetin iyi hesaplanmas, Teknik risk, rnn oluturulmasndaki zorluk derecesi, Operasyonel risk, rnnn gereksinimleri karlayamamas, Tahmin edilemeyen riskler, dzen deiiklikleri, doal afetler, evresel faktrler, Tahmin edilebilen (fakat belirsiz) durumlar, Pazar deiiklikleri, enflasyon, dviz kuru deiiklikleri, vergiler v.b. Proje yneticisi, risk unsuru tayan bir durumla kar karya olduklar zaman, bu durumun nasl ve ne zaman etki yaratacan grebilmelidir. Risk ynetimi, proje yneticisinin daha iyi karar alabilmesini salayan aratr.

Risk Ynetimi

Risk Ynetimi
Risk ynetiminin iki ana unsuru ;

Risk Deerlendirilmesi
Risk deerlendirilmesi admdan oluur;

1. Riskin deerlendirilmesi, 2. Riske kar planlama yaplmas,

1. Risklerin tanmlanmas, 2. Analiz edilmesi, 3. nceliklerin belirlenmesi,

Riske Kar Planlama

Drt admdan oluur ;

Risk Ynetiminin Ara ve Teknikleri

1. Fikir yaratma aralar Uzmanlarla grme, Anket dzenleme, grup ii fikir jimnastii 2. Egdm aralar, Planlarn gzden geirilmesi, Teknik spesifikasyonlar okuma Ekip toplantlar

1. Riskleri ortadan kaldrmaya/azalmaya ynelik planlama, 2. Risk plannn yrtlmesi, 3. Proje sonularnn deerlendirilmesi, 4. Alnan nlemler ile proje sonularnn belgelenmesi

15

Risk Ynetiminin Ara ve Teknikleri

3. nsan ynetimi aralar Liderlik, Ekip oluturma becerileri, Zaman ynetimi, letiim becerileri, Yarg

Risk Ynetiminin Ara ve Teknikleri

4. Karar Verme Aralar Olaslk kavramlar, Yaam dngs maliyet analizleri, Uzman yazlmlar, Karllk lmleri, 5. Planlama aralar Gant ve Pert izgesi, Kritik yol yntemi (CPM), Ara hedef (Milestone) izgesi,

Proje Dosyas
Proje ile ilgili belgeleri dzenli

Belgeleme
Projenin ynetimi, izlenmesi ve kontrol srecinde kullanlr Bunlar ;

tutmak iin oluturulur. Bilgilerin btnl salanr.

- Proje Balatma Belgesi, - szleme

Belgeleme
- Proje plan, lerin ayrntlar, zamanlamas, sralamas ve kaynaklarn gsterir. erii, snflandrlm i listesi proje zamanlamas (gant/pert), proje btesi,

Belgeleme
- Risk ynetim plan, proje asl uygulama planndan ayr olarak proje ekibinden ya da ilgili dier kiilerden gelen riskler ile ilgili raporlar, ynetimden gelen ilgili raporlar konur. - sistem tanm, sistem ihtiya analizi aamasnda hazrlanan proje kapsam, kullanc ihtiyalar, nerilen sisteme ilikin n tasarm bilgileri,

16

Belgeleme
- Sistem tasarm, gelitirilen sisteme ilikin ilem ve veri tanmlar, tasarm ve ilem prosedrleri, detayl snama planlarn ieren belgeler - sistem teslim zellikleri, teslim edilecek sistemin zellikleri, projenin daha sonraki gerekletirme, kurma ve snama aktivitelerinin oluturulmasna ilikin detay bilgiler tasarm modelini ierir.

Belgeleme
- yazmalar, proje ile ilgili yaplan tm yazmalardr. Hukuksal nemi vardr. Ayrca, - konfigrasyon ynetimi, - snama ve kabul raporlar, - toplant notlar, - fatura takibi, - proje zeti, - dier planlar bulunur.

Raporlama
Proje srecinin her aamasn kayda geirmek ve belgelendirmektir, temel bir ynetim arac ilevi grr. Uygulamann izlenmesine ve denetlenmesine yardmc olur. Proje gelitirilirken nceden ngrlmesi mmkn olmayan artlarn ortaya kp kmadnn belirlenmesini salar.

Kullanlan Raporlar
Durum Raporu, Proje planna gre belirli bir aamann tamamlanmasndan sonra hazrlanr. Projenin gncel durumu hakknda detayl bilgi salar. Gelime raporu, projenin yakndan izlenmesini salar. Sk aralklarla ve dzenli hazrlanr. Plana gre ilerleyip ilerlemediini gsterir.

Kullanlan Raporlar
zel amal raporlar, belirli bir soruna ya da konuya dikkat ekmek iin hazrlanr. Biimi, raporun hazrlanna gre deiir. Toplant tutanaklar, toplant zetleri, alnan kararlar, sorunlar, zm nerileri bulunur. Bavuru kayna olurlar.

Projenin Bitirilmesi
Projeler nedenle sona erdirilirler.

1. Proje amalarna ulalm ve baarl olarak tamamlanmtr. 2. Projenin durdurulmas gerekmektedir. 3. Proje amalarna ulalamamtr. Baarszdr.

17

Snama Snama
Birim snama,Detay dzeyde yaplr. Yazlmn ierdii herbir modl tamamlandnda olur. Btnlk snamas, sistemin btnnn ya da alt sistemlerinin snanmasdr. rn tasarm modeline uygun bir gelitirme yaplp yaplmad, modller ile alt sistemlerin bir btn olarak alp almad kontrol edilir. Sistem snama, (alfa test) Mteri ihtiyalar kapsamnda balangta belirlenen ihtiyalar dorultusunda tm rnn snanmasdr. Sistemin ya da rnn gelitirildii ortamda uygulanr. Kabul iin snama (beta test), rn tesliminden nceki snamadr. Proje rnnn beklendii gibi altnn gsterilmesidir.Bu ayn zamanda kullanc kabuldr.

Snama
Snama sonular belgelenmeli ve bu belgeler kalite yneticisi ve proje yneticisine iletilmelidir. Tm snama sonular proje yneticisi tarafndan gzden geirilmeli ve konfgrasyon ynetimi kapsamnda proje dosyasnda saklanmaldr.

Kabul
Proje sahibinin, daha nce belirlemi olduu kriterlere gre rnn kabul edilebilir olup olmadna karar vermesidir. Kabul ilemi srasnda ortaya kan sorunlar ve bunlarn nasl giderilecei konusunda proje ekibi ve proje sahibi arasnda anlama salanmal ve kaydedilmelidir.

Uygulama Yazlm Kabul Kabul

Kabul iin yaplan snamann tamamlanmasnn sonucu projenin kabul edilmesidir. Bu aamada, kabul srecindeki herey bir belge haline getirilerek onaylatlmaldr. Biliim projelerinde kabul aamas projenin trne gre donanm, uygulama yazlm, sistem yazlm kabulleri farkl olmaktadr. Uygulamann altrlaca ortamda ve rn kullanacak kiilerce yaplr. Snamann ksa srede tamamlanmas iin gerekli belgelerin zamannda hazrlanm ve gerekli onaylarn alnm olmas nemlidir. Kullancnn proje banda ne istediini ayrntl olarak aklayamamasndan kaynaklanan ve proje sonunda yanl anlalma gibi nedenler, projelerin kabuln ve zamannda bitirilmesini engelleyen etmenlerdendir. Bir dier etmende proje ekibinin niteliklerinin yeterliliidir.

18

Uygulama Yazlm Kabul

Proje yneticisinin grevi, taraflar arasndaki iletiimi ve egdm salamak, gerekli belgelemeyi yapmak, onaylatmaktr. Ancak bu ekilde sorunlar en aza indirilebilir.

Donanm Kabul
Bilgisayar donanmlar ve alt yap hazrlama (kablolama, taban ykseltme gibi) projeleri kabulnde, nceden hazrlanm artname dorultusunda ilgili donanm geleri, donanm tantm belgeleri de esas alnarak denetlenir. Bu aamada artname ve teklifte yer alan proforma fatura referans olarak kullanlabilir.

Proje Bitirme Raporunda Olmas gerekenler

Proje Bitirme Raporu

Kullanc kabulnden sonraki adm projenin resmen bitirilmesidir. Bu amala, Resmi bitirme belgesi olacak Proje Bitirme Raporunun hazrlanmas gerekir. Bu rapor proje dosyasnn son belgesidir. Taraflarca imzalanr. Onaylanr.

Tanm, Proje kapsamnda gerekletirilen i ve temel admlar ksaca aklanr. Fiziksel Veri Modeli, rnn yazlm bileenine sahip olduu durumlarda, veri modeli ve depolanan tm verilerin zellikleri (ad,uzunluu, nitelii) yer almaldr. Yedekleme ve Kar Plan, Yazlmlarn ve verinin hangi sklkta ve kim tarafndan yedeklenecei, hata durumunda geri dndrmenin ne ekilde yaplaca, olaan durumlar iin hazrlanan kar plan yer alr.

Proje Bitirme Raporunda Olmas gerekenler

Gvenlik ve Kontrol, Yazlm, donanm ve verinin gvenlii iin uygulanan yntemler ve gvenlik dzeyleri aklanr. Sistem Bileenleri ve Kapsam, Sistemin tm bileenleri, nasl altklar, hangi i ihtiyalarn gerekletirdikleri aklanr. Yazlm gelitirme projelerinde kullanma klavuzunun zeti, rnn genel hatlar ve temel fonksiyonlarn anlatan bir blm konulur.

Proje Bitirme Raporunda Olmas gerekenler

Hatadan Kurtarma, rnn belirlenen hata durumlarnda nasl davrand, ne tr mesajlar ilettii, bu mesajlarn nasl deerlendirilmesi gerektii gibi konular aklanr. Teknik Platform, rn alt platform, gelitirilirken kullanlan aralar ile almas gerekli dier rnler aklanr. Snama, snama plan ve sonular belirtilir.

19

Proje Bitirme Raporunda Olmas gerekenler

Deiiklik Ynetimi lemleri, Proje kapsamnda gzden kam hatalarn ve proje tamamlandktan sonra istenebilecek ekleme ve iyiletirmelerin talep edildiinde izlenecek yntem aklanr. Proje Plan, Proje zaman plan yer alr. Plan tahmin ve gerekleen olarak verilir. Ekler, Deiiklik ynetimi, konfgrasyon ynetimi ve dier ilemler iin gerekli formlar eke konmaldr.

Proje Deerlendirmesi
Proje bitirme raporunun onaylanmas ve resmen projenin bitirilmesi iin proje bitirme toplants yaplr. Bu toplantda taraflar projenin genel bir deerlendirmesini yapar. Proje deerlendirilirken dikkat edilecek hususlar;

1. Proje hedeferine ve proje kapsamnda hedeflenen kitleye ulalp ulalmad, 2. Ara deerlendirmelerde belirlenen olumsuzluklarn ortadan kaldrlp kaldrlmad, kaldrlamamsa nedenleri,

Proje Deerlendirmesi
3. Balangta elde edilen proje ktlarnn elde edilip edilemedii, elde edilmedi ise nedenleri ve sonular, 4. Proje hedefleri ve ktlar elde edilemedi ise, yeni projelerin belirlenmesinde ve gelitirilmesinde, bu projeden nasl ders alnabilecei, Proje ktlarndan en verimli biimde yararlanma olana artrlr, dier yandan projelerde ortaya kacak sorunlara ilikin nlemler alnabilir.

Projenin Kullancya Teslimi

Szleme/proje balatma belgesi esas alnarak yaplr. Bu belgelerde teslim ile ilgili genel tan, detay ve yaptrmlar belirlenmitir. Biliim projesi teslimi (genel olarak),

1. Donanm teslimi, 2. Yazlm teslimi Bugn yaplan geici kabul ilemi yazlm projelerinde de uygulanabilmektedir.

Projenin Kullancya Teslimi

Kesin teslim ile geici teslim arasndaki tek fark, yazlmn bakm garantisi iin ngrlen srenin kesin teslim tarihinden itibaren balatlmasdr. rnn teslim sreci, kurulua yazl olarak bildirilerek balatlr. Kesin kabul kurulu tarafndan kabul ilemi yaplr. Kesin kabul tarihi ile ana szlemede belirtilen rnlerin garanti sresi de balam olur.

Eitim
Projenin kullancya teslimi aamasnda yaplr. Eitime kimlerin katlaca, sresi, verilii proje yrtme plannda yer alr. Eitim, rnn gelitirilmesi, ynetiminde kullanlan yazlm ve gelitirme aralar, teknikler, metodolojiler, donanmlar dikkate alnarak belirlenir.

20

oaltma
Proje rnlerinin oaltlmas,

Yazlm Kurulumu
Proje rn yazlmn kurulumu beta testi aamasnda balatlr. Beta testi sonras kesin kabul yaplan yazlm sistemi kurulumunda;

1. Referans kitap ve belgelerin oaltlmas, 2. Kullanm klavuzlarnn oaltlmas, 3. Uygulama yazlm rnlerinin oaltlmas, Kullanc birim says kadar oaltlr. Lisans haklar, orjinal ve kopya sahiplii v.b konular da anlama olmaldr.

1. Yazlm oluturan modllerin etkin, hatasz alr olmas, 2. Yazlmla ilgili gvenlik ve kullanc eriim yetkilerinin tanmlanmas, 3. Yazlmla etkileimli donanmlarn tanmlanmas yaplmaldr.

Yazlm Kurulumu
Kurulum, yazlmn bakmndan sorumlu kiilerin katlm ile yaplr. Kurma ile ilgili olarak taraflarn sorumluluklar, proje plan, yetkili personelin oluturulmas, kurulum onay gibi konularn belirlenmi olmas gerekir.

Projenin Hayata Geirilmesi

Proje etkinliklerinin tamamlanmas, btenin kapatlmas, ekipman ve mekann geri verilmesi, proje rgtnn sona erdirilmesi, proje sonu raporunun yazlmas, bakm aktivitelerinin planlanmasndan sonraki aama hayata geirmedir.

1. Yazlm Destei ve Geliimi, bakm, uygulamada kacak sorunlar, kullanc ara birimi deitirme, ilevsel genileme, performans gelitirme gibi

Projenin Hayata Geirilmesi

Nelerin bakm olabilir ? Kodlar, veri ve veri yaplar, kullanc belgeleri, Yazlm iin bakm drt ana grupta olabilir. 1. Dorulayc bakm, yazlmda hata kmamas ve istenen fonksiyonlarn yerine gelmemesi zerine yaplan onarm ilemleri 2. Uyarlayc bakm, teknolojik gelimeler, yeni donanm ve/ya da rnlerin kullanlmas ve eski yazlm rnlerinin bunlara uyarlanmas iin yaplan ilemler

Projenin Hayata Geirilmesi

3. Mkemmelletirici bakm, kullancnn i ortamnn deimesi sonucu ihtiya duyulan ilevlerin eklenmesi iin yaplan ilemler. 4. nleyici bakm, leride karlalabilecek ilem ve veri hacmine, gvenilirlik zelliklerine gre gzden geirilip deitirilmesi kurulu yapsna ve kullanma gre ihtiyalar artabilir.

21

Projenin Hayata Geirilmesi

Destek ynetimi neleri ierir, 1. rn srmlerinin ayr ayr tanmlanmas, 2. Birden fazla kii tarafndan ezamanl olarak gncelletiriyor ise denetimi, 3. Birden fazla rnn gncelletirilmesinin egdm, 4. Bir deiiklik istei durumunda izlenecek tm yntem ve etkinliklerin belirlenmesi. Mutlaka destek ynetim plan hazrlanr.

Projenin Hayata Geirilmesi

2.Donanm destei ve geliimi, yazlmlarn alt donanm deiiklikleri ; 1. Iletim sistemi deiiklikleri, 2. Sistem donanmlarndaki ek ve deimeler, 3. A donanmlar ve yazlmlar ile protokollerinde yaplan deimeler, donanm yazlmn btnleyici unsuru olarak grlmelidir.

Projenin Hayata Geirilmesi Projenin Hayata Geirilmesi

3.Deiim Ynetimi, Projenin uygulanaca rgtte kkl deiiklikleri beraberinde getirir. Deiim ynetiminin baarl olabilmesi iin, deiimin yarataca etkiler analiz edilir ve sonular tahmin ve kontrol edebilecek bir alt yap oluturulmas gerekir. Alt yapda olmas gereken ana eleman ; - Teknik yap, - Resmi nsan likileri - Gayri Resmi nsan likileri
Bu eleman birbiri ile iliki iindedir.

KALTE GVENCES
Proje sonunda hedefe ulama Mteri mutluluu iin yaplan almalar kalitenin temelini oluturur. Mteri/kullanc ihtiyalarnn karlanmas ve proje ekibinin ihtiyalar erevesinde projeye deger katmalar kalitenin proje ynetimindeki yansmalardr.

KALTE GVENCES
Kalite etkinlikleri, proje ilerleyiinin llmesi, Deerlendirilmesi almalar, Teknik performans, Zamanlama ve maliyet bileenleri asndan proje ihtiyalarndaki sapmalarn dzeltilmesi olarak tanmlanabilir.

22

KALTE GVENCES
Proje ynetimi, planlama, yrtme ve deerlendirme almalarndan olumaktayd. Projenin kalitesini salamak iin, gereken deerlendirme ve izleme faaliyetleride proje ynetimi ile rtr. Proje yneticisi, projeyi izlerken projenin kalitesini de kontrol eder.

KALTE GVENCES
Kalite Ynetimi aralar, (izleme ve de d) Szleme gereklerinin uygunluunun izl. Risk Ynetim Plan ve stratejileri, Deiim Yn. ve konfgrasyon kontrol srel. Snama ve kabul sreci,

Proje ekibinin tamamnn kiisel taahhd olmadan kaliteye ulalamaz.

KALTE GVENCES Kalite Gvence Sistemi

Biliim teknoloji projeleri, ISO 9000 QA stand. IEEE yazlm gelitirme standardn izler. Bu standartlar ile, kalite anlay, retilen rn yada hizmetlerin kontrol edilmesinden baka, rnn ya da hizmetin retim srelerini srekli kontrol altnda tutacak bir sistem gereklilii ile Kalite Gvence Sistemi (QAS: Quality Assurance System) olarak tanmlanr.

KALTE GVENCES Kalite Gvence Sistemi

Kalite gvence sistemi, hatal rnlerin elenmeleri yerine, hatal rn ya da hizmetlerin sreleri ile birlikte ele alnarak iyiletirilmesi ve sonraki srece hatal geilerine engel olunmas temeline dayanr.

KALTE GVENCES Kalite Gvence Sistemi

Kalite Gvence Sistemi ile yaplmas kullancya; Kurumsallama, Srelerin kontrol altnda tutulmas, Doru bilgi iletiimi, Takm ruhu yaratma, Verimlilik ve retkenlik artrma, maliyet azaltm,srec ksalmas, rn ve hizmet kalitesi art ve sreklilik, Mteri memnuniyeti, gven duygusu artar. alan memnuniyeti, motivasyon artar, i/zm ortaklar ile iliki glenir.

KALTE GVENCES Kalite Gvence Sistemi

Benimsenecek Kalite Gvence Sisteminin herhangi bir uluslararas standard karlama zorunluluu yoktur. Ancak, uluslararas standartlarn Kalite Sistem Gerekleri konusundaki en temel artlar olduu gznnde bulundurulmaldr.

23

KALTE GVENCES Yazlm Kalite Gvencesi

Yazlm gelitirme srecinde gznnde bulundurulmas gerekenler ; Doruluk; Yazlm kullanc tarafndan belirlenen ama ve kapsamlar ne lde karlamaktadr? Gvenilirlik; Yazlm, istenen fonksiyonlar ne lde ve tiztizlikte yerine getirmektedir. Bakm; Yazlmda kabilecek hatalar bulmak ve gidermek iin gereken kaynaklar(zaman,personel)

KALTE GVENCES Yazlm Kalite Gvencesi

Kullanlabilirlik ; kullancnn zorluk ekmeden yerine getirmek istedii tm fonksiyonlar gerekletiriliyor mu? Gvenlik ; Yetkisi olmayan kiilerin yazlmda deiiklik yapmas engellenebiliyor mu?

KALTE GVENCES Yazlm Kalite Gvencesi

Yazlm Kalite Gvence Sistemi aadaki yedi adm ile yerine getirilebilir. Teknik metod ve gerelerin kullanmn salamak Teknik inceleme toplantlarnn egdmn yapmak Yazlm snamalr yapma, Kullanc tarafndan belirlenen standart ve prosedrlere gre geliimini garanti etme, Deiiklikleri kontrol etmek, kullanclar uyarmak,

KALTE GVENCES Yazlm Kalite Gvencesi

Yazlm Kalite Gvence Sistemi aadaki yedi adm ile yerine getirilebilir. Deiiklikleri kontrol etmek, kullanclar uyarmak, bilgilendirmek Yazlm metriklerinin toplanmas, arivlenmesi ve lmlerde bulunma Tm inceleme, gzden geirme, snama ve yazlm deiikliklerini kontrol etme

Proje Kalite Plan

Projenin tanm aamasndan hayata geirilme aamasna kadar tm evreleri kapsayan bir proje kalite plan hazrlanmaldr.

24