LHAN BERK RNDE KURAMSALIN DEER Mustafa Durak

LHAN BERK RNDE KURAMSALIN DEER Mustafa Durak

0.Giri: Her iir airini yanstr. 1. lhan Berk ve etkilenme: Aykrlarn aykrsyla balayaym sze. Adnan Benk, ikinci yeni airlerine, zellikle de lhan Berk ile Cemal Sreyaya ters bakar; onlarn, sahte, gibi grnen olduklarn, altn ize ize ifade eder: kinci Yeninin iirde yapmak istediklerinin tm de, gerek dadaclardan, gerek gerekstclerden almadr. Bir kere daha belirteyim: etki altnda kaldklarn sylemiyorum, almadr diyorum, lhan Berk yarm yamalak anlad Valryyi nasl uzun sredir yoluyorsa, Pius Servienin iir dili-bilim dili ayrmn kendi buluuymu gibi nasl ikide bir ileri sryorsa, Cemal Sreya da (..) kendine yeni bir akmn ncsym ssn veriyor(1). Adnan Benk, etki altnda kalmak ile almak arasnda zenle ayrm yapyor ve yargsn kalem krarcasna almak diye seslendiriyor. Hkm kesin. Adnan hocay bilen bilir. Sevecenliini de, ho grsn de, dorucu Davutluunu da. Sz konusu iki fiilden biri edim, br eylem. Etkisinde kalmak ediminden; yaptklaryla, syledikleriyle birinin, birilerinin glgesinde kalmay, tam olarak kendi olamamay, kendi olarak ortaya kamamay; almak eyleminden ise, hibir emek harcamadan bakasnn olan edinmeyi, kendisine mal etmeyi, kendisinin olduunu ilan etmeyi anlyorum. . Berkten bir alnt yaparak srdreyim: Gerekstcler, Rimbaudnun, Lautraumontnun bu izgisini [ayaklanmann iirini] daha anlaml bir yere, yaamann btn alanna koymak istediler (..) Breton: iir usun bir bozgunluu olmaldr diyecektir (...) Artaudda, Michauxda, e.e.cummingsde usd bir alan kurulacaktr [Henri Thomas]. Bunu usun kurallarna kar durmak,, beklenenin dnda bir anlamla karlamak, ya da kartlk mant diye de tanmlayabiliriz. Gnmzde Beckett, Ionesco bunu daha da ileri gtrecek, bir eit anlamszln anlamn yapacaklard(2).

. Berkin usa, manta, anlama kar klar dikkate alnrsa bir dalgann etkisinde olduu aktr. Zaten kendisi de yazma tarzndaki byk etkilenmeyi kabul eder: etkiden hi korkmadm, dahas, braktm kendimi: Oltaya taklanlara baktm, iime gelenleri aldm, geri kalann attm. Bir gn Walt Whitman'la onun iirleriyle karlatmda, onlar ben yazmm gzyle baktm. Onu benim tarlama girmi buldum(3). . Berk son alntda yalnzca Walt Withman anyor ama onun iirinde, daha nceki alntda sayd kiiler ve bunlarn dnda Baudelaire, Paul Valry, Verlaine, Jules Renard, Francis Ponge vd de vardr. Belki bu toplama Rgine Delambet de eklenebilir. Ahmet Oktay, Pablo Nerudann da eklenebileceini sylyor. Trk airlerinden neler ald incelenebilir. Yani .Berkin alacakllaryla ba dertte. Bu apayr bir aratrma konusu olabilir. Ama ilgin olan, aldn o, yle benimsiyor ki, aldnn kendisine ait olduunu ileri srebiliyor. iir alann tmyle sahipleniyor, ve kendisinden baka sahip tanmyor. Bylece ben dn siliyor. iirle ilgili ne varsa sahiplenme patolojiktir. Kendi cinsinden bakay grmezden gelme; kskan, mlkiyeti, megaloman bir beni iaret eder. Ama bu noktada u da sylenebilir: sanat, air; megaloman olmak zorundadr. 2. Kuram ve kuramsallk: Kuram, bir alann iinden bir snf, bir kme, empirik gzleme dayal oluturucu geler btnyle ilgili bir gerekliin ifadesidir. Poetika sz konusu olduunda poetik (iirle ilgili) alanlar iin ayr ayr kuramlar olabilecei gibi genel olarak iirsel kuramlardan da sz edilebilir. Tersinden bakarsak poetika kuramlar btn, eitliliidir. Yani poetika dilbilimsel alanlarn kuramlarn ve iirsel biim, uyak, ritim, l vb ile ilgili kuramlar ierebilir. Orhan Koak, Kalmak mkansz adl yazsna Trk iirinde en farkl biimleri, en farkl kalplar kullanm air lhan Berktir (Bir anlat doymazym ben) tmcesiyle balar. Ve onun bir kuramc deil, bir yapc (4) olduunu belirtir. lhan Berki kuramc olarak grmez ama kuramsallknn fark edilmediinden yaknr: kendi emeinin ve iirinin bir de kavramsal rntgenini ekebilen lhan Berkin kuramsall fark edilmiyor(5). Orhan Koakn szck seimi, dolaysyla saptamas ilgintir. Kuramc deil ama kuramsal. Yani kuramsal bir yenilii yok ama kuramsal gelimelerle de ilgili ve ilgilendii kuram kendi iirine uygulayan. Bu noktada iki sorun iletilebilir. Hangi kuram? Bir iir kuram m, dilsel (dilbilimsel, anlambilimsel vb) bir kuram m? kinci sorun u: eer kuram belirlebenilirse bunu iirine nasl uygulamtr? Bunlara doyurucu yant verilmezse kuram da kuramsallk da havada kalr.

Aada onun kuramsal temel nitelikler ve/ya kimi izlekler erevesinde ele alnacaktr. 3. Ad(landrma): lhan Berk, bir sz oyuncusu, dil canbaz, szcklere duyarlln artrm biridir. Onun iin her ey dildir, her ey szcktr, her ey adlandrmadr. Adlandr(l)ma, varlk olmann olmazsa olmazdr. Bu temel konusunu, taknan kitabnn ad olarak da kullanmtr: adlandrlmayan yoktur. Dorusu bu ifade; grelilii, insan bencilliini dile getiren; sadece dilsel iletiim sz konusu olduunda geerli olabilecek bir yargdr. Ancak genel olarak insann umurunda olmayan doru, hele gz iirden baka bir ey grmeyen lhan Berkin hi umurunda deildir. O da bilir ad olmayann var olduunu. Gerimizde uslu tarih uslu corafya adlarn bilmediimiz aalar diyen air elbette bilir adn bilmedii aalarn da varolduunu. Her ne kadar Her eydir ad, adlandrlmayan bilmez insan dese de, insann adlandrlmayan bildiinin farkndadr. Farknda myd gerekten? Bundan emin deilim. Birden kendisine ho gelen bir yargnn, adlandrmann, kendisine poetik, estetik, farkl gelenin buyruuna giriverir o. Ona o an doru ve iirsel grnene tutulur, daha dorusu kendisine gzel, dii, yaamsal grnen her eye tutulur lhan Berk. An yaar o. Deiken an. Estetikletirdii, poetikletirdii an. Poetik, estetik algsna seslenen olarak grdn, yakaladn sever. O iirsel bulduu her ne ise onu parlatr, durmadan evirip evirip bakar. eyletirir. Kutsallatrr. bir yaprakt adn, Akamn adn anmak iin yryorduk., Cuma adnda bir ku durup dururken cama vurdu., Gecenin ad ad imdi alp yatama girdim. / niyorum sizi., Bylece sessizlik yitiin ad olur. By olaynda olduu gibi ad, onun iirinde ilettii nesnenin yerini alr. Hem sevilene iletir hem de eyleerek kendi bana bamsz, sevgili bir varlk olur. Bir hipnoz nesnesidir ad. Teolojide adlandrma Tanrya aittir. Ve buna bal olarak ancak Tanrya ok yakn olanlar bir eye ad verebilir. Eski kltrlerde adlandrma herkesin harc deildir. .Berk de adlandrma ile bilgeleir, bir anlamda tanrsallar: 'Adlarla doldurdum sessizlii'. eyleri kokladm. Gkyznn, aalarn ocukluunu bilirim(6).

Onun iin adlandrma, dolaysyla szckler varolma bakmndan olmazsa olmazdr. Szckleri kaldrn, dnya durur!(7), der. Ancak . Berk kavramsalda ayni noktada duramaz. Hemen en u kutba geebilir, tersini syleyebilir, der ki: Adlandrmak lmdr, ldrmektir : Bu szn kaynan airin topra adl kitabnda iaret eder gibidir. Gibidir, zira evrilmemi Franszca bir ifade ile geitirir. Mallarmden yapt alntnn evirisi yledir: Bir nesneyi adlandrmak, onu yava yava bulgulama mutluluu olan, iir zevkinin drtte n yok etmek demektir. Onu telkin etmek, ite d(8). lhan Berk, Adnan Benki hakl karacak lde kendine yakn gelen doruyu hemen benimser ve frsat bulduka farkl ifadeler iinde yineler : Adlandrnca, her ey skc oldu. Sessizlik bozuldu. Byk sessizlik (..) Adn bir trl usunda tutamyordu bir ku. Sra dalara geldiinde, adlarn bilmiyordu hibiri. /Ne gzel./ Adlandrmak lmdr!(9). "Bir aire nesneler yeter. Onlar anlamaya almak her air gibi benim de iimdir.(..) Adlandrmakla yetinmiiz onlar (Adlandrmak ise lmdr)"(10). Her eyi yazmam gereklidir, her eyi ihtiyarlatp brakmak istiyorum. Yani adlandrp brakmak istiyorum. Ama nasl brakmak istiyorum? Gen deil, ldrerek brakmak istiyorum. Bu da bir gerek. Ve ok insafsz. (..) Hi insancl deilim. Yazmann dnda bir insancll zaten anlamyorum"(11). Adlandrma lm olunca adszlk da yaam olur, hem de zgrce bir yaam. Yitirilmi cennet olur adszlk : Nergis kendi adn bilmezdi. Aklna estii gibi yaard(12). Alt izilmesi gereken . Berkin bir u yargdan zt teki uca geii deil yalnzca, her iki uca konulanrken de bakalarndan destek almas. Byle bakldnda kulland yarg noktasnda gdml, kendisi olamayan bir varlk olarak belirir karmzda. 4. Anlam ve anlamszlk: iiri ses ve anlam olarak ayran Jean Cohene gre tip iir vardr: sesel iir, anlamsal iir ve hem sesel hem de anlamsal iir. Jean Cohen, iir Dilinin Yaps adl almasnda geleneksel ne km fransz iirinin, sesi ve anlam her zaman birlikte kullanm olduunu gsterir. iirsel olann anlamla ilikisini ortaya koyarken anlamn biimi kavramn ne karr. Kendi kitabnda

Valryden yapt bir alntda geer bu terim. Valry, Mallarmden sz ederken yle der: onun; iirin, aslnda dzyazdan sesel biim ve mzikle ayrlmas gerekirken, anlamn biimiyle de ayrlmasn istedii sylenebilir. Demek ki bu terim, Paul Valryye balanabilir. J. Cohen bu kavram anlatabilmek iin ayni anlama geldiini dnd nitelemeden yararlanr. 1. cheveux blonds sa (oul) +sar (oul) sar salar : dzyaz biim 2. blonds cheveux sar (oul) + sa (oul) sar salar : iirsel biim 1 3. cheveux dor sa (oul) +dan + altn altn salar: iirsel biim 2 J. Cohen, bunlar sar salar anlamnda seenekler olarak grr. Bunlardan ilki sar salar franszcann normsal kullanmdr. kincisinde niteleyici (sar) addan nce getirilmitir. Franszcann szdiziminde her iki kullanmn da bir ad bei olmas olanakldr. Ad bei bakmndan Trkede byle bir ansmz yoktur. Franszcadaki gibi salar sar dediimizde dilbilgisel olarak sar, salarn niteleyicisi olmaktan kar, tmcenin yklemi olur. Yani salar sar dediimizde salar sardr anlalr. Dolaysyla birinci ifade Trkeye salar sar diye evrilemez. Yani hem birinci hem de ikinci ifadenin Trkedeki karl aynidir. nc rnek ise altn(dan) salar ifadesidir. J. Cohen bu ifadenin anlamlarnn ayniliinden yola karak, bu ifade seeneklerini anlamn biim[ler]i olarak rneklendirir. Ve ona gre iirsellik, anlamn biimleri arasnda gereklemektedir. lk biim ayni anlama geldii halde iirsel bulunmazken, ikinci ve nc biimler iirsel saylmaktadr. Elbette byle olunca iir/dz yaz iin anlam biimi kavram nemli bir ayrc durumuna gelir. Ama burada sorgulanmas gereken biimsel farkllklarn yaratt iirselliin nereden kaynakland sorusudur. iirin nelii sadece anlamsal biim seenei olmaya balanabilir mi? Onlarn iir(sel) saylmasnn altnda yatan nedir? kinci rnekte zayf bir iirselliin sz konusu olduunda sanrm hem fikir olunacaktr. Ama yine de iirin balad noktadr oras. Normsal bir kullanmn dna kma sz konusudur. Yani her iki biim de gndelik dilde (Franszca) ayni ekilde kullanlmaz. Ya da baka trl ifade edersek dz yazda bu ikinci biim kullanlmaz (franszcada). yleyse iirsel dil bir sapma dilidir. Bu sapma mevcut (dzyaz) dzen(in)e bir bakaldrdr. Bunun alt izilmeli. Ardndan bu sapma ile yaplm olan nemlidir. Franszca ilk biimde salar nce verilirken, iirsel bulabileceimiz ikinci biimde sar, allm sunuun aksine nce sunulmutur. Yani sunum sras deimitir. Bu da alglamada bir farkllk demektir. Bir ne alma ilemi gerekletirilmitir. Anlamn stne ek olarak

ne alma edimi bindirilmitir. Yani ek bir dzgleme sz konusudur, ilkinden farkl olarak (:anlam + edim). Ancak yalnzca biim art anlam art edim olarak baklmas iir(sel)in yine da gzden karlmasna yol aabilir. Zira iir olarak alglanmasnda, yaratc edimin, ilkselliin pay kmsenemez. Bu kullanm, benimsenir ve kullanm skl artarsa iirsellik gcn yitirir. Ancak unun altn izmekte de yarar var. Bu kullanmla ilk kez karlaan herkes iin iirseldir. te tam da bu noktada iirsellie karar veren znenin iir birikimi, znellii devreye girmektedir. Yani biri iin iirsel olan bir bakas iin iirsel olmayabilir. yleyse iir, -yukarda anlan rnekler iin konuursak, yalnzca sesel, biimbirimsel, szdizimsel biim art anlam art edim olarak gereklememekte, alglayan zneyi de iine almaktadr. nc rnee geersek, altn(dan) salar ifadesinde ikincideki ne karma ediminin yerine benzetme edime kullanld. Yani anlama yine bir edim eklendi. Her iki edimde de bu ifadelerdeki art edimlerin edimbilimin ifade ettii edimlerden farklln belirtmeliyim. Edim ile anlam arasndaki fark, birinin ifade etmeyle bir i yapmas dierininse bir gnderimde bulunmasdr. rnein Bana bak ! ifadesinde anlam bu ifade ile sylenenin alglayc zihninde bir gnderimi olmasdr. Gndelik deyile anlalmasdr. Anlam anlalr olandr. Edim ise, alcnn, syleyene bakmas, bakmamas, dikkat kesilmesi, umursamamas vb eylemleridir. Bu durumda anlam ve edim birbirinden apayr eyler olmaktadr. Ancak yukarda belirtilen rneklerde durum farkldr. Alc zne, ifade edenin ne karma, benzetme edimlerini alglamakla kalmamaktadr, ifadenin iirsellii iin ayni zamanda ifadeleyen znenin bir yenilik ya da bir yaratclk ya da bir bakaldr ya da bir sapma yaptnn da ayrdna varmas gerekmektedir. Yani sadece sz deil ifadeleyeni de anlamas gerekmektedir. Byle bakldnda bu ifade anlam bakmndan eit deildir. Biim bir tarafa braklrsa ikinci ve nc rneklerde anlam + ifade eden znenin edimi + ifade eden znenin ediminin anlam devrededir. Yani iirsellik, ksaca yazarsak +edim +anlamda olumaktadr. Gndelik ifade ise yalnzca ifade anlamnda kalmaktadr. Bu zmleme zdemir ncenin Roger Cailloisdan aktard ykdeki ifadeleri aklamaktadr. Roger Cailloisnun yky iir Sanat kitabnda anlatmas da anlamldr. Ancak belirtmeliyim Roger Caillois sadece iirseli gzel rneklemekle yetinmitir o kadar. Konuyu kuram noktasnda ele alm deildir. zdemir ncenin ok sevdii bu yknn iirsel szn, lhan Berk kaynan anmadan farkl biimde vermitir. (*Mays ayndayz ve ben krm Londral bir dilencinin boyun taks (13). ykde New York, Brooklyn kprsnde bir dilencinin nnde doutan kr yazyordur. Kprden geenlerden biri bu yazy yle deitirir: bahar geliyor, ama ben gremeyeceim Ve dilencinin kazanc annda artmaya balar (14). imdi bu edimi zmleyelim.

Doutan kr : dz anlatm. Bahar geliyor, ama ben gremeyeceim : retorikli anlatm. kinci ifade, dilenciye para verenler iin acma duygusunu uyandrmada birinciye gre daha etkilidir. Bunun kant da kazancn artmasdr. Para verenler bir edimi gerekletirmektedir genellikle. Bu durumda iir ortada yoktur. Onlar iin sz anlam ve etki olarak ilemektedir. fadenin iirsellii, yaplan deiikliin ayrdnda olanlar iin sz konusudur. Zira ancak bu koulla ikinci yazy yazan kiinin sz ustal anlalmaktadr yani anlam +edim + anlam ortaya kmaktadr. iirsel olan bu yaznn kendisi deildir. znelerin bu yaz ile ilikisidir. Bunun altn bir kez daha izmi olaym. Bir de unu belirtmi olaym bu sadece anlamsal iirsellik iin geerlidir, iirselliin tm iin deil. Burada ilk kez ileri srdm edimsel anlam kavram aslnda daha nce dile getirdiim ilem zmlemesi (bkz: iir Cini) ile uygulamal olarak gerekletirdiim niyet zmlemesi (bkz: Ben Terkisinde Necip Fazl) ile balantldr. lhan Berk, anlam konusunu gerekstclerin ve dadaclarn etkisinde ele alr. Anlamn zellikle iir gibi dinamik bir alan iin sz konusu olamayacan dnr ve anlama kar Don Kiotvari bir savama giriir. "Benim sava alanlarmdan biri de anlamdr. Anlamn kullandr. Galile Denizi, ivi Yazs, Ota, Msrkalyonine, anlamla lm kalm savamdr." (E.Ercan'la Konuma) Ve iirin geliimini anlam sorununa balar. Aslnda anlam sorunu yalnzca iirin deil insanla ilgili her alann zmeye alt ve bilgi durumuna gre tavr ald bir konudur. lhan Berk 1992 ylnda yaymlanan airin topra adl kitabnda yle diyebilmitir: iirin btn geliimi, sonunda anlam sorununa gelip durmutur. (..) iirin geliimi sonucu ortaya kan bu anlam deiikliine ben: Anlamszln anlam diyorum. (..) Bunu ynde tanmlayabiliriz: Yntemli delilik ya da mantkszln mant, kapal iir, Hiten doan iir(15). . Berk ayni eyleri frsat bulduka evirip evirip yineler, kimi konular taknaklamtr onda: Her eyde anlam aramak sayrlmz var. (..) Dnya vardr. Bundan daha byk anlam olur mu? (..) Dnyann kendini aan bir anlam yoktur nk. iir dnyay deitirerek ona bir anlam kazandrr. Bunun dnda dnyann bir anlam varsa 'anlam tamama' anlamdr bu. airin usla ilgisi dolayldr. Uzaktan bakar ona. (..) Usla ilgisi olmad gibi, mantkla da (..) iliii yoktur (16). Oysa, airin anlamla, usla, mantkla ilgisini kesen anlay, 90l yllarn ne trk iirini ne dnya iirini ne de anlambilim konusundaki gelimeleri yanstmaktadr. Bu bak olsa olsa onun iire baksz bakn yanstr, zira bu, geerlilii tarih iinde kalm bak(lar)n yinelenmesidir. Ancak ayni noktada

kalabilen, ben akl dym, mantk dym, samalktan yanaym diyen biri karsnda da deiliz. O tam kar kutba yerlemekte hi bir saknca grmez. rnein u ifadeler de onundur: Her eyin de bir anlam vardr (17). Her ey bir anlamdr oysa. Anlamsz bir ey yoktur (18). Anlamsz hibir ey yoktur. /Varlk anlam artrr (19). Bir akl tann bir anlam olmadn kimse syleyemez (20). Dnyada anlamlara bal olarak yaarz. /Onlarn arl altndayz (21). lhan Berk, bu iki u arasna da yerleir: iir bir ey anlatmaz demek, anlam yoktur, anlamszdr demek deildir. Anlamla yola klmaz demektir (22). Bylece Adnan Benkin 50li yllarda verdii u yarg yalnzca o zamanlar iin deil onun tm yaam boyunca geerli olur: Berkin dnyasnda herhangi bir dzen, bir sz ya da belli bir dzene kar gelmenin belirtilerini bouna ararsnz. Bizi de, kendini de oyalyor, kelimeler arasnda alkalyor, herkesten nce kendisini yamrulatrdn da sezemiyor. (..) Sanatta en zor ey samalamaktr. Samalamaya zenenlerin ou, beylik dnce dzenlerine yuvarlanverirler (23). O, sz konusu bak deiimlerini zaman iinde bir gelime, farkllama olarak da gerekletirmez. Ve samalamalar srer, kuramsal gibi ifadelerinde: Anlam blc, kalpdr. Dnyay kartrr. (Korkutur bilgeyi bile anlam dediin) (24). iir szcklerin anlamn grmemezlie gelmekte yatar. /Varolu o zaman gerekleir (25). Anlam skcdr. Gnde kez aynada kendine bakar. yalnzlk saar. Anlamla ev yaplmaz (26). Dil, gsterir, resimler, ekilir. /Anlam neden sonra belirir (27). Nesneler byledir, herkese grnmez. Gizlilii sever. airler gibi de beyaz bir dille konuurlar. Us bunu kavrayamaz. Ama grnmeyen de yoktur. nesneler bunu bilmez. Niin bilsin? Hem bilmek nesnelerin ii deildir (28).

5. Biem: lhan Berke gre biem airde ykmdr(29). Ona gre balangta bir biem adam olan air, biemle tantktan sonra ondan hzla uzaklar. Biem konusundaki bu aforizmatik grlerinin temelinde airin biemi olmaz diyen Octavio Paz vardr. Yani bu da benimsedii, bakasndan ald bir bak asdr, kendine zg bir deerlendirme deildir. Umarm Koak, bu tr slogans, aforizmatik kullanmlar kuram, kuramsallk olarak deerlendirmiyordur. Dorusu onun, bu tr kullanmlarnda kaynak belirtmesi kaynan bir destek, kant olarak almasnn yan sra bu ifadeleri iirinde dekoratif bir ge olarak da kulland sylenebilir. Bu nokta ok nemli ayrmlarn kavadr. Diyorum ki yanl kime ait olursa olsun yanltr. Biem; tekniin, yapnn, biimin, anlamn zerinde, onlarla ilgili, ama onlardan ayr bir kavramdr. Sanrm iirde biem olmayaca sav biemin sabitliinden, deimez nitelikli oluundan kaynaklanmaktadr. Dorudur biem, bir yazarda, airde deimeden kalan z niteliktir. iirde airin kimliidir. Burada kimlik szcnn Franszca ve ngilizcedeki karl olan (identit, identity) szcklerini dikkate alyorum. Bu szcklerin kkeninde Latince idem (= ayni) szc bulunmaktadr. Yani kimlik, aynilikler toplamdr. iirin somut ve soyut dzeyde aynilikleri o airin bieminin, kimliinin oluturucu paralardr. airin iiriyle ilikisinde aral da olsa deimeden kalan, iirde airin kltrel, ruhsal yann ele veren, iirin iinde varolan varlktr biem. Anlalabilir, duyulabilir niteliktedir. Metafizik bir ey deildir. Ses ve szck seiminden tutun da imge dnyasna, d dnyaya yaklamlarna kadar, iimizde tadmz ocukluumuz gibi deimeden kalan varlksaldr airin, iirinden bize yansyan. Bir iirin biemsiz olmas demek onun airinden hibir iz tamamas, airinin znelini aktaramamas demektir, ki bu olanakszdr. Eer herhangi bir iiri okuduumuzda onun kime aitliini konuabiliyorsak bu st sylem, bieme dair olmak durumundadr, iirde biemin varlnn kantdr. iirin devingen, deiken, diri, yeniliki olmas gerektii dncesine saplannca byle bir sabitlik kabul edilebilir gibi deildir. Elbette biim, yap, ritim vb ile ilgili iirde deiimler sz konusudur. iir yaamn kendisini yanstmak zorunda olduu iin diri, yeni olacaktr. Ama iir, bir yandan genele, evrensele ynelirken bir yandan bireyin kendi iindeki evrensele de ynelir. Kendi rengi (biemi) bir katman olarak vardr iir(in)de. unu amakta yarar var. Biemin deimez olduunu sylerken, bunun tek bir geye indirgenebilecek, her bir iirde ayr ayr karmza kan bir dilsel ge olmadn da belirtmeliyim. Yani biem tek tanrl deil, ok tanrldr. ok gelidir. ouldur. geler btndr, bu gelerin resmidir. rnein, nasl ki Tahsin Ycel bieminin bir gesi ama balac ise, lhan Berk iirinin

biemsel bir gesi belki ifadeselidir. Ama bunlar biemseli yanstan birer gedir yalnzca. Onlarn biemsel btnl deildir asla. Biemsel olarak sunduum bu iki rnek, kullanm sklndan karlabilecek bir niteliktir. Gstergenin btne gre iaret ettii bir nitelik. Bu belki, onun kiiliini ele veren ok nemli gelerden biridir. Demek ki biem; ayr ayr, benzer ya da kart ya da benzerlik ilikisi dnda baka ilikiler iinde de bir araya gelmi bir btnlktr, bir mozaiktir. Deimez olan bu mozaik resminden herhangi bir ayrntya hep rastlanr biemde. Bu mozaikteki her ayrnt biemseldir. iirde biem gereksiz, ykc bir ey deil, iirin kimliiyle ilgilidir, airinin mhrdr, iirinde brakt izidir, markasdr. Biem iin airin bir ey yapmas gerekmez. O yapttan tter. airin biemden kurtuluu yoktur. Felsefi aforizmatik sylem: Aforizma reticisi, karsndaki kiide, kendisiyle ilgili filozof, bilge bir kii izlenimi uyandrmay amalar ak ya da gizli olarak. Zira aforizma, uzun gzlemlere, deneyimlere, dnerek bulgulamalara dayanr. Aforizmalar yargsal ifadelerdir. Bilmeyi, bilgilii ikindir. Ama lhan Berk, anlam, us kavramlarna ve dnce adamlna scak bakmadn syler: Dnce adam olmak. /Hi mi hi dnmedim bunu. Bana imgeler yeter mi dedim? /Dnce adam olmak, onunla grnmek hep skc gelmitir bana(30). Dnce adam olmak, zorunlu olarak sorun zmeyi, greli olarak yenilii (orijinallii) ierir. Eer bir poetika peinde olmak istiyorsanz, aforizmalar retiyor grnyorsanz, dnsellikten kopuk deilsinizdir. Bu nokta varolandan farkl dnebilme ve dnme ayrmna getirir bizi. Zaten o da Pek az dncelerim var benim(31), demektedir. Eer pek az dnceniz varsa, kendinize zg bir ak (explicit) bir poetikanz yoktur demektir. iiriniz zerine st metinsel bir poetika retme noktasnda deilsinizdir. Bu konuda dncesizsiniz, fikirsizsiniz demektir. . Berk, dnceye srt evirirken de Mallarm ve Octavia Paza yaslanr. Ama iir duygularla deil, szcklerle yazlr diyen Mallarmnin adn anmaz: Szcklerle yazlr iir. Bu u demektir: Daha ilk bata iirin ana gerecinin szck olduudur. (..) iirin alan dnceler deildir. (..) Dncelerden hareket etmez iir. Dahas, Octavia paz'a gre, airin dncesi yoktur(32). zlendii gibi iirin szcklerle yazld, dnceye dayanmad savlar da kendisine ait deildir. iirin szcklerle yazld savna kar, lhan Berk ile

ilgili bir yazmn bal zellikle bir kar kma olarak iir szcklerle yazlmaz, szcklerle de okunmaz idi. 6. eyletirme: a) Poetik adna eyletirilen tanr kavram: kularn doum gnnde olacam kitab kn szcyle alr. (Bu) kitabn besmelesidir kn. Hem de tek bir sayfann tek bir szcdr. Yani bombo sayfann (I) saysyla birlikte tek varldr. (Bir) says kitap iinde ilk kitabn dier metinleriyle, sralama bakmndan ilintilidir. Ancak ayni zamanda, kn tanrsal szcyle, tek tanr kavramyla da ilintilendirilebilir. (Tanr kendinden sz ettirmeyi zorlar, sever de bunu.) hem 1i usla kantlayamayz, rtemeyiz. (1 kendisinin Thales soyundan geldiini syler; Thales gibi de suyla uyur suyla uyanr)(33). Kn, islam inancna gre evrenin oluumunun tanrsal sz olarak balatcsdr, nedenidir. Oluun kilididir. Ne var ki bu kitapta, (bir) saysyla birlikte iirlemi, iirsel bir btn klnmtr kn. Ve bu kez kn szcn ifade eden Tanr deil, airdir. iir kitabnn yaratc szcdr, iiridir. Evren boluu ile sayfa boluu ve Tanr ile air arasnda ba kurulmutur. air, ben= Tanrya ermitir. Ancak lhan Berkin, bu ermiliinin dinsel ermilikle ilgisi olmad gibi, retiminin gizemcilikten de tanrsallk savndan da uzak olduunu sylemek bile fazladr. Onun Tanr karsndaki tutumu sradan bir insan tavrndan farkszdr. zerine konuurken felsefi terimden, alntlardan yararlansa da, yargsallar retmi olsa da onun iin eylerden biridir Tanr kavram. Her ey onun iirine ileyen gelerdir. Anlamsal derinlii yoktur. Tanr m?/Varolup da varolmayan varlk (34), der bir yargsnda. Bu yargsal ilk bakta sanki varlk felsefesine alyor gibi durur ama dikkatlice yaklatmzda varolmayann grlmeyen, grnmeyen anlamnda olduunu anlyoruz. Bu da varlk felsefesiyle deil de d gereklik algsna ait bir yaklamdr. Amiyane bilgidir. Elbette onun gzlemcilii sradan yine de aar: (Tanr. /Byk yabanc. /Baka hibir szck bu denli hem yakn, hem de uzak olamaz. /Tanr stne hibir ey bilmiyoruz aslnda: Biliyormuuz gibi davranyoruz. / Varolmay ise bizi ilgilendirmiyor)(35). Bu ifade ile sanki dinlerin Tanr konusunda ilettii bilgiyi sfrlamaktadr. Dolaysyla da dind bir yaklama yakn durmaktadr. Ama tam da yle olmadn u durumsaldan anlyoruz: (Kuran, Tanry anlatrken diridir der. /Bu bana korku veriyor)(36). O ayni zamanda Tanrnn varolmadn ileri sren anlaya da srtn evirmektedir. Tanr kavram ona bir sis perdesinin arkasndan varln duyurmaktadr. (Tanr, byl szck! Bunun tadn karmal)(37), diyerek szc Bachelardvari bir keyifle znenin bylenme zevki, benim, zellikle onda, iirselin zevki diyeceim eyin bir arac haline getirir. u ifadelerde felsefi olana bular iirseli:

Tanr, / zdein masum biimlerinden biridir (38). Ey Monatlar Monat: Tanr. /Tanrdan kurtulu yoktur (39). Ve iki ayr yargsalda bile birlik bulunmaz. lkinde mitolojik ok tanrl oluu dile getirir. Evrensel zdein tek biimi deil. masum biimlerinden biri yalnzca. Demek ki masum zdein tanr dnda baka biimleri de var. Ve bu zdein masum olmayan biimleri de var tpk mitolojilerde olduu gibi. stelik zdein biimi kavram tanrnn zdek dnda yaratlm varlklar gibi biim bulmu hali akla gelebilir. Bu aykrlk ancak tanr szcnn, szck olarak kendisinin tek bana hem gndereni gnderileni olduunu savlamak kar yol olabilir. Yani tanr kavramndan bamsz, gstereni de gsterileni de ayni ey olan varlk yineliyorum szcn kavramsz olarak kendinde kavramlamas. zdekle yani gizemcilerin, teoloji bulam her trl yorumun, varln ilk biimi olarak grd son, biricik varlk ile eylemi ve kendi iinde gstergelemi szcn ayrl. Bu yorumun lhan Berk gerekliinden uzak olduunu sylemek bile fazladr. lhan Berke bu ifade iirsel gelmitir, hepsi o. kinci yargda tek zdek anlay (monad) ve kavramn evrensellii ifade edilmektedir. Ki bu evrenselliin de greliliine dikkat etmek gerek. lhan Berkte tanr kavramnn eylemi ve her yana ynelen kullanmlaryla kapatalm konuyu: Tanr bir kyamet habercisidir, lmn, yok oluun ta kendisidir: Georges Bataille gibisi de yok: Tanr, her szcn biraz ileride yokolacan sylemek isteyen en son sz szcktr. Diyecektir(40). (Tanr lmn addr)(41). Tanr, panteistik varlktr: (Bir aa tandm. /Bir anlam olmal bunun./(Tanryla konutuk belki de)(42). Bu, doann Tanr oluu, ve/ya giderek her eyin Tanr olduu karmna uygun bir ifade. Raslantsal sylem ya da kavramsal panteism: (Ev ki ayrntdr (Tanr da ayrntlardadr))(43). Tanrnn ev ile koutlanmas, onun barnaklatrlmas, snaklatrlmas sz konusu edilebilir ki bu bir derinliine baktr. Ama bu derinlik, iki terimin (ev ve Tanr) benzeme noktasnda kaybolur. Zira ayrnt, asl olmayandr. nanlsn ya da inanlmasn Tanrnn varlnn ya da yokluunun asl deil de ayrnt olmas kabul edilemez. Burada . Berk anlam ayrntlarda gizlidir gibi bir deyiin uyarlamasn yapm gibidir. Yani bu yazda savladm gibi o kendine poetik grneni iirletirme abasnda olmutur. Onun iiri derinlikli gzel

deil yzeyden gzeldir. Anlaml olan, anlaml olabilecek eyleri poetik bak iinde yok eder o. u ifadeler de onun, Tanrnn varolduuna inanmaynn kantlar olarak sunulabilir ama bence tam da yle deil. Sonsuzluk yoktur (nk)(44) Ama grnmeyen de yoktur (45) b) Poetik adna eyletirilen lm kavram: Yaamn iinden, yaamla ilgili ne bulursa, neyin farkna varrsa iirletiren, iirinin eyi haline getiren .Berkin iirlerinde lm de nemli bir izlektir. Ancak bu izlek her ne kadar o, Bir sabah kalkp lm yazmal. /lm, uzun uzun yazmal(46), dese de lm onun iiri iin yaam temsil eden bir yapraktan, akl tandan farkl deildir. Bir ressamn tablosunda kulland bir renktir, lekedir. lmle ilgili sylediklerinde lmle ilgili verilen bilgiden ok, ortaya kan sylemin kendine, iirselliine ynelmek gerekir. lmden sz etmeyen dnr var m? (47) Bu soru ifadesinde, tm dnrlerin lmden sz etmi olmalar gerei deil yalnzca iletilen. lm konusunda dnrlerin bile aciz kaldklarn ifade eden, lm karsnda yaplacak bir ey olmad gereini farkl biimde sylemi olmann keyfini karan, bilgi, alayc bir benin bizi yantsz brakma ya da olumsuz yanta zorlama durumu dikkate alnmal. lmn upuzun uzanyd kent //Ta ve kemik halinde. /Yazgl lmn(48). Bu rnekte lm, yaamn yazgsdr. yazgl lm deyii fark edilmeli iirsellik adna. Normal kullanmda yazgl olan insandr. Oysa burada lm insan geride brakarak ne kmakta. Bylece varln, egemenliini daha iyi duyurmaktadr. lhan Berk, ifade anlatmna deil, sylemin arkasndaki airin hissedilerine, dnyay kendinin nasl algladna ekmektedir bizi. u deerlendirme ise dorulanabilir bir gereklie iletmez: lm ve dzen tellall yapar 4.(49). Saylar; znel, kendince anlamlandrrken drt says ile ilgili sylenmi ey, ne anlamldr ne de mantkl. Ama ho bir sz etkisi yapar. Bu bir saynn aykr biimde yorumlanmasndan kaynaklanr. Bu ho etki, poetik deer, alabildiine soyut saylardan canlyla, insanla ilgili somuta geiteki kartlkta

ve bu soyutun olumsuzlanmas glncnden kaynaklanr. Burada lm, dzen tellall ve drt saysnn yan yana dizilii anlamszln ta kendisidir. Bu rast gelelikten bir anlam karlr m karlr, istenirse. Ama . Berk, bunlarn armsallklarna uzanarak genileme, bizi bir yerlerden yakalama abasndadr. ok genel lm kavramn ve yine insan iin, toplumsal olmann zorunluluu olan genel bir kavram yan yana getirir. Bu iki kavram ifadede olumsuz nitelikleriyle yan yana gelir ve bu olumsuzluun drt saysna yklenmesi dzen kart tellalla dnr. Drt says, say deerlendirmelerinde mutla, taml, mkemmellii simgeler. Mana, mani, ha, drt drtlk kavramlarnda, insan belleine yklmaz biimde yerlemi bir anlamlandrma, ters evrilmitir. .Berk bunu dnm mdr, sanmyorum. Onun sorunu soyut anlamsz, armlara yol aan, bir lde de gln, oyuna dayal bir ifade retmi olmaktr. Rastlantsallk onun poetikasnn nemli bir gesidir. iirletirmek, oynamak iin tersinden bakmak, terslemek bir baka gedir. Yaamn iinden bakldnda, lm vardr, bir gerekliktir ama aslolan yaamaktr. lmden kanlmaz dncesini Rilke lm kiiletirerek, her eyi lm olarak grerek anlatr. .Berk bu bak benimser. Alntlayarak verir: Rilke sylyor //lm byk /biz onunuz /glen azlarmzla(50) Baka bir deyiinde bu bak kendiletirir ve yeni biimiyle ifade eder: Yaam, lmndr (51). Ancak unutmamak gerekir ki bu, mutlak doru deildir. Zira tersi de dorudur lm, yaamndr. Ama . Berkin sorunu dnsel doruluk deil, iirsel doruluktur. Genel doruluu dikkate almadan szn o an iin uyandrd doruluk izlenimi ve syleyiteki poetie yneli, onun iiri iin yaamsaldr. Yaama her yerde elik eden /lmdr.(52) Bu deyii ben, onun iiri iin yaama elik eden iirdir, diye de anlamak istiyorum. Kiiletirme de bavurduu retorik kullanmlardan biridir: Bir kaya ile / bir tepe /lmden konuuyorlar //suyu seyrediyorlar(53). Ancak bu rnekte . Berk kiiletirme ile yetinmez, simgecilikten de yararlanr (su yaamn simgesi olarak lmden sonra getirilmi ve kartlanmtr), soyutla somutu en u noktalarda birletirir. Birbirine ok yakn, neredeyse i ie varln srdren tepe ve kaya, sradan gndelik hallerinden ilikilerinden deil de varlklarnn geleceiyle, felsefesiyle ilgili olan lmden sz ederler. Ama sanki bir i geirerek, yaamn ta kendisi demek olan suya imrenerek bakarlar. Daha baka, daha haraketli, daha gzel, daha diri yaamaya zenerek. Aslnda tepe ile kayann konumas . Berkin bir i konumasdr elbette : Konua byttk konua lm (54).

Bu ifade iin dikine dizelemeden veya bir kartrmadan sz edilebilir. Bu da lm sz konusu olduunda yaanan bir deiim, szn karmas olarak yorumlanabilir mi? lm karsnda ayaklarmzn dolamas, dilimizin dolanmas onun anszn gelivermesi korkusunun sald telatan olabilir. Bir krlma, engellenme andr, bir dondurulma andr. Hareketsizliin resmidir lm lhan Berk iin: Yontucunun dondurup brakt an, lmn kendisidir (55). t /der /lm //t (56). O, airden daha dorusu kendisinden sz ederken lm bile sorguya ekerek yaar."(57) der. Dorusu bir sorguya ekme saylmaz onunki. Gn elinden tutabilen air lmle sz dzleminde denemeler reterek oynar. Nitekim ayni anlama gelen ifadeleri yinelemekten kanmaz. -iir 'hi'le yzlemedir. /Ya da lmle/ her iir bunu teper (58). Onun iin belki en doru tanmlama: o; ifade deneycisi, denemecisidir. lm konusunda ayni anlama gelmeyen ifadeleri de lm szc ile ilgili denemeler olarak grlmelidir. Bir nilfer yapra /yzyor /suyun yznde //lm hibir eye benzemiyor (59). Kula dolu /dam /gn //Gene bu lm sz(60). Gk /kof // lm /krdan dnyor(61). Hep korkuyla baktm tene. /Yklarak, lp dorularak. // Dokunmak orda durur. /Bekler hep. /Tansk an! (Kk lm) (62). lm/kk///bir/ky//////////(Ne ok grlecek ey var)(63). Can ekien bir orfoza; ellerine, trnaklarna, kendi lmne bakar gibi bakar, yava yava okar yzn, kprck kemiklerini, ansn, derisini. lm gzler, lmle seviir gibidir, ayni zamanda lmn neliini arar gibidir: Anladm lm kalan bir eydi baknca ellerime(64). lmn; yaam, cinsellii ierdiini ve varolann yokluu demek olduunu somutlar. lm resmeder, hissettirir. lm, eylemitir artk. Hem iirin poetik nesnesidir, hem de zihnimizde uyanan artk somut hissedilendir. lm hissetmi, hissettirmi biri olarak Odyssseiann Penelopeiaya arsn kayt der: ama, gel yataa gidelim, vakit varken(65). lm kimse bilmiyor(66). Din d bakla sonsuzluk yoktur diyebilen air, teolojik baklara da pek uzak deildir. Yazg kavram kendini hissettirir onun iirinde:

Zaman hep gndemde tutar lm. /Hi de amaz(67). lmekte olan en ok zamanla bouur. /lmekte olan iin saydr zaman. / Uzam, evdir(68). Yani lmenin belli bir an vardr. Vakit saat gelmeden olmaz. Azrail gelecei an bilir. 7. Bitirmeden: lhan Berk, trk iirinin aristokratdr. Hem her olup bitenden haberdar gibi hem de mesafeli. Elinden geldiince iirle ilgili olana hep alarmda biri. Onun iiri, iiri bilen birinin malzeme edinim teladr. ine yarayacak olan nerde bulursa alr. iirine dahil eder. ok nemli bir ayrm belirtmekte yarar var: o alar ama aldklarn yuvasnda biriktiren hrsz karga deildir. iirlerden olsun dzyazlardan olsun, kendisine iirsel bir tat verebileceini dnd malzemeyi, alr ileyerek iirselletirmeye alr. lhan Berk, kpr kpr, yerinde duramayan kk bir ocuk gibidir, hibir eyle srekli oyalanamam, iir, gzellik ve ak dnda hibir eye, hibir kimseye balanamam iirsel sz reticisidir. iir, gzellik ve ak konusunda her trl etkilenmeye ak olmutur. Ozan da baldr, ama balar iiri iin krmal derim(69). Ancak onun bu balar iiri adna (giderek kendi ruhsal adna) fazla krktr. O etkilenmekten de, almaktan da ekinmemitir. Yeryznde tutunabilmek, var olabilmek, kendini gsterebilmek iin doyumsuz bir ak ve iir reticisi ve tketicisi olmutur. Bu yazda eletirmeye altm lhan Berkin kuramsal yandr. Bunun zerinde durulmas onun bu konuda iretiliinin gsterilmesi iir adna zorunluluktur. Ve asl itirazm bu ireti ve genel geerlii olmayan yargsallarn karmza iir kitaplarnda da karlmasnadr. Aykr bir sav gibi olacak ama onun iir poetikas, kendi kuramsal yazlarndan bamsz olarak yazlmaldr. Eletirim onun genel olarak airliine deil. Kald ki onun airliini onaylamak iin u iki dizesi bile yeterlidir: Gk. Birden ilk buluuyor gibiyim gkle Birden eleleyiz ite ikimiz de(70). Bu iki dizeyi kendi amdan, Orhan Velinin Gemlik yolunda syledii Gemlie doru /denizi greceksin /sakn arma iiriyle buluturuyorum. Birden karlamann artcl ve benin, kck, zavall benin deniz veya gkle yani bir devle, devasa bir byklkle bulumasnda, benin almas, genlemesi demek olan i rahatln hissederek, ben ve lhan Berk ite diyorum.

Notlar, kaynaklar: (1) Adnan Benk; Eletiri Yazlar; Doan Kitap; 2000; s: 574-575 (2) lhan Berk; airin topra; Simavi yaynlar; stanbul; 1992; s: 118-119 (3) t; s: 65 (4) Orhan Koak; Kalmak mkansz; Defter; say 19; 1992; s: 158 (5) Orhan Koak; Kalmak mkansz; Defter; say 19; 1992; say 19 s: 159 (6) lhan Berk; dn dalarda dolatm evde yoktum; s: 29 (7) dddey, s: 61 (8) t; s: 64 (9) dddey; s: 41 (10) lhan Berk; kanatl at; YKY; st.; 1994; s: 170 (11) Milliyet Gazetesi 10 Haziran 1995 (12) dddey; s: 59 (13) lhan Berk; tabasks; Yapt yaynlar; 1975; s: 3 (14) aktaran: zdemir nce; iir ve Gereklik; s: 11-12 (15) t; s: 120 (16) ka; Aralk ; 1994; s: 172-3 (17) k; s: 306 (18) k; s: 93 (19) ay; s: 8 (20) ay; s: 21 (21) ay; s: 104 (22) poetika; s: 57 (23) A. Benk; s: 533- 534 (24) k; 2002; s: 225 (25) lhan Berk; logos; YKY; 1996; s: 37 (26) dddey; s: 79 (27) lhan Berk; logos; s: 53) (28)(dddey; s: 65) (29) lhan Berk; poetika /logos; iirin Doas zerine; Dnya kitaplar; 2005; stanbul; s: 106 (30) lhan Berk; adlandrlmayan yoktur; YKY; 2006; s: 60 (31) lhan Berk; kularn doum gnnde olacam; YKY; 1999; s: 30 (32) t; s: 132 (33) lhan Berk; eyler kitab; YKT; 2002; s: 258 (34) ay; s: 11 (35) ay; s: 41 (36) ay; s: 101 (37) ay; s: 53 (38) ay; s: 75 (39) ay; s: 91 (40) ay; s: 53 (41) k; s: 233 (42) ay; s: 23 (43) k; s: 276 (44) k; s: 180 (45) dddey; s: 65 (46) ay; s: 90 (47) k; s: 263 (48) lhan Berk; atlas; Adam yaynlar; 1987 Etin ars; s: 170 (49) k; s: 191 (50) lm byk; avluya den glge (51) ay; s: 31 (52) ay; s: 85 (53) Kayalar III; avluya den glge (54) kdgo; s: 106 (55) ay; s: 64 (56) t; avluya den glge (57) ka, s: 168 (58) Logos; s: 40 (59) lhan Berk; avluya den glge (60) Kular; avluya den glge (61) Gk kof; avluya den glge (62) ay; s: 32 (63) kdgo; s: 105 (64) Su; Atlas; s: 180 (65) Atlas; s: 176 (66) ay; s: 82 (67) ay; s: 38 (68) ay; s: 35 (69) el yazlarna vuruyor gne (70) ki Nehir Aras lkeden, Atlas iinde zdemir nce; iir ve Gereklik; Broy yaynlar; 1985 Jean Cohen; La Structure du langage Potique; Flammarion; Paris; 1966