ANKARA ?N?VERS?TES? S?YASAL B?LG?LER FAK?LTES?

YAYINLARI NO: 479

ANKARA ?N?VERS?TES? S?YASAL B?LG?LER FAK?LTES? YAYINLARI NO:

100. DOUM YILINDA ATATRK'E ARMAAN DZS: 24

K N C A B D L H A M T D N E M M P A R A T O R L U U N D A A L M A

LBER ORTAYLI

ANKARA
1981

K N C A B D U L H A M T D N E M N D E O S M A N L ALM AN N FU ZU

LBER ORTAYLI

ANKARAA N K A R A
ANKARA .

1981

NVERSTES BASIMEV -

SUNU Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Osmanl imparatorluu yava yava yeni bir balantya girdi. Bu balant Osmanl denge siyasetinin herhangi bir byk devlete kar izledii bir yaknlk deildi. Devlet orduda ve sivil ynetimde Alman nfuzuna kaplarn amt. Osmanl Devletinin, ondokuzuncu yzyl sonlarmda Avrupa gler dengesini altst ederek ortaya kan Almanya ile kurduu ilikiler; devletler ailesindeki herhangi iki devletin balakl olmaktan daha fazla bir olaydr. Bu ilikinin diplomatik ve siyasal alandaki boyutlarn tesinde, her iki lkenin sosyal ve iktisadi tarihi iinde de nemli bir yeri vardr. Gen Alman mparatorluunun yaylma hrs, n planda Osmanl lkelerine ynelmiti. Bu lkelerde kurduu nfuz, ondokuzuncu yzyl sonu ve yirminci yzyl bandaki Almanyann tarihidir demek pek yanl olmaz. Ayn nitelik son devir Osmanl tarihi iin de sz konusudur. Bu nedenledir ki, iki lke arasndaki ilikiler youn bir biimde aratrma konusu olmutur. Ayrca ariv belgelerinin zenginlii yannda o devirde baslan kimi yar proganda, kimisi siyasalikti- sadi durum raporu niteliinde bir hayli kitap ve risale vardr. zellikle gncel nemini koruyan askeri yardm konusu iin, Osmanl ordusundaki Alman asker heyetinin faaliyeti bir rnek olay olarak dikkati ekmitir. Bu konuda yaplan etrafl aratrmalarn (Wallach ve Trumpeener gibi) nemli bir eksii, Osmanl ariv belgelerine, hatta Trke ikincil kaynaklara yabanclklardr. Ayn ey Badat demiryolu zerindeki baz almalar iin de sylenebilir. (Tek istisna 1935de yazlan ve baz Trke ikincil kaynaklar kullanan Bekir Stk (Baykal)m almasdr). Esasen yabanc literatrde Trk- Alman ilikileri zerindeki almalar hi de kmsenmeyecek sayda olmasna ramen, beni bu konuda aratrma yapmaa ynelten neden, bu almalarn ok byk blmnde trke birincil ve ikincil kaynaklarn kullanlmam olmasdr. II. Abdlhamit dnemi Osmanl tmparatorluunda Alman etkisinin yerletii bir zaman kesitini kapsar. Gen Trkler iktidara geldiklerinde bu nfuzu daha byk boyutlarda devam ettirmekten baka birey yapmamlardr. Alman nfuzunun yerlemesinde dnya konjonktr, Osmanl Imparatorluunun i siyasal-iktisadi durumu ve egemen ideolojisi etken eler olmutur. alma srasnda Trke ve yabanc dillerdeki kaynaklarn nemli ksm, yllklar, istatistikler, Alman, ngiliz ve Osmanl gazeteleri taranmtr. Abdlhamit devri sansr dolaysyla taradm Trke gazeteden arpc bilgiler elde edemediimi belirtmeliyim. Bonndaki Dileri arivi (Archiv des Ausvuaertigen Amtes), Londrada Public Record Office -Foreign Office blmnde bulunan belgeler bir hayli bilgi verdi. Nihayet 1978 yaznda

Washington D.C.de tarayabildiim , Birleik Devletler Arivlerindeki Trkiyedeki ABD Elilik ve Konsolosluklarnn raporlar Osmanl mparatorluundaki kavgaya pek katlmayan bir yabanc devletin temsilcilerinin, baz sorunlar ne ekilde grdn anlamama yardmc oldu. Konumu gelitirmeme asl katk, Babakanlk ^r^mndeki belgelerden geldi. Burada Yldz Evrak baz konular aydnlatacak bilgiler getirmektedir. Ayn arivde 1295-1319 Hicri tarihler arasndaki rade Hariciyye tasnifi de taradm koleksiyonlardandr. lgintir ki Dilerinin bu dnemde Bab- al tarafndan deil de, Yldz Sa- rayndan ynlendirildiine bu sayede bir kere daha tanklk ettim. Bu tasniften konu iin arpc bir katk salayacak belgeler ele geirmem mmkn olmad. Dileri Bakanlnn stanbuldaki arivinden ise maalesef yararlanamadm. Asl nemli ksmnn tasnifi yaplmayan ve okuyanlara bazen ak tutulan, bazen kapal kalan bu arivin perian durumuna tarihilerimizin ve ilgililerin dikkatini ekmeyi bir grev sayarm. Kitabn giri blmnde Avrupa devletlerinin ondokuzuncu yzyln son eyreindeki yaylmac politikalarn, Alman Imparatorluu- nun i ve d siyasetini etkileyen eleri saydktan sonra; ilk blmde Osmanl imparatorluuna Almanyann nfuz ediinin nedenlerini ve seyrini aklamaya altm. Sonraki blmlerde askeri yardm ve demiryolculuk konusunda daha ok literatrde gemeyen belgelerden karlan bilgileri serimlemek amac ar basmtr. Nihayet Osmanl aznlklar konusunda ilgin ve farkl bir politika izleyen Almanyann zellikle Filistindeki faaliyetini son blmde betimlemeye ve yorumlamaya altm. Burada Alman ve Osmanl belgeleri ka

dar Amerikan ve ngiliz konsolusluk raporlarn da kullanmay tercih ettim, ilgin grdm baz belgelerin tam evirisi Ekde verilmitir. almalarm srasnda zellikle bana kaynaklar zerindeki geni bilgileriyle yardmc olan, Prof. Tark Zafer Tunayaya, Prof. Andreas Tietzeye, Prof. erafettin Turana sonsuz teekkr borluyum. Aratrmalarm srasnda her trl yardm ve kolayl gstermekten kanmayan bata Sayn Mihin Lugal olmak zere, Trk Tarih Kurumu Kitapl ve Babakanlk Arivi yetkililerine, metni sabrla gzden geiren ve dzelten dostlarm lter Akbu ve Dr. Uygur Kocabaoluna minnettarm. Nihayet kitabn basm srasnda gsterdikleri anlay ve zahmet- den dolay, Ankara niversitesi Basmevi alanlarna teekkrn az olduunu belirtmek gerekir. tlber ORTAYLI
NDEKLER

GtR

XIX. YZYILIN KlNC YARISINDA AVRUPA VE DNYA ........... 1

Alman Imparatorluunun Durumu....................................... Alman Koloniyalizminin Etkinlik Kazanma aba lan ................................................................................ ....... Almanyann Dnya Politikasndaki Yeni Rakipleri ................ 8 XIX. Yzyl Sonu ve XX. Yzyl Balarmda Almanyada Gelimeler BLM I

1 4

14

BERLN KONGRESINDEN SONRA OSMANLI MPARATORLUU ' 22

Almanya'nn Etkinlik Kazanmas in Elverili Koullar ....... 22 Almanya Osmanl imparatorluu nda.................... .............. 28 Alman Yatrmlarnn Art........................ ........................ 37
Alman Nfuzunun Yerlemesi iin Uygun deolojik Ortam .... 41

Alman Ticari Etkinliinin Artmas................. ............. 29

Alman Uzmanlarnn Getirilmesi .......................................... 45 Alman Kltrel Yaylmas .................. ................................. 49 mparator II. YVilhelm Osmanl imparatorluun da ......................................................................................... 52 BLM n.

OSMANLI ORDUSUNDA ALMAN KOMUTANLAR . . . . 5 7

Osmanl-Alman Askeri birliinin Nedeni....................... Askeri Uzmanlarn Gelii ................................................. 57 59

Colmar Von Der Goltz ...................................................... Trk Subaylar Almanyada .............................................. Almanya tle Silah Ticaretinin Gelimesi............................ jandarma ve Donanmada Alman Reformcular ... Alman Askeri Yardmnn Sonular .................................
BLM

64 67 68 69 70

OSMANLI MPARATORLU UNDA ALMAN KORDORU (BADAT DEMRYOLU) .................................................................................................. 73 Badat Hatt Projesinin Tarihi ve Gereklemesi. 74 Badat Demiryolu Kavgas ............................................... 93 Basra Krfezinde ngiliz Alman Rekabeti ......................... Tarihi Bir Miras Olarak Badat Demiryolu ....................... BLM IV OSMANLI MPARATORLUUNDA AZINLIKLAR SORUNU VE ALMANYA .................................................................................................104 Sorunun Konumu ............................................................ Filistinde Alman Kolonizasyonu.................... ................. SONU...................................................................................... KAYNAKLAR ............................................................................ 117 123 135 104 111 98 101

EKLER (I-n-m) ................................................................ AAA BA Yld Evr r-Har NAUS PRO-FO : Archiv des Auswaertigen Amtes (Bonn) : Babakanlk Arivi : Yldz Evrak : rade Hariciyye : National Archives of United States (Washington D.C.) : Public Record Office - Foreign Office (Londra)

G?R??

G?R?? XIX YZYILIN KNC YARISINDA AVRUPA VE DNYA XIX. Yzyln ikinci yars, Bat Avrupann tmyle sanayi toplumu zelliklerini kazand bir dnemdir. Sanayi imparatorluklar bata Ingiltere ve Fransa olmak zere dnyay paylamlar ve aralarndaki atmalar sona erdirip ksa srecek altn alarna girmilerdi. Sanayi toplumlar arasna biraz gecikmeyle birliini tamamlayan Alman imparatorluu da girebildi ve hatta bu grubun nc toplumlarndan biri oldu. Ancak koloniyalizm aamasna ge girii, Almanyann uluslararas politikada dengeyi bozan ve yeni gelimelere yol aan bir unsur olmasna neden oldu. Prusya 1871 de Ver- saillesda Fransay yenen muzaffer bir gt ve onun nderliinde Alman imparatorluu ilan edildi. Alman mparatorluunun Durumu Yeni Alman imparatorluu bir yn krallk, prenslik, ve serbest ehirde yaayan, ounluu kasabal bir milletin birlemesiyle kurulmutu. Birlemenin nderi olan Prusya; sosyal yaps, ideolojisi ve kltryle bu devletiklerin ou tarafndan sevilmiyordu. Gneyin katolik kltr, kuzey ehirlerinin denizci-tccar nitelii, Hessen ve Ren lkelerinin endstriyel ve Bavrerann tarma dayal yaps Prusyallkla atan unsurlard. Yeni Alman imparatorluu sadece Almanca konuulan bir imparatorluktu. Bu lkenin kltr hayatna, geleneklerine ve politikasna yn verecek bir Alman metropl bile yoktu. Prusya krall Berlini Almanyaya yn veren bir Paris veya Londra yapmak iin byk aba harayacaktr ama her zaman iin otoriter Almanyann kendi iindeki blgesel yabanclklar devam edecektir. Almanlarn bir ksm kentlerde manifaktr veya ticaretle yayor, ama lkenin geni blgelerinde kk kyllk sregeliyordu.

Almanlar bir imparatorluk kurmutu, Alman imparatoru bu birliin banda idi ve eski Mukaddes Roma Germen mparatorlarnn halefi olduu iddasmda idi. Oysa Roma -Germen tac bile Viyanadaki Habsburg Saray hazinesindeydi. Eski geleneksel imparatorluun ortada ad vard yalnzca... Prusya Krallnn, imparatorluun her serbest ehri, dkal ve krallyla karlkl elilikleri vard. Alman imparatoru ve Prusya Kral birleik ordularn bakumandan idi, ama BadenWrttemberg ve Bavyera ordular bunun dnda tutulmutu. Bavyera zel posta tekilatm muhafaza ediyordu, imparator Alman Federasyonunun banda bir reis olarak bulunacakt. Ancak byle bir federasyon reisinin lml tutumu ve yelerin hkmranlk haklarna gstermesi gereken sayg Alman imparatorunda bulunmad gibi, Prusya babakan ve bakanlarnda da yoktu. Kabalk, gurur ve snrsz egemenlik zlemini yanstan davranlar, atma ve honutsuzluklara neden oldu. Buna ramen, birlik yesi devletlerin balangtaki mali ve idari zerklikleri yava yava yok olma yolundayd. Muhalefetin ve aydnlarn arlk Rusyasndki gibi hapsedilerek deil, ama sistemli bir kontrol ve engelleme ile bunaltlp etkisiz hale getirildii bir yapya sahipti Alman imparatorluu... Babakan ve bakanlar tek tek imparatora kar sorumluydu. Babakan imparatorunun sadk bendesi idi. Parlementonun hkmet ve hele ta zerindeki denetimi pek snrlyd. Ordu ve sivil brokrasideki hiyeraride topraksoyluluk nemliydi. Birka bin junker ailesinin imtiyaz endstrilemeye ramen srd. Devlet bu snf endstri ve ticarete girmekte destekledi. stelik ykselen burjuvaziye aristokrat snfn imtiyazlar bahedilince ortaya kan sarslmaz koalisyon, baka snflardan gelecek her muhalefete inat ve gle kar koydu. Bir dnem bu yeni imparatorluk, dnyann egemen gleri olan Ingiltere, Fransa ve ar Rusyas gibi yeryznn bakir alanlarnda yeni paylar elde etmek peinde kotu. Alman imparatorluunun d politikada bu eski byk patronlar karsnda ne gibi bir vaziyet ald bilinmektedir. Japonya henz Meiji restorasyonu ile diriliyordu. Birleik talya yeni bir g olarak ortaya kmaktayd, ancak henz yeterince etkin deildi. Balkanlar ve orta Avrupada nde gelen g Avustuya-Macaristan monarisi idi. Prens Bismarckn aklc diplomasisinin egemen olduu bu dnemde Almanya uzlamac ve dengeci bir d politika izledi.

Avrupadaki durumunu Avusturyay ezerek salamlatrd. Ancak hayat alann denizar blgelerde ara- rnak niyetindeydi. Bismarck dnemi denizar blgelerdeki her olay ve etkinlikte Almanyann sz sahibi g olarak yer almasn salamaya ynelik bir politikayla e anlama gelir ve bunda ksmen baarl da olmutur... Bismarck politikas zellikle 1878 Berlin Kongresinden sonra Balkanlarn statsn yeniden saptam ve bu blgeyi Rusya'nn etki alan olmaktan karmt rnein 1885-87 yllarnda Bulgaristan prensliine Coburglar yerine Avusturya hanedanlarndan olan Battenberglerden Prens Alexander getirilmi, bylece Bulgaristan Avusturya ve Almanyann nfufc blgesine girmiti.1 Bu lkenin ekonomik ve ticari yaps zaten XVIII yzyldan beri Tuna imparatorluu ve Almanya ile btnlemekteydi. Bismarck politikas Uzakdouda Almanyay etkin bir byk devlet olarak hissettirdi. Ancak nceden paylalan dnyada yeni smrgeler elde etmek istekleri artyordu ve Bismarck politikas Alman imparatorluunun hrsn doyuramayacak bir noktaya gelmiti. Almanya artk bakir, zengin alanlarda bir smrge imparatorluu kurmak istiyor ve milliyeti saldrgan bir ideolojiyi benimsiyordu, ilgin ve farkl bir gelime de uydu; Ingiltere ve hatta Cumhuriyet Fransasnda d politika ilkeleri bakanlklarn kapal kaplar ardnda saptanp uzmanlarca uygulanrken, otoriter Almanyada Kayzerin ve babakann politik kararlan, annda otoriter bir rejimin propaganda rgt (basn, klpler, dernekler) araclyla ynlara ulatrlyor ve grltl bir hava ierisinde uygulamaya konuyordu. Prens Bismarckn gen imparator II. Wilhelmle atp istifa etmesinden sonra Almanya, milliyeti ve yalnz adam politikas izlemeye balamt. Bismarck dneminin concerti (uyumcu) Metter- nichvari d politika sistemi terkedilmiti. Alman basn ve kamuoyu, bu dnemde bir dnya mparatorluu kurmak ideali etrafnda ekillendirildi. Ge kalm emperyalizm Bismackn halefi babakan Prens
1 Rusya Bulgaristanda Coburg hanedann istemiyordu. Ancak Rusyann acemi manevralarndan Avusturya-Macaristan ve Alman diplomasisi ustalkla yararlanmasn bilmitir. 1890 larda Karada, Srbistan ve Yunanistan birlik peinde idi. Balkanlarda Ru> nfuzunun yaylmasn nlemek iin, Rusya'nn bu konudaki beceriksiz mdahalesi istismar edildi ve bu olay Bulgaristan grnte Rusyadan daha da uzaklatrd 1 Mays 1890

10

Blowun u szlerinde ifadesini buluyordu. Almanya hi kimseyi

glgeye itmek istemiyor, ama gneteki yerini almaya kararldr. 1890 lardan beri yeni Alman politikasnn smrgeler ele geirme teebbsleri fiyasko ile sonuland. Hele 1905 ve 1911 Fas buhran da esasen Fransa lehine neticelenince, Almanya denizar lkelerde sngs ile bayran dikip ynetecei smrgeler elde edemiyeceini anlad. O zaman gzler henz endstrileemeyen ve zengin kaynaklara sahip geleneksel imparatorluklara dikildi. XIX. yzyl ortalarndan beri bat Avrupann ktisad karlar arad bu imparatorluklar; Rusya, Osmanl mparatorluu, ran ve indi. Almanya da geciken bir atlmla bu lkelerin iktisadi zenginliklerine yneldi. Alman Kol ony alz minin Etkinlik Kazanma abalan iktisadi zenginliine yneldii lkelerin banda gelen Rusya Alman karlar iin verimli bir alan olamad. Bismarck Almanyann Rusyaya kar olan iktisadi ynelimini askeri ve diplomatik alanda da perinlemek iin Rusya ile gizli bir anlama yapmt. ktisadi ve ticari anlama ile Almanya, Ingiltereye oranla daha ucuza rettii endstri mamullerini Rusyaya satmaya ve karlnda bu zengin lkenin hammaddelerini ekmee balad. Ancak gerekli iktisadi alt yapy ok daha nceden kurmaya balayan ve 1860 lardan sonra sanayileme srecine giren Rusya

11

iyi bir mteri olmaktan abuk kt. 1870 lerde Almanya, Rusyann endstri mamulleri ithalatnda ilk sray alyordu. 1880 lerde kan Rus gmrk yasalar ve dahili sanayilemenin teviki tedbirleri etkilerini gstermekte gecikmedi. 1887 de Almanyadan yaplan ithalat % 46 dan % 29 a dt 2. Endstrileen Rusya, Almanyann iktisadi etkisinden kurtulacak ve ngiltere ile Fransann yannda kendi karlarnn dorultusunda yer alacaktr. nk greceimiz zere Rusyann yeni kar blgelerinde Almanya onu rahatsz eden gl bir rakib olacaktr. Almanyann Uzakdouda byk devletlerle birlikte ecei bir dier kar alan indi. zelikle Almanyann Fransa karsndaki galibiyetinden sonra heryerde artan askeri prestiji Uzakdo- uya da ulamt. Japonya 1980 lerde bir Fransz askeri misyonuna yol verip, yerine Almanlar getirtti. Alman askeri uzmanlar ine de arld ve 1894-95 in-Japon Savanda in ordusunun komuta kademelerinde grev grdler. Almanlar Hankow, Tientsin, Tsingtao kentlerinde ticaret ve gmrk imtiyazlar aldlar. Alman misyoner

lerin faaliyetine msaade edildi. 1895 de in Almanyadan ilk borcu ald. Ayn yl Deutsch-Asiatische Bank (Alman Asya Bankas) faaliyete geti. Almanlar ngiltere ile ortaklaa n Konsorsiyu munu meydana getirdiler. 1900 de Amerikan Konsolosluk raporlar indeki Alman yatrmlarn en aa 90 milyon dolar olarak gsteriyor.3 1905 de bu rakam 700 milyon marka (tahminen 165 milyon dolar) ulat. Bu gelimelere ramen, greceimiz zere Almanyann in- deki ans hzla modernleen saldrgan Japonyann varlyla tehdit ediliyordu. Kayzer, Rus ar ile
2tarihli Von Schwcitzin Capriyiye Raporu No.2084. stanbuldan Von Radovuitz'in Capriyi'ye raporu No 2093 8 Temmuz 1890. J.Lepsius, Die Grosse Politik der Europaeischen Kabinette, Cilt 9, j. 3 l.H.Ivanova, A.I. Sidorova, B.K..Yazunskogo, Istoyiya SSSR Periyod Kapitalizma 1861 1917. Tom II, Izdatelstvo Sozialno Ekonomieskoi Lit. Moskva 1959, s.306.

12

Japonyaya kar birlik kurmak istedi, ama Rusya 1905 de Japonyaya boyun eince bu projesi suya dt. ngiltere ve Fransa uzakdouda XIX yzyl balarndan beri baarl admlar atp yerlemilerdi. Bundan baka Almanyann uzak dcuyu kontrol edecek deniz gc yoktu. Almanya ine, Rusya gibi karadan demiryoluyla ulaamazd. Donanmas ise ngiltere ile hibir zaman baedemeyecek durumdayd ve Pasifik okyanusunda bu eski patronlarla ciddi bir rekabete girimesine olanak tanmyordu Almanya tarihini Okyanuslar aan bir denizci lke olarak yaamamt. Bu nedenlerle Alman imparatorluu Uzakdouda byk paton olamyacam anlaynca, el ataca blge olarak Ortadouyu gndeme ald. Bu geni lkeler bir hammadde kayna ve pazar olarak nnde uzanyordu. Almanya Orta Avrupadaki mttefiki Avusturya araclyla Balkanlardan bu lkelere uzanabileceini hesaplyordu. Bu iki lke ise Osmanh imparatorluu ve rand... Gelimeler Alman nfuzunun daha ok Osmanh imparatorluunda younlatn gsterecektir. randa da tpk Osmanh mparatorluunda grld gibi ynetici ve aydn evrelerde ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar bir bezginlik ve nefret vard. Bu nedenle ykselen iki yeni gce, yani Almanya ve Japonyaya kar bir hayranlk ve zenme ve hatta bu ikisinin kurtarc olacana dair bir umut besleniyordu. Kayzer Wilhelm II nin 1898 de amda; 300 milyon Mslmann koruyuculuunu stlendiini belirten nl nutku kadar, 1905 de Japonyann Rusyay yenmesiyle sonulanan sava da Osmanh imparatorluunda olduu gibi randa da ocuksu bir sevin ve umut yaratmt. Asya nihayet Avrupa istilaclarn yenmiti. Japon mparatoruna ehname trnde Mikadoname ad altnda kasideler

yazanlar bile oldu4. Japonyaya e bir sempati sahibi olan Almanyann randa etkin bir biimde yerleemeyiinin nedenleri vardr.
4 Mirza Hseyin Ali (Tacir-i irazi) Mikadorame, Nairi, Muyedel slm, Kalkta 1323, Sengi (Litograf) II 2 sahife.

13

ran XVI yzyldan beri Ingiltere-Rusya kanal ile bat Avrupa ticaretine almt. Osmanl imparatorluu normal ticaret yollarn (Anadolu ve Basra Krfezini) rana kapatm, bunun zerine Ingiltere ve Avrupa bu ticareti Rusya zerinden yapmaa balamlard. Bundan baka 1828 Trkmenay anlamasndan sonra Rusya, Iranda en ziyade msaadeye mazhar devlet olarak imtiyazlar elde etti. Bylece ngiltere, Rusya ve Osmanl mparatorluu Iran lkesinin d ticaretini kontrol eden gler oldular. zellikle XVIII yzyldan sonra Ingiltere ve Rusya, modernleen dnya iktisadi sisteminin koullar iinde Iran ticaretini yneten iki dev gtler. Bunlar yannda kendisine bir yer edinmek isteyen Almanya 1873 de ranla bir ticaret anlamas yapt ise de, bu anlama Almanyaya ilk elde Iran ticaretinde bir etkinlik salayamad. 1890 larda yrrle giren yeni Alman Ortadou politikas ve Babakan Blowun aklad, BadatBasra demiryolu projesi gzleri rana evirdi. 1906 da Hamburg-Amerika Denizcilik irketinin Basra Krfezine seferleri balaynca ksa zamanda Almanya ran ticaretinde Ingiltere, Rusya ve Osmanl devletinden sonra drdnc sray ald5. ' 1870 lerden 1890 lara kadar Iran milliyetileri; lkelerinde Ingiltere ve Rusyann nfuzundan yaka silktiklerinden, Alman yanls bir politika izlemek taraftarydlar ve Alman hayran bir atmosfer rann ynetici evrelerini de kaplamt. ran da dier dou lkeleri gibi Almanyaya Avrupal olmayan dounun dostu bir Avrupa lkesi (non partisan European) olarak bakyordu*. Kaar hanedannn byk Petroya zenen ve srekli olarak Avrupada inceleme gezilerinde dolaan ve Alman hayran hkmdar Nasrddin ah (1848-1896 arasnda hkm srd) Bismarckdan ve sonralar II Wil- helmden mavirler istedi. ah Almanlara; Eer idar organlar ve bakanlklar dzenlerseniz, randa Alman kolonizatr gruplarnn yerlemesine bile izin veririm diyordu7. Almanya rana yerlemek

5 Ulrich Gehrke, Penim in der deutschken Oriertpolilik uaehrend des ersten Welkricges, W. Kohl hammer Verlag Stuttgart, 1960, s, 4.

14

iin dahilde hibir engelle karlamad gibi, davetkr bir ortam da bulmutu. Hatta 1895 de Felix Moral adl bir Alman, Tahran-Ba- dat demiryolu imtiyazn ald3. Bylece Almanya; Badattan sonra demiryolu egemenliini rana da uzatmay amalyordu. Ancak Ingilterenin Bahtiyar! aireti zerindeki nfuzu ve petrol karlar (Anglo-Persian Oil Comp.) ve Nasruddin ahdan elde ettii ttn tekeli ve umduu imtiyazlar Ingiltereyi Almanyaya kar tedbirli davranmaya itiyordu. Daha 1903 de Almanyann randaki itahna kar dikkati ekmek isteyen Lord Ellenborough Lordlar kamarasnda; Basra Krfezi kylarnda Alman donanmas grmektense Rusyay stanbulda grmeyi tercih ederim.6 diyordu. Iran merut hareketi Hindistan ve Msrda etkilerini gsterince, Ingiltere bu hareketi bastrmak iin Rusyay desteklemekten geri kalmad. Ingilterenin gney randaki, Rusyann da Azerbaycan ve Horasan blgesindeki emelleri Almanyay devreden kartacaktr. ran sorunu Almanyay Ingiltere ve Rusya karsnda yer almaya iten konulardan biridir. Esasen Iran aydnlarnn bir ksm Rusyada eitim gryordu. St. Petersburgdaki Iran konsolosu 1905 te 200.000 kadar Iranl iinin Rusyada altn belirtiyordu10. Bu durum randa bir yandan devrimci hareketleri etkilerken, dier yandan mutlakiyeti Rusyann resmi mdahalesi ve destei ile ah ve evresi 1906 da kurulan meruti meclise ve devrimci hareketlere kar koyabiliyordu. Ingiltere de belirtildii gibi yar reformist ve yar ah taraftar bir politika izliyordu. Neticede 1907 de Rusya ve Ingiltere arasnda bir anlama yapld ve buna gre orta ve kuzey Iran Rus nfuzuna, gney Iran (ki petrol blgesidir) Ingiliz nfuzuna terkedildi. Bu paylama zerine 1908 de Rus subaylarnn eittii ordu ve onlarn komutasndaki bir Kazak birlii meclisi datarak mutlak hakimiyeti aha tekrar geri verdi. Rusya nfuz blgesinde meruti bir rejimin yaamasna msaade edemezdi ve Ingiltere de onun bu mdahalesini grmezlie geldi. Birinci
6 Ivar Spector, The First Russian Revolution, A Spectrum Book, Prentice-Hall Inc., :96a,

15

Dnya Sava kana kadar ran, Rusya ve Ingilterenin kesin gdm altndayd ve Almanya ya bu blgede sz hakk kalmamt.

Alman imparatorluunun yaylma politikas ondokuzuncu yz yln ikinci yarsnda var olan koullar ve byk devletlerin oktan belirlenen nfuz alanlar gibi nedenlerden tr baka bir mecraya srklenmiti. Almanya; Ingiltere, Fransa ve ar Rusyas gibi kolayca koloniyalist bir imparatorluk kuramyacakt. Bllen dnyada kendisine en yakn ve fazla engel grmeden szabilecei bir tek alan kalmt; Osmanl imparatorluu... Halen kta zerinde zengin kaynaklara sahip olan bu lkede Ingiltere, Fransa ve Rusyaya kar belirgin bir dmanlk vard. Osmanl ynetici evreleri kadar, lkenin aydnlar da Almanyay hayrhah bir dost olarak bekliyordu. Ancak bu mparatorluu Afrika ve Asyada grlen biimde ele geirmek mmkn deildi. Osmanh lkeleri rnein Fasa benzemiyordu. Osmanh imparatorluu yzyllardan beri hkmran olan ve imparatorluklara zg cihan egemenlii ideolojisi gden bir siyasal kurulutu. Bu konuda verdii dnlerden rahatszlk eken ve yabanclara kar kuku duyan bu geni lkeye yeni yntemlerle szmak gerekiyordu. Almanya bunu baard ve bu baaryla da yeni koloni- yalizm an at. Alman neo-koloniyalizminin Osmanh imparatorluu topraklarnda gc arttka, koloniyalist devletlerin kurduu dzen ve denge bozulmaa ve baz atmalar su yzne kmaa balad. Bylece dnya siyasetinde buhranl bir dnem balad. Almanyann Dnya Politikasndaki Yeni Rakipleri XIX yzyln son eyreinde Almanya smr alanlar arayan ve gn getike

16

gelien tek devlet deildi. Endstri ve ticareti onun lsnde olmasa da dev admlarla ilerleyen ve dnyann bereketli alanlarna gz diken yeni byk devletler de ortaya kmt. XIX yzyln ikinci yansna kadar tarmsal yapl ve Avrupa devletleri arasnda hantalh ile nl Rusya, imdi dev bir sanayi lkesi olma yolunda ilk admlarn atyordu. Gney blgelerinin azgelimiliine ramen, kuzeyindeki endstriye hayat alan arayan gen birleik talya hesaba katlmas gereken dier bir Avrupa by idi. Nihayet reformlarn baaran Japon imparatorluu Uzakdouda gerek bir g olduunu yalnzca Almanyaya deil, herkese retecekti. Japonya bir bakma Alman gelime modelini daha ksa zamanda ve daha sert yntemlerle gerekletirmiti. 1854 de Commodore Al. Penj'nin ABD temsilcisi olarak zorla adaya yerlemesinden beri, Japonyann ynetici klii, eer bat dnyasnn yaam tarz ve teknii benimsenmezse, kendilerine hayat hakk kalmyacam anlamlard.

Yeni Japonyann anayasal sistemi vatanda zgrlklerinden ok devletin salamln n planda tutan, feodal otoriteyi modern dnyann koullarna uyduran bir nitelikteydi. Japon kapitalizmi, feodal aileler olan zaibatsulara. devlet fabrikalarn ucuza devretmekle geliti." Devlet dier sektrlere ar vergiler koyarak sanayii gelitiriyordu. Bu vergiler ise zellikle orta ve fakir kyllere yklendi. Bylece artan vergi gelirleriyle lzl bir mlkszleme sreci balad. Bu mlklerin snrl ellerde toplanmasyla da modern kapitalist iftilik ve kentlerdeki sanayi birbirine paralel olarak geliti.7 Otoriter modernleme; kii zgrlklerinin gelimedii ve insan hayatnn XIX yzyl sanayi Avrupasmdaki kadar deer kazanmad bir lkede, sert bir askeri disiplin ve acmaszca kullanlan insan emeiyle baarlar kazand. 1895 in-Japon harbi sonucu dikkati eken yeni Japonya, 1905 de Rusyay uzak douda ezerek byk devletler arasnda saygn bir
7 T.C.Smith Agrarian Dstress and Taxation "Imperial Japan 1800-1945 ed. J.L- vingston, J.Moorc, F.Oldfathcr, Pantheons Asian Library 1, New York 1973, s. 129-131.

17

yer kazand. Uzakdouda Ingiltere ve Fransa gibi bykler bile ciddi bir rakiple kar karyayd. Almanya yeni uzand bu alanda rekabet d kald. Almanyann Afrikadaki giriimleri gerilemiti. Bu ktada ilk emperyalist Belika Kral Leopold idi. 1876 da Brkselde toplad konferansta Afrikaya uygarl gtrmeyi (!) Avrupallara nerdi. Fransa ve Ingiltere bu neriyi derhal benimsediler. 1880 lere gelindiinde Afrika bllmt. 1884 de Dr. Cari Peter adl ilk Alman koloniyalisti dou Afrikaya ayak bast. 1895 te Almanya ele geirdii 600mil karelik topra Dou Afrika Alman Protektoras olarak ilan etti. 1886 ve 1890 da Zenzibar Sultannn protestolarna ramen Ingiltere ve Almanya dou Afrikadaki Alman hakimiyetini tanyan iki anlamay imzaladlar. 1919 da Tanganyika adn alan bu Dou Afrika Protektorasnm, br koloniyalist devletlerin Afrika topraklaryla by lemeyecek kadar verimsiz ve kk olduu aktr. 1914 ylnda Fransa Afrikada, 4. milyon mil kareyi ve Ingiltere en verimli yerlerde 3. milyon 700 bin mil kareyi aan byklkteki kolonileri elde tutarlarken; Almanlar Dou Afrika, Gneybat Afrika, Camerun ve Togoda ancak 960.000 milkarelik bir topra elde tutuyorlard8,.Afrika ktasnn byyen Alman ihtiraslar iin doyurucu olmad grlyor.

Almanya; Avrupa, yakndou ve kuzey Afrikada da baka rakib- lerle kar karya geldi. XIX yzyln ikinci yarsnda sanayileen talya ve Rusyann, Akdeniz ve dou Avrupada hesaba katlmas gereken ve hzla modernleen iki lke olduu
8 L.S.Stavrianos, a.g.e., s.379-380.

18

belirtilmiti. Bu iki g, Avrupa nm ngiltere, Fransa ve Avusturya-Macaristan gibi eski glerini de yeni bir strateji izlemeye zorladlar. Kont Cavour ve Garibaldinin birletirdii talya; XIX. yzyln ikinci yarsnda Avrupada en kesin elikilere ve toplumsal dengesizlie sahip bir krallkt. Kuzeyin byyen sanayii ve burjuvazisi, marur ve kof bir aristokrasinin egemenliini alt etmek veya onunla uyum salamak savan veriyordu. Gney eyaletleri ise ortaalardaki parlak ticaretin kmesinden sonra, yeni alarda ilkel bir tarmsal dzenle yayordu. Yzyllar boyu sren istillar blgede kuzey talyaya gre farkl bir kltrel yap da oluturmutu. Bu iki blge arasndaki derin uurum, talya'y ynetenleri ilk anlarda emperyalist bir politika izlemekden ok, i sorunlarn zmne yneltti. Fakat XX yzyl balarna gelindiinde talyann gelien endstrisi, lke ynetimini Akdeniz havzasnda emperyalist bir politika izlemeye zorlad9. talyanlarn Afrikadaki koloniyalist giriimleri iin parsellenemeden kalan tek alan Habeistand. Ancak Habeistan maceras hezimetle sonuland. (1885). Bu devlet Afrikann bamsz yaayan tek paras idi denebilir ve Italyanlar burada baar salamak iin gerekli askeri-teknik olanaklara sahip deildiler. 191 deki Trablusgarb (Libya) saldrsna kadar Italyan endstriyel yatrm ve ticaretinin daha ok Balkan devletleri ve Osmanh imparatorluunun Avrupa eyaletlerine yneldii grlecekti. Buralarda talya nceleri Avusturya-Macaristan ve Alman karlar paralelinde hareket eden, hatt ibirlii yapan ikincil bir yatrmc durumunda idi. Bu nedenle 1908-1911 de Fransa ile Anadoluda Ereli (Zonguldak) kmrleri, Ingiltere ile Balkanlardaki Tuna-Ad iya demiryolu yatrmlar konusunda att. Ancak 1906 dan sonra talyann; Romanyada Kstence-Bulgaristan-Selnik ve Draa (Durazzo), oradan da Valonaya kadar uzatmak istedii Tuna Balkan demiryolu projesi, Avusturya-Macaristan ile ekimesinin nedeni olacaktr13.

Giorgio Mori, The Process of Industrialization in General and the Process of Indus trilization in

Italt The Journal of European Economic Historj vol 8, Nr. x 1979. s. 79-78

19

nk Avusturya Bosna-Hersekten Yenipazar (Novybazar) sancana, oradan da Selanike ve kuzeye doru Balkan demiryollarn demek niyetinde idi. Bu dnemde Almanya artk kendisi ile ekonomik ittifaka giden Avusturyann tarafm tuttu. Bundan baka Srbistan, Karada ve Makedonyadaki daha tali derecedeki giriim ve yatrmlar talyanm Almanya gurubundan kopmasna neden oldu. talyan tccarlar dou Akdeniz ve Balkanlarda uzun zamandan beri faaldiler. Bu geleneksel yapdaki ticari yaylma imdi Banco Commer- ciale'nin desteindeki Venedik grubu ve Balkanlarda Ansaldo grubu tarafndan getirilen destekle stanbul merkez olmak zere Ege-Akdeniz blgesinde yeni bir athm kazanyordu. Bu grubun tekelci yaylmas, yeni aktif bir d politikann desteinde Balkanlar ve Akdenizde etkisini duyurmaya balad16. talyan teknik bilgisi ve kalifiye elemanlar Balkanlarda Avusturya, Alman, Fransz yatrmlarna itirak ederken, imdi bamsz yatrmclk peine dtler. Grlyor ki Almanya, Osmanh mparatorluunun Balkanlar ve gney Adriyatik gibi Avrupa eyaletlerinde ve Ege havzasnda yeni bir rakible daha karlamt ve rahat hareket edemiyordu. Bununla beraber talyay Almanya ile Avusturya-Macaristanm Balkanlardaki kltrel iktisadi yaylmasn nemli lde engelleyen bir g saymamak gerekir. Zaten blge Almanya tarafndan AvusturyaMacaristana braklmt.. Almanya gzlerini Osmanl mparatorluunun dier bakir ve zengin alanlarna dikmiti. talya Osmanh mparatorluundan kopan paralarda bazen birincil, bazen ikincil bir koloniyalist g olarak faaliyette bulunabiliyordu. Hammaddeye ynelik yatrmlarn Srbistan, Karada ve Makedonya havzasnda, altyapsal yatrmc koloniyaliz- mini ise 1911 den sonra Trablusgarb (Libya) ve Akdeniz adalarnda srdrebildi. Bismarckn Balkanlar ve douda etkin olmayan bir politika izlemesinin bir nedeni de Rusya idi. Fransaya kar yeni kurulan Alman birliini glendirmek iin Bismarck, Rusyann nfuz alanna mdahale ederek bir atmaya girmekten

20

kand. Ancak Almanya, Avusturya-Macarictan ile olan yaknlamas ve koloniyalist faaliyetler dnemine giren Alman endstrisinin zorlamasyla. Osmanl topraklarna ve ekonomisine el attnda, Rusyay kanlmaz olarak ngiltere ve Fransa saflarna itecektir. 1893 de Fransa-Rusya ittifak ve 1902 den sonra da Ingiltere-Fransa yalanlamas sonucu Rusya,

Almanyadan kopmutu. Olaylar, 1880 lere kadar Almanyann iktisadi nfuz alan olmak niteliini gsteren bu dev lkeyi, giderek Almanyann iktisadi, siyasi, askeri alanda bir rakibi haline getirdi. Rusya XIX yzyln ikinci yarsnda endstrileme, demiryol ulam ve ynetim alannda baz reformlara giriiyor ve kalknmann ilk nemli admlarn atyordu. Tarmda kapitalistleme, kentlerde byme gibi olaylar lkenin nfusundaki hzl bir art ile paralel gidiyordu. Finlandiya dkal hari olmak zere 1860 da 74 milyon olan Rusya nfusu, 1900 de 133 milyona ulat. 1863-1897 arasnda Avrupa Rusyasnm ehir nfusu % 97 orannda artt ve bylece imparatorluun bu blgesinde tm nfusun % 12.8i kentlerde yaar oldu ki bu rakam dahi tarmsal-feodal dzenin nemli bir deiim srecine girdiini gsterir.10 Bu dnemde krsal nfusun sadece % 48 orannda arttV.l.Leninin nl eserinde de (Rusyada Kapitalizmin Gelimesi) zikrediliyor ve kylln zldn belirleyen bir gsterge olarak zerinde duruluyordu. 1897 nfus saymna gre, btn Rusyann 125.6 milyonluk nfusunun snfsal dalm yle idi11. Byk burjuvazi ve toprak sahipleri Orta kyller ve kk burjuvazi Kk kyller Proleter ve yar proleterler* 3.0 milyon 23.1 milyon 35.8 milyon 63.7 milyon

10 Istoriya SSSR 1861-1917 (Periyod Kapitalizma) Tom II izd. Sozialno-Ekonomi eskoy Lit. Moskova 1959, Res: L.M.Ivanova, A.L. Sidorova s. 224-225. : 8 a.g.e., s. 224. 11Yar proleter; ev sanayiinde ve tarmda cretli ii olarak alan nfus. K.Helfferich, Alnan Feyz-i Millisi (La Prosperite Nationanale De V Allemagne) den, eviren; Nesim Russo, stanbul 11330, s. 59.

21

Toplam

125.6 milyon

Kentlerde ve kasabalarda younlaan proleterya 1879 ve 1903 yllar arasnda sayca hayli artmt. Proleter nfusun Rusyann 50 vilyetinde fabrika, madencilik ve demiryollar sektrndeki dalm yle idi19.
Yllar 1879 1890 1903 Fabrika Endstrisi (1000) 763 840 1.262 K Madencilik (1000) Demiryollar (1000) 91 252 469 Toplam (1000) 1.189

235 340 477

>432
2.208

Rusya XX yzyla 2 milyonu akn fabrika iisiyle giriyordu. Bu byk ktle toplam nfus iinde nemli bir oran deilse de ii

hareketlerinin, bymesi iin yeterliydi. Dier yandan bu endstri dahili pazarlar kadar, in, ran ve Osmanh mparatorluunun topraklarna da gz dikmiti. Bunun dnda hafif endstride XIX yzyl sonunda says o milyona ulaan dank bir emeki nfusu vard ve bunun 7.5 milyonu erkekdi. Aileleri ile birlikte Rusya ahalisinin 22 milyonu sanayi sektrnden geiniyordu ki bunun tm nfusun % 18 ini kapsadn belirtelim. Toprak kleliinin kaldrlmas ile (1866) lkede kentlemenin hzland yllarda, Rusya sanayiinin retimi artt ve Rusya dnyadaki byk endstri gleri arasnda yer ald. Hal ar sanayi, demiryol ve d ticaetde; ABD, ngiltere, Fransa ve Almanya ile boy lecek durumu yoktu. Ancak byme hz gittike artmaktayd ve Rusya mparatorluunun yakn gelecekteki retim kapasitesi dier devletler iin dndrcyd. Aadaki tablo sanayileen lkenin elik retiminde bu yllarda meydana gelen deimeleri veriyor ki,20

22

1000 ton hesab ile elik retimi

1886 yl 2.604.4 2.403.2 427.6 241.8 164.0 ABD Almanya ngiltere Fransa Rusya Belika

1910 yl 26.512.4 13.698.6 6.106.8 3-390-3 2.350.0 1.449.5

Art hz %

9-54-6

9IO-3 1335-0 54-'

692.9 871.2 783.6

Rusya byme hznda nc sradadr. Gene bin ton hesabyla dkme demir yapmnda da Rusya en fazla byme hzna sahipti12.
1887 ABD Almanya Ingiltere Fransa Rusya Belika 19u 6.520 4.024 7.681 1.568 612 Art % i 24.028 268.5 287.6 10.6 181.3 486.3 178.6

15-574
10.033 4.441 2.106

756

3 588

ABDnin bu dnemde eski dnyada etkin bir rakib olmadn gz nne alrsak; artk gerilemekte olan ngiltere ve Fransa gibi geleneksel glerin dnda, Rusya imparatorluu Almanya iin gelien

12 a.g.e., s. 58.

23

ve yakn gelecekte tehlikeli olan bir rakibti. Nitekim bu atma yakn bir zamanda Ortadou blgesinde ilk belirtilerini gsterecektir. Rusyann sanayi ve ticareti izlenen gmrk politikas ve devlet desteiyle glenirken, byyen emeki hareketleri de arln koloniyalist bir politikaya ynelmesini hzlandrd. Bunda otokrat, kaba ve kof bir emperyalizm drts kadar, deien Rusyann iteki kaynamalarn da yneltmek arzusu da vard. XIX Yzyl Sonu ve XX Yzyl Balarnda Almanyada t Gelimeler Alman mparatorluu Avrupa sahnesine adeta hrsl, kavgac bir asker olarak kt. Bu dnemde Avrupada milli devletlerin kendi aralarndaki snr sorunu zmlenmi ve byk devletler emperyalist emellerini Afrika, Asya ve Ortadou topraklarnda gerekletirmek dnemine girmilerdi. Onun iin daha bandan komu byk devletlerin anavatan topraklar zerine gz diken Almanya, (AlsasLoren, ilezvig, gibi ilhaklar dnelim) antipatik bir devlet olarak karland. Yeni imparatorluk hzla artan bir nfusa sahipti. 1816 da 25 milyon olan nfus, 1817 de 41 milyona, 1888 de 48 milyona, 1895de 52 milyon ve 1915 de 67.9 milyona ulamt 13. Bu art oran Rusyadan sonra ikinci geliyordu. (1000 de 11.3) lkenin kaynaklar balangta bu nfusu beslemeye yetmiyordu. 1821 lerden itibaren hzl bir denizar g balad. 1930 lara kadar Almayadan 5.989.400 kii deniz ar lkelere (ABD, Kanada, Gney Amerika, Gney Afrika ve Avusturalya) getmiti. Ancak, 1880lerden sonra sanayiinin bymesi 18-40 ya arasndaki nfusun g hzn yavalatacak ve bunlar lkede i bulabileceklerdir14. Sanayi ve d ticaretin gelimesi youn bir i gle besleniyordu. 1870 lerde nfusun 2/ 3 si kk yerlemelerde yaar ve toplam nfusun % 50 den fazlas tarmla urarken; 1910 da tarm nfusu toplam nfusun % 30 una dt ve tm nfusun % 20 den fazlas sanayi merkezlerinde yaamaya balad15. Daha Alma birlii kurulmadan evvel iki konu her Alman devletinin
13 a.g.e., s. 10. 14 Gustav Stolper, Kari Havser, Knut Borchardt, Deutsche Wirtschaft-Seit 1870, 2. 15Auflage, J.C.B. Mohr Tiibingen, 1966, s. 26-27.

24

gndeminde ncelikle ele alnmt. Gmrk birlii ve demiryolu... Geri Almanlar ngiltere, Fransa hatta Rusya'ya gre bu konuda etkin atlmlar yapmakta biraz geikmilerdi, ama zaman an

abuk kapattlar.Alman mparatorluu lke ii ve lke d ulamda ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda ve talya gibi denizlerden yararlanmak olanana sahip deildi. Karada ise ulam iin ancak nehirler ve demiryolundan yararlanmak sz konusu idi. Yani etkin ve ucuz bir ulam ancak rasyonel bir demiryolu politikas ve nehirlerde de kanallar insas ile olanakl idi. 1840 lardan itibaren Almanya kanallar ve demiryollar lkesi olmaa balad. Aadaki tablo Alman de- miryol sisteminin geliimini veriyor16.
Alman Demiryollar
Yl 1835 1845 1855 1865 1875 1885 1895 95
!

letme Uzunluu (km) 0 2300 8290 14690 27960

Art (km)

5990
6400 13270 9690 8910 10420

2300

37650
46560 56980 62410

9'5

5450

Burada gze arpan zellik, imparatorluun kuruluundan sonra demiryollarndaki hzl gelimedir. Bir dier zellik de; ngiltere, Fransa ve ABDnin tersine, Alman demiryolculuunun tamama yaknnn devlet tarafndan yrtlmesifir. 1912 de 60521 km. lik demiryolunun ancak 3631 km.si zel kiilere aitdi ve bu da nemsiz yan hatlard. Devlet demiryollarna hzla el atyor, ya kendi kuruyor veya zel kiiler tarafndan kurulanlar devletletirerek bnyesine alyordu. Bu gelimelerde Alman endstrisinin teknolojik olanaklarnn da pay vard. 1835 lerde Alman endstrisi ve teknolojisi demiryol inas ve lokomotif yapm iin
16 a.g.e., s. 46.

25

yetersizdi. 1853 den sonra bu konudaki teknik beceri ve retim tmyle Almanlarn kendileri tarafndan saland. Bu vakte kadar pik demir ve baz paralar ithal edilirken, byk endstrinin douu bu sorunu zmledi. Alman sanayiinin daha da nemli gelimeler kaydetmesinde demiryol yatrmlarnn pay ngiltere ve ABD de olduundan daha oktur. 26 1850 lerde Alman endstrisinde demir retiminin % 21-30 u demiryolu inaat ve makinelerine giderken, ABD de bu oran % 3.5 ile % 15 idi.

Alman gmrk birlii mparatorluun kuruluuna doru atlan ilk adm idi. Nitekim 1879 da Almanya, liberal ekonomi ve ticaret dneminin kapan diyeceimiz bir olay yaratt. Koruyucu gmrk politikasna ynelik kanunlarla d ticaretde liberalist dzeni kaldrd. Alman tarmnn sanayii beslemesini salayan bu tebbirlerle sanayi mamulat d pazarlara kar korunuyor ve yurt ii rakipsiz bir pazar durumuna geliyordu. Devleti bir ulam politikasyla birbirini tamamlayan bu tedbirleri tarmda sbvansiyon ve sanayide monopol kapitalizmin tevikini salayan tedbirlerle bir arada dnmek gerekir. Alman mparatorluu 1879 dan itibaren kesinlikle otarik yapya ynelik bir ticaret ve gmrk politikas izledi ve liberal politikann tersine devletin iktisadi hayata geni lde mdahalesinin ilk rneklerini vererek, klasik kapitalist dzenin bir anlamda yeni bir evreye girmesine de nclk etti. Alman mparatorluu sanayi ve ticarette otoriter, yn verici ve tekelci bir politikayla gelimeler kaydediyordu. Fakat bu gelimenin temelinde de, gene ayn yntemlerle XVIII yzyldan beri gelitirilen tarmsal bir yapnn verdii olanaklarn bulunduunu belirtmek gerekir. Prusya ziraat nazr Baron von Hardenbergin ban ektii 1811 tarihli Regulierungs edkt le lkenin tarm yaps yeniden dzenlenmiti. Bu fermanla kyller cephe ve snrdaki askerlik hizmetinden,feodal vergi ve angaryann bir ksmndan muaf tutulmulard. Buna

26

karlk ektikleri arazinin yars veya 1 / 3 ini feodal beylere ter- kediyorlard. Bylece daha XIX yzyln ilk yarsnda Alman topraklarnda kapitalist iftlik sisteminin temelleri salam bir ekilde atld. Tarm teknolojisindeki yeniliklerle glenen bu iftlik sahibi soylular (Junker) orduda, brokraside ve sanayilemede gene devlet desteiyle ncl elde tuttular. Alman sanayii nemli atlmlarn imparatorluk dneminde gerekletirmee balad. Ticaret sermayesi ve bankachk faaliyetleri hzla endstriye yneldi. Bankalarn endstri ile ilikisi, kk ve orta sanayi tesislerinin tasfiyesini hzlandrd ve tekelci bir kapitalizm geliti. Devletin gmrk himayesi ve sbvansiyon politikas da bu amaca ynelikti. Sermayesi 10 milyon mark aan irketler 1886 da sadece 74 tane iken, 1896 da 108 ve 1909 da ise 229 tane idi17.

Sanayi teknolojisi hzla geliiyordu. 1900 de Alman endstrisi temelde retim aralar reten bir endstri haline geldi.28 1882 de tm Alman endstrisinin makine kapasitesi 1.220.000 beygirgc iken, 1890 da bu kapasite iki misline ve 1907 de 5.190.000 beygir gcne ulat 29. Bu gelime ii nfusunu artrd ve ii snfnn niteliini ve bilincini deitirdi. XX yzyl banda Alman sanayi proleteryas nn % 40! byk sanayide toplanmt30.
Sanayide alan i Oran
((letme Byklne gre) Kk iletme Orta letme Byk sanayi kuruluu 1882 % 59 % >8,5 % 22.5 >97 % 37,3 %25,7 % 37

17 Helfferich, La Prosperite Nationale de LAllemagne 1888-1913 (Alman Feyz-i Millisi), Mtercimi Nesim Russo, stanbul Matbaa-i Osmaniye, 1330, s. 40.

27

Alman sanayiinin gelimesi ticaretin de niteliini deitirdi. Demiryol uzunluu belirtildii gibi 1885-1911 arasnda % 61, demiryollarnda tanan yolcu says ayn dnemde % 377 ve mal miktar da % 273 orannda artmt. Ancak Alman ticareti ve tamacl kta iinde idi. ktisadi nfuz alannn denizar blgelerde ngiltere kadar yaygn olmadnn en belirgin rnei ticaret filosunun kapasitesiydi. 1888 de ou yelkenli ve 717 si buharl olan (470,364 tonilato) 38u gemi says 1913 de ancak 4850 ye kt. Bu dnemde (1887-1912) ABDnin d ticareti % 275, Ingiltere- ninki % 200, Fransannki % 200 artarken onlar kadar kolonilere ve geni nfuz alanlarna sahip olmayan Almanyanm ki % 300 orannda artt31. Bu durum Alman yaylmasnn siyasal boyutlarn ve dier byk devletlerle atma potansiyelini gsterir. Almanya daha 1880lerde ngiltere, Fransa ve ABDden sonra dnyada drdnc byk ihracat lkesi idi ve bu durumunu ngiltere ve Fransa aleyhine devam ettiriyordu. Kolonileri olmasa da, Almanya 191 o da Avrupann en byk sanayi lkesi idi32. Daha XIX yzyl ortalarnda Almak kimya sanayii orijinal rnler yaratmaa balad. Bayern-Badische Anylin ve _____________ \
28A.J.Taylor, The Course of German Hislory Methuen, London 1976,5. 160-168. 29Helfferich, a.g.e., s. 20. .30 a.g.e., s. 36 31a.g.e., statistik veriler, s. 66-70-71. 32H.Krgcr, Deutschland in der Periode des Imperialismus bis zum Ausbruch des I Weltkrieges, Volk und Wissen, Volkseigener Verlag, Berlin 1953, s. 24.

zellikle Ludvvigshavendeki tesisler, Alman kimya sanayiine ikinci dnya sava sonuna kadar devam edecek bir teknolojik bilgi stnl salad. Alman sanayiinin gelimesi ve ticaretin Almanya dna tamas, sermaye ve irketleme harekederini de bu dzeye getirdi. ABDde hukuken yasak olan karteller ve tekelci trstlemeler Almanyada tersine kanun himayesi gryordu. Buna karlk endstrideki mono- polleme, tketiciler ve kk reticiler arasndaki kooperatifleme hareketini hzlandrd. Bismarckdan beri hzlanan bu hareketlerle, Alman burjuvazisi aristokrasi ile btnleti ve proletaryann yamba- nda gerici bir kk burjuva snf yaratld. Milliyetilik rgtl bir Alman ideolojisi haline getirildi. 1895 de sadece 42 ubesi olan Berlin Bankalar, 1911de btn dnyada

28

450 ubeye sahipti18. Sermaye ihracna balayan tekelci Alman ekonomisi, bankaclkda yeni bir dnemi balatt. 1913 de d lkelerde 30 milyon marklk bir Alman sermaye ve d yatrm vard.19 Ancak bu sermaye Afrikadaki snrl Alman kolonilerinden ok; Orta Avrupa, Balkanlar, Yakn-dou ve ksmen Uzakdouya ylmt. 1890 la da tm Almanya, sonra Avusturya-Macaristan, talya ve Romanya ticaret anlamalar ile Alman ticaret sistemine alnd. Avusturya endstrisi ve Romanya petrolleri Alman ekonomisi ile. btnleen retim alanlaryd. Bir sre iin 1894 de yaplan ticaret anlamalaryla Rusyada bu sisteme sokulmak istenmiti. Nihayet grlecei zere Trkiye bu ilerlemenin baaryla ulalan hedefi oldu. Zaten 1880 lerden beri Alman bankalar Osmanl mparatorluuna sermaye ihracna balamlard. Georg von Sie- emensin genel mdr olduu Deutsche Bank stanbulda Anadolu demiryollar konsorsiyumunun ban ekiyordu. 4D diye bilinen Deutsche Bank, Dresdner Bank. DiskontoGesellschaft ve Darmstaedter Bank ksa zamanda dnyay istila ettiler. 1906 dan beri yakn douda (Msr, Trkiye) etkin olan Deutsche Bankm yannda, 1890 dan beri Romanya ekonomisine nfuz eden Darmstaedter Bank (bu banka, Banca Maramureschi kurdu) ve 1897 den beri Diskonto-Gesellschaft (bu da Banca Generale Romanyay kurdu) belirtmek gerekir. Uzak douda Deutsch-Asiatische Bank ine nfuz etti ve in mparatorluunun banknot matbaas oldu. (Ancak bu etkinliini sonralar yitirecektir) .

18 Kroger, a.g.e., s. 10. * rnein 1890 da karlan Shermann Actin bu alanda getirdii yasaklamay anmsayalm. 19 Stolper a.g.e., s. 37.

29

Endstrileen ve da almaa balayan Almanyann d ve politik hayatnda da kkl deimeler meydana geldi. Bismarck dneminin politikas ite ve dta byk devletleraras uyumu amalyordu. Avrupa uyumu (Concert Europeen) prensibi, Bismarckn denizar bir koloniyalist politikann temellerini atmasna nedendir. Byk devletlerle tatszlk karmaa niyeti olmayan Bismarck, Balkanlar ve yakn dounun deerini; bir tek Pomeranya askerini har-* camaa demez diye tanmlamt55. Oysa 1885 den sonra Almanya tam tersine Balkanlar ve Yakn Douya ynelmek zorunda kald. 1887 de Rusya ile ittifak iin gizlice stanbulu bile Rusyaya vaad- eden36 Almanya, ksa zamanda bu tutumundan vaz gemek zorunda kald. 1890da Bismarck, II. Wilhelm tarafndan makamndan atlnca Almanya aka saldrgan bir siyaset izlemeye balad. Bu ite de kaba, otoriter bir bask politikasyla paralel yrtld. Ocak 1906 da ikinci Fas buhran Almanyann aleyhine bir zmle sonulannca; Almanya eski Fransz Ingiliz kolonilerinden elini ekip iddetle orta Avrupa, Balkanlar ve Yakndouya yneldi. Babakan Caprivi, Reich- stagda; ya mal, ya da insan ihra etmek zorundayz. Bu kadar artan nfusla yaayamayz diyordu20. Almanya mal ihracna balamt. Ama insan ihra etmek isteyen koloniyalist dnce de etkin bir biimde eyleme gemiti. Bismarckm lml diplomasi dnemi artk bitmiti. Bu biti sadece ynetimde deil, ynetim rgt dnda belirli sosyal snflarn lgn ideolojisinde de grlyordu. 1887 de Alldevtsche Verband (Pan-Cerman Birlii) kuruldu. Dorudan dou Avrupa, Ukrayna, Orta Avrupa, Balkanlar ve Yakn-Douda Almanlar yerletirip21 ortaavari bir imparatorluk kurmay amalayan bu lgn cemiyetin yeleri her snftan insann katlmasyla artt ve zaman zaman devlet tarafndan kullanlan, zaman zaman patavatszlyla Dilerinin bile ban derde sokan bir tempoda almalarn srdrd. Sosyal Darvvinist ve rk bir ideolojiye sahip bu cemiyetin yeleri, Nisan 1887 de kurulan Alman Smrge Cemiyetinin Deutsche Kolonial Gesellschaft yeleriyle benzer kompozisyon gsteriyor. Alman smrge cemiyeti yeleri arasnda, % 40la tccar ve fabrikatrler, % 22 ile memurlar ve subaylar ounluktayd39.
20 VVerner Conze, Die Zeit YVilhelm II Deutsche Geschicte im Uberblick Rasovv, 3. 1973,Stuttgart, Mezlersche Verlag, s. 580 vd. 21 Kroger, Deutschland in der Periode des Imperialismus, s. 15.

30

Yeni Alman mparatorluunun otoriter yaps, Sgolardan itibaren reaksiyoner bir nitelik kazand. Demokratik hareket ve dnceler, sosyalist akmlar gizli bir terr ve sistemli bir kontrolle nleniyordu. mparator eletirilerin stnde tutuluyordu. Bu konuda ngiltere hkmdarlarnn dokunulmazl rnek gsteriliyordu ama, Alman Kayzeri ngiltere Kraliesi gibi sempatik, tarafsz, devlet ilerine mdahaleden ekinen bir tip deildi. Bana buyruk, maceraperest ve baskc tavryla her konuda ortaya kyor, ama eletirilere kar da hkmdarlk kurumunun kudsiyetine snarak mmkn olan btn nlemleri alyordu. Dnem iinde mparatora hakaretten dolay fikir adamlar, gazeteciler, karikatristler mahkeme nnde hesap veriyordu. Bazen imparatorun alicenaplk tasl- yarak bunlar affettii de olurdu, imparatorluun siyasal rejim ve ideolojisi Prusyallk zerine kurulmutu. Prusyallk; otoriter devletin idealletirilmesidir; demokrasi bu lkye yabancdr. Prusyallk, aristokrasinin ynetimi demektir. Bu ideoloji, hayatn her safhasn ve her kurumu dzenlemiti. Geri parlmento vard ama, bu parlmento sosyal snfn ayrcalklarn gzeten bir seim sistemiyle kuruluyordu40. Parlamento eletirir ama hkmete gvensizlik oyu veremezdi. Hkmete sadece majesteleri gvensizlik gsterebilirdi. ounlukla son karar aristokraside, onunla btnleen burjuvazide ve hkmdardayd. Alman basn ise istilac projelerin aka tartlp benimsetil- dii ve devletin kitleleri istedii yne sevketmek iin kulland bir arat. oun hkmet direktifiiyle yazmak veya susmak, birka gazete dnda Alman basnnn bu

31

dnemdeki belirgin ve ngiliz-Fran- sz basnndan farkl niteliiydi. Bu otoriter ynetim, byyen sanayinin yaratt ii snfyla ilgin bir atma sreci iine girdi. Devlet 1890 da karlan Sozi- alisten Gesetzle bu hareketleri snrlamak ve ynlendirmek yolunu tuttu. Sendikalarn partilerle organik balar kurmasn engelleme yoluna gitti. Ama gene de 2.5 milyonluk Alman proleteryas 1913 de 3293 sendikada toplanmt, iiler 1890 da 128 grev (21412 ii katld) 1900 de 652 grev (115.711 ii) ve 1910 da 3194 grev (369011 ii) yaptlar. Sonuncusu 9 037.575 i gnne mal olmutu.41 Bununla birlikte Alman ii snf Avusturya ve Fransa iilerine gre da-

ha iyi hayat artlarna sahipti. Ferdinand Lasselle'nin balatt sosyaldemokrat uzlamac akm, Alman sendikalarna hakim oldu ve Alman imparatorluu birinci byk harbe ii snfndan emin olarak girdi. Nitekim 1910 dan sonra grevlerde de bir azalma grld. August Bebel ve Kari Liebknecht'in ban ektii, sonralar Rosa Luxernbourg'un nderliindeki komnistler yannda, Alman ii hareketine sosyal demokratlar hakim oldular. Temelde Prusya soylularna dayanan Muhafazakr Parti 1871 de Reichstagda 57 sandalyeye sahipken, 1912 de sandalye says 43 e dmt, ama Sosyal-Demok- ratlarn tutumu sayesinde etkinliini koruyabildi. Ayn durumdan katolikler de yararland. Merkez Katolik Parti 1871 de 62, 1890 da 106 sandalyeye salipti, fakat 1912 de gerileyerek Reicshstagdaki gc 91 sandalyeye dt. Katolik parti XX yzyl bandan itibaren ayn nedenle ynetimde etkindi. Babakan Bethmann-Holhveg bu partiye dayanyordu. 1875 de Marxn Gotha programnn nerinden ve Mark- sizmle Alman Sosyal-Demokrasisinin

32

ayrlndan sonra, Sosyal Demokratlar 877de Reichstaga 12 mebusla geldiler. 1878-1890 aras sosyalist hareketi baltalayan nl Sozialistet Gesetz nleyici olamad. Sosyal-Demokrat Parti gi2de Reichstagda 110 mebusla en kuvvetli partiydi22. Ama iktidar olamadlar ve belirtildii gibi bu tarihten sonra egemen ynetici snfla ittifaka da gittiler. 1890 lardan itibaren sosyal-demokratlar dzene kar olmay brakp, uzlatrc ve dzeltmeci bir yol setiler23. Bylece 1900lede Almanya Yakndop- daki koloniyalist giriimlerine otoriter ve muhafazakr bir i politika ve toplum dzeniyle girebiliyordu. Olaylar bu yeni koloniyalist devletin giriimlerine yardmc oldu. Osmanh imparatorluu da adeta Almanyay bekleyen bir atmosfer iindeydi.

BLM I BERLN KONGRESNDEN SONRA OSMANLI MPARATORLUU {Almanya'nn etkinlik kazanmas iin elverili koullar) 1878 Berlin Kongresi, Osmanl imparatorluunun Avrupa ktasnda nemli toprak kaybyla sonuland. Bulgaristan yar bamsz (temelde tam saylabilir) bir statye kavuuyor, Bosna-Hersek ise Avusturya-Macaristan idaresine braklyordu. Srbistan ve Karadan nceden imparatorluktan koptuunu gznne alrsak, Osmanh Impaatorluunun Slav tebasm kaybettiini sylemek yanl olmaz. Rusya, Ingiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan gibi geleneksel gler, imparatorluun
22 G. YVilhelm Sante, Geschichte der Deutschen Laender 2. Band, A.G. Ploelz Verlag- VVrzburg, s. 9-17. 23 T. Schieder, Des Reich unter der Fhrung Bismarks Rassovv Deutschegeschiclte im berblick, s. 538 vd.

33

yamasna ynelik bir politika izlemeye balamlard. Berlin Kongresi bunun ak deliliydi ve bu durum Osmanl devletinin i ve d siyasetinde nemli gelime ve deiikliklere yol aacaktr. Osmanl imparatorluu bu dneme girdiinde artk yar smrge bir lkeydi. Mliyenin iflas bir mddet sonra 1881 Muharrem Kararnamesi ile kurumlat ve Borlar daresi (Duyun-u Umumiye) kuruldu. Memleketin belirli gelirlerine yabanc devletler tarafndan el kondu. lkede belirli alt yapsal yatrmlar yabanc kontrolnde gerekleiyordu ve iktisadi hayat onlarn ynetimindeydi. Osmanh imparatorluunun d borlar toplam bu yllarda hemen 2 milyar frank civarndayd. Bu borca karlk imdi baz vergiler, yani birka eyaletin aar geliri, gmrk resmi, ttn ve tuz tekeli, pul ve ispirto vergisi, stanbul balkhane rsumu, baz eyaletlerin ipek resmini toplama yetkisi Duyun-u Umumiyeyc brakld. Bu kalemler gnden gne artt. Duyun-u Umumiye ynetiminde; Ingiltere, Fransa, Almanya, talya, Avusturya-Macaristan ve Osmanh Bankas temsilcileri yer alyordu. Mliyenin iflasndan sonra lkenin doal zenginliklerinin tekelci imtiyazlar halinde yabanclara verilmesi sreci hzland. 1883de

ttn tekel halinde Regie de Tabac de IEmpire Otloman'' nvann tayan bir Fransz kuruluuna, 1896 da Ereli kmrleri bir baka Fransz irketine, 887de boraks madenleri Ingilizlere, 1892 de Balya- Karaaydn linyitleri gene bir

34

baka yabanc irkete, 893de de Kas- sandra irketine manganez imtiyaz verildi. Midhat Paanm gerek kurucusu olduu fakat bir banka olarak daha sonra teekkl eden Ziraat Bankas dnda bir banka yoktu ve Osmanh mparatorluu gl yabanc bankalarn istilasna urad. Devletin emisyon bankas olan Banque Imperial Otloman dahi Fransz-ngiliz sermayeli bir banka idi. 1888de AvusturyaFransz semayeli Selanik Bankas, 1906 da Deulsche-Orient Bank faaliyete geti. Ayrca talyan, Hollanda, Avusturya bankalarnn ubeleri lkenin heryeine yayld. D ticaret a Tanzimattan beri kronik bir durum almt. Bundan dolay en hayati yatrmlar bile yabanc sermayeyi beklemekteydi. En tipik yatrm; imparatorluun askeri, dar mekanizmas iin de hayati nemi olan demiryollaryd. lerde greceimiz zere ilerlik oran dk bir demiryol a iin, Osmanl devleti kilometre garantisi olarak muazzam bir bor altna girdi ve bunun iin de gene baz vilayetlerin aar geliri karlk olarak gsterildi. Tarm gelirleri son derece dkt. Esasen lke tarm lkesi olmasna ramen stanbul gibi byk ehirler oun ithal mal budayla beslenirdi. 1899-1900 ylnda btn tarm rnleri ihracatnn retime oran ancak % 9.8 idi. 1913-14 de bu oran ancak % .3e kmt.24 lkede ilkel bir tarm retim biimi vard, rgtlenme ve teknolojiye bakldnda ukurova, Makedonya ve Egede ksmen tarmda kapitalistleme gze arpyorsa da, imparatorluun tarmsal retimi ortaklk veya kk toprak mlkiyetine dayanyor ve ilkel aletlerle kurak topraklar ilenmee allyordu. Belirli baz blgelerde monokltrel tarma gei (Ege, ukurova, Bat Suriye) demiryol ann snrll ve yetersizliinden dolay yaygnlk kazanamyodu. XIX yzylda sanayileen bat lkelerinin kendilerine salanan gmrk kolaylklaryla Osmanl tezgh sanayiini kesin iflasa srklemelerinden sonra, modern sanayii kurma abalar baarszlkla sonulanmt. XIX yzyl sonuna gelindiinde hal baz dallarda kk zanaatn ve evlerde para bana retimin (putting-out veya

24 Vedat Eldem, Osmanl mparatorluu ktisadi artlar Hakknda bir Tetkik, Bankas yay. Ankara, 1970, s. 71.Ankara, 1970. s. 71.

35

Verlag) egemen olduu grlyor25. Bunlarn dnda byk lde el emeine dayanan halclk, dericilik gibi manifaktr ve gda maddeleri retimiyle (deirmenler gibi, rnein sadece zmirde 69 tane hidrolik gle alan deirmen vard26) Osmanl sanayiinin temel grnm tamamlanmaktadr. mparatorluk birinci dnya savama girdiinde inorganik enerjiyle alan fabrika toplam 10 civarnda, inorganik enerjiye dayanmad halde belirli sayda ii altran fabrika says 20 civarnda idi27. Temel sanayi kurulamamt ve dokuma endstrisi bile lke ihtiyalar iin yeterli retim kapasitesine ulaamamt. Osmanl sanayii lkenin tarm ve maden zenginliklerini deerlendirmekten ok uzakt ve zaten bu doal zenginliklerden sanayi kurmakszn yararlanlamad da tartmasz herkes tarafndan bilinmektedir. Sanayileemeyen fakir bir toplum yapsnda, gereksinmeler de sanayi rnlerinin bol miktarda tketilmesine ynelik deildi 1911-1913 ylnda mparatorluun hracat ve ithalat kalemlerine bakldnda u oranlar grlyor28. 1911-1913 Yllarnda Osmanl hracatnn Kompozisyonu Birincil rnler : Gda Toplam Yar mamul rnler ve manifaktr Dokuma (hal-ynl vs.) : % 33-35 Hammadde : % 56-58 % 89-93 % 2-3 % 6-7

lkenin toplam retimi iinde sanayi retim paynn dkl, ihracata ve tketime de yansmtr. Ayn yllarda ithalatta da sanayi iin gerekli kalemlerden
25 VI-VII. A.Gndz kt, Osmanl Sanayii (1913, 1915 yllar), A,, S.B.F. Yay. N0.229 Ankara, 1970 s.

263. V. Cuinet, La Turquie d'Asie Tora I s. 411-412. 27 kn, a.g.e., s. VIII. 28 evket Pamuk, Foreign Trade, Foreigne Capilal and Cne Peripleralization of Ihe Ottoman Empire 1830-1913PI1. D. Submitted to Berkeley-Univ. -of California, 1978 s.56-58 deki tablolardan...

36

ok, manifaktr rnleri % 56-60, gda maddeleri % 32-38le bata geliyordu. Zenaat dallarnn gereksinimini karlayacak hammadde ve sanayi gereleri ise toplam ithalatn % 6- ou civarnda kalyordu. lkedeki ticaret sermayesi yeni yatrmlara girecek kadar gl deildi ve sadece arac bir nitelikte idi. Esasen XIX yzyldan beri ticaret sermayesi ve iftlik sermayesi giderek g- lenseler de, tarm ve ticaretde kkl atlmlar yapacak dzeyde deillerdi ve bir ka kuak boyu zenginliini devam ettirip sermayesini

byten tccar ailesi, gerek gayrimslimler, gerekse mslmanlar arasnda bir elin parmaklaryla saylacak kadar azd. lkenin urad ktisad knt; brokrasiyi ve orduyu modernletirmek zorunluluu karsnda iinden klmaz bir hal ald. Milliyetilik akmlar, i ayaklanmalar ve d mdahalelerle hzla toprak kaybeden imparatorluk; d politik gler arasnda denge oyunlarna bavurarak yaama dnemine girdi. Politik bir bamszlk ve snrsz zgr seim sz konusu deildi. lke ynetiminin bu dnemde Avrupa diplomasisinin uyumu ve uyumazlna gre biimlendii aktr. Ancak Osmanl devlet ynetiminin bu dnemde ran, in gibi baz yar smrge imparatorluklara gre belirgin bir tercih ans sz konusudur. Yani bamsz bir mali ve iktisadi birim olabilme konusunda tercih ans yoktu ama, emperyalist devletler arasnda istedii gibi bir seim yapma ans vard. Daha baka bir deyile dnya siyasal konjonktrndeki oynamalar, Osmanl ynetimine heran hangi emperyalist devlete dayanaca konusunda bir ans veriyordu ve Osmanh ynetimi bu frsat kulland. Memleket ran ve in gibi belirli nfuz blgelerine ayrlmamt. Bu nedenle lke ynetimi her zaman ehven-i er bir gl devlet aramak ve ona yaslanmak ansna sahip oldu. Almanya bu durum sonucu lkemizin tarih sahnesine kabildi. Berlin Kongresinden sonra ar bir darbe yiyen ve tarihi dnm noktasna gelen Osmanl mparatorluu yneticilerinin, byk devletler arasnda Almanyaya yaknlk duymalarnn nedeni, Avrupa byklerinin d politikalarndaki ilkelerin ve

37

yneldikleri etki alanlarnn, Osmanh mparatorluunun yaama ansna son verecek biimde deimesidir. Berlin Kongresi sonulandnda; Prens Gorakof, yzbin askeri ve yz milyon rubleyi bir hi iin harcadk diyordu. Osmanh mparatorluu erimiti ama, Rusya da kazanl km saylmazd. Muhafazakr Disraeli hkmeti ve o paraleldeki Bismarck, Avrupa Trkiyesini kurtardk diyorlard. Kurtarlan bir ey yoktu, sadece Trkiyeye yaama ans tannmt. ki devlet muhafazakr politikalarnn gereine uymu ve Rusyay frenlemilerdi. Ancak gelimeler bu iki devletin uyumunu ortadan kaldrd. Gladstone bakanlnda liberaller i bana gelince, muhafazakr Disraeli hkmetinin Trk taraftan olmakla suladklar dpolitikasm terket- tiler. Gladstone Karadan kesin bamszl iin Eyll 1880 de ngiliz donanmasna Arnavutluk kylarnda gvde gsterisi yaptrr

ken, Kbrs Yunanistana vermee kalkt. Ancak Ingiliz kamuoyunun basks ile ada Britanya himayesinde kald. Bu andan itibaren Bismarck tngiliz politikasna srt evirdi. Bismarck, profesr Gladstone parlak zrh iinde, ama gvde gsterileri komediye dnt,29 diyordu. Liberal hkmet bir mddet sonra kendini frenlediyse dc, Osmanh mparatorluu artk harcanma dnemine girmiti. ngiliz politikas Rusyaya kar taknd Osmanl taraftar tutumdan, daha dorusu bu konudaki hayrhah tarafszlndan vazgeti. imdi Bismarck bir zamanlar muhafazakr Disraelinin izledii tutumu srdryordu. Osmanl Sultan ve yneticileri de bunun iin Alman desteini aryorlard. Berlinde Sultan adna, Prens Bismackla gren Ali Nizam Bey, Bismarckdan, ordu ve sivil idareyi slah edecek
29Philip Magnus, Gladstone, Dutton Paperback, N. York, 1964, s. 283.

38

uzmanlar isterken; Osmanl Sultannn Alman ittifak ve desteini son derece arzu ettiini de bildirir. Bismarck; ilke olarak Osmanl Devletinin bekasna iddetle taraftar olduklarn, ancak iki devlet arasnda Avusturya'nn bulunduunu ve bu nedenle nce Avusturya ile Osmanh Devletinin iyi anlamas gerektiini syleyip, talyann yle yaptn, Trklerin de Avusturya ile uyum salamas gerektiini belirtir30. Nitekim, Avrupa dengesindeki gelimeler, Almanya ile Avustu- yaMacaristan biraaya getirince Osmanl Devleti de Avusturya ile zoraki bir dostlua gitti. Almanya Bismarckdan sonra Rusyaya aka cephe ald ve ngilterenin tersine Osmanh yanls grnen, gerekte Osmanl topraklarna, onu konferans masalarnda bltrerek deil de, bar yollarla yerlemeyi amalayan bir politika izlemeye balad. ngiltereye kar Osmanl yneticilerinde, aydnlarda, en nemlisi yeni despot hkmdar II. Abdllamitde lzla olumsuz bir tutum geliti. Byk Devletler iinde en ok ekinilmesi gereken Ingilteredir diyordu, Sultan... II Abdlhamit pek de yanh olmayan bir tahminle; ngilizlerin Arabistan yutmak istediklerini ve igal ettikleri Msrdaki gafil Hidivide Halife yapp, btn Islm alemini kendi karlar ynnde gtmek istediklerini31
32

ve

Ingilterenin

Rusyayakar oynamak iin byk Bulgaristan gerekletirmek istediini, bunun da tabi Devlet-i Aliyyenin aleyhine bir plan olduunu dnyordu. II Abdlhamitin Ingilizler aleyhindeki kuku ve dmanlnn mantk ve mantk d birok elere dayand anlalyor. rnein: a) Abdlazizi hal edenler gerekte
30B.A.Yld. Evr Kts. 14, No. 74-126, Ali Nizam Bey-Bismarck mlakat zerine arz tezkiresi 2 Receb 1299 (30 Mays 1882) tarilli-Bismark (s. 3-4), Fransa ile Tunus sorunu iin atmaya girilmeyip dost grnlmesini tavsiye eder. Hatta Bismark; Anadolu slahat iin Trk mfetti tayininin yeterli olduunu syleyince, A. Nizami Bey bu i iin Almanyann dier devletler nezdinde efaatini rica eder. 31 Sultan Abdlhamit, Siyas Hatralarm. Hazrlayan; Ali Vehbi Bey, Frd.dan ev, H.Salih Can, Hareket Yaynlar stanbul, s. 113-130-131. 32.Hakk Uzunarjl, kinci Abdlhamidin ngiliz Siyasetine dair Muhtralar, t.U.Edeb. Fak. Tarih Derg. C.VII, Say 10, Eyll 1954, s. 43-60.

39

ngilizlerdir, b) Ali Suaviyi ayaklandranlar da onlardr diyordu9. Sultan Abdlhamit bundan baka; ngilterenin btn Avrupay Osmanllara dman edip kkrtt fikrindeydi ki, Gladstoneun romantik ve mantksz Trk dmanl bu kamy gittike kuvvetlendirdi. Abdlhamit, Girit iinde Ingiltereyi suluyordu33. Kanaatlerindeki ksmi dorulua ramen, Sultan bu politikay abartyor ve Ingilterenin bugnden yarna Osmanh topraklarn paylama ve ortadan kaldrma eiliminde olduunu sanyordu. Gerekte Ingiltere 1890 lardan itibaren Trk- leri gzden karmaa balad. Ingiliz bahriye istihbarat efi (Naval Intelligence) Ekim 1896 da; Ingilizler Msr ve Kahireyi elde tutsun yeter, skenderiyedeki deniz ss Hindistan elde tutmamz salar diyordu. 1869 da Svey kanalnn almas bu gibi dnceleri kabul edilir hale getiriyordu. Lord Salisbury boazlarn bile Rusyaya braklmasnda saknca grmyordu ve Ingilterenin Krm savandan beri yanl ata oynad kansndayd34. ngiltere dnda dier Avrupa devletleri de, Osmanl imparatorluunda kukuyla izlenen glerdi. rnein Avusturya Babliyi giderek endielendiren bir devletti. Avusturya; 1866 Knigsgraetz savandan sonra ilezvigi Almanyaya ve Venediki talyaya terketti. Daha nce Haziran 1859 da Solferino ve Magenta savalarnda btn kuzey talyay elden karmt. Avusturya talyan eyaletlerini de kaybettikten sonra, Avrupada kendisine hayat kalmadn anlad. mparatorluk ashnda XIX yzyl ortasndan beri yava yava bir gerileme dneminde girmiti. Sanayii gn getike bat Avrupa lkeleriyle rekabet gcn kaybediyor, aydnlanma dnemindeki imparatorluk uluslar, ulusalc akmlarn etkisiyle devletin birlik ve varln tehdit ediyorlard. Fazladan 1866 dan beri sadece Habsburg tacnn kiisel varl iinde mparatorlukta kalan, gerekte bam-

33 Mehmet Hocaolu, Abdlhamit Han'n Muhtralar (Belgeler) Oymak Yaym, stanbul s. 35-36. (BA Yldz Evraki ks. I, No. 156/ 15den) gene a.g.e., s. 85-86 (BA Yldz Evr. ks. No. 2625 den). 34 Richard Shannon, The Crisis of Imperialism 1865-1915, Paladin, London, 1976. >.

40

sizliim alan Macaristan krall gleniyordu, imparatorluun dier lkeleri ylda %~3 aras bir yllk ekonomik gelime gsterirken, Macaristan, ylda ortalama %6 orannda bir ktisad byme hzna sahipti. Byyen iki paras iin denizar koloniler elde etme ans ve giriimi bile olmayan Viyana, gzn Balkanlara dikti. 1878 Berlin kongresinde Bosna-Herseki ilk pay olarak ald ve gerek Srbistan ve Romanya gibi kk Balkan krallklar, gerekse Osmanl Rumelisi zerinde bir Demokles klc haline geldi. Avusturyann Balkanlar yutmak ve ViyanaSelnik arasn ele geirmek emeli gizli deildi ve Osmanh yneticilerini de, Sultan da tedirgin ediyordu. Gene talyann Balkanlar ve Osmanh Afrikas zerindeki emelleri, Rusya- mn tarihi politikas, Fransann Tunusu ilhak ve Suriye-Lbnandaki faaliyet ve giriimleri; Bab- Aliyi eski Avrupa glerine kar kukulu ve dmanca bir tavra srkledi. Ortada dost olarak grnen veya yle olmas beklenen Japonya ve Almanya idi. Ayn atmosferi randa ve Hindde grdk. Osmanl ynetimi bu yeni gcn tekilerden farkl olarak, topraklarnda gnden gne artan bir nfuz edinmesine direnmiyecekti. Byle bir direni iin gerekli yapsal deimeler meydana gelmemiti, imparatorluu fizik olarak paralamak isteyen Ingiltere, Fransa ve Rusya karsnda tarihinin son sahifeleri yazlan Osmanl imparatorluunun panie kaplmas ve Almanyaya kaplarn amas kanlmaz grnyordu. Almanya Osmanl mparatorluunda 1890lardan itibaren Almanya kendini dnyann gelecekteki efendisi olarak hissetmee balad. Zaten her olayda arbiter mundi (dnya hakemi) olarak uluslararas platformda yerini alyordu. Kayzer II. Wilhelmin dnya hakimiyeti sloganna, akll diplomat prens Bismarck byle ey yoktur diye cevap vermiti35. Ancak Bismarck grevini terkedince, Alman politikas doludizgin bu olmayacak eyin peine dt. Osmanh lkelerine kar Almanlar daha henz Prusya krall zamannda yakn bir ilgi duymutur. Byk Friedrich in XVIII yzyl sonlarnda lkemizle yakndan ilgilenip askeri bir ittifak giriiminde bulunduu biliniyor. 1830larda Trkiyede bir gen subay olarak hizmet gren, sonraki genelkurmay bakan H.Von Moltke, daha o zamandan bu lkeyi sadece bir asker olarak deil, bir siyaset adam ve Alman karlarn gzeten bir iktisat olarak incelemiti 13. Hatta Moltke zellikle Tuna eyaletlerine Alman gmenlerinin yerletirilmesini neriyordu. Ayn dnemde Alman iktisat F. Liszt, Ortadounun zenginliklerinin Alman teknii sayesinde yakn gelecekte byk kuvvet salayacak bir kaynak olduu zerinde duruyor ve Almanyann gzlerini bu blgeye evirmesini istiyordu36.
35 Mary Mills Patrick, Undcr Five Sultan, The Century Co. N.Y.gag, s. 179. Helmuth von Moltke, Trkiye Mektuplar, ev. H. rs, Remzi Kitabevi, stanbul 1969 Bkz. R. nsoy Osm. Alm. Ticaret likileri s. 18 36 Jeck, Balkan Harbinden Sonra arkta Almanya, stanbul, lfham Mat. 1331, s. 5 vd.

41

Almanyann Osmanl mparatorluu zerindeki emelleri o dereceye ulat ki, 1890lardan itibaren yar resmi baz gruplar (All- deutsche Verband-Pancermen Birlii) Yakmdouda Alman gmen yerletirme planlarm gerekletirme abasna bile giritiler37. Mamafih Almanlarn Osmanh topraklarna kolonizatr yerletirme abalan bir hayaldi. Hereyden nce bo araziyi kendi kyne katmak iin her areye bavuran kyller38 ve Rumeli muhacirlerinin yerletirilme sorunu, bu projenin Alman yneticiler tarafndan da ciddiye alnmamasna neden oldu. Bu gibi ar istekler bir yana, Almanyann elverili koullar bularak yaylan ticareti; kltrel, diplomatik ve ideolojik ortamn da birlikte getiriyordu. Alman Ticari Etkinliinin Artmas 1880lere kadar Alman ticareti, Osmanh ticaretinde arln duyuran, etkin bir iktisadi kurumlama gsterememitir. Geri Avustur- ya-Macaristanm Tunaboyu lkelerindeki d ticari ilikileri ve Al- mancann ticari dil olarak tutunmas, mstakbel Alman ticari etkinlii iin bir temel oluturmutu, ama Alman d ticaretinin Osmanh pazarlarna ynelik irketlemesi ancak 1880 lerden sonra grlmektedir. 1880lerde Yakmdouda faaliyete geen Deutscher Handelsverein (Alman Ticaret Birlii) nin bir mddet sonra ortadan ekildii grld163 Anlalan Alman Ticaret sermayesi ve yatrmlar rgtl olarak Osmanh lkelerinde faaliyete geebilmek iin byk demiryol yatrmlarn, gemicilik faaliyetinin gelimesini ve Alman bankaclnn ciddi desteini bekliyorlard. Alman ticari denizcilik ve demiryol tamaclndaki yenilikler ve teknik ehliyet dolaysyle Alman sanayi rnleri bir mddet sonra Osmanh pazarlarn istila etmekte geikmcyeceklerdir. 20 Mart 1862 de Zollvemrie bal Alman devletleriyle yaplan ticaret anlamasnn hkmleri 1880 sonlarnda etkisini gstermee balad. Bu dnemde 26 Austos 1890 da Alman mparatorluu ile Osmanl imparatorluu arasmda imzalanan ticaret anlamas, eski anlamada Almanya lehine ngrlen imtiyazlar arttryordu. Anlamaya gre, geri Osmanh tccar da Almanyada en ziyade msaadeye maz- har devletin tccar statsnde idi, ama anlamadan yararlanan Alman tccar olmutur. En gze arpan tutarszhk, Alman hkmetinin Osmanh hkmetinin terine, Osmanl mallar iin herhangi bir gmrk indirimi taahhdnde buhnmamasyd. 1862 anlamasna eklenen gmrk indirimli mal adedi 605 iken, bu say 1890 da 720ye karlmt.16b imdi Alman sanayii, nfuzlu diplomatlar, etkin bankaclk ve ticari tamacln desteinde byle bir ticari anlamadan azami yarar salayacakt.

37 Lothar Rathmann, Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii, ev. R. Zaral, Gzlem Yaynlar, stanbul 1976, s. 61. 38(16b) Rfat nsoy, Osmanl-Alman Ticari Mnasebetleri, s. 45-48 Anlamann metni Osmanl Muahedat Mecmuas, I. Cild Prusya ve dier Alm. Dev... sene 1278 s. 100 vd.

42

Almanyann Trkiyeye nfuz edii; orduda ve mlki tekilattaki slahata yardm edecek heyetler ve Badat demiryolu sayesinde oldu denebilir. Bu gibi giriimler silah ticaretini, teknik malzemenin giriini gelitirmitir. Ancak Almanyann btn dnyadaki ticari yaylmasnn nedenlerinden biri de ucuz, bol (dk kaliteli) mal retimi ve Ingiltere ve Fransaya gre ge kalarak gerekletirebildii sanayiini modern ve elverili yntemlerle kurmasdr. Bu anlamda 1880 lerden sonraki Alman-sanayii ve ticareti, 1948lerden sonra yeniden kurulan Alman sanayi ve ticaretinin gelime ansna benzer bir ansa sahip olmutu. Almanya, Avusturya-Macaristan ekonomisiyle giderek btnletikten sonra Osmanh pazarlarna girii kolaylat. Zaten bu vakte kadar da Alman sanayi rnleri (Zoll verein, Saksonya ve Bavyera) Osmanl lkesine hep Avusturya mal olarak giriyordu. Bu Balkanlar aan demiryolu sayesinde oluyordu ve denizcilikte geri kalan bu iki lkenin demiryol sistemine nem vermelerinin nedeni buydu. Badata kadar uzanacak bir demiryolu, bakir Osmanl topraklarn zengin bir pazar ve hammadde kayna haline getirecekti. Nitekim Almanyann 1909 yl ticaret bilanosuna bakldnda; Avusturya, Romanya, Bulgaristan ve Osmanl imparatorluu ile karadan yapt ticaretin hacmi 8 milyar 238 milyon Mark iken, denizar blgelerle ticaretin hacmi 6 milyar 862 milyon mark tutarnda idi. Hele eski yal mterisi Rusya ile ayn yln ticaret hacminin 1 milyar 993 milyon mark ve Fransa ile ancak 976 milyon mark tutarnda olduunu39 hesaba katarsak, Orta Avrupa ve Yakn dou ile yaplan ticaretin Alman ekonomisinin btn iin ne byk bir anlam tad anlalr. 1880lerde Almanya ve Avusturya-Macaristanm Osmanl d ticaretindeki pay % 18 iken, 1909 da bu pay % 42 ye ykseldi. 25 yl ierisinde merkezi Avrupa bloku, Osmanl pazarlarna hzla hakim oldu. Aadaki liste bu dnem iinde byk sanayi lkelerinin Osmanh ticaret hacmi iindeki paylarnn deiimini veriyor.18 Devletler Ingiltere Fransa Avusturya Almanya talya 1887 % 61 18 12 6
3

1910 %
35

11 21 21 12

Grld zere Ingiltere ve Fransa aleyhine Avusturya ve Almanya nemli bir gelime kaydetmilerdir. Demiryollarnn gelimesinin kara ulamn ucuzlatmas bunda e nemli etkendi. XIX yzyl boyu; ulamn pahall yznden Alman mallar Osmanh pazarlarnda makbul deilken, 1880 lerden sonra durum deiti ve tama cretlerindeki nemli azalma mal

39 Jeck, a.g.e., s. 8

43

akmn hzlandrd40. Temelde nemli bir gelime gstermemekle beraber, Alman deniz ticareti de hacim olarak artyordu. 1880 lerden beri Alman politikaclar ve kamu oyu, ticaret filosunun dzeyi ve Almanyann dou Ak- denizdeki deniz ticaret etkinliinin yetersizlii zerinde nemle duruyorlard. 1898de Alman basn hal dou Akdenizin nemli limanlarna Alman gemilerinin uramamasndan yaknyordu41. stanbul, Selanik, zmir gibi limanlarda ise sefer saysnda ve taman mal hacminde bir art gzleniyordu, rnein, zmir limanna giren gemilerin iinde, Alman gemileri 1896 da toplam tonilatonun % 3.5 uunu

tekil ederken, 1908 de bu pay % 11.7 ye ykselmiti 42. Britanya, Fransa ve Yunanistandan sonra ddnc sray alan Almanyann fngiliz- Fransz tekelindeki Ee blgesine nfuz ediinin bundan daha belirgin bir gstergesi olamazd. Gene stanbuldaki Britanya eliliinin 31 Aralk 1906 tarihli bir raporuna gre; stanbul limanna urayan gemilerin iinde Avusturya 1 milyon 217 bin 366 tonilato (714 gemi) ve Almanya 606.647. bin tanilatoile (359 gemi) kmsenmeyecek bir miktara sahiptiler43. Monopolc Alman sanayiinin besledii ticari yaylma kendini Trkiyede hissettirdi. Orhan Kurmu 1878 de zmir ve blgesinde Ingiliz ticari stnlnn ilk darbeyi yeyiini yle anlatyor; Ypranmann ilk belirtisi 1878 ylnda grld. O zamana dek zmirin toplam ithalatnn % ou dolaylarnda bulunan Alman mallar ithalat, birden % 14e kt. Ingilizler o yl kendi ithalatlar % 11 oranuda arttndan bu arta pek tepki gstermediler. Ama ertesi yl Ingilterenin toplam ithalattaki pay % 45 e derken, Alman ve Avusturyann pay % 15.6 ya ykseldi. 1905-1908 dneminde Ingilterenin pay % 31e dt ve Almanya ile Avusturya- nmki % 27.4e kt. zmirdeki Alman ticaretevi ve bankalarnn says da artt. Bu yllarda Bosna-Hersekin ilhak dolaysyla szde Avusturya ve Alman mallan Trkler tarafndan boykot ediliyordu. Zevksiz Alman porseleni kylere kadar
40 J. Kraus, Deulsch-Trkischer Handelsbeziehunger seit dem Berliner Verlrag Unter Besonde- rer Beriicksischtigmg Handelsvege Verlag Gustav Fischer, Jena 1901, s. 47 vd. 41 Germania, a November 1898 say 260 dan. Iskenderiye-Beyrut-Hayfa-Yafa-Lar- naka-Limasol, Mersin, Sayda bu limanlarn banda geliyordu. skenderiyeye 1892 de sadece 10 gemi uramt, 1877 de sefer says ancak 14e kmt. 42 Salname-i Vilayet-i Aydn, sene 1314 s. 125 ve sene 1324 s. 91 (1319 yani 1901 yl rakamlar) karlatrlarak elde edilen liste... ve M.B. Kray rgtlesemeyen Kent (zmir) Sosyal Bil. Dern Yay. A- Ankara 1972. s. 120-121. 43 PRO-FO i95-/f/". 12247, 31 Aralk 1906, tarihli stanbul liman tonaj raporu.

44

giriyor, Alman pamuklu mamulatnn sata artyordu. Bu olay Selnk, hatta Girit ve amda benzer ekilde geliti.(23) 1889 da A.B.D.nin stanbuldaki Maslahatgzar Pendleton King, Merkeze yazd bir raporda; imdiden Beyrut ve zmirde nemli bir liman ticaret kolonisi var. stanbuldaki Almanlarn says 3000i geti. Krupp silhlar, Mauser tfekleri Osmanh ordusunu doldurdu. Devaml Alman demiryol malzemesi ithal ediliyor demektedir.44 Germania gazetesinin Sabah gazetesine dayanarak verdii bir habere gre; 1898 yl sonunda stanbuldaki Alman iyerlerinin says 120ye ulamt. 45 Almanya Ingiltere iin Yakn-Douda ciddi bir rakipti. Britanyann Beyrut bakonsolusunun 9 Mays 1898 de Hariciye nazr Lord Salisburyye yazd bir rapor

durumu aklyor.46 Suriye pazarn 1897 ylnda ngilizlerin elinden Alman ve talyan ucuz pamuklusu ald. Yeni kimyasal boyalar sayesinde ucuzlayan kuma sanayii mamulleri geni kitle tarafndan benimseniyordu. Zamanla Alman pamuklu rnleri o derecede yayld ki, mparatorluun pamuk ekim alanlar n planda Alman sanayiine hammadde yetitirmek durumuna geldiler. 1900 lerde Da- vis Trietsch pamuk ekimi Almanya sayesinde geliti. Sanayileme dahi Almanya ve Avusturya sayesinde baarlabilir diyordu.47' Bu neokolomyalist dzen az zamanda iktisadi hayatn her alannda kendini hissettirdi. stanbuldaki Alman bykelilii adeta tccarlarn ve imtiyaz avclarnn en iyi temsilciliiydi. Alman diplomatlar mtemadiyen Bab- alden ve Saraydan kendi yurttalarna imtiyaz kopartyorlar ve baka milletlerin elde ettii imtiyazlara da el atyorlard. Bir ngiliz i adam olan A. Bartlettin 1898 de zmirin elektrik iini almas zerine, Alman bykelisi Baron Marschall von Biberste- in derhal faaliyete geti. Bykeli, 4. Aralk 1898 de Dilerine ektii telgrafta; A. Bartlett zmirin elektrik iini alm, derhal nleyeceim, nk Siemens ve Halske ne zamandr bu iin peindeler. Bugn Selamlkta Haydar Paa ile bu ii grtm diyordu48. Elde ettii imtiyaz byle bir faaliyet sonucu Alnanlara kaptran ve madur duruma den ngiliz i adam Sir Ashmcad Bartlett ise basma verdii demete; Selnik ve zmir elektrik tesislerini kurma imtiyaz bana verilmiti. Almanlar ii bozdu ve tazminatn verilmemesi iin mazbata (final report) yokedildi. Alman sefirinin bizzat bu ie karmas benim iin srpriz oldu. Benim imtiyazmn iptali iin sefir saray kere ziyaret etti. Dragomann hergn saraya ve Bab- Aliye gnderdi. ngiltere ve Fransa sefirleri de benim iin efaat etti ama yarar olmad. Son alt yldr izlediimiz aptalca antitrk politikamz yznden Almanlar kazanyor ve biz kaybediyoruz. Almanlar burada hereyi yiyor. Bu lke ki gvenlik ve zenginlik ynnden uzak ine gre ok daha iyidir, diyordu49. Almanlarn ald imtiyazlarn ise gnden gne says artyordu. ngilterenin Almanya karsnda Osmanh topraklarndaki ktisad gerilemesinin nedeni herhalde salt Gladstoneun Trk dman politikas deildi. ngiliz sanayii eskiyen yntemlerle alyordu. Ticar sistem ve rgtlenme kolonilere gre biimlenmiti ve XIX yzyl sonunda
44 NAUS Despatchesfrom U.S. Ministers to Turkey (Dec. 24. 1889), Pendleton King to Sec retary of State,- German Commerce and lnfluence in Turkey, M. 46, Roll 50, Nr. 67. 45 Germania, 19 Okt. 1898, say 240 dan. 46 PRO-FO jB-Ref. 4937 Nr. 181 Commercial- Beyruth May 9-1898: I lave forwarded to your Lordship by past for the inforraation of the chambers of commerce samples of Ger- man and Italian imitations of Bristish Cotton Textilles in the Syrian Market.. 47 Davis Trietsch, Deutschland und der slam. Orient Verlag Berlin, 1912 s. 58. 48 AAA-Trkei 175, bd. -2, Telegram Pera 4 Dez. 1898. 49 Sir Ashmead Barlett, The Standard Tuesday. 13 Haziran 1899 nshasndaki ma-

45

ortaya kan yeni rekabet artlarna uyum salayamyordu. talya ucuz el emeine, Almanya ise ksmen ucuz emek, byk lde modern tekniin verdii olanaklara dayanarak dou pazarna giriyorlard. Haziran 8g8!de Berlin

gazetelerinden birinde; Cam, porselen, dme gibi maddelerde Almanya dou pazarlarnda talya ile rekabet edemiyor. Buna karlk demir-dkm mamulatnda rakipsizdir. Douda Avusturya, ngiltere, Fransa, hatta Yunanistann ticaret odalar varken, bizim yok kurmalyz diye yazlyordu30. Ksa zamanda Alman sanayii ve ticareti douda rgtlenmesini tamamlad ve ngiltere ve Fransa aleyhine bu pazarlardaki faaliyetini bytt. 1898 ylnda Osmanh mparatorluunun ngiltereden yapt ithalat 10.284.000 sterling tutarnda iken 1911 de bu rakam 9.729.690 sterline dt. Ayn dnemde Almanyadan yaplan ithalat 426.000 sterlinden 5.365.000e kmt ve daha da artacakt. 31 Almanya ve Avusturya 1890lardan sonra bir ktisad birlik halinde hareket ettiklerinden her ikisinin Osmanh mparatorluuyla olan ithalat ve ihracatndaki hzl arta gz atmak Cermen yaylmas hakknda bir fikir verecektir.
Almanyaya ve Avusturyaya yaplan Osmanh hracat (3!tt) (Bin Sterlin
olarak) 1890 Almanyaya Avusturyaya Toplam 766 1900 1910

>455
'589 3.044

3 -23
3.420 6.623

'179 1-945

Bu ihtacat onar yllk devrelerde % oooe yakn bir art gstermitir. Daha ok; msr, pirin, meyva, ttn, yn. fndk, afyon ve hal gibi maddelerdir. Alman-Avusturya iktisadi blokundan yaplan ithalat, ise 1910larda Almanya ile ekonomik btnleme hzlannca, drt misli artmtr.

46

Almanya-Avusturyadan Yaplan thalat (5jb) (Bin Sterlin olarak)

1890 Almanyadan 1.970 1900 1.982 1910

5 778 5-654
11.432

: Avusturyadan 1-873 1 Toplam 3-43 30Berliner Tageblatl a Haziran 1878 tarihli saysndan

2-954
4.936

31Percy Evans Levvin, The German Road to the East, Lodon. VVilliam Heirmann, 1916, s. 157. * Alman ticaret irketleri nemli Osmanh ehirlerinde temsicilikler kurdular, ithalat ve ihracat dorudan kontrol ettiler. Ancak ikinci adam olarak baz levantenleri kullandlar, Rfat nsov, a.e.e.. s. oq-o<l.

Almanya ve Avusturya-Macaristan iktisadi blokuna, Romanya ve Bulgaristandan sonra Osmanl mparatorluu da katlyordu. 1910daki 6.623.000 sterlinlik bir ihracat ve n.432.000 sterlinlik bir ithalat dier devletlerle karlatrlmayacak kadar bykt. 1910da ngiltereden yaplan ithalat 9.214.000 sterlin, Rusyadan 3.4010sterlin, talyadan ise 4.186.000 sterlin tutarnda idi.32C Gerekten Osmanl mparatorluu geni topraklar ve zengin doal kaynaklaryla, Almanya ve Avusturya blokuna parlak bir geim alan olacaa benziyordu. 1880 ile 1904 yllar arasnda Almanyadan ithalat % 1.100 orannda artarken, Almanyaya ihracat da % 2.200 orannda artmt50. Ama bu gelimenin daha ilgin bir yan da vard. Osmanh devletinin ayn yllarda Iran ticaretindeki nemi artt. Iran d ticaretinde Rusya, ngiltere ve Fransadan sonra Osmanllar % 9 oranla drdnc sradaydlar51. Aka, Osmanh devleti randa, Alman sanayi ve ticaretinin temsilcisi durumundayd. Almanlar yeni koloniyalist emellerini gerekletirmek iin Yakn- dounun kendilerine tarih tarafndan hak olarak verilen bir alan olduunu savunuyorlard. Birinci dnya sava banda pencerma- nizmin kurucularndan Becker; Corafi konumumuz ve endsi- mizin pazar gereksinimi dolaysyla Trkiyeye yneliyoruz. Her Avrupa lkesinin geri kalm arkta kendine ait bir hayat alan vardr. ngiltere Msrda, Fransa Tunusda, talya Trablusda,' Avusturya Bosnada ve Rusya Karada ve dolayl olarak Balkanlarda hak sahibidir. Bizim hi bir eyimiz yoktu. imdi bu hayat alanmz Trkiyedir,34 diyordu. Almanya Osmanl imparatorluunun Asya topraklarna yerlemeyi amalarken, onun Avrupada yaamasn da pek umursamad. Gya Trk ordusunu slah eden, Trkleri ok seven ve sevilen von der Goltz Paa 1897de; Trklerin stanbulu bile terkedip, Anadolu ve Mezopotamyaya ekilmeleri ve Almanyann nderliinde bu blgenin slahn stlenmeleri gerektiini sylyordu.36 Btn bu
50 Paul Fescl, Constatinople aux demieres jours d'Abdul-Hamid Paris 1907, s. 511-512 den D.G.Indjikyan, Burjuaziya Osmanskoi Imperii s. 192-193 51 V.I.Lenin'in 1910 larda ran ticaretinde szn ettii bu gerek Osmanh ticaretinin Almanya blokuna katldn gsterir yleki, 1900-1911 arasnda Fransann ran ticarcti 4.299.672 rubleden ancak 4.665.200 ruleye kmken, Osmanh ticarcti ayn dnemde . 2.174.428 rubleden 9.948.800 rubleye kmt. Sobr. Soinenie, tom 28, s. 703 den, O.G. ndjikyan a.g.e., s, 193.

47

gereklere ramen Avrupa devletleri arasndaki uyum, Trkiye aleyhineydi ve Almanya grnte Tiirklere kar hayrhah bir davran sahibiydi. 1897 Osmanh-Yunan savanda, Yunanistandaki Osmanh tebasmn haklarn savunan ve ilerini yklenen tek elilik, Almanya elilii idi.52 ilerde greceimiz gibi Almanyay tek dost olarak gren ve midini Berline balayan II. Abdlhamit, Balkanlarda Avusturya-Macaristan ve Rusyann emellerine kar bir Balkan ittifakndan bile szediyor53 hatta giriimlerde bulunuyordu. Almanya ise Bab- linin bu kukularna kar mttefik Avusturyay frenlemek ihtiyacn hissetmitir. Ancak 1908 de Bosna-Hersekin kesin olarak ilhak Alman d politikasn da zor bir duruma soktu. Ne varki imparatorluun ksa zamanda Balkanlardaki egemenliini kaybet mesi, Avusturyay Balkanlardaki hlyalarn gerekletirme konusunda kk gen devletlerle kar karya brakacak ve Tuna monarisi bunlarla beyhude bir ekimeye gerecektir. Artk Asyaya ekilmekte olan Osmanh mparatorluunu byk devletler iinde sadece Almanya destekleyecekti. nk Alman sanayiinin hayati kaynaklar Anadolu ve Mezopotamyadayd ve ancak Alman kontrolnde btnlne sahip olabilen bir Osmanh imparatorluu bu kaynaklarn gvenliini salayabilirdi. Hereyden nce Almanyann gnden gne artan petrol ihtiyac iin Romanya yeterli deildi. Mezopotamyann zengin petrol kaynaklan ise, denizcilii zayf olan Almanya ve Avusturya- Macaristan blokuna Osmanh Asy'a topraklarndan geen demiryo- luyla aktarlabilirdi ki, bu da Osmanl Asyasnn btnln salamakla mmknd. 1870-1906 seneleri arasnda Almanyann petrol tketimi on kat artt. Alman d politikasnn etkinlii de bu tr gereksinmelerle birlikte artyordu. Almanya Osmanh Asyasnn zenAlman Petrol Tketimi
Nfus Bana Kg. 1,87
39

Milyar Kg. 70.4 926. 1 924- 7

Seneler 1866-1870 1876-1880 1906-1910

5.4 '6,97 14,26

235-3

ginliklerini smrmek iin o vakte kadar grlmedik, youn bir biimde imparatorlukta yatrm faaliyetine giriti. Alman Yatrmlarnn Art Koloniyalist sistemler genellikle bir lkeye, yenialar bandan beri u aamalarda yerlemilerdir; a) Daha ok, plantasyon koloni- yalizmi denen ve XVI. yzyl spanyol mparatorluunda grlen, iftlikler kurarak tarmsal rn elde etmeye ynelik faaliyetler; b)
52 AAA, Trkei No. 94 No. 1 Bad -a, 18 April 189a tarihli rapor. 53 Bekir Stk Baykal, Die Idee eines Balkanbundes bei Abdllamid II Milletleraras Mnasebetler Trk Yll, A..S.B.F., Say XIII, Yl 1973. Ankara 1975, s. 56-6'j.

48

XIX. Yzylda yerini koloniyalist anavatann sanayi gereksinimini karlamak zere baz alt yapsal tesisler (yol ve liman gibi) kuran yeni tr bir smrgecilie brakmtr. Bu yzy-lda geni kolonileri olan ngiltere ve Fransa smrgelerde yan mamul mallar elde edecek kk sanayi yatrmlarna da giritiler. 1840lardan sonra bat Avrupann pazar ilikilerine giren Osmanh imparatorluunda madenler ve monokltrel tarmdan elde edilen rnleri ele geirmek, hatta ttn, yn gibi tarm ve hayvanclk rnlerini ksmen yerinde ileyip batya aktarmak sorunu vard. Bu nedenle yeni koloniyalist devletler demiryol, liman, gibi alt yapsal yatrmlar yannda baz dallarda kk bir sanayi de kurdular. Ancak yar smrgeleme hayat tarz ierisinde imparatorluun temel sanayiini kurma giriimleri baltaland gibi, ulam a da, rasyonel ve kendi iinde tamamlayc bir sistem halinde kurulamad. Osmanh imparatorluunun nceden de belirtildii gibi; in ve rann tersine byk devletler arasnda kesin etkinlik alanlarna ayrlmam olmas, ona altyapsal yatrmlar ve kk sanayi yatrm imtiyazn bir lde istedii sanayi lkesine sunmak olanan vermiti. Bu nedenle Almanya-Avusturya iktisadi bloku, zamanla dier devletler aleyhine yatrmlarn geniletebildi. Ancak zellikle greceimiz zere bu seme yetkisi n planda madencilik ve ulatrma alannda tutarsz bir gelimenin nedeni oldu, zellikle ulatrma alanndaki (liman-demiryolu) yatrmlarnn her devletin kendi karlarna gre yaplmas, lkenin belirli yerlerinde da ynelik monokltrel tarm tevik edip, gelitirirken; lkenin ou alanlarnda tarm, ilkel ve verimsiz bir tarzda yaplmaa devam etti. 1880lerden itibaren Osmanh imparatorluu, byk sanayi devletleri arasnda iddetli bir rekabet alan oldu. Ingiltere, Msr ve Hindistan gibi smrgelerine ekilirken, Fransa ve Almanya demiryol ve bankaclk alannda ekimeye girdiler. Devlet desteini arkasna almayan sermayedarlar bu kavgada yenilecektir. Almanya ise tebasnm Yakndoudaki giriimlerini sadece brokrasisi ile deil, rgtlendirilmi ynlarla da destekliyordu. 1890 larda RenWestfalya Kmr Birlii, Ren-Westfalya Demir Dkm Birlii, kimya, elektronik sanayii gibi karteller ve bankalar yakmdou pazarlarn ele geirmek iin bu gibi rgtlendirilmi yn hareketlerini finanse etmekten geri kalmadlar. rnein; nceden szn ettiimiz Pancerman birlii- Alldetsche Verband, Alman filo birlii- Deutsche Flotie Verein ve bu ikisinin 25.000i akn yesinin kurduu; Alman Koloni cemiyeti- Deulsche Kolonini Gesellschaflm faaliyetleri byk lde Diskonto- gesellsclaft denen banka tarafndan finanse ediliyordu.40 1881-1914 arasnda gerek Osmanh borlarndaki hisseleri ve gerekse dorudan yatrmlar itibariyle; Osmanh mparatorluunda Fransz, Alman, Belika sermayesi art gstermektedir. Nitekim balca yatrmn ve alacakl devletlerin Osmanh borlarndaki oran bu dnemde yle bir gelime gstermektedir;54
54 evket Pamuk, a.g.e., s. 110-111.

49

1881 % Fransa Britanya Almanya

1890 %

% 1898

%'94

34-3 33-a 7-5

37-6
23.1 11.7

52-2
7-9 15.0

53-0
I4.O 21.0

zellikle Deutsche Bank 1880lerden itibaren, ngiltere veya dier herhangi bir devletin Osmanl borlarnda sata kard hisseleri derhal kapatmak peindeydi ve baarl da oldu. Osmanl d borlarnda 1860lara kadar ngiltere en byk hisse sahibi idi ve bu yllarda pamuk ekimi yaplan ve Manchesterdeki endstrisi iin yn elde edebilecei hayvanclk alanlarndaki demiyol yatrmlarna balamt (Varna-Rusuk, zmir -Aydn demiryollar gibi). Ancak ngilterenin Svey aldktan sonra Msr, Hnd ve Basra krfezine ynelip, Osmanl topraklarm brakmasndan doan boluu 1866 dan itibaren Fransa doldurmaa balad. Madencilik, ttn ve demiryolculuk alanna el att.42 Gerek Almanya ve gerekse Fransann yatrmlar alanndaki atlm 1880lerden sonra artacaktr. Osmanh borlarnda 1880-1903 dneminde nemli bir art olmam, bu iki devlet sadece alacak hisselerini ngiltereden devralarak paylarn bytmlrdir.II. Abdlhamit dneminde d borlanma yaplmamasna zen gsterilmi ve borlanmada art ok dk miktarda kalmtr. Memurunun maan bile veremeyen Osmanh ynetiminin bu dnemdeki felsefesi, Sultan II. Abdlhamitin Bab-liye verdii bir muhtrada aka grlyor; Devlet masraflarnn istikraz akdiyle kapatlmas kt olan durumu daha da iddetlendirir ve hkmet iinde hkmet olan Duyun-u Umumiyenin tm gelirlere el atmasna sebeb olur.43... Bu korku dolaysyla cari devlet masraflar yaplamaz, lkenin ihtiyac olan ve kaynak yaratacak hibir yatrm yaplamazken borlanmaya bavurulmam, ama gelimeyi salyacak ve geliri arttrc tedbirler de alnmadndan a bir memur ve zabit kalabal ve viran bir lkeyle XX yzyla girilmiti. Yeni borlanmadan kanlmas, yabanc sermayeyi borlanma d alana, yani altyapsal yatrmlara itmiti. Bu alanda sz edilen iki devletin altyapsal yatrmlar alannda iddetli bir rekabete girdikleri grlyor. Ancak bu yatrmlarn dahi smry arttrp, baka baz devlet gelirlerine daha el atlmasyla sonulandn greceiz. 1890larda Osmanh mparatorluundaki toplam yabanc sermaye en bata Osmanh borlarnda (alacak senedi olarak) sonra demiryollarnda ve bankaclkta toplanmt. Sanayideki yabanc yatrm miktar ok dkt. Toplam dorudan yabanc yatrm iinde, demiryollar % 41, bankaclk % 23.5 ve sanayi ancak % 10 orannda idi. Bu dnemde sermaye ihra eden koloniyalist lkeler btn dnyada en ok demiryollarna para yatryordu. ngilterelin btn deniz ar kolonilerindeki yatrm sermayesinin % 40dan fazlas demiryollarnda idi. Bu konuda detayl bilgi veren . Pamukun almasna gre; 1890 ve 1914 yllarnda Osmanl lkelerinde byk devletin (Almanya Britanya, Fransa) her sektrdeki

50

yatrm miktar ve hissesi gz nne alndnda u gerekler ortaya kyor. ngiltere 1890lardaki demiryolculuk stnln 1914 de artk Fransaya terketmitir. Almanya 1890larda demiryol yatrmlarnn % 22.4ne sahipken, bu oran 1914 de % 36.8e kmtr. Gene bu tarihte bile Almanya; zmir-Kasaba, Adana-Mer- sin ve Suriyede demiryollarna sahip olan Fransaya gre (% 49.6) ikinci durumdadr. Bankaclk ve sanayi alannda Almanya, devletin iinde daima en dk paya sahipti Toplam dorudan yatrmlarn 1880-89 ve 1900-13 dnemlerinde devletlere gre hisse deiimi y- ledir.44
Devletlerin Yatrm Sermayesi Paylar Dnem 1880-1889 Almanya o-3 Britanya 48.1 Fransa 38.2

1900-1913 20.6 22.2 48.3 43. Muhtra-i seniyye sureti; B.A. Yldz Evr. Ksm Ksm 9; Nr. 2627 zarf 72-4, 27 Muharrem 1307 (24 Eyll 1889) tarihli...

Almanya en byk yaylma hzn gstermesine ramen, Fransa halen en byk yatrmc idi. Daha 1888de Deutsche Bankn nderliindeki bir grup, Izmit-Ankara demiryolu imtiyazm aldnda; Fransa hemen Egede ve Suriyede demiryolu imtiyaz avclna giriti. Fransann girikenliine ve grnteki stnlne ramen, Alman sermayesinin etkinlik ve hzla bymesinin nedeni; Osmanh btesine daha lehde katklarda bulunmasdr. Alman sermayesi madencilik alannda Fransa kadar etkin deildi. Sadece Sarca ocaklarnda maden kmr ve Krupp-Rochlig tarafndan iletilen krom dnda madencilik alannda bir varl yoktu ve tm sermayesi 1914 ylnda 21 milyon Osmanh kuruu idi. Fransa ise ayn ylda 290.2 milyon kuru sermaye ile lkenin her yerinde maden iletiyordu (ayn yl ngiltere sermayesi 49.5 milyon Osmanl kurudu)55. Almanya sanayi, bankachk ve hatta iddial olduu demiryollarnda da ikinci kalmasna ramen, zellikle 1888 1896dneminde yatrmlaryla Osmanh btesine Franszlara gre daha ok katkda bulunmutu. 1896-1913 dneminde Almanya dah kr transferine balamasna ramen, bu transfer Franszlarnkinin 1 / 3i kadard. Alman teknii ve yatrmlarn yapld alanda verimli alma grlmesi Osmanh brokrasisini bylyordu. Bundan baka Fransz d yatrmlarnn % 25i Rusyada idi, ve miktar Osmanh lkelerindeki yatrmlarn drt katna eitdi.56 Fransa bu nedenle siyasal ynden de Rusyay tercih edecektir ki, bu da Osmanh yneticilerinin Almanyaya ynelmelerinin bir nedenidir. Alman endstri ve ticari yatrmlar her zaman iin Alman bankalarnn kuvvetli desteine sahipti. Alman mali-sermaye kurulularnn Ingiliz ve
55 Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, s. 96. 56 evket Pamuk, a.g.e., s. 128 ve 314-316. Der Arme Korrad dergisi Nr. 8, 17 October 1896 says. Bu dergideki yaz zerine Hohenloheye yazlan rapor. A AA, Tiirkei 159, No. Bd. 4-5 (Der Sultan und Seine Familie).

51

Franszlarnkinden fark, ticari ve snai yatrmlara aktif olarak katlmalaryd. ok defa zor duruma den bir sanayi kuruluuna hisse senedi alarak yardmc oluyor ve bylece hissedar ve alacakl olarak ynetime giriyorlard. Bankaclkta yeni i alanlar yarattlar. rnein DeutscheBank Osmanh imparatorluunda ube atnda, devletten alaca alanlarn alacan takib iini de yklenmi ve senelerce alnamayan bu paralar almt47 Deutsche Bank; demiryol, petrol, deniz tamacl dalnda ve daha birok daldaki irketlerde hissedard. Bunun gibi Darmstaedter Bank, Dresdener Bank ve dierleri sanayi ile i ieydi. Devletin destek alnlan ve ulatrma politikas da sanayi ve bankalarn birliini tamamlayan nc bi eydi. Bu nedenle Almanya ekonomik rgtlenmesindeki mkemmellik ile de, Yakm-douda byk baarlar elde edecektir. oun bankalarn da birbirleriyle kenetlenip, konsorsiyum halinde yatrmlara girimeleri ve 1880 lerden sonra Avusturya bankalarnn da bu sisteme dahil olmas yatrmclar iin byk bir destekdi. stenen amaca ulalrsa Almanya ve Avusturya bloku douyu birlikte elde etmi olacaklard. nk Almanyann n planda yneldii lke, Anadolu ve hernekadar ulaamad ise de Mezopotamya idi. Almanya kolonisiz a bir lkeydi. htiyac olan tahl, sebzeyi, petrol Anadolunun kra ovalarndan ve uzak Mezopotamyadan salamak zorunda idi. Badat demiryolu Konya Erelisine kadar uzanrken bir yandan umra'nn sulama tesisleri yaphyor. Erelinin bataklklar kurutulup glden sulama iin yararlanlmak isteniliyordu. Bu faaliyet ideolojik bir propaganda ile birlikte yrtlyor ve sadece Osmanh yneticilerini deil, aydnlar ve halk tabakalarn da etkiliyordu. Alman Nfuzunun Yerlemesi iin Uygun deolojik Ortam Berlin Kongresinden sonra Osmanh mparatorluu yeniden dirilmenin ideolojisini aramaktadr. Arnavutluk, kuzey Yunanistan ve Makedonya dnda Rumeli vilayetleri kaybedilmi, douda Kars, Ardahan, Rusyaya braklmt. mparatorluk artk deiik etnik grublardan oluan, mslmanlarn ounlukta olduu bir devlettir. Dnem iinde bat emperyalizmine kar (ki bundan n planda ngiltere, Fransa ve Rusya anlalyordu) ngiliz, Fransz kolonilerinde ve Rusyada yayan milyonlarca mslmamn himayesi, ncl gibi bir rol benimsendi. Tek slam devleti yce Osmanh devletidir. Padiah halifedir slogan ile panislamizmin, yeni bir dirili dnemini balatacak ideoloji haline getirilmesi iin alld. Panislamizm bir zaman sonra mslman lkelerde kolonileri olmayan ve islamlara dost grnmeyi beceren Almanyay hayrhah bir mttefik olarak kabul etti. 1877-1878 dneminde toplanan Mebuslar Meclisinin, Os- manl-Rus sava srasnda datlmas ile, meruti rejim rafa kaldrlmt. ngiltere, Fransa ve Rusyann hristiyan aznlklar kkrtan ve hele ngilterenin Merutiyeti tevik eden davranlar, II. Abdl- hamidi rkten konulard. Oy'sa Balkanlardaki

52

etnik grublarla bu adan fazla ilgisi olmayan ve stelik kendi demokratik gelenei de zayf olduu iin, Osmanh mparatorluunun despota ynetimini hogryle karlayan Almanyann ve otoriter Kayzer YVilhelmin, II. Abdlhamit ynetimine sevimli grnecei aktr. Nitekim mparatorluk Almanyasnn yneticileri Sultan Abdlhamitin kiiliini ve despot ynetimini eletiren basn ve yayn organlar zerinde bask uygulamaktan geri kalmamtr. rnein Der Arme Korad adl anarist partinin organ olan ve Sozialist gazetesi ile birlikte karlan bir dergi; Abdlhamitin hususi masraflarnn 199.800.000 frank olduunu, bir devlet smrcs nasl yayor? balyla verdiinde, iileri Bakanl bu dergiyi toplattrd ve byle yazlarn nlenmesi gereini Babakan Prens Hohenloheye tavsiye etti.48 Felketli bir savatan kan ve bakenti bile, perian Rumeli gmenleriyle dolan imparatorlukta, ideolojik dirilme ve reform; merutiyet rejimi ve kanuni idare ile deil de, panislamizmle salanmak isteniyordu. Ykmn eiinde olan ve tebasmn hayat gvenlii ve refahn salamaktan aciz imparatorluk; btn dnyada ezilen mslmanlar kurtarmak ve onlara nderlik etmek gibi gstermelik bir ideolojiye snd. Almanya bu ideolojiyi desteklemekten geri kalmad. nk kendi karlar ile badatna inanyordu. Osmanh imparatorluunda bu gibi dnceler imparatorluun aydnlar ve yneticileri kadar d kaynaklar tarafndan da destekleniyorlard. Bu evreler, slamiyet dostu bir Almanya, arkta Ingilterenin yapamadn yapacaktr. Mezopotamya ve Anadolu sulama kanallar ve yollarla yeniden imar edilip, eski alardaki hametine kavuacaktr. Bu Almanya iin de gereklidir. Bu nedenle Almanya herkesin izlemedii bir politika izliyor diyorlard. 49 zellikle Almanyann dou ile uraan bilgin ve tacirleri, youn olarak propaganda brorleri yazma faali- yetindeydiler. Bu gruplar; Osmanh imparatorluunun Islm birliini salayp ba ekeceinden ve Almanya ile birleerek Ingiltere ve Fransay saf d edip, bu zenginlik dolu lkelerden Alman iktisadnn yararlanacan yayyorlard.57 Bu tr yaynlar zellikle ikinci Merutiyetten sonra artan Alman nfuzunun ideolojik platformunu oluturmak amacyla, Trkeyede evrilmi ve hatta baz Alman hayran Trkler tarafndan benzerleri yazlmtr.58 Almanyann zorunlu bir seenek olduu saplants, herkesten nce Sultan II. Abdlhamitde vard. Sultan Abdlhamit Trklere ark- n Almanlar dendiini, Almanlarla arada benzerliklerimiz olduunu; Almanlarn Franszlara tercih edilmesinin sebebleri arasnda, Franszlarn Tunusu almalarn ve Cumhuriyet rejimiyle idare edilmelerini ileri sryor ve Alman imparatoruna Fransay kzdrmak pahasna, Filistinde Katoliklerin himaye hakkn
57 rnein, a) Davis Trietsch. Deutschland und der slam eine welt politische Studie Orient Verlag-Berlin. (Tarihsiz). b) Dr. Jeck, arkta Almanya, stanbul, Ifham Matbaas, 1331. c) Hugo Grotle, De asiatische Trkei und die deutschen Interessen Halle, a.d.s. 1913. 58 rn. Mehmed Enis, Alman Ruhu. stanbul, Nefaset Matb. 1330.

53

veriyordu. Bu tr hareketlerin' bamsz ve kiilikli bir diplomasi saylamayacam olaylar gsterdi. Almanyann Anadoluda koloniler kurma teebbsn haber alnca59 kplere binen Sultan, Alman diplomatlar yattrm olmaldrlar. Sultan Abdlhamit' Bismarckn Osmanl Devletine yz vermesinden, ve Osmanhlar mparatorlar ttifak'na almamasndan pek ikyetidir. Sultan; Almanya kuvvetini bouna harcayarak her yerde kendisine faydasz koloniler arayacana, nfuzunu tran krfezine kadar uzatsa hem bizim iin, hem de kendisi iin ok daha iyi olur60 demektedir. Sultann Alman ittifak ve Almanyann ktisad etkisine kar hudutsuz ve davetkr bir eilimi vard. Ancak II. Abdlhamit,.Avrupa uyumu ve bar politika iinde bu birlie taraftard. Ona gre Bismarck en akll diplomatt. 61 Osmanllar Avrupa dengesinde uyumu bozmayan bir Almanyann yannda yer almalydlar. Bismarckla hususi olarak mektuplaan Sultan srekli olarak ngilterenin gcnden ve siyasetinden ekindiinden ihtiyatl bir Alman dostluuna taraftard. Ancak olaylar byle ihtiyatl bir dostlua msaade etmeksizin geliecektir. Umutlarm Almanyaya ve Kayzer Wilhelme balayan sadece Sultan Abdlhamit deildi. Hatt o tedbirli bir tutum iinde idi, denebilir. lkenin bir ok evrelerinde Almanya yeni bir kurtarc olarak dnlyordu. Bu birbirlerinden farkl evrelerin hepsi Alman dosluunda ii arya gtrmlerdir. Sultan Abdlhamitin despot rejiminden zarar grenlerin bir ou umudunu Almanyaya ve onun byklk iddiasndaki imparatoruna balamlard. Cenevredeki Osmanh Ittihad ve Terakki Cemiyeti Heyeti, 29 Nisan 1898de mparator II. Wilhelme mracat ederek Sultan V.Murad despot hkmdarn elinden kurtarmasn ve tahta dnmesi iin desteK olmasn istiyorlard.62 Jn Trklerin Almanyadan meded ummas bu kadarla bitmiyor. Almanya ile ilikiler kurmak, yayn organlarm Almanca olarak da karmak faaliyetleri arasndadr. lk anda bu giriimler Alman dileri tarafndan hasralt edilse de bir zaman sonra Almanyann Jntrk hareketine el atarak, onlar arasnda da taraftar salyacam greceiz, Daha dramatik olaylar da vard. Kocas gya Franszlarla ve Jn Trklerle iliki kurduu iin hkmetin gazabna urayp tevkif edilen ve Fizana srlen bir bahtsz kadn, Trablus Temyiz Divan azasndan Hac Rait Beyin ei Zeyneb Hanm, mparatordan efaat ve araclk istiyordu.56 Bat dnyasna ocuksu duygular iinde yaklaan her gruptan Osmanh aydnlar, Almanyay olduundan baka deerlendiriyorlar ve onu davet etmekte birlei- yorlard. lkenin
59 Sultan Abdlhamid Siyas Hatratm, Hazrlayan; Ali Vehbi Bey. ev. S. Can, Hareket Yaynlar, stanbul 1974, s. 122-128. 60 a.g.e., s. 133. 61 Aye Osmanolu, Babam Abdlhamit, Gven Yaynevi, stanbul, s. 49. 62 AAA Tiirkeig, No. 1, Bd. 4-5. 29 Avril 1898 tarihli mektup. Nr. 18304. A AA. Tilrkei. 159 No. 2. Bd. 7-8, Zeyneb Hammn ngilizce dilekesi Sacred Majesty, I, the most unvvorthy and suffering of women in ali humility and vencration beg to appeal to your Sacret Majesty as the First Gentleman and the most Povverful Ruler in Christendom for any redress, which in your sacred Majestys goodness of heart Exalted Po- sition and good will, towards our Imperial Master, your Majesty may...

54

iine dt bunalm bir Hal-lslm atmas olarak deerlendiren Mehmet Akif de slm lkelerini smrgeletiren ngiltere, Fransa, Rusya ve talyay yazlarnda yerden yere arparken, Almanyaya baka gzle bakyordu. Akif Trablusgarb sava srasnda, Srat- Mstakim'de; Osmanh ve slm muhibbi Almanlara ak mektup, balkl yazsnda; Biz mahvolursak dounun anahtar Almanlarn deil, rakiplerinin eline geecektir. Douyu korumak ve uygarlatrmak, douya doru Osmanllar ile birlikte gitmek, douyu Alman ticaret ve sanayii iin kazanmak... te kendisini bilen Osmanl ve Alman hkmetleri iin byk bir program... diyerek Almanlarn talyanlar deil, Osmanllar tutmasn istiyordu, 1915 de Berlin gezisinde Akifin bu ocuksu heyecan (ki birok Osmanh aydnnda vard) Almanya iin kaleme alnan u beyitte ifadesini bulur.63 Bilir misin ki senin arka meyleden nazarn, Birinci def'a doan fecridir zavalllarn... Alman koloniyalist ideolojisi yeni Osmanh ideolojisiyle ayn noktalar zerinde birleiyordu. 1890 ylnda Helgoland adasnn Almanyaya katlmas ile ilgili protokol imzalayan Hariciye mstear Baron Marschall von Bieberstein, Trkiyeye sefir olarak tayin edildi. Baron uzun boyu, grltc konumas, talebe dellolarndan kalan kl yaralar dolu yzyle, Beyolu muhiti kadar Saray ve Bb- li evresinin de renkli bir kiisi oldu.58 191 o da Badad hattmn son mukavelesini de imzalayan bu nfuzlu bykeli; adeta Helgoland- Badad hattnn, yani Yakm-douya ynelen Alman yenikoloniya- hzminin somut rneiydi. Dnemin arkiyat uzman Dr. Jeck; Hel- goland-Badad, Alman-Osmanl ibirliinin Almanyann Yakm-do- udaki hegemonyasmn gereklemesi demektir diyordu.64 Alman tccarlar, yatrmclar, Alman eitim ve sosyal yardm tesislerini yneten personel ve nihayet takm takm gelmee balayan uzman ve subaylarla stanbulda kalabalk bir Alman kolonisi teekkl etti ve Beyolu bir Alman mstemlekesi havasna brnd. Alman birahaneleri, lokantalar ve mzii kentin bu kesimini kaplad.65" Osmanh lkesi Almanyann gdmne giriyordu. Gya mazlum halklarn ncs olan panislamizm ideolojisi ve hilfet kurumu, Haziran 1900 de inde Boxer ayaklanmas patlak verdiinde inli mslmanlarn ayaklanmaya katlmasn nlemek iin kullanld. 5 nisan 1901 gn Cuma selmlnda Alman elisi von Bieberstein Sultandan ine acele bir nasihat heyeti gndermesini istedi. Enver Paa bakanlnda; mer Nazm Bey, Mustafa kr Efendi (din adam) ve terc63 Cevdet Kudret, Bir Bakma (Makale-lncelemeler) nkilp ve Aka Kitabevi, stanbul, 1977. s. 234-236. Mary Mills, Patricks, Under Five Sullars, s. 181. 64 Doktor Jeck, a.g.e., s. 6. 65 B.Ar. Tld Evr. II( 161) Ksm 16, JV. 2317 zarf 161 -II stanbulda Almanya ve ngiltere Balkl Risalenin Tercmesiden.

55

mandan kurulu bir nasihat heyeti, Rus bandral Nikola gemisiyle ine gitti.66 Emperyalist devletlerin ordular ayaklanan in halkn katlederken, Osmanh heyeti mslman inlilere ayaklanmaya katlmamalarn Halife adna tenbih ediyordu. Alman Uzmanlarn Getirilmesi Almanya bu uygun ideolojik ortamn yardmyla Osmanl mparatorluuna nfuz edebilecei iki alan buldu. Orduda ve sivil ynetimdeki slahat ve demiryol yapm... Bu alanda giritii taahhtler; silah ticaretini, bankacl, maden imtiyazlar elde etmeyi ve en nihayet kolonizasyon faaliyetini birlikte getirecektir. II. Abdlhamit dneminde Osmanh Ordusunun reform sorunlar n planda ele alnmakla birlikte, ynetim rgtnn btn dallarnda bir reforma giriilmesi kanlmaz bir gereklilikti. XIX yzyl sonunda Osmanl brokrasisinde belirgin bir modernleme ve uzmanlama balamtr. II. Abdlhamitin gmrklerde, mliyede ve ve en nemlisi poliste yapaca dzenlemeler iin, gerekli uzmanlar Almanyadan salamasnn nedenleri vard. Duyun-u Umumiyenin kurulduu, lkenin birok eyaletlerinin idaresinin (Girit, dou Rumeli, Makedonya, Cebel-i Lbnan, dou Anadolu) asayiin salanmas ve adli, mali reformlar ynnden ulaslararas sorun haline getirildii bir dneme girilmiti. Bu nedenle; merkezi idarede, mliyede, orduda, poliste adliyede ve tara ynetiminde kkl dzenlemelere girimek gerei, Osmanh ynetimi istese de istemese de uluslararas diplomasinin kararlan yznden gerekliydi. Hereyden nce Sultan II. Abdlhamit meclisi datm ve anayasay rafa kaldrm bir hkmdar olarak, despotik bir ynetimi dedeleri kadar rahata srd- remiyecekti. Tanzimattan beri modern devlet ve toplum hayatna kar zlem; yneticiler, aydnlar ve halkn baz gruplar arasnda dalga dalga yaylyorudu. Toplum yapsndaki sarsntlar geleneksel kolluk sistemiyle nlemek ve denetlemek g olacandan, II. Abdlhamit siyasi polis rgtn de slah etmeyi gndeme ald. Saltan bu reformlarn gerekletirilmesi iin Ingiliz ve Fransz yardmn denenmi ve faydasz grdnden; sava gcne, kalknmasna ve otoriter yapsna hayran olduu Almanyadan danman ve uzman istemek fikrine, saltanatn ilk gnlerinden beri drt elle sarlm ve gerekletirmee girimitir. zellikle Fransz-Alman savandaki Alman galibiyeti Abdl- hamitten nce de askeri-sivil brokraside Almanyaya kar bir hayranlk ve eilim yaratmt. Bu hayranlk, btn ada
66 Abdlhamitin ine grderdii Nasihat Heyeti Yllar Boyu-Yakn Tarih Dergisi, Haziran 1928, say 3. s. 1113, imzasz. Ayrca I. Sreyya Srma, II. Abdlhamitin in Siyasetine Dair Bir vesika 9. T T Kongresi Teblii Baskda ,198 NAUS Despotches of US Ministers to Turkey 29 Ekim 1894 tarihli rapor Political Situation of Turkey s. 5 M.46 Roll 56, Confidential. A AA Trkei 139, Bel 4-5, Projet des condtions dengagement du Personnel Iim- posant la mission militaire et ivile allemande en Turquie.

56

gzlemciler tarafndan srarla belirtiliyor.62 Bu konularda Bismarck ynetimi, Osmanl hkmdarlarnn isteklerini bazen kukuyla bazen de kendisine zg kaba ve hoyrat bir davranla reddetmitir. Ancak Osmanh imparatorluuna ilk askeri ve mlki uzman kadrolar da bu dnemde gnderilmee balanmtr. Bismarck Rusya ile olan dostluu bozmaktan ekindiinden; gerek subaylarn, gerekse sivil ynetim uzmanlarnn Alman devlet memurluundan istifa edip, Osmanh memuru olmalar kouluyla bu istei yerine getirmek niyetindeydi. Ancak 1882de Albay von Kaehler ynetiminde ilk Prusya askeri heyeti stanbula geldiinde, bu arta uyulmamt. Alman askeri uzmanlarnn Osmanh ordusundaki faaliyetlerine bundan sonraki blmde deinilecektir. Burada sz konusu olan sivil ynetimdeki uzmanlarn durumu ve Osmanl hzinesinin bu uzman lara yapt ykl demelerdir. 1880lerden itibaren Bab- Ali ve Berlin arasnda asker ve sivil arma ilemi youn bir yazma ve grme akm yaratt. 14 Temmuz 1880de iki taraf arasnda yaplan bir szleme ile Osmanl hkmeti, Osmanh niformas ve rtbesi tayacak baz asker ve sivil uzmanlar kadrosuna alyor, ancak bunlara farkl ve yksek cretler veriyordu. stelik maalar Osmanl Bankas tarafndan muntazaman denecekti.63 Szlemenin 1 .Maddesine gre; bu uzmanlar yl sre ile istihdam edilecek, iki tarafn anlamasyla yllk bir uzatma yaplacakt. (2 ve 3. maddeler). Uzman subaylara ve memurlara 20.000 frank yllk maa demesi yaplacak, gmrk mdrne 40.000 frank denecekti. Harb Okuluna retmen olacak subaylar da bu statde idi. 10.Maddeye gre; gelen memur ve uzman subaylarn Osmanh hizmetine girmelerine ramen, kapitlasyon haklar sakl tutuluyordu. 11. madde ise; bu memur ve subaylarn, Osmanh memuru olarak hizmet grmelerine ramen Almanyadaki memuriyet grev ve Unvanlarnn da deimeden devam edecei, sadece bu mddet zarfnda demelerin Osmanh hkmeti tarafndan yaplacan ngryordu. Hirschfeld- in Alman Dilerine 14 Mart 1882de yazd bir raporda; Bab- linin istedii uzmanlar ve bunlara verilecek cretler yle belirtiliyor.67 a)Askeri slahat yrtecek yetenekte bir subay (20000 Frank) b)Askeri nizamname, talimname ve disiplin ynetmeliini hazrlayacak iki daha kk rtbeli subay (her birine 20.000 Frank) c)Kurmay snfndan bir subay (20.000 Frank) d)Bir topu, bir svari, bir piyade subay (herbirine 20000 Frank) e)Maden, nafia, ticaret ve orman daireleri iin iki sivil uzman (herbirine 25.000 Frank) f)Jandarmann slah iin subay (20.000er Frank) g)Askeri okullar ynetimine danman olarak bir subay (25.000 Frank)
67 A AA Trkei 139-Bd. 4-5, 14 Maerz 1882 tarihli yaz.

57

Bu olay bir balangt. Bu vakte kadar Avrupann her devletinde ve Osmanllarda yabanc kkenli subay ve memur vard. Ancak bunlar lkeleriyle ilikilerini koparan ve ekmeini bulduklar yerde yaamaa devam eden maceraperestler veya hrsl insanlard, ilk defadr ki gelenler lkeleriyle ilikilerini kesmeden, yabanc bir orduya ve devlet memuriyetine hizmet sunuyorlard. Times Gazetesi: stanbulda Alman Subaylar bal altnda gelenlerin dorudan rtbe ve grevleri ile geldiini panik iinde haber veriyordu.68 Gelenler vatanlarndaki memuriyet ve grevlerinin ve zlk haklarnn aynen muhafazasna byk nem veriyorlard. Gelenler bir yerde lkelerinde tatmin olmayan ve Romada ikinci olmaktan bkp, bu lkede birinci olmak isteyen kimselerdi. Kimisini maalarn dolgun oluu bu ie itiyordu. zellikle bir i kazas geirene ve szlemesi bitmeden grevden karlana tazminat denmesi hkm, o dnem iin fazla cmertlik saylr. Hatta bir keresinde Rsumat Emanetinde bir memuriyete alnp da, vaktinden nce iine sonverilen bir Almana szleme gerei hem tazminat hem de tekadiye verilmesi, Meclis-i Vkelda baz nazrlarn hiddetlenmesine neden olmu; Dahiliye Nazr Hseyin Hilmi Paa, Hariciye Nazr Tevfik Paay; Bu nasl mukavele? Bunu imza eden hamiyetsiz devlete ihanet etmi diye ele- mit.69 Uzman subaylar, Osmanh hizmetinde bol keseden aldklar nvanlar sayesinde Almanyaya dndklerinde rtbe ynnden trmanma olana buldular, Ancak sivil memurlar bazen geri dndklerinde ayn imkn bulamadlar. Zaten ikinci derecede uzmanlar olduklarndan, bunlar dnte adam akll bir kenara itildiler. rnein gmrklerde alan ve ondokuz yl sonra Almanyaya dnen Diiffel adl bir uzman, Prusya Gmrk Dairesinde Bakan; Almanyada az alt ve 19 yl boyu deien mevzuattan haberi olmad gerekeiyle kk bir memuriyere atamt.70 Orduda ve sivil idarede giriilen slahat yrtmek iin getirilen bu uzmanlardan baka, Tb eitimini yeniden dzenlemek de gndeme alnd ve bu iin gerekletirilmesi iin, 1890lardan itibaren Almanyadan tp profesrleri getirildi. 1898 Temmuzunda Rieder ve Deyke adl iki Profesrn stanbula geliini baz Alman gazeteleri71 Fransz tababetinin yerini Alman tababeti alacak diye balklarla haber verdiler. Bu tarihten sonra Mektebi Tbbiye'nin modernletirilmesi iin Alman retmenlerden yararlanlmas dnld ise de, Trkiyede Fransz tb retmenleri ve ders kitablar kullanm 1930lardaki niversite slahatna kadar devam etmitir. Alman tbbnn Trkiyedeki etkisi Haydarpaa hastahanesinin kurulmasyla balad. Fakat bu alanda ordunun ihtiyacn n planda tutan Osmanh ynetimi, Viyana niversitesiyle iliki kurup, gerek modern Alman tababetini tercih edeceine, bir ka Alman tb profesr ve uzmann getirmekle
68 Times, 21 July 1880, tarihli nshasndan 69 Ali Fuad Trkgeldi. Grp ittiklerim, TTK yay. II. Seri No. 13 Ankara TTK Basmevi, 1951, s. 15-26. 70 AAA Trkei 198, Bd. 1-2, Maliye Bakan Khlere Mektub, 21 Haziran 1909. 71 Norddeutsche Allgemeine ^eitng, 13 Juli 1898 nshasndan.

58

yetinmi grnyor. II. Abdlhamit otokratik ynetimini kurarken, polisin modern bir rgt ve dzenle almasna nem vermitir. Almanyadan polisin slah ve zellikle siyasi polisin yeniden kurulmas iin uzman yardm istemitir. Alman dileri bakanlnn, ilerine yazd bir yazda; Osmanh Sultannn polisin slah iin baz memurlar istedii bildiriliyordu, iileri; Weiss, Schirmen, Tresckov adl polis memurlarn gnderdi. Bunlar 12000 mark yllk alacakd. Sultanm bu istei 3 Eyll 1905de Alman elilii tarafndan telgrafla bildirilmiti.72 Sultan casusluk ve siyasi polis faaliyetlerini dzenlemek iin bu konuda uzman olan, Irtendanturrat Fleischeri artmt. Bu polis efi, 18 Ekim 1901de bir gazeteye;73 almalarm baarl oldu. Trkler btn geri kalm toplumlar gibi stn bir taklit ve izleme kabiliyetine sahiptir. yollu bir deme de vermitir. Gelen uzmanlar kendilerimi ssz ve karanlk bir lkeye aydnlk getiren ilhlar olarak dnyorlard. Alman Kltrel Yaylmas Gerekte taklid kabiliyeti yksek olan (!) bu topluma, bu uzman gruplaryla gerek bir alman kltrnn gelmedii grlyor. Trkiye, Almanyamn iktisadi, siyasi, askeri nfuz alanna girdi, ama gerek Alman kltrn deil yzeydeki Alman kltrn, daha dorusu Alman propagandasn tand. Almancann ngilizce ve Franszcaya kar yaygn bir dil olarak tutunmas pancermanist propagandaclarn kaleminde mtemadiyen tekrarlanyordu.74 nasyann her snf ve dinden halknn lkedeki yabanc okullar arasnda Alman okullarn da grmek istediklerini, byle uygun bir ortama ramen Alman ticaret ve siyasetinin baarsna yardm edecek kltrel kurum- larn pek az olduu ve arttrlmas gerektii syleniyordu.75 Gerekte Alman nfuzunun artmasyla Trkiyeye; Kant, Schelling, Hegel, Feurbach ve Marxla gelien klasik Alman felsefesi, Alman edebiyat, teknii ve doa bilimleri gelmedi. Belki de Osmanl mparatorluu- nun kltrel reform tarihinin, Rusya tarihindeki kltrel reformlardan farkl, nemli bir yan budur. Alman kltr Trkiyeye sadece; arkeolojik zenginlikleri yamalayacak kazlar, Beyolundaki Viyana operetleri, Almanca eserlerin Franszca zerinden yaplan eksik ve yanl evirileri ve byk lde de Alman otoritaryanizmi ve militarizmine hayranlk duygular olarak geldi. Esasen Osmanl imparatorluunda ok nceden youn olarak yaylan Fransz, Amerikan, Ingiliz okullarna gre Alman okullarnn says da azd. 1898 ylnda
72 AAA, Trkei 139 Bd 23-24 17 Eyll 1905 tarihli ileri Raporu ve 3 Eyll 1905 tarihli stanbuldaki Alman Eliliinin telgraf. 73 Berliner, Lokal Anzeiger, 18 Okt. 1901, nshasndan. . 74 Davis Trietsch, Dettschland und der slam, s. 6t. \ 75 Hugo Grothe, Die asiatisehe Tiirkei und die deutschen Interressen, Halle ads, Gebauer Schwetschke Verlag MbH. 1913, s. 53-54. Burada ayrca iki Avusturya okulu vard. (Mechitarist ve Fanesken liseleri, 105 rencili idiler).

59

imparatorluktaki tm Alman okullar; bata stanbul olmak zere, zmirde bir lise (65 rencisi vard. 1872de ald)*. Beyrutda merkezde bir lise (45 rencili), Hayfada bir lise ve ortaokul (toplam 85 erkek ve 145 kz renci), Selnikde bir ortaokul (kz ve erkek 188 ~rencili, 1885de kuruldu)dan ibaretti.
73

Kltr propagandas uzmanlar zellikle Bursa, Konya, Ankara, Sivas,

Samsun, Trabzon, Adana, Mersin, Anteb, Diyarbekir, Mardin, Musul, Basra, am, Trablusam ve Yafada okullar kurulmasn srarla neriyorlard.76 Bu yerlerin Badat hatt civarnda bulunduunu ve Almanyann hedefledii smr alann meydana getiren merkezler olduunu sylemeye gerek yoktur. Bu okullar Yakndoudaki Alman karlarnn ve ktisad kurulularnn gereksinecei faaliyetlere yardmc olacak Osmanl genlerini yetitirmek iin gerekli grlyordu. an, Alman pro- pagandistleri bu okullar dini propaganda arac olarak dnmemi, hatta bundan iddetle kanlarak n planda; ktisad, siyas nfuzun yaylmasna hizmet eden kurumlar olarak almalarm nermilerdir.77 Zamanla yetimhane ve okul gibi kurumlar, Badat demiryolu evresinde, rnein Marata ve zellikle Alman kolonizasyon metod- larnm uyguland Filistinde mantar gibi bitmee baladlar. 1910 ylnda Daily Graphic;78 Badat demiryolu civar, hastahane, okul ve Alman misyonlar ile dolduruldu. ngilterede Palmerstone (muhafazakr diplomasi) geleneinin yklmas, Fransada ise din-devlet ayrm gdlmesi Almanlarn iini kolaylatrd diye yazyordu. Alman bykelisi bu tr sylentileri Bcthmann-Hollvvcge gn gnne bildirirken, muhafazakr Fransz gazetesi Gaulois'nn misyoner faaliyetlerdeki Alman baars iin; Hristiyan olarak sevin, Fransz olarak zl deyiini diplomatik baarsnn gstergesi olarak vurguluyordu.79 Ancak, belirtmek gerekir ki; Alman koloniyalist politikas, bu alanda ngiltere, Fransa ve A.B.D. ye gre yaya kalmtr. Alman yaylmasnn hedeflerini saptamak ve bu orafi yaylma alann aratrmak iin, Alman dou bilimcileri XIX yzyln ikinci yarsnda hzla rgtlendi ve youn bir aratrma faaliyetine balayarak, kltrel zenginliklerin yamasna giritiler. Tklerin cehaletinden dolay verildii sylenen, gerekte antaj ve bask yoluyla zorla alman Bergama Suna ile sembolleen bu yamaclk hareketi; dou bilimcilerin topland cemiyetler ve 1908 den sonra youn olarak faaliyette bulunan siyasi nitelikli Deutsche Vorderasien komite Alman nasya Komitesi tarafndan ynetiliyordu. Alman dou bilimi cemiyetlerinin en nde gelenleri; 1895 de kurulan Vorderasialische Gesellschaft-nasya Cemiyeti, 1901de kurulan Mnchener Orientalische Gesellchaft-Mnih Dou Cemiyeti, 1877 de Filistinde kolonizasyon ve nfuz politikasn hazrlamak iin kurulan
76 77 78 79 Hugo Grothe, a.g.e., s. 54. a.g.e., s. 55. Daily Graphic, 18 April 1970 nshasndan. AA A Trkei 175 d, Bd. 2-3, Bykeli Bieberseindan Bethman-Hollvvege, 14 Nisan 1910.

60

Deutscheverein fr Erforschmg Palaestinas-Alman, Filistin Aratrma Birlii ve 1904 de kurulan Deutsche Gesellschaft fr e Erforschung Anato- liers-Anadolu. lmi Aratrma Cemiyetidir.80 Btn bu derneklerin sekin uzmanlar 1908den itibaren politik uzmanlarla birlikte nasya Komitesinde alyorlard. Bu uzmanlar dou bilimlerine nclk edecek aratrmalar yannda, zellikle yzylmzn banda bilimsel endieden ok yamaclk endiesine dayanan talribkr arkeolojik kazlar da yaptlar. Alman dou bilimcileri slm kltr ve eski yakndou uygarlklar zerinde dikkate deer aratrmalar yaparken, bu dnyaya sempatik grnmek isteyen politikaclar destekler bir eilimde idiler. Nihayet Alman mparatorunun douya yapt ikinci gezi, Almanyann yakndou politikasna etkin ve youn bir biimde karmasnn balangcdr, denebilir. mparator II. VVilhelm Osmanl mparatorluunda 1898yl Ekiminde Alman mparatoru ailesi ile birlikte Istan- bul-Kuds yolculuuna kt. kinci defadr ki Osmanl lkesini ziyaret ediyordu ve bu gezi gerek bir gvde gsterisi olarak, gerekse salad sonular bakmndan Osmanl mparatorluunda Almanyann nfuzunu arttran tarih bir dnm noktas saylr. ngilterenin Svey Kanaln amasna karlk, Almanya da douya Badad-Basra zerinden demiryoluyla almay dnyordu. Badad demiryolu douya slm lkelerine uzanan bir Alman kanal olacakt. mparator 1889da stanbula, ilk geldiinde, artk bu lkenin kendisi ile yakn ittifak ilikilerine girdii grlyordu. Daha ilk gezide Badad demiryolunun Konyaya kadar uzatlma imtiyaz alnmt. II. Wilhelm diplomatik dostluk gsterileri ile deil, kontrolnden km dostluk gsterileri ile karland. Gazeteler aylardan beri imparatorun ziyareti ile megul oluyordu, ikdam Gazetesi : Osmanllarn cesaret ve mertlik ve yksek nitelikleri Alnanlarda da vardr. Bu iki millet birbirinin adeta aynas olarak yaratlm- mtr. Osmanllar Alman ismini sayg ve muhabbetle anarlar,81 derken, smarlama deil safa bir inanla bu ifadeyi kullanyordu. Propaganday Alnanlardan ok Osmanh basn ve yneticileri yapmt. ite imparator on yl sonra, yeniden kendisine kaplarn byle sonuna kadar aan bir lkeye geliyordu. Bu sefer douya bir byk senyr, bir koruyucu pozunda geldi. Yeni Alman politikas; Ingiltere, Fransa ve Rusya karsnda kesin bir tavrla Ortadounun hakimi olmak iddiasn aa karmt. Tam bu srada Ingiltere ve Fransa Afrikadaki Fachoda sorunundan dolay atyorlard. Wilhelm Yakn- douda arz- endam etme vaktinin geldiini anlad. 18 Ekim 1898de imparator ve Imparatorie Hohenzollern yatyla stanbula gelip, top atlar ve yaa varol sesleri arasnda Dolmabahede karaya ktlar. kinci gn stanbul
80 H.Grothc, a.g.e., s. 43-44. 81 ikdam, 2 Cemaziyelahr 1316, (18 Ekim 1898) nshasndan 1. sahife.

61

mzeleri gezildi, sefaretde bir kabul resmi dzenlendi. Imparatorie ayn gn, ok merak ettii Sarayn hareminde Sultann eleri ve kzlarn ziyaret etti. nc gn atla stanbul surlar gezilip, eliler kabul edildi. Nihayet Sultanla uzun bir grme ve akam bir tiyatro temsili... Drdnc gn Heeke Hah Fabrikas ziyaret edildi, imparator ve maiyetine cmerte hallar hediye edildi. Beinci gn Sultann resmi kabul ve gala yemei program doldurdu. Son gn Imparatorienin doum gn kutland. 22 Ekim 1898de imparator ve ailesi Hayfaya hareket ettiler. mparator bu arada, stanbulda Alman kolonisini kabul etmi ve Deutsche Bank mdr Dr. Siemensle uzun uzun grmt. Grme sonunda Siemens, Anadolu demiryolunun Badata kadar uzatlma izninin alndn rendi. mparator Alman lisesini ziyaretden pek memnun oldu.82 Buraya kadar mparatorun gezisinin grnte olaanst bir nitelii yoktu. Nihayet dost bir lkenin hkmdar, Osmanh bakentinde tren ve tezahratla karlanmt. mparatorun asl Hal Seferi Hohenzollernyat 25 Ekimde Hay- fada demirledikten sonra balad. Yneticileri, eraf ve ruhani reisleriyle btn Suriye, mparatoru grlmedik bir tantana ile karlad. Yol boyu resmi grevliler dnda, Katolik ve Protestan Alman Kolonisi kendisine elik ettiler. mparatora yksek rtbeli 127 Osmanl memur ve askeri refakat ediyordu. Kendisini karlamak iin Hassa Erturul Alay nceden Hayfaya hareket etmi, hepsine yeni niformalar giydirilmiti.83 27 Ekimde Yafadan hareket etti, ve 29 Ekimde atla Kduse ulat. mparatoru bu beldede btn ruhani reisler karlad. O imdi bir hac rolndeydi. Ruhani reislerin hepsine bol bol ihsanlarda bulundu. Sadece protestanlan deil, katolik Almanlarn da mparatoru olduunu gstermek iin, Katoliklerin ruhani reisi Kardinal Piaviye en yksek nianlardan biri olan Rother Adler- orderi tevcih etti.84 Katolik misyon reisleri ise; mparatorun tarihi topraklan ereflendirmesinden kvan duyduklarn ve umutlarnn arttn belirttiler.85 mparator hac seferi srasnda, Filistin Alman kolonisinin (Alman Yahudileri dahil) misyon reisleriyle ayr ayr grt, her birine vaad ve ihsanlarda bulundu. Alama duvarn, Rum kilisesini ve hatta Mescidul Aksay bile ziyaret etti. 31 Ekimde Zeytin Dandaki Alman kilisesini ayinle at. (Erlserkirche) Bu Kudsn en byk kilisesi idi ve bir prestij antyd. Sonra Hayfaya hareket etti. 12 Kasmda Beyrutta karaya kt. Buradan trenle 13 Kasmda ama geti. Emeviye camiinde Selahad- dini Eyyubinin mezarn ziyaret edip onun hatrasna bir ziyaret plaketi aktrd. 86 amda yneticilerin, hogeldiniz sylevlerine cevap olarak mehur nutkunu verdi; Burada btn zamanlarn en kahraman askeri Sultan Selhaddinin mezar nndeyim. Majeste- teleri Sultan Abdlhamite misafirperverliinden dolay teekkr borluyum. Gerek Majeste Sultan,
82 J\reuwider eitung 19 Okt. 1898 Nr. 245 tarihli saysndan 83 ikdam, 27 Cemaziyelcvvel 1316 (13 Ekim 1898) nshas t. sahifc. 84 Germania, I. Nov. 1898 tarihli saysndan. 85 jVorddeut.se/te Allgemeine eitung, 13 Nov. 1898 tarihli saysndan. 86 Al Tibavvi, A Modern History of Syria, MacMillan St Martinis Press, Edinburgh 1969, s. 193.

62

gerekse Halifesi olduu dnyann her tarafndaki 300 milyon mslman bilsinler ki, Alman Impa- toru onlarn en iyi dostudur.87 mparator mslmanlarn koruyucusu (!) olduunu byle parlak bir ekilde aklayarak gezinin asl amacn sergiliyordu. 16 Kasmda Beyrutdan hareket etti. Bu gezi ve imparatorun tutumu, Sultan Abdlbamitde; Makedonya, Girit ve Ermeni meselesinde Avrupa byklerine kar kendisini kayracak bir koruyucu bulduu kanaatini pekitirdi. Alman basn ok nceden bu geziyi tarihi bir olay ve siyasi bir atlm diye tantmt. Daha 1897de; imparatorun gelecek yl- ki Kuds gezisi, sadece oradaki potestanlar deil, btn kk Asyadaki Protestanlar ok sevindirecek ve onlara umut verecektir. Bu vakte kadar zayf olan protestan cemaati artk glenecektir88 deniyordu, imparator aka ve kendiliinden, Osmanh protestanlar- nn koruyuculuu roln stleniyordu. Filistindeki Alman misyon efleri, daha geziden ok nce Berline mracaat etmilerdi. rnein Tempel tarikatnn lideri Hoffmann; imparator hepimizin kolonilerini ziyaret edip bize cesaret versin diyordu.89 Alman protestanlar imparatorun Fransz Protestanlarna da iltifat etmesine hi taraftar deillerdi. Katolik veya Protestan, sadece Almanlar mparatorun yardmna nail olmaldr deniyordu, imparator Kudste Alman Yahudilerinin de kendisini karlamalarn istemiti.58 nemli olan Filistin topraklarndaki Almanya kkenli kolonizatrlerdi. zellikle bu geziden sonra Alman Dileri mtemadiyen kilise, okul, yetimhane gibi kurumlar iin Kuds ve Filistinde arazi alm ilemlerine giriti. Hangi tarikat ve dinden olursa olsun, Almanya Filistine Almanca konuan kalabalklarn yerlemesini istiyordu. Buna ramen II. VVilhelmin Kuds gezisi, basnda baz tartmalara da neden olmam deildir. Milliyeti-liberal bir Alman gazetesi olan Badische Landeszeitung Sultan Abdlhamiti kasdederek; Elleri Ermeni kanma bulanm bir adamn elini imparator nasl skacak? Bu gezide yatn kmr masraflarn hametmeab kendi tahsisatndan m, yoksa devlet kasasndan m dyor? diye sert bir eletiride bulundu. Resmi ideolojiyi savunan Germania bu yazya; budala akn liberallerin zrvas diye cevap verirken,8 bir baka liberal gazete ayn yazya; Ermeniler kendileri sulu, Abdlhamit olmasa Trkiye ayakta duramaz. Akll bir diplomattr. Gerekte babakan da kendisidir. Snrlar dnda bile Halife olarak hrmet grr, imparatorun byle bir Sultana misafir olmas nemli olaydr9 diye cevap verdi. D dnyada imparatorun dou gezisi herkesi endieye ve hiddete evketti. Papalk Wilhelmin Katolik koruyuculuundan holanmam ve Fransann bu roln tanmaya devam

87 a.g.e., s. 193-194. 88 Berliner Nemle Nachriclen, 3 Sept. 1897, tarihli saysndan 89 A A A, Trkei, 175 d-Bd 1-2, Berlin, 2 Eyll 1897 tarihli yaz.

63

edeceini belli belirsiz hissettirmiti.90 Kudsteki Britanya Konsolosu ise, yazd raporda; imparatorun ziyaretinin ve bu ziyaret srasnda Osmanh hkmetinin kendisine gsterdii itibarn, ve tand olaanst serbestinin, Alman imparatorluunun saygnln artrdn ve bu durumun Filistindeki Alman nfuzunun genilemesine neden olacan bildiriyordu.91 imparator Filistinde faaliyetde bulunan Alman misyonlarn tevik etmi, onlarn baars iin uygun bir ortam hazrlanmt. Filis- tide Jerusdem PeraV-Kuds Birlii, Evangelische Bmd-Protestan Birlii, Deutsche Orient A/mz'on-Alman Dou Misyonerleri Birlii gibi Cemiyretler 1890 lardanbei faaliyete gemilerdi. Bu cemiyetler Alman Dilerinin destei sayesinde, protestanl Filistin kadar, Osmanh Asyasmn oier yerlerinde ve hatta Rusyada bile yaymaya baladlar. 2 Temmuz goo tarihinde Rusyann nl klerikalist gazetesi ^erkovniye Vedemosli; 'Almanlarn Filistinde okulsuz ehir brakmadklarn ve Protestanln, Almanlar tarafndan Rusyada da fakir fukara arasnda yayldn belirtiyor... gerkovniyo Vedemosti devamla; 3000 cemiyet ve 40 milyon mark yllk bte ve Filistindeki 400 protestan misyoner ve 20 katolik rahible Almanya baarl alyor. Bizim Ruslarn da Filistinde 23 Ekek ve 1 kz okulu, 1 hastahane ve 4 salk oca var. Ancak Roma (Katolikleri kastediyor) ve Tton cemiyetleri zerinde etkin olmak iin ok gszz. II. YVilhelm Asyay sulh yoluyla fethetmek ve pancermanist yoldalarna enerji alamak iin Kudse gitti92 demekteydi. mparator Berline dndnde kendisini karlayan bakanlarna ve i adamlarna, Sultandan kopard hediyelerin; Kstence-lstan- bul telgraf hattnn ina imtiyaznn, ticari ilikilerin younlamasnn, Anadolu Demiryollarnn Badata kadar uzatlmas ve bu konuda Deutsche Banka verilen imtiyaSn mjdesini veriyordu.93 Almanya uzmanlaryla ve silah ticaretiyle Osmanh ordusuna, de- miryollaryla nasyaya ve dolaysyla siyasal ve sosyal hayatm her alanna nfuz edecek dneme girmiti. BLM II OSMANLI ORDUSUNDA ALMAN KOMUTANLAR 1877-1878 Osmanl-Rus sava Osmanl devleti iin felketle bitti. Bylece yz senedir Osmanl devlet adamlarnn dnce ve hareketine yn veren tm reformlarn balca amac olan ordunun durumu yeniden gncellik kazand. Savaan ordunun mevcudunun yarya yakn hemen hi eitim grmemiti. Silahlarn yetersizlii ve ilkellii yannda, yeterli sayda meslekten
90

PRO-FO 195, AV. 199-2005 loOct. 1898 tarihli, Romadan Dileri Bakam Lord Salisburyye.

91 PRO-FO 195, Nr. 63-2028, 8 Njv. 1898 tarihli Kuds Konsolosunun Dilerine Raporu ve F0-78 Nr. 4936 4 Nov. 189i tarihli raporda mparatorun 127 tane yksek rtbeli Osmanh memurunun ve 200 adet silh Alman denizci ve subaynn refakatinde Kudse gelmesi normal protokoln tesinde biHzenlemeydi deniyor. 92 Sankt PeUrsburger Z'ung, No. 171: 2 idi 1900 3 Haziran tarihli Zarkovniye Ve- demosti-Kilise Haberleri gazetesinden.. 93 Lothar Rathmann, a.g.e., s. 76-77.

64

subay olmay, zellikle kk komuta kademelerinin bilgisizlii dikkati ekiyordu. Gerek Balkanlarda, gerekse dou Anadoluda Rus ordularna gsterilen direniin temelinde inat bir savunma ve fedakrlk duygusu yatyordu. Osmanh lkesinin ilerine kadar bir yabanc ordunun girememesinin bir nedeni de, yollarn ktl idi ki, ayn neden Osmanh Ordusunun da hareket kabiliyetini ve aayiin salanmasndaki etkinliini azaltyordu. Osmanl-Alman Askeri birliinin Nedeni 1860lardan sonra Byk Friedrich geleneini izleyen Prusya ordusu, memleketin kaydettii teknolojik ve ekoncmik gelime nedeniyle nemli atlmlar yapt. Bu dnemde Prusya ordusu artk aktif bir ordu niteliini kazand. Dier Avrupa devletlerindeki cretli ordu (Ingiltere gibi) veya kura slne dayanan ordu (Rusya ve Osmanl Devletindeki gibi) gelenei terkedildi ve mecburi askerlik sisteminin yerletirilmesiyle, daimi ordunun yannda ihtiyat ordusu da heran yararlanlabilen ve zaman zaman eitimden geen bir blm olarak nemli bir g kayna oluturdu. 1866da Prusya ordusunun mevcudu 300.000 kii idi. Fransa ile savan arifesinde bu say 1.200.000e ulat.94 1870lerde Alman imparatorluk ordusu sayca Avrupa'nn en kalabalk ordusu deildi, ama etkinlik ve hareketlilik ynnden en ok ekinilen gc olmutu. Demiryollarnn gelimesi bu ordunun sevkiyatm kolaylatryordu ve demiryol yapm grnte Alman i evrelerinden ok, askeri evrelerin can- gnlden destekledikleri bir politikayd. Bu durum ilerde, Badat demiryolunun gncellik kazanmasyla da gze arpacaktr. Osmanh ordusunda slahat denince akla Almanyann gelmesi ilk defa olmuyordu. Daha III. Selim devrinde, Padiahn isteiyle PrusyalI Albay von Goetze Trk topu birliklerini denetlemiti. Kapkulu askerini ortadan kaldrarak modern dzenli bir ordu kurmay amalayan II. Mahmud da ister istemez Prusya ordusuna bavurdu. Tarihin ak; Navarin baskn ve Yunan ayaklanmas gibi olaylar nedeniyle Osmanllar Prusyaya muhta brakmt. Prusyadan istenen askeri heyet de 1836 da Moltkenin bakanlnda gnderildi. lk defadr ki bu heyetin yeleri Prusya ordusundaki statlerini tamamen koruyarak Trkiyeye askeri uzman greviyle geliyorlard. Bu heyetde Moltkeden baka yzba daha vard95. Darmadank durumdaki Osmanl ordusuna bu heyetin pek yardmc olamadn biliyoruz. H.von Moltke (1836) ve Kaehler (1882) arasndaki dnemde, etkin ve dzenli bir Prusya askeri yardm sz konusu deildir. Gelenler ya tek gelmiler veya ordularn tamamen terkederek Osmanh hizmetine girmilerdir. Ama Alman silh sanayiinin daha o zamanlar
94 M.E.Yapp. The Modernization of Middle Eastern Armies in

the I9th Century A Comparative View, \Var and Technology i the Middle East. Edit V.J. Parry- M.E. Yapp, London-Oxf. Univ. Press, 1975, s. 339. 95 Trkiyeye Alman askeri yardm konusunda, sadece Alman kaynaklarn inceleyerek en deerli toplu almay hazrlayan Jehuda VVallachdr. Bkz. Bir Askeri Tardmn Anatomisi,

65

Trkiye pazarna szd anlalyor.96 Trkiyede Alman askeri uzman ve komutanlar asl 1880lerden itibaren arz- endam edecektir ve bu durum 1918e kadar da gittike artan bir Alman nfuzuna paralel olarak geliecektir. Bu dnemde Almanyada askerlik, Moltke ve Goltz gibi askerlerin propagandasn yapt tm milleti silh altnda tutmay amalayan militarist bir dnya grne dayanmaktadr. Sultan II. Abdlhamitin saltanatnn ilk yllar ordunun slah sorununun varlyla balad. Padiah ordunun slahn ele aldnda, Alman otoritaryanizminin orduda politikay da nleyecei fikrindeydi. 1880den evvel Osmanh ordusu ada teknii ve askerlik bilgisini; bamsz ve muhtelif milletler ordularndan kopmu, hatta kimisi fslm dinine girmi subaylarla elde etmee alyordu. Berlin Kongresinden sonra ortaya kan panik havasna kadar, Osmanl ordusunda modern fngiliz, Fransz, Prusya sistemleri geleneksel Osmanh sistemiyle bir arada yaamtr. Bu tarihten sonra Osmanh ordusu artk Alman genel kurmaynn stratejisine, onun tayin ettii subaylara ve Alman endstrisin n silahlarna balanp, gittike Alman askeri sistemiyle btnleen bir ordu olmaya balad. 1877-1878 Sava Trkiyede bir anlamda yeni bir dnem balatt. 1891de 19 milyon Osmanl liras tutan btenin yardan fazlas orduya ve bahriyeye ayrlmt97. (6.100.000 Orduya, 1.250.000 zabtiyyeye, 600.000 Tophane ve 600.000 Bahriyyeye) Bu durum gerekten bir panik sonucu domutu, Osmanl devleti yaama ansn yapaca reforma balamt. XIX.yy. da Almanlama sadece Osmanh ordusuna musallat olan bir sre deildi. Ayn olay Avusturya yaamaktayd. Rusya XVIIIyzyldan beri yayordu. Hatta kk Balkan devletlerinin bir ksm da bu srecin iine girmilerdi. Ancak bu ordularn bazlar bu sistemi benimserken, esaslarn anlayabilmi ve kendi gereksinmelerine gre gelitirebilmilerdi. Osmanh ordusu ise bu sistemi yzeyde taklit etti ve Prusya askeri tekniini tam anlamyla benimseyip uygulamad. Esasen Alman genelkurmay bu orduyu; fedakar, dayankl kolayca harcanp, atee srlebilecek askerler olarak dnyordu. Almanlarn bu niyetini 1914-1918 byk sava kantlayacaktr. Askeri Uzmanlarn Gelii 1880 Maysnda Padiahn Alman Bykelisi von Hatzfelde bu konuyu amasndan sonra, Bismarck bu konuyu Viyanadaki mttefiklerine dant. Avusturya komutanlar; Osmanh
96ev. Fahri eliker, Genelkurmay Harp Tarihi Bak. Ankara Gn. Kur. Basmevi, 1977 s. 9-14. Alman askeri heyetlerinin Osmanl Ordusundaki faaliyetlerini en iyi inceleyen bu eserdir. Ancak sadece Alman kaynaklarna dayanyor. Bu nedenle bu blmde Osmanl arivinin getirdii yeni bilgiler sergilenip, tekrardan kanlacaktr. 97M.A.Griffiths, The Reorganization of the Ottoman Army Under Abdulhamid II (18801897) PhD. Univ. of California, Los Angeles, 1966. s. 85.

66

ordusunun Almanlar tarafndan eitilmesinde bir saknca grmediklerini, zaten Osmanh ordusunun bu yardmla ok kuvvetlenemiyeceini aka belirttikten sonra, subay heyetinin gnderilme hazrlklarna baland98 Berlindeki Osmanh bykelisinin 24 Aralk 1882 de bildirdiine gre, Bismarck; Osmanh devletinin sivil ve askeri uzmanlar konusundaki isteinin, derhal en iyi uzmanlarn gnderilmesiyle yerine getirileceini bildirmiti. nceden de belirttiimiz gibi Padiahm 1880 Temmuzun da Berline gnderdii bir listede istenen askerler ve sivil memurlar, zel bir szleme ile Osmanl hizmetine girdiler. Burada belirtilmesi gereken husus, Osmanl karlar aleyhine hareket eden subay ve memurlarn sadece hizmetten karlabileceiydi . Osmanh niforma ve rtbelerini tamalarna ramen, askerler Alman askeri Ceza Kanunu, sivil memurlar da ilgili Alman kanunlarna tabi idiler ve kendilerine Osmanh makamlarnn uygulayabilecei bir yaptrm yoktu. Alman subaylarn; Alman ordusundan istifa ederek mi, yoksa Almanyadaki durumlarn muhafaza ederek mi Osmanl hizmetine girecekleri sadece Alman babakan ve harbiye nazr arasnda bir sorun olmakla kalmad, Ingiliz Avam Kamarasnda da tartma konusu oldu. Genelkurmay Bakan H.von Moltke, Trkiyede gemiteki kendi tecrbelerine dayanarak; subaylarn Alman ordusu ile ilikilerini kesmemelerini, bu sayede en iyi uzmanlarn gnderilebileceini ve bunun da Osmanh ordusundan ok Alman ordusunun iine yarayacan belirterek, Osmanl niformas giyseler de, Alman subay olarak stanbula gnderileceklerin, Almanya bykeliliine bah olarak faaliyetlerini srdrmelerini istedi. Bu gr sonunda kabul edildi ve 11 Nisan 1882 de drt subayn (Albay Kaehler, Piyade Yzbas Kamphvener, Topu Yzbas von Hobe, Dragon alayndan Yzba Ristow) gnderilmesi iin izin kt. Bu subaylar gelilerinden sonra ay iinde hizmete devam edip etmiyeceklerini bildireceklerdi. artlar beenmeyenlerin Alman ordusune dnebilmeleri iin, ay maal izin alm saylyorlard.7 Albay Kaehler stn bilgili bir subay olarak tantlyor ve heyet bakan olarak danmanlk hizmetlerinde kullanlabilecei belirtiliyordu. Albay von Kaehler gelir gelmez Osmanh ordusunda Mirliva rtbesi ile greve balad ve von Kaehler Paa oldu. Alman imparatoru da bunun zerine onu Alman ordusunda tmgenerallie ykseltti. Bu ak arttrma sonucu von Kaehler Paa Osmanh Feriki yapld ve Padiah Yaverliine atand. Albay olarak geliinden yl sonra 1885de ldnde Osmanh miri (mareal) idi. Kendisiyle gelen dier subay ise ilk elde Miralay (Albay) yaplmlard. Trkiyede hzla rtbe trmanmak Alman ordusunda da ok gemeden bunun edeeri rtbelere ykseltilmek cazip bir yoldu. Gelenler iin Osmanl ordusu yeni hayat ve istikbal demekti. Bir mddet sonra ok abuk bunun cazibesine kapldlar. Kaehler geliinden yl sonra stanbulda ld. Ama lmne kadar, ksa sren danmanl boyunca Alman silah fabrikalarna Osmanh ordusu tarafndan ilk ykl siparileri verdirmek iin didindi durdu. Zamanla Osmanh ordusu,
98 VVallach, a.g.e., s. 26.

67

Alman silh fabrikatrlerinin en iyi mterisi olacaktr. Almanyadan silah ithalat zellikle von der Goltzun geliinden sonra daha da artacaktr. Osmanh ordusuna giren bu subaylar kendilerini burada sadece akl retip, emir vermekle ykml sayyorlard. niformasn tadklar ordunun gelenek ve kurallarna uymamalar nedeniyle danmanlkta pek yararl olamamlar ve Trk komutanlarla anlamazla dmlerdir. zellikle Alman subaylarnn tutumundan, eitim yntemlerinden ve davranlarndan pek hazzetmedii anlalan Gazi Osman Paadan Kaehler ikayet etmekte, onu kskanlk, tembellik ve karclkla sulamaktan ekinmemektedir.8 Esasen bu adamlar Osmanl subay nvanm ne kendileri kullanyor, ne de yle nitelendirilmee tahamml edebiliyorlard.99 Von Kaehler Paa 1813-1860 dnemindeki Prusya ordusunun rgtlenmesini rnek alarak, uzun ve ayrntl bir reform projesi hazrlad. Tembellik ve lakydilerini her frsatta tekrarlad Trklerin bu projeyi uygulamaya koymamasndan ok ikyet ediyordu. Halefi von der Goltz Paa ise raporun arkhlar iin ayrntl ve uzun olduunu sylyordu. 1 Ama eitim grm subay ve assubay ok az olan, asker toplamak iin yeterli brokratik rgt ve sisteme sahip olmayan, ulam koullar ilkel dzeyde bulunan geni bir lkede bu projenin uygulanabilecei herhalde ok pheliydi. Bundan baka Alman reformcularn nerileri de birbirleriyle eliik eylerdi ve bu da ev sahiplerini kukuya iten nedenlerden biriydi. Gelenlere salanan parasal olanaklar, hereyden nce dzgn maa alamayan Osmanl subaylarn hakl olarak fkelendirdi. Gelenler daha ilk anda szlemede belirtilenden fazla maala, madalyalar ve rtbelerle taltif ediliyorlard. gnde yzbalktan albayha ykseltilen von Hobe iin, Padiah bir de ev tutulmasn emretmiti.11 Alman subaylarn ilk andaki scak karlamann hemen ardndan gelen, yabanclara kar kuku duygusunu anlamadklar anlalyor. oun ilere kartrlmayan, tavsiyeleri hasr alt edilen (zaten yaplan nerilerin gerekleme imkn da snrlyd) bu subaylar az zamanda i grmekten midi kestiler ve ii; geleneksel Trk tembelliiyle ba- edilemiyecei biiminde akladlar. ou Trke renememiti, ev sahipleri arasnda almanca bilen de olmadndan, kimi zaman yetersiz franszcalaryla i grmek durumundaydlar. Geleneinden haberdar olmadklar bir ordunun komutanlaryla anlamalar mmkn olmad. Evsahipleri giileryz ve gya ilgiyle nerilerini dinliyor, Prusya ordusuna has amirane ve kat tavrlarna tahamml ediyorlard. Ama nerilerin uygulanmas geiktiriliyordu. Askerlikten yeterince anlamayan Padiah, bu konularda sz sekin Trk komutanlarna braktndan, Prusya subaylarnn Padiaha dorudan sunduklar raporlar da etkili olmamtr. Genellikle aratrclar; Padiahn szde vc gsterite askeri slahat yanls olduunu, gerekte ise modernleen bir ordudan politik
99 AAA Trkei 139, Bd. 12-13 v9a 25.^.9405. 18. 5. 1908 tarihli elilik raporuna gre: 1908 Hazirannda CoburgGotha Dk ve Desinin stanbulu ziyaretlerinde, Sa

68

nedenlerle ekindiini ve bu yzden reform tedbirlerini hasralt ettiini yazarlar. 100 Bunu kantlamak iin kullandklar belgeler, n planda Alman subaylarnn mektuplar ve hatratdr. Soruna Osmanh ordusunun yaps ve devletin mali gc asndan bakldnda, Alman subaylarn nerilerinin uygulanamay nedenleri aa kacaktr. Hazrladklar her askeri raporda, nerdikleri tedbirler korkun bir mali yk yaratacak nitelikteydi. Tm yabanc uzmanlar gibi bulunduklar ortam inceleyip, renemeden hazr reeteler neren Alman subaylarnn baarszlnda bu gerei grememelerinin byk pay vardr. Trk meslekdalaryla geinemeyen Alman subaylar, rtbesiz askerle de iyi komuta ilikilerine giremedilr. 1911Martnda von Schlichting adh bir stemen tefti esnasnda tfekle bir neferin kafasna vurduu iin nefer ona ate edip ar yaralamt.101 Bu tr sorumsuzluklarna ramen, Alman subaylar hibir ceza ve knama grmyorlard. Bir mddet sonra die dokunur bir alma yapamayacaklarn anlayan Almnlar, maa ve rtbe derdine dtler veya von der Goltzun yapt gibi, Osmanh askeri srlarndan elde ettiklerini, ordunun durumunu ve politik hayat gn gnne Alman Harbiye ve Hariciye nazrlarna rapor etmekle yetindiler.14 Reformcu subaylar maalarn arttrma derdine dtler, Sk sk hizmeti brakma tahdidiyle buna muvaffak da oldular. Padiah Alman mparatorluuyla dostluunu devam ettirmek iin, pek de birey beceremeyen bu subaylar ne pahasna olursa olsun, elinde tutmak istiyordu. Osmanh ordusundaki hizmetten kolayca ykselmeleri iin yararlanan bu uzmanlar; bir mddet sonra bu nedenle kendi aralarnda da atmaya dtler. 1894de oktan Paala ykseltilmi olan von Ho- fonin bykelilik dragoman Baron von Testa ile aras almt. Ekini 1894de Baron Testa bu kavgadan galip kt ve Hobe ailesi ile birlikte Trkiyeden ayrld. Kendisini bykeliliklerden ve Osmanh ordusundan uurlamaya gelenler vard, ama Alman bykeliliinden kimse yoktu.s Kendisine dmanl olan Baron Testa nm ve yandalarnn von Hobenn tardedilmesi iin ciddi bir sebeb ileri srmekten ziyade, Berline bir takm dedikodular rapor ettikleri grlyor. Bu dedikodular; Hobe Paann Oberstallmeister SeinerMajestet des Sul- ta?w-(Emir-i ahur) nvann kullanp kart bastrmas, evinde hep Franszca konumas, Trk niformasn devaml giymesi gibi sudan eylerden ibaretti102. Ancak kendisini bykeli von Radolin de tutmadndan, rtbesi ykseltilerek Alman ordusuna dnmek mecburiyetinde kald. Alman subaylar almalarnda ne kadar baarsz ve gayri- memnun iseler, Sultan Abdlhamitin cmerte sunduu nvan ve pa- radanda o derecede menundular. Esasen kendi aralarnda ve zellikle bykelilik yetkilileriyle olan atmalarnn nedeni buydu. Osmanh
100 a.g.e., s. 38-45. 101 a.g.e., s. 92. Berliner Tageblatt, 2 Okt. 1894 tarihli saysndan 102AAA, Trkei 139; Bd. 1516 IV-117. 3 Sept, 1894, Rcichskanzlcr Capriviye eli prens Radolinin raporu.

69

bakentinde nvan ve nianlarla bydke, Alman elilii yetkilileri karsnda da kendilerini ardan almaya balamalar doald. Bu durum Osmanl subaylar arasnda da homurdanmaya sebeb olmutur. rnein ilk gelenlerden yzba Kamphvener 1897de artk mirdi. stelik kendisine padiah bir de yaver-i ekremlik Unvann vermiti. Trk mirlerine bile kolay verilmeyen bu nvan tayan Kamphvener, ayn rtbeyi tayan Serasker Gazi Osman Paa ile ayn hizada yryor, trenlerde at stnde ve n safta yer alyordu.103 Plevne Kahraman Gazi Osman Paa ile ayn safta yer almak iin, Kamphvenerin Osmanh ordusuna ne gibi byk hizmetler yapt bilinmiyor. Muhtemelen Padiah, d dnyaya kar Alman mparatorluu ile olan sk dostluunu ve askeri yardm gstermek istiyordu. Ancak Alman askeri yardmnn sadece Osmanllara tahsis edilen bir nimet(!) olmad abuk anlald. Berlindeki Osmanh bykelisi Tevfik Paa; Ekim 1900de Yunanistan ordusuna eitim iin Alman subaylar gnderildiini haber veriyordu.104 Bulgaristanda da Alman etkisinin varl gznne alndnda, Osmanh Hkmetinin Alman askeri yardmna bouna gvendii anlalyordu. Colmar von der Goltz Kaehlerin lmnden sonra Padiah, Colmar von der Goltzu olaanst yetkilerle Alman reform grubunun bana getirdi. Bilgili bir asker olmasna ramen, Alman Genel Kurmaynda pek sevilmeyen Goltz bu grevi kabul etti. Goltzun almas Trkiyede nemli engellerle karlat. Yabanc bir uzmana ne kadar yksek rtbe ve nvanlar verilse de, gven tam deildi. Bununla beraber Goltz zellikle gen subaylarn eitiminde etkin rol oynad. 12 yllk ilk ahma dneminde, Harbiye Mektebinde ders kitab olarak okunmak zere, 4000 sahifeden fazla Trke bror ve ders kitab yaynlad. 19 zellikle eitim gren gen subaylar ve subay adaylarn etkilemeyi bildiinden, bu gruplarda Alman hayranl yaratt. Kasm 1895de Almanyaya dnene kadar kontrat kere uzatld. Goltz Paa 1908 devriminden sonra tekrar arlacaktr. Alman yetkililerinde dedii gibi: Osmanh ordusunun durumu hakknda Alman askeri makamlarna gn gnne bilgi vermekten ekinmeyen bir reformcu idi.105 Von der Goltz Paa ordudaki grevini politik oyunlar iin de kullanan bir mavir idi. Goltzun, byk devletler arasndaki denge politikasna oynayan Padiah, kesinlikle Alman tarafna ekmek iin baz ilgin giriimlerde bulunduu grlyor. 16 Ekim 1899da Waldersee'ye yazd ve ele geirilerek Trkeye evrildii anlalan mektubundaki ifade Sultan Abdlhamiti ileden karmak iin yeterliydi. Sultan bu adam d dnyaya gsteri
103 Frankfurter Zeitung, 14 Dez. 1897 tarihli saysndan. 104 BA. Tld. Em. Ksm 36. Nr. 2586, Za,f <4B-XVI, Berlin Bykelisi ile Muhaberat

14Terinevvel 1316. 105 a.g.e., s. 75.

70

yapmak iin tutuyor ve tabii ki yakndan izletip giriimlerini engelletiyordu. Goltz mektubunda106: Rusya ve Fransa Alman mparatorluu aleyhine Padiah kkrtyorlar. Padiah ise kararszlk iindedir. diye durumu zetliyordu. Mektubun bir baka yerinde bir ayaklanma tertb ederek Sultana bu konuda bask yapmak iin; Ben iin mmkn olduuna inanyorum ve Alteslerine temin edebilirim ki, stanbulda bulunan askeri ktalar arasnda honutsuzluu tahrik edebilecek durumdayz. Sadece bununla kalmayp, evvelce mavzer tfekleri iinde bize ok faydal olan R. Paadan ve sonra M.Paa ve H.Paadan messir ekilde yardm grebiliriz. Altesleri bu adamlar tanyorlar ve kamulatrlan mlklerinin mebln, emirleri gereince kendilerine iki kere demi olduumu da biliyorlar. rsaltn (gnderilecek para) yenilenmesi kfi gclecektir ve bu usul sayesinde Alteslerine adlarn biraz nce hatrlattm zevatn kesin ve ok nemli yardmlarnn salanacandan eminim. Topu ve piyade kuvvet komutanlar da kendi sahalarnda hareketsiz kalmayacaklardr. Bir resmi geit gn askeri ktalar arasnda herhangi bir isyan hareketini kkrttmz anda, yattrmak iin derhal mdahale edeceim ve dostlarmz tarafndan tesir ve telkin altnda braklacak olan Padiaha byle ciddi bir isyan karsnda ancak Alman hkmetinin faydal ve kendilerini korumaa muktedir tek devlet olduunu gstermek hususunda durumdan faydalanp, Padiahtan bir ittifaka muvafakatlerini elde etmei baarnsam, byle bir halden phe- leneek Rusyann, alacaklarnn derhal denmesini talep etme ihti- timalini de derpi eylemek lzumunu, Alteslerine aklamaa mecbur olduumu bildiririm. Bu hareketi birka haftada uygulayabilirim. Buna mteallik kat teferruat size derhal gndereceim. Birok generaller bizim dostumuzdur ve kararlatrlan paray muntazam almaktadrlar. Bize yardma hazrdrlar. Goltzun bu gibi giriimleri grnte baarszlkla sonulanm veya Berlinden iltifat grmemise de, Osmanl ordusunun eitimi, stratejisi ve donatm itibariyle Alman Genelkurmayyla gittike btnlemesinde onun rol byk olmutur. Faal, alkan ve zeki bir askeri uzman ve siyasi istihbarat idi. O kadar ki yerine getirdii ilevin devam iin, o ayrlr ayrlmaz Alman bykeliliinde Harbiye ve Bahriye ataelikleri kurulmas gerekti. Reformcularn iinde Osmanl ordusunu en iyi tanmay baaran ve Osmanh komutanlarn etkileyebilen tek kimse olduu anlalyor. Goltz Paanm kaleme ald saysz slahat layihas uygulamaya konduunda, daima nemli silah siparileri ile sonulanyordu. Geldii nin drdnc ylnda kaleme ald bu tip raporlardan birinde, gene Boazii ve anakkaledeki istihkm ve bataryalarn onarlp yeni toplarla donatlmasn neriyordu.107 Pek tabii bu toplar
106 BA Tld. Evr. Ks. 15~Zarf 74-81, 16 Terinevvel 1889 tarihli Goltz'un VValderseeye Franszca mektubu ve evirisi. 107 BA Tld. Evr. Ksm 15, 74/81. 16 Terinevvel, 1889 tarihli Franszca mektub ve evirisi Bkz. Ek.I. Von der Goltz, Denkvrdigkeilen, s. 124-125.

71

Kruppa smar- lanacakt. 1882de Kruppa 1.206.987 lira deerinde top smarlanmasnn nedeni Goltzun srar idi. Von der Goltz Paa Moltke gibi bir efsane haline geldi. II. Merutiyet devriminden sonra, baa gelen ynetim de onu tekrar armak iin srarl bir faaliyete giriti. Mahmud evket Paa Alman bykelisinden defalarca Goltzun gelip gelmiyeceini sordu. Von Strempel (stanbuldaki Askeri Atae) ve Alman Genelkurmay Goltzun Trkiyeye dnmesi taraftaryd. Goltz birinci byk sava iinde de geldi. 1916da Mezopotamya (Irak) da ld. Trk dostu olarak tantlan bu komutann, dostlukla ilgisiz davranlara ve fikirlere sahip olduu aktr. Sadakat yemini ettii Alman imparatoruna ve ordusuna balyd. Trk dostluu da Osmanh ordusundan edindii maddi, manevi karlar ve Almanya ile bu orduyu btnletirebildii ldedir. Goltzun Trk savunma sistemine vermek istedii biim, Almanyann Balkan politikas ile de uyum halindedir. Balkanlardaki savunma sisteminin Avusturya-Macaristana kar deil de, dier Balkan devletlerine kar dzenlenmesi fikrini kabul ettirmee almtr. 108 Bu Bismarckn Avusturya ile Birlikte Almanya politikasna uygundur ve Balkan uluslarnn arasndaki dmanl kurumlatrarak hepsi zerinde toptan nfuz kurmay amalamaktadr. Von der Goltz snrsz ihtirasn Berlinde tatmin edemeyip, Osmanh ordusuna ynelen Alman subaylarnn tipik ve baarh bir rneidir. Prusya Genel kurmaynda, ileri saylan fikirleri ve bamsz kiilii dolaysyla sevilmeyen bu asker, pek sevildii Trkiyeden memnun olarak ayrlmad. Birinci byk savata ise, Liman von Sanders tarafndan devaml bir komuta mevkiine getirilmesi engellendi. Osmanh subaylarna kar besledii olumsuz duygulara ramen, von der Goltz dier Alman subaylarndan farkl bir reformcu idi. Avusturya Askeri Ateesi von Gieslingenin dedii gibi; Alman heyeti iinde Trkiyeyi ve Trkleri en iyi anlayan yahut yegne anlayan o idi.109 Bu nedenle etkili bir uzman ve retmen oldu. Trk Subaylar Almanyada Sultan Abdlhamit reform iin Alman subaylarn arrken, bir yandan da Osmanh ordusundan baz subaylar eitim iin Alman ordusuna gndermek niyetindeydi. Daha 1883de Kaehler gelince ona bu konuyu am ve giriimde bulunmutu. Berlinde Bismarck; Trk subaylarnn gelmesine kar kmamakla beraber, bunlarn Alman niformas ile eitim grmelerine taraftar olduunu bildirdi.110 Bylece bir grup gen subay Berline gnderildi ve bu gelenek devam etti. 6 Aralk 1895de Berlindeki Osmanl bykelisi A. Tevfik Paa, Alman dilerine, gelenlerin 19 kiilik bir stesini sunmutu. Bu 19 kii den baka be tane de askeri

108BA Tld. Evr. Ks.: 1%~Zarf 74/81 16 Terinevvel 1889 tarihli YValderseeye yazd mektub tercmesi. 109 Wladimir Giesl, Zwe> Jahrzente im Nahen Orient. Berlin, Verlag fr Kulturpolitik, 1927, s. 46-59, 110 Wallach, a.g.e., s. 51-52.

72

doktor vard. Gelen subaylarn muhtelif alaylara datld anlalyor. 111 21 Nisan 1900de Alman bykelisi M. von Bieberstein, Berline yazd raporda, Sultann, memnuniyetini yle bildiriyor; Bugn Majeste Sultan beni kabul etti ve Trk subaylarnn Alman ordusunda eitim grmelerine msaade edildii iin teekkrlerini bildirdi. Bylece istikbalde subay kadrolarnn iyi eitilmi olacan,112 syledi. Ancak eitim iin subay gndermenin gerekten yaral sonu salayp salamad bir dier sorundur. Von der Goltz Paa Ekim 1889da Almanyaya yazd raporda: Almanyaya gnderilecek Osmanh subaylarnn hametin mparator hazretlerine olan sadakatlerine gre mi, yoksa rendikleri ile kendisine yardma hazr ve fikren mutabk olanlar arasndan m seilmesi gerektiini soruyordu.113 Anlalan gnderilenlerin askerlik sanatna olan kabiliyetlerinden ok, Alman hayran olmalarna dikkat ediliyordu. Alman ordusuna, eitim iin subay gnderilmesi fikri, belki orduda balayan Almanlatrma veya Alman yaknlamas programnn en yararl yanyd. Ancak gerek liyakatli subay seiminde titiz davra- nlmamas, gerekse gidenlere gerek eitimden ok Alman ordusunun grkeminin gsterilmesiyle yetinilmesi bu uygulamadan iyi sonu salanamamasnn nedenidir. Bizzat Sultan Abdlhamit; Giden paazadelerin askerlik mesleini reneceklerine, elence ve sefahat ile vakit geirdiklerini, sonra da gelip kendini beenmi bir tavrla arkadalarn ve ihtiyar komutanlar kmsediklerini kaydederek yaknyordu.114 Bu iin d dnyaya kar bir dostluk gsterisi olduu akt. Gidenlerin bazlar, Sultanm yanndaki Alman reformatrlere yaverlik verildii iin, Alman mparatoruna yaver olarak atanyor veya hassa alayna alnyordu. Kimi de sadece Alman hayranl salayacak bir gezi ile dnyordu. Bu subaylar sonralar Osmanl ordusunda Almanc akmn ban ektiler. yi subay olan yoktu, ama kt politikaclk yaptlar. Almanya ile Silah Ticaretinin Gelimesi A'man askeri heyetlerinin talim ve eitim alannda Osmanh ordusunu ne derece modernletirdikleri sorusu tartlabilir. Ancak tartlamayacak bir konu, bu heyetlerin geliiyle birlikte Ruhrdaki Alman silah fabrikalarnn depolarndaki mallarn, Osmanh ordusunun almlarmda n sraya ykselmesidir. Von der Goltz 1885de Krupp fabrikalarndan 500 kadar ar topu Osmanh Ordusuna aldrtt. Ertesi yl 426 sahra topu ve 60 havan topu ve drednot daha alnd. 1887de yarm milyon karabina ve tfek, Mauser ve Loevue firmalarndan alnd.
111 AAA Trkei 142 / No. 1 Bd. 4-5 13 September 1899 tarihli Be askeri doktor dnda u 19 kiinin ismi vardr. Binba-. (Vize majr) = Feyzi, Ali Kemal ve Fettah Beyler Yzba: Mehmet Bahir, Namk, Naid Beyler stemen: Ahmed Gazali Akif, Ahmet Ali, Ali Beyler, Svari-, Esad, Fahir, Faik smail Beyler, Temen: izzet ve Hassan Beyler stemen: Mehmet Emin, Salih, Cemal Beyler.... 112 .1/1, Trkei 142/JVh. Bd.2-3, April 1300 von Marschall zum Ausvvaertigen Amt. 113 BA Tld. Evr. Ks. 15-74 / 81. 16 Terinevvel 1889 tarihli tercme. 114 Sultan Abdlhamit, Siyas Hatratm, Hz. Ali Vehbi Bey. Hareket Yaynlar, s. 74.

73

mparator II. Wilhelmin ilk geliinden (1889) sonra 5,9 milyon mark, 1893dc 13,1 milyon mark, 1894 de 6 milyon, 1895de 12,2 milyon marklk silah sipari edildi. Bu sipariler her yl nemli meblalar denerek tekrarlanyordu. Sipariler Fransz ve ngiliz firmalarn Osmanh pazarndan tasfiye etti.30 1894de stanbuldaki ABD maslahatgzar, YVashingtonda dilerine yazd raporda bu durumu tekrarlyor; Krupp ve Mauser firmalarnn bu pazar egemenliklerini pahal ve bazen kalitesiz mal satmyla istismar ettiklerini de ilave ediyor.115 Mauser, Lwe, Krupp firmalar arivlerinin aratrmaclara halen almamas bu konuda daha kesin rakamlar elde etmeyi nlemektedir. Esasen Almanyann reformcu subaylar yollamaa devam etmesinin balca nedeni, silah ticaretini ayakta tutabilmekti. Reformcu Goltz Paa silah fabrikatrlerinin kazancna yarayacak nerilerinden dolay Ludvig Lve tarafndan bir tomar hisse senediyle taltif edildi.52 Dnem iinde Tophanede Martini taklidi tfekler yaplabiliyor, gene Baruthanede barut imal edilebiliyordu. Bu sanayinin slah edi lip gelitirilmesi gerekirken, Alman silahlarnn istilasyla yerinde sayd ve Sultan Abdlhamitin de, sadece bu sanayii gelitirme temennisi ile yetindii grlyor.116 Padiah Almanyadan silah mubayaasna dur demeksizin bu ii adeta Alman ittifaknn bir bedeli olarak srdrm, Alman danmanlar adeta silah fabrikalar komisyonculuuna tevik etmitir. Ferik Kamphvener Paa izne giderken kendisine Loch fabrikasna sipari edilen tfeklerin kontrol grevi verilmitir. 34 Ordunun Almanyadan alaca silahlarn gene Alman subaylarna kontrol ettirilmesinin nasl sonulanaca aktr. Silah siparilerinin Alman endstrisi tarafndan her zaman iin namuslu bir biimde karland sylenemez. 15 Austos 1900 de Berlindeki bykelimiz, smarlanan fienklerin bozuk olduunu rapor ediyordu.117 Balkan bozgunu ve birinci byk savaa giri gibi olaylar, Alman askeri heyetinin ye saysn arttrd. stanbuldaki Avusturya-Macaristan askeri ataesi Pomiakovuksi, byk sava banda Osmanh ordusunda krk akn Alman subaynn grev grdn bildiriyordu.36 Artan subayla birlikte silah ve malzeme siparii de artt. Jandarma ve Donanmada Alman Reformcular Jandarmanm slahnda Osmanl ordusu Franszlardan yararland. Bir ara Italyanlardan da yararlanlmas planlanmt. Almanyann bu konuda tecrbeli ve retici bir sisteme sahib olmad biliniyor. Buna ramen 1909 ylnda von Rdgisch Kosova, Selanik ve Manastr blgesinde Jandarmay slah etmekle grevlendirilmiti.37 Makedonya, slahat uluslararas bir
115 NAUS Despatches from US Ministers to Turkey, M 46, Roll 56 Political Situation of Turkey-October 29 th 1894, s. VII Confidential. 116 Sultan II. Abdlhamit Han, Devlet ve Memleket Grmlerim, Haz. A. etin-R.Yldz, r Yaynlar stanbul 1976, s. 248. 117 BA Tld. Evr. Ks 36. No. 2586 Zrf 148-.YVI Berlin Sefiri ile Muhaberat 15 Austos 1900 tarihli.

74

sorun haline getirilince, Osmanh yneticileri kanlmaz olarak Jandarma slahn bir Alman subayna brakmay ye tutmulardr. Albay Rdgisch esasen daha nceden davet edilmi, Padiah kendisini 1900de Trablusgarba asayile grevli svari birliklerinin bana eitmen olarak tayin tmiti.118 Asayiin salanmasnda jandarmay kullanmak konusunda Fransz ve Italyanlar gibi bir gelenee sahip olmayan Alman subaylarnn, bu konuda gerekten yararl olup olmad bir sorundur. Nitekim 1908den sonra jandarmann slah iin Fransz generali Baumam arld ve kendisine jandarma genel komutanl benzeri bir nvan verilerek birinci byk savaa kadar bu grevde kald. Ayn ey donanmann slahnda da sz konusu oldu. 1898 Ekiminde Alman mparatoru stanbula geldiinde kendisini karlamak iin Marmaraya alan zrhl ve refakat gemileri kazanlar patladndan, olduklar yerde kalmlard.119 Bu rezalet Alman Dz.Albay ve Osmanh Ferii Slarckeni 1891 den beri Bahriye Nezaretindeki mavirliine ramen oluyordu. Ayrca bu dnemde gene Kalat von Hofe adl bir albay, Bahriye maviriydi. Von Hofe 1897 TrkYunan Savanda, donanmann Egeye almasn emreden Haan Paayla (Bahriye Nazr) gemilerin hibirinin hareket kabiliyeti olmadn belirterek atmt. 120 Sultan Abdlaziz devrinde ngiltereden sonra gemi says bakmndan ikinci gelen Osmanh donanmas; subay, assubay ve teknisyen says bakmndan ise ok yetersizdi. Tersaneler gerekli kapasiteye ulatulmamt. Sultan Abdlhamit donanmay tersanede rmeye brakt. Bir deniz lkesi olan Osmanh mparatorluu son derece ilkel bir denizcilie sahipti ve ciddi bir modernlemeye niyetle- nilmedii, reform iin kendisi denizci bir devlet olamayan Alman ya donanmasndan subay getirilmesinden belliydi. kinci Merutiyet sralarnda donanmaya ngiliz mavirleri getirilerek Alman uzmanlarn yapamad yaplmak istendi. Alman Askeri Yardmnn Sonular Alman eitimcilerinin Osmanl ordusunda karlatklar glkler ve baarszlklar bir lde onlarn kendi yeteneksizliklerinden, bir lde de Osmanh subaylarnn tutumundan ileri gelir. Ordu btn tavsiye ve abalara ramen 1909a kadar doru drst bir manevra ve talim yapmamtr. Zaten Alman uzmanlarn arazi tetkikleri ve manevralara karmas da ustalkla engellenmitir. Alman uzmanlarn Prusya ordusuna has kabalk ve sertlikleri Trk subaylarnn -Alman meslekdalarna antipati duymalarna da neden olmutur. zellikle Avrupa ordularn tanyan baz subaylar, Alman eitimine cephe alm ve kendilerinin daha iyisini yapacaklarn syleyerek onlar eletirmilerdir.121
118 Frankfurter Ze'tung, 23.4.1900 nshasndan... 119 Sultan Abdlhamit Han, Devlet ve Memleket Grlerim Haz. A. etin R. Yldz, s. 246. 120 VVallach, a.g.e., s. 93-94. 121 Glen W. Swanson, VVer, Technology and Society in the Ottoman Empire from the Reign of Abdlharaid to 1913

75

Alman subaylarn da istisnasz Trk dilini renemeyip, Trki- yeyi tanmamalar ve tanmamakta srar edileri onlarn baanszlk ve sevimsizliklerinin en nemli nedenlerindedir. Bu subaylarn yksek maa alp, devaml zam istemeleri de Trk meslekdalarm ileden karmtr. Bu koullar ve baarszlk, yabanc bir orduya nfuz eden btn subaylar ve komutanlar iin her zaman var olagelmitir. Buna ramen 1908 Merutiyet devrimi ve 1909 da Sultan Abdlhamitin tahtan indirilmesiyle iktidara geen Gen Trk grubunun Almanyaya kar tutumunda bir farkllk yoktu. Alman malmat- askeriyyesi ve Alman malmat- fenniyesi o sralar basnda, aydnlar, asker-sivil yneticiler arasnda en ok duyulan sloganlard. Birka saduyu sahibi kimse dnda, Osmanh lkesinde Alman yandal tohumlarnn kk sald grlyordu ve bu durum mparator- torluun ykmna kadar devam edecekti. Gen Trklerin Alman yandal belirli bir eitim ve propaganda ile gelimiti. Mamafih orduda von der Goltz Paa gibilerinin etkisinin uygun bir ortam bularak yerlemesinde, d dnyadaki politik gelimelerin de rol vard. Almanya dnda byk devletler Osmanh imparatorluunu taksim anlamalarna girimilerdi. 1908 Hazirannda ar II. Nikola ve VII Edward arasnda yaplan Reval Grmesi paylama iin bir balangt. Alman mparatorluu taksimcilerin arasnda yer alamad iin mparatorluun Asyadaki topraklarnn btnlnden yana grnyordu ve yeni ynetim bundan dolay Alman yanda idi. Almanyaya tamamiyle teslim olma politikas yeni dnemde, Abdlhamit devrindekini aan boyutlara ulat. XX. yzyl banda Osmanh ordusu bir lde, ada llere yaklamt.122 Yeni silahlar ve strateji bilgisi, gelien demiryollaryla orduya hareketlilik kazandrabi- bilirdi. Ancak bu gelime tamamiyle Prusya geleneklerine ve sistemine paraleldi. Aslen denizcilie nem vermesi gereken Osmanh m paratorluunun, Almanya ve Avusturya-Macaristan gibi kta devletlerinin ittifakna yaklamasn hazrlayan nemli bir etken de kanmzca bu sistem parelelliidir. 1912Balkan bozgunundan sonra, orduda Alman askeri heyetinin etkisi ve uzman-subaylann says arttrld. mparatorluk birinci byk savaa Alman komutasnda girdi denebilir. 1913de General Otto Liman von Sanders'in bakanlndaki yeni Alman askeri heyetiyle, sadece Osmanh ordusunda deil mparatorluun her rgt ve kesinde Alman nfuzu artmaa balad. Ancak 1914 balarnda 40-70 yesi olan bu heyete ramen, Osmanh donanmas Amiral Limpus bakanlndaki bir Britanya bahriye heyeti tarafndan dzenleniyordu.123 ktisadi-siyasi olaylar kadar; ordunun ana blmnde Alman etkisinin egemen olmas, birinci byk savata
W ar, Technology and Society in the Middle East, s. 379. 122J.M.Garity Foreign Influence on the Ottoman Army, Ph. D. American Univ. VVas- lington 1968, s. 37, Yazar fazla abartarak modernleme gereini vurguluyor... 123 U.Trumpener, Germany and the Ottoman F.mpire 1914-1918 Princeton 1968, s. * 3~ * 5-

76

Osmanh ordularnn Almanya yannda ve onun karlar urunda, Galiyadan Badata, Kafkaslardan Sveye kadar muhtelif cephelerde telef olmasnn nedenidir. Sava ncesi dnemde ve sava iinde Alman askeri uzmanlan artk fiili komutanlar olmulard. Kendilerine hayran olan Osmanh komuta kademelerine kar, son derecede amirane ve hor gren bir tutum iindeydiler. Alman subay ve askerlerinin lgnlklar ho grlyor, daha dorusu grmezlikten geliniyordu. Alman subaylarnn uygunsuz hareketleri hatta Trk neferlerin Alman subaylar tarafndan dvlmesi gibi olaylar rtbas ediliyordu. 1910 larda Osmanh Trkiyesinde orduda olduu kadar sivil hayatta da yeni bir moda vard, Alman hayranl... 1914 Temmuzunda Liman von Sanders toplama malzeme ve seme birliklerle stanbulda bir resmi geit dzenledi. Hrriyetin ilnnn yldnm trenlerinde iyi giyimli, mkemmel tehizatl ve dzgn yry [ve disiplinli hareketi olan bu birlikler btn elileri ve askeri ataeleri bylediler.124 Ancak ada gzlemcilerin durumu gerekten bilenleri bu komediyi anlad. Reorganizasyon almalar stanbul dna kmamt ve ordunun byk ksm eskisi gibi kt artlar iinde birinci byk savan eiine gelmiti. BLM III
OSMANL MPARATORLUUNDA ALMAN KORDORU.

(BADAT DEMRYOLU) XIXyzyl sonunda bir dizi dev Alman irketi ve bankas ile irili ufakl daha baz Alman irketleri Osmanh lkelerinin zenginliklerinden yararlanmak iin faaliyete gemiti. 1 Madencilik ve ulatrma alannda o dnemde varolan olanaklar ngiliz ve zellikle Fransz irketleri tarafndan paylalmt. Bu yeni giriimciler iin smrlmemi olan, daha dorusu eski koloniyalistlerden artakalan baz alanlarn kullanma almas gerekiyordu. Anadolunun ve zellikle Mezopotamyann zenginlikleri Alman yatrmclarn ilgisini ekmekteydi. Ancak bura- ralara kadar uzanabilmek iin temel bir yatrmn yaplmas gerekiyordu ve Badat-Basraya kadar uzanacak demiryolu projesi bylece tarih sahnesine kt. imparatorluk Almanyas scak denizlere, etkisi altna ald Osmanh lkelerinden geirecei demiryoluyla inmeyi planlyordu. Politikaclar, kitle kurulular, tabii bu krl iin hesabn tutmu olan iadamlar ve ordu, yzyln teknik harikas saydklar bu demiryolunun Almanyann candamar olaca dncesinde birleiyorlard. Almanyada i evrelerinin ve askerlerin Badat demiryolunun gerekleeceine olan inanlar tamd. nk Almanya demiryolculukta o gne kadar grlmeyen hamleler yapan bir lkeydi.125
124 Wallach, a.g.e., s. 127-128. 125 u arpc rnek; bu beklentilere hak verdiriyordu, zmit-Ankara hattnn imtiyaz 1888de alnmt. 1893 de

77

Almanya stn bir teknoloji ile ve byk bir itahla arka doru alyordu. Dier byk devletlerin penetration pacifique-barc szma dedikleri bu yaylm asl hedefine ulaamadysa da, bir dizi sonular dourdu: Alman sermayeli Anadolu Demiryollarna Anadolu ilerine doru yeni demiryol imtiyaz verilmesi, zellikle Fanszlar harekete geirdi. zmit-Ankara demiryol imtiyaznn 1888 Ekiminde Alfred Kaulla'ya verilmesi ve Almanyann hatt Ankaraya doru hzla ilerletmesi, ayn yllarda Franszlarn da Suiye-Lbnanda bir sra imtiyaz alp, hzla bir demiryol a rmelerine neden oldu. Aadaki liste blgedeki Fransz demiryollarnn on yllk sre iinde ulama al tarihlerini ve hat uzunluklarn gstermektedir.126
Yl 1892 1894 1895 1898 1902 1902 Hat Yafa-Kuds am-Muzarib Beyrut-am Beyrut-Maalmiten Rayak-Humus-Hama am-Berat Toplam : Uzunluk 87 Km. 101 147 19 188 123 665 Km.

1894 de Franszlar Beyrutda yeni bir liman ina ederek, Suriyenin zenginliklerini youn bir biimde Avrupaya ekecek alt yapy tamamlam oldular. Deutsche Banka 1890 da verilen imtiyazla 1891-1894 yllar arasnda denen SelanikManastr demiryolu hari, Almanya demiryol yatrmlarn tmyle Osmanh Asyasnda gerekletirmek eilim ve ynelimindeydi. Burada Osmanh Asyas denince; 1856danberi ngiliz imtiyaz ve yatrmlar ile demiryoluna kavuan Ege, ukurova blgeleri ile Franszlarn yatrmlarnn egemen olduu Marmara blgesinin dndaki geni bakir topraklar anlalmaldr. Bu geni blge, zmitin dousundan balayp Basraya kadar uzanyordu. Almanyaya kalan yatrm alan bu idi. Osmanl Hkmeti, bu blge- gede ncekilere gre elverili yatrm koullar vaadediyordu ve Alman demiryolculuu modern bir rgtlenme ve alma tekniine sahipti. Badat Hatt Projesinin Tarihi ve Gereklemesi 1856 Paris Kongresinden beri, Avrupa sermayesi Osmanh mparatorluunda demiryol yatrmlarna girimee istekli idi ve Ru- mcli ve Ege blgelerinde ngiliz-Fransz sermayesi baz nemli hatlarn yapmn gerekletirmiti. Asya vilayetlerine denecek demiryolla da 1870 lerde birok yatrmcnn ilgisini ekmee balad. . Osmanh devlet adamlarnn bu yllarda Osmanl Asyas vilayetlerine denmesi gereken
demiryolu Ankaraya kadar uzand gibi, arada zmit-Adapa- zar ve 1896 da Eskiehir-Konya hatt da iletmeye almt. Bu toplam 1033 km.lik bir demirvoluydu ve sekiz ylda gerekletirilmiti. 126Bu yol, ran-Badad ticareti iin ok nemliydi ve Paa beheri 2.5 liralk 6000 kadar hisse senedini (ilk elde bin adet) sata kararak bu yolu ok abuk tamamlatmtr. Bkz. Ali Haydar Mithat, Midhat Paa-Hayat- Siyasiyesi, stanbul, Hilal Matbaas, 1325, s- 93-94

78

demiryollar konusu ile youn biimde megul olduklar grlyor. rnein, 1868-1872 yllar arasnda Badat valisi olan Midhat Paa, bu vilayete kadar demiryolu denmesini isteyenlerin banda geliyordu. Valilii srasnda Badat-Kzmiye arasnda 12 kilometrelik bir tramvay hatt deten * Paa, demiryollarnn, Mezopotamya ktasnn mparatorluk iindeki gelecei bakmndan hayati neme sahip olduunu savunmaktayd. Paaya gre, Sveyin kapad ticaret imkn Badat-Basra sayesinde gene mparatorluun eline geebilirdi127. Bu nedenlerle 1871 de karlan bir rade ile Badat ve bakent arasnda balant kurulmasn salayacak bir demiryolunun proje hazrl emrediliyordu. Bu i iin hkmet, 1872 ubatnda Wil- helm von Pressel adl AvusturyalI bir mhendisi stanbula artt. Von Pressel, Tiroller ve kuzey Italyadaki demiryol inaatyla tannan bir mhendisti. Von Presselin projesi 2000 kilometreyi ok aan bir demiryol yapm neriyordu ve Osmanh mliyesi, tabii bu yatrm gerekletirecek gce sahip olmadndan, konu yabanc yatrmclarn ilgisine tekedildi. Osmanh devlet adamlar bu konuda yabanc yatrmn gerekliliine ve doacak mahzurlarn bertaraf edileceine inanmlard. Hazrlanan programlar bu ereve iinde gelitirilmekteydi. rnein, II.Abdlhamitin vezirlerinden Nafia nazr Haan Fehmi Paanm Sadrazamla sunduu 26 Cemaziyelahr 1297 (Haziran 1880) tarihli takrir ve ona ekli Anadolunun bayndrlk ilerine ilikin lyihada bu tutumu grmek mmkndr. Paa; demiryol inas iin yabanc irketlere imtiyaz vermenin bir sakncas olmadn, baz tedbirler alnrsa, bunun salayaca faydadan uzun uzun szediyor.128 Haan Fehmi Paa, Osmanh Asyasm katedecek demiryol ebekesinin ana hatt iin iki gzergh nerir. Bunlardan birincisi; zmir-Afyon Kara- hisar-EskiehirAnkara-Sivas-Malatya-Diyarbekir-Musuldan geip Badata ulaacaktr. nerilen ikinci gzergh ise; zmir-Eskiehir -Ktahya-Afyon-Konya-Adana-Haleb-Anbarldan Firatn san izleyerek Badata ulaacaktr. Birinci yol pahal ve askeri bakmdan sakncal olup, ikinci yol hem ucuz hem de snrlara uzak kaldndan askeri ynden daha az sakncaldr. Ancak baz orta Anadolu merkezlerine hi uramyacakt.5 Yaplan kaba etdlere gre Badata ulaacak demiryolu civar ebekeleriyle birlikte 46.788.897 Osmanh lirasna mal olacaktr. Bu i iin hazrlanan imtiyaz mukavele namesine gre7, yabanc irket kendi ii iin demiryol civarna telgraf hatt ekebilir, posta hizmetlerini grebilir (Madde 27-28), ancak Osmanh posta idaresinin faaliyet alanna giremez. Memurlar Osmanh niformas giyeceklerdi. htilf ktnda yetkili merci Osmanh mahkemeleri olacakt. mtiyaz sahibi irket civar orman ve madenlerden yararlanabilecekti (Md. 21) Devlet istedii an asker sev- kiyat iin ulam kendi emrine
127 I.E. Fadeyeva, Midhat Paa-Jizn i Deyatelnost, A.N. S.S.S.R. Ins. Vostokovedeniya, Izd. Nauka, Moskova, 1977, s. 55-56. 128 Cell Diner Osmanl Vezirlerinden Haan Fehmi Paanin Anadolunun Bayndrlk ilerine Dair Hazrlad Lyiha, T.T.K. Belgeler, C.V-VIII, 1968-1971, Say

79

alabilirdi (Md. 14). Bu mukavele nameye gre, yetkili merci olan irket Osmanh Anonim irketidir, lerki uygulamalar iin bir model olduu alalan bu projeye gre, Osmanh makamlar posta ve ulam alanndaki yetkilerine, eskisine gre kskanlkla sahip kmaktadr. Demiryol gzerghnn tesbitinde askerlik ve asayi gereksinimi n planda yer almaktadr. mparatorluk yneticilerinin demiryollarna kar duyduklar gereksinime yabanc yatrmclar cevap vermekte gecikmediler. Yatrmclarn gzleri imdi de Osmanh Asyasnn uzak Arabistan vilayetlerine evrilmiti. 1882de mliyenin ifls zerine Duyun-u Umumiye daresinin kurulmasyla Avrupa sermaye evreleri istedikleri gvenceye kavutular ve YakmDoda krl i alanlarna yneldiler. Avrupa sermayedarlar Osmanh hkmetinin verdii gvenceyi yeterli saymadklarndan, Dyun-u Umumiyenin, kendi giriimlerini gvence altna alp, Bab- li zerinde etkin bir kontrol kurmasndan ok yararlanacaklardr. Artk, uzak Arabistan vilayetlerine uzatlacak demiryolu projeleri, biribiri peisra ortaya kan sermaye sahipleri tarafndan teklif edilmeye balad. Dyun-u Umumiye nasl olsa, karlk gsterilen gelirleri etkin ve dzgn bir biimde toplayabilecekti. 1875 ylndan nce, Osmanh lkelerinde demiryolu yapanlarm tari- rifeler, kilometre gvencesi, alacak ve mlkiyet haklan gibi konularda hkmetle byk anlamazlktan oluyordu. Yabanc sermayenin istedii destek ve formalitelerin abuka yrmesini salayacak etkinlik Dyun-u Umumiyeden geldi. Konsey iinde yer alan delegelerin baz- lan ok gemeden demiryol irketlerinin idare meclislerine de ye olacaktr. Dyun-u Umumiye daresinin 1882 de kurulmasyla nemli gelir kaynaklar bu kurumun kontrolne braklm, o vakte kadar sermayesi risk altnda bulunan tahvil sahipleri gvenceye kavumutur. Bu ortamda, Osmanh Asyasna demiryolu demek uluslararas bir rekabet konusu oldu. rnein, 24 Mart 1883 de Trablusam- Humus-Haleb hattn demek iin hkmetten imtiyaz isteyen Czalet ve Tancred projesi bunlardan biridir. Czalet-Tancred projesi; Ha- lebten sonra Frat vadisine, oradan Badat ve Basraya demiryol inasn ngryordu. Hattn her iki tarafnda da Rus Yahudilerini ko- lonize etmeyi planlayan proje, bu sonuncu nedenle hkmet tarafndan hasr alt edildi ve Czaletin ani lmyle de tamamen unutuldu gitti129 Balangta Badat demiryolu imtiyaz iin rekabet edenler Ingiliz- ler ve iki* Fransz mali grubu idi. Nitekim Czalet olaynn hemen ardndan Fransz-lngiliz sermayeli Osmanh Bankasnn ba ektii bir grup ve gene Collas tarafndan temsil edilen ikinci bir Fransz mali grubu vard. Meydan onlara brakmak istemeyen Ingilizler, Dyun- u Umumiyedeki temsilcileri Sir Vincent Caillardm nclnde Fran- szlar bertaraf edip, imtiyaz kapmak giriimindeydiler.130
129 Bekir Stk (Baykal), Dos Badad-Bahn-Problem, 1890-1903 Druck von Rudolf Gold- schlag, Freiburg in Breisgau, 1935, s. 17-18. 130Kari Helfferich, Gtorg von Siemens, Ein Lebensbild aus Deutschlands Grosser Zeit, Bd.III, Berlin, 1923, s. 26.

80

Ingilizlerin Mezopotamya blgesinde demiryol yapm ve buna paralel yatrmlara girime dnceleri ilk defa bu olayla su yzne km deildir. Daha, mhafazakr Disraeli hkmeti ibanda iken, stanbuldaki ngiliz Bykelisi Henry Layardm bu tr nerilerde bulunduu biliniyor. II. Abdlhamit ile ilk saltanat yllarnda yakn ilikiler kuran ve tavsiyelerde bulunan Layard bir lyihasnda; Mezopotamya ovasnn sulama tesisleriyle donatlp, ulam imknlarnn gelitirilmesinin hayati bir zaruret olduunu belirtiyordu131. Bykelinin bu nerisi uygulamaya konsa, Ingiliz sermayedarlarnn harekete geeceine kuku yoktu. 1882 de Sir Rovuland McDonald ve Stephenson, Anadoludan geirmeyi dndkleri bir baka demiryol projesi iin mracaaat ettiler. Bu hat, Istanbul-Ankara-Sivas-Harput Van zerinden TebrizHerat-Kandelara ulaacakt. Konya ve Kayseri yan hatlarla bu byk Transasya yoluna balanacakt'2. ngilterenin Hindistan ktasyla balantsn karadan kuracak olan bu proje, denizci ngiltere tarafndan da pek makbul tutulmam olacaktr. Fakat teyandan Almanlar Basra Krfezine demiryolu ile inmeyi yelediler. Gene 1888 de Lord Lamington 8.000.000 sterlinglik bir proje ile (Frat Vadisi demiryolu) Mezopotamyaya inmeyi neriyordu.13 Daha nce 1878 de Almanlarn Klapka projesi denen bir nerisi vard ve skdar-Badat arasnda 2300 kmlik bir yol inas iin imtiyaz istenmiti14. Badat-Basra demiryolu douda Alman-lngiliz ekabetinin ok erkenden kzt bir konudur. ngiltere Rumeli ve bat Anadoludaki yatrm alanlarndan ekilip gerek Dyun-u Umumiyedeki hisse senetlerini, gerekse zmir-Kasaba ve Mersin-Adana demiryolunu bakalarna devrettii vakitlerde bile Mezopotamyadaki demiryol giriiminden vazgemi deildi. Byle bir giriimi Hind yolunun gvenlii ve Basra krfezinde kurmak istedii egemenlik iin gerekli gryordu. Badatdaki Alman Konsolosu Richarz 27 Ekim 1896da, anslye HohenloheSchillingfrstc yazd raporda15; Ingilizlerin Diyar- bekir-Musul-Badad hatt ile ilgilendikleri, bu blgede aratrma yaptklar ve Toumby adh bir ngiliz diplomatnn bu blgeden geecek bir ngiliz demiryolunun, Ingilterenin Basra krfezi egemenlii iin ifade ittii neme dair bir rapor hazrladn belirterek, Badad hattnn ana blm olan bu blge hakkndaki ngiliz niyetlerini, hkmetinin dikkatine sunmaktadr.

131 BA, Tld Evr. Esas-Ktsm-14, Zarf 94-7> Memalik-i Osmaniyenin Islahna dair Layardn Raporu tarihsiz, Bend 4, 7-8. a AAA, Trkei 152, Bd. -a

81

Ingiliz-Fransz imtiyaz avcl rekabeti devam ederken, stanbuldaki Alman Bykelisi von Radoujitz'in 1888de anstye Bismarck'a. yazd rapora, Bismarck; ngiliz Fransz rekabeti devam etmelidir, biz karmayalm gibi bir cevap vermiti.132 Bu ilgisizlie ramen 1888de Alman giriimcilerin de ie kart, daha dorusu kartrld grlyor. Mavir von Pressel ise Dr. Georg Siemensle ibirlii halinde idi ve Padiah Almanlara imtiyaz vermek konusunda etkilemiti. II. Abdlhamit zaten Mezopotamya demiryollarna ngilterenin sahip olmasnn; Msr-Suriye-Irak-Hindistan zerinden bir izgi ekilip, bu blgenin imparatorluktan koparlmas demek olacan biliyordu. Fransaya da Lbnandaki emelleri ve faaliyetinden dolay kukuyla bakyordu. Bu nedenle Mezopotamtaya kadar uzanacak demiryolu imtiyazn Almanlara vermee dnden razyd.133 Kald ki Almanya bu hatt btn Anadoludan geirmek zorundayd. Oysa ngiltere ve Fransann, hatt sadece dou Akdeniz limanlar veya Basra krfezi ile balamak eiliminde olduklar akt. II. Abdlhamit demiryollarnn artmas ile, mparatorluun askeri ynden glenecei, isyan ve ekiyaln annda asker evkiyle nlenecei, tarm rnlerinin pazara sevkedilip, zenginliin artaca fikrindeydi134. Demiryollar hakknda bildii bu genel dorularn dnda, saltanat boyunca karayollar ve denizciliin gelimesi iin ciddi hi bir tedbir almamtr. D yatrmclarn uygulad demiryol siyasetini krkrne izlemenin imparatorluun ekonomisine getirecei baz katklarn yannda, yarataca olaanst yksek maliyetin hesaba katlmam olduu grlyor. Padiah, Paalarnn mtemadiyen demiryol imtiyaz istekleriyle gelmelerinden szederek; bu talepleri bana getirmekten hem zevk duyuyor, hem de istifade ediyorlar diyordu. Rumeli vilayetlerinde demiryol yapmna kar olduu gibi, dou Anadoludada demiryol imtiyaznn Ruslara verilmesi szkonusu olduu iin bu blgede demiryol yapmn nlemek niyetindeydi15. Nitekim ilerde Rusyaya Karadeniz ve kuzeydou Anadolu demiryollarnn imtiyaz verilmek zorunda kalndnda, bunun artk bu blgeye demiryolu denemiyecei anlamna geldii aka ifade edilmitir.20 Almanlara imtiyaz vermek, II. Abdlhamite saydmz nedenlerden tr daha makul gelmekteydi. Ancak Almanlar hattn civarn kendi nfus fazlalar ile kolonize etmeyi dlerken, Padiah buralar Rumeli muhacirleri iin uygun yerler olarak dnmekteydi. Padiah, AnadoluOsmanl demiryollarnn daha imdiden (Konya ve Ankaraya yol ulatmda) byk kra getiine ve iktisaden ile -

132anslye Hohenloheye, Badat hattnn gney kesiminin rantabilitesi ve nemi hakkndaki ngiliz raporlanna dein rapor. 133 Sultan Abdlhamit, Siyas Hatratm, Haz. Ali Vehbi ev. S. Can, Hareket Yaynlar. stanbul s. 79. 134 E.Ziya Karal, Osmanl Tarihi-Birinci Merutiyet ve Istibdad Devirleri, c. VIII, T.T. Kurumu XIII Seri N0.16 b, T.T.Basmevi, Ankara 1962, s. 175 vd. a.g.e., s. 89-90

79

lediimize kanaat getirdiinden, Mezopotamyaya kadar uzatlacak demiryolunun en hararetli savunucusuydu21. lkenin asker-sivil yneticileri arasnda Anadoludan Badata uzanacak demiryolunu, iktisadi kalknmay, siyasi-askeri glenmeyi salayacak bir proje olarak grenlerin says az deildi. Tabii kart olanlar da az deildi. Ama zmitten teye uzanan demiryolunun ilk anda salad yararlar gren birok kimse mfrit destekleyici kesildiler. Badat - Basra havalisine tayin edilip, daha ilk anda blgedeki kemeketen bunalan her vali; Badat hattnn Basraya ne zaman ulaacan^ ne zaman rahatlayacaklarn dlemekle ie balyordu. 1899 ylnda blgeye tayin edilen Vali Namk Paa, ilk ziyaretinde Badattaki Alman Konsolosu Richarza Alman eli ve sermayesiyle gereklemesi can- gnlden istenen bu hattn ne zaman tamamlanacan sormutu22. Ne zaman tamamlanacan Konsolos bilmiyordu ama, Bab- li nin de ne olup bittiinden pek haberi yoktu. Almanlara verilmesi dnlen Anadolu Demiryolu imtiyaz taraftar ve kart grlerin ortaya kmasna ve imparatorluun resmi evrelerinde tatl ryalar grlmesine neden olmutur. Ferik Ne- cib Mehmet Paann Anadolu demiryollarnn inasna dair verdii bir lyihada135 ne Alman giriimcilerin nc de bir bakasnn hayalinde bile olmayan bir demiryol andan sz ediliyor*. Burada; a) Bursa- lnegl-Kiitahya-Afyonkarahisar-Konya-Ereli-Kiilek boazn geerek Adana-skenderun- Yumurtalk, b)Konya-Isparta-Burdur-Atalya, c)Ereli-Nde-Kayseri-Svas-^ara-Erzincan-Mamahatun-Erzurum, d)Adana-Aaraf-Ayntab-Bireck-Diyarbekir-Bitlis-Erzurum e)Amasya- Tokat-Erzurum demiryol ubelerinden sz edilmektedir. Necib Paamn kurulmasn ngrd kumpanya, bu hatlar demek iin Osmanh Bankas marifetiyle milyon hisse senedi ihra edecekmi ve senedlerin beheri on mecidiye deerinde olup, bunlar her haneden senede birer mecidiye tahsiliyle karlanabilirmi. Bylesin ciddi ve gayriciddi neriler ve zlemlerle, Osmanh imparatorluu yetkilileri, imtiyaz avclar ile kar karya geldiler. Sonuta, Almanlar rakiplerim alt ettiler ve 24 Eyll 1888 de kan bir rade ile Anadolu demiryollarnn ina ve iletme imtiyaz Alfred Kaullaya verildi. Htt daha ok nceden hizmete girmi olan Hay- darpaa-Izmit demiryolunun iletme hakk da ayn yln 4 Ekim'inde emaneten ayn kiiye ve dolaysyla Deutsche Bankn nderliindeki bir konsorsiyuma verildi.
m 135 BA TLD.Evr. Ksm 12, 88/36, (Tarihsiz) Anadolu Demiryollarnn nasna Dair Ferik Necib Paamn lyihas *Ayn Necib Paa bir mddet sonra hangi nedenden ileri geldiini bilmediimiz bir Alman dmanl ile kaleme alp Padiaha sunduu bir lyihada; "Anadolu demiryollar iinin bir tuzak olduunu, bu vesileyle Almanlarn Anadoluya Alman Yahudisi iskn etmek istediklerini, esasen Baron Hirin devleti dolandrd ve onun amcazadesi (!) Alfred Kaullamn da bu yolda altm, hattn inasnn kolonizasyona ynelik olduunu srarla belirtmitir. Bkz. Tahsin Paa, Abdlhamid-Yldz Hatralar, Milliyet Matbaas, stanbul 1931

Z f

mtiyaz anlamasnda, yolun Ankaraya kadar uzatlaca hkm de yer alyordu. Osmanh Hkmeti, kilometre garantisi olarak, her kilometreye ylda 15.000 frank veriyordu. Bu ykl mebla iin de zmit, Erturul (Bilecik), Ktahya sancaklar ve Ankara vilayetinin ar geliri, karlk olarak gsteriliyordu. Bu olay, bu yerlerin ar geliri zerinde Dyun-u Umumiyenin hak sahibi olmas demekti. Mltezimler bundan byle idareye hesap vereceklerdi. dare bu alan bizzat kontrol edecekti, idarenin mltezimlerden taahht edilen mebla annda ve oyalanmakszn almas n planda kylye yansyacakt. Padiah ve Bab- li, demiryolunun zirai verimi arttracana ve pazarlama olanaklar salayacana emindiler. Ama uzun vadede gerekleebilecek bu olayn balangta kyleri daha da harap edecei akt. Yeterli faal nfusa sahip olmayan, zirai teknik deimeyi hi yaamayan Anadolunun demiryoluna ilk anda verebilecei fazla birey yoktu, ite Almanya, bu noktada plntasyon koloniyalist- leri gibi hareket etti. Hattrn geecei yerlerde sulama tesisleri kurmak, ormanlardan ve madenlerden yararlanmak gibi ilave imtiyazlar ilerki szlemelerde yer alacaktr. Bu nedenledir ki kurak tarm alanlarnda sulama yaplmas gibi baz giriimler de oldu. Ancak bu gibi giriimler sayesinde artmas muhtemel olan tarmsal zenginliin lke ii endstriye deil, yurt dna AlmanyaAvsturya blokuna aktarlmasnn amaland akt. Tekrar imtiyazn hikayesine dnelim. IVrttembergsche Vereins- bank mdr Kaulla, bu projeyi, tabii ki, tek bana gerekletirecek durumda deildi. Bu nedenle, Osmanh yneticileri Alfred Kaullaya Anadolu demiryollarnn imtiyazn verdiklerinde Kaulla, Deutsche Bank genel mdr Dr. Georg Siemensle anlamay yeledi. Her ikisi de Alman dilerinden bu yatrmn Alman d politikasna ters dmeyecei yantm alarak ie giritiler. Bismarck; Yatrm yapabilirsiniz, ama kanunun olmad dou lkelerinde hibir gvenceniz yoktur. Bu gvenceyi de bizden beklemeyin, riski kendiniz gze aln gibi bir cevap vermiti.24 Ancak, bu lkayd tutum terkedilecek, sermayedar yatrmclar Alman mparatorluunu gereinden fazla yanlarnda bulacaklardr. stelik biraz ilerde greceimiz gibi, Alman demiryol yatrmclarnn dier bir gl destekleyicisi de devletin mliyesine hkmeden Duyun-u Umumiye olacaktr. Kaulla ile birlikte, proje nerenler gruptu. Belikal Nagal- macker ve Ingiliz Staniforth. Kaulla bunlara gre daha elverili koullarla mracaat etmi deildi. Hatta Sadrazam, Kaullamn projesine kilometre garantisini yksek bularak kar kmt.25 Ancak Ingiliz ve Fransz kaynakl projelerin elenmesinde Padiahn siyasal endie lerinin de rol oynad grlyor. II. Abdlhamid demiryolculuk konusunda Belikay Fransann maas, Ingiltere ve Fransay ise imparatorluu paralayacak yatrmclar olarak deerlendirirdi. Rusyay her iten uzak tutmak gerektii iin ve hatta Avusturyaya da fazla gvenmek caiz olmadna gre, demiryolunun yapm Almanyaya verilmeliydi. Dier yandan Alman demiryol teknininin stnl de kendini

kabul ettirmiti. Anadolu demiryollar imtiyaznn Deutsche Banka kaldn anlayan Osmanh Bankas bu sefer onunla anlaarak ie karmak istedi26 ama Siemensin yatrmn bu safhasnda kimseyle paylaacak bir eyi yoktu. Ancak hat ilerledike, onun da ortak aramaya ktn greceiz. Anadolunun barna uzatlacak demiryollarn ynetecek irket, stanbulda 4 Mart 1889da Societe du Chemin de Fer Ottoman d' Anatolie-Osmanh Anadolu Demiryolu irketi adyla kuruldu. irketin sermayesi 45 milyon frankt. iketin demiryol yapm almalar o zamana kadar grlmemi bir hrzla ilerliyordu. 2 Haziran 1890 da 40 kilometrelik zmit-Adapazar hatt iletmeye ald. 15 Mays 1891 de ise Ankara hatt Bilecike kadar uzanmt. Ocak 1893 de, 485 kilometre ray denerek Ankaraya ulalmt. Yol 16 tnel, birok kpr ve 180 kilometreye ulaan tepelerin yarlmasyla alan gzerghtan geerek hedefine ulamt. Bunun zerine, Padiah memnuniyetinin bir ifadesi olarak, 15 ubat 1893 de, Eskiehir-Konya yolunun imtiyazn da irkete verdi. 15.000 franklk kilometre garantisi zerine ie koyulan irket, 444 kilometre ray deyerek ilk treni 1896 da Konyaya ulatrrd. Demiryolu ilerleyip, yeni hatlar iin imtiyazlar alrndtrnda, kilometre garantisinin 18.000-19.000 franka kadar ykseldii grlecektir. Nitekim Konyadan teye yolu uzatmak sz konusu olduunda, kilometre garantisi olarak bu mebl istendi. Oysa Hkmetin verecek paras ve Duyun-u Umumiyeden kurtarabilecei bir gelir kalemi yoktu. Kilometre garantisi, yatrmc devletler iin tatl bir kr kayna idi ve Osmanh mliyesine byk yk tekil eden, normal hizmetlerin aksamasna neden olan yksek mebllar demiryol kumpanyalarna deniyordu. Bu noktada, Duyun -u Umumiyenin emperyalist yatrrrmcr devletler lehine oynad nemli rol aka ortaya kyor. Franszlarn bat Anadolu ve Suriyede, Almanlarn Anadolu ileri ve Mezopotamyada akl almaz demiryol ina projelerini gerekletirmee cesaret edileri, Duyun-u Umumiye daesi gibi gl ve etkin yntemlerle alan bir kurumun varlndan ileri gelmekteydi. mparatorluun mali ynetimi bir anlamda Dyun-u Umumiye sayesinde modernlemiti. Bu idare, kendi kontrolne braklan gelir kalemlerini daha kaynanda saptyor, etkin ve sratli bir biimde topluyordu. Alman yatrmclar, Anadolu ilerine kadar uzattklar demiryollar iin kendilerine kilometre garantisi olarak gsterilen baz vilayetlerin ar gelirinin, Dyun-u Umumiye sayesinde derhal ve eksiksiz olarak toplanp teslim edileceinden emin olduklar iin bu ie girimilerdi. Osmanh ynetimi Dyun-u Umumiye gibi alamazd. Emperyalist devletlerin karlarna hizmet eden bu idare, mali alandaki etkinliini, dierleri gibi Almanlarn da hizmetine sundu. Daha A. Kaulla ile yaplan Eyll 1888 tarihli ilk anlamada idare bu grevi aka stlenmi ve yetkileri belirlenmiti.136 Duyun-u Umumiye bu ibirliini Badat demiryolu iin ya- prlan almalar ilerledike
136 Donald C. Blaisdell, a.g.e., s. 120-124 Edvvard Mead Eale, a.g.e., s. 43-48.

aynen srdrd. Almanlara verilen imtiyazlar, Osmanh mparatorluunun hayat alanlarna gz diken dier gleri de yeniden harekete geirdi. zellikle Fransa, mevcut demiryol yatrmlarn geniletmek isteindeydi ve yeni imtiyazlar taleb etti. Anadolu Demiryol Kumpanyasna yolu Konyadan teye uzatmak iin gerekli imtiyaz verilince, Franszlar da, adeta bu olayn tazminat olarak Eede Kasaba demiryolunu Afyona kadar uzatmak ve Suriyede de am-Humus-Haleb'hattn ina iin gereken imtiyaz aldlar. Alman demiryolculuu on yldan ksa bir sre iinde Osmanh Asyasnda nemli atlmlar yapt ve zellikle Anadolu demir-

440 Km. 512 Km. N

374 420 Km. 5?

1266 Km. Km. 485 J > >?
91

i J

67 "

444

1020 Km.

yollarnn en uzun ksmn dedi. 1898 ylnda Osmanl Asyasmda Ingiltere, Fransa ve Almanvann demiryol hatlarnn durumu yle idi28: ngiliz Hatlar zmir-Aydn Mersin-Adana Toplam Fransz Hatlar zmir-Kasaba Yafa-Kuds Beyrut-am am-Haleb Toplam Alman Hatlar H.Paa- zmit Izmit-Ankara Eskiehir-Konya Toplam

Almanlar Anadolunun ortasna kadar gelmilerdi. 1897 yl sonunda demiryolunun Eskiehir-Konya ksmnn Afyon zerinden Dinara kadar uzatlmas sz konusu oldu. Sultan II. Abdlhamit bunun iin yeni bir imtiyaz seve seve verdi. Osmanl-Yunan harbinde gerekli malzeme ve asker evkinde, Franszlarn kontrolndeki demiryollar ordunun taleblerini yerine getirmekte pek istekli davranmam, oysa Almanlarn kontrolndeki Anadolu demiryollar bekleneni yerine getirmiti. Yeni imtiyaz szlemesi 4 aralk 1897de trenle imzaland. Sultan, Bykeli Marschalla teekkrlerini ve Alman yatrmlarnn devam konusundaki midini belirtti137. stelik 13 Mart 1898 de karlan yeni bir irade ile Haydarpaa gar binasnn ina ve iletme imtiyaz da Almanlara verildi. Bylece Osmanh Asyasnn ticari tamaclk faaliyeti Almanlara braklm oluyordu. Eli Marschall; bu olaym alman ticareti iin bir garanti
137 Bekir Stk a.g.e., . 64.

olduunu bildiriyordu Berline30. Demiryolculuk alanndaki stn Alman teknii ve inaatn

srati sade Osmanl yneticilerini deil baakalarm da bylemiti138. Bu olayn Berlindeki yneticileri yeni atlmlara tevik edecei grlecektir. Almanlarn bu hava iinde yeni imtiyazlar elde edip nfuz alanlarn geniletmeleri derhal dier devletlerin tepkisini dourdu. Deutsche bank ve Anadolu Demiryollar Kumpanyasnn elde ettii bu imtiyazlar zellikle ngilizlerin iddetli protestolarna neden oldu. Britanya Bykelisi Sir Philip Currie derhal bu imtiyaz nleme teebbsne giriti. Bykeli, Anadolu demiryollarnn imtiyaznn Dinara kadar uzatlmas, dorudan doruya, Izmir-Aydn Demiryol irketinin haklarnn inenmesidir. nk bu hat, Aydn Demiryolu irketinin nfuz blgesinden ve ngiliz ticari karlarm korumak iin elimizden geleni yaparz139 geecektir diyerek Bab- Aliyi protesto etti. Bykeli, Fransz maslahat gzarndan Pariste bu imtiyazn engellenmesi iin faaliyete geildiini de rendi. Bykelilik D ogoman Adam Bloch, Babliye protestoyu ilettikten sonra, Bykeli Padiah- n huzuruna kt. Padiahn byle bir
138 1909 da G. Siemensin halefi Artlur von Guinner ngiliz yetkililere vnle Badat hatt iletmesi mkemmellikte herhangi bir Britanya demiryol iletmesinden aa kalmaz. Buna karlk tama cretleri sizdekinin varisi bile deildir demiti. Reinhard Hber, Die Bagdadbaln, Junker und Dnnhaupt Verlag, Berlin, 1943, s. 28. oven Alman tarihiliinin rnei olan eserinde yazar bu durumu Alman dehasna ve uygar atlmna! balyor. Ancak Alman teknolojisinin stnlnn, ge kurulmasnn getirdii avantajlara dayandn belirtmitik. 139 PRO-FO 78, 5102 Constantinopel, January' 13, 1898 tarihli Dragoman Adan Blochun Memorandumu-Nt-. 9, s. 79 ve Nr. 27-Const. January 14, 1898 tarihli Bykeli Philip Currienin Foreign Officee raporu s. 2-4.

imtiyaz iin sz verilmediini bildirmesiyle i rtba edildi ve Almanlara, yolu baka yne doru uzatmak dt. Byk Devletler nfuz blgeleri kavgasndan dolay Anadoluda birbirleriyle balants olmayan bir demiryolu ebekesi kuruyorlard. Byk devletlerin, balangtaki bu kavgal engellemeleri, ksa zamanda yerini anlamalara brakt. Aydn Demiryolu irketi (ngiliz) ile Anadolu Demiryollar (Alman) arasnda byle bir anlama olmad. Fakat meydandan ekilen ngilterenin yerine geen Franszlar ve Almanlar, Osmanh Asyasnm demiryol ebekesini nasl kuracaklar konusunda anlatlar. Britanya Bykelisi OConor, 24 Temmuz 1899 da hkmetine yazd raporda: Fransz Kasaba Demiryolu irketi ile Anadolu Demiryollar irketi, denecek hatlarn gzergah, genilii, vagon bykl ve tama cretleri konusunda anlatlar. Ayrca z mir-Kasaba Demiryolu irketi ile Anadolu Demiryollar biribirileri- nin dare meclislerinde ikier ye ile temsil edilecekler, Anadolu Demiryollarnda hisselerin % 4o Deutsche Bank'a % 40 Osmanh Banka- sna dier % 20 si Osmanh mali kurulularna ait olacaktr 140 Bu hkmler byk lde gerekletirildi. Nitekim Almanlar yolu Konyadan teye uzatmak iin imtiyaz alnca, Franszlar da Afyon ve Bandrmaya doru imtiyazlarn grltszce genilettiler. 25 Kasm 1899 da hattn Konyadan Badat-Basraya uzatlmas Heyet-i Vkel tarafndan kabul edildi. Ziyareti srasndaki isteklerinin yerine getirilmesinden holanan II. Wilhelm, Sultan Abdlha mide bir teekkr telgraf ekti.141 Byk projenin Almanlar tarafndan gerekletirilmesi konusu tartmal olarak kabul edilmiti. D evreler kadar, ynetici evrelerde de bu ie kar olanlar vard. Sultan II. Abdiilhamid, konu Heyet-i Vkelda tartlrken, konuulanlar hakknda annda rapor alyordu. Zaman zaman bizzat arlm koyarak tartmalara yn vermi ve karar bu sayede olumlu kmtr. 13 Aralk 1899 da Nafa Nazr Zihni Paa ve Deutsche Bank genel mdr G. Siemens arasnda, Almanyann Osmanh lkelerindeki iktisadi egemenliini perinleyen n imtiyaz anlamas imzaland.35 16 Ocak 1902 de de Osmanl - Anadolu Demiryollar Kumpanyas mdr Kurt ander ve Nafia Nazr Zihni Paa'nn hazrlad kesin imtiyaz anlamas Padiah tarafndan imzaland. Badat hatt tmyle gerekletirilc- mese bile, Alman nfuzunun zirveye kt, bu anlamada grlyordu. Bu yeni hattn gereklemesi halinde, Osmanh-Anadolu Demiryollarndaki hissedarlarn yolun yeni blmnde ilgileri olmamas gerekli grld. Yeniden, 15 milyon frank sermayeli Badat Demiryolu Kumpanyas kuruldu (5 Mart 1903). Yeni irketin % 10 sermayesi Anadolu Demiryollar Kumpanyasna aitti. Onbir yeli Direktrler Heyetinde ye Anadolu Demiryollarndan, ye de Osmanh vatanda olacakt. Bylece irketin OsmanlAlman nitelii korunmak isteniyordu. Yeni irkete Dr.Kari Helfferich, genel mdr tayin edildi.
140 PRO-FO 78-5102 Commmial-Confidmtial, Bykeli O Conor'un Foreign Officee Raporu, Cost. July 24/ 1899, s. 277-279 141 Rathmann, a.g.e., s. 83.

Helfferich Almanyann yeni politikasn uygulayanlar arasnda sekin yeri olan bir iktisat idi. Avrupa sanayi devrimi srasnda demiryollarnn yapmnda devlet desteinin bulunmas pek yaygn bir gelenek olmutu. Yatrm zorluklar, trafiin youn olmad blgelerde halkn ilk anda demiryol ulamna almasn beklemek gibi nedenler bunu gerektiriyordu. zellikle Rusya ve Almanya, devlet desteiyle demiryol inasnn tipik rneklerini vermilerdir. Badat hatt da bu anlamda en ok devlet destei gerektiren bir projeydi. 1903 Anlamas artlarna gre, hkmet, inaatn finansmanna hemen katlacakt. Her kilometre yol iin, hkmet nominal deeri 275.000 frank olan Osmanh tahvilleri karacakt. Bu tahvillerin karl olarak, demiryol iletmesinin gayrimenkulleri ipotek edilecekti. Tahvillerin faizi iin, Dyun-u Umumiye idaresi, hattn geecei vilayetlerin bir ksm gelirlerini (genellikle ar vergisi) teminat akesi olarak gsterecekti. Bundan baka hattn geecei miri arazi irkete bedelsiz devrediliyordu. irket, hat boyundaki mir ormanlarn kerestesini kullanacak, madenleri, ta ocaklarn iletecek ve hatta arkeolojik kazlar yapma imtiyazna sahip olacakt.142 Gene, demiryol yapm ve bakm iin gerekli malzeme gmrksz olarak gelecekti. Nihayet, Badat ve Basrada limanlar yapmak imtiyaz da irkete tannd. Bu anlamaya bakldnda, Badat hattnn bir Alman koridoru olduunu sylemek mmkndr, imtiyazn sresi 99 yld. Ancak Osmanh Hkmeti kurulu sermayesi iin teminat gsterecek durumda deildi. Daha 1903 ylnda hat Konya ve Ereliye uzatlrken, kilometre garantisi olarak Urfa Sanca ve Aydn Vilayeti arnn karlk gsterilmesi istenmi, ancak, bu Sadrazamlk ve Ticaret-Nafa Nezareti arasnda bir srtme konusu olmutu37. Yeni imtiyaz iin Almanlar, gmrk gelirlerine el atmak istediler ve gmrk resimlerinin % 11 den % 15 karlmasn nerdiler. Bu da dier byk devletlerin protestolarna neden oldu.38 Sonunda i gene ar gelirlerine el atmaya kald. Nisan 1903 de Badat projesinin ilk blm saylan ve yapmna balanan Konya- Ereli hatt iin, Konya, Halep ve Urfa arma el kondu.143 Bu olay Ingiltere ve Rusya protesto ettiler. Tamamen iilerine ait bir mali ilemin d devletlerce protestosunun hukuki dayana, Osmanh Devletinden alacakl devlet olmakt. zellikle Rusya, btn gelirlerin teminat akesi olarak irkete tahsisinden dolay, kendi alaca harb tazminatnn tehlikeye dtn ileri srd. Tabii hattn yapm ilerledike, alacakllarn gelir kaynaklarna ait szde endieleri de artacakt. Rosa Luxemburg, olay; ilkel tarm ekonomisine dayal bir lke besleyemeyecei bir demiryol sistemine teminat akesi deyerek gnden gne harap olacaktr diye zetliyordu144
142 E. Earl Mead, a.g.e., s. 83-85 ve 94-98 143 Rathmann, a.g.e., s. 89 144 a.g.e. s. 90, R. Luxemburg, Gesammelte IVerke, Bd. I Dictz Verlag, Berlin 1974 1974, s. 295-297 den. Ayn yaz, Aydnlk Dergisi, C.I., Say 2 (Aralk 1968), s. 139-143.

Demiryolunun Badat-Basraya uzatlmas ideali, bir yerden sonra hesabn bilen i adamlar ve teknisyenler iin cazip deildi. Bu Megalo Idea daha ok askerler ve politikaclar tarafndan srkleniyordu artk.... Berlindeki yneticiler kadar, Talrandaki bakonsolos Gaertner ve Badatdaki konsolos Richarz gibileri bu hatt ellerinden gelse Asyann br ucuna uzatacaklard ama, ii balatan Alfred Kaulla o fikirde deildi. Kaulla Ekim 1891 de stanbulda tuttuu gnlkte, Sultann kendisini artarak yolun Badata kadar uzatlmas iini grtn, ancak kendisinin bu yolun Sivasa kadar bile uzatlmasna taraftar olmadn yazyor41 Ona gre, Sivastan teye verilen kilometre garantisi, masraf karlayamaz. Ayrca, Istan bul-Ankara-Svas-Diyarbekir-Badat-Basra hatt 2780 kilometre kadardr. Saatte ortalama 50 kilometre hzla Basra Krfezine 57 saatte ulalabilir. Oradan da Bombaya uzaklk 1600 mildir. Port Said-Bom- bay ise 3100 mildir. Demek ki karayoluyla yaplan Avrupa-Bom- bay yolculuunda, denize gre 5 gn kazanlm olacaktr. Ancak tama ve deniz yolculuk cretleri iyice etd edilmelidir. Devlet yardm olmakszn bu projenin gerekletirilmesi olanak ddr. nk toplam inaat maliyed 280 milyon mark civarndadr. Kaullann nerileri dikkate alnm olmahdr. nk yol, belirtildii gibi, Ankaradan sonra Sivas yerine Afyon ve Konyaya evrilmiti. Ancak, Kaulla, hatt Badata kadar uzatmak istemedii gibi Ankara-Kay- seri hatt ile dou ksmn bitirmek niyetindedir. Buna karlk, daha 1891yaznda Bilecike ulaldnda Konyadan deve kervanlaryla tahl ve yn getirtildiini, binaenaleyh hem inaatn ucuza mal olaca, hemde kaynaklar zengin olan Konyann tercih edilmesini ve iin bylece bitirilmesini istemektedir42 Gerekte mparator II. Wilhelm ve etrafndakilerin ykseklerden atmalarna ramen, bu dev projeyi gerekletirmek iin Alman sermayesi de yeterli deildi. stanbuldaki Britanya Bykelisi Sir N.R.O'Co- nor, 29 Haziran 1889 da Lord Salisburyye yazd bir raporda, Dr. G. Siemensle olan bir grmesini yle naklediyor43: Siemens, bylesine dev bir giriimi yklenmek iin pek istekli deildi. Hkmdarnn bu konudaki hrslarn biliyordu ama meseleyi dnp arkadalaryla tarttnda, Britanya sermayesini ie ortak etmenin kanlmaz olduu kararma varm. 16 milyon sterlin tutarndaki gerekli sermayenin, Londrada her yerde olduundan daha kolay- bulunabileceini o da biliyor. Gerekten Siemens, daha nce Mart 1899da mparatorun huzurunda; geen ylki haatn iyi olmamas nedeniyle, aara dayanan Osmanh kilometre garantisine gvenilemeyeceini ve Almanyada da sermaye yatrmlarn tevik edecek ansl bir mali durum olmadn ileri srerek, ngiliz ve Fransz sermayesinin de projeye katlmas zerinde dnlmesini nermiti.145 Fakat, Alman Dileri bu gre pek yanamad.
PRO-FO 78-510 2. Nr. 62 Confidential, June 27-1899, From Sir N R. OConor to Salisbury 145 Bekir Stk, a.g.e., s. 82-83

Badat demiryolu imtiyaznn kat zerinde Trklere baz haklar verdiini belirtmek gerekir.Hkmet ile kumpanya ve kumpanya ile kiiler arasndaki anlamazlklarn zm mercii Osmanh mahkemeleri olacakt. Bu hat zerinde zel posta rgt kurulamayacak ve buna ynelik bir anlama yaplamayacakt. II. Abdlhamid rejiminin kontrolc nitelii dolaysyla, bu dnemde posta rgtnn devlet elinde olmasna ok dikkat ediliyordu. zellikle Anadolu ve Mezopotamyadaki ngiliz telgraf ve posta servisinin, faaliyet alann geniletmesi hi istenmiyordu.146 Posta rgt zerindeki bu hassasiyet gnmze kadar sregelmitir. Demiryol irketi, Osmanh Harbiye Nezareti ile anlaarak uygun yerlerde istasyonlar yapacak ve sava durumu ve isyan ktnda askeri birlikler ncelikle sevk edilecekti. (Mamafih sava iinde Liman von Sanders Paa, Anadolu Demiryollar idaresi ve svireli mdrn bu konudaki olumsuz tutumundan ikayet ediyordu). Trke, Kumpanyann resmi dili olacak ve memurlar fes ve belirli niforma giyecekti. u kadarn belirtmek gerekir ki, demiryol inaatnda Alman sermayesi egemendi. Ucuz ve kaliteli olduu iin tamamen Alman mamulleri kullanlyordu ve Alman teknik bilgisi geerli idi ama, mhendisler, iiler ounlukla Italyan, Rum ve Trklerdendi. Ynetimde de bu kozmopolit yap grlyordu, idare Heyetinde 4 Osmanh, 10 Alman, 1 AvusturyalI, 2 isvireli ve 8 Fransz mdr vard. Sermayenin % 40*1 Alman, % 30u isvireli, dier % 30 u ise Franszd. 147 stelik irket yazma dili olarak Almanca deil, Franszca kullanyordu. Bu durumun Alman milliyetilerini ileden kardna kuku yok... Pancermen Birlii Alman teknii ve sermayesi baka milletlerin iine yaryor. Yaknda Alman mhendisleri de iten atarlar. Almanca ise kullanlmyor diye risaleler datyordu. Bu yaygara boa idi. Sermayenin milliyeti olmad bir kere daha grlyordu.148 Badat demiryolu Konyadan balayacak, Karaman-Ereliden geip Toroslarda alacak tnellerle Adanaya inecekti. Burada Mersinle zaten balant vard. Adanadan sonraki byk urak yeri Halebti. Halebten ise, Hama-Humus-Trablusam-Beyrut-Yafa ve Kuds ile balantlar kurulacakt. Burada Badat demiryolu Hicaz demiryoluna balanabilecekti. Hicaz demiryoluna gelince, 29 Mart 1904 de am-Maan arasndaki 480 kilometrelik ksm iletmeye almt ve yol Medineye doru ilerliyordu, iane ile yaplan ve tmyle Osmanh olan Hicaz hatt imdi Badat demiryolu ile birleecekti ki, Alman kontrolnn Arab yarmadasnda da yerlemesinden dier devletler korkmaya balamt149 Halebten sonra Nusaybin-Musul-Takrit-Samarra-Sadiye ve nihayet Badat geliyordu.
146 rnein, PRO-FO 195 23 April 1904 tarihli I.E. Telegraph C.H.John -memurun talebi geri evrilmi. 147 Doktor Jaeck, a.g.e., s.50, mamafih yazar bu rakamlar irketin Osmanl olduu biimde yorumluyor. 148 E.M. Earle a.g.e., s. 117 149 Said Paa'mn Hatrat, C.2, Dersaadel, Sabah Matbaas 1328 (1910), s. 378-379

Badattan itibaren hattn Dicleyi izlemesi deil de, ulamn iyi yaplamad Frat kysna ynelip oradan Basraya inmesi istendi. Proje btn Mezopotamyada heyecan yaratt, 1903 deki anlamaya gre Haleb, ana demiryol hattna Tel Halebden ayrlacak bir kol ile balanacakken, Haleb halknn dileke yamuru zerine Badat demiryolu bu ehre ulatrld49 Mezopotamyann zenginlikleri bu yoldan tandka eski snk merkezler canlanacakt. Demiryol btn tama sistemini modernletirecekti. Basra-Badat arasnda Dicle nehri stndeki gemicilik tekelini elinde tutan, Lynch Navigation Compary bile bu nedenle Badat hattna muhalefet edenlerin banda yer alyordu50. Hattn yapm iin tahviller, I.,II., ve IIldnem tahvilleri olarak karld. II. dnem tahvilleri 108 milyon frank tutuyordu ve Adana- Haleb arasndaki blm oluturuyordu. HalebBadat hatt iin III. dnem tahvilleri piyasaya srld. Tahviller satld ve ok gemeden alclarn krl bir ie giritikleri anlald. Hissedarlarn en banda Fransz mali kurulular geliyordu. Bu nedenle, Fransz parlamentosunda Badat hattna kar protesto sesleri ykseldiinde, dileri bakan M.Delcasse, bu i bir oldu bittidir ve bu oldu bittiye Franszlar da iyi bir hisseyle katlmlardr51 dedi. Badat projesi, sadece denen demiryollarnn tesinde, yol boyu yaplan lojmanlar, hastahaneler ve sulama tesisleri ile ilerleyen bir erit olacakt. Bu yeni giriim yatrm yap ki ok kazan zihniyetinin tipik bir rneini verecekti. Almanlar hattn geecei yerlerde, Ingiliz ve Franszlarn tersine, bereket yoksa bereket yaratp istifade etmek durumundaydlar. ,

25 Ekim 1904 de 19 aylk bir zamanda biten Konya-Bulgurlu hatt trenle ald. Badat demiryolu ilerliyordu ve bu hzl ilerleyi tahvillerin satn hzlandrd. Dr. Georg Siemens, Badat demiryolunu Almanyann dou denizlerine uzanan bir hayat damar olarak dnenlerin banda geliyordu. Ona gre, Almanyann tahl, petrol bu yol sayesinde gelecekti. Mevcut kaynaklarn gelitirilmesi, yenilerinin ortaya karlmas gerekirdi. Pancermen birlii gibi ovenist kurulularsa, bu hatt etrafna Almanlarn yerletirilecei yeni bir vatan gibi dnyorlard. Badat demiryolu, bu nedenle, tngilizlerin Aydn, Franszlarn Kasaba demiryolu hattndan farkl bir nitelikteydi. Bu iki hat jverimli blgelerin rnlerini kolay yoldan batya aktaracak yatrmlard. Oysa Badat projesi ilenmeyen zenginlikleri smrecek alt yapsal tesislerin de birlikte kurulaca bir byk yatrmlar grubunu ngryordu. Hattn getii yerlerde sulama ve yeni tarmsal faaliyetler yaratmak konusunda ilk elde baz baarlar saland. rnein, KonyaEkiehir hatt tamamlannca, civara 165 kilometrelik bir ose de yapld150. Konya-Ereli hatt
150 AAA, Trkei, 152 Band. 1-2 Nr. 52, 6 November 1906 tarihli

evresinde umra ovasnda 200 kilometre apnda araziyi kanallar aarak sulama iine girien ve bataklklar kurutan, Frankfurttaki Philip Holpman irketi, Osmanh hkmetini memnun braktndan, Adana ovasnn da tarmn ve sulamasn gelitirmek ii bir baka Alman irketine, Dresdendeki Alman ark Kumpanyasna verildi. Bu irket de yzlerce Ermeni renberi eitip kullanarak ukurovada pamuk tarmn gelitirmee balad5'. ngiliz diplomatik raporlar, bu gibi giriimlerin Adanann gelime sini saladn ve ehrin bydn belirterek imdiden speklatrler blgede arazi satn alyorlar. Arazi fiatlar artacak diyorlard151. Speklatrler kadar Alman dokuma endstrisi de umut verici kaynaklara kavumutu. Nitekim demiryolunun pamuk tarmndaki olumlu etkisini aadaki tablo da gstermektedir. Be yl iinde retim byk art gstermitir152.
Yl 1904-1905 1905-1906 1906-1907 1907-1908 1908-1909 Pamuk rn, balya olarak (her balya: 200 kg. 45.500 50.500 56.000 76.400

ukurova pamuk retimindeki bu hzl artn yakn gelecekte Rusya imparatorluunun pamuk retim blgesi olan Trkistan iin, ciddi bir akib douraca akt. Almanya sulama yoluyla yeni alanlar tarma ama iine el atmt ve Anadolu ve Mezopotamyann tarmsal zenginliklerini kimseye kaptrmaa niyetli deildi. Nitekim Badat ve Basra havalisinde alan ngiliz mhendisi Wilcooksun benzer bir sulama projesi uygulamaya konmamt. Bu alana, bakalar el attnda, ya giriimleri diplomatik manevralarla engelleniyor ya da teknik olanaklar ve nerdikleri fiat, Almanlarnki ile baa kacak durumda olmuyordu. Alman giriimcileri bu konuda uyank ve atik davranyorlard. Daha Badat demiryolu anlamas imzalanmadan ok evvel, Eyll 1898de, Hematin adl bir Alman ziraaatci, demiryolunun geecei yerlerdeki tarmsal kapasiteyi aratrmakla grevlendirilmiti. Hermann, bu blgede modern tarmn gelitirilmesi iin gereken koullar saptayacakt. Alman basn, olay imdi tarm alet ve gereleri ihracatnn artacana kuku yok, i, fabrikatrlerin gayretine kald5 diye haber veriyordu. Suriye, Irak ve Anadolu blgesi Rusya kadar tahl retebilecek bir depoydu. Kerkkn Bakudan on kat fazla petrol elde edilebilecek bir blge olduu o zaman da tahmin ediliyordu. Ayrca Mezopotamya pamuk tarm ve takmr yataklar ynnden zengin bir blgeydi. Almanya ciddi bir petrol arama giriimindeydi. 1901 de Groskopf-Bergingenin raporunda,
151 PRO-FO 195-2586, XVI, 27 Nov. 1906, No 58, Elilik raporu 152 Paul Robach, a.g.e., s. 90-91 Klnische it. Sept. 1898 nshasndan

skenderun Haleb, Birecik, Urfa, Siverek ve Diyarbekir blgesinde iyi petrol kayna bulunmad bildiriliyordu, (bu adamlar, daha nce, 4 Ocak 1901 de karlan bir rade ile bu blgeyi taramlard). Buna karn Kerkkn 15 kilometre kuzeyinde zengin kaynaklar olduu, ilkel biimlerde karlan ve temizlenen petroln miktar ve kalitece Bak petrollerinden aa kalmad, yaplacak demiryolu ile bu kaynaklardan etkin bir biimde yararlanmann mmkn olduu belirtiliyordu Almanya petrol iine el att ve Deutsche Bank blgede petrol arama ve karma imtiyazn elde etti. Alman Bykelisi, 2 Austos 1904 de Babakan B- lovva yazd raporuna Anadolu Demiryollar Kumpanyas adna Kurt Z^nder'le Osmanh Sultan adna Ohannes Saktzyanm imzaladklar konvansiyonun metnini153 vnle eklemiti. Almanlar petrol blgesinde diplomatik temsilciliklerini kurmakta gecikmediler. Almanya ile hibir ticareti olmayan ve hibir Alman vatanda yaamayan Musulda 1904 ylnda konsolosluk ap, bir Osmanh vatandan konsolos olarak tayin etmek istediler. Alman firmas Berg Put- manvL n az miktarda ticaret yapt bu ehirde, Alman konsolosluunun kurulmas, ngrlen Badat demiryoluyla ilgilidir154 diye rapor veriyordu, Britanyann Badat konsolosu stanbuldaki bykeliliine... Anlalan konsolos da Almanlarn petrol yataklarna ne kadar yaklatklarnn tam farknda deildi. Badat Demiryolu zerindeki Kavgalar Badat projesi gibi Osmanh Asyasn boydan boya aan, eski ipek yolunu demiryolu haline getirmeyi amalayan bir giriimin sadece iktisadi deil, siyasi ve askeri endieler ynnden de byk devletleri harekete geirecei doald. Bu yol salt Anadolu iinde kalsayd, ngrdmz gibi, ngiliz ve Fransz demiryollarnn nfuz sahasna girmemesi artyla fazla grlt koparmazd. Oysa imdi proje, Ingilterenin Msr ve Basra krfezindeki, Fransann Suriyedeki siyasi- iktisadi emellerini tehdit edecek boyutlara ulayordu. Rusya da Iran ve dou Anadoludaki emelleri iin bu projeyi tehlikeli grmekte gecikmedi. nce de szn ettiimiz zere, byk devletlerin diplomatlar ve kumpanya temsilcilerinin yannda, Osmanh yneticilerinden de Badat projesinin Almanya tarafndan gerekletirilmesine kar kanlar vard. Badat demiryol imtiyazna ilk kar kanlardan biri Rusya olmutur denebilir. stanbuldaki bykeli Znovyev: Badat demiryolunun Rusyann Basra krfezindeki karlarm zedeleyeceini ileri srerek, karlnda, hi deilse Erzuruma kadar bir demiryol yapm ve iletme imtiyaznn Rusyaya verilmesini istedi.155 Daha 1898 de Haydarpaa liman imtiyaz
153 A A A , Trkei 197, Bd. 2-3, 2 August 1904- vom Botschafter zum Blow ve 4-17 Temmuz 1904 tarihli konvansiyon 154 PRO-FO 195 Nr. 2164. 5 Nov. 1904 tarihli, Badat Konsolosundan stanbuldaki Britanya Maslahatgzarna 155 N.R. OConordan Salisburyye 31 Ocak 1900 tarihli rapor, PRO-FO 78 Nr. 5oa.

Almanlara verilirken Novoye Vremya gazetesi imparatorluun paylalmasnda aslan payn Almanlarn aldklarn yazyordu156. Mamafih Rusyann Badat demiryoluna kar knda salt bir yaylmac ideoloji deil, ticari nedenler de rol oynuyordu. Istanbuldaki bykelilik baktibi arikov bu konu zerinde yazd kitapta; Almanyann bu yolla, mamulatn Iran ve Afganistana sokup, bu blgelerdeki Rus ticaretini yokedeceini, Trkiyenin ise tarm rnlerini Avrupaya naklederek Rusyaya darbe indireceini ileri sryordu. Gerekten de 1900ylnda Osmanh ticaretinin % 9u Rusya ile yaplyordu. stanbul, Rusyadan ylda 65 bin ton un alyordu. Daha demiryolu Ankara ve Konyaya ulanca bu ticaretin kesildii grld. arikov; imdi, btn Avrupaya milyonlarca put Mezopotamya buday ve rnnn ulatn dnn, halimiz ne olur? diye soruyordu157. Gerekten de Ingiliz konsolosluk raporlarna gre, demiryolu 1892sonunda Ankaraya ulatnda blgenin tahl retimi artmtr. 1894 te tahl retimi 8 milyon kileden 10 milyon kileye, 1896 da da 15 milyon kileye ykseldi. Fiyatlar da ykselerek dnya fiyatlar seviyesine yaklat. Anadolu Demiryollar kumpanyas tarm alederi ve tohumluk iin kredi veriyor ve hatta mhendis R. Hermann gibi uzmanlar araclyla hat boyunda rnek iftlikler meydana getiriliyordu.
623

Demiryoluyla orta Anadoludan stanbula getirilen tahl,

burada fiyatlar drd. yleki 1901 den itibaren Anadolu demiryollar blgesinden getirilen buday, stanbuldaki tketimin te ikisinden fazlasn karlyordu. En nemlisi artk, Rusya ve Bul- garistandan hi tahl ithal edilmiyordu.621* Ingiltere ve Fransa, Anadolu demiryollar Mezopotamyaya uzannca konuyu siyasal alanda da ele aldlar. Franszlar, bir noktadan sonra Almanlarla uyumalarna ramen, Ingiltere sonuna kadar muhalefetde devam etti. Batda, Halebden am yoluyla Hicaza, douda ise, Basra Krfezine kadar uzanacak bir Alman demiryolu, Ingilterenin Msr ve Hindistandaki siyasal ve iktisadi egemenlii iin en byk tehlike olarak grlyordu. Kald ki bu demiryolu sayesinde Avrupa, Yakndou ve Hindi stanla Britanya ticaret filosundan daha ksa zamanda ve etkin bir biimde balant kurabilecekti. Cebe- lttark ve Sveye sahip olan Britanya, Atlas ve Hind Okyanusu ulamndaki tekelini kimseye kaptrmak istemiyordu. Neomerkanti- list Alman ideolojisi bu teebbs byk grltlerle ilan ederken, Britanya ve Fransa endielenmekte ksmen haklydlar. 1904 ylnda bir Alman gazetesi, Badat demiryolu projesi kesinletikten sonra, Alman mteebbis zeks, bundan, baka yararlar salamay da ihmal etmedi. Bu yol, Iran Krfezi ve Hinde kadar kaplar aacaktr. Berlinden Basra Krfezine, imdiden, bir telgraf
156 Vorwaert, Nr. 247, Freitag 21 Okt. 1898 nshasndan 157(62 a) D.Quatert, Ottoman Reform and Agriculture in Anatolia 1876-1908, Phd. 1973, Univ of California, s. 189-191 (62 b) a.g.e s. 198 ve 201 ayrca Quatert Limited Revolution: The Impact of the Anotolian Railway on Turkish Transportation and the Provisioning of stanbul 1890-1908 The Business History Revieut, vol LI, Nr. 2, s. 151-158

hattyla balanmak mmkn olacaktr. Kstence-Istanbul arasnda da denizden bir telgraf kablosu deniyor diye yazyordu.158 Haziran 1899 da Kolonyadaki Osteuropaeische Telegraphen Gesellschaft bir milyon mark sermaye ile kurularak bu ilere giriti. L'Europeen gazetesi, haberi, arkdaki Alman yaylmas balyla veriyordu.64 Ingiltere, bandanberi Badat demiryolu projesini baltalamak istedi. Ancak II. Abdlhamid de Ingilizlere kar iyi niyet beslemiyordu. Nitekim Ingilizlerin Aydn Demiryolu Kumpanyas 1906 ylnda Antalya ile balant kurmak isteyince, buna izin verilmedi.*5 tngilizler, bundan sonra, Badat Demiryolu projesi iin verilen her yeni imtiyaz nlemek yoluna bavurdular. Padiah, uzun mddet tereddtten sonra, Almanlara Mara-Akdeniz balants iin imtiyaz vermeye kalknca, Britanya bykelisi bu projeyi protesto etmekte gecikmedi. Bu sralarda Almanlara Adana-Yumurtalk hatt iin bir imtiyaz daha verilecekti ama, ngilizler ukurovadaki karlarn zedeleyecei iin buna da itiraz ettiler159. Daha nce Franszlarn Almanlarla 6 Mays 1899 da bir konvansiyon akdederek, Anadolu ve Mezopotamya ve Suriye demiryollar zerinde anlatklarn belirtmitir. Ama ngilizler bu tarihte bile Badat imtiyazn kendileri ele geirmek iin giriimlerine devam ettiler ve Osmanh ileri gelenlerinden de yanda buldular. 1899 da Ernest Rechnitzer'in bakanlnda bir Ingiliz grubu ortaya kt. Bunlar, Damat Mahmud Halil Paa'y da yanlarna alarak Badat demiryolu imtiyaznn Almanlara deil, kendilerine verilmesi iin teebbse getiler. Sonunda baarya ulaamayan Rechnitzerin nerilerini Damat Mahmut Halil Paann Padiaha sunduu layihada grmek mmkndr. Paa; Demiryol giriiminde gerekli mebln % 20 sinin Osmanh mliyesine yklenmesini doru bulmuyordu. Ingilterenin zaten smrgeleri bulunduunu, oysa Almanyanm bu sayede Mezopotamya topraklarn igale hazrlandn ileri sryordu160. Bir baka layihasnda, istenen kilometre garantisinin de ok yksek olduunu, oysa Macarl Ernest Rechnitzerin sadece 15.000 frank zerinde durduunu, Almanlarn ise pein 19.000 frank istediine iaret ediyor ve Rechnitzerin pein kilometre garantisi istemeyip bu mebla elde edilecek fazladan (gayrisafi haslann) alacan belirterek daha ehven artlar ileri sren Rechnitzere imtiyaz verilmesini tavsiye ediyordu68. Grnte Rechnitzerin deme artlar daha msait idi, ama uzun vadede, bitmeyen bir borlanma altna girilmi olacakt. Rechnitzer projesi bir mddet sonra suya dt. Ingiliz sermayesinin Gney Afrikaya ynelmesi dolaysyla bykeli Sir Nicholas OConor da ii
158 A A A . Trkei 152. Bd. 1-2 Nr. 34, 4 Sept. 1906 //. Abdlhamid snr blgelerine demiryol uzatmaktan, igali kolaylatracam dnerek ekinirdi. ngilterenin Akdenizden i ksmlarla balant kurmasndan da ayn nedenle ekinmi olmaldr. 159 31 Ekim 1900 tarihli Salisburyye "Mersin Adana Railuay Company iin PRO-FO 78Nr: 5102 160 BA-Yld Evr. Kstm 84- Zarf >5/ 322 20 Hariran 1315 tarihli layiha

izlemekten vazgeti. Damat Mahmud Paa gibi herhangi bir yabanc sermaye grubuna angaje olmadan, Almanlara imtiyaz verilmesine kar kan devlet adamlarnn banda Sadrazam Said Paa gelir. Paa, hattn nerilen gzerghnn yararl olmayacan, kilometre garantisinin yksek olduunu ve ayrca gayrisafi hasladan hkmete aynlan kr paynn da dkln ileri srmektedir. 1902 de imtiyaz szlemesi imzalanrken, Adliye Nazn Abdurrahman Paa da Meclisi Vkelada, baz yeni ve eski gelir kalemlerinin teminat akesi olarak gsterildii- ini, bunun son derece muzir neticeler douracam sylemi ve Pa- diaha, iin etraflca dnlp, rekabeti gruplarn tekliflerinin aratrlmasn isteyen bir arza sunmutu, imtiyazn kabulne itirak etmeyen Paa, Nazrlarn zaruri masraflar iin gerekli olan baz gelirleri, dnmeden bu ie ayrdklar fikrindeydi70. Anadolu ve Badat Demiryol Kumpanyalar yurtii muhalefetten daha ok ekiniyorlard. 1898 ylnda Malumat gazetesi sahibi Tahir Bey, bir gece evvel ken kprden uan lokomotif dolaysyla kumpanyann yol ve kpr bakmn ihmal ettiini yazd iin mahkemeye verilmi ve herhalde haksz olarak mahkm olmutu161. irket, lkenin sahipleri arasnda kendi aleyhinde dedikodu yaplmasndan ve bir kamu oyu oluturulmasndan ok ekiniyordu. Bu nedenle Trk aydnlar o dnemde bu gibi imtiyazlar eletirdikleri lde ciddi bir tehlike tekil etmilerdi. Maliye Nazn Cavit Bey ok sonra, Badat giriiminin byk sakncas siyasi karakteridir. Bu, Trkiye iin bir siyasal zehirlenme ve sknt kayna olmutur162 derken durumun gerek yzn anlatyordu, iktisadi gelime umuduyla balayan bu yol, imparatorluun ykmna doru drtnala gidii hzlandrmdr denebilir. 191 o lara gelindiinde Avrupada siyasi-askeri balamalar billurlamaya balam, nfuz alanlar kavgas daha byk boyutlara ulamt. Bu dnemde, Badat demiryolu konusunda byk devletlerin Almanlarla gizli-ak baz anlamalara girdii-grlyor. Tabii bu anlamalar yaplrken Osmanl devletinin kanaat ve reyini soran yoktu. Franszlar ile Almanlarn Anadolu ve Mezopotamyadaki giriimlerinde karlkl ortaklk kurmalarndan sonra; 191 o Kasmnda Potsdam'da II. Wilhelm ile II. Nikola arasnda dileri bakanlarnn da hazr bulunduu bir toplantda bu konuda bir anlama imzaland. Buna gre; kuzey randa Rus nfuzu tannyor, Ruslar da Badat demiryolu stnde Deutsche Bank' 111 haklarna sayg gstermeyi taahht ediyordu. Rusya, Tahran'dan snrdaki Herikine yol yapabilecekti. Bu, Almanlarn S adiyeden Henikinc uzattklar yolla birleecekti163. Gen Trk basnnn bize sormadan bizim zerimizde pazarlk yaplyor feryatlar arasnda Rusya muhalefet grubundan ekildi. Bir yerde Sultan II. Abdlhamidin bu konudaki fikrini, II. Nikola sanki dstur edinmiti. II. Abdlhamid, Badat demiryol szlemesine itiraz eden Rusya iin,
161 ikdam. 316-23 Cemaziyelahr (8 Kasm 1898) s. 3 ve Malumat-Nr. 152 deki makale 162 E.M.Earle, a.g.e., s. 257-258 163 a.g.e., s. 261-263.

basiretsizlikten vazgeseler, Almanya ile komu olmann onlar iin ngilizlerle komu olmaktan daha iyi olduunu anlarlar164 demiti. arm saduyu sahibi maliye nazr Kont Witte, zengin ve byk Rusyann bakir alanlar dururken, Rus kapitalistlerinin Osmanh imparatorluundaki yatrm rekabetine katlmalarnn anlamszln ileri srerek, ar ve hkmeti bu iten vazgemeye ikna etmiti. Bunun zerine, oven-panslavist ideolog Pobedonovtsev ve onun adam Kont Kapnitzin Badat demiryolu projesi ne d pazarda, ne de Rusyada mteri bulamaz oldu. 14 ubat 1914 de Fransz-Alman gizli anlamasyla kuzey Anadolu ve Suriye, Fransz nfuzuna terkedildi. Deutsche Bank ve Osmanh Bankas yatrm yaparken biribirilerinin nfuz sahalarna karlkl sayg gstereceklerdi75. 1913de Almanlar ngilizlerle de anlatlar. Buna gre, hat Basraya zellikle Krfeze kadar uzatlmayacakt. Bylece Almanya kendisi ve Osmanh devleti adna (!) Basra krfezinin kontroln adet tngilizlere brakacak bir anlama yapm oluyordu. Ancak, bu aamaya gelene kadar, Basra krfezinde ngiliz-Alman rekabeti atmaya kadar gitmiti ve Osmanl devleti de bu atmaya bulatrlmt. Basra Krfezinde tngiliz-Alman Rekabeti XIX. yzyln sonuna kadar Merkezle balants son derece zayf olan ve denebilir ki Midhat Paann valiliine kadar (1869-1872) mahalli hanedanlarn ynetimine braklan Basra krfezi civar, Osmanh mlkne harita zerinde aitti. XIX. yzyl boyu bazan Badat vilayetine balanan, bazan da mstakil vilayet halinde ynetilen Basra, yzyln ikinci yarsnda uluslararas trafie ald ve tarmda monokltrel retime geildiinden ihracatta belirgin bir art meydana geldi. 1906 ylnda Basra, Avrupaya ylda elli bin ton buday ihra ediyordu. Ayn zamanda imparatorluun en ok yn ihra eden limanyd (40.000 balya-7.000 ton). Bu ihracatn ou Ingiltereye yaplyordu76. Ingiltere gayriresmi ekilde Basra krfezinin ticaret ve ulamn ynetiyordu ve zellikle Kuveyt gibi nemli bir liman ve Necid ktasn kontrol eden stratejik bir noktada da fiili protektorasn kurmutu ki bu durum, Alman-Ingiliz rekabet ve atmasnn nedeni olacaktr. Krfezin iktisadi merkezi Basra idi. 1889 Osmanh nfus saymna gre Basra ehrinin nfuzu 10.000 civarnda idi165 ve kentte ticari gelime dolaysyla gzlenen belirgin bir deime vard. Gene bu dnemde kentte byk devletler konsolosluklar kuruyordu. Uluslararas ulamm gelimesine ramen yeterli bir karantina rgt kurulamadndan salgn hastalklar artmaa balamt. Demiryolu gelmeden nce, posta ve telgraf sisteminin kurulmas, Basra krfezi ile
164 Sultan Abdlhamid, Siyas Hatratm, s. 139 Deutsche Orient Korrespondenz, Der Handelsverkehr Kleinasiens Berlin, 21 Sept. 1906, No. 39 165 Salname-i Vilayet-i Basra, sene 1307 (1889), s. 175.

hkmet merkezinin ynetsel balantsn nisbeten glendirmiti. Basra krfezi ile Badat arasndaki tamaclk ise ilkel bir ekilde yaplyordu. Lynch Steam JVavigation Company modern nehir tamacln tekeline almt. Ancak kumpanya bu ulam pahal ve dzensiz bir biimde yrttnden, Badat demiryolu blgede drtgzle bekleniyordu. XIX. yzylda tarmdaki gelimeler dolaysyla artan gelir ve vergilerden Osmanh hzinesi ayn derecede yararlanamad. Asayi giderlerinin okluu ve Duyn-u Umumiye'mn baz gelirlere el atm olmas bunun nedeniydi. Ayrca Osmanh ynetiminin mali rgtndeki zaaf bu blgede zellikle grlyordu. 1904 de Britanya bakonsolosu, El Ahsa ahalisinin nfus listesine kaydedilmemek iin ayaklandn bildiriyordu166. Yapsal deime tamamen Atlantik ekonomik sistemine dnkt ve Basra, Osmanl mlknn deil, Avrupa sanayiinin evre blgesi durumundayd. Britanyann Basra Krfezinde, ticaret ve ulam alannda kurduu egemenlik, Kuveyt zerinde younlayordu. Burada adeta fiili bir protektora kuran ngilizler, Kuveyt Emiri Mbarek us Sabah ile anlatklarndan krfezdeki egemenliklerini siyasal ynden de perinlemek gayretine dtler. Kuveyt Emirliinin Osmanh hakimiyeti altndaki durumunun ne olduu bugn bile mehuldr. Kuveyt vergi vermezdi. Blgede hibir Osmanh askeri birlii yoktu ve Osmanh hakimiyetini belirleyen tek almet, stanbuldan tayin edilen bir Kadnm varl idi9. Fazladan, Kuveyt Emiri Mbarek us Sabah'n Ingiliz protektorasn kabul eder durumundan dolay, Osmanh ynetimi blgeye buday bile vermiyordu. Bylece Badat valisinin bu ambargosu ile blgenin bamszl zmnen kabul edilmi oluyordu.167 Badat demiryolunun Basra-Kuveyte kadar uzatlmas ii, bu dnemde Osmanh memurlarn youn olarak megul ediyordu. 1898 ylnda Badatdaki Alman konsolosu Rosen, anslye Hohenloheye yazd raporda168, Ordu komutan Mir Receb Paa'nm Basra-Ku- veyt arasnda bir demiryolunu ok gerekli grdn, Anadolu Demiryollar irketinin bu ie ne zaman balayacan sorduunu bildiriyordu. Her yeni gelen vali ve ordu komutan bu sorunla ok megul olduuna gre Bab- li, stratejik nemi olan Kuveyt zerinde ok duruyor demekti169. Badat demiryolu tartmalar srasnda Britanya dileri, Kuveyte ne Rusyann ne de Almanya ve Osmanh devletinin yapaca bir demiryolunun ulamasna izin verilemiyeceini
166PRO-FO 195 Nr.2164, 1904-21 June, From General Consul of Badad to British Amb. OConor. PRO-FO 78 No. 4947, Confidential-Memorandum, Nov 26 1898, s. 5. 167 Said Paa, Halrat, C.2. s. 312-314. Paa, burada, bu duruma son verilmesi iin emir verdiini bildiriyor 168 AAA, Trkei, 134 adl. Bd. 5 A 7222, Consul Rosen zum Reichskanzler Hohenlohe Schilling- Frst, 25 Mai 1898 169 AAA. Trkei 134 adl. Bd. 6 A 7372, Baghdad 25 Mai 1898, tarihli rapor, yeni Vali ve Mir Fevzi Paalarn ayn konudaki mracaat

aklad170. Almanya ile yaknlama arttka, Osmanh devleti Kuveyt ve Basra eyhlikleri zerindeki egemenlik haklan konusunda giderek srarc bir tutum taknd. Kuveyte ynelik bu trden TrkAlman giriimleri zerine Britanya, Basra ve evresine daha fazla nem verdi rnein, Basra konsolosunu, bu dneme kadar Hindistan kral naib- liine (India Government) bal iken, bundan sonra dorudan doruya Londrada Dilerine (Foreign Office) baladlar4. Almanyann denizcilik ve ticaretteki karlarnn younlat bu blgede, ngiltere de giderek durumunu kuvvetlendirmek yolunu seti. Sonunda, sessizce devam eden bu souk sava, II. Wilhelmin 1898 de stanbulu ziyareti srasnda bir scak sava halini ald. Badat hattnn son dura olan Kuveytte Ingiliz himayesinde bir eyhin hkm srmesini bir trl hazmedemeyen Almanlar, Kay- zerin ziyareti srasnda bu ii zmeye karar verdiler. Nitekim imparator, Baron Marschall von Bibersteine bu konuda kesin talimat verdi. Sultan Abdlhamid, Ingilizleri kukulandrmaktan ekinmekle beraber, Alman bykelisinin telkin ve vaadlerine kapld ve kendi sadk taraftar olan Necid 1 Emiri Ibnurreid'e Kuveyte saldrmasn emretti171. Hailde bulunan Ibnurreid, mahalli askeri birliin desteinde Kuveyte saldrnca Ingilterenin -tepkisi sert oldu. Padiah bu ie kkrtan Alman mparatoru, bu sefer, Sultan Abdlhamide mracaat ederek ktalarn geri ekmesini istedi. Bu skandaldan sonra, Kuveyt ve Kuveytdeki Britanya nfuzu adeta dokunulmazlk kazand. Almanyann gdmne girmekte olan Osmanh imparatorluumun ne kadar g durumlara deceinin, bu olay ilk habercisiydi. Tarihi Bir Miras Olarak Badat Demiryolu Anadolu ve Suriyedeki Alman demiryolculuk giriimleri, uluslararas politikada byk alkantlara neden olmutur. Byk devletlerin demiryol kavgas, her seferinde Osmanh mlknden dilim dilim verilen dnlerle bir sonuca balanyordu. Yzylmnzn banda demiryol, uygarln nimetlerinden yararlanmay salayacak en etkin arat. Bu nedenle ilk anlarda yolsuz, gvenliksiz ve hizmet gtrecek rgtlerin olmad Anadoluda, Alman demiryollar baz yararl sonular salad. Anadolu demiryollarnn ehliyetli ynetimi dolaysyla 1911 de Ankara hatt, 1912 de ise Eskiehir-Konya hattnn gelirleri, saptanan -kilometre garantisini at. Bylece 1913 ten sonra Osmanh hkmeti kilometre garantisi olarak birey vermedi ve krdan paym ald.86 Bundan baka hattn getii yerlerde tarmsal retimin miktar artt. Demiryolla hem mal satlyor, hem vergi gelirleri artyordu. 1893-1911 yllar arasnda Konya, Eskiehir ve Ankara sancaklarndan sevkedilen hububat, meyva ve sebze miktar
170 PROFO 78-4947 Memorandum Nov. 26.1898 s.5. 171 Tahsin Paa, Abdlhamid, Yldz Hatralar, s. 53-54 E.M.Earle, a.g.e., s. 253-255 *

% 1000 orannda art gsterdi.172 Kumpanya, hastane, tarm istasyonlar gibi tesislerle demiryol etrafndaki nfusun hayat dzeyinin ykselmesine yardmc oldu. Kra Anadoludan demiryol geiren Alman kapitalistleri, Egenin verimli topraklarndaki Aydn ve Kasaba demiryolu kumpanyalarndan daha ok kazandlar. Demiryolunun getii yerlerde ar gelirleri yirmi yl iinde iki misline yakn artt. Bundan baka ar Rusyasndan ve Rumeliden gelen gmenler hat boyuna yerletirilerek, Anadolunun ekonomik hayatnn dzeyini ykseltmekte rol oynadlar. Demiryolu ile bu blgelerin gvenlii de salanm oldu. Bu tr tasvirler gerekten de bir abartma saylmamaldr. Ancak Anadolu demiryollarnn daha bandan yapsal bir arpkl vard, zamanla (ok ksa bir zaman) bu arpklk ortaya kt. Osmanh Asyasnn paralanmasyla ortaya kan btn lkelerin (Trkiye, Suriye, Irak) ulam politikasndaki karmaa ve sorunlar bu ortak kt mirasa dayanr. Byk devletler Osmanh mparatorluunda demiryollarn, insanlar mutlu etmek gibi yce amalarla kurmadklarndan, biri- biilerinin yamasna tekedilen alanlara el atmamaa alyorlard, ihtiyar imparatorluun mirasn yamalayanlar arasna ge katlan Almanya, balangta kimsenin nfuz alanna aldrmak istemediyse de, grdmz gibi sonunda aldrmak zorunda kald. Bylece Anadolu, Suriye ve Mezopotamyann her kesi biribiriyle balants olmayan ulam ubeleri halinde Ingiltere, Fransa ve Almanyaya brakld. Badat demiryolu da blk prk gerekletirilen bir proje olarak tarihe geti. 1890-1896 aras zmitten Ankara ve Konyaya uzanan Alman giriimi, devaml ayn baar ve atlm gsteremedi. 1912 de ancak Konyadan Karapnara 290 kilometrelik bir hat uzatlmt. Hat bundan sonra devam edemedi. Bu sefer, gneyin verimlli topraklarnda ToprakkaleIskenderun (59 km.) ve slahiye-Resulayn (453km. 1911 1914arasnda yapld) ve Badat-Samarra arasndaki 119 kilometrelik dier bir hatla (1912-1914 yllarnda yapld) nl Badat Projesi sona erdi173. Bu biribirinden kopuk hatlarn, imparatorluun topraklarna byk uygarl gtrmesi bir yana, blgesel zenginlii yamalamaktan tede bir etkisi olmad. Osmanh lkesi biribiriyle btn- leemeyen ve ilerliindeki devamllk her an iin sona erebilecek bir demiryolu ana sahip olmutu174. Bu tr bir yol ann, baka ulam aralarnn da ortaya kt dnemde (ki bu dnemin
172 Rfat Onsoy, a.g.e., s. 75-77. 173 Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, s. 164165 Ancak Byk Savan sona erdii ve Osmanl Ordusunun zlp Arabistan eyaletlerini kaybettikleri tarihte, Toroslar geen tneller tamamlanmt. Bylece, Nusaybin- Istanbul arasn kesintisiz geen ilk ve son tren g Ekim 1918 de, Badat demiryolunda alan Almanlarn ailelerini ve Alman askeri yetkililerini karmak iin harekete geti. Rein- hard Hber, Die Baghdadbahn., s. 48. 174 lhan Tekeli, Evolution of Spatial Organization in the Ottoman Empire Edit. L. Cari Brown, From Medina to Metropolis, The Darvvin Press, Princeton, New Jersey 1973, s. 259-264.

gelii 40 yldan fazla srmedi) ne kadar olumsuz sonular douraca akt. Motorlu aralarn kullanlmasyla ne Irak, Suriye ve ne de Trkiye de demiryollar, motorlu tamaclk ile rekabet edemedi. Badat hattnn en baarl kesimi saylan Haydarpaa-Ankara hattnn bugnk durumu, Almanlarn demiryolculukta braktklar tarihi mirasn niteliini gsterir. Yar smrge koullar iinde demiryoluna kavuan Osmanh lkeleri bu hurda miras bugn de tamak zorundadrlar. St. Petersburg (Leningrad) Moskova demiryolunun gzerghn bastonuyla izen ar II. Nikola ile imtiyaz avclarnn eline bakan Sultan II. Abdlhamid arasndaki trajik fark Badat demiryolu hikayesinde grlr. ar, iki Rus bakenti arasnda en abuk ulamn salanmasn dnmt. Sultan ise lkesinin zenginliklerini tmyle yamalamak isteyenlere evet demek zorundayd. Birinci yol, halen, amzn sratine cevap verebiliyor. kincisi ise, vaktiyle yamalanmak istenen tarmsal merkezleri izleyerek ilerlediinden, lkemizin iki metropol arasndaki sratli ulam gereksinmesine cevap veremiyor. BLM IV OSMANLI MPARATORLUUNDA AZINLIKLAR SORUNU VE ALMANYA Osmanl mparatorluunun son yzyl bir aznlklar sorunu olarak tarihe gemitir. XIX. yzyla kadar Pax Ottomana diye adlandrlan mparatorluun siyasal birlii, bir Roma imparatorluu grnmndeydi. Tunadan Frat kysna, Kafkaslardan Afrika llerine kadar eitli rk ve dinden topluluklarn bir arada yaad ve kozmopolit bir ynetici snfn ekip evirdii bir devlet ve toplum yaps vard. Bu birliin paralanmas, sadece Fransz devriminin Balkanlar ve ve nihayet Yakn-Dou halklar zerinde yaratt etkiyle aklanamaz. Osmanh kavimleri arasnda ulusalclk ideolojisi, ok zayf olan burjuvazinin yayabilecei bir akm deildi. Kald ki Balkanlarda ulusalc ideolojinin yaylmasnda gerek anlamda bir burjuvazi ve burjuva ideolojisi ile ilgisi ok az olan Ortodoks kilisesinin rol byk olmutur. lgin olan bir dier nokta, Fransz devriminin ideolojisi olarak bilinen ulusalcln Balkanlarda, bu devrime ve ulusalc hareketlere dman olan Avusturya ve Rusya tarafndan yardm grm olmasdr. Birincisi; Balkanlarda XVIII. yzyldanberi kurduu ticari ilikiler dolaysyla, kincisi; daha ok kilise ve propaganda ile etkin olabilmitir. Osmanh Impartorluunun temellerindeki ilk knt Balkanlarda balad. Balkan halklarnn ulusalclk duygulan ve eylemlerini ise Rusya desteklemitir. Ticaret ve sanayide bir stnl olmayan bu hantal lkenin Balkanlara nfuzunu F. Engels yle aklyor,175 Batl diplomatlarn Trkiye zerindeki gr ve dnceleri, bir takm deersiz bilgilere dayanr ve Ingiltere, Fransa, hatta Avusturya uzun bir zamandr karanlkta el yordamyla belli bir dou
175 F. Engels, Trkiye Sorunu Dou Sorunu: K. Marx, ve F. Engels (Derlemeler) Sol Yaynlar, Ankara, 1977, s. 35-37

siyaseti aratrrken, bir baka devlet hepsini geride brakt. Geleneklerinde ve kurumlarnda, znde ve davranlarnda yar-Asyal olan Rusyann Trkiyenin gerek durumunu ve yapsn kavrayabilecek nitelikte insanlar vard. Rusyann dini, Avrupa Trkiyesindeki insanlarn onda dokuzunun diniyle aynyd. Dili Trk uyruundaki ye'di milyonun diline ok benziyordu. Bu imknlar Rus diplomasisinin faaliyet olanan artrd.Ortodoks kilisesi Rusyann balca yardmcs idi. Gerekten de Rusya, Balkanlar paralayan birinci devletti. Fransa ise Lbnan ve Suriyede; ngiltere ise Yunanistan ve sonralar Dou Anadoluda etkin olmaya altlar ve blc faaliyetlere giritiler. Balkan lkelerinde ulusalc eylemlere yn veren akmlar, bamsz kilise, zerk ynetim istekleri biiminde geliti ve sonunda byk devletlerin aralarndaki atma ve uzlamalarla bamsz devletlerin douu hazrland. Bu gelimeler her eyden nce, Balkan halklarnn ktisad birliinin paralanmas ve siyasal boyutta da bir birlerine dmanlk duygular beslemeleriyle sonulanmtr. Ulusalclk, Osmanh kavimlerinin bnyesinde domutu ama ksa zamanda byk devletler tarafndan ynlendirilip, kkrtld. Bu olgu, egemen ulus denen Trkler iin de geerlidir. ,

Berlin Kongesinden sonra Osmanh mparatorluu, Slav teba- snn ounu kaybetmiti. Makedonya blgesindeki etnik gruplamalar atma noktasna ulamt. mparatorluun Arap vilayetlerinde etnik kprdanmalar grlmemekle beraber, dou Anadolu ve ukurova blgesinde Ermeni ulusalcl harekete gemiti. Byk devletler dou Anadolu ve Makedonya blgesinde kendi nfuzlarn yerletirmek amacyla slahat taraftarl yapyorlard. Almanya'nn Osmanh mparatorluunda sempati kazanmasnn nedenlerinden biri de slahat konusunda Osmanh ynetimine kar daha lml ve az baskc bir tutumu olmasyd. Almanya Bismarck dneminde bile Osmanh mparatorluunda, ngiltere, Fransa ve Rusyann uluslararas bir sorun haline getirdii adl ve dar slahat konusuna aktif olarak karmad. 24 Aralk 1882de Bismarckla gren Osmanh elisi M.Nizameddin Bey, Bismarckm dou Anadolu slahat iin bir Trk mfetti tayinini tavsiye ettiini bildirmiti.176 Oysa br lkeler uluslaras tefti komisyonlarndan sz ediyorlard. Bismarcktan sonra bu olumlu tarafszlk politikas da brakld ve Almanya aznlklar konusunda Osmanl politikasn daha ok destekler grnen bir tavr taknd. Temelde Alman mparatorluunun Osmanl aznlklar konusunda bundan daha farkl bir politika izlemesi de mmkn deildi. Dou sorunu 1853 Krm Sava ve 1856 Paris Kongresinden beri btn boyutlaryla ortaya kmt. Osmanh aznlklar zerinde byk devletlerin her biri, izleyecekleri politikay saptamlard. Fransa ka- toliklerin, ngiltere kendi
176 B.A.Ttld. Evr. Ksm 14 Zarf 741 >26, a Safer 1299/24 Knunevvel 1882 tarihli layiha , s. 3-4.

yaratt protestan cemaatnn ve Rusya ortodokslarm koruyucusu olarak bu konuda etkin ve tahribkr bir yol izliyorlard. Avusturya Habsburglar ise imparatorluklarn g- ney-dou Avrupa topraklarna doru geniletmek emelindeydiler. Almanya siyaset arenasna ktnda, Osmanh lkesinde nderlik edecekleri aznlk grubu kalmamt. Bu nedenle, mparatorluun birliini destekler bir tutumla nfuzunu yerletirecei inanc, Alman d politikasnm temel prensibi oldu. Bu tutum onun koloniyalist faaliyetlerini sratle gerekletirmesine engel deildi ve olmad da... Greceimiz gibi. Filistindeki Alman kolonisi hzla kalabalklarken, protestan misyonerler de mparatorluun Suriye ve Filistin blgesine daldlar. stelik Fransa ve ngilterenin her hareketi, Rusya- nn her sz, Osmanh yneticileri arasnda kukuyla, hatt nefretle karlanrken, Almanya bu gibi koloniyalist faaliyetlerini Sarayn ve Bab- linin hogrs ile gerekletirmitir. Berlin Kongresinden sonra Osmanh mparatorluunun resm ideolojisi durumuna gelen paislamizm, bir bakma Avusturya-Ma- caristandaki imparatorluk milliyetcilii-Kaiserreich nationalismus u andrr. lkenin Asya ve Afrikadaki son paralarm bir arada tutmak. Rumeli ktasn oktan gzden karma benzeyen Osmanh yneticilerinin tek amac olmutu artk. imdi mparatorluk halklarnn ou slm dininde olduuna gre onlar ancak Halife bir arada tutar ve dier dnya Mslmanlar da kurtarlarak bu bayrak altnda birletirilebilirdi. ste Almanya, bu l doan ideolojiye sarld, daha dorusu onu destekler grnd. Panislamizmin mantk ve gereki olduuna inanr grnen bir politik tutum taknd ve hatta Alman doubilimcileri bu tezi destekleyen aratrma ve yayn faaliyetine giritiler.

Artk imparatorluktaki hrstiyan tebanm ounluu dou blgesinde idi. Slav ve ortodoks Yunanllarn sorunlar bitmi saylabilirdi. Ancak Almanya, zellikle Filistin ve Suriyedeki kolonizasyon faaliyetiyle bu lkenin aznlklar sorununa, etkileri bugne kadar sren yeni boyutlar ekledi, imparatorluun dier blgelerinde ise Almanya'nn misyoner faaliyetlerinin yaygnlna dair belirli bir kant yoktur. Protestanlarn Osmanl Imparatorluunda resmen millet olarak tannmalar

Tanzimattan sonra 1850de Ingiliz Bykelisi Lord St- ratford Redcliffe'm teebbs sayesinde olmutur. Protestanlk resmen tanndktan ve protestan cemaatine de millet stats verildikten sonra bu mezheb zellikle ark katolikleri (Marun, Melkit, Ermeni katolik) ve Ermeni-Gregoryen cemaati arasnda hzla yaylmaa balad. 1830lardan beri Suriye-Lbnan, dou Anadolu ve yukar Mezopotamyada Amerikan okullar ve misyonlar mantar gibi bitmilerdi ve bunlar protestanl 40-50 yl iinde bu blgelerde kmsenmeyecek sayda taraftar olan bir mezhep haline getirdiler. Bu blgelerde vilayet ve liva idere meclislerinde protestan cemaatn temsilcileri bulunuyordu ve gerek ecnebi, gerekse yerli protestanlarn okullar her tarafta almaa devam etti177. Protestan misyonerleri, taraftarlarna i gvenlii ve eitim salayan bir alma biimi izlemilerdir. Bu mezhebin geliiyle Osmanh Ermenileri arasnda ulusalclk akmnn glenmesi zaman olarak denk dyorsa da, ikisi arasnda kesinlikle kantlanan bir bant henz inceleme konusu olmamtr. Ancak, Ingilterenin protestanln koruyucusu olarak, bu tr ulusalc akm ve hareketleri aktif bir biimde desteklemesinden dolay, II. Abdlhamit ynetimi protes tanln koruyuculuunu Alman Imparatoruna vermekte teeddd etmedi. Almanya, Osmanh topraklarna szdnda, protestanln liderliini elde etmek konusunda gecikmiti ama, siyasal ve ekonomik ittifak kurduu lkenin yneticileri Almanyaya bu nvan vermekte yarar grdler. Alman imparatoru koruyuculuk statsn dierleri gibi kulland. Daha dorusu yalnzca bir yerde kulland. Filistinde... imparator, Filistin gezisi srasnda katoliklerin hamisi nvann da Padi- ahtan hediye olarak ald ve imparatorluun bu kesine, her din ve mezhebten Almanlarm yerletirmee balad. Ksa srede, Filistin; vakflar, okullar, yardm dernekleri, tarm rgtleri ve kolonileriyle

177 Bu konuda yaknda (Amme d. Der. C. 14. Say 3 - Eyll 1981) kacak Osm.Imp'da Amerikan Okullar, adl makalemizde daha etrafl bilgi veriliyor.

Almanlarn egemen olduu bir lke haline geldi. Evvelce de belirtildii gibi, 1900larda Osmanh topraklarndaki en kalabalk protestan misyonu Almanyann idi. Alman katolikleri de etkenlikte pro- testanlardan aa kalmyordu. Btn bu giriimlerine ramen Almanya, Osmanh hristiyanlar ve musevileri arasnda deiik bir faaliyet izledi. Siyasal ynden onlar kkrtma ilikin bir kantmz yok. Tam tersine, Almanyann aznlklar konusunda Osmanh ynetimine paralel bir gr ve davran vard. Gene yerli hristiyan gruplar protestanla kazanmak gibi bir abada da, Amerikan misyonerleri ile boy lecek bir sonu salam saylmazlar. Zaten protestan Alman misyonerlerinin, ngiliz ve Amerikallardan en nemli fark buydu. Alman Protestanlar, birinciler gibi Ermeni, Kaldan ve Sryani Katolik gruplar arasnda propoganda yapp mezhep yayma faaliyetlerine girimediler. Alman Protestanlar zellikle Filistin ve Suriyede tanm, sosyal hizmetler gibi dallarda ahma ve rgenme yntemini kullanarak, yerel halkn sempatisini kazanmak ve bu sayede Alman kolonizatrlerin blge Araplaryla atmaya dmeksizin yerleip yaamalarn salamak yolunu yelemilerdir. rnein, Alman Templer tarikat bu gibi sosyal hizmet gtren ve tarmn slah alanndaki almalaryla bu sonucu salayan gruplarn banda gelir178. Dier yandan, Hayfa- YafaKudse yerleen Wrttembergli gmenler blge halknn ura dndaki alanlarda ticaret yapyor veya zenaatle urayorlard. Alman protestan misyonerlerinin (ki saylar kalabalkt) Osmanh makamlaryla herhangi bir atmaya dtkleri grlmyordu. nk, Berlinin politikasn ustalkl bir biimde uygulayarak alyorlard. Oysa, Amerikal ve ngiliz misyonerlerin sk sk bu tr tatszlklara neden olduu ve Osmanh makamlaryla atmaya dt biliniyor. Alman misyonerlerinin tek amac bkir Osmanh lkesinin verimli topraklarn Almanlara amak iin almakt. te bu zellik, Alman koloniyalizminin ahma yntemini dier byk devletlerin eylem biiminden ayryordu ve bir lde de baarl klmaya yaryordu. Tipik bir rnek olarak Ermenilerin ulusalclna kar Almanla- nn tutumunu ele alalm. Bu konuda Almanlar, dier batl lkelerden daha farkl bir tutum takndlar. Baz Alman diplomatlar, bu konuda dier Avrupal meslektalar gibi hareket ettilerse de, bu davranlar resmiyet, kazanmam, yalnzca kiisel planda kalmtr. Ermeni sorununda da Alman d politikas, balangta, karmazlk ilkesini benimsemi, hatt destek ve sempati
178 Alex Carmel, The German Settlers in Palestine and their relations with the local Arabs and the Jevvish Community, Studies on Pal estine during the Ottoman period, Edit. Moshe Maoz, The Magnes Press, Jerusalem, 1975. s. 441-447. AAA, Copy Secret A 3242 I-A B.q 133, Adhib XIII, Trkei, Bd. 6-7, June 14, 1883 Lord Granvilleden Amphtille

gsterisinde bulunmak, gerek misyonerler gerekse diplomatlar arasnda kanlan tavrlardan olmutu. Bismarck, 1883 ylnda Britanya dileri bakan Lord Gran- villee verdii bir cevabi yazda: Ermeni sorununda ngiltere ile birlikte Osmanh Sultanna bask yapmamaya kesin kararl olduunu4 bildirmiti. Bismarck bu tutumunda ynetimi boyunca srar etti. Berlin Kongresine Ermeniler zerk ynetim istemek iin Patrik Var- jabedyan bakanlnda bir temsilciler heyeti gnderdiklerinde, kongre- nin hkimi Bismarck, temsilcileri kmsedi ve isteklerini gndeme almad. Bunun zerine Patrik: Hakkmz ancak mcadele ile elde edebileceimizi bize rettiniz dedi. Bu dnemde Ermenilerin talepleri, Ermenistan iin daha ok Cebel-i Lbnann statsne benzer, zerk ve karma meclisli bir idareye sahip olmak gibi grnyor179. Zamanla sorun dallanp budakland. Ermenilerle meskn yerlerde eitli gler tarafndan yaratlan iddet ortam silahl eylemlerin douuna neden oldu. Ermeni milli kurulular ilgin bir ideolojiye ve geliime sahiptir. Hnak komitesi daha ok Rusya Ermenileri arasnda doup glendi. Sosyalist ideolojiyi benimseyen bu komite, esas olarak tarm proleteryasmn byd Rusya Ermenistannda taraftar toplad. Tanaksutyun ise milliyeti-burjuva bir ideolojiye sahipti ve terrist eylem gden bir komiteydi. Bu ikisinin dnda, Osmanh mparatorluu ve ar Rusyasnda kentli tccar ve sanayici Ermenilerin destekledikleri Ramgavar, anayasal demokrat dzene ve lml bir evrime inanan ve bu sistem iinde iki imparatorlukta da zerk ve ulusal ynetime kavumay amalayan bir kurulutu. Alman diplomasisinin Ermeni sorunundaki tutumu, nceleri, srarla ie karmamak iken, zamanla ie karmak ekline dnt. Yzyllardr birlikte yaayan iki kavim, ngiltere, Fransa ve Amerika Birleik Devletlerinin siyasal, ekonomik ve misyoner etkinlikleri yznden kar karya gelmiti. Almanya ortaya kan olaylar iddetle bastrmak konusunda akl hocal yapt. Byk savaa girildiinde durumun tamamen bu ynde gelitii aktr. Facialar btn haline dnen Ermeni tehciri gibi bir olay, bu dnemde, n planda Alman genelkurmaynn tavsiye ettii ve ynettii, sava srasnda ve sonrasnda aklanmtr. 28 Temmuz 1332 (1915) de askeri gvenlik nedeniyle karlan bu srgn kararnn uygulanmasna, bir ok yerlerde Alman konsoloslar ve subaylarnn ynetici ve teviki olarak katld ileri srlmtr180. Resmi ve gayriresmi Alman
179 Times Saturday, Oct. 15-1881 A. Hagopyan, Ermeni reformu Dou Anadolu slahatndan ayr olarak ele alnmal ve Ermcnilere Lbnandaki gibi bir idare verilmedike mcadele devam etmelidir demektedir. AAA, I.A.B. q. 133 a.d.h. XIIIB d. 4-5 / Armenische Reforms/rage August 1881-82. 180 The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916 Documents Presented to Viscount Grey of Falladon by Viscount Bryce London Causton and Sons, 1916, N. 134 s. 330 ve u ada eser Canon J.T. Parfit, Tventy years in Baghdad and Syria, London, Simpkin Marshall, Hamilton Kent and Co., 1916, s. 56-58.

yaynlarnn bu iddiay rtecek yeterlikte olmad grlyor.181 Osmanh mparatorluunun mslman aznlklar zerinde Almanyann, ngiltere ve Fransann aksine, ulusalcl tevik eden bir eylemi grlmemitir. Hatta, Arap dili ve tarihini aratran Alman uzmanlar bile incelemelerini slam kavram iinde sunmay yelemi grnyorlar. Panislamizm doktrini, Alman siyasal karlaryla badayordu. Osmanh birlii iindeki bir ortadou, Alman iktisadi stratejisine uygundu. Halifenin ideolojisini izleyeek Fransz ve ngiliz kolonilerindeki mslmanlar ise Alman dnya siyaseti prensiplerine uygun gelimeler dourabilecekti. Esasen, Rusyann Avusturya mparatorluunda panslavizmi kkrtmasndan sonra8, Avusturya da Almanya ile birlikte panislamizm ve pantrkizm gibi akmlara sempati gsterme yolunu seti. Panislamizmin dostu grnen Almanya, bir yandan da Filistin topraklarnda Araplar ve mslmanlarla iyi geinerek, Alman Protestan, Katolik ve Yahudilerinin yerlemesine olanak salyordu. Mamafih, Almanyann Filistindeki Mslmanlarla atmasna vakit kalmadan byk savatan yenik kp ortadan ekilmesi, Avrupa devletleri arasnda, doulular iin en sempatik devlet grnmnn ve ansnn yaamasn salad. kinci dnya sava srasnda Kuds Mftsnn liderliindeki Filistin Mslman gruplarnn Alman taraftar olduunu hatrlayalm. Filistin'de Alman Kolonizasyonu Filistinle Almanlarn ilgileri daha Prusya Krall zamannda balad. 1842 Maynnda Prusya, gen bir doubilimciyi, E.G.Schultzu Suriye ve Filistin Viskonsl olarak Kudse tayin etti. 1849 a kadar Fransa, ABD, Sardinya, Avusturya ve Rusya arl da konsolosluk anca Kudsteki temsilcilerin says altya ykseldi. II. Wilhelmin 1898 deki ziyaretinden sonra Kudsteki Alman temsilciliinin derecesi bakonsoloslua ykseltildi. 1842 - 1880 arasnda, Almanyann en faal konsoloslar, Alten, Rosen ve Mnchhausendir. Bunlar kolonizas- yon iinde son derece baaryla alan memurlard. stelik, Rosen ve Alten Yahudilere kar nyarglar olmayan aydn kimseler olduklarndan, Alman yahudiliinin de
181Savatan sonra Alman Dileri nin resmi aratrcs Johannes Lepsius, Ermeni sorununda Almanlar temize karmak iin u kitab yazd: Deutschland und Armenien 1914-1918, Der Tempelverlag in Postdam, 1919: Burada, s. LV-LVIII arasnda Rssler, Eckart v.b. gibi Almanlar hakkndaki temize karma abalar ikna edici deil... Von der Goltz, Liman von Sanders ve Elilik yetkilileri hakknda yeterli ikna edici kantlar ileri srlmedii gibi, belgelerin seilmi ve tek yanl olduu ak. Kald ki bu belgelerde de kesin ifadeler yoktur. " Ayrca: Bonndaki Dileri Bakanl arivinde AAA, Armenische Fragc I.A.B. q. Trkei 133 adh. 13, dosyasnda 1914-1915 ve 1916 Autosuna kadar olan belgeler yoktur. -Lepsius tipi aratrclar rten bir eser: Burchard Brentjes, Drei Jahrtausende Armenien, Verlag Anton Schroll, Wien-Mnchen, 1976, s. 9-15

bu lkelerde Alman kltrn yayp, Alman karlarn en iyi koruyacak bir topluluk olacaklarn kavramlard182. rnein Friedrich Rosenin 1899da Konsolos olan olu Georg Rosen Alman Yahudilerinin Filistini kolonize etmeleri iin byk gayret gstermitir. Sionist hareketin dman olan bu Alman diplomatnn, Alman Yahudilerinin Yardm Birliinin Hilfsverein der Deutschen fden faaliyetini canla bala destekleyip, okul, yetimhane gibi kurumlar amalarn tevik etme nedeni, Filistinde Fransz kltrnn ve nfuzunun artmasn engellemek ve Alman kltrnn yerlemesini hzlandrmakt183. Daha nce de belirtildii gibi Almanlar Osmanh imparatorluunun tmnde ok az okul atklar halde, Filistinde yerleen Alman kolonisi, Alman kltrnn yaylmas iin ok gerekli grdklerinden, Filistinin yerli halk iin bir dizi okul ve yetimhane kurdular. Bu konuda Alman konsoloslar en byk faaliyet ve destei gsterdiler. zellikle G. Rosenin zamannda Templar tarikatnn sosyal yardm faaliyetleri artt. rnein, sadece yerel Arap halk iin iki yetimhane kuruldu. Alman katolikleri de Palaestina Verein der Katho- liken Deutschlands adl rgtn desteinde okul ve yetimhaneler atlar. Nihayet imparatorluk devrinde Kaiserverther Diakonissen veKaiserin Augusta Victoria Stiflung btn Filistinin en byk vakf ve misyonerlik merkezleri olarak kuruldular. Esas faaliyetler Deutsche Verein Fr Heiligenland" (Mukaddes Topraklar Alman Birlii) tarafndan yrtlmekteydi. II. Abdlhamitin Almanya ile yakn ilgisinin sonularndan biri de bilindii gibi katolikliin hamisi roln kendiliinden yklenen II. Wilhelmin de bu konuda zmnen tevik edilmesiydi. Bu durum baz diplomatik glklerin domasna neden oldu. yle ki; 1902 Nisannda Kamame kilisesinde muhtelif din ve mezhebe mensup rahipler arasnda kavga kp bu esnada iki Alman rahip yaralannca, devletler arasnda diplomatik arbede kt. Berlin szlemesine gre, Fransa katoliklerin koruyucusu iken, Almanyann bu iddia ile ortaya kmas ii kartrd. Osmanh devleti Almanyann tarafn tuttu 11. Hem protestanlk hem de katolikliin koruyucusu olan Almanyaya vakf, kilise, okul amak gibi faaliyetlerinde gz yumuldu. Hatt, muhtemelen, yeni bir denge kurmak iin bu istendi de. Bu gibi vakf, kilise ve okullarn yannda 1860 lardan itibaren Al- manlarm Filistine yerlemeleri de balamt. 1 Haziran 1867 de karlan bir kararname ile yabanclara Osmanh lkelerinde toprak satn alma izni verilmiti. 1869 da Osmanh Devleti ile Prusya Krall arasnda yaplan bir anlama ile Almanlar da bu hakk elde ettiler. Bylece, Filistinde 1871 de Sarona (Yafa kuzeyi), 1872 Emek RefaHm fKudsun dnda), 1890
182 Mordechai Eliav, German Interests and Jewish Community in Palestine, Stu- dits on Palestine during thc-Otloman Period, s. 427-428, 439. 183a.g.m., s. 437-38 Sait Paa, Hatrat, C.2. s. 208 29 Zilhicce 1319/8 Nisan 1902 tarihli takrir

larda \Valhalla (Yafa civari) ve Neuhardthof (Hayfa civari) gibi Alman kolonileri kuruldu'184. Grlyor ki protestan ve katolik Almanlarn ardndan Alman yahudileri de geliyorlard. Bu koloniler Hilfsverein der Deutschen Juden-Al- man Yahudileri Yardmlama Birlii tarafndan organize ve finanse ediliyorlard. Ayrca Hod adl Hollanda ve Alman yahudilerinin kurduu bir rgt vard15. Alman yahudilerinin yerleme ve toprak satn alma gibi konularda karlatklar kolayhk, Alman diplomat ve konsoloslarnn bu alandaki gayretlerinden ileri gelmektedir. rnein, ABD tebasma geen Yahudilerin toprak satn almalarna engel olunduu, hatt bir ara ABD pasaportu tayanlarn Hayfa ve Yafada karaya bile karlmadklar biliniyor185. Resmi Alman grn temsil edenler, (rnein Hans Rohde), siyonist kolonilerin Alman kltrn ve karlarm Filistinde en iyi koruyacak eler olduu inancnda idiler ve bunda yanlmyorlard. Alman yahudileri Filistinde yerletike ve Alman konsoloslarndan yardm grdke glendiler ve Alman kltr ve karlarnn en sadk koruyucu ve yayclar oldular. Bu sayede Filistinde almancann en ok konuulan dil ve Almanyann en ok sayg uyandran lke olduunu ada gzlemciler belirtiyorlar186. Filistinde Almanca konuan Yahudilerin nfus miktarnda ve yerleme merkezi saysnda bir art grlyor. Berliner Borsen Courier 1898 Ekiminde Filistindeki Yahudi kolonilerinin saysn 32 olarak veriyor. Bunlarn toplam nfusu 5000 olup 25000 desyatin arazileri vard61. Yeni gelen yahudi nfus ticarette de ayn baary gsterdi. 1909 ylna ait raporlar Filistin ve komu sancaklarda ticaretin drtte nn yahudi nfusun elinde olduunu bildiriyorlar.17 zellikle Alman yahudileri ticari hayatta ncl ele ald. Hi phe yok ki Alman sermayesi bakir topraklara yerleen bu nfusun yarataca eylerden payn almak frsatn karmad. Gelen Alman yahudiler ve hrstiyan gruplarn modem tarm yapmalar, ze- naatlarnda modern usulleri kullanmalar ve ulam ve otelciliin gelitirilmesi iin kredi musluklar ald. Almanyadaki hayr kurumlarnm ianelerinden ok bu sre Alman kkenli kolonizasyonun baarsnda etkin olacaktr. 1897 de Deutsche Orient Bankn bir ubesi olarak alan Palaestina Bank 100.000 Marklk bir fonla ie giriti.18 Bu Fi- listindeki ilk ve gl bankaclk kuruluuydu. Baaryla desteklenen g politikasndan dolay nfus ve arazi miktarndaki art devam etti. Resmi
184Eliav, a.g.m. s. 430-431 18514-Amerikan tebal Yahudilerin arazi aliminin nlendii hakknda A.B.D. Kuds Bakonsolusu VVilliam B. Hessin raporu, NA US, Despakhes /rom U.S.Consul in Jerusalem, T.471, Roll 8, Jews buying land-W.B.Hess August 18, 1893 186Eliav, a.g.m. s. 439.

Alman raporlarna gre, 1910 ylnda Osmanh mparatorluumdaki 500.000 Yahudinin 100.000i Almanca konuuyordu. Bu dorudan doruya Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya ve Romanyadan gelip Filistine yerleen Yahudilere ilikin rakamd. nk, Osmanh lkelerinin otokton Musevi nfusu bilindii gibi ya Arapa ya da spanyolca konumaktayd. Gelen Alman Yahudileri, 1b- ranice renimine balamadan nce Almanca eitim veren okullar kurdular. 11 Nisan 1912 de Filistinde Alman yahudileri Almanca eitim yapan bir teknik okul kurduklarnda19, bazlar eitimin b- ranice yaplmamasn iddetle protesto ettiler. Nitekim, Filistin yahudi Okullarnda branice eitimin balamas ve modern brani dilinin yerleip gelimesi iin gerekli abay da Alman Yahudileri gsterdiler. Alman yahudilerinin kurduklar lise (rnein Yafadaki gimnazyum) ve dier okullarda yava yava modern brani dilinin gelitirildii ve retildii grlmtr. Bu sayede branice, yava yava okulun, sokan ve evin dili olmaya balamt. 20 Bu konuda mali ve siyasal destek, merkezi Almanyada bulunan ve gl bir kurulu olan Filistin Yahudi Birlii tarafndan salanyordu. Filistine baka lkelerden Yahudilerin de g edip yerlemesinde en byk rol Alman mparatorluu oynamtr. Belirttiimiz zere, Rusya, Romanya ve Avusturya Yahudilerinin Filistine g hatt ayak basmalar dahi nlenmekteydi. Ancak ou almanca konuan bu gruplarn lkeye g ederken eitli yollarla ABD veya ngiltere tebasna geip geldikleri grlyor187. Fakat asl aktif destek ve himayeyi Alman mparatorluu yetkililerinden grdkleri aktr. zellikle birinci dnya savana girildiinde Filistinde Almanca konuan, fakat kimi Britanya, kimi ABD, kimisi Rusya tebal olan Yahudileri ABD elisi Morgentlau ve kudretli meslekda Alman bykelisi Baron Wangenheim himaye etmitir. Wangenheim bu gruplarn Osmanh vatandalna gemesi iin hergn yeni bir forml ileri sryordu. Adam

187 rnein ABDnin Kuds Konsolosu Salah Merrilin 2 Ocak 1894 de verdii rapora gre; 1893 ylnda Filistine yerleen ABD tebal Yahudilerin 118 aile ve 392 kisi olduklar anlalyor. Bunlarn pek az ABD de domutur. Polonya, Rusya, Macaristan kkenlidirler ve Philadelphia veya NevvYorkda bir sre kalp ABD pasaportu aldktan sonra bununla Filistine yerletikleri anlalyor. NA US, Despatches from U.S. Consuls in Jerusalem, 1856-1906, T. 471, Roll 8, Inclosure -A-64 Salah MerrilJanuary 2, 1894 Romanya, Avusturya ve Rusya Yahudilerinin ou ngiltere veya kolonilere geip pasaport alnca Filistine Britanya vatanda olarak gelip yerleiyorlard. Britanyann Kuds Konsolosu Dickson un Bykeli O Conora yazd 21 Kasm 1898 tarihli bir raporda; Size listesini verdiim Britanya tebal olup buraya gelen Yahudilerin, Avusturyada doan bir tanesi hari hepsi Rusya doumludur. Bu dorudan Romanya, Avusturya ve Rusya Yahudilerinin buraya gelmelerini nleyici kanundan kamak iin dnlen bir yoldur. nce ngilterede veya kolonilere gidip, tebamza geiyorlar, sonra buraya geliyorlar. PRO-FO 195, N. 2028-67, From Consul Dickson to Ambassador OConor, November

ba 40 Franka tebaya gemelerini dahi - nerdi188. Nihayet anslyeye, Yahudilerin tebadan olmasa bile Filis- listinde kalabileceklerine izin ktn, ubat 1915 de telgrafla bildirdi189. Yirmi yl sonra milyonlarca Yahudiyi yokedecek bir lkenin temsilcileri Filistini Almanlatrmak iin, Filistindeki 20.000 yabanc tebal Yahudiyi sava iinde himaye ettiler ve Osmanl tebasna gemelerini saladlar. Bir yerde Filistinin Yahudilerle yeniden isknnda en nemli rol Almanya oynam oluyordu. Genellikle Osmanl ynetimi Kudse Yahudilerin yerlemesi konusunda antisemit bir ta vira sahip deildi. Yneticilerin Rusya, Avusturya ve Romanya Yahudilerinin gn nlemelerinin nedeni, daha ok Filistinde nfus kompozisyonunun deiip atmalarn artmas ve byk devletlerin ie mdahale edecei korkusundan ileri geliyordu. Osmanl ynetimi ikinci bir Lbnan problemiyle uramak istemiyordu. Bunu II. Abdlhamitin Theodor Herzl'le olan iki ml- katnda da grmek mmkndr. T. Herzl 17 Mays 1901 deki ilk mlkatnda kendisine bir Mecidiye nian ihsan edilerek batan sa- vlmt. Haziran 1902de ikinci defa gelerek bir mlkat daha istedi. Bu sefer araclk yapan Hahamba Moshe Levi idi.190 Herzl burada bilinen mehur teklifi; yani Filistine Giritin benzeri zerk bir stat verilmesi ve Yahudi gne gz yumulmas karl Osmanh borlarnn denmesi iin teebbse geecekleri teklifini yapmt. II. Abdlhamit, bu teklif zerine Yahudi milletine kar derin sempatisi olduu, ancak bu isteklerini yerine getirirse byk devletlerle zellikle Rusya ile balarnn derde girecei, meseleyi nazrlarla da tartmas gerektii gibi bir cevap verdi.25 Alman bykelisi Marschall von Bibersteinin, 19 Mart 1902 de Dilerine verdii rapora gre; Padiah Dr. Herzlle olan mlkat iin maiyyetinden brahim Beye olmayacak eyler diye szetmitir/6 T. Herzl Alman Dilerine mracaatnda: Trk hkmeti kolonizatrlere msaade etmiyor. Oysa bugne kadarki sonular ortadadr. Alman kltrnn yaylmas kadar, Alman ticaretinin gelimesine de onlar yardm ettiler diyerek Alman hkmetinin desteini istedi191. Filistini Almanlatrmak iin abalayan diplomatlar Herzl- e kar kaytsz deildiler. Almanya Osmanh ynetimini bu konuda tevik ettike kolonizas- yon sreci baaryla
188A A A , Trkei 195, Bd. 5, 3 Februar 1915 Telegram. 189 Theodor Herzlin Basel VI Sionist Kongresindeki Raporu 23-28 Haziran 1905 AAA Trkei 195-Bd t-2 K. 176069 da Herzlin Frankfurter Zeitung 19.8. 1902 nshasndan 190 David Farhi, Ottoman Attitude Tovvards Jewish Settlement in Palestine Stu- dies on Palestine During Ottoman Period, s. 193-195. 191 A A A , Trkei 195, Bd. -a, A 2776. a8 A A A , Trkei, Bd 3-4, K. 176294, Mart 1911 Pera, Marschall von Bibersteinin raporu ve 28 Nisan 1911 tarihli telgraf.

gerekleti. nk belirli antisemit bir tutum yoktu. Ancak 1911 den sonra ttihat ve Terakki iinde ve parlamentoda baz muhalifler (rnein Cosmidi Efendi), Cavit Beyi Yahudileri desteklemekle sulamak gibi davranlarda bulundular2*. Bu konudaki saldrlar masonlara ve Yahudilere ynelikti. Ama saldrganlar hibir zaman ynetici evrelerden iltifat grmediler. Bu nedenle geleneksel Osmanh politikasnn tolerans iinde Museviler Filistin topraklarna g etmee devam ettiler. Bu, XVI. yzylda Ispanyadan gelen g dalgasndan sonra ikinci byk g olayyd ve su sefer kuzey ve dou Avrupa Yahudileri Osmanh topraklarna yerleiyorlard. Almanyann Osmanh aznlklar konusundaki tutumuyla kendi ulusal, ekonomik, kltrel yaylma planlar dorultusunda hareket eden bir yeni g olduu grlmektedir. Ancak bymekte ge kalm bu devlet, Osmanh aznlklar sorununa el atarken dier byk devletlerden farkl bir strateji izlemek zorundayd. Dier byk devletler otokton (yerleik) aznlklara el atarken, Almanya Osmanh topraklarnda yeni aznlk gruplar yaratyordu ve bunu da Bab- ali ve Sarayla yeni bir diyalo kurarak baarabilmitir. SONU 1908devrimi lkemizin ve yakn-dounun siyasal modernlemesinde bir dnm noktasdr. Merutiyet hareketi byk devletler iin beklenmedik bir anda balad ve bunlar arasnda Osmanh mparatorluuna gn getike yerleen Almanya ilk anda Sultan Abdlhamiti mi yoksa Gen Trkleri mi tutmas gerektiinin hesabn yapmak zorunda kald. Berlin kabinesi Gen Trk hareketi ni ilk anda tngiliz etkisinde bir olay olarak deer lendirdi. Fakat zamanla gerek i evreleri gerek liberal evreler ve basn yeni ynetime sempatisini gsterdi192. Gen Trklerin ban eken grubun Almanyaya kar olmadklar, hatta zamanla artacak bir yaknlk duyduklar akt. Sonunda, Abdlhamit rejiminin en yakn bala olan Almanya, yeni iktidar, herkesten nce destekledi. 28 Temmuz 1908de, Almanyann stanbuldaki bykelisi Von Kiderlen Berline ektii telgrafta; Alman basnnn Gen Trk iktidarm desteklemesinin art olduunu ve bunun salanmasn tavsiye ediyordu193.
192 V.I. pilkova, Mladoturezkaya Revoluziya 1908-1909 gg. Izd. Nauka, Moskva 1977 de s. 146-159 ve A.S.Silitt, Ekspansiya germanskogo imperializma na Blijnem Vostoke nakanune perimi mirovoi Voiny (1908-1914^, Moskva 1976 s. 10 dan. 193 M.G.Orudjev, z lstorii Proniknoveniya Germanskogo tmperialisma v Turziyu (c konzu XIX veka do 1919 goda) Azerb. Gosud. Izd. Baku 1961, s. 65 A A A , Trkei 159, Bd. 1-2, Nr. 18304, Cenevre 26 Nisan 1898 tarihli dileke. Ittihat-Terakki Cenevre Komitetinden mparator II. VVilhelme Paristen de Prens Sabahattin ve Ltfullah, Padijaha yazdklar mektubun bir nshasn Imparatora da gnderiyorlard.

Ittihad ve Terakki iktidarnn perde arkasnda olduu dnemde kurulan karma kabinelerde daima Alman taraftarlyla tannan devlet adamlarn grmek mmknd. Hilmi Paa, Hakk Paa, Mahmud evket Paa bu isimlerin en nde gelenleridir. Gen Trklerin Almanya ile ilikileri henz srgnde iken balar.rnein Cenevredeki Osmanh Ittihad Terakki Komitesinin 28 Nisan 1898de Sultan V. Muradn raan Sarayndaki mahkum hayatndan kurtarlmas iin mparator II Wilhelme mracaat ettiklerini belitinitik.3 i Ocak 1900 d.e ttihad-Terakkinin organ Osmanl gazetesi almanca nsha karmaa balad, ilk sayda: istikbalde Osmanh imparatorluunu ynetecek partimiz, cesur ve asil Alman milletiyle bu gazete sayesinde temas kuracaktr 4 deniyordu. Berlindeki Osmanh Sefiri A.Tevfik Paa bu nshann basm ve datmnn nlenmesini istedi ama, Alman hkmeti Gen Trklerin dilekeleri ve yaynlar gibi, sefirin notasn da hasralt etti194. 1909ve 1914 arasnda hzla gelien olaylar, imparatorluun aydnlar arasnda ki Alman muhaliflerine ramen, iktidar, Almanyann gdmne daha fazla soktu. Gen Trk partisinin Makedonya dalarnda isyan bayra amalarna neden olan nemli olay, 1908 Haziranndaki Reval Grmesi idi. ngiltere ve Rusya, Osmanh mlknn akibetini kararlatrrken, Almanya bu paylama ilemine katlmad iin daha balangtan, Gen Trk iktidarnn vazgeilemez mttefiki olmaya adayd. Revalden sonra 18 Haziran 1908de Alman bykelisi, anslye von Blovva: Trkiye, kesinlikle Almanya tarafna gececektir. Avusturya-Macaristan da bu durumda bizim gibi, Trk dostu bir politika izleyecektir195 diye rapor veriyordu. Gen Trk iktidarnn karlat d siyasal sorunlar ve ekonomik glkler, onlar II. Abdlhamidden daha koyu bir Alman dostu olmak zorunda brakt. Geri 1911 de talyann Trablusgarba saldrmas, 1908de Avusturyann Bosna-Herseki ilhak srasnda Almanyann suskunluu ve Bab- linin gyabnda Ruslarla Badat demiryolu zerinde gizli bir anlama yapmas yeni ynetimi kzdrd ise de hzla gelen yeni dertler bu kzgnl da unutturdu. Grdmz zere, 1912 Balkan bozgununun nemli bir sonucu da, Osmanh kumandanlarnn tekrar Alman genelkurmayndan slahat iin heyetler istemesidir. Bu sefer Osmanh bakenti daha kalabalk ve daha da yetkili Alman askeri heyetleriyle doldu. Almanyann Osmanh sekinleri arasndaki itibar giderek artyordu. Bu evreler Alman askerliinin, bilim ve tekniinin Osmanh toplumunu diriltecek yeni bir ha yat kayna olduu kamsndaydlar. Trkiye tarihinde, o vakte kadar hibir mttefikin bu kadar
194 A A A , Trkei 159, Bd. 2-3, 22 Januar 1900 tarihli, Sefirin notas. 195 A A A , Trkei 159, Bd. 2-3-a 9403, 18.6.1908 zum Reichskanzler Blovv

alkland grlmemitir. te yandan, Gen Trkler devrimden sonra ngiltere ile atmakta gecikmediler. Kmil Paa kabinesinin istifas bu soukluun somut bir grnmyd. Devrim, mparatorluun iinde bulunduu mali knty durduramamU. Fazladan yirminci yzyl banda ada bir devletin gereksindii reformlar ve rgtlenme nemli bir dizi yatrm ve kabark bir bteyi gerektiriyordu. Ancak ngiliz ve Fransz sermayesi Bab- linin acil borlanma isteini karlamakta isteksiz davrand. te, Almanya bu frsat karmad nk Osmanh Devletinin tilf Devletlerinin vesayeti altna girmesine kesinlikle raz olamazd. Deutsche Bank genel mdr, bizzat mparatorun verdii emirle Osmanh Devletinin istedii miktardaki bor paray devletin hzinesine verdi. Helfferich bu olay zerine: Trkiye Sultan Abdlhamid dneminde bile bu derecede Almanyann nfuzu altna girmemitir196 diyordu. Bu dnemde slamclk ve Osmanlclk siyasal ynden iflas eden eden iki ideoloji idi. zellikle Balkan bozgunu ve Arnavutlukun da Devletten kopmasndan sonra, yeni iktidarn resmi ideolojisi giderek pantrkizm olmaya balad. Avrupadan atlp, gzlerini uzak Asyaya eviren Osmanh sekinlerinin imdadna gene Alman doubi- limcileri yetiti. Ernst Jaeck adl bir profesr Almanya tarafndan pantrkizmin resmi yneticiliine teorisyen olarak atand. Bu adam eski bir gazeteci idi ve gya iyi bir doubilimci olduu iin Wrttem- berg Kral tarafndan honoris cansa profesr tayin edilmiti. Bu gibi arlatanlar sayesinde Osmanh aydn evreleri ideolojik ve kltrel ynden etki altna alnyordu. Esasen Trkiyenin Asyaya ekilip, Ortadouya kapanmas hatt stanbulu bile terketmesini Alman yetkililerin bazlarnn ciddi olarak dndn grdk. Alman Bykelici VVangenheim da bu dncede idi. Balkan bozgunundan sonra nde gelen Trk aydnlarndan bazlar da byle dnmee baladlar. Gerekte Trklk XIX. yzyln ikinci yarsnda; fakir, eitimsiz ve uygar haklarndan yoksun olarak yaamak zorunda braklan ar Rusyasnn mslman ve Trk asll topluluklar arasnda demokrat ve sosyal nitelikleri ar basan, bir kltr ve dnce eylemi olarak domutu. XIX. yzyln ikinci yansndaki Trklk akm aktif siyasal nitelii olmayan bir eylem biimiydi. Oysa imdi, Alman gdmndeki Osmanh bakentinde, lkeler fethine hazrlanan bir pantrkizm moda olmutu. Meruti rejimin ortam iinde muhalif gruplarn nemli bir kesiminde Alman aleyhtarl gze arpmaktadr. tihad'da Abdullah Cevdet daha 1908 devriminden nce,
196 Mahmud Muhtar, Maziye bir Nazar Berlin Muahedesinden Harb- Umumiye Avrupa ve TrkiyAlmanya Mnasebatt, stanbul, Matbaa-i Ahmet hsan ve rekas, 1341, s. 1 i 0-1 11

Almanyamn Abdlhamid rejimini desteklemesini ne srerek, Dmanmzn dostu dman- mzdr197 sloganyla Alman nfuzunu eletiriyordu198. Gen Trk muhalefetinin Msrdaki yayn organ Dorusz'de Mehmed Ubeydullah Sultan Hamidin politikas aleyhinde bulunmak maksadyla Alman- politikasmn aleyhinde bulunmak izzet-i nefis sahibi olmak demektir11 diye yazmt. Merutiyetten sonra da Gen Trklerin bir kesimi Almanya aleyhtar tutum ve grlerinde devam ettiler. Gen Trk grubunun iinde bile Alman aleyhtar olanlar vard. Maliye nazn Cavit Bey, Ittihad Terakkinin gl adam olarak bunlarn banda geliyordu. Ana bunlar olaylarn gelimesini engelleye- mediler. 1912 den sonra Ittihad-Terakki adna Enver-Cemal-Talat Paa ls devlete hakim oldu. Artk stanbulda Alman nfuzu her zamankinden fazla hissediliyordu. Deniz ataesi Humannla yakn dostluu olan Enver Paa, yeni Osmanh mparatorluunun Alman dostu yneticisiydi. Bu dnemde stanbulun yeni bir efendisi, Alman bykelisi Wangenheim oldu.199 Almanlar ve Alman hayranlan ile kar tavrdakiler Ittihad-Terakkinin iinde bile atma halinde idiler. Almanyada askerlerin egemenlii giderek artyordu. stanbuldaki bykelilikte bile bykeli ile deniz ataesinin kk apta bir sava iinde olduklar ve kendilerini izleyen Osmanl ynetimini ne- tarafa iteceklerine karar veremedikleri grlyordu. te Wangenheim byle bir ortamda bykeliliin ve stanbulun despotu kesildi. Alman militarizminin tipik bir temsilcisi olarak Bab- li nin her karar ve ilemine karmaa balad200. 1910larda Alman hayranl sadece Osmanh yneticileri ve sekinleri arasnda deil, giderek kk memurlara kadar yayld. Diktac hkmetin Alman yandal adeta resmi bir ideoloji olarak benimse- seniyordu. O kadar ki, II. Merutiyetin ilk gnlerinde kk bir grup Glhane Parknda Alman aleyhtar bir gsteri yapmak
197 Abdullah Cevdet, Dmanmzn dostu dmanmzdr tihad, Sene 2, Nr. 7, Mays 1908, s. 253-254. Daha Sultan Abdlhamid dneminde Sada'yi Millet (27 evval 1315/20 Mart 1898) nshasnda (s.) Almanya-Ingiltere rekabetinden Almanyanm galip ktna ve bunun tehlikeli muhtemel sonularna dikkati ekiyordu. 198A.Cevdet, tihad, Nr. 5, Avril 1905, s. 75-76. A. evdet Alman panislamizminin arkasndaki gerei yar frankofil bir endie ile eletiriyordu. Fas buhran srasnda Kayzerin Fas Osmanl Sultamna szde yaklaUrma abas, panislamist politikaya bir hizmet gibi grnyorsa da, bize gya dost olan bu adamn Girit meselesindeki suskunluunu hatrlatmak gerekir diyordu. 199 Mehmed Zeki, a.g.e., s. 57-59 da, VVangenheimi Ermeni sorunun sulularndan biri olarak tasvir eder. Ona gre Alman Sefareti a) Sefir b) Harbiye Ataesi c) Bahriye Ata- esinin etrafnda blm halinde alyordu. Bu blm birbiriyle atd gibi, ayn hava Osmanl devlet ynetim kadrolarna da yansmt. 200 Frank G. Weber, Eagtes on Crescent, Cornell Univ. Press, London 1970, s. 18-21. YVangenheim 1915 de stanbulda ldnde cenazesini izleyenlerden biri de Sultan V. Mehmed Reatt. Nazrlara dahi hakaret edebilecek kadar sonsuz nfuzuyla sava iinde Osmanl siyas hayatm ynlendirenlerden biri olduuna kuku yoktur.

istediinde, krsdeki hatip etraftakilerin mdahalesi ile alaa edilmiti201. Almanya, Avusturya-Macaristandan sonra Osmanh Devletini de gdmne almt. Osmanh toplumu Tanzimattan beri, baaryla tamamlayamad bir modernleme sresince girmiti. Kurumlarndaki az gelimilik ve ekonomisindeki knt dolaysyla, Almanya gibi hzla byyen bir Avrupa devletine hayranlk duyuluyordu. Bu hayranl, mparatorluun kaderini elinde tutanlardan biri u szlerle ifade ediyordu: Almanya kendisine bir irtibat pazar olan Trkiyenin tilf devletleri arasnda paylalmas ilemine kar en byk savunucudur. Almanya, her kim 11e derse desin, Trkiyenin kuvvetli olmasn en ok isteyen bir devlettir. Almanyann kar, tamamiyle Trkiyenin kuvvetli olmasna baldr. Almanya Trkiyeyi bir mstemleke gibi eline geiremez. Buna ne corafya durumu ne de Almanyann aralar uygundur. Bundan dolay ikinci bir genel savaa sebep olmamak iin, tilf Grubunu meydana getiren devletler de bize el uzatamazlar. zellikle Almanyann btn bilginleri, sanayicileri ve memurlar, Trkiyenin istedii biimde Trkiyeye hizmet eder. Memleket az zamanda mesut bir medeniyyet yoluna girer ve gene pek az zamanda kapitlasyon belsndan kurtulmu oluruz202. Bu dnce son devir Osmanh siyasetine egemen olmu gr- nyor. Sina lnde, Kafkas dalarnda, Galiya cephesinde imparatorluun ileke insanlar byle hayallerin peinde koturuldu ve telef edildiler. Almanya mttefikten ok mdahaleci bir gt. Bir Avusturya askeri atasz, Almanya igalci olarak ktdr, ama mttefik olarak daha ktdr der. Prusyallk, Avusturya ve Osmanh imparatorluunda mttefik olarak hkm sryordu. Osmanh imparatorluunun hayatnn son krk ylm dolduran Alman nfuzunun, lkemizin sanayii, ticareti ve biliminde hi mi olumlu etkisi olmad sorulabilir. Bu soruya baz konularda daha nce cevap vermee alld. 19. yzyl Osmanl devlet ve toplum hayatna gz attmzda u manzaray grrz; XIX. yzyl Osmanl idari sistemi, mali teknikleri Fransadan alnmt. O tarihte Alman kapitalist iletme teknikleri ve muhasebe bilgisinin Trkiyede yaygn olarak kabul edildiini ve uygulandn sylemek gtr. Hele Alman tarm-hayvanclk tekniinin, sanayi teknolojisinin getirildiini sylemek ise olanak ddr. Alman mali sermayesinin yatrmlar lkenin teknolojik yapsn nemli lde etkilemedii gibi, siyasal propagandasnn da kltrel hayatmza yeni boyutlar kazandrmadn grdk.
201Klter hatibin ismini vermiyor. 1 Ausyos 1908 ve Karlsruher Ze'tuns 2 Austos 1908, gsteriyi tertip eden grubun ve 202 Cemal Paa, Hatralar, Dzenleyen: B.Cemal, ada Yaynlar, stanbul 1977,

Almanyanm 1880lerden itibaren Osmanh imparatorluunun yneticilerini ve giderek tabii kaynaklarn kontrol altna almas, btn yakn tarihinin en nemli olaylarndan biridir. nk, bir byk devletin, gya silah ve zor kullanmadan askeri-mali ittifaklar sistemiyle iktisadi ynden az gelimi bir lkeye yerlemesi amzn temel olgusudur. Bu anlamda Osmanh topraklarndaki Alman nfuzu, XX. yzyldaki temel elikiyi iyi anlamamz iin tm ynleriyle aratrlmaldr, nk Alman mparatorluu neo-koloniyalist sistemin bir bakma ilk mimardr. YARARLANILAN KAYNAKLAR

ARV BELGELER Historisches Archv des Auswaertigen Amtes (Bonn): I.A.B.q. Trkei 133 adh.~j- Die Frage einer gemeinsamen Okkupation in Ostrumelia Bd. 1.1.79-4.79. I.A.B.q.Trkei 133 adh. 13, Die Armenische Reformfrage- Bd.-6. I.A.B..Trkei 133 adh. 133, Religionsfreiheit in der Trkei und Franzsiches Protekt.iM. 1. I.A.B.q. Trkei 134 adh, Die Politische Berichterstattung des Kaiserlichen Konsulats Badad Bd. 1-7. I.A.B.q. Trkei 139 berlassung von Preussichen Offzieren und Finanzbeamten an die Pforte, Bd.-"j ve 13-15 ve 22-25. I.A.B.q.Trkei 142 Nr. 1, Einstellung der Trkischen Offi- ziere in die Preussiche Armee, Bd. 1-4. I.A.B.q. Trkei 152, Eisenbahnen in der Asiatischen Trkei, Brf.-8. I.A.B.q. Trkei 159 Nr.-Secret, Der Sultan und Seine Familie, Bd. 1. I.A.B.q. Trkei 159 Nr.2, Trkische Staatsmaenner, Bd. 1-3 I.A.B.q. Trkei 175 d, Protestanten in der Trkei, Bd. 1-2. I.A.B.q. Trkei 195, Die Juden in der Trkei, Bd. 1-2. I.A.B.q. Trkei 198, Die Jungtrken, Bd. 1-2. I.A.B.q. Trkei 197, Deutsche Wirtschaftliche und Industri- elle Untemehmungen in der Trkei, Bd. 1-3 II.Public Record Office-Foreign Office (Londra), General Corresp-Turkey-PROFO 78:

1. Reference 4642
4834 4936 4937

Tn'A(data) !95 *897 1898 1898 1899 1899 1908 1898-1900 1901-1902 Consuls

Muhteva( Descript) at Bagd. Beiruth,Constantinopel. Consuls at Bagdad-Beiruth Consuls at Bagdad-Beitrth Consuls at Bagdad-Beiruth Consuls at Damascus, Erzurum, Jerusalem Consuls General at Badat, Beiruth Asia Minr and Badad Rail- way, vol. 1. Asia Minr and Badad Rail- way Vol. 2.

5006 5088 5069 5102

5249

2.1879-1913 Trkiyedeki Bykelilik ve Konsolosluk Arivleri: Ref erence :F.0.195 Tarih 1929 1896
1935

Muhteva (Descript) From Military Attache From Badad From Constantinopel To Sublime Port (Tahrir) From Foreign Office From Jerusalem To Consuls in Constantinopel From Bagdad-Basra From and to Constantinopel To Foreign Office

1896 1896 1896 Sept-Dec.1898 1898 (Priv. Offic. 1903-4 July-Dec. 1904 1907 Sept.-De.8g8

938 1948 2005 2015 2028

2155

July-Dec.1898 From Dragomans

2164 2247 2008

III.National Archives of United States (VVashington D.G.): 1.Despatches From United States Ministers to Turkey 1818-1906, M 46 burada Roll 38 (July 17, 1880): Roll 77 (Jan. -Aug.19, 1906.) 2.Despatches From United States Consuls in Jerusalem, Palestine, 1856-1906, T471, burada Roll 6(Jan. 2, 1886,) Roll 9 (Aug. 20, 1906)

I.Babakanlk Arivi (stanbul): 1.Yldz Evrak 2.rade Hariyye: 1296-1325 Hicr

SREL YAYNLAR

I. Gazeteler: Germania (Berlin), Bonn niv. Kitapl U 11,1/42, 18901908. National %eun& (Berlin) Bonn niv. Kitapl, U II, 42/ 1, 1879-1909. Times (London), Bonn niv. Kitapl U I, 37/38/5/6, 1888-1908. Vorvoaerts (Berlin) Bonn niv. Kitapl U I, 40/ 39, 18981908. Norddeutsche Allgemeine ^eitung, Bonn niv. Kitapl, U 11,5, 1888, 1889, 1892, 1893, 1896, 1898, 1903, 1908. Sankt Petersburger eitung, Bonn niv. Kitapl U II, 39, 1898, 1899, 1901, 1903, 1905, 1908. Vossische eitung, Bonn niv. Kitapl, U II, 39, 1888, 1892, 1896, 1898, 1899, 1905, 1907. kdam, SBF ve TTK Ktphanesi, 1310-1320 Hicr. Sabah, 1316-1321 Hicr. Servet, 1316-1317 Hicr. I.Salnameler: Salname-i Vilayet-i Aydn, Hicr 1316 ve 1321 senelerinin. Salname-i Vilayet-i Basra, Hicr 1307 ve 1320 senelerinin. Salname-i Vilayet-i Beyrut, Hicri 1322 senesinin. Salname-i Vilayet-i Selanik, Hicr 1307 ve 1320 ve 1324 senelerinin . Salname-i Maarif, Hicr 1316 ve 1317 senelerinin. KTAP VE MAKALELER Saltan Abdlhamit II, Devlet ve Memleket Grlerim, Haz: Aleddin etin- Ramazan Yldz, r Yaynlar, stanbul, 1976. , Siyasi Hatratm, Franszca Der. Ali Vehbi, ev. H.Salih Can, Hareket Yaynlar, stanbul, 1974. Anderson, M.S., The Eeastern Question, Mac Millan Co. New York, 1966.

Ali Saib, Corafya-i Mufassal Memalik-i Devlet-i Osmaniyye, Matbaa-i Ebuzziya, Konstantiniyye, 1304. Albertall (H.A.), Die Trkische Wehrmacht und die Armeen der Balkan- saaten, VerlagsAnstalt Reich wehr, Wien, 1892. Ali Haydar Midhat, Midhat Paa Hayat- Siyasiyesi, stanbul, Hilal Matb. 1325 (Baykal), Bekir Stk, Das Bagdad-Bahn Problem 1890-1903, Druck von Rudolf Goldschlag, Freiburg im Breisgau, 1535. , Die Idee eines Balkanbundes bei Abdlhamid II Milletleraras Mnasebetler Trk Yll, A..S.B.F. Say 13, Ankara !975> s- S6"62Becker, C.H., Deutschland und der slam, Deutsche Verlagsanstalt, Stuttgart und Berlin, 1914. , Deutsch-Trkische Interessengemeinschaft, Verlag von Friedrich Cohen, Bonn, 1914. Blaisdell C.Donald; Osmanl Imp'da Avrupa Mali Denetimi Duyun-u Umumiye,, ev. A. Ihsan Dalg, Dou Bat Yaynlar, stanbul 1979Bloch, Kurt, German Interests and Policies in the Far East, Institute of Pacific Relations, New York, 1940. Blondel, George, Bismarktan Sonra Alman Siyaseti, ev. Raid Ethem, Kader Matbaas, stanbul, 1932. Bondarevskii, G.L., Bagdadskaya Doroga, Proniknoveniye Germanskogo mperializma na Blijni-Vostok 1888-1903, Gos. Izd., Uzbekskoy SSR, Takent, 1955. Borchard, Knut, Waehrung und Wirtschaftin Deutschland 1876-1975, Deutsche Bundesbank-Frankfurt am Main, Fritz Knapp GmbH- Frankfurt am Main, 1976. Bradford,G.Martin: German-Persian Diplomatic Relations 1873-1912, Mouton and Co. S-Gravenhage 1959 Brehmer, Cari Ernst, Die Stellung der Deutscken Staattsangehrigen in der Trkei unter Besonderen Bercksichtigung des Liegenschaftsrechts, Greilswald, Druck von J. Abel, 1916. Brentjes Burchard, Drei Jahrtausende Armenien, Verlag-Anton Schroll und Comp. Wien und Mnchen 2 Auflage, 1976. Carmel,Alex., 7~he German Setders in Palestine and Their Relations vvith the Local Arap Papulation and the Jevvish Commu- nity, 1868-1918, Studies on Palestine

During the Ottoman Period, Ed. M. Maoz, The Magnes Press, Jerusalem, 1975, s. 442-465. , Die deutsche Palaestinapolitik 1871-1914,, Jahrbuch des Instituts fr deutsche Geschihte, Tel Avive, Nr. 4 s.205-255 Cemal Paa, Hatralar, ada Yaynlar, stanbul, Nisan 1977. Conze, Werner, Die Zeit WilhelmII, Deutsche Geschichte im ber- blick, Dritte Aufl. Ed. Schieffer-Rassow, Metzlersche Verlag, Stuttgart, 1973. Diner, Cell, Osmanh Vezirlerinden Haan Fehmi Paann Anadolunun Bayndrlk ilerine Dair Hazrlad Lyiha T. T.Kur. Belgeler C.V-VIII, Say 9-12, sene 19681971, s.153-233 Earle,Edward Mead, Badad Demiryolu Sava, ev. Kasm Yargc, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1972. En gel har d t. E., Trkiye ve Tanzimat (Devlet-i Osmaniyenin Tarih-i slahat), ev. Al Read, Kanaat Kitabevi, stanbul, 1328. Mehmet Enis, Alman Ruhu, Nefaset Matbaas, stanbul, 1330. Eldem, Vedat, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlan Hakknda Bir Tetkik, Trkiye I Bankas Kltr Yaynlar, 1970, \ Eliav.Mordechai German Interests and the Jewish Community in Nineteenth Century Palestine, Studies on Palestine During the Ottoman Period, Ed. Moshe Maoz, The Magnes Press, Jerusalem, 1975 s- 423-44IFadayeva,I.E., Midhat Paa (Jizn i Deyatelnost), Akademiya Nauk SSSR, Institut Vostokovedeniye, Izdatelstvo Nauka, Moskva, 1977Farhi,David, Attitude of the Ottoman Government Toward the Jewisch Settlement in Palestine after the Revolution of the Yo- ung Turks, Studies on Palestine during Ottoman Period, s. 190-210. Fesch,Paul Constantinople aux derniers jours dAbdul-Hamid Librairie Marcel Riviere, Paris 1907 Fischel,Alfred, Der Panslauisms bis zum VVeltkrieg, Stuttgart und Berlin, Cottasche Buchhandlung, 1919. Fremdling, Rainer, Zailroads and German Economic Growth: A Leading Sector Analysis with a Comparison to the United States and Great Britain, The Jaornal of

Economic History, Vol. XXXVII, No.3, Septcmber 1977, s. 583-604. Garity J. M. Foreign Influence on the Ottoman Army, Ph.D American Univ. Washington 1968. Gehrke, Ulrich, Persien in der Deutschen Orientpolitik Waehrend des Ersten Weltkrieges, W. Kohlhammer, GmBH Stuttgart, 1969. Giesl, Wladimir, (Baron von Gieslingen) ; Zwc^ Jahrzente im Nahen Orient, Berlin, Verlag fr Kulturpolitik, 1927. Gordon, Leland James, American Relations with Turkey 1830-1930, University of Penyslvania Press, Philadelphia, 1932. Von der Goltz, Freiherr Colmar, Denkurdigkeiten, Von der Goltz und Wolfgang Frster, Berlin, 1929. , Millet-i Mselleha, Mtercimi; Yzba Mehmet Tahir, Kostantiniye 1301, Matbaa-i Ebuzziya Goriar, Josef; Austria and Germany Against Balkan States, American Bohemian Press, New York, 1915. Gottlieb, W.W., Studies in Secret Diplomacy During the First World War, London, 1957. Griffths, Marwin Albert, The Reorganization of the Ottoman Army Under Abdlhamit II, 1880-1897, University of California, Los Angeles, Ph.D., 1968. (Univ. Microfilm, Ann Arbor, Mich.) Grothe, Hugo, Asiatishe Trkei und Die Deutschen Interessen, Flugsch- rift des Deutschen Vorderasien-Komitees, Halle, ads. Gebaver- Schwetschke Druckerei, 1913. Helfferich,Kari; Georg von Siemens Ein Lebensbild aus Deutschlands grosser Zeit, Bd. III-III-, Berlin, 1923. , Alman Feyz-i Millisi 1888-1813 (La Prosperite Nationale de UAllemagne) ev. Nesim Ruso, Matbaa-y Ahmed hsan ve rekas, stanbul, 1330. Hillgruber,Andreas, Bismarcks Aussenpolitik Verlag-Rombach, Frei- burg, (tarihsiz). Hocaolu, Mehmet; Abdlhamit Han'n Muhtralar, Oymak Yaynlar, stanbul, (tarihsiz). Holborn,Hajo; Deutschland und die Trkei 1878-1890, Archiv fr Politik una Geschiclte, V (1925), s. 111-59. Hber, Reinhard; Die Bagdadbahn, Junker und Dnnhaupt Verlag, Berlin 1943

tndjikian. O.G. Burjuaziya Osmankoi mperii Akad. Nauk Arm. S,S,R, Yerevan 1977 Ivanova, L.M., Sidorova, A.K., Yazunskogo, V.K., Istoria SSSR, Periyod Kapitalizma (1861-1917), Tom II, Izdateltsvo Sozialno- Ekonomieskoy Literaturiy, Moskva, 1959. Iek (Doktor), Jaeck E. Balkan Harbinden Sonra ark'da Almanya, fham Matbaas, stanbul, 1331. Jerussalimski, A.S., Die Aussenpolitik md Die Diplomatie des Deutschen Imperialismus, Ende des 19. Jahrhunderts, Dietz Verlag, Berlin, 1954. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VIII. Cilt, Birinci Merutiyet ve istibdat Devirleri 1876-1907, Trk Tarih Kurumu Yaynlar XIII. Seri No: 16 TTK Basmevi, Ankara 1962. Kray, M.B., rgtleemeyen Kent (zmir'de i Hayatnn Yaps ve Yerleme Dzeni), Sosyal Bilimler Demei Yaynlar, A-, Ankara, 1972. Kraus, j., Deutsch-Trkische Handels-Beziehungen Seitdem Berliner Ver- trag, Verlag von Gustav Fischer, Jena, 1901. Kroger, Herbert, Deutschland in der Periode des Imperialismus bis zum Ausbruch des ersten Weltkrieges, Volk und Wissen Volkseigener Verlag, Berlin, 1953. Kurat.Yulu Tekin, Henry Layard'm stanbul Elilii (1877-1880), A..DTCF Yay. 181, A..Basmevi, Ankara, 1968. Kurmu,Orhan, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Bilim Yaynlar, stanbul, 1974. Lepsius, Johannes, Deutschland und Armenien 1914-1918 (Sammlung Diplomatischer Aktenstiicke) Der Tempelverlag, Postsdam, 1919. Lepsius, Johannes; Mendelssohn-Bartholdy, Albrecht ;Thimme, Friedrich, Die Grosse Politik der Europaeischen Kabinette 1871-1914, 9. Band (Der nahe und der feme Oslen) Deutsche Verlagsgesellschaft fr Politik und Geschichte MBH in Berlin, 1924. , Die Grosse Politik der Europaischen Kabinette 1871-1914, (Sammlung der Diplomatischen Akten des Ausvaertigen Amtes), 12. Band, Alte und Neue Balkanhaendel, erste Haelfte (1896-1899) Deutsche Verlagsgesellschaft fr Politik und Gecshichte, Berlin, 1924. Lewin, Percy Evans, The German Road To the East-An Account of the Drangnach Osten, William Heinemann, London, 1916. Luxemburg,Rosa, Osmanh Devleti ve Alman Emperyalizmi Aydnlk Dergisi, Aralk

1968, Say 2, Ankara, s. 139-144. Madison McGarity, James, Foreign Ifluence on the Ottoman Turkish Army 18801918, Ph.D. Submittcd to American University, Washington D.C., 1968. (Amer. Libr., YVashington D.C.,3764) Magnus, Philip, Glaastone, Dutto Paperback, New York, 1964. Mejcher.H.Z)ie Bagdadbahn als Instrument deutschen vvirtschaft- lichen Einflusses im Osmanischen Reich, Geschichte und Gesellschaft, Gttingen Nr. 1-4, 1975, s. 447-481. Mahmud Muhtar (Paa); Maziye Bir Nazar-, Berlin Muahedesinden Harb- Umumiye Kadar Avrupa ve Trkiye-Almanya Mnasebeti, stanbul, Matbaa-i Ahmed hsan ve rekas, 1341. Mehmed Zeki; Raubmrder als Gaeste der Deutschen Republik, Erster Teil, Verlag Die Verteidigung, Berlin, 1919. Marx ve Engels; Dou Sorunu-Trkiye, ev. Yurdakul Fincanc, Sol Yaynlar, Ankara, 1977. Moltke, Helmuth, von; Trkiye Mektuplar, ev. Hayruflah rs, Remzi Kitabevi, stanbul, 1969. Mori, Giorgio; The Process of Industraalization in General and the Process of Indusrialization in Italy The Journal of European Eicon. Hist. vol. 8, Nr. I 1979 s.7-78 Mottek.Hans; VVirtschafts Geschichte Deutschlands, Ein Grundriss, Band VEBDeutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin, 1969. Ortayl,lber, The Port Cities in the Arab Counties-with special reference to Basra TiirkArap ilikileri Konferans Bildirileri, Ankara Hacettepe niversitesi Yay. 1979 s. 221232. Orudjev 1961. z Istorii Proniknovenia Germanskogo mperializma vi '

Turziju {s Kontsu XIX Veka do 1919 God) Azerbayjanskoye Gosd. zdatelstwo, Baku,

Osman Nuri, Abdlhamid-i Sati ve Devr-i Saltanat, C. III, Kitap- hanei slam ve Askeri stanbul, 1327. Osmanolu.Aye, Babam Abdlhamid, Gven Yaynevi, stanbul (tarihsiz). kn,A.Gndz, Osmanl Sanayii, 1913- 1915 Yllar, A.. SBF Yaynlar, No: 299, Ankara, 1970. nsoy, Rfat, Osmanl-Alman Ticari Mnasebetleri (1871-1914) Baslmam Do.

ahmas. Hacettepe niv. Ankara 1979. Pamuk,evket; Foreign Trade, Foreign Capital and the Peripheralization of the Ottoman Empire, 1830-1913, Ph.D. (Mim.) University of California, Berkeley, 1978. , Osmanh mparatorluunda Yabanc Sermaye, Sektrlere ve Semayeyi hra Eden lkelere Gre Dalm (1854-1914) ODT Gelime DergisiTrkiye iktisat Tarihi zel Says, 1978 zel Say, s. 131-162. Parfit j.T. Canon Tventy Years in Baghad and Syria, Simpkin, Mars- hall and Co. London, 1916. Parvus (Alexander Helphand Israel), Umumi Harb Neticelerinden' Almanya Galip Gelirse, Trk Yurdu Kitabhanesi, Kader Matbaas, stanbul, 1330. ,Trkiye'nin Can Damar'. Devlet-i Osmaniyye'nin Borlan ve Islah, Trk Yurdu Kitabhanesi, stanbul, 1330. Patrick, Mary Mills Unaer Five Saltas, The Century Co., New York, London, 1929. Petrosyan. Yuri Aatovi, Sovyet Gzyle Jn Trkler, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1974. Pomiankovvski. Joseph, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reic- hes: Erinnerungen an die Trkei aus der zeit des IVeltkrieges, Amalt- hea-Verlag, Zrich Leipzig-Wien, 1928. Q,uatert, Donald, Ottoman Reform and Agriculture in Anatolia 18761908, PhD.Univ of California, Los Angeles, 1973 , Limited Revolution: The Impact of the Anatolian Railway on Turkish Transportation and the Provisioning of stanbul 1890-1908 The Business History Reviev, Vol LI, Nr. 2, s.ISI-;61 Raab,Alfons, Die Politik Deutschlands im Nahen Orient von 1878-1908, Manzsche Verlag, Wien, 1936. Rapp Adolf Die Entvoickelung Unserer Orientpolitik, Verlag Kweres, Tbingen, 1916. Rathmann,Lothar, Alman Emperyalizminin Trkiye'ye Girii, ev. Ragp Zaral, Gzlem Yaynlan, stanbul, 1976. Ritter, Albert Berlin-Badad Neue Mitteleuropaischer Politik, 17. Aufl., J.F. Lehmann, Mnchen, 1916. Robach,Paul, Hatt- Saltanat-Badad Demiryolu, stanbul, Ifham Matb. 1331 Said Paa, Hatrat C.I ve II, Salah Matbaas, Dersaadet, 1328.

Sanders, Liman von, Trkiye'de Be Yl, Burak Yaynevi, stanbul, 1968. Sante, Georg Wilhelm, Geschihte der Deutschen Laender (Territorien- Ploetz), 2. Band, A.G. Ploetz Verlag-Wrzburg, (Tarih yok). Schieder, Theodor, Das Reich unter der Fhrung Bismarcks, Deutsche Geschichte im berblick, Dritte Aufl. Edit. Rassow-Schiefier Metzlersche Verlag, Stuttgart, 1973. Shannon, Richard, The Crisis of Imperialism 1865-1915, Paladin, Frogmore, St. Albans, 1976. Shaw, Stanford ve Ezel Kural, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. II, Cambridge Univ. Press, London, 1977. Silin, A.S. Ekspansiya germanskogo imperializmana Blijnem Vostoke naka- nune pervoi mirovoi voiny (1908-1914) Moskva 1976. Stolper, Gustav; Hauser.Karl; Borchardt Knut, Deutsche Wirt- schaft Zex1 ^70, 2.Aufl., J.C.B. Mohr-Tbingen, 1966. Streisand, Joachim, Deutsche Geschichte, VEB Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin, 1970. Svvanson, Glen W., War, Technology and Society in the Ottoman Empire From the Reign of Abdlhamid II to 1913, Mahmut evket and German Military Mission, War Technology and Society in the Middle East, Ed. V.J. Parry ve M.E.Yapp, Oxford University Press, N.Y., Toronto, 1975, s. 367-381. pilkova, V.t, Mladoturetskaya Revolutsiya 1908-1909 gg. Izd. Nauka Moskva 1977 Tahsin Paa, Abdlhamid-Tldz Hatralar, Muallim A. Halit Kitap- hanesi, stanbul, 1931. Taylor, A.j.P., The Course of German History, Methuen and Co. Ltd., London, 1976. Tekeli,lhan, Evolution of Spatial Organisation in the Ottoman Empire and Turkish Republic, From Medina to Metropolis Ed. L.Carl Brown, The Darvvin Press, Princeton, New Jersey, 1973, 244-277. Thobie, Jacques, Interests et Imperialisme Franais dans /Empire Ottoman (18951914), Serie Sorbonne 4, Publications de la Sorbonne, Imp, Nationale, Paris, 1977. Tbawi, A.L., A Modem History of Syria, Mac Millan St. Martins Press, London, 1969. Trietsch, Davis, Deutschland und der slam-Eine IVeltpolitische Studie, Orient Verlag, Berlin, (Tarih yok).

, Levante-Handbuch, Ditte Aufl. GAE Verlag G.M.B.H., Berlin W. 35, (tarihsiz). Trumpener, Ulrich, Germany and the Ottoman Empire, Princeton Univ. Press, New Jersey, 1968. Trkgeldi, Ali Fuad, Grp ittiklerim, TTK Yaynlar II Seri No: 15, (ikinci Bask), TTK Basmevi, Ankara, 1951. Ulutan, Burhan: Bankacln Tekml, Ankara 1957 Uzunarl smail Hakk, ikinci Abdlhamidin Ingiliz Siyasetine Dair Muhtralar, l..E.F. Tarih Dergisi, C. VII, Say 10, %ll *953) s- 43-6Veylet, Bunyar, arkta Ingiliz-Alman Rekabeti, Sancakcyan Matbaas, Dersaadet, 1332. Wallach, Jehuda, Bir Askeri Tardmn Anatomisi (Trkiye'de Prusya- Alman Askeri Heyetleri 1835-1919) T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, ev: F. eliker Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1977. Weber, Frank, G., Eagles on the Crescet-Germany, Austria and the Dip- lomacy of Turkish Alliance, Comell Univ. Press, London, 1970. Webster,R.A., Industrial Imperialism in Italy 1908-1915, University of California Press, Berkeley Los Angeles, 1975. WilhelmII,Emperor; The Kaisers Memoires, Trans, T.R.Ybarra, Howard Fertig, New York 1976. Woodward,E.L., A History of England, Methuen and Comp. Ltd., London, 1976. Yapp,M.E., The Modernisation of Middle Eastern Armies in the Nineteenth Century: AComparative Vievv, W ar and Techonlogy in the Middle East, Ed. Parry-Yapp, Oxford Univ. Press, London, 1975 s- 337-366. Yale, William, The Ne ar East, The Univ, of Michigan Press, Ann- Abor, 1968.