Professional Documents
Culture Documents
1.AMA
ekme deneyi malzemelerin mukavemeti hakknda esas dizayn bilgilerini belirlemek ve malzemelerin zelliklerine gre snflandrlmasn salamak amac ile geni apta kullanlr. ekme deneyi standartlara gre hazrlanm deney numunesinin tek eksende, belirli bir hzla ve sabit scaklkta koparlncaya kadar ekilmesidir. Deney srasnda, standart numuneye devaml olarak artan bir ekme kuvve; uygulandnda, ayn zamanda da numunenin uzamas kaydedilir. ekme deneyi sonucunda numunenin temsil ettii malzemeye ait aadaki zellikler bulunabilir. a) Eiastisite modl b) Elastik snr c) Rezilyans d) Akma gerilmesi e) ekme dayanm f) Tokluk g) % uzama h) % kesit daralmas
2. TEOR ekme deneyine tabi tutulan numunenin yukarda belirtilen zelliklerinin Shhatli bir ekilde belirlenebilmesi iin, alnd malzemeyi tam olarak temsil edebilmesi gerekir. Ayrca u hususlarn bilinmesi de, sonularn irdelenmesi asndan gereklidir.
\ot>
Numunenin alnd malzemenin a) malat ekli; dkm, kaynak, scak dvme veya haddeleme, soul; dvme veya haddeleme b) malat ekline gre ynlenme c) Tatbik edilen sl ilemler gibi durumlarnn da bilinmesi nemlidir. Deney sonularnn irdelenmesinde, numunenin alnd malzemenin durumunun yansra, alnan numunede de u hususlarn bilinmesi faydaldr: a) Numunenin alnd blgeler b) Numunenin aln ekli ekme deneyine tabi tutulacak malzemenin ekil ve boyutlar standartlarda belirtilmektedir. Deney sonularnn belirli bir standarda uyma zorunluluu vardr. Sonular, numune boyut ve biimine gre deiiklik arzedebilir. Numuneler iki ksmdan ibarettir. 1) Numunenin ba ksmlar: Yk tatbik edilmek iin tutulan ksmlardr ve dier blgeye gre daha byk boyutludur. 2) Numunenin orta ksm: Yk tatbik edildiinde deformasyonun yer almas arzu edilen daha kk boyutlu blgesidir. Deney sonular bu ksmda yaplan lmelerle tesbit edilir. Numunenin bu ksmnda, kesit ile uzunluk arasnda belli bir iliki vardr. Numunenin orta ksmndaki kesit alan, ilk kesit olarak alnr ve A gsterilir.
n D2
olarak 0
_
A0 = - A0~axb
Numunenin ince ksm ierisinde en az LO boyu kadar bir uzunluk bulunmaldr. Bu mesafe, numunenin kopma uzamasnn tayinine yarayan bir uzunluk olup yuvarlak ubuklar iin 5.D0 olarak alnr. Yuvarlak kesitli ubuklar iin ekme deney numunesi ekil 1'de grlmektedir
Io1
d0 = Numune ap, d, = Ba ksmnn ap Lv = nceltilmi ksmn uzunluu = L0 + d0 L0 = l uzunluu = 5D0 l_. = Toplam uzunluk, h = Ba ksmnn uzunluu
Teknolojik ekme diyagramnda ordinatta yer alan gerilme, ykn numunenin ilk kesit alanna blnmesi ile elde edilir. Bylece, malzemenin birim kesitinin ykleme durumu ortaya kar. Apsisteki %uzama ise numune boyundaki uzamalarn boyuna % cinsinden orandr ki byiece, malzemenin birim boyundaki uzama miktarlar tesbit edilmi olur.
2.1 Teknolojik Gerilme -% Uzama Diyagram Teknolojik gerilrne-uzama diyagramlarndan malzemeye ait aadaki deerler hesaplanabilir.
1) ekme Dayanm: Bir malzemenin ekme dayanm veya ekme mukavemeti, maksimum yKn (Pmax) numunenin orijinal kesit alanna {AO} orandr. Yani;
[ot
ekme Dayanm
dr.
Uygulanan kuvvet N ve ve numunenin kesit alan mm2 cinsinden ise, ekme mukavemeti N / mm 2 olarak ifade edilir. 2) Akma Gerilmesi: Belirli bir ekilde akma gsteren malzemelerden akma gerilmesi, akma yknn (P Bkm3) numunenin orijinal kesit alanna blnmesi ile bulunur.
.. . Akma Gerilmesi
veya
PU - %0.2)
*-- -T-
dr
Elastik limitin llmesindeki pratik zorluklardan dolay akma gerilmesi veya akma snr plastik deformasyonun balangc olarak ifade edilir.
3) % Uzama: % uzama, numunenin uzama miktarnn orijinal uzunlua orannn yzde olarak ifadesidir.
Al
-/
% uzama
%s = - * 100 = - x * 100
4) % Kesit Daralmas: % Kesit daralmas, numunenin koptuktan sonraki kesit alanndaki klmenin, balangtaki orijinal kesit alanna orannn % olarak ifadesidir.
\og
% Kesit daralmas % r = * 100 = --------------- * 100 A A Burada; Ak ; Numunenin kopma blgesindeki alan Ao : Numunenin orijinal alan
A0 - Ak
% uzama ve .% kesit daralmas malzemenin sneklii hakknda elde edilmesini salar. % uzama ve % kesit daralmas
5. Elastisite Modl: ekme diyaramndaki ilk dorusal ksmn eimine elastisite modl, veya Young modl (E) denir. ekme diyagramnda elastisite modlnn hesapland blgede HOOKE KANUNU {a-E s) geerlidir. Gerilmenin karlk gelen ekil deitirmeye oran elastisite modln verir. Elastisite modl malzemelerin rijitiik lmdr. Elastisite modl ne kadar byk olursa, elastik uzama oran da o kadar kktr.
6. Rezyans: Bir malzemenin elastik olarak ekil deitirdiinde absorbe ettii enerjiyi, ekil deiimini yapan kuvvetin kaldrlmasyla geri vermesi zelliine REZLYANS denir. Rezilyans, rezilyans modl ile llr. Rezyans modl, ekme erisinin elastik snra kadar olan ksm altnda kalan alandr.
m,a
2E
Burada; ama : Malzemenin akma gerilmesi e. E : Elastik uzama oran : Elastisite modl = oma I ea dr.
Yukardaki bantdan da kolayca anlald gibi, yksek akma gerilmesi ve dk elastisite modlne sahip malzemeler (mesela; yay elikleri) yksek rezilyans modlne sahiptirler. ekil 4'de yay eliinin ve orta karbonlu bir yap eliinin ekme diyagramlarnda rezilyans modl deerlerini veren elastik blgeleri taranmtr.Yay eliinin akma snrnn byk olmasndan dolay rezilyans modl ;.de byktr.
ekil 4. Yay elii ve orta karbonlu bir yap eliinin ekme diyagramlarnn mukayesesi
7. Tokluk: Bir malzemenin plastik deformasyon srasnda enerji absorbe etmesi zelliine TOKLUK denir. ekme erisi altnda kalan alan ekme iini verir ve malzeme tokluunun bir lsdr.
4
Tokluk = \<jm de
ekil 4'de tokluu yksek ve dk iki malzemenin ekme diyagramlar gsterilmitir. Bu malzemelerden yksek karbonlu yay eliinin akma ve ekme
mukavemeti orta karbonlu yap eliinin akma ve ekme mukavemetinden ok yksektir. Fakat yap eliinin toplam % uzama miktar daha fazia yani, sneklii daha iyidir. Yap elii iin ekme diyagram altndaki alan daha byk olduundan, yap elii, yay eliine gre daha tok bir malzemedir. Buna gre tokluk, mukavemet ve snekliin her ikisini de ine alan bir zelliktir.
ekme deneyi srasnda, deney parasnn kesiti srekli olarak azalr. Teknolojik (mhendislik) gerilmenin hesabnda, P ekme kuvveti deney
balangcndaki Ao kesitine blnd iin, deney parasna etki eden gerek gerilmenin teknolojik gerilmeden farkl olduu aikardr. Gerek gerilme,
hesapland andaki ekme kuvvetinin, o andaki para kesitine blnmesi ile bulunur. Yani;
Gerek Gerilme
(ag) = Pi/Ai
Burada; Pi : Herhangi bir i noktasndaki ekme yk, Ai : Pi yknn tatbik edildii herhangi bir i noktasndaki noktasndaki numune kesiti ekme deneyi srasnda, deney parasndaki ekil deiimi de homojen deildir. Teknolojik (mhendislik ) % uzama (%), deney parasnn boyundaki deiimin (AL) orijinal boya blnmesiyle elde edilir. Gerek ekil deitirme (% uzama) ise her an iin uzayan boya gre hesap edilir. Dolaysyla gerek ekil deiiminin, teknolojik ekil deiiminden farkl olduu aikardr. Gerek gerilme diyagramnn elde edilmesi kaynaklarda teferruatl olarak anlatlmaktadr. Gerek genime ve gerek uzama diyagram ekil 5'de grlmektedir. Bu tip diyagramlar, gel.tirilmi elektronik sistemlerle iziiebildii gibi, teknolojik ekme diyagramlarndan hesaplamalar yolu ile de iziiebilmektedir.
nt.
e*
b
/^
^
V^""
*
DiMQ9fOm /
1 3
"**
% Uioma ( )
3. DENEY DONANM! Hidrolik ve elektronik sistemle alan, muhtelif ykleme kapasiteleri plan cihazlar mevcuttur. Bu deneyde makina mhendislii atelyesinde mevcut oan ve hidrolik olarak alan standart ekme deneyi cihaz kullanlacaktr.
4. DENEY PROSEDR Cihazlarn otomatik kaydedicileri, deney esnasnda tatbik edilen yk ve uzama miktarn grafik olarak izerler. Uzama miktar apsiste, yk miktar da ordinatta olacak ekilde ayarlanmtr. Deney esnasnda Yk-uzama diyagram elde edilmi olur ekil 2. Deney sonucunda bulunan yk ve uzama miktar, numunenin boyutlarna bal olarak, ayn malzemeden farkl sonularn elde edilmesine sebeb olur. Bu deerlerin gerilme % uzama deerlerine evrilerek kullanlmas, malzemelerin snflandrlmas, kullanma yerlerinin seimi vs. hakknda tam fikir elde edilmesini salar.
\\2
ekil
2'de
grien
deney
esnasnda
cihazn
izdii
yk-uzama
diyagramndan hesaplamalar yaplarak izilen gerilme - % uzama diyagram ekil 3'te gsterilmitir. Gerilme - % uzama diyagramlarna teknolojik (mhendislik) ekme diyagramlar ad verilir.
L
en
/"
_* p /-V
isJ i
i
yk-uzama diyag.
,t\0 ~cn
ottlOrna^UC)
//4-
5. NUMUNE BOYUTLARI ekme deneyi TS 138 standartlarna uygun olarak yaplacaktr. Malzeme boyutlar ilgili standarttan alnr. Numune ba ksmnn ap (d1) Numune ba ksmnn uzunluu (h) Numune inceltilmi ksmn ap (do) Numune Uzunluu (t) Numune inceltilmi ksmnn uzunluu Yaplacak test says (lo) : 20 mm : 35 mm : 12 mm : 180 mm : 100 mm
6. DENEY LEMLER 1- ekme deneyine gemeden nce cihazn gerekli kalibrasyonlar yaplmal ve cihaz eney iin hazr hale getirilmedir. ( gerekli arlk balanmal ve teraziye getirilmeli) 2- Numune zerinden gerekli ller alnr standart olup olmad kontrol edilir. 3- Deney numunesi ekme cihazna balanarak test ilemine hazr hale getirilir. 4- Numunenin dik olarak balanmasna dikkat edilir. 5-Deney ilemi esnasnda gerekli olan bilgiler (yk ve ekil deime miktar) kaydedil- meli ve deney sonras deerlendirilmelidir. 6- Yk ekil deitirme diyagramn iz. 7- Gerilme ekil deitirme diyagramn iz. 8- Test cihazndan kan grafikle karlatr. 7. Deney Sonulan ve Yorum
Birden fazla deney yaplmsa sonular tablo halinde verilmelidir. Sonular gerekli grafikler de izilerek ve teori esas alnarak yorumlanma!dr. Deney sonucunda malzemeye ait mhendislik sabitleri tesbit edilmelidir. Deney raporunda ayrca numune boyutlar, ekme hz, ortam scakl, deney cihaznn
U5"
tip ve modelleri ile deneyi dorudan veya dolayl olarak etkileyebilecek pararnatreler belirtilmelidir. 8. RAPOR
1- Test edilen malzemenin komple tantm yaplmal 2- Deney ilemleri sras ile yazlmal 3- llen numune boyutlar yazlmal. 4 Gerilme ekil deitirme diyagramlar izilmeli. 5-Test cihaz tantlmal. 6- Yk artrma hz belirtilmeli. 7- Numunede meydana gelen deiiklikler gzlenerek yazlmal 8- Numune kopmusa kopma gerilmesi, akma gerilmesi, elastisite modl, rezilyanst, tokiuyu, % kesit darasimasi, % kesit uzamas v.b. zellikleri hesaplan maldr. 9- Sonular yer almaldr.
9. KAYNAKLAR 1. MKE, ASL ELK, BNLER vb. elik Kataloglar.. 2. ESN, A., Properties of Materials For Mechanicai Design ODT, 1981. 3. KAYALI, E., S., ENSAR, C, DKE, F., Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, T Ktphanesi, 1981. 4. ANIK, S., Malzeme Bilgisi ve Muayenesi 1992. 5. TS 111 Metalik Malzemelerin ekme Deneylen.
NOLU NUM.N L.
KUVVET F (daN)
<
'
; .
V-
in
1. AMA
Eilme deneyi malzemenin mukavemeti hakknda dizayn bilgilerini belirlemek ve malzemenin eilmeye kar mekanik zelliklerini tesbit etmek amac ile yaplr. Enine yk tayan kiri gibi elemanlar eilmeye maruz kalrlar. Kiriin herbir blgesinde eilme momentleri meydana gelir. Buda eilme gerilmesi ile alakaldr. Klasik eilme denklemlerinin geerli olabilmesi iin malzemenin homojen ve Hook Kanunlarna uymas gerekir. Eme deneyi TSE!nin TS 205 tanmlarna baklacak olursa; ki destee serbest olarak oturtuan, genellikle daire veya dikdrtgen kesitli dzbir deney parasnn yn deitirmeksizin ortasna bir eme kuvveti uygulandnda oluan biim deitirmesi olarak tanmlanr. Eme deneyi kalitatif sonucun yan-nda, eme momenti (Me), eilme dayanm kanitatif deerlerde hesaplanr. Bu deney genellikle krlgan ve gevrek malzemeler iin yaplr. rnein; dkme demirler, yksek mukavemetli elikler, elik dkmler v.b. (cre), elastisite modl Ee ve eilme miktar (S) gibi
2.TEOR
Eilme deneyine tabi tutulan malzemenin elastisite modl, eilme momenti, eilme akma gerilmesi, eilme momenti, eilme gerilmesi, maksimum
4- i
sehim miktarnn tam olarak belirlenebilmesi'iin numunenin malzeme zelliklerini tam olarak temsil edebilmesi gereklidir. Bunun iin malzemenin imalat ekli, haddeleme yn, tatbik edilen sl ilemler v.b. zellikler gz nnde
bulundurulmaldr.
Test edilen malzeme homojen ve elastik bir kiriise ve noktadan eilme testi yaplyorsa maksimum gerilme kiriin d yzeyinde orta noktada meydana gelir. D yzeydeki bu gerilme yk sehim erisinin herhangi bir noktas iin aadaki formlle hesaplanr.
Burada; a = Orta noktada kiri yzeyindeki gerilme ( N/mm2) P = Yk sehim erisinin herhangi bir noktasndaki kuvvet (N) L = ki destek aras mesafe (m) b = Kiri genilii (m) d = Kiriin ykseklii Kalnl (m) Not: Bu metoddaki hesaplama eer numune destekler arasndan kayyorsa geerli deildir.
Eilme mukavemeti kiri yzeyinde orta noktasndaki krlma momenti maksimum gerilmeye eittir.Kuvvet, krlma momentindeki yke kt anda denklem (1) den hesaplanr. Eer malzeme krlmaz ise veya tamamiyle hasar grmez ise eilme momenti bulunamaz.
^"L_
2.3. Eilme Akma Mukavemeti Baz malzemeler krlmazlarsa bunlarn akma mukavemetlerini bulmak gerekir. Yk sehim erisinde plastik blgeye girilen yere (akma noktasna ) karlk yk denklem (1) de yerine konarak gerilme hesaplanr. Bu gerilme akma mukavemetidir.
Maksimum ekil deitirme kiriin alt yzeyinde, desteklerin crta noktasnda meydana gelir. Buradaki ekil deitirme aadaki formlden hesaplanr.
6Dd
s =
m
(2)
Burada: e - Kiriin d yzeyindeki ekil deitirme (mm/mm) D= Kiriin maksimum sehimi (m) d = Kiri kesitinin ykseklii (m) L= Destekler aras mesafe (m)
Teet modl genellikle eiastisite modl olarak isimlendirilir. Elastik snrlar ierisinde gerilmenin karlk gelen ekil deitirmeye orandr. Yk sehim
erisinin balangtaki dzgn doru ksmndan itibaren eriye teet izilir. Aadaki formlden hesaplanr.
(3)
Burada;
,2
Ee = Eilme Elastisite modl ( N/mm' L = Destekler aras mesafe ( m ) b = Kiri Kesitinin genilii ( m ) d = Test edilin kiriin kesitinin ykseklii (m) m = Yk sehimn erisinin balangtaki dzgn dorudan itibaren eriye izilen teetin eimi ( N/m2)
Secant modl gerilme ekil deitirme erisinde gerilmenin karlk gelen ekil deitirmeye orandr veya gerilme ekil deitirme erisinin balang dorusuyla akk dorusunun eimidir,( N/m2 ) cinsinden ifade edilir. Denklem (3) te m yerine yk sehim erisine secant oian dorunun eimi konarak hesaplanr.
3. DENEY DONANIM!
Eilme
deneyi
40
ton
kapasiteli
niversal
ekme
Deney
Cihaznda
gerekletirilecektir. Cihazn otomatik olarak yk ekil deiimi kaydedicisi mevcuttur. Deney esnasnda/5- grafii otomatik olarak izilerek elde edilecektir.
U^
Numuneler levhadan ve plakalardan kesilerek yaplr. Eilme deneyinde kare dikdrtgen ve kare kesitli malzemeler kullanlacaktr. noktadan eilme testi iin aadaki test numune boyutlar verilmitir. Dairesel numune iin 4> = 20, kare kesit iin 20x20mm Numune uzunluu Destekler aras mesafe L7d= 32/1 Ykleme hz Yaplacak test says :10.90mm/dk :Her bir grup test iin ortalama 5 deney yaplr. :400 mm : 300 mm
ekil 1 de noktadan eilme testi iin ematik ykleme diyagram gsterilmitir. ki destek arasndaki mesafe L ile tanmlanrsa yk desteklerden L/2 mesafeden etki eder.
A
/iN
C L/2
L/2
-*-*
Numune Kesiti
kS
6. DENEYN YAPILII
ncelikli olarak ekme deney cihaznn hangi aralklarda alaca tesbit edilir ve buna gre kalibrasyonu yaplr. Daha sonra aadaki ilemler sras ile yaplr. 1- Herbir lm iin test edilmemi numune kullanlr. 2- Destek yerlerinin orta noktasndan numunenin kalnlk ve genilii llr. 3- Destekler arasndaki mesafeyi iaretle, nceden belirlenen deerden % 1 hassasiyeti amamaldr. 4- Ykleme hzn 10.90 mm/dk ayarla veya elle yaplr. 5- Numuneyi destekler arasna yerletir ykleme elemanmda desteklerin orta noktasna ayarlanr. 6- Destekler ile ykleme elemannn parelelliini salanr. 7- Numunenin desteklere ve ykleme elemanna dik olmasn kontrol edilir. 8- Yk, ykleme hz 10.90 mm/dk olacak ekilde uygulanr. 9- Yk ve sehim miktarn belirli aralklarla llr. 10 - Yk sehim diyagramn izilir. 11- Gerilme ekil deitirme diyagramn izilir.
7. LLEN DEERLER
Numune boyutlar deneye balanlmadan llecek ve deerler kaydedilecek. Yukarda anlatld gibi deney tesisat hazr hale geldikten sonra deneye balanlacak desteklerin orta noktasndan kuvvet artrlarak uygulanacak. Kuvvet artna bal olarak sehimdeki art miktar da okunacak ve deerler Tablo 1.1'e kaydedilecektir.
+6
8. HESAPLANACAKLAR 1- Her bir numuneye ait yaplan 5 deney sonulan en doru lmeye yaknlatriarak hesap edilecek. 2- Teorisi verilen deerler hesaplanacak. Bunun iin ncelikli olarak yk-sehim ve gerilme-sehim diyagramlar izilecek daha sonra Eilme elastisite modl, eilme akma gerilmesi v.b. zellikler hesaplanacaktr. 3- Yk sehim grafii altndaki alandan toplam i hesaplanacaktr.
Herbir grup test iin eide edilen btn deerlerin edilir ve ortalama deer olarak rapor edilir.
lamasi
'-rrr4)
Burada;
S= Hesaplanan standart sapma X= Hesaplanan herbir saonu n= Hesaplanan sonu (numune) says x = Bir grup sonucun aritmetik ortalamas
Hazrlanan rapor aadaki istenen ilemleri iermelidir. 1- Test edilen malzemenin komple tantm yaplmaldr 2- Deney ilemlerinin artlan yazlmaldr 3- Numune boyutlar yazilmaldr. 4 Destekler arasndaki mesafelerin kiri kesitinin yksekliine oran yazlmaldr. 5- Destek ve yk kafalarnn yaraplar yazlmaldr. 6- Yk artrma hz yazlmaldr. 7- Numunenin d yzeyindeki maksimum ekil deitirme 8- Eer numune tamamiyle eilmi veya kopmusa eilme mukavemeti, ortalama deeri, standart sapmas hesaplanmaldr. 9- Eilmede teet modl ve secant modl, ortalama deeri, standart sapmas, secant modlnde alnan ekil deitirme deeri hesaplanmaldr. 10Eilmede akma mukavemeti, ortalama deeri ve standart
sapmas hesaplanmaldr. 11- Yk senim grafii altndaki alanda i hesaplanmaldr. 12- Sonular
10. KAYNAKLAR
1- ESN. A., Properties of Materials for Mechanical Disign ODT, 1981. 2-KAYALI, E., ENSAR, C, DKE, F., Metalik Malzemelerin Mekanik Deneylen, T Ktphanesi, 1981. 3- TS 205 Metalik Malzemelerin Eme Deneyi 4- ASTM 790 D spesifikasyonlar
q- 6
^ {