BAYER GEN BiLiM ELiLERi PROJESi

BAYER GEN BiLiM ELiLERi PROJESi

NDEKLER

Neden Bayer Gen Bilim Elileri? Bayer: Daha yi Bir Yaam in Bilim Toplum Gnllleri Vakf Proje Ekibi Gnll Etkinlik Kitap - Genel Bilgiler iekler Su er mi? Ynerge: iekler Su er mi? Termometre Yapalm! Ynerge: Termometre Yapalm! Stn inde Dans Eden Renkler! Kark Kelimeler zm: Kark Kelimeler Ynerge: Stn inde Dans Eden Renkler! lk Atan Balonlar Ynerge: lk Atan Balonlar Siyah Gerekten Siyah m? Ynerge: Siyah Gerekten Siyah m? Ev Yapm Dondurma Ynerge: Ev Yapm Dondurma Krmz Lahana Kimyas Bulmaca Bulmaca zm Ynerge: Krmz Lahana Kimyas Kaynaklar

7 9 11 12 14 16 17 20 21 24 25 26 27 30 31 34 35 38 39 42 43 44 45 48

NEDEN Bayer Gen Bilim Elileri?

Herkesin ocukluuna dair pek ok ans vardr. Ancak anlarmzdan bazlar, ka yana gelirsek gelelim hafzamzn yle bir yerinde sakl durur ki, her frsatta yeniden hatrlatr kendini. nk bu anlar, bugn olduumuz kiiye giden yolun balangcna aittir. Bayer Gen Bilim Elileri Projesi de, ilkretim andaki ocuklarn ileriki hayatlarnda hatrlayacaklar nemli anlardan birini oluturmak amacyla balatld. ocuklarn bilime bugne kadar hi bakmadklar bir pencereden bakmalarn salamak, bilime ilgi duymalar iin onlar tevik etmek ve hatta bilim alannda almalar yapmak iin yreklendirmek projenin temel amalarn oluturuyor. Baka bir deyile Bayer Gen Bilim Elileri Projesi, ilkretim andaki ocuklara bilim okuryazarl becerisi kazandrmay hedefliyor. Bilim okuryazarl, bilim hakkndaki her eyi bilmek deildir. Bilim okuryazarl, bilimin gerekten nasl altn merak etmekle balar; aratrma ve anlama aamalaryla srer. Bilim okuryazar olmak, ayn zamanda, kiinin karar verme, sivil katlm, kltrel ilikiler ve retim iin gerekli olan bilimsel kavramlar ve sreleri bilmesini de salar. Bylece nce genleri, daha sonra da ocuklar gnlk hayatlarnda merak ettikleri eyleri sorabilen, sorgulayabilen, doa olaylarn gzlemleyebilen ve anlamaya alan bireyler haline getirir. Bayer ve TOG tarafndan, 2011 ylndan bu yana zerinde titizlikle allarak hayata geirilen Bayer Gen Bilim Elileri Projesinin iki aamas bulunuyor. ncelikle gnll niversite rencilerinden oluan Bilim Elileri, Bilim Okuryazarl balnda formal olmayan eitim modlleriyle tasarlanm bir eitime katlyor. Ardndan ilkretim andaki ocuklarn bilime ilgi duymalarn ve bilimi sevmelerini salamak zere, ilkretim okullarnda bir dizi etkinlii hayata geiriyor. Bilim Elileri ilkretim andaki ocuklarla, onlar okullarnda ziyaret ederek birlikte elenceli ve retici bir zaman geiriyor. Bayer Gen Bilim Elileri Projesinin farkl almalara k tutmas ve en nemlisi bilimi sevmek ve sevdirmek yolunda fark yaratabilmesi dileiyle...

BAYER: Daha iyi Bir Yaam in Bilim

Kuruluunun temelleri 1863 ylna uzanan Bayer bugn; salk, beslenme ve ileri teknoloji rnleri alanlarnda uzmanlam kresel bir irket konumunda bulunuyor. nsanla faydal olabilmek ve yaam kalitesini arttrabilmek amacyla rn ve hizmetler gelitiren Bayer; gnmzn ve gelecekte karmza kabilecek zorluklara zm sunacak inovasyonlar retmeye alyor. Dnya genelinde milyarlarca insan tarafndan kullanlan ilalaryla bilinen ve hastalara ulaan Bayer, te yandan gelitirdii ileri teknoloji malzemeleriyle pek ok endstriye evre dostu zmler sunuyor ve rettii bitki koruma rnleriyle iftilerin daha verimle ekinler yetitirmesine katkda bulunuyor. Aratrma ve gelitirme almalarna ylda 3 milyar Avronun zerinde bte ayran Bayerin her birimi, insanlara daha iyi bir yaam sunabilmek iin inovasyonlar gelitiriyor ve kresel megatrendlerle ilgili zmler zerinde alyor. 2050 ylnda 9 milyar aan ve beklenen mrn giderek art- bir dnya nfusu gz nnde bulundurulduunda da inovasyonlarn gereklilii aka grlyor. Bayerin salk rnleri birimi Bayer HealthCare artan nfus ve ykselen yaam sresi ortalamas dorultusunda salk hizmetlerine olan talebin nemli lde artacan dikkate alarak faaliyetlerini srdryor. Nfusun hzla byd ve tarm alanlarnn kstl olduu bir dnyada salkl gda arznn gvenceye alnmas da gerekiyor. Bayerin bitki koruma rnleri birimi Bayer CropScience tarmsal verimlilii arttran zmler sunuyor. zellikle de gelimekte olan lkelerde yaam standartlarnn giderek enerjimizi ve kaynaklarmz verimli olarak kullanmann nemi de her geen gn artyor. Bu noktada da devreye yksek teknoloji rnleriyle enerji verimli zmler sunan Bayer MaterialScience giriyor. Bayer dnya genelinde salk, sosyal ihtiyalar, spor, evre ve kltr alanlarnda 300den fazla projeye destek oluyor. Bayerin 40 yl nce balatt ve halen 12 lkede devam eden Making Science Make Sense isimli projesi, dnya genelinde 1.000den fazla Bayer gnllsnn katlmyla dnyann eitli lkelerinde 8 - 14 ya grubundaki ocuklarn bilimsel okuryazarlk temelini oluturmay amalyor. lk kez 1998 ylnda Almanyada Wuppertal ehrinde faaliyete geen BayLab projesiyle ise her yl 3.000 renciyi misafir eden Bayer, rencilerin bilimi deneyimlemeleri iin laboratuvar ortam sunuyor. Almanyada Bayere ait merkezde faaliyet gsteren BayLab projesi, ocuklarn bilimsel almalar yakndan gzlemlemesine ve gelecein bilim insanlar arasna katlmalar konusunda cesaretlendirilmesine nemli katklarda bulunuyor. Trkiyede de 60 yla yakn sredir retim yapan Bayerin dnya genelinde 110 binden fazla alan bulunuyor. Daha fazla bilgiye www.bayer.com adresinden ulaabilirsiniz.

1 0

TOPLUM GNLLLER VAKFI

Toplum Gnllleri Vakf (TOG) Aralk 2002de kuruldu. Vakf, genlerin gnll olarak sosyal sorumluluk almalarna katlmasn salayarak kiisel geliimlerine katkda bulunuyor. Bylece genlerin gnlllk temelinde toplumsal katlmlarn arttryor. Her sene, 90 akn niversite kulb bnyesinde yaklak 25.000 gencin 800 akn proje ve etkinliini hayata geirmesini desteklemek iin: Gnlllk, proje ynetimi, insan haklar, sosyal haklar, reme haklar, salk okuryazarl ve rgt ynetimi gibi konularda eitmen eitimleri ve dier akran eitimlerini gerekletiriyor, likide olduu niversite kulplerine yerel ihtiyaca ynelik yz yze destekler sunuyor, Genlere burs ve staj imkanlar salyor, Genlerin ve rgtlenmelerinin birbirlerinden renmelerinin desteklemek amacyla genlerin hareketliliini artrc renme ortamlar yaratyor, Genlerin toplumsal sorunlara ynelik fikirlerini projelere dntrmelerine destek olup finansman yaratmalarna destek oluyor, niversite rencilerinin ihtiyalarnn kamusal dzeyde bilinirliini arttrmaya ynelik aratrmalar ve temaslar yapyor. TOG tm bu almalar: Farkllklara Sayg Farkllklara saygl olmak ve farkllklarla bir arada yaama kltr gelitirmek Herhangi bir dini, ideolojik, siyasi, etnik vb. grn savunuculuunu veya propagandasn yapmamak effaflk ve Hesap Verebilirlik Mali raporlar dahil tm kurumsal raporlar ak olarak sunmak Yerel Katlm Yerel ihtiyaca gre genlerin nclnde sivil inisiyatifler oluturmak, yaygn katlml faaliyetler gerekletirmek Yerel kayna harekete geirerek sorun zme kapasitesini arttrmak Ekip almas Hepimiz iin hep birlikte anlayn desteklemek Yaam Boyu Eitim Toplumun eitim dzeyini ve kalitesini ykseltmeyi hedeflemek Sorgulayan, aratran ve bilgiye dayal eitimi desteklemek Yaayarak ve yaam boyu renmeye inanmak Eitim konusunda bilinli bir kamuoyu oluturmaya almak Giriimcilik Toplumsal sorunlarn zmne dair inisiyatif alarak harekete gemek ilkeleri erevesinde hayata geiriyor.

1 1

PROJE EKB

ZGE SNMEZ Proje Koordinatr 1984 ylnda Nidede dodu, Bandrmada byd. niversite iin geldii stanbul, bugn gznde o gnlerden farkl olsa da hala yaamaya alt ehir. Dnyay deitirme abalarna bir evre rgtnde balad. Son yllarda bu abalarna, nce kendisinden balamas gerektiinin bilinciyle, Toplum Gnllleri Vakf Projeler Departmannda devam ediyor. Bugnlerde ekirdek ailesiyle yaamn sadeletirmeye alyor. Kular ve bulutlar gzlemlemeyi, aalara sarlmay, yeni yerler grmeyi, fotoraf ekmeyi ve kada kaleme dokunmay seviyor.

JLDE ERDOAN Projeler Departman Yneticisi 2001 ylnda stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Maliye blmnde lisansn , 2004 ylnda Marmara niversitesi Kalknma ktisadi ve ktisadi Byme programnda yksek lisansn tamamlad. 2003 ylndan bu yana kadn, ocuk ve genlik alannda sivil toplum kurulularnda alt. 2010 ylndan bu yana da Toplum Gnllleri Vakfnda Projeler Departmannda alyor. Mzik, seyahat ve fotoraf sanatna olan ilgisini hayatnn nemli bir noktasndan tutmaya alyor. Arada srada iinden birisi indieci geldi diye lk atyor. Editors,Interpol,U2,Kaiser Chiefs,Wingmen,Manic Street Preachers, Ursula K. Le Guin olmazsa olmazlar

1 2

PROJE EKB

EMEL UYSAL Proje Danman 1978 ylnda Sinopta dodu. lk, orta ve lise renimini Antalyada tamamlad. 2001 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi Fizik retmenlii blmnden mezun oldu. Akademik yaants, Orta Dou Teknik niversitesi Eitim Fakltesinde Fen Eitimi alannda Yksek Lisans ve Doktora almalaryla devam etti. 20012007 yllar arasnda ayn niversitede aratrma grevlisi olarak alt. Ayn yllarda lkretim Fen ve Teknoloji ders kitab yazarl yapt. 2007 ylnda almaya balad TEGVde (Trkiye Eitim Gnllleri Vakf), nce Proje Koordinatr daha sonra ise lme Deerlendirme Koordinatr olarak grev yapt. 2008 ylndan beri ise retmen Akademisi Vakfnda uzman eitimci olarak alyor. Ve hala byk bir heyecan ve merakla renmeye devam ediyor

ERHAN OKAK zleme ve Deerlendirme Uzman Lisans eitimini stanbul niversitesi Psikoloji Blmnde tamamlad. Ardndan stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde klinik psikoloji yksek lisans yapt. 2004te TOGla tanmasnn ardndan TOG bata olmak zere eitli katlmc sivil toplum kurulular iin, gnll ve profesyonel olarak, eitim programlar ve projelerin izleme-deerlendirme almalarn yrtt, eitmenlik ve proje koordinatrl yapt. Halen TOGda farkl projenin izleme-deerlendirme srelerini yrtmekte.

1 3

GNLL ETKNLK KTAPII - GENEL BLGLER

almann amac
ocuklar doadaki ve etraflarndaki her eye doal bir merak duyar. Merak ise renmenin en nemli tetikleyicisidir. ki gnlk bu almayla ocuklarn, bu doal drty kullanarak bilimsel almalarla ilgili merak duymalarn, bilimin sadece laboratuar ya da ok zel ortamlarnda byk bir ciddiyetle bilim insanlarnn yrtt almalardan ibaret olmadn, ok basit ara gerelerle yaplabileceini ve dnyada sz konusu mega trendlere gre zmler sunan bilim insanlarndan birinin de bir gn kendileri olabileceini grebilmelerini salamak amalanmtr. Bu ama dorultusunda ocuklarn bilim okuryazarlnn bir paras olan bilimin doasyla ilgili fikir sahibi olmalarn katkda bulunmak iin, farkl etkinlikler yoluyla gzlem yapma, veri toplama, gzlem ve verileri sistematik bir biimde kaydetme, tahminlerde bulunma, tahminleri test etme, tartma, aratrma, dnme, fikir yrtme, fikirleri uygulama, hayal gc ve yaratcl kullanma ve karmlarda bulunmay deneyimlemeleri salanacaktr. Bunlarn yan sra; Doal dnyay renmek ve anlamak iin heyecan duymalarn salamak, Bilimsel ve teknolojik olaylara ynelik merak duygularn gelitirmelerini tevik etmek, Fen, teknoloji, toplum, evre arasndaki etkileimleri anlamalarn salamak, Bilmeye, anlamaya, sorgulamaya, fikir yrtmeye istekli olmalarn salamak, Bilim ve teknolojinin deerini takdir etmelerini salamak, ocuklar, insanla byk katk salayacak projeleri yapan gelecein bilim insanlarndan biri olabileceklerine dair yreklendirmek almann ana hedefleri arasnda yer almaktadr.

Yntem:
Gnll klavuzundaki admlardan yararlanarak ncelikle yaplacak deneyle ilgili merak uyandrmanz, ilgiyi konuya odaklamanz, ocuklarn gruplar halinde kendi etkinlik kitapklarn kullanarak renme deneyimini yaamalarna rehberlik etmeniz ve yaplan ynlendirmelerle de bu deneyimi paylamalarn salamanz hedeflenmitir. Deneylerin sonunda gerekli yerlerde ocuklara vermeniz gereken bilgiler de etkinliklerin sonuna eklenmitir. Programn amacna uygun ve verimli bir ekilde yrtlebilmesi iin baz ilkeler belirlendi: Etkinliklerin 16-20 kiilik byk gruplar iinde, 4-5 ocuktan oluan gruplarla yrtlmesi ngrlmtr. Zaman zaman gruplardaki ocuklarn deiimiyle, iki gn boyunca farkl arkadalaryla etkinlik yapma frsat yaratmak ve bylece paylam artrmak hedeflenmitir. almann genel olarak olumlu ve elenceli bir ortamda yrtlmesi, etkinliklerin amacna

1 4

ulamasna, hem ocuklarn hem de sizlerin daha fazla keyif almasna katkda bulunacaktr. Bu ortam, renme deneyimlerini anlaml ve kalc hale getirecektir. Paylamlar ekinmeden yapabilecekleri samimi ve scak bir ortam ocuklarn katlmlarn arttracaktr. ocuklarn etkinlikleri sizin rehberliinizde gruplar halinde gerekletirmesi ve aktif olmalar hedefleniyor. Baz etkinlik aralarna enerjiyi ve motivasyonu artrmak iin oyunlar yerletirildi. htiya duyulmas durumunda ek oyunlar da oynatabilirsiniz. Gvenlii salayabilmek adna delici, kesici aletlerle, scak suyla vb. alrken ocuklar ok iyi gzlemlemeniz ve gerekli durumlarda rehberlik etmeniz ya da dorudan yardmc olmanz beklenmektedir.

Sre:
Her etkinlik iin ayrlan sre belirtilmitir. Etkinlikler arasnda 15 dakikalk dinlenme aralar bulunmaktadr. Programn ngrlen zaman izelgesine gre yrtlmesi bekleniyor.

1 5

EKLER SU ER M?
Bitkiler de dier tm canllar gibi yaamak iin suya ihtiya duyarlar. Bitkilerin nasl su itiini renkli bir etkinlikle gzlemlemeye ne dersiniz?

Dnyann en uzun aalar Amerika Birleik Devletlerinin bat kysnda yetien sekoya olarak da bilinen kzlam aacdr. Bu aalarn en uzunu ise bu blgede yer alan bir doa parknda bulunan 115.55 metrelik bir kzlamdr!

Malzemeler: (Her grup iin) 4 adet effaf plastik su barda 4 farkl renkte gda boyas ya da mrekkep Makas 3 adet beyaz karanfil Deney:

1. Bardaklarn her birine ayr renkte gda boyasndan 20-30 damla kadar koyun. zerine de biraz su ekleyin. 2. Karanfillerden birinin sap ksmn makas yardmyla ikiye ayrn. Bylece bu karanfilin iki sap olsun! 3. Sapn ikiye ayrdnz karanfilin her bir sap bir bardaa gelecek ekilde iki bardaa koyun. Tahminlerde bulunmaya ne dersiniz? iek ne renk olacak? iek nce hangi renkte suyu iecek? iein suyu imesi kadar srer? 4. Dier iki karanfilin her birini de dier iki bardaa koyun. 5. Karanfillerinizi gzlemleyin. Ta yapraklara (karanfilin beyaz yapraklarna) neler oluyor? Gn boyunca ve ertesi gn iein nasl deiim gsterdiini gzlemleyin. iein btn blmlerini; sapn, yapraklarn, varsa goncalarn ve ta yapraklarn dikkatlice inceleyin. Neler grdnz? Grup arkadalarnzla birlikte gzlemlerinizi posterinize kaydedin.

Byk bir mee ya da kayn aacnn bir gnde buharlamayla yaklak 40 ile 95 litre aras su kaybettiini biliyor muydunuz?

Finlandiya am aacnn kkleri bir ip gibi birletirilse uzunluu yaklak 50 kilometre olur!

Bir aac evreleyen kabuu soyup karmann o aacn lmne neden olduunu biliyor muydunuz? Aacn yapraklarnda retilen besinin dier blmlerine tanmasn salayan hcreler sadece aa kabuunda bulunur. Bunlara soymuk doku ad verilir. Bir aac evreleyen kabuktan halka eklinde bir para bile karlsa aacn besin iletimi kesilmi olur. Alnan halka eklindeki parann altnda kalan blmlerdeki hcreler besin alamadklar iin lr. Buna aacn su ihtiyacn karlayan kkler de dahildir. Buna doada bazen aa kabuklarn kemiren tavanlar neden olur.

1 6

YNERGE: EKLER SU ER M?
Etkinlik sresi:
20 (ilk gn) + 15 (ikinci gn) (gn boyunca ve ertesi gn de iekler gzlemlenmeye devam edecek)

Ama:
Bu deneyle ocuklar bitki kknn, sapnn ve gvdesinin bitkinin bymesinde ne kadar nemli bir ilevi olduunu kendileri kefedecek. Bitki renklendirilmi suyu emdike, ocuklar bitkinin suyu nasl emdiini ve suyun ta yapraklarna kadar nasl ulatrdn gzlemleyebilecek. Bylece bitkilerin saplarndan aldklar suyu dier blmlerine nasl ilettiini fark edecekler.

Etkinlik basamaklar:
1. Etkinliin banda ocuklara evlerinde saksda ya da bahede yetitirdikleri bitkilerin olup olmadn, bu bitkileri daha nce hi sulayp sulamadklarn sorabilirsiniz. Bu sorularla ilgili birka yant aldktan sonra Bitkiyi nasl suluyorsunuz?, Bir bitkiyi suladnz zaman su nereye gider? sorularn yneltebilirsiniz. Bu sorularla ilgili dnmeleri iin ocuklara birka dakika frsat verin. Daha sonra ise yantlarn doru ya da yanl eklinde deerlendirmeden aln ve bu sorunun yantn birlikte arayacanz belirtin. 2. Her grubun posterini duvarda uygun bir yere asmasn isteyin. Deney boyunca ve sonrasnda gzlemlerini bu posterlere kaydedeceklerini belirtin. ocuklarn gruplar halinde etkinlik basamaklarn izleyerek deneyi yapmalarn salayn. DKKAT! 2. admda makas kullanarak iein sapn ikiye ayrma konusunda dikkatli olmalar konusunda ocuklar uyarn. Gruplar gzlemleyerek ihtiya durumunda bu adm iin yardmc olun. ocuklar iek saplarn srekli slak tutmalar ve makasla kestikten hemen sonra suya koymalar konusunda bilgilendirin ve uyarn. Kesilmi ieklerde, sapn iindeki borularn suyla dolu olmas nemlidir. Eer kesilmi sapn iinden suyun tanmasn salayan boruya hava girerse su saptan girip yukar doru kamaz. Bahvanlar ve iekiler iek saplarn suyun altnda keserler bylece hava kabarcklarnn sapn iinden suyu tayan boruya girmesini ve iein solmasn engellemi olurlar. 3. Deneyin 3. admnda gruplar iekleri bardaklara koyduktan sonra aadaki sorular ynelterek ocuklarn tahminlerde bulunmalarn, fikir yrtmelerini salayn. Sapn ikiye ayrarak iki ayr bardaa koyduunuz iek ne renk olacak? iek nce hangi renkte suyu emecek? iein suyu emmesi ne kadar srer?

1 7

DKKAT! ieklerin beyaz ta yapraklarna boyal suyun ulamas ve yapraklarn renklenmesi 24 saat srebilir. Bu nedenle bu deney programdaki ilk deney olarak dnlmtr. Etkinliin sonunda ocuklardan bardaklardaki iekleri gvenli bir yere kaldrmalarn isteyin. ocuklarn etkinlik aralarnda ya da dier etkinliklere gemeden nce gn boyunca ve ertesi gn ieklerini gzlemleyerek, gzlemlerini not etmeleri gerektiini hatrlatn. ocuklar ieklerle ilgili gzlemlerini tamamladnda (boyal su karanfilin ta yapraklarna da ulatnda), posterlerine kaydettikleri gzlemleri paylamalarn isteyin. Gruplarn birbirlerinin gzlemlerini, her grubun dierlerinin posterlerini inceleyerek karlatrmalarn salayn. Gzlemlerinden yaptklar karmlarn sorun. Paylam tamamlandktan sonra aadaki bilgilerden yararlanarak konuyu zetleyin. Nasl oluyor? blmnn sonunda verilen aklamadan yararlanarak azalan su kaynaklar ve bu konuda yaplan bilimsel almalar konusuna dikkat ekin. Paylam tamamlandktan sonra aadaki bilgilerden yararlanarak konuyu zetleyin.

BiLGi NOTLARI
NASIL OLUYOR?
Bitkilerin byk ounluu kkleri araclyla topraktan emdikleri suyu ier. Su iek sapndan yapraklara ve ieklere ular. Bir iek kesildiinde artk kkleri yoktur ancak iein sap hala su iebilir ve suyu yapraklara ve ieklere ulatrabilir. Bitkilerin su imesini salayan ey vardr: terleme, kohezyon ve adezyon. Terleme bitkilerin yapraklarndaki gzeneklerden su kaybetmesidir. Kohezyon ise ayn cins molekller arasndaki ekim kuvvetine denir. Bitkilerde, kohezyon sayesinde su yerekimine ters ynde yukar doru tanabilir. Adezyon ise farkl cins maddelerin arasndaki ekim kuvvetidir. rnein bunu yamur damlalar cama yaptnda gzlemleriz. Bitkinin yapraklarndan, goncalarndan ve ta yapraklarndan buharlaan su, bitki sapndan giren suyun yukarya doru kmasna neden olur. Tpk pipetle yukar ekilmi gibi. Yapraklardan buharlaarak giden su boalan yerini dolduracak suyu eker, yani pipetin grevini buharlaan su gerekletirir. Bitkinin sapnn iindeki ok ince borulardan kohezyon ve adezyon yoluyla su yukar doru hareket eder. Deneyde suya koyduumuz gda boyas bitkiye herhangi bir zarar vermez, sadece bizim, suyun bitki sapndan bitkinin dier blmlerine hareketini gzlemlememizi salar.

1 8

Gelecekte su daha deerli olacak!

GELECEi BELiRLEYECEK

MEGATRENDLER
1 9

nsan bedeninin %60nn su olduunu biliyor musunuz? Sadece insanlar deil bitkiler, hayvanlar, dnya zerindeki tm canllarn yaamak iin suya ihtiyac var. Dnya giderek daha kalabalk olduu iin su kaynaklar daha nemli hale geliyor. Bizim iin bu kadar nemli bir kayna tabii ki hepimiz dikkatli kullanmal, suyu boa harcamamaya dikkat etmeliyiz.

Ancak suyu dikkatli kullanmak tek bana yetmeyecei iin bilim insanlar gelecekte su sknts ekilmesin diye aratrmalar yapyor. Evlerimizde veya fabrikalarda kullandmz, diyelim ki elimizi ykadmz sularn hepsi belli alanlarda toplanyor ve bu kullanlm suya atk su deniyor.

Bilim insanlar bu atk sular yeniden kullanabilmek iin temizleyecek deiik zmler zerinde alyor. Ayn zamanda deniz suyunun ime suyu olarak kullanlabilmesi iin de aratrmalar yaplarak gelecekte artacak su ihtiyac iin imdiden nlemler alnmaya allyor.

2 0

Tm canllarn yaam iin su byk nem tar. Dnyamzda ki sularn %97.5i okyanuslarda ve denizlerde tuzlu su olarak, %2.5i ise nehir ve gllerde tatl su olarak bulunur. Artan nfus ve azalan su kaynaklar nedeniyle su kullanm konusunda nlemler almak gerekiyor. Gnmzde suyu daha dikkatli ve ekonomik kullanmann yan sra atk sulardan tekrar kullanlabilir su elde etmek, deniz suyundan ime suyu elde etmek gibi zmler zerinde de allyor. Atk su, evlerden, sanayi tesislerinden, eitli kurumlardan kullanldktan sonra boaltlan sular olarak tanmlanr. Bilim insanlar atk sular tekrar kullanlabilir hale getirebilmede kullanlabilecek en verimli ve dk maliyetli zmleri bulabilmek iin aratrmalar yapyor.

NOTLAR

2 1

TERMOMETRE YAPALIM!
Termometre genellikle iinde renkli bir sv bulunan ince bir tpten oluur. Scaklk deitike tpn iindeki renkli sv aa iner ya da yukar kar ve bize scakln ka derece olduunu gsterir. Peki birlikte kendi termometremizi yapmaya ne dersiniz?

Malzemeler: (Her grup iin)

Cam ie Pipet 10x10 cm boyutlarnda beyaz karton paras Makas Su Oyun hamuru

Gda boyas Renkli keeli kalemler Yaptrc bant Scak su Souk su ki adet derin kap (iine ienin koyulabilecei byklkte) eldiveni

Dny a a i m d diye de k k ayde dilm i e n yk se k sc a k lk 19 22de L iby a da 58C o la ra k llm!

Deney:
Dnya a imdiye dek d kaydedilmi en dk scaklk ise 1983 e d Antarktika a -89,6C d olarak llm!
10 01 23 45

1. Cam ieye drtte dolacak ekilde su koyun. ine 4-5 damla gda boyas damlatn. 2. ienin iine pipeti daldrn. Pipet suyun iine girmeli. Pipeti oyun hamu-ru yardmyla ienin azna tutturun, bylece ienin azn da kapatm olacaksnz. 3. Beyaz karton parasna pipetin ienin stnde kalan ksmna bant yardmyla yaptrn. Termometreniz hazr! Termometredeki su seviyesini renkli keeli kalemlerden biriyle kartonun zerinde iaretleyin. Hangi renkle iaretlediinizi unutmayn! 4. imdi termometrenizi ii scak su dolu kaba oturtun. Ne olmasn bekliyorsunuz? 5. Pipetteki sv dzeyini farkl renkte bir keeli kalemle kartonun zerine iaretleyin. 6. Eldiveni giyip termometreyi scak su kabndan karn.

23456789

67

Gnein e sc a k ln me r k e z in d 5 m il yo n y a k lak 1 C o lduu n u du n uz? bil iyo r mu y

01

7. imdide termometreyi souk su kabna oturtun. imdi ne olacak? Termometredeki svnn dzeyiyle ilgili bir tahminde bulunabilir misiniz? 8. Souk suda birka dakika bekledikten sonra termometredeki sv dzeyini bu kez de yine farkl renkte bir keeli kalemle kartonun zerine iaretleyin. 9. Termometrenin zerindeki farkl renkte izgi ne ifade ediyor? Deney srasndaki gzlemlerinizi dnerek grup arkadalarnzla birlikte syleyin.

2 2

YNERGE:TERMOMETRE YAPALIM!
Etkinlik sresi: 40 Ama:
Bu deneyle ocuklar snn etkisiyle svlarn genlemesini gzlemleyecek. Gnlk hayatta ska kullanlan termometrenin alma prensibini anlayacak.

Etkinlik basamaklar:
1. Etkinlie girite ocuklara termometrenin hangi amala kullanldn, termometrenin iinde scaklk dzeyini gsteren svnn ne olduunu, termometrenin nasl alt ile ilgili fikirlerinin olup olmadn sorabilirsiniz. Birka paylam aldktan sonra birlikte gruplar halinde kendi su termometrelerini yapacaklarn syleyin. 2. ocuklara deneyin 1. admndan sonra Sizce suya neden gda boyas damlatyoruz? sorusunu yneltin. Bu konuda fikir yrtmeleri iin tevik edin ve grlerini aln. Gda boyasnn gzlemi kolaylatrmak iin kullanldna dikkat ekin. 3. ocuklara 4. admda yneltilen termometreyi scak su dolu kaba koyduunuzda ne olmasn bekliyorsunuz? sorusunu yneltin. Soru zerinde dnmelerini ve fikir yrtmelerini salayn. DKKAT! ocuklar scak su ile alrken dikkatli olmalar konusunda uyarn. Bu alma srasnda gruplar gzlemleyin ve gerekli durumlarda yardmc olun. 4. ocuklara 7. admda verilen Termometreyi souk su dolu kaba koyduunda ne olur? sorusunu yneltin. Daha nceki admlarda oda scaklnda ve scak su dolu kapta termometredeki sv dzeyiyle ilgili gzlemlerinden yola karak bu kez souk su kapta termometrenin sv dzeyinin nerede olaca ile ilgili fikir yrtmelerini salayn. 5. Deneyin sonunda ocuklarn gzlemleri sonucunda belirledikleri termometredeki 3 izginin anlamn birlikte tartn. Paylam tamamlandktan sonra arka sayfadaki bilgilerden yararlanarak konuyu zetleyin. Daha sonra ise ocuklara kresel snma terimini daha nce duyup duymadklarn ve ne anlama geldiini sorun. Birka gr aldktan sonra Nasl Oluyor? blmnn ardndan verilen bilgiden yararlanarak konuya dikkat ekin.

2 3

BiLGi NOTLARI
NASIL OLUYOR?
Su, dier tm maddeler gibi molekllerden oluur. Su moleklleri stldnda, onlar bir arada tutan, aralarndaki balar esner ve genleir. Su termometresi deneyinde kapal, yaltlm bir ortam yaratlmtr. Bir baka deyile, su dnda kalan alan havayla dolu olduu iin suyun genletiinde gidebilecei baka bir yer yoktur. Dolaysyla genleen su havay iterek kendine yer aar ve pipette ilerler. Pipet, suya genleebilmesi iin alan yaratm olur. Bu durumun tam tersi ise su soutulduunda gerekleir. Su moleklleri arasndaki boluk azalr, su moleklleri daha kk bir hacimde toplanrlar. Su stldnda pipetteki su seviyesi ykselirken, su soutulduunda daha az hacim kaplayan su moleklleri nedeniyle pipetteki su seviyesi der.

Kresel Isnma
Kresel Isnma atmosfere salnan gazlarn yaratt etki sonucunda dnya yzeyinde scakln artmasdr. Dnya, gneten gelen nlarn bir ksmn tekrar atmosfere yanstyor ancak baz nlar su buhar, karbondioksit ve metan gaznn dnya zerinde oluturduu doal bir rt tarafndan tutuluyor. Son dnemlerde fosil yakt tketiminin artmas, ormanlarn azalmas, hzl nfus art ve toplumlardaki tketim eiliminin artmas gibi nedenlerle karbondioksit, metan gibi gazlar atmosferde birikmeye balad. te bu art da kresel snmaya neden oluyor. 1860dan gnmze kadar tutulan kaytlar, ortalama kresel scakln 0.5 ile 0.8 derece arttn gsteriyor.

Kresel Isnma Nelere Yol Ayor?

Dnya iklim sisteminde deiikliklere neden olan kresel snmann etkileri en yksek zirvelerden, okyanus derinliklerine, ekvatordan kutuplara kadar dnyann her yerinde hissediliyor. Kutuplardaki buzullar eriyor, deniz suyu seviyesi ykseliyor ve ky kesimlerde toprak kayplar artyor. rnein 1960larn sonlarndan bu yana Kuzey Yarmkrede kar rtsnde yzde 10luk bir azalma oldu. 20inci yzyl boyunca deniz seviyelerinde de 10-25 cm arasnda bir art olduu saptand. Kresel snmaya bal olarak dnyann baz blgelerinde kasrgalar, seller ve taknlarn iddeti ve skl artarken baz blgelerde uzun sreli, iddetli kuraklklar ve lleme etkili oluyor. Kn scaklklar artyor, ilkbahar erken geliyor, sonbahar gecikiyor, hayvanlarn g dnemleri deiiyor. Yani iklimler deiiyor. te bu deiikliklere dayanamayan bitki ve hayvan trleri de ya azalyor ya da tamamen yok oluyor. Yukardaki bilgileri zetledikten sonra Kresel snmay nlemek iin biz neler yapabiliriz? sorusunu ocuklara ynelterek fikir yrtmelerini salayn. Aadaki rneklerden yararlanarak onlarn paylamlarna katkda bulunabilir, yaplabileceklere dikkat ekebilirsiniz.

2 4

Gelecekte daha ok enerjiye ihtiya olacak!

GELECEi BELiRLEYECEK

MEGATRENDLER
2 5

Dnya zerinde daha ok insan demek daha ok gda daha ok su ama ayn zamanda daha ok enerji demek. nk enerjiyle snyor, farkl yerlere ulayor, ihtiyalarmz karlayan makineleri altryoruz. Bu yzden enerji kaynaklarn iyi kullanmak ve daha az kaynaktan daha ok enerji elde etmek giderek daha nemli hale geliyor.

Mesela evlerimizi sya kar koruyoruz bylece ieriyi stmak iin daha az enerji harcyoruz. Bilim insanlar yaltm gibi u an kullandmz koruyucu nlemlerin daha iyi olmas iin yeni zmler gelitiriyor. Bilim insanlar ayn zamanda gelecekte artacak enerji ihtiyac iin de imdiden alyor. Rzgar, gne gibi henz yeterince iyi deerlendirilemeyen kaynaklar daha iyi kullanmann yollarn aratryor.

2 6

Biz Neler Yapabiliriz?

Gnlk hayatmzda baz kk nlemler alarak atmosferde biriken sera gaz ad verilen gaz salnmnn azalmasna katkda bulunarak kresel snmay nleyebiliriz. Aada bu nlemlerden sadece bazlar bulunmaktadr. Evlerimizdeki standart ampul, tasarruf ampul ile deitirmek. Daha az araba kullanmak. Daha sk yryp, bisiklet kullanmak ve toplu tama aralarndan daha ok faydalanmak. Geri dnme katkda bulunmak. Daha az scak su kullanmak. Suyu stmak iin ok fazla enerji kullanmak gerekiyor. Banyoda daha az su kullanabilir, amarlarmz souk ya da lk suda ykayabiliriz Ambalaj fazla olan rnleri kullanmaktan kanarak, p azaltmak. Evlerimizde kullandmz TV, mzik seti, bilgisayar gibi elektrikli aralar tamamen kapatmak. Her yl en az bir aa dikmek. Orman yangnlarn engellemek iin nlemler almak. Ormanlarda atk olarak braklan cam krklar mercek grevi grerek oran yangnlarna neden olur. Bunlar ormana brakmayarak ve grdklerimizi toplayarak.

NOTLAR

2 7

STN NDE DANS EDEN RENKLER!

St, gda boyas ve bir damla sv bulak sabunuyla kartrdnzda ok ilgin eyler oluyor! Sabunla ilgili bilimsel gizemi birlikte kefedelim!

Malzemeler: (Her grup iin)

Sabun nitelii tayan maddelerle ilgili ilk yazl belgenin Mezopotaya a M. d 3000 ylndan kalma kil tabletleri olduunu biliyor muydunuz? Bu tabletlerde, potasyum ve yala kartrarak elde edilen bir maddeden sz ediliyor.

250 ml St (tam yal) 2 adet yemek taba Krmz, sar, yeil ve mavi gda boyas Sv bulak sabunu Kulak pamuu Su

K ei s t a l e r ji y a pm az. K ei st a le r ji n de ye ne d e n ola p ro te n in bul u nm a z.

Deney:

1. St tabaa tamayacak ekilde st koyun. 2. Gda boyalarnn her bir renginden krmz, sar, mavi ve yeil stn tam ortasna birer damla damlatn. Tm damlalarn tabaktaki stn ortasnda birbirine yakn olmasna dikkat edin. 3. Kulak ubuunu aln ve yapmadan nce bir dnn: Acaba kulak ubuunu tabaktaki stn tam ortasna dokundursanz ne olur? 4. Haydi imdi deneyelim! Kulak ubuunu tabaktaki stn tam ortasna bir dokundurun! Ama sadece dokundurun, kartrmayn! 5. imdi kulak ubuunun dier ucundaki pamuklu tarafna sadece bir damla sv bulak sabunu dkn. Kulak ubuunun sabun dktnz ucunu tabaktaki stn tam ortasna dokundurun ve 10-15 saniye kadar orada tutun. Neler oluyor? 6. Kulak ubuunun ucuna bir damla daha sv bulak deterjan dkn. Bu kez de tabaktaki stn dier yerlerine ubuun ucunu dedirmeyi deneyin. Bu kez neler oldu? ubuu stten kardnzda ne oldu? Boyay stn iinde hareket ettiren ey nedir sizce? 7. Deneyi bir de suyla tekrarlayalm. Bu kez temiz bir tabaa st yerine su koyun. Suyun ortasna her bir renk gda boyasndan birer damla damlatn. 8. Kulak ubuunun ucuna bir damla sv bulak deterjan damlatn ve renklerin tam ortasna dedirin. Ne oldu? Stte gzlemlediinizle benzer sonular elde ettiniz mi?

Bir inek yaam boyunca ortalama 200.000 bardak st retir!

o k ny ad a a l t, d o S r k l d d a f a i ie re n s ay e s i n be sin i r. e ce k t te k i

2 8

KARIIK KELMELER

AIKLZIM KODMUSYOKU
14

KK ZKEHNOYO TERTERMOEM
7

KCKALSII KELKLMD RKENISSELAI

13

12 1 3 2

DGRMENST MENPGT
11 4 10

SAUBN RK
9

10 11 12 13 14

2 9

ZM: KARIIK KELMELER

Kark Kelimeler Bulmacasnn Yantlar:
KIZILAM SOYMUK DOKU KOHEZYON TERMOMETRE SICAKLIK KLM DEKL KRESEL ISINMA GER DNM FRE: ELENCEL BLM

3 0

Gelecekte insanlar ok daha uzun yaayacak!

GELECEi BELiRLEYECEK

MEGATRENDLER
3 1

Dnya zerinde yaayan insan saysnn srekli arttn biliyor musunuz? Bugn dnyamzda neredeyse 7 milyardan fazla insan yayor. stelik bilim insanlarnn kefettii pek ok bulu, yeni ilalar ve yeni tedaviler sayesinde artk insanlar daha uzun yaayabiliyor.

Uzmanlar konuyla ilgili aratrmalar yapm ve 2050 ylnda 9 milyar insann Dnyay paylaacan tahmin ediyorlar. Bu kadar kalabalk olunca ne olur bir dnelim: Daha fazla insann hasta olduklarnda iyilemek iin daha fazla ilaca ihtiyac olacak. Daha uzun sre gen kalabilmek iin daha salkl yaamamz gerekecek.

te bilim insanlar artk bu konu zerine alyor. Bilim insanlar daha uzun yaayan insanlarn, hayatlar boyunca salkl kalabilmeleri iin neler yaplabilecei zerine aratrmalar yapyor.

3 2

YNERGE:STN NDE DANSEDEN RENKLER!

Etkinlik sresi: 40 Ama:
Bu deneyle ocuklar sabunun stn iindeki ya molekllerini nasl tuttuunu gzlemleyecek ve sabunun temizlikteki ilevini kefedecekler.

Etkinlik basamaklar:
1. Etkinlie girite ocuklara ellerimizi sadece suyla ykadmzda m yoksa sabun kullandmzda m daha kolay temizleriz? sorusunu yneltin. Soruya yant geldikten sonra Peki, sabunun etkisi nedir? Neden ellerimizi daha kolay temizlememizi salyor? sorusunu ynelterek birka gr aln. Bu deneyle sabunun nasl bir ilevinin olduunu renkli ve elenceli bir yolla birlikte gzlemleyeceinizi belirtin. 2. Deneyin 2. admnda yer alan kulak ubuunu tabaktaki stn tam ortasna dokundursanz ne olur? sorusunu ocuklara ynelterek tahminlerde bulunmalarn salayn. 3. Gruplar 5. admda sv bulak sabunu damlattklar kulak ubuunu stn ortasndaki renklere dokundurduktan sonra neler gzlemlediklerini sorun ve paylamlar aln. 4. Deneyin 6. adm tamamlandktan sonra ocuklara stn iindeki boyay hareket ettiren eyin ne olduunu sorun, fikir yrtmelerini isteyin. 5. Deney st yerine suyla tekrarlandnda neler gzlemlediklerini sorun. St ve suda yaplan deneyler arasndaki farkllklar gzlemlerinden yola karak paylamalarn salayn. Karlatrmadan sonra ocuklara tekrar stte boyalarn hareket etmesini, dans etmesini salayan eyin ne olduunu, suda neden benzer gzlemi yapamadklarn sorun. Stn ieriine ynelik yorumlarda bulunmalar iin tevik edin. Paylam tamamlandktan sonra aadaki bilgilerden yararlanarak konuyu zetleyin.

3 3

BiLGi NOTLARI
NASIL OLUYOR?
St byk oranda sudan oluur ama bunun yan sra vitaminler, mineraller, protein ve zeltinin iinde asl kalm kk ya damlacklar ierir. Ya ve protein paracklar kendilerini evreleyen zeltideki yani stteki deiimlere kar ok hassastr. Stn iinde renk patlamas gzlemlenmesinin ardndaki sr ise kk bir damla sabunda gizli. Bulak sabunu kimyasal zelliinden dolay ya ve protein paracklarnn zeltiye yani ste tutunmasn salayan balar gevetir. Bu kimyasal zellii, sabunun bir yannn suyu sevmesine bir yannn suyu sevmemesine neden olur. Sabunun suyu seven taraf byk ounluu su olan stn iinde znrken, suyu sevmeyen taraf da stteki ya paracklarna tutunur. Sabunun suyu sevmeyen taraf stteki ya paracklarn yakalamak iin etraflarnda dolarken, ya paracklar da evrelerindeki bu deiimden etkilenir ve stn iinde her ynde bklr, yuvarlanr ve dner. Ya molekllerinin yapt bu hareketler srasnda, stn iine damlattnz gda boyas moleklleri normalde gremeyeceimiz bu kk paracklarn hareketini bizim iin kolaylkla gzlemlenebilir hale getirir. Sabun stn her yerine tamamen karnca, bu hareketlilik yavalamaya balar ve sonunda da durur. Bu nedenle ya miktar fazla olan stte bu durumu daha fazla ve rahat gzlemleriz, nk yal stn iinde sabun molekllerinin tutunabilecei ok daha fazla ya damlac vardr. Yukardaki aklamay yaptktan sonra, ocuklara tabaktaki ste bir damla daha sv bulak deterjan eklemelerini ve hareketin devam edip etmeyeceini gzlemlerini syleyin. Eer stte bir hareketlenme olursa bunun ne anlama geldiini sorun. ocuklardan gr aldktan sonra bunun stn iinde hala sabun molekllerinin tutunabilecei ya moleklleri olduunun iareti olduunu belirtin. ocuklara aklamadan sonra Kir dediimiz ey aslnda nedir? sorusunu yneltin. Grlerini aldktan sonra aada verilen bilgiden yararlanarak kirin ne olduunu ve sabun kullanmann salkla ilikisini aklayn. nsan vcudundaki atklarn bir ksm deri yzeyine atlr. Bu ekilde deri yzeyinde bu atklar ve ya salglar birikir. evreden bulaan toz, toprak gibi maddeler de bu atklar ve ya salglaryla birleerek kir tabakas oluturur. Kir deri dokusunun ilevini azaltt gibi cildimizde ve giysilerimizde de mikroplarn oalmasna neden olur. Etkinliin banda sorduunuz Sabunun temizlikteki etkisi nedir? Neden ellerimizi daha kolay temizlememizi salyor? sorusunu yukardaki aklamalardan sonra tekrar sorun. Paylamlar aldktan sonra ocuklarn tpk stteki ya moleklleri tutmas gibi sabunun elimizdeki, amarlardaki, bulaklardaki kirleri tutarak temizlenmelerini saladn belirtin.

3 4

Paylam sonrasnda vaktiniz varsa ocuklardan Kark Kelimeler bulmacasn zmelerini isteyebilirsiniz, bulmacay tamamladktan sonra birlikte yantlarn zerin geebilirsiniz. Yeterli vaktiniz yoksa bulmacay evde zmeye almalarn syleyebilirsiniz.

NOTLAR

3 5

ILIK ATAN BALONLAR!

Sadece bir balon ve hrdavat dkkanndan bulabileceiniz altgen somunla nasl bir ses karabileceinize inanamayacaksnz!

Malzemeler: (Her grup iin)

effaf balonlar Altgen somun Cam bilye
lar b a li n a ar M av i le k ad de s i b e u bi r 188 i r le r. B a ra bi l i s e s k bi le c e k a ra r, n de t idi c a n ln s e s id se k 0 km e n yk k 85 yak la li r ! i a n a bi y le k n s ap t kta uz a k l

Deney:
Baz opera sanatlar sesleriyle bir barda krabilirler!

1. Altgen somunu balonun iine atn. Balonun dibine kadar gittiinden emin olun. 2. Balonu iirin, yeterince iince azn bkerek kapatn ve iindeki havann kamasn engelleyin. Ve ite balonunuz deneye hazr! 3. Balonu azna avu iiniz gelecek ekilde tutun. aret parmanz ve ba parmanz balonu kavramak iin kullann. 4. Balonu elinizle tutarak dairesel hareket yapacak ekilde dndrmeye balayn. Balonun iindeki somunu grebiliyor musunuz? Neler oluyor? Bu ses de ne? 5. Dier elinizi kullanarak balonu durdurun. Balonun iindeki somunu gzlemleyin. Neler oldu? 6. Peki altgen somun yerine baka bir cisim kullanlrsa ayn sesi elde edebilir misiniz? Bu kez de baka bir balonun iine bilyeyi atn. 7. Balonu iirin ve dndrmeye balayn. kard sese benzer bir ses kt m? Neler oldu? Altgen somunun

8. Peki balonun bykln deitirirseniz neler olur? Balonun iindeki havay biraz boaltarak, balonu biraz daha fazla iirerek altgen somunla ve bilyeyle yaptnz deneyleri tekrarlayn. Gzlemlerinizi grup arkadalarnzla paylan.

3 6

YNERGE:ILIK ATAN BALONLAR!

Etkinlik sresi: 20 Ama:
Bu deneyle ocuklar merkezcil kuvvetin yaratt dairesel hareket etkisini gzlemleyecek. Bu hareketin farkl cisimler zerindeki etkisini karlatracaklar. Sesin titreim sonucunda olutuunu fark edecekler.

Etkinlik basamaklar:
1. Etkinlie girite tm ocuklara birer balon ve altgen somun verin. DKKAT! Gzlem yaplabilmesi iin balonlarn effaf olmas gerekiyor. 2. Altgen somunlar balonlarn iine atmalarn isteyin. DKKAT! Altgen somunlarn balonlarn dibine kadar gittiinden emin olmalarn hatrlatn. Gruplar dolaarak bunu kontrol edin. Bylece balonu iirirlerken karlalabilecek herhangi bir tehlikeyi (altgen somunun boazlarna kamas gibi) nleyebilirsiniz. 3. ocuklara balonlarn iirmelerini ve balonlarn azn evirerek kapatmalarn ve hava kamasn engellemelerini isteyin. Bu konuda yardmnza ihtiya duyabilirler. Gruplar dolaarak balonlarn azn kapatma konusunda yardmc ihtiyalar olup olmadn kontrol edin. 4. ocuklardan balonlarn bir elleri yardmyla tepesinden kavramalarn ve dairesel hareket yapacak ekilde dndrmeye balamalarn isteyin. Bu srada da balonun iindeki altgen somunun hareketini gzlemlemelerini syleyin. 5. Balonun iinde dnen altgen somun bu srada garip bir ses karmaya balayacak. Bu sesin neden kaynaklandn sorun. Dnmeleri iin tevik edin ve yorumlarn aln. DKKAT! Altgen somun ilk dnmeye baladnda zplayabilir ama daha sonra balonun iinde dnme hareketi yapmaya balayacaktr. 6. ocuklardan dier ellerini kullanarak balonu durdurmalar srasnda tekrar altgen somunun nasl bir hareket yaptn gzlemlemelerini isteyin. Altgen somunun hareketiyle ilgili gzlem ve yorumlarn paylamalarn isteyin. DKKAT! Balonu durdurmaya alrken altgen somun belki 10 saniye ya da biraz daha fazla sreyle balonun iinde dnmeye devam edecektir.

3 7

7. Deneyde altgen somun kullanlmasnn ne gibi bir anlam olabileceini sorun. Birka yorum aldktan sonra soruyu Bu kan sesin balonun iindeki cismin herhangi bir zelliiyle ilgisi olabilir mi? eklinde daha net hale getirerek tekrarlayn. Tekrar yorumda bulunmalarn isteyin. 8. imdi bunu baka bir cisimle deneyelim diyerek ocuklara yeni balonlar ve birer bilye datn. 9. Deneyin ilk basamaklarnda olduu gibi yine bilyelerini balonlarnn iine atmalarn ve daha sonra bilyelerin balonlarn dibine kadar gittiinden emin olduktan sonra iirmelerini isteyin. 10. Azn kapattklar balonlar dndrmeye balamadan nce ocuklar nasl bir ses kmasn bekliyorsunuz? Sizce altgen somunun balonun iinde dnerken kard sesi bilye de kartacak m? sorularn ynelterek tahminlerde bulunmalarn salayn. 11. Balonlarn nceki admlarda olduu gibi dndrmelerini ve bilyenin hareketini gzlemlemelerini isteyin. 12. Bilyenin kard sesle altgen somunun kard sesi karlatrmalarn isteyin. Bu admda Altgen somun nasl bir ses karyordu, canlandrmak isteyen var m? sorusunu ynelterek gruplardan bu sesi karmaya almalarn isteyebilirsiniz. Daha sonra ise bilyenin nasl bir ses kardn sorarak bilyenin sesini tekrarlamaya almalarn syleyebilirsiniz. 13. Bu iki sesin neden farkl olduunu sorun. Eer yorum gelmezse iki cismin farkna (birinin kenarlar var dieri ise kre eklinde) vurgu yaparak soruyu tekrar yneltebilirsiniz. 14. Balonun byklnn kan sese bir etkisi olup olmayacan sorun. Tahminlerini aln. Gruplara yeni balonlar ve altgen somunlar datn. 15. ocuklar altgen somunlarn balonlarn iine attktan sonra, her grup yesini balonunun iinde farkl miktarlarda hava flemesini ve azn kapatmasn isteyin. Bir grupta farkl byklklerde balonlar olsun. 16. Gruplarn kendi ilerinde farkl byklklerdeki balonlarn dndrerek altgen somunlarn hareketini ve kan sesi gzlemlemelerini isteyin. Denemelerden sonra gzlemlerini sorun.

Paylam tamamlandktan sonra yandaki bilgilerden yararlanarak konuyu zetleyin.

3 8

Gelecekte uaklar gne enerjisiyle uabilecek!

GELECEi BELiRLEYECEK

MEGATRENDLER
3 9

Bilim insanlar, sadece gne enerjisiyle alabilecek bir uak zerinde alyor. Tm almalarn 2013 ylnda tamamlanmas ve uan tam 25 gn boyunca dnyann etrafnda bir tam tur atmas hedefleniyor. Gnmzde kullanlan uaklarn dayankl olabilmesi iin kullanlan malzemeler son derece ar. Oysa gne enerjisiyle alabilecek bir uan hafif olmas gerekiyor. Bu da bilim insanlarn hafif ama dayankl malzemeler retmek iin almaya zorluyor.

Solar Impulse ad verilen ve gne enerjisiyle alan uan arl 1.600 kg ile ortalama bir otomobilin arlna eit. Solar Impulsen zerinde bulunan zel hcreler, gne enerjisini depolayabildiinden, gece uuu da mmkn olabiliyor. Bilim insanlarnn almalarnn baaryla sonulanmas ve yolcu uaklarnn da gne enerjisi kullanmas halinde, uak seyahatleri evreyi kirletmeyecek.

4 0

BiLGi NOTLARI
NASIL OLUYOR?
Bu deneyde ocuklar aslnda iki eyi birden deneyimliyorlar: hareket ve ses. Altgen somun balonun iinde merkezcil kuvvetten dolay dnyor. Merkezcil kuvvet bir cisme ie doru etki eden ve dairesel bir yolda hareket etmesine neden olan bir kuvvettir. Bu, merkez arayan bir kuvvettir. Altgen somunun 6 kenar vardr, bu dz kenarlar altgen somunun balonun iinde zplamasna neden olur ve balonun i duvarlarna arpan somun titreir. Balondan gelen lk sesleri altgen somunun kenarlarnn balonun i duvarna arpp titremesi sonucunda oluur. Eer bu sesin altgen somunun kenarlarnn arpmasndan dolay olutuunu kantlamak iin, altgen somun yerine bilyeyle yaplan deneyin sonularn hatrlatn. Bilye de balonun iinde dner ama o garip ses kmaz! Ayn deney bozuk para ile de tekrarlanabilir.

NOTLAR

4 1

SYAH GEREKTEN SYAH MI?

Arkadalarnza Siyah ne renktir? diye sorarsanz size kimileri siyahtr! derken kimileri de siyah hibir rengin bulunmamasdr diye yant verebilir. Siyah tahta kalemine siyah rengi veren nedir? Belki de siyah gerekten siyah deildir! Gelin hep birlikte kromatografi ad verilen bir teknikle bu sorunun yantn arayalm! Peki, kromatografi nedir?

Malzemeler: (Her grup iin) Daire eklinde filtre kad ya da kurutma kad Makas Siyah tahta kalemi (suda znebilen) Plastik su barda Deney tp temizleme teli Deney:
1. Deneye yuvarlak filtre kadnn merkezine siyah tahta kalemiyle bir nokta yaparak balayn. Merkeze izdiiniz bu noktann etrafna baka noktalar da izin. yle ki kadn ortasnda noktalardan bir ember olusun.
Baz boyalar doal yollarla bitkilerden elde edilir. Bir baka yntem ise pigmentlerin yani renk maddelerinin kullanlmasdr. Bunlar da eitli minerallerin toz haline getirilmesiyle elde edilir ve boya, mrekkep ve kozmetiklerde kullanlr.

2. Plastik barda yarsna kadar suyla doldurun. 3. Makas yardmyla temizleme teli 5 cm uzunluunda bir para kesin. Kesitiiniz bu tel parasn dikkatlice filtre kadnn tam ortasndan kalemle nokta izdiiniz yerden geirin. 4. Ortasndan temizleme telini geirdiiniz filtre kadn yarsna kadar suyla doldurduunuz plastik bardan azna yerletirin. Temizleme teli suya deerek slansn. Bu srada filtre kadnn slanmamasna dikkat edin. 5. Temizleme teli slandka, su yava yava ilerleyerek filtre kadna ulaacak ve kat da slanmaya balayacak. Bu biraz zaman alabilir, sabrl olman gerekecek. Ama beklemeye deer! 6. Beklerken dnelim: Kat slannca kadn zerine izdiiniz siyah noktalara ne olacak? 7. Siyah boya kadn yarsna kadar dalnca temizleme telini ve filtre kadn suyun iinden karn ve kad kurumaya brakn.

nsanlar her zaman kendilerini ve eyalar sslemek iin boyalar kullandlar. Kzlderililer, yzlerine srdkleri sava boyalaryla hem dmanlarn korkutur hem de kabilesindeki konumunu belli eder.

4 2

YNERGE:SYAH GEREKTEN SYAH MI?

Etkinlik sresi: 40 Ama:
Bu deneyle ocuklar kromatografi denilen bir kimyasal ayrtrma ve analiz ynteminin nasl kullanldn ve ne ie yaradn basit bir yolla gzlemleyecek. Boyalar farkl renk maddelerinin karmyla elde edildiini fark edecekler.

Etkinlik basamaklar:
1. Etkinlie girite ocuklara yuvarlak filtre kadnn tam ortasna siyah kalemle bir nokta izmelerini syleyin. Eer filtre kad yuvarlak deilse etrafta bulabildiiniz bir cisim yardmyla (bir kavanoz ya da daire eklinde bir yzeye sahipi herhangi bir cisim) filtre kadndan yuvarlak bir para kesmeleri iin ocuklara yardmc olun. Ortaya izdikleri noktann etrafna da noktalar izmelerini isteyin. DKKAT! Deneyin amacna ulaabilmesi iin siyah boya kalemlerinin mutlaka suda znebilen kalemler olmas gerekiyor. 2. Temizleme telinden 5 cm uzunluunda bir para kestirin. lk izdikleri noktann iinden geecek ekilde filtre kadnn tam ortasndan bu teli geirmelerine yardmc olun. 3. Tel suya deecek ekilde filtre kad ve tel ikilisini bardaklardaki suya koymalarn syleyin. DKKAT! Bu srada filtre katlarnn slanmamas konusunda ocuklar uyarn. Filtre kadnn temizleme telinin suyu emmesi sonucunda yava yava merkezinden balayarak slanmas gerekiyor. 4. Suyun yava yava filtre kadna ve siyah boyaya ulamasn beklerken ocuklara su, siyah boya noktalarna ulatnda ne olacan sorun. Ne beklediklerini ifade etmelerini ve tahminlerde bulunmalarn isteyin. 5. Su, kadn yarsna kadar dalnca temizleme telini ve kad sudan karmalarn, temizleme telini kattan ayrmalarn syleyin. Gruplar dolaarak kad sudan karmalar iin zamanlama konusunda yardmc olabilirsiniz. DKKAT! Eer filtre katlar ok fazla su emerse siyah boyann renklere ayrlmas ok net grlmeyebilir, renkler bulank ve solgun grnebilir. 6. Filtre katlarn kurumaya brakmalarn isteyin. Bu srada sizde aadaki bilgilerden yararlanarak ocuklara kromatografinin ne olduundan sz edebilirsiniz.

4 3

Kromatografi nedir? Kromatografi farkl bileenlerden oluan bir karm bileenlerine ayrmak iin kullanlan bir kimyasal ayrma ve analiz tekniidir. Kromatografi yntemini bir Rus botaniki bulu ve ilk kez yeil yapraklardaki renkli maddeleri ayrmak iin kullanmtr.

Paylam tamamlandktan sonra aadaki bilgilerden yararlanarak konuyu zetleyin.

BiLGi NOTLARI
NASIL OLUYOR?
Aklamaya gemeden nce ocuklara Siyah gerekten sadece siyah m? Sorusunu tekrar yneltin. Kada izdikleri siyah noktann gkkua renklerini iinde sakladn hep birlikte gzlemlediniz. Filtre kadnn zerinde grnen renk eitlilii siyah boyann farkl renklerin birlemesiyle oluturulduunu gsteriyor. Renkleri ayrmak iin kullanlan bu teknie kramotografi ad veriliyor ve aslen farkl bitki pigmentlerini yani bitkilere renk veren maddeleri ayrmak iin kullanlyor. Katta gzlemlenen gkkua renklerinin altnda yatan bilim ise basite u ekilde aklanabilir: Mrekkep su iinde znr ve kadn lifleri, dokusu arasnda yaylr ve farkl renk kuaklar ortaya kar. Bu ekilde alt ya da yedi farkl rengin ortaya ktn gzlemleyebilirsiniz. Siyah mrekkep birka farkl pigmentten yani renk maddesinden oluan bir karmdr. Mrekkep, filtre kadnda ya da kurutma kadnda su yardmyla ilerlerken, mrekkebin iinde znen maddeler molekllerinin byklne , ekline ve kimyasal zelliklerine gre farkl hzlarda hareket eder ve bylece renkler ayrlr.

4 4

NOTLAR

4 5

EV YAPIMI DONDURMA
Yiyecekleri dondurucuya koymadan nasl dondurabiliriz, hi dndnz m? Bilimi nefis bir dondurma yapmak iin kullanmaya ne dersiniz?

Efsaneye gre, dondurmay ilk yapan kii Roma mparatoru Nero ur. d Nero, kremal karm dondurmak iin dalardan kar getirilmesini istemitir.

Malzemeler: (Her grup iin) Byk kapakl bir plastik kavanoz (2-3 litrelik) Buz kpleri (eer darda kar varsa buz yerine kar da kullanabilirsiniz!) Kaya tuzu Vanilya St kremas eker Kk kilitli buzdolab poeti Byk kilitli buzdolab poeti ay ka Yemek ka Eldiven Termometre Deney:
1. Kavanozu buz kpleriyle doldurun.

Buzdolab icat edilmeden nce, dondurma sadece nemli gnlerde ikram edilen lks bir zevkti. nk yaplmas ok zahmetliydi, dondurma yapmak iin kn donmu gllerden buz kesilir ve yeraltnda alan oyuklarda saklanrd.

1 kilo dondurma yapabilmek iin 3 litreden fazla st gerektiini biliyor muydunuz?

2. Buz kplerinin iine 6 kak kaya tuzu atn. Kavanozun kapan kapatn ve buz-tuz karmn be dakika boyunca sallayn. Bunu yaparken eldivenlerinizi giymeyi unutmayn. Yorucu olabilir, kavanozu grup arkadalarnzla birlikte srayla sallayabilirsiniz. Neden eldiven giymeniz gerektiini merak ediyor musunuz? Sorunuzu yantlamak iin bir termometreyle buz-tuz karmnn scakln lebilirsiniz. 3. Kk kilitli buzdolab poetinin iine yarm su barda kadar st kremas, yarm ay ka vanilya, 1 orba ka eker koyun. Poetin iinde mmkn olduu kadar az hava kalmasna zen gstererek azn skca kapatn. 4. imdi de kk kilitli buzdolab poetini byk poetin iine koyun. Bunu yaparken de yine byk poetin iinde mmkn olduu kadar az hava kalmasna zen gsterin Byk poetin azn da skca kapatn. 5. Poeti iinde buz-tuz karmnn olduu kavanozun iine koyun. Eldivenlerinizi giyin ve kavanozu sallamaya balayn. Bu kez grup arkadalarnzla kesinlikle iblm yapmanz gerekecek, nk kavanozu 20 dakika kadar sallamalsnz. 6. Yeterince salladktan sonra dondurma poetinizi kavanozdan karn ve musluk suyunun altnda tutup durulayn. Bylece poetin dndaki tuzun dondurmanza karmasn engellemi olursunuz. Evet artk grup arkadalarnzla birlikte dondurmann tadna bakabilirsiniz!

4 6

YNERGE: EV YAPIMI DONDURMA

Etkinlik sresi: 40
Bu deneyle ocuklar tuzun suyun donma noktasn drmesini fark edecekler. Ayrca dondurma yapmak iin kullandklar karmn buz-tuz karmna s vererek scaklnn dn ve donmasn gzlemleyecekler.

Ama:

Etkinlik basamaklar:
1. Gruplara yeterli miktarda bu kp datarak kavanozlarna koymalarn syleyin. Kaya tuzunu da ekledikten sonra buz-tuz karm elde etmek iin kavanozlar her grubun srayla sallamasn isteyin. Bu srada eldiven giymeleri konusunda ocuklara hatrlatma yapn. Buz-tuz karmnn scakln kavanozun iine termometre koyup 1-2 dakika bekleterek lebileceklerini syleyin. lmden nce Sizce buz-tuz karmnn scakl ka derece olabilir? diye sorarak tahminde bulunmalarn isteyin. DKKAT! Buz-tuz karmnn scakl -10 C dereceye kadar der. 2. Gruplarn temiz birer kilitli buzdolab iine st kremas, vanilya ve eker karmn koymalarn isteyin. Az yer kaplamas ve sallarken patlamamas iin kilitli poetin azn kapatmadan nce iindeki havay mmkn olduu kadar boaltmalar gerektiini syleyin. 3. Dondurma karmn koyduklar kk poeti byk poetin iine yerletirirken de yine byk poetin iindeki havay mmkn olduu kadar boalttktan sonra azn kapatmalarn isteyin. 4. Byk poeti kavanozlarn iine yerletirirken gruplara yardmc olabilirsiniz. 20 dakika kadar kavanozlar salladktan sonra dondurma hazr olacaktr. 5. ocuklar dondurmalarnn tadna baktktan sonra aadaki sorular ynelterek yaptklar deney ve gzlemleri konusunda dnmelerini ve fikir yrtmelerini salayn: Balangta buzun iine kaya tuzu koydunuz. Peki, sizce burada ama neydi? Kaya tuzunun deneydeki ilevi nedir? Kaya tuzunu buza koyduktan sonra neden salladnz? Sadece tuzu atp dondurma karmn kavanozun iine koysaydk yeterli olmaz myd? Kaya tuzu koymadan sadece buzu kullanarak dondurma yapmaya alsaydk ne olurdu? Sonucu tahmin edebiliyor musunuz? Kaya tuzu-buz karmnn iine koyduunuz dondurma karm nasl katlat? Aklayabilir misiniz? Paylam tamamlandktan sonra arka sayfadaki bilgilerden yararlanarak konuyu zetleyin.

4 7

BiLGi NOTLARI

NASIL OLUYOR?
Efsaneye gre, dondurmay ilk yapan kii Roma mparatoru Nerodur. Nero, kremal karm dondurmak iin dalardan kar getirilmesini istemitir. Bu iin srr, kremay dondurmak iin buzun donma noktasn drmektir. Peki, nasl? Bilimsel gizem tuzda sakl. Bizim dondurma yapmak iin kullandmz bilimsel tarif de tuzla ilgili. Peki, tuz ne yapyor? ine tuz katldnda buz-tuz karmn scakl -10 C dereceye kadar dyor! Kn yollarn buzlanmasn nlemek iin yollara tuz atlr, bu durumda buzla karan tuz buzun erimesini salar. Tuz buzla temas ettiinde, buzun donma noktas der. Buzun donma noktasnn ne kadar decei eklenen tuz miktarna baldr. Ne kadar fazla tuz eklenirse, tuz-su karmnn donmadan nceki scakl o kadar der. rnein, su normalde 0 santigrad derecede donar. 10%luk tuz zeltisi yaklak -7 santigrad derecede, %20lik tuz zeltisi ise yaklak olarak -17 santigrad derecede donar. Tuz buza ya da kara eklendiinde, buzun bir ksm donma noktas dt iin erir. Buzun eriyebilmesi iin s almas gerekir. Buzun bir ksmn erimesi iin gerekli s evreden gelir. Deneyde dondurma yapmak iin hazrladmz karmn scakl buzdan yksek olduu iin, bu durumda buzun bir ksmn eriten s bu karmdan gelir. Buzun donduu scakl drerek, dondurma iin hazrladnz karmn donabilmesini salayabilecek 0 santigrad derecenin altndaki scakla sahip ortam yaratm olursunuz.

4 8

Gelecekte daha ok gda gerekecek!

GELECEi BELiRLEYECEK

MEGATRENDLER
4 9

Dnya zerinde yaayan insan saysnn srekli arttn ve bu yzden ihtiyalarn da arttn sylemitik. Bu ihtiyalardan biri de tabii ki gda! Her geen gn dnyada daha ok insan iin daha ok yiyecek gerekiyor.

Bunun iin bilim insanlar varolan tarm alanlarndan daha ok ve daha salkl rn elde edilmesi iin pek ok farkl proje zerinde alyor. Bilim insanlar ayn zamanda dnya zerinde u an tarm alan olarak kullanlamayan topraklarn zerinde ekim yaplabilmesi iin de projeler gelitiriyor. Bitkilerin daha salkl bymesi, daha ok rn vermesi ve bylece daha ok insana yemek ulamas iin aratrmalar yapyor.

5 0

NOTLAR

5 1

KIRMIZI LAHANA KMYASI

ndikatr nedir, biliyor musunuz? Bu etkinlikte krmz lahanay kullanarak birlikte kendi kimyasal indikatrmz yapacaz ve eitli svlar test edeceiz.
Kimya, bir suun aydnlatlmasnda adli tp uzmanlarnn yardmna koar. rnein bir phelinin ayakkabsndan ya da araba tekerleinden alnan toprak rneinin ne kadar asidik ya da bazik olduu belirlenir suun meydana geldii yerdeki toprak rneiyle karlatrlr.

Malzemeler: (Her grup iin)

Krmz lahana Rende 2 adet geni kase Tel szge 6 adet su barda nlk (her ocuk iin) Sirke, karbonat, limon suyu, amar deterjan, gazoz, alka seltzer tablet Bak Kak Steril eldiven
Isrgan otunun sap ve yapraklarndaki tyler, deriye dediinde yanma duygusu verebilir. Buna neden olan ise srgan otunda bulunan ve bir tr asit olan formik asittir.

Deney:

1. Eldivenlerinizi ve nlnz giyin. Bir krmz lahanay bak yardmyla drde bln. Bunun iin yard isteyebilirsiniz. 2. Lahanay kasenin iinde rendeleyin. 3. Szgecin altna dier taba koyun. Rendelenmi lahana paralarn szgece dkn. Szgeteki lahana paralarn skarak alttaki tabaa suyun kmasn salayn.
Soan dorarken neden gzlerimiz yaarr hi dndnz m? Soan dorandnda iinde bulunan bir kimyasal havaya karr. Gzlerimizdeki nemle etkileerek ok zayf bir asit oluturur bu da gzlerimizi rahatsz eder. Peki acaba neden soann iinde byle bir kimyasal var? Soan toprakta yetiirken bu kimyasal sayesinde bcekleri ve baz kk hayvanlar kendisinden uzak tutar.

4. kardnz lahana suyunu eit miktarda 6 bardaa paylatrn. 5. Birinci bardaktaki lahana suyunun zerine biraz sirke dkn. Kakla kartrn. Lahana suyuna sirke damlatnca ne oldu? Lahana suyunun rengi deiti mi? Gzleminizi posterinize kaydedin. 6. kinci bardaa bir ay ka kadar amar deterjan dkn ve kakla kartrn. Bu karmn rengi nasl? Gzlemlerinizi tabloya kaydedin. 7. Dier maddeleri lahana suyunun zerine srasyla eklemeden nce lahana suyuyla kartrldnda bardaklardaki svlarn renginin ne olaca ile ilgili grup arkadalarnzla birlikte tahminlerde bulunun ve tahminlerinizi posterinize yazn. Daha sonra srasyla dier bardaklarndaki lahana suyunun zerine limon suyu, karbonat, gazoz ve alka seltzer tableti ekleyip kartrn ve gzlemlerinizi posterinize kaydedin. 8. Tm gzlemlerinizi kaydettikten sonra arkadalarnzla birlikte gzlemlerinizi karlatrn. Lahana suyuna hangi maddeler eklendiinde benzer renkler elde ettiniz? Bu maddelerin ortak zellii ne olabilir?

5 2

BULMACA
1 2 3

Soldan Saa 2. Bir maddenin kat halden sv hale gemesidir. 4. nsan vcudundan deri yzeyine atlan ya salgs gibi atklarn evreden bulaan toz, toprak gibi maddelerle deri yzeyinde oluturduu tabakadr. 7. Bir maddenin sv halden kat hale getii scaklktr. Yukardan Aaya 1. Farkl bileenlerden oluan bir karm bileenlerine ayrmak iin kullanlan bir kimyasal ayrma ve analiz tekniidir.

3. Bir cisme ie doru etki eden ve dairesel bir yolda hareket etmesine neden olan bir kuvvettir.
8

5. Bitkilerin yapraklarndaki kaybetmesidir.

gzeneklerden su

6. Su moleklleri stldnda, onlar bir arada tutan, aralarndaki balarn aralarnn almas, esnemesidir. 8. Cisimlerin titreimi sonucunda oluan bir enerji trdr.

Asit yamuru nedir? Asit yamuru bildiimiz yamurun slfr dioksit ve nitrojen dioksit ad verilen kimyasallarla kirlenmi halidir. Bu kimyasallar snmada kullanlan baz yaktlarn yanmas, motorlu aralarn egzozu ve volkan patlamalar sonucunda oluur ve havaya karr. Yamur suyu bu maddelerle karlatnda zayf bir asit oluur. Her ne kadar bu asit emsiyelerimizi delmeye yetecek kadar kuv vetli olmasa da, evreyi kirletir ve gller gibi tatlsularda yaayan canllarn ve bunlarn etrafndaki bitkilerin ve aalarn yaamn tehdit eder.

5 3

BULMACANIN YANITLARI

Soldan Saa: 1. Erime 4. Kir 7. Donma Noktas Yukardan Aaya 1. Kromatografi 3. Merkezcil Kuvvet 5. Terleme 6. Genleme 8. Ses

5 4

YNERGE: KIRMIZI LAHANA KMYASI

Etkinlik sresi: 30 Ama:
Bu deneyle ocuklar asit, baz ve indikatr kavramlaryla tanacak, bir indikatrn maddeyi asit ya da baz olarak snflandrmak iin nasl kullanldn deneyimleyecek ve bu deneyim srasnda maddeleri karlatrarak snflandracak.

Etkinlik basamaklar:
DKKAT! lk basamakta tm gruplarn sizin gzetiminizde bak kullanarak lahanay blmesini salayn. Ya da deney ncesi siz lahanalar keserek gruplara datn. Lahanalar rendelenirken de dikkatli olmalar konusunda ocuklar uyarn. DKKAT! Krmz lahanann suyu ocuklarn kyafetlerinde leke yapabilir. Bu nedenle deneye balarken herkesin nln giymesi gerektiini hatrlatn. Ayrca lahanalar kesilirken, rendelenirken ve sklrken de eldivenleri giymeleri gerektiini syleyin. 1. ocuklar lahana suyu kardklarnda 6 bardaa yetecek kadar su kmazsa tekrar lahana paras kesip vermeniz gerekebilir. Bu nedenle yedek lahana bulundurmakta fayda var! 2. ocuklar ilk olarak lahana suyunun zerine sirke dkecekler. Dkmeden nce ne olmasn beklediklerini sorun. 3. Sirke lahana suyunun zerine dkldnde renk krmzya doru dnecek. Bu gzlemlerinden hareketle daha sonra srasyla tm maddeler kullanmadan nce ne olmasn beklediklerini ve varsa oluacak renkle ilgili tahminlerini sorun. Tm tahminlerini grup posterine kaydetmelerini isteyin. DKKAT! Lahana suyuna sirke eklendiinde krmz renk elde edilecek, bu da sirkenin asit olduunun bir gstergesi. Lahana suyuna amar deterjan eklendiinde ise svnn rengi yeile doru dnecek, bu da amar deterjann baz olduunu gsteriyor. ocuklarn bu iki svy referans olarak almalarn ve karlatrma yaparken kullanmalarn nerebilirsiniz. 4. Tm maddelerle ilgili gzlemler tamamlandktan sonra gzlemlerini grup arkadalaryla karlatrmalarn, deerlendirmelerini ve yorumlamalarn isteyin. Hangi maddelerin lahana suyuna eklenmesiyle benzer renkler elde ettiklerini belirlemelerini isteyin.nce bunun ne anlama geldiini sorun. Daha sonra ise bu maddelerin ortak bir zellii olup olamayacan sorun. 5. Tm gruplar almalarn tamamladktan sonra gruplarn kaydettikleri gzlem ve karmlar karlatrmalarn salayn. Paylam tamamlandktan sonra arka sayfadaki bilgilerden yararlanarak konuyu zetleyin.

5 5

BiLGi NOTLARI

NASIL OLUYOR?
Baz maddeler asit ve baz olarak snflandrlr. Asitleri ve bazlar birbirlerinin ztt gibi dnebilirsiniz, asitler dk pH deerine, bazlar yksek pH deerine sahptir. rnein, ntr bir madde olan suyun pH deeri 7dir. pH deeri 0 ile 14 arasnda deiir. Bilim insanlar bir maddenin asit mi yoksa baz m olduunu indikatr yardmyla belirler. ndikatr, genel anlamyla asit ya da bazla temas halinde renk deitiren kimyasaldr. Gzlemlendii gibi lahanann mor suyu asit zellii gsteren bir maddeyle karlatnda krmzya, baz zellii gsteren bir maddeyle karlatnda ise rengi yeile-maviye dner. Krmz lahana suyu bize bu ekilde dier maddelerin kimyasal zelliiyle ilgili bilgi verdii iin indikatr olarak dnlebilir. Peki, acaba lahanann nasl bir zellii vardr ki indikatr olarak grev yapabilir? Krmz lahana antokyanin ad verilen suda znebilen bir pigment yani renk maddesi ierir. te bu madde asit ya da bazla kartnda rengi deitirir. Bu renk maddesi pH deeri 7dn kk olan asit ortamlarda krmzya, pH deeri 7den byk olan baz ortamlarda ise mavi-yeil renge dner. Krmz lahana bilim insanlarnn kullanabilecei pek ok indikatrden sadece biridir. rnein, baz indikatrler renksizken bazla kartrldnda mavi ya da pembeye dner. Eer bir indikatrle kartrldnda hibir renk deiiklii gzlemlenmiyorsa kartrlan madde su gibi ntr bir maddedir yani asit ya da baz deildir. Paylam sonrasna ocuklardan Bulmaca y zmelerini isteyebilirsiniz. Tm ocuklar tamamladktan sonra yantlarn zerinden birlikte geebilirsiniz.

5 6

NOTLAR

5 7

KAYNAKLAR

Abruscato, J. (2000). Whizbangers and Wonderments Science Activities for Young People, Allyn and Bacon, USA Ardley, N. (2006). 101 Great Science Experiments, DK Publishing, New York, USA Challoner, J. (2001). Fizik, Tbitak Popler Bilim Kitaplar Bavuru Kitapl Newmark, A. (2002). Kimyann yks, Tbitak Popler Bilim Kitaplar Bavuru Kitapl Spurgeon, R. & Flood, M. (2004). Enerji ve G,Tbitak popler Bilim Kitaplar Genlik Kitapl http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCresel_%C4%B1s%C4%B1nma http://www.kuresel-isinma.org/kuresel-isinma/kuresel-isinma-nedir-kuresel-isinmanin-sebeplerinelerdir.html http://skaraagacmyo.sdu.edu.tr/lab_dersnot/SABUN_DENEYLERI.pdf http://www.strange-facts.info/interesting-facts-about-milk http://www.hightechscience.org/funfacts.htm http://en.wikipedia.org/wiki/Ice_cream www.stevespanglerscience.com http://www.cevreonline.com/su.htm http://www.cevreonline.com/DES.F/aritma%20tesisi.htm www.projectwet.org

5 8

5 9