Beeldende kunst van de Nederlanden II

Prof. dr. K. Jonckheere Derde bachelor kunstwetenschappen, 2e semester 2009-2010

Inleiding De Beeldenstorm en de fundamenten van de Barokkunst in de Nederlanden

1566: Beeldenstorm in de Nederlanden = start van de Barok

De zestiende eeuw in de Nederlanden

I. Politiek-Religieus a. Politiek y Karel V (Wereldrijk): - Keizer van Heilig Roomse Rijk, koning van Spanje, ook kolonies in Zuid-Amerika dus wereldrijk - Nederlanden 1 gemaakt (al door Bourgondirs gestart), politiek genstitutionaliseerd en politiek systeem hervormd heel veel onrust bij sociale groepen in Nederlanden >< grote persoonlijke macht van Karel en van de Nederlanden y Filips II (Opstand): - Zoon van Karel - Erft het wereldrijk voor een deel: Spanje en Nederlanden verhuist naar Spanje en stelt regenten aan in de Nederlanden wrijving, frustraties - Politiek: aanstellen van Granvelle, Alva,.. >< Nederlandse adel - Religieus: opkomst lutheranisme, calvenisme, wederdopers in de Nederlanden >< sterke verdediger katholieke kerk door Filips II onrust, opstand en uiteindelijk tot de splitsing van N en Z  Dit is belangrijk voor de kunst: N-Nederlandse kunst (Haarlem, Den Haag, Amsterdam, Delft,..) van andere aard dan Z-Nederlandse kunst, die sterker katholiek is maar de clichs gaan niet op!, bv. niet iedereen zelfde geloof, religieuze opvattingen niet perse zichtbaar in de kunst die men produceert b. Religieus = cruciaal voor de Beeldenstorm y 16e eeuw = eeuw van de Reformatie (Luther / Calvijn / Zwingli Menno Simons) - 1517: stellingen van Luther tegen de kerkdeur van Wittenberg vastgenageld, tegen de aflaten, jaagt katholieke kerk tegen zich in het harnas en vindt een aantal medestanders aflaten: volgens katholieke leer in de 16e-17e eeuw kom je eerst in vagevuur en vervolgens tot hel of hemel, vagevuur dient om zonden af te betalen, via aflaten tijd in het vagevuur verminderen, bijvoorbeeld gebruikt voor de grote kunstprojecten in Rome onder Julius II en Leo X, zoals de SintPietersbasiliek, bewuste handel in aflaten als financering >< Luther nam er aanstoot aan en veroordeelde het - Luther wilde, net zoals Erasmus, slechts een protestbeweging binnen de katholieke kerk tot stand brengen, maar de paus had het zo niet opgevat: Luther gebannen uit de kerk, beweging verketterd - bewegingen die nieuwe invullingen geven aan de theologie, de christelijke geloofsleer - Calvijn: leefde in Genve, gaat nog veel verder dan Luther, vindt dat beeldende kunst in kerken niet kan omdat het een vorm van heidense afgodendienst is + volksdevotie, gelovigen gingen naar de kerk om gunsten te vragen aan de heiligen (kussen, kaarsen, knielen) ipv god of naar de mis gaan, Calvijn en veel
1

theologen hadden er een probleem mee >< ondersteund door katholieke kerk want die diensten en bedevaarten waren lucratief - Protestantisme en Beeldenstorm = kunst als katalysator van heel wat religieus debat y Vroege Contrareformatie (Concilie van Trente) - Concilie van Trente, 1545-63: alle katholieken van Europa, bisschoppen, om een antwoord te formuleren op de protestantse kwesties bevestigen de traditionele leer van de katholieke leer en de hele idee van de reformatie aan de kant schuiven zonder een toegeving - Geen standpunt mbt beeldende kunst, pas laat in de sessies antwoord op wat men aan moest met de kunst in kerken? Kerken gingen toen volledig vol met kunst: pijlers, altaren, epitaven (beeldhouwwerk of schilderij vervaardigd om boven graf in kerk op te hangen, bv. in Kathedraal van Antwerpen, belangrijke inwoners, kooplui,.. werden in de kerk begraven en gemarkeerd met een kunstwerk) geen duidelijk standpunt mbt beelden = reden voor Beeldenstorm, Nederlanden hadden gehoopt op duidelijk standpunt van Rome, ontgoochelen, katholieken hebben geen moeite gedaan om de Beeldenstorm te verhinderen => Consequenties voor Kunstenaars ? D Titiaan, Karel V na de Slag bij Muehlberg / Filips II, Madrid, Prado Belangrijkste van de renaissanceschilders naast da Vinci, Michelangelo en Rafael Heel weinig schilderijen hebben de reformatie of Beeldenstorm als thema Uitzondering D schilderij uit Rijksmuseum: Calvijn, paus, Luther, stichter wederdopers, die discussiren over religieuze zaken II. Sociaal-Economisch Voor kunstenaars heel belangrijk: geen sociale zekerheid in de 16e eeuw, cruciaal hoe me zich eraan aanpast iedereen sprak over de Beeldenstorm, bijna dagelijks terechtstellingen, dagelijkse confrontatie met terreur kunst sterk afhankelijk van de kerk als afzetmarkt, dus politieke en religieuze ontwikkelingen zijn cruciaal y Karel V (Wereldrijk) - Economisch voordeel van een wereldrijk voor kunstenaars: eengemaakt rijk dus grotere afzetmarkt en speelruimte, politieke eenmaking >< stedelijke markt in de middeleeuwen, hofschilder Van Eyck, plaatselijke elite - Massaproductie van kunst in Antwerpen voor de kolonies, Zuid-Amerika: Indianen bekeren via prenten, schilderijen, in kerken = cruciaal voor kunstenaars om te overleven, in grote ateliers tot massaproductie - Voorspoed in Antwerpen voor kunstenaars: geen schilderschool ten tijde van de Vlaamse primitieven, die komt er pas rond 1500: haven van Brugge verzand, booming stad in de Nederlanden, verhuizen van mensen met macht, geld en aanzien, schilderschool van de Antwerpse maniristen - Opkomst Antwerpen (Capital of Capitalism): plaats waar kapitalisme is uitgevonden, beurs (praktisch doel: risicospreiding mbt scheepvaart via aandelen, hoge winstverwachtingen) kunstenaars ervan geprofiteerd, nabij de stedelijke financile elite, bourgeois kunst van de vroege 16e eeuw uitvinding van het Schilderspand: soort permanente overdekte markt waar kunst werd verkocht, verdieping afgehuurd in de beurs vanaf 1540 voor verhandelen van kunst Antwerpen was toen ht belangrijke centrum, overvleugelde andere centra y Filips II (Opstand) - Opstand Economische problemen enorme vernielingen bij Beeldenstorm, onzekerheid, economische crash
2

Bv. van de 110 kunstenaars in Antwerpen rond eind 16e eeuw, konden er slechts 8 overleven van hun kunst financile problemen door Beeldenstorm, repressie onder Alva - Sociale Problemen => Consequenties voor Kunstenaars? D Quentin Massys, Geldwisselaar, Parijs, Louvre III. Intellectueel-Artistiek y Humanisme - Oudheid / Bijbel  Erasmus: heeft het voetnotensysteem uitgevonden bij zijn nieuwe vertaling van de Bijbel deed hetzelfde als in Itali, maar dan toegepast op religieus vlak, analyse van bijbelvertalingen, kerkvaders, omgezet naar mooi Latijn en heeft onbewust reformatie in gang gezet  Italiaanse beweging die terugkeer naar oudheid voorstelde, ontstaan in 14e eeuw, Petrarca, Boccaccio, : mooie Latijn en schoonheid van de Klassieke oudheid - Erasmus stelde vast dat veel wat in de geschriften stond niet overeenkwam met hoe het christendom werd beleefd in de 16e eeuw, bv. omgang met beelden in kerken: Jezus, apostelen hadden geen beelden, dus waarom zouden we ze aanbidden - seculier / religieus humanisme: seculier voornamelijk in Itali, boven de Alpen wel een onderscheid, bv. in Leuven: bijbelvertalingen, studie kerkvaders >< Antwerpen: areligieus humanisme, geschriften, Plantijn, Ortelius, kooplui (=> Erasmus, Reformatie, Contrareformatie) y Renaissance - Term enkel voor de kunst, parallel - Oudheid (Kunstenaarsreizen): terug naar kunst van de antieke oudheid, Itali, vanaf 1500 in Nederlanden (van Orley, Massys, David), noordelijke variant van de renaissance - Volgens de clichs: renaissance in Itali >< Vlaamse Primitieven Zuidelijke en Noordelijke renaissance, want op zelfde principes gestoeld, grondslagen (verschillend resultaat) Secularisering Kunst!: bv. Griekse mythologie als onderwerp bij historieschilderstuk, filosofie, School van Athene in de Stanza van de paus Herdenken religieuze kunst: Erasmus stelt interpretatie van de Bijbel door de Kerk gedurende eeuwen in twijfel, kloppen niet met de geloofswaarde van de bijbel, geldt ook voor de kunst: vaste manier van uitbeelden van bepaalde scnes, bv. de drie koningen (1 op 3 van de schilderijen voor 1550), namen staan niet in de Bijbel, aantal niet vermeld, geen zwarte al wat kerk je voorspiegelt mbt kunst, is niet waar want staat niet zo in de Bijbel, beeldtraditie komt op losse schroeven = consequentie voor religieuze kunst door de renaissance en het humanisme, bv. bij Rubens, Rembrandt Theoretisering Kunst: late middeleeuwen was kunst een ambacht, goede panelen, materialen 16e eeuw: verschillend over nadenken, kunstenaars krijgen intellectuele ambities, willen tot de sociale elite gaan behoren, bv. Rubens, intellectuele dimensie aan kunst ipv louter reproduceren van clichs, wat moet kunst zijn?, hoe functioneren? kunsttheoretici: Domenicus Lampsonius, Karel Van Mander, Lucas de Heere (dichtbundel met verwoording van kunsttheoretische opvattingen, leermeester van Van Mander), ook liefhebbers, theoretiseren neemt een belangrijke plaats in
3

=> Consequenties voor Kunstenaars ? D Quentin Massys, Erasmus, Rome, Galleria Nazionale

De Beeldenstorm
y Reformatie en Contra-Reformatie - Al lang aan het sudderen: al beeldenstormen in vroege 16e eeuw in Duitsland en Zwitserland, in de Nederlanden loopt het niet zo n vaart - Kunstenaars al in vroege 16e eeuw aangestoken door de protestantse ideen, bv. Van Orley: veroordeeld, lutheranisme, uiteindelijk niet vervolgd - Paradox: kunstenaars vaak sterk gereformeerd, overtuigd tot calvenisme, protestantse ideen, bv. Thomasz Key, Pourbus, MAAR blijven tezelfdertijd altaarstukken maken voor katholieken, kerken, blijven religieuze kunst verklaren - Calvin Calvenisme, Calvijn heeft in Genve zijn theorie op papier gezet verspreid door anderen die er eigen invulling aan gaven, eigen accenten, 100 verschillende soorten calvenisme, eigen kerken met cruciale meningsverschillen, versnippering >< eenheid van katholicisme, Rome geldt ook voor lutheranisme en katholicisme in 16e en 17e eeuw: door trage verspreiding beslissingen van de paus, eigen invullingen eraan gegeven - De Beeldvraagstukken in de Nederlanden
N.B. Calvijn Calvenisme en Calvinisme in de Nederlanden / Luther Lutheranisme in de Nederlanden / Katholiek Katholicisme in de Nederlanden

Cruciaal probleem : Beeld an sich: er mogen beelden gebruikt worden volgens de Bijbel, heiligenverering beelden in kerken, schenkingen, offergaven, bedevaarten: kon niet volgens protestanten >< problematisch voor kunstenaars, want belangrijkste afzetmarkt was de kerk, deze markt valt deels weg door de Beeldenstorm Heiligen: stoorden zich eraan dat er naast Jezus ook andere heiligen aanwezig waren, geloof draaide enkel rond God en Christus, de rest is onzin, terug naar de basis van de Bijbel - heiligen zijn rankschikking uitgevonden door gelovigen, ingevoerd door de katholieke kerk in de loop van de tijd: protestanten hebben zich er sterk tegen verzet De Hagenpreken (voorjaar 1566): in de Bijbel stond niet dat men de mis moest vieren in kerken op het platteland, hagenpreken protestantisme werd toen al lang beleden in de Nederlanden, soort van ontdooiing bij de katholieke kerk, stedelijke overheden zijn niet meer geneigd om in te grijpen, regentes Margaretha van Parma, hoge adel, Willem van Oranje bepleiten godsdienstvrijheid, iedereen eigen geloof laten belijden protestanten nemen deze kans om te gaan prediken op het platteland, massa werd heen en weer geslingerd tussen de verschillende geloofsopvattingen (lutheranisme, calvenisme, wederdopers, katholieke mis op zondag) veel onzekerheid bij gros van de bevolking / kunstenaars, De Beeldenstorm (Zomer en najaar 1566): in de westhoek breekt de Beeldenstorm uit, relatief goed georganiseerd, vanuit Steenvoorde tot Groningen, van kerk tot kerk, abdij, kathedralen, , systematische vernieling, sommige werken zijn op veiligheid gebracht (bv. Lam Gods), alleen op religieuze bouwwerken (geen privcollecties) De consequenties van de Beeldenstorm - Kunst in het epicentrum van het politiek-religieus en sociaal-economisch debat, maatschappelijk debat: is eerste fysieke uitbarsting van een nieuwe oorlog //

aanval op Twin Towers, al voordien sluimerend terrorisme, confrontatie met harde realiteit, iedereen was in shock  religie was toen centrum van het leven Kunstenaars verplicht tot reflectie over kunst Beeldenstorm heeft kunst in vraag gesteld, iedereen wordt geradicaliseerd, bv. mbt kunst in kerken, gepolariseerde opvattingen over kunst, kunstenaars er sterk bij betrokken: moeten overleven, dus zelfs protestantse kunstenaars blijven produceren voor de katholieke kerk Geen weg terug ! Beeldenstorm is een startmotor voor vernieuwing in de kunst, katalysator voor vernieuwing, mogelijkheid tot ontstaan van Barok en leidde tot grote verschillen noordelijke en zuidelijke barokkunst Oplossingen aandragen: polarisatie, kunstenaars in verschillende richtingen en nieuwe oplossingen gezocht voor de religieuze beeldtaal

D Frans Pourbus, Spottekening, Yale, 16e eeuw Tekening om betrokkenheid bij de opstand Pourbus is fervent calvenist, antihoofs, schilderde meest belangrijke altaarstukken Metafoor van de hooiberg // Bosch: symbool voor wereldse ijdelheden (geld, macht, ) Nar, kardinaal, bisschop, soldaat, proberen geld te bemachtigen, satire op katholieke kerk en Spaanse kroon D Gillis Coignet / Gillis Mostaert (atelier), Hooiwagen, Parijs, Louvre Belangrijk genreschilder, landschapsschilder Neemt de hooiwagentriptiek van Bosch als uitgangspunt, zat in collectie van Willem van Oranje vogelvrij verklaard en in beslag genomen door Alva en naar Spanje gevoerd Neemt metafoor van de hooiwagen + paus, koning, verdedigers katholieke geloof lopen in processie achter de hooiwagen, paters buiten armen uit, D Willem Key / Adriaen Thomasz. Key, Aanbidding der Wijzen Willem Key: Tijdgenoot van Bruegel, belangrijk, heeft levensgroot vrouwelijk naakt in Nederlanden gentroduceerd Drie koningen, van zijn leerling Thomasz. Key (calvenist) Maakt kopie van bekend werk van zijn leermeester en stelt beeldtaal in vraag door zwarte koning weg te laten, implementeert de discussies over Bijbels humanisme in de kunst D Adriaen Thomasz. Key / Michiel Coxcie, Kain en Abel Coxcie: belangrijkste altaarstukken in Gent, Mechelen, Brussel en Antwerpen, belangrijkste schilder in de 16e eeuw volgens zijn tijdgenoten, hofschilder van Karel V en Filips II, belangrijke opdracht, katholiek, 1498-1592 (toen in Antwerps stadhuis eigen schilderij aan het restaureren) Centraal God die Kain straft Thomasz. Key: calvenist, goed vertrouwd met werk van Coxcie, kopieert werk van Coxcie, maar uitbeelding van God = strijdpunt, not done voor calvenisten laat God weg, geeft het een nieuwe wending

Nederlandse kunstenaars en de beeldvraagstukken

Aspecten van hoe kunstenaars hebben gexperimenteerd met schilderkunst na de Beeldenstorm Men dacht dat kunstenaars na de Beeldenstorm hetzelfde zijn blijven doen als hun voorgangers, weinig toevoegingen, nadoen van voorgangers (bv. Coxcie kopiren) >< ! in wezen is er veel veranderd, fundamenten gelegd van de barokkunst I. Lichaam
5

Experimenteren met schildering van het lichaam Lichaam stond centraal in de Renaissance, ideale perfecte lichamen in Itali Religieuze component: visueel trucje, heiligen zo perfect mogelijk weergeven, als een soort ideaal mens In de 17e eeuw kon de schildering van het lichaam alle kanten uit: Rubens, erg realistisch, poezelig naakt >< lelijke naakt bij Rembrandt Wat gebeurt er na de Beeldenstorm? D Adriaen Thomasz. Key, St Hieronymus, Muenchen, Alte Pinkothek / Parijs, Louvre = best verdienende schilder na Beeldenstorm in Antwerpen, fortuin gemaakt, hoewel calvenist, bleef kunst produceren voor katholieke kerk St. Hieronymus: patroonheilige van de humanisten, een van de belangrijkste heiligen uit de zestiende eeuw Devotiestuk: moet herinneren aan geloof, heilige die geleerde was, heremiet, als kluizenaar, ideaal van de humanistische geleerde School van Athene van Rafael, beeldt hieronymus af volgens renaissancistisch perfect ideaalbeeld, ontleend aan Pythagoras op de school van Athene, als ideale voorstelling mannelijk lichaam, geleerde filosoof of hier exegeet, Bijbelgeleerde Tweede versie: minder ideaal, putjes in de wangen, ! bijzonder: schildert borsthaar en vuile vinger- en teennagels: worden geaccentueerd door plaatsen boven wit blad, visueel trucje + als perfect iemand not done in de 16e eeuw, omdat men in de vroege 16e eeuw vuile vingernagels beschouwde als vulgair, onrein desacraliseert de heilige door imperfecties toe te voegen aan het ideaalbeeld, breekt ermee, nu kijken we erover, maar toen was het cruciaal element  Thomasz. Key: mild calvinistische sympathien, zag het als oplossing om heiligen terug menselijker te maken, heiligen hebben misschien iets beter, godsvruchtiger geleefd, maar hebben ook fouten gemaakt D Frans Floris, Kain en Abel, privcollectie Zwarte nagelranden als symbool voor zondigheid, imperfectie, onreinheid D Ambrosius Francken, Martelingen van de HH Crispinus en Crispianus (details), Antwerpen, Carolus Borromeus Heilige met ideale witte, gladde huid, reine handen >< beulen met vuile vinger- en teennagels, karikaturaal gezicht zo hoort het in de 16e eeuw: heilige als zonder zonden, perfect, als perfecte mens, gevisualiseerd via een perfect lichaam D Pieter Pourbus, Laatste Avondmaal, Brugge, O.-L.-V.Kerk D Frans I Pourbus, Inspiratie van de Heilige Mattheus, Brussel, KMSKB Mattheus schrijft bijbelboek, bijgestaan door engel met inspiratie van God Schildert vieze voeten, vuile nagels Tekst in Arameens ipv Hebreeuws: discussie in 16e eeuw over wie Bijbel mag lezen, bij katholieken enkel priesters om eigen interpretaties te voorkomen >< Erasmus stelde dat Mattheus het evangelie heeft geschreven in het Arameens = volkstaal ten tijde van Christus, Hebreeuws en Latijn voor elite legitimeert bijbelvertalingen, Bijbel toegankelijk maken voor het volk Bekritiseert op subtiele manier een aantal dogma s van de katholieke kerk D Pieter Aertsen, Christus in het huis van Martha en Maria Martha aan het werk voor Christus, wijn en voedsel, actief >< Maria zit en luistert  frustratie bij Martha, zegt tegen Christus dat hij niet naar haar luistert, maar enkel naar Maria die niets doet. Christus antwoordt dat ze beter naar hem luistert dan de hele tijd bezig te zijn Typisch onderwerp om verschil via activa (christelijk leven) >< via contemplativa (paters en broeders, bidden, gestimuleerd door Christus) uit te drukken veel katholieke theologen (bv.

Molanus) hebben het bekritiseerd: Petrus als dronkaard op de voorgrond, desacraliseren van de heilige op die manier aanstootgevend voor katholieken // Caravaggio: werd geassocieerd met desacralisering van lichamen, maar leefde 30 jaar later!, vieze voeten, gentroduceerd en vervolgens overgenomen naar Nederlanden door bv. Rubens,  hele idee van desacraliseren van heiligen door middel van desacraliserende lichamelijke details al 30 jaar voor Caravaggio ontstaan in de Nederlanden II. Architectuur 15e en 16e eeuw: 2 architectonische tradities, gotiek / laatgotiek in de Nederlanden tot in de 16e eeuw, bv. de Kathedraal van Antwerpen was pas afgewerkt onder het bewind van Karel V >< hoogrenaissance in Itali, Karel V gebruikte renaissance voor zijn eigen paleizen omwille van de connotaties met Rome, katholieke kerk Belangrijk in de Barokkunst, bv. spel met Romeinse architectuurelementen bij Rubens >< niet bij Rembrandt, ook sterk verschil tussen beiden mbt lichaam Avondmaaldebat Martinus Duncanus (1558); Gregorius Cassander (1564); Jean Hessels (1564 en 1566), Claude De Sainctes (1566), Zacharias Ursinus (1567), Thodore De Bze (1567), Antoine De Chandieu (1567), Theodoricus Maelcote (1567), Martin Chemnitz (1568), Philips van Marnix van Sint-Aldegonde (ca. 1582) en Michael Bajus (1582) D Adriaen Thomasz. Key, Laatste Avondmaal, Antwerpen, KMSK Hangt verkeerd in de zaal, voor buitenluiken van het Gillis De Smidt Triptiek, was rijk Antwerps koopman, liet minnebroederskerk van Recolletten in Antwerpen herdecoreren na de Beeldenstorm, voor hoofdaltaar triptiek was toen 364 dagen per jaar gesloten, enkel open op heel bijzondere dagen, vaak in grisaille met trompe l oeil, hier uitzondering, krijt ander effect Stilleven uitgebeeld, rechtsonder waterdrager bij het laatste avondmaal, is zelfportret: als calvinist geprofileerd als organisator van de clandestiene belevenis van het avondmaal Laatste avondmaal wordt traditioneel in 15e-17e eeuw uitgebeeld in Italiaans palazzo, antiek Romeinse architectuur, rijk en dure stadswoning, doorkijkjes naar buiten >< in Nederlanden in dure patricirswoning, klassiek interieur Bijvoorbeeld: D Dirk Bouts, Laatste Avondmaal, Leuven, St Pieterskerk D Pieter Coecke, Laatste Avondmaal, Luik, MBA Een van de populairste, toonaangevend type, talrijke kopien Op basis van prenten van da Vinci en Rafael, prenten Raimondi: lange dwarse tafel typisch voor Nederlanden is twee apostelen aan de voorzijden D Willem Key, Maarten de Vos, Pieter Pourbus, Adriaen Thomasz. Key Mooie antieke architectuur >< buitenluiken van altaarstuk, shockeffect, architectuur weggelaten, banale zolderkamer of stal, goedkope bruine pleister D Michiel Coxcie, Last Supper (1567), Brussel, KMSKB Doet tegenovergestelde: blaast architectuur sterk op, lijkt bijna Grieks-Romeinse tempel Vaatwerk uitgestald op een dressoir = 16e-eeuws type kast voor etaleren van vaatwerk, goud en zilver, rijke burger of edelman, voor de maaltijd Coxcie = katholiek, maakt statement  door vaatwerk terug af te beelden Cruciaal: beeldenstormers waren tegen beelden in kerken + liturgisch vaatwerk, vasa sacra uit kerken gooiden, in grachten, vertrappelden  tegen rijkdom, machtsvertoon van de katholieke kerk, argument dat Jezus en zijn apostelen het ook niet hadden, hoort dus niet in kerken thuis Voorbeelden van etaleren van gebruik van dressoir:
7

D Anoniem (soms toegeschreven aan Frans Floris), Pourtraictz au vif des Entrees Festins Joustes & Combatz matrimoniaux celebrees en la Ville de Bruxelles ( ), 1565, gouache op perkament, ca. 300 x 380 mm, Warsau, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie. Prentenkabinet. Huwelijksfeest van hertog van Parma, dressoir als cruciaal element bij zo n adellijk feest D Anonymous, Festivities in Binche in honor of Philips II (1549) Feest bij zijn intrede in de Nederlanden, summum van een dressoir Kasteel in Binche = 1 van de eerste renaissancekastelen, dressoir gebouwd met vaatwerk dat uit de hemel naar beneden kwam voor de maaltijd Thomaszoon Key beelde het expliciet niet af + doet nog iets anders: D Fragment uit kroniek van iemand die in Antwerpen een calvinistisch feestmaal / avondmaal bijwoonde: geen echte misvieringen, brood en wijn aan tafel, zekere religieuze vrijheid na de Beeldenstorm, waren toen echte events, men kwam van heinde en verre voor de avondmalen, viering van de calvinisten
s Maendachs naer Kersdach, deylden de Calffsterten / (foo syt hieten) vuyt aen het Volck in haer Nieu / Kerck op dese maniere. Daer waren twee Predican- / ten in de Mollekens Rame, den eenen Bottor Isenbrant / ende gaff de Mans, sittende met twaelf aen een Tafel, een stuck Wittenbroets elck besondert, segghende neemt / en eet, dat is het Lichaem Christi , dat ons voor ons / sonden geoffert is aen den stam des Cruyscen , desge- / lyck seyde hy over den Wyn in eenen silveren Beecker / in plaets van eenen Kelck. Een anderen genoemt Mr. / Joris een Vlaminck deelde ooc op dese maniere vuyt / de Vrouwen ende Jonghe Dochters, elcke reyse met / twaelf t' seffens aen de Tafel sittende, ende als sy / genoch ghegeten hadden en gedroncken, stonden sy / op en dan quamper weder twaelf ander, dit deurde / van smorgens tot t' savonts. Hier en tusschen stont / een van haer valsche Predicanten op eenen Stoel ver- / halende de Passie des Heeren alfoo lanck als dit / nachtmael was gedurende.

Katholieke kerk bepleitte bloed van Christus in kelk, minimaal in zilver en bedekt met bladgoud, als eerbetoon aan Christus >< volgens protestanten weinig betekenis mee betrokken, louter een mimesis vieren avondmaal met zilveren drinkbekers en gewoon brood  Iedereen kende deze traditie, wijn moest in een kelk, constant aanwezig in dagelijkse omgang >< Thomasz. Key: gewone bekers ! verschil tussen kelk en beker en consequenties voor het lezen van een dergelijk schilderij !, bijvoorbeeld: D Maarten van Heemskerck (inv.), Panem Quotidianum Danobis Hodie (1st state) Een van de belangrijkste schilders in de Nederlanden in 16e eeuw, een van de eersten die naar Rome is geweest en Renaissance-elementen hier heeft gentroduceerd Katholieke misviering, geef ons heden ons dagelijks brood , priester met kelk Gravering, ets in koper  voorstelling kan veranderd worden: Katholiek aspect is gewijzigd naar een protestants: D Maarten van Heemskerck (inv.), Panem Quotidianum Danobis Hodie (details of the 1st and 2nd state) Uitdelen van brood en wijn in gewone kledij, gewone volk mag ook van de wijn drinken, kelk veranderd door een beker = klein detail met veel betekenis! Laatste avondmaal = meest controversile dogma in de 17e en 18e eeuw Coxcie: heel katholiek, benadrukken goud en zilver en Romeinse architectuur, benadrukt waar katholieke kerk voor staat >< geband door Thomaz. Key, aangeklaagd door Bloccius (tegen zilverwerk):
maer dese weten niet / dat wy niet wijser moeten zyn dan God / in wiens woordt staet /datmen dat goud ende silver niet sal in huys nemen. in plaetse van dertig oft veertig kannen oft schuttels / welke groote ciraet in de huysen der Christenen (de goddeloosen volgen gaerne ooghen-lust / ende zien niet wat god gebiet oft verbiet: maer maecken heur huysen so costelick toe / oft sy eewelick hier souden nistelen) (Petrus Bloccius) 8

In de 16e eeuw was Grieks-Romeinse, renaissancistische architectuur geen schering en inslag in de Nederlanden. Wanneer je ze zag, in de paleizen van Habsburgers, gebouwen ermee geassocieerd of woningen van elite uit de entourage van de keizer en Habsburgers: hadden monopolie op renaissancearchitectuur Karel V: monopolie op oudheid voor etaleren van wereldlijk gezag D Voormalig Palais Granvelle, Brussel Kardinaal Granvelle: vertrouweling van Karel V en Filips II, gehaat en moest vertrekken Ondertussen afgebroken D Cornelis Floris, Doxaal, Doornik, Kathedraal Cornelis Floris: ook stadhuis van Antwerpen Doksaal staat tussen koor en schip, omdat in katholieke kerk het drinken van de wijn en eten van het brood plaats vond in het koor en afgesloten was van de leken, exclusief voorrecht van priesters en gewijdenen, koor was altijd afgezet met hekkens De kerk was vernield door protestanten  als antwoord door bisschop doksaal laten bouwen om controversile elementen af te sluiten van de lekenbevolking = doorn in het oog van protestanten Doksaal vol beeldjes: Maria centraal met kind, was meest gehate heilige, groot beeldverhaal, klassieke architecturale vormgeving  arrogantie tov protestanten, associatie klassieke architectuur met Rome en Habsburgers subtieler bij Key: weglaten van elementen die geassocieerd worden met Rome en Habsburgers, bv. situeren in lege ruimte, soort humanisme: terug naar essentie van het verhaal // ook nadien in de Barok Bijvoorbeeld ook bij Teniers: geleerde in een stal, bruine pleister Nog sterker controversieel want net voordat hij het schilderde en voor de komst van Alva, hadden protestanten het privilege gekregen om eigen gebedsruimten te bouwen: dit moest heel snel verlopen, stal voor heimelijke vieringen werd aangepast met bruine pleister en lange tafel voor de viering  beeldtaal van Key flirt met de grens: kan het of kan het niet?
doen wirt in de nieustat aen het eyschen huys van eenen koeystal gemackt een Kercke voor de Calvinisten (...) Godevaert van Haecht, 1566 Maer nu sietmen meerder ciraet in de Pausche tempels dan in huysen der Princen: ende met alsulken hoovaerdicheit willen sy bidden / willen sy singen / willen sy prediken (...) (Petrus Bloccius)

Waarom heeft de katholieke kerk geduld dat een dergelijk werk in hun kerk kwam? Het jaar waarin Thomasz. Key de opdracht kreeg was er grote bijeenkomst van Minnebroeders om te bepalen welk antwoord men kan formuleren tov calvinisten: we kunnen wijn uitdelen aan de lekengemeenschap, toegift aan protestantse visies op geloof, kerk versoberen kerk oecumene: probeert verschillende standpunten van de kerk te verzoenen
Het is sunde dat auentmail nyt gebruicken, als ment kan hebben, want den Christen is openbair geboden, etet vnde dryncket in mijner ghedachtenis (Anastasius Veluanus)

Portretten en zelfportretten (niet besproken) D Frans I Pourbus, Prediking van Johannes de Doper, Valenciennes, MBA D Pieter I Bruegel, Prediking van Johannes de Doper, Budapest, MSK D Frans I Pourbus, David en Abigael, Wenen, KHM

III. Houding en gedrag

Beleving van kunst, lichamelijke omgang ermee in religieuze context Concilie van Trente : je moet knielen voor altaar, buigen, fysieke handeling was verplicht tov een beeld, respectvol, lichamelijk

Portret histori / gehistoriseerd portret = uitbeelden van historisch tafereel maar met eigentijdse portretten D Michiel Coxcie, St Joris en Heilige Margaretha, Antwerpen, KMSK Zelfportret als St Joris in harnas, Heilige Margaretha knielt voor hem Buitenluiken van triptiek van de jonge voetboog (schuttersgilde uit Antwerpen), jaren 1570 Eigentijds harnas, secuur renaissanceprincipes volgend, bv. alles historiseren, maar beeldt zich hier af in een eigentijds harnas als veldheer, met Habsburgse generaalssjerp: rode sjerp was voorrecht van de Habsburgers
par cette peinture [Saint-Georges] nous apprenons mystiquement par une allgorie que tous les chevaliers qui portent le nom de chrtiens doivent consacrer leur peine et leur activit attirer autres la vraie foi et protger ceux qui obissent la vraie foi des outrages des hrtiques et des autres barbares ( ) En jurant fidlit aux rgles qui instituent, les chevaliers s obligent par leur propre serment exposer leur corps avec audace au nom de la foi catholique, pour dfendre et pour dlivrer de ceux qui attaquent la sainte glise et ses ministres (Molanus, 1570)

Sint Joris was controversieel figuur in de 16e eeuw, beschouwd als belangrijkste militaire heilige Sint Joris was Romeins veldheer, bekeerd tot christendom, nabij Carthago zag hij meisje (gedentificeerd met Heilige Margaretha), dat de dochter van de koning was en was vastgebonden als voedsel voor de draak, telkens een jong schaap, waren er niet mee, dus zij was de laatste jonge maagd, draak wordt vermoord door Sint Joris Verhaal wordt geassocieerd met Perseus en Andromeda Sint Joris speelde belangrijke rol in propaganda na Beeldenstorm: gebruik van nieuwe media y Afgebeeld op prenten, gedentificeerd met Willem van Oranje, draak met katholieke kerk en Spanje, redt de maagd belangrijk bij propaganda mbt oorlogsvoering y Prent met Sint Joris als Perseus, die Andromeda redt en de draak verslaat, gemaakt voor intrede van Willem van Oranje in Gent Coxcie accapareert het, Sint Joris voor eigen kerk winnen, inlijven als nieuwe katholieke strijder portretteren als hertog van Alva: D bekendste portret (ook talrijke kopien ervan): portretteert zich heel arrogant en in analogie met hertog van Alva, sterk katholiek Identificatie met Margaretha bleek niet te kloppen in de 16e eeuw Coxcie speelt dit uit door Margaretha te laten knielen voor Sint Joris / zichzelf analogie verder denken: regentes Margaretha van Parma, moest buigen voor de hertog van Alva, en zo voor n van zijn belangrijkste medestanders, namelijk Coxcie Fysiek omgaan met het beeld, bewust hoe men zich moest gedragen tov meerderen, beelden, altaarstukken, ceremonies, knielen, buigen, plat op de buik gaan liggen Coxcie doet heiligen voor zich knielen + het werk is dubbel interessant en dubbel arrogant door het feit dat hij iedereen die in een kerk binnenwandelde, liet knielen voor meneer Coxcie >< protestantse geschriften benadrukken het ridicule gedrag tov beelden, idolatrie, kleiner maken dan het beeld
y Als wy ons ter eerden worpen voor het selfde beelt, so en dencken wi niet dat daer eenige godheyt in si, maer wi ae[n]bidden den gene[n] den welcke[n] ons v[er]maent en[de] waerschout geboren te wezen (Duncanus, 1567) Buijghen ende nicken vande[n] lichaeme ghelijckme[n] doet voor Coninghen en[de] heere[n] voor ouders en[de] overste[n] (Richardot, 1567) Wy en moghen geen twee heren dienen, wy en moghen Godt niet belijden ende daerentusschen onse knien Bal buyghe (Marnix van Sint-Aldegonde) heur bilden ende crucifixen diene[n] ende eeren als sy die omdragen, als sy die met mantels kleeden, gout ende silver behanghen, als sy heur cleederen af doen, als sy voor die singen, knielen ende de bonnet oft hoet afnemen, als sy tot die loopen, voor ende achter gaen met tortsen inden claeren dach, ende andere vleeschelicke dienst bewijsen (...) (Petrus Bloccius, 1567)

y y y

10

D Afgoderij van koning Salomon, anoniem Satirisch, monnik met petrustonsuur knielt voor afgodsbeeld Realisering van fysieke gedrag tov kunst D Michiel Coxcie, St Goedeletriptiek, Brussel, Kathedraal Hoe men zich moet gedragen voor beelden Goedele knielt voor Christus en evangelisten Als je voor een beeld van Christus, komt moet je op je knien vallen zoals Goedele deed Ook subtieler, nieuwe betekenis aan gegeven door bepaalde kunstenaars: D Pieter Aertsen, Aanbidding der Koningen, Amsterdam, Rijksmuseum Drie koningen = meest controversieel in de 16e eeuw, clich niet vaak meer na 1550 Middenluiken van een altaarstuk Oudste koning knielt voor Jezus, heeft goud mee: in de traditie altijd met goud in de hand afgebeeld (bv. door Antwerpse maniristen) = controversieel, namelijk goud, rijkdom en het knielen, hele manier van vereren vond men apocrief, later toegevoegd aan de geloofsleer De hele compositie is gebaseerd op een lege hand hier!, iedereen kijkt ernaar, door ze opzettelijk leeg te maken, creert hij visueel pamflet tegen de aanbidding met goud, subtiliteit in kunst na Beeldenstorm: aanzet tot de barok Vergelijking tov traditionele voorstelling: D Anoniem, Aanbidding der Koningen D Rubens, Aanbidding der Koningen, Madrid, Prado Oorspronkelijk gemaakt voor stadhuis van Antwerpen net voor afsluiten van de vrede van 12jarig bestand, via via in de collectie van de Spaanse collectie terecht gekomen, Rubens heeft er vervolgens zelf in Spanje een deel bij geschilderd met een zelfportret Centraal in oorspronkelijke compositie staat de zwarte koning: herstelt visueel de katholieke dogma s in ere, dit maakte hem groot, discussie uit de 16e eeuw, controversile doctrine van de katholieke kerk hersteld en als propaganda inzetbaar

De Beeldenstorm en de Beeldvraagstukken - Samengevat

Dwingt kunstenaars tot: y (Her)denken iconografie & stijl religieuze kunst (bv. schilderen van lichaam, architectuur, iconografie zoals 3 koningen) + innovatief zijn, herdenken, maar niet bij alle kunstenaars y (Her)denken decorum = humanistisch begrip, afkomstig uit architectuur van Vitruvius, ongeschreven regels en verwachtingspatronen ten aanzien van een schilderij, bv. katholieke kerk is tegen afbeelden van naakten in een religieus tafereel >< sixtijnse kapel van Michelangelo bedekken met doekjes, decorum komt op het spel te staan y (Her)denken engagement kunstenaars / kunst, hoe functioneert kunst in de publieke ruimte, als propaganda, voor overheidsinstellingen (gildenkamers, ), hoe iconografie aan functie aanpassen y Kritische verwerking Renaissance / Humanisme: hoogtepunt van da Vinci, Michelangelo, in Itali manirisme, lichamen centraal // ook in Nederlanden, bv. Thomasz. Key (vuile nagels)  idealen worden in vraag gesteld

De fundamenten van de Barokkunst in de Nederlanden

y 1585: Politiek-religieuze splitsing N & Z - 1585 = start van de Barok, met de val van Antwerpen, overgave van Marnix van St Aldegonde, tijdelijke scheiding noord en zuid: Monarchie vs Republiek  N: Republiek, stadhouders die verkozen zijn door de regenten (afgevaardigd door steden, provincies, ), stellen prinsen van Oranje aan als hun politiek en militair meester (bv. Maurits, Willem II en
11

III, ), ook stadhouderloze tijdperken = eerste republiek in Europa, democratie / oligarchie  Z: traditionele landadel, koning / landvoogden hebben de macht Katholiek vs Calvinisme  Religieuze scheiding is niet zo strikt als de clichs! Bv. nog katholieken in noorden in schuilkerken, protestanten in het zuiden, bv. Jordaens bekeerd tot calvinisme, avondmalen in zijn huis georganiseerd politiek wel sterk verschil  Z: Katholieke kerk krijgt macht in handen >< anarchie voordien, calvinistische republieken, kunst werd uit kerken weg gehaald Onderworpen vs Wereldrijk = andere sociaal-economische en intellectuele, culturele situatie voor kunstenaars y Vernieuwing in de Kunst  leeglopen van Antwerpen: veel calvinisten naar Haarlem en Amsterdam, waar ze een boost in de kunsten bewerkstelligen - Uit Itali: reizen, wordt bijna verplichting in de 17e eeuw, bv. Rubens  Caravaggio: desacralisering van heiligen  Caracci - Uit de Nederlanden ?  Sterke punten van de Nederlandse traditie: kunst waarmee men is opgegroeid, de ateliers  Beeldvraagstukken D Caravaggio, Roeping van de Heilige Mattheus, Rome, Contarelli kapel (San Luigi dei Francesi) Desacralisering van heiligen, vuile vingernagels  inspiratie uit Nederlanden, gemoderniseerd, meer aanzien gegeven aan de desacralisering Meester van het licht, aspecten ervan, kan emotionele beleving van kunst benvloeden, effecten en mogelijkheden optimaliseren, effecten uitvergroten = typisch Barok D Jan Sanders van Hemessen, Roeping van de Heilige Mattheus, New York, Metropolitan Museum D Caravaggio, Inspiratie van de Heilige Mattheus, Rome, Contarelli kapel (San Luigi dei Francesi) Twee versies ervan  eerste versie met vuile voeten, rimpels, aangeraakt door de engel als veel te vulgair bevonden door de broeders van de kerk nieuwe versie moeten maken Wat Caravaggio hier deed en onaanvaardbaar was voor de Italiaanse clerici, was toen al langer gebruikelijk in de Nederlanden D Caravaggio, Offer van Isaac, Firenze, Uffizi Invloed van Caravaggio mbt licht D Rembrandt, Offer van Isaac, Muenchen, Alte Pinakothek Enorme interesse voor licht en donker overgenomen van Caravaggio D Caravaggio, Fruitmand, Milaan, Pinacoteca Ambrosiana Ook invloedrijk mbt het stilleven (al bij Aertsen aanzet ertoe), als eerste het als een onafhankelijk en voltooid schilderwerk gevormd D Willem Key, Fruitmand (detail Laatste Avondmaal), Dordrecht, Museum Dordrecht D Annibale Carracci, Boneneter, Rome, Galleria Colonna Werk a la Van Gogh, twee broers, Annibale is bekendste Verheffen dagdagelijkse tot historieschilderkunst, iemand die bonen eet + elementen die heel sterk tot de renaissance behoren: D Annibale Carracci, Galleria Farnese, Rome D Michelangelo, Sixtijnse Kapel, Rome, Vaticaan Herdenken van lichaam, licht en zoomlens!  nadruk op bepaalde aspecten van het verhaal, dramatisch aspect ervan beklemtonen: D Annibale Carraci, Ten hemelopneming van Maria, Rome, S. Maria del Populo D Rafael, Transfiguratie, Rome, Vaticaanse Musea D Rafael, Oddi-altaar, Rome, Vaticaanse Musea
12

Sleutelbegrippen
y y y Naturalisme (vingers, plooien, tov ideale lichaam) Licht Transcendentie (Katholieke Barok): door middel van kunst toeschouwer mee trekken in het verlichte gevoel dat men wil propageren, door kunst zo geraakt worden tot een bijna goddelijke sfeer Passies van de Ziel: men probeert mensen emotioneel te betrekken bij kunst, naast intellectueel Gesamtkunst: architectuur, beeldhouwkunst, schilderkunst vormen een geheel

y y

Rubens en Rembrandt in perspectief

Belangrijke tenoren van de 17e eeuw: y Peter Paul Rubens (1577-1640) - D P.P. Rubens, Zelfportret, NG, Canberra, Australia y Rembrandt van Rijn (1606-1669) - D Rembrandt, Zelfportret, Londen, Kenwood House

I. Schilderkunst in de Noordelijke Nederlanden. Feiten en clichs

ZUID Vs NOORD in de 17e eeuw - verschillen y Politiek ? - Zuiden: onder Spanje, regenten als plaatsvervanger van de Spaanse vorst, bijvoorbeeld landvoogden Albrecht en Isabella - Noorden: onafhankelijk vanaf de val van Antwerpen in 1585, officieel met de Vrede van Mnster in 1648 (constant oorlog, behalve twaalfjarig bestand tussen 1609 en 1621) provincin, verkozen stadhouder door Staten Generaal (vertegenwoordigers van steden en provincin), eerste republiek in Europa obv verkozen stadhouder als equivalent van een president, tot in de 19e eeuw afkomstig uit de familie van de Van Oranje Nassau, stadhouder betekent plaatsvervangend optreder van steden en provincin y Religieus ? - Zuiden: katholicisme als staatsgodsdienst - Noorden: protestants, calvinistisch : staatsgodsdienst, maar laten redelijke mate van godsdienstvrijheid toe (lutheranisme, wederdopers, katholieken, ), indien het niet te veel opvalt, bv. verbannen naar schuilkerkjes - Dit zijn geen absolute termen, enkel van toepassing op de grote meerderheden y Economisch ? - Zuiden: kleine steden, zoals Brugge en Gent, kennen al op het eind van de 15e begin 16e eeuw een neergang Antwerpen kent een tijdelijke neergang na de val (sluiten van de Schelde), tussen circa 1585 en 1650, en vervolgens steil bergaf met Vlaamse economie en die van Antwerpen  invloed op kunst, maar betekent niet dat er vanaf dan niets meer gebeurt, er gebeurt wel nog veel - proberen tegenwicht te bieden voor VOC en WIC via oa. de Oostendse Compagnie en andere compagnien, maar deze komen niet echt van de grond - Noorden: na 1585 bijna helft van de vermogende Antwerpse elite migreert + hun netwerken, contacten opbouw van een van de welvarendste en machtigste staten van Europa, bv. stichten Oost-Indische Compagnie en West-Indische Compagnie = multinationals avant la lettre, eerste
13

multinationals want holdings van vereniging van ondernemers, voeren handel met wingewesten in Azi en Zuid-Amerika, basis voor de rijkdom van het noorden y Sociaal ? Zuiden: alles blijft relatief goed gaan tot 1650, geen sociale zekerheid in de 17e eeuw, economische neergang en toename van armoede Noorden: alles gaat relatief goed, erg geletterd (lezen van de Bijbel bij protestantse godsdiensten), door republikeinse staatsorganisatie bood het Noorden meer sociale context

ZUID Vs NOORD op Artistiek gebied  deels consequenties staatsstructuur en religieuze problemen y Historieschilderkunst Vs Genreschilderkunst / Groot formaat Vs Kabinetstukjes - Calvinistische kerk: geen afbeeldingen met mensen, bijvoorbeeld wel tekstschilderijen met bv. tekst van laatste avondmaal erop geschilderd  woord uit de Bijbel wil men centraal stellen, ipv beeld wilden beelden weg uit kerk: leidt af van het ware geloof, leidt tot afgoderij in Noorden dus weinig grote altaarstukken, uitzondering zijn de schuilkerken, maar deze opdrachten zijn beperkt en men doet dan vaak beroep op Zuid-Nederlandse schilders - >< Katholieke kerken: vol beelden en kunst y Katholiek Vs Gereformeerd / calvinistisch y Overheidsopdrachten Vs Vrije Markt - Noordelijke schilders moeten zich meer richten op de vrije markt ipv op commissie, zelf speculeren, schilderstukjes op markten aanbieden, noodzakelijk om te overleven door ontbreken van grote opdrachten - Ook in het Zuiden, maar van ondergeschikt belang, door de grote opdrachten van de historiestukken, geen behoefte meer daardoor aan werkjes voor de vrije markt - Vrije markt, schilderen op speculatie, on spec : ontstaan in Antwerpen in de 16e eeuw en kreeg nieuwe dimensie in het Noorden

Rubens en Rembrandt
Als tegenpool van Rembrandt gezien: schilder van de katholieke overheid in het zuiden >< calvinistische schilder uit het noorden = 19e-eeuwse nationalistische manier van denken Niet altijd de meest populaire schilders, waren op hun hoogtepunt meest bekend in hun land en hun tijd: y Rembrandt was zodanig experimenteel dat zijn werken na zijn dood zijn verguisd, kelderden in prijs, op het eind 18e en 19e eeuw terug tot de top en nu n van de duurste van de oudste meesters y Rubens is langer populair gebleven, met een dipje in de 18e eeuw, relatief goedkoop op de vrije markt aangezien topwerken niet meer te koop, vast in de grote museumcollecties als sinds de 17 e-18e eeuw, uitgespeeld tov Rembrandt in de 19e eeuw

RUBENS: Leven (jeugd)

D P.P. Rubens, Zelfportret, NG, Canberra, Australia y * 1577 (Siegen, Du) - + 1640 (Antwerpen) beetje ouder dan Rembrandt y Zijn vader was de secretaris van Willem van Oranje in Duitsland, protestants, is nog veroordeeld geweest omwille van relatie met de vrouw van Willem y 1578: naar Keulen

14

1589: Antwerpen (samen met zijn moeder), Antwerpen weer volop katholiek: zijn moeder en hij worden bekeerd y Kathedraalschool (humanist Rombout Verdonck)! Opgevoed om edelman te worden, vertoeft in de hoogste kringen van de adel Page aan het Hof van Marguerite de Lalaign d Arenberg, gravin de Ligne: geen groot succes, schildert liever terug naar Antwerpen: schildersopleiding - Tobias Verhaegt - Adam Van Noort - Otto van Veen (Otto Venius): afkomstig uit Leiden, katholiek, gevlucht naar Antwerpen y Meester Antwerpse Sint-Lucasgilde (1598) y Wat elke leerling doet in het begin is tekenen naar de grote meesters: D P.P. Rubens naar Holbein, Dodendans Naar de Dodendans van Holbein = 1 van de belangrijkste 16e-eeuwse renaissancemeesters, oa hofschilder van Hendrik VIII, prentenontwerper, portrettist Bij Tobias Verhaecht = verdienstelijke landschapsschilder, maar ook niet meer dan dat D Tobias Verhaecht, Niobe, Valenciennes, MdBA Typische 16e-eeuwse Antwerpse landschap in 3 lagen: groen, grijs tot blauw door Nederlanders ontworpen kleurenperspectief Vult landschapjes op met scnes uit mythologie of Bijbel, kleine poppetjes, dus weinig renaissancistisch D Tobias Verhaecht, De miraculeuze geboorte van Keizer Maximiliaan, Parijs, Louvre Typisch landschapje helemaal anders dan wat Rubens doet Adam van Noort: erg geliefd door zijn tijdgenoten, leefde tot in de vroege 17e eeuw Portret uit de beroemde reeks van Anthony Van Dyck (degenen die erin werden opgenomen werden gezien als de allergrootste, allerbeste) Relatief zwakke meester, wel in zijn tijd gewaardeerd omdat hij een van de eersten was die renaissanceconcepten integreerde in zijn kunst D Adam van Noort, Laat de kinderen tot mij komen Relatief evenwichtige compositie, iets te vol / te veel figuren voor renaissance, poging tot psychologische interactie, duidelijk en overzichtelijk werk = essentie van de renaissance Onschuldige kinderen als symbool van onschuld van gelovigen D Adam van Noort, De Naakten Kleden, Antwerpen, Rockoxhuis Een van de zeven deugden D Adam van Noort, Opdracht van Maria in de Tempel, Antwerpen, Elzenveld Beetje Venetiaanse compositie met de schuine lijn, zoals bij Titiaan, Tintoretto en Veronese Goed vertrouwd met Italiaanse school Otto van Veen = belangrijkste meester van Rubens, spoort hem aan om naar Itali te trekken Goeie opleiding, humanist, verbleef een aantal jaar in Itali, vervolgens Rubens in zijn atelier D Otto van Veen, Bataven verslaan de Romeinen bij de Rijn [Reeks (12) Bataafse opstand], Amsterdam, Rijksmuseum Voor de Staten Generaal van Nederland geschilderd, Nederlanden werden nog als n beschouwd, verschillende opdrachten in noorden en zuiden, geen strikte scheiding Horror vacui, landschap ontzettend vol, niet op en top renaissance Geen geniaal meester D Otto van Veen, Zelfportret met familie, Parijs, Louvre
15

Speculatie / kennerschap over de jonge Rubens: signeert nooit zijn werken, bedrijf, om een breed publiek te bereiken met authentiek werk geen enkel gesigneerd werk van de jonge Rubens en dus veel speculatie D Otto van Veen of Rubens, Beweningen van Christus, Parijs, Louvre Achtereenvolgens aan beiden toegeschreven, onenigheid D P.P. Rubens (?), Adam en Eva, Antwerpen, Rubenshuis. Gekocht door Rubenshuis als eerste werk van de jonge Rubens voordat hij naar Itali ging , maar nu weer beschouwd als werk van een ander meester Soort emulatie, overtreffende trap geschilderd van de prent: D Marcantonio Raimondi naar Raphael, Adam en Eva. D P.P. Rubens (?), Vlucht van Aeneas, Fontainebleau, Musee National du Chateau.(Depot Louvre) Vaak aan hem toegeschreven, maar veel twijfel // van Veen, zelfde traditie  geen documenten, dus afhankelijk van kennerschap, complex

REMBRANDT: Leven (jeugd)

D Rembrandt, Zelfportret, Londen, Kenwood House y *1606 (Leiden) - +1669 (Amsterdam) y Intelligent iemand, zoon van bemiddeld molenaarszoon y Latijnse School / Universiteit Leiden (1620 / 14 jaar): blijft er niet y Uiterste met Rubens: uit de vele documentatie over Rubens blijkt dat hij geleerd en bekwaam was >< Rembrandt was intellectueel getalenteerd, maar wilde niet vlotten, had dyslexie, schreef moeizaam Latijn, sprak enkel Nederlands, gefrustreerd in opleiding aan de universiteit en Latijnse school y Schildersopleiding 1621 Jacob van Swanenburgh, Leiden 1624/25 Pieter Lastman, Amsterdam (6 maanden) (Amsterdamse school van de prerembrandtisten) Amsterdam = mekka voor schilders toen y Terug in Leiden Eigen atelier (1624/25) met Jan Lievens (bekwaam schilder) Leiden had mindere kunsttraditie, relatief onbelangrijk op einde van de 16e eeuw Belangrijkste meester was Isaac van Swanenburg D Isaac van Swanenburg, Ploten en kammen, Leiden, De Lakenhal Werk voor ambacht van de stad, altaarstukken waren gebannen, dus men richtte zich op werken voor gildenkamers Interessant omwille van: y Leermeester van Jacob van Swanenburg -> Rembrandt y Leermeester van Otto van Veen -> Rubens Jacob van Swanenburg: slechts enkele werken van deze meester bewaard, schilderde voor een nichemarkt: taferelen met demonen, heksen, onderwereld // traditie van Hironymus Bosch beetje uit de mode rond eind 16e eeuw, maar blijkbaar toch voldoende afname, meeste bevinden zich in de vrije markt D Jacob van Swanenburg, Charons boot, Leiden, De Lakenhal D Jacob van Swanenburg, Heksensabath (1608) Naar Amsterdam bij populaire topschilder Pieter Lastman, gemigreerde elite uit Antwerpen, behoort tot school van de prerembrandtisten D Pieter Lastman, Iphegenia, Amsterdam, Rijksmuseum Typevoorbeeld, vooral scnes uit mythologie of oude testament (was heel populair bij calvinisten), deugdzame taferelen als voorbeelden voor gelovigen calvinisten zijn

16

thuis redelijk open en bestellen daarvoor ook taferelen uit het oude en nieuwe testament >< niet in kerken voor eredienst, zetten aan tot afgoderij Antieke architectuur, veel figuren Herkenbaar: interesse voor stofweergave // Rubens en Van Dyck D Pieter Lastman, Graflegging (1612), Lille, MBA Geen topschilder: verhoudingen niet perfect, geen spanning op de spieren, anatomisch niet correct Verdienstelijk, nieuwe composities gentroduceerd in het noorden Jonge Rembrandt: in Lastmans atelier schildert hij caravaggesk (in de stijl van Caravaggio)  hoeft niet naar Itali te gaan, kan Italiaanse kunst bestuderen in de Nederlanden, bv. Utrechtse school van Caravaggisten kenmerken figuren ten halve lijve, close up van een tafereel, veel aandacht voor licht en donker + dimensie door Rembrandt eraan toegevoegd: een intutieve, virtuoze verftoets, heel pastueus, dikke verfklodders, geeft relif aan bv. gezichten, sterk bewust van de mogelijkheden van techniek en de extra dimensie die het kan bieden aan een tafereel D Rembrandt, De Brillenventer (1624-1625), Privecollectie D Rembrandt, Christus verdrijft de geldwisselaars uit de Tempel (1626), Moscou, Pushkin Close up van een tafereel, zoomt in >< traditioneel: architecturale setting met veel kleine figuurtjes Oncaravaggesk is het gebruik van heel felle kleuren  invloed van Lastman en late Antwerpse maniristen Virtuoze techniek, al interesse voor lelijkheid, experimenteert met lelijke helden >< traditioneel mooi D Rembrandt, Clemency van Karel V (?) (1626), Leiden, Lakenhal Historiestuk, nog niet de grote meester Rembrandt: weinig dynamiek of psychologische spanning (pas vanaf zijn verhuis naar Amsterdam evenaren van Rubens en eventueel overtreffen) Vergelijken met ca. gelijktijdig werk van Rubens in Antwerpen: D Rubens, Wonderen van de H. Ignatius (1616), Wenen, KHM Ging in de Carolus Borromeus kerk Hoogtepunt van zijn roem: afgewogen compositie, enorme dynamiek en psychologische interactie (typisch barok), heilige op troon als exponent van het katholieke geloof en voorbeeld van het goede geloof

RUBENS: Leven (Itali)

y y y Grote verschil met Rembrandt is dat Rubens naar Itali is gegaan Itali (mei 1600 oktober 1608) Als studiereis, maar krijgt snel aanbeveling: in Veneti op uitnodiging Mantuaans edelman in dienst van Vincenzo Gonzaga, hertog van Mantua  krijgt er veel vrijheid + adellijke dienst, mocht reizen ondernemen en opdrachten aanvaarden voor plaatselijke notabelen, kennis maken met de Italiaanse traditie (bv. Venetiaanse traditie met het Clair obscur en late Titaan is sterk verschillende van de Florentijnse van Michelangelo, Romeinse van Rafael en Michelangelo) 1601; Florence en Rome, hele schiereiland af gereisd Status aan hof van Mantua 1603-1604; Spanje (leiden van 1e diplomatieke Missie) = hoogste voor niet-edelman in Europa, officieel diplomaat + maakt er kennis met beste werken van Titiaan (bv. poziereeks), studie en kopien van de grote meesters Rome, Genua 1608: terug naar Nederlanden omwille van dood van zijn moeder, bedoeling om terug te reizen, maar kreeg hier enorm veel opdrachten en is niet meer terug gekeerd

y y

y y

17

Rubens is in dienst van hertog van Mantua en komt er in contact met de Europese elite (grote geleerden, kunstenaars) D P.P. Rubens, Zelfportret met Mantuaanse vrienden, Keulen, Wallraf-Richartz Museum Met zijn broer, humanist Justus Lipsius, Frans Pourbus, Experimenteert met stijl D P.P. Rubens, Bewening, Rome, Galleria Borghese Sterk Italiaans, in de lijn van Titiaan, Tintoretto, probeert schildertechniek, kleursetting en stofweergave te evenaren, nog niet meest succesvolle Rubens, geen meester van anatomie D P.P. Rubens, Susanna, Rome, Galleria Borghese Aantal verschillende Susanna s geschilderd Typisch Venetiaans landschap: heldere kleuren + donkere bomen D P.P. Rubens, Gonzaga s, Mantua, Palazzo Ducale Groepsportret met de heilige Drievuldigheid, in stukken gesneden Onnederlands, bizar coloriet, Venetiaanse / Mantuaanse schildertechniek D P.P. Rubens naar Da Vinci, Slag bij Anghiari, Parijs, Louvre Heel beroemd, zwart krijt Da Vinci en Michelangelo zijn ooit gevraagd om voor het stadhuis van Veneti, palazzo Vecchio, om er in de grote zaal fresco s te maken (verloren gegaan, bv. da Vinci omdat hij experimenteerde met olieverf in frescotechniek, nu fresco s van Vasari), Rubens heeft ze nog gezien en getekend  reist Itali rond om de belangrijke meesterwerken te bestuderen Op diplomatieke missie naar Spanje, waar hij ook belangrijke opdrachten krijgt D P.P. Rubens, Portret van de Hertog van Lerma, Madrid, Prado 1e minister van Filips III En van zijn belangrijkste portretten in zijn loopbaan Nog niet het Nederlandse coloriet: coloriet dat hij kende uit Veneti, Mantua Ruiterportret: type dat hij heeft gezien in de Noord-Italiaanse regio (Padua, Veneti, ) // bv. Gatamelata van Donatello, Italiaanse sculptuurtraditie D P.P. Rubens, St Gregorius, Grenoble, MdBA Laatste werk in Itali, altaarstuk, heel beroemde opdracht waarmee hij alle Italiaanse schilders mee aftroefde, voor Romeinse kerk Heilige Gregorius die icoon van de Heilige Maagd aanbidt, icoon moest ingewerkt worden in nieuw altaarstuk Lichtval bleek helemaal fout te zitten, werd onzichtbaar, op doek herschilderd op leisteen en enkele wijzigingen De eerste versie meegenomen naar Antwerpen, gestolen door Napoleon

REMBRANDT: Geen Italireis!

Hij was van oordeel dat men niet naar Itali moet reizen om kennis te kunnen maken met Italiaanse kunst, voldoende knappe Italiaanse collecties in de Noordelijke Nederlanden + vond Noordelijke traditie evenwaardig aan de Zuidelijke Bijvoorbeeld: collecties van Van Huffele, Reinst = kooplui die lang in Itali hebben gewoond, die collecties verzamelden en deze meebrachten naar de Nederlanden en er tentoonstelden aan kunstenaars en medeverzamelaars D Rembrandt Rafael, Baldisare Castiglione, Louvre, Parijs Castiglione: Il Cortegiano / De hoveling, een van de beste verkopende boeken in de 16e eeuw, over juiste gedrag van de edelman en ambitieuze burger (kledij, handelingen, praten, ) Het werk van Rafael was op bepaald moment te koop in Amsterdam, Rembrandt naar de veiling, op toppunt van zijn kunnen, maar slaagt er niet in om het werk te bemachtigen Ideen overgenomen om portretten te schilderen
18

Rembrandt heeft ook goed gekeken naar Caravaggio  waarschijnlijk via Utrechtse Caravaggisten, want nooit echt werk van Caravaggio gezien ze hebben wel gelijkaardige interesses: y Voor het vuile lichaam, lelijke y Licht donker, beiden grootmeesters van het Clair obscur D Hendrik ter Brugghen, Maaltijd te Emaus Utrechts caravaggist Vergelijking: D Rembrandt, Maaltijd van Belsasar Jonge Rembrandt, goed naar het werk gekeken Enorme interesse voor licht, verschillende uitwerking: warm gloeilamplicht bij Rembrandt >< helder witte licht Compositie met figuren dichtbij beeldvlak, toeschouwer op gelijke hoogte, nauw contact met de afgebeelde figuren

RUBENS: Leven (Antwerpen, dl. 1 Bouwen aan succes)

y y 1608: terug naar Nederlanden, ontvangt meteen privileges en opdrachten, wil hier zijn kans wagen Hofschilder Albrecht en Isabella (1609, plaatsvervangers Spaanse koning, langvoogden) met privileges, namelijk dat hij niet in Brussel hoefde te resideren, kon in Antwerpen blijven wonen en er zijn atelier opbouwen + hoefde geen lid meer te zijn van de SintLucasgilde (regels, noodzakelijk voor ambacht), kon doen wat hij wou en vrij atelier uitbouwen 1609-1621: twaalfjarig bestand, vrede en voorspoed, weer geld voor overheidsprojecten, herdecoratie van de kerken, krijgt veel belangrijke opdrachten omwille van zijn reputatie als historieschilder 1609: 1e huwelijk, Isabella Brant (dochter stadsgriffier) Belangrijke opdrachten 1612: Reis door Noordelijke Nederlanden = belangrijk, spreekt aantal graveurs aan om hem bij te staan, belangrijke composities omzetten in prenten om aan zijn naambekendheid te werken, prenten waren toen het enige medium om een breed publiek te bereiken, systematische publicatie van prenten van zijn eigen ontwerpen 1618: Aankoop Klassiek sculptuur van Sir Dudley Carlton (belangrijk Engelse edelman en diplomaat, verzameling antieke sculptuur van op zijn reizen naar Itali), wisselt het voor deel van zijn eigen schilderijen  aanleggen van een Kunst und Wunderkammer: soort kabinet van alle wonderlijkheden van natuur (koralen, beenderen, ) en mens (kunst, antieke bustes ), als intellectueel 1618: Van Dyck wordt vrijmeester, is het absolute wonderkind, schildertechnisch meerdere van zijn meester Rubens, maar ontbreekt vaak intellectuele component, complexere composities bij Rubens Van Dyck ook heel veel portretten: weinig eer 1619-1620: streefde naar visuele impact in Europa via prenten, ontvangt prentenprivilegies  verbod in Habsburgse rijk om kopien van zijn prenten te maken, genoten copyright 1621: Einde twaalfjarig bestand / Overlijden Albrecht

y y y

D P.P. Rubens, Triptiek met de Kruisoprichting, Antwerpen, Kathedraal Enorm belangrijk! hing ooit in Sint-Walburgiskerk tot in de 19e eeuw = Sleutelwerk, in alle naslagwerken reden: een van de eersten die de Italiaanse traditie (perfecte composities, dynamiek, psychologische interactie) perfect heeft verzoend met de Noordelijke traditie (vanaf Van Eyck, olieverf, detail, anatomische precisie)  bijvoorbeeld in Itali altaarstukken in n stuk in noorden drieluiken, met verschillende elementen, prefiguraties, OT maakt er n geheel van, maar behoudt de traditie van drie

19

verschillende luiken, smelt de luiken samen in n geheel. Later in zijn carrire gaat hij wel over naar het pala / monolithisch altaarstuk Dynamische barok, studie spieren, anatomie, detaillering van de stoffen en de lichamen is helemaal de noordelijke traditie, noordelijke landschap vol detail en precies geschilderd + herosche lichamen, Italiaanse ideaalbeeld a la Michelangelo versmelting tot 1 geheel Virtuoze voorstudies, lang nadenken en puzzelen mbt altaarstukken D P.P. Rubens, Voorstudie voor Triptiek met de Kruisoprichting, Parijs, Louvre Studie van de musculatuur toename van dramatiek Kiest steeds voor herosch lichaam van Christus // Pieta van Michelangelo, naar voorbeeld van de Klassieke Oudheid hij is de eerste die erin slaagt om dat lichaam tot leven te wekken, ook theoretische traktaten over geschreven >< tot Michelangelo, Rafael, zijn de lichamen bijna geschilderde sculpturen D P.P. Rubens, voorstudie voor Triptiek met de Kruisoprichting, privecoll. D P.P. Rubens, Kruisafname, Antwerpen, Kathedraal Lichaam van Christus refereert aan antieke sculptuur: Laocon groep, hij overtreft de Antieke Oudheid door referenties ernaar in te boven, maar ze zodanig te emuleren, te overtreffen zodat ze tot leven komen en nog nauwelijks te herkennen zijn als kopien van beelden uit oudheid D P.P. Rubens, Aanbidding der Koningen, Madrid, Prado Prestigieuze opdracht voor het stadhuis van Antwerpen, ging er bij ondertekenen van 12jarig bestand Bijbels onderwerp als verheerlijking van de rijkdom van de stad en de Schelde, die deze rijkdom heeft gebracht voor de Nederlanden Nederlandse traditie en Italiaanse verzoend: heel precieze schildering van goudbrokaat (bv. typisch voor Vlaamse Primitieven) + vermengt het met Italiaanse compositieschema s en houdingen Was oorspronkelijk kleiner (rechts en bovenaan toegevoegd wanneer het in Spaanse collectie kwam) Niet alleen voor overheden gewerkt: ook voor burgerij, voor vrije markt D P.P. Rubens, Samson en Dalilah, Londen, NG Kabinetstukje (bestemd voor privcollectie), meteen gekocht door Nicolas Rockox Rubens heeft ook naar Caravaggio gekeken in Rome, ook meester van het licht, maar maakt veel minder dan bij Rembrandt de essentie uit, hij speelt het niet uit D P.P. Rubens, voorstudies Samson en Dalilah Olieverfschets op paneel in zijn werkplaats  werd gezien als de eerste die dit deed, maar gebeurde reeds eerder in de 16e eeuw en werd bewaard in de werkplaatsen speciaal bij Rubens, kasten met paneeltjes op een rij, kon leerlingen vragen om kopien massaproductie retoucheerde schilderijen van de leerlingen, om het levendiger te maken Vond dat wat door hem was goedgekeurd en geretoucheerd, kon worden beschouwd als volledig van hemzelf  signeerde niet, alles wat zijn atelier verliet had zijn stempel D Jacob Matham naar P.P. Rubens, Samson en Dalilah Door een van zijn graveurs omgezet in prent, voor de vrije markt, mensen die geen geld hadden voor een Rubens, konden zo wel een prent kopen en deze thuis aan de muur hangen boost voor zijn naambekendheid Ook gewerkt met andere beroemdheden D P.P. Rubens en Jan I Bruegel, Allegorie van het zicht, Madrid, Prado Jan Bruegel is de zoon van Pieter Bruegel, bekend in Antwerpen, vooral landschapsschilder Allegorie op n van de zintuigen, figuren van Rubens, rest van Bruegel Hij is veel meer dan een schilder  wordt aangetrokken voor architectuur, prenten, boekontwerpen, in Antwerpen D P.P. Rubens, Carolus Borromeuskerk, Antwerpen
20

Helpt meedenken over de invulling van de gevel van deze kerk en de binnendecoratie = 1e jezuetenkerk, barokkerk in de Nederlanden Binnendecoratie door Rubens en zijn school  verloren bij eerste brand van de kerk, was een soort sixtijnse kapel van de Nederlanden gaanderijen met vierkante cassetten die beschilderd waren, maar verwoest in 18e eeuw D P.P. Rubens, Prediking Franciscus Xaverius, Wenen, KHM Wonderen van Franciscus en Ignatius: 2 werken die werden gewisseld naar gelang de tijd van het jaar via bepaald mechanisme mogelijk Tijdens Oostenrijks bewind in de late 18e eeuw zijn ze overgebracht naar Wenen Franciscus Xaverius en Ignatius van Loyola: zijn 2 jezueten uit de 16e eeuw die nog niet heilig waren verklaard op moment van inwijding van de kerk  druk gezet op de paus om ze snel heilig te verklaren door hen af te beelden op de altaarstukken

REMBRANDT: Leven (Leiden / Amsterdam, dl. 1 Bouwen aan succes)

y 1624/25: Eigen atelier in Leiden Samen met Jan Lievens = unicum in de kunstgeschiedenis, vriend van hem - Leerlingen vanaf 1627, bv. Gerard Dou = belangrijkste schilder in Noordelijke Nederlanden in 17e eeuw, 10 x duurder dan werk van Rembrandt 1629: Snel ontdekking talent door Constantijn Huygens = familie Huygens zijn secretarissen van de stadhouders, belangrijkste, groot kunstkenner secretaris van Frederik Hendrik: net 2e zilvervloot veroverd, door Piet Heyn, zilver spenderen oa aan kunst  Rembrandt geniet ervan, krijgt via Huygens opdracht van Frederik Hendrik Werk voor Frederik Hendrik 1629-1646 1631: Naar Amsterdam = place to be, artistieke mekka boven de Alpen, stad in opmars en stad met kapitaal > Koopt zich in bij Hendrick Uylenburgh (niet zo verdienstelijk schilder, vooral portretten voor het Antwerps patriciaat, goede burgers): Rembrandt was n van de vele medewerkers in het atelier, alles wat hij toen deed verliet het atelier onder noemer Uylenburgh 1634: Huwt Saskia Uylenburgh (> Leeuwarden) 1634: verwerft burgerrechten / poorterrechten Amsterdam wordt snel populair in Amsterdam, mag eigen atelier opstarten 1635: Nieuwe Doelenstraat (nu in Rosse buurt): atelier 1639: Jodenbreestraat (Rembrandthuis), Jodenkwartier, spectaculair huis

y y

y y y y

Had geen markt voor altaarstukken, moest zich richten op de vrije markt Twee vroege werken, nog gemaakt in atelier in Leiden met Jan Lievens- waarschijnlijk door Huygens gezien en als fantastisch bevonden. Ze zijn gemaakt in onderlinge wedijver: gelijkaardige compositie, op gelijkaardige manier idee in beeld brengen D Rembrandt en Gerard Dou, Prins Rupert van de Palts en zijn leermeester als Elia onderwijst Samuel, LA, Getty Soort portret histori D Jan Lievens, Charles Louis van de Palts als Aristoteles onderwijst Alexander, LA, Getty  wedijver Rembrandt en Lievens, Rembrandt wordt stilaan de meerdere Jan Lievens blijft nog een tijdje verder werken in de Caravaggeske stijl: halflijfs, close up, licht / donker, karikaturale gezichten D Jan Lievens, Pilate washing his hands (wast zijn handen in onschuld), 1625-26, Leiden, Lakenhal D Jan Lievens, The feast of Esther, 1625-26 Rembrandt slaat een ander pad in en komt los van Jan Lievens D Jan Lievens, Samson en Dalilah, Amsterdam, Rijksmuseum
21

Rubens werd gezien als de absolute topmeester, toptalent, ook in het noorden waar men niet katholiek was, in heel Europa  Lievens komt niet veel verder dan wat Rubens heeft gedaan, op caravaggeske wijze met aandacht voor licht en donker, karikaturale, zelfde soort composities, clichs D Rembrandt, Samson en Dalilah, Berlijn, Staatliche Museen >< Rembrandt grijpt terug naar kleine figuren (// atelier van Lastman), achtergrond wordt totaal onbelangrijk, door licht / donker komt de hele nadruk te liggen op de psychologische spanning, draait hele compositie, denkt na, experimenteert is de meester geworden tov Lievens D Rembrandt, Zelfportret (1628), Amsterdam, Rijksmuseum Studie van lichtinval, schaduw Experimenteert ook heel sterk met schildertechniek: haar is geschilderd me penseelpunt = schildert haar in natte verf, wanneer nog nat krast hij de haartjes erin  innovatief, beheerst het enorm, zijn meesterschap D Rembrandt, Anatomische les dr. Tulp, Den Haag, Mauritshuis. Krijgt dynamiek in zijn compositie maar op verschillende wijze dan Rubens Caravaggeske compositie, halflijfs, als toeschouwer met neus op het lijk, sterk realistisch, overhellende figuren, creert psychologische spanning die wordt versterkt door licht Blaast clichcomposities een nieuwe dynamiek in D Rembrandt, Pendantportretten (ca. 1632), Wenen, Kunsthistorisches Museum Vroege portretten bij Uylenburg: minder gexperimenteerd met techniek, bij portret immers sterk afhankelijk van de gunst van de mecenas Noordelijke traditie + virtuozer, pastueuzer, nieuwe dimensie, dynamiek van de hand creert interactie D Rembrandt, Blindmaking Samson (1636) Beroemd want n van zijn weinige historiestukken op behoorlijk groot formaat Vaak aangehaald om aan te tonen dat Rembrandt weinig intelligentie had tov Rubens: werk was gemaakt voor Constantijn Huygens als cadeau  problematisch: op groot formaat + onderwerp als cadeau normaal geen gruwelijk onderwerp, bloed spat uit het oog Huygens bedankt ervoor, leidde tot problematische relatie met de stadhouders >< Rubens is een diplomaat Kentering in zijn oeuvre: D Rembrandt, Andromeda, Den Haag, Mauritshuis Lelijkheid doet intrede in heroek van de kunst, foltering, niet aangenaam om naar te kijken = grote mysterie, waarom zulke lelijke figuren schilderen ook al wordt het moeilijk verkocht?, aanstootgevend  eigen weg gegaan >< D Rubens, Andromeda, Berlijn, Staatliche Museen Rubens drama heeft nog altijd iets heroserend D Rembrandt, Kruisafneming, Munchen, Alte Pinakothek Had het werk van Rubens gezien, maakt er eigen versie van, probeert hem te overtreffen Proberen elkaar en de antieke oudheid te overtreffen in een illusionistische weergave van de werkelijkheid Schildert Jezus als uitgezakt lijf, slap lichaam, zielige oude man >< D P.P. Rubens, Kruisafname, Antwerpen, Kathedraal Rubens schildert nog altijd een herosche figuur Wilde de realiteit en hiermee ook de antieke oudheid overtreffen = zelfde component, maar verschillende uitwerking Volgens clichs gezien als tegenstelling calvinistisch (God is allerbelangrijkste, mensen zijn zielig en poppetjes gestuurd door god) en katholiek (verering van Christus en heiligen, op pied de stal geplaatst, belangrijker dan God, beschouwd als supermensen en ook zo worden weergegeven), exponenten van verschillende levensvisies

22

RUBENS: Leven (Antwerpen, dl. 2 Verzilveren van succes)

y y y y y y y 1622: Parijs (Koning van Frankrijk Hendrik IV en Maria de Medici - reeks) 1623: 2e verblijf in Parijs 1624: in de Adelstand verheven 1625: 3e verblijf in Parijs 1626: Isabella Brant sterft 1625-1625: verscheidene reizen naar Brussel en Duinkerken 1627: 2e reis door Holland

D P.P. Rubens, Apotheose Hendrik IV en regentschap Maria de Medici [Medici-cyclus], Parijs, Louvre Al iets lossere verftoets, toename van dynamiek Immens grote stukken, samen met zijn atelier vervaardigd D P.P. Rubens, Verovering van Juliers door Maria de Medici [Medici-cyclus], Parijs, Louvre Maria de Medici als krijgsgevangene // portret hertog van Lerma: gebruik van Venetiaanse voorbeelden, ruiterportretten die vorsten appreciren, zoals Donatello Grote verschil tussen Rubens en Rembrandt Roof van Ganymedes: Jupiter was verliefd op een Griekse jongeling en omdat hij hem niet kon krijgen, heeft hij zich veranderd in een arend en Ganymedes geroofd, meegevoerd naar de hemel D Rubens, Ganymedes, Oostenrijk, Schwarzenberg Ganymedes is ideale, mooie jongeling D Rembrandt, Ganymedes (1635), Dresden Staatliche Kunstsammlungen Ganymedes als weerloze baby, die aan het plassen is van angst en verschrikking primair doel van Rubens is het overtreffen van de klassieke kunst in zijn kunst, terwijl Rembrandt de natuur wil overtreffen beiden schilderen heel realistisch, terwijl Rembrandt een extra dimensie toevoegt van psychologische reactie, totaal verschillende ambitie op kunsthistorisch vlak REMBRANDT: Leven (Leiden / Amsterdam, dl. 2 [internationaal?] Succes) y 1639 Jodenbreestraat (Rembrandthuis), woonde tussen Sefardi (Spaanse en Portugese joden die gevlucht zijn naar Nederland, er kapitaal vergaard, soort stad in de stad gevormd) 1656 Banroet y Succes blijft beperkt tot de plaatselijke afzetmarkt, geen grote buitenlandse opdrachten, plaatselijke grootheid y Grote opdrachten - Portretten Joodse opdrachten (OT) - Nachtwacht D Rembrandt, Danae , St Petersburg, Hermitage Heeft geen behoefte meer om achtergronden in te vullen alles draait om psychologische spanning, de reactie op het drama Danae: metamorfose van Jupiter, wordt verliefd, list en verandert zich in een gouden regen, die in haar schoot valt en haar zo bevredigt Beeldt het moment af voor de gouden regen, probeert dramatische spanning op te voeren >< traditioneel wordt het moment van het vallen van de gouden regen getoond Geen gedealiseerd lichaam, ingedrukte borsten, vetplooien, het lichaam zoals het is = de grote Rembrandt D Rembrandt, OT Afbeelding, St Petersburg, Hermitage Afscheid tussen David en Jonathan waarschijnlijk Nauwelijks ingevulde achtergrond

23

Wanneer hij de dramatiek, de psychologische spanning heeft gevat, is hij zo onrustig om naar het volgende werk over te gaan, bv. zekere slordigheid bij de kous  herkennen v grote Rembrandt D Rembrandt, Jan Six (1654), Amsterdam, Six stichting Een van belangrijkste portretten, alle zonen van de familie noemen sinds de 17e eeuw Jan Six Mooiste van zijn portretten, detail toont zijn virtuositeit, licht, dynamiek in de hand, enorme toetsen, fenomenaal Wordt casual afgebeeld op moment dat hij gaat paardrijden bij zijn landhuis Experimenteel met portret: spel licht en donker, hele kop is opgegaan in het donker, in het Clair obscur, gezicht wordt benadrukt >< traditioneel zou het niet aanvaard worden D Rembrandt, De Nachtwacht, Amsterdam, Rijksmuseum Moment de gloire van Rembrandt schuttersstuk, groepsportret, Nederlands fenomeen: rijke burgers van een stad verenigd in schutterskringen, genoemd naar het wapen dat ze hanteren (colveniers, kruisboogschutters, ), soort vroege politie, trekken s nachts de stad in om de veiligheid te garanderen Heel statische, saaie idee van schuttersstuk herdacht Rembrandt: voert dramatiek en dynamiek door Kapitein die compagnie aanvoert, op moment dat ze de stad gaan intrekken om straten van Amsterdam te bewaken Sfeer van licht en donker, beweging, dramatiek >< Traditie van schutters: D Dirk Barentsz., Schutters van Rot L, 1566, Amsterdam, Rijksmuseum Elite van de stad, s avonds in schuttershuis (soort gildenkamer) aan tafel gaan, eten en drank statisch, iedereen betaalde zijn deel voor portret en werd opgehangen in het schuttershuis D Thomas de Keyser, Korporaalschap van Cloeck (1632), Amsterdam, Rijksmuseum

RUBENS: Leven (Antwerpen, dl. 3 Internationaal Succes)

y y Blijft bouwen aan zijn internationaal succes en wordt steeds groter 1628-1629: Spanje (diplomatieke opdracht naar de koning) - Titiaankopien en kopien uit de Spaanse krooncollectie  tot eind van zijn leven studie van de grote meesters en ze proberen te overtreffen 1629: Secretaris van de Geheime Raad prestigieus ambt, een van de hoogste in de Nederlanden 1629: Londen (vredesonderhandelingen), prestigieus 1630: 2e huwelijk met Helena Fourment (haar vader was een belangrijke tapijthandelaar  Rubens gaat aantal tapijtseries ontwerpen, bv. Geschiedenis van Achilles) 1631: In de ridderstand verheven door Karel I 1631: Door Filips IV van Spanje geridderd 1535: Blijde intrede Kardinaal Infante Ferdinand = meest prestigieuze voor schilder in een stad nieuwe regent bezoekt alle steden in zijn nieuw gebied, de rederijkers, schilders en andere belangrijke instanties worden dan gevraagd om decoraties te ontwerpen Rubens cordineerde project mbt schilderkunst, beschildering van triomfbogen met allegorien en historische taferelen 1536: Koopt het Steen, kan eigen landhuis kopen, zo rijk geworden 1636: Torre de la Parada (Jachtslot Filips IV, landgoed van Spaanse koning, 112 schilderijen!): maakt enkel de ontwerpen, fysiek niet meer de kracht om ze uit te voeren en besteed ze uit aan alle Antwerpse kunstenaars 1638: -1640 ziek (jicht, veel voorkomend in de 16e-17e eeuw) schildert nog paar landschappen

y y y y y y

y y

24

D P.P. Rubens naar Titiaan, Diana en Callisto, Edinburg, NG of Scotland Probeert 16e-eeuwse meesters te emuleren en overtreffen, blijft studeren Techniek van Titiaan volledig onder de knie krijgen + toevoegingen om deze te overtreffen Durft bv. werk van grote meester te kopen en er over te schilderen Uit Poziereeks voor Filips II D P.P. Rubens naar Titiaan, Roof van Europa, Madrid, Prado D P.P. Rubens naar Parmigianino, Cupido maakt zijn boog, Muenchen,. Alte Pinakothek Andere manier om inkarnaten te schilderen: blauwe, grijze onderlaag met roze erboven  heel realistische huid, poezilige huid, sinds Rubens in de schildering van de huid nooit overtroffen D P.P. Rubens, Perseus en Andromeda, Berlijn, Staatliche Museen Grootmeester, vel schilderen zoals vel geschilderd moet worden Niet echt mollige dames  realisme ten top, zoals echte vrouw eruit ziet D P.P. Rubens, Drie Gratien, Madrid, Prado Blijft zijn hele leven lang altaarstukken schilderen. Het verschil met de vroege altaarstukken is dat hij steeds gruwelijker wordt (onder invloed van noordelijke traditie, Rembrandt (?)) D P.P. Rubens, Martelaarsschap Sint Livinius en Calvarie, Brussell, KMSKB Marteling van heiligen op gruwelijke wijze getoond Kenmerkend voor de evolutie van de barok: spel met de emoties van de toeschouwer, ze benvloeden Toets wordt beetje losser, meer rococo kleurenpalet, pasteltinten geeft aanzet tot rococostijl Torre de la Parada: ontwerpen, uitgevoerd door andere Antwerpse meesters D P.P. Rubens, ontwerp voor Val der Giganten [Torre de la Parada-serie], Brussel, KMSKB D P.P. Rubens, ontwerp voor Geboorte van Venus [Torre de la Parada-serie], Brussel, KMSKB Allerlaatste grote opdracht was plafondschildering van de Banqueting Hall in het voormalig paleis White Hall in Londen on the strand beperkt aandeel zelf uitgevoerd, vooral leerlingen D P.P. Rubens, ontwerp voor Hercules overwint tweedracht [Banqueting Hall], Boston, MoFA

REMBRANDT: Leven (Amsterdam, dl. 3 BANKROET)

Verknoeit zijn hele reputatie 1656: Bankroet = grootste schande in 17e eeuw, niet meer recht om eigen bedrijf te leiden y Verhuis naar Rozengracht (Jordaan), volksbuurt in Amsterdam y = Keerpunt: Gaat zijn eigen weg / Eigengereidheid Claudius Civilis Staalmeesters = EXPERIMENT (naturalistische lichaam, lelijkheid, geen remmingen meer) y Sterft in 1669 y y Experimenteren met textuur van verf, pastueuze verftechniek, dikte van de verf benutten voor lichten donkereffect, en toevoegen van relif D Rembrandt, Zelfportret (1661), Amsterdam, Rijksmuseum Rimpels, wallen onder de ogen = ongevenaard in de 17e-eeuwse portretkunst in de Nederlanden experimenteert met wijze van aanbrengen van de verf Geen aandacht voor achtergrond of kledij textuur van de huid en licht/donker Geslaagd resultaat Na zijn faillissement krijgt hij wel nog opdrachten, maar slaagt er steeds in om mensen tegen zich in het harnas te jagen en de relaties te verzieken
25

D Rembrandt, Claudius Civilis (1661), Stockholm, National museum Tekening, deel van het doek bewaard  was bedoeld voor het stadhuis van Amsterdam, Paleis op de Dam (tegenwoordig koninklijk paleis), moest gedecoreerd worden, oa. Rembrandt, Lievens, Jordaens Claudius Civilis: Bataafse held, samenzwering tegen de Romeinen Wild, tegen de stroom in, hevig met verf tekeer werd geweigerd door stadhuis delen uit gescheurd, verder mee gexperimenteerd, maar is nooit op plaats terecht gekomen, waar het oorspronkelijk was voorzien, omdat het te experimenteel was bevonden Schildert enkel nog licht, beetje kleur, totaal geen achtergrond meer, het is bijna moderne kunst  Rembrandt is uniek >< anderen schilderen veel meer in de lijn van Rubens publiek was niet klaar voor dergelijke experimentele kunst D Rembrandt, Staalmeesters (1662), Amsterdam, Rijksmuseum Wel succesvol, experimenteel in het gelaat, dynamiek in het Nederlands type schilderij Vergelijking: D Werner van der Valckert, Regenten van het Amsterdams leprozenhuis (1624), Amsterdam, Rijksmuseum D Rembrandt, Joodse Bruidje, Amsterdam, Rijksmuseum Geen interesse in achtergrond, geen herkenbare kledij, wilde verfstreken die virtuoos zijn aangebracht, pastueuze techniek slaagt erin enorm lichteffect te creren, verfijnde stofweergave Vergelijking: D Rubens, Zelfportret met Isabelle Brandt, Muenchen, AP D Rembrandt, Portret van Jacob Trip (c. 1661), Londen, NG Een van zijn laatste portretten, hand nog nauwelijks geschilderd, kledij wordt door enkele wilde verfstreken gesuggereerd, enorme virtuoze schildering gezicht en techniek, experiment pastueuze techniek >< Vergelijking: D Rembrandt, Mansportret (ca. 1632), Wenen, Kunsthistorisches Museum Volgde hier nog braaf wat andere portrettisten hem hadden voor gedaan, mooie egale achtergrond, volledig uitgewerkt gelaat, niet te veel schaduw zodat gezicht goed zichtbaar is D Caravaggio, Madonna di Loreto,Rome, Sant Agostino Naturalisme van Caravaggio onovertroffen in dit werk, met vuile voeten voor de madonna, Christus als echte baby met een dik buikje Vergelijking: D Rembrandt, Verloren zoon, St Petersburg, Hermitage Andere soort van naturalisme, bijna overtreffende trap van wat Caravaggio in gang had gezet in de 16e eeuw, begin 17e eeuw Lap van de schoen, hiel door de schoen, vodden van kleren Pastueuze, desinteresse in de achtergrond van het schilderij Rembrandt tot in de 18e eeuw niet zo populair wel vanaf de 19e eeuw wanneer men meer aandacht krijgt voor volkse tafereeltjes  late Rembrandt als aanzet tot werk van Manet en impressionisten

Historieschilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden

Overzicht van het college y Schilders die actief zijn in de schaduw van Rubens en bezig zijn met historieschilderkunst, bijvoorbeeld Van Dyck, Jordaens, Van Ost y Meesters die actief waren voor Rubens, vanaf circa 1540-50, zoals Coxcie, Frans Floris, Key = aanloop tot Rubens en de historieschilderkunst in de lange 17e eeuw y Rubens leerlingen en epigonen: enorme werkplaats, problematisch is dat we amper namen kennen van personen die bij hem hebben gewerkt, kunst sterk benvloed door Rubens, maar zelden archivalisch bewijs dat men leerling was van Rubens, enigmatisch
26

y y

atelier, Rubens was d man waar alles rond draaide in de 17e eeuw en is dus essentieel voor een goed begrip van de historieschilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden Meesters die niet in zijn atelier hebben gewerkt, eigen carrire en aparte stijl of iconografie Mensen die na Rubens actief zijn geweest, erg beperkt naast zijn leerlingen,

I. Historieschilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden. Feiten en clichs (vorige colleges) II. Historieschilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden. Voor Rubens terugkeer (1608)
Voor 1585 - Na 1585 16e eeuw: op kunsthistorisch gebied vindt er een belangrijke ontwikkeling plaats, namelijk dat alle ambitieuze kunstenaars naar Itali, soms in het kielzog van een patroon, soms op eigen initiatief D Frans Floris de Vriendt, Oordeel van Paris Wordt vaak beschouwd als belangrijkste Zuid-Nederlandse schilder in de 16e eeuw, hele zaal vol met zijn werken in het KMSKA Zoon van beeldhouwer Cornelis Floris, zijn broer was Cornelis II Floris die het stadhuis in Antwerpen heeft gebouwd (= eerste burgerlijke gebouw in nieuwe renaissancestijl in de Nederlanden) In de leer geweest bij zijn vader als beeldhouwer en vervolgens bij italianisant Lambert Lombard in Luik in de leer Is net zoals zijn broer naar Itali geweest in de jaren 1540, oa. in Rome, zevental jaar er verbleven  toen was Michelangelo actief in Rome, achterwand van de Sixtijnse kapel, Laatste Oordeel = begin van manirisme in de kunst. In de hoogrenaissance probeerde men de kunst van de Oudheid te evenaren en te overtreffen, men verstond ten volle die kunst bij late Michelangelo, late Rafael, jaren 1540: uitgekeken op hoogrenaissance, experimenteren met manirisme = interesse voor het menselijk lichaam, bewegingen, interactie tussen mensen, voorbode van barok, uitbeelden van psychologische spanning Frans Floris ziet dit en neemt dit Romeins-Florentijns manirisme mee naar de Nederlanden, er gentroduceerd soort nieuw fenomeen ingeplant, letterlijke Italiaanse stijl zonder rekening te houden met de bestaande traditie (>< verzoening bij Rubens) Frequent onderwerp in de 16e eeuw (2e helft), introductie van levensgrote naaktfiguren voor de vrije markt = een van de eersten + introduceert Grieks-Romeinse mythologie in werken voor de vrije markt Had ook een groot atelier, soort voorloper van Rubens D Frans Floris de Vriendt, Venus en Cupido in de smidse van Vulcanus Bestaan altijd veel kopien van zijn werk Mythologisch, grote naakten, herkenbare stijl, soort frescocoloriet, zwierige stijl D Willem Key, Laatste Avondmaal, Museum van Dordrecht Goed gekeken naar de renaissance in de Nederlanden, nooit naar Itali gereisd, kennis via Lombard en prenten, begreep heel goed waar emulatie van de klassieke oudheid over gaat: monumentale figuren in een monumentale setting van antieke architectuur, rustig en overwogen tafereel, voldoende psychologische spanning volkomen renaissance geaccapareerd Genspireerd op beroemde Laatse Avondmaal van da Vinci en Rafael Veel kopien van geschilderd, bedoeld voor kerk van Dordrecht, weg gehaald door de Beeldenstorm Portrets historis van de opdrachtgevers

27

Schilders sinds 2e helft van de 16e eeuw hoefden niet meer naar Itali om kennis te maken met de renaissance: paleizen Habsburgers, paleizen in Delft, Bingue, Mariemont D Michiel Coxcie, Laatste avondmaal (1567), Brussel, KMSKB Ook belangrijk voor introductie van Renaissance in de Nederlanden Heel lang in Itali verbleven, lid van de Sint-Lucasgilde in Rome, kreeg er heel belangrijke opdrachten, oa. fresco s voor de oude Sint-Pietersbasiliek, uitzonderlijk, enorme eer Hofschilder van de Habsburgers, stijl van de hoogrenaissance populair gemaakt in de Nederlanden, had alle aspecten ervan onder de knie: architectuur, lijnperspectief, psychologische spanning, D Lambert van Noort, Aanbidding van de herders (1555), KMSKA Traditie in de Nederlanden: Maria in een stal >< Italiaanse renaissance, neemt afstand van Nederlandse traditie, op enorm formaat Nederlandse kunst slaat volledig om rond midden van 16e eeuw van de invloed van de Vlaamse primitieven en de Antwerpse maniristen volkomen goed begrip van de Italiaanse renaissance Uitzondering: D Breugel, Aanbidding van de Koningen Toren van Babel Kennis en begrip van renaissance en klassieke oudheid, jaren lang in Itali gebleven imiteert Italiaanse stijl niet wanneer hij terug keert naar de Nederlanden, houdt vast aan de Noordelijke traditie en doet iets helemaal anders, introduceert op andere wijze elementen uit de oudheid, bv. renaissance-elementen zoals contrapostohouding Belangrijk voor genreschilderkunst (zie latere colleges) Kleine figuren tov achtergrond, sluit aan bij Vlaamse traditie: horror vacui, setting, landschap Beseft tweespalt tussen beide tradities ten volle, maar probeert ze op een andere wijze samen te brengen D Adriaen Thomasz. Key, Laatste Avondmaal, Antwerpen, KMSK Leerling van Willem Key, verderzetting van die traditie, ook die van Coxcie in de tweede helft van de 16e eeuw + nieuwe betekenis aan zijn iconografie en zijn historiestukken Nooit in Itali geweest, wel volledig met renaissance vertrouwd en de aspecten onder de knie D Frans Pourbus de Oudere, Sint-Joris, in museum van Duinkerke Vader van de beroemde portretschilder Frans Pourbus de Jongere 1541, plots overleden in 1581, dus beperkt oeuvre, werd beschouwd als de meest getalenteerde schilder van de tweede helft van de 16e eeuw Virtuoze verftoets // Venetiaanse schilders, Titiaan Nooit in Itali geweest, wel ontzettend met de kunst vertrouwd via prenten en tekeningen gentegreerd in zijn werk Herkenbare figuur afkomstig van Laatste Avondmaal van Michelangelo, n van de verdoemden (vaak verwerkte figuur door Nederlanders die in Rome zijn geweest) Binnenpanelen van een altaarstuk, waarvan het centrale paneel verloren is gegaan in WOII Voorstelling: duidelijke impact van de Beeldenstorm, martelingen onder Alva frequent afbeeldingen van martelingen van heiligen, zoals hier heilige Sint-Joris legt aan de keizer uit waarom beelden afgoderij zijn, iconoclasme dit tafereel werd niet frequent uitgebeeld op altaarstukken D Maarten De Vos, Sint-Lucas schildert de Maagd
28

Geschilderd voor de kathedraal van Antwerpen, voor de Sint-Lucasgilde (zeer prestigieuze opdracht) Bode van de Sint Lucasgilde (Grapheus) afgebeeld, zelfde kop van Lucas als in het werk van Maarten van Heemskerck Klassieke architectuur, engeltjes, zeer herkenbare stijl Een van de belangrijkste schilders na 1585, val van Antwerpen katholieke kerk krijgt weer volledige alleenheerschappij in de Nederlanden, kunnen weer bepalen welke kunst in kerken mag komen, opnieuw decoreren van kerken  veel altaarstukken geschilderd door De Vos na 1585 Verboden door Concilie van Trente om heiligen af te beelden in centrale taferelen van altaarstukken  kerk ging ervan uit dat alles in de kerk rond Jezus moest draaien, moeten dus taferelen worden afgebeeld uit het leven van Christus, liefst uit zijn passie hier n van de laatste keren dat er nog een heilige wordt afgebeeld op het centraal paneel D Frans Francken II, Christus onder de schriftgeleerden Kort na val van Antwerpen, kathedraal, voor schoolmeestersgilde Verboden door Concilie van Trente om nog portretten te verwerken in centrale taferelen van altaarstukken men trok er zich weinig van aan in de Nederlanden  zelfportret rechts boven op centrale paneel D Ambrosius Francken, Christus onder de schriftgeleerden Kabinetstuk (voor huiskamer, verzamelaar) Broer van Frans Francken bevriend van Rubens en naar zijn werk gekeken D Jacob de Backer, Laat de kinderen tot mij komen, in Maagdenhuismuseum, Antwerpen Late 16e-vroege 17e eeuw, weinig over hem gekend, enorme productie, exponent van heel populaire stijl in die periode: manirisme uit Itali, zoals Parmigianino (vroeg manirist), hoogtepunt door Vasari en gebroeders Zukari (afkomstig uit Firenze, lange tijd in Nederlanden, hofschilders van de keizer, veel invloed in de Zuidelijke Nederlanden)  De Backer inspireert zich erop: heel kleurrijk, gemanireerde figuren, bizarre houdingen = successtijl voor Rubens terug komt uit Itali D Otto van Veen, Laat de kinderen tot mij komen Zelfde stijl: kleurenpalet en figuren, tonen van spierspanning, vaardigheid van de meester en psychologische spanning Leermeester van Rubens, in Itali geweest: stijl gezien in Rome en Firenze, ze gemporteerd in de Nederlanden D Abraham Janssens, Scaldis en Antverpia (1609), KMSKA Net voor Rubens terugkeer actief in de Nederlanden, eigenlijk tijdgenoot, maar iets eerder, al Caravaggio (sterke schaduwpartijen) en Michelangelo in Sixtijnse kapel gezien in Itali: nieuwe stijl, als voorbode van Barok, gentroduceerd in de Nederlanden Geschilderd voor het Stadhuis van Antwerpen Schelde en de stad Antwerpen, Schelde schenkt rijkdom aan de stad Belangrijke meester, familieverwant van De Backer en ook qua stijl: voert manirisme met caravaggeske elementen sterker door D Peter Paul Rubens, Venus en Adonis, Dusseldorf, Akademie Rubens was d grote meester vanaf zijn terugkeer >< frustratie bij Janssens, DeVos, want worden overvleugeld

29

Creert beweging, vult de hele compositie, landschap / anekdotische details worden van ondergeschikt belang toename van aandacht voor mensen, lichaam, emotionele spanning, heel grote figuren, overweldiging door het tafereel Door de setting, gesamtkunstwerk: toeschouwer proberen betrekken op een emotionele manier, gevoelens opwekken, psychologische spanning = typisch barok // bv. Rothko + intellectueel betrekken van de toeschouwer >< D Abraham Janssen, Venus en Adonis, Wenen, Kunsthistorisches Museum Veel aandacht voor het landschap, relatief kleine figuren in het beeldvlak, verwijzing naar Nederlandse traditie, door de figuren verder in het beeldvlak te plaatsen valt de interactie ten opzichte van de toeschouwer een beetje dood

III. Rubens (zie vorig college) IV. Rubens leerlingen en epigonen

Rubens atelier Zie ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Peter_Paul_Rubens Sir Anthony van Dyck = belangrijkste leerling van Rubens y 1599, Antwerpen (jaar na Rubens lidmaatschap van de Sint-Lucasgilde, jaar voordat Rubens naar Itali vertrekt, verschillen erg in leeftijd) 1641, Londen (jaar na Rubens, tot zijn grote spijt, want had de ambitie om de grootste Antwerpse meester te worden na dood van Rubens) y Rubens leerling, op 14-jarige leeftijd in dienst genomen y Wonderkind: schildertechnisch, portretten fenomenaal, ongezien meesterschap over de behandeling van de verf had de pech dat er iemand was die even getalenteerd was en Rubens was intellectueel de meerdere, dus Van Dyck is steeds in zijn schaduw blijven staan y Talent van Rubens: leerlingen kregen eigen opdrachten, konden eigen naam maken in de internationale kunstscne heeft ontzettend veel te danken aan Rubens y 1620: Engeland (bij James I en dukes of Buckingham en Arundel = belangrijke Engelse verzamelaars, portretten) y 1621: Itali (Genua, Venetie, Rome ), krijgt aanbevelingsbrieven mee y 1627: Antwerpen , zit klem in Antwerpen omdat alle belangrijke opdrachten naar Rubens gaan y 1630: Hofschilder aartshertogen y 1632: Engeland (hofschilder van Charles I (heel belangrijk door fenomenaal grote verzamelaar, belangrijke rol mbt kunstmecenaat in de eerste helft 17e eeuw, zijn collectie is jammer genoeg geveild bij machtsovername door Cromwell, oa. 16e-eeuwse collectie van de hertogen van Mantua Gonzaga opgekocht), ridder, hofschilder, ) zijn late werk zat vol met Titiaan, Venetiaanse meester // voorkeur voor Italiaanse meesters in Engeland y 1640: dood van Rubens, twijfelt tussen Antwerpen Parijs Londen, reist tussen de verschillende steden en sterft plots in Londen D Anthony Van Dyck, Zelfportret (privcoll.) Recent geveild in New York, een van zijn vele zelfportretten D Anthony van Dyck, Doornkroning (c. 1620), Madrid, Prado Invloed van Rubens: zelfde manier van schilderen van het lichaam  probeert zijn meester te imiteren, nog geen eigen stijl, meesterschap evenaart, maar nog niet overtreft
30

Compacte compositie, zoomlens op de passie van Christus D Van Dyck, Samson en Dalilah, Dulwich Picture Gallery Heel jonge Van Dyck: fantastische beheersing van verf en techniek, maar compositorisch sterk op Rubens genspireerd, neemt figuren over, Duidelijk al de grote portrettist, heel emotionele schildering van gezichten Iets rustigere compositie dan Rubens, vuile voeten // Caravaggio Vergelijking: D Rubens, Samson en Dalilah Londen, NG D Anthony van Dyck, Oprichting van de koperen slang (ca. 1619), Madrid, Prado Achtergrond, al creatiever te werk, introduceert figuren om de dynamiek te versterken, bv. die uit beeldvlak springen, veel expressievere gelaat dan Rubens (late Rubens inspireert zich waarschijnlijk hiervoor op Van Dyck), heel emotioneel, elegante hand door verlenging van de pols = stijlkenmerken van Van Dyck, onderscheiden van Rubens, hierdoor heel goede portrettist, namelijk stelt de mensen mooier voor dan dat ze in werkelijkheid zijn door kleine elementen aan de anatomie te veranderen Vergelijking: D Rubens, Bronzen slang, Londen, Courtauld D Van Dyck, St Maarten (ca. 1620), Windsor Castle En van zijn bekendste werken, voor kerk van Zaventem Heel compacte compositie, slechts enkele figuren >< complex gevuld beeldvlak bij Jordaens  begrijpt heel goed waarom de barokkunst van Rubens zo goed is Heel eenvoudige compositie die enkel focust op de essentie van het verhaal = een van de krachtlijnen van de barok, het verhaal uit de iconografie wordt niet complexer gemaakt dan het is, kiezen voor dramatisch moment  er ontstaan verschuivingen in afbeelden van iconografie, aangezien men kiest voor een ander moment, zoeken naar scnes uit het leven van Christus of heiligen die zich lenen tot dramatiek en verlevende emoties Drama van de hartstochten van de bedelaar door compositie, vallen van de figuur, buigen van de paardenkop, emotionele betrokkenheid en interactie bij toeschouwer Heeft relatief weinig historiestukken gemaakt het is dienst treden bij Engelse koningen was deels zijn groot geluk, deels zijn ongeluk  vooral interesse in zijn potretkunst, waar weinig eer mee valt te behalen Was zeer bekwaam en innovatief meester D Anthony van Dyck, Rinaldo en Armida (ca. 1628-1629) Baltimore, Museum of Art Populaire voorstelling in de 16e-17e eeuw, voorloper van de roman, passage eruit die vaak werd afgebeeld: dramatische compositie, veel beweging, wind in het doek Uitzonderlijke stofweergave!, zoals ze echt zijn, werd in de 17e eeuw beschouwd als n van de talenten van een groot schilder (bv. ook een naakte vrouw schilderen, ), zoals de Vlaamse Primitieven kleur, virtuoze, snelle toets met brede penseelvegen, lijken echte stoffen D Van Dyck, Rest on the flight into (ca. 1630) Egypt, St Peterburg, Hermitage Duurste werk uit de 18e eeuw, meesterstuk, zat in de collecties van stadhouder koning Willem V (stadhouder Republiek en koning Engeland), in 1713 heeft hij er 10000 gulden voor betaald, wat het dubbel was van andere schilderijen Een van de eersten, samen met Rubens, die kindjes kan schilderen zoals ze echt zijn D Van Dyck, Tijd knipt de vleugels van Cupido, Parijs, Jacquemart-Andre Laat werk, in Engeland, in Itali: Veneti en Genua, goed gekeken naar late werk van Titiaan  virtuoze verftoets, heel snel, in enkele vegen, vergt ontzettend veel techniek Van Dyck ziet dat en wil het evenaren en overtreffen Werk waarschijnlijk gemaakt voor Constantijn Huygens, secretaris van stadhouder Frederik Hendrik Liefde gaat verloren met de jaren Jacob Jordaens

31

Erfgenaam van de roem van Rubens, ook vroege dood van Van Dyck, succes in Antwerpen y 1593, Antwerpen 1678 Antwerpen: lang geleefd voor een schilder = uitzondering, meesten stierven jong door het werken met loodwit y 1607-1608: Ll. Adam van Noort (cf. Rubens), niet zo n groot meester, manirisme, italianisant y Geen Italiereis y 1615-1616: Vrijmeester y 1621: Deken Sint-Lucasgilde y 1632: Noordelijke Nederlanden, krijgt er veel opdrachten, zoals Oranjezaal y 1634: Decoraties Blijde Intrede Kardinaal-Infant Ferdinand, samenwerking met Rubens y 1637-1638: Torre de la Parada, uitvoering van grote opdracht Spaanse koning aan Rubens, die enkel nog de ontwerpen kon maken y 1640-1641: Geschiedenis Amor en Psyche voor Charles I y 1648: Reeks van 35 schilderijen voor Christina van Zweden (nog in Denemarken bewaard) y 1649: Oranjezaal, Huis ten Bosch, bij Den Haag = kroonpaleis van de Nederlandse koningin, gebouwd door de weduwe van Frederik Hendrik, Oranjezaal als eerbetoon aan haar overleden man laten inrichten, Jordaens mocht er enkele werken schilderen, bv. het sleutelstuk y 1651-1658: Veroordelingen voor Ketterse geschriften y 1661: Stadhuis Amsterdam, Paleis op de dam (nu koninklijk paleis), tweetal schilderijen y Bekeerd tot calvenisme, hij was katholiek, aantal terechtstellingen gekregen in Antwerpen omwille van het organiseren van calvenistische erediensten in zijn huis, opportunistisch? of vanuit religieuze overwegingen y 1677: Prins Willem III en Constantijn Huygens jr. op bezoek Ontwikkelde een heel eigen stijl, zijn werk springt sterk in het oog: y Schildertechniek, opgeleid als verfschilder (waterverf), schilderen van kartons voor wandtapijten, techniek dan met olieverf, later zal hij met olieverf schilderen, maar met eigen techniek y Horror vacui, taferelen vol details, vol anekdotiek // de Backer, Van Veen, veel verhaal in 1 verhaal samen brengen D Jacob Jordaens, Diogenes (ca. 1642), Dresden, Gemaeldegalerie Op hoogtepunt van zijn carrire y Karikaturale weergave van het oude lichaam, huidplooien, herkenbare stijl D Jordaens, Apollonia (1628), Antwerpen, Sint-Augustinuskerk Altaarstuk patroonheilige van de tandartsen, gemarteld door haar tanden uit te trekken Meester die de passie van de marteling in beeld probeert te brengen, hier nog behoorlijk in close up Vergelijking: D Rubens, Livinus, Brussel, KMSKB Late Rubens: veel meer gruwelijke aspecten van de marteling in beeld brengen, vooraan in het beeldvlak Aanzetten tot piteit D Jacob Jordaens, Triomf van Frederik Hendrik, Huis ten Bosch, Oranjezaal (1649) Belangrijke statiezaal, in privpaleis Horror vacui, alles opvullen met nevenverhalen en details Frederik Hendrik als grote overwinnaar, bv. zilvervloot overwonnen en dus enorme kapitalen D Jacob Jordaens, Prometheus, Keulen, Wallraf-Richartz Museum Oude man, huidplooien, enorme passie: toeschouwer kijkt recht op getormenteerde gezicht en lichaam karikaturale koppen, uitwerking van het lichaam Vergelijking: D Titiaan, Tytius, Madrid, Prado y

32

Tijdje in de Nederlanden gehangen, grote invloed op de Nederlandse kunst Laat werk van Titiaan: vlug en virtuoos geschilderd Vergelijking: D Rubens, Prometheus, Philadelphia, MFA Volledig genspireerd op het werk van Titiaan, maar aan de slag met Nederlandse fijnschildertechniek, die hij heel goed beheerst, glacerend

Minder bekende Rubens- leerlingen

[Blijde intrede Kardinaal-infant Ferdinand (1635) & Torre de la Parada (1636-1638)] y Theodoor van Thulden ? y Abraham van Diepenbeeck y Jan Boeckhorst y Erasmus II Quellinus y Cornelis Schut y Thomas Willeboirts Bosschaert y Complexe problematiek, aangezien hij niet lid was van de Sint-Lucasgilde en zijn leerlingen nergens zijn genoteerd, weinig archivalia, veel discussie erover, men moet obv van schilderijen kijken wie eraan heeft mee gewerkt Deze meesters hebben met Rubens samen gewerkt, hetzij als vrijmeester, medewerker of leerling Ze hebben een goed contact gehad met hem, maar vaak onduidelijk wel contact Slechts een selectie van de meest getalenteerde (totaal van 60 a 70tal namen), enkele innovatieve werken gemaakt die het pastichekarakter (= slaafse kopie, weinig genspireerde nabootsing van een origineel) overstijgen Weinig geweten over hun relatie met Rubens + over hun eigen carrire In talrijke Vlaamse kerken hangen werken van deze meesters Theodoor van Thulden ('s-Hertogenbosch, 1606 's-Hertogenbosch, 1669) y Opgegroeid in Noordelijke Nederlanden, in katholiek dorp s Hertogenbosch in Brabant (altijd vrij katholiek gebleven, strijd om gevoerd) y Familie van Zilversmeden y Naar Antwerpen; Schildersopleiding (ca. 1621) onduidelijk waar hij allemaal in de leer is geweest y Ll. Van Abraham Blyenberch / GEEN Rubensleerling (?), stijl wel sterk verwant met die van Rubens, wordt tegenwoordig aanvaard dat hij geen leerling was y Wel samenwerking met Rubens voor grote opdrachten - Blijde intrede van Ferdinand van Oostenrijk, jaren 1630-40 - Torre de la Parada, jaren 1630-40 - Decoratie Oranjezaal (Huis ten Bosch)  in Noorden na val van Antwerpen nog geen traditie van grote historiestukken (want enkel schuilkerken), waardoor men beroep deed op veel zuidelijke meesters, want verschillende techniek, traditie was er verloren gegaan D Van Thulden, Tijd brengt waarheid aan het licht, St Petersburg, Hermitage Allegorische iconografie // Van Dyck Toeschrijvingen nog erg koffiedik kijken, nog geen oeuvrecatalogi Geen fantastische figuurschilder in tegenstelling tot Rubens, verkeerde anatomische verhoudingen, te weinig anatomisch relif Sterke inspiratie op Rubens Vergelijking: D Rubens (Presentatie in de tempel, Linkerluik Kruisafneming) D Theodoor van Thulden, Visitatie, Wenen, Kunsthistorisches

33

Heeft zich volledig genspireerd op grote meester Rubens, probeert zijn stijl en compositie te evenaren velen leefden van pastiches op Rubens, er was blijkbaar een markt voor dergelijk werk D Theodoor van Thulden, Allegorie op terugkeer van de Vrede, Den Bosch, Noordbrabants Museum. Ontwikkeling historieschilderkunst en allegorie = typisch Barok onderwerp, verpersoonlijking van een idee Genspireerd op aantal taferelen van Rubens, zoals Mars en Venus, allegorie op de vrede, D Oranjezaal Medewerker bij deze opdracht Abraham van Diepenbeeck ( s-Hertogenbosch, 1596 Antwerpen, 1675) y 1621: Antwerpen (cf. Van Thulden) jaren 1620-21 = einde van het 12-jarig bestand, makkelijker heen en weer reizen, veel meesters rond die tijd naar Antwerpen y 1622: Vrijmeester in Glasschilderkunst (o.a. glasramen Pauluskerk, Antwerpen)  schilders vaak niet opgeleid als olieverfschilder glasschilderkunst was toen belangrijk - Opleiding bij Rubens ? - Medewerker Rubens y 1638: Meester in St Lucasgilde, gewone schilderkunst, ook panelen afleveren in eigen naam y 1641: Hoofd Antwerpse Akademie = nieuw fenomeen, beetje concurrent van St Lucasgilde, obv van Italiaanse leest, kunstenaars gaan elkaar onderwijzen volgens een nieuw onderwijssysteem y In Engeland verbleven, in dienst bij Karel I y Rubenspastiches, vooral hierom beroemd D Van Diepenbeeck, Laatste communie van St Franciscus, Cambridge, Fitzwilliam Volkomen genspireerd op beroemd werk van Rubens: D Rubens, Laatste communie van St Franciscus, Antwerpen, KMSK Plooit terug op Nederlandse traditie, vooral in de trant van de jonge Rubens D Michiel Coxcie, St Cecilia, Madrid, Prado (in collectie van Spaanse koningen, Filips II en waarschijnlijk ook versie in collectie van Rubens) belangrijke hofschilder Rubens inspireert zich erop als hofschilder: D Rubens, St Cecilia, Berlin, SM (typische late Rubens = begin van rococo, pasteltinten, losjes geschilderde dames) Van Diepenbeeck plooit naar Rubens terug om meer tot het origineel van Coxcie te komen, ZuidNederlandse traditie: D Van Diepenbeeck, St Cecilia, NY, Metropolitan Jan Boeckhorst (Mnster, 1604 - Antwerpen, 1668) y Zoon burgemeester Muenster y Ca. 1626: naar Antwerpen - Ll. Jordaens - Ll. Rubens ?  aangezocht na Rubens dood om werken van hem af te werken, wat vaak een goede indicatie is dat iemand leerling was y Samenwerking met - Rubens [Blijde intrede Kardinaal-infant Ferdinand (1635) & Torre de la Parada (16361638)] Torre: Men mocht in eigen naam de ontwerpen van de meester in beeld omzetten = n van de meesterzetten van Rubens, gaf al die meesters een prestigieuze opdracht, vrijheid om in eigen naam de ontwerpen uit te voeren, vonden ingang bij de Spaanse koning - Snijders: beroemde schilder van dieren en stillevens

34

Jan Wildens: ook schilder van dieren en stillevens, minder bekend Van Boeckhorst vulde de figuren in werd onder beide namen verkocht, typisch fenomeen in late 16e 17e eeuw: samenwerking van kunstenaars onder eigen naam, som van hun talenten y Belangrijke tapijtontwerpen; ontwerpen titelprenten voor Platijn D Boeckhorst, Achilles tussen de dochters van Lycomdes (ca. 1650), Muenchen, AP Klassieke mythologie Vrij sobere stijl, sobere en monumentale antieke architectuur, relatief weinig figuren, herkenbaar coloriet Later werk sterk genspireerd op Van Dyck, voornamelijk mbt kledij, stoffen en gezichten probeert deze aspecten te evenaren D Jan Boeckhorst, Snijders-epitaaf, LA, LACMA Zeker dat het van hem is voor iemand van de familie van Frans Snijders (zus), volledige herkomstgeschiedenis, hing in Begijnhofkerk van Antwerpen, heeft er al die tijd blijven hangen, totdat het twee jaar geleden is geveild door de kerkfabriek van de begijnhofkerk, helemaal opgeknapt en verkocht aan belangrijk museum in LA, als voorbeeld van Nederlandse barok, = voorbeeld van slecht verkoopbeleid Sobere compositie, voegt weinig achtergrond en anekdotiek toe visitatie, verrijzenis, hemelvaart van Christus D Jan Boeckhorst, Marteldood van Sint-Jacob de Meerdere, Valenciennes, MBA Sint-Jacob: wordt aanbeden in Compostella, een van de apostelen, marteldood gestorven Rocococoloriet met pastels // late Rubens + sobere compositie Erasmus II Quellinus (Antwerpen, 1607 Antwerpen 1678) y Zoon van Antwerpse beeldhouwer Erasmus Quellinus I (een van de belangrijkste van de 17e eeuw) y Universitair opgeleid = uitzondering voor schilder y Leerling (?) Rubens ca. 1633-1634, relatieve zekerheid hierover - In alle geval medewerker Rubens [Blijde intrede Kardinaal-infant Ferdinand (1635) & Torre de la Parada (16361638)] Late stijl enigszins classicistisch, in de stijl van de Franse meesters die actief zijn geweest in Rome (Poussin, Lorrain,..) D Quellinus, St Augustinus was de voeten van Christus, Brugge, St Salvator D Erasmus II Quellinus, Achilles tussen de dochters van Lycomdes, Brugge, Groeningemuseum Classicisme: dominante plaats van de antieke architectuur, figuren worden in verhouding kleiner gemaakt Soort mengeling van stijl Rubens (Noordelijk barok, figuren) en Poussin (classicisme, achtergrond) D Erasmus II Quellinus, Stilleven, Boston, MFA Stilleven (veel voorkomend in Nederlanden) + classicisme door klassieke architectuur heel herkenbare stijl Cornelis Schut (Antwerpen, 1597 Antwerpen, 1655) y Wordt beschouwd als de belangrijkste leerling van Rubens y Ca. 1618-1619: lid van St Lucasgilde in Antwerpen y Ll. Abraham Janssen ? zeker invloed (caravaggeske) y 1624-1627: in Rome y 1628: Florence y 1630 s: Samenwerking met Rubens (Blijde intrede en Torre) worden ingeleid in zijn werk, werken in stijl van Rubens
35

D Cornelis Schut, Hemelvaart van Maria, in toren van kathedraal van Antwerpen = zijn grote meesterwerk typisch barokconcept, in kathedraal gewijd aan Maria, voorafbeelding van het hemelse D Cornelis Schut, Verheerlijking Maria, Gouda, Museum Condens, veel details, horror vacui // Jordaens Goeie meester, maar weinig spontaneteit in zijn gezichten Bekend omwille van ontwerpen voor wandtapijten: D Naar Cornelis Schut, Vrije Kunsten, Brugge, Gruuthuse Museum Thomas Willeboirts Bosschaert (Bergen op Zoom, 1613 - 23 Antwerpen, 1654) y En van de meest getalenteerden afkomstig uit het Noorden y In Antwerpen, 1628 y Ll. Gerard Seghers = Antwerps Caravaggist, heel succesvol meester, maar een van de weinigen die werkt los van Rubens, eigen weg y in 1636-1637, poorter en lid St Lucas y Invloed Van Dyck  zo ook invloed van Rubens Bosschaert is heel goed portrettist y Complex oeuvre want veel samenwerking met o.a. Daniel Seghers, Paul de Vos, Jan Fyt, Jan van den Hoecke, Frans Snyders, Adriaen van Utrecht en Peter Paul Rubens  hierdoor behoorlijk populair y Oranjezaal D Thomas Willeboirts Bosschaert, Zelfportret, Den Bosch, Noordbrabants Museum D Thomas Willeboirts Bosschaert, Frederik Hendrik en Maurits, Palais Huis ten Bosch, Oranjezaal Als succesvol veldheer afgebeeld D Thomas Willeboirts Bosschaert, Venus treurt om adonis, Den Bosch, Noordbrabants Museum Probeert Barokke passie uit te beelden, maar slaagt hier veel minder in dan Rubens of Van Dyck, bv. expressie gezicht niet helemaal gelukt, pathetische manier om emotie uit te beelden

V. In de schaduw van Rubens

Meesters die zich inspireren op Rubens, maar niet met hem hebben samen gewerkt, of die zich niet inspireren op zijn kunst, maar wel goede vrienden van hem zijn y Gaspar de Crayer Meesters die eigen weg zijn gegaan: y Hendrik de Clerck y Hendrik van Balen y Frans II Francken y Caravaggisti y o.a. Theodoor Rombouts Gaspar de Crayer (Antwerpen, 1584 - Gent, 1669) y Actief in Brussel en Gent, behoorlijk succesvol navolger van Rubens, start als caravaggist, maar werkt later in stijl dichtbij Rubens, in veel Belgische kerken werk van hem aanwezig, vooral in Brabant y Ll. Raphael Coxie ? = zoon van Coxcie, link tussen hoogrenaissance en het werk van de Crayer, niet zo n belangrijk meester y Naar Brussel (Hof), probeert succes te verwerven in de entourage van het hof, lukt vrij aardig y Navolger Rubens na Rubens dood toonaangevend, meest succesvolle y 1635: hofschilder van de landvoogd in de Spaanse Nederlanden Kardinaal-Infant Ferdinand van Oostenrijk en later Aartshertog Leopold Willem van Oostenrijk = heel
36

belangrijke verzamelaar, kern van KHM in Wenen is zijn collectie, oa. werk gekocht uit collectie van Karel I uit Engeland, Rubens, y Gevraagd voor decoratie Paleis Huis ten Bosch (weigerde, had er geen zin in: mocht misschien niet van patroon of te weinig katholiek in noorden?) y Heel veel werk in kerken en abdijen y In 1664: naar Gent D Gaspar de Crayer, Maagd verschijnt aan de H. Rosalia, Gent, MSK Heel sterk Rubensiaans mbt compositie (wel minder expressief), Venetiaanse barokke diagonale lijn en kleursetting, goudbrokaat (had Rubens gepikt van de Vlaamse Primitieven) D Gaspar de Crayer, Luiken van een altaarstuk, Grimbergen, Abdij Plastischer, minder levendig dan kunst van Rubens, wel zelfde trant: duidelijke composities met bedoeling om emoties op te wekken Deze stijl werd ontzettend geapprecieerd in de plaatselijke kerken in de Nederlanden D Gaspar de Crayer, Alexander en Diogenes, Keulen, Wallraf-Richartz-Museum Typisch caravaggesk motieven, zoals lichaamsdeel dat naar voren wordt geschoven, nauwe betrokkenheid met toeschouwer visuele trucjes Hendrik de Clerck ( voor 1570/1572 - 1630) y Blijft zijn eigen doen in de schaduw van Rubens, bouwt verder op de maniristische traditie van Van Veen en De Backer, hele kitscherige stijl met veel kleurtjes, relatief kleine figuurtjes, vaak samenwerking met landschapsschilders waarbij hij dan de figuurtjes schildert y Zeker vanaf 1587 bij Frans van de Kasteele (Brusselse schilder) in Rome actief y Zeker in 1594 terug en hofschilder van aartshertog Ernest in Brussel y Hofschilder Albrecht en Isabella y Late Maniera (Van Veen, Van Noort, De Backer: gemanireerde houdingen, veel coloriet, horror vacui); zeer herkenbare stijl y Samenwerking met veel andere schilders: Denijs van Alsloot (bijna helft van zijn oeuvre in samenwerking met de Clerck), Jan I Bruegel, Otto van Veen, Abraham Janssens D De Clerck, Venus en adonis, Norfolfk, Chrysler Museum of Art D Hendrik de Clerck, Aanbidding der Koningen, Anderlecht, Sint-Pieter en Sint-Guidokerk Nog sterk in 16e-eeuwse traditie vol anekdotiek, kamelen (was verbod op afbeelden ervan in de 17e eeuw, maar hij doet het toch), heel veel kleuren tot kleurspektakel, sterk glacerend (= techniek Vlaamse primitieven, verschillende lagen, pigment met veel bindmiddel, spelen met effecten van kleuren van onderliggende lagen, // glacerende foto) Verschillende houdingen, poging tot psychologisch interactie, maar niet zo geslaagd Was ontzettend populair, net zoals van Balen, tot diep in de 18e eeuw werden fortuinen voor zijn werk betaald D Hendrik de Clerck en Denijs van Alsloot (landschap), Aards Paradijs, Muenchen, Alte Pinakothek Aards paradijs: was weer populair om God af te beelden in katholieke middens in de 17e eeuw, plagen van de calvinisten die het verboden + alibi om veel bloot erin verwerken D Hendrik de Clerck, Huwelijk van Peleus en Thetis, Parijs, Louvre Populair onderwerp veel naakt, bijna orgie Wirwar van houdingen en gebeurtenissen, onoverzichtelijk Hendrik van Balen (Antwerpen 1574/1575 Antwerpen 1632) y In de schaduw van Rubens veel succes geboekt y Antwerpen y Pictor doctus ? = in tegenstelling tot gewone opleiding als schilder, ook intellectuele opleiding genoten y Tussen 1595 en 1600: in Italie (Lid van de Romanisten)
37

Kort na 1600: terug in Antwerpen, veel succes Zeer succesvol schilder O.a. Van Dyck kortstondig Ll. (1609) Samenwerking met belangrijke meesters, onder andere Jan Bruegel I & II, Josse de Momper, Lucas van Uden, Jan Wildens, Frans Snyders Hij heeft een eigen stijl, verwant met die van De Ckerck, maar minder kitscherig, dan is hij op zijn best, relatief kleine formaten, behoorlijk fijn geschilderd, veel bloot en mythologische taferelen + werken waarin hij Rubens probeert te evenaren D Van Balen, Pan en Syrinx, Londen, NG Naar Rubens: dynamischer bij Rubens (Muenchen, AP) uitgebeeld D Hendrik van Balen, Oordeel van Paris, Sibiu, Brukenthal Museum Bevestigt zich als meester in traditie van Frans Floris en Jacob de Backer: maniristische bloottaferelen, maar op klein formaat en fijnschilderkunst >< voorgangers op grotere formaten en meer italianisant D Hendrik van Balen, Heilige Drievuldigheid, Antwerpen, Sint-Jacobskerk Sobere altaarstukken y y y y Frans II Francken (Antwerpen 1581 Antwerpen 1642) y Grote familie van schilders y Ll. Frans I (zijn vader) y 1605 Meester in St Lucasgilde Meest innovatieve van zijn familie omwille van: y Grote werkplaats (kopie-productie voor export veel mensen konden zijn kunst kopen, navolger, naambekendheid) y Belangrijk omwille van Iconografische innovaties: Kunstkammern = schildering van kabinetjes, typisch Antwerps fenomeen, wunderkammer van verzamelaars (invloed op Jan Breughel I Rubens and David Teniers II) - Apenstukjes (vervangen mensen, allegorie op zonden) (Invloed op Jan van Kessel en Teniers (verder uitgewerkt) Innovatie qua onderwerpskeuze D Frans II Francken, Prediking van Johannes de Doper, Sint-Petersburg, Hermitage Populair geworden in de 2e helft van de 16e eeuw, in veelvoud geproduceerd, maakt het tot een populair onderwerp in de Nederlanden in de 17e eeuw Aandacht voor landschap, kleine figuren  beetje naar 16e-eeuwse traditie Kleine werkjes, kabinetstukjes D Frans II Francken, Afgoderij van Salomon, LA, J.P. Getty Museum Link met de contemporaine geschiedenis van de 2e helft van de 16e eeuw, afgoderij, hagenpreken, analogie met historische gebeurtenissen Caravaggisten School van Utrechtse Caravaggisten ook in Antwerpen uitbouw van een Caravaggistische school Theodoor Rombouts (Antwerpen, 1597 Antwerpen, 1637) y Belangrijkste, want blijft hele leven lang caravaggist y Leerling Abraham Janssens y Italie: 1616-1625 (op hoogtepunt van Caravaggio) y 1625: meester in St Lucasgilde y Caravaggisto (cf. Utrecht), introductie caravaggistische kunst in de Nederlanden D Van Dyck, Portret van Theodoor Rombouts, Muenchen, AP
38

D Caravaggio, Kaartspelers, Fort Worth, Kimbell Art Museum Onderwerpen die uit het dagelijkse leven lijken te komen en die gedramatiseerd worden (// Manet), bv. herbergen, kroegen, kaarten, soldaten in kleurrijke kostuums in close up, dichtbij beeldvlak, ten halve lijve, dichtbij toeschouwer + spel met lichtinval versterking dramatiek van de banale gebeurtenis Vergelijking: D Theodoor Rombouts, Kaartspelers, Salzburg, Residenzgalerie Er nadrukkelijk op genspireerd D Theodoor Rombouts, Allegorie van de vijf zintuigen, Gent, Museum voor Schone Kunsten Typische caravaggio-aspecten: vuile voeten, naturalisme, zeer natuurgetrouwe weergave van lichaam, herkenbaar aspect, karikaturale koppen, licht/donker D Theodoor Rombouts, Prometheus, Brussel, KMSKB Licht/donker contrast heel sterk, gedramatiseerde voorstelling hierdoor Geen fenomenaal meester, bv. schouder niet anatomisch correct, beetje karikaturaal Focus op 1 gebeurtenis, weinig aandacht voor achtergrond = typisch barok Gerard Seghers (Antwerpen, 1591 Antwerpen, 1651) y Schilder / handelaar / verzamelaar y 1608: meester in St Lucasgilde y 1613-1620: Italie en Spanje, contact met kunst van Caravaggio en zijn navolgers (bv. Bologna, Gentileshi), principes onder de knie en ze populair gemaakt in Antwerpen y Caravaggisto => Rubenist in later oeuvre, barokke y Medewerker Oranjezaal Huis ten Bosch D Gerard Seghers, De vrolijke drinker, Baltimore, The Walters Art Museum Scne uit het dagelijkse leven, wijn drinken, half ontbloot // ook bij Jordaens D Gerard Seghers, Berouw van Petrus, Sint-Petersburg, Hermitage Historiestuk, verraden van Christus nadat de haan drie maal had gekraaid Heel Rubensiaans qua compositie + Caravaggio: enorme rimpels op handen, D Gerard Seghers, Christus tussen de boetvaardige zondaars, Amsterdam, Rijksmuseum Laat werk inspiratie op Rubens, vervallen tot pastiche: D Rubens, Muenchen, Alte Pinakothek

VI. Na Rubens Cf. Supra

II. Historieschilderkunst in de Noordelijke Nederlanden. Voor Rembrandt Belangrijkste namen mbt Noordelijke historieschilderkunst in de 16e eeuw
Lucas van Leyden (Leiden, 1494 8 augustus 1533 in Leiden genoemd naar geboorteplaats) y Schilder en vooral graveur (belangrijker dan zijn schilderkunst) y Leerling van zijn vader en Cornelis Engelbrechtsz. y 1514: schildersgilde in Leiden y Onder invloed van Albrecht Duerer (afkomstig uit Zuid-Duitsland, reisde naar Itali en was heel belangrijk voor de verspreiding van de renaissance in het noorden, de Nederlanden door middel van zijn schilderkunst n prentkunst  furore, invloedrijk) ontmoeting in jaren 1520 y Een van de grootsten in de geschiedenis van de prentkunst D Lucas van Leyden, Dance around the Golden Calf (Amsterdam, Rijksmuseum)

39

Een van zijn bekendste werken, nog behoorlijk in de stijl van de Vlaamse Primitieven, laatgotisch, alleen al enkele renaissancistische elementen en invloed van de Antwerpse maniristen D Lucas van Leyden, Lot and his daughters Was een van de grootste graveurs wereldwijd naast Drer en Raimondi Van Leyden als voorloper van Rembrandt Deze prent is volledig renaissance, vergelijkbaar met prenten van Raimondi naar Rafael, grote figuren, beheerste compositie Discrepantie tussen zijn prentkunst en schilderkunst: Vergelijking: D Lucas van Leyden, Lot and his daughters (Paris, Louvre) Heel kleine figuren, middeleeuwse kledij, laat-middeleeuwse compositie, trant van Antwerpse maniristen Jan van Scorel (1495, Schoorl 6 december 1562, Utrecht) y Renaissance in het Noorden gebracht heel groot meester y Opleiding? In de leer bij Jan Gossaert (= belangrijkste grondlegger renaissance in (Noordelijke) Nederlanden) ?, Utrecht / Leerling van Jacob Cornelisz ?, Amsterdam y Verschillende malen naar Itali Grand Tour (Duitsland, Itali, Frankrijk, goede studie van de kunst) / Pelgrimstocht naar Jeruzalem y 1521: in dienst van Paus Adrianus VI (enige Nederlandse paus, aangesteld door Karel V, kort na aanstelling vermoord), hof schilder van de curie van het Vaticaan + verantwoordelijk voor de pauselijke collectie in Rome, had zo zeggingsschap over Raphael en Michelangelo, hoog in hirarchie van de curie, aansturen van kunstprojecten op vraag van de paus y Sterk vertrouwd met de hoogrenaissance 1524, terug in de Noordelijke Nederlanden: veel elementen van die kunst er gentroduceerd (lokale reizen (Gent, Utrecht)) Weinig bewaard, want veel vernield tijdens de Beeldenstorm van 1566 D Jan van Scorel, Mary Magdalene (Amsterdam, Rijksmuseum) Vroeg werk, vergelijkbare traditie met: D Van der Weyden, Magdalene (Louvre) D Jan van Scorel, Presentation in the Temple (Vienna, KHM) Helemaal thuis in Italiaanse hoogrenaissance: architectuur, compositie, kledij, houdingen, beheerst, antieke oudheid evenaren en misschien zelfs overtreffen D Jan van Scorel, Baptism of Christ (Haarlem, Frans Hals Museum) Heel goed naar Michelangelo gekeken: compositie, houdingen al met zeker manirisme zoals LO in Sixtijnse kapel, aandacht voor het lichaam + steeds ook aandacht voor de belangrijkste aspecten van de Nederlandse kunst, bv. driedelig landschap met kleurenperspectief (groen, blauw en grijs) Maarten van Heemskerck (1498, Heemskerk 1 oktober 1574, Haarlem) y Opleiding bij Cornelis Willemsz (Haarlem) en Jan van Scorel y 1532: Grand Tour / Humanist verblijf in Rome: studie van de renaissance y 1536: terug naar Nederlanden belangrijk omwille van nieuwe, innovatieve Romeinse stijl + intellectuele capaciteiten, n van de grootste intellectuele kunstenaars voor Rubens y Een van de leidende humanisten /Renaissance schilders y Invloedrijke prentontwerper, heel veel prenten ontwerpen met grote invloed op kunstgeschiedenis van de Nederlanden en vooral Noordelijke Nederlanden D Maarten van Heemskerck, Zelfportret, Prince William Collection, Cambridge Invloed verblijf in Rome: Colosseum op de achtergrond D Van Heemskerck, St Luke painting the Virgin (Rennes, MBA)
40

Oorspronkelijk voor de kerk in Haarlem Incorporeert elementen uit de Casa Sassi Typevoorbeeld van paragone = strijd obv van enkele passages uit Plinius en andere antieke auteurs, mbt vraag welke kunstvorm de belangrijkste is, genres, ook Erasmus mengt zich bv in het debat in de 16e eeuw wordt de strijd verengd tot schilderkunst en beeldhouwkunst  Van Heemskerck plaatst hier de (religieuze) schilderkunst boven de beeldhouwkunst van de antieken in de 16e en 17e eeuw was deze strijd belangrijk, bleef doorleven in de kunst en geschriften van de 17e eeuw Vergelijking: D Maarten van Heemskerck, Court of the Casa Sassi, Rome (Berlin, SM) Casa Sassi was een van de belangrijkste collecties van antieke beelden in Rome in de 16e eeuw  mysterie hoe heeft hij er toegang toe gekregen?, was privcollectie, kunnen bestuderen D Maarten van Heemskerck, Venus and Cupid (1545) (Cologne, Wallraf-Richartz Museum) Al vroeg Italiaanse vormen, obv van Venetiaanse types, zoals Giorgione, Titiaan, Venus van Urbino  hier Nederlandse variant erop Referentie oudheid, klassieke runes = frequent in 16e eeuw Dirck Barendsz (Amsterdam 1534 - Amsterdam, 1592) y Werkzaam in Amsterdam (vorige in Leiden of Haarlem, kleinere steden), eind 16e eeuw, belangrijke carrire uitgebouwd, bijzonder want Amsterdam tot eind 16e eeuw relatief kleine stad, grachten nog niet inbegrepen want 17e-eeuwse stadsontwikkelingproject, miniem deel van de huidige stad massale uittocht uit zuiden vanaf 1585 naar Haarlem en Amsterdam  wordt de grote haven van de Nederlanden, VOC, grootste handelscentrum boven de Alpen y Rome en Veneti (ca. 1555-1562) een van de weinigen die terugkeert naar de Nederlanden na een carrire in Veneti  Venetiaanse hoogrenaissance (Titiaan, Giorgione en ev. Tintoretto, maar deze is al manirisme), stijl verschilt van de FlorentijnsRomeinse renaissance verschillende techniek omwille van fresco in Rome en Florence + in Veneti sfumatotechniek, rookachtige, clairobscur >< niet in Rome en Florence - In de leer bij Titiaan, vooral voor landschappen - Basssano y Introduceerde hoogrenaissance in de Nederlanden y Portretten en altaarstukken (zeer veel verloren tijdens Beeldenstorm, klein oeuvre over bewaard) Wordt in Itali aangezocht voor het schilderen van heel belangrijke fresco s, bijvoorbeeld: D Dirck Barendsz., Laatste Oordeel, Abazzia di Farfa Abdij in Veneto, fresco, meester over Venetiaanse hoogrenaissance Na zijn terugkeer in de Nederlanden schildert hij werken, die sterk in de lijn liggen van Tintoretto en de late Titiaan, iets fijner geschilderd, maar zelfde trant que compositie en sfeer D Dirck Barendsz., Aanbidding der herders, Museum GoudA Kleurenpracht dit zijn de grote meesters tot circa 1585-1600, uitzonderlijk voor de Noordelijke Nederlanden is dat het hiertoe beperkt blijft, markt is kleiner, relatief onderontwikkeld tov Vlaanderen en Brabant, weinig goede schilders >< in Antwerpen nog veel kleinere meesters in de schaduw van Frans Floris en Bruegel verandert allemaal na 1585: voordien waren er de calvinistische republieken in N en Z, na Beeldenstorm en opstand hebben calvinisten veel macht en invloed verworven in N en Z, zoals in Gent, Antwerpen, Brugge, Brussel en Noordelijke steden slagen ze erin om controle te verwerven, kunst wordt er verbannen 1585: opmars van Spanje, verovering van Antwerpen, gespannen vrede, de facto (militaire) grens tussen N en Z, pas officieel met de Vrede van Munster in 1648  velen
41

blijven de Nederlanden echter beschouwen als n land, dat tijdelijk is opgedeeld door soort burgeroorlog >< het wordt iets moeilijker om te reizen dus ontstaat er de facto wel een scheiding, die zich vooral doorzet op religieus en politiek vlak: Noorden wordt meer calvinistisch, er wordt meer gedoogd, republiek >< Zuiden wordt sterker katholiek

De bijzondere situatie in Nederland

Nederland: in de Republiek zijn er allerlei krachten die invloed uitoefenen op de staatsstructuur, zoals de steden = blijven belangrijker dan in de Zuidelijke Nederlanden, waar er een soort voorbode van het absoluut monarchisme ontstaat, macht van de vorst, neemt macht van de steden uit handen >< in Noorden krachtige steden, machtige entiteiten met zeggingschap in de Staten Generaal (soort parlement van de Noordelijke Nederlanden) en de keuze van de stadhouders (Oranje-Nassau) Het overwicht van Holland y Amsterdam: Belangrijkste stad wordt Amsterdam na de val van Antwerpen, meest mogelijkheden, men verhuist er naartoe, nemen kapitaal en internationale netwerken mee, grootste financile centrum van Europa y Haarlem: lakennijverheid, veel velden waar laken kan worden gebleekt, mensen die hierin actief waren verhuizen naar daar, y Delft (rond 1580 was de stad een van de weinige die goed te verdedigen was, Willem van Oranje vestigde zich er tot 1584, toen hij vermoord werd blijft belangrijk voor OranjeNassau na 1585, hebben er voet aan de grond) en Den Haag (tijdelijke hofstad, paleizen van de Nassau): hofsteden y Leiden: universiteitstad, in vroege jaren van de opstand als calvinistische tegenstander van de katholieke universiteit Leuven y Rotterdam: stelt niet veel voor, pas op het eind van de 17e eeuw wordt het belangrijke havenstad, door handel met Frankrijk, invoer van wijn, congac, Utrecht: bisschopstad, aparte stad en provincie, mensen die veroordeeld waren in bv. Amsterdam trokken naar hier, omdat de jurisdictie van de staten van Holland er niet gold, altijd speciale entiteit // prinsbisdom Luik Andere provincies / Kleinere steden (Middelburg, Leeuwarden, Dordrecht): aantal belangrijke meesters = de traditionele indeling / zeer artificieel Meeste steden liggen in provincie Holland = de machtigste provincie van de Republiek en centrum van kunstproductie in de Noordelijke Nederlanden

Amsterdam
I. Pre-Rembrandtisten y Migratie, belangrijke kunstenaars proberen er carrire te maken, vanuit Z, brengen zuidelijke invloeden mee, bv. Pynas, Tengnagel,.. uit Zuid-Nederlandse families Amsterdamse kunst wordt gent op de Antwerpse migratie y Enorme economische boom na 1585 groeit in enkele decennia tot 1 van de machtigste en belangrijkste steden ten wereld y Belangrijke intellectuelen / Literatuur, bv. P.C. Hooft, Joost van den Vondel  invloed op de schilderkunst Meesters actief voor Rembrandt y Frans Badens < uit Venetiaanse school afkomstig, weinig bewaard van zijn werk y Pieter Lastman (meester Rembrandt) y Jan en Jacob Pynas, gebroeders y Jan Tengnagel y Claes Moeyaert
42

Werner van der Valckert

Pieter Lastman (Amsterdam, 1583 Amsterdam 1633) y Geboren net voor val van Antwerpen, sterft op vrij jonge leeftijd y Itali: 1602-1606 (typisch fenomeen in de 17e eeuw, katholieke schilders naar Rome, ook enkele uit het N)  kennis maken kunst oudheid en paus y Voorbeelden, vooral Noord-Italiaanse, Venetiaanse schilder: Paolo Veronese, Hans Rottenhammer (belangrijk Venetiaans meester van Duitse komaf, rond 1600), Caravaggio en Elsheimer (veel Nederlandse meesters keken naar hem op, bv. ook Relbrandt en Rubens) y Beroemd als meester van Rembrandt  invloed D Lastman, Offer van Isaac, Amsterdam, Rembrandthuis Grisaille Rembrandt inspireert zijn compositie sterk op die van zijn meester + Rembrandt slaagt erin de compositie te dramatiseren, emuleren door het licht, dolk laten vallen als schrikreactie die hij genereert in het schilderij >< niet zelfde emotie en dramatiek bij Lastman D Lastman, Odysseus en Naussika, Muenchen, AP In Amsterdamse historieschilderkunst voor Rembrandt duiken heel veel nieuwe onderwerpen op, die in de 16e eeuw nooit werden afgebeeld  beproevingen van Odysseus op de Odyssee, soort wereldreis Typische compositie van pre-rembrantisten met weinig aandacht voor achtergrond, relatief kleine figuurtjes Jan (1583-1631) en Jacob (1592-1650) Pynas y Invloed van Elsheimer invloed op Rembrandt y Itali (zelfde moment als Lastman) y Jan later opnieuw in Itali D Adam Elsheimer, Ceres en Stellio, Madrid, Prado Duidelijk waar hij voor staat in dit werk: speelt met zelfde licht/donker contrasten als Caravaggio + typische karikaturale koppen van oude mensen, werd hierdoor enorm beroemd bij tijdgenoten Werkt steeds op heel kleine formaten, fijnschilderkunst, heel fijn en precies geschilderd, soort glacistechniek, rol van licht en donker, minutieus uitgewerkte tronies / vooral gezichten van oude mensen D Jan (en Jacob?) Pynas, Opwekking Lazarus, Philadelphia Museum of Art Nooit echt duidelijk wie wat heeft geschilderd, omdat hun stijl heel dicht bij elkaar ligt en ze signeren beiden met J. Pynas Pynassen behandelen achtergrond op zelfde manier als Rembrandt later  nauwelijks aandacht ervoor, snel en vluchtig ingekleurd met virtuoze techniek, des te meer aandacht voor de dramatiek van de compositie en de kleursetting D Jacob Pynas, Paulus en Barnabas in Lystra, Amsterdam, Rijksmuseum In de lijn van Lastman, relatief onbekend onderwerp in de 16e-17e eeuw, laat-maniristische compositie, redelijk kleine figuurtjes in monochroom landschap Paulus en Barnabas: dergelijke verhalen keren vaak terug in de barokkunst uit handelingen van de apostelen, Paulus en Barnabas komen in Lystra, genezen iemand, Lystra nog in GrieksRomeinse traditie met veelgodendom, onder de indruk van mirakel, roepen hen uit tot Romeinse goden die op aarde zijn gekomen, Paulus en Barbabas scheuren hun kleren af om te tonen dat ze gewone mensen zijn van vlees en bloed en geen afgoden  populair na Beeldenstorm, veel ophef over het afbeelden van heiligen, interessant voor protestanten Jan Tengnagel (1584-1631) y Zelfde school / zelfde invloed
43

Itali, 1608 Hoeft niet echt te schilderen: stamt uit Oude adel, rijke, bemiddelde Amsterdamse familie; later stopt hij met schilderen en wordt regent = uitoefening van een overheidsfunctie in de Noordelijke Nederlanden, bestuurder D Jan tengnagel, Vertumnus en Pomona, Amsterdam, Rijksmuseum Poging nabootsen werk van Elsheimer: karikaturale oude koppen, relatief weinig aandacht voor achtergrond en landschap, heel snel geschilderd, maniristisch drama in compositie Vertumnus en Pomona: klassieke mythologie, Pomona was godin van de tuinen, mooie jonge dame, Vertumnus was de god van de herfst, werd verliefd op haar, maar kon haar niet krijgen  verandert zich in oude vrouw en slaagt er zo in om dicht bij Pomona te komen, kust haar, worden samen een olm, symbool van vruchtbaarheid y y Werner van der Valckert (ca. 1585 1627/28) y Geboren en opgeleid in Den Haag, vooral in Amsterdam actief D Van der Valckert, Slapende Venus, Boston, MFA Prent beroemd om het schilderen van vrouwelijk naakt, hoogrenaissancistische compositie, afgewogen, weinig details of anekdotiek, heel eenvoudig, drama van het moment in enkele figuren en gestes gevangen

Amsterdam
II. Rembrandts Leerlingen Bij Rembrandt is er meer geweten over zijn leerlingen en hoe men samenwerkte aantal schilders komen later aan bod, want fijnschilders, genreschilders y Gerard Dou (1613-1675) y Carel Fabritius (1622-1654) y Ferdinand Bol (1616-1680) y Jurriaen Ovens y Jan Victors y Willem Drost y Govert Flinck (1615-1660) y Nicolaes Maes (1643-1693) y Gerbrand van den Eeckhout (1621-1674) y Samuel van Hoogstraten (1627-1678) y Aert de Gelder (1645-1727) Carel Fabritius (1622-1654) y Ll. Rembrandt y Vanaf 1551 in Delft  ontploffing kruiddepot, heel vroeg gestorven y Bijzonder getalenteerd, een van zijn beste leerlingen D Fabritius, Puttertje, Den Haag, Mauritshuis Geen historiestuk, maar heel knap: stilleven van vogeltje op nestbakje Distelvink, puttertje had men toen vaak in huis, vogeltje kon emmertje vullen met water Weinig bewaard van zijn historieschilderkunst: jong gestorven, ook veel discussie erover, veel stijlen beoefend, controversieel kennerschap D Fabritius, Hagar, Salzburg, Residenzgalerie Hagar in de woestijn, die God ontmoet  verhaal opzoeken In de stijl van Rembrandt: kleursetting, compositie, focus op dramatisch moment, tafereel dat weinig werd afgebeeld, kiest ander moment van het verhaal om het te kunnen dramatiseren, bijna net zo goed als Rembrandt gerealiseerd

44

Ferdinand Bol (1616-1680) y Ll. Jacob Cuyp (landschapschilderkunst), Abraham Bloemaert (belangrijk Utrechts meester, invloed op Utrechts caravaggisme) in Utrecht y Ll. Rembrandt vanaf ca. 1631, n van de beste y 1641: zelfstandig schilder - Zeer succesvol - Veel belangrijke overheidsopdrachten (o.a. voor admiraliteit van Amsterdam, Stadhuis Amsterdam, ) y Na 1669: nog nauwelijks geschilderd, trouwt rijke dochter, rentenieren D Bol, Zelfportret, Amsterdam, Rijksmuseum Typische paragonevoorstelling: leunt als schilder op een beeldje = beeldhouwkunst als slaaf van de schilderkunst, veel voorkomende voorstelling in die tijd D Bol, Aeneas lauwert een admiraal, Amsterdam, Rijksmuseum Een van de weinige Noordelijke meesters die de capaciteit bezit om op heel grote formaten te schilderen krijgt veel van de grote opdracht Voor admiraliteit Aeneas op reis met zijn troepen naar Rome, om zijn admiraals bezig te houden organiseerde hij een zeilwedstrijd, lauwerde de winnaar D Bol, Onthoofding van de zoon van Titius Manilus Torquatus, Amsterdam, Rijksmuseum Uit zelfde serie antieke geschiedenis Goed gekeken naar Venetiaanse kunst: diagonale compositie (// Rubens), antieke architectuur, enigszins classicistisch (dominant vanaf eind 17e eeuw, al voeling ermee), prominente achtergronden >< Rembrandt ook deel van de achtergrond snel ingevuld, invloed van Rembrandt Govert Flinck (1615-1660) y Ll. Lambert Jacobsz. (cf. Jacob Backer) y Ca. 1633: Ll. Rembrandt, lange tijd samenwerking y Ca. 1636: zelfstandig schilder in Amsterdam y Succesvol, sterk groeiende sociale status (cf. Bol), rijk gehuwd, minder geschilderd op eind van zijn leven y Zeer dicht bij de kunst van Rembrandt, probeert hem te emuleren en na te volgen, en te overtreffen D Flinck, Zelfportret, Londen, NG Navolging van Rembrandt, maar Rembrandt is beter meester over het licht Historieschilderkunst: D Flinck, Isaac Zegent Jacob, Amsterdam, Rijkmuseum Schilderij gent op Utrechts Caravaggisme: halflijfse figuren, vooraan in beeldvlak, frontale confrontatie met toeschouwer, virtuoze, pastueuze verftechniek, speling licht en donker D Flinck, Verkondiging aan de Herders, Parijs, Louvre Landschap vergelijkbaar met Rembrandt Interessant want volledig gebasseerd op werk van Bassano: Italiaanse familie, Veneti, werk had veel aanzien verworven in de Nederlanden, deel van de kabinetkunstverzameling van de gebroeders Reinst in Amsterdam (kunstcollectie uit Veneti meegebracht, kregen veel bezoek van kunstenaars, oa. Flinck  eigen variant erop gemaakt) Gerbrand van den Eeckhout (1621-1674) y Van ca. 1635 tot ca 1640 (vrijmeester in Amsterdam) in Rembrandts atelier (geen duidelijkheid)  stijl sterk gent op dat van zijn meester, zal zijn kunst steeds meer enten op classicisme na de jaren 1640 y Eerdere Leermeesters ? Goed vertrouwd met pre-Rembrandtisten
45

Veel werk in zijn vroege oeuvre: helemaal Rembrandt + werk met meer inspiratie op preRembrandtisten, Pynas, Lastman, D Van den Eeckhout, Zelfportret, Parijs, collectie Lugt D Van den Eeckhout, Jerobams offer, St Petersburg, Hermitage Typisch pre-rembrandtisten: ongebruikelijk onderwerp, OT, op dezelfde manier geschilderd, Venetiaanse compositiemodel, diagonale lijnen, relatief kleine figuren, dramatische hemel D Van den Eeckhout,Christus en de vrouw van Samaria bij de bron, Den Haag, Mauritshuis Helemaal in stijl van Rembrandt: grisaille (vaak als voorontwerp van prenten), trompe-l oeuil schilderij van een bas-relif

Amsterdam
III. Na Rembrandt Classicisme = exponent in de 17e eeuw is de Franse meester Poussin, bekend om zijn lijnvoering, rustige hoogrenaissancistische composities met relatief weinig dramatiek, dramatiek zit hem in feite in de rust >< Rubenisten, barok, kleursetting, virtuoos met schildertechniek Omwenteling in de late 17e eeuw: veel invloed van de classicistische kunst in Amsterdam, men vindt dat Rembrandt is te ver gegaan, veel te virtuoos en te laks is gaan schilderen  terug naar de grote principe van het begin van de renaissance / herdenken van de klassieke oudheid tot bij kunst van Poussin Nil Volentibus Arduum = literair genootschap in Amsterdam, waar veel regenten en Amsterdams patricirs lid van waren, doel om classicisme ook in literatuur te introduceren, Franse kunst en literatuur als het summum, terug te vinden in de Amsterdamse school van de late 17e eeuw y Van den Eeckhout  later in zijn carrire stijlverandering y Jacob van Loo (1614-1670, Parijs) y Jan van Noordt y Jacob de Backer Jacob van Loo (1614-1670, Parijs) D Jacob van Loo, Amaryllis en Myrtillo, Amsterdam, Rijkmuseum Figuren worden weer monumentaler, beheerste compositie en psychologische spanning, classicisme van late Amsterdamse school Verhaaltje uit de literatuur D Jacob van Loo, Bacchanten, Amsterdam, Rijkmuseum Aantal verworvenheden van Rembrandt gaan niet helemaal verloren, bv. schildering van het lichaam, huid veel realistischer dan Poussin, huidplooien + enten op de klassieke traditie, kunst van de jonge Rafael: compositie, beheersing, enorme dramatiek is verdwenen, alles behoorlijk uitgewerkt Hollandse kunst, recent veel discussie onder kunsthistorici opgesplitst in de late 19e-vroege 20e eeuw obv verschillende steden (Utrechts caravaggisme, Haarlemse landschapschilderkunst, Leidsefijnschilderkunst, )  heeft de indruk gewekt dat iedere stad zo zijn eigen aparte school had en deze school beperkt bleef tot die stad tot relatief recent werd dit algemeen aanvaard, mede onder invloed van belangrijk standaardwerk mbt Noord-Nederlandse schilderkunst in de gouden eeuw van Bob Haeck, structuur aan de hand van die steden, zo blijven doorleven termen worden hier ook gehanteerd, MAAR is niet strikt, niet tot de stad beperkt!

Haarlem
I. Haarlemse Maniristen

46

Voor Rembrandt ten tonele komt, hij verschijnt wel niet in Haarlem, maar zijn invloed is zo dominant, dat de kunst uit de hele republiek afgemeten wordt aan hem y y y y Migratie: vaak eerder naar Haarlem dan naar Amsterdam, veel Zuid-Nederlandse vluchtelingen eerst naar hier en pas later in Amsterdam Haarlemse kunstwereld net na 1585 belangrijker dan Amsterdam (pas van ca.1600) Economische boom eerder dan Amsterdam Wieg van Hollandse Gouden Eeuw, Hollandse kunstproductie

Haarlemse Maniristen // met wat Van Veen en De Backer doen in Antwerpen Genspireerd op late werk van Michelangelo, is de dominante stroming in Haarlem Cornelis Cornelisz van Haarlem (1562-1638) y Ll. Pieter Pietersz. (= zoon van Pieter Aertsen) y O.i.v. Bartholomeus Spranger (Antwerps manirist, actief aan koninklijk hof van Wenen en Praag) y Ontzettend veel nagelaten, zelfde maniristische traditie D Cornelis Cornelisz., Adam en Eva, Amsterdam, Rijksmuseum // Van Veen, De Backer, dominante maniristische traditie in Antwerpen en N-Nl eind 16e eeuw Interesse voor musculatuur // late werk van Michelangelo en Rafael, gemanireerde houdingen D Cornelis Cornelisz., Kindermoord van Bethlehem, Amsterdam, Rijksmuseum Beroemd werk, beste collectie in dit museum Haarlems manirisme ten top: beeldvullende figuren, musculatuur, aderen, alle mogelijke houdingen, tot kleinste details uitgewerkt, poging tot psychologische interactie en dramatiek, maar gaat deels verloren Hendrik Goltzius (1558-1617) y = cruciale figuur y Gestart als graveur, een van de allergrootste graveurs ooit bijna zijn hele leven lang, verminkt hand y Ll. Dirck Volckertsz. Coornhert (1577) in Haarlem, is beroemd humanist die goed bevriend was met Van Heemskerck y Veel gereisd: Antwerpen (er gewerkt voor de val, contact met Thomasz. Key, Pourbus, werk van Frans Floris), Duitsland, Itali terug naar Haarlem y Pas laat leren schilderen, topkwaliteit, beperkt schilderkunstig oeuvre D Hendrik Goltzius, Zondeval, Washington, NG Houding van Eva is gekunsteld maniristische school sober, klassiek geschilderd Techniek: een van de eersten die werkt met een gekleurde onderlaag  laag van witte kalk en Arabische gom om het paneel effen te maken + tekening + matte tempera + invullen met olieverf hij werkt met licht gekleurde onderlaag, roze dat hij laat doorschijnen door verf aan oppervlaktelagen voor vleeskleurig effect // later ook bij Rubens, Rembrandt D Hendrik Goltzius, Vertumnus en Pomona, Amsterdam, Rijksmuseum Heel gedetailleerd lichaam // ambities als Rubens mbt schildering van lichaam, zo realistisch mogelijk zonder toe te geven aan vrouwelijk ideaal, maar Rubens overtreft de kunst van Goltzius

N.B. Utrecht / lijn van Haarlemse Maniristen

Joachim Wtewael (1566-1638)
47

Itali (ca. 1586) en Frankrijk (belangrijk in 16e eeuw omwille van School van Fontainebleau = Italiaanse maniristen die neer gestreken zijn in Frankrijk, studie en importeren van kunst in de Nederlanden y Terug in Utrecht in 1591 y Maniristische stijl D Wtewael, Mars en Venus (op koper), Den Haag, Mauritshuis Blauwdruk op koper Herkenbaar werk // Hendrik de Clerck, kitscherige kleursetting stijlen lopen over in elkaar, geen strikt onderscheid tussen verschillende steden en scholen, plaatselijke tendensen, maar niet hiertoe beperkt y Abraham Bloemaert y Link Haarlems manirisme en Utrecht, // Goltzius en Cornelis Cornelisz. y Ll. Cornelis Bloemaert y 1581-1585: Parijs en Fontainebleau - Itali y Enorm oeuvre, 1000 tekeningen, 100den schilderijen y Meester van veel Utrechtse Maniristen!, spoort leerlingen aan om naar Itali te gaan en kennis te maken met de Italiaanse barokkunst D Bloemaert, Dood van de kinderen van Niobe, Kopenhagen, Statens Museun Stijl van Cornelis Cornelisz., monumentaal manirisme genspireerd op late werk van Michelangelo, in het bijzonder de fresco s van de Sixtijnse kapel later ook bij Vasari, maniristen van Fontainebleau, heel internationale stijl  internationale school van de Barok was dit manirisme, bijvoorbeeld zelfde stijl aan hof van Wenen en Praag Haarlem II. Na de Haarlemse Maniristen Haarlemse landschapschilderkunst voornamelijk nadien Historieschilderkunst ook aanwezig, maar van minder allooi y Pieter Soutman: leerling van Rubens y Salomon de Bray y Pieter de Grebber y Jacob de Wet y Willem de Poorter y Caesar van Everdingen: classicisme

Utrecht
Caravaggisti y Hendrick ter Brugghen = belangrijkste y Gerard van Honthorst = fenomenaal, maar net iets minder belangrijk dat ter Brugghen y Dirck van Baburen y Jan van Bijlert y Jan Gerritsz. van Bronchorst y Onder invloed van: Caravggio (sommige hem nog ontmoet in Rome, anderen net te laat, aangezien Caravaggio er moest vlucht door moord mbt liefdesperikel), zijn opvolgers / imitatoren: Bartolommeo Manfredi (belangrijk Romeins meester, begin 17e eeuw) en Orazio Gentileschi (naar Londen getrokken, caravaggisme verspreid over Europa) Men leefde van 2 werelden: maakten historiestukken in Caravaggistische traditie + genrestukken in dezelfde traditie

48

Hendrick Jansz. Terbrugghen (1588 - Utrecht, 1629) y Weinig over hem bekend y Ll. Abraham Bloemaert y 1607; Soldaat ? = merkwaardig, want n van de laagste beroepen in de 17e eeuw y Itali, contact met Caravaggistische school y 1614: terug in Utrecht, introduceert het caravaggisme in de Noordelijke Nederlanden y 1616: Vrijmeester y Jong gestorven, geen groot oeuvre D Terbruggen, Luitpeler, Parijs, Louvre Genrestukje frequent onderwerp, betekenis: soldaat en meisje die samen muziek maken, metafoor D Ter Brugghen, Roeping H. Mattheus, Utrecht, Centraal Museum Zelfde onderwerpen als Caravaggio, n van beroemde werken van Caravaggio in Rome, deel van een ensemble, alle meester hadden het gezien en schilderen het in talrijke varianten voor de Nederlandse markt Caravaggio: voor het eerst licht langs heel klein raampje binnenvallend op het tafereel, dramatisch effect  Caravaggisten spelen ook met inval van licht, accentueren van de lichtbundel om zo dramatiek te benadrukken enorme gebalde compositie, figuren ten halve lijve, close up D Terbrugghen, Ongeloof van H. Thomas, Amsterdam, Rijksmuseum Emuleert onderwerp van Caravaggio, meerdere varianten en kopien Laat, in navolging van Caravaggio, de vinger echt in de wonde leggen (terwijl men er anders gewoon naar wijst), deze spielerei wordt overgenomen Gebalde compostitie, heel krachtig Gerard van Honthorst (1592-1656) y Ll. Abraham Bloemaert y 1616: Veneti, Florence en Rome y 1620: terug in Utrecht y 1622: lid van St Lukasgilde y 1628: Londen (voor Charles I) met Joachim van Sandrart  internationaal, prestigeus, belangrijk verzamelaar, komt er in contact met Van Dyck en Gentileshi y Opdrachten Frederik Hendrik, stadhouder Nederlanden; Christian IV van Denemarken, groot verzamelaar, veel opdrachten aan Nederlandse kunstenaars y Hofschilder Willem II (1650), zoon van Frederik Hendrik, slechts 1 jaar door dood van Willem II (decoratie van de Nassaupaleizen: paleizen in Rijswijk en Honselersdijk en het Huis ten Bosch) D Honthorst, Zelfportret, Lille, MBA D Van Honthorst, Aanbidding van de Herders, Keulen, Wallraf-Richartz museum In veel kopien te vinden Bijzonder: Christus als licht van de wereld volgens de Bijbel, lichteffect wordt gedramatiseerd zodat het bijna ongeloofwaardig wordt, overbelicht, wordt lichtbron in de setting en dramatiseert de compositie Puur caravaggisme: ten halve lijve, psychologische spanning tussen de figuren, close up D Van Honthorst, Verloren Zoon, Muenchen, AP Typisch caravaggistisch: halflijfs, dramatisch, vooraan in beeldvlak, bewegingen die uit beeldvlak lijken te komen om interactie te creren met ruimte van de toeschouwer, dramatische setting, karikaturale koppen // Elsheimer Dirck van Baburen D Van Baburen, Doornkroning, Utrecht, Museum Catharijneconvent
49

Net iets hoekiger geschilderd, harde lijnvoering in de contouren, herkenbare techniek Jan van Bijlert D Van Bijlert, Soldaat, Pasadena, Norton Simon Museum Jan Gerritsz. van Bronchorst D Bronckhorst, Slapende nimf, , Braunschweig Herzog Anton Ulrich Museum Evolueert van caravaggisme naar classicisme Nimf gewekt door sater, genspireerd op een werk van Rubens, dat in de collectie van de stadhouder-koning Willem III tot meer classicistisch werk Nog elementen van Caravaggio in de setting, dramatiek, compacte

Delft (en Den Haag)

Hof en gouvernement Den Haag = d hofstad, residentie van de stadhouder = verkozen, grote entourage van mensen met veel macht in het hof en de stad, geen absolute monarchie zoals Parijs, Londen,  checks & balances, dus totaal verschillende hofstad dan in andere landen Betekenis voor de kunst? Den Haag stelde tot het einde van de 17e eeuw niet veel voor  kunst in de Noordelijke Nederlanden, verschilt van zuiden: mecenaat van hof en kerk in Z >< rijke burgers in steden, minder door de adel in N y Voor Vermeer - Carel Fabritius - Leonard Bramer - Christiaan van Couenberg Johannes Vermeer = belangrijkste voor het einde van de gouden eeuw genrekunst, weinig historiekunst Na Vermeer Classicisme, genspireerd op Amsterdams classicisme: Gerard de Lairesse (Amsterdam) Gerard Hoet (transponeert het naar Den Haag)

y y y

Johannes Vermeer (Delft 1632-1675) y Hele leven in Delft - Leermeester? - Invloed Utrechts Caravaggisme & Delftse interieurschilders (gefascineerd door interieurruimtes: Gerard Houckgeest, Nicolaes Maes, Pieter de Hoogh) - Katholiek geworden voor huwelijk - 1653: lid St Lucasgilde N.B. Onderzoek J.M. Montias (econoom, Yale university, toegelegd op kunstgeschiedenis, innovatief onderzoek, was de grote specialist mbt Vermeer, veel archivalia ontdekt) y Weinig geschilderd (30tal schilderijen); voor een beperkte groep liefhebbers, kleine kring mecenassen in Delft, vooral voor zichzelf, erg koppig iemand y Pas in de 19e eeuw herontdekt boom, zeldzame kunst, zijn kunst werd hierdoor onbetaalbaar D Vermeer, Meisje met de parel oorring (1665), Den Haag, Mauritshuis Licht, schildertechniek  schildert quasi pointillistisch hierdoor herontdekt ten tijde van Monet, Manet D Vermeer, Diana en haar gezellen, Den Haag, Mauritshuis Vooral in begin van zijn carrire nog enkele historiestukken, later volledig genrestukken
50

Kleursetting en compacte compositie // caravaggisme, maar figuren voluit, weinig aandacht voor achtergrond waarde op vlak van techniek D Vermeer, Christus in huis van Maria en Martha, Edinburgh, NG Onderwerp dat populair was op eind van de 16e eeuw, verdwenen in 17e eeuw  heropgepikt door Vermeer Genresetting van klassiek bijbels onderwerp, Nederlands interieur uit 17e eeuw, compact, heel fijn geschilderd Ontwikkeling van de classicistische schilderkunst in de Republiek op het eind van de 17e eeuw: Gerard de Lairesse (Luik 1640 Amsterdam 1711) y Geboren en opgeleid in Luik (vader)  school onder invloed van Poussin, franstalig y Maastricht, Utrecht, Amsterdam: bekend in bij stedelijke elite van Amsterdam, wilde feestjes, blind geworden door syfilis, pas dan heeft hij zich toegelegd op kunsttheorie, leerlingen onderricht en boeken gedicteerd y Classicisme (Frans) y Nil volentibus Arduum: in contact ermee in Amsterdam, literair classicisme  de Lairesse introduceerde het picturaal classicisme - Andries Pels (traktaat over kunst, brandt Rembrandt af), Gerrit Reynst Theaterdecors: ontwerp  kunst als gesamtkunst Interieurstukken (huizen voorzien van interieurschilderijen) voor Amsterdamse Elite, Paleizen Nassau s, etc.  kunst gaat ten onder in de 18e eeuw: schilders die op groot formaat kunnen werken en muren decoreren, gaan de markt overheersen >< kleine werkjes, mensen willen immers gesamtkunst, volledig gedecoreerde wanden, muurvullend, kamer tot 1 groot kunstwerk op muren en plafonds y Cruciaal figuur, vooral erg belangrijk kunsttheoreticus, twee belangrijke boeken: [Grondlegginge der teekenkonst (1701, principes van tekenkunst) & Het groot schilderboeck (1707, theoretische onderbouwing van schilderkunst obv Franse classicistische idealen)] D Rembrandt, Portret van Gerard de Lairesse, NY, Metropolitan D De Lairesse, Allegorie van de zintuigen, Glasgow, MFA // Erasmus Quilinus, classicisme: aandacht voor compositie, rustig, doordacht, klassieke architectuur, aandacht voor landschap, gent op de kunst van Poussin >< dynamische, levendige bij Rubens en Rembrandt D De Lairesse, Verdrijving Heliodorus uit de Tempel Monumentale architecturale setting, beredeneerde en evenwichtige compositie, zekere dynamiek in zich, genspireerd op werk van Rafael in de Stanze D De Lairesse, Plafondstuk uit Herengracht 539, NY, Metropolitan Ontzettend veel plafond-en muurstukken, grachtenpanden, Amsterdam Eind 17e eeuw: classicistische kunst wordt soort decoratieve schilderkunst in burgerlijke milieus Gerard Hoet (1648-1733) Inspireert zich op kunst en theorie van de Lairesse en Poussin Hele leven lang actief in Den Haag  wordt diplomatiek centrum, tegenpool van Parijs, men gaat zich enten op het Franse classicisme en komt er zo tot bloei D Gerard Hoet, Huwelijk van alexander de Grote, Amsterdam, Rijksmuseum Onderwerpen van Klassieke Oudheid, die weinig worden afgebeeld Classicistische setting met antieke architectuur en sculptuur D Gerard Hoet, Banket van Cleopatra, LA, J.P. Getty Museum

51

Antieke architectuur, zuiver gebruikt om wat ze is en functioneert als decor voor de scne, Caesar en Cleopatra interactie toneel, literatuur en schilderkunst  schilderkunst wordt een soort theater, dominant antiek decor waarin zich soort toneeltje voltrekt

Leiden
Rembrandt en Jan Lievens nadien omslag naar dominantie van fijnschildertraditie en genreschilderkunst  dominantie van Gerard Dou, alle anderen in zijn stijl of zijn leerlingen, meest succesvolle schilder van de 17e eeuw na Rubens

Jan Lievens (Leiden 1607 Amsterdam 1674) y Tijdgenoot en vriend van Rembrandt y Vroege loopbaan // Rembrandt - Opgeleid in Leiden - Bij Pieter Lastman in Amsterdam - Samen met Rembrandt atelier in Leiden - Samen met Rembrandt ontdekt door Huygens y Besefte dat Rembrandt beter was dan hij aantal omzwervingen, waarbij hij zijn stijl steeds aanpaste aan de daar heersende stijlen, niet stijlvast (werd hem altijd verweten) y 1632-1634: in Londen y Even in Antwerpen y Prestigieuze opdrachten  1650: Oranjezaal (als een van de weinige Noordelijke schilders) y 1660: Stadhuis Amsterdam, stukken uit de Bataafse geschiedenis y Bijna bankroet op eind, financile problemen, verknoeid op einde van zijn leven D Jan Lievens, Zelfportret, privcollectie D Lievens, Pilatus wast de handen in onschuld, Leiden, Lakenhal Ten tijde van atelier met Rembrandt, in Caravaggeske stijl: halflijfse, directe compositie, weinig dynamiek wel hier, veel kleuren D Lievens, Abraham en Isaac, Braunschweig, HAUM Evenaren van werk van Rembrandt werk in heel slechte staat Zijn topwerk: Venetiaanse verftoets (// late Titiaan), interesse in landschap, weinig interesse voor achtergrond, kiest een totaal verschillend moment in het verhaal dan zijn collega s, die het moment van de offering tonen  baroktrucje om de dramatiek van het moment te versterken, heeft het heel erg onder de knie

Rotterdam
Laat in de zeventiende eeuw Adriaen van der Werff y Rotterdam (1659-1722) Eglon van der Neer (onbekend genre, portretschilder) Raakt bevriend met Nicolaas A. Flinck = zoon van Govert Flinck, kennerkoopman, belangrijk kunsthandelaar, enorme kunstcollectie, belangrijkste connaisseur van de 17e eeuw, neemt Van der Werff mee naar Antwerpen, Amsterdam, om hem de belangrijkste kunstenaars te tonen, dit is heel invloedrijk voor zijn kunst, wordt er heel succesvol door, groot meester (Jacques Meyers) y Kantelmoment (1696) Hofschilder van Johan Willem van de Palts = grootste verzamelaar van de late 17e-vroege 18e eeuw
52

Europees succes, 1e succesvolle schilder van Rotterdam

De kunst van Adriaen van der Werff en haar Europese afzetmarkt Opleiding als Genreschilder / Fijnschilder = Nederlands fenomeen = Extreem hoog gewaardeerd (ca. 1700) = Europese Interesse D Adriaen van der Werff en Eglon van der Neer, Jongen met een muizenval (1676), paneel, 38,1 x 32 cm, Berlijn (Staatliche Museen) Werkje in de traditie van Dou en bekendste genreschilders Genreschilderkunst was een typisch Nederlands fenomeen , dat internationaal sterk werd gewaardeerd en werd gezien als de belangrijkste kunst D Gerard Dou, De jonge moeder, Den Haag (Mauritshuis) Dit was het enige Nederlandse werk dat deel mocht uit maken van de Dutch Gift = genreschilderkunst als d kunst van de Republiek, was cadeau van de Staten Generaal aan Engeland als dank dat Willem II er vorst mocht worden na de burgeroorlog, men had een 40 50tal Italiaanse werken geselecteerd, beschouwd als de kunst bij uitstek + 1 werk van Dou vond men goed genoeg, fijnschilderkunst als d Nederlandse kunst Tot van der Werff was er in de Noordelijke Nederlanden steeds een heel strikte scheiding tussen genreschilderkunst / fijnschilderkunst (als 1 genre, klein formaat, fijn geschilderd, glacerend, onzettend gedetailleerd) tov historieschilderkunst (groot formaat, meer virtuoze, pastueuze techniek) = ongeschreven wetten die men moest naleven in de 17e eeuw Hij is de eerste die historieschilderkunst gaat maken op klein formaat en met een glacerende techniek enorm internationaal succes Fusie van Fijnschilderkunst en historieschilderkunst + het beste uit verschillende tradities: + andere vernieuwingen: Neemt invloed op van Vb. Nederlandse Barok (Rembrandtschool  meester van licht & donker, Clair obscur) Vb. Nederlandse Classicisme (o.a. Gerard de Lairesse en Hoet  evenwichtige composities, architecturale setting) Vb. Europese invloeden y Rubens (Z-Nederlandse barok, dramatiek, details, dramatisch moment) y Poussin (Classicisme, lijnvoering, evenwichtige compositie) y Italiaanse kunst  Met hulp van Internationale kunsthandelaren, verzamelaren (Nicolaas Anthonij Flinck (connaisseur, verzamelaar), Jacques Meyers (meest fabuleuze collectie ooit uit Nederlanden, oa 15 topstukken van Poussin, behoren nu tot Europese topmusea) en Adriaen Paets)  Best betaalde Europese schilder rond 1700 (Europees succes!)  Op het eind van de 17e eeuw ontstaan er enorme collecties van Europese kunst in de Noordelijke Nederlanden: kon er zo een synthese van maken D Adriaen van der Werff, Sarah brengt Hagar bij Abraham (1696), paneel, 86 x 68,5 cm, SintPetersburg (Hermitage) D Rembrandt, Aanbidding van de Herders, Mnchen (Alte Pinakothek) Vergelijking: D Adriaen van der Werff, Aanbidding van de Herders, Mnchen (Alte Pinakothek)

53

Identiek dezelfde kleursetting als Rembrandt, maar aangezien hij te ver was gegaan in zijn verftechniek, te schetsmatig neemt techniek die hij goed kende en die gewaardeerd werd, nl. de fijnschilderkunst, die hij integreert in zijn kleine schilderijtjes Werk van Rembrandt veel groter dan dat van van der Werff D Rubens, Christus met Johannes de Doper en twee engelen, Wilton House Vergelijking: D Adriaen van der Werff, Heilige Familie, kunsthandel Rubens werd sterk gewaardeerd omwille van het schilderen van het lichaam (vrouwen en kinderen), werk in collectie van Meyers bestudeerd door van der Werff: hergebruikt de figuur van Christus, en probeert Rubens te evenaren en overtreffen in zijn eigen fijnschildertechniek D Adriaen van der Werff, Vinding van Moses, paneel, 75 x 60 cm, Rennes (MBA) Vergelijking: Veronese  meester van stofweergave, textiel Vergelijking: Poussin  meester van lijnvoering en compositie, maar niet goed in coloriet kende de werken uit de collectie van Meyers Van der werff neemt compositie van Poussin over: vrouw, draait ze + van Veronese neemt hij de schildering van satijn over integreert elementen van topkunstenaars eind 17e-vroege 18e eeuw werd dit als hoogtepunt van de kunst beschouwd: in zijn kunst werden alle elementen van de 17e eeuw verenigd volgens zijn tijdgenoten, synthese van de 17e eeuw Integreert elementen van beeldhouwkunst, stadhuis van Amsterdam, kopieert Rafael, een groot eclecticisme Kunst van Adriaen van der Werff is een synthese van : y Fijnschilderkunst en historieschilderkunst y Het beste uit verschillende kunsthistorische tradities - Nederlandse Barok & Classicisme (Rembrandtschool, Classicisme) Europese Barok & Classicisme (Rubens, Van Dyck, Poussin, Italiaanse kunst) N.B. Hulp van kunsthandelaren en verzamelaars D Adriaen van der Werff, Verdrijving van Adam en Eva uit Paradijs gift aan N.A. Flinck, Bewaarplaats onbekend D Adriaen van der Werff, Nymf dansend op de muziek van een herder, Amsterdam (Rijksmuseum) Vergelijking: D Gerard Dou, Vrouw die haar haren kamt, Sint-Petersburg (Hermitage) Emuleert Dou + figuur van Poussin D Adriaen van der Werff, Venus door Amor gekust, paneel, 25 x 35 cm, Amsterdam (Rijksmuseum) Emuleert verloren werk van Rubens Vergelijking: D Rubens, Slapende Angelica, Bewaarplaats onbekend Uitzonderlijk mbt van der Werff: heel veel archiefmateriaal bewaard, notitieboekjes over zijn werken, prijs, aankoper, aantekeningen hoe lang hij er aan werkte (streepjes voor een dag, berekende zo bijna een uurloon), bv. 4300 gulden maar vraagt 5500 want werk van een grote meester  interessant voor economische kant van kunstgeschiedenis, prijsberekening

Genreschilderkunst in de Noordelijk en Zuidelijke Nederlanden Wat is Genreschilderkunst?

y y 19e eeuwse terminologie: herontdekt in de 19e eeuw, bv. impressionisten kennen gelijkaardige interesse, bv. Manet Ogenschijnlijke voorstellingen van het dagelijks leven, 17e eeuw, snap shot vaak dagelijkse leven + levensles, moraliserend

54

Begint in de zestiende eeuw (loopt door tot diep in 19e eeuw impressionisten), ontstaan in de Noordelijke Nederlanden, bloei in de 17e eeuw, neergang door classicisme, tot vandaag veel waardering Zeer diverse onderwerpen: huiskamer- en salontaferelen, keukenscnes, markten en jaarmarkten, herberg- en restauranttaferelen, voorstellingen van figuren uit diverse beroepen (boeren, herders, brouwers, slagers, vissers, smeden, jagers, timmerlieden, bloemenverkoopsters, militairen, kwakzalvers, dokters, geleerden...), bedelaars, erotische taferelen, religieuze, voorstellingen met dieren n mensen (apen, honden, katten, pluimvee, paarden...) of voorstellingen van dieren die menselijke handelingen verrichten (vooral apen of honden)  inventarissen van bezit, veilingcatalogi : beschrijven naar wat is afgebeeld ten gevolgde van ontwikkeling genreschilderkunst: schilders specialiseerden zich in een bepaald genre, nichemarkt, plaatselijke markt behalve de grote meesters, bv. Dou Enorme populariteit / productie van genreonderwerpen in de Republiek in de zeventiende / vroege achttiende eeuw: protestantisme in N, markt voor niet-religieuze taferelen, moraliserend >< Z: kunst deel van het geloof, bv. Jezueten: kunst nodig voor toename van devotie Recent hevig debat over de interpretatie - Iconologen (Eddy de Jongh, heeft school gesticht mbt iconologie): genreschilderkunst altijd moraliserend, diepere levensles, emblemata  vadertje Jacob Kats = bedenker van emblemata, n van de meest gedrukte boeken, breed publiek emblemata = ovaal in brons, soort allegorie, beeld, kleine tekening + vers, moraliserend  veel genreschilderkunst op emblemata gebaseerd - >< Svetlana Alpers (The Art of Describing): kunsthistorica, genreschilderkunst bezit enkel esthtische kwaliteiten, tonen hoe goed men is in kunst - Waarheid ligt ergens in het midden, grote schilders: betekenislagen, esthetisch en moraliserend, iconologie

Voorgeschiedenis: Genrekunst in de zestiende eeuw  innovaties

(1) Quinten en Jan Massys (Van Reymerswaele, Van Hemessen, ) Jan trad in de voetsporen van zijn vader + ging zijn eigen weg  Humanisme (onderwerpen van humanisme, humanistische literatuur omzetten in beeld = begin van de genreschilderkunst) en nieuwe onderwerpen D Quinten Massys, Geldwisselaar en zijn vrouw, Parijs, Louvre In de Bijbel, Heilige Matteus, moraliserende betekenis mbt geld wisselen weinig historisch, oud-of nieuwtestamentisch verhaal hierin Geld wisselen, wegen, bezig zijn met geld en woekerwinsten is verboden volgens de bijbel  om te tonen hoe het niet moet = exemplum contrarum // humanistische literatuur van de 16e eeuw D Quinten Massys, Ongelijke liefde, Washington, NG Oude lelijke man en jong meisje  roept vragen op: de zot heeft een geldbeurs vast, betaalde liefde // Lof de Zotheid van Eramus D Marinus van Reymerswaele, Belastingontvanger, Muenchen, AP Naar 16e-eeuws voorbeeld omgezet, idee van Matteus de belastingontvanger (2) Jeroen Bosch en Pieter Bruegel (en navolgers)  religie (op dusdanige manier zodat ze voorlopers zijn van de genrekunst, lijken taferelen uit de 16e eeuw) en nieuwe onderwerpen
55

D Bosch, Keisnijding, Madrid, Prado Experiment met nieuwe onderwerpen  men geloofde in de 16e eeuw dat gekheid als kei in iemand zijn hoofd zat demonen uit het hoofd wegsnijden D Bosch, De Verloren Zoon, Rotterdam, Boijmans Van Beuningen Onderwerp uit NT, parabel van Jezus voorgesteld als volledig 16e-eeuws, bedelaar voor vervallen boerenschuur, voorloper van boerentaferelen en genreschilderkunst D Pieter Bruegel, Spreekwoorden, Berlin, Gemaeldegalerie Humanistisch onderwerp, bezig met taal en analyse ervan, groot tafereel, populair  later kleine taferelen eruit als aparte fragmenten door andere schilders D Bruegel, Blinden leiden de blinden, Napels, Galeria Nationale di Capodimonte Stijl van Bosch, humanistisch onderwerp voor stompzinnigheid verwijst naar de kerk, laat je niet leiden door mensen die zelf geen zicht hebben op geloof en religie, maar ga je eigen weg is exemplum contrarum, kijk wat de domme mensen doen kijk hoe het beter moet, tegenvoorbeeld, typisch voor 17e eeuw D Bruegel, Boerenbruiloft, Wenen, KHM Wijn links onder, Bijbelverhalen bruiloft van Kana, Jezus die water in wijn verandert  beeldt het af alsof in burenschuur bij hem om de hoek, voorloper van genreschilderkunst (definitief genrekunst wanneer theologische component verdwijnt) (3) Pieter Aertsen en Joachim Beuckelaer  Laat-Middeleeuwse iconografie en nieuwe onderwerpen als voorlopers van genreschilderkunst D Pieter Aertsen, Vleesstal, Upsalla, Museum Gustavianum Verwijst naar 16e-eeuws corruptieschandaal, waarbij iemand voor een appel en een ei een stuk grond van de stad had kunnen kopen, toont hier door symbool, vleselijke geneugden, wereldlijke ijdelheden, schilderkunst wordt gebruikt om maatschappelijk schandaal aan te klagen  karnale van het menselijk leven, zondige, lichamelijke vlees + geslachte os D Pieter Aertsen, Boereninterieur, Antwerpen, Mayer van den Bergh Boerenintinterieur zonder religieuze component, genreschilderkunst

Genreschilderkunst in de Noordelijke Nederlanden

Opdeling in verschillende steden = arbitrair, niet beperkt tot die steden en genres  is complexer dan dat!, zijn slecht globale categoriseringen y Stedelijke tendenzen en specialismes - Haarlem (volkse scnes) - Leiden (fijnschilders) - Delft (interieur) - Utrecht - Amsterdam - Den Haag y Thematische tendenzen - Boerenstukken Galante taferelen - Huiselijke scnes Boerenstuk - Haarlem Adriaen Brouwer (Oudenaerde 1605 Antwerpen 1638) y Geboren en gestorven in het Zuiden, toch Noord-Nederlands
56

Naar Haarlem (leertijd), was er een van de belangrijkste schilders, werd sterk bewonderd in de 16e eeuw, technisch een van de meest begaafde schilders in de 17e eeuw, virtuoze toets, brede verfstreken y Ll. Frans Hals ? (virtuoze techniek?, geen bewijs voor)/ Adriaen van Ostade ook actief in Haarlem, hun relatie is onbekend, leerling-meester, meester-leerling? y Haarlem / Amsterdam tot 1631, pendelt tussen beiden, bohemien avant-la-lettre // hergewaardeerd in de 19e eeuw y 1631-1632 naar Antwerpen (lid St. Lukasgilde) y Zeer jong overleden (liederlijk leven, alcoholverslaafde) D Adriaen Brouwer, Bittere drank, Frankfurt, Staedel D Van Dyck, Portret van Adriaen Brouwer, Boughton house D Adriaen Brouwers, Rokers in een kroeg, Madrid, Thyssen Typisch werk, heel snel geschilderd, brede vegen, achtergrond met grove kwast ingekleurd Knappe karakterisering van mensen in enkele verfvegen, snelle toets Roken was duur, toont mensen die boven hun stand proberen te leven D Adriaen Brouwer, Rokers in een kroeg, NY, Metropolitan Een van zijn bekendste werken Recent ontdekt dat het een zelfportret betreft + portretten van andere schilders, vooral Noordelijke schilders die in Antwerpen verbleven, bv Jan Lievens, Joos van Craesbeeck y Adriaen van Ostade (Haarlem 1610 - Haarlem 1685) y Ll. Frans Hals ? of Dirk Hals, broer, toegelegd op genrekunst y Kennis met Adriaen Brouwer, sterk erdoor benvloed; Jan Miense Molenaar in Haarlem, schilder van boerentaferelen y Meester van - Cornelis Bega ? (Haarlem 1631/32-1664): verder ontwikkelen van boerengenre, complexer, combinatie galante taferelen en boerenstukken - Jan Steen D Adriaen van Ostade, Vrolijke drinker, Amsterdam, Rijkmuseum Dunne, snelle penseelvegen, karakterisering, grove aanzet van de kledij, ruwe van het boerse leven wordt in beeld gebracht D Adriaen van Ostade, Schilder in zijn werkplaats, Dresden, Sempergalerie Typisch tafereel: ruimte groter maken, meer licht, complexer + leven van de onderkant van de maatschappij, bohemien, kluizenaar  arme schilder in zijn werkplaats, veelvuldig in kunsthistorische literatuur, voorbode van Van Gogh, topos in de literatuur over kunst sinds de 15e-16e eeuw D Adriaen van Ostade, alchemist, Londen, NG Complexer interieur, aanwakkeren van het vuur met blaasbalg Alchemie: pseudowetenschap uit de vroegmoderne tijd, geloof dat lood in goud kon veranderen door chemische experimenten = hier symbool voor aardse verlangen naar macht en rijkdom D Cornelis Bega, Alchemist, LA, J.P. Getty Museum Onderkant van de maatschappij, vanuit armoedig bestaan proberen losbreken, elementen van stilleven, exemplum contrarum  werden gekocht door heel rijke burgers in Amsterdam, Antwerpen, waardoor men steeds werd herinnerd dat hun rijkdom kon verkeren indien men zich met verkeerde zaken bezig hield Jan Steen (Leiden 1625 of 1626 Leiden 1679) y Groot 17e-eeuws genreschilder, ook historiestukken y Leiden (Rembrandt; Lievens  kennis ermee gemaakt, invloed) y Latijnse school, bekwaam iemand, geleerd
57

Ll. Nicolaus Knpfer (Utrecht), minder bekend, vooral portretschilder Ll. Adriaen van Ostade (Haarlem), gaat zich toeleggen op boereninterieurs, genrestukken 1648: lid St Lukasgilde, Leiden (Samenwerking met Gabriel Metsu) Na 1654: tijdelijk een herberg in Delft 1656-1660: in Warmond, verscheidene verhuizen 1660-1670: in Haarlem 1670: terug in Leiden 1672: opnieuw eigenaar van een kroeg in Leiden  werd in de 17e eeuw vaak gebruikt om kunst aan de man te brengen, exposeren en verkopen D Jan Steen, Zelfportret D Jan Steen, Boerenbruiloft, Amsterdam, Rijkmuseum Typisch tafereel // van Ostade, wel iets elegantere figuren, nooit echt heel boers, men probeert zich voor te doen als elite, maar armoede schemert door, voordoen als mensen die ze niet zijn Eigenlijk bruiloft van Kana // Bruegel D Jan Steen, Vrolijk Huisgezin, Amsterdam, Rijksmuseum // onderwerp Jordaens: oudere man zingt, jongeren maken muziek oud-nederlands spreekwoord: Zo d'ouden zongen, zo piepen de jongen  als je je als ouderling slecht gedraagt, dan zullen je kinderen dat later ook doen Details, zoals boezem van de vrouw, die worden geaccentueerd om meer betekenis te geven D Jan Steen, Aanbidding der Herders, Amsterdam, Rijkmseum Ook belangrijke historiestukken, plaatst ze altijd in een 17e-eeuwse context y y y y y y y y Galante fijnschilderkunst - Leiden Leiden in clich altijd mbt 1 school: fijnschilderkunst bv. Gerard Dou = ontwikkelaar ervan  werken op heel klein formaat (2030 op 40 cm), altijd op paneel, extreem precies schilderen in de traditie van de Vlaamse primitieven, heruitvinden van de glacistechniek in de 17e eeuw, extreem belangrijk zijn van precisie Gerard Dou (Leiden 1613-1675) y Ll. Vader (glasschilder) y Ll. Pieter Couwenhorn (glasschilder) y Ll. Rembrandt, in begin van zijn carrire y 1632, zelfstandig schilder y Genrestukken op klein formaat (fijnschilderkunst) y Uitzonderlijk succesvol (internationaal aanzien) (misschien wel meest succesvolle Ned. schilder in Gouden eeuw, best betaalde van de 17e eeuw, meest populaire, deze kunst werd sterk gewaardeerd) y Werk gekozen voor de Dutch Gift van Nederlandse Staten Generaal aan Engeland: Dou, een architectuurschilder en verder enkel Italiaanse werken y Meester van Frans van Mieris D Gerard Dou, Vrouw aan een virginaal, Londen, Dulwich Picture Gallery D Dou, Zelfportret, Amsterdam, Rijksmuseum D Gerard Dou, Lezende oude vrouw (Rembrandts moeder), Amsterdam, Rijksmuseum Vroeg werk, wanneer hij net uit het atelier van Rembrandt komt Enorme precisie bij schildering gezicht, nauwkeurige techniek, arbeidsintensief, rimpels van haar handen, letters in het boek D Dou, De dokter (Piskijkertje), Wenen, KHM Typisch doorkijkje, via venster tot tafereeltje dat zich binnenshuis afspeelt = type ontwikkeld door Dou
58

Piskijker: zwangerschapstest in de 17e eeuw, kwakzalver die aan de urine kan zien of de vrouw zwanger is geloof niet in kwakzalver, het is allemaal larie dat ze je vertellen, moraliserende betekenis + bas-relif geschilderd in bas-relif trompe-l oeil  verwijst naar paragonedebat, dat de hele 17e eeuw blijft doorleven, schilderkunst >< beeldhouwkunst D Dou, Badende vrouwen, Amsterdam, Rijksmuseum Atypisch, gebaseerd op gravures van Rafael schildering van landschap en bomen: invloed van Rembrandt Frans van Mieris de Oude (Leiden 1635 1681) y Leerling - Jacobus Houbraken (zoon van Arnold Houbraken = beroemd kunstheoreticus) - Abraham van Toorenvliet - Gerrit Dou y Zeer succesvol (internationaal), erg goed betaald, maar veel verbrast, bijna bankroet y Vader van Frans II van Mieris en Willem van Mieris = ook fijnschilders D Van Mieris, Pictura, privcollectie D Van Mieris, Soldaat en een meisje, Den Haag, Mauritshuis. Typisch werk: interieurs iets meer uitgewerkt + symboliek, bv. snaarinstrument verwijst naar evenwicht en harmonie vullen van een glas voor vleselijke liefde Soldaat: geen nobel beroep, strijdt voor liefde van het meisje D Van Mieris, Oestereters, St Petersburg, Hermitage Zelfde idee met oesters hier uitgebeeld Grote interesse voor extreem fijne stofweergave, bv. mamer, satijn,  tonen dat men alle bijzondere technieken van de schilderkunst kent, inspelen op esthetiek ipv moraliserende Exemplum contrarum Pieter Cornelisz. Van Slingelandt Heel weinig van deze meester bewaard D Pieter Cornelisz. Van Slingelandt, Dame met een hond, Dresden, Gemaeldegalerie Obsessief bezig met de boezem van de vrouw, probeert haar te verleiden, harmonisch instrument dat verwijst naar harmonisch samen leven tussen man en vrouw dat hier verbroken wordt, instrument wordt niet bespeeld D Pieter Cornelisz. Van Slingelandt, Zelfportret, Parijs, Louvre Heel erg klein formaat Perspectieven - Delft Vermeer Delftse schilders, : perspectieven, doorkijkjes, effecten van de camera obscura = donkere , doos met klein gaatje, licht laten doorvallen en dan zie je afbeelding op z n kop, projectie op de donkere wand van de doos, fototoestel avant-la-lettre experiment, tot ingewikkelde interieurs Pieter de Hooch (Rotterdam 1629 Amsterdam 1684) y = belangrijkste van deze school y Ll. Nicolaas Berchem in Haarlem (latere landschapsschilder, Italianisant, ook bezig met lichtinval) y Vanaf ca. 1652 actief in Delft, er kort actief y Ca. 1660 naar Amsterdam Daar gestorven in het Dolhuis (gekkenhuis van de stad) y Perspectief D Pieter de Hooch, Kaartspelers in een zonverlichte kamer, Winsor Castle
59

Schaduwwerking, wetenschappelijke manier van schilderen, inval en reflectie van licht, lijnen kleurperspectief D De Hooch, Twee soldaten en een vrouw, Parijs, Louvre Interieur met doorkijkjes naar andere kamers, inval van het licht, complexe speling van licht, ruimte en perspectief + moraliserende details D Pieter de Hooch, Vrouw leest een brief, Budapest, Szpm vszeti Mzeum Mannen waren vaak buitenslands, vrouwen krijgen brieven, op achtergrond zicht op Delft D Pieter de Hooch, Het aanreiken van een brief, Amsterdam, Rijksmuseum Zicht op een van de grachten, doorkijkje, architectuur, perspectief, anekdotische details, vaak ingewikkelde vloerpatronen in functie van perspectief Johannes Vermeer y Hele leven in Delft - Leermeester? - Invloed Utrechts Caravaggisme (licht, halflijfse) & Delftse interieurschilders (Gerard Houckgeest, Nicolaes Maes, Pieter de Hoogh) + tilt alles naar een hoger niveau, oa door zijn fabuleuze schildertechniek - Katholiek geworden voor huwelijk - 1653 lid St Lucasgilde - N.B. Onderzoek J.M. Montias y Weinig geschilderd (30tal schilderijen); voor een beperkte groep liefhebbers y Pas in de 19e eeuw herontdekt (impressionisten en hun navolgers) Goede website: http://www.essentialvermeer.com D Vermeer, Melkmeisje, Amsterdam, Rijksmuseum Pointillistische techniek, impressionistisch, puntjes zichtbaar bij brood, de kan, heel precies en arbeidsintensief, was nooit tevreden over zijn werk, perfectionistisch craquelure Laat die pointillistische techniek ook los in andere zones van het schilderij: lange, brede verfvegen op de arm die het licht beter kunnen capteren D Vermeer, Muziekles, Windsor Castle Perspectieven, invallen en weerkaatsing van licht, spiegel, vloer Extreem ver perfectionistisch: voor schilderen witte achtergrond gebruikt hij wit met lapis lazuli, heel dure halfedelsteen, behoudt kleurechtheid, voor heel kostbare werken normaal gebruikt, hier gemengd in achtergrond voor effect van de matte gekalkte muur D Vermeer, Allegorie van de Schilderkunst, Wenen, KHM Kaart van de Nederlanden, schilderkunst van de Nederlanden Invloed van Dou: gordijn / tapijt, als trompe-l oeil, werd in de 17e eeuw voor schilderijen gehangen om ze te beschermen D Vermeer, De Liefdesbrief, Amsterdam, Rijkmuseum Bespelen harmonisch instrument: harmonische van het gelukkig huisgezin Ontvangt brief van haar dienstmeid verwijst naar emblemata mbt gevaren van reizen iconografie + lijkt snap shot van de 17e eeuw Caravaggesk genre - Utrecht Caravaggesk genre: halflijfse, licht + ook Nederlandse elementen erin vermengd (elementen verwant met Leidse fijnschilder: gordijn & doorkijk van het raam) schilderen zowel genrestukken, als historiestukken D Van Honthorst, Violinist, Amsterdam, Rijksmuseum Vioolspeler, caravaggeske setting + Nederlandse elementen D Van Honthorst, Het concert, Rome, Galleria Borghese
60

Oude vrouw, jonge man en vrouw oude vrouw = koppelaarster liefde, men moet er zich als buitenstaander niet mee moeien D Dirck van Baburen, De Bordeelhoudster, Boston, MFA Minder bekend meester, variant op het thema: soldaat die terugkeert van het front, noden en komt bij de vrouw terecht, oude vrouw wijst erop dat er zal moeten worden betaald In de schaduw van historieschilders - Amsterdam Schilders die hun eigen weg gaan galante gezelschappen: rijke burgers in een sober interieur, heel veel nadruk op schildering van het fabricaat van de stoffen, weinig interesse voor anekdotiek of bijwerk (term uit de 17e eeuw, anekdotische details) Pieter Codde (1599-1678) y Ll van Barent van Someren of Cornelis van der voort ? (belangrijk portretschilder in Amsterdam voor Rembrandt) y Vooral portretschilder; interessante interieurstukken (Galante gezelschappen, voor de vrije markt) y Rijke familie, zijn schilderkunst hoefde dus niet zo veel op te brengen; veel succes D Pieter Codde, Galant gezelschap, Amsterdam, Rijksmuseum Nadruk op stofweergave, weinig op anekdotiek D Codde, Melancholie, Rijsel, MBA Frequente onderwerpen: gemoedsgesteldheden van de mens D Codde, Lege glas, Rotterdam, Boijmans Van Beuningen Meer naar boerengenre, // Steen, opgetutte boeren, soldaat en een vrouw, symboliek, glas wordt opnieuw gevuld Uitzonderingen op de categorien mbt steden en scholen: Anthonie Palamedesz D Anthonie Palamedesz (actief in Delft), Vrolijk gezelschap, Den Haag, Mauritshuis Gelijkaardige galante gezelschappen // ook bij Rubens Voorbeelden hoe elegante mensen, met stijl, zich moeten gedragen // Castiglione, Il Cortegiano - Den Haag = hofstad, regentenelite, Staten Generaal zetelt er, residenties van de diplomaten, stadhouders >< andere zijn koopmansteden Weinig genreschilderkunst  uitzondering: Caspar Netscher (Praag 1639 Den Haag 1684) y Ll. Gerard Terborch (Deventer): uitzondering, actief in pereferie van de grote steden succesvol y Vanaf 1661 in Den Haag y Vooral portretten voor aristocratie, maar ook interessante genrestukjes voor de vrije markt, in zijn vrije tijd D Caspar Netscher, De kantklosster, Londen, Wallace collection D Netscher, Bellenblazertje, Londen, NG Genrestukje, doorkijkje door raam, metafoor van bellen blazen voor vergankelijkheid van het bestaan, soort alegorie + verwijzingen naar paragone, stijl Opleiding bij Gerard Ter Borch heel bekwaam in schilderen van stoffen, satijn D Gerard Ter Borch, Brieflezende vrouw, Londen, Coll. Of HM the Queen

61

Absolute meester in schilderen vrouwenfiguren, met aandacht schilderen van satijn, grootmeester hierin, sterk om gewaardeerd  niche in de markt gezocht, subtiele kledijweergave D Netscher, Slapende soldaat, Privcoll. Hermelijn, satijn, sublieme rijke kledij weergeven  interessant voor portretschilder

Genreschilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden

Veel beperkter dan in het N onderverdeeld in paar categorien: y Boerengenre (in traditie van Bruegel, Brouwer) y Kabinetstukjes en Hoofse gezelschappen y Caravaggistisch genre y Jordaens (historie-en genreschilder) Boerengenre y Adriaen Brouwer y David II Teniers (eerst actief in Antwerpen, later in Brussel, hofstad) y Joos van Craesbeeck (eerst actief in Antwerpen, later in Brussel) y David III Rijkaert David II Teniers (Antwerpen 1610 Brussel 1690) y Belangrijkste Z genreschilder y Schildersdynastie y Gehuwd met dochter Jan I Bruegel y Ll. van David I Teniers (zijn vader) y O.i.v. Brouwer, liederlijk leven toen in Antwerpen en inspireerde veel schilder y 1651: Beheerder van de collectie van aartshertog Leopold Wilhelm (uitgave prenten collectie), soort curator, Leopold Wilhelm = 1 van de belangrijkste verzamelaars uit 17e eeuw, enorme collectie, later naar Wenen en vormt de historische kern van het KHM + belangrijke mecenas, oa voor Teniers Heeft als eerste soort collectiecatalogus gemaakt van de collectie van Leopold Wilhelm, kopien van de werken op klein formaat, boekvorm van prenten y Betrokken bij de oprichting van de Academie voor Schone Kunsten van Brussel (1663) en de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen (1665). D David II Teniers, Boeren in een herberg, Muenchen, AP Helemaal gebaseerd op het werk van Brouwer  verder ontwikkeld in zijn oeuvre D David Teniers, Duet, Parijs, Louvre D Teniers, Fluitist, St Peterburg, Hermitage D Teniers, Vlaamse Kermis, Brussel, KMSKB Typisch werk, boerenerf en doorkijk op stad, landschap, mensen die uit de stad komen, anekdotiek, groot formaat, confrontatie stad en platteland D Teniers, Apenkeuken, St Peterburg, Hermitage Ontwikkelaar van apentaferelen  boerentaferelen waarin de mensen zijn vervangen door aapjes, slechte voorbeelden en gebruiken tonen, versterkt door uitbeelden via apen D Teniers, Keukenscne, St Peterburg, Hermitage Vaak keukenscnes, interieurstuk, soort stilleven en groot interieur // van Ostaede, behoorlijk wat detail en iconografie, anekdotiek Joos van Craesbeeck (ca. 1605 voor 1662 ) y Lid St Lucasgilde in Antwerpen ca. 1633 y O.i.v. Brouwer en Teniers
62

y 1651: naar Brussel (wanneer Antwerpen in verval raakte) D Van Craesbeeck, De Roker, Parijs, Louvre Lijkt close up van werk van Brouwer David III Rijkaert (1612-1661) y Dynastie van schilders y Leerling David II Teniers y o.i.v. Brouwer en Teniers D Rijckaert, Kroegtafereel, St Petersburg, Hermitage Herberg, drank, pijn stoppen, minder fabuleuze techniek, maar behoorlijk verdienstelijk Kabinetstukjes en Hoofse gezelschappen Enkel in de zuidelijke Nederlanden vindt men dit type Kabinetstukjes: kabinet van verzamelaars, bv. Teniers van Leopold Wilhelm Hoofse gezelschappen  de Vos vaak beiden in combinatie toegepast David II Teniers (Cf. Supra) D Teniers, Leopold Wilhelm in zijn kabinet, Madrid, Prado Verscheidene malen zijn kabinet afgebeeld Leopold Wilhelm, restanten van de kunst und wunderkammer + groot aandeel schilderkunst, wordt de belangrijkste kunst op dit moment in de geschiedenis >< voordien wandtapijten, beeldhouwkunst Rechts: Giorgione, 3 filosofen Links: Gossaert, Sint-Lucas schildert de Madonna Frans II Francken (Cf. Supra) D Francken, Kabinet, Wenen, KHM Verzameling van een verzamelaar: schilderijen, objecten, pronkbekers, juwelen, sculptuur, = kunst und wunderkammer, type verzameling tot diep in de 17e eeuw, zeer diverse verzamelingen in 15e-17e eeuw, zowel naturalia als objecten door mens vervaardigd worden samengebracht als afgeleide van de wereld, dit is het ideaal ervan Antwerps kabinet, landschappen, historiestukken, kennis van natuur, geleerdheid, portretten, later zal schilderkunst de bovenhand nemen in de verzamelingen D Francken, Sebastiaan Leerse en zijn vrouw in hun kabinet, Antwerpen, KMSK Op dressoir, pronkkast, boek, schilderkunst staat centraal in de verzameling D Francken, Maaltijd in het Huis van Rockox, Muenchen, AP Restant naturalia, maar veel meer interesse schilderkunst Werk van Rubens, Sint-Hironymus door Jan Sanders van Hemersem, Metsys, Ecce Homo, Kabinet van Rockox, galant gezelschap in combinatie met kunstkabinet = typisch Antwerps  in 17e eeuw konden verzamelaars in Antwerpen lid worden van de Sint-Lucasgilde institutionele vermengen van kunst verzamelen en produceren Simon de Vos D Willem van Haecht, Apelles schildert Campaspe, Den Haag, Mauritshuis Maar drie schilderijen van hem gekend, beste in het genre Rubens, Amazoneslag portret Massys geldwisselaar van Massys

63

En van de Antwerpse kabinetten ook experimenteel, elementen door elkaar gehaald, werken uit verschillende collecties Caravaggistisch genre Theodoor Rombouts (cf. Supra) Entourage van Rubens D Rombouts, Kaartspelers, Salzburg, Residenzgalerie Metafoor van gokken, kansspel D Rombouts, Luitspeler, Philadelphia Museum of Art Jacob Jordaens Grootmeester: belangrijk historieschilder + grondlegger van een aantal genreschilderkunsttradities D Jordaens, Zelfportret, Koning Boudewijn Fonds Uitzondering in zijn oeuvre, bevindt zich nu in Rubenshuis Typisch, herkenbaar: D Jordaens, De Koning Drinkt, Brussel, KMSKB Horror vacui, details, karikaturale koppen, huidplooien Verwijzingen naar vulgaire, metafoor cotus, open kruik D Jordaens, Drie koningen, Wenen, KHM Driekoningenavond: taart eten, wie boon heeft speelt de zwarte koning Vulgaire details, uitwassen op feestavonden in Zuidelijke Nederlanden (te veel drank, kotsen, glas vullen, vrouw vast nemen)  protestanten ageerden tegen uitwassen van katholieke feestdagen

Portret, Landschap & Stilleven in de Noordelijk en Zuidelijke Nederlanden Portret in de zestiende eeuw
Bijzondere ontwikkeling: van frivool naar sober  Start met portretten met heel veel anekdotiek, bijwerk, frivole portretten , veel iconografische elementen die los staan van het portret an sich (gezicht, buste), info over leven van de mensen, vanitasmotieven (bv. schedel voor ijdelheid) Sober bij Van Eyck, enkel gezicht, alles gericht op het hoofd tot begin van de 16e eeuw meer detail, iconografie, doorkijkjes op landschap omgekeerde evolutie in de loop van de 16e eeuw  invloed van het protestantisme, fysionomie van het gelaat als spiegel van de ziel, wanneer men gelaat idealiseert, kan men de ziel ook idealiseren  bezwaren tegen gedealiseerd portret door protestanten afbeelden van de mensen zoals ze zijn, alle perfectie of imperfectie, zo realistisch / naturalistisch mogelijk Belangrijke voorlopers in het genre y Quinten Massys y Jan Gossaert y Willem Key y Anthonis Mor = belangrijkste portretschilder van de 16e eeuw in Europa op Titiaan na, afkomstig uit Utrecht, oa. hofschilder van Filips II, heel Europa af gereisd voor het schilderen van portretten van Europese aristocratie y Adriaen Thomasz. Key

64

D Massys, Portret van Erasmus, begin 16e eeuw Beroemd portret, beroemd pendant van Pieters Gillis (Antwerpse stadssecretaris) afgebeeld Info over wat hij doet, biografische elementen, boeken D Mor, Goudsmid, medio 16e eeuw Handelingen, gestes van mensen, beroep aanduiden, bezig met goud-en zilverwerk D Key, uit privcollectie Vroege portretten in de lijn van Mor, veel iconografie en bijwerk heeft het gereduceerd, hond als symbool voor trouw, detail in gezicht, imperfecties, rimpels, kraaienpootjes rond de ogen, strengere blik, idealisering is compleet weg D Thomasz. Key, Damesportret Mor: Stileert handen van de vrouw, putjes voor de kneukels ipv bultjes voor idealisering >< Tomasz. Key: tegenovergestelde, worden bijna mannenhanden, aders er dik op, rimpels, dikke kneukels, stevige handen zoals in werkelijkheid Neutrale achtergrond, anekdotiek is weg, ogen knallen in gezicht van de toeschouwer Typisch 16e-17e-eeuwse talisman aan gouden ketting = omander, steentje erin afkomstig van een walvis, komt uit de Arabische wereld, werd gedragen door de meest voorname Antwerpse dames in de 16e eeuw D Thomasz. Key Zo naturalistisch mogelijk afbeelden, alles draait om het gezicht, alles anekdotiek is weggewerkt, rimpels op het voorhoofd, steeds realistischer (tov begin van de 16e eeuw, toen meer gedealiseerd), streng objectivisme

Portret in de Zuidelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw

In de 17e eeuw wordt bijwerk weer belangrijk, anekdotiek, er wordt een verhaal verteld op basis van allerlei elementen die erbij worden betrokken y Rubens ! y Van Dyck ! y Cornelis de Vos y Frans II Pourbus y Gonzales Coques y ... Rubens D Rubens, Het pelsken, Wenen, Kunsthistorisches Museum Intiem portret van zijn 2e vrouw, als soort Venus met een pels = beschouwd als het barokke intieme portret bij uitstek Verwijst naar de antieke kunst, brengt allerlei anekdotiek in beeld, maar frappant aan barok: bouwt voor op objectivisme van de 16e eeuw, erfenis van enorme details, werkelijkheid in het gezicht benaderen, als spiegel van de ziel, laat erfenis van de neutrale achtergrond wel achterwege D Rubens, Zelfportret met Isabella Brandt, privcollectie Realistisch portret van het gezicht, zoals men is + wel enkele handen gestileerd, vingers en handrug verlengd (systematisch toegepast door Van Dyck), lijkt hierdoor eleganter, optisch trucje door goede portrettisten toegepast Soort snap shot, in het bos, rusten tijdens wandeling  snap shot + anekdotiek = typisch barok, dingen als het ware fotografisch vastleggen, gebeurtenis komt tot stilstand D Rubens, Portret van Anna van Oostenrijk (ca. 1620), Parijs, Louvre Meer gecomponeerd, compositie dat bijdraagt aan het verhogen van het status van de geportretteerd, ook typisch barok (verwevenheid absolute monarchie, macht en rijkdom),
65

portret als bijna halve godin >< late 16e eeuw: sober, in lijn met calvinisme, niet statusverhogend, rijkdom en macht niet tentoon spreiden Zuilen: symbolen van macht, kracht, fortitudo Wanneer hij iemand van hogere stand portretteert gaat hij wel meer toegevingen doen op het realisme, mensen worden beter voorgesteld  discrepantie portretkunst voor adel, absolute macht, nobele portretten, aangesteld door god, cultiveren idee dat ze beter zijn dan gewone mensen, schilders spelen hierop in en spelen ze iets beter af dan ze in werkelijkheid zijn >< voor de burgerij trend in de 17e eeuw is dat portretten van beiden veel meer naar elkaar gaan toegroeien: bv. burger tot aan zijn borst bij Van Eyck, sobere omgeving >< vorst monumentaal, ten voeten uit in de 17e eeuw: burgers laten zich ook als vorsten portretteren, ten voeten uit, toonbeeld van macht en rijkdom  vorsten proberen er een antwoord op te vinden: nog meer stileren van handen, gezicht + eigen paleisarchitectuur D Rubens, Portret van Michael Ophovius, Den Haag Mauritshuis Bisschop in de lijn van Willem Key: mens afbeelden zoals hij is, met alle imperfecties, gezicht echt als spiegel van de ziel Typisch voor Rubens en barok: gebruik maken van de handen om dynamiek te creren in het portret // Caravaggisten, bewegingen uit het doek interactie met toeschouwers Van Dyck = invloedrijk over heel Europa tot diep in de 18e eeuw  slaagt er als geen ander in om mensen af te beelden zoals ze zijn, maar subtiel gestileerd en eleganter  erg gewaardeerd door de aristocratie D Van Dyck, Zelfportret op 14 jarige leeftijd, Wenen, Akademie der Bildenden Knste Enorm getalenteerd, knap portret voor zeer jonge leeftijd, kracht van de techniek, dikke loodwitlijn die verbleekt, in n penseelveeg, technisch enorm knap Vergelijking: D Willem Key, Zelfportret(?), Berlijn, SM Jongste portret van Key, zeker gekend door Van Dyck  zat in de collectie van Rubens, bestudeerd, maakt gebruik van de houding, ontwikkeld door Key, van de kunstenaar die wegkijkt over zijn eigen schouder = prototype topos voor zelfportret kunstenaar, vaak mantel vast houdend Technisch weergeven van gezicht, toptalent, moeilijkheid van portretkunst: leven en vitaliteit in het portret krijgen D Van Dyck, Portret van Mary en William, Amsterdam, Rijksmuseum Kinderportret, verstandshuwelijk tussen Engelse troonopvolger en Nederlandse opvolger stadhouder Grootmeester in weergave fysionomie en zeer exclusieve stoffen (satijn, kant), illusie van de werkelijkheid + subtiele symbolen naar macht D Van Dyck, Charles I na de Jacht, Parijs, Louvre In traditie van snap shot was in dienst van Charles I, constant gevraagd voor portretten en zo amper historiestukken Elegante nonchalance die toen werd gecultiveerd // geschriften van Castiglione, Il Cortegiano gedrag van de edelman, nobele, gestileerde elegantie sterk aanwezig in kunst Van Dyck, vorst net van paard gestapt, maar gedraagt zich met charme van koning Vol symboliek: geste met hand in de zij = toonbeeld zelfzekerheid, kracht en macht was eigenlijk niet goed in paardrijden, klein mannetje stelt hem beter uit, koningswaardig D Van Dyck, Portret van Lucas van Uffel, NY, Metropolitan Rechtstaan uit stoel portret van Antwerps koopman, die lange tijd in Veneti is verbleven en daar Van Dyck heeft uitgenodigd en rondgeleid in de stad getrouwd met de wereld, scheepvaart (kompas), klaar om te wereld te veroveren Langere handrug, elegantie, vingers in onnatuurlijke positie >< gezicht zelf erg realistisch, weinig toegevingen, spiegel van de ziel D Van Dyck, Zelfportret met Endymion Porter, Madrid, Prado
66

Samen afgebeeld met bevriend Engels aristocraat Van Dyck: ridder, als kunstenaar opgewerkt tot deel van Engelse elite Uitgelengde hand van Porter, traditie van Key: hand elegant aan de borst en wegkijken over de schouder, typisch voor kunstenaar, wegkijken over schouder zou mogelijk verwijzen naar voorstelling van heilige Lucas die Madonna afbeeldt Cornelis de Vos (Hulst, 1584 Antwerpen, 1651) y Veel meer in de Zuid-Nederlandse traditie, bouwt veel meer verder op Frans Pourbus de Oudere, Key, Tomasz. Key, sobere portretten y 1608: vrijmeester y Samenwerking met Rubens entourage Rubens en Van Dyck, goede portretschilder, zijn specialisme, blijft altijd in schaduw van Rubens D Cornelis de Vos, Portret van Abraham Grapheus, Antwerpen, KMSK Bode van de Sint-Lucasgilde, cultusvoorwerpen aan het oppoetsen, als oude man, staat in voor praktische leiding van de gilde, draagt eretekens Weinig toegevingen op objectief realisme van portretkunst 16e-17e eeuw Frans II Pourbus y Zoon schildersgeslacht , zoon Frans I (Antwerpen), kleinzoon Pieter (groot Brugs schilder) = beiden portrettisten neemt hun traditie over y Europees allure: Itali (Genua), Hertogen van Mantuo y Parijs (Maria de Medici) D Frans I Pourbus, Portret van Abraham Grapheus, San Francisco MFA Start in de Antwerpse traditie: halflijfse portretten van Brabantse burgerij, heel sober, alles draait om het gezicht en handen, die oplichten uit een neutrale achtergrond: D Frans II Pourbus, Portret van een dame (1591),San Francisco MFA D Frans II Pourbus, Portret van Maria de Medici, Amsterdam, Rijksmuseum deze tegengestelde voorbeelden gaan naar elkaar toegroeien in de 17e eeuw, ook ten voeten uit afbeelden van burgers met statussymbolen vorsten maken steeds monumentalere portretten om de burgerlijke te overtreffen, bv. extreem bij Maria de Medici: was zelf van burgerlijke afkomst, heel veel symbolen van macht en rijkdom

Portret in de Noordelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw

Noordelijke Nederlanden: geen adel in de 17e eeuw, behalve de stadhouders, afgescheurd van Spaanse Nederlanden en niet meer welkom bij Habsburgse adellijke systeem Enorme evolutie in het burgerportret!, rijke burgers bestellen portretten voor in hun familiestamboom (belangrijk ook voor commercile activiteit)  kunstenaars die erop inspelen: y Rembrandt ! y Frans Hals y Ferdinand Bol y Thomas de Keyser y ... = slechts kleine selectie, want heel veel portretschilders in N + N.B. Regenten en schuttersportretten, bv. Nachtwacht = groepsportretten van Nederlandse bestuurders en schuttersgilden, heel prestigieuze instellingen, bv. regenten van weeskamer, caritatieve instellingen, genereren veel prestige, in zaal van raad van bestuur werden de regentenportretten op gehangen, belangrijke opdrachten voor profilering van grote schilders Rembrandt (cf. Supra)

67

Frans Hals (Antwerpen ca. 1583 Haarlem 1666) y Belangrijkste portretschilder na Rembrandt in N in 17e eeuw y Migratie naar Haarlem, daar heel groot schilder geworden y Ll. Karel van Mander (auteur, Schilderboeck, biografien van belangrijke schilders vanaf late middeleeuwen tot 1604) y 1611: Sint Lukasgilde y 1616: naar Antwerpen om Rubens en Van Dyck te bestuderen grens N en Z niet zo strikt, er werd veel gereisd y Schuttersstukken en portretten y Beroemd omwille van zijn zeer snelle, virtuoze verftechniek kan in paar rake lijnen karakteriseren van gezicht en kledij  men vond het niet afgewerkt, eerder schetsen, goedkope werken herontdekt in de 19e eeuw D Frans Hals, Malle Babbe, Berlijn, SM Beroemde hoer uit Haarlem, typische stijl, topstuk, experimenteert met vernieuwende, snelle techniek D Frans Hals, Portret van Willem Heythuysen, Brussel, KMSKB Burgers gaan zich steeds meer profileren als gezagsdragers, machthebbers, spiegelen zich aan voorbeeld van de vorsten Regent uit Haarlem, patriciaat met zwaard: privilege enkel voor adel en niet voor burgers in principe ten voeten uit, arm in de zij, afgebeeld als soort vorst van zijn stad D Frans Hals, Lachende soldaat, Londen, Wallacecollection Halflijfs, hand in de zij, blik  portretten werden zodanig op gehangen dat ze steeds op toeschouwer neerkeken, zelfingenomen portretkunst, arrogant D Frans Hals, Portret van Balthasar Coymans, Washington, NG Mensen laten zich steeds nonchalanter afbeelden, Italiaanse invloeden Coymans: belangrijke familie in Haarlem en Amsterdam, een van de rijksten van de Noordelijke Nederlanden snap shot, nonchalant + snelle toets, enkele vegen creren nuances en textuur D Frans Hals, Portret van een man, NY, Frick collection Grote regentenstukken en schuttersstukken  regenten nooit bij de maaltijd afgebeeld, schutters wel bijna altijd, voordat ze vertrekken om de stad te verdedigen, samen aan tafel, iedereen betaalt voor eigen portret afhankelijk van plaats op schilderij, gewapende gilde D Frans Hals, Banket van de St Jorisgilde, Haarlem, Frans Halsmuseum In nonchalante houdingen, snap shot, symbolen van macht (hand in de zij, zuil, ), streven van de Nederlandse koopmanelite naar macht Monumentale schilderijen D Frans Hals, Portret van Willem Kroes (ca. 1664), Muenchen, AP Fabuleuze techniek, brede verfstreken // Manet, duidelijk zichtbare vegen, kleur als aparte entiteit >< voordien kleuren lopen in elkaar open, niet meer afzonderlijk herkenbaar Ferdinand Bol Leerling van Rembrandt, belangrijke portretschilder, zelf deel van de elite en krijgt er opdrachten D Ferdinand Bol, Regenten van het Wijnkopersgild, Muenchen, AP Regenten besturen caritatieve instellingen, afbeelding van het dagelijks bestuur van gilde in Amsterdam Poging tot beweging en spontaneteit, maar iets statiger en plechtiger wel erg getalenteerd, portrettist D Ferdinand Bol, Portret van een wiskundige, Parijs, Louvre Anekdotiek, heel nonchalant, gedraaid over stoel, typisch barok Thomas de Keyser
68

D Thomas de Keyser, Portret van Constantijn Huyghens, Londen, NG Heel beroemd portret, want Huyghens was secretaris van stadhouder Frederik Hendrik, beroemd schrijver en heel geleerd humanist, vriend van Rubens  niet van adel, maar wel zo geportretteerd: wandtapijten (enkel toen verzameld door edellieden), ten voeten uit, heel nonchalant, symbolen van macht en kennis, typisch Noord-Nederlands regentenportret

Landschap in de zestiende eeuw

Enkele belangrijke innovators: y Joachim Patinir =! Grootste vernieuwer, introductie van kleurperspectief, overgang groen-blauw-grijs, 3 schakeringen die dieptezicht creren in het landschap + maakt als eerste de figuren zodanig klein dat ze onbeduidend worden en het landschap centraal komt y Pieter Bruegel: 1e winterlandschap y Paul Bril: Italiaanse landschap gentroduceerd met Bruegel in Nederlanden y Gillis van Conincxloo: introductie boslandschap D Gillis Mostaert, Hooiwagen, Utrecht, Catharijneconvent D Patinir, Sint-Hironymus Fel groen langzaam tot blauw in de verte grijs // fel licht in Zuid-Frankrijk, nabootsing werkelijk cruciale ontwikkeling voor de landschapschilderkunst Hironymus wordt zodanig klein afgebeeld dat hij slechts bijzaak wordt D Bruegel, Four seasons(Vienna, KHM) Experiment met de vier seizoenen al eerder in de miniatuurkunst: D Gebroeders van Limburg, Les trs riches heures du duc de Berry (1413-6), getijdenboek Herfst lente winter  helemaal nieuw: vanuit hoogperspectief naar beneden kijken op landschap + eerste winterlandschap op groot paneel, zal apart genre / specialisme worden in de 17e eeuw D Paul Bril Imaginair Italiaans landschap, haven, rotspartij, zeezicht = innovatief, late 16e eeuw ontwikkeld, tot bloei in 17e, vooral in N-Nlen, apart genre woest watertjes , stille watertjes , schipbreuk D Van Conincxloo Antwerps calvinist die naar Duitsland is gevlucht Amper zichtbare figuren, hele dichte bossage

Landschap in de Zuidelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw

Landschap y Boslandschap - Hoog (vogelperspectief, uitkijken vanuit hoge positie) / laag (van bijna onder of op de grond, monumentale ontwikkeling van het landschap) perspectief - Bossage (weinig diepte) / dieptezicht - Figuratie, uiteenlopende  in de 17e eeuw gaat men zich specialiseren in bepaald type, zowel in N als Z o Geen o Historie o Soldaten, gezelschappen, herders, y Zeestukken verschillende types, specialismen: stil watertje - Storm
69

- haven Belangrijkste meesters y Pieter Paul Rubens  innovatie in alle genres y Jan Bruegel I en II  belangrijkste landschapschilders van 17e eeuw Kleinere meesters y Lucas van Uden y Frans Wouters y Anthonie Goubau Zeestukken y Bonaventura Peeters Pieter Paul Rubens Pas helemaal op einde van zijn leven, jaren 1630, bijna enkel nog landschappen geschilderd. Hij trok zich terug in zijn kasteel t steen in de buurt van Antwerpen en produceerde niet meer voor de markt, puur voor eigen genot Enorm experimenteel met landschap, als fotograaf aspecten in het landschap proberen te vatten Opkomst protestantisme, calvinisme: bewustzijn van het feit dat het landschap door God is gegeven, vastleggen van het landschap = eerbetoon voor Gods schepping, bredere interesse voor het genre, vastleggen van goddelijk mirakel D Peter Paul Rubens, Landschap, Birmingham, Barber Institute Valavond, herfst, experiment met lichtinval, zon die door de wolken valt, atmosferische aspecten D Peter Paul Rubens, Landschap met het steen Fel ochtendlicht, nabij zijn kasteel geduldig alle details, effecten licht en schaduw van opkomende zon, effecten van atmosfeer proberen te vangen Rubens landschappen zijn heel groot, belangrijk voor ervaring en invloed, atmosferische aspecten ervaren, overweldigend effect >< landschappen van Bruegels formaat van een schilderij dwingt tot een bepaalde ervaring D Peter Paul Rubens, Landschap met koeien, Berlin, SM Experiment met effect van regen en zonneschijn, licht door de bomen Perspectief door trucjes: Boom net naast de middellijn, tweetal padjes of rivier wegkronkelend ernaast om diepteperspectief te creren Hier kleurenperspectief en soort lijnenperspectief Jan I en II Bruegel (1568-1625 & 1601-1678) y Dynastie  enorme productie, gelijkaardige stijl, moeilijk te onderscheiden y Allebei Itali y Jan I was de lieveling van Frederico Borromeo = belangrijk voor ontwikkeling iconografie in 17e eeuw, richtlijnen van Concilie van Trente in detail uitgewerkt en omgevormd tot soort praktische richtlijnen voor kunstenaars D Jan I Bruegel, Grote vismarkt, Mnchen, AP Bouwt verder op traditie van zijn vader, door spel met formaat en details emuleert hij zijn vader, probeert hem te overtreffen Groot landschap, zeezicht / stil water, hoog geplaatst op perspectief te creren en ook door boom D Rubens en Jan I Bruegel, Aards paradijs, Den Haag, Mauritshuis En van de bekendste werken Rubens schilderde Adam en Eva in het landschap van Bruegel dat uitmondt in detailrealisme: traditie van Vlaamse Primitieven, diersoorten, bloemen,  niet vrijblijvend, vaak symbolische betekenis, complex, bijna intellectuele kunst D Jan I Bruegel, Landschap met zicht op Mariemont, Dijon, MBA Hoge horizonlijn, overzichtslandschap, typisch werk
70

Mariemont: 1 van de 1ste renaissancekastelen in de Nederlanden van de Habsburgers, vernield door de Fransen in late 17e eeuw, bv. Albrecht en Isabelle Ook bloemschilder D Jan I Bruegel, Bloemstuk, Mnchen, AP Evenwichtige compositie, afgevallen blaadjes, symboliek van de verschillende bloemsoorten  intellectuele compositie D Jan II Bruegel, Landschap met exotische dieren, Berlin, SM In de lijn van traditie van zijn vader, neemt succesnummer over, toen wereldwijd succesvol, neemt atelier en techniek over paradijstuin Meestal niet zo groot, 30 x 50 cm D Jan II Bruegel, Landschap met dieren, Berlin, SM Ook bloemenguirlandes D Jan II Bruegel, Bloemenguirlande, St Petersburg, Hermitage Ovale schilderingen van verschillende soorten bloemen, fruit, groenten, centraal een tafereeltje Lucas van Uden (1595-1672) Bekwaam schilder, traditie van Rubens D Van Uden, Landschap, St.-Petersburg, Hermitage Speelt met atmosferische effecten, kleursubtiliteit // Patinier, maar Rubens herwerkte het tot meer genuanceerd perspectief, bruintinten en okers, manier om landschap te onderscheiden van die van de 16e eeuw D Van Uden, Winterlandschap, privcollectie 1 van de weinige Nederlandse schilders die zich toelegt op dit type, // Bruegel, afgeleide van de getijdenboeken van de late middeleeuwen naar paneel, wordt heel populair, zeker medio 17e eeuw, want Little Ice Age in de jaren 1640-60 Bonaventura Peeters (Antwerpen 1614-1654) y Ll. Vader y St Lukasgilde: 1607-1608 y Ook in Itali geweest, vindt na terugkeer gat in de Nederlandse markt: Italiaanse zeezichtjes y Italiaans classicisme (meer dan Noord Nederlandse schilders) D Bonaventura Peeters, Zeezicht, Brussel, KMSKB Woeste zee, veel wind, schepen, Italiaans vaak imaginair, illusie van Italiaans zeelandschap D Peeters, Havenzicht, St.-Petersburg, Hermitage Probeert atmosferische aspecten te vatten in snap shot, woestere zee, licht door de wolken, gekocht door kooplui, mensen die vaak op zee vertoeven D Bonaventura Peeters, Schipbreuk, Praag, NG Typisch voor genre, niet beste werk, nogal monochroom, woeste zee, aangespoeld schip tegen rots

Landschap in de Noordelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw

Vrij parallel met Zuidelijke Nederlanden qua landschapschilderkunst, enkele nuanceverschillen: veel meer landschap in N door mindere populariteit van (religieuze) historieschilderkunst kunstenaars leggen zich toe op andere genres, vaak ook vroeger dan in Z Landschap y Landschap

71

Nederlands (expliciet Noord-Nederlands) vs. Italiaans (zichten op Italiaanse bergen, specifieke lichtinval, bv. Berchem) Zomer winter  veel winterlandschappen Stadszichten: soort portret van een stad Hoog / laag perspectief Bossage / dieptezicht Figuratie o Geen o Historie o Soldaten, gezelschappen, herders,

Zeestukken stil watertje - Storm - haven Nederlandse landschappen y Jan van Goyen: enorm oeuvre y Jacob Ruysdael: een van de bekendste, schilder van wolken, lucht y Hendrik Avercamp y y Paulus Potter: koeien en paarden y Albert Cuyp: redelijk Italianiserend, koeien en paarden, populair y Philips Wouwerman: ruiters, slagvelden y Otto Marseus van Schriek: close up landschappen van slangen, slakken, hagedissen Italianisante Landschappen (licht, monumentaliteit van het landschap, ) y Nicolaes Berchem y Jan en Andries Both Zeestukken y Willem van de Velde I en II y Ludolf Backhuysen (late 17e eeuw) y Jan van Goyen(Leiden, 1596 Den Haag, 1656) y Zoon schoenmaker y Tussen 1605-1612 in Hoorn (opleiding glasschilder, middelgrote stad in Nederland) y In Frankrijk y Ll. Esaias van de Velde (Haarlem, landschapschilder ca.1600) y 1618: Meester in Leiden (fijnschilders, jonge Rembrandt er een tijdje actief) y Enorme productie vanaf ca. 1620 y Meester van o.a. Gerard ter Borch (fijnschilder), Nicolaas Berchem (Italianisante landschap) y Zichten op de duinen, rivieren, in de omgeving van Den Haag, Rotterdam, Delft, Dordrecht, Leiden, Gouda, Arnhem D Esaias van de Velde, Landschap met pontveer, Amsterdam, Rijksmuseum Start deze typische traditie van rond de eeuwwisseling, vaak landschappen gemaakt door kunstenaars afkomstig uit de Zuidelijke Nederlanden en gevlucht zijn na machtsovername door Spanje Leermeester van van Goyen, water, wolken, bomen, soort all-included landschap = typisch voor eeuwwisseling D Jan van Goyen, Landschap met molen (Zomer), Amsterdam, Rijksmuseum Zelfde traditie, rond, composiet landschap van typische N en Z landschappen, enkele kleine figuren Evolueert snel monochroom landschap  opgewerkt in 1 vrij monochrome kleur, vaak oker
72

D Jan van Goyen, Landschap met twee eiken, Amsterdam, Rijksmuseum Lage horizon, veel lucht, vrij typisch, snel geschilderd op klein formaat, schetsmatig, weinig detail voordeel van dergelijke monochrome landschappen: economisch, proces-en productinnovatie  is een nieuw type + niet meer arbeidsintensief, snelle vegen, in 1 dag zijn techniek werd bewonderd, rendabel, commercieel, 1620-30: ontwikkelde deze landschappen, massaproductie en genereerde veel geld, belangrijke innovatie: esthetisch en economisch verschuiving naar rendabiliteit Monochroom / gedetailleerd, vrij snel, opwerken met wit, veel produceren  voordeel: veel liefhebbers in die tijd voor zijn kunst, aanvaarden zijn experiment, behoorlijke sommen voor zijn technische virtuositeit Tegen eind van de 17e eeuw overaanbod, erg goedkoop nu ook erg gegeerd, maar relatief goedkoop door grote aantal Jacob van Ruysdael (Haarlem, ca. 1628 Amsterdam of Haarlem 1682) y Zoon Isaac (schilder / lijstenmaker) / neef Salomon van Ruysdael = landschapschilders y Haarlem = bakermat van de innovatieve landschapschilderkunst y 1648: lid St Lukasgilde y 1650: reis Bentheim, hele reeks landschappen // impressionisten in Rouen, verschillende lichtinvallen, belangrijke serie y 1656: Amsterdam y Meester Meindert Hobbema: belangrijk Fries landschapsschilder D Van Ruysdael, Molen bij Wijk bij Duurstede, Amsterdam, Rijksmuseum Stadje in de buurt van Utrecht Vrij monochroom, maar meer uitgewerkt enorme landschappen, bijna altijd lage horizon en erg realistische, enorme wolkenpartij - hoogperspectief D Van Ruysdael, Zicht op Bentheim, Amsterdam, Rijksmuseum Laagperspectief, vanuit beek opkijken naar kasteel Bentheim, hogere horizon, enorme lichteffecten // impressionisten, enorme virtuositeit in schildering van het landschap D Van Ruysdael, Zicht op Haarlem, Amsterdam, Rijksmuseum Heel lage horizon, zicht vanuit de polders, duinen zicht alsof bovenop duinheuvel Subtiele skyline, nadruk op de enorme wolkenpartij Hendrik Avercamp (Amsterdam 1585 Kampen 1634) y Stomme van Kampen , was doofstom, mysterieus persoon, marge van grote kunstenaars, maar interessant oeuvre van winterlandschapjes y Ll. David Vinckboons (zuid-nederlands meester naar N gegaan, zelfde school en invloed van van Conincxloo) en later bij Pieter Isaacz y Invloed Gillis van Conincxloo (waarschijnlijk nog kort gekend) y Winterlandschappen y Meester van Barent Avercamp (neef) D Avercamp, Winterlandschap met schaatsers (detail), Amsterdam, Rijksmuseum D Avercamp, Winterlandschap met schaatsers, Amsterdam, Rijksmuseum Herkenbaar, hoogperspectief, overzicht op dicht gevroren grachten in de polders, heel veel figuratie  afgeleid van 1 belangrijke prent van Bruegel, Schaatsers op het ijs bij de SintJorispoort, vele meesters vanuit die traditie werkzaam D Avercamp, Kolfspelers, Speelman collectie Beetje atypisch, doet surrealistisch aan IJzige lucht, gaat in kleurschakeringen over in het dicht gevroren ijs, extreme koude, mensen die golf spelen op het ijs, winterpret Paulus Potter (Enkhuizen 1625 Amsterdam 1654)
73

y Ll. Vader Pieter Potter y 1646: Lid St Lukasgilde Amsterdam vrijmeester D Bartholomeus van der Helst, Portret van P. Potter D Paulus Potter, De Stier, Den Haag, Mauritshuis Boer met koeien, close up, snap shot, aandacht voor landschap en lucht D Paulus Potter, Pissende Koe, St.-Petersburg, Hermitage Beroemd werk, was cadeau voor de vrouw van de stadhouder: ze vond het onbeleefd om zo centraal een urinerende koe af te beelden Kleur verstoord door vergeelde vernis Albert Cuyp (Dordrecht 1620 Dordrecht 1691) y Uitzonderlijk meester uit kleinere stad al tijdens leven populair in Engeland y Ll. Vader Jacob Cuyp y Licht Italiaans licht D Cuyp, Zicht op Dordrecht, Londen, Kenwood House Meester van het licht, altijd vrij lage horizonten, weerspiegeling van licht op verschillende manieren, Italiaans licht D Cuyp, Landschap met Ruiters, Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen Italiaans licht op de achtergrond: veel te fel, onnatuurlijke voor N regio s Vaak koeien en paarden, voorstelling van edelman die van paard is gestapt, snap shot van tijdverdrijf op het platteland  hierdoor zo populair: men werd herinnerd aan het landleven in de zomer, rijken trokken in zomer naar platteland soort genreonderwerp dat wordt gentegreerd in het landschap, genrelandschapskunst Philips Wouwerman (Haarlem 1619 1668) y Zoon van schilder uit Alkmaar y Enorm oeuvre Steeds zelfde type: Paarden, ruiters en veldslagen (zeer herkenbaar) y Uitzonderlijk populair en succesvol (tot diep in de 18e eeuw) D Philips Wouwerman, De schimmel, Amsterdam, Rijksmuseum D Philips Wouwerman, Jachtpartij, Den Haag, Mauritshuis Genreonderwerp wordt gentegreerd in het landschap, populair, herinnering aan luxueuze buitenleven op platteland in de zomer Otto Marseus van Schriek (Nijmegen ca. 1614/1620 Amsterdam 1678) Erg populair, weinig nagelaten, interessant: vrij gelovig, kleine zoo in zijn stadstuintje met slangen, distels, kikkers, , soort levend natuurhistorisch museum voor schilderen van dit soort tafereeltjes D Marseus van Schriek, Priccollectie D Marseus van Schriek, Dresden, SM Zoom op Nederlands bos, close up, gentegreerd in soort landschap  creert soort tussenweg van stilleven tot landschapkunst, overgang

Stilleven in de zestiende eeuw

D Pieter Aertsen, Vleesstal, Upsalla, Museum Gustavianum Verhaal komt los van de voorstelling, vlees staat op zich

Stilleven in de Zuidelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw

Vrij populair in Z, enkele belangrijke meesters Jachtstilleven y Frans Snijders y Adriaen van Utrecht
74

y Jan Fijt y Pieter Boel Pronkstilleven: voornamelijk pronken met edelmetaal, rijkdom, voedsel, duur glas, y Osias Beert y Clara Peeters Fruitstilleven y Jan Davidsz. De Heem Bloemenstilleven y Jan Brueghel I en II D Jan I Brueghel, Bloemenarrangement, Pasadena, Norton Simon Museum Jachtstilleven Vrij herkenbaar: dood wild, momentopname na thuiskomen van de jacht, trofee op tafel gelegd, jagen was adelijke bezigheid, voorbehouden voor de elite ook pronken met etenswaar, andere rijkdom, loopt over in andere types Frans Snijders (1579-1657) y Ll. Pieter Bruegel II en Hendrik van Balen y Medewerker Rubens (stillevens geschilderd in werken van Rubens) D Snyders, Jachtstilleven, Keulen, Wallraf-Richartz D Snyders, Wildkraam, St-Peterburg, Hermitqge Jachttrofeen, soort snap shot van bv markt van Antwerpen, eten dat werd op gehangen D Snyders, Wilde Berenjacht, Antwerpen, Rockoxhuis Niet enkel stilleven: eventueel ook als landschap klasseerbaar streeft naar dynamiek, echte jacht Adriaen van Utrecht (1599-1652) y Grote concurrent van Snijders y Frankrijk, Itali, Duitsland y Samenwerking met Jordaens, Th. Willeboirts Bosschaert en andere ... context van de historieschilderkunst D Adriaen van Utrecht, Wildstilleven, Dresden, SM Textuur is bij deze kunst van enorm belang: groenten en fruit, detaillering van de vacht, pluimen, reflectie van het licht erop Meestal van groot formaat! >< kleiner in N  verband met formaten van de kamers waarin werken terecht kwamen D Van Utrecht, Fruitstilleven, St.-Peterburg, Hermitage Fruit, mooie compositie, vol symboliek: granaatappel, symbool vruchtbaarheid Jan Fijt Pieter Boel Pronkstilleven Osias Beert (1580-1624) D Beert, Pronkstilleven, Berlijn, SM Geblazen glas / muranoglas, porseleinen en aarden schotels uit Azi, glas met gouden voet, duur fruit
75

D Beert, Pronkstilleven met oesters, Madrid, Prado Oesters waren heel duur, op zilveren schotel, duur glaswerk en wijnen  rijkdom van de eigenaar etaleren geen bezittingen van hem, symboliek voor levensstandaard, ook bv. symboliek van de oesters Clara Peeters (1594-na 1657) y Geboren in Antwerpen maar van ca. 1612 actief in NNederlanden y Introduceerde het NNed. ontbijtstuk in Antwerpen (subtype) D Clara Peters, Pronkstilleven,Karlsruhe, SM Veel soberder dan haar tijdgenoten (genderaspect?), subtieler, iconografische innovatieve elementen, bv. schelpen, geld als vanitassymbolen, vrij statisch Fruitstilleven Jan Davidsz. De Heem (1606, Utrecht 1684, Antwerpen) y Actief in Haarlem en Antwerpen y Ll. Balthasar van der Ast (stillevenschilder rond 1600) y Vanaf 1636: in Antwerpen D De Heem, Bloemstuk, Muenchen, AP Brengt veel meer dynamiek in het stilleven, geen ordelijk bos bloemen bloemen vallen eruit, niet zo evenwichtig D De Heem, Stilleven, Stuttgart, Staatsgalerie Dynamisch pronkstilleven (>< Peeters), omgevallen beker, alsof er net is gegeten, extra beweging erin gebracht

Stilleven in de Noordelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw

Zelfde evolutie, maar meer aandacht voor vanitasstilleven  ijdelheid van het menselijk bestaan, hoogmoed komt voor de val, mensen eraan herinneren, bv. schedel (kortstondige wereldlijke bestaan, herinnering aan eigen einde, beter leven volgens de regels van God), zandloper, < frequent spreekwoord in de 16e-17e eeuw: 'ijdelheid der ijdelheden, alles is ijdelheid' (cf. Bijbelcitaat, Prediker), grote impact op mensen, op kunst en literatuur Vanitasstilleven y David Bailly Pronkstilleven y Willem Kalf y Willem Claesz. Heda y Jan Davidsz de Heem (cf. Supra) Fruitstilleven y Adriaen Coorte y ... Bloemenstilleven y Willem van Aelst y Jan van Huysum Niet enkel de gespecialiseerde meester houden zich bezig met vanitas: D Jan Lievens, Vanitas, Amsterdam, Rijksmuseum Lier als symbool voor vanitas, wereldse leven als je je leven goed wil spenderen, spendeer het dan aan de studie van kunst en literatuur Vanitasstilleven
76

David Bailly Pronkstilleven Willem Kalf (1622, Rotterdam, 1693, Amsterdam) y In 1642-46 in Parijs D Kalf, Stilleven, Amsterdam, Rijkmuseum Herkenbare pronkstillevens, vrij statisch, goud-en zilverwerk Willem Claesz. Heda (Haarlem 1594-1680) y Hele leven actief in Haarlem y ontbijttafels y Zoon Gerrit Willemsz Heda (stillevenschilder) D Heda, Ontbijtstilleven,St.Petersburg, Hermitage Typisch, alsof mensen net hebben ontbeten en van tafel zijn gegaan  referenties naar rijkdom, kreeft, symboliek, vanitas Fruitstilleven Adriaen Coorte y Actief ca. 1683-1707 y Nauwelijks gegevens en bijna compleet vergeten tot heel recent (tentoonstelling in Den Haag) y Heel sober fruitstilleven, heel herkenbaar, fenomenaal fijn geschilderd D Coorte, Asperges, Amsterdam, Rijksmuseum Samengebonden, op tafeltje symboliek, enorme interesse voor licht, textuur = algemeen kenmerk van de stillevenkunst, hierdoor experimenteren met verscheidenheid aan producten Bloemenstilleven Willem van Aelst (Delft, 1626-1683) y Ll. Evert van Aelst (oom) D Van Aelst, Bloemstilleven, Kassel, SM D Van Aelst, Fruitstilleven, Florence, Palazzo Pitti Altijd heel evenwichtige composities, piramidaal

Varia (vooral terug te vinden in de Republiek)

Stadszichten y Gerrit Berckheyde Kerkinterieurs / genreschilderkunst of landschapschilderkunst, y De familie Hendrik Van Steenwijck y De familie Pieter Neeffs y Pieter Saenredam y Bloemenkransen y Jan Bruegel I en II y Daniel Seghers y
77

Stadsgezichten Gerrit Berckheyde (Haarlem 1638 1698) y Ll. Job Berckheyde (oudere broer) y Ll. Frans Hals y Kortstondig in dienst van Keurvorst van de Palts (Heidelberg), buitenlandse interesse in zijn kunst D Berckheyde, Gouden bocht van de Herengracht, Amsterdam, Rijksmuseum Soort Manhattan van Amsterdam in de 17e eeuw, allerrijksten woonden er, rijkste uur, grachten pas aangelegd in de 17e-eeuwse stadsontwikkeling, in die gouden bocht bevonden zich de grootste percelen D Berckheyde, Stadhuis van Amsterdam, Amsterdam, Rijksmuseum Midden van de 17e eeuw gebouwd Maakte 10tallen dergelijke taferelen voor elite, magistraten die erbij betrokken waren Kerkinterieurs, kelderintereurs, De familie Hendrik Van Steenwijck y i.h.b. Hendrik II van Steenwijck (Antwerpen 1580 Leiden / Amsterdam 1649) D Hendrik II van Steenwijck, Interieur, Amsterdam, Rijksmuseum Architectuur met licht dat van achter de hoek komt, onrechtstreeks licht dat wordt weerkaatst, mysterieuze sfeer De familie Pieter Neeffs y i.h.b. Pieter I Neeffs (ca. 1578 na 1656) y Kerkinterieurs (Kathedraal van Antwerpen, maar veel meer fantasie dan werkelijkheid) D Pieter I Neeffs, Kerkinterieur, Privcollectie Meestal katholieke kerken met altaren en epitaven Pieter Saenredam (Assenddelft 1597 -Haarlem 1665) y Belangrijkste interieurschilderijen vereenvoudigd tot een bijna abstracte, onwezenlijke kunst y Stadszichten en kerkinterieurs D Saenredam, Interieur van de Grote of StBavoKerk in Haarlem, Philadelphia Museum of Art Heel monochroom, veel wit, licht, oker, oranje onwezenlijk interieur D Saenredam, Voormalig stadhuis van Amsterdam, Amsterdam, Rijksmuseum Atypisch werk stadhuis voor bouw van het monumentale paleis Bloemenkransen Typisch 17e-eeuws voor de Zuidelijke Nederlanden Complexe iconografie: verschillende soorten bloemen met eigen symboliek + centraal afbeelding Madonna, Christus, Heilige familie, soort devotietafereeltje Reden voor ontwikkeling van dit genre? Door ophef in de iconoclastische fase mbt beelden in de 16e eeuw  niet meer rechtstreeks Madonna afbeelden, maar beeld in het beeld, complex, kijken naar beeld van een beeld, waardoor iconoclastische discussie is ondermijnd Jan Bruegel I en II D Jan I Brueghel en Frans II Francken, Guirlande met Madonna, Christus en Johannes, Privcollectie

78

Daniel Seghers D Daniel Seghers en Th. Willeboirts Bosschaert, Guirlande met Madonna, Den Haagt, Maurtishuis

Prentkunst en beeldhouwkunst RECAPITULEREN

De Beeldenstorm, Reformatie en Contra-Reformatie De Beeldvraagstukken in de Nederlanden Beeldenstorm, reformatie  Thomasz. Key, Coxcie, Pourbus Gevolgen van de Beeldenstorm: y Veel ophef, religie, cultuur, terechtstellingen y (Her)denken iconografie & stijl (religieuze) kunst= (Her)denken decorum (set van ongeschreven regels en verwachtingen mbt schilderij, moeilijk precies te beschrijven) LICHAAM, lichamelijke voorstellingen < geloof, relatie God (geestelijk) Christus mens (karnaal, zondig) aandacht voor individuele lichaam, bv. Rubens SETTING / ARCHITECTUUR, manier van inkaderen en consequenties y (Her)denken engagement kunstenaars / kunst y Kritische verwerking Renaissance / Humanisme erop verder in barok + proberen overstijgen - Humanisme  Oudheid / Bijbel  seculier / religieus (=> Erasmus, Reformatie, Contrareformatie) - Renaissance  Oudheid (Kunstenaarsreizen), ideale emulatie van de klassieke oudheid, bv. beeldhouwkunst, fresco s,  Secularisering Kunst  Herdenken religieuze kunst  Theoretisering Kunst De zestiende eeuw zeventiende eeuw enorme specialisering, subgenres, nichemarkt Verschillende traditie 16e eeuw Rubens: invloed op alle genres, meesterschap ervan Historieschilderkunst Genreschilderkunst Portretschilderkunst Landschapsschilderkunst Politieke, Religieuze, Sociale, economische splitsing N-Z Katholiek  verschillende staatsstructuur, religieuze verschillen, economische achteruitgang in Z Prerembrandtisten - Haarlemse Manieristen - Utrechtse Caravaggisten Laat Antwerps manirisme Grootmeesters: HSK, PSK en LSK Rubens y Katholiek y Lichamelijkheid, setting (> Experiment met Iconografie, Stijl, Techniek) y Emulatie van de Oudheid HSK, GSK, PSK en LSK Rembrandt y Protestants (volgens clich ten opzichte van Rubens)

79

Lichamelijkheid, setting (> Experiment met Iconografie, Stijl, Techniek) y Emulatie van de natuur alle genres erdoor benvloed Barok: Toeschouwers intellectueel en emotioneel raken door onverwacht moment (>< 16e eeuw: zekere afstand), close up, zoom, bewegingen om relatie te leggen met ruimte toeschouwer, snapshoteffect, realisme (Rubens)  naturalisme (Rembrandt) band tussen toeschouwer en kunstwerk y De zestiende eeuw zeventiende eeuw: Historieschilderkunst ITALI Laat Antwerps manirisme, vanuit Italiaanse invloeden Rubens (benvloed door Noordelijke traditie, bv. goudbrokaat, en naar Itali gekeken) Rubens leerlingen. en epigonen, groot aantal, dominante invloed Rubens leerlingen. en epigonen o.i.v. Frans Classicisme (na dood van Rubens) y Profilering op noordelijke traditie, Vlaamse primitieven OF op Itali, renaissance y Meesters met een eigen stijl, naast Rubens actief: - Inspiratie op Laat Antwerps manirisme (vervolg) - Ontwikkeling van Antwerps Caravaggisme - Bijvoorbeeld Frans II Francken, De Clerck, SPECIALISME!  In subgenres Allemaal bezig met lichaam en setting + Invloed op Noorden: y Verschillende scholen in verschillende steden: Prerembrandtisten (Amsterdam) Haarlemse Manieristen (bv. Bloemmaert) - Utrechtse Caravaggisten (invloed op Rembrandt) - (Leiden Rembrandt en Lievens) - (Delft) y Rembrandt (citeren + geeft er eigen draai aan, experimenteren met verftechniek) Rembrandts leerlingen. en epigonen, Rembrandtschool in Amsterdam Rembrandts leerlingen. en epigonen o.i.v. Frans Classicisme y Classicisme (late zeventiende eeuw Den Haag, schilders los van Rembrandt) y Adriaen van der Werff = verschillende tradities komen in hem samen y y y De zestiende eeuw zeventiende eeuw: Genreschilderkunst Drie scholen uit 16e eeuw, typisch noordelijk fenomeen (1) Quinten en Jan Massys (Van Reymerswaele, Van Hemessen, (2) Jeroen Bosch en Pieter Bruegel (en navolgers) (3) Pieter Aertsen en Joachim Beuckelaer Zuidelijke Nederlanden (dominantie van Antwerpen ) y Boerengenre y Kabinetstukjes en Hoofse gezelschappen y Caravaggistisch genre y Jordaens Noordelijke Nederlanden: complexer, stedelijke tendensen en specialismen y Haarlem (volkse scnes) y Leiden (fijnschilders, bv. Dou) y Delft (interieur, bv. Vermeer) y Utrecht (Caravaggistisch genre) y Amsterdam y Den Haag
80

SPECIALISME! Interpretatie (esthetische iconologische) lichaam en setting, bv. ruw boerentafereel >< fijn, luxueus interieur De zestiende eeuw zeventiende eeuw: Portretschilderkunst Weinig innovatie, weinig om mee te werken Lichaam & setting = rode draad Italiaanse kunst Rubens Cornelis de Vos e.a. Van Dyck Frans II Pourbus (actief in Parijs en Mantua)  anatomisch detailrealisme van Van Dyck Rubens wel enkele toegevingen bv mbt elegantie integreren elementen uit Itali Rembrandt (beperkte Italiaanse invloeden): experiment mbt licht, pastueuze techniek Leerlingen (vb.Ferdinand Bol) Frans Hals: snelle, virtuoze toets De zestiende eeuw zeventiende eeuw: Landschapsschilderkunst Zuidelijke Nederlanden  Antwerpen y Boslandschap - Hoog / laag perspectief - Bossage / dieptezicht - Figuratie  Geen  Historie  Soldaten, gezelschappen, herders, y Zeestukken stil watertje - Storm - haven Noordelijke Nederlanden  verschillende steden y Boslandschap - Nederlands vs. Italiaans (bv. Berchem, licht en heuvels) - Zomer winter (winterlandschap is typisch N fenomeen) - Stadszichten - Hoog / laag perspectief - Bossage / dieptezicht - Figuratie  Geen  Historie  Soldaten, gezelschappen, herders, y Zeestukken stil watertje - Storm - haven SPECIALISME! Atmosferische en setting, weergave van scherpe focus op atmosfeer // interesse voor menselijk lichaam portretlandschap

Prentkunst

81

Meesterschap van de meester is cruciaal bij deze techniek Bij prenten steeds vermelden wie de graveur is en wie de ontwerper, indien gekend Hoogdruk y Wat hoog gelegen is, wordt afgedrukt vaak in houten plank, wegsnijden, relif, wordt inkt om aangebracht met rol, wordt afgedrukt y Houtsnede (het vaakst in de 16e-17e eeuw) tegenwoordig ook met linoleum, materiaal: guts Diepdruk y Inkepingen in koperoppervlak gebracht, inkt erin, overtollige inkt wordt weggeveegd, nat papier, door een ander soort pers, wordt erdoor gerold, papier zuigt de inkt op rand van de koperplaat wordt in het papier gedrukt en is zichtbaar, zo kan een origineel worden herkend y Meest frequent in koper, makkelijk, kan ook in zilver (1e experimenten door juweliers) y Houtgravure y Gravure (17e eeuw) - Burijngravure - Droge Naald (braam): is moeilijk om vloeiende lijnen in de harde koper te krassen - braam, opstaande randjes, er blijft verf aan kleven, waardoor er een atmosferisch effect ontstaan, lijn wordt flu y Ets (17e eeuw) - Koper + etsgrond van niet-zuurdoorlatende materialen, onder andere was  tekening wordt in de etsgrond gekrast, koper wordt beetje zichtbaar plaat wordt in zuur gebracht en er wordt zo een voor in het koper gebrand, vervolgens zelfde techniek als gravure  voordeel: veel virtuozere tekeningen, want eenvoudiger in de etsgrond dan in koper - Harde etsgrond: obv van de samenstelling van de waslaag onderscheid - Zachte etsgrond: fijne en virtuoze tekening N.B. Staten van een prent = verscheidene proefafdrukken voor definitieve druk, voordeel van koperplaat is dat deel van de tekening terug kan worden weggeschuurd wanneer men niet tevreden is, opnieuw beginnen y Medium kan worden hergebruikt, 1e is de beste, latere prenten worden soms heel slecht wanneer de plaat steeds meer is afgesleten, bv. Rembrandt: zijn koperplaten waren erg in trek, maar er is een kwaliteitsverschil tussen prenten afgedrukt tijdens zijn leven of nadien, wanneer de plaat al veel meer is gebruikt y Combinatie van technieken y Heel veel mensen erbij betrokken, complexe problematiek: Invenit, excudit, => de ontwerper (tekening of schilderij), iemand die dit omzet tot voorbeeld voor de graveur, de graveur en de uitgever, die het in de markt plaatst + complexer D Rembrandt, Zelfportret, ets Ets is herkenbaar aan de virtuoze lijntjes y Prentkunstenaars in de zeventiende eeuw Zuidelijke Nederlanden Antwerpen in de zestiende eeuw (grote uitgevershuizen) = mekka van de prentkunst, boekdrukkers (Plantin-Moretus) en prentendrukkers y Vier Winden (Hieronymus Cock), belangrijkste prentuitgever in Antwerpen, patroon van de jonge Bruegel (maakte eerst ontwerpen voor prenten, pas later schilder)
82

y y

Philips Galle, leerling van Cock, neemt zijn uitgevershuis over Familie Wiericx, tot diep in de 17e eeuw belangrijk, vooral devotieprenten voor de katholieke achterban

RUBENS (Etste Rubens zelf?)  na zijn terugkeer uit Itali, beseft dat hij bredere markt wil bereiken, denkt na over strategien om zijn schilderkunst en zijn kunst in het algemeen kan toegankelijk maken voor een breder publiek, massamedium van de prentkunst, goedkoop te reproduceren, zoekt naar privileges voor zijn prenten = soort copyright van de 17e eeuw, alleen hij mocht prenten maken van zijn werk, copyright op zijn intellectuele inventies  gaat zelf graveurs in dienst nemen Hij was gefascineerd door de Haarlemse school: gaat er op zijn reis naar de N-Nlen kijken voor goeie graveurs y y y y y y y Jacob Matham Lucas Vorsterman Schelte Bolswert Cornelis I en II & Theodoor Galle Pieter Soutman Paulus Pontius Willem Paneels

Noordelijke Nederlanden Holland in de zestiende eeuw Haarlemse School , stellen nieuwe standaarden, invloed tot diep in diep in de 17e eeuw, getalenteerd y Dirck Volkertsz. Coornhert y Hendrik Goltzius En Rembrandt: een van de grootste meesters van de etstechniek uit de geschiedenis, eerste die ercht meesterschap over verwerft, verder techniek ontwikkeld, sublieme etsen Andere: y y y Romein de Hooghe Pieter Schenk

Antwerpen in de zestiende eeuw (grote uitgevershuizen) Vier Winden (Aux quattre Vents) Hieronymus Cock (A pen 1518-1570) y van circa 1545-1548 in Rome  heeft er Rafael gezien, die er een heel grote school had van graveurs, zoals Raimondi y Bij thuiskomst de Vier winden opgericht, kunst voor een breed publiek produceren bv. introductie van zichten op Rome, prenten van fresco s van Michelangelo,  invloed op de verspreiding van renaissance y O.a. Bruegel, Cornlis Cort, Corrnhert, Galle, Ghisi D H. Cock, Gezicht op het Colosseum(1550), ets
83

D H. Cock naar Bruegel, Hoogmoed Prent in de reeks over de karnale zonden Philips Galle (Haarlem 1537-A pen 1612) y Vanaf ca. 1570 de Vier Winden overgenomen , was leerling van Cock y Bruegel, Van Heemskerck, Giovanni Stradanus (belangrijk prentenontwerper uit Brugge, grote sier gemaakt in Firenze in school van Vasari, hofschilder van de Medici), Frans Floris, D Galle naar Stradanus, De schilderswerkplaats Beroemde prent, illustratie hoe werkplaats er toen uitzag D Galle naar Stradanus, De boekdrukkerswerkplaats Deze prent toont ook techniek van de hoogdruk: recht naar beneden op het blad >< bij gravure door pers gehaald Gebroeders Wiericx y Jan, Hieronymus (16e eeuw), Anton II, Anton III, (17e eeuw) y Devotiegrafiek / contrareformatie, nichemarkt, werd bij de mensen thuis gehangen, tot circa 1700, nadien eerder zeldzaam en verzameld in boeken D H. Wiericx, Sint-Joris(1584) Wierix, Pinksteren (uit Jerome Nadals Adnotationes et Meditationes in Evangelia) Nadals  geestelijke oefeningen van de jezueten  invloedrijk in de 17e eeuw, stichter Ignatius van Loyola, ontwikkelde de geestelijke oefeningen: als je bidt of mediteert, moet je je steeds afvragen waar je je bevindt in het Bijbelverhaal, steeds afvragen wat je positie zou zijn als je in de tijd van de Bijbelverhalen leefde, bv. naast Maria, een van de apostelen, buitenstaander, setting en plaats, situering van een gebeurtenis in Barokkunst, Zuidelijke Nederlanden, setting was een obsessie, geestelijke oefening om mensen bij schilderkunst te betrekken Haarlemse school Hendrik Goltzius (Muelbracht 1558 Haarlem 1617) y Vanaf 1577 bij Dirck Volkertsz. Coornhert in Haarlem y Eerst graveur later schilder y Grootste vernieuwer van de prentkunst, circa 1600, invloedrijk, massaverspreiding van zijn prenten en dus veel contact ermee y Manirisme (cf. Schilderkunst): dominante maniristische school gepresenteerd in zijn prenten D Goltzius, Portret van de rechter hand(tekening), Haarlem, Teylers Portret van zijn eigen hand: verbrand als kind, vervormd, kon zijn vingers niet meer bewegen  burijn vastgeklemd in zijn gehavende hand pas laat gaan schilderen D Goltzius (inv. et fecit), Hercules (1589, gravure) Slaagt erin om veel nuance in de lichamen te krijgen, schaduwen, oa op de spierbundels (wel overdreven, typisch manirisme), doet het lichaam echt lijken D Goltzius, Tantalus(gravure uit reeks Verraders) Maniristisch, verschillende nuances van zwart door middel van de arcering Tantalus, gekwelden D Goltzius, Neptunus (Chiaroscuro houtsnede) Chiaroscuro houtsnede: heel populair omstreeks late 16e-vroege 17e eeuw, kleur erin, bestaat uit meer dan twee blokken (anders gewone zwart wit prent), houtsnede wordt uitgesneden in verschillende houtblokken, die in verschillende kleur worden afgedrukt op dezelfde plaats op het blad, kleuraffect, verschillende kleurlagen
84

Ll. Cf. Rubens school - P.P. Rubens fecit? interesse voor de graveurs uit Haarlem MAAR heeft Rubens enkele etsen gemaakt ? y Zeer moeilijk te antwoorden: op 3 prenten P.P. Rubens fecit  discussie onder kenners, complexe problematiek, fecit : term dekt vaak de lading niet, kan verschillend worden genterpreteerd en betekent niet noodzakelijk dat hij het zelf heeft gemaakt y Hij (en Van Dyck) nauw betrokken bij prentproductie van en naar zijn werk y Zeer nauw toegezien op de uitvoering  prenten boden mogelijkheid tot brede bekendheid, neemt graveurs in dienst y Drievoudig privilege y Prenten naar Rubens = zeer complexe materie y Hij wilde de tonaliteit van zijn schilderijen evenaren in zijn prenten, de zachte, subtiele toets, atmosferische tonaliteit voorkeur voor aantal van zijn graveurs en strikte controle op de prenten Rubens graveurs y Jacob Matham y Lucas Vorsterman y Schelte Bolswert y Cornelis I en II & Theodoor Galle y Pieter Soutman y Paulus Pontius y Willem Paneels Jacob Matham (Haarlem 1571-Haarlem 1631) y Haarlem is stad van Coornhert y Ll. Hendrik Goltzius (& stiefzoon van) y Van 1593-1597 in Itali y Gravures naar Rubens (na Rubens bezoek aan Haarlem), vanaf 1611-12 voor Rubens in Antwerpen werkzaam D Jacob Matham naar Goltzius, Ijdelheid(gravure) Vroeg werk, nog vrij hoekige plooienval D Matham naar Rubens, Samson en Dalilah (gravure) Experimenteert, invloed van Rubens: zwierige kledij, subtieler, zachtere tonaliteit van schilderij beter benaderd Complexe prent naar werk van Rubens in Rockoxcollectie: onduidelijk wie de opdracht gaf  Rubens of Rockox? Pieter Soutman (Haarlem 1580 Augustus 1657) y Ll. Jacob Matham y In Rubens atelier tussen ca. 1616-1618/19 of 1624 y Na 1624 Hofschilder in Polen (Sigismond III), op aanraden van Rubens D Soutman, detail van Jachttafereel (gravure) Bijzondere: van Rubens de vrijheid gekregen om zelf inventief te zijn met de prenten, haalt elementen uit de werken van Rubens, maar mag ten behoeve van het medium er vrij mee omspringen Lucas Vorsterman (Zaltbommel, 1595 -Antwerpen, 1675) y Vanaf Ca. 1617 in Antwerpen (Rubens atelier?)
85

Samenwerking met Rubens (een van zijn favorieten, beschouwd als genie van de prentkunst)  kon best benaderen wat Rubens voorstond, heel zachte en tonale manier van graveren y Breuk tussen Rubens en Vorsterman ca. 1622, ruzie gekregen y Actief geweest in Engeland (Arundel & Charles I), waarschijnlijk daar kennis met Van Dyck y Samenwerking met Van Dyck (Iconographie) y Meester van Paulus Pontius (beroemde Rubensleerling), Hans Witdoeck and Marinus van der Goes D Van Dyck, Portret van L. Vorsterman, (ets 2 van 7 staten) Uit de Iconographiereeks van Van Dyck: portretten van belangrijke figuren uit de 16e en 17e eeuw, veel topgraveurs aan mee gewerkt Verschillende staten, minimum zeven staten / proefafdrukken (vaak verloren gegaan) D Vorsterman naar Rubens, Kruisafname (gravure) Licht en schaduw, meesterschap over menselijke lichaam, spierbundels genuanceerd in beeld, tonaliteit van de wolken, schaduw van de man D Vorsterman naar Rubens, Maartelaarschap van H. Laurentius (gravure) Zelfde atmosferische effecten: landschap, wolken precies, maar zacht gegraveerd y Rembrandt als Etser D Rembrandt, 100 gulden prent Christus predikend(ets) mooiste van de 17e eeuw , toen was men bereid om er 100 gulden voor te betalen, extreem veel >< toen 2 3 gulden voor een mooie prent Verschillende grafische beeldtaal dan de Rubense school  Rembrandt innoveert etskunst op extreme manier, atmosferische en lichamelijke effecten uit zijn schilderkunst kan hij overbrengen in prent  door inzicht van de werking van de prent als medium / mechanisme hoe meer je wil detailleren, hoe meer je een donker geheel maakt van de prent speelt enorm met licht en atmosferisch effect: meer detail bij personen die weinig zijn belicht op de achtergrond >< vooraan met enkele rake, subtiele lijnen personen gevat, veel licht  omgekeerde van de toenmalige traditie D Rembrandt, Drie kruisen, ets Atmosferisch effect was toen ongekend, losse stijl, experimenteert, verschillende proefafdrukken, verschillende technieken door elkaar gebruikt, met droge naald erboven Atmosfeer: lichtbundel die uit de hemel komt, zo beschreven in de bijbel Belangrijkste etst hij nauwelijks, lichaam van Christus heel summier weergegeven, enkele raken lijnen om personen te karakteriseren, meer detail bij personen op voorgrond en donkerder Brede en gewaagde arcering, experimenteert met breedtes en diktes van lijnen, zoals in zijn schilderkunst Obsessie voor het menselijke lichaam D Rembrandt, Badende vrouw(1658), ets Naakte vrouw, uitgezakt buikje, naturalistisch, plooien en details, schaduwwerking gerealiseerd in etskunst Weinig aandacht voor achtergrond, volledig zwart, enkele nuances D Rembrandt, Geboorte van Christus,ets Zijn etsen zijn als het ware kleine schetsjes, slaagt erin om bijna te tekenen met de etstechniek, reproductie van soort tekening weinig lijnen, maar krachtig en raak D Rembrandt, Sater en Nimf(1655), ets Schaduw van de sater valt over de nimf, virtuoze lijnvoering, heel snel, maar altijd subliem resultaat D Rembrandt, Overspelig monnik, ets Soort pornoprenten van de 17e eeuw, weinig onderzocht
86

D Rembrandt, Portret van Jan Lutman(1656), ets Aantal portretgravures, weerspiegelen dezelfde evolutie Aandacht voor lichaam: tot heel pastueuze en virtuoze lichamen in zijn schilderkunst gevolueerd, ook in zijn prenten tot veel vrijere techniek

Beeldhouwkunst
De problematiek van Beeldhouwkunst  Beeldenstorm, beelden in kerken afgodsbeelden volgens protestanten enorme scheiding tussen noord en zuid, kerken in Noorden worden uitgezuiverd, behalve de schuilkerken >< zuiden katholiek, om noorden te jennen worden er veel en grote beelden in de kerken geplaatst Idolatrie en laat middeleeuwse volksdevotie y Reformatie en Contrareformatie - Luther - Calvijn - e.a. y Iconoclasme (1566 en ca. 1581) Zuid Noord

Artus Quellinus (zuid-nederlands meester, werkzaam in Antwerpen) & het Stadhuis van Amsterdam  decoratie Paleis op de Dam, n groot beeldhouwwerk Religieuze sculptuur (altaren, biechtstoelen, koorbanken, ) & Commemoratieve sculptuur in noordnederlandse kerken, herdenkingsmonumenten voor zeehelden, stadhouders, regenten, De zestiende eeuw Italiaanse invloeden Iconoclasme (1566 en ca. 1581): kerken zo goed als leeg, leeg gelaten in N, geherdecoreerd in Z Toename van belang van sculptuur in de 17e eeuw in de kerken: 1. Restauratie van de(gilden) altaren (vaak schilderij en enkele beelden), preekstoelen (vaak gesculpteerd), doxalen (afsluiting van koor, veel bij gebouwd in de 17e eeuw) 2. Nieuw kerkmeubilair (o.a. biechtstoelen = inventie van de 17e-eeuwse katholieke kerk, protestanten beschuldigden priesters ervan niet van de vrouwen te kunnen blijven tijdens biecht scheidingswand ertussen plaatsen + enorm opblazen,veel groter dan nodig, groots monumentaal, want biecht als sacrament benadrukken >< protestantse geloof  typische reactie van de contrareformatie op de reformatie, ) = Markt voor beeldhouwers In het N: beeldhouwkunst problematisch, afzetmarkt van stadhuizen en kerken is er niet meer  Amsterdam vanaf medio 17e eeuw: geeft het voorbeeld om terug profane sculptuur te introduceren, stadhuis van Amsterdam Noordelijke Nederlanden worden nooit zo n groot sculptuurcentrum als Z Duur medium, duur materiaal en transport, bv. Carraramarmer  veel tragere evolutie in de 17e eeuw dan prentkunst en schilderkunst, men kan er niet zomaar mee experimenteren omwille van financile risico s, pas 20 30 jaar laten wanneer de Rubense stijl al is gevestigd Laat Manirisme tot ca. 1630-40 y Hieronymus Duquesnoy I y Franois Duquesnoy Rubens invloed (voor en na zijn dood) y Robert en Andries De Nole
87

y Hans van Mildert y Lucas Fayd herbe Laatbarok en Classicisme na 1640-1650 y Hieronymus Duquesnoy II y Artus I Quellinus y Artus II Quellinus y Jean Delcour Beeldhouwkunst is problematisch -> Waar kan je ermee terecht ? Commemoratieve sculptuur y Bustes y Grafmonumenten y Hendrick de Keyser (vroeg 17e eeuw) y Rombout Verhulst (laat 17e eeuw) Stadhuis van Amsterdam (begonnen 1648), oa Artus Quellinus De zestiende eeuw Goeie kunstenaars in N en Z Nederlanden Giambologna y Groot Italiaans maniristisch sculpteur van Nederlandse origine, opleiding in Henegouwen y Ll. Jacques Dubroeucq y Douai -Florence D Giambologna, Roof van de Sabijnse Maagden, Firenze Typisch manirisme van late 16e-vroege 17e, staat in loggia naast Palazzo Vecchio Maniristisch: tot voordien ging men ervan uit dat het onmogelijk was 3 figuren te verwerken in een verticale sculptuur  slaagt er wel in door persoon tussen de benen Cornelis Floris y Antwerpen Itali Antwerpen y Architect van stadhuis van Antwerpen = 1e renaissancegebouw met burgerlijke doeleinden y Ontzettend invloedrijk in Noord-Europa: Denemarken, Noord-Duitsland, Polen, export van zijn sculptuur D Cornelis Floris, Praalgraf van Christian III, Roskilde, Kathedraal D Cornelis Floris, Praalgraf van Frederik I van Denemarken, Schleswig, Dom Adriaen de Vries y Geboren in Holland Itali koninklijk hof in Praag y Bronsgieter y (Manirisme) D Adriaen de Vries, Mercurius en Psyche, Parijs, Louvre Laat Manirisme tot ca. 1630-40 Hieronymus I Duquesnoy (1570 ? 1641 ?) y Kerkmeubilair (herstellingen na 1585)  ontbreekt veel archivaliamateriaal hier omtrent
88

y Hofbeeldhouwer van aartshertogen Albrecht en Isabella y Manneke Pis y Vader Franois (stijl Rubens) en Hieronymus II (meer classicistisch beeldhouwer) D Hieronymus Duquesnoy I, Sacramentstoren, Aalst, St Martinuskerk In de traditie van Frans Floris, kerkmeubilair Sacramentstoren: meeste zijn afgebroken tijdens Beeldenstorm, gezegende brood en wijn er in 16e eeuw in bewaard >< protestanten geloofden niet dat dit echt bloed en lichaam van Christus was en ook tegen de sculptuur die erop was afgebeeld Verbeelding van de contrareformatie, met nog meer spektakel dan voordien, meer beelden, duurdere materialen, nog groter D Hieronymus Duquesnoy I, Franciscus Xaverius, Antwerpen, Carolus Borromeus Makke stijl, nog geen barok heilige van jezueten  evolutie in beeldhouwkunst te herkennen aan hoe alles loskomt, van gotiek tot barok enz., van strak gedrapeerde kledij en arm tegen lichaam tot veel losser van de steen, stijl en techniek D Hieronymus Duquesnoy I, Maria Magdalena, Brussel, KMSKB Braaf, 16e-eeuws, hoogrenaissance // Michelangelo Franois Duquesnoy (Brussel 1597 Livorno 1643) y Ook laat-maniristische traditie, opgeleid bij zijn vader y Vanaf 1618 in Rome, maakt er grote sier (bv. in Sint-Pieter) y Deelde woning met Poussin in Rome D Frans Duquesnoy, H. Andreas, Rome, Sint Pieters Een van zijn beroemdste beelden toonbeeld voor Bernini van Barokke sculptuur  losse drapering van de kledij, arm komt los effecten van licht en schaduw om tonale atmosferische effecten te creren, spel met licht en schaduw D Frans Duquesnoy, Overwinning van Heilige over de Profane liefde, Rome, Galleria Spada Later hergebruikt bij Leidse fijnschilders als voorbeeld van paragone Bas-relif: sculptuur uitgehouwen tegen een achtergrond D Frans Duquesnoy, Rodanini Faun, Londen, BM Arm is helemaal los gekomen, al meer classicistisch beeld Rubens invloed Actief in Nederlanden, onder invloed van Rubens, traag medium Jan, Robert en Andries De Nole y Gebroeders, vaak samenwerking y Zeer weinig bekend, weinig archivalia y Veel plaatselijke opdrachten (Antwerpen en omstreken), heroprichting van altaren D Andries de Nole, H. Andreas, Mechelen, St Rombouts D Andries de Nole, H. Johannes, Mechelen, St Rombouts D Andries de Nole, H. Paulus, Mechelen, St Rombouts Apostelen op de 12 zuilen van katholieke kerk, ondersteunen de kerk Laatrenaissance, kledij en handen tegen het lichaam, nog geen atmosferische effecten D Jan de Nole, Epitaaf van Ferdinand van Helman, Antwerpen, St Jacobs Veel epitaafjes in Antwerpse kerken, herdenkingsplaten of schilderijen in de 16e D Gebroeders de Nole, Altaar in de St Jacobskerk in Antwerpen Schilderij eruit verdwenen, laatrenaissance architectuur / sculptuur Hans van Mildert (Koenigsberg, 1588 Antwerpen, 1639) y Zoon van Antwerps schilder die actief was in Koenigsberg
89

y Altaren (stijl van en samenwerking met Rubens (concept en centrale paneel)) y eerder late Renaissance dan Barok D Hans van Mildert, Altaar, Lier, St Gumaruskerk Grote sculptuur bovenaan guirlandes en puti: al meer barok, maar erg sober D Hans van Mildert, Ontwerp voor Houtappel-grafkapel,Antwerpen, Carolus Borromeus Ontwerp altaar Lucas Fayd herbe (Mechelen, 1617 1697) y Ll. Rubens (als Beeldhouwer n.b.) = uitzonderlijk y Vanaf 1640 actief in Mechelen als Beeldhouwer en architect, bv. Begijnhofkerk D Fayd herbe, Geketende Christus, OLV van Hanswijk D Fayd herbe, Gisant van Gillon-Othons de Trazegnies en van zijn echtgenote Jacqueline de Lalaing(1669), Sint-Martinuskerk Typische grafbeelden van de 17e eeuw, vrij sober D Fayd herbe, Grafmonument voor Aartsbisschop Cruesen(detail), Mechelen, Sint Rombouts Helemaal barok: gisant komt los, aartsbisschop bidt en knielt voor de Christus Salvator = katholiek bij uitstek, bisschop knielt voor een sculptuur Spel licht en schaduw, gaat meer leven, lichtnuances, plooienvak, veel aandacht voor details van het menselijk lichaam (// Rubens) D Fayd herbe, Hoofdaltaar van Sint Romboutskathedraal, Mechelen D Fayd herbe, Madonna, Antwerpen, Rockoxhuis Genpireerd op madonna van Michelangelo, typevoorbeeld Laatbarok en Classicisme na 1640-1650 Hieronymus Duquesnoy II y Zoon van oudere Hironymus y Brussel, 1602 Gent, 1654 y 1618 in Rome y Jaren 1630 actief in Spanje en Portugal y 1641-1643 in Rome bij zijn broer D Hieronymus Duquesnoy II, Praalgraf van Anton Triest, Gent, St Baafskathedraal Laatbarok, man komt recht alsof hij opstaat uit de doden, als halve heilige, poging tot verrijzenis, veel aandacht voor sculptuur van het lichaam D Hieronymus Duquesnoy II, Cimon en Pero, Antwerpen, KMSK Laatbarok, al neiging tot classicisme, terug soberder, terugstap naar late renaissance, gematigder, rustiger Verhaal: Een verhaal uit de Romeinse geschiedenis, ook caritas romana genoemd. Een jonge vrouw die een geketende oudere man de borst geeft in een kale gevangeniskerker. Cimon is Pero's vader. Hij zit in de gevangenis te wachten op zijn terechtstelling en krijgt niets te eten. Pero heeft net een kindje gekregen en redt haar vader van een dreigende hongerdood door hem stiekem de borst te geven. Pero wordt gevonden door een gevangenbewaarder, maar haar daad van onbaatzuchtigheid imponeert de ambtenaren en ze wint de vrijlating van haar vader. D Hieronymus Duquesnoy II, H. Ursula, Brussel, Zavelkerk Artus I Quellinus (Antwerpen 1609 Antwerpen 1668) y Belangrijkste Barokbeeldhouwer in Nederlanden (N en Z) y Belangrijk leermeester van Peeter Verbrugghen (i), Artus Quellinus (ii), Gabriel Grupello, Guillielmus Kerricx y Hoogbarok (cf. Rubens)
90

Vanaf 1648 in Amsterdam voor bouw en decoratie Stadhuis!!, Paleis op de dam, decoratie met sculptuur in wit marmer, verhuist er naartoe met zijn hele atelier, blijft er 10tal jaar y Werkt met terracottamodellen: voorontwerpen van de sculpturen voor het uithouwen in marmer, groot deel bewaard, uitzonderlijke informatie D Artus Quellin, Vierschaar, Amsterdam, Paleis op de dam Beroemdste kamer vierschaar: rechtbank in 15e-17e eeuw, schepenen in de stad spreken stad bevond zich in benedenhoek aan marktplein zodat mensen vanop de markt door het raam naar de terechtstellingen konden kijken D Artus Quellin, Brutus (Vierschaar), Amsterdam, Paleis op de dam Terechtstellingscnes afgebeeld in de Vierschaar als waarschuwing D Artus Quellin, Terracotta voorstudie, Amsterdam, Rijksmuseum Voorstudie van karyathide, terracotta: gebakken rode klei D Artus Quellinus, Samson en Dalilah, Berlijn, Bodemuseum Genspireerd op beeldtaal van Rubens en Van Dyck D Artus Quellinus, Buste van Andries de Graeff, Amsterdam, Rijksmuseum Een van de regenten die betrokken was bij de bouw van het nieuwe Stadhuis, aandacht voor fysionomie, anatomie, tonaliteit in de kleur door de enorme plooienval D Artus Quellinus, H. Petrus, Brussel, KMSKB Laat werk, rustiger, soberder, ingetogener, typisch voor classicisme y Artus II Quellinus y Zoon van D Artus II Quellinus, God, Brugge, St Salvator Kathedraal Barok doksaal, in de late 17e vroege 18e eeuw naar achter in de kerk geplaatst, toen het uit de mode raakte dit beeld was de afsluiting van het doksaal, licht vanuit het koor viel erop (typisch barok: nadenken over effect van het licht), overweldigend >< nu in donkere hoek van de kerk, kracht grotendeels verloren Jean Delcour Commemoratieve sculptuur in de Noordelijke Nederlanden Belangrijke Nederlandse personen: zeehelden, regenten, stadhouders, Bustes en grafmonumenten Hendrick de Keyser (vroeg 17e eeuw, circa 1600-1610) y Beeldhouwer -Architect D Hendrik II de Keyser, Piet Heyn, Amsterdam, Rijksmuseum D Hendrick de Keyser, Tombe van Willem van Oranje, Delft, Nieuwe Kerk Grafmonument van Willem de zwijger / Willem van Oranje: in 1584 Afgebeeld als vader des vaderlands, late renaissance, ingehouden figuren, brons en marmer Rombout Verhulst (midden en laat 17e eeuw) y (Mechelen 1624 Den Haag 1698) y Opleiding in Mechelen y Grafmonumenten voor Ned. Helden, belangrijk in N, late 17e eeuw D Rombout Verhulst, Tombe van Michiel de Ruyter, Amsterdam, Nieuwe Kerk Voor grote zeeheld, architecturaal pareltje, heel barok // Quellinus D Rombout Verhulst en Bartholomeus Eggers, Praalgraf van Carel Hieronymus van In, Midwolde, Kerk
91

Nederlands regent, sculptuur van stamboom, statussymbool, gezag laten gelden

92