T.C.

PAMUKKALE NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

TOPRAK DOLGU YAPILARIN PROJELENDRLMESNDE GEOTEKNK ALIMALAR

Aziz Bar ESENER

Yksek Lisans Tezi

DENZL-2005

II

TOPRAK DOLGU YAPILARIN PROJELENDRLMESNDE GEOTEKNK ALIMALAR

Pamukkale niversitesi Fen Bilimleri Enstits Tarafndan Kabul Edilen naat Mhendislii Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi

Aziz Bar ESENER

Tez Savunma Tarihi: 8.8.2005

DENZL-2005

III

IV

TEEKKR

Yksek lisans eitimim ve yapm olduum tez almas srecinde benden desteini ve katklarn esirgemeyen danmanm sayn Yrd. Do. Dr. Devrim ALKAYAya, tez konumu belirlemem dneminde bana fikirleriyle yardmc olan ve yaptm laboratuar almalarnda bana destek salayan Yrd. Do. Dr. Soner HALDENBLENe, laboratuar almalarmda bana yol gsteren ve her koulda yardmc olan Jeoloji Yksek Mhendisi Sefer BARANa teekkrlerimi sunarm. Yksek lisans eitimim sresince bana her trl maddi ve manevi destei veren, aileme teekkr ederim.

Aziz Bar ESENER

ZET

Mhendislik hizmetleri pahal ve bulunmas zor olan kile alternatif olarak geirimsizlik amal dolgularda kullanlabilecek bir zemin elde etmek amac ile yaplan bu almada; katk malzemesi olarak bentonit ve imento, ana malzeme olarak da kum seilmitir. Katk malzemesi olarak bentonit ve imentonun seilmesinin ana sebebi, geirimsizlik fonksiyonlarnn bulunmas ve kolaylkla elde edilebilmeleridir. Denizli ili Buldan ilesi Yenicekent beldesindeki kum ocaklarnn deerlendirilmesi ve blgede geirimsizlik amal yaplabilecek bir dolgu yaps iin n alma tekil etmesi amacyla ve ucuz olmas nedeniyle kum, deneylerde ana malzeme olarak tercih edilmitir. Geirimsizlik amal tabaka elde etmek amac ile yaplan almada esas kriter permeabilite olmak kouluyla, tm karmlara den seviyeli permeabilite, standart proktor ve serbest basn deneyleri uygulanmtr. Bentonitin su adsorbe edebilme zelliinin yksek olmas nedeni ile bentonit-kum karmlarn tm likit limit, %10 ve %20i bentonit katkl karmlar da konsolidasyon deneyine tabi tutulmutur. Yaplan deneysel almalarda kullanlan tip karm arasndan %10 bentonit katkl karm, kat atk depolama tesislerinin kil ilteleri ve toprak dolgu barajlarn kil ekirdekleri iin gerekli olan snr artlar salayan en ekonomik zm olmutur.

Aziz Bar ESENER

VI

SUMMARY

In this research; which was prepared to have a soil that can be used in fills aiming impermeability as an alternative to clay that is difficult to find and that has expensive engineering services; bentonite and cement were choosen as admixture and sand was chosen as the main metarial. The main purpose of choosing bentonite and cement as admixture is that they are impermeable and easy to find. Sand is chosen as main metarial on experiments in order to take into account to use the avalilable sand pits in Yenicekent in Denizli and to have a pre-investigation for an impermeable fill. The ather reason for choosing the sand, as a main meterial, it is cheap. In this study where the aim is to have an impermeable soil in which the most important criteria is impermeability; falling head permeability, standart procktor and unconfined compression test were applied to all mixtures. Since water absorptionof bentonite is high, liquid limit test was applied to all sand-bentonite mixtures and consolidation test was applied to sand-bentonite mixtures having %10, %20 of bentonite. According to the result of the tests, the mixture including %10 bentonite+%90 sand is the most economical solution and the most ideal alternative mixture that satisfies the limit values needed for clay core of earth fill dams and clay liner system of solid waste storage areas.

Aziz Bar ESENER

VII

NDEKLER

Sayfa indekiler ........ ekiller Dizini .. izelgeler Dizini .. Simgeler Dizini VII XI XVI XVIII

Birinci Blm

GR
1.1 Giri ......... 1.2 Ama ve Kapsam ..... 1.3 Yntem ........ 1.4 Tezin Dzenlenii ........ 1 1 1 2

kinci Blm

GERMSZ DOLGULAR
2.1 Giri .. 2.2 Toprak Dolgu Barajlar . 2.2.1 Toprak Dolgu Gvdeler . 2.2.2 Kil ekirdek .. 2.2.3 Toprak Dolgu Barajlarda Kullanlan Malzemeler ve zellikleri .. 2.2.4 Dolgu Malzemesinin Deprem Asndan Deerlendirilmesi 3 3 5 6 7 9

2.3 Kk Toprak Dolgu Barajlar .. 11 2.3.1 Homojen Barajlar ...... 11

VIII

2.3.2 Zonlu Barajlar ... 2.3.3 Geirimsizlik Perdeli Barajlar . 2.4 Kat Atk Depolama Tesisleri ... 2.4.1 Kat Atk Depolama Tesislerinin Amalar ... 2.4.2 p Depolama Alanlar Seimindeki Kriterler . 2.4.3 ilte Sistemleri ... 2.4.3.1 Doal Kil ilteler 2.4.3.2 Sktrlm Kil ilteler . 2.5 Yaplan almalar ...

12 12 13 13 14 18 21 22 22

2.4.3.3 Geosentetik Kil ilteler ... 22

nc Blm

GERMSZLK MALZEMES OLARAK BENTONT

3.1 Giri ..... 25 3.2 Bentonitlerin Kkeni ve Oluumu ... 26 3.3 Bentonitlerin zellikleri ...... 27 3.4 Bentonitlerin Kullanm Alanlar .. 29 3.5 naat Mhendisliinde Bentonit Kullanm ve Baz zellikleri 30

Drdnc Blm

DENEYSEL ALIMA
4.1 Giri ... 34 4.2 Deneyde Kullanlan Malzemelerin zellikleri .. 34 4.2.1 Bentonit ... 34 4.2.2 imento ... 35 4.2.3 Kum 35

IX

4.2.3.1 Kumun Jeolojik zellikleri .. 35 4.2.3.2 Kumun Snfnn Belirlenmesi . 36 4.3 Likit Limit Deneyi . 40 4.3.1 Deneyin Yapl ve Deerlendirilmesi ... 40 4.3.2 Bulgular .. 41 4.3.3 Likit Limit Deneyi Sonular .. 43 4.4 Kompaksiyon Deneyi ... 44 4.4.1 Deneyin Yapl ve Deerlendirilmesi ... 45 4.4.2 Bulgular .. 46 4.4.3 Kompaksiyon Deneyi Sonular . 51 4.5 Serbest Basn Deneyi ... 55 4.5.1 Deneyin Yapl ve Deerlendirilmesi ... 55 4.5.2 Bulgular ...... 57 4.5.3 Serbest Basn Deneyi Sonular 71 4.6 Permeabilite Deneyi ... 80 4.6.1 Deneyin Yapl ve Deerlendirilmesi ... 80 4.6.2 Bulgular .. 81 4.6.3 Permeabilite Deneyi Sonular ... 81 4.7 Konsolidasyon Deneyi ... 83 4.7.1 Deneyin Yapl ve Deerlendirilmesi .. 83 4.7.2 Bulgular .. 86 4.7.3 Konsolidasyon Deneyi Sonular 89

Beinci Blm

MALYET ANALZ
5.1 Giri 92 5.2 Maliyet Belirleme... 92 5.3 Deerlendirme. 96

Altnc Blm

SONULAR VE DEERLENDRME
6.1 Sonular .. 6.2 Deerlendirme ..... KAYNAKLAR .... ZGEM .... 98 100 102 106

XI

EKLLER DZN

Sayfa ekil 2.1: Silindirle sktrlm toprak dolgu baraj tipleri ... ekil 2.2: Tipik kat atk depolamas tesisi kesiti .. ekil 2.3: Kat atk depolama tesisleri ... ekil 4.1: Kuru yaplan analizin granlometri erisi ekil 4.2: Ykanarak yaplan analizin granlometri erisi ekil 4.3: Ykanarak ve kuru elenen numunelerin karlatrlmas .. ekil 4.4: %10 bentonit katkl karmnn su muhtevas-vuru says grafii . ekil 4.5: %20 bentonit katkl karmnn su muhtevas-vuru says grafii . ekil 4.6: %30 bentonit katkl karmnn su muhtevas-vuru says grafii ekil 4.7: %40 bentonit katkl karmnn su muhtevas-vuru says grafii . ekil 4.8: %100 bentonitin su muhtevas-vuru says grafii .. ekil 4.9: %Bentonit-likit limit deiim grafii ekil 4.10: %10 bentonit katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii .. ekil 4.11: %20 bentonit katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii .. ekil 4.12: %30 bentonit katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii .. ekil 4.13: %40 bentonit katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii .. ekil 4.14: %100 bentonitin su muhtevas-K.B.H.A grafii ekil 4.15: %100 kumun su muhtevas-K.B.H.A grafii .. ekil 4.16: %5 imento katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii . ekil 4.17: %10 imento katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii ... ekil 4.18: %10 bent.+ %5 im. katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii .. ekil 4.19: Bentonit %si ile max. K.BH.A deiimi ... ekil 4.20: Bentonit %si ile optimum su muhtevas deiimi . ekil 4.21: imento %si ile maksimum kuru birim hacim arlk deiimi ekil 4.22: imento %si ile optimum su muhtevas deiimi . 5 19 20 38 39 39 42 42 42 43 43 44 47 47 48 48 49 49 50 50 51 52 52 53 53

XII

ekil 4.23: Katk cinsi ve yzdesi-max. K.B.H.A deiimi .. ekil 4.24: Katk cinsi ve yzdesi-optimum su muhtevas deiimi . ekil 4.25: Serbest basn deneyi iin numune hazrlama aamalar ekil 4.26: %10 bentonit katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.27: %20 bentonit katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.28: %30 bentonit katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.29: %40 bentonit katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.30: %10 bentonit katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.31: %20 bentonit katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.32: %30 bentonit katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.33: %40 bentonit katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.34: %10 bentonit katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.35: %20 bentonit katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.36: %30 bentonit katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.37: %40 bentonit katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.38: %5 imento katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.39: %10 imento katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi ..

54 54 56 59 59 60 60 61 61 62 62 63 63 64 64 65 65

XIII

ekil 4.40: %5 imento katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.41: %10 imento katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.42: %5 imento katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.43: %10 imento katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.44: %10 bentonit + %5 imento katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi ... ekil 4.45: %10 bentonit + %5 imento katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi ekil 4.46: %10 bentonit + %5 imento katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .... ekil 4.47: %100 kumun hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.48: %100 kumun 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.49: %100 kumun 28 gn sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi .. ekil 4.50: %10 bentonit katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi ... ekil 4.51: %20 bentonit katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi ... ekil 4.52: %30 bentonit katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi ... ekil 4.53: %40 bentonit katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi .. ekil 4.54: Hemen krlan numunelerin bentonit yzdesi-nihai gerilme deiimi .... ekil 4.55: 1 hafta sonra krlan numunelerin bentonit yzdesi-nihai gerilme 72 73 72 72 71 70 70 69 69 68 68 67 67 66 66

XIV

deiimi . ekil 4.56: 28 gn sonra krlan numunelerin bentonit yzdesi-nihai gerilme deiimi . ekil 4.57: Hemen, 1 hafta ve 28 gn sonra krlan numunelerin bentonit yzdesi-nihai gerilme deiimleri ... ekil 4.58: %5 imento katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi ... ekil 4.59: %10 imento katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi ... ekil 4.60: Hemen krlan numunelerin imento yzdesi-nihai gerilme deiimi . ekil 4.61: 1 hafta sonra krlan numunelerin imento yzdesi-nihai gerilme deiimi . ekil 4.62: 28 gn sonra krlan numunelerin imento yzdesi-nihai gerilme deiimi . ekil 4.63: Hemen, 1 hafta ve 28 gn sonra krlan numunelerin imento yzdesi-nihai gerilme deiimleri ... ekil 4.64: %10 bentonit + %5 imento katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi ... ekil 4.65: Hemen krlan numunelerin nihai gerilme deerinin deiimi ... ekil 4.66: 1 hafta sonra krlan numunelerin nihai gerilme deerinin deiimi .. ekil 4.67: 28 gn sonra krlan numunelerin nihai gerilme deerinin deiimi .. ekil 4.68: Permeabilitenin bentonit oran ile deiimi ekil 4.69: Permeabilitenin imento oran ile deiimi ekil 4.70: Permeabilitenin katk oranlarna gre deiimi .. ekil 4.71: Numune halkasnn dometreye yerletirilmesi . ekil 4.72: %10 bentonit katkl karmn e-logP erisi .. ekil 4.73: %10 bentonit katkl karmn e-P erisi ekil 4.74: %20 bentonit katkl karmn e-logP erisi .. ekil 4.75: %20 bentonit katkl karmn e-P erisi

73

73 74 75 75 75 76 76 77 78 78 79 79 82 82 83 84 89 89 90 90

XV

ekil 4.76: % Bentonit-e deiim grafii .. ekil 5.1: Karm maliyetleri ........................................... ekil 5.2: Fiyat karlatrmas .. ekil 5.3: Kilin toplam maliyetinin mesafeye bal deiimi ...

91 95 97 97

XVI

ZELGELER DZN

Sayfa izelge 2.1: Kohezyonsuz baraj yap malzemesinin fiziki zellikleri .. izelge 2.2: Kohezyonlu baraj yap malzemesinin fiziki zellikleri izelge 2.3: Dolgu malzemesinin snr deerleri izelge 2.4: Serbest basn direnlerine gre killerin kvam ... izelge 2.5: Homojen barajlar iin ev eimleri ... izelge 4.1: Bentonitin kimyasal bileenleri . izelge 4.2: P32,5 imentosunun kimyasal bileimi . izelge 4.3: Kuru elenen numunenin elekten geen % hesab . izelge 4.4: Kuru elenen numunelerin zemin snflandrlmas izelge 4.5: Ykanarak elenen numunenin elekten geen % hesab . izelge 4.6: Ykanarak elenen numunelerin zemin snflandrlmas ... izelge 4.7: Likit limit deneyine ait bulgular ... izelge 4.8: Karmlardaki bentonit yzdeleri ve likit limit deerleri . izelge 4.9: Proktor deneyine ait bulgular izelge 4.10: Proktor deneyi sonular . izelge 4.11: Serbest basn mukavemetleri . izelge 4.12 : Permeabilite deerleri izelge 4.13.a: %10 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular ... izelge 4.14.a: %20 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular izelge 4.13.b: %10 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular ... izelge 4.13.c: %10 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular ... izelge 4.14.b: %20 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular ... izelge 4.14.c: %20 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular ... izelge 5.1: Malzeme fiyatlar ve tama maliyetleri ... izelge 5.2.a: Karm zellikleri .. 7 8 8 9 12 35 35 37 38 38 39 41 43 46 51 58 81 86 86 87 87 88 88 92 93

XVII

izelge 5.2.b: 1 m3 dolgudaki malzeme miktarlar ... izelge 5.2.c: 1 m dolgudaki malzeme maliyetleri ..... izelge 5.2.d: 1 m dolgudaki tama maliyetleri ve toplam maliyet ... izelge 5.3: 1 m3 kilin maliyeti izelge 6.1.a: Deney sonularnn toplu gsterimi ... izelge 6.2: Kil ekirdek iin, snr artlarn ve %10 bentonit katkl
3 3

93 94 94 96 99

izelge 6.1.b: Deney sonularnn toplu gsterimi ................................................... 100 karmn karlatrlmas . 101

XVIII

SMGELER DZN

GC SC CL CH GW GP SW SP Cu Cc D10 D30 D60 N Wn Vk

n k kmax w s

: Killi akllar, fena derecelenmi akl-kum-kil karmlar : Killi kumlar, fena derecelenmi kum-kil karmlar : norganik killer (dk ile orta plastisitede) : Yksek plastisiteli inorganik killer, yal killer : yi derecelenmi akl, akl-kum karmlar : Fena derecelenmi akl, akl-kum karmlar : yi derecelenmi kumlar veya akll kumlar : Fena derecelenmi kumlar ve akll kumlar : niformluk katsays : Derecelenme katsays : Malzemenin arlka %10nun getii dane ap : Malzemenin arlka %30nun getii dane ap : Malzemenin arlka %60nn getii dane ap : Vuru says : Tabi arlk (g) : Kalp hacmi (cm3) : Doal birim hacim arlk (KN/m3) : Kuru birim hacim arlk (KN/m3) : Maksimum kuru birim hacim arlk (KN/m3) : Suyun birim hacim arl (KN/m3) : Tane birim hacim arl (KN/m3) : Su muhtevas (%) : Deney sonu su muhtevas (%) : Optimum su muhtevas (%) : Likit limit (%) : sel srtnme as (o) : ap (cm) : Ykseklik (cm)

wn wopt wL R H

XIX

Pmax A qu c a L t k p p e e0 en e mv av

: Krlma anndaki yk (KN/m2) : Enkesit alan (cm2) : Serbest basn mukavemeti (KN/m2) : Kohezyon (KN/m2) : Cam borunun enkesit alan (cm2) : Permeabilite kalbnn ykseklii (cm) : Zaman fark (s) : Permeabilite katsays (cm/s) : Basn (KN/m2) : Basn kademesi (KN/m2) : Boluk oran : Deney balangcndaki boluk oran : Deney sonundaki boluk oran : Boluk oran fark : Hacimsel skma katsays (m2/KN) : Skma katsays (m2/KN)

BRNC BLM

GR

1.1 Giri
Geoteknik mhendisliindeki gelimeler, mhendisleri doal malzemenin

kullanlmas konusunda yeni alternatifler gelitirmeye zorlamtr. Doal zemin zerine yaplacak yapnn gerektirdii zellikleri salayamyorsa, inaat yerinin deitirilmesi, uygun olmayan zeminin tabakasnn kaldrlmas gibi zmler ou zaman ekonomik olmayan alternatifler olmutur. Bu nedenle zemin zelliklerinin eitli katk malzemeleri ile iyiletirilmesi uygun ve ekonomik bir zm olarak gnmz mhendisliinde yaygn olarak kullanlmaktadr.

1.2 Ama ve Kapsam

Yaplan bu almada; geirimsizlik amal dolgularda kullanlan, bulunmas zor ve mhendislik hizmeti pahal olan kil yerine kullanlabilecek alternatif bir zemin oluturulmas amalanmtr. Deneylerde ana malzeme olarak kum kullanlmtr. Katk malzemesi olarak bentonit ve imento ana malzemeyle kartrlarak, geirimsizlii gerekli artlara uyan en ekonomik szdrmazlk tabakasnn elde edilmesi amalanmtr.

1.3 Yntem
Tezin amacna uygun olarak laboratuarda yaplan almalarda karm alternatifleri; kum-bentonit, kum-imento, kum-bentonit-imento olarak belirlenmi ve karmlarn permeabilite deerlerini elde edebilmek iin standart proktor ve den seviyeli permeabilite deneylerinin yaplmas, kum-bentonit karmlarn likit limitlerinin belirlenmesi, %10, %20 bentonit katkl karmlarn konsolidasyon deneyine tabi

tutulmas ve karmlarn basn dayanmlarn belirlemek amac ile serbest basn deneyinin yaplmas uygun grltr.

1.4 Tezin Dzenlenii

Tez almasnn ikinci blmnde, geirimsiz dolgular hakknda bilgiler ve daha nceden yaplm almalara genel bir bak yer almaktadr. almann nc blmnde, szdrmazlk amal dolgularda ska kullanlan bentonit hakknda genel bilgiler ve inaat mhendislii asndan kullanlabilirliinin deerlendirilmesi bulunmaktadr. Drdnc blmde, amalanan en ideal geirimsiz zemin karmna ulaabilmek iin yaplm olan deneysel almalar, ayrntlar ve karlatrmal grafikleri ile birlikte yer almaktadr. Beinci blmde, karmlarn maliyet analizi ve en ekonomik karm maliyetinin kilin maliyeti ile karlatrlmas yer almaktadr. Son blm olan altnc blmde ise yaplm olan almann sonularnn deerlendirmesi, en ideal karmn belirlenmesi ve kullanlabilirlii konusu yer almaktadr.

KNC BLM

GERMSZ DOLGULAR

2.1 Giri
nsan yaamnn sreklilii iin gerekli olan sudan, en fazla fayday salamak amacyla yaplan su tutma tesislerinden biri olan toprak dolgu barajlar ve insan tketiminin sonucunda doan atklarn gvenli olarak sakland, hatta bunlardan maksimum faydann saland kat atk depolama tesisleri, geirimsizlik kriterinin n planda olduu iki mhendislik yapsdr. Bu blmde toprak dolgu barajlarn ve kat atk depolama tesislerinin geirimsizlik art tayan blmleri hakknda ve daha nceden yaplan almalar hakknda bilgiler verilmektedir.

2.2 Toprak Dolgu Barajlar

M.. 4000 yllarnda Nilde ilk baraj inaa edilmi. M.. 2050li yllar da Nilde Sed el-Kafera, M.. 2000de inde Tu-Kiang barajlar ilk yaplanlardan olup arlk trndedirler. M.. 504 ylnda Seylanda ilk toprak dolgu baraj 21m yksekliinde 18 km uzunluunda inaa edilmitir. Toprak barajlar, doada bulunan malzemelerin ok az ilemden geirilerek kullanlmasyla ina edildikleri iin yapmna en ok rastlanan baraj tipi olmutur. Ayrca toprak barajlarn eitli tipteki temellere oturtulabilme imkann vermeleri de en ok tercih edilme sebepleridir. Makine ile sktrlan dolguda baraj gvdesi tabakalar halinde serilen toprak malzemenin silindirlerle sktrlmasyla ina edilmektedir. Bu tip dolgu eitli kolaylk ve stnlklerinden dolay en ok kullanlan yntem olmu, dier metotlarn yerini almtr.

Silindirle sktrlm dolgu; homojen, zonlu ve geirimsizlik perdeli diye e ayrlmaktadr. Homojen tipte, btn baraj gvdesi bir tek cins topraktan tekil edilmektedir. Baraj inaat teknolojik adan byk kolaylklar saladndan ince daneli malzemenin bol olduu yerlerde tercih edilir. Tm baraj gvdesinde tam geirimsiz bir zon olmad iin inaat sresince oluan boluk suyu basnlar kaybolmamaktadr. Bu nedenle yksek barajlar iin homojen tip nerilmez. Homojen barajlarn ykseklii genelde 30 metrenin altndadr. Homojen barajlarda, baraj gvdesine boluk suyu basnlarn engellemek iin gerekli yerlere drenler yerletirilmeli ve szma hattnn mansap evine uzamas nlenmelidir. Bu barajlarda geirimsiz ekirdek tekil edilmedii ve nispeten kk kayma mukavemetine haiz olduklarndan dolay ev eimi yatk olur. Zonlu tipte, baraj gvdesinin dey dorultuda bir ksm geirimsiz ve onu takip eden ksmlar deiik permeabilitedeki blmlerden oluur. Gvde kesitinin merkez blgesinde ince geirimsiz bir ekirdek olan barajlar, merkez ekirdek tipli ve geirimsiz ekirdei eimli olan barajlar, eimli ekirdek tipli olarak adlandrlrlar. Zonlu barajlarda, geirimsiz zon merkezde olup memba ve mansaba doru geirimlii gittike artan zonlar onu takip etmektedir. Permeabilite katsaylarnn ve malzeme derecelenmesinin ani deimesini nlemek iin geirimsiz ekirdein her iki tarafna ya yar geirimli zonlar yada filtreler yerletirilir ve bunlar daha geirimli malzemeler takip eder. Zonlarn bu ekilde ardk yerletirilmesi sonucu boluk suyu basnc azalr, szma hatt alalr ve kayma gerilmesi yksek malzemelerin kullanlmas ile de barajn emniyeti artar. Geirimsiz perdeli (diyafram) barajlar genelde geirimli malzemenin ok olduu, geirimsiz malzemenin ok kstl olduu durumlarda yaplr. Baraj gvdesi geirimli malzemeden, memba evi ise yzeyine serilen kilden tekil edilen geirimsiz bir kesitten olumaktadr. Diyafram dey veya eik bir ekilde yerletirilebilir. Baraj gvdesinin tamamna yakn kayma gerilmesi yksek malzemeden yapld iin dier dolgu barajlara gre daha dik evler oluturulur. Fakat farkl oturmalardan dolay

geirimsiz tabakada atlaklar oluabilecei iin baraj minimum oturma yapacak ekilde tasarlanmal ve uygulanmaldr.

a) Homojen tip

b) Zonlu tip

c) Geirimsizlik perdeli tip ekil 2.1: Silindirle sktrlm toprak dolgu baraj tipleri 2.2.1 Toprak Dolgu Gvdeler Toprak dolgu gvdeli barajlarda kabuk zonlar toprak, kum, akl (nehir alvyonu, teras depozitleri) ve benzeri nispeten ince daneli malzemelerden oluturulur. Toprak dolgu gvdeler merkezi ekirdekli veya eik ekirdekli olabilir. Kil ekirdein memba ve mansap yzlerinde kabuk dolgularnn belirledii tipte filtreler ngrlr. ekirdein her iki tarafnda ekirdei destekleyen kabuk dolgular yer

almaktadr. Eer merkezi kil ekirdek ince olarak projelendirilmi ise, mansap evi biraz daha az eimli dzenlenebilir. Memba kabuk dolgusu yar geirimli olduu zaman, rezervuarn ani seviye dlerine kar yatay drenler tertip etmek gerekebilir. Mansap kabuk dolgusu yar geirimli ise, kaba filtrenin mansabnda bir dey dren yer almaldr. Mansap kabuk dolgusu altnda tekil edilecek yatay dren zeminden ve filtrelerden szacak sular mansaba geirecektir. Bu yatay dren yamalarda da ngrlmelidir. Kabuk dolgular altnda bulunan alvyon, benzer nitelikte malzeme olduu iin genellikle kaldrlmaz. Yamalarda, yama molozu salam kayaya kadar syrlr. Yine yamalarda bulunan kum ve akl altnda uygun olmayan (yama molozu, dier gevek zemin tipleri vs.) formasyonlar yoksa yine olduu gibi braklr. Bunlarn yzeyi dolgu yaplmadan nce dzeltilerek sktrlmaldr. 2.2.2 Kil ekirdek Toprak dolgu barajlarda geirimsiz kil ekirdek zonunda kullanlan malzemenin seiminde, kil malzemenin aadaki kriterler dahilinde olmasna zen gsterilir. Dane zgl arl 26 KN/m3 'den kk olmal, Maksimum kuru birim arlk 16 KN/m3'den byk olmal, Optimum su muhtevas % 15-20 arasnda olmal, Likit limit % 40-50 arasnda olmal, Plastisite indisi 14-20 arasnda olmaldr.

Kret seviyesinde kil st genilii minimum 4 metre alnr. Temel seviyesinde ana formasyona oturan kil genilii ise yksekliin %50'sinden az olmamaldr. Doal temel zemininde tekil edilen kaz (cut-off) hendeinin taban genilii 10 metre alnmaldr. Derin alvyonlarda tekil edilen pozitif cut-offlarda kil ekirdek cutoff taban genilii; geirimsiz doal zeminde minimum 10 metre olarak tekil edilir. Dolgu barajlarda geirimsiz ekirdek zonu genellikle merkezi kil ekirdek olarak

tasarlanr. Tasarm srasnda yaplacak olan stabilite sonularna ve kabuk dolgu malzeme zelliklerine gre kum akl dolgu barajlarda minimum memba ve mansap kil evi 1/1 'd i r. Geirimsiz kil dolgu zonu, kil malzemesinin zelliine gre baraj tipi kei aya silindir ile veya vibrasyonlu silindirle 15-30 cm tabakalar halinde optimum su ieriinde sktrlr. Kuru arazi birim hacim arlnn laboratuarda normal proktor deneyi ile bulunan maksimum kuru birim hacim arl oran %98'in altna dmemelidir. Kil dolgu malzemesi; her trl bitkisel toprak ve bitki kklerinden arndrlm olmaldr. 2.2.3 Toprak Dolgu Barajlarda Kullanlan Malzemeler ve zellikleri Dier mhendislik yaplarndaki gibi barajlarn projelendirilmesi, n ettleri ve analitik almalar ihtiva eder. Dolgu barajlarn en belli bal avantajlarndan biri blgede mevcut tabi yap malzemesinden dorudan doruya istifade etmektir. Bu nedenle temel ve dolguda farkl statik ve dinamik yklere ve deiik iklim artlarna maruz kalan ve malzeme olarak kullanlan zemin tiplerinin, suda eriyen bileikleri ihtiva etmemesi yannda jeolojik ve zemin mekanii esaslarna gre istenen zellikte bulunmas da gerekir. izelge 2.1, 2.2, 2.3de yap malzemelerinin karakteristik deerleri verilmektedir (Striegler, 1969). izelge 2.1: Kohezyonsuz baraj yap malzemesinin fiziki zellikleri Malzeme Dane birim hacim arl (KN/m ) Keskin kenarl ta niform akl akll kum ok ince kum niform 26,4-26,5 26,5 26,5 26,4-26,7 26,5 >100 100 10-2 10-1 10-2 10-4 2.10-2 10-3 3.10-3
3

Permeabilite (m/s)

Sktrma says x104 (KN/m ) 15 - 30 10 - 20 8 - 15 4-8 5 - 10

2

sel srtnme as (o) 40o 35o - 40o 33o - 36o 30o - 34o 33o - 36o

izelge 2.2: Kohezyonlu baraj yap malzemesinin fiziki zellikleri Malzeme Dane irilii (%) Dane birim hacim arl (KN/m3) Lem Ls Lsl Lem Kil >50 >27,0 >80 <10-10 <15o >50 4-20 2-10 5-20 26,8-27,4 26,5-26,7 26,7-27,0 40-70 40-60 40-60 10-8 10-10 10-7 10-8 10-8 10-9 25o - 33o 24o - 30o 24o - 28o 15-30 10-20 15-30 Su alma kabiliyeti (%) Permeabilite (m/s) sel srtnme as (o) Kohezyon (KN/m2)

izelge 2.3: Dolgu malzemesinin snr deerleri Malzeme Kuru arl (KN/m3) akl yi tabakal Ktl tabakal niform tabakal Kum yi tabakal Ktl tabakal niform tabakal Lem Ls Killi Lem Kil 21,022,5 19,021,0 18,019,0 18,020,0 18,0 17,018,5 17,018,5 17,519,5 15,017,5 15,0 Optimum su muhtevas 0,060,04 0,100,05 0,120,08 0,120,08 0,08 0,050,08 0,180,13 0,170,10 0,270,16 0,25 26,527,0 26,827,4 26,927,5 27,027,8 26,526,6 26,526,7 Dane birim hacim arl (KN/m3) 0,260,18 0,400,26 0,470,40 0,470,32 0,47 0,560,43 0,580,36 0,650,40 0,880,80 0,50 Boluk oran

izelge 2.4: Serbest basn direnlerine gre killerin kvam Kvam ok yumuak Yumuak Orta Kat ok Kat Sert Serbest basn direnci (KNf/m2) <25 25 - 50 50 - 100 100 - 200 200 - 400 > 400

Baraj gvdesinin oturaca zemin zellikleri ve yaps, blgenin topografik durumu, dolguda kullanlacak malzemenin bulunabilirlii gibi faktrler srekli deiiklikler gsterecei iin toprak dolgu barajlarn imalatn standart zme kavuturmak mmkn deildir. 2.2.4 Dolgu Malzemesinin Deprem Asndan Deerlendirilmesi Dolgularn ounda rastlanan zellik, dolgu malzemesinin ve temel zemininin kil olmasdr. Dolgularn ou dk ya da orta plastisiteli killi malzemedir ve evlerin farkllklarna ve yapmndaki standard kontrol edilmeyen kompaksiyon metotlarn gz nne alarak, stabilitelerinde ana faktrn killi zemin olduu sonucuna varlabilir. Dolgu malzemelerin killi oluu sarsnt srasnda ok az mukavemet kaybna uramasna sebep olur. Gm ve hasar grm dolgularn ounun kumlu zeminlerden olutuu bulunmutur. Killi zeminlerle ina edilmi dolgularda, tam bir gme yoktur. Merkez ssnden ksa mesafelerde bile, killi zeminlerden oluan dolgularda tam bir gme gzlenmemitir. Ama merkez ssnden byk mesafelerde, kumlu zeminlerden oluan gm dolgularn says oktur. Bunlarn sonucu olarak kuvvetli sismik ykleme artlarnda killi zeminlerden yaplan dolgularn stabilitesi yksektir denilebilir. Killi zeminlerden yaplm ve kaya temel zerinde duran barajlar 8.25 iddetinde, 0.35 ile 0.8g arasnda ivmesi olan kuvvetli sarsntya byk bir hasar olmadan dayanrlar.

10

Byk kohezyonsuz malzemelerden (kum) oluan byk gvdeler eer doygunsa, deprem srasnda mukavemetinin ounu kaybedebilirler ve istenilmeyen davranlar gsterebilir. Doygun konozyonsuz zeminlerden yaplm barajlar, gl sarsntya maruz olduklarnda gmenin ya da hasarn ana sebebi; dolguda boluk suyu basnlarnn olumasdr. Bu boluk suyu basnlarnn sonucu mukavemette d olur. Hassas killer de dolgu malzemesi olarak kullanlacaksa ok dikkatli olunmaldr. Deprem sarsnts srasnda onlarda da byk mukavemet dleri yaand bilinmektedir. ekil deitirmeye eilimi az olan, az plastik killer kullanlmaldr. Plastik killerden tekil edilen evlerde deprem srasnda sadece ekme atlaklar oluur. Kumda bir miktar bel verme olur ama salam bir taban zerine oturuyorsa evler kaymaz. Aksi takdirde kaymalar olur. ok dik evler eer zayf, gevek kayalardan ve lslerden oluuyorsa depremden ok zarar grrler. Svlama olabilir. Gevek, doygun kum kelekleri ve kaya dkntleri deprem srasnda svlar. Kohezyonsuz, kuru ve gevek durumdaki maddeler sarsntda yatay hale gelirler. yi sktrlm, kohezyonsuz, kuru veya doygun durumdaki dolgular depremden etkilenmezler. Yumuak, plastik olmayan, az plastik siltler depremde svlarlar. Kilden oluan yatay evler, dolgu altndaki kil kelekleri depremde stabildir. Dolgunun altndaki kil tabakas, evlerde gevek kumla beraberse kayma olur. Sonu olarak depremlerde dolgularda iki tip davran gzlenir: Gevek ve orta sklk aras kumlu dolgularda evrimsel yklemeden dolay boluk suyu basnc artna eilim varsa, boluk suyu jeolojik yke eit olur, kayma mukavemetinde azalmalar ve sonuta gmeye kadar varan byk hareketler olur. Skm killerde, killi kumlarda ve sk kumlarda boluk suyu basnc art fazla olmaz, evrimsel birim deformasyonlar kktr ve malzeme statik drenajsz kayma mukavemetini korur. Sonuta depremden sonra az deformasyon olur.

11

2.3 Kk Toprak Dolgu Barajlar

Kk bir barajn yapmnda tek eit malzeme kullanlmsa szan sularn mansap evinden dar kamas kanlmazdr. Szma hatt mmkn olduu kadar alakta tutulur. nk doygun malzemelerin yklmaya kar bir dayanm bulunmaktadr. Tabana yakn bir szma hatt, dz evler tasarmlandrlarak ve topran iyi bir ekilde sktrlmasyla oluturulabilir. Yksek barajlarn tasarm daha kark olmakla birlikte 6 m' den yksek barajlarn stabilitesini salamak iin kk al evler oluturulmaldr. Fazla dik olmayan barajlar iin ise daha dik evler yaplabilir. Barajlarn ykseklikleri artka ev eimleri azalmaktadr. ev eimlerinin azalmas szma hattnn izin verilebilir snrlar iinde kalmasn salar. Ek olarak gvenlii salamak iin kret genilii de artrlr. Ykseklii 10 m' ye kadar olan barajlar iin baz tasarm ilkeleri aada verilmitir. Kullanlan kil malzemeler aadaki zellikleri tamaldr: Sktrldnda geirimsiz olmaldr. Doygunlatrlp sktrldnda iyi bir kesme dayanmna kavumaldr. Bu ekilde daha dik evlere izin verilebilir ve bylece yapm masraftan azaltlr. Doygunlatrlp azaltlr. Kolayca sktrlabilmelidir. Uygun su ieriine getirilmelidir. Uygun su ierii zeminin birim hacim arlnn en fazla olduu deerdir. 2.3.1 Homojen Barajlar Homojen barajlarn bnyesinde % 20-30 arasnda kil, kalan ksmlarnda ise dengelenmi silt, kum ve akl karm bulunur. Birletirilmi zemin snflandrlmas gre GC, SC, CL, CH snfndaki zeminler tercih srasnda seilebilir. ounlukla homojen barajlarn ykseklikleri azdr ve belli deerler ile sktrldktan sonra daha fazla skmasna izin verilmemelidir. Bylece haznenin ilk kez dolmas srasnda borulanma tehlikesi

snrlandrlmtr. 6 m'den yksek barajlarda zonlu (paral) gvde nerilmektedir. nk haznedeki olas bir ani boalma sonucunda su seviyesi gnde 100 mm'den fazla

12

debilir. Kk barajlar bu gibi gereksinimleri ounlukla karlayamazlar. Birletirilmi zemin snflandrlmasndaki eitli zeminlere gre baz ev eimleri izelge 2.5de verilmitir. izelge 2.5: Homojen barajlar iin ev eimleri Baraj ykseklii(m) 3 3-6 6 - 10 memba mansap memba mansap memba mansap 2.3.2 Zonlu Barajlar 10 m' den yksek zonlu barajlarn tasarmndaki baz etmenler farkllk gstermektedir. Geirimsiz kil ekirdek, uygun kil karmlarndan tekil edilmelidir. Eer birletirilmi zemin snflandrmas kullanlmsa kil ekirdekte, tercih srasna gre GC, SC, CL ve CH snfndaki zeminler bulunmaldr. Kil ekirdein taban genilii baraj yksekliinden az olmamaldr. 3 m' den yksek barajlarda kret genilii de 3m' den az olamaz. Ayrca kil ekirdek, ekirdek hendei ile geirimsiz bir ekilde birletirilmelidir. Dolguda geirimli malzeme kullanlmaldr. Tercih srasna gre GW, GP, SW ve SP snf zeminler uygundur. Bu drt malzemeden herhangi biri kullanldnda memba ve mansap evleri 2:1 olmaldr. ekirdek ve dolgudaki malzemeler uygun su ieriinde ve iyi sktrlm olmaldr. Baraj salam bir temel zerine ina edilmelidir. 2.3.3 Geirimsizlik Perdeli Barajlar Geirimsizlik perdesi baraj, sahas yaknndaki kullanlabilir kil miktarnn snrl olmas durumunda yaplabilir. Baraj gvdesi; kum, akl, kaya (GW, GP, SW, SP) gibi Konum GC 2,5:1 2:1 2,5:1 2,5:1 3:1 2,5:1 SC 2,5:1 2:1 2,5:1 2,5:1 3:1 3:1 Eim CL 2,5:1 2:1 2,5:1 2,5:1 3:1 3:1 CH 3:1 2,5:1 3:1 3:1 3,5:1 3:1

13

geirimli malzemelerden yaplr. nce bir tabaka halinde memba evine serilen kil, geirimsiz bir kesit oluturulmasn salar. Geirimsizlik perdesi iin fazla plastik olmayan killer ve kumlu kil karmlar (GC, SC, CL) tercih edilebilir. Bu karm % 12-40 orannda kil iermelidir. Su ierii ayarlanan bu malzemeler kullanlrsa daha fazla plastik killere gre yapdaki deiikliklerle karlama olasl azalr.

2.4 Kat Atk Depolama Tesisleri

20 y.yn ortalarna kadar hemen hemen tm atklar, kontrolsz biimde ak alanlara boaltlmaktayd. Hacmi azaltabilmek iin atklarn yaklmas ska rastlanlan bir uygulama idi. Atklar nceden doal topografyas uygun olan sahalara vahi ve ak ekilde boaltlmaktayd. En ok kurumu akarsu yataklar, takn havzalar ve ender de olsa terkedilmi maden iletmeleri gibi yerler tercih edilmilerdi. II. Dnya savann ardndan "Shhi Atk Depolama" uygulamalarnn ilk rnekleri verilmeye balanlmtr. 2.4.1 Kat Atk Depolama Tesislerinin Amalar nsan ihtiyalarnn gnden gne artmas, teknoloji geliiminin dourduu endstriyel aktivitenin artmasyla beraber tketim sonucu ortaya kan atklarn evreye verdii zarar ve bu atklarn evreyle bann koparlmasnn zorunluluunu dourmutur. Atklarn zemini, yeralt suyunu ve evreyi kirletmemesi amacyla tasarlanan kat atk depolama tesisleri son yllarda lkemizde de yaygn olarak uygulanmaya balanlmtr Kat atk depolama tesislerinin iinde "p suyu sznts" oluup, oluamayaca kat atk depolama niteleri iin en sk akla gelen sorulardan biri olmaktadr. Burada tesisin iinde, p suyu szntsnn oluum mekanizmasnn zelliklerinin iyi bilinmesi gereklilii vardr. Tesisin, ekolojik dengeye ve yeralt suyu kalitesine etkisinin balca nedenlerinden birinin bu tip gaz ve sv oluumlar olduu belirtilmektedir. Tesisten sznt oluumu, ani boalmalar sebebiyle olabilecei gibi beklenen bir yaylmann uzants olarak da ortaya kabilmektedir. Bu tr yaylmalar engellemek ve tesisi tecrit

14

edebilmek

iin

ilte

tipi

geirimsizlik

salayabilecek

engel

tabakalar

kullanlabilmektedir. ilte tabakalarnn ilevi geirimsizlii salamak olmasna ramen, hibir ilte tabakasnn, oluan kimyasallara kar kesinlikle geirimsiz diye nitelendirilmesi mmkn olamamaktadr. Tesisin iinde atklarn kimyasal bozulmalar sonucunda serbest kalan kimyasallar, kendilerine engel oluturmak iin tekil edilen ilte tabakalarndan advection ve difzyon yolu ile gemeye almaktadrlar. Bir kat atk depolama tesisinden sonsuz zaman aral iinde, bnyesindeki kimyasallarn sebep olduu sznty geirmemesi gibi idealize bir amac gerekletirmesi beklenmemelidir. 2.4.2 p Depolama Alanlar Seimindeki Kriterler Sanayilemi lkelerin ounda zemin ve yeralt suyu kirliliinin nedeni belediyelerin atk depolama sahalardr. Atk boaltm alannn dizayn evresinde, evre szntlarnn ve atklarn izolasyonunu eniyilemek ve bylece halk salndaki riski en aza indirgemek olduka nemlidir. Uygun arazi seimi, dolgu alan tasarmnda nemli bir yer tutar. Dolgu alan tasarmnda, dizayn ve yapm arazi seiminden sonra gelir. Dizayndaki ilke, alann evresel geoteknolojisi ve yaplabilirliidir. Bunu deponi alannn mukavemeti, stabilitesi ve geirimsizlii izlemektedir. Gnmze kadar depolama alan seiminde evreci bir yaklamla konuya eilinmemitir. Seilen deponi alanlarnn doal yapya kar oluturabilecei etkilerin sonucu olarak olumsuz etkiler kendini gstermektedir. Bu tr olumsuz etkilerin nlenmesi iin yer seimi teknikleri gelitirilmitir. Seilecek depolama alanlarnn olumsuz etkilerinin ortaya karld almalar sonucunda dzenli depolama iin uygun alan belirlenmeye allr. almalar srasnda depolama alanlarnn kapasitelerinin gznnde bulundurulmas uzun vadeli alan ihtiyacn azaltabilir. Dnyadaki deerlendirilebilir arazilerin hzla azald dnlrse depolama alanlarnn verimli kullanlmas olduka nemlidir. Seilen alan zerine depolama nitesi inaa edilirken kirlenmeyi minimum dzeye indirgeyen bir sistem seilmelidir.

15

Dzenli depolama planlamasnda temel ama, depolama alannn evre peyzajna uyum salayacak ekilde kullanma verilmesidir. Dolgudan szan yalarn oluturduu ykama nedeniyle yeralt ve yerst sular kirlenebilmektedir. Bu nedenle evredeki sularn srekli olarak kontrol edilmesi, depolama alanlarnn yeralt su havzalarnn ve zemin sularnn toplama snrlar dnda yer almas gereklidir. nk bunlar zamanla artan oranda su kirliliklerine yol amaktadr. Depolama alannda oluacak grltnn planlama aamasnda gznne alnarak, evrede grlt engelleri veya geni bir bandn ayrlmas gerekmektedir. Uygun depolama alan seiminde dikkate alnacak parametreler u ekilde zetlenebilir: Meskun alanlara olan uzaklk, me ve kullanma suyu toplama alanlarnn durumu (Deponi taban tabii yeralt suyunun maksimum seviyesinden en az 1 metre yksekte olmaldr), evredeki yeralt suyu hareketi, Jeolojik, geoteknik ve hidrojeolojik yap, evredeki , takn, heyelan ve erozyon riski, Tektonik yap, evredeki trafik durumu, Depolama alannn evreden grn, Depolama alannn depolanma kapasitesi, klim zellikleri itibari ile ar derecede metan vb sznt suyu retecek blgelerden kanma zorunluluu gibi faktrler dikkate alnmaldr. Kat atklarn kontrol ynetmeliinde, p depolama sahalarnn en yakn meskun blgeye olan uzakl 1000 metre olarak verilmitir. Dnya Salk Tekilat standartlarnda ise bu deer minimum 2000 metre mesafeye kadar kabilmektedir. Ayrca takn riskinin yksek olduu yerlerde, heyelan, ve erozyon blgelerinde, ime, kullanma ve sulama suyu temin edilen yeralt sular koruma blgelerinde p depolama alanlarnn kurulamayaca hkme balanmtr. Bu alanlar iletmeye aldktan sonra iskana almayacak ekilde planlanr ve etraflarna bina yaplmasna msaade edilmez (Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii, 1991).

16

p depolama alanlarnn yer seiminde; evre kirlilii, insan sal, iletme maliyetlerinin yan sra, projenin geoteknik adan uygulanabilirliinin de incelenmesi gerekmektedir. Seilecek alanlarn geoteknik adan n incelenmesi amac ile p depolama alannn; Jeolojisi, Hidrojeolojisi, Topografyas, Jeomorfolojisi, Kaplama malzemesinin zellikleri, evresel konular, Toprak mlkiyeti, Tarm topraklarna ve ehir merkezine uzak-yakn olmas hakkndaki bilgiler elde edilerek yerinde yaplan gzlemlerle aday sahalarn, heyelan durumu, yeralt su seviyesi, rejimi, jeolojik yapya uygun olarak sahada ve evredeki zeminin tabakalama durumu, geirimsiz tabaka ve kaplama malzemesi olarak kullanlmas imkanlar bakmndan kyaslanmas yaplabilmektedir. Yer seimi doru yaplmam olan sahalarn meydana getirebilecei balca olumsuzluklar unlardr; Yeralt ve yzeysel su kirlilii, Depo gaznn meydana getirdii tehlike ve kirlilikler, Grnt kirlilii, Haere remesi, evreye toz ve kt koku yaylmas olarak saylabilir.

Depolama yeri seiminde iki nemli zorlukla karlalmaktadr. Bunlar; Depolama yerinin byk bir yeri kapsamas nedeni ve evrenin peyzajn bozmas nedeni ile uygun yerlerin ok snrl oluu, zellikleri tam olarak bilinmeyen sanayi plerinin yaratabilecei etkilerdir.

17

Depolama alan seilirken, bu kriterler dikkate alnmal, meskun alanlara ve yeralt sularna zarar vermeyecek olan alanlar seilmelidir. Zararl atk snfna giren atklar evsel atklardan ayr toplanp, bertaraf edilmeli veya depolanmaldr. Depolama alannn kullanm mr nemli bir konudur. Kat atk ynetmeliinde bir depolama alannn kapasitesi genellikle alan baznda belirtilir. Evsel ve evsel kat atk zelliindeki atklar ile bunlarn atk su artma amurlarn depolamak zere inaa edilen depo tesislerinin asgari kapasiteleri, nfusu 100.000'den kk olan yerleim blgelerinde 10 yllk depolama ihtiyacn karlayacak ekilde, nfusu 100.000'den byk olan yerlerde 500.000 m3 olarak planlanr (Kat Atk Ynetmelii, Madde 25). Dolgu dizaynnn emniyeti arazi artlar ile uygunluk salamaldr. Arazi artlar olarak aadaki hususlara dikkat edilmelidir: Kullanlacak malzemenin arazi artlarndaki davran, Kullanlacak metotlarn tespiti ve dzenlenmesi, Permeabilite iin gereken sabitler, su muhtevas ve szdrmazlk malzemesinin skl, Seilecek alann boyutlar.

Tm yap malzemeleri ve seilen metodular iin uygunluk kontrol edilmelidir. Malzemenin, ekipmann ve metotlarn uygunluu bu arazi artlar altnda test edildikten sonra yapm balamaldr. Emniyet kalitesi laboratuar ve arazi deneylerini kapsamaktadr. Depolama alanlar aada verilen artlar kapsamaldr. Dk permeabiliteli zemine sahip alan seimi, Szdrmaz malzeme tabakasnn yerletirilmesi ve kontrol, Sznt olaynn fazlar, Sznt toplama ve dar boaltma veriminin salanmas.

Depolama yeri seiminde evresel etkilere kar alnacak nlemleri kolaylatracak aada verilen baz ilkelere bal kalnmaldr. Depolama yerinin taban geirimsiz ise, taban szdrmazl inaas yaplmayabilir.

18

Sznt suyu artma tesisine yada alc ortama aktlabilirse, pompajdan kanlarak, uzun vadeli iletme giderleri azaltlm olmaktadr. Depolama yerinin meskun yerlerden uzak seilmesiyle, evre etkileri gibi faktrlere kar daha az nlem almak mmkn olabilmektedir. Ancak bu durumda tama giderlerinin artaca gzden uzak tutulmamaldr.

Bir dzenli depolama alannn maliyetini belirlerken tabaka szdrmazl ve drenaj giderleriyle, iletme srasndaki doldurma ve sktrma giderlerinin deponi gaz ve sznt suyunun zararsz hale getirilmesi masraflar gznnde tutulmaldr. 2.4.3 ilte Sistemleri Atk depolama yaplarnda temel prensip, atklardan szlen kimyasal maddelerin zemine gemesinin engellenmesi olduuna gre, kat atk depolarnn tabanlarnn geirimsiz bir ilte malzemesi ile kaplanmas gerekir. Geleneksel olarak geirimsizlik amacyla kullanlan malzeme, ok yksek emicilii ve dk permeabilite zelliinden dolay kildir. Son yllarda polimeri teknolojisinin gelimesi ile sentetik malzemelerden (geosentetikler vb.) yaplan geirimsizlik ilteleri de baar ile uygulanmaktadr (Sharma, 1994). ekil 2.2, tipik bir kat atk depo tesisinin kesitini gstermektedir. ilte ve kaplama tabakalar doal kil malzeme ve polimeri bazl sentetik malzemelerin kompozit olarak kullanlmasndan meydana gelebilmektedir. Sktrlm kil ilte sistemleri, doal yaplar itibariyle dk permeabiliteli malzemelerden olumaktadr. Atklar bu malzemenin iine, zerine veya hem zerine hem iine birlikte yerletirilebilirler. ekil 2.3, kat atk depo tesislerinin her durum iin kullanln gstermektedir. Doal kil ilteler, kirletici tanmasnn yavalamasn salarlar. Atk depo sahasnda kirletici hareketin yavalatlmas amacyla yeterli kalnlkta, dk permeabiliteli, dane ap dalm olarak iyi derecelenmi malzeme tercih edilmelidir. lkemizdeki uygulamalarda tabaka kalnl 60 cmden az olmayan ve permeabilitesi en ok 10-8 m/s olan iltelerin kullanlmas zorunludur (Kat Atk Depolama Ynetmelii,1992).

19

ekil 2.2: Tipik kat atk depolamas tesisi kesiti

20

a) Yer seviyesi stnde kat atk dolgusu

b) Yer seviyesi stnde ve altnda kat atk dolgusu

c) Yeraltnda kat atk dolgusu

ekil 2.3: Kat atk depolama tesisleri iltelerin ilevi, geirimsizlii salamak olmasna ramen, hibir iltenin atklarn tabannda oluan kimyasallara kar tamamen geirimsiz diye nitelendirilmesi mmkn olmamaktadr. Tesisin iindeki atklarn kimyasal bozulmalar sonucunda serbest kalan kimyasallar, kendilerine engel oluturmak iin tekil edilen iltelerden difzyon yolu ile gemeye almaktadrlar. Bir kat atk depolama tesisinden sonsuz zaman aral iinde, bnyesindeki kimyasallarn sebep olduu sznty geirmemesi gibi bir amac gerekletirmesi beklenmemelidir (Sharma, 1994). Dk permeabiliteli, uygun zeminlerin olmad yerlerde eldeki zemin katk maddeleri ilavesiyle gelitirilebilir. Bu tip ilte malzemelerine rnek olarak bentonit-kum karmlar, zemin-imento ve zeminasfalt karmlar verilebilir. Shick ve dierleri (1994) mevcut tabii zeminin geoteknik

21

zelliklerini gelitirmek iin yaptklar almada kum-akl malzemeye belli oranlarda bentonit ve kaolin katarak yeni bir malzeme elde etmilerdir. Bentokies adn verdikleri bu malzemenin iyi derecelenmi bir dane ap dalm, zel bir karm ve yerletirme sistemi ile permeabilitesi 5 x
-10, -11

m/s seviyesine drlmtr. Bu almaya da

kaynak olan malzeme, teknik yararlan ve dk fiyatlar sebebiyle evsel ve endstriyel atklarn depoland tesislerin szdrmazlk ilte tabakasnda yaygn biimde kullanlmaktadr. 2.4.3.1 Doal Kil ilteler Doal kil ilteler, kil ynnden zengin, doal yaplar itibariyle dk permeabiliteli malzemelerden olumaktadr. Atklar, doal iltenin zerine veya iine gmlmektedir. Doal ilteler normalde nemli miktarda kil mineraline ve 1x10-6 1x10-7 cm/sden kk yada eit permeabiliteye sahip olmaktadrlar. Doal ilteler gnmzde, tasarlanm ilteleri evreleyen ksmlar olarak kullanlmaktadr. Eski uygulamalarda atk depolama tesisinde sadece doal ilteler bulunmaktayd. Doal iltelerin srekli ortamlar olmamalar, krklk dzlemleri, giriimler, atlaklar ve boluklar iermeleri nedeniyle, permeabilitelerini uniform tutamamalar, olduka kritik durumlar oluturabilmektedir. Doal iltenin homojenliinin ve uniformluunun sreklilii, yerel ve blgesel hidrojeolojik koullar ieren bir seri aratrma yapldktan sonra deerlendirilmelidir. . Doal iltelerin srekli ve dzenli jeolojik yaplar olduunu ve permeabilitesinin tm dorultularda uniformluk gsterdiini ispatlamak ok pahalya mal olmakta ve eitli zorluklar bulunmaktadr. Bu nedenle doal iltelerin, kat atk depolama tesislerinden ve dier atk ynlarndan kaynaklanacak kirliliin yaylmasn engellemek iin yalnz balarna, kullanlmalar nerilmemektedir.

22

2.4.3.2 Sktrlm Kil ilteler Sktrlm kil ilteler, bentonit yada sentetik polimer gibi islenmi, yada prefabrike birimler ierseler de, ncelikli olarak doal malzemeden yaplmaktadrlar. Kil ilteler ince tabaka paralar halinde inaa edilmektedir. Yama evleri, eve paralel yada yatay tabakalardan olumaktadr. ev eimi 2.5:1 veya 3:1 den dik olan durumlarda, eve paralel tabakalar yaplmamas nerilmektedir. 2.4.3.3 Geosentetik Kil ilteler zel yntemlerle fabrikalarda retilmektedir. Kat atk depolama tesislerinin ilte ve rt ksmlarnda tecrit ve hidrolik engel olarak kullanlmaya balanmtr. Geosentetik kil iltenin anatomisi iki geotekstil arasna veya tek geomembrann bir yzne sktrlarak yaplm kilden (zellikle bentonit) olumaktadr.

2.5 Yaplan almalar

Taneli zeminler ile bentonit gibi aktif killerin kartrlp sktrlmas mekanik stabiliteli ve geirgenlii dk karmlarn hazrlanmasnda kullanlan yntemlerden biridir. Gnmze kadar bu ekilde deiik almalar yaplmtr. Farkl yapdaki taneli zeminler, kohezyon zellii kazandrlmak zere bentonitin farkl oranlar ile kartrlmtr. Bylece bentonitin tutucu ve geirimsizlik zellii ile taneli zeminlerin tek bana yapamadklar tama kabiliyeti belirlenmitir. 1995 ylnda Pandian ve dierleri, kum-bentonit karm ile ilgili bir alma yapm ve deneysel sktrma erilerini normalize etmitir. Ayrca likit limit ile balantl olarak basn ve hacim dzleminde kum-kil parametrelerinin normal skma dorultusunun eimini tarif etmitir. Bentonit eklenmesi, sadece yksek plastisite zellie sahip numunelerin sktrlma zelliini nemli lde etkiler. Bu durum balang deiimi ile bileik tanelerin

23

dokularnn varlnn incelenmesinin bir sonucu olarak tespit edilir. nk her bir tanenin kuru birim hacim arl deiecek ve bu sayede sktrma parametreleri de deiecektir. Bu yzden kumlu halden killi hale geite bentonit orannn %2lik deeri balang deer olarak bilinmektedir (Magistris, 1998). Bentonit art likit limit zerinde lineer bir art gstermektedir. Bentonit art plastik limit zerinde az bir etkiye sahiptir (Magistris, 1998). Bununla birlikte bentonit oran %2yi atndan zemin snflandrmas ASTM-D 2487-9 standartlarna gre kuru kilden yal kile doru deiir (ASTM, 1993). Zeminlere bentonit eklenmesinin en nemli etkisi, eklendii zeminin geirimliliinde azalma meydana getirmesidir. Bu, temel olarak bentonitin yksek minerolojik zelliinden kaynaklanmaktadr. Yani bentonit su ile kartrldnda yaklak on katna kadar, iri taneli yapnn boluklarna dolar ve suyun boluk ierisinden akmasn engeller (Magistris, 1998). Seed, 1962 ylnda sktrlm kum-kil mineral karmnn ime potansiyelini belirlemek iin bir takm laboratuar deneyleri yapmtr. Seed, yapt bu almada optimum su muhtevasnda kompaksiyona tabi tuttuu kum-kil karmlarnn ime potansiyellerini, kil yzdesi ile ilikilendiren bantlar kurmutur. 1984 ylnda yaplan bir almada Wang, zeminlerin snflandrlmasnda kullanlan zelliklerle ilgili olarak geirgenliin maksimum kuru sklk ve optimum su muhtevasna gre deiimini gsteren korelasyon eitliklerini sunmu ve sonular bir bilgisayar program olarak elde etmitir. Kenney ve dierleri (1992) yaptklar laboratuar almalarnda kum-bentonit karmlarnn geirimliinin, skma su muhtevasna, sistem kimyasna, sistem kimyasndaki deiikliklere bal olduu sonularna ulamtr. Yine Kenneye gre dk geirimli bentonit-kum karmlarnn elde edilmesi, karmda yeterli bentonit bulunmas ve bu bentonitin, karm ierisinde niform dalm olmasna baldr.

24

Kum-bentonit karmlarnda kum ve bentonit farkl grevler stlenir. Kum, hazrlanan karmn kuruma bzlmesini azaltr. Fakat hidrolik iletkenliini etkilemez. Hidrolik iletkenlii etkileyen esas unsur bentonittir (Dixon,1987). Kurumadan dolay oluan atlamalarn duyarll su muhtevas oranna ve karmda kullanlan bentonitin miktarna baldr. Bentonit oran fazla olan karmlarda su muhtevasnn azalmas yzeysel atlamalara neden olur (Stewart;1999). Benson ve dierleri (1994), sktrlm kil ilteler zerinde kalite kontrol zerine yapm olduklar almalarda seilecek numune zelliklerini incelemilerdir. Bu amala seilecek olan numunenin dane boyutunun arazideki permeabiliteyi yanstr biimde olmas gerekliliini ortaya koymulardr. Kullandklar metod bir tablo vastasyla uygulanmaktadr. zerinde kalite kontrol deneyleri yaplacak olan numune boyutu; zemin zellikleri, dane ap dalm ve iltenin tabaka saysna bal olarak deiim gstermektedir. Sktrlm kil iltelerin permeabilite dalm iin Benson (1993), Kuzey Amerikada 57 atk dolgu ilte sistemi zerinde yapt almada ortalama permeabilite deerinin 2,9x10-9 ile 1x10-5 cm/sn arasnda deitiini tespit etmitir. Benson ve dierleri (1994), ilte sistemlerinin minimum tabaka kalnl zerine yaptklar almalarda sktrlm kil iltelerde sv akn gzlemlemilerdir. Yaptklar aratrmalar neticesinde geirgenliin ilteyi oluturan tabakalar arasnda meydana geldii ve bunun sebebinin de kaln tabakalarla ar sktrma koullarnn tabakalar atlatmas olduu sonucuna ulamlardr.

25

NC BLM

GERMSZLK MALZEMES OLARAK BENTONT

3.1 Giri
Bugn, bentonit ad verilerek kullanlan malzemeler ok eskiden beri

faydalanlmakta olan bir kil trdr. nsanlarn ilk kulland ham maddelerden biri killerdir. Temizleme zellikleri, kolay ekillendirilebilmeleri, s etkisiyle mukavemet kazanmalar, su geirmeyen tabakalar oluturmalar gibi faydalar nedeniyle killer, deiik yresel adlar altnda ilk alardan beri kullanlagelmitir. Bentonit ilk kez sabun kili olarak 1873de William Taylor tarafndan tantlm, Rock Creek sahasndaki Ford Benton formasyonunun bulunmasyla bentonit adn almtr. 1874te ayn zellie sahip kil minerali Fransann Montmorillian blgesinde bulunduundan bu kil mineraline Montmorillonit ad verilmitir. Suda hacimli ve jelimsi bir ktle vererek imesi ile ayrlan bu yeni kil daha sonra W.C. Knight tarafndan ayrntl olarak incelenmitir. Uygulama alanlar hzla arttndan buna paralel olarak da retimi artmtr (ak, 1995). Bentonit doal haliyle yumuak, suda hemen dalan, el ile temas ettiinde yal bir izlenim veren zelliktedir. Partikllerin ok ince ve temas yzeyinin byk olmas nedeni ile olduka yksek su alma gcne sahiptir. Ya ve gliserini kolaylkla emer. lkemizde oluan bentonit yataklar, gl ortamnda oluan sedimanter ve fay zonlarna bal hidrotermal bentonit yataklar arasnda ekonomik neme sahip olanlarn hepsi krk sistemlerine bal faylar boyunca olumutur ve jenetik olarak hidrotermal kkene sahiptirler. zellikle Trkiye'nin bentonit rezervinin yaklak % 70'i ankr blgesinde bulunur. Gney ankr (Hancl, Bykhacky, Kkhacky) blgesindeki byk bentonit yataklar st Kretase yal ofiyolitlerin st Miyosen yal volkanik kayalarla oluturduu kontak zonu olan bindirme faylar boyunca meydana

26

gelmitir. Kuzey ankr (Kurunlu) blgesindeki bentonitler Kuzey Anadolu Fay zonu boyunca blgedeki deiik yerlerde, Tokat-Readiye, anakkale-Ayvack, KtahyaBaren, Eskiehir-Mihalk, Ordu-nye ve Fatsa blgelerindeki bentonit yataklar ise fay sistemlerine bal olarak gelimitir. Trkiye geni alanlara yaylm bentonit yataklarna sahiptir. Bu yataklarn byk bir blm aartma topra ve dkm bentoniti kalitesindedir. Ktahya, nye-Fatsa gibi blgelerde bulunan beyaz bentonit; zellikle kat, deterjan sanayileri ve yalarn artlmasnda kullanlan kalitedir.

3.2 Bentonitlerin Kkeni ve Oluumu

Montmorilonit mineralinin baskn olduu bentonitler, iinde bol cams gere bulunan volkanik kl, tf ve lavlarn kimyasal yolla ayrmas sonucu oluurlar. Cams gerecin duraysz oluu, onun hidroliz yoluyla montmorilonite dnmesine neden olurken yan rn olarak ortaya zeolit, silisyumdioksit ve eriyik halinde metal iyonlar kar. Bentonitler kken kayann bileimine uygun olarak sodyum, kalsiyum ve potasyum montmorilonitler halinde oluur. En yaygn olarak kalsiyum bentonitlerin bulunmas, kalsiyumun sodyum ve potasyumu ornatm olabileceine balanmaktadr. Kalsiyumun baskn olduu ou hallerde bentonitle deiebilir iyon olarak az miktarda magnezyum bulunur. Bentonit oluumu iin, ou kken kaya durumundaki volkanik kln belli miktarda alkali ve toprak alkali element iermesi gerekir. Eer volkanik kl ok dk miktarlarda alkali ieriyorsa uygun koullarda halloysit ve allofan oluumu beklenir (Akbulut, 1996).

27

Bol volkanik cam ieren lav ve tfler yolla kile dnr (Millot, 1964): 1-Volkanik gaz ve buharlarn etkisiyle (hidrotemal alterasyon); 2-kel havzalarnn sulu ortamlarnda tf ve volkanik kllerin deimesiyle (transformasyon, neoformasyon, diyajenelik oluum); 3- Volkanik tf ve kllerin yamur, rzgr gibi iklim koullan altnda ayrmasyla (yzeysel alterasyon, meteorik alterasyon). Jeolojik kesitlerde bentonite dnmemi pek ok volkan kl yataklar bulunur. Kln bentonit haline gelebilmesi ancak suyla temas ettii durumlarda mmkndr. Formasyonda suyun tatl veya tuzlu oluu daha nemlidir. Bentonitlerin ou marin formasyonu ile ilikili olduundan, bu malzemeye dnmn deniz suyunda meydana geldii bir gerektir (Erdin, 1976).

3.3 Bentonitlerin zellikleri

Bentonit killeri beyaz, gri, sar, kahverengi, koyu pembe, sarmtrak yeil gibi ok deiik renklerde bulunabilir. Bu deiiklie neden olarak montmorillonitin ierdii Fe iyonunun iki veya deerli olmas gsterilebilmektedir. deerli demir ieren bentonitler sar veya kahverengi olabiliyorken iki deerli demir ieren bentonitler mavi renktedirler. Yataktaki organik maddeler ve su muhtevas da rengi etkiler. Su muhtevasndaki art bentonitin rengini koyulatrr (Gngr, 1981). Bentonit killerinin fiziksel ve kimyasal zelliklerini etkileyen en nemli faktrlerden biri 100-150o C gibi dk scaklklarda kaybettii fiziksel sudur. Killerin yzeyindeki suyun iki mekanizmayla tutulduu bilinmektedir. Adsorbe su ve deiebilir katyonlarn hidrasyonundan ileri gelen su. Birincisi Terzaghi, K.ya (1948) gre su moleklnn dipol zelliinden ileri gelir. kinci neden ise deiebilir katyonlarn negatif kil yzeyinden uzaklaamayarak suyu ekmeleridir. Montmorilonitin tetraedr katmanndaki Si+4n yerine Al+3, oktaedr katmanndaki Al+3n yerine Mg+2, Fe+2, Zn+2 ve Li+1 iyonlar alabilmektedir. Katyon deiimi

28

sonunda art yk eksii ortaya karr. Bu yk eksiklii ise Na+, K+, Ca+2 iyonlarnn su fazndan kristal kafesine balanmalaryla giderilebilir. Katyon deiim kapasitesi; 100gram kildeki miliedeer Na2O miktar olarak ifade edilir. Killerdeki deiebilir katyonlar H+, Na+, Ca+2, Mg+2dir. Svnn akamaya kar gsterdii i diren viskozite olarak ifade edilir. Dardan bnyeye alnan su, dardaki serbest suyun azalmasna bu durumda, bentonit-su karm amurun akmaya kar bir i srtnme ve direncine neden olur. Viskozite basnla artar, scaklkla azalr. 1 cm aralkl iki levha arasndan akan svnn ak hzn 1cm/sn arttrmak iin gereken g olarak tanmlanr, birimi santipuaz Bentonitlerin ortalama viskoziteleri 15 cp civarndadr. Bentonitlerin ve bentonitik killerin montmorillionit minerallerinden gelen bir tiksotropi zellii vardr. Tiksotropik karakterleri, su ierikleri sabit kald halde basn ve sarsnt gibi etkenler karsnda plastisitelerini deitirebilmelerini, yksek basn altnda akc hale gelebilmelerini salar. Bentonitin en nemli zelliklerinden biri de kolloidal zelliidir. Alminyum silikatlarn kimyasal ayrmasyla montmorilonit mineraline dnmesi srecinde silisyum ve alminyum kolloid oluturur. Yani bunlar 10-100 Angstrm arasnda deien molekl demetleri halinde datc bir sv faznda dalarak yar saydam-yar homojen bir karm olutururlar. Demir ve manganez oksitleri ise sspansiyon halindeki eriyikten kolloidleri ktrebilir. Sodyum bentonitin suyla kartrlmas sonucu kristal kafesinden ortaya kan elektrokimyasal enerji harekete geerek, katmanlarn arasna su moleklleri baland iin bentonitin ime, viskozite, tiksotropi ve dier kolloidal zelliklerini salar. Genelde kelti miktarnn % olarak ifadesidir. Basn altnda ekil alan ve basn ortadan kalktnda ald ekli koruyan kilin amur yapma eilimi plastiklik olarak tanmlanr. Sodyum smektitlerde plastik limit 75, likit limit 500; kalsiyum bentonitlerde plastik limit 90, likit limit 160 deerlerindedir. (cp)dr.

29

3.4 Bentonitlerin Kullanm Alanlar

ok boyutlu ve deiik zelliklerinden dolay, bentonitler ok geni bir alanda kullanlmaktadr. Seramik sanayinde bentonit, hamurun plastisitesini gelitirdii iin kullanlr. Bentonit ieren karmda kurumadan kaynaklanan atlamalar azalr, kuru mukavemet artar, pitikten sonra olan krlganlk azalr. Dkm sanayi bentonitlerin ok tketildii bir endstri daldr. Balayc ve ince daneli kollaidal bentonitler kalplarda kum danelerini balamakta kolaylk ve fazla mukavemet salar. Refrakter karekterli ve retim esnasnda kan eitli gazlar geirgen zelliinden dolay gazlarn ortamdan uzaklamasn salar. Sondaj ilemlerinde; suya kar geirimsiz, yksek su adsorbsiyonu olan, tiksotropi gsteren, yksek jel tekil edebilen bentonitler kullanlr. Sondajclk sektrnde ok nemli bir maddedir. Bentonit matkap tarafndan paralanan kaya paracklarn sirklasyon yoluyla yzeye tanmasn salar. Sondaj esnasnda delinen kuyunun cidarnda szdrmaz bir tabaka oluturarak sondaj suyunun kamasn nler. Sondajn durmas esnasnda jel oluturarak krlan paralarn tabana kerek kuyunun tkanmasn ve tijlerin skmasn nler. Kat endstrisinde; tamamen kuvarzsz, sodyumlu, ince daneli, beyaz renkli,

topraksz, sabun kayganlnda alkali bentonitler kullanlr. Kat hamuruna %1 orannda katlrlarsa, pigment, reine ve balmumunun hamur iinde homojen dalmasna ve ince bnyeli dayankl, temiz yzeyli kadn elde edilmesi salanr. Boya endstrisinde; yal boyalarda, emayelerde, badanalarda, matbaa

mrekkebinde renkli ve boyalar adsorbe zellie sahip, devaml sspansiyon oluturacak kadar ince daneli alkali bentonitler kullanlr.

30

Yalarn renklerinin giderilmesinde; aktif veya asitle aktifletirilen bentonitler bu alanda kullanlr. Doal olarak aktif olan bu bentonitler ok olmadndan genellikle HCl veya M2SO3 gibi asitlerle aktifletirilirler. la sanayinde; merhemlerde dolgu maddesi olarak ve kuvvetli ilalarn seyreltilmesinde alkali bentonitler kullanlr. Ayrca di macunu yapmnda ve kozmetik sanayinde de kullanlr. Bentonit dorudan temizleyici bir madde olup saf haliyle sabunun % 20-50 si kadar etkilidir. Bu bakmdan sabun veya dier temizleyicilerin yapmnda da geni ekilde yararlanlr. Gbre yapmnda; bentonit kollaidal zellii ve katyon deiim kapasitesi, bitkinin gelimesi iin gerekli nemin salanmasnda byk rol oynar. Bentonit, gbrede znen tuzlarn ortamdan abuk uzaklamasn nler. Sv gbrelerin veya sspansiyon eklindeki gbrelerin yapmnda stablize maddesi olarak kullanlr. Kataliz olarak; ar petrol fraksiyonlarnn katalitik olarak paralanmasnda alkilasyon, dehidrasyon veizomerizasyon gibi reaksiyonlarda kataliz olarak kullanlr. Yangn sndrclerde; bentonitin yapsnda ok miktarda su tutabilmesi zelliinden yaralanlr. Sspansiyon haline getirilen bentonit pskrtlerek yanan blgelerin hava ile iliii kesilir. Portland imentosu yapmnda; Portland imentosuna %1 orannda bentonit ilavesi mekanik direnci arttrr, donma sresini azaltr.

3.5 naat Mhendisliinde Bentonit Kullanm ve Baz zellikleri

Bentonit malzemesi inaat mhendisliinde ok su adsorbe etmesi ve su geirmeyen bir jel oluturmas zelliklerinden yararlanlr. Bentonit malzemesi inaat mhendisliinde;

31

Zemin enjeksiyonlarnda Diyafram duvarlarda Sondajlarda Dzenli depolama tesislerinin ilte tabakasnda Baraj inaatlarnda kullanlmaktadr.

ime ve jel oluturma zellikleri nedeniyle bentonitten, baraj yaplrken su kaaklarn nlemede yararlanlr. naat mhendisliinde kullanlacak bentonitin ok ince taneli, plastikliinin ve tiksotropisinin yksek olmas gerekir. Bu alanda kullanlacak bentonitler ksm kum veya akla bir ksm olarak katlr. Killi sahalarda yaplacak inaatlarn planlanmasnda ve inaasnda kil gerelerinin zelliklerini bilmek ok nemlidir, inaat ilerinde ok etkili olan bentonitlerin fiziksel zelliklerinin bilinmesi inaat mhendislerince nem tar. Plastiklik, plastik indekslerinin yksek oluu nedeniyle bentonitlerin sodyumlu olanlarnda sktrlma, yrtlma dayanm gibi konularda sorun yaratr. Ortamdaki deimeler bu bentonitlerin eitli katyonlar sourmasna yol aarsa zelliklerinin de deimesine neden olur. Aktivite, bir bentonit rneinin plastik indeksinin 2 mikrondan kk blmnn kuru arlk %'sine orandr. Bu oran baz Ca bentonitler iin 1.20-1.34; Na bentonitler iin 3.14-7.09 arasnda bulunmaktadr. Yksek aktivite deerli killer genelde ok su tutma, yksek sktrlma, dk geirgenlik ve byk yrtlma dayanm olan killerdir. Su emme, sodyum bentonitte 16 saatle % 800'e karken, kalsiyum bentonitte ilk dakikada % 200'e kadar hzl bir art gsterdikten sonra birden yavalayarak 16 saat sonunda % 200'n az zerine kmakladr. Serbest sktrlma gc, doal bir rnein kopmasna yetecek sktrlma gcdr. Bu deer sodyum bentonitler iin 55.5 psi, kalsiyum bentonitler iin 100.3 psi olarak belirlenmitir.

32

Yrtlma dayanm, kopmadan nceki yrtlma basnc ile llr. Kalsiyum bentonitin yrtlma dayanm sodyum bentonitten fazla, kaolenden azdr. Yrtlma dayanm i srtnme ve kohezyondan oluur. Bentonitlerde i srtnme illit ve kaolendekinden dk olmasna karn, kohezyon onlardan yksek olup yrtlma dayanmnn % 80'ini salar. Plastik indeks arttka bentonitin i srtnmesi azalr. Duyarlk, doal serbest bir kilin dayanmnn ayr nem orannda yeniden kalba dklm gerecinin dayanmna oran olarak tanmlanr. Bentonitlerin duyarlk deerleri 4-8 arasndadr. Daha yksek deerli killerde bu rakam 16'ya kadar kar. Tiksotropik zelliklerinin sonucu olarak bentonitler dayanmlarna yeniden kavuurlar. Geirgenlik, sodyum bentonitte olduka dktr. ok az miktarda sodyum bentonit ilve edilen kumlarn geirgenlii byk lde azalr. Kalsiyum bentonitin ise geirgenlik zerinde etkisi daha azdr. Bentonitin geirgenlii nleme zelliklerinden yararlanlarak baraj ve glet inaatlarnda, heyelan nleme yaplarnn inaatnda, szdrmazlk perdesi inaatnda, tnellerin yapmnda, kaz evleri ile bina temellerinin desteklenmesinde ve kpr, st geit ayaklarnn inaatnda "diyafram duvarlar" oluturmada kullanlmaktadr. Diyafram duvarlar, bentonit bulamal duvarlardr. Bentonit bulamac 0,03 - 0,04 t bentonit, 0,08 - 0,35 t imento ve 0,85-0,9 t su karm ile hazrlanr. Kil imento bulamalarnda sspansiyondaki toplam kelti miktar hacimsel olarak % 4-5'ten fazla olmamaldr. Plastik viskozitesi 10-20cp, birim hacim arlk 10,3-12,0 KN/m3 olmaldr (Salamer ve ncecik, 1985). Baraj ve gletlerde baraj gvdesi ya da bent gvdesinde kullanlacak gere kireci az, i srtnme as yksek, orta derecede plastik ve imeyen cinsten olmaldr. Simektit killeri baraj ve bent gvdelerinde su ile temas etmeyecek konumda yani ekirdek ksmnda dolgu gereci olarak kullanlmal, zorunlu halde bent gvdesinin az ksmnda veya freatik seviye zerinde kullanlmaldr (Kl vd., 1985). Donma dayanm, donma kuann iinde suyun hareketiyle salanr. Bentonitlerin geirgenlii ok az olduundan donma dayanmlar dier killerden dktr.

33

Sktrlabilirlik ve pekleme, yatay snrl bir rnee uygulanan birim arln artmas sonucu rnein boluk orannn azalmasna dayanr. Likit limite eit nem oranndaki sodyum bentonit nce kk bir basn karsnda byk bir hacim klmesi gsterir, daha sonraki basn artlar karsnda ise daha kk hacim klmeleri gsterir. Kalsiyum bentonitte skma miktar kk olsa da uygulanan dk basnlar altnda hacim klmesi olduka fazladr. Bentonitlerde artan arlklar altnda pekleme nce biraz azalr fakat ksa sre sonra arlk art pekleme orann fazla etkilemez. Zemin iyiletirme, ar yke ve iklim koullarna dayankllk kazandrmak iin toprak taneciklerinin tutturulmasdr. Bunun iin bentonit gibi ien killere kire ilve edilerek plastiklik indeksleri drlr. Zemin iyiletirme konusunda bentonitlere % 8 veya daha ok kire kartrmak gerekmekledir. Kire, zemindeki taneciklerle kimyasal tepkimeye girerek kalsiyum alminat ve kalsiyum silikatlar oluturur, yani imentolamaya neden olur. Kire sndrlmeden kullanlrsa havann karbondioksiti ile tepkimeye girerek karbonat oluturacandan, kirecin sndrlerek kullanlmas yerinde olur.

34

DRDNC BLM

DENEYSEL ALIMA

4.1 Giri
Deneysel almalarda, Buldan Yenicekent blgesinden getirilen kumun kuru arlnn deiik oranlarnda bentonit ve imento ile kartrlarak hazrlanan numunelerin, geirimsizlik amal dolguda kullanlabilirlii aratrlmtr. Bentonit %10, %20, %30 ve %40 orannda kuru kuma kartrlarak birinci grup karm; imento %5 ve %10 orannda kuru kum ile kartrlarak ikinci grup karm; bentonit %10 + imento %5 orannda kuru kum ile kartrlarak nc grup karm elde edilmi ve laboratuar almalarnda karmlar; kompaksiyon, serbest basn, lilit limit, konsolidasyon, permeabilite deneylerine tabi tutulmu, karmlardaki deiimler gzlenmitir. Bu blm iinde ilk olarak, deneylerde katk malzemesi olarak kullanlacak olan bentonit ve imentonun, ana malzeme olarak kullanlacak kumun baz zellikleri tespit edildikten sonra karmlarla ilgili olan deneysel almalara geilmitir.

4.2 Deneyde Kullanlan Malzemelerin zellikleri

4.2.1 Bentonit Katk malzemesi olarak kullanlan, Karakaya firmasnn retmi olduu bentonit ile yaplan deneylerde doal su muhtevasnn %8,18, likit limitinin %359,38 olduu belirlenmitir. Geoteknik mhendisliinde, kil minerallerinin kimyasal bileimlerinin belirlenmesi iin kullanlan X-Ray n elektron sam metodu ile bentonit zerinde yaplan analiz sonucu izelge 4.1de grlmektedir.

35

izelge 4.1: Bentonitin kimyasal bileenleri Bileenler % 4.2.2 imento Deneylerde kullanlan Denizli imentonun rettii katk miktar %43,62, klinker miktar %56,38 olan P 32,5 imentosunun kimyasal bileenleri izelge 4.2de verilmektedir. izelge 4.2: P32,5 imentosunun kimyasal bileimi (Denizli imento) Bileenler SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO SO3 Na2O K2O Cl Na2O+0,658 K2O 4.2.3 Kum 4.2.3.1 Kumun Jeolojik zellikleri Deney numunesinin alnd kum ocann jeolojisi incelendiinde; evredeki yksek arazilerden yerekimi, yzeysel ak ve yan derelerle ksa mesafelerden tanarak biriktirilmi kolivyal topraklardan ve Buldan deresinin uzak mesafelerden tayp biriktirdii depozitlerden meydana gelmitir. Arazi hafif eimli (%4) etek arazi pozisyonundadr. Buldan deresi, yalara bal akmakta olup kum ocann % 33,53 8,91 4,24 40,14 1,93 1,41 1,33 2,23 0,012 2,8 SiO2 58,64 Al2O3 15,24 Fe2O3 3,96 CaO 4,48 MgO 2,39 Na2O 3,22 K2O 1,02

36

kuzeydousundan gemektedir. Bu dere gneydoudan kuzeybatya doru akmakta olup ocaa 150 metre mesafededir. Dere yata genilii 50-75 metre arasndadr.

4.2.3.2 Kumun Snfnn Belirlenmesi

Deneylerde kullanlmak zere Yenicekentten (DENZL) getirilen, doal su muhtevas % 0,92 olan kumun snfn belirlemek amacyla garanlometri analiz yaplmtr. Kum ocandan alnan numune etvde 105 oCta 24 saat bekletildikten sonra eleme ilemi, iki ekilde yaplmtr. lk olarak numune kuru olarak elenmi ve zemin snf birleik snflandrma sistemine gre belirlenmitir. kinci olarak kurutulan numune 200 nolu elein zerine konularak ykanm ve elein zerinde kil veya silt kalmayncaya kadar bu ilem srdrlmtr. Daha sonra ykanan numune etvde kurutularak elenmi ve zemin snf belirlenmitir. Bunun yaplmasndaki ama kuru eleme esnasnda iri danelerin zerine yapan kil veya silt miktarnn malzeme snfn deitirecek oranda olup olmadnn incelenmesidir. Granlometri erileri yorumlanrken iki parametreye baklmtr: 1.niformluk katsays;
D60 D10

Cu =

(4.1)

2. Derecelenme katsays; D 2 30 D10 * D60

Cc =

(4.2)

37

Cu : niformluk katsays Cc : Derecelenme katsays D10 : Malzemenin arlka %10nun getii dane ap D30 : Malzemenin arlka %30nun getii dane ap D60 : Malzemenin arlka %60nn getii dane ap niformluk katsays ve derecelenme katsaysndan yararlanlarak malzemenin birleik snflandrma abandaki snf tespit edilir. Kuru ve ykanarak yaplan analize ait veriler izelge 4.3, 4.4, 4.5 ve 4.6da, malzemeye ait granlometri erileri ekil 4.1 ve 4.2de verilmektedir. ekil 4.3de ise kuru ve ykanarak elenen numunelerin granlometri erilerinin karlatrlmas yer almaktadr. izelge 4.3: Kuru elenen numunenin elekten geen % hesab Numune no 1 Toplam kuru numune arl(g) 2774,11 Elek no Elek akl (mm) Elek st(g) Elekten geen(g) % Geen 1 25 111,41 2662,7 95,98 3/4 19 13,53 2649,17 95,50 3/8 9,5 372,18 2276,99 82,08 4 4,75 524,79 1752,2 63,16 8 2,36 690,56 1061,64 38,27 16 1,18 390,3 671,34 24,20 30 0,6 254,66 416,68 15,02 40 0,425 69,01 347,67 12,53 80 0,18 145,95 201,72 7,27 200 0,075 161 40,72 1,47 Elek toplam(g) 2733,39 Pan(g) 40,72

38

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 100 10 1 DANE API (mm) 0,1 0,01

% GEEN

ekil 4.1: Kuru yaplan analizin granlometri erisi izelge 4.4: Kuru elenen numunelerin zemin snflandrlmas Numune D10 no 1 0,26 D30 1,5 D60 4 akl (%) 15,86 2,16 34,33 Cu Cc Kum (%) 64,27 Silt (%) 1,4 Snf SW

izelge 4.5: Ykanarak elenen numunenin elekten geen % hesab Numune no 2 Toplam kuru numune arl(g) 2244,24 Elek no Elek akl (mm) Elek st(g) Elekten geen(g) % Geen 1 25 35,92 2269,56 98,44 3/4 19 63,03 2206,53 95,71 3/8 9,5 121,11 2085,42 90,45 4 4,75 403,14 1682,28 72,97 8 2,36 603,1 1079,18 46,81 16 1,18 373,21 705,97 30,62 30 0,6 268,94 437,03 18,96 40 0,425 61,82 375,21 16,27 80 0,18 117,62 257,59 11,17 200 0,075 104,75 152,84 6,63 Elek toplam(g) 2244,24 Pan(g) 152,84

39

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 100 10 1 DANE API (mm) 0,1 0,01

% GEEN

ekil 4.2: Ykanarak yaplan analizin granlometri erisi izelge 4.6: Ykanarak elenen numunelerin zemin snflandrlmas Numune D10 no 2 0,17 D30 1,15 D60 3,4 Cu 20 Cc 2,28 akl Kum Silt (%) (%) (%) 20,4 72,97 6,63 Snf SW

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 100 10 1 DANE API (mm) Kuru elenen 1 nolu numune Ykanarak elenen 2nolu numune 0,1 0,01

% GEEN

ekil 4.3: Ykanarak ve kuru elenen numunelerin karlatrlmas

40

Yaplan analizlerde, malzeme snfnn iki yntemde de deimedii ve birleik snflandrma sistemine gre iyi derecelenmi kum veya akll kum (SW) olarak adlandrld tespit edilmitir. Buldan Yenicekentteki kum ocandan alnan numunenin doal haldeki granlometrisiyle kullanlacak olmas, deneylerdeki katk malzemesi yzdesini ve maliyeti arttraca iin, almalarn da incelenmesiyle deneylerde 30 numaral elekten geen ksmn kullanlmasna karar verilmitir. Katk malzemesi orann azaltarak ekonomik zm salanrken, kumun klen tane boyutu da istenilen permeabiliteye ulamakta kolaylk salayacaktr. Yaplan piknometre deneyi sonucunda, deneylerde kullanlacak olan kumun dane birim hacim arl 26,4 KN/m3 olarak belirlenmitir.

4.3 Likit Limit Deneyi

Yaplan aratrmalar ve almalarn incelenmesi neticesinde, bentonitin su adsorbe edebilme zelliinin yksek olmas ve karmlardaki bentonit orann likit limitin deiiminde etkin bir rol oynad tespit edilmi ve %10, %20, %30 ve %40 bentonit ieren kum- bentonit karmlarnn lilit limit deneyleri yaplmtr. 4.3.1 Deneyin Yapl ve Deerlendirilmesi Likit limit deneyleri Casagrande yntemi ile yaplmtr. Bu deney esnasnda numunelere azar azar su verilerek numuneler yorulur ve suyun homojen karmasna zen gsterilir. Casagrande aletinin tasna bir miktar numune yerletirilir ve yerletirme srasnda numunenin iinde hava kabarcklar kalmamasna zen gsterilir. Tas iine yerletirilen numunenin yzeyi yatay olacak ekilde dzeltilir ve tas iine yerletirilen numunenin en kaln ksm yaklak olarak 1 cm olacak ekilde ayarlanr. Tas ierisine yerletirilen numunenin ortasndan standart oyuk ama ba ile bir yark alr. Alm olan yarn tabanndaki kapanma dikkatle izlenilir ve kapanmann yaklak 1 cm olmas durumunda evirme ilemi durdurulur. Bu andaki su muhtevas ve vuru says (N) tespit edilir. Bu deney her numune iin er kez tekrarlanr ve elde edilen

41

verilerle izilen eriden 25 vurua karlk gelen su muhtevas deeri, likit limit olarak tespit edilir. 4.3.2 Bulgular Yaplan deney neticesinde, bentonit oranlarna karlk gelen su muhtevas deerleri izelge 4.7de verilmektedir. Bu bulgular yardm ile likit limit deerlerini belirlemek amacyla izilen grafikler ekil 4.4, 4.5, 4.6, 4.7, 4.8de grlmektedir. izelge 4.7: Likit limit deneyine ait bulgular % Bentonit 10 Vuru says 20 30 49 12 20 36 42 36 30 28 25 11 40 22 38 18 100 23 55 Su muhtevas(%) 49,27 47,05 44,44 105,35 91,76 92,86 114,63 127,24 133,93 185,40 179,28 178,31 372,84 353,01 343,72

42

50 SU MUHTEVASI(%) 49 48 47 46 45 44 10

y = -5,3895Ln(x) + 65,404

100 VURU S AYIS I(logN)

ekil 4.4: %10 bentonit katkl karmnn su muhtevas-vuru says grafii

110 SU MUHTEVASI(%)

y = -10,857Ln(x) + 132,15

100

90

80 10 VURU SAYISI(logN) 100

ekil 4.5: %20 bentonit katkl karmnn su muhtevas-vuru says grafii

140 SU MUHTEVASI(%)

y = -52,454Ln(x) + 302,47

130

120

110 10 VURU S AYIS I(logN) 100

ekil 4.6: %30 bentonit katkl karmnn su muhtevas-vuru says grafii

43

190 SU MUHTEVASI(%) 180 170 160 150 10

y = -5,8579Ln(x) + 198,82

100 VURU S AYIS I(logN)

ekil 4.7: %40 bentonit katkl karmnn su muhtevas-vuru says grafii

390

y = -21,996Ln(x) + 430,09

SU MUHTEVASI(%)

380 370 360 350 340 330

10 VURU S AYIS I(logN)

100

ekil 4.8: %100 bentonitin su muhtevas-vuru says grafii 4.3.3 Likit Limit Deneyi Sonular ekil 4.4, 4.5, 4.6, 4.7, 4.8den elde edilen likit limit deerleri izelge 4.8de verilmitir. Likit limitlerin bentonit %si ile deiimi ekil 4.9da grlmektedir. izelge 4.8: Karmlardaki bentonit yzdeleri ve likit limit deerleri % Bentonit 10 20 30 40 100 Likit Limit (%) 48,06 95,74 133,63 179,96 359,38

44

390 340 LKT LMT(%) 290 240 190 140 90 40 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 % BENTONT

ekil 4.9: %Bentonit-likit limit deiim grafii ekil 4.9da yer alan dorunun denklemi y = 3,374x + 28,395 olup, x; bentonit yzdesini, y; likit limiti yzde olarak temsil etmektedir. Bentonitin yksek oranda su adsorbe edebilme zelliinden dolay, karmlardaki bentonit yzdesinin artmas ile karmlarn likit limitlerinde bir art olmaktadr. Bu art da karmlardaki bentonit yzdeleri ile lineer olarak gereklemitir.

4.4 Kompaksiyon Deneyi

Kompaksiyon, mekanik enerji yardm ile zemin daneleri arasndaki hava boluunun azaltlarak, zeminin daha ska hale getirilmesi ilemidir. Bu ilem iin 1930larda R.R Procktorun yapt almalarda kulland ve kendi adyla anlan, standart ve modifiye olarak adlandrlan proktor deneyleri kullanlmaktadr. Deneysel almann dier aamalarn srdrebilmek iin gerekli olan optimum su muhtevas deerini elde etmek amacyla; karmlarn tamam, kum ve bentonit kompaksiyon deneyine tabi tutulmutur.

45

4.4.1 Deneyin Yapl ve Deerlendirilmesi Standart proktor deneyinde, 956 cm3 i hacmindeki ve 2031 gram arlndaki standart kalp iine zemin, tabaka halinde serilerek her bir tabaka 2,5 kg arlndaki tokman 30 cm ykseklikten serbest d ile yatayda homojen datlan 25 vuru ile sktrlr. ki tabaka arasndaki aderans salamak iin her tabaka serilip, 25 defa serbest dme hareketine maruz brakldktan sonra sivri ulu bir delici ile (tornavida v.b) tabaka zerine delikler alr. En steki tabakann sktrlmas iin silindirik kabn yakas taklarak son tabaka sktrlr ve sonra yaka karlr. Taan ksm spatula veya maket ba ile dzeltildikten sonra sktrlm zeminin arl kalpla birlikte tartlr. Bu ekilde arl ve hacmi belli olan kalp iindeki malzemenin tabi birim hacim arl bant 4.3den tespit edilir. Daha sonra hidrolik kriko yardmyla kalptan karlan numunenin kademesinden de rnekler alnarak su muhtevas bu deerin ortalamas olarak elde edilir ve bant 4.4 den maksimum kuru birim hacim arlk belirlenir.
k-w

(kuru birim hacim arlk-su muhtevas) grafiinin izilirken her bir

karm iin deneyler, farkl su muhtevalarnda alt defa tekrarlanr.

Wn Vk

n =

(4.3)

k =

n
1+ w

(4.4)

Wn : Tabi arlk (KN) Vk : Kalp hacmi (m3)

n : Doal birim hacim arl (KN/m3) k : Kuru birim hacim arlk (KN/m3)
w : Su muhtevas (%)

4.4.2 Bulgular

46

Yaplan standart proktor deneyi sonucunda elde edilen su muhtevalarna karlk gelen kuru birim hacim arlklar izelge 4.9da yer almaktadr. Bu verilerden yararlanlarak optimum su muhtevalarna karlk gelen maksimum kuru birim hacim arlklar bulmak iin izilen grafikler ekil 4.10, 4.11, 4.12, 4.13, 4.14, 4.15, 4.16, 4.17 ve 4.18de grlmektedir. Bu ekillerde elde edilen optimum su muhtevalarna karlk gelen maksimum kuru birim hacim arlklar izelge 4.10da toplu olarak verilmektedir. izelge 4.9: Proktor deneyine ait bulgular Karmdaki katk maddesi (%) %10 bentonit w(%)
3 k(KN/m

Deney No

1 5,52 15,2 7,56 14,8 7,06 14,5 7,37 13,8 29,4 8,8 4,40 16,5 3,73 16,3 3,30 16,5 6,53

2 10,64 16,1 14,83 14,9 17,92 15,1 13,10 13,8 41,33 10,2 6,08 16,8 7,17 16,9 6,28 16,5 10,40

3 16,40 16,4 17,10 15,5 21,80 14,6 16,61 13,9 52,47 10,2 9,90 17,4 10,92 17,5 11,80 17,7 13,53

4 20,55 15,3 23,45 15,2 27,04 14,3 24,46 14,5 62,13 9,4 16,46 16,7 17,83 16,6 17,42 16,8 23,89

5 24,85 15,3 28,88 14,3 34,97 13,2 33,93 13,2 76,15 8,3 22,86 16,0 18,26 16,6 27,96

6 27,29 14,7 35,54 13,1 37,87 12,7 41,42 12,1 97,98 6,9 -

%20 bentonit

) w(%) ) w(%) ) w(%) ) w(%)

3 k(KN/m

%30 bentonit

3 k(KN/m

%40 bentonit

3 k(KN/m

%100 bentonit

3 k(KN/m

%100 kum

) w(%) ) w(%) ) w(%)

3 k(KN/m

% 5 imento

3 k(KN/m

%10 imento

3 k(KN/m

%10 bentonit

) w(%)

47

+ %5 imento

3 k(KN/m

16,2

16,8

17,2

15,3

14,8

16,6 16,3 K.B.H.A (KN/m ) 15,9 15,6 15,2 14,9 14,5 0 5 10 15 20 25 30 SU MUHTEVASI (%)
3
3

ekil 4.10: %10 bentonit katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii

15,7 15,4 15,1 K.B.H.A (KN/m ) 14,8 14,5 14,2 13,9 13,6 13,3 13,0 0 10 20 SU MUHTEVASI (%) 30 40

ekil 4.11: %20 bentonit katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii

48

15,2 14,8 K.B.H.A (KN/m ) 14,4 14,0 13,6 13,2 12,8 12,4 0 10 20 SU MUHTEVASI (%) 30 40

ekil 4.12: %30 bentonit katkl karmn Su Muhtevas-K.B.H.A grafii

3
3

14,8 14,4 K.B.H.A (KN/m ) 14,0 13,6 13,2 12,8 12,4 12,0 0 10 20 30 40 50 SU MUHTEVASI (%)

ekil 4.13: %40 bentonit katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii

49

10,4 10,0 9,6 K.B.H.A (KN/m ) 9,2 8,8 8,4 8,0 7,6 7,2 6,8 0 20 40 60 80 100 120 SU MUHTEVASI (%)
3

ekil 4.14: %100 bentonitin su muhtevas-K.B.H.A grafii

17,6 17,4 K.B.H.A (KN/m ) 17,2 17,0 16,8 16,6 16,4 0 5 10 SU MUHTEVASI (%) 15 20
3

ekil 4.15: %100 kumun su muhtevas-K.B.H.A grafii

50

17,6 17,4 17,2 K.B.H.A (KN/m ) 17,0 16,8 16,6 16,4 16,2 16,0 15,8 0 5 10 15 20 25 SU MUHTEVASI (%)
3

ekil 4.16: %5 imento katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii

17,8 17,6 K.B.H.A (KN/m ) 17,4 17,2 17,0 16,8 16,6 16,4 0 5 10 SU MUHTEVASI (%) 15 20

ekil 4.17: %10 imento katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii

51

17,4 17,0 K.B.H.A (KN/m3) 16,6 16,2 15,8 15,4 15,0 14,6 0 5 10 15 20 25 30 SU MUHTEVASI (%)

ekil 4.18: %10 bentonit + %5 imento katkl karmn su muhtevas-K.B.H.A grafii 4.4.3 Kompaksiyon Deneyinin Sonular izelge 4.10: Proktor deneyi sonular Katk malzemesi miktar ve cinsi %10 bentonit %20 bentonit %30 bentonit %40 bentonit %100 bentonit %100 kum %5 imento %10 imento %10bentonit + %5 imento Optimum su muhtevas (%) 15,5 17,6 18,1 23,7 47 9,8 10,75 12 12,8 Maksimum kuru birim hacim arlk (KN/m3) 16,46 15,45 15,12 14,51 10,3 17,41 17,55 17,71 17,22

52

18 17 Max K.B.H.A. (KN/m )

3

16 15 14 13 12 11 10 -20 30 80 130 % BENTONT

ekil 4.19: Bentonit %si ile maksimum kuru birim hacim arlk deiimi ekil 4.19da yer alan dorunun denklemi y = -0,0069x + 1,7177 olup, x; bentonit yzdesini, y; maksimum kuru birim hacim arl temsil etmektedir.

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 -20 30 80 130 % BENTONT

ekil 4.20: Bentonit %si ile optimum su muhtevas deiimi ekil 4.20de yer alan dorunun denklemi y = 0,0009x2 + 0,2732x + 10,965 olup, x; bentonit yzdesini, y; optimum su muhtevasn temsil etmektedir.

OPT. SU MUH. (%)

53

17,8 Max K.B.H.A. (KN/m )

3

17,6

17,4 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 % MENTO

ekil 4.21: imento %si ile maksimum kuru birim hacim arlk deiimi ekil 4.21de yer alan dorunun denklemi y = 0,003x + 1,7407 olup, x; imento yzdesini, y; maksimum kuru birim hacim arl temsil etmektedir.

12,4 12,0 OPT. SU MUH. (%) 11,6 11,2 10,8 10,4 10,0 9,6 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 % MENTO

ekil 4.22: imento %si ile optimum su muhtevas deiimi ekil 4.22de yer alan dorunun denklemi y = 0,22x + 9,75 olup, x; imento yzdesini, y; optimum su muhtevasn temsil etmektedir.

54

17,80 17,60 17,40 17,20 17,00 16,80 16,60 16,40 16,20 16,00 15,80 %5 imento katkl karm katksz %5 imento+%10 bentonit katkl karm %10 bentonit katkl karm

Max K.B.H.A. (KN/m3)

KATKI CNS VE MKTARI

ekil 4.23: Katk cinsi ve yzdesi-maksimum kuru birim hacim arlk deiimi

18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 %10 bentonit katkl karm %5imento+%10 bentonit katkl karm %5imento katkl karm katksz

OPT. SU MUH. (/%)

KATKI CNS VE MKTARI

ekil 4.24: Katk cinsi ve yzdesi-optimum su muhtevas deiimi Yaplan deneyler neticesinde %10, %20, %30, %40 bentonit katkl kumlu karmdaki bentonit orannn artmas ile maksimum kuru birim hacim arln lineer olarak azald (ekil 4.19), optimum su muhtevasnn ise ikinci derece bir polinom olarak art gsterdii (ekil 4.20) gzlenmitir. %5 ve %10 imento ieren kumlu karmlardaki imento miktarnn artmas ile karmn maksimum kuru birim hacim arlnn ve optimum su muhtevasnn lineer olarak artt srasyla ekil 4.21, 4.22de grlmektedir. %10 bentonit + %5 imentonun bulunduu karma bakldnda maksimum kuru birim hacim arlnn; %10 bentonit katkl karma gre artt, %5

55

imento katkl karma gre azald (ekil 4.23) gzlenmitir. Bu karmlarn optimum su muhtevalar incelendiinde; bentonit ve imento katkl karmda bentonit katkl karma gre azalma olduu, imento katkl karma gre de art olduu (ekil 4.24) gzlenmitir.

4.5 Serbest Basn Deneyi

Serbest basn deneyi eksenli kesme deneyinin zel bir halidir. Genellikle doygun kil zeminlerde (= 0) kayma direncinin belirlenmesinde kullanlr. Serbest basn deneyinin ilk ortaya atld yllarda zeminlerin kayma direncinin ok hzl bir ekilde elde ediliyor olmasndan dolay geni bir kabul ve kullanm alan grmtr. Zemin mekaniindeki gelimelerle birlikte serbest basn deneyinin zemine ait kayma direncinin gvenilir bir biimde vermeyecei anlalmtr. Serbest basn deneyi; tm karmlar zerinde hemen, bir hafta sonra ev 28 gn sonra olmak zere zaman diliminde gerekletirilmitir. 4.5.1 Deneyin Yapl ve Deerlendirilmesi Serbest basn deneyi, rselenmemi zemin rneklerinin alnabildii kohezyonlu zeminler iin uygun olan bir deneydir. Deneylerde kullanlan rselenmemi silindirik zemin rneklerini almak iin R=3.78 cm apnda ve H=7.58 cm yksekliinde silindirik kalplar kullanlmtr. Kuru olarak hazrlanan karmlar, laboratuar ortamnda homojen bir slatma ve kartrma ilemi sonunda optimum su muhtevalarna getirilir. Bu ilemin ardndan optimum su muhtevasndaki karmlar, standart proktor kalbnda skma ilemine tabi tutulur. Proktor kalbnn yakas karlarak silindirik numuneler hidrolik kriko yardm ile kalbn ierisine yerletirilir ve yine hidrolik kriko yardm ile silindir kalplar ierisindeki zemin numuneleri rselenmeden karlarak deneye hazr hale getirilir. Her karm iin adet numune hazrland. Birinci numune hazrland anda deneye tabi

56

tutuldu. Dier iki numune 1 hafta ve 28 gn sonra deneye tabi tutulmak zere, strech film ile sarlarak su muhtevasn kaybetmemesi iin desikatrde deney sresi gelinceye kadar bekletildi.

ekil 4.25: Serbest basn deneyi iin numune hazrlama aamalar Bu deneyde numuneler, sadece dey basn gerilmesine tabi tutulur. Serbest basn deney aleti biri sabit dieri dey ynde hareket ettirilebilen iki yuvarlak plakadan oluur. Zemin rnei bu iki plaka arasna yerletirilir. Uygulanan dey yk bir yk halkas vb. bir yk lme dzeni ile llr. Yk halkas elastik lineer davranan yuvarlak bir elik halkadr. Halkann ykne uyguland dorultudaki apnda meydana gelen ksalma miktar iindeki bir deformasyon saati ile gzlenir. Daha nce bilinen ykler altnda yk halkas kalibre edilerek iindeki deformasyon saatini hangi miktar dnmesini ne deerde bir yke karlk geldii belirlenir. Zemin rneinin dey

57

eksenel boy ksalmas sabit yere taklm ayr bir deformasyon saati ile llr. Zemin rneinin sabit bir dey deformasyon hareketi ile gittike artan bir yk uygulanr. Krlma annda deformasyon saati belli bir noktada sabit olarak bekledikten sonra geri doru gitmeye balar. Durduu noktadaki deer kaydedilir. Daha sonra yk halkasnn kalibrasyon erisinden zemin rneini kran maksimum dey yk (qu) belirlenir. Serbest basn mukavemeti bant 4.5 ile, kohezyon ise bant 4.6 ile hesaplanr.
Pmax A

qu =

(4.5)

c=

qu 2

(4.6)

Pmax : Krlma anndaki yk (KN)

A : Enkesit alan (m2)

qu : Serbest basn mukavemeti (KN/m2)

c : Zeminin kohezyonu (KN/m2)

4.5.2 Bulgular Serbest basn deneyinde, krlma annda elde edilen yk halkas okumasnn kalibre edilmesi ile bulunan serbest basn mukavemetleri (nihai gerilmeler) ve krlma anndaki su muhtevalar izelge 5.11de verilmektedir. Krlmalar esnasnda elde edilen boy ksalmas okumalarnn da kalibre edilmesi ile elde edilen gerilme-eksenel birim deformasyon grafikleri de ekil 4.26, 4.27,, 4.48, 4.49da verilmitir.

58

izelge 4.11: Serbest basn mukavemetleri Bentonit oran (%) 10 20 30 40 imento oran (%) 5 10 Bentonit ve imento oran (%) 10+5 Kum oran (%) 100 36 9,8 55 9,78 44 9,72 159 12,8 784 12,72 1538 12,68 62 74 10,8 12,1 752 1434 10,78 11,9 841 1807 10,95 11,78 Hemen krlanlar qu (KN/m2) 159 196 171 157 w (%) 15,4 17,6 18,09 24 1 haftada krlanlar qu (KN/m2) 106 134 131 121 w (%) 15,5 17,9 17,89 23,7 28 gnde krlanlar qu (KN/m2) 154 181 163 140 w (%) 15,8 17,8 17,78 23,4

59

175 150

GERLME ( KN/m2 )

125 100 75 50 25 0 0,00

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

EKSENEL BRM DEFORMASYON

ekil 4.26: %10 bentonit katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

200 175 150 GERLME (KN/m2 ) 125 100 75 50 25 0 0,00

0,02

0,04 EKSENEL BRM DEFORMASYON

0,06

0,08

ekil 4.27: %20 bentonit katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

60

175 150 GERLME (KN/m ) 125 100 75 50 25 0 0,00

2

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06

EKSENEL BRM DEFORMASYON

ekil 4.28: %30 bentonit katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

175 150 GERLME (KN/m ) 125 100 75 50 25 0 0,00

2

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06

EKSENEL BRM DEFORMASYON

ekil 4.29: %40 bentonit katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

61

120 100 GERLME (KN/m ) 80 60 40 20 0 0,00 0,01 0,02 EKS ENEL BRM DEFORMAS YON 0,03 0,04
2

ekil 4.30: %10 bentonit katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

140 120 100 80 60 40 20 0 0,00 0,02 0,04 EKS ENEL BRM DEFORMAS YON 0,06 0,08

ekil 4.31: %20 bentonit katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

GERLME(KN/m )

62

140 120 GERLME (KN/m ) 100 80 60 40 20 0 0,00

2

0,01

0,02

0,03

EKSENEL BRM DEFORMASYON

ekil 4.32: %30 bentonit katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

140 120 GERLME (KN/m ) 100 80 60 40 20 0 0,00

2

0,01

0,02 EKSENEL BRM DEFORMASYON

0,03

0,04

ekil 4.33: %40 bentonit katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

63

160

120 GERLME (KN/m )

2

80

40

0 0,00 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 EKS ENEL BRM DEFORMAS YON

ekil 4.34: %10 bentonit katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

200 175 150 GERLME (KN/m )

2

125 100 75 50 25 0 0,00 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 EKS ENEL BRM DEFORMAS YON

ekil 4.35: %20 bentonit katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

64

180 150 GERLME (KN/m ) 120 90 60 30 0 0,00 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 EKS ENEL BRM DEFORMAS YON
2

ekil 4.36: %30 bentonit katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

160 140 120 GERLME (KN/m)

2

100 80 60 40 20 0 0,00 0,01 0,02 0,03 EKS ENEL BRM DEFORMAS YON

ekil 4.37: %40 bentonit katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

65

70 60 GERLME (KN/m2) 50 40 30 20 10 0 0,00

0,01 EKSENEL BRM DEFORMASYON

0,02

ekil 4.38: %5 imento katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

80

GERLME (KN/m )

60

40

20

0 0,00

0,01

0,02 EKSENEL BRM DEFORMASYON

0,03

0,04

ekil 4.39: %10 imento katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

66

800

GERLME (KN/m2 )

600

400

200

0 0,00

0,01 EKSENEL BRM DEFORMASYON

0,02

ekil 4.40: %5 imento katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

1500 1200

GERLME (KN/m2 )

900 600 300 0 0,00 EKSENEL BRM DEFORMASYON

0,01

ekil 4.41: %10 imento katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

67

900

GERLME (KN/m2 )

600

300

0 0,00

0,01 EKSENEL BRM DEFORMASYON

0,02

ekil 4.42: %5 imento katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

2000

1600 GERLME (KN/m )

2

1200

800

400

0 0,00

0,01 EKSENEL BRM DEFORMASYON

0,02

ekil 4.43: %10 imento katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilmeeksenel birim deformasyon ilikisi

68

160 140 120 GERLME (KN/m)

2

100 80 60 40 20 0 0,00 0,01 EKS ENEL BRM DEFORMS YON 0,02

ekil 4.44: %10 bentonit + %5 imento katkl karmn hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

800 700 600 GERLME (KN/m )

2

500 400 300 200 100 0 0,00 0,01 EKS ENEL BRM DEFORMAS YON 0,02

ekil 4.45: %10 bentonit + %5 imento katkl karmn 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

69

1600 1400 1200 GERLME (KN/m )

2

1000 800 600 400 200 0 0,00 EKS ENEL BRM DEFORMAS YON 0,01

ekil 4.46: %10 bentonit + %5 imento katkl karmn 28 gn sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

40

30 GERLME (KN/m )
2

20

10

0 0,00 0,01 0,02 EKS ENEL BRM DEFORMAS YON 0,03 0,04

ekil 4.47: %100 kumun hemen krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

70

60 50 GERLME (KN/m) 40 30 20 10 0 0,00 0,01 0,02 EKS ENEL BRM DEFORMAS YON 0,03 0,04
2

ekil 4.48: %100 kumun 1 hafta sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

50

40 GERLME (KN/m )
2

30

20

10

0 0,00

0,01

0,02 EKSENEL BRM DEFORMASYON

0,03

0,04

ekil 4.49: %100 kumun 28 gn sonra krlmas durumunda gerilme-eksenel birim deformasyon ilikisi

71

4.5.3 Serbest Basn Deneyi Sonular %10, %20, %30, %40 bentonit katkl kumlu karmlarn serbest basn mukavemetleri incelendiinde; birinci haftann sonunda, hemen krlan numuneye gre bir azalma gzlenmektedir. 28. gnde krlan numunenin serbest basn mukavemetinin 1 haftalk numuneye gre art gsterdii ancak hemen krlan numunenin serbest basn mukavemetinin altnda bir deerde kald gzlenmitir. ekil 4.50, 4.51, 4.52, 4.53de bu deiimler grlmektedir. %10, %20, %30, %40 bentonit katkl karmlarn serbest basn mukavemetleri hemen krlanlar, 1 hafta sonra krlanlar ve 28 gn sonra krlanlar olarak kendi aralarnda incelendiinde her zaman diliminde de bu deerlerin %20 bentonit katk oranna kadar art gsterdii, bu deerden sonra azald ekil 4.54, 4.55, 4.56, 4.57de grlmektedir.

180 GERLME (KN/m )

2

160 140 120 100 -5 0 5 10 15 20 25 30 ZAMAN (GN)

ekil 4.50: %10 bentonit katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi

72

200 GERLME (KN/m )

2

180 160 140 120 -5 0 5 10 15 20 25 30 ZAMAN (GN)

ekil 4.51: %20 bentonit katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi

180 GERLME (KN/m )

2

160 140 120 -5 0 5 10 15 20 25 30 ZAMAN (GN)

ekil 4.52: %30 bentonit katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi

160 GERLME (KN/m )

2

140 120 100 -5 0 5 10 15 20 25 30 ZAMAN (GN)

ekil 4.53: %40 bentonit katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi

73

220 GERLME (KN/m )

2

180 140 100 60 20 -10 0 10 20 % BENTONT 30 40 50

ekil 4.54: Hemen krlan numunelerin bentonit yzdesi-nihai gerilme deiimi

140 GERLME (KN/m )

2

120 100 80 60 40 -10 0 10 20 % BENTONT 30 40 50

ekil 4.55: 1 hafta sonra krlan numunelerin bentonit yzdesi-nihai gerilme deiimi

220 GERLME (KN/m )

2

180 140 100 60 20 -10 0 10 20 % BENTONT 30 40 50

ekil 4.56: 28 gn sonra krlan numunelerin bentonit yzdesi-nihai gerilme deiimi

74

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 -10 0 10 20 % BENTONT Hemen krlan numunele 28 gn sonra krlan numuneler 1 hafta sonra krlan numuneler 30 40 50

ekil 4.57: Hemen, 1 hafta ve 28 gn sonra krlan numunelerin bentonit yzdesi-nihai gerilme deiimleri %5 ve %10 imento katkl karmlarn serbest basn mukavemetlerinin zamanla deiimine bakldnda her iki numunede de srekli bir art olduu ve numunelerin mukavemetlerinin byk bir ksmn ilk hafta sonunda kazandklar ekil 4.58, 4.59de ak bir ekilde grlmektedir. %5 ve %10 imento katkl karmlarn serbest basn mukavemetleri; hemen krlanlar, 1 hafta sonra krlanlar ve 28 gn sonra krlanlar olarak kendi aralarnda incelendiinde her zaman diliminde de bu deerin srekli olarak art gsterdii ekil 4.60, 4.61, 4.62 ve 4.63de grlmektedir.

GERLME (KN/m )

75

900 GERLME (KN/m )

2

600

300

0 -5 0 5 10 15 20 25 30 ZAMAN (GN)

ekil 4.58: %5 imento katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi

2000 GERLME (KN/m )

2

1500 1000 500 0 -5 0 5 10 15 20 25 30 ZAMAN (GN)

ekil 4.59: %10 imento katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi

80 GERLME (KN/m )
2

70 60 50 40 30 -5 0 5 %MENTO 10 15

ekil 4.60: Hemen krlan numunelerin imento yzdesi-nihai gerilme deiimi

76

1500 GERLME (KN/m )

2

1200 900 600 300 0 -5 0 5 %MENTO 10 15

ekil 4.61: 1 hafta sonra krlan numunelerin imento yzdesi-nihai gerilme deiimi

2000 GERLME (KN/m )

2

1500 1000 500 0 -5 0 5 % MENTO 10 15

ekil 4.62: 28 gn sonra krlan numunelerin imento yzdesi-nihai gerilme deiimi

77

2000

GERLME (KN/m )

1500

1000

500

0 -5 0 5 % MENTO Hemen krlan numune 1 hafta sonra krlan numune 28 gn sonra krlan numune 10 15

ekil 4.63: Hemen, 1 hafta ve 28 gn sonra krlan numunelerin imento yzdesi-nihai gerilme deiimleri %10 bentonit + %5 imento katkl karmn serbest basn deiimleri incelendii zaman, karmda etkin olan katknn imento olduu gzlenmitir. nk serbest basn mukavemeti yalnz imento katkl olan karmlarda olduu gibi her zaman diliminde de srekli art gstermektedir (ekil 4.64). Bu karmn zaman dilimindeki serbest basn mukavemetlerinin %5 imento katkl ve %10 bentonit katkl karmlarnkine gre deiimi ekil 4.65, 4.66, 4.67de verilmektedir.

78

1600 GERLME (KN/m )

2

1200 800 400 0 -5 0 5 10 15 20 25 30 ZAMAN (GN)

ekil 4.64: %10 bentonit + %5 imento katkl karmn nihai gerilme deerinin zamanla deiimi

180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 %100 kum %5 imento katkl karm %10 bentonit katkl karm %10 bentonit+%5 imento katkl karm

GERLME (KN/m )

KATKI CNS VE MKTARI

ekil 4.65: Hemen krlan numunelerin nihai gerilme deerinin deiimi

79

800 GERLME (KN/m ) 700 600 500 400 300 200 100 0 %100 kum %10 bentonit katkl karm %5 imento katkl %10 bentonit+%5 karm imento katkl karm
2

KATKI CNS VE MKTARI

ekil 4.66: 1 hafta sonra krlan numunelerin nihai gerilme deerinin deiimi

1600 GERLME (KN/m ) 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 %100 kum %10 bentonit katkl karm %5 imento katkl %10 bentonit+%5 karm imento katkl karm
2

KATKI CNS VE MKTARI

ekil 4.67: 28 gn sonra krlan numunelerin nihai gerilme deerinin deiimi

80

4.6 Permeabilite Deneyi

4.6.1 Deneyin Yapl ve Deerlendirilmesi Deneylerde kullan zemin karmlar, ince taneli olduu iin permeabiliteleri belirlenirken den seviyeli permeabilite deneyine tabi tutulmulardr. Kuru olarak hazrlanan karmlar, laboratuar ortamnda homojen bir slatma ve kartrma ilemi sonunda optimum su muhtevalarna getirilir. Bu ilemin ardndan optimum su muhtevasndaki karmlar, R=11,09 cm apndaki ve H= 11,46 cm yksekliindeki permeabilite kalplarna kompaksiyon yardm ile yerletirilir. Hazr halde bulunana kalbn alt ve st ksmlarna flitre kad yerletirilerek kalplar deney dzeneine balanr. Zemin numunelerinin suya doygun hale gelebilmeleri iin 3 gn suda bekletilir. Bu sre sonunda den seviyeli permeabilite deneyi uygulanmaya balanr. Belirli zaman aralklarnda okumalar yaplarak R=5,5 mm apndaki cam boruda meydana gelen seviye dmeleri tespit edilerek, permeabilite katsays 4.7 bants ile hesaplanlr.
H axL log 1 Axt H2

k = 2,3

(4.7)

a : Cam borunun kesit alan (cm2)

L : Permeabilite kalbnn ykseklii (cm) A : Permeabilite kalbnn kesit alan (cm2)

t : ki okuma arasnda geen zaman (s)
H 1 : lk okunan ykseklik (cm)

H 2 : kinci okunan ykseklik (cm)

k

: Permeabilite katsays (cm/s)

81

4.6.2 Bulgular Yaplan den seviyeli permeabilite deneyleri neticesinde karmlar, kum ve bentonit iin elde edilen ortalama permeabilite katsaylar izelge 4.12de verilmitir. izelge 4.12 : Permeabilite deerleri Bentonit oran (%) 10 20 30 40 100 imento oran (%) 5 10 Bentonit + imento oran (%) 10+5 Kum oran (%) 100 4.6.3 Permeabilite Deneyi Sonular Sadece bentonit katkl karmlarda, bentonit oranndaki artla beraber 1,2x10-7 1,21x10-9 4,53x10-8 3,5x10-8 Permeabilite katsays (cm/s) 9,89x10-9 4,75x10-9 3,21x10-9 2,57x10-9 9,51x10-10

permeabilitenin de azald ekil 4.68de grlmektedir. Ayn ekilde sadece imento katl karmlarda da imento orann artmasyla permeabilite deerinde bir azalmann olduu ekil 4.69da grlmektedir.

82

cm/s)
-7

1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 -0,2 -20 0 20 40 60 80 100 120 %BENTONT

PERMEABLTE (x10

ekil 4.68: Permeabilitenin bentonit oran ile deiimi

cm/s)
-7

1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 %MENTO

PERMEABLTE (x10

ekil 4.69: Permeabilitenin imento oran ile deiimi %10 bentonit + %5 imento katkl karma bakld zaman permeabilite deerinin, %10 bentonit ve % 5 imento katkl karmnkine oranla daha kk olduu grlmektedir. Bu karmn permeabilite deerlerinin deiimi ekil 4.70de verilmektedir.

83

cm/s) PERMEABLTE (x10

-7

1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 %100 kum %5 imento katkl karm %10 bentonit katkl karm %10bentonit+%5 imento katkl karm

KATMI MKTARI VE CNS

ekil 4.70: Permeabilitenin katk oranlarna gre deiimi

4.7 Konsolidasyon Deneyi

Uygulanan ykler altnda zemin tabakalarnn skmasnn genellikle tek dorultuda (ykleme dorultusunda) meydana geldii kabul edilmektedir. Yaplarda zemine aktarlan dey ykler altnda, yatay dzlemler boyunca oluan srtnme ve adezyon kuvvetleri zeminin yatay dorultuda ekil deitirmesini snrlamakta, zemin tabakalar esas olarak dey dorultuda skmaktadr. Bu nedenle oturma hesaplarnda tek boyutlu zmler yeterlidir. Konsolidasyon deneyi, oturmalar zamanla gerekleecek olan %10 ve %20 bentonit katkl kumlu karmlara uygulanmtr. 4.7.1 Deneyin Yapl ve Deerlendirilmesi Kuru olarak hazrlanan karmlar, laboratuar ortamnda homojen bir slatma ve kartrma ilemi sonunda optimum su muhtevalarna getirilir. Bu ilemin ardndan optimum su muhtevasndaki karmlar, standart proktor kalbnda skma ilemine tabi tutulur. Proktor kalbnn yakas karlarak deney halkas hidrolik kriko yardm ile kalbn ierisine yerletirilir ve kalbn iinden hidrolik kriko yardm ile karlan 20

84

mm yksekliindeki halkann her iki yzeyi de maket ba ile dzeltilerek deneye hazr hale getirilir. Numune halkas dometre cihazna yerletirilirken altna ve stne daha nceden slatlm porz talar yerletirilir ve deney balatlarak artan yklemeler iin meydana gelen dey deplasmanlar, takip eden gnlerde tespit edilir.

ekil 4.71: Numune halkasnn dometreye yerletirilmesi mv = H Hxp (4.8)

H = H 2 H 1

(4.9)

p = p 2 p1 e n = wn x

(4.10) (4.11)

s w
H0 Hn H0 ) x( ) H0 1 H0 + Hn

e0 = (en +

(4.12)

85

e =

H x(1 + e0 ) H e p

(4.13)

av =

(4.14)

p2 : kinci basn deeri (KN/m2) p1 : lk basn deeri (KN/m2)

p : Basn kademesi (KN/m2)

H 1 : lk kalnlk deeri (mm) H 2 : kinci kalnlk deeri (mm)

H : Kademedeki kalnlk deiimi (mm) H : Basn kademesindeki ortalama ykseklik (mm)

mv : Hacimsel skma katsays (m2/KN)

w : Suyun birim hacim arl (KN/m3) s : Tane birim hacim arl (KN/m3)
wn : Deney sonundaki su muhtevas en : Deney sonundaki boluk oran H 0 : Deney balangcndaki numune kalnl (mm) H n : Deney sonundaki numune kalnl (mm) e0 : Deney balangcndaki boluk oran
e : Herhangi bir kademedeki boluk oran e : Kademeler arasndaki boluk oran fark

av : Skma katsays (m2/KN)

Deneye balamadan nce piknometre deneyi yardm ile %10 ve %20 bentonit katkl karmlarn tane birim hacim arlklar sras ile 24,76 KN/m3 ve 23,12 KN/m3 olarak belirlenmitir. Deney tamamlandktan sonra bir miktar numune etvde kurutularak deney sonu su muhtevalar sras ile 0,234 ve 0,330 olarak bulunmutur. Deneyin su ierisinde yaplmasndan ve deney sonu su muhtevalarndan yararlanlarak 4.11

86

bantsndan deney sonu boluk oranlar 0,58013 ve 0,76342 olarak elde edilmitir. Deney balangcndaki ve deney sonundaki numune kalnlklar ve deney sonu su muhtevas kullanlarak bant 4.12den deney balangcndaki boluk oranlar 0,68988 ve 0,74717 olarak elde edilmitir. Bant 4.13den boluk oran farknn elde edilmesi ile hacimsel skma katsays ve hacimsel skma saysnn bulunmas iin gerekli olan veriler elde edilmi ve aadaki 4.13.a, 4.13.b, 4.13.c, 4.14.a, 4.14.b, 4.14.c izelgelerinde yer alan kademeler neticesinde istenilen deerlere ulalmtr.
4.7.2 Bulgular

izelge 4.13.a: %10 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular wn (KN/m3) en H (mm) Ho (mm) eo Hn (mm) e
s

0,234 24,76 0,58013 1,299 20 0,68988 18,701 0,08449

izelge 4.14.a: %20 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular wn (KN/m3) en H (mm) Ho (mm) eo Hn (mm) e
s

0,330 23,12 0,76342 -0,186 20 0,74717 20,186 0,0873587

87

izelge 4.13.b: %10 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular P (KN/m2) (1) 0 50 100 200 400 800 1600 800 400 200 100 50 Dey dep. (mm) (2) 0 0,175 0,161 0,286 0,428 0,463 0,534 -0,041 -0,088 -0,146 -0,217 -0,256 H (mm) (3) 0 0,175 0,336 0,622 1,05 1,513 2,047 2,006 1,918 1,772 1,555 1,299 H0-H (mm) (4) 20 19,825 19,664 19,378 18,95 18,487 17,953 17,994 18,082 18,228 18,445 18,701 p (KN/m2) (5) 0 50 50 100 200 400 800 -800 -400 -200 -100 -50 H=H1-H2 (mm) (6) 0 0,175 0,161 0,286 0,428 0,463 0,534 -0,041 -0,088 -0,146 -0,217 -0,256 H=(H1+H2)/2 (mm) (7) 22,9 19,912 19,744 19,521 19,164 18,718 18,22 17,973 18,038 18,155 18,336 18,573

izelge 4.13.c: %10 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular H/H (8) ((6)/(7)) 0,00000 0,00879 0,00815 0,01465 0,02233 0,02473 0,02931 -0,00228 -0,00488 -0,00804 -0,01183 -0,01378 mv(m2/KN) (9) ((8)/(5)) 0 0,0001758 0,0001631 0,0001465 0,0001117 0,0000618 0,0000366 0,0000029 0,0000122 0,0000402 0,0001183 0,0002757 e=0,08387*H (10) 0 0,01479 0,01360 0,02416 0,03616 0,03912 0,04512 -0,00346 -0,00744 -0,01234 -0,01833 -0,02163 e=eo-e (11) 0,68988 0,67509 0,66149 0,63733 0,60117 0,56205 0,51693 0,52039 0,52783 0,54016 0,55850 0,58013 av=e/P(m2/KN) (12) ((10)/(5)) 0 0,0002957 0,0002721 0,0002416 0,0001808 0,0000978 0,0000564 0,0000043 0,0000186 0,0000617 0,0001833 0,0004326

88

izelge 4.14.b: %20 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular P (KN/m2) (1) 0 50 100 200 400 800 1600 800 400 200 100 50 Dey dep. (mm) (2) 0 0,184 0,206 0,295 0,49 0,646 0,882 -0,149 -0,445 -0,584 -0,765 -0,946 H (mm) (3) 0 0,184 0,39 0,685 1,175 1,821 2,703 2,554 2,109 1,525 0,76 -0,186 H0-H (mm) (4) 20 19,816 19,61 19,315 18,825 18,179 17,297 17,446 17,891 18,475 19,24 20,186 p (KN/m2) (5) 0 50 50 100 200 400 800 -800 -400 -200 -100 -50 H=H1-H2 (mm) (6) 0 0,184 0,206 0,295 0,49 0,646 0,882 -0,149 -0,445 -0,584 -0,765 -0,946 H=(H1+H2)/2 (mm) (7) 22,9 19,908 19,713 19,462 19,07 18,502 17,738 17,371 17,668 18,183 18,857 19,713

izelge 4.14.c: %20 bentonitli karmn konsolidasyon deneyi bulgular H/H (8) ((6)/(7)) 0 0,00924 0,01045 0,01515 0,02569 0,03491 0,04972 -0,00857 -0,02518 -0,03211 -0,04056 -0,04798 mv(m2/KN) (9) ((8)/(5)) 0 0,0001848 0,0002089 0,0001515 0,0001284 0,0000872 0,0000621 0,0000107 0,0000629 0,0001605 0,0004056 0,0009597 e=0,08387*H (10) 0 0,01607 0,01799 0,02577 0,04280 0,05643 0,07705 -0,01301 -0,03887 -0,05101 -0,06682 -0,08264 e=eo-e (11) 0,74717 0,73109 0,71310 0,68732 0,64452 0,58808 0,51103 0,52405 0,56293 0,61394 0,68077 0,76341 av=e/P(m2/KN) (12) ((10)/(5)) 0 0,00032148 0,00035991 0,00025770 0,00021402 0,00014108 0,00009631 0,00001627 0,00009718 0,00025508 0,00066829 0,00165282

izelge 4.13.b., 4.13.c ve 4.14.b, 4.14.cde bulunan basn kademelerine karlk gelen hacimsel skma katsaylarndan yararlanlarak, arazi uygulamalar esnasnda meydana gelecek olan nihai oturma deeri hesaplanabilir.

89

4.7.3 Konsolidasyon Deneyi Sonular

0,70 0,65 0,60 0,55 0,50 0,45 0,40 0,1 1

-2

10
2

100

log(Px10 ) (KN/m )

ekil 4.72: %10 bentonit katkl karmn e-logP erisi

0,70

0,65

0,60

0,55

0,50 0 5
-2

10
Px10 (KN/m )
2

15

20

ekil 4.73: %10 bentonit katkl karmn e-P erisi

90

0,80 0,75 0,70 0,65 0,60 0,55 0,50 0,1 1

-2

10
2

100

log(Px10 ) (KN/m )

ekil 4.74: %20 bentonit katkl karmn e-logP erisi

0,80 0,75 0,70 0,65 0,60 0,55 0,50 0 5 10 Px10 (KN/m )

-2 2

15

20

ekil 4.75: %20 bentonit katkl karmn e-P erisi

91

0,8

0,7 e 0,6 0,5 5 10 15 % BENTONT eo en 20 25

ekil 4.76: % Bentonit-e deiim grafii %10 bentonit katkl kumlu karmn boluk oran-basn grafikleri (ekil 4.72 ve 4.73) incelendiinde deney balangcndaki boluk orannn deney sonundaki boluk oranndan kk olduu grlmektedir. %20 bentonit katkl kumlu karmn boluk oran-basn grafikleri (ekil 4.74 ve 4.75) incelendiinde ise durumun tam ters olarak deitii, deney sonu boluk orann deney balangcndakine oranla art gsterdii grlmektedir. Her iki bentonit yzdesi iin deney balangc ve deney sonu boluk oranlar ekil 4.76de grlmektedir. Sonu olarak, ekil 4.76daki grafie gre karmdaki %18,5 bentonit oranna kadar ime probleminin yaanmad bu katk yzdesini aan karmlarda ime probleminin olaca grlmektedir.

92

BENC BLM

MALYET ANALZ

5.1 Giri
Yaplan almada kullanlan karmlarn maliyetleri, piyasa analizleri neticesinde elde edilmitir. Maliyet analizi yaplrken, malzeme ve tama fiyatlar gznnde bulundurulmutur. Tama maliyetleri belirlenirken aralarn 50 kmlik bir yar ap iinde nakliye yapaca dnlmtr. Malzeme ile saha ierisinde dolgu oluturma esnasnda kullanlacak greyder, silindir, arazz ve ii maliyetleri her karmda yaklak ayn olaca iin dikkate alnmamtr.

5.2 Maliyet Belirleme

Yaplan piyasa analizleri neticesinde elde edilen malzeme fiyatlar ve 50 km yarapl daire iindeki tama maliyetleri izelge 5.1de grlmektedir. izelge 5.1: Malzeme fiyatlar ve tama maliyetleri Malzeme fiyat (YTL/t) 30 nolu elekten elenen kum Bentonit imento 2,5 75 142 Tama maliyeti(YTL/t) 2,5 3,3 4

1 m3 dolgunun maliyeti belirlenirken, skm olan hacimdeki malzeme miktarlar gznnde bulundurularak fiyatlandrma yaplmtr. Karmlara ait 1 m3 dolgu maliyetlerinin belirlenmesi izelge 5.2.a,b,c,dde yer almaktadr. Karmlara ait fiyat analizlerinin deiimi ekil 5.1de grlmektedir.

93

izelge 5.2.a: Karmlarn zellikleri wopt (%) %10 bentonit katkl kar. %20 bentonit katkl kar. %30 bentonit katkl kar. %40 bentonit katkl kar. %5 imento katkl kar. %10 imento katkl kar. %10bentonit+%5imento katkl karm izelge 5.2.b: 1 m3 dolgudaki malzeme miktarlar Karm miktar (t) %10 bentonit katkl kar. %20 bentonit katkl kar. %30 bentonit katkl kar. %40 bentonit katkl kar. %5 imento katkl kar. %10 imento katkl kar. %10bentonit+%5imento katkl karm 1,646 1,545 1,512 1,451 1,755 1,717 1,722 Bentonit miktar (t) 0,164 0,309 0,453 0,580 0,172 imento miktar (t) 0,087 0,171 0,086 Kum miktar (t) 1,481 1,236 1,058 0,870 1,667 1,545 1,463 15,5 17,6 18,1 23,7 10,75 12 12,8
kmax 3 n(KN/m )

1 m3 dolgudaki su miktar (t) 0,255 0,271 0,273 0,343 0,188 0,206 0,220

(KN/m3) 16,46 15,45 15,12 14,51 17,55 17,17 17,22 19,01 18,17 17,86 17,95 19,44 19,23 19,42

94

izelge 5.2.c: 1 m3 dolgudaki malzeme maliyetleri Bentonit maliyeti (YTL) %10 bentonit katkl kar. %20 bentonit katkl kar. %30 bentonit katkl kar. %40 bentonit katkl kar. %5 imento katkl kar. %10 imento katkl kar. %10bentonit+%5imento katkl karm izelge 5.2.d: 1 m3 dolgudaki tama maliyetleri ve toplam maliyet Bentonitin tama maliyeti (YTL) %10 bentonit katkl kar. %20 bentonit katkl kar. %30 bentonit katkl kar. %40 bentonit katkl kar. %5 imento katkl kar. %10 imento katkl kar. %10bentonit+%5imento katkl karm 0,543 1,020 1,497 1,915 0,568 imentonun tama maliyeti (YTL) 0,351 0,687 0,344 Kumun tama maliyeti (YTL) 3,704 3,090 2,646 2,177 4,168 3,863 3,659 20,30 30,37 40,81 49,80 21,15 32,79 33,37 Toplam maliyet (YTL/m3) 12,345 23,175 34,020 43,530 12,915 imento maliyeti (YTL) 12,461 24,381 12,226 Kum maliyeti (YTL) 3,704 3,090 2,646 2,177 4,168 3,863 3,659

95

MALYET ( YTL/m )

50 40 30 20 10 0
5 % 10 % 10 % 10 % 20 % 30 % 40 % en m i

be

m i

Kil fiyatnn belirlenmesi iin yaplan almalarda, kilin genelde uygulanaca saha civarndaki arazinin istimlak edilmesi veya satn alnmas yoluyla elde edildii grlmtr. Alnan arazi koullarndaki kilin derinliine gre maliyet, deiim gstermektedir. Ortalama 1 m kil tabakas bulunan 1000 m2lik bir arazinin fiyat 2000 YTL olarak belirlenmitir. Arazideki kilin kullanlmas iin nebati ksmn ortalama 30 cm kalnlnda syrlmas ve kil kullanm bittikten sonra yerine yerletirilmesi zorunluluu bulunmaktadr. Yaplan aratrma neticesinde bu iin, maliyeti syrlan zeminin m3 baznda 1 YTL arttrd belirlenmitir. Kilin nakli esnasnda 15 m3 tayan kamyonun gidi dnte ortalama 0,6 lt/km mazot yakt, mazot fiyatnn 2 YTL/lt olduu ve 50 kmlik bir mesafede tama yapt gznnde bulundurulmutur. Tm verilerden yaralanarak belirlenen kilin maliyeti izelge 5.3te verilmektedir. Kilin tama mesafesine bal toplam maliyeti bant 5.1de grlmektedir.
1,2 xy t

T .M = K .M + N .M +

T.M: Toplam maliyet (YTL/m3) K.M: Kili satn alma maliyeti (YTL/m3) N.M: Nebati syrma ve serme maliyeti (YTL/m3)

be it on nt

be it on nt

be it on nt

be

.+ nt

it on nt

to en

to ka r.

5 %

r. ka t. ka

ka

t. ka

KATKI CNS VE MKTARI

ekil 5.1: Karm maliyetleri

t. ka ka r.

t. ka

t. ka

en m i to

k t. . ar

ka r.

ka r.

... ka

(5.1)

96

x: Mesafe (km) y: Mazot fiyat (YTL/lt) t: Kamyonun tama hacmi (m3) Yaplm olan hesaplarda, kilin satn alma maliyeti 2 YTL/m3, nebati syrma ve serme maliyeti 1 YTL/m3, mazot fiyat 2 YTL/lt, kamyon tama hacmi 15 m3 olarak alnmtr. Dolaysyla kil iin toplam maliyet forml bant 5.2deki hale gelmitir. 2,4 x 15 izelge 5.3: 1 m3 kilin maliyeti Satn alma maliyeti (YTL/m3) 2 Tama maliyeti (YTL/m3) 8 Nebati syrma ve serme maliyeti (YTL/m3) 1 Toplam maliyet (YTL/m3) 11

T .M = 3 +

(5.2)

5.3 Deerlendirme
Kilin bulunmad, tanmasnn ekonomik olmad koullarda kullanlmak amacyla alternatif geirimsiz zemin elde etmek iin yaplan bu almada, snr kullanlabilirlik artlarn salayan en ekonomik zm olan %10 bentonit katkl karmn maliyetinin kilin maliyeti ile karlatrlmas gereklilii domutur. ki zemine ait maliyetler ekil 5.2de grlmektedir.

97

25 MALYET (YTL/m )
3

20 15 10 5 0 %10 bentonit katkl karm MALZEME CNS kil

ekil 5.2: Fiyat karlatrmas 50 kmlik yarapl daire iinden kum, bentonit ve kil tedarik edilerek dolgu yaplmak istenildiinde kil ile yaplan dolgu %10 bentonit katkl karmla yaplan dolguya gre daha ekonomiktir. Kilin tama mesafesinin artmasyla maliyeti de artacaktr. Kil 105 km mesafeden tanmaya balad anda, 50 km mesafeden getirilen kum ve bentonitle yaplan dolgu daha ekonomik olmaya balamaktadr. Yaplan analizler neticesinde kilin mesafeye bal toplam maliyetinin deiimi ekil 5.3te grlmektedir.

30 MALYET(YTL/m ) 25 20 15 10 5 0 50 60 70 80 90 100 105 110 120 130 140 150 MESAFE (km)
3

ekil 5.3: Kilin toplam maliyetinin mesafeye bal deiimi

98

ALTINCI BLM

SONULAR VE DEERLENDRME

6.1 Sonular
Standart proktor deneyi neticesinde; bentonit-kum karmlarnn optimum su muhtevalarnn %0 ile %100 bentonit katks arasnda %9,8den %47ye kadar ikinci derece bir denklem eklinde art, maksimum kuru birim hacim arln 17,41 KN/m3den 10,3 KN/m3e lineer olarak azal gzlenmitir. imento-kum karmlarnn optimum su muhtevalarnn %0 ile %10 imento katks arasnda %9,8den %12ye, maksimum kuru birim hacim arln 17,41 KN/m3den 17,71 KN/m3e lineer bir art gereklemitir. %10 bentonit + %5 imento katkl karmn optimum su muhtevas %12,8, maksimum kuru birim hacim arl 17,22 KN/m3tr. Bentonit-kum karmlarnn likit limitleri %10 ile %100 bentonit katks aralnda %48,06dan %359,38e kadar lineer olarak artmaktadr. Elde edilen bu netice, Magistrisin 1998 ylnda yapt almayla paralellik gstermektedir. Optimum su muhtevasnda hazrlanan numuneler; hemen, 1 hafta 28 gn olmak zere zaman diliminde serbest basn deneyine tabi tutuldu. Bentonit-kum karmlar zaman diliminde de %20lik katk oranna kadar art gsterdii, artan katk oranlarnda azald grlmektedir. imento-kum ve bentonit-imento-kum karmlarnn zaman diliminde de art gzlenmitir. Den seviyeli permeabilite deneyi iin optimum su muhtevasnda hazrlanp, gn suda bekletilen karmlarn permeabilitelerinin; %10 ile %100 bentonit katks arlnda 9,89x10-9 cm/sden 9,51x10-10 cm/sye azald, %5den %10 imento katksna kadar 4,53x10-8 cm/sden 3,5x10-8 cm/sye azald, %10 bentonit + %5 imento katkl karmn 1,21x10-9 cm/s, kumun 1,2x10-7 cm/s olduu tespit edilmitir.

99

%10 ve %20 bentonit katkl karmlara yaplan konsolidasyon deneyleri sonucunda %18,5 bentonit katksna kadar ime probleminin olmad artan bentonit yzdelerinde ime problemiyle karlalaca grlmtr. Yaplan deneysel almalarn sonular ve deiimleri toplu olarak izelge 6.1.a ve 6.1.bde verilmektedir.

izelge 6.1.a: Deney sonularnn toplu gsterimi Deney ad Malzeme Kum % Bentonit 10 20 30 40 100 % imento 5 10 % Bentonit+imento 10+5 12,8 17,22 159 784 1538 17,5 12 17,55 17,71 62 74 752 1434 841 1807 15,5 17,6 18,1 23,7 47 16,46 15,45 15,12 14,51 10,3 48,06 95,74 133,63 179,96 359,38 159 196 171 157 106 134 131 121 154 181 163 140 Standart proktor wopt (%) 9,8
kmax

Likit limit wL
(%)

Serbest basn qu(KN/m2) qu(KN/m2) qu(KN/m2) (hemen) 36 (1hafta) 55 (28gn) 44

(KN/m3) 17,41

izelge 6.1.b: Deney sonularnn toplu gsterimi

100

Deney ad Malzeme Kum % Bentonit 10 20 30 40 100 % imento 5 10 % Bentonit+imento 10+5

Permeabilite k (cm/s) 1,2x10-7 9,89x10-9 4,75x10-9 3,21x10-9 2,57x10-9 9,51x10-10 4,53x10-8 3,5x10-8

Konsolidasyon e0 0,68988 0,74717 en 0,58013 0,76341 -

1,21x10-9

6.2 Deerlendirme
Trkiyede yaplan kat atk depolama tesislerinde, geirimsiz tabakalar iin istenilen snr permeabilite katsays 1x10-6 cm/s, basn mukavemeti deeri 45 KN/m2dir. Yaplan deneysel almalar neticesinde, %5 imento katkl kumlu karmn permeabilite katsays (k=4,53x10-8 cm/s) ve serbest basn mukavemeti (qu=62 KN/m2) asndan kat atk depolama tesislerinde kullanlabilecek zellikleri tamasna karn, %10 bentonit katkl karmn daha ekonomik olmas ve gerekli permeabilite ve basn kriterlerini salamas nedeniyle (k=9,89x10-9 cm/s ve qu=159 KN/m2) daha kullanlabilir durumdadr. Toprak dolgu barajlarn geirimsiz nitesi olan kil ekirdekler asndan bir deerlendirme yapldnda, %10 bentonit katkl kumlu karmn snr artlar salad ve en ekonomik zm olduu izelge 6.2de grlmektedir.

101

izelge 6.2: Kil ekirdek iin, snr artlarn ve %10 bentonit katkl karmn karlatrlmas (D.S..) Snr artlar
s

%10 bentonit katkl karm 24,76 16,46 15,5 48,06 9,89x10-9

(KN/m3)

(KN/m3) wopt (%) wL (%) k (cm/s)

kmax

<26 >16 15-20 40-50 <1x10-8

Yaplan deneysel almalarda kullanlan tip karm arasndan, %10 bentonit katkl karm, kat atk depolama tesislerinin kil ilteleri ve toprak dolgu barajlarn kil ekirdekleri iin gerekli olan snr artlar salayan en ekonomik zm olmutur. Yaplan maliyet analizi sonucunda %10 bentonit katkl kum-bentonit karmnn maliyetinin 50 km mesafede kalndnda 20,3 YTL/m3 olduu, kilin maliyetinin 11 YTL/m3 olduu grlmektedir. Kilin tama mesafesinin 105 kmyi at durumlarda ise %10 bentonit katkl kum bentonit karm daha ekonomik hale gelmektedir.

102

KAYNAKLAR

Akbulut, A., Bentonit, Ankara, 1996. Benson, C.H., Probabilty Distributions for Hydraulic Conductivity of Compacted Soil Liners, ASCE Journal of Geotechnical Engineering, 119(3), 471-486, 1993. Benson, C.H. and Daniel D.E., Minimum Thickness of Compacted Soil, ASCE Journal of Geotechnical Engineering, 120(3), 129-152, 1994. Bowles, J.E., Engineering Properties of Soil and Their Measurement, Mcgraw-Hill Book Company, Singapore, 1998. Capper, L.P., Cassie, F.W., naat Mhendisliinde Zemin Mekanii (Vahit Kumbasar ve Fazl Kip). Chapuis, R.P, Sand-Bentonite Liners; Predicting Permeability from Labaratory Test, Cacadian Geotechnical Journal, Vol. 27(1), 47-57, 1990. ak, M., nye Karahamza Bentonitlerinin Deerlendirilmesi, .T.. Metalurji Fakltesi, Doktora Tezi, 1995. DApollonia, D.J., Soil Bentonite Slurry Trench Cutoffs, J. Geotech. Engng. Div. ASCE., 106(4), 399-417, 1980. DS, Dolgu Barajlar Ynnden Zemin Mekanii Problemleri Sempozyumu Bildirileri, zmir, 20-25 Eyll1993.

103

Erdin, .., Bentonitlerin Metalurjideki Uygulamalar Ynnden Aratrlmas, Doktara Tezi, .T.. Metalurji Fakltesi, 1976. Fell, R., MacGregor, P. and Stapledon, D., Geotechnical Engineering of Embankment Dams, Brookfield, 1992. Gngr, N., Bentonitik Kil Minerallerinin Yap ve zellikleri zerine Deiebilen Katyonlarn Etkilerinin Fiziksel Yntemlerle ncelenmesi, .T.. Maden Fakltesi, Doktora Tezi, 1981. Holtz, R.D. and Kovacs W.D., An Introduction to Geotechnical Engineering, New Jersey, 1981. stanbul Maden hracatlar Birlii, Endstriyel Mineraller Envanteri, Aralk 1999. Kat Atk Depolama Ynetmelii, 1992. Kat Atk Ynetmelii, 1991. Kenney, T.C., van Veen, W.A., Swallow, M.A. and Sungaila, M.A., Hydraulick Conductivity of Compacted Sand-Bentonite Mixtures, Cacadian Geotechnical Journal, 29(3), 364-374, 1992. Kl, M., Durak, A. Ve Pazar, H.D., Tokat evresinde naa Edilen Baz Gletlerin Bent Gvdesinde Kullanlan Dolgu Meteryallerinin baz zellikleri ve Kil Minerolojisi, II. Ulusal Kil Sempozyumu, 353-364, Ankara, 1985. Komine, H. and Ogata, N., Prediction for Swelling Characteristics of Compacted Bentonite, Cacadian Geotechnical Journal, 33(1), 11-12, 1996.

104

Komine, H. and Ogata, N., Experimental Study on Swelling Characteristics of Compacted Bentonite, Cacadian Geotechnical Journal, 31(4), 478-490, 1994. Kumbasar, V. Ve Kip, F., Zemin Mekanii Problemleri, stanbul, 1999. Magister, F.S., Geotechnical Engineering Department, University of Napoli Federico II. Via Claudio, Naples Italy, 1998. Millot, G., Geologie des Argiles, Paris, 1964. Nagaraj, T.S., Pandian, N.S. and Raju, P.S.R.N., Approach for Prediction of Compressibility and Permeability Behavior of Geotechnical Journal, 21(3), 271-282, 1991. nalp, A., Geoteknik Bilgisi I zml Problemlerle Zeminler ve Mekanii, stanbul, 2002. Pandian, N.S., Nagaraj, T.S. and Raju, P.S.R.N., Permeability and Compressibility Behavior of Bentonite-Soil Mixes, Geotechnical Testing Journal, 18(1), 86-93, 1995. Salamer, A. ve ncecik, M., Bentonit Bulamal Diyafram Duvarlar, II. Ulusal Kil Sempozyumu, 387-396, Ankara, 1985. Seed, H.B., Prediction of Swelling Potantial For Compacted Clays, J. Soil Mech. Found. Div. ASCE, 88, 53-87, 1962. Sharma, D.H. and Lewis, S.P., Waste Containtment System, Waste Stabilization and Landfills, U.S.A, 1994. Shick, P., Deponiebasisdichtungen aus Bentokies, Bautechnik 71, 9, 1994. Stewart, D.J., Design Prameters for Bentonite-enhanced Sand as a Landlfill Liner, Proceedings of the Institution of Civil Engineering, 189-195, U.K, 1999. Sand-Bentonite Mixes, Indian

105

Wang, M.C., Soil compaction and Permeability Prediction Models, ASCE Journal of Environmental Engineering, 1063-1083, 1984.

106

ZGEM

Ad, soyad Ana ad Baba ad Doum yeri ve tarihi Lisans Yabanc dil Mesleki etkinlikler

: Aziz Bar ESENER : Nezihe : brahim : Seferihisar, ZMR/ 20.05.1979 : Pamukkale niversitesi Mhendislik Fakltesi naat Mhendislii Blm,( 2002 Temmuz)(Blm Birincisi) : ngilizce : Ikl naat San. Tic. Ltd. ti. (2002 Kasm-2004 ubat) Belkon Toplu Konut naat ii Gazi Mustafa Kemal Bulvar Yol ve Tretuar naat Tanzim ii Tarihi Kale i ars evre Dzenleme ii 1346 Sokak Yol ve Tretuar naat Tanzim ii Melek Pazar Yol ve Tretuar Tanzim ii Ulus naat (2004 Ekim-2004 Kasm) Nobel Tekstil Fabrika naat ii PAP Mh. Danmanlk Ltd. ti. (2005 Ocak-2005 ubat) Marmaris Baraj Kil Dolgu ii Acarlar naat, Madencilik San. Ltd. ti (2005 Haziran-) Tuprag Klada Altn Madeni Cevher Stok Sahas Kil Dolgu ii