ZET: Bu al ma, yeni kapitalizmin emek pratikleri ve al ma srelerinin al anlar zerindeki etkilerini incelemeyi amalamaktad r.

al man n temel varsay m , yeni kapitalizmin ortaya kard maddi-olmayan emek pratiklerinin, endstriyel dneme ait eme in niteli i ve vasf na ynelik kategorileri giderek bulan kla t rd ve paralad d r. Bu etki ise, al anlar n yeni kapitalizmin rn olan farkl al ma biimlerini deneyimlemesi ve anlamland rmas ba lam nda, emek pratikleri ve srelerinin benze mesi sonucunu do urmaktad r. Bu temel varsay mdan hareketle, al man n iki ana izle i bulunmaktad r. Yeni kapitalizmde eme in yeni grnmlerini sorunsalla t ran bu iki izlekten ilki, Michael Hardt ve Antonio Negri nin mparatorluk adl eserlerinde yer alan maddiolmayan emek ve duygulan msal emek yakla mlar ndan yola karak sunduklar analiz erevesidir. kinci izlek ise, Richard Sennett in Karakter A nmas adl al mas nda ortaya koydu u, yeni kapitalizmde maddi-olmayan eme in al ma ya am ndaki konumuna ynelik gzlem ve de erlendirmeleridir. al ma, maddi-olmayan emek srelerinin al anlar zerindeki en do rudan etkisinin, al ma ya am ile gndelik ya am/bo zaman aras ndaki ayr m n belirsizle mesi oldu u sonucuna varmaktad r. Bu sonu ise, yeni kapitalizmin bireyler ve toplum zerindeki etkilerini s n rland rmaya ynelik olarak, al anlar taraf ndan yeni ortakl k alanlar n n kurulmas n n ve yeni kapitalizmin yeniden retti i toplumsal ili kilerin sorgulanmas n n gereklili ini vurgulamaktad r. Anahtar Kelimeler: Yeni kapitalizm, Maddi-olmayan emek, Duygulan msal emek Problemat z ng Labour In The New Cap tal sm: Immater al Aspects Of Labour ABSTRACT: This study aims to examine and discuss the effects of new labour practices of the new capitalism on workers. The * Ar . Gr. Uluda niversitesi, BF al ma Ekonomisi ve Endstri li kileri Blm al ma ve Toplum, 2010/1 Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak Yakla k on y l sonra, hibir ey eskisi gibi olmayacak. Daha iyiyi, ya da daha kty getirme gcne sahip tamamen de i ik bir toplum kendine yer bulmakta. Andr Gorz (1987), Elveda Proletarya (ev. Hlya Tufan), Afa Yay nlar , stanbul, s. 170. Sektrde 30 bini a k n al an var. o unlukla e itim dzeyi yksek gen insanlar n al t bir alan. Yar zamanl al an da var, tam zamanl al an da. Biz mz de tam zamanl al yorduk. Gnde sekiz saat al yorsun. Yo unlu u gsteren a r seviyeleri var. Sorun, az al anla ok a r alma h rs . Aral ks z saat a r almak zorunda kald m z zamanlar oluyordu. saat boyunca durmadan konu , dert anlat. Bo az n a r yor, beynin a r yor. Molalar da k s yorlar. Sigara bile iemiyoruz. i b rakmam n zerinden epey zaman geti, ama al kanl k oldu bende, yeme imi h zl yiyiyorum, ay m h zl iiyorum, sigaram nefeste bitiriyorum Fabrika sistemine gre daha da ac mas z.

a r Merkezi al anlar Derne i yeleri ile yap lan mlakattan Express, Say : 89 No: 11, 2008, s. 12 13. 1. Giri David Harvey, Umut Meknlar adl kitab n n giri blmnde, niversitesinde otuz y ld r Marx n Kapital i zerine verdi i derslere gsterilen ilgi ve metnin siyasal meselelerle kurdu u ili kinin tarihsel de i im sreci zerinden, gnmz serbest piyasa kapitalizmi nin gndelik hayata nfuz etme biimlerindeki dn me dikkat ekmeye al maktad r (Harvey, 2008: 19). Yazar, 1970 li y llar n ba lar nda refah devleti politikalar n n kapsam alt nda ya am n srdren bir ki inin, metin ile gndelik ya am aras nda bir ba kurabilmesinin zor oldu unu vurgulamakta ve bunun nedenini u ekilde a klanmaktad r: kapitalizmin ham, kat ks z ve en barbarca hali olan 19. yzy ldaki halini tasvir ediyordu (Harvey, 2008: 20). Ancak yazar, gnmzn 21. yzy l kresel kapitalizminin, emek piyasas nda yer alan bireyler zerindeki etkilerinin ve bu etkilerin ortaya kard - refah devleti sonras piyasa toplumu tezlerinde oldu u gibi-toplumsal farkl la man n, 19. yzy l kapitalizmi ile benzerlikler ta mas ndan hareketle, metin ile gndelik ya am aras nda ba kurman n giderek kolayla t n sylemektedir. Bir ba ka ifadeyle, Harvey in i aret etmeye al t durum, yeni kapitalizmin gndelik ya am ile kurdu u do rudan ili kinin bizatihi kendisi olmaktad r. Gnmzde, yeni kapitalizmin emek zerindeki etkilerini sorunsalla t ran en nemli d nrlerin ba nda Michael Hardt ve Antonio Negri ile Richard Sennett n geldi ini sylemek yanl olmayacakt r. Hardt ve Negri, ekonomik postmodernle me veya enformatikle me ad n verdikleri retimin yap s nda endstriden Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 224 hizmetler sektrne do ru meydan gelen post-fordist dn m sreci ierisinde, eme in niteli i ve do as zerindeki en a k grnmn maddi-olmayan emek pratikleri ve bu pratiklerin ki iler-aras ileti im ve ili kilerdeki ynne at fta bulunan duygulan msal emek oldu unu ne srmektedirler. Di er yandan, Hardt ve Negri nin ortaya koymu oldu u tart malar , bireylerin al ma ya am ierisinde ve al ma ya am d gndelik pratiklerine ynelik gzlemler ile somutla t ran Richard Sennett ise, maddi-olmayan ve duygulan msal emek srelerinin al an bireylerin ya amlar n ne ekilde etkiledi ini ve sz konusu etkinin ki ilik ve duygular zerinde hangi yollarla karakter a nmas na neden oldu unu ortaya koymaktad r. Bu al ma, yeni kapitalizmin ekillendirdi i emek pratiklerinin, eme in niteli ine (kol eme i/zihin eme i) ve vasf na (yksek/orta/d k vas fl ) ait farkl l klar giderek bulan kla t rd n ve sz konusu bulan kla man n da farkl al ma biimlerinin deneyimlenmesi ba lam nda benze me e ilimine yol at n gstermeyi amalamaktad r. Bir ba ka deyi le, yeni kapitalizmin emek zerindeki olumsuz sonular , nitelik ve vas f farkl l klar n grnmezle tirici bir etkide bulunarak, yeni kapitalizmde al may deneyimleme biimlerini giderek benzer hale getirdi i iddia edilmektedir. Bu varsay mdan hareketle, al man n iki temel izle i bulunmaktad r. Yeni kapitalizmde eme in durumuna ili kin birbirini tamamlayan bu iki izlekten ilki, Hardt ve Negri nin maddi-olmayan emek ve duygulan msal emek yakla m erevesindeki d nceleri, di eri ise Sennett in yeni kapitalizmde maddi-olmayan eme in konumuna ynelik de erlendirme ve gzlemleridir. Bir di er ifadeyle, Hardt ve Negri nin

soyut kavramsalla t rmalar ile Sennett in bu kavramsalla t rmalar somut de erlendirmelerini birlikte inceleyerek, gnmzde eme in durumuna ynelik kar mlarda bulunmak amalanmaktad r. al man n birinci blmnde ncelikli olarak, yeni kapitalizmin emek pratikleri ve sreleri zerindeki etkilerine ve bu do rultuda ortaya kan yeni al ma biimlerine de inilmektedir. kinci blmde, Hardt ve Negri nin maddi-olmayan ve duygulan msal emek kavramsalla t rmas a klanmaya; nc blmde Sennett in yeni kapitalizmin kltrne ynelik de erlendirmelerinin Hardt ve Negri nin kavramsalla t rmalar na ynelik paralelliklere ili kin ipular yakalanmaya al lmaktad r. Son blmde ise, sz konusu paralelli in, eme in gelecekteki durumuna ynelik ne tr imknlar yaratabilece ini tart arak al ma sonland r lmaktad r. 1. Yeni Kapitalizm: al man n De i en Biimleri Tarihsel olarak kapitalizmin yeni bir evreye girdi ine at fta bulunan yeni kapitalizm , temel olarak sermayenin birikim ve rgtlenme biimlerinde meydana gelen, endstriyel retim srelerindeki farkl la may ifade etmektedir. Son otuz y ll k dnemde, ileti im ve ula m alan nda ortaya kan teknolojik geli meler, sermayenin daha esnek ve kresel lekte rgtlenme imkn na sahip olmas n sa lam t r. Sermayenin esnek birikim ve rgtlenme kapasitesine sahip olma Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 225 ihtiyac , retim band n , standart bir rnn mekanize bir biimde retilmesi srecine dayal , dikey entegrasyon erevesinde yap lanm bir irket ve toplumsal ve teknik i blmnn kurumsalla mas ko ullar na dayal belli bir rgtlenme biiminin hakim oldu u Fordist retim dzenine zg kat l klar n buharla t r larak , retim bantlar n n piyasadaki de i imlere (rn esnekli i) ve teknolojik girdilerdeki farkl la maya (sre esnekli i) duyarl kolay programlanabilir retim birimleri haline gelmesini sa layan post-Fordist retim dzenine geilmesi ile kar lanm t r (Castells, 2005: 211; Harvey, 1999: 147 164). Di er yandan, retim srecinde enformasyon, ileti im ve bilgi temel bir rol oynar hale gelmektedir (Hardt, 1999: 93). retimin sektrel da l m nda endstriyel retimden enformasyon ekonomisine dayal hizmet retimine geilmesi, post-endstriyel dn mn temel paradigmalar ndan birini olu turmaktad r. Bu do rultuda, sermayenin esnek birikiminin, onun uzamsal geni lemesinin ko ulunu olu turdu unu sylemek mmkndr. Kreselle me olarak ifade edilen bu geni leme sreci, sermayenin dola m n n kresel dzeyde gerekle mesi ve bu srecin gerekle mesine olanak sa layacak-finansal altyap teknolojileri veya medya ve ileti im teknolojileri gibi-aralar n in a edilmesi yoluyla devam etmektedir (Harvey, 2008: 83 86). Sz konusu dinamiklerin ortaya kard en nemli sonular aras nda, retimin ulus tesi i blmleri sayesinde ta eronla mas , sermayenin merkezsizle erek yersiz yurtsuzla mas , bir yandan retimin paralanarak kk i letmeler yoluyla yerelle mesi sz konusu iken di er yandan irketlerin giderek merkezile erek okuluslu yap ya brnmeleri yer almaktad r (Dirlik, 2008:133 138). Teknolojik geli meler yeni kapitalizmin sadece bir yzn ortaya koyarken di er yzn ise kreselle menin politik bir proje olarak ortaya kmas n sa layan neoliberalizm ve neoliberalizm d ncesi taraf ndan ekillenen toplumsal tahayyl tarzlar olu turmaktad r. Temel karakteristikleri zelle tirme, dereglasyon ve emek piyasas n n esnekle tirilmesi olan neoliberal politikalar,

hkmetlerin 1980 li y llardan itibaren uygulad klar kamusal zihniyet biimlerindeki de i imi beraberinde getiren uygulamalar olmu tur. rne in, sz konusu zihniyetin tipik bir rne i olan yneti im yakla m na gre, i sizlikle mcadele, e itim, sa l k gibi alanlarda toplumsal sorumluluk ve refah hizmetlerinin kar lanmas , devleti sosyal alanda greve a rmak de il sorunlara sivil toplum rgtleri ve zel sektr gibi siyasi irade d zmler retmek anlam na gelmektedir (Bu ra, 2008a: 222).1 1 Yneti im yakla m n n d nda kamusal zihniyet de i iminin gstergeleri aras nda, birbirlerini tamamlayan istihdam edilebilirlik ve ya am boyu renim yakla mlar n saymak mmkndr. Bireyin de i en piyasa ko ullar n n tehlike ve risklerine kar , al ma ya am boyunca tek bir i e ba l kalmayarak birden fazla i te al abilme becerisine sahip olmas gereklili i ile portatiflik ve uyumluluk kapasitesine i aret eden istihdam edilebilirlik yakla m ile ilgili ayr nt l bilgi iin bkz. Hillage ve Pollard (1998); Grip, Loo ve Sanders (2004); Clarke ve Patrickson (2008). Bireylerin emek piyasas ierisinde tm ya amlar Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 226 Dolay s yla, neoliberalizmin biricik mant n n, piyasa kurumunun gndelik hayat n tm alanlar na nfuz etmesi amac na ynelik i ledi ini vurgulamak yanl olmayacakt r. te yandan sz edilen nfuz etme kanallar ise, kar l kl ki isel ili kilerden ba layarak tm toplumsal ili kileri evreleyen piyasa mant n n de erleri taraf ndan ekillenerek, tm ya am n metala mas (commodification of life) sonucuna yol amaktad r (Bu ra, 2007:187). Refah devletinden piyasa devletine gei ve uyum srecinde olu an kamusall k biiminin bireylere zorunlu k ld yeni de erler aras nda, giri imcili in te vik edilmesi, bireysel rekabet ve zerklik, esneklik gibi de erlerin yer ald n sylemek mmkndr (Ainley, 2007; McGovern ve di erleri, 2007). Ayr ca Stevenson (1999), sz konusu yeni piyasa de erlerinin, bireyin piyasa gereklilikleri taraf ndan evrelendi i bir piyasa disiplini nin yarat lmas na neden oldu unu ileri srmektedir.2 Gerek sermayenin kresel ve esnek rgtlenmesinin gerekse sz konusu olu umun politik ve d nsel zeminini te kil eden neoliberalizmin en a k grnm, eme in niteli i, ieri i ve anlam zerinde yo unla maktad r. Sz konusu yo unlu un derecesini ise, eme in niteli inde meydana gelen e itlenme ve bu e itlenmenin bir ifadesi olarak ortaya kan yeni istihdam ili kilerinde bulmak mmkndr. Eme in vas fsal zelli indeki dn m en a k ifadesini, mesleki kompozisyonu de i ime u ratarak bilgi ve becerilere olan talebi farkl la t rmas nda bulmaktad r. Hem nicel (yeni i lerin ve mesleklerin yarat lmas ) hem de nitel (mevcut i lerdeki vas flar n ve becerilerin de i mesi) boyuttaki de i imler, h zla byyen meslek gruplar olan profesyonellerin ve hizmet i ilerinin emek piyasas ierisinde istihdam oranlar n n artmas na neden olmu tur.3 Di er taraftan, yeni kapitalizmin al ma ili kilerine etkisi, gemi in tam zamanl ve srekli istihdam biimlerinin yerini alan k smi sreli ve geici (belirli sreli) al ma gibi standart d istihdam biimlerinin gnmzn emek piyasalar n n temel karakteristi i haline gelmesine yol amas d r. Beceri farkl l ve mesleki kategori ayr m gzetmeksizin geimlerini cretli veya maa l al arak kazanmak zorunda olan tm kesimleri etkisi boyunca kar la acaklar piyasan n beceri taleplerini kar lama olana ise, ya am boyu renim perspektifi taraf ndan sunulmaktad r.

2 Piyasa disiplinini yaratmaya zg yeni i de erlerinin (business values) retim arac l yla benimsetildi ini inceleyen bir al ma iin bkz. Elliott ve Maclennan (1994). 3 Castells (2005: 304) in ABD deki meslek yap s n n analizine gre ise u sonularla kar la lmaktad r: meslek gruplar aras nda en h zl byme oran profesyoneller (%32,3) ve teknisyenlerdir (%36,9) ve toplam istihdamdaki paylar ykselmektedir. o u yar vas fl olan hizmet meslekleri de h zla bymektedir. Di er taraftan, 2006 y l na ait Avrupa Birli i verileri incelendi inde, kanun yap c lar, st dzey yneticiler ve profesyonellerin toplam istihdam iinde pay %16,7, teknisyen ve yard mc profesyonel meslek mensuplar n n pay % 15,7, bro, hizmet ve sat elemanlar % 25,5, zanaatkrlar %15,7, tar m ile ilgili i lerde al anlar n pay % 3,8, d k vas f gerektiren ve vas f gerektirmeyen i lerde al anlar n pay n n ise % 18,3 oldu u grlmektedir (EC, Employment in Europe 2007). Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 227 alt na alan standart olmayan al ma faaliyetleri, i gvencesini a nd rmas , i dzensizli ini ve istikrars zl n yayg nla t rmas , al ma ko ullar n ktle tirmesi ve enformel al may zendirmesi gibi zellikleri ile tan mlanmaktad r.4 Buraya kadar genel hatlar ile zetlenmeye al lan yeni kapitalizmin emek zerindeki etkilerini ve yeni istihdam ili kilerini, Hardt ve Negri ile Sennett n de erlendirmelerine ba vurarak, daha ayr nt l bir ekilde inceleme olana na sahip bulunmaktay z. 2. Yeni Kapitalizmde Eme in Sorunsalla t r lmas : Maddi-Olmayan Emek Yeni kapitalizme zg retim ve al ma biimleri, eme in sorunsalla t r lmas bak m ndan farkl yakla mlar n do mas n da beraberinde getirmi tir. Bu yakla m de i ikli inin en a k ifadesini, gerek Marx n emek-de er kuram n n temelini olu turan retken emek ile retken olmayan emek aras ndaki s n rlar n ortadan kalkmas nda, gerekse bu s n rlar n izilmesine olanak sa layan maddi emek yakla m n n tersyz edilmesinde bulmaktad r (zgn, 2007; Fortunati, 2007: 139 140). Eme e ili kin bu tersyz olu halini do rudan betimleyen nc al malar ilk kez 1970 li y llar n ba lar nda feminist hareket taraf ndan, kad nlar n ev-ii (domestic) emek faaliyetlerinin retim ve yeniden retim srelerine dhil edilerek, bu faaliyetleri retken olmayan emek kategorisinin d na karmaya ynelik teoriler geli tirilmi tir (Fortunati, 2007: 145). Sz konusu teorilerin kapsam n retim yap s ndaki dn mlere paralel olarak geni leterek, kavram n ieri ine ynelik nc al malardan birine sahip olan Maurizio Lazzarato, post-endstriyel retim srecinde fiziksel olarak bir nesneye tekabl eden maddi eme in kar na maddi-olmayan emek kavram n koyarak, onu mallar n bili sel (informational) ve kltrel ieri ini reten emek eklinde tan mlamaktad r (Lazzarato, 1996: 133). Lazzarato nun belirgin bir biimde analitik s n rlar n ortaya koydu u maddiolmayan emek kavramsalla t rmas , Hardt ve Negri nin mparatorluk adl eserlerinde retim alan ndaki yap sal de i ikliklerin eme e yans malar n irdeledikleri blmn, byk lde ana karakterini olu turmaktad r. Hardt ve Negri, maddi-olmayan eme in tan m n , [h]izmet retimi sonuta ortaya maddi ve kal c bir mal karmad ndan, bu retimle ilgili eme i maddi-olmayan emek olarak adland r yoruz (Hardt ve Negri, 2003: 305) eklinde yapmaktad rlar. Yazarlara gre, maddi-olmayan emek, bir hizmet, bir kltrel rn, bilgi ya da ileti im gibi maddi-olmayan mallar reten emek tir (Hardt ve Negri, 2003: 305). Bylece, bir m teri hizmetleri uzman n n, reklm metinleri

4 Sz edilen olumsuz zelliklere maruz kalan kesimleri betimlemek iin kullan lan prekarya (precarity), yeni kapitalizmde al man n giderek daha gvencesiz, istikrars z ve riskli hale geldi ini ifade eden e retilik (precarious) ile proletarya kelimelerinin birle mesinden tretilmi yeni bir kelime olup, al ma ya am nda dzgn bir i i olmayan toplumun tm kesimlerini kapsamaktad r. Prekaryan n toplumsal ve politik boyutlar na dair kapsaml bir al ma iin bkz. Gill ve Pratt, 2008; Neilson ve Rossiter, 2008. Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 228 yazar n n, bilgisayar programc s n n, sa l k veya bak m hizmeti al anlar n n, rn pazarlamac s n n, finans uzman n n, gvenlik grevlisinin eme i gibi maddi olmayan emek faaliyetleri, Marx n retken emek alan na kolayca dhil edilebilir hale gelmektedir. Bu a dan bak ld nda, bu al man n da temel sav olan, maddi-olmayan rnlerin, eme in niteli ine ili kin herhangi bir ayr m n yap lmas n giderek zorla t rd veya niteliksel bir homojenle meye sebep oldu u iddia edilebilir. Bir di er ifadeyle, endstriyel retimin vas fa ynelik ay r c olu umlar n n, maddi-olmayan emek biimlerinde yksek, orta veya d k vas fl tm emek biimlerini kapsay c zelli i merkezi neme sahip hale gelmi tir. Bylece, nitelik kazanma alan nda be eri sermaye yakla m n n temel varsay mlar ndan biri olan renimin sresinin uzunlu u yerini renimin s kl na b rakm t r. nk iki yazar n da belirtti i gibi, maddi-olmayan emek biimlerinde, [i] lerin o u son derece de i kendir ve esnek beceriler gerektirir (Hardt ve Negri, 2003: 300). Emek piyasas nda yer alan bireylerin niteli ine ve vasf na ynelik ara t rmalarda, i piyasas n n gereksinimleri do rultusunda beceriler ve yeterlilikler zerine yo unla lmas ve beceri odakl bir ekonomik yakla m n sonucu olu an beceri toplumu (Sennett, 2006: 12), maddi-olmayan eme in emek piyasas nda hkim hale gelmesini destekleyen en nemli gstergelerinden biri olarak d nlebilir. ABD de al ma Bakanl n n yay mlad bir rapor (1990), i gcnn sahip olmas gereken becerileri temel beceriler (okuma, yazma, matematik, dinleme, konu ma), d nsel beceriler (yarat c d nce, karar verme, problem zme, renmeyi renme, muhakeme) ve ki isel beceriler (sorumluluk alma, kendine gven, bireysel ynetim) eklinde s n fland rm t r. 2001 y l nda ABD de yap lan bir ara t rma ise (Levy&Murnane, 2004), i verenlerin yeni i ilerden beklentilerini nas l de i tirdi ini gstermektedir: ara t rman n sonular na gre, uzman d n (expert thinking) h zla artmaktad r: kural-tabanl zmlerin olmad problemleri zme ki bunlar aras nda ara t rma becerileri, bilimsel d nmeye dayal beceriler yer almaktad r. Karma k ileti im becerileri (complex communication) h zla artmaktad r. Sz konusu ampirik kan tlar ayn zamanda, Hardt ve Negri nin belirttikleri esnek ve transfer edilebilir becerilerin izd m olarak eme in istihdam boyutundan, eme in istihdam edilebilirli i boyutuna gei i de bu perspektifte de erlendirme imkan n desteklemektedir. Hatta Avrupa Birli i yesi lkelerde grlen uzmans zla t rma (de-specialisation) e ilimi, birok meslek grubunun payla t ortak bilgi ve becerilerin bir ifadesi olmaktad r (Jallade, 1989). Bu ba lamda, yazarlar n maddi-olmayan emek ierisinde yarat lan i lerin temel zelli i genelde i in yap lmas nda bilginin, enformasyonun, duygulan m n ve ileti imin merkezi rol oynamas (Hardt ve Negri, 2003: 300) eklindeki de erlendirmeleri a rt c de ildir.5 5 Maddi-olmayan eme in z itibariyle bir yzyle bilgiye ve enformasyona dayanmas , eme in kol gc/kol gcne dayal olmamas ikili i tart mas n gndeme getirmektedir. Gerekten de, Avrupa Birli i lkelerine ait veriler ile ifade edecek olursak, 2006 y l itibariyle

Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 229 piyasas taraf ndan talep edilen birincil beceriler aras nda yer alan ileti im becerileri bir anlamda, Hardt n kavramsal erevesini ortaya koydu u ve maddi-olmayan eme in nemli bir boyutu olan duygulan msal eme in (affective labour) de ana zeminini olu turmaktad r.6 Hardt, duygulan msal eme i, [m]addi olmayan eme in teki yz, insani ili ki ve etkile imdeki duygulan msal emektir (Hardt, 1999: 95) eklinde tarif etmektedir. Maddi-olmayan eme in bir alt-kategorisi olarak nitelendirilebilecek olan duygulan msal eme in z ise, duygunun yarat lmas ve maniplasyonudur (Hardt ve Negri, 2003: 307). Bylece, gerek al an i veren ili kilerinde gerekse al an-m teri ili kilerinde ok farkl al ma alanlar nda yarat lan duygulan m biimleri aras nda, gven, mutluluk, kar l kl anlay , samimiyet, ba l l k vb. duygular yer almaktad r. Morini (2007: 40) nin de ifade etti i gibi, bili sel kapitalizm ili kisel ve duygusal zelliklerden de er yaratmaya ncelik tan ma e ilimindedir. Bu a dan bak ld nda duygulan msal maddi-olmayan emek, sa l k ve bak m hizmetlerinden e lence sektrne, ki iye zel hizmetlerden tan t m hizmetlere kadar insanlar aras ili ki ve etkile imin merkezi nemde oldu u tm sektrleri kapsay c bir zelli e sahiptir. Ayr ca Hardt, duygulan msal maddi-olmayan eme in yeni bir olgu olmad n ancak yeni olan n, onun sermayenin do rudan bir retim arac haline gelmesi ve gnmzn enformasyona dayal ekonomilerinde geni bir sektrel alanda en yksek de er yaratma kapasitesi oldu unu belirtmektedir (Hardt, 1999: 97). Duygulan msal eme in insanlar-aras ili ki ve ileti ime dayal olmas zelli inin ard ndan, Hardt ve Negri ye gre, [duygulan msal emek] (aktel ya da virtel) insani ili kiyi, yani bedensel tarzda eme i (Hardt ve Negri, 2003: 308) gerektirmektedir. Yeni kapitalizmin bedene olan mutlak gereksiniminin bir ifadesi olan bu zellik, duygulan msal eme in ili kiselli i ile birlikte d nld nde, emek pratiklerini bedenden ay rmak gle mektedir. Di er yandan Hardt ve Negri, biyo-iktidar n znesini sermaye olarak belirlerken, maddi-olmayan eme i ise nesnesi konumuna getirdi ini belirtmektedirler. Bu a dan bak ld nda, duygulan msal AB lkelerindeki mesleklerin %58 si kol gcne dayanmamaktad r (EC, 2007: 44). Bu tart man n bir sonraki ad m ise, kol gcne dayal i lerin d k ve orta vas fl , kol gcne dayanmayan i lerin ise yksek vas fl oldu una ynelik varsay md r. Ancak sz konusu varsay ma dayal bir s n fland rman n gnmzde geerli ve anlaml olmad n grmek iin AB nin emek piyasas istatistikleri ierisinde mesleki s n fland rmalar n incelemek yeterli olacakt r. 6 Duygulan msal emekten bahsetmeden nce, duygulan m szc nn ne anlama geldi i zerinde durmak bu noktada anlaml olacakt r. Szck esas anlam n , bireyde k sa sreli, geici ve anl k gzlemlenebilir duygular n olu mas anlam na gelecek ekilde psikoloji alan ndan alm olmakla birlikte, sosyal bilimlerin farkl alanlar ndan ara t rmac lar n ilgisini eken bir kavramsalla t rma olarak kar m za kmaktad r. Szc n zellikle Deleuze ve Guattari (2000; 2005) taraf ndan felsefe ve siyaset bilimi alan nda kullan lmas , anlam n n geni lemekte oldu unu gstermektedir. Duygulan m ve duygulan msal eme in epistemolojik boyutlar n tart an Trkiye de yay mlanm nc ve kapsaml bir al ma iin bkz. Akal n (2007). Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 230

eme in bedene yapt vurgunun ortaya kard olgu, retim ili kilerinin toplumun tm alanlar na yay larak nfuz alan n giderek geni letmesidir. Duygulan msal emek, beden ile sermaye aras ndaki ba lant n n endstriyel dnem ile kar la t r ld nda ok daha kolay ve do rudan kurulabildi i bir imkn iinde bar nd rmaktad r. Bu imkn ise, profesyonel meslekler aras nda yer alan sahne sanat lar n n eme inden ma aza sat elemanlar n n eme ine kadar ok e itli ve geni bir meslekler s n fland rmas /hiyerar isi kapsam nda sz konusu olmaktad r. Bylece, duygulan msal eme in genel olarak iki zelli i ortaya km bulunmaktad r: (i) ili kisellik boyutu ve (ii) bedensel boyutu. Ancak, duygulan msal eme in nc zelli ini de nemle vurgulamak gerekmektedir: (iii) duygulan msal emek faaliyetlerinin, al ma srelerinin ve meknlar n n d na ta arak al ma ya am ile gndelik ya am aras ndaki s n rlar tersine evirmesi. Bu son zellik, ona biricik zelli ini kazand rmakla birlikte, ayn zamanda onu duygulan msal eme in kavramsal dzeyde duygusal emek (emotional labour) ile s ka kar t r lmas na da engel olmaktad r. Hochschild (1983) in kavramsalla t rmas yla duygusal emek, hizmet sektr al anlar n n yz yze ili kiye dayal olan i lerinde, m terilerine kar gerek yz ifadeleri ve konu malar gerekse bedenlerinde ortaya kard klar duygusal ifadelerin toplam ndan olu maktad r. Grld gibi duygusal emek, duygulan msal eme in hem ili kiselli ini hem de bedene yapt vurguyu iermesine kar n, Akal n (2007: 119) n da i aret etti i gibi onun karma k do as n a klamaktan uzakt r. Duygusal emek belirli bir al ma mekan n ve al ma sresini gerektirirken, duygulan msal emek ise sz konusu gereksinimlere meydan okuyarak retim srecine dahil olarak sermaye ile kolayca ili ki kurmaktad r. Duygulan msal emek faaliyetlerinde al ma ya am ile al ma ya am d nda kalan gndelik ya am ierisinde neyin retim sreci ierisinde yer al p neyin retim srecinin d nda konumland na ynelik ayr m ortadan kalkmaktad r. Hatta, duygulan msal emek biimlerine ili kin byle bir ayr m yapmak giderek anlams zla maktad r. Bu, tam da Andr Gorz (1995: 22; 2001) un zel faaliyetlerin, bo zaman faaliyetlerinin al ma ve i haline gelmesi dedi i durumu betimlemektedir. nk duygulan msal emek, dn bireye ait, ki iye zg, bedenin paras gibi kavramlarla d nd mz her trl durumun, hareketin, organ n vs. sermaye taraf ndan yutulup kapitalist mbadelenin bir paras haline dn mesinin kavramsalla t rmas d r (Akal n, 2007: 121). Buraya kadar yeni kapitalizmde eme i sorunsalla t rarak onun maddi-olmayan pratiklerine de inilmesinin ard ndan, sz konusu pratiklerin ve bu pratikler do rultusunda yeniden ekillenen piyasa ili kilerinin, onu deneyimleyen al anlar zerinde ne tr etki ve sonulara yol at n ise Sennett n de erlendirmeleri erevesinde tart aca z. Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 231 3. Yeni Kapitalizmin Maddi-Olmayan Emek zerindeki Etkileri Richard Sennett, Karakter A nmas (2005a) adl al mas nda byk lde beyaz yakal profesyonel al anlara odaklanarak, yeni kapitalizmin maddi-olmayan emekten niteliksel beklentilerini ve zelliklerini u ekilde s ralamaktad r: esneklik, her an de i ime haz r olmalar , seri hareket etmeleri, rutin i lere daha az vakit ay rmalar , dzenlemelere ve formel prosedrlere giderek daha az ba l kalmalar , risk alabilmeleri, sorumlulu u ba kalar na devretmeleri ve belirsizliklerle ba edebilmeleri. Gill ve Prat ise, esnekli in ve zerkli in hakim oldu u kltr endstrisi zerine gerekle tirdi i al mas n n ampirik bulgulardan yola karak maddi-olmayan kreatif eme in tipik zelliklerini u

ekilde s ralamaktad r (Gill ve Prat, 2008: 14): o unlukla geici, sreksiz ve e reti i ler; uzun al ma saatlerine maruz kalma; al ma ve gndelik ya am aras ndaki s n rlar n a nmas veya kmesi; d k cretler; yksek oranda i de i tirme; al maya a r tutkuyla ba lanma (web tasar mc lar , sanat lar ve moda tasar mc lar vb.); enformel al ma ortamlar ve al man n kendine zg sosyalle me biimleri; gvencesizli i yo un bir biimde deneyimleme ve i bulma konusunda endi e duyma . Bu kriterlere dayanan yeni kapitalizmin emek talebinin niteliklerinin al anlar zerine olan yans malar ise, i anlay n n yzeyselli i; retimin enformasyona ve yaz l ma dayanmas sonucunda maddiolmayan eme in son derece uucu hale gelmesi; insanlar n mesleki kimliklerinin son derece zay fla mas olmaktad r (Sennett, 2005a: 73, 77). Di er yandan, al may deneyimleme ve alg lama biimleri dn me u rayarak, al ma faaliyetleri duygusal a dan tamamen okunaks z hale gelmektedir (Sennett, 2005a: 70). Yeni kapitalizmin rgt ii iktidar ili kileri a s ndan bak ld nda ise, Sennett a gre, al ma fiziksel olarak merkezsiz hale gelse bile, i inin zerindeki iktidar daha dolays z hale gelmektedir (Sennett, 2005a: 61). Kristin Carls (2007) n Milan ehrinde perakendecilik sektrne odaklanan al mas n n ampirik bulgular , yneticiler ile duygulan msal eme ini sunan al anlar aras ndaki ili kinin yeni kapitalizm a amas nda daha at mac ve k r lgan hale geldi ini gstermektedir. Bu sre ierisinde al anlar, yneticiler taraf ndan uygulamaya konulan duygulan mlar ve znellikleri zerindeki dolayl veya dolays z yeni kontrol biimleri ile ba a kma stratejileri yaratmaktad rlar. Bu stratejiler aras nda at malar ki iselle tirerek ortadan kald rma, rgt iinde arkada temelli kolektif destek a lar (genellikle internete dayal ) ile mcadele etme, i ile ya am birbirinden tamamen ay rmaya abalama, znelliklerini kurum kimli inden ayr olarak in a etmeye al ma yer almaktad r (Carls, 2007: 56 57). Carls n bulgular , endstriyel dnemin al ma ili kilerinin belirgin rgtsel hiyerar ik yap lanmas ndan sapmaya kar , al anlar n gsterdikleri tepkilerin de endstriyel dneme ait tepkilerden farkl la maya i aret etti ini gstermektedir. Bylece, Sennett n da ifade etti i gibi, ki inin kendisini toplumsal olarak konumland rmas , gemi in s n f sistemindeki gre ok daha zor hale Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 232 gelmektedir (Sennett, 2005a: 92). Kendilerini toplumsal n iinde konumland rmadaki zorlu un tesinde, bu zorlu u ya ayan kesimlerinde de giderek geni lemekte oldu unu ve gemi in kapitalizminde daha ok emeki s n flar n ya ad ani felaketleri orta s n ftan insanlara da yakla t rmakta oldu unu vurgulamak gerekmektedir (Sennett, 2005a: 125). Sennett a gre, yeni kapitalizmde al ma ya am ile gndelik ya am aras ndaki ili kinin sorunsalla t r lmas ba lam nda, insanlar n i yeri d ndaki duygusal ya amlar n en fazla etkileyen olgu, yeni kapitalizmin zamansal boyutudur (Sennett, 2005a: 24). Gerek standart olmayan esnek szle me biimlerinin birey zerinde yaratt geicilik ve istikrars zl k duygular gerekse hizmet ekonomilerinde maddi-olmayan emekten talep edilen anl k duygular n yarat lmas n n gereklili i, yeni kapitalizmde k sa vadeye odaklanmay zorunlu k lmaktad r. Man ve z (2009) n Trkiye de iki bankan n a r -merkezi al anlar na ynelik gerekle tirdikleri alan ara t rmalar nda, mezun al anlar n byk o unlu unun yksek retim mezunu oldu u ve bu i lerin genelde srekli nitelikte bir i olmay p, al ma sresinin en fazla y l oldu u vurgulanmaktad r. Ayn do rultuda, yatay ve dar zaman aral na dayal esnek i yeri rgtlenmelerinde, al anlar aras ndaki zay f arkada l k ba lar , al man n bireyler iin kendini gerekle tirmenin arac ve toplumsal ba n

merkezi olma iddias n (Meda, 2005: 18) giderek ortadan kald rmakta ve yzeysel sosyalle me imknlar toplumsal ba lar giderek zay flatmaktad r (Sennett, 2005b: 193 196). Bu tespitlerden hareketle Sennett, yeni kapitalizmin karakter konusunda u sorular kar m za kard n dile getirmektedir: Olduka sab rs z olan ve mevcut ana odaklanan bir toplumda, hangi zelli imizin kal c bir de er ta d na nas l karar verebiliriz? Her zaman iin k sa vadeye kilitlenmi bir ekonomide nas l uzun vadeli hedeflere sahip olabiliriz? Her an paralanan veya srekli olarak yeniden ekillenen kurumlarda, kar l kl sadakat ve ba l l k nas l srdrlebilir? ... K sa epizotlardan ve fragmanlardan olu an bir toplumda, ki i nas l bir kimlik anlat s ve ya am yks geli tirebilir? (2005a: 11, 26). Gven, sadakat, kar l kl ba l l a nd ran yeni al ma ili kilerinde, iyi bir i in nitelikleri ile iyi bir karakterin nitelikleri art k rt memektedir. Hardt ve Negri nin kavramsalla t rmalar ile al ma ya am ierisinde duygulan msal eme ini sunan bir al an n al ma sreleri ierisinde ortaya kard duygular n maniplasyonu, Sennett n ifadesiyle, iradeyle davran birbirinden koparmaktad r (Sennett, 2005a: 30). Bu kopu un bir ad m tesinde al ma ya am ierisindeki ile al ma ya am d ndaki ili ki ve etkile im aras ndaki ayr m n ortadan kalkarak yarat lan duygular n maniplasyonunun gndelik ya amda da devam etmesi sz konusu olmaktad r. Bu durum ise, bireylerin kendi ya amlar zerindeki kontrolleri tamamen kaybetmelerine ve al ma ya amlar n gndelik ya amda bir anlat olarak sunamamalar yol amaktad r. Dolay s yla, duygulan msal eme in en nemli zelli i olan al ma ya am ile gndelik ya am aras ndaki s n rlar n ortadan kalkarak, bireylerin kendilerini al ma ya am n n retim srelerinden ve bu srecin pratiklerinden Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 233 koparmakta ya ad klar glk, gnmzde maddi-olmayan eme in en nemli grnmnn ba nda gelmektedir. Sonu Bu al mada, yeni kapitalizmde maddi-olmayan emek faaliyetlerinin al may deneyimleme ve alg lama biimlerinin, eme in niteliksel ve vas fsal farkl l klardan ayr larak, benze me e iliminde oldu u iddias s nanmaya al lm t r. Grld gibi gnmz kapitalizminin bireylerden talep etti i ortak temel beceriler ve yeni piyasa de erleri, zellikle giderek geni leyen hizmet sektrnde yer alan i lerde maddi-olmayan emek biimleri ile al an kitlelerin al ma ili kilerini do rudan etkilemektedir. Bu etki ise, al an bireylerin al ma ya amlar ile gndelik ya amlar aras ndaki ayr m n kendi denetimlerinden kmalar nda somutla maktad r. Bylece, yeni kapitalizm retim ili kilerinin d ndaki gndelik olan her trl faaliyeti ierile tirme kapasitesine sahip bulunmaktad r. Bu anlamda, eme in niteli ine ve vasf na ynelik endstriyel dneme ait hiyerar ik s n fland rmalar gnmz emek piyasalar nda anlam n byk lde yitirmektedir. Maddi-olmayan eme in al may deneyimleme bak m ndan benzer etkilere maruz kalmas n n derecesi belirginle mi iken, var olan benze menin ynn belirlemek bu noktada anlaml olacakt r. Sennett n ifadesiyle, okunmas son derece zor bir iktidar rejimi olan (Sennett, 2005a: 10) neoliberal kapitalizmin emek zerindeki etkileri, nihayetinde tm toplumsal ili kilerin yeniden kurgulanmas na

yol amaktad r. Bu ba lamda, kapitalizmin etkilerini s n rland rmaya ynelik yeni ortakl k alanlar n n kurulmas ve toplumsal olan n yeniden d nlmesi nem kazanmaktad r. Sennett, gnmz al ma ili kilerinin etkisi alt nda bulunan al an kesimlerden bahsederken, ortada bir tarih var, ama insanlarca payla lan bir mcadele anlat s ve dolay s yla ortak bir kader yok (Sennett, 2005a: 155) diye yazmaktad r. te yandan, Akdemir ve Odman, Tuzla Tersaneler Blgesi ndeki i ilerin s n fsal konumlar na dair olas l klar inceledikleri al malar n sonland r rken, tersane i ileri ile kader ortakl yapan farkl al an kesimlerini u ekilde betimlemi lerdir: Daha geni ortakl klardan, ortak s n rlar ve dertlerden bahsediyoruz: Haftal k fiili ortalama al ma saati 60 saati geen Trkiye de bu kaderi payla an, klasik anlamda i i s n f na dahil etmeyece imiz geni bir kitle var: senelik kontratlarla al an anla mal retmenler, niversite hocalar , dershane hocalar , onlar n e itti i mstakbel niversiteli i sizler, envai performans lmne tabi tutulan callcenter al anlar , yo un bir stres alt nda seri kalp krizlerine maruz kalan vergi memurlar , maa lar yetmedi i iin devlet hastaneleri ve zel muayenehaneler aras nda mekik dokuyan doktorlar, maa ndan kesinti yap lmamas iin eve yemek servisini s cak yapmak zorunda olan ve h z yapan kuryeciler, charter firmalar na kiralanan kim bilir st ste ka uu yapan pilotlar, kredi kart borcunu demek iin Yeni Kapitalizmde Eme i Sorunsalla t rmak 234 taksicilik yapan retmen emeklileri, bak m i leri gittike kamusal hizmet niteli inden kt ka bu i leri kendi hayat n kenara koyarak stlenen anne, e ve k z evlatlar, kendi i ini yapt sanr s yla gece-gndz hafta sonu demeden klimal reklam brosunun drt duvar ndan ba kas n grmeyen kreativler , zab tadan kamak, taze pe ilk varan olmak iin geceleri sokaklara inen ka t lar, serbest blgelerde byk markalar iin al an kad nlar, mantar gibi o alan gvenlikli site ve al veri merkezleri giri inde saatlerce duran ve duran gvenlikiler, belle inde 2001 krizinin ac an s ile i arkada yla rekabetin k z t ortamda gece yar lar na kadar ofiste al maya devam eden sigortac ve bankac lar, ve hafta ii-hafta sonu ayr m bilmeyen muhabirler (2008: 87 88). Yukar daki al nt n n da i aret etti i gibi, kurulmas gereken ortakl klar n kapsam na girecek olan kesimler yeni kapitalizmin etkilerinin artmas na paralel olarak geni lemekle birlikte, Bu ra n n da ifade etti i (2008b), al anlar n potansiyel ortak kar n n eme in metala mas zemininde bir araya gelmesinin gereklili i bir kez daha ortaya kmaktad r. Endstriyel dnemde kabul edilen maddi emek biimlerinin metala mas srecine ek olarak, post-fordist olarak adland r lan endstri sonras dnemde ortaya kan maddi-olmayan emek biimlerine ait kltrel-bili sel rnlerinin ve duygulan msal kt lar n n da metala mas srecine tan k olunmaktad r. Bu sre ise, toplumsal ili kileri ve biimleri yeniden reten bir duruma tekabl etmektedir; zira Lazzarato (1996) nun da belirtti i gibi: maddi-olmayan emek, sadece mallar retmez O, birincil olarak ve her eyden nce toplumsal ili kiler retir.