GR Metallerin plstik deformasyonlar, scak veya souk ilemlerde yaplabilir.

Bir metalin plastik deformasyona olan uygunluu endstride ok nemlidir. Souk deformasyon metalin yeniden billurlamas scakl altnda yaplr. Birok durumlarda souk ilemlerin limitleri kktr, nk metal gittike krlma zelliini arttrr ve bir noktada krlmaya balar. Bu duruma giren metalin, tekrar souk-ileme tabi tutulmas iin, yeniden stlp soutulmas gerekir. Souk deformasyon esnasnda, metali meydana getiren taneler uzar ve ekilleri bozulur. iddetli deformasyonda ise, mikroskop altnda tanelerin seilmesi ok g olur. Souk deformasyona uram bir parann d yzeyi dzgn ve srtnmeden dolay da parlak olur. Fakat bu yzey, souk-ilem esnasnda serbest olarak meydana gelirse, her kristalin ayr ekilde deformasyona uramas yznden, kaba, dzgn olmayan bir ekilde olur. Kabaln (dzgnszln) derecesi tane byklne bal olup, cilalama yaplacak mamullerde ok nemlidir. Tamamen tavlanm madenlerde, krlma oran yksek, kuvvet ise azdr. Uzama deeri ilk souk deformasyonla azalr ve souk ilemin artmasyla daha da azalmaya devam eder. Uzama deeri, metalin souk ilenmeye olan uygunluunu belirtir. Uzama deeri ayn zamanda souk ekmeye olan dayankllm gsterir. Fakat bu deerler, tavlanmadan tekrar ileme girecek olan metaller iin bir kritik tekil etmez. Kesit azalma deeri souk-ilemle azalr; fakat bu azalma uzama deerinin azalmasndan daha yavatr. Kesit azalma deeri, metalin tekrarlanan ekme operasyonuna olan kabiliyetini gsterir. Kesit daralmas gsteren metal ve kesit azalmas grafikleri dze yakn olan metaller (deokside bakrda olduu gibi) tekrar souk ilemeye ve ekilmeye uygundurlar. Deoksid bakra gre kesit azalmas daha az olan elektrolitik bakr tekrar ekme operasyonlarna daha az uygundur pirin, daha abuk kesit azalmasna uradndan, souk-ilem esnasnda daha sk olarak tavlanmaya ihtiya gsterir.

Tel ekme Ve Ekstrzyon Blm I'de iaret edildii gibi ok sayda metal ekillendirme ilemi, metallerin byk lde plastik ekil deitirme yapabilmeleri ile mmkn olmaktadr. Bu ilemlerin en ilkeli, ekile dverek ekillendirmektir. eki, demircinin kulland ekiten, tonlarca asrlktaki metal paralan ekillendirmekte kullanlan byk mekanik tokmaklara kadar eitli byklklerde olabilir. Miller, tekerlekler, trbin diskleri ve birok para byle ekillendirilir, ekillendirmenin eitleri vardr. Endstri bakmndan nemli olan srekli metal ekillendirme ilemleri arasnda, ubuktan nihai rn elde edilene kadar eitli kademeleri olan elik kesitlerin ve levhalarn haddeden geirilmesi, ap kltmek iin eitli aptaki eneler arasndan tel ekilmesi, eitli kesitteki deliklerden itilerek ekstryonla demir ubuk imali, levhadan sarlarak ara paralan yaplmas, v.b. bulunmaktadr. Srekli olmayan ilemler arasnda, dvmeden baka, levha veya plaklardan basn tanklar ve otomobil karoserlerinin preslenmesi bulunmaktadr. Btn bu ilemlerin, bir plastisite kitabnn kapsam dnda kalan birok teknik yn bulunmaktadr, rnek olarak karlalan metalurjik problemler verilebilir. Bu problemler, ilenen parann scaklnn ne olaca sorusunu; yalama, anma. parlatma, boyutlar iin ngrlen toleranslara uyulmas, kontrol ve baka birok soruyu kapsar. Plastisite teorisi, gerekli gcn hesaplanmas, enelere tatbik edilecek kuvvet v.b. konular ve nihayet ekillendirme ilemi tasarmnn ayrntlarn belirlemekte kullanlr. Dier ilemler iin ok sayda analiz yolu gelitirilmi olmasna ramen, gelimelerin byk bir ksmnn dzenli ekillendirme ilemi ile ilgili oluuna amamak gerekir. Ayrca, plastisite teorisinin baz makine ile ileme ilemleri iin de kullanl olduu ilave edilebilir. Bu blmde birbirinden teknolojik bakmdan ok farkl, fakat mekanik bakmdan benzer olan dzgn ekme ve ekstrzyon ilemlerini ksaca inceleyeceiz. Malzemenin mekanik deformasyonunun esas itibariyle zamana bal olmadn, kabul eden plastisite teorisinin neden, rnein metal bir ubuun belirli bir scaklktaki ekstrzyon ileminin, "snme" diye adlandrlan zamana bal srekli deformasyon yapmas trnde bir mekanik davran sergilemesi ile ilikili olduu o kadar ak olmayabilir. Deneyler, bu scaklklardaki snme hz gerilme bantsnn non-lineer olduunu gstermektedir: yle ki. gerilmenin nispeten dar bir aralnda snme "hzl", bunun altnda snme "yava"tr. Ekstrzyon makinasnda hidrolik olarak kuvvet tatbikinde olduu gibi ilenen paraya kuvvet belli bir hzla etkiyorsa malzeme rijit- ideal plastik olarak dnlebilir. te yandan, yksek

scaklklarda sabit yk altnda meydana gelen snme halinde yapnn ekil deitirme hz hakkndaki sorular cevaplamakta plastisite teorisi yetersizdir. Plastik teorinin metal ilenmesine uygulanmasnda en byk ilerlemeler 1940'larn sonunda ve 1950'lerin banda Hill tarafndan gerekletirilmitir. Hill, zel olarak, dzlem deformasyon problemleri iin akma izgisi alanlarnn kullanlmasnda gelime salamtr. Bu blmde, esas olarak st snr hesaplarn ele alacaz. Daha nce de belirttiimiz gibi, bu hesaplar, ekillendirme ilemlerindeki g hesaplan iin zellikle uygundur ve greceimiz gibi, akma izgisi teorisi uygulamasnn rakipsiz olduu eksenel simetrik ilemlerin analizine dorudan eriilebilir. Geometrik deiimlerin ihmal edilebilecek boyutta olmas halinde uygulanabilen virtel iten yararlanarak snr teoremlerini ispatladktan sonra, bu teoremlerden birisini byk deformasyonlarn meydana geldii bir duruma uygulamak eliki olarak grlebilir. Bu eliki, dzenli duruma eriildiinde geometrinin kendi kendisini rettiinin dikkate alnmas ile zmlenir; bu yzden herhangi bir noktada zaman iinde ufak deformasyonlarn gz nne alnmas doru olur. ubuk Ve Tel maliyle lgili Souk leme Operasyonlar Bakr alaml ubuklar ve teller souk ekme veya haddeleme ile yaplabilir. Fakat genel bir kural olarak, ubuklara nce ekstrzyon veya scak haddeleme uygulanr ve sonra souk son ilemler yaplr. Birok bakr alam dkmden kp, bitene kadar, souk ileme tbi tutulur. % 4 Kalay ihtiva eden fosfor bronzu, kurunlu fosfor bronzu ve nikel gm (kurunlu ve kurunsuz) bunlar arasndadr. Yuvarlak ekiller zerine yaplan souk-ilemler imdi yukar tipteki alamlar zerinde geni bir ekilde uygulanmaktadr. Bloklar silindirik olmaktan ziyade kareseldir ve ubuklar elmas veya oval kanallarda haddelenmektedir. Demir olmayan alamlar endstrisindeki son gelimeler ok niteli souk haddeleme istasyonlardr. 10 ift kanall haddeleyici, bir dz izgi halinde monte edilir ve 0.750 inlik teli 0,250 in lik yuvarlak-keli tele indirger. Tel 180 ft/dak'lk maksimum hzla 24 in'lik sonuncu haddeye akar. Birok bakr alamlar % 80 lik toplam bir redksiyona tabi tutulabilir; fakat % 1 in stnde kurun ihtiva edenlerde bu maksimum % 70 e der.

Bakr-alaml ubuk ve tellerin alalm son ilemi ekme operasyonudur. Preslenmi scak haddelenmi veya souk haddelenmi blok, bir veya daha fazla sayda ekme ilemine tabi tutulur. Byk apl ubuklar sarlmadndan, ekme ilemi tezghlarda yaplr. ekme tezgh, bir ucunda itici mekanizma, teki ucunda bir ekillendirici ve ekillendirici tutucusu bulunan bir tezghtan ibarettir. Tezghn itici ucundan bir dilinin zerinden ve teki ucundaki bir nakledici dilinin stnden devaml olarak kare-halkal bir zincir geer. Dili bir motor tarafndan hareket ettirilir; tezghn st boyunca traverslerle meydana getirilmi bir tayc yaplr. Tayc, zincirin devaml hareketleriyle ubuu ekillendiriciye doru iter. Parann ulandrlmas, ekmeden nce, konik ve silindirik ekillendiricileri olan baka bir tezghta yaplr. Fakat modern ekme tezghlan, ularndrc balklarla donatlp bu ii kendi grebilir. Kk boyutlu ubuklar, kuvvet uygulamal bloklarda ekilir. Bu hareketli bloklar, eitli hzdaki motorlarla donatlr ve ubuklar integre ekillendiricilerle ekilir. ekme ilemi bittikten sonra, sarlm olan ubuklar, otomatik makinalarla dzeltilip, kesilirler. Bu eit ubuk ekmede eitli yalayc maddeler kullanlr. Sertletirilmi elikten mamul ekillendiriciler, genellikle yeterli olmakla beraber, bazan sert, ilenmesi zor olan metaller iin karbr ekillendiriciler kullanlr. Kark ekillerin ou haddeleme ve ekstrzyonla yapld halde, baz basit ekiller souk ekmeyle yaplabilir. Bu ekiller yalnz ubuklardan deil, ayn zamanda dz eritlerden ve yuvarlak tplerden yaplabilir. Ekstrzyon ileminden sonra souk ekilen metal ubuklarn arasnda bronz, bakr, pirin gibi metaller vardr. Tp ve eritlerden yaplan ekiller ise pratik olarak btn bakr alamlarndan iml edilebilir. Tel ekmeyle ubuk ekme arasnda byk fark olmayp, tek ayrlk bir operasyonda daha fazla tel ekme imkndr. Butt-Welding makinas devaml tel eken bir makinadr. ekilen tel byk bir bloktan ekilir. Tel, devaml eken makinalarn gelimesiyle ilerlemitir. Bu ilerleme, Tungsten karpit (Wolfram Karbr) ekillendiricilerine bal olarak meydana gelmitir. 0,03 in ve daha aa deerler iin elmas ekillendiriciler kullanlmaktadr. ok ekillendirici olan makinalar, koni eklindedir. Bu makinalarn 12-17 adet, bazan da 5-11 adet ekillendiricileri vardr. Ar bloklarn ekiminde hz: 1500-3500 ft/dak, orta tellerde ise: 500 ve 0,128 in'e 5-9 ekillendiricili dzenle indirgenir. Bu operasyonda her ekite % 20-30 indirgeme 4

meydana gelir. Eer daha ince tel ekmek lazmsa, operasyon 12-21 lik ekillendiriciyle yaplr. Tel ekme operasyonunda, yalama ve ya miktarlar deien sabun solsyonlar kullanmak faydaldr. Tekrar tavlama gerektirmeden nce, bakr % 90 sert iken ekmek daha dorudur. teki bakr alamlar % 25-% 80 sertlikte ekilebilir. SOUK EKLLENDRMENN MALZEMEYE ETKS ekil 1 (a)'da bir metal ubuun kalp ierisinden ekilerek apnn daraltlmas ve boyunun uzatlmasnn etkileri grlmektedir. ubuk kalp ierisinden geirilirken, metal youn ekilde plastik ekil deiimine maruz kalmakta ve eit eksenli kristalleri (tavlanma artlarnda tipik metaller) uzamakta ve ekil deiimine uramaktadr. Metalin kristal yapsndaki bu bozulma, metalin aada belirtilen zelliklerine tesir eder: 1. Metalin ekme dayanm artar. Bunun nedeni metal kafesinin kayma dzlemi boyunca kaydktan sonra krlmasdr. Souk ekillendirilen metallerde kayma dzlemi ekil 1(b) de olduu gibi ekil deitirmekte (kaba) ve hareket, birbirine teet kayma dzlemleri arasnda iki zmpara kadnn srtnmesine benzer ekilde olumaktadr. Bunun anlam, bir dzlemin dier dzlem zerinde hareket edememesi sonucunda metallerin daha dayankl olmasdr.

ekil 1. Souk ekillendirilmenin metallere etkileri (a) Souk ekillendirmenin kristal yapya etkisi (b) Souk ekillendirilmi metallerde kayma dzlemlerinin ekil deiimi (c) atlak yaynm mekanizmas (d) Elektrik iletkenliine souk ekillendirmenin etkisi

Benzer biimde, yumuaklk nedeni metallerdeki kaymadr. Eer, kayma olumadan nlenebilirce malzeme daha sertleir. Bu nedenle sertlik ve dayanm birbirleriyle ilgilidir. 2. Metallerin souk ekillendirilmelerinde, kayma dzlemleri arasndaki srtnmenin artmasnn sonucu olarak, metaller daha sertlemektedir. 3. Metallerin akna noktalan ykselmekte ve metaller daha uzun elastik blgeye sahip olmaktadrlar. Bu kaymann getirdii bir sonutur. 4. Sneklik ve tokluk azalmaktadr. Souk ekillendirmede, kayma dzlemleri arasnda srtnmenin artmas, kaymann zorlamas bu sonucu vermektedir. Tokluun eksiklii (veya krlganln art) kayna dzlemleri hareketinin bir yansmasdr. Eer yzeyde atlak gibi bir sreksizlik mevcutsa, kayma atlan olutuu blgede kolayca olumaz ve malzeme daha az tok (daha krlgan) olur. Bunun nedeni, malzemeye vuru muayenesindeki gibi entik almasdr. ekil 1(c)'de krlgan bir malzemedeki atlan yaylma dzeni grlmektedir. atlan temelinde oluan gerilim, metalin ekme geriliminde oluundan daha byktr. "A" noktasnda gerilim ylmas oluur. "A" dzlemindeki atlan tabam, "B" dzlemi zerinden kayarak atlan genilemesini nler. Eer dzlem kaymazsa, atlak alr (geniler). nk "A" noktasndaki gerilim, molekller arasndaki band kracandan; bylece younlam gerilim "B"ye ve dier dzlemlere tanr. Bu nedenle souk ekillendirmede metallerin daha krlgan olduu ifade edilebilir 5. lenebilme. Souk ekillendirme metalleri daha kat yapmas nedeniyle ilenebilirlikleri gelimektedir. Kesme noktasndaki kesine ileminin dzgnl sonucu daha iyi bir yzey kalitesi elde edilir. 6. Tm kafes yaplar ekil deiimine uradnda, elektrik iletkenlii azalr. Bu ie ekil 1(d)'de grld gibi, elektron akmn daha da zorlatrr. Metallerin ekillendirilmesi younlatrldnda, bu sk alma metali krlganlatrr veya krlmasna neden olur. Bu, ekme muayenesindeki ilemin aynsdr. Metallerin plastik ekil deiimi, kristal ekil deiim scakl altnda olutuundan (tekrar kristalleme scakl) bu metallere souk ekillendirilen metaller denilir. Bylece souk ekillendirilen metaller, tahrip olmu kristal yapy korurlar ve yap iindeki tanmsz deiimler sonucunda, zelliklerinde baz deiikler oluur. Isl ilemle, tahrip olmu kristal yapy deitirmek iin yeni giriimlerde bulunulmamaktadr. Tm uygulamalarda metallerin ounun souk ekillendirilmesi amalanr ve alamlar da yaklak oda scaklnda gerekletirilir. 6

3.1. ok Kristalli Metallerin ekil Deiimi Teknik uygulamalarda yararlanlan metallerin hemen hemen tm birok tek kristalin birlemesiyle oluur yani ok kristallidir. ok kristalli bir metali oluturan tek kristaller, serbest bym tek kristallerden farkl olarak ve daha nce de belirtilmi olduu gibi, tane (veya kristal tanesi) olarak adlandrlr. ok kristalli bir metal souk plastik ekil deitirdii takdirde, basma halinde taneler basmaya dik dorultuda ekmede ise ekme dorultusunda uzar (ekil 2.).

ekil 2. deal kresel taneli ok kristalli bir metalin souk plastik sekil deiimi (basma), (a) ekil deiiminden nce. (b) ekil deiiminden sonra. Souk plastik ekil deiiminden sonra, pekleme nedeniyle, malzemenin ekme dayanm, akma snn ve sertlii ykselir, sneklii azalr (ekil 3.).

ekil 3.

Souk ekil deiiminin eitli mekanik zelliklere etkisi, (a) ekme dayanm, (b) Akma snr, (c) Sneklik.

Bu ekilden de grlebilecei gibi, souk ekil deitirme yzdesi arttka, akma snn ile ekme dayanm arasndaki fark azalmaktadr. 7

Souk ekil deiimi malzemelerin fiziksel zelliklerini de etkileyerek elektrik iletkenlii ile korozyona kar direncin azalmasna, younluuna biraz dmesine ve sl genleme katsaysnn ykselmesine neden olur. Souk ekil deiimi sonucunda, ekil 3. te grld gibi, tanelerin bir dorultuda uzayp bir dorultuda ksalmalar sonucunda malzeme izotrop olmaktan kar ve anizotrop olur. ki tip anizotropi vardr, kristalografik anizotropi ve bantl (veya lifli) yap oluumunun neden olduu anizotropi. ekil 4.a ve b de bir tek kristalin, ekme ve basma hallerinde, kayma sonucu plastik ekil deitirmesi ematik olarak gsterilmitir.

ekil 4. Bir tek kristalin kayma sonucunda plastik ekil deitirmesi, (a)ekme. (b)Basma Bu ekilden de grlebilecei gibi, plastik seldi deitiren bir tek kristalde kayma dzlemleri (veya bantlar) dnerek ekmede ekme dorultusuna, basmada ise basma kuvvetine dik dorultuya yaklar (ayrca, ekmede enelere yakn ksmlarda yani ekme ubuunun balarna yakn kayma dzlemlerinde eilme de grlr). Her birinde kafes dorultusu deiik olan birok taneden oluan ok kristalli metallerde de ayn durum sz konusudur. Metal bir parann plastik alanda yklenmesi halinde, tanelerin kafes dorultularnn yklemeye bal olarak belirli ve ortak bir dorultuya dnmesine tercihli ynlenme denir. Tercihli ynlenme malzeme zelliklerinde anizotropi yaratr. Balangta tanelerinin kafes dorultular geliigzel ve dolaysyla da izotrop olan ok kristalli metal bir cisim, souk plastik ekil deiiminden sonra anizotrop olur. rnein souk haddelenmi pirinte, belirli haddeleme artlarnda, haddeden kan levhann enine ve boyuna dorultularna paralel olarak alnan deney paralan ile yaplan ekme deneylerinde, enine 8

dorultudaki (haddeleme dorultusuna dik) akma snrnn boyuna dorultudaki (haddeleme dorultusu) akma snrndan % 10 byk olabilecei grlmtr. Snekliin deiimi ise, bu zellie etkiyen faktrlerin okluu nedeniyle, genelletirilemez. 4. SOUK EKL VERME TEKNKLER 4.1. Perin bann oluturulmas Bu ilem ekil 5.de grlmektedir, nceden ekillendirilmi perin ba bir dayama ile desteklenir. Dier kar perin ucu ise pnmatik eki ile yuvarlatlr. ekillendirilen perin bann ekli, ekicin ucuna balanan perin kalb ile desteklenir. rnekte grld gibi perinin her iki ucuda yuvarlatlm veya perin ba ekline konulmutur.

ekil 5. Souk ekillendirme ile yuvarlatlm perinler 4.2. elik plkalarn souk haddelenmesi ekil 6.(a)'da hidrolik olarak yklenen bir haddeleme, ekil 6.(b)'de ise bu sistemin ayrntlar grlmektedir. Ksmen ekillendirilmi plakann sol tarafna yerletirilmi olan dner silindire sarlmtr. Buradan sklerek dorultulur ve sktrma silindirleri ile dzeltilir. Haddeden geirilerek kalnl drlr. Grlen hadde makinasnda hidrolikle ykleme yaplan dk silindirler (Daha nceki haddelerde st silindirler mekanik olarak vidalyd) ile drt adet yksek sehpa zerine yerletirilmi ters dner silindirden olumaktadr. Plaka salar, hadde silindirleri iinden geirildikten sonra sa tarafdaki evirici silindirden geriye evrilir. Birinci geiten sonra silindirlerin yn ters evrilip, plaka salarn kesit alan, haddeden geirilerek daha da daraltlr. Sonuta sa plaka, soldaki evirici silindirde evrilerek ilem tamamlanr.

ekil 6. Ekstrzyon (a) Ekstrzyon kursunun balangc (b) Ekstrzyon tamamlan 4.3. ekme Metal bir malzemenin matris veya hadde olarak adlandrlan ve zerinde bir (veya daha fazla) delik bulunan bir takmdan ekilerek uzatlmasna ekme denir (ekil 7). ekme kuvveti matrisin k tarafndan uygulanr.

ekil 7. ekme Metalin kesiti genellikle dairesel ise de daha baka kesitler de (kare, altgen v.s.) ekilmektedir. Ardarda yaplan ekme ilemleriyle malzemenin kesit yzeyi srekli olarak drlmekte, elde edilen k deerine gre de ilem ubuk veya tel ekme olarak adlandrlmaktadr. ekme ilemi genellikle oda scaklnda yaplr. Dairesel kesitli ubuklar rnein cvata, saplama gibi balama elemanlar, teller ise kablo, yay v.s. retiminde kullanlrlar.

10

4.3.1. ubuk ve Tel ekme Souk ekilecek scak ekil verilmi hammaddelere (scak haddelenmi ubuk ve filmainler) ilk olarak, ilerde daha ayrntl ekilde deinilecek olan bir yzey hazrlama ilemi uygulanr ve bylece an matris anmasyla ekme rnnde yzey kusurlarna yol aan oksit tabakas temizlenir. ubuk gibi kangal halinde sarlamayan malzemelerin ekillendirildii ekme tezghlan prensip olarak ekil 8. de grld gibidir.

ekil 8. ubuk ekme Yzey hazrlama ileminden sonra, ekilecek ubuun ucu sivriltilerek (u ama) matristen geirilir ve ekme arabasna eneler vastasyla balanr. ekme arabas zincirli veya hidrolik bir mekanizma ile hareket ettirilir. ekme hz mertebe olarak 10...100 m/dak dr. elik tellerin ekilmesinde hammadde olarak scak haddelenmi filmainler, demir d tellerin ekilmesinde ise genellikle ekstrzyon rn, ubuklar kullanlr. Filmainler de ubuklar gibi yzey hazrlama ve u sivriltme ilemlerinden sonra matristen geirilir ve ekme blokuna balanarak ekilir (ekil 9). ekme ilemi, yalama bakmndan kuru ve slak olmak zere ikiye ayrlr. Kuru ekmede yalayc olarak gres veya sabun tozu kullanlr. Islak ekmede ise matris sv bir yalayc (rnein alkali sabun zeltisi) iine daldrlm durumdadr. Her ekme kademesinde kesit yzeyi % 10.. .45 orannda kltlr. Kk kesit yzeyleri iin bu oran genellikle alt snra daha yakn deerlerde alnr. Bir kademede kesit klmesi % 45 ten byk olduu takdirde yalama sorunlar doabilir ve rnn yzey kalitesi bozulabilir. Boyutsal doruluk ve yzey dzgnl salamak amacyla kademe (paso) bana % 10 dan dk kesit kltmeleri de uygulanabilir.

11

ekil 9. Tek ekme Birok tel ekme ileminde, tel ardarda birka matristen geer (tandem veya srekli ekme). Srekli tel ekmede (ekil 10.), bir matristen geen tel sonraki daha kk kesitli matrise girmeden nce bir sarma makarasna birka tur sarlr.

ekil 10. Srekli tel ekme Her matristen geiinde telin ap klrken uzunluu ve hz artar. Dolaysyla sarma makaralarnn evresel hz telin matristen k hzna uygun olmaldr. Bir sarma makarasnn hz, tele, matris knda ekme gerilmesi, sonraki daha kk kesitli matrise giriinde ise geri ekme uygulayacak ekilde ayarlanmaldr. Geri ekme gerilmesi matris mrn arttrr. Kesit daralmalar, tm kademeler iin gerekli gcn eit olaca ekilde ayarlanmaldr.

12

ekil 11. ekmede, malzemenin matris iinde ekil deitirdii blgede, ve deerlerinin deiimi. ekme hz malzemeye ve kesit yzeyine baldr. Byk kesitler 10 m/dak gibi kk hzlarda ekilirken ok ince tellerde ekme hz 3000 m/dak gibi yksek deerler alabilir. 4.3.2. Boru ekme Ekstrzyon, haddeleme gibi scak ekil verme yntemlerinden biri ile retilen borulara daha sonra ou zaman ekme ilemi uygulanarak boyut toleranslarnn daha hassas ve yzeylerin daha dzgn olmas, malzemenin mekanik zelliklerinin pekleme sonucunda ykselmesi salanr. Ayrca ekme ile, scak ekil verme yntemleriyle elde edilemeyecek kadar kk apl veya ince cidarl borular da retilebilir. Scak ekil verilmi borulara, souk ekmeden nce, yzey temizleme ilemi uygulanmaldr. Boru ekme esas olarak tel ekmeye benzer. Cidar kalnln azaltmak ve hassas bir i ap elde etmek iin, boru matristen ekilirken iine; sabit bir malafa yerletirilir. Silindirik veya konik olan bu malafa (ekil, 12a ve b), bir ucu ekme makinasna tesbit edilmi olan bir ubuun dier ucunda bulunur. Boru ekmede malafa hareketli de olabilir. Bu takdirde silindirik uzun bir ubuk eklindeki malafa boruyla beraber matristen ekilir (ekil 12.c) veya derin ekilmi bir tp stampa vastasyla matris iine itilir (ekil 12.d).

13

ekil 12. Boru ekme (a) Sabit silindirik malafa (b) Sabit konik malafa (c) Hareketli ubuk (d) Istampa ile itme Malafa ile ekilen boralarn ap 12,5 mm...250 mm arasndadr. Kaln cidarl borular ve ap 12,5 mm den kk olanlar ise ii bo ekilir (ekil 13a). i bo ekmede malafa kullanlmad iin ekilen borunun i ap ve dolaysyla et kalnl ilem koullarna bal olarak deiiklik gstererek artar veya azalr. Et kalnlndaki deime deneysel almalarla elde edilmi olan diyagramlarda verilmitir. Ticari amala, ii bo ekme yalnz kk borularn retiminde uygulanmaktadr. Boru ekmede rn uzunluu arttka i apn hassas olarak kontrol edilmesi gleir. Bu nedenle uzun borularda hassas bir i ap elde etmek iin yzen malafa kullanlr (ekil 13b). Uygun tasarlanm bu yzen malafa ekme srasnda kararl bir konum alarak i apn belirlenmesini salarken matris delii deil de borunun d yzeyini ekillendirir.

ekil 13. (a) i bo ekme (b) Yzen malafa ile ekme 14

Bu ilemde ii oyuk metal malzeme ekil 14(a)'da grld gibi ekme tezgah zerindeki kalp iinden geirilir. Boru . kalnln ve borunun i ilemini tamamlamak iin ekil 14(b)'de grlen bir mandren kullanlabilinir. st tarafdaki mandren veya klavuz, boruyla beraber ileri hareket ettirilir, kalp iinden geirilmez.

ekil 14. Boru ekilmesi (a) Basit ekme tezgah (b) Borunun ekilerek ekillendirilmesinde klavuz kullanm (c) Mandren zerinden boru ekilmesi 4.3.3. Levha ekme Basit olmas iin incelememize levha ekilmesinin analizi ile balyoruz. ekil 15'de ematik olarak gsterildii gibi, metal bir levhann kalnl bir ift uzun ene arasndan geirilerek inceltilmektedir. Levhann eni (gsterilen keide dik dorultudaki boyutu), levhann kalnlna gre byktr ve bylece ilem dzlem ekil deitirme olarak kabul edilebilir.

15

Bu ilem, ekil 16(a)'da gsterilen ve levhann eneler arasnda kademeli olarak sktrlarak inceltildii presleme ileminin srekli hali olarak dnlebilir. Bu karlatrma birok bakmdan aydnlatc olabilir; fakat burada yalnz bir yn ile ilgileneceiz: eer eneler ekil 16(b)'de olduu gibi dar ise, plastik deformasyon levhada s kesimlerine inhisar edecektir.

ekil 15. Levha ekme

ekil 16. Levhann (a) geni ve (b) dar eneler arasnda preslenmesi Bu durumda levhann kalnl yerel olarak azalr, ilemin tekrar ile levha inceltilemez; nk levhann orta dzleminin uzunluu deimemi olur. ekil 15 ve 16(a)'daki ilemlerin etkinlii, plastik deformasyonun levhann btnnde meydana gelmesine baldr. 4.4. Ekstrzyon Silindirik bir metal blokun (takoz), bir kovan (alc) iine yerletirilerek stampa vastasyla uygulanan basma kuvveti etkisiyle matris deliinden geirilmesine ekstrzyon denir. Bu yntemle ubuk, boru, erit gibi uzun rnler elde edilir. Matris delii rn kesitinin eklindedir. Takoz, dkm veya hadde rn olabilir. Ekstrzyonla rnein 5...200 mm apnda ubuklar, i ap 800 mm ye kadar ve 1,5...8 mm et kalnlnda borular ve daha pek ok karmak ekiller olmak zere eitli kesit ekilleri elde edilebilmektedir (ekil 17).

16

ekil 17. eitli ekstrzyon rnleri ekil 18 de balca ekstrzyon yntemlerinden ikisi grlmektedir. Direk ekstrzyonda tutucu tarafndan taman matris alcnn bir ucunda bulunur.

ekil 18. Direk ve endirek ekstrzyon Alcnn dier tarafndan basan stampa takoz malzemesinin matris deliinden gemesini salar. Istampay korumak amacyla, stampa ile takoz arasna bir n levha konur, ilem sonunda bir miktar takoz malzemesi alc, iinde kalr. Endirek ekstrzyonda matris stampann ucuna tesbit edilmitir. Bu yntemde stampann ii deliktir. Bylece, stampann alc iine doru hareketinde baslan, ubuk matris ve stampa deliine girer. Direk ekstrzyonda matris deliinden geen rnle stampann hareket yn ayn, endirek ekstrzyonda ise terstir. Direk ekstrzyonda alc iinde kalan malzeme miktar takoz arlnn %18...20 si, endirek ekstrzyonda ise %5..6 s arasndadr. Ayrca endirek ekstrzyon iin gerekli kuvvet direk ekstrzyona kyasla %;25...30 daha kktr. Bu stnlklerine ramen, endirek ekstrzyon, gerekli tezghn karmakl nedeniyle, snrl bir uygulama alanna sahiptir. 17

Direk ekstrzyonda takoz alcya gre hareket ettii iin ikisi arasnda bir srtnme sz konusudur. Endirek ekstrzyonda ise takoz/alc ara yzeyinde malzeme hareketi yoktur ve dolaysyla srtnme de sz konusu deildir. Endirek ekstrzyon iin gerekli kuvvetin direk ekstrzyona kyasla daha dk olmasnn nedeni de budur. Alc ile takoz arasnda srtnmenin yokedilmi olduu bir baka yntem de hidrostatik ekstrzyondur (ekil 19). Bu yntemde stampa basnc takoza alc iine doldurulmu olan bir akkan vastasyla iletilir. Bu akkan ayn zamanda takozla alc arasndaki srtnmeyi de ortadan kaldrr.

ekil 19. Hidrostatik ekstrzyon Endirek ekstrzyonun deiik bir tr de darbeli ekstrzyondur. Bu ynteme ilerde deinilecektir. Ekstrzyon souk veya scak olarak uygulanabilen bir yntemdir. Scak ekstrzyonda takozlar alc iine konmadan nce ekstrzyon scaklna kadar frnda stld gibi ayrca ve zellikle dk ekstrzyon hzlarnda alclarn da stlmas gerekir. Ekstrzyonun srekli bir ilem olmad ak olmakla beraber byk takozlarla ok uzun rnler elde edilebilmektedir. E eksenli takozlar kullanarak ekstrzyonla metal kaplama da gerekletirilebilir (rnein bakr stne gm gibi). Fakat bunun iin her iki metalin akma snn birbirine yakn olmaldr. 4.4.1. Souk Ekstrzyon Souk ekstrzyon direk ve endirek ekstrzyon, dvme gibi plastik ekil verme yntemlerinin bir bileimini belirten genel bir terimdir (ekil 20). Bu ekilde grlen paralar kapal kalpla apaksz dvlm gibi kabul edilebilir.

18

ekil 6.20. Souk ekstrzyon rnekler (a) Direk (b) Endirek Souk ekstrzyonda, ekillendirilen malzeme bazan hem stampayla ayn hem de aksi ynde hareket edebilir (ekil 21). Souk ekstrzyonda stampa yatay veya dey olarak hareket eder ve stampa basnc malzemeye rnein krankl preslerde olduu gibi darbeli uygulanabilecei gibi hidrolik preslere benzer ekilde daha yavaa da uygulanabilir.

ekil 21. Direk ve endirek souk ekstrzyon bir arada Souk ekstrzyonda yalama da nemli bir faktrdr. zellikle eliin ekstrzyonu ancak yalama sorununun zlebildii 1930 ylnda gerekletirilebilmitir. Yalama amacyla elik hammadde fosfat kaplandktan sonra sabun banyosuna daldrlr. Banyoda alkali sabunla elik yzeyine kaplanan inko fosfat arasndaki kimyasal reaksiyon sonucunda yalayc metal sabunu (rnein inko stearat) oluur. Bir film halinde hammadde yzeyini kaplayan bu metal sabununun yksek bir yalayc zellii olmas ekstrzyon srasnda oluan yksek basn ve scaklklarda dahi yalamann sorunsuz devamn salar. Yksek ekstrzyon oranlarnda i parasnn scaklndaki art malzemenin yeniden kristallemesine neden olacak kadar yksek olabilir. Bu durum souk ekil vermenin getirdii stnlkleri yokeder. ekil 22 da eitli souk ekstrzyon rnleri grlmektedir. 19

ekil 22 Souk ekstrzyon rnekleri. Malzeme: elik, Yntem: Endirek 4.4.1.1. Souk Sktrmal Ekstrzyon Bu ilem ekil 23'de grlmektedir. Sktrma ile ekstrzyon yaplacak malzemeye zmbann vurmas ile, kalp ve zmba arasnda metal ak salanr. Bu ilemle di macunu tpleri, alminyumun sv malzemelerinden retilir. Sadece ok yumuak ve dvlebilir zelliklerdeki alminyum gibi malzemeler, souk sktrmal ekstrzyon ile retilebilir. Bununla beraber modern teknikler uygulandnda alaml elikler bile bu ilemle retilebilir. nden ekili aralarn tekerlerine enerji naklinde kullanlan sabit hzl niversal balant elemanlar da souk sktrmal ekstrzyon ile retilmektedir.

ekil 23. Sktrmal ekstrzyon 4.4.2. Darbeli Ekstrzyon Darbeli ekstrzyon, ou kez souk ekstrzyon snfna dahil edilen bir retim yntemidir. Bu yntemle et kalnl apna kyasla kk olan tp eklinde paralar retilir (ekil 24).

20

ekil 24. Darbeli ekstrzyonla retilmi paralar ekil 25 de darbeli ekstrzyon ynteminin prensibi ematik olarak gsterilmitir. ekillendirilecek malzeme matris boluuna yerletirilerek ekstrzyon kuvveti hzla hareket eden. stampa vastasyla darbeli olarak uygulanr.

ekil 6.25. Darbeli ekstrzyon (endirek) Bylece malzeme stampa evresinde stampann .hareketine aksi ynde akarak ykselir ve tp eklini alr. Matris boluu ile stampa ap arasndaki fark tpn et kalnln belirler. Tpn et kalnlnn apna oran 0,005 gibi kk bir deere kadar inebilir. Darbeli ekstrzyonla retilen paralara en tipik rnek di macunu tpdr (ekil 26).

ekil 26. Di macunu tpnn darbeli ekstrzyonla retimi

21

Direk darbeli ekstrzyonda (ekil 27), stampann ucunda ap retilecek tpn i apma eit bir malafa vardr. n ekil verilmi olan hammaddeye ekstrzyon kuvveti hzla hareket eden stampa vastasyla darbeli olarak uygulanr.

ekil 27. Darbeli ektrzyon (direk) Darbeli ekstrzyon ilemleri yksek hzl mekanik preslerde yaplr. Bu yntem genellikle bir souk ekil verme ise de, yksek ekil deitirme hz nedeniyle, ilem srasnda nemli scaklk ykselmesi olur. Darbeli ekstrzyonla kurun, kalay, alminyum, bakr gibi yumuak metaller ekillendirilir. 4.4.3. Hidrostatik Ekstrzyon Hidrostatik ekstrzyon direk ekstrzyona benzeyen, ekstrzyon basncnn takozu evreleyen bir akkan vastasyla uyguland ve yine bu akkan sayesinde alc/takoz ara yzeyindeki srtnmenin yok edildii bir yntemdir (ekil 28). Basncn uygulanmasnda akkan olarak mineral ya-molibden dislfit, hintya-metil alkol, gliserin-etilen glikol gibi karmlar kullanlr.

ekil 28. Hidrostatik ekstrzyon

22

Hidrostatik ekstrzyonla yksek dayan imli elikler, titanyum alamlar, sya dayankl alamlar, eitli refrakter metaller gibi dier ekstrzyon yntemleriyle, ekillendirilmeleri g hatta imknsz olan malzemeler izlenebilmektedir. Bunun nedeni, hidrostatik gerilme halinin sneklii arttrmasdr. Hidrostatik ekstrzyon zellikle tel ekstrzyonuna uygun bir yntemdir (ekil 29). Snek demir d metallerle deneysel olarak ok yksek ekstrzyon oranlar elde edilmi olmakla beraber endstriyel uygulamalarda bu oran 200 mertebesindedir.

ekil 29. Hidrostatik tel ekstrzyonu eitli stnlklerine ramen takmlarn karmakl ve evrim suresinin uzunluu gibi nedenlerle bu yntem endstride ancak snrl uygulama alanlar bulmutur. 4.4.4. Boru Ekstrzyonu Dikisiz borularn ekstrzyonla retiminde kullanlan silindirik takozlar dolu veya delikli olabilir. Direk, ekstrzyonda dolu ve delikli takozlardan, endirek ekstrzyonda ise yalnz delikli takozlardan boru retilir. Direk boru ekstrzyonunda stampaya tesbit edilen bir malafa, stampann ileri hareketiyle takozsun ortasndaki delii boydan boya geerek stampa takoza temas etmeden nce matrise girer ve bylece matris deliinde takoz malzemesinin geebilecei halka eklinde bir boluk brakr. Daha sonra stampa takoza basn uyguladnda malzeme bu boluktan boru eklinde kar. Borunun et kalnl matris delii ile malafann apna baldr (ekil 30).

23

ekil 30. Direk ekstrzyonla boru retimi Takozlar dkm yoluyla ortas delik olarak elde edilebilir. Bu takozlar, ekstrzyondan nce stldklarnda delik yzeyinin oksitlenmesi nedeniyle malafa anmas ve boruda retim kusurlarnn olumas gibi sakncalar doar. Takozlarn dolu olarak dklmesi ve daha sonra delinmesi ise bu sakncalara bir de delme maliyetini ekler. Dolaysyla direk ekstrzyonla boru retiminde en uygun yol dolu takoz kullanlmas ve takozun ekstrzyon srasnda malafa tarafndan delinmesidir. Bu amala, ekil 31 de grld gibi, malafann ucu takozun delinebilmesi iin zel .olarak ekillendirilir. Hidrolik bu sistemle stampadan bamsz olarak hareket eden malafa takozu deler (ekil 31a). Bu srada, aa kan malzeme malafa tarafndan itilerek matris deliinden dar atlr. Delme ileminden sonra stampa ilerler ve ekstrzyon iini yapar. (ekil 31b). ekil 32 da endirek ekstrzyonla boru retimi grlmektedir.

ekil 31. Delme malafas ile boru ekstrzyonu (a) Delme (b) Ekstrzyon

24

ekil 32. Endirek ekstrzyonla boru retimi

ekil 33. Direk ekstrzyonla deikenler EKSTRZYON RNEKLER Ekstrzyon kesiti gererek ekme ekillendirilmesi (ekil 34). 38+38+4,7 mm llerinde ekstrzyonlu 6063-T.5 alaml Z ekilli ubuk sl ileme tabi tutulur. ekil 1deki at lamasn oluturmak iin gererek ekillendirilir. ekil verme srasnda flan desteklemesi asndan ekillendirme Z ekil yaplr Sa, normal i parasndan 200 mm daha uzun kesilir ve ekil verildikten sonra kenarlardan 100er mm ksaltlr. Bu ubua, bir ablon kullanarak haddeleme ile de ekil vermek mmkndr. Bu ilemi yapmak iin gerekli adam-saatler aada verilmitir. Germe lemi Ayar zaman, adam-saat Tek para zaman, adam-saat 4.0 0.1 Haddeleme 0.5 0.5

ekil 34. Ekstrzyon Z ubuun gererek ekme ekillendirilmesi

25