nuncu Asrdo Trkfrsto' d',Br

ilhn faz
-E1 .=

slgTl,,

seyyoh
a

SeyohotndTCIs

d
i- ='+
"',

,.8

=; t:

Hazlrlayan

FiAIuAZAN EEN

F;edin Yaynevi

rr W U"U''i r k' g.foa' i '-, ir''-' i *vn'

b, / o d' ;;ii' ^>.-:
.

StrYAHATNAMELfiR
rt. l _

onacte r&sarda Ttirksa,d.a bir slfl,m Seyyah

Hbre ffammm
ffieyaaatm&rce
ffer*tgmeg
HAZIRLAYAN
:

Remeaan eea
r F'aztra
Diilef,'i <tRse> nir iirklerle itrgili blifui ile, Mervez'nn eserri Ttirklerle Igi ks_ i}n te"eiio}er.i esere i}sve udil'*i, a."}ito. akiayc rr6,}yette rotlan lro:i}:m:*mr.
Seya,}aatra&mesi,dea

aka, Ebi'

tsEDR YAy{}.rV P. K. 1060 - sraeu

197

dNsu
Hicr 38 {92_91 ') yllr dolaylarrcla s}&ni",i''i yere etrni ola trtit (Voiga} ts'trgarlayi hi1kdari i]tber ALn., Ablai }alifes," Iu,i}ted:ir-hiil&h'a, A]:d]iah }. trL eifJar-ar adrnda lirn el gniierrniti. Eulgar hLlk:rti.ra hu *lqi ie g:lcle'di'i bir rne}rtupta, }alifeden hkiimt1a.tu,..,.rl ic*
.lratu"tr

]:.i.i'lietirjn tanrrileir:.r, Bil}garlara slrniyet'i :::{, 1.'.l; ''',,'iiil1._ ]tlr ve wrual[rr]cl'gi.)J::i..nresili, T-[;:a.l'].ira. J,:rl lllilil:il','il,l,']|^a"

fri]l },';trtl'111 [y,I;l,i'iutiilli l,liil" ?J.r',lj V:illti i,lii1l[lhieiit['']llcilll'n''"

!t]i'l't}{)li},

-ylJ:,i'^ c:l'yl:' n''is

llii;iiil';ll,;lJ,;n

lL'

[l(}ti':)u t'l'lu'['Iqxl'

i'!]li''

Ii

yl]l'll;ilr!l'

t' t'lllr il"t$e_ n1llj"l"i' ll"lltrted

11'li'itr:x1

Ii}'fl'"''';'1ll!'

u[tili V( t'Iutrl"t"' !'"''l'lll'lli lli1zig'lo lx'sl'rt:t'r'

Ilj:;l|}'a'

|iiliilll''l, ill'l}i;i'i l"lt'.y[''i i;l'i1ll'n rl,l1 tltlv;li l.,j,, .:i,,i, .[;.e* "1':{'illil giilll'ri[llllili Ill,':,'l:,l'(''ll. l.ll.ilil ltlljrq'l iiilItt [,t:i,i.'tl.l-+iitlli vt giidcrilli i;il. Sl',,V Af ',ll lJt't' tlJ.-}.xi,l',l.t"tii g;:,ev_ l:'nctri:i]rli" Nll:,'l?r el-I}l'l, gcrctrli Ilalltlill,' V;,1i{.llii,llr fi0}1ra ' i;,iIi] "ii:jf,.:rs''ue kcrtli azt]xs Seven e,l-[.illu.ll;i'yi- l.ii;yi,i .l.i:i. ()'ir- i;"li.ii"yyetire, elilik heyei:inin 5;cIccei ii}[rt)tlu"i i..r'i l.a;l3,,an 'J,'l,:g[: el-Ttirk ve Bflris el-SakifI aclland;ll,, hilAfot sa'"il,Vrrrc1a [l]'"lnan iki vazfeliyi ve:di" Eulgarlara iden bu e}ilik heyetinde, }a,lifo '.- ve:l,ii:i arl_ ia g nderiler rnektupian okuakla, hediyexori vernlr:lIc, f;.li'ltre ve nuallmle,re bakanlk etrrekle grevli Ahncr] il. Fag* ls. a,dn,c-a bi'divan kahi de bulunrnaktaycl. Hayat [,li;]lrcla egernde ve:itren bilgiierde haka hen}angi hir nia,]Cn.ta sahip lulunmadur:.ez b kfftihin elilik heyetincleki rrevlrii Seyser el-Rass?'den de nhimdi. Br sefnet eenasnda lirinci c]reeede rcl oynanrr olan bu ktip (Tbn Fazlf;,n) getikteri ye:.le:tie gr_ dklerii ve halarna gelenleri kaydetr'ni, Baclad,a dndk_ ten sonra sefAretin cereyann]' elilik heye.l.inin getii ]kele_
1':';ll"

l]l,l' IlItlltrt'll,lli illlq'rlttrlty]ii. lirtt.t ii,l,.1'iifrl xl, il.i, j]ul-

't ()

Ns

11.

'i'l;.()".ll,'lrl rt: "[[iil.,li..y]lr'l itl'l,''xrlt.lrlr"'illrl- gtl:rekteyr}' ll I;lllll;1 tr]t_ tr][-llc[, tec, b ycl} iirerirde ck;lrla ua,trrt, ya*
:i:l'y';j,t)

T'I"irl* l}eleriyte ilgitri ksm:' ter[i'" X. iI]r'da Idorasial v* ran lkLrndarlal llllt il'yl''ll|l' Vil:Jii,.y;lll 1;lzlL;ilci ti: Arap hini oidu't tliiilf, l1;11; ll|l!:t. lil' ;t'y lilncli.,,irnir hu r''netriifir vr,1l;,l lil1:l|.'i ill.V;.ll; llll 'llllll-i gclrtl'rlelrtedir' Kendisi_ | lt, il':l', t'l li1".i li:,,'., li]lil [iilt'l"iti}l (l)4:l-$4;] m") vl].lnd; |,lltlll ll'ilvlll!t 11,l, li' (,lil ,lii l'.ytl[,iyll l't:,}.cl yola k.l:l'. lll','l' (*]i''11il, ll ltl.ylt,i t'r}l ytlllalr, saa. ylrllr ltl!lidir. liu yoi T{irk : 'lIjl, ,t,tl,lll.l, 11llll,'l, ;.;l.l,t,1-i'i ()zl;,", I{lr'I}i!.li', 'litl',1lln'i1]ar}nu lll'[''itll, rl,tiVll,

i l|,'li, llil11l

l,"'l iillili', yularrda ka]sedilen almalarrIa,fl Vt', kaka, layt;l llllllr fayrlalararak, haz"rlamaya atrtk. I,] riiz,ir ttlh. sonraki sahifelerinde Eb Dief bti,$'ar b" tt,'ll,llil'i 'I'iirlr, in ve Hind tkelerine yaptr seyatate d.ir
Ii,uI}'Iq';!n'i.n
l

l.itl t,lli vl,'il,l

Buese.rilkdefaKurddeSekloezert,a:afrnr]anVAJftour Kazvit'nin rfs&,g e}'_hitrffal ve 'i:ft,,iR} en'${ahtrfikfi,ta<llkitaplann'caiaileliiepara-trarrlj'rrrat"ercnesi ve -va getiriimek sure'tiye, Ltince 'nct'laryla x)aha snra' hi*lutu, 1-845 yInda Berlin'de }ray}1anrn1t1r' Y. Ferrand, G,rigorieff e W_tenf'eld bu kitap lalrkndla Ea* tarafirdan I'lnala: yapmtrard'r. 1923 ytrnda n' \r' 1togan A. von Rohr-Sauer daha *nceki }dehed nbas kulunuca d'ayanarair $erin r'il[i]'in8,i atrlrnalara ve b..l yeni nshaya gi] qatrima I{' de iho_ A_]*rrr*u tercilmei:i neretrnitir. Bu ezr nesriyle }rIehul slas arasmda fa::}a fark olmaclrsrr. gsterritir. Eiz }:u tereijmenliu'ile K' de sahloeer neriril F{' Ritter tay,afurdan tashil ediie tir nii'hayle 'v'o; trlolrr_
TturErcy el-Ei'hid&,'nda,

'[)ccnokner,

eitii iayaklar,.ar etrrLe ederei kencli na}ecieler"i o}clru irthaln'l Vefi]:g]{ iste*iLr' Rr:l_ dan balea elilik }eyetinir rad kalri'lelerir yerlerinin Vl"nl verilnres, farkrna va:lrradan bazl tcltr,rla,r1i lrllrlg kitabn tah:if edilnni olduu Veya yau}rr l<il.'J ;_,1'y;l;l.i_ tlc"l epeyce fonra hf,.fzarncla kalan lrfi,l,'1'Il''r ll.yll,:] |1,,,}.cncl alrl5i kukularn ,lrll' gcl.irivlr. l\4,'l;i, li':lll;,'ll l,tecen}rerr nce rl' ,|_l l''1ijil (( t'|t li,| I,.;,l."':,r) y'I.' rla,}n, sNnrl', I|l;,;l'li, lllil,l liy|' i!, l l,' y,.,it' zik* T'(]tD'(}ktc(jjr. l3 ir;il'll, ll'i'l| lt|'ttt lIil,!,lt.l, itricisi i;r'iilil,l,'ii ,ll,. lllllil llt ,ltllrlilll-l.. |,.l]'l( X. ag_r ill yrl. lpil vflf]llv.l '|'itl ll|,il,.itrli.l 'Ia.hsel' lli' kl'yk lrl |l\,plrl, i}i l;1|, I ,,,,'iir T:k. iil['l,'i' li' llllllIll l,llilr,al| 't,lll' \.| |\,lill lulaluk.
litotrcr*

!Ilil.lr- oiJ5'trenektedi". tsu hus.lstl itrci eki.lde isah etffek nx'irnl,.iiicjli-ir: Va. e}i }eyeti in'e dnenk*n a-na yln se Ve g0I'lrln, }ilman }:az Ikele,r'e .ranr, vy,qtllt E]i iliilef ll

'.['i'betlilc,r ve

lftral:r iii}elerine de

-ra-

Sauer nerine d*yancIk. trlinir,deki h litalimrzda rlahr sonra or:cf ol"illlllfi'r c} Mc,,rvezi'nin 514 (].]'20 n") yllln'rll,, slt.l;r [il'lcl'l: ,,I'T'It,i]lLtril krlerc ldl Tnllfi,l' tl-tu'1,uvfin a,nill Ili[.ljr ']ij-".I'r"lcr }r}_
k;rdn,lri

]ii:

ngerdi-i blgileni

tru l;l"iir y'_ j{[tqid el* ?]arken bata CeyI&i, Ibr cl-II'u.],tTll'ilr (1(]i'll(li]'/'l0 fi,Ier o].rrak zerc cJt-}i la3,al*lar'riar fa,ytn'lnn]TJls' hll al"da' kendi uarnarna yakrr r:.'ylarcall lalror:tmeyi cle ih;r-tr C'[.e_ ritir. nu-:r T,rkler }a}kinda verctri bilgi}.erin salarh't ettl'ciirr:,i vorilri,li;il*"

IX. blll

Mcrylli

itli kaynaklarla desteklonme}te,cii:' Aneak, eskiden leri n"rtr o]'madrklan bilinen Ruslar ve 1sl6,'lari Trtrlerde.n seyrnasffifi} gehebini anlemak gtltr. onu byle hir neticoye vrd.lj:alr I-u eki Ru$ idr tekilff.tn Ttirktrerinkine }enzeesi olabixir. Bu }:&bn terciinesinde, V. &Iinors}y ta,raflrirlan nclia Offiae ve Bitis} Mugeurn'cla butrunan nshalara dayanIarak ng'lizce tercrnesi ve notlariyte b-rlikte 1942 ylnda tr on';lra'da n'ere_ diler in, T'rk ve xlind lketerinden kal.seder hfrktrar ittiva" eden almaya dayarulmItrr. bn Fazlfl'ln eerin:i.n terctir'n.esinde olduu gibi, Eb Dii1ef'in.-ve lvIervezl'rin eser].e.:irden tercmei veren ksrriarda da akianmasr ge]:ekerr yrler eitli a}malara Ve kaynaklara mracaat edilcre} notlan-

nr I'Az LAN sEyAHAtrAMES TER,CMEs

tMI]KADDMIrl
(19?a) Bu kitap Muhammed b. Siileyman'n mevl (cii_ ent) ve Halife el-Muktedir'in Bulgar (Saklibe) , lriikmdana etilik vazifesi ile gnclerdii Ahmed b. Fazlfln b. el-Abbf,,s b. Rid b. Hammd'n eseridir. Miiellif bu esede Trk, Hazar' Ru, Bulgar (SakAlibe), Bagrt v.s. kavimlernin lkele_ rnde grd dinl ayrlklardan, hkmdarlarna, rlflir haber_ lerden ve yaaylar hakkndaki mahedelerinclen lahser-trer. Ahmed b. Fazl'6n yle der:
drr, Daha aada Bulgarla:' balsid,e ise hkrndarn adnn lutbede *Bul' gar hiikmca11" eklinde zikrectild:i grlecektii-. ortaa'claki islim melIif

SakElibe : ibn FazIAn turada BuIgartrar Sak6libe lllAvlar) diye

adIan_

$ak6libe nracldeeind'e bahsecilcn lsi6vlarn umumiyetle Cermenler reya Viking. {er olmalar muhtemeldir.
I

leri ve slvlar Eaklibe o!arak kabuI ederlerdi. slAn Ansiklopedisi'ndeki

|er sAdece Bu|garlar deli, b"n l(uzey ve Do Avrupa kavimlerini, Cermen_

,il

20

rc.

SEYAHATNAMEs

2T

b' ilkr Yltvilr'rn2 I}ulgor (Sa,kAlibe) hkmdan Almu slflm dnini- anlata_ lmr cl-M'mintn (Halife) el_Muktedir'e lrk, criatn hkmlerini fietecek' lkesi:de ''" |:'ij-*_ iin minber ve Caml ya''ktl.inde lrendi ad-na hutbe okunmas kogndermesini ve dman hkmdarlarrlan i,,r*r. ni, heyet isteyen mektubu geldi r'nnlilmek iin bir kale yaptrmasn] kabul editdi' inde, bu konudaki istei iso hiikiimBu konuda ,,'"' "'" el-Haramf i61's Ben gnderilen hedi}'eleri testlnr, Halife,nin mektubrnu okumakla, nezaret etmekle grev_ lim ctrnekle, fakihlere ve retmenlere hancamak' faki}I_ere lcndirildim. Yaplacak kaleiin inasrnda para bn *Harezm'cleki gtrteeek ve iiffetmerre*e,reril**t i" tutrmclara Artahumtsns iftlicl-F"urt'rna itiernaen inclen tahsis edildi' ;;sar (Saklibe) hkmdar t*l1"qT'l'j:.:':Y*,T-

mevlis Sevsen el-Rasg idi. Bahsettiim gibi, ben de onlarla beraberdim. Yanma hii&mdara, ka:sna, oeuklanna vg ku_
mandarlana verilmek zere gnderilen hediyeleri, hki.irndarn Nezir el-Harami'den istei il.lar da almrtm.

na

ve IIoRAsAJd]

11Safer 309 (21Haziran 921) Perembe gn Badad (Me_ dtnet el-Selflm)'tan haneket ettik' Bir gn Nehravin'da kal_ drktan sonra yolumuza hrzla devam ederek Deskere'ye vardk. gn orarla ikamet ettikten gr}nx'a tekra;-" yoia ktk'

Hicbir yerde duraklamadan doruca TIulv&n'a vartrrl{. ki gn bu ehirde kaldk. oradan Karmsn'efz harc-Iret

a"'"ffiil;;;-*'*eli ise ! Bet'"i:T1^i:*]r' :*i: cevilb

;ffifi;;;;";iil"
_;;'.s

il;;;

9':'b::**" T*'::]:TI: Bar' a_sa.Jn'nine de bulunduu Nedr el-Hlaraml'ni

"" * teiffuz ,sekl olan Yltvar
adlar bu gn uvaa,da grlmekt"dj,
._

ettik. Karmsin'de iki gn kaldktan sonra yolumuza devanla Herned'an'a ulatk. He'medan'da gn kaldk. Sonra, yolu_ rnuza devaml Sflvc'yel3 va,rdk' Burada da ilri giin kalclktan sonra vrymiizel rl:vn cdcrclr Rcy'e vfi,l tk]k. Ora. da, Su'Ifk'ii'5 lrr:tlrli Ahnll h. Al'yia ltlklcnck iqin on bir g ottrrJ'k. Zira,, Ahnctl lu grtrlr T'Tvil el-Tley'de{z bu-

llteber'n
Nezr

nu u,

grulmektedir' . rla hkmdar Veya prens nan6snda kullanId bir ka nota zikredilen Nezir el-Harami , i"J' kltaplarnda

(Bttvar) nvannn baz Trkler araslfi_

EleiIik

nfuzlu el-Harami Halif Muktej'r.,"_.r'*rda buluan ,bit.Jedmd. odur' Ell Sevse.n el_Bassi :l*"T:.d'','j:l'; ;;;;il; ,*pleyen 'J'' i o'J' Jou'ru*',"i,liru''' r.,"a i' zam an n cja'99.3]' n"o^,_*, j I ]]:1: '"-r'L, makam,na getirilmi, 3'l2 yInd'a Muktedir'i* ^

,,n JroJ,',jlu''Jn'o"r"
*,,o?o'loou,lh

omrlyle ldiirlmtr. bir ka' _ 5 Artahumisen : Eugnk Hive'nln kuzoy dousunda bulunan
hkmdar tarafndan olilie onun tomell edon siy8si bimu'*i ldl' Bulgar gnderdikleri olllik heyotlnin Hazar sollml olmas, sugr.ir],; r.t",1''" tlai0n'ne karl yneltildiini Estoriyor' ", "t [' H rHT #,'ni', i, ni" ' 'i* u i'' n,,:i'],ig:'T]::; : il L::"'*.:}1T:

tine girmitir. onun "$aklabi" nisbesii tarnasl ve adnn B0ris (Boris, Pars) olroa Bulqar mene|l oimas ihtimalini dndryor. 9 sevsen el_Rassi : Bu ahs el-Sbi tarafndan zikredilen Sevsen el-Hac;b oln'aldr. 10 Deskere : Badacl'n kuzey - clousunda, ayn ad tayan kanal zerindo krulrnu bir ehirdir. 1' Hu|van : Cib6l snrnda, DiyAle rmann kollarnclan biri zerinde
kuru|mu bir ehirdi.

h6cib iken,

BAri el-Sk!ii : Bt

lir anlamazlI zerine Badad'a karn, orada halifenin

cjaha nce Samfin?trordon Ahn'd b" lsmil'in hlzme_

b. Bat el_Hazari

: Bu adam belki do Hazar mslmanlarn"

;:;: ;; J'Ji * r,'l?'' ". "l*. llr"#ffi;,:,i";"t-"i"""'a"

l

*' l : ],o],1 T:1l'^E*::il: :"":: " " "'"'i' ,,'r. Elllik heyetintn to,rtiplenmosinde onur

Karmisin : Bu gnk l(irmanah ehri. Sv6 : Hemed6n ile Rey yo|unun ortaslnda bir ehirdi' Rey : Tahran yaknnda bir ehirdi. Su'lk : Muhdmned b. Ali el_Deyleml'nin lAkabdr' Ahmed b. Ali: Su'lk' kardei otup 311 (923-924 m.] ylnda Ysuf Abi'l-Sac tprafndan ldrln'tr.

'2 1g x4 15 6

17

Huvr et-Rey : Tahran'n dousunda Kmis vilayetinde bir elirdi.

rihn rol olduu anlalmaktadlr'

llr

22

rBN g'AzI-AN

sEYAIIATNAMEs ___----,
r_-i"_*;--_ :

f:':#=1:;*pF1fl

Iunuyordu. oradan Huvflr el-Rey'e hareket ettik. orada da gn kaldk. Huvr el-Rey'den Simn6,n'a, oradan da Dmein'a getik. ora'da D''nin'g adam olan bn Kf,,rin'e2o rastladrk. Kafilede kyafet dtirerek, cebri yryle yolumuza clevam ettik. Nihyet, Nibr'a vardrk. Bu srrada Leytril b. Nu'mfl*r ldrlmt. orada, Horasan ordusu kumandanr Hammya.

Ksfl'y bulttuk. (197b) Nfuflbir'dan Serahs'a, Serahs'tan Mcrv'e getik" Merv'den Amul lnin kysn'rla bulunar Kumahfln'a22 vardk. Kuma.h0,n'da, le girmeden nce rleveleri dinlendirmek iin gn kaldk. Sonra, Amul'ez kadar l katettik. IMAVEIiANNEIIIi] Ceyhun nehri'ni geerek Tflhir b. Alnin ribat Afi'rabr'azo ulatk. Cradan Beykend'e2s hareket ettik. Beykend'ten hareket}e Buhara'ya girdik. Horasan hkmdarnn ktibi (vegiri) el_Ceyh&n'nip26 yanrna vardrk. Ceyhn, I{orasan'ria el-eyh
18 Simnn : Elburuz dalarnn eteinde, HuvAr el-Rey'in kuzey dou* sunda [-ir selin. DAmegdn : SimnAn'n kuzey _ dousunda bir ehir. ,l9 El-D'i : Burada bahsedilen el-DE'i el-Sagir eI-|-lasan t. Ksm olup 316 (92B m.) vlnda Asfar el-Cili tarafndan ldrlmtr. 20 lbn Karin : ServTn b. Riistm b. K;rin'dir. 21 LeyI b. Nu'mA :Deylenilerdon tll'p cl_[Jtru ve el_Hasa b. KAsn'n generalidir. 309 (921 m.) ylnda Samni kumandan tlannya KsA tarfndan tevkif edilip Idrlmi'itr. LeyIA 30B (920 n.) ylnd,a el-Haoan b. Klm tarafndan Nisbr'a tAyin edilmiti' 22 Kumahn : Merv ile Amul yolu zerinde ve Aul liinn kylsnda
Burada bahsedilen Amul Horasan'n ktzoy - d<riusunda olan Amul_i Ceyhn olup bu gnk ad arcui'dir. 24 Afrebr veya Firebr : Ayn zamanda Ribt" TAhir b. Ali ve Tahiiiyye adlaryla da tannr. Buras Harzem hududunun balangcdr. 25 Beykend : Buhara ile Ceyhun arasnda, Btara'ya blr konak mesafede byk bir ehirdi. Bugn l-arabe halindedir. 26 El-Ceyh6ni : Mehur SimdnT veziri, Ab Abdullh Muhammed b. Ahmed el-CeyhAni olup Kltb el-nemfilik vo'l"mesllk adnda kaybolmu bir eserin mellifidlr. Drr Koydu.

el Amd diye tannr. Hemen %ize bir eV tahsis edilmesini emretti. htiyalarr[uz temin edecek, istediimiz hususlada yaralanmza merhem olacak bir adam grevlendirdi. Bu ekido gnlerce ka]dk. Sonra, S6,mn hkmdar Nasr b. Ahmed'in27 huzruna girnek iin vezir bize izin ald. Yanna girdiimizde kenclimizi sakal bitnemi bir oauun karrsnda bulduk. ona emrlik selaml verdik. oturmmz emretti. Bizirrle ilk sz, <Efendim Emr el-M'minn'i (Iilalife) nasl braktnz? Allah, ona, adam_ larna ve dostlarna sdemet ve uzun mrler Verin.> eklinde oldu. tsiz, <Afiyetle braktk.> dedik. o da <Allah afiyetini arttrsn.> dedi. Sonra, Halife'nin, *bn el-Furt'n khyas el-Fazl b' Msi el-Nasran,den2s Aitaumisan iftliinin teslm alrnp Ahmed b. Mfis6, el-Harezm'ye29 verilmesini, Harezm'deki vlisine,. e]ilik vazifeinde bize mani olunmamas ve Rab l-Tlirk'tekigo (Trk Kaps) kumanra.nna, bizin rnn,iyctimizc bir birlik verrnesi ve yolculuumuz0, ongel rlmemn,r l;in nlrt'uplar yazInasnr emrede'n-*- nektubu ona okundu, Buun i.izerinc, <Ahmed b. Msff, nerldc?> tlcdi. <I}izdel be giin sonra yole kmak zerc onu Llntltl (Mer1et elSelfr,m)'ta brraktk.> dedik. o, (Alg,h uz'ur iimijrlc:' vcrsin, Efendirn Emir el_Mminn'in (Halifo) emrnj: b] stnde veri var.> dedi. bn FazlA,n der ki:

23 Amul :

2t Nasr b. Ahmed b. Nasr : l-licri 30',l-331 (914-943 m.) yllar aranda San6ni hiikmdarI yaprntr. 28 Fazl b. Mus el-Nasrini : Hakknda baka bilgiye rastlanmayan bu harezmli hristlyan belki de,bir nastri idi. Barthold ise Harezm hristiyanla' rlnn melki (ortodoks) otduun idd'ia eder. 29 Ahrned b' Mus6 el_Harezmi : Hakknda baka bir kayda rastlanamayan bu ahsn halifenin saraynda bir vazifeli olmas muhtemeldlr' 30 B6b el-Trk : Trk Kaps mansna gelen bu yer' il'erde Ribt- Zemcn ady|a tekrar geecektir Buras do'udan doruya Samanilere bal bir hudut
karakolu olmaldr.

.,i'

?4,

TBN FAUI,AN
jj

SEYAHATNAMmS
F-=:::

2,

:llii=-T']=i :=;=::*=i:::,'l=l|

:'':':'

:'i::':{sEj- j::j-ii

...nEI+

verilecei ha_ tftllin kendisinden alnrp Ahned b. Msa'ya b. Mose hakkrnda hleye bae' eri uat. Bunun ilaerine Ahmed yolu zevrrrlu' Crnd Serahs'ton Beykeid'e kddar [lorasan (kevansarayrnclt bulunan enniyet mirlerine, <Ilanlarda gzlarcla) ve karakollada Ahmed b' Ms'y yakalamak iin adamdr' onu kix ya_ cler kann. o, u vasflara sahip bir ge}inkalarsa bu hususta ne yaplacasna dir mektuburnuz Merv'de ceyo kadar tdvkif etsin.>> diye mektup yazd' Ahmed'
yu'Irlrd"r i,'e

lbnel.['urflt'nkhyasel-Fazlb.Mtseel.Nasr*ni'ye

IHeR,EZM.l32
AbdullAh b. Batfi ve di'erlerinin krn bastracana df,.ir beni ikaz eden gzlerini iitince Buhara'dan geriye, Ceyhur nehrine doru yola ktk. Ha.rzm'e gitmek iin bir gemi kiraladk. Gemiyi kiraladmz yerden Harezm'e kadar olan mesafe 200 fersahtan fazladr. Souun iddetinden ktn gn yolculuumuza devam erlemiyor, ancak giidzn bir lsnda yot alabiliyorduk. NihAyet, H&rezm'e vardk. oranrn valii (en_ ri) Muhammed b. rAk l{arezmh'rn33 yaflrna. girdik" Bire ikr&na ve kabut gsterip bir evde nisafr etti. gn sonra bizi huzruna ard. Tiirk lkelerine g:.rrrek hususunda bizimie fikir tetisinde bulundu. Ve <Bu ioruda sizo izin veremern. Kanna heder etmeniz iin siai }:'akmam doru olmaz>> dedi. Tegn'e, iret ederek, <tsen liliyorum. Bu , br ocuun (gulmn) uydurduu bir hledir. Zi_ ra o, bizim yanr"rz.a demirciydi.9 Kfir iilkelerindc demir tic:eti yapmay ''encli. Nczfr'i alda'tn, on, lTurlr el-M'nrinn (Flalife) ile konrma,y vo Bulgar (Saklibe) hkiimdarnn mektubun Halife'ye ulatrnaya sevkeden odr.> dedi. Horasan Emiri'ni (Sflnilnt Hiilrrd6,r.'nr) kasted_erelr <<Eir imknnr bulsay'd, Byk Emr,ss Trk iiikelerind.e Haliie ad:na hui-

]:]rhara'dayirmiekizgtinbekledik.El.F'azlb.Ms,arkadalarmdaP Abdueh b. Batfi ve baka bazr kimselerle anlamt. Burrlar, <Daha fazla kalrsak k basar' H&rezrrr'e girrnek firsat kaar. Ahmed b. Ms yetiince bize katlr.>
demeye baladlar. bn FazIA yle der:

tevkf edidi.

garl arasrnda <el-itrifiyye>3t denen ve bakrdan, tuntan ve bakrdan basrlmr (198*) bir eit para vardl. Bunlar tartlna-

Buhara'daeitliparalar(dirhemler)grdiim,Bunlarrn

danalrnrr,satIr.100tanesibirgmdirhemedir.Buharahal. krn kadrnlarn balr (mihri) rreselesindeki artlarl <<Falan olu falan, falan'n kz ile u kadar bin itrifi dirheme evlendil eklindedir. Gayr-i menkul ve kle alrm satrnnda da a1m usulii kullanrlar. Birim olarak bundan baka dirhemin adn zikretmezler. Sadece sardan baslm baka bir eit dirhemleri de vardr. Bunun 40 taresi bir df,nektir. Aynca, yi_ ne sarrdan rnaml olup <<el_semerkandiyye> dener baka bir bir dAnektir' eit dirhemleri de vardrr. Bunun 6 tanesi
El-trifiyye : H6rn e|-Reid devrind,e Horasan vatisi olan trif b. MAttb tarafndan bastrlan dirhemlere verilen isimdir" Bu ahsn kardei

31

32 Harezm : Buracia lla:"ezrn kelimesivle Like deil, l4rezn'in o eananki ,merkezi Kt ehri kastediln'ektedir' Ket ehrinin bu gnkl1 ai abbAz {eyh Abbas Ve|T) dir. Eskiden Kt'a ehristar da denirdi. 33 Harezmah Mul"anmed. b. lrak Afrigiler hanedanndand. gA, Demirci : Tegin'in eskiden Harezm'dg demirciIikle egul oldu anlalyr. Eski TrkIr aresnda dmircinin ffletleri de aman'n dletleri gibi mukaddesti. Kagffri'ye gre, Klrgzlar, Yabgu|ular ve .KpakIar demiri takdis oderler ve demirle and ierlercj. Ayrca, ortaa'da Nlarernnehr ve Harezm_ le 'I-rk lkeleri araslnd,a geni bir demir ticretinin mVcut oldu- bilinmek_ 35 Biiyk Emr : Bu ifde ile t0m6T hkmdar kastodilmektedir. SAmn'i :hkiindar lbn Fazldn zanannda halfenin Horasan lkiirndaryd. Harezmah'n |.urdcki szlerinclen anlalclna gre o, halifenin kuzey lkelerinin ilerine ikarmasn arzu etmiyordu.
tedlr.

Mavernsoyyeb tarafndan bastrlan dirhemlere ise, .nrseyyoblyye denir. adn talyan dirhenler de il6m dvnohr'do k"llanlan vo .nuhammedyye' t6fsilAtl bilgi verrlnc}o baslmlard. Semerkand? dirhemleri iin Sauvaire

noktodir.

2s

BN FAzt'AN

SEYAHATNAMESI

27

hak sabe okutmaya, dinin neri iiyle uramaya daha fazla memleket arasn_ hibi olurdu. stelik, sizinle bahsettiiniz bu

tIabinlercekAfirkablesivar"Hafebukonudakandrnl.mtr. (Halife'ye) yaza* Ben size doruyu tavsiye ediyorum' Sultan'a (Smflni Hkmdfl_ rak meseleyi danrma"i " Byk Emir'e kadar r'n) melrtup yazmak gerekiyor' Siz, cevap gelinceye

teklersiniz.> diye ilve etti' Bunun tierine huzrundan a.yrldk' Ayn gn teirar ya_ nna girdik. D0,ima' ona kar nezaketli davranrp, ra'z etmeye bu koucalyor, <te, Halife'nin 0mri ve mektubu' Tekrar cliyorduk' Nihyet' yolqulu'cla iiracaa,trn ne lzumu var.> rnuza devam etmeye izin verd.

Bunun .iizerine Harezm'den Crcflniyye'ygse dorr indik" Crcflniyye ile trIarezm arasrnda ehir yoluyia 50 fersahlk bir mesafe vartir. Harezrn dirhemlerinin bir ksrn kalptr: kurundar, karr. k madenden Ve san bakrdan mamirltir. onlar dirheme <<tA(kk. zjce> derler. Arl 4,5 dnektir. Sarraflar tavla zar cineklet), topa ve dirhem satarlar. (lsst]) Harezmliler dil ve tabiat bajrlmndan en ibtid& kimele.dir. Koru$ma}ar srrcrlr }rla,rnrn seslerine ok ben-

zer.orada'ehrebirgnlkmesa{.erleArdakiizadndabirky vardr. Halkna <Kerdeller> derler. Konum.rlar kurbaalarr 3s

Faz|6 Crcaniyy'e : Bu gnk Krye-rEen ehrinin eski add'lr. lbn clup, Kst'tan daha nornliyd' rjevrinde Crcniyye Harizm'in tic6ret merkezi

isl6m Pek az onra da, lkenin baehri otmutur. Buras Tiirk i'ilkeleriyle lyk bi'io,ret merkeziydi. Buradan ouz, Hazar, BuIdnyas araslrda ok (]lkelerine' in ve gar,' Horasan MAvernnehr, hattd Kuzey ve orta Avrupa geniior kalkard. Bylece kuzey lke|oriyle tropi' Hind,e ticaret kervanb ve

kallkelerinmallarinbirmbadelemerkezivazifesinigrrd. d'oru giden 'yol 3? Erdek : Crcaniyye'ye bir konak mesafede, gneye bilgi elde edile_ bir bulunan uir .ovjr. Kerdeliler hakknda kesin
zeride
Ebi Talib'i lanotlemeleri onlanemtir' Kerdelilerin namazlardan sonra Ali b. gsteriyor'rln koyu mu'tezili e'lduklarn

vakvaklarrna ok benzer. Her namazdan sonra h]mr el-Ivl'mi_ nn Al b. Ebi Tfllib'e lAet ede,rler. Crcniyve'de ginlclree kaldk. Ceyhun nehri }a&an baa clndu. Buzun kalnlr cn yedi kart. Atlar, katrrlar, eekler ve a,rabalar yoldan geaer gibi brzrn iizerinden geiyorlar. Buz tabakas olduu gibi kalyor, yerinder bile oynamyordu. Buz, b ckilde c ay kakl. Cehennem so1iuuda zerimize bir ka-: a2ld znnettiimiz bir iilkc grdk. orada kar yamaya 1 blaynca mutlaka iddetli bir firtna vc riizgflr kar. o:anrn lalknclan biri arkadana bir ikrarnda brlunmak ve iyiiik etnek isterse, ona' <<Bana gel, konurln. Zira, cv.imde iyi ate va,r.> der. Bunu da ok fazla iyilik etmelr vel yalrrhk gstermek istedii zaman yapar. Yalnz, Allah onlara Dclmt, tol oclun vermitir. Tae a'ac (saksavul) cdunrnun bi: arabas <nlarn dirherniyle iki dirhemedir. Bir ara}a odn isc 0a&. yrlrarr 3 000 ntl arlindadr. Crcniyye'de dilenciler evlerin kaplarncla bekle,mez. Do_ rudan dorya ieriye girerek rsnmak ii atein lrarrsrnda liraz oturur. Sonra <Pekend!> yfr,ni <ekmek!> der. Bir ey re_ rjrlere alrr, aksi halde kar gider. CiircAniyye'de ikametimiz uzad. Receb'in bir ksm ile _ bffn, Ramazan ve ewal aylarrn (Aralk _ ulat) orada geir'rik. iddetli souklar hkm srd iin burada fada lalrna_ mz gerekmiti. Orada duyduuma gre, iki kii, on iki deve i]e ormandan odun getirmek iin gitmiler, yanlanna akmak tar ve kav almayr unutmular, ate yakarnadan geeeyi geir_ miler. Kendileri ve develeri iddetli souktan dolay donup imler. orada souun iddetinden arlarrn ve caddelerin bombo olduunu grdiim. o kadar ki, insan arrlarrn ve caddelerin ounu dolar, fakat hibir kimseyi bulamaz, herhangi bir kimse ile karlarnaz. Hamamdan kar eve irerdim. Eve gird-

38 TA : Trke tir olduunu syler.

kelie olup K6ms mtercimi bunun seksek

aac

I
ti

;l

ii

,i,

28

BnT r'AEI*eN

$EYAHATNAMES

.:-:E-

ffi

imile souktan sakalmn donduunu grr, buzunu atin larsnda eritirdim. Bir evin iinde bulunan ikinci bir evin iinde uyurdum. teki evin iinde ise ke ile lrapl btr <Tiirk adrr>> vard.. Ben bu adnn iinde krkiere ve abalara sarnrrr olarak uyuduum halde Qoh defa souktan yanam yast;a yapnircl. ( L99a) ora.da kplerin, patlamasn ve yarImasn diye, kederisinden postla,rla sarldllann' fakat bunun hibir fay1 das olmadn giirdiim. Souun iddetinden yerlerde byk yarklar alrln, biiyik ve eski bir aacn iltiye yarldn da giirrJiin.

iin Crcfrniyye'de kldlar. Ben, eli, elinin bacana, iki grevli Tegin ile Bfi,ris, yolumrza devam ettik. Yola kacamz gn yannakilere <<.irkadalar ! Yannzcla Bulgar hkmdarnn clqisi var. Her eyinizi bilyor. Avnca' beraberinizde Halife'nin mektupla bulun.ryor. phesiz mek-

ITt]IiK tJLKEtr InNm GtIi trIicri 309 yl ewal aylrun crtalarrla (16 ubat 922) havalar $rnmaya balad. Ceyhun neh.rinin brzlar ztd. Yo]euluk iin ihtiyaclmz olan eyleri tedarik ettik. Trk de* veie'i satn aJdk. Trk lkelerinde gernemiz gereken nehirlercten geebilrnek iin deve derisinden kelekler yaptk. ay yetecek kadar ekmek, darr ve tuzlu et lrurutmas tedarik elip
l

i
rl

arrnz dzdk. oranrn halkrndan tandklarmz iitiyat fazla elhise alrrramrz tavsiye ettiler. Meseieyi bytp v'aeiyetin kcrkun olduun sylediler. Sonra gerei gzlerimizle grnce bize anlatlanladan kat kat beter olduu anlald. Her birirnizin zernde bir hrrka, bunn zerinde bir ka^ftan, onun zerinde bir post, trostun zerinde ise bir kepenek, lrepenein ise bir basl va"d. Balktan sadece gzlerimiz griinyordu, Ayrrca, veurlumuzun alt krsmrna yalrn bir alvar, bunun iizerine astarl baka bir alvar, ayamza tozluk gibi br izme, kmaht mee_ ti, br mestin zerine baka bir mest giymitik. o kadar }ri, i.irrizden biri deveye binse zerindeki elbi$elerin fazlalrndan kmldanamyordu. Badad'tan (Mednet el-Selm) bizimle leraber yola kan fakh, muallim ve vazifeliler bu lkeye girmekten korktuklar

tuplarda hkmdnra 4000 <migeyycbl>s altrnrn.n gnderildiinden bahsedilyordur. Ynbnnc bir hkmdann yanna gidiyor,tunuz. Sizden bu paray ntlaka istiyccektir.> dedim. on. lar, <Rundan korkma! Paray bizden istcmez.> dediier. onlar tekdir ederek <Biliyorum! Hktimrlar p,rny mutlaka istiyeeektir.> dediysem de szm dinlemediler. Kafilenin hazrlrklan tamamland. Clircilniyye halkndan <Kians> denen bir delil kiraladk. Sonr&, Allh'a tevekkl edip, iimizi ona havaJe ederek yola ktk. 2 Zitkde 309 (4 Mart 922) Pazartei gni Ciirc0.niy.'e'den hareket e,ttik" (19s) Zamcnro adndaki bir ribiltu (hana} vardk. Buras Tiirk Kaps denen yededir. Ertci gll craclar lrareketle Chtr denen baka bir yero inclik. Brnrln kr bastrd" o kadar ki, develer dizlerine katar kar iinrlo yryor ]ard. Burada iki gtfu kaldrktan sorra. bo vo elsz bir bozIrrda, hibir kime ile karlamadan, cobr{ yrytile Trk iilketeri iine daldk. on giin boz}urda yriidiik. Bu esnatla" ok eziyet ve zahmet ektik. iddet souklar olcluunu ve deval kar yasn grdk. o kadar ki, Harezm'in souu bunu yannda yao gibiycti. Bamrdan geen btn skntlar unutup mahvolacak reddeye gelti}. . Bir gi ok iddetli btr soua yakalandk. Bu arada Te-

s Mgeyyeb? : Daha nce bohodilon trIf b. Attb'n kardei Mseyyeb trafindan bastrlan paralara verllon ismd|r. {s Rib6t Zemc8n : Bu korvansaray Hazar Dcnlzl llc Aral Gl arasnda t_Y*rt pl6tosu zer|ndokl yokuta bulunuyordu. Burae ayn zamanda "Ttft Kpso diye de tonnyordu. Burann s6m6nilorc bal blr hudut karakolu olduundan daha nco bahsedldi. j1 Ctt : lbn Havkal vc lstahri tarefrdan Klt 9ekllndo kaydedllon bu mev{c* ouz |kelorinjn modhallydi.

li

7
:t0
E::.-'

sEYAHATNA.MEs

e1

g{ l,lrlt bt'be'gidiyor, yannda bulunan bir fiirk onunla 'PllrI' kt.ytrdu. Bir ara Tegn gld. Ve bana. <Bu ,fiirlr: lllll' biztlt'n ne istiyor. Bizi souktan ldrecek. Ah ne istxllli lil*ek de yerine gersek, diyor> dedi. Ben, Tegn,e, ()n,, All,h sizden <Lfl ilhe illi Allal> demenizi istiyor, d,e.> lelir' '|iirk buna gtd, <Bilsek sylerdik.> dedi. Ytlumrza devamla <ta> odununun bol olduu bir yere vrrdk. Orada konakladk. Kafiledekiler ate yakp rsndlar. Ii]lbire]erini karp, atein karrsnda sererek kuruttular. Sonra oradan hareket ettik. Her gn gece yarsndan ikin_ tli vktic veya leye kadar cebr yryle yryor' sonra kn,klyorduk' on be gn yrdkten sonra ok talk, p_ nnrlr kan ve clerelerinde bol sular olan byk bir daa var_ tlk.

touzL.4.

Ii, 1e

Bu dadan getikten sonra ouzlar diye bilinen bir 'f,rk kabilesinin bulunduu yere ulatk. onlar, kl adriarda ot'ilrotl Ve konup gen yrklerdi. Gebeierde Adet olduu gibi, mk s]t yer deitirdilleri iin yer yer onlara ait adrlar g_ riiliiyodu. ok g artlar altnda yayorlardr. Bunlar yolurru kavbetmi eekler gibidirler. Bir dine inanmazlar, ilerinrle akllarna bavururlar. Hi bir eye ibidet etmezler. Aksine byklerine rata3 derier. lerinden biri reisine bir ev rlanrirsa' ona <Ey rabbim, u hususta ne yepaym?>> cler. Ar.rla:ndaki ileri meverele hallederler. Bununla beraler }ir c.yclc ittifak edip onu yaprnaya karar verirlerse, iIer'ndc Cn aa. vC Cn deersiz olan biri gelip ittifak]arn bozn,hili:. Allah'a 43
42. ouzIar iin sondal<i akIannIari [ilr. Rabl: Eski iranIlarn Iiiyklr:rlnt"..liilJi, rltll<!l i1ili
'I

inandklar iin deil de, srrf yurtlannclan geen mslmanlara yaranmak iin aralarnda <L ilflha ill Auah) diyenleri grdm. (200a) lerinden biri zulme urar veya sevmedii br ey grrse ban gemaya kaldrp <Bir Tanr!> der. Bu firkqe <Bir A]lah> demektir. Zira, fiirke'de <<bir> vhid ve <Tengr> ise Allah demektir. Kk ve byk abdestten sonra temizlenrnezler. Cenabetten ve dier hususlardan dolay ykanmazlar. Bilhassa knn su ile hig bir ilikileri yoktur.4c Kadnlar yerli ve yabancr erkeklerden kamazlar. Ayn ekilde, kadrn, vcu' dunun hibir yerini insanlardan gizlemez.os Bir gn bir adamn evine misafir olmutulr. Adam ve kansiyle beraber oturuyorduk. Kadn bizimle konuurken bir aralrk gziimzn nnde avret yerini (fercini) ap kamaya balad. Biz utancmzdan yzlerimizi kapayp <EstafirrIlah!> dedik. Kocas gld' Tercmana, <onlara syle: Bu ka.dn onu sizin huzrunuzda alyor. Siz onu gryor ve kruyorsunuz. Sizden ona hibir zarar gelmiyor. Bu hareket., lraclnr orr ijrtp de bakalarna mshade etnesindcn daha ivicljr.> iledi. Zina diye birey bilmezler. Byle bir su ileyen birini ortaya karrlara onu iki peraya. blerler. yle ki: Bu linseyi iki aacn dallannr bir yere yaklatrarak balarlar. sc:r_ ra, bu dallar brakrrlar. Dallarn eski dunumuna gelmesi neticesi, o kimse iki paraya bInr. Ilerinden biri, <Bana Kur'n oku'> dedi. okuyurrca }o$rina gitti. Tercmana dnerek, <<ona, susmamarn sytre.> dedi" Bir gn bu adam tercman vastasilye bana, <<Bu Arab'a sor. Rabbmzn karrs var m?>> dedi. Ben ise onun bu ssiin liiyk bir gnah telfikk ederek tvbe ve istifarda btlund-n. o da,

d liyiil<lcre Allah rnansa 1rlcn l.rill l;1lllill-li' lll l:;l;lir tarafrsiiylcne l 0iilr i;:liil;llill.' |)lrIll ii;itil;rla ananist |'l;lr lilkknr.|a d y"l ifidtIr kll;l;ll;ikl. (JJ.,Il, iilcrii danstklar liiyiikIor nrasnrla arninlar d vnrd.
<ll rlil;iz Idl'klr

iil-kIcr aras!n-

kItiinrIon scndaki aktamala'cia "Cezalar" maddesinde ha!'sedilecek. 45 0rliz kacInlarnn yalanc ei_kek!erden kacrnadk!arna dair sy!enen Adet zan;nrnza kadar Anedo,]u ky!leri ve Trkmenler Rrasnda yaantr. cahiliye Devri arapIa'rda da lurun ;ynlyd. BunnIa [r:raber Trk kadnlarnn ok i{fetli oldukla'nda eitii n'ellifier bahsetmektedirIer.

44

ouzlarn ve aanist Tijrklerin ykanmaiala'ndn ve o!ardrki su

32
i

gN

raza

sEYAHATNAMEs

{s
,t3

:._-

iii

benim gibi tvbe etti ve <estafiruIhh.> dedi. Tiirk'n fldeti byledir. Bir msltmann tebih ve tehlilao getirdini duyarsa onun sylediini tekrarlar. Evlenme cletleri yledir: leriden biri dierinin krznr, kz ka.deini veya velflyeti altnda bulunan br kadn u kadar Harezrn kuma karl_ rd ite:. Bal veltye verdikten sonr& kdr alr, evine (a_ drnn) gijtiiriir. ck kero balk (mihr) deve, hayvan veya lk bi cy clabilir. Velfi ile anlat bal (mihri) deeden hi bir kimse kaclnln evlenemcz.4 Bu meblfl devince c;tllrnmcden gelir, kaclnn bulunduu eve (adra) girer. Ba_ lrasnn, anaslnln ve kardelerinin huznnda onu alp gtrr. nlar da buna mani olmazlar. Bir adnm lr, arkasnda kar ,e ocuklar kalrsa, z anas olmamak artyla, byk olu babann dul karsyle evlenir.a8 (200) Ti.iccarlar ve dier yabanclar cnlarrn yanlnda c_ nplkten ykanamazlar. S&dece, geceleyin onlann gzinden uzah olarak yikanabirter. Zira, onlar byle bir harekette bulrnan birini grrlerse }ilzarlar ve (Br adam bize ihir yapma& stiyor. ink, sya giriniyor.> derler. ondan bu harekdine kurlk tazminat alrrlar. Herhangi bir miislmau, misafir olacak bir dost edinme_ den, sem iilkeinden bu dotuna bir elbise ve karlsna bir br,rttis' bir miktar kara biber, d.ar, kun zlim ve cevi hediye gtiimeden olarn lkeinden geeme. Msllman, bu ekilde Tiirk arkadaDn yana geince, arkada onun iin kubbeli bir adr kurar, imkn elvedii nbette ona ko5un
lcn ksa

takdim eder. Mslman bunlan keser. Zira, Tiirklcr ha}rvanlar kesmezler. Koyunla balanna vurmak sretiyle ldiirr_
1er.'9

Misafir olan mslman yoluna devam etmek isteyince, hayvanlarndan yola'tahamrnl edemeyecekler bulunur Vey bir eye ihtiyac olursa, yola tahamml edemeyecek hayvanlan Trk arkadarnm yannda brakr, onun develerinden, hayvanlanndan ve malndan ihtiyac olanr ahp yoluna devam eder. Gittii yerden dnd zam&n ona mallarrn, develerini ve hay_

ts

Tebih ve tehlil : .sbhfinellh vo L6 llhg illsll0h, ifdolerine veri_

ad.

vanlanru ide eder. Ayn ekilde, bir Tiirkn yurdundan, tanmadr bir kimse geip ona <<Een senin misafirinim. Develerinderro ha3rvanlarrn_ dan ve parand.an (dirhemtrerinden) miktara ihtiyacrm vai.> derse, Tiirk istediklerini ona verir. Eer tcir bu yolculuu esnasrnda lr ve kafile geri dnerse, Tiirk, kafiledekilere, <<Bgnim rnisafirim nerede?> dtye sorar. ud, derlerse }rfilenin ykterini indirtir. lerinde en akllr tand tff,circ vararak yklerini onn gz nnde zer. Bir zcrrc f-azl',z, lcn t6.cire verdii kadr, bu tficirin para,larnrlrn alr. Ay ekilde, bu tAcirin develerintcn vc hayvanlarrndan, vcrdii miktar da alr. Bu tflcire, <<o, senin amcanrn olu (yaknrn). onun borcunu senin demen en mnasibidir.> der. Kendisindcn emffne't alan adam firar ederse de aynr hareketi yapar. Enflneti geri ald t0,cire <o da senin gibi mslmand. Sen bu miktar on' dan al.> der. Eer Trk, mslman misafirine kervan yolu zerinde dnerken rastlayamazsa onun nereye gittiini sorar' <o, nerede?> der. Gittii yer hakknda bilgi edinirse, onu buluncaya, ona verdiklerini ve hediye ettiklerini geri ahncaya ka- ts clar arar. u da Ti'irklerin f,.detlerindendir:

Ilihr : Bak man8snadr. Burado kz karmanln kalntlar grtmek trdir. Gen blgi lin sondaki aklamalardan 'Evlenmoler. meddesne bak. a8 Dul : Byk oulun, z anas olmamak artyla, babandan dul kalan

49 Eski Trklerde l''ayvanlarn boazlanmakszn, kanlar yere aktlmakszn IdrIdnden ve kurban edildiinden yine ayn ksmda tafs|ltl o|arak
bahsedilecek.

kdnl

uun uadya bahsdilecck.

cvlonmcsnden eondakl aklamalardan "Evlenmolgr' madaelindc

r'. $

ri

nN razr,aN

sEYAHATNAMEs

, '

IJir Trk, Crc0niyye'ye girince misafir etti miislmalun nerecle olduunu sorar. onu bulunca geri dnnceye kadar evinde msafir kalr. Bir Trk, mslman arkadann yanrnrla misafir iken lr, bu mslmanrn bulunduu kafile len Tiirk'iin kabileinin bulunduu yerden geerse onun kabilesi bu msliimanr ldrrler. ona, <Sen, onu hapsedip ldrdn. (201a) Hapsctmcsen, o lmezdi.> derler. Ayn ekilde, bir msliiman, bir Tiirke nebiz (arap) iirir ve bunun neticesi Trk damran diicrek lrse, ona nebfz (arap) iiren mslmanr ldrrler. Iil<r o mslman kafilesintle bulunmazsa, kafilede bulunn en l:tiyiik kimseyi yakalayp onun yerine ldrrler. ()lanclk onlar arasrnda ok byk gutur.so Bir defasn_ tl, Tliirk xrImdarrnln (Yabg'nun) vekitri Kzerktn'insr oyma_ na Harezmli biri gelmi. Koyun Hhtn almalr rraksadiyle, daha nce misafir ettii bir Tiirkn evinde bir mddet miafir kalr'lt. Bu Trkn, henz yznde ty bitmerni bir olu vard. Ilarezmli, olan durmadan kandrmaya ve isteine rm etreye alryordu. Nihffyet, oeuk onun isteini kabul etti. Trt de gelip onlan sust yakalad. Ixemen meseleyi Kfzer_ kir'e gtrd. Kzerkn ona <Trkleri topla.> dedi. o da toplad' Trkler toplannca ocuun babas olan Trke: <Doru Jra:ar vermemi mi? Yoksa yanl (sahte) karar vermemi mi iste'gin?> diye sordu. Trk, <Doru karar vermeni sterim.> dcd.i. Kzerkin, <<yleyse olunu getir.> dedi. Trk de getirdi. Kzerlrn, <He,r ikisinin de ldiirlmesi gerekir.> dedi. T'iirk lu_ na, razt olmad. <olumu teslim etmem.) dedi. tsunun iizerine Kfizerkin, <<Tcir fidye vererek cann kurtarrr.> cevabrnr ver_ di' 'Iicir, oluna yapt hareketten dolay Trke bir rniktar, Kzerkin'e ise 400 koyun verdikten sonra Tirklerin iilkesini terketti.

-__:=-_=,.--------_

:: *

Trklerin hkmdarlan ve reisleri arasnda ilk grdiL mz Kk Ynt (Yinal el-Sar) icli.s2 Daha nce msliiman olrnu, fakat kabilesi, <Mslman olursan bize reislik edemez.
sin.>>

demiler. Bunu.n zerine mslmanlktan vazgemi. onu bulunduu yere varrnca <Sizin gonenizc msade etmem. Zi_ ra, b|z hibr zamen byle birey duymaclk. olacan ,a tagavylrr etmedik.> dedi. Yumuaklkla hareket edip nihyet, on dirhem deerindeki bir Crcn kaftan, bir para pf,y-bf,.f ku' ma]'53 birka somun' bir avu kuru zm, yruz ceviz54 vererek onu raz ettik. Bunlar verince bize secde ett.55 Eu, fiirklerin detidir. Bir adam dierine iyilikte bulunursa, iyilik gren adam, iyik edene secde eder. Yinl bu ikra_ rnilnlz zerine <Evlerim (]adrlanm) uzakta olmasa size ko' )run ve hecliye getirirdim.> dedi. Ve yanrmzdan aynlp gitti. Biz de hareket ettik. Ertesi gn yolila giderken irkin, st ba perian, grnii pis ve kalbi kt bir Tiirk karrmrza kt. iddetli bir yamura da tutlmutuk. Bu adam <Durun!> diye ba,rd. tin kadar hayvan, be bin kadar nsandan mcydana gelen koca kafile durdu. Sonra, <Hi biriniz geemezslniz.> dedi. onun emri zerine duruJ <Biz, Kzerkn'in dostlaryz.> dedik. (201b) o, glmeye balad. Ve, <Kfizerkn kim oluyor? Ben Kzerkin'n sakalrna pisliyeyim!> dedi. Sonra, Harezm diliylc <<pekend!>> ydni ekmek dedi. ona birka somurl* verdim' onlar alnca, <Ilaydi gidin. Size acdm.> dedi.

gre, yabgnun vekiline bu nvan verllirdi. Bu kellmenln kadrhdn veya Kl-er-

0 51

oIancllk : Bu suu ileyen, Moollarda cla lme mahkm edilirdi. K0zerkin : Biraz aada, bizzat, lbn Fazln tarafndan verilen izahata

52 Kk YnAl : Bu kelime yabgfinun veliahdine verilon bir nvandr. Daha onralai ouzlarn her reisine bu nvan verilmeye balanmtr. 53 Py_bf : Ayakla altrlan bir letle dokunmu kuma. Ayrca dibc ,kelimesinn muharrefi lablir. Tab6tbT bu kelimonn Trke'doki bay kelimesi iie Farsald*ki b6ft kelirneinden meydana geldilnl syler. 54 Ceviz : ortaa mellifleri Harezm ve kuzoy lkolorlnde ceviz aa
cnln bulunrnadn yazarlar. 55 Secde : Bulgarlar ve Hazarlarda da grIen toekkr gocdel blr putperest detidr. Hdd ellem, ouzlarn brc doktorlr (amanlar) nr de secde ettiklerini kaydeder.

kin ilo ilgili olmas muhtemeldir.

--*
I '. '

i.l

'

l'

36

===#--:---:---

=---=a-

BN F'AztAN

sEYAI{ATNAMES

37

bni F'aztn ylde der: ouzlarclanbirihastalantnca,okimsenincflriyelerivek& leleri kendisine hizmet ede'rler. Ev halkrndan, baka hibir adr evlerinden uzakta onun iin bir kimse ona yakla ^maz. veya iyi oluncaya kadar onu adirda adr kurariar. rrceye brakrlar. Eer, bu kimse fakir veya kle olursa onu sahraya atp giderler.so

AralarndanbiriIrseonuniinevgibibykbirukur kaza:lar. Eundan sonra ccsedini alrp hrrkasrnr (elbisesini} giydirir, lusanr ve yaymr kurrntlrrrlar' Eline' iinde nebiz

aag* oan aatan bir badeh verip, rne iinde nebiz brlunan tan bir lrap loyarlar. Sonra btn ahsi cyasnr getiri'p orunla birlikte bu oda 'gibi ukura koyarlar' Daha sonra ly gukr_

daoturtupzerinitavanlarterler.Mezarrnrnzerirrdeau1ur.

dankub}.egibibirtmsekyaparlar.s7BundanSonraltin yze veya hayvaniarrnrn yanrna varp miktarna gre' birden ikyzekadarnrkurbanolarakldrrter.onlarrnetleriniyerbir taraIer. Batarnr, ayaklarrnlve derilerini ve kuyruklannr

faa5nrp,burlarrkesilmiaalarzerinekabrininbarnaasar"grrou <nn Cennet'e giderken binecei ha3rvantrardr'>> r*. kahrama derler. Itrer len kimse, salnda insan ldrm aatan sret yon_ biriyse olaratg irrsanlarrn sylarr lradar' tup bun}an kabrinin zerine dikerlcr' <<Bunlar onun hizmeti* erdir. Cenret''te crra hizmet edece]lc:'>> dcrlcr's8 Bazanhayvanxarrkurbanetmeyibir-ilrigngecikti.irler.' Bununzerire,aralarrndakilyklerrlenlirihtiyar(anan} <lyii ryam* on]ar, kr}:arlar abuk ldrmeye tevik cdcr" bcni getiler' on_ da grdn. Bana: Gryorsun, arkadala:m yeti_ larr takib etmekten ayaklarmrn alt yara oldu' onlara detli'> der' Burrun iizeri_ emiyorum. te, tek bama kaldm,

ne lnn hayvanlarrna vaJrp hir miktarn ldrrler ve kabrinin yanna asarlar. Bir veya iki gn getikter sjnra i}tyar tekrar onlara gelir. <F'alan (ly) ryamda grdm' Bana: Aileme ve arkadalarm:r hbc: ver. Beni geenlere yetit'im' Yorgunluum geti, dcrli.> der.59 bn tr'azln yle der: " Btn Trkler sakallarin yolup by.klarnr brrakrrlar. Bazan, onlar arasrnda sakalnr yolmu, enesinin altnrla birka ty brakmr, srrtna post alm ihtiyar bir adan grrsiin' IJzaktan ona bakrnca kei olduunda tereddt etmezsin. {'2,2a\ o'z Trkleririn hkrndarna Vahgu denir.60 Bu kelime hkmdarn unvanrdr. Bu kabileye hilkrnclar oxan herkes bu isrni alrr. Gnrn vekiline ise <Kfiz :!,f,r> t]cnir. Ayn ekilde, bir reisin vekili o}an herkese Kfzerkir denir" Bunlarrn yanndan ayrldrktan sonra ordu lcunn'ndinlarl_ n (Subal)s, yanma va.rdk. ona el-Ka{,alr oiln l]tnnlt derle,r. Etral* bizim iin <<Trk adrrlarr>> lrurcltrcl.oa ]Jizi or]ar'cla misafir etti" onun byk bir ailesi, klabalk mai'9ycti vo pek ok evleri vardr. Kesmerniz iin koyun, binrnerniz iin haywan

6 Yabg : Ouz hkimdarln Ve Karlk hkmdariarna verilen bu nvan eelIiiye, ce$0ye ekillcrircle r-io ce;er. Eu nvan bazen cefuive"ffkfin ekIinde birIeik oIarak kllanlr. Bazi yerlerde ise hikAnlr ollarna, erkek kardelerine ve yakn akrabasna da ya[E clenir. 61 Su!:a : orIa'n ordl k,lendanna vel-iIen lir iinvl'dr. Metinden unlalrlna re, bl s;bain f'],:"'iuzlar iizerindeki otorito9i 1lqfidan daha kuvvetliydi. Zeki VeIidi Toan, li'cn zillredilen ubann sel!irln atalar lmas ihtimaIine deinir. ihn eI-Arj?r'in bir kayc da bun rIestekIer ma|iyet-frk

s9 Burac}a tr iin kul"lan kesrneye tovk eden pl",esiz anad,r' lerde llere takcim er"jiIe krka!ardar asada bahseditrecel<.

Trk-

uul;!.'* tedavisinden, lIerin gnImesiclrn ve mezarlardan daki aklamalartla tafsiI6tI bir ekilde bahsedilecek'
67 88
Zikredilen ksmclaki Ggmme ot<illeri' maddesino bak' ZikredIcn ksmdaki "Balballar" maddesin bak'

scn*

.,rdilirlerdi.

KubbeIi ad;r ; Trk ac]rIar kulbe -'klinde oly611ly. orta_a'da adlrlar sadece Ti'k!er ta:'a{ndan deil, dier komtlar taraflndan da kllanlnaktayd!. Hita, Peyganlsr dev"iice Arabistan'clr Trk adr!arnn kullanldna dair kaytlara sahip b-lunmaktaylz. Bu adrlar ev gibi c'lup oa dilmelerden in edi|en bir iskelet zerine kee kaplarnak suretiyle inA

tcdir.

62

1i

!I!lSI',].'lr,. -,.,

38

- ------*---

BN l'AzLAN ----------"-'

SEYAHATNAMEST
_----*-ffi_**=._-=..-_*-*

r=-

il

getirtti.Ailesindenveyahnlanntlanbykbirkalabalda. iet ederek onlarn yemeleri iin pek ok koyun ldrtt' ona elbise, kru iiziim, ceviz, kara biber' dan gibi hediye' ler verdik. Kansnr grdiim. Daha nce baba"snrn karrsryrrr'
yerden lerden bir krsmn alarak adr evlerinin bulunduu gm_ kp kra gitti. Bir ukur kazp getirclii eyleri bu ukura -ot'. g"eyter syledi. Tercmana <Ne diyor?> diye sordum' Tercman, <Bu, Araplarn Etrak'in babar el-Kata6,n'a ver_ dikleri hediyedir diYor.> dedi. . Gece olunca terciimanla beraber Etrak'in yaJna girdim" Kubbeli aclnnda oturuyordu. Yanmzda Nezr el-Harami'nil ona yazds mektup vardr. Nezr bu mektubnda onu msl' manla dvet ve tevik ediyordu. Ayrrca, ona iinde rrseyyeb altnlarr da bulunan elli altnla, miskal misk, tabaklan_ m deriler, kendisi iin iki hrka kestiimiz Merv kumalar, (brocart) tabaklanm deriden bir ift ayakkab, bir kat dibf,,c

i, bizimle beraber gidiyordu. Bu srrada zerimizden uarak bir rdek geti. Etrak hemen yayn gerdi, atrn onun altna dosu stird. Sonra, onu okla vurup yere drd.
'

BukadnbirmiktaretvestileEtrak'evediimizhediye.

Birka gn getikten sonra adam gnderip kendisinden sonra gelen kumandanlan artt. Bunlar, Tarhn, Vnal, bunlarrn kardeinin olu guz icliler. (202b) Tarhan, bunlar arasrnda en akll olan ve en ileri gelen kimseydi. Hem topal, hem kr, hem olak biriydi. Etrak onlara, <Bunlar, Arap hkiimilarrnn, shnm (damad, kayn-baba)ea Almu b. ilki'ye gnderdi elilerdir. Size danmadan onlan brrakmak istemedim.>> dedi. TarhAn,Gs u3r, bizim grmediimiz ve duymadmz bir ey. Bizim ve babalanmzn zamanrnda buralardan hibir h_ kmdann elisi gemedi. Bana yle geliyor ki, Sultan (Halife) bir hile kurup, bizim iizerimize saldrtmak iin bunla.r Hazarlar'a gndermi olabilir. En iyisi bu elilerin her birini iki paraya ayrrrp, yanlanndaki eyalan ve dier mallar alalrm.>>
dedi.

elbisevebekatipeklielbisegndermiti.Buhediyelerinhep. sini ona verdik. Kasrna da bir ba rtiis ile bir yzk hedi_

ye ettik. <<Siz ge* Bundan sonra mektubu ona okudum' Terc*nana' Neye karar v_ ri dnnceye kadar br ey sylemeyeceim' ettiimiz receimi sutan,a (Halife'ye) yazarm.) dedi. Hediye giymek iin zerindeki dbilctan mfhilan (eref elbisesi) (kurtml elbiseyi kard. Bu elbisenin altndaki hrrkann kn) kirden para para olduunu grdm' Zira' on|arn detine gre bir adam, zerine gy.iii i eibisesini pa'ra pare bryklarrrr olup dklmedike gka"raz'o Etrak ise sakal ve arala* nepsn yolmu, hatlm klna girmiti' Tirkler onun' Bir gn atrna bin* ,rd, .r, iyi svari olduunu sylyorlar'
yaurt,inaun sondaki aklamalardan -Bu husus Bat Hnlarnda ve lskitlerde de mevcuttu'

Baka biri, <Hayr, yanlarrndaki eyay alp bunlar rrlrplak, geldikteri yere geri gnderelim.> dedi" Ba,ka biri ise, <Ha5nr, bizim, H:azat hkmdan yanda esir adamlarrmz var. Bunlar gnderir, onlarla detiririz.) dedi. Yedi gn bu 64 Sihr : Bu kelime damad, kayn baba, ve kaynbirader mandlarna g* lir. Mslman olan Bulgar hkmdaryla 0z ubasnn shriyet kurmu lrla

olmas biraz phelidir. Belki de, kelime burada mttefik mansna kullan_ m olabilir. Herhalde, o devirde ortk dmanlar Hazarlara kar ouzlarla. Bulgariar arasnda sk ilikiler vard. Bunu iyi bilen Badad hkmeti ouz-

BuIgarlar arasndaki bu ilikileri daha da kuwetlendirrnek ve onlar lol6miyet'e kazanmak istiyordu. Bununla beraber, ouzlar arasnda ynaln tutumunda olduu gib lslAmiyet'e kar iddetli rnuhalefet vard. Mslman olan KzerkTne ouzlarn "Mslman olursan bize reislik edemezsin', demeieri bu muhalefeti gsteriyor. Etrek de bunu hesaba katmaya mecburdu' lsl6m' kabl

.tmesi iin yapIan davete oyalaytc cevap vermesi belki de bundan ileri
geliyordu.

63amanistTrklerdekisukItnden,elbiselerivevcuduykamanm

\
I
1t

(cezalar mad'desinde

bahsedilecel_

65 Tarh6n : ubadan sonra geten ve asillerden stn olan beye bu nvan verilirdi. Emeviler devrinde Mdverannehr'deki mstakil bey|ikler idare
cden beylere de tarhdn denilirdl.

40'
G:

IBN FA.ZI,AN
--:

SEYAHATNAMEST

1l

:--

l,l

]klerl birbirleri ile mnakaa eclip durdular. Biz ise korku_ muzrlai lmek zereydik. Nihiyet, bizi derbest brakp gememize msaade etmeye karar verdiler. Bunun zerine Tarhfln'a bir Merv kaftan, iki para py_bflf, adamlanna birer hrka (i elbisesi) hediye ettik. Yinff,I'a da TarhA.n'a verdiimiz he_ diyelerin aynrnr verdik" A5rrca, onlara kara biber, dan, birka somun verdikten sonra bamzdan savup gittiler. Buradan hareketle Yaginilt (Tchagan) nehrjne vardk. Ka,filedekiler, deve derisinden yaplm kele1lerinicQ ikararak yaycllar. Yuvarlak olan eyalarrnr Trk develerinin zerinden a,la.rak kelekler alsn diye ilerini bunlarla doldurdular. Sonra elbiselerini ve dier eyalarnr da burrlara koydular. Eundan sonra her kelein zerine drder, beer, altrar, daha az 4eya daha otrr kiilik gruplar halinde kindiler. Ellerine kayn aacr6? paralari aiarak lunlar. krek gibi kullandrlar' Durmadan ]rek ekiyorlar, daire eklindeki kele'i su gtiiryordu; Nihyet nehri getik. Devetrer ve hayvanlara baryorIar, onlar da yzorek rrrrar geiyorlardr. Kafile geerken Bagrrtlarrn bas_ kn .ya,pmasrndan korkulduu iin ewelf;, na claratr siihl bir mrhrrip grulun gemesi zarun idi. I{akikaten yle yaplr" Ygind elrini bu ekiklc 1etikten sonr&' yine kelek}erlc Cf,,m (Ilnta), Cah (Sagiz), Ilzil (oyil), Elrden (Zagsi'bay),

Var (Wah), Aht (Byk Ankati), Vabnil (Kk Ankat)

nehirlerini de srasiyle getik. Bunlarn hepsi byiik nehirlerdir.

IPErNEKLtrR,

-168

Bundan sonra Peeneklerin lkesine vardk. Bunlar, denize benz'er, akmayan bir suyun (byk bir giiln) kenannda konaklamrlar. ok esmerler. (203a) Hepsi de sakallarrnr tra etmiler. ouzlann aksine ok fakir kimseler. Zira, ouzlardan on bin ba hayvana, ynz bin ba koyuna sa,hip olan kimseler grdm. Koyunlar ekser karlar arasrndan trnaklariyle eeliyerek kuru ot ararlar. onu da bulamazlar.sa ka, yerler. Buna rarnen gayet serniz olurlar. Yaz gelip ya ot ycyicc zayrflar'lar.

Peeneklerin yannda bir gn kaldktan sonra vo]'rmuza devarn ederek Cayih (Yayk : Ural) nehrnc vrtlr]<.Go Bl, imdiye kadar grdmz en byiik, suyu cn bol olan, en hzlr akan nehirdi. Bu nehirden geerlrc'n bir kelcin ters ev_ rilcIiini, iindekilerin nehirde lattrnr, pek ok insanrn telef olduunu, bazi develerin ve hayvanlarrn boulduunu grdm. Nihayet, binbir glkle nehri getik. Gnle'rce yrdkten'
rastlerntr. Ebi Dlef ise, daha dourla Peeneklerden bir grupu Erclnij sy!er. Peeneklerin byiik ksm IX. asrd'a Hazarlarln ve ouztarn tazyiki altnrlo Volg'nn raiI$lna geml|erdir' Bunlar 889'da }"4abarlar claha batya ekilrneye zorlayarak Tuna'ya kadar uzanan grey Rusya bozkrlarncla yay!tItar. IsI6rn cor]rafyacIar daha c,k bu batya gicen Peeneklercen bahsederler. B-nlar X. asrn sonunda i,rnu'y, geerek- Ba!kanla-a yay!rJtrar" Bizans'n bana t-t'iyLik lir 1AiIe oIdular" Nih6yet, X!l. asrn banda A!exios tarafndan im!d erlilerek katrntlarr t3izans imparato,-luu hizr,etine a!nd. ibn Faz|6n ve ldrisi onlarn sakalsz 've byksz oldukla.n sylerler. Eb Dlef ise dourlaki Peenel<Ierin uzun sakaltr ve byk! olduklarn kadnlarla alenen mtinasebotte blunduklarln

lbn Fa;i]6n onlara Yaylk nehrinin

G8 Feenekler : Peenek!erin asl yurt!ar

l<-zeyinde

hakl<nda kesin

biIgi

yoktur.

geerdi. Bazen bu kelekier,

byklkteydi.

66 KeIek : [,etinde "sr'frA" s;ekli;rJe ;een b- vastalarr line eyalar kor,up az bzilerek kapandktn sonra nehri l1or;ek iin sahihi h"nun zerine ot,.rruyor ve .ir hayvana bal ola lt kelel< hayvala bir|ikte nehri
b-lrada] :idu-

gibi, leer

ve altar

kiilik

G? Kayn aac : T{j'kerin nuked|es aac [<ayln aac (h} Trk lke_ lerinile hAlA bo! rniktarda mevcuttllr. amann yupasl, rlavulu da lu aatan imAl edl!ir. aanist Trkier arasnda kayn aacnn altina glmenin Veya

.
l
; i

ceserjin bu aacn zerlnde i:ehirinin nakbl olduundan daha aada bah_ sedilcli. Birok esitleri olan kayn aac, kc'ruylcu ve merha!"netli ana tanr Umay iIe lgen tarafnclan yere indiriin]i... Ataylllarn duaIa'nda daima .bay kayn, in aci anlr. r'rklerde baz fetiIer de kayn aac kabuundan yoplr, kay aaclna kurban ve yiyecek takdim ed'ilirdi'
.

syler.

lardan birinin ad Yayk'tr. Bunun Ural Nehri'nin mukaddesliiy|e aldkal nas muhtemeldir'

69 Yayk : Ural

nehrinin Trke ad. amanst Trklerdeki ko"uycu ilAh'

ol_

42
i;',

MN

F''AZLAN

SEYAIIATNAMES
-----F

43

srasiyle Chf, (Caa), fuhaz (Ixgqz: Talvoka), Bcg (Matchka), Samfr (Samara), Kinet (Kinel), Sh (Sok), Konculu (Kundurtcha) rmaklarn getikten sonra fiirklerden Bagrtlann lkesine varnc& durduk. t

sii uzyunu) yaratau tanyorlar?> dedim. Sortlan kimse ceva

aAGIR,Tr,AR

J70

ri ll

Bagraan ok korkuyorduk.Zira, onlar Tiirklerin en zararllan, muharipleri vo insan ldrmeye en dkin olanlarrdr" onlardan biri bir adama rastlarsa onun boynunu vurur, vcud"unu brrakarak barn alp gtiirr. onlar sakallannr tra ederler ve bitleri yerler. Hrkalarrnrn (i elbiselerinin) diki yerlerini aratnp bulduklan bitleri dileriyle rsrrarak yerler. Yanrmrzd& onlardan bize hizmet eden miislman olmu biri vard. Bir gii[ oru grdm; elbisesinden br bit ald. Trrnaklan ile onu ezdil* ten sonra yalad. Benim, kendisine baktffm grnce <ok tat*
l.> ded.

ratan bir ey tanmryorum.> dediAralarndan bazIan, on iki tane il0hlan olduunu, kl, yazln' yamunn, rzgnn, aalann, insanlann, ha5vanlarn, guJuII' gecenin, gndziin, iimiin ve hayatrn, yerin ayrl a}'Tl ilflhlar olduunu sylerler. Gkte olan ilflh ise hepsinin en byd. F'akat o, dierler ile anlarak hareket eder. Bnlardan her biri dierinin yaptna r&z olur. <Allah, kflfirlerin ----_----*

ben, <Zira, ben onun benzerinden ktlm. ondan baka beni ya-

Her biri bir aa parafflr zeker (erkeklik uzn) eklindo yontup iizerine asar. Bir yolculua rkacak veya bir d manla karlaacak olursa onu per ve nnde secde eder. <Ey rbbim! Benim iin yle yle yap.> der. Tercmana' <1e' rinden birine sor. Bu konudaki delilleri nedir? Niin onu (tenf,_

?0 Bakrtlat : Bakrt kelimesi eski arap melliflerinln eserlerinde burr da zikredilen Bagrtlar olduu kadar Macarlar da lfade eder. lbn Havka} *Eagrtlar ki nftr. Bir ksm ouzlarla Bulgarlar arasfrda otururlar, Bun lat ormanlar arasnda yaayan ve Bulgar hkmdarna bal olan 2.000 k!f

zannettiklernden bambakadr. lerincle ylanlara tapanlan, balrklara tapanlan grdiik. Bir (203t) ksm tura kuna tapyorlar. Bana anlattklanna gre, turna kuuna tapanlar, bir giin dmanlanndan bir ka' vimle harbederken malp olmular. Bu srada dmanlannn arkasndan turnalar barmaya balam, onlar da bunda deh_ ete dp galip durumda iken kap malp olmular. Bunun zerine, turalara ibfldet etmeye balamlar. eBunlar bizim itflhlanmzdr. te yaptklan meydanda. Dmanlarmzr ma_ lp ettiler.> demiler. Ite, turnalara ib&det etmelerinin sebebi bu imi. Bunlann iilkesinden hareket ettikten sonra Cirimsn, IJra, TJrem, Byrf,h (Mayna}, Vatg (Utka), Niyasn, C6'vz (Ag' tay} rmaklarn getik. Saydmz bu rnaklar arasnda ik"r, *, vc drder gnlk, daha az veya daha ok mesafeler
YAr.

kadar btr topluluktur. Bagrtlarn asl byk ksm Peeneklere komu ol_ rak gney Rusya'da otururlar., der. Istahrl do benzer mt6leada buluns. Bagrt ve Macar kelimeleri her ne kadar brbirlerinden farkl grnyo,rlar$t ca yapIan almatarla eski Bagrtlarla Macarlarn dillerinin ayn olduu iobat edilmitir. Rubrouck'e gre Xlll. asrda Bakrtlarr dili Macarlarn dilirc bcnzyordu. Bugnk Bagrt Gumhuriyeti ibn Fazln'n grd Bagrtlarf yrdunda bulunmaktadr. Bunlar batya gen Macarlarn geride kalan artklaft olmaldr. lbn Fazl6n' burada Bagrtlar doru olarak Trk kabul eder. Ayrc, hrada bir kafatas kItnden de bahsedilmi olmaldr. Fallus (Erkeklik cw) 'a ibadetten vc on iki ilhtan ise sondaki aklamalarda .amanizrn-

Ellik vazifesiyle gitmekte olduumuz Bulgr (Saklibe) hi.ikmdannn memleketine bir gn ve bir gecelik mesafe kalnca, hiiLkiimdar idaresi altndaki drt beyizz, kadelerini Yo
Bulgarlar hakknda tafsildtl bilgi lin sondakl aklamalar ksmna balc Drt bey : Trkler ve Moollardaki drt hkmdar ssteml imparaton luun drt kabilesini veya d* ksmn temsil eder. Cengiz-Han',n drt byk ordusunda grld gibi, bu husus drt esas nokta vo dnya hakimiyctI

IBULGARLAn1z

71 72

mddesinde bahedilecek.

l,iI

,.

Tirtio r
l.,
I

it4

IBN F'AZI,AN

$I,]YAHATNAMEST
sel6,m olsun. Seninle beraber, kendisinden

4
'
.il

!
I

Bunlar, yanlannda ocuklarrnl bizi karlamak iir gnderdi' beekmek, et ve darr7s olduu halcle bizi karladrlar' Bizirnle raber yriidler. Hiikmdarn bulunduu yere iki fersah kaAllah'a lnea, bizzat onun tarafrndan karlandk. Bizi gniice, Yeninde saklad giin k'ler olsun <liye seedeye kapandr'

baka ilah tlnnyun Allah'a hamdederim.> cmlesine gelince <Emr e'l-M'nrintn (Halife) nin selmm al (i0de et).> dedim' o ve yanndakiler hep birlikte selmr aldlar- Ben mektubu okuyorum, tercrnan harfi harfine'tercme ediyordu. Mektubun okunmasn bitirin' sarsld. ce, oradakiler hep bir azdan tekbir getirdiler. Yerler

paral,n(dar?him)zerirnizesat1.74Bizimiinkubbeliadrr. lar kurd'rrdu. Bu ildrlara indik' PaFlkmrlarrn yanlna ]-2 Muharrem 310 (12 Mays 92Z} yetmi zar giin vardk. Crcniyyc'ilcn onurr lkesino iadar gnleri giini{ mesafe tuttu. Pazar, Paza'rtcsi' Sal' aramla hkmdar' tr{alife'nin mej'tubu adrlarda oturduk. Bu aracla kumandanlanr ve Jkuoruoken hazrr bulunmalarr iin bcylarini' yarugilesi fertlerini toplad. Perembe gn hepsi toplanrnca bigirle taraf,rndan mzcla getirdiimiz iki tayra atk' Halife atn eerle,dik. Kendisire siyah e"ere hkmdarn ;;;; Hatrife'nin iliiatl** giydirdik. Sarrn sardrk'z Bundan sonra rneiltubu o]_ mekiubunu kardm. rto*o*'a, <<I{alife'nin Buun zerine' o ve nu::]er oturnamrz doru olmaz">> dedim' FIkmdar ok menleketinin ileri ge-enter ayaa katktlar'
inan ve gkekli idi. Mektubu okumaya baladm. Gri ksuinr
oluyrrp,<< ,$ara

tel5kkiIeriyie atAkald,r. Aada lriIece$i zere, ll"n Fazln bu drt kabi_ ledei sadece linn adn verrnel<tectir. Drclnc kalilc ise lbn Havkal h tarafndan ba!seclilen B;rsl6 olmalrlr. ?3 Eknek, et ve dar : Elilik heyetinin karlanmas esnasnda kar' layaria.n yaniarnda tad bu mahs-ller hodiyoIik Cya Veyi B.,Igarlarn kendi nahslleri clmaldr. Aada Rus tccarlarrn ilAhIarna et, st, soan ve ek'nek takdin ettikleri grtilecektir. Berke Han'n veziri Msr elilerinin yaklaras zerine onlara et, balk, st v.s. gndermitir' ?4 Sal Adeti : Bilhassa evlenme ve erIiklerde tatbik ediien sa ok yaygrd. sa her kabilenin kendi emeiyle' elde ettii malslIe'cle yaplrd. bii*'* ve ilahara takdim ediien sadan sondaki aklamalardan "Kurbanlar ve arjaklar"'maddesinde bahsedilecek. ?5 Bayrak, hilat, eer, sark : Halife tarafndan gnderilen bu eya hkmdarik almetlerid!r. Halifeler islm lkelesindeki bir hkrndarn merilini tandklar zaman ona bayrak. eer, hil6t ve sark gnderirlerdi.

Sonra,hkmdarayaktaikenvezirHmidb.el.Abbfrs'd6 mektubunudaokudum.ot.rmasrnemrettim.Nezirel.Hara. rni,ninmektubuokunurkenoturdu.(?o+u;Bumektubnokunmasr tamamlannca, adamlan hkmdarrn zerine oi rni},tarc]agrnsparasatlar.Bundansonraonavekarrsrnagetirdi. hediyeleri kardrn'. Brrirlam]z tr, "bi*", inci gibi kymetli rr birer birer ona ve karsrna takdim ediyordum. Nih6,yet, bu iidebitirincehalknhuzfirunda,hkmdarrnkarrsrna]ililt oturuyorcltr. T}u n as;ydirdim. Hatnzz hkrndirn yannda ,rn aa"tar. Htna hilat giydirinee, kadrnlar onun zcrirc 6m paralar satrlar. Biz de adrrlarmrza dndk' Biraz vakit getikten sonra bize adam gndcrip artt" rrrd otu_ Ya,nrna girdik. Kubbeli adrnda idi' ocuklarr ise rtl tahtl iizeruyorJ. Kendisi tek bana' Rum dibhcyta rindeotunryordu.Herkestoplanclktansonra'sofranrngetiril. sofray mesini stej. zerinde sdece kzart1m et bulunan Bir lokma kesip vei' getirip nne koydular. Bir bak ald' bir para ii""i ve nc defa da ayn eyi tekrarladr. Sonra kk bir "sevser,'e verdi' Sevsen bunu alrnca ona o"'ti. n* sofra geldi. niine kondu' Adetteribyledir.Hkmdar,ke.ndisinebirlokma/ertneMuktedir'in vezirliini yapmtr'

76H6midb.el.Abbs:Hlcri'306.311(918-923m.]yllararasndaHalife

,I7HAtn:KadnnumumimerasimlerekatlmaseskiTrklerdeadettl. BuhususAraplarayabancyd.Bununiin,ibnFazldn"Buonlarn6detidk., Battta" TirklerJeki bu det Mootlarda da grlmektedir' lbn ,iun

".tua.. ir"nuL-run,,n yannda karlarlnn oturmalarna Ernmelernc hayret eder'

ve balar rtsz bakalarna

E6

BN FAZLAN

smYAHATNAMES
i:::_tin?ji'it] 'r iffii

47
i:iiui.. i

dikehibirkimseyemeeeliniuzatmaaflkiimitannverdii tokmay alan bir sofra ge1ir'78 bir sofra geldi' Bir Sonra, bana bir oa verdi' Bana da da bir sofra geldi' paJa daha kesip saudaki beye verdi' ona geldi' Soniorrr, ikinci teye ni lokma vsdi' Ona cla bir sofra sofra geIdi' da bir ra iinc beye bir lokma kesip ver{i' ona da bir sofra geldi' drdiincii u"v* r' lokmi verdi' ona

Sonra, "t"' para verdi' onlara cla sofralar geldi' Sonra, ocuklarna bakasnn sofraHer birimiz kendi sofras;dan yemek yiyor' yeyince sofrasrndan arta y"*"giri srna, cI rrzatmyortlu. Ve (adnna) gtryordu' knla,r kcncli eviro bir gn ve bir ge_ Vcrncimizi yedikten gnra' lrkmtlar onlar buna <s_ ce Q|^saa,t) nce y'|''"' bal erbcti istedi'

ctu',,sdiyorlar.o-veti,bundanbirelkadehitik.Sonraaya. Emtr el-M'minn'e uzun mrler a la,lkp <Alla}, trfendim niflnesidir'> dedi' onlrn

versin. Bu, ona olan memnuniyetimin drt bey ve Qocuklar da aya_ ayaa kalkrrasr tzerine sa-noar kalktk' Hkiimtar bu hareketi ii a katktIar. Biz ae 'v'gJ i"ro, ,..rurladr. Sonra yanrndan ayrldk" eamisinin minberinde onun tsen gelmecten tnee iitmdarn Bulgarlarn hkmda YiltivAr' isadrna, hutbe <Ey Allah'rm' <Hkmclar sadece Allah'lah et.> eklinde ok""'yo'*u' ona' Efendim trmlr _douda adla anlamaz' trr. Minberde aun ia" tan's'bu minberlerde ken_ ve batrdaki el-]'minn tuir"lJle ie halifen trmr et_M'minn Ca'fer disine <Ey Allah',*i xooo is16'h et'> denilmesiyle yetinir' el-nnflm el-Mu<tedir t anen'' yetinirlerdi' (204u) Ondan nceki halife atalan da aynr ekille p"vgr*b"i '",--"-tiyantann }4eryem olu Isi'y

Bunun zerine, <Benim adrma nasl hutbe okunmasr eAiz olur?> dedi. Ben de <Senin ve babanrn ad ile.> dedim. }Ikm_ dar <Babam kifirdi. onun adrnrn minber'de sylenmesini ite_ mem. Benim adrmr da bir kfifir verdiine gre, adrmrn da hut_ berle zikredilmesini arzu etmem. }.caba, efendim Emr el_M'min[rr'in ad nedir?> dedi. Ben, <Ca'fer> dedirn. Ilkmdar <B.e_ nim, onun adrn almam dor oiur mu?> dedi. Ben de <Evet, olu'> dedim. Bunun zerine, <Kendi adm Ca'fer, babarnn adr Akdul]ah eklnde deitirdim.> dedi. Hatloe, iutbeyi bu isimle olumasrnr ernretti. o da bu emri yerine getirdi. Bur.dan gonra' onn adrna hutbe <try Allah'rrn! Emr el-}*['minn'in mcvl.Asr ve kulun Eulgar hkmdar Ca'fer b. AbdullAl' islAh ct.> eklinde okunuyordu.
g'r sonra, hkmdar bana adam gnderip huz.una artl.

tur.> dedim.

vdkleri gibi, beni an derecede vmeyin. Ben sadece bir kulum. Bunun iin, A]lah'n kulu ve resl deyiniz.> buyurmu-

Mektubun okunmasrndan ve hediyelerin verilmesinden

larret-

bir nebizden Burada sarho edici bir ikiden zlyade Scv, Sc Bal ve dar lckisi' hafifletilmi kmz eski (radan) bahsedilmi oI*'*'' de ;biz-gib tel6kki edilirdl. Hazreti mer 'rnslman Trkler , uriyelilere bal ras imeyi msdade etmltir'

da hann meclisinde

--_-.----.--_-.78ibnBatttaveMarcoPolo,nunverdiklerimal0matagrlMoollarda ;r!r;;; herkesin ay bir ma$as ve sofras vard.

7g

: ;frd;

lTalife'in gnderdii drt bir altrn meselesini ve bunlarrn geci.knesine sebep olan hristiyan el-Fazl b. l\{_s'nn yapt hi_ lc1i ffenmi$ti'i,Zira, mektupta altmlardan balsediliyordu". Yan'tr girince oturInan emretti. oturdum. }Ialife'nin nektlbu_ l. ijnrne atarak <Bu meltubu kim getirdi?> dedi. <Ber'>> de<lir. Sonra, vezrin gnderdii mektubu attr. <Ya brinu?>> dedi. Yie <<Ben.> dedim" <Her iki mektupta zikredilen paralar ne Ilu?> dedi. Ben, <Toplanamad. Vakit daraldndan buraya gllnrek firsatrn karrnz diye arkaclan bize yetimesi iin g.e_ 'idc braktk.> dedim. Hkmdar, <Siz hep beraber geldiniz. Beni esaret altrna tkan (kul edinen) yahudlere karr koruyacak bi. kaleso yap_ rJa sarfedilecek bu paray getirmeniz iin efendim size bu 80 Yahudi|ere kar koruyacak kale : Burada ifade edilen Yal'udiler kunlr ve idarec snf msevi olan Hazarlardr.
ha_

lll,l
l

{'r

't8 ,s===='=:|-.-g'-

--

* "= - -

BN FAZLAN

sEYAHATNAMEs
cler?> dedi. Cevben <<Namaz cizdir>

49
.'r:4

-_-*_:=-:-':.=='==::=# ise benim gnderdiim el kadar masrafta bulundu' Hediyeyi g"'' udvet' doru' Biz elimizden ge' dahi getirebilirdi'> J"a byle olctu'>> dedim' Bunun ze* leni yaptk- w" vupJ"'' "u"" ben tunbn tanrmryorum. Sadece rine tercmrrr, uoru_i" .; insanlardrr' Eer vezir senin seni tanyo ru*' zi"i onar ca kanA'at getirseydi' hukukuma yaptin eyi onari' yupu"'*a ve cevabrnr dinlemen in riilyet etmen, mektubu bana okuman da_ Senden bakasndan bir dirhem seni buralaru go''a;;'"zdi' iin daha hayrldr'>> dedi" hi istemem. u"'v''n*"]'g" '""" ko:lru iinde ayrrldim" Bunun zerine, yarndan zgn.vc neyicti' ciisseli ve iman viicut_ Irsa,na tesi: eder ;#;;il iinclen lronuuyordu. Yan-ndan lr bir adarnd. Sr"i;;; kp onun topaclrn' (2or') Benimle sonra adamrlan ktktan ';;;;;ilm anlattm' onlara <<Bu arasnda geen no-nuais"yi korkrnaya laladrm'> dedim' ederken ozanln iffr'delerij Hkdarn mezzini kmet Itrkmdara' <Efendi (fcrnllerini) ikieJ aJ* "ovivorctr' u* khmetin if hdeterini b_i*:1 fi rn?r et-I\('rninin k;;i;;*'y''ju B;; zerine mezzinine <<Sana syle* bu fa, syletiyor.' deam' ut*u'' ctedi' Mezzin gnlerce diini yap. Sakn ;ffiil ne oldu_ hkmdar bana paranrn ekitde kffmet 'tti' ;;;;; ;;;;";imle mnakaada bulunuyrdu' unu sorlryor, bu a.kestirmeye ve kenclimi sevunmaya if5'do Ben ise paradan midini kimetin pu'uaun midini kesince' miiezzine lr'sryordum' cmretti' o da ernsiiylemesini yol lerini (formllerini) iJ* a"r' benimlc mnakaaya getirdi' H;;""o*aku rini yerine if,delerini (formllerini} acmak istiyordu. #;;;#"'"kmetin hareketten menettim' Ve onu bu -iJ":" vine tekrarluO'g'* i'i^otu' g' a* l "nin ce b eni v e arkad aIarrmr ona' t a rdm. Hkmd ai terciimana' b Jna iAret' ederek defa, b* rtt. Hepimiz t"p;;;;; oametr_taaelerini birer na_ svle: lki mezzn;;;.;'* her-ikisi de aynr cemflatle deta sytyTr' io*u' ri ikier hususta n 'li'"''"iJ_*ia"' deil midir? Bu
<<

ile mi? Yoksa ihtilaf ile mi?> dedi. <cm, ile> dedim.g Bundan sonra tercmana, <ona sor. Muhasara altnda hu_ lran, kle haline ge,tirilmek istenen zayf kavimlere yardm etmek maksadiyIe, bir adam baz kimselerle para gnde:se, on_ lar da eminete ihanet etseler, br kimselerin hareketi hakknda ne der?> dedi. Ben <<Bu cff,iz deildir. Bunu yapanlar kt kimselerdir.> dedim. <cm ile mi? Yoksa ihtilef ile mi?> dedi. Ben Icn ile> dedim. Sonra tercrnana, <ona sor. Halife zerime bir ordu grderse hakkrmdan gelebilir mi?> dedi. Cevaten <<Ha'lr>> dedim. <Ya Horasan hkmdan?> dedi. Yine <Hayr.> dedim. }Ikmdar, <<Buna sebep mesafenin uzakl Ve ramzLaki kfir kabilelerin okluu deil mi?> dedi. Ben, <Evet.> dedim. Bunun zerine tercrnana, <ona syle, vallAhi lrin, bu kadar zak ye'de iken efendim Emir el-IVl'minn'den l .ll luyo:urn' tseenrnedigi bir hareketimi duyar, a:amzdaki bu Iedan me,nleketlere ramen, hakkmda beddra" eder de heni olrlrlr yerde mahveder diye korkryorum. Siz ie, onun elmeini yediniz, verdii elbiseleri giydiiniz, her zarran kendisini grd&iz halde, sizi bana y0ni zayf bir kvme gndedii ]ilik vazifesi gibi ksa bir zamanda ona ve Mslmanlara ihatlt ettiniz. Szlerinde bana gerei syleyen biri gelmedike izden duyduum hibir din hususu kabul etmem. Bu ekilde lir insan gelirse onun dediini tutarm.> dedi. Bu szler zerine lizi haptetti. Venecek cevap bulamadk. Yanndan aynldk.
|;ir hkrndar

dedim. <Icmfl (ittifk)

Ez6n

ma

klyorl*'

ll;efi ve 6fi mezheplerinin nfuz yarlrnas!nln b'ir tezdhrdr. lsldmiyet'i l\llv<rnnehr v Harezrn yoluyla kabul eden Bulgarlarn Hanefi l"{ezhebi'ne y11tn oIarak ikametin if6delerini tekrarlanralar tabi? idi. ifii Mezheblnde ,,lll ltn Fazl6n ise' kendi benimsedi mezhebe uygun ofarak ik6rnetin ifd. llrinln tekrorlanmasnda srar ec|iyor. iin mahiyetini nce kavrayamayan ll(lkndar mezzlnine lkameti lbn Fazl6n'n stedii ekildo okumasn emrellyr. $onra hanefi fakihlerinin mdahelesi netlces yapt hatann farkna Vittlyor vg miiezzlnino lknetin ifadelerini yine tekrarlamasn emredyor.

ilg lbn FazlA'l arasnda yaplan mnakaa aslnda bu blgede

Bu"ada ik6rnetin ifadelerinin tol<rarlanp tekrarlnnmayacan

F.4

E.

IBN FAZLAN

SEYAHArNAMES

6,

Ibn Fazln der ki: Bu konumadan sonra, hkiirndar ar_ kadalarma itibar gstermedi halde, beni bakalarna tercih eder, yanndan ayrrmaz ve bana <Eb Bekr el-Sddk> derdi' (z05b) Bulgar hkmdannn lkesinde saylamyacak kadar ok acip eyler grdtirn. Bunlardan biri udur: onun lkesinde ilk kaldmz gece gne batmadan tam bir saat nce semann iyice krzardn grdm. Gkten iddetli sesler ve byiik bir grlt getdini iittim. Bam kaldrdm. Yalrnrmda ate gibi krrmz bir bulut vard. Bu giirlt ve sesler ondan geliyorilu. Dikkatle baktm. Bulutun iinde insa.na, ve hayana benzeyen hayaller, bunlarrn ellerinde yaylar' mzraklar ve kllar bulunuyordu. Bu karaltlara dilrkatle bakyor, iyice farketmeye alyordum. Tam bu srada, bu buluta benzer baka bir bulut ortaya kt. onda da insanlar, }rayvanlar ve silihlar grnyordu. Bir svari birliinin dierine hcum ettii sibi bu birliklerden biri, dierinin zerine sa]d1naya balad. Biz, bu durrmdan ok korktuk. Allah'a yalvar_ maya ve dua etmeye baladk. Yerliler ise bize glyorlar ve bu }a,limize hayret ediyorlard.82 Ibn Fazlfrn der ki: Biz, bir birlin dierine hcumuna bakyorclk. Iki birlilr birbirlerine giriyorlar, bir mddet so;ra ayrlyprlard. Bu hal gecenin cpey bir krsmrnda devan etti. Son_ ra her iki bfulik de kayboldular. Hkmdara bunun ne olduunu sorduk. Cevben, atalannrn <Bunlur cinlcrin ri"i'minle,ri
dan ve klrmz bulut!ar iinde cinIern arptlnda lal,odilnc'ktodir. Bu lusus giinein yksekliinin rnaks!mu dereceye vard(.l zrran vukubulan bir kuzey afalnlan baka bir ey deild'ir. Estonya rir1nrla ve kuzey

ile kfirteridir"> dediklerini, ok eski zaranlardan beri her akam bu ekilde arp$tkarn syedi. bn Fadfln yle der: Sonra, hiikmdarn aslen Badad'tan olup tesadifen bu taraflara gelmi olan terzisi ile konumak iin kubbell adnma girdik. Kur'6,n'dan yaqm sbu (1/14) okuyacak kadar za' man gememiti. Konuuyr, yats ezannln okunmasn bek_ yorduk. F'.zanrn okunduunu duyduk. adrdan ktk. Bir de ne greyim. Sabah olmr. Bunun zerine mezzine <Sen ne eza_ n okudun?> dedim. Mezzin <Sabah ezanl.> dedi. <Yats| eza' u ne oldu?> deilim. <onu akam nafiIazrun arkasndan krlarz.> dedi. <Ya gece ne oldu?>> diye sordurn. Cevfrben, <Grd_ gn gibi. Sen gelrneden nce bundan daha ksayd. Bu gnler_ e uzamaya talad> dedi. Ayrca, saba,h namaz]'n kaQnnm korkusuyl.a bir aydr geceleyin uyuma.dn syledi. yle ki, nkamleyin tencereyi atee koyan bir kimse, tencercnin i:indcki

E2

Kuzey afa : Buraca gne batinazda biraz neo iclarn l<z;rdn-

efsanelel'inde kuzey afa gkteki ordularn muhareboslno lronzetilmektedir. Bu husus Cern]en efsanelerlnde pek yaygn bir tomacJr. [lurada muharebenin m'min ve kAfir cinler erasnda getii sylonrnel<lo oly lsl0mllotirilmek tedir. Bu tema1a biraz deiik olorak Binbir Gece Masallar'ndaki Blkyya ve 6h-m&r6n masallarda da rastlanmaltadr. Bu masallarda byk bir. toz bulutu iinde bi' v5dide m'min vo l<fir cinlerdon meydana gelen tki ord.nun Brplt rir.

yemek piemeder sabah na,nrazrnr krlar. bn Fazln yle ler: onlarn lkesinde giindzlerin ok uzun olclu'uu g:rliim. Senenin bir krsmrnda gndzler ok uzar, geceler ck lrsal.r. Sonra geceler ok uzar, gilndzler ok ksalr. Varrlnn ilrinci gecesi kubbeli adrnmrn drrnda oturup semay scyrcttim. (206a) Pek az yldz greki}dirn. Zannederim urada burada on bc ka<lar y| z vard. Ak&amdan nceki krmz fn,lr hi lravbolrnuyor. Gece ise pek karanbk deil. Geceleyin insan, bir <k atrmlrk mesaf,eden daha uzaktaki adam tanyabiliyor. Ibn Fazlfln der }i: Aya baktm. C<rn ortasr ge'lmiyor. Aksine bir mddet semanrn ufka yakrn kesiminde griindkt,t sonra sabah olup gzden kayboluyor. Hkmdlr, liresinin yya yryyle aylrk truzeyinde Vs8 denen bir kavim

84 Vis0 : Bunlar Ladoga glnn dousunda Beyaz gl civarnda oturan Ils amalistlerinden Vies kabilesidir' Bulgarlar Vis ve Yura lkosino kzak
(l(j0rot

llrlo elbiso, tuz, iennIi eya gtrrler, Bunlar krklerle doiirlerd|. Bu bir sessiz ve muayebe le deiim tarzndayd. Sessiz dollm a-

''r'1"TT'r'F-" '-

'

52*--^*=, ,

*-._

gw rAzI"AN

SEYAHATNAMESI
aclarnlarrnd.an biriyle aalar arasrna girdik. daha uzun, yeil ve kk bir aa g'rc!& mar, bu damann ucunda genr Ve yere
"-@ _(

lr

===

geeenin bir saatten daha ksa bulunduunu, onla'rn lkesinde olduunu syledi' fun Fazln yle der: daiar ve gziin grebii' orada, gne doarken her 191' haGne ise byk bir hulut dii her ey kzl u'-i*' alyor' devam geliceve kadar kzrllk linde douvo,' og' o'tu'n' u'- nuraaa geceler gndzier ediyor. Memleket i'*' 'u'u' krsalrr. Hatt, bizde kadar uzar, gnd#;^j";l".r".*arr bulunan Et'il nehrire u' mesafede bir adam u, te's';i;; a'iu orava varmatl'n '"kaln }ragitmek iin sabahleyin yola rksa' gkyzn k1I'I-T.: c] cr1ii er' basar, ntirlialJu, aorp' ranl g'."u., ,ru*r, gndzler ksalBiz oradan ,yrarirr;'; i'mt. ^'-"-orr, uurlu sayarlar' Byle kpeklerin havlamasrn ok bo-lluk, bereket ve st'lh du5nnca sevintrler' o senenin bir ey seresi olacarn sylerler'

iven kimse onun emlsian> z06b) Rqgdan yedik-Tpdrsok

<

olduur-da
gt,-eli,

tereddiitjilLet.ez__ Pulmadaq ondan ?.ra-

elrralarr var. Bu elma

kzlar

lann

en da}a . Ye

bilmed-iim bir

ise ince hurma

rlan
i

esr

hurma aacnn benzer. fakat esinin bir

bal-

daha

rdm.

Bqlggd baififf?fiffi. qab*"sgH iaoa

hemen hemen

Eu

ziridan daha -g3iE

m bir
mu

t:dcr. Hkmdar'rn brndan hissesi vokturJalnz, h0: cv gener]c bir, hkrndara bir samur krk verir. Hkndar ns!erle-

L!etiKrler.Fir

g-3p .g*i *-u*h9-9qu9l"Rusds.v Ve alPg]Lbol g_lmasna -ru-cn .ob-|ar_ve-

rda

m. Di ve-Izgn hernen aacn kalnlsna

ormarun

u. Dehet
<Korkma'

ii@
ve arkadala-

rini herhangi br yere akn yapmak iin gnclerir ve skerle'i ga'nimet elde ederlerse bundan muaJ4yen bir hissc alr. Dtin va,pan veya d&vet tertip eden herkesin, vercli ziy&fete gre, } ii]imdara bir hisse &yrrmas' bir shreca8 bal nclzi ve br
nrasnda fndk oktur." der. Volga kyIarndan orta Asya'ya golen fndklara
. bu
I

f"gio, Sevsen, Bafis

6ffidffi""-

B5 Fndk : Mervezi "Bulgar

gar'
den
i l i

|kesindeki hadenk (kaylnnac) aaIar

ylrrrmrda bulunnn hkmdar:

rc

i.

Gvd.es

jg-gL-_bl.mav

ggL"

*---

gre' oskiden zenci olduu gibi' Mervozi'ye manmzdaki ibtdi kabilelerdo [*i'u'inJu "u"uttu' Ayn mellif kaydetterde, in ve Hind 'a''"i*o'; Josslz deiinln h0kin otduunu KimAklarn bir zrnresl "*;*d"-J; meKedlr.

'i;i;"

t6 S&hrec : Bu kelirne Trke'deki osarak" kelimoinin doiik eklid.ir. lbn Rusteh "Hkmdar her dilnden vergi olarak bir at alr., der. Buna' 11iire, vaktiyle at eklinde alnan bir vergiden bahsedilmelidir. Kellme "sh 'h, eklinde de okunabilir.

5&

IBN r.AZLAN
J |:
=:===-:::3'

SEYA-IIATNAMnS
:-<i=---.::-:_-_

'Zita' on]'ann miktar bozuimu buday verm*i mecburidir's? saklayacair Yiyeceklerini lkei rutubetli u" r?u*, ardr.oe yerae kyular kazp yiyeceklerini yerleri de yoktur' Arcak, gn getikten on:a kokar ve bunlara koyabilirler' o da ur<a
bunlann kul yapariar. etini, kzlar . Yalmz,

rirler.

Hepsi kubbeli adrlada ctururlar.92 Yalnz, hiikndurn adr ok byktr. Bin ve daJra fazla insan alabilir. Ii ltr_ meni kumaslariyle denmi olup ortasrnda Rum dibacyla (brocart) rtil bir taht vardr. onlann detlerine gre, bi:' kinsenin oIrnun erkek ocu_ doarsa, onu babas deil, dedesi alr. <<Bunu, adam olun_ u caya kadar bakmaya babasndan daha lyrlrrm.> der.93 Eir adam liice ona ocuklar deil, kardeleri miras olurlar.s' Fliikmdara, ful6"miyet'e sre bunun ciz olmadn syledim. Mirasrn nasl intikal edeceini iyice anlaymcaya kadar iza} ettim.

muhafrz bulunmaz' Sokaklardan kkar' Kalpaklarnr ave arrdan geqerten"herkes a5aa (20?atr Hkrntlar geince tekrp koltuklannu aLna alrrlar' huzrns' girar balarrn* giyu';;ay"' *'ae' hkiimdarn binu'vtt'hattf,' oc'klarr Y"-}*-uleri ren herkes; kiik "* koltuklarnln alle, onu grdkleri zema; kalpaklannr karp Daasonra tn alrtrar. Sonra, balariyle *"a* verip otunrrlar' avat!3 kadar kalkp, hiijamdar ot"**uy' emrelinceye 'durur: iernes diz kerek oturur'' Kalpan lar. onun nnde;t"*" ladar gaklgr" koltuunctran rkarmaa' Huztrund'an rk'rncaya giyer'o Yanndan a5rrrldktan sonra tekrar

u,rr;;#;.

ffi;;';nnda

onlarn lkesinde en ok grdm eylerden biri c1e yclrrnd. Bir eve (adra) yldrm diince ona yaklaiayrp' iinde bulunan insan, eya ve dier eylerle kendi haiine }ratr:'lar. Bnlar zamanla mahvolurlar. Ve <Bu ev skinleri Al_ la'n gazabna uram kimselerdir> derler.9s

92 Kubbeli adr (Trk adr) : lbn Fazli'n soffrlti nrngdi B'lgarlarn heniiz ehirIori yoktu" onlar adrlntlr oturuyorlir(Il. B' drlar.kuble, veya "beyt" kelimeleriylo ifndo edllnrktotIir' Kllo kt|lrnosl esas itlbariy!e yuvarak yrd", kee iIo tpl kubtrli q:tlr iItlo dnr. B yurtlarn

kondislnden Bozulm buday : Burar]a budayn bir ikiden bahsedilmektodir' imt edilen l'ikayesinde uo,rf,r', iur"imun sellm'' seyahatlnin Rutubeti kullanlr' (pis.koku.Iu toprakJ "* Ebu'l-Fid6'nn eserinde ayn ifade ve 's oltalarnn ok bulunuu balk ya ' *'' i'g'nu

ffi

delil' budaydan

en deerlilori zirvele birleen 'zun na dilnlelenlr ln;1 rdlli1, iittcn duma" rn kn:as iin bir de!ik b.aklanl.g,d" ltn attt 1''afnrlllr t;''lllf r:dilen adi.cliiolidir' Bu bii< aclr!ar lficle iin .harr.;il' l<ollnlrl;l rlc l<.IlanIr. lbn Battta bize zbak_Han'n adrn tafsiltI rlarak tnvlif etnektedlr. l(-bbet el_Zeheb clenen bu clr altn levhalarla kapl clilnrlorlrn ii edi|' li olup, ortasnda yine altn lovhalarla kopl bir taht vnrd... Borke Han'n ;adr 500 svari alabiliyordu. Bcyz keo ve ipok hllorl+ l<plyd. 93 s giin dahi, Krgzlarda bir adam orkek ocu(lu doorsa onu dedesi

'ii'lalk avclnn revata olduunu gsteriyor'

8c

Balk

geon lu ke|ime Kalpak : etnjJ'-*ka]un"uu" eklinde giydlkeri'apka" eklinde izah edllm6mul yksek klah, iJr.'r,ui.ir.nn iui*anlarn elbisolerine benzer' mektedir. lbn Rusteh ""l''" "u,r*eri Trk clbiseleri olarak kaydeder' der. Mervezi, ,rrn"uuJue kabay f,deti' hallerde bataki apkay karmak 9t apkay karma gu ;;;; islm lkelerine askor o,larak gelen Trkler'- aJ;t Trkler arasnda c6ri di. de ve Moollarda da grmekteyiz'

s}

nkeedon

s4 Kardelerin veraseti : &ir adarn !nco ora rcuklarnn doil, kardelerinin varis oImas 6deti anaerkil ale diizenlnden 1clmokteldir. Bu 6d'et Trklerde, I\loollarda, Berborilerde ve eitli kavinlorde grlr. Bu verdset yrensibi siyasi ver6set hus-sunda da gee:Iidir. 95 Yidrm : Trklerde olduu gibi, Moollarda da yldrm isabet eden

bytl'

eya, hayvanlar, insanlar, hlasa |',erey bir mddet btiytik l"ann' ordugahndan uzakta tutulurdu. Baz amanisterin yldrm tanrslna ibddot ettilnden bahsedilecek. onlara gro bu tanr yerdeki kt ruhlar taklbod'er. Uygurlar se yldrtm uurlu sayarlard.

50

BN FAZLAI"I

sEyAHATNAMI]S
.:*=::t==:=--:

57

r=

olarak onu da ldrrler. ffindan bir sandk yaparlq1 K1t! naffc-camun, birTesti su brakt!|4g

P' Yant-

sn&-gtti&,Eer, bir kimse silhlarn kanp bir kyya koy_ -' Tilktu, sonra id'arnr yapars& bu hareketini kflbiyetine ve bilgisine yorarlar. Ona dokunrnadar. k ve erkekler r. nirb_rle4&r kg+da hir .ekae-zia_etq9zlel. lardandr. Iclerinden biri zina ederse, kim olursa ry g*5?'j= j:tY,--'a#i::*-:;i-:::;.--:1^:J_ ji='!:::rF:f oisun, drt -*-.-,-_..---.--.-,.: ;;;::--;;l:ji:

kpTzlar.'F@ Zina@]iyeeygldaq@

traz4E--a^kp

rnceye kadar bu ekilde asl kalrr.96

brnzJ hizmet etrnesi serekiu-der]er-*onu-vakalRyp-b'oyn4|a

Ccwflfuglra
iilw

mi

<<Bunqg-PP-

zina &-nin el

-ffii ikiye ayrrdrktan sonra viicutlarnrn traralanndan }er birini bir aaca asarlar. tsadn]La'" s'geken enkeklerjen- k' n '' "'" dwe tnk *at
1

frffi**<arlsa-p-agurcezay

*p'ler"Farr e

<Sindli bir adam tesadiifen buralara geldi. Bir mddet hkmdann hizmetinde alt. Kibiliyetli ve zeki biri icli. Bir ara

L,

yerli alktan bazlar ticret iin bir yere gitmek iteditrer. (20?b) Sindli onlarla beraber gitmek iin hkmd.ardan izin istedi. Hiikmdar nce buna razr olrnadr. Fakat, Sindiirin israrr zerine gitmesine izin verdi' Gemideker onun cewAl uekfll, aklli bir adarn olduunu grnce birbirleri ile konusup <Bu rabbmzn hizmetine lflyktr. ona gnderelim.> ciedier. Yollar zerindeki bir orrnandan geerken adam gemiden indirip boynuna bir ip geirdiler. Aclam, bu ekiltle yksek Ii

aacn bana astktan sonra brakp gittiler. Yolcla vrrlerken iclerinden biri idrarn yarnrali ister ve si]ih zerindeyken idrarrnr -yaparsa oqF sayarluJzsrhdefii-;-*-_--*.-** ,*-*-*-:-:-:;::-r _-_r--r:_i ^i -_-___ siiAhnr, elbisesini ve her eyini alrrlar.

L
l

98 Haia ile bi"ini ldren kimseyi Ruslar da ayn ekilc|o cezalanclrrlard fa. lk.). Bu ekilde cezaladrma lme mahk0m eciilen kimsein tesadfler sebetiyle kurtuIrnas veya a!ln, susuzluun, so-un scan tesiryIe lnesi iindir. 97
sondaki akla-nalardan *insai kurbanlar" maddesine lak.

iktard ba'l buiullu:" onlar, bu yuvalarr tanrrlar, ballarn almak iin ormana girerler' Ba.zan, bu esnada di"inranlarnn basknl, r:ayp, cnilr tarafrrdan ldrldkleri de olur. Aralarrnda pek ok tccar vardr. Bu tccarla: Tiirk 1lrelerine gidip koyun, Vs lkesine gidip samur ve siyah titrki krk satn alrrlar. tsulgarlar arasnda be bin kadn ve erkekten miiteelkil, Barancer diye tannan byi bir ile grdk. Hersi de msliim'an olmular ve nillr,az klacak ahap bir cami yapmla.rd. l'akat, Kur'n okumasnr' bilmiyorlard. Ilerinden bir ksrnna namaa klacak kadar Kur'ffn rettim. Benim emle Tet adnda biri mslman oldu. ona Ab_ rlullah adn verclim. Bunun zerine, <Bana' senin kendi adnr vermeni istiyorum> dedi. Adn hemen Muhammed olaralr de_ itirdim. Bu adamrn kars, anasl ve ocuklar miislman olup hepsi de Muhammed adnr aldlar. ona, <El_Hamdu lillh..'> ve <Kul huvallh ahad...> surelerini ffettim. Bu iki sreyi renmekten dolayr duyduu sevin, Bulgar hkmdar ola du_ yaca sevinten daha fazla idi.

tvsam da muvaffak olamadm. '-*.ffi_iz da zina yapan gibi ldrrler.

lill
tl

rimtrIs,'*i":rw f' '

"'

5B

SEYAHATNAMEST
=-:::i'1ff:_:"

',i_

;;*a

(20sa) Hkiimdann yana vardmzda onu Hallece kurmu ola_ tl(helletch6)9s denen bir suyn yannda ordug&h n"oo..'B, *, glden meydana ge.lir. Eunlardan ikisj "rt byiik, biri kktr. tr'akat, her de ok derindir' Buras ke' i]e Hazar fJenizi'ne dkiilen Etil nehri_ arasnla bir" fersah srk kurular: ve ;;rfi bi, mesafe vandr. n"i6ili, Effi"oa sk pek ok deerli eyer sat'lan bir ar (panaylr) bulunur'gg

i,,
l,',
ii
t,

lkesinde

Bazan adam ve eJi aldkHg_giin-lou ek{$P se: (z08b) Die{ taYencfi.c

r lzumundan'fa-

I'l
l,

ve Me'ctrc Sedrli bu-

irtl
F,

buraya bir giiltik

mesofedo olan

E$!5sbi

eaan arlmbs

ktadrr-Allt onlann

sonra, Yecc Vg l\fie msIrnnn o!=','a igrnisti". $ndan conra. Ye'cc vo fule'cc'

fizyoi'onririndc+ balra bir

Efr en

ffi

runlu, yuvalalt y;I kavir

.kuu

{r

ffintrn-Tim-a a
. Bizden

k mesafede blunan

azmannn Ve'c0c ve sle'

Hallace : Volga'nn Karna ile birleti yerln yaknnda bulnan bu Eln ad uvaa olup klak man6slnadr' 99 Etil nehr kysnda ktruan bu panayrn yerinde daha sonra|ar Bulgar ehri teekkl edecektir.

9s

-ggsJgto-yle Ye'cc ve Me'cc seddi !.kkncaki kana'atler do ayn ekild'e deimek' Derbend, lazlar Denirkap, bazlar ip

Jseb,ja-,

BN FAu,Al
bn Fazfln yle der:

SEYAHATNAMESI
fui|os fogyi

:-:._-:-:=

6.

f'Fr hamile \an- qocuung dliiiryo{g. Bir eglJg}glffi* ,ofrii 6arinceve kadar sI<ryordu. Bu hareketlerini grnee onu fi[sek bir aaca astffi'_oiad-a ld. Eer, kerniklerini v- ba.l*:* ,...".,ff J-; ;# !::;:::-:->=a;-;-:--*L .sn grmek istiyorsan, gel beraber gidelim, gr.> dedi. <Valla_ reTi-}j"_ hi-ffi m;vl ar zu-b vofr m;ffi bulunan byk bir ormana gjluk, B.l1ggc: cEfi{an_d'ilar oh-e,rrin;?6-*mm*Atrjffi irlTmiffi "aava Gh;._b ak-tl m;T o c am a
-fu_4 ._-,.#."% i

rn d det y #-.-*-Y-*

.r'#%,*-j.--_-2

Bu adarnn ne olduunu hkiimdara sordum. Cev&ben <Bi'

anrmrzd a gt !Igu. _EgEaq, q"g sq"gn:*--*::"::-.-;-a

!e
-

diye tannan bir bey ile berabendi. Henz.rnslrnan olmam olan bu bey, Bulgar hkmdanna ba id. Hkmdar yukardaki haberi gnderince her ilri ksrm kor_ kup onunla beraber Cav1z nehri kysna gtler. Bu nehir be zir6, kadar geniliinde ve sulan gbee kadar an }:ir rrnaktr. Baz yerleri ise kprck kemiklerine kadar kar. Pek ok yerinde ise boyu aar. Etrafinda ok miktarda kayn a'aer ve dier cins aalar vardrr. kz k
(209a) gvdesi kat: lne

x#a

r"r

ffi ayn

@ n_b-L1@nlffi
;1_-r,--uq

tte bykt

ud,-so- "'* kaJ-

raklan kz
]

ve

@}gi*l19--!93ter--[ira .adam onlann barna zorla bey olmutu.

bn Fazln yle der: Sonra hkmdar, Hallece suyu bandan Cayzro{ 1}li ly*ua gitti. ki ay kadar burada oturduktan sonra gmek isteyince $uyfl'{0z denilen bir kavme adam gndererek kendisiyle birlikte gelmelerini emretti. Orla@ abr-dm q+i!gr. Eunla-jkl-k}sT3*?ya

*ll-Lj1glak gqq \ gl-aI \3la, jlgl bir bgrueu, plan ..bir sgg Bu hayvanin 'h,m-g@Jga veya daha boynuzunun uzunlu ii ila }:e zir, d,aha az ok olup kendisi ok vei] aary yapraklar yermi. Bir svari rlg"-*zerino hiicum ctlcrmi. H hg"ffijfid"-iyi_ L.9. tq ,i" i,t- n; u* *

niha

kalm

$av_qlt

"

eI-lern'da zkrediIrnektedir'

,s3

Eskil : Drt lulEar ka!::ilesindon birinin

artr

olup lbn Rustel ve Huddo

letine mensubiyetle takviye etti. Ben, Halife'nin hizmetlffr_ ym. B rnillet, hkmdarl bana tevcih etti. Kim szrnii t'titmazsa onun karsna klla kanm.> dedi. Dier ksm ise Es_
ycrdi.

k'ir adam gndererek <Allah, beni Islilmiyet'e ve I{alife'nin dev-

adndaki tu Hkmdar onlara

1q{ Ceviz : Kara

nehrnin bir kol-dur. Rulgar

ehrinin klzeyine

d_

t$2 SuvAr : Zeki Velidi Toan li lsin .va kabilesinin oski ad old.li-_ nu syler. Bu isim, daha sonra Bulgai' ehriin yaknnda kurulan bir ehrin ad o|acaktr. ehrin bir cuma mescid! vard. ibn Havkal -Suvar ehrinde hatip olan biri bana, b;". iki ehrin (Bulgar, ,6r) nfunu 10.000 kadar old'^u, binalarnn alap in ediIdiin, halknn kn ehirde evlerde, yaz ise krIarda acrlarca oturduklarn syledi", der.
l

lalen kelireleri birbirine kartrlmtr' Bahsedilen hayvanln kergedan olup olmadnda, Ibn Fazldn zamannda ),aaylp yaamadnda tereddt edilmektedr. Zeki Velidi Toan, bu hayvann gerolrten kergedan olduunu sylemekte, bu konuda lbn el_Fakih'e dayan-

lar, sr ve ki imek iin kadeh|er, lekeleri ince olunca bak, sap voya vo Harezn'e ihra ettikleri hanerlerln sap|ar yap_ lr., der. Ayrca, bu aactan ),ap!an anak|ara, tabaklara vo vazolara d ha!enc deni"di. Arapa eserIei'de Ernevi!er devrinden iibaren Airlerin ve yazarlarn eser|erinde ha!enten m6ml eyadan bahsectrilir. Kayn aiac ihacenk) gibi, bu aatan oklar, yay saplar, kuntariyeler de imt ediliyorrlu. Kayn aacl ile, akaaatan &yn eya yapld iin kitaplarda hadenk ve
tsrlgarlarn llorasan'a

aacn, in, Rrs 'e Blar ikelerinde byk boylu olr:iuunu. ondan vazolar, tabaklar ve oklar yapldn ix6ve eder. El_BTrni "Ha!enc izgili yoiIu, danal ve bsnekli bir aatr. Bu gatan Trk lkelerinde masalar, barlak_

{[i4 Biraz oira, burada bahgedilen havyann ha!en l"akaaa) aaIar* arasnda yaad sylenecektir. Bu aa lat kitaplarnda "neyaz ile-siyah, krmz i!e sa' renkler {<ar bir aa, eklinre tarif edilir. Gveyni, bu

82
*--_-1

SEYAIIATNAIES
_--- ilil

sB

ffirjfr::::
| ]-". ".

atmn zerinden aJarak havaya atar' aa$ya

e

t4i11 arkasnga kaqml yle_ki; bir adam ld gn erkekler gelip lenin kubbeli adrnnn kapsnda dururlar. En
..

i*n, halk bozkrlarda 'e ormanlalda bu hayvan

araJnp aV_ la'7ifi*ellerindeki deriden rme kr

Jbarnce}e kadar zerine

Hkiimdarn yanmda Yemen a

bn Fazln yle der:

bu hasta"Ik st

fup gmecekleri
alrlar.
n
maktadr. Kovalevky ise, lu hayvanln tarihi dcvirlerde vaaad,n, Eb H6mio el_Ende!si'ye dayanarak br hayvann oldu sylenen boyntzun tarih ncesi devirlerd,e yaam otan mamutun fosileri olabilecclni sylemektedir. Kendisinden kernar, tarak, tabak ve eitli eya yp1lan bu inaddeye hutwden imal edilen eyanln in'do, llid'de ve "hutw, clenir. fuereev, Trk lkelerinde yapldn kaydetnektedir.

sene do]unca adrnn kaps ij,zeridek$3Jr4 jn4i.ip sac;;ifr;-Gffi-Ttra orudar]. frazrrlarlar. Bu ziyfetle m0temden ktklar anlalrr. Olenin Bu pel,tjdekiF 9$1 tala kq4s v.3rs_a. bgr.d3,l s<nrq evlpnir.. r"Fj9"9Jlug.-JJa"t- ige liilerine_fldecp b.Jl* neze merasimleri mffiffi Giin TiF-R-smmr ya par. iilkesindeki her ev lrarna, TTazar hkmdanna bir samur kiirk vergi vermek mecburiyendedir. IIazarlar iilkeinden Bulgaq j.ak6,ljbe) lkesine l?ir ticF.p][
._r-t

ry

lki

cc

arl a r

ggtmak-iin-&-

ya gelen

ri

yabanc genilrdeki allardan istsnasz r alrd. Kuzeydon gelen Qemiler ekeri kle, samtr, siyah. tilki, sincap ve l<akum krklerl,

nndan Bulg'ar ehrinin kurulduu yordeki panaylra goltrlerdi. Hiikmdar bura'

06

Grnrk resrni

Bu|;ar i1lkesine gelen

bu gem!lor Volqa ve

kolla-

olarak gmyorlard.

y gmme : Bulgarlar mglman olduktan sonra llgrini bu e" kltde gmmeye baiamlarr. Putperest Bulgarlar lsg llerini oturmus

l05

gnyden gelenler ise ilenmt macdelor ve zrel mahsiiltor getirirlerdi. u noktaya da 6ret etnek gerekir ki, bu srada Hazarlar vo kuzoylerndeH' kavimler para yerne sincap derisi kullanrlard. lbn Rusteh, .on]ar aranda

6&

BN FAZLAN
]::.:-]5::::=:::] j::j

$EYAIArNAMES

_::-_:

65

?,";lt ;";J k z istcm ek icin e rl am endermis.,t<tmfr alffi: g*Jgg.s_e,*}?LJ@-JgLgggs*Hry_F n,rr, m.anr olmadna dflir delillerini- syleyip o}g"_1s_l.trg re4-lgg*k**sffi q3: -$rysi*y*s4 - sIIq 9'9.-J--"o

tilffi

Hazat hkmdarBu n, n y@a_ ffhindix-sir gn Hazq$}4$-ary lgry*( .#

_

.E"_

;{aae*E-ii@g

tm. Bunun zerine, hkmdara s]gi,3ffi913grghja&ka_!]

j_ry_:*rglL_"4ffi

-4gp-a-bu-ka*d&"_g93 jk a j m asrnd an kork arak h emen k endisin- g _b-a lr-_oian*Esk-bnyj 'vlencliffii. -BulseF*TsiIi6i_-iit.tmaarnr Halif, e' ye ( $u}

-i--*.*rustur. _*-Tnn

,.11]mtrffiye* ;a na;} Pi f k'E- i!P ej,!q;si-"s*"vu sev.eaenlus "E lIazi iiiurr_darldan }orjrus*r. p]"
r

ki: Bir gn hkmdara <Ivlemleketin geni, ]larn fazla, aldn vergiler ok. Niin Halife'den (Sultan) clommiyetsiz miktarda para gnderip bir kale yaptrrmasrn istedin?> dedim. Cevap olarak <Halifelerin devletinin bahfu
F'azlf,,n clcr

-.*- I{adnlardan her birinin memesi zerine, kocasrnrn zen,rinve mevkiine gre, demirden, giimten, bakrrdan veya aI_ I*}* furdan bir hukka baldr. Her hukkann iinde bir halka, na"kann iinde memeye bal bir bak vado.'', 4*.*, boyrn_
Ve sart|n olduklarnd,an erkek|eri kadnlar gibi gzeldir., der. Mes,0di, Leon Diac'e ve ProccpIus'tn kayt!rndan rnaic,g'nn Err, Rus kelimosiylo Yunanca'dakl rosios (krrnlz, ltzl) kelirneie'i ara*;nrJaki benzerlikten dolay Bizansllar Rusara "kr.nzlar, cierlerdl. Eizzat Ruslar da kendi isimIeriyle eck ketane renqi mansna gelen rus,,j sfat arasnda bir kelime o|rn, yu. parlar- Mes'di ve Kazvinf'ye gre, ?uslarin bir ksrn sakallarn tra eder" ler; br klsm burerlar, bir ksm ise rerler. 0$ {bn Fazidn tarafndan Busla-ln elbiseleri hakknda verilen mal0mat bn Rusteh ve lbn Flavka!'in verdikleri e tezaa tekil eder. a"ir,"r'o"""e| l!1 Fazl,n'n kaydettig ekilde giyinen Ruslar sonradun t,r.u, trttrn gibi elbiseler giymeye ba!an"lIardr. lbn Rusteh, .onlar iyi gi|in*n ."*r, kirneierdir." der. {10 tsalta, kl : lbn Miskevevh de R.s muharlplerinln hem kl, hem bal. ta, testere, eki ve balyoz tadklarn eyler. Zeki Ve|idi Togan, Rus ve Frank kllarndan ZDG, XC, 29 daki bir makalesinclo tafsiltl olarak bat-

ffisF""-or,a*rr

Eer* {?0a)biLJ3!** u_ br zarnan bunlarr .Y**]psgn_agrnaz--xd'gu;i ytrit r* ffr;iffip' ffi;k k;; Tlrnaklann,n ucundan "i"-d;ir. boyunlanna kadar ljegglh*:-aeg_ffimmffi

Y9_ry.I9Lz*a]aI"JIe hrka (i elbisesi) ne de k;i_;*g"i:F;: ffi-E kel-eri vcutlannn bir .i"-,",-iurr,rir;;";ffi; ;ffilerinden biri danda kalan bir eit elbise gyerler.og

ffi

ssrH:i}$"bir"-hw*eee-glhmffi

*"

s.qk oldrunu, vergilerinin helf,.Iinden alndn grdn iin } tee]biiste bulundum. Ben kendi mallarmla altndan ve3a giimten bir kale yaptrmak istesem bir gIk ekmen-. FIa-

life'ni malnn uur getirreini arzu ettiira iin ondan bu par&)n istedim> ddi.

tn'UsLAI']{07
bn FazlCI,n yle der: ficaret iqitr Etil aehp-}:ysdaki-.pana.wa.-_konya+oe
bir sncap derisi iki ltuk .dirhem yorino goer. Yuva'lak beyaz diremler ise lsl6n lkelerinden gelir., 6g1. 10? Rustar hakknda geni bllgl iin sondaki aklamalara bak. ,08 Fluslarn gemilerle ticaret iin geld'ikleri bu ar Bulgar ehrinln

buIunduu yerdeki ponayrdan baka bir yer deildir. Rusya'dan geIen bu t'ocarlar urnumiyetle Varelerdi. onlar ticaret lin bazan kara yoluyla Ba-

ded'a kadar gelirlerdi. lbn Rusteh c|o Ruslarn grbz vo gzel manzaral olduklarn syler' tVlarco Polo "onlar ok gzeldir. Hepsi de beyaz vedlt
|;,l,

baheder.

111 Dvme : 'iuslar gbi skitler de vcutlarn batan aa hayvan vo oya motflerinin dvmeleriyle doldururlard. lskitlord,u'i tu'" Luo,falun* cesedle:'de bu huus ak olarak 1rlmektedir, Bu dvnelor belkl je onar ktlklerden koruyacak fetilerin suretleridir. ll2 Hukka : Gsler zerine balanan bu hukkalar kadnlarn gsler formunda kalmas ve fazla bymornesi in kullanlrc}. Zeki veia] i<gn_ ler arasnda kullanlan hukkalarda, oval biimindekl engel vo baklardan

6etmektedi!,.

F.5

Ii,

66

::-:];: j:.:i::i:i]-]];l.:..::-i||s:-E::'::1::

n'

'aga

SEYAHATNAMEST :

67

larndaaltnveyagmtengerdanlklartarrlar.Zira,R.tslarbir gerdarrr.. adam ]-0 000 dirheme sahip olunca karsrna Jrn-yu1rur. gerdanu1^_{i?j; 20 000 dirheme sahip oJunca iki. r* Ayn ekitde, kazandr her 10b00 dirhem 'n}" _r^T 9::::i:} il"; ;;;;"; Brr." bir kadnn boynunda pek ok ger'danlk bulunur' ..^*.lilzlari zinaf eya$ gemilerin zer' inrle En ok deer verdikIeri ziynet os satrlanseramikeyanrnamurundanyaplanyeilvemavilon. Erkekleri bu boncuklardr. Bunun iin ok para harcarlar' alp kanlanna bundan crrklarn tanesini birer dirheme satn gerdanlk yaparlar. Ruslar,Allah'nei--]-t]-'s"-Ptu&_v-e*bs'h,ab;

i, daha az veya daha ok gruplar halinde toplanrlar. Hgr-p rinin zerine oturd r bir di_va+. y aJdr." -qEH&.-I3*H9qqE; lffi-zerine otururlar. Bazan. iclerin_

p-.eden

iine devam

r" Fakat,
eder.

d;rm;
iliiii

.destten sonra g:Riale ir;"mdfict.rtpi*t.,' dolay yrkanrnazla'r' desttensol.Ig.-!9l-r-lurerun9uc.L*lv(llltrl'rq y.:ly: .anne=eJlff g*yk tu.p4gr- _A*."'1 bil gelince, tyt< :.1: gibidirler. Memleketlerinden ","-le,r nehirolanEtilnehrindegemilernidemirlerler.Venehinkkiyr*r"u ahap byk evler yaparlar' Her evde onar' yirmier
Ru!ar taralda" [<ullalan r!i"hen!er islA lkelerinden derisi '{3 g"i"n prrrrrd. R!arlar gili on!ar ca para yerine sincap re sarnur bir km eksilirse para yerine gemozd-i. Bu _ [uIanrlard' Bu derilerrlen *.,n*,yor, fakat yabanc tccarlarla al karl deitiriliyordu' ;;;; ihn t'!usteh, lslvlarda Dorilerin.VolJa Bu}arlarndi pr.a yerine k.l|Ian!dn ise'Ebil H6mid el-Endeijsi zikreder. Marco Polo' puru v"rin" [ullantdn o!duunu kydecIer' hr*u.," kk paralarlnIn samur krk|erinin ba ksm 'iskender yendikte" sorra' o,nlar para yerine sinRlslar ;il;;;'r- g;r*, J*.i" kullanmala.na ha)ret etmitir. Emin el-RAzi'ye 1re, Rrslarn bir dini ""p l birimleri yoktur. Iiles'Cdi, RUslarn ouzlar ili hi ",ryet etmediklerini, yani amanlst olduklorn sylcr' "6l'.,i ,iio"v"
Di:.hem

IIer gn bir defa yzlerini ve balarn en pis ve en fena gr ile rkamalarr f,dettir. yle ki, h9"9!9[jg-9gy9 g'a b:-y:* ry te]r- rs}"49 "g q9!,IP: B * q-gl"Aqldorunc -o.var..Efendisi bu kabn ii"9@bar-.ve.sa!pn' ryLi$sgarg-l]k--b_*}"!gg." -(&0$* in " hfi rrr_e, - ;aJiYsu kabnr aln onun vanrnda'kino tilrir Tl nrlni rlo g*pe' "li IrP,!, l&ggt J3}gk_ir._-o-.g-tni-]Bu._nI.p_{ oL-,!--' gLJgpgr. CArive bL 9}.le-kab'b-irni ninen_nln-.*rllt: }r-uil4g-gitIuri E:&sbel.9gr 9&.;I*_ -dolat:r. nunur' dan herbiri kabn iind eiini' yzt"E;;;il;;'fr salarnr ykar, iine srnkrr ve tkrr. GemIeri bahsedilen iskeleye gelinee herbiri elinde bir miktar ekmek, et, soan, st ve nebz (arap){ i|g gemiden ka_ ra54 4,p*r' Sonra, nsan yzne benzeyer, .o.r*ri yi.ie olan, etl'afinda kiik sretler ve bu sfiretlerin arkasnda uzun k_
"14 Ekre[<, et, st, soan, ve nebiz : Burada Bulgar ehrinin bulunduu yerdeki arda fiUslara iit bir amanst m,beJinden bahsedilmektedir. Cah. fiyc' Devri araplarnn putlarnn buunduklar v".luru benzoyen bu rnevkldekl putlara on'larn sa verdikleri grtyor. oni" oncu de bahsettiimiz gibi, nezarlara ve putlara sa yapllan b yiyecekler kymetl| *rv,lrn veya bir kavmin kendi elde ettii mah$llerden ok "ivuarn olurdu. ^ raria, ,,'un,n. da amanlst a'!an Rular aynl asr|n onlarnda (375 hicri ylndan sora) Bizansllarn tesiriyle hristiyanI kabul etmilerdir' Nebiz : Burada, budaydan yaplan ve *merz, denllen ikiden bahse"
-:-----!-**^' e.jj":J*=.y'*'_w*j-*ti,jlj.1"l

kiilelori satmikla ve krkleri lerini sava, tearet Vo lslavlarclan kalr<lklar tornin orJerlerdi. lbn H"rdAdlit -Rus tiiccar' i,vr-t' t'rr'anlar avlamalla getlrirler. BunIariri' g;*,"r- islm lkelerine kymotli krkler vo klIllar denizi yoluyla ksn. Volga vg l{azar ;; Li. ksm Akdeniz'e georler. Bir .Cran,a kadar gelirler- B"azan Crcan|clan maliarn dovelere ykleyip Ba_ lir kavim gea(eri olur., c{or. Burada bahsedllen Ruelar da denizci
Jaa

lbnRusteh'egro'osklR-slarziraatvesanatlamegulrlmazlar,geim-

oIan Vikingler olmaldr'

dtlmektedir..

ilr"
i
I

I'r

sEyAIIATNAMES
i:::-:

69

f ,r,

uzak byk suretin tnnae secde eder. Sonra, <Ey rabbim! Ben nr <eaen geldim. Yanunda u kadar ba criye' u kadar adet amur krk var.> der. Getirdii biitn ticret mallan he* saydrktan sonra' <Sana hediye getirdim'> depp yanndaki diyeteri (yiyecekleri) bu suretin niine koyar. <Senden diler' -fiyata benclen bu ma}la alacak, sylediime itiraa sieagm
djr.> der. Sonra, ekip gider.

tkler bulunan, yere diki uzun bir ktiin niine geiir' tsu

etmeyecek,altnvegmparasbolbirtccarnabetrrer-

Eer malnr satmasr gleir ve ikameti uzarsa ikinci lir he<liye, yine olmaasa nc bir hediye getirir' Br sefer de sat'amazsa, kk suretlerden her birine bir hediye takdim ed.er, olardan efat dilenir. <Bunlar, rabbimin karlarr, krzlan ve oullardr.> der. Her suretin nne gelip ondan efiat diier ve ona yalvanr. Bazen bu halde malrnr satmak imkn rkarVe atar. <Rabbim isteimi yerine getirdi. onu rnkflfat}andr_ n-am izm.> der. Bir miktar koyun ve kz kurban ede:. Etlerinin bir ksmn sad"aka olarak dasttktan sonra geri kaiannr gtrp byk ktkle etrafndaki kk ktkJerin n-

JpugEa."*_ffi j{ayer' grmeyi ok arzu

ediyold-urn.
r

rnar.iyle kendi haline brakrlar. Hasta kendi kendisine iyile_ ip geri dnerse ne Al. (21ra; Iyilemeyip liirse cesedini yakar]ar.117 len kimse kle ise cesedini kendi haline brakrlar. Kiipekler ve yrtc kular gelip leini yerler. }.Irsrzlk ve soygun yaparken birini yakalarlarsa. onu uzun ve kalr bir aacn yanna getirirler. Boynuna salam bir ip baladktan gonra aaca asarlar. Zaman|a, rzgO,rlar ve yamurlar selebiyle ip kopuncaya kadar aata asl kalr. Eana, Rus1a*-}iiyli&le .si*gglq994"*b"ajti*dsi*

ly ]s- ---ona$qp-.
_

ffiilErtrilffi . E]q,g9'1tp-aj.m9y*ka.dar*_bu

3eemn olcgiin duvdum. olnce on *ka}iI"9**k".p.yp

biiYuk -bir*
_

i, .

glg*

.-"a-"L+:-

-ekilde

zakta bir adr kurarlar. Hastay bu adrn iine atarla,'" Yanna biraz ekmek ile su verirler. ona yaklamazlar ve onunla konumaz|ar. Hatt, hasta olduu btn gnlerde onunla ilgilenmezler.rro Bilhassa kimsesiz ve kle biri olursa onu ta_ '5 Kurban ediIen hayvanlarn derilerinin balaryla bi'likto ktklero ve kazklera as|mas. aada bahsedilecei gibi, bir amanlst Adetinden baka bir ey deildir' Kurban edilen hayvanlarn etlerinin putlar tarafndan yenildi_
i lnanc se Hndistan'da dahi mevcuttu.

lleri ayakta mezara gmdkleri belirtiliyor. Buslrtlo giirtiln l gn-me ekileri, Trklerde olduu gibi, bir amanist Adetinden [nka tir Ly de.ildir.

117 RusIarda llerin yak!mas rnilfdi Xl. asra kn<]nr tltvrn"l etmtir. il,4i|ttan sonra ilk bin yl zarfncl.a Ruslarda Ileri ynknn vo 1'iino dotleri 'beraber yaamlt|r. X!l|. asra Ait bir Farsa motindo [iuslnrtlon llr ksmnn

lar

nist[ere gre hastalktan aada bahsedilecek. Heriillrr nrnlrla l;e hasta'

ldirIrd.

l16 Hastaiarn ted6visi konusunda RusIar tarafndan tatbik edilen bu usl, ouzlardaki amanist ted6vi eklinden baka bir ey delldir. am*

11 } kayklar ve gemileri : mden scnraki haya.tlnda Inii emrlne lkayk veya gemi verme 6deti Fin, iskandinav ve Ural _ Altay kavimlerinde grlmektedir. Bu ht-sustan Mslr efs6nesinde cle bahsedilir. {19 Buslarn ikiye dknlkleri zamanlmzda'dahi mehurdur. Eski Rus_ arda yaplan ortak ki 6lernlerinden Marco Polo da bahsetmektedlr. Eski isvelilerde bu Alem|r mziin refakat ettiine dair pek ok misol vardr"

$i:[YAHATNAME*SI

7.
1

Nihflyet, Iiinn ve cfuiyesinin yaklaca' g1 geci.,.i]' lerineveklelerine<<onurilahanginizlmekister?>diyesorar. artk vaz_ lar. lerinden biri <Ben'> der" o' bunu syleyince de brakmazlar" ok g"** imknszdr. Vazgemek istese eia efenoileriyle yakmay isteyenler eriyelerdir'zo hanginir Bahsedilen adam lnce, criyelerine <<onunla biri <Ben'>'' dedi' on lrnek ste*?> diye sordular' lerinden iin iki gen k_ korumak ve nere'ye giderse yannda bulunmak z grevlendidiler. o kud"' ki, bu kl/Jrat bazen elleriyle onrr lcin oyJkrrrr[ bile ykyorlardr.l2l Bu arada cenaze merasimi

)luvu

karmam

hazrl.klaryapyor.Birtarajtanlnnelbiseleridikiliyod. Cariye(kz)iehergniiyor,neelivesevin.libirhaldea,r-

itn de<er Y I{ifr> dediktegi !h:u dekleri ve yast

sylyordu.

balanmasn ktlbn Rueteh l yaklrll zalnal, rabbi tarafnlan onun cexaz6

iyeleri lliiren ve ciddi y z, atlet vcutlu

;;;rk-;';
uryi

--< isavar'n rniizik AlemIeri yaptklarn syler. AtiIIA'nn n'eram eonunda Hunlar da a1n eyi yapnlardr'

4ed'd''*"

bahsedl.en gel huru"tun aada mufassal clarak bahedilecek. Burada ciriye kelimesi hr kz bir cariye veya hr bir kz olabilir' Zir6 Arapa'da : in de kullanllr. ibi' Rusteh b- konuda ylo der g;ni t 8tete yakartar. Aralarncjan 1iri' 'r., .Bir odam iilncc ont vc [laclnlarnt oesecli )akldktan sora' lnce tlaklo ellorini ve yiizlcrini keserlor. nin ki'illorlnj alrlar'. Bunlar bir ertesi gn sabahloyin varp ydkld yorclen
toprak vazoya aba) koyur

]rl,8Kzkurban:EfendilerininV6yahkrndarlarnlniizerlre,zor!.. rneklri vardr' Bu *r*.u gen kzlarn kurban edlmeinin bir ok

ti tup""ik i1oy.1 izoride saklarlar' lmden' juar,"a, bal alp htiyin yanna gtrrler' lnn' bir seno sonra 20 tp ve tlier eylori yiyip - ier!er"' aiIesi fertleri mezarln u''nou toplanp bal karsl varsa ve bunlardan biri onu Ve gonra ekip giderle'' Lou' lnn yanna iki aa dilmesi gtrp daha ok sevdign idclia ederse' mezarln para$l'}l yatay olarak bu'k bunlar topraa dlker. Sonra nc bir aa ortana bir ip b.alar. lpin' dilmenin balar arasna yereiiri.. Bu.a.acn Bu srada bir sandalyenin zerinde ayaktadr' dier ucunu da boynuna uJu.. b
Boultp Kadn ilerini otirince at]oaki sandalye alr. yakarlar'"' kalr. lce allp ateo atarlar.Ve ;i;"';;,i, kocasyla beraber diri diri' Yine ayn mellif, nr"r'ju dul kalan kadnn Iskitlerde, Mocllarda yaygn old'uunrnezara gm|dn *'u;;;. ;; al"tin
dan aada bahedilecek

vardl. Bana samur

lnceyo kadar

l, i'

ba}edilec

"#ij;Ji*****i9y*:#tr*h";}H'ft gp - *?lix:

l<adn iiphesiz Corrt tilii' ilAhcsi Hel'in baka brey ceildir. ahslancrllm eklinden .t23 lye takdim edilen kurlantar : Burada lye okmck, ot Ve soan sal yapldnclan Ve onun in hayvanlar kurban ediIdllndon bahsediliyor. Rusio,ou o,;', eitli hayvanlar ve insanlar kurban edillyordu. Bunlar arasnda st ocuktann, horozlarn ve kpek^lerin k.rban rdilresi de dikkati ek'

122 l1m Melegi denen ihtiyar

.T

SEYA{ATNAMffi
onun onune j\,!y.9-bliip ggrciye- attlan*Daha sonra, tlnp bliilsilAlla_
H4

73

avularrun zerine kardIar. Yine atm eyleri yapt. Bun&.-._-y---g-+--r

Cevf,.ben

Bunlar terletinceye kadar koturdular. Sonr&, kIa kesip 91-----r' ----' :=qnr i\i igek-ggti:dileL onl?n --a tl e p?ra parce ke- t nra bir holgejg*b:l IgvuB setjril"er. oqlg.n.da ]{$.uE!$ soi?agemiye attulsr_-T_rlecek olan lurylgp} gidip geliyor, srrasiyle lub_ -ol91-9g1ryg-(kz) beli adflL? giriyor, ad]Lnn safii6i-o@
-.-J.*

rinci defa

larrmrn oturduklaqglgifir-qs$0. }'26_Jedi. rpii*dafssndo, ulto'e$e-iqisgqet:t-e_ jlgrurEe.ggIro. ,-94s.yi!Fq& h}z$etdlgr Yar'.Je,nJan*j3,*gaJ}or.- (pIsq)*Eni-ptl1* .'1s9 Lgi8!ffi &}-djyo s,r dedi Bundan sonra, criyeyi gemye doru gtrdler. Kollarndg-I j!*1]eag* gEgRl*is!g1-]dI9gek- oaqJ9iiilMe_ , .-+--*tu* Te'i'ne verdi. Ayaklanndaki ti lhal da ckann kenrligilJ'**:--!ejhe]--4g-s+ uI- -5.r, ff ir_, 9_ }n il ]za vrd. ijg -E"-B*9_lg--l4.pl9i-: -nar kadrnn kzlardr.- Sonra_la-yet{""s9gy-e-" _!i-ard1 lpq, [1 _

rum.)>dedi.kinc@@

;',tfi*
er_

Jps

Bi"*u49 sIeq, :-s9!1*9lr, I]99L -yere indirip tekrar avulannn zerine kardllar. Birinci -de-1$_ :gp*n_r',-^Ep;. tekraxlad. on^ra n e jUL ti i i n cii d-efa
_

ei "'e"iru berre-* Cri ye, ay aE] & ny]e ea!-nlau

Nyet,

s*ry9J[
t

j$

_aYuI

qlg}_e baprq-L -J4.}e_

ir

i.r
rii

I' i,,
I

l
I

!,
i

dnyann kapsnn enbol'otrnaI. Kzn syledii szler, onun lmden sonra rideceini tahayyil ettii 6lemi gerekten grdi'inii zannettiini ifde edyorlar' Yaad m.ht, sarhosluk vo daha nce duydttl hik4yeler onu bu hayati grrneye hazrlamtr' B cereve fikri br d(inyaya baklan ihirli pencere fikriyle de alkal olma|dr.

ti,n Porphvrooenett9'a crq Figlar Kradoniz'e rlnl- cwal-,qt|e"!nds hr';rr,olr kurban ederIerdi. B"|clar kral Krr'm irarator V. Leon'Ia mzakereleri esna. snda Alt'n Kap'nn iindo kpekler, insonIar, clnvrIa' ve cl,omuz!ar krban etmitir' 'd B. cadrlarrjaki adgmlar lnn vakn akrabalardr' Krbnn cdilecek c6rve iIe Inn akrabalklarnn cis mnasebette hultnmas, h-"da bir lii dnnn bahs konus-l olduunu gsternektedir. Mes'iidi Ruglarrlaki bu ! di]inleri 6rletini biliyordu. N/loollarda da [unun bir ook rnoine rastlanmaktadr. Kovalevsky'ye Ere. burada qtrup hatinde evlenme Adetlnin bir kalnts da qrlnektedir. Ayrca b.rada, yeenleri ve vakn akrabalar da ne alan kardeler cnklu evlenmesinin bi: eidinin oldtl d dniile!.ilir. 12E Kap reves!ne henzer .ey kurlan edileek Arivenln ridecei b,r

mektndir. l.eon Diacre'a'rrre, l1'lslar Dol";eto!on mharelesinder sonra' Tutna'do siit nncuklarn r,e [n"ozlar bomak slrefirle kurL*n etrislerdir. Konstan-

ry}-'EIi-gadiiag1q**'pusr",aoa,-_dierr1-*opni*,,.rkalkanlar bulunan baz-1 3-_1mlar ggllp-.n,iy-pyi:bir kl.".biz.* rffip-Imairar._runu-iine "1iu1"-i-'o1l-._ty'tedit..n...fionrff'*iti- T;cilinar;- n r" rq . q, J q1 o._.r , d"frL*Tonie-; qqha Jgrdt-K.Lr lu:ilj-.,."i*: -jld ark ) -onu..a.* dehteki i ve efendsinin bulunduui

"ry-'rur,
CE

Jtll-lbll inde41.64'lji,

.q'dt,!:p

.,a.-n1,-_^-

"Ite, lm o|ari btn akrabalarm.'., ifades lurartn ijzol bir mnfi tamaktadr. Kovalevs}<y'ye gre, gen kz efendisinIn rkro[alaryIa cinsi mnasebet yapmakla gercekten efendiinin meru l<ars olmutur. Bylece, hr blr kadna eit olmaktac|lr. 127 "Cennet yeiIlikler inde, gel bir yer,, : CCnnet,i. veil bir yor eklinde tavirl umumi bir telAkkidir. arkadalarna veda etmesi evlenmeye de, lmoye de uygun .-_tr28 _Kzn . 'der. Yeni kocas)Ia evlendii in arkadalarndan ayrlyr. Ve baka bi Tnuhite gidiyor. Emin el_R6zi, burada -Kocasnln konn olrl-u ajrn...* ifadeini kullanmaktadr. Bu ifade l diinnden brhsodildi jni aka
gsteriyor.

,126

llirr;
Hiii;,

"\ ,l

BN FAZLAI{
:

jj:.ji]:-.:.J

'i....

l*J:=::::f

lj:.*=.*;jjj]:j-:--]1]::]-*ffi=i:-.:=-;-.=='

76

ffiT
$,'
I

soktu. htiyar kadrn hemen bandan tu_ JffiJ"_1111. *as*u

bl-ygr-y_!,!-9
l. rak ':=-_'j-"-.{
_

olduu:q_'gardrn'*ggll-gyg9*ij!9+*1*}

i
t
P

di.

9-ng-31o1*'

*Efr.

<"

ofirjveler korkmasnlar ve

tl
I i
I

-bj.ser fr@iLi
-;:.-:J:.:.-* --::

vurygrc " PLgg cilrve ile cin mnasebet yapt1ktq-n-sonra onu eenclrslnrn ya.flnng !ga.k]?"Ll, js l *: ern, tut#ffim frelei denen ihtiyar kadrn, ularr iki ayr
fu -]: --

-*

n"ry"-aedn*-gady9r}. !,ry"ql1.l1=.st'{"lF! -*1 *ffr bffinGilra efendileriyle lmeiten

-_:**=l--.._""=.#i.--*;;-:]:I-f-i

'!'=;-;-@.*--

'ij";. ii-rana;;id'-Erpg-6gugi"}*}"-11*r":saP

-g-ffi k zerecAriygnin- boyau*a-Ji-r _"ussgL4*P* -ss}e; r ekmete*i iip, kalan *:- *{qg -Y91*'ff:ga-g:g]*yWlii'
i"n ?*.**aya ekrekg-T"1ib*yfr ;ff*rffiet-cAri5zelii-;t ** *

I
I

s6ira,

balad.,EilaffiE@n t-iiuun@ 1T *e"*i-p*-itg_ J]-"

j&l_!!:s{9.-sop-eq'*jln:&e,reue'

j9-

jgPJuk'y_9.i'a;H9s-1i***gqe ,e -Rry9r'}--49JSonra' k-hi;-dile g1mey ar. Niin giildgn ordum. Cevfl_ ben <<Rabbr onu ok sevdiinden, f,,nrna yanina almak ii riiz_ gir gnderdi.>3 dedi. Hakibat_el *bir " aat-*g"e!0den*g9rytl oduniar,efl riyeV9-9!9l]ffinepLkil*te-*toz'alduraJ'J - "Bndan'nr', nehrden qkardklar geminir yerine topar* lak tepeye benzer biey yapfular. ortasna kayn aacndan h. yk bir direk dikip zerine len adamin ve Rus hkmdarn bn Fadan yle der: Rq..}Egidonnn ^det]erirdgu }l kahrnr ve itirna-d-gllr!_gdamtadar_ _dfuL.yuz kiyj ss,rvcl tuluc1rma}*-r*_. E'glu-sr*,la-birkte !,ekten, u'rundu c.Ia' ftxIl etmelhiamfiini g1qn, trn,n y,.*va -i*uu"**r*r*Hy .o;r*4 yiyec9#p*y.9-ijgsgn"aat-ay-*bi..giyegt,-&yr!isiih_ fJ rt ynp tiTi tt<tmaann ta}trnrn altnda otururlar. 'Iuht k:crrnan clup gyet dee"li mcevherlerlo ssldr, Tahtn iizc:inde, hkmdarla beraber odal olan.krk criye otur.r. Hikiir,go_*-pu,

ffi

EgglI*yr}u:Llpr:yp-r.-$::*WJu*}u-_k:sg-}L

*l'-y yg**_,9*9j*s-gititerJ

[
t

lil
I

de* lplg$ gjgu- jgx&-d$: i yr,r,r, cdurq tu1uy9r. -E1 -e'!yle-. r.11v $g",i"r y 1" !rsu !i k lp at yo rd u, $ih-,yet, .-ql_drleq_ sonra geminln altnda ha?r}qnaB qdgpllrl l']na konljktan -elleiinde 'tu.,furau.ular tututurulmii' DaiJ sonia' insiili'r;" birer sgpa. p]d-uu"hald*.gd-n ve-- kltiik getirip-.geminiu*altg"a ,!qry]"]grlqsg-g.ulqr,o.4lp-gqmi,_dahas_o-]r'Jq&pFn u le& jada1qJ---c_ily r-e-y -tt-up yanmo,ya bala*. *Lqlndan-id{plli}rggar_9jpq-etaql,Cyl-e_ldiv;199tu(21P!) .3eraberim-tu*Yazun4+r- BuIardan*u-ad'am-rard--.
-l"

i];#ii ]iiiru-dii. rt gg*ryy::;gr"ipelq_r4--tttiJ.*Br*-dly-

nT9_.p-+-'_Buqu

;a;-ffir_yevarou.
,er,-P-gllgsgI**

i[.

,i'
I

'ffi Kalkanlara vuru!nasnn sebebi;. callar etrafnda dolamaya gelecek Inn ruhunu kovn'ak, daha dorus_ evlenme icr6 edilecek ve lnn huzu.unda yaplacak iftlerne merasimini kartrmaya gelebilecek olan btrb ruhlar korkutmak iindir. 130 Burada lnn en yakn erkek. akrabas diye zikredilen kirnse, phe* siz, cariyeyle mnsebette bulunan akraba.Iardan biridir.

-t*!ggJiacrinde"._hahlle" huzrunda cinsj-4geqebette bulunur. Tabi ihtiyacn grAt]ra-bn:'_ rek*jtere, ab ttr-_jygplgg*ggtjrlir*ona,. ahtn111 zorm-binenjHayvandan inrnek istere hayvan thtn yanma ekjlir. onun iizerinden tahtn zerine iner. Hkmrlarrn, ordu_
_ifrii-

damian;

ffi@cr}-onun*isinc.y-apq,r

131 Eski TrkIerde, kuzey Cermenlerinde ve HindOlarda da yaklan l nn Cennet'e kabulnn alAmeti"idcJetli rzgbrn atei tl|tuturmasl ve yaklan odnlarn dumannn cok ykselmesidir.

70
_ . :..r :- :rr...=-.::::::::j::::.:.::::::::::_:j.-j::__

nN r'azaN
-.

StrYAHATNAMES

_---

-:=-

-:---

7'

rinde kendiine vek6.let eden bir halifesi (veki) vardr.l3

yu dare eden, dmanlariyle muharebe eden ve devlet

iIe_

rHAZA&LAR:1133

memleketin ilerini yrten, halk arasna rkan ve harbe gid*n H6k,n Beh'dir. Etraftaki hkmdarlar ballklurr* ooi. ur_ zederler. (*) IIer gn mtevfrz, sakin ve mahcup, yalrr ayak bir vaziyette, elinde bir sopa otdru halde ryt H&kn,n huzruna rkar. eri girip selAm verince nijnde bu sopayi ya' kar. Bunu yakttan Hkfrn'n sana tahtn tzerine otu'onra

Hazarlann hkiimdarna trIk, denir. Gezinti iin ancak drt ayda bir drar kar.l34 Buna Byk Hkn, vekilne ise xIakan sglr f,g1'tg1.35 orduyu kumanda ve eevkeden,

{*) Meheil niishas burada sona ormoktoaif. mscri ne.edetrer tundan sonraki hm YflIrfft'un H.anar rraddesinglon almIardr.
!kimctar hakknda burada sylenenler Mervezi'nin eski ouzlarn h6kn Tokuz-oz-hk6n hakknda verdli bilqile:.e ok henzemektedii. Anlalan b_rada balediIen hfjkiimclar Rus h0kAnc|r" RusIarda clevlet ilerini

rur. Irkn Beh'e de Kiidr llff,knr36 denen biri veklet eder.. Kndr lkfln'a ise Cflvigirsz denen bir adam yekAJet eder. Byk Hkn'n deti hatk iin meclis tertip etmemek, onIarla konumamaktr. Bahsettiimiz kimselerden bakasr onun huzruna iremez. Anlqmalar ve tyinler yapmak, eezalar ver_ mek, memleketin idresiyle megul olmak Hff,kn Beh,in vazifesidir. Adet otduu iizere Byk Hk&n lnce onun iin, iinde yirmi oda bulunan byiik bir saay yapllrr. odalardan her birinde onun iin bir mezar kazllr. Bundan sonra talar s"me toru haiine getirilinceye kadar knlr. Kabrinin ii bununla denir. Bunun zerine de snmemi kire atlr. Evin altndan akan byk bir nehir ya111.l38 Nehri bu kabirin zerinden geecek ekilde dzenlerler. Bylece <e}tan, insa.n, kurt ve ha* ert ona dokunamasn> derler.
-kqglgn-b-o1x!u$. _y;J-{gder* "-gce_!-ue6ld-eii*,s^aqng*gmtiince'.uC*; ffiaffi derler. net'e girdi.>

'!J*}*g9-,lu"EJsg-ou*,leb-r_-bps-L9dg.daolsg'L-bj; Iurmesn'-dry.e*c91Qz_gsini g-p9-B

Aynca, btn oaqhr_g;;,.]ejf,ak

1g2 Rus

ffi'-:**--*.**:;
gry,.

dglruE^

drycr. R-s kralnn geveklii hakknda veriIen bil1iler cle Rus hknna ait olmaldr. Bus hAk6nnn halifesi hakklnd,a vorilen nalmat da Hazarlardaki H6knbek hakkncfu veri|en bitgilere ok benzemekterJir. l33 Hazarlar hakknda tafsil6t[ bilgi iin scndaki aklamalara. bak.

birlii

asl ldare eden bu l6k6nn vtkilivci. Buracln lrhsedilen 400 kiilik muhafz Tokz-ouz_hk6r'n nuI'af birliini vc VareqIerln drujinasn d'iisn-

ve cf,.riye olan bu kadnla

bak-

Burada Hazar hkn hakklnda verilen bilCiler baz corafya kitapla_ rnda Uygur hk6n ve eski ouzlarn hknna dair verilen bilgilere ok benzemekteclr. on|ar da' ancak. drt ayda b,r halk ine rkarlard. Hazar 'hfikf,nn gren T:klerin ve komu mi]letlerin onunla harbetncmosi Trklerde l",5kAnn gk me;e'li olrnaslyla izah ediiebi!ir. t35 l-i6k6n-Bek veya i hakknda geni bilgi iln soncJaki aklamalara

14

-Byr1*bu

c,lan Knd veya Knde ile a],n kelime olmas rn.htemetclir. lshak b' Kndcik'in babasnn ad (veya nvan) lu kelimenin kltmo sasldr. Zajackow" sk bu kIimenin hkim (l<gd} manena gelcliini syler.

'36 Kiindr H6k6n : Bir nvan olan bu kelirnenin Maor

l<ra!nn nvnl

{37 Cavigir : Bu unvan hekknda tatmin erJici bilgi verilmomltlr' Farsa bi kelime 6|6 "6nigir, Veya Trko "avu, ilo Farsa "gTr' .ei;uunoeo mrekkeb bir ke|ime olabilir. Burada Hazar lfik,nnn yatana gmld sylenen nehlr EtI '38 {Volga) nehriclir. Vizigot kral Alarik'ln ve Atilld,nn ."ru,iu., J, nuti.'vrtrtlarnda in6 edilmiti. Ouzlarn bir ksmnn llorlni Ceyhun n"r,riiu'g* dklerin se el-Bi.0n haber vermektedir. Hazar hknlnn mezann' nt

edenler ve onu gmenler ldrld gbi, Atille ve AJarik,ln mezarlarn n& edenler ve onlar gmenler de ldrlmlerdir.

sEYAHATNAME
kubbeli
}IEpq }g-Qarivelee_hp*

7g

bir

fld

vardr. Bunladan

aip kapayneaya, kadar hadm, criyeyi Hkn'rn deine getirir. Kubbeli adrrnn kapsr nnde bekler" Hk6n iini litirince, cniyenin elinden tutup hemen acele olarak kubbeli a_ drrna gtiirr. Byk HkAn atna binip maiyyeti ile bir yere hareket ederse, cli'er askerler de hayvanlanna binip onunla birlikte hareket ederler. Yiiry esnasrnd, onunla birlikleri arasrnda bir millik mesafe bulunur. }bees.da" qnu g"rrLgLe-bg
-

*eyTg***9hg'ugumk , j"h;izl,nln;p"_"@rpafiffi ;6*e,*o' Gffi,-a;fi

&-}rqyupgrua&g*c3!.--N-1.L":r--qf-_f9dglt"_gau--g

,-1'9'par.-U9 HazarHkn'nnEtilnql[alajk!_t-uggJuzuIub'"gy!i\, bir efiii-vardr. Eerin bir tarafnq- Iu'I!qanla,..-diqr-la.; n, Mslmani arn barn_ ;arit*ileiind#Hrryg-L{r"r"L j1y+-!T-;9wil; min ;?rri[rr1-ffi;ar-ittk;i"dfiffir" ;;-tice""t Gn burava gejlp_dfi *slrnanlarn hukuki ileri bu mlrnan vazifeliye havale edilmitir. ondan bakas Miisl'i.imaniarrn ilerine'bakatrnaz ve aralarndaki anlamazlklarda hkiim veremez'

;r*?;mffirJ ffi

n kaldlrmaz-"-.-_-gakAnrn t tr;mart mdde'ti -*'_ _en -fazla }g"E sggs|ic. EIiikmdarl*, bu 4eu nj- gg**qhi -rrsa ?Qr Je-e:. ivvet onu l dIrler,-sEu bg44d y9*m:glggLa*de*les --_-_ggEE!-!g-y9l3el-g-Ql&rIg jg"-e"Leg9l_b9Iea-Fll
*illde-v_elihir-ehd-e.:g9rh9g9n_L?gg9E.J$llp-qi*L

ry-en -riine*esdeys"*kapa!-r._

geinc 9y__9'E9-1

L "99t9n

-*.,#:

teri toplandtalemlq, urrj1s*q } dnares' Eiika mezzini bulunur. Hqn-ffig1-lrjdl:n

'40 Hazar hik6nnn siyasi iktidariyle ilgili olarak Zeki Velid,i Toga yle
;

ng g}ise, \4jislilmlnlann l-maz EIclklarl-ve

u.Ir-ta

qgl

der

rI9ly-Q-gqqklarlnrhuzurunageti:tir.on-agull'rffi ,-.n;l: "-"!"*rn:-ye_ qcuklanml -bakp!+uq .b!b !.--Ay.r $ekikie* hawanleltr* silfl hlann ve qy-lgryini de bakola-r1na. verir* Bazt, n' onlar lkie partaya, hterek cesedl*eJini"--pru$b4-gerer. B.azep

larsa,..d_nenterin*hepsl1diirjiliirler*-Qnun kumandaulQ$_ve Ve.ru_a.g.r. Ell) *alp_ php- geri d_nerlerse, onl&r. k;dfiib-

"IJakiki iktidardan tnnarriyla nhr- clnn l:. hikiin oyn zanda tamarniy|e gerek bir iktidara sahiptir. Bu da lutIak bir hf,kinin illtidardr. on_in kralli, am6ni Eebe kbilelgrde oldu1]u gibi, mukadcjes bir l<araktere

sahiptir. Bu kabiIelerdc kral tamani)le halktn ayrlmtlr. 0nn [<ararlar, il6|i nene'li bir hkdar c,lduu iin, itirazstz ve mutlak bir itatle kabuI edilir. Bu hususiyet Trk ' Mool i<avilerinin tabiatnda nevcLttur.'

l39 Hazar hAknnn tebaas tarafndan ldrtilmesiyle ilil ksmda Fnin el-R6zi yle der ' "Hazar lkesi clahi Trk lkelerinden liricir" B-rada oturanlar srn dere_ ce gzel ve evinli kimselerdir. Hkmdariarnn h6kmiyotl krk yll aarsa onu azlede"ler. Dinleri ise, gndze, g6ceye, rzghra, toprou, ge, ve l,eJ eye bir ulOhiyet atfotmekten ibarettir. Fakat gn tanrs dler tanrlardan daha byktr.D BU para esern msllifi tarafndan eski kltaplardan alnm olmaldr' Burada putperest Hazarlarn dinleri hakkncta veriIen bitg lbn Fazl6n tarafndar Bag"tlarn dinlne dair verilen bilgiye benzemektedr. Ve
:

141 Etil ehri hakknda geni ilgi, icin s<daki aklanalara baI. 142 Hazz : Bu ke!imenin etimolojik izai yapimamtr. Fakat, Etil eh' rindeki Mslmanlarn hukuki ilerine bakan bir mslan kndd'an bahedldii ikArdr. Bu husus Ibn Fazln zarnannda Etil ohrindeki msltiman_ larn huk.ken ayr bir statkoya tdbi oldukIarn gstermektodir. lstahri V8 br Havkal zamannda iee Etil ehrinde ikisi Mslnanlara, lkisi YahucJilgre, iks Hristiyanlara r,e biri amaistlere ait olnak zoro yedi kad vard. Mslmanlarn siyasi Ve tma d.runu daha da kuvvetlonmlti. Ayrca, bu
hiklmterle hfikr*oy aranda araclk yapan biri vard. Baz meeelelerde hA_ klmler bu'aract Vasltasy|a H6kn-bey'o danrlard. lhtllfl nhim konular iln hkmdar ayr oturum tertp ederdi.

omanizmdir-

{,t3 Cmi : lbn Fazln zamannda bir tane olan caml 6dedi Mes'd ernannda otuza ykselmitir.

r!!

,l

liil

lil

80

BN FAZLAN

(922-92.3)ylap,tr4lanla--D0.rel-Bbng{ggltbj."b+y-

gtJ11lu' avraanq vktrrdm> dedi.

.-Haar]er-:ze-:a
k

yk
n

.}pbmmg"*gg5l}--qe
}u rr irr

la:n_y;

iltigqulanlazar-+Ie.a"n]na

^Ulge@

r- Rui gac a' ( S n k6 tibe tbirle:' 9ga-beslk

i

)*le*

kinci l(sn

EB Dr,EF''N
((nsAtE) SNDEN

Trk neeriyle g Ksmn

Tercmesi

lili
It|

1M D6r el-BAbnec : Bu yerin de nerede olduu t6yln odllememitir. Hazarlarn H6rn el-Reid devrinde Msevilii kabOl ettlklorlnden yukanda bahsedllmti. lbn FazlAn zamannda Hazar lkesinde azntkta olan Msltiman}ar lbn Ruteh ve ibn Havkal zamanlarnda ounluk durumuna gern$t. Etl" Somender, Hanbal ve Saren ehirlerinde kalabalk mslman cemaat'
loritoekkletmiti.qg!1qed9lJehu-drl-ere_4!-s-b"9J]-daha-(alebaLK-W$ btn bun lara ramen halk aqgi*g-!9t!l _ L"ly._hg9m9llg(, :-_-'

s..e

SEYA{ATNAMES

83

rcB DtlLEF.[
BSAL.E',sh'[DEN

rnr JffitaRtY,E
fi.Gfi
'

KISMIN

TERCtIMs
_--^f}irn*

s.

juplg{"n biune.i-kjip-ip_ s-i-.uflunu-geniletJ--Alla,h'<Yen 3zi1$e _do]pry]p_d1!q1 ;p, kendileinden-.neekileri-kihetlerL

_

ilaEelerinin"_'f aJkl--.}.gtPjr9.9j.l9iss:_". *glgg azametinden,idarecilerinind91e*!e5j4g!--a_---babedImp}tedir-_

.

B_u-esexd-e-.fs.k ''l3_ei"e'ry{9"p-9-+]1r

) EE*Piilg[ J'3*.MiLhil-:lee"g*
.gt]i I*i]9l9'rig4_qJ,,

jff

$Flc$n.."katuletmedl$s*gula_qnmjtle.rjrkeilc.g]r-q]; 1;.gutlg^rndan biriyJe in hikndapnn kznn evlenmesjg.i" tek]if."ettiler. Nasr--bunu ka.bul.etti,Jinti elilerle birkte hkmdarna bir eli heyeti gndercli. Bu-ngn.zerine, in ve T**-'kaleterini renme} f**P gaiiet bilerek Affih:": yj.r_dpq$e srndrm ve he_yetle br"ab-e-r ygla.gktm. l ( 7) Horasan ve Mveriinnehr'i getikten sonra islm ilkelerinden vardmz ilk kabile el-Harg6J47 denilen lkeyd.i. Buday ve arpa yiyerek bu lkeyi bir ayda katettikten onra Ta,htalr48 denilen bir ehre vardk. orada arpa, dar, eitli etler ve sebzeler yedik. Bu iilkede emniyet ve rahatlk iinde yir_ mi gn yiirdk. Bu lkenin halkr msliman olduklarndan ve islrn lkesine komu bulunduklanndan dolay el-Hargf,,h lkesine balydlar. onlara vergi vermekteydiler. Bunlar miisl. man olduklarndan, ou zaman el-Hargffh lkesi halkyla ittifak ederek, daha douda in hkiimdanna bal olan mriklere kar gaz6. yapyorlardr. Sonra, Nec denilen bir kabilenin lkesine vardk. orada

rffi;ffi

op]a'1-N.ps" ilg hr_jy"et luryrqy arzu_'e1iy'orl.rgn istiyorla1, Nasr k1ryp <-a.$r bir h-krndar J*4*_"-Trd_ap ile ev1e-4nein"n- din-en maharlu-".olma -sebehiyle-_.onlan-js.

!*giirtinlp.145 f,g-rnkle akl.sahipJ.erine, .ihret"alanlarfl.^'Ve-s"^; nk insanlara bu lrususta tevikte bulunnaktadr, \ _*'rr*tm6ar Nasr b. Ahmed b. Ismail el-Sffmn'nin huzru'--*a-:;t:: yanrgla*_lp' hit-mdar Kf,.ln b. el-ahr'inrao na vardmda

"dan,ffi'nou"vveilivktimizigeiidik:ao*N-eciJi. miiyet iinde bir ay yrdk."Efrmriffi Tah_tah ehri hkmdanna hara verirler. Buranrn halk h_

" wi;--*ffi;;; 9iggJE..{9'_EZiiIl--lcirv9"T.y-ry4_.go!.t,-orqjl**!p-:

;
147 Bu kelime ile Karahanllarn baehri ordu-kent (Kaar) kasted,llml 'olmaldr. Biraz sonra Karahanllardan Bura kabilesi ad ile tekrar bahsedl.
lecektlr.

ki1lg4rmasecdeaotz"niu<Ea;;_t*=*r",q-:i"am'

elilerini

-ggrdI4.

Apaoki tarafndan ^kurulan Hitai s|ilosine mensup olduu dnleblllr. Bu ahlsn in lmparatoru deil, in'in eitli yerlerinde hkm sren tebl hkmdarlardan blri veya bir eylet valisi olduu da dn|ebilir.

145 lfur'n lX, 30, X' l09, XXl' 40... 146 Bu hkmdarn kim olduu kesin olarak tesbit dilemiyor. Bunun br in mparatoru olduu kabul edilirse, 907 960 tarihlorl arasnda T'ang sllesinin ykln takibeden be sl6leden blrine mensup olduu veya

.Ancak, Eb Dlef bu kabilenin kz mukaddes tandn, orada ncr yet. tiini sylemektedir. Buna gre, kablle halknn hlndO olduu, Eb Dlef,iti burada bir karklk yapt dnlebllir. kzn mukaddes br hayvan kabul edlmei gnmzdo dahl Hindli.

Bu kabile kaynaklarda gememektedir. Bu ismln Gerdizl'de ln yolu zerinde olduu bahsedien Kuca ehr ile ilgisi olup o,lmad dnIebilir.

l48 l49

Bu ehri t6yin etmek mmkn olmad'

'50 ler arasnda

mevcuttur.

84
G;ar. Hristiyan yolcular bu aacn
tffi-yffila;11g
u._

iril

EB'DLtr;r

Is_ffiilrmhq-sglEig

aatan-

39t]* Iap4_

%*-r.j:**;:ffi

StrYAHATNAMESI
::at
- :
r

1:::+==.*-:

36

h nebat etle Urada orarla bezoari 4epafl dmffi;r;";;d;:ffi- bI-ggLff!3ug ma"L9pyf,!*el.henek*denen

prrrter. eEle piirirler.
bczoar.r ma_

u bir nebat vardrr.,Ru uII- IleuitL vaI'urI'.1J5

ciffIffirE*LTecenekier arasnila on iki sn yrdk. Bize. bun' -ffiitk"snn tuzeyde Sqklibe'itGffiLilG*ir. nti* J a

bal_b-r hki!gdarlg4 yokli& EmLiygt vg larn lkesinde krkJijn+iirg!k*

r

;d

b-glJ!<

icin4e

on_.

ra * ver4.ezle!t-* s o,aa.aan s"", iui lkesine -v1r{$.r52 Bnlar sadece arna. fasulve ve koyun eti verler. Deve k_emezfr.
--r-..;..i.:: _L_L*__*!.^._ ;. .J++

vardk. Bu n sak nur..-punlann kudretli hkmdarlan vardr. Bu hkmdarlarrn Alevi j9g (:g3gLy1ree_!9?!ul_au-shalv4lr. Bu mushafn da tezhinli br

,r]lu"q aui@fr

soJ{g.F@']!e.ne

aua-tua-effi
-mer@

glllgi". tr'akat evlenme konusundaki as!lg_-bty9dj*

S_

l5l Eb0 Dlef Peeneklerl lbn Fazln'n tam tersno zengln ve uzun sakalI, bykl olarak tavsif eder. onlarn lkesi hakknda verdii izah do rudur. Peenekler in yolna ok uzak mntakada oturduklarna gre melllfin onlarn Ikesinden getii dnlemez' Yalnz, in yolu zerinde bit Peenek gurubunun yaad akla gelebilir. l52 Hud0d e-6lem'deki haritada iiller Karluklarln ve Tuhsllern dot. sunda gsterilir. Kagari Talas yaknndaki iiI ehrinde, Kagar yaknndah iil kynde oturanlarla Kuya ehri yaknnda yaayan gebe iillerdai bahseder' Ayrca, Ceyl'un ile Yukar in arasndaki Trklere ouzlarn iil adnl verdiklerini syler. Karahan|larn ordusunun esaslnt iiller tek| edlyordu. Mervez'nin dedii gbi, iiIler Karluklarn boylarndandr. Eski lran Edebiyat'nda iil gzelleri mehurdur.

Araplann hkmdar, Al b. Ebi Telib ise ilhdr.- BaIarna aneak bu Alevinin srflresinden geren birini tayin ederler. Bu kabile mensuplan ge baktklan zaman azlarn aarlar, gileri dar frlar. <Araplarn hkmdar oradan ir"r, o"r_ ya kar.> denler. Zeyd sllesinden gelen hkmdarlar, kendi_ lerine has almet olarak, sakalldrlar. Bu kabilenin burnlan dzgn, gzleri byktr. Askerleri kahraman kimselerdir. SiIfrh imali ile megul olup ok gilzel silh yaparlar. Darr ve erkek koyun et yerler. lkelerinde kz ve te bulunmaz.

:"r,g 9_--

Z,PYd '!ss i!u- ya'alaJ

onl ara gre, Zeyd,

J.g

yokt.r.

hane[i ldiler. Eb. Dlef onlarn' AIi b' Ebi,Talib neslinden geldigini sylyor. ayn, tonu|u'srtrt {Jura_hAn destannda da temas edilr. Fakai, bu iddnn ge.c.t" ' ,a,rs'
Vahy b, Zeyd, babasyla birlikte Emevilere kar

ls3 Bura kabilesiyle KarahanlIar kastediImektedr. EbO Dlef,in geyahatl AbdIkerim Satuk Bura-h6n zamanna rastlar. Bu zamanda Karahanl|ar mslmandlar. Fakat, zannediIdi Eibi aIevi deii snni vo

lsyan otml, 122 -1M (740 m') ylnda babasnn Kfe'de ehidedilmesl zerino Hgrasan,a i u*,. ofgda Emevilere kars mcadelelerl esnasnda 125 (743 !:'I: m.)'do C0zec6n,da ldrlmtr' 55 Zeyd b' Ali b. et-Hseyn b. Ali b. Eb Talib, ia,nn Zeydlyye kolu '122 nun kurucusudur. Emevlete isyan etmi, hicrl tzao'rn'i'-v,,rou 'karg1 Emevilerin lrak valisi tarafndan Kfe'de .oldtirilmtr. Bundan nceki notta bolsedilen Ya|-y6'nn babas olup mezhebi bu gn Yemen'da resmi mezheptf.

?f__ n:==-=-- -^ ^.*

EB DLffi',-::=::: :- : :=
e-"]Jg9

sEYAHATNAMEs

87

giyerler' Bir av bu kabile (s' t0} Sadece keeden yapla elbise 9X:
l ^ Iznrlz p r] e-hset

.rae-vuoSffi'ffi

lerd

jikiia i.:ffi j#:b[-nnau*"r'r*-r"-ane**a'xersgan-'"-vj-_ YaMslmanla' tnuzunduo v"p* frit" u'gpo*Burada * . " _:i _:- Afi-?{i^ * nifo n ih pi"ffi;; M--""ii*si -*'':|1- -

fibetliler arasda krrk gn buday' ffiardk. artra, sebze, et, zri-'" -"you .y'y"'*.."11r:'::**: j*l* ;'fii#;;';i' ;;atan yapm elbise g1yerler. Kamtan
yaprlm byk bi,
-

34$gJa-ra**1l3&}g*9-gm*:r-ffi ] t'G.i @1.*v-9*te8-eJqyuga4ak*glaL_!."allJJ]Lne'_

glsadr. Kim0klarn belli
bat hkmdarlar

verdr.' BHlsJu js9lllgr.r-:eren Janr'r ynclqplar.ss Kinflklann lkesncle, bir dzlkte altn qg_9g!--va1ldlr. u madende paralar halinde altn bulun'il orrrrn iilkesinde selle_

v" -un"oiei:

;ii'ulla11*''tgP*r*ryffi

ifi
ffi

..

ffi,6,*:ffiq"#::TT*:}i"x; ;iiiffi-ffi"*u
mazlarrn Kflbe'}e

J.effi****E*y

dofu

kabilesinin iilkesine vadrk.sz odeJu-su;

"d"o q;gl+ts

ze1

meclisleri vardrr' Nave

Sof giymezler" olarn bjlt-y&drl Avr_ ca krlrcrn yzne srince onu'hibir seyi kesmcz hn,lc gcl.iren bir ta da bulunur. onlar arau$1 gp.yet'v.9 sr],mcip-biE

yayImlard. Fakat, bundan v6di o|ablr. Zlra, eitll dnlel bu yol civarcta Tibotlllere it detlerden bahsonraki paragrafta Kimaklarclan balisoc|erkon

l58EbOD|ef'InTitetdoliibuyorMfiverfinnor.inyoluzerind'ebir

setmesimeIlifinTibet'itanmoImaslItlmalinlar'trlyor.

yaamaktayd' Kimal 157 Dier me!trtlere gre Kimaklar dahr kuzoyde yed kabileyo ayrlyorlard : lki'.lmak',Tatar' lar bir foderasyon tekil idip ra'quart'a gre' klmal< kelimesi lki ilg Bayundur, Kpak, ig" u;'rcaa' adlarn bileimidir. iki _;i;; imak,ln ksaltmas oup ?uj"r*vonun Ik -kabileslnin t6yin mrnkn cloildir. Kaynaklar onlarn Kimaklarn yerini kesin deitrkn klaklara, yazn yaylakIara gittiklerin y9 ver

gebe olup Kr-' rcrg,zlarln batsndayd,lar" Avfi ise onIar dikIerinl belirtirler. n".'ir"' onIar obi'den lrti'e kadar uzanah ozlarn kuzeyinde no-tJrir. AnllIan Gerdizi'ye- gre Kimaklar lrti nehrina ffiH ,r#r<*"ra'"'* 'itu'irn' denirdi. Vamt ., onlarn in hududunda taparlard. Bunlarn ,","in"'iriu. Dlef'ln Kimaklar hakknda yazdklarnr yaadkarn belirtir. nl'qrr",-euo ffi;;;k Tibetlilere uygun dtn syler''

snf Uygurlar tokil etmekteydi. Uygurlarln |kosl vo orcclakl eitli dinIer hakknda isl6m corafyaclar epeyco molmot vorlrlrr. hz, nceleri Tbkuz - ouzlarn Karluklar yenerlerken, M0ni dinlnl kabul otmoleri zerine
tr. Eb0 Dlef'in burada Tokuz - ouzlar dlye bahsottli kavmln Uygurlar olduu ikardr. Uygurlar Trk Medniyeti tarlhlnde mhl rol oynamlar. ancak Moollar devrinde ortadan kaldrlmlardr. onlarn Mool kltr

160 Tokuz - ouzlar' orhn 5bidelerlnde b t(lllr 1;trckro<Ir. Fal<at, islm mellifleri Tok.z _ ouzlarla umuriyotlo Ro - llk Uygurlarn kastederler. Elbette bu Uygurlai" arasnc,a Tokuz - ouzlnr vartl. Fakat, h6kin

d1zi'de "Ouzlar inlilerin komu'Iardr., denImektocllr.

58 Yamur yadrmak iin kullanlan bu ta yada ta olmlrlr. Bu tatan Vkt ve Kasgari cLe bahseder. Bu ta bu katoyo mah*l tlotjil, ana. nst Trkler arasnda yaygnd. t$g Burada bahsediler 0uzlar do("i ouzla"yd. Blnlar llt ouzlarna nsbetle daha med,eni idiler' Yoksa' Eb Dle't blrldo Tokz_OzlorJan bahsetmi olamaz. Zira, hemen peinde ,nlardan buhoclccktlr. Nitekim, Ger-

kahramanlklarnn sndn, Karluklara mal0p olmuya balod,klarn beIir_

'q

E8 pamffi
li
I

rts DLEF'
TgEuz-ouzla"J9*ih--vgIlgIgi-bp
yven-etiniyenIer_

nffAHATNAil{Es
aG. .-'--__:_
_
.

89

"keged9'''''''''''u*Iqilgg--'lb--g-e_HEguL*

7llll ve y!}r.-I(
ge"{
ks.'.:t

-.a___:-:--.'-_.

Cok ivi
^-^_

gJrrffiffiHn"-

ffi"u _-

ffiGo

tak'ts zaman kann akmasn .slil9_"b:-g9il-ta--fudetlerini gnein batt tarafa ynelerelr

l,'rinl-]diiiffi?ti
()lI:t

olduklari kmdarlan vardr. Bu h_ kllmdarn huznnda ancak krk yan geenler oturabilir. *}gy-e-yg "uz: j,ld g' sti\le
^

bu ta kulpurpg.;p" trJ

b;krJ;rd"l;ofrffi

r'.

nn altndafi'ffi_kiik zerine kurulmu olan, yz kiiyi alabilen ve on fersah teden griinen bir atln vardr. oglan4--bgTo

"*nd'.Iq6eJ

--:ffirgaa

vardkJ

hayvanlarrn etini yerler. o*ye*99gly"Ig9g]9 MHlpr*_re' yp-z' yazn ak iq_iu-hullanilrklan*a_lf ab9l.evard1-Kendilerine-ba .-B' ": ffi v" merasimleri e vardr. Lmbalann iindeki madde tn-a;a;ariaffi*sn*.a*" rrn sndiirezler. thff.dst-* onlarn l*Egu skudgkta,r'lJnp'n3lm daJan ve- il.6}rileri "ardrr_ bayram :iffisnde az miktarda misk de bulunur. Senede defa

dan, pirin, deve hari kz, koJrun, kei v's'

yaparlar.Baya,klar1uil$r.-9gygs$Ieh'-ib'3*"t*_g9i:,.._

zerindekl etklsl cok kuwctlidlr. Trktor arasnda hayvanlar boazlamadan, darbe vurmak $uretiylo kurban gtmenln vo hayvanlarln et|ertnl bu ekildo ldrerek yemenin yaygn otduundan aada bahsedecek. {6.I ilk defa m. ' 201 yIda in kaynaklarnda bahsodilen Krgzlar Yukar Yenisey'deki Sayan dalarnn kuzeyind,e yayorlard. lslm kaynaklarnn ve inlilerin tavsiflerine gre Krgzlar mavl gzl, sar sal, beyaz tenlidirler. Buna gre, trklemi Yenisey Qstiyaklar olmaldr. 750 ylnda Uygurlarn hakimiyeti altlna girmiler, fakat B40 ta lsyan ederek Uygurlar o"_Tokr, - ouzlar Moolistan'dan kovmulardr. onlar tarafndan kurulan bu yeni devlet 917 ylnda Hitaylar tarafndan ortadan kaldrlmltr. lslAm kay' nakiarna gre, Krgz lkesi meskun olmayan kzey lkelerlne ve Byk ok' yanus'a kadar uzanyord,u. Batda bir da onlar Kimaklardan ayrmaktayd. Yen Toku, - ouzlarn kuzeyindeydiler. Krgzlar daha sonra Moollarn istlfr' ,,nu ,.u*,|aidr.'Bu gn S.S.Q.B. ne bal bir Krgzistan Cumhuriyeti
vardr.

. .ft DIef burada Kar|uklar ok douda gstcrnok.torllr. RuraIo Kar|uk kadnIar hakknda ileri srlen iddialarn onIoin buz [:cyIlro has oIma nmkndr. orta Asya kavimleri hakknda bura lonzor ltl.llalara rastlannktadr. lbn el-Fakih $ukub ehri halk, Morco Pclc Dcu T|tirklstan,dakl Cu. ul ve n'in Caynd ey6leti sakinIeri iin de oyn mllyotto Ifadeter kuIIanrlar. Nitekim, lbn Fazln Ruslar hakknda da bonzer lfatiolor kullanmtr'

gurubu YabguIularn emr altnda Yukar Toharistan'da Ccyhn.un iii.oyno" yayorla'd. X. asrda isficb'tan lssk - gl'('in gaineylno kaclrkI luIads Karluklara rastlamak mrnknd.

luklor dokuz boydr: n iI, n Heskl, dirrlorlnl tso Bed_ Kivalin ve Tuhsn boylar rneydana getirir' Karohanllor Knrluklarla lilIeri eIinde olan havzasna hcm etnilerdir. Knrluklrn |Ir dler

dH'; golun Talas muharebesinde onlar Mslmanlar tarafnda griiyoruz. onlar bu nllirebede l\lslmanlara yardm etrnekle sl6rniyet'in cjh, h'v. aq hatt6 yaylmasna yardm et'niIerdir. Bunun lnkle hemen arkasnclan onlarn, 766 ylnrla Suy6b ve Talas' igl ettiklerni grycruz. Biraz noe bellrttiImlz 'kllde CAhz onlarn uygurlara galip gelr;elerine i6ret etmektecllr. Gordtz Knrl'klarla Yabgulular {yine Karluklardan bir purup cImalJ arasnclrki miina,Ir;t[ere temas eder. Avfi onIarn TIis da1nja ot"rtj-klnrn, i.jncoIori Tokuzofizlarn tabaasl o|dukIarn, onlari kar isyan orjerol< T(irkintn,n blr ksn eIe geirdiklerini beIirtir ve yIe clevai orler..olr llzllr l..;|m dlylrna bile geldi. Mverinnehr'deki baz ehirlercle rnlnr otryrri,,.a,. xuu

Karluklar 745 - |!2Hicri 133 (75l ylnda lorll

m.) ylnda isl'imanlarla inliler arasnda

.Gktrkler ykmak iin Uygurlara yardlrn otms.

v,

Karluk hkmdarlarna Yabgu denilmekteydi' TabarT vo cllor islam kaylaklar Emeviler zamannda Miislmanlarla Orta Asya vo _ornsiin,clak hkmdarlar arasnda yapllan savalarda Kar|uk Yabgusu'ndrn bahsedorlgr. Buna. g0re, gerek Toharistan gerek Seyhun nehri kysna Karllklarn olduka arken gelmi olmalar l5zrn gelir. Ya'k0bi T6rIh'lnde Karluk Yabgusu'nun daha Halife Mehdi devrinde lslamiyet'i kabul otmi olduunu syleiektedr.

,']

'T

il

90

Etsobu;rr'

tYAHATNAMES

fg'J.Ils=i.,:_:=#--=:=EE=3:li]l]]:.:j;l.-1iiji*.::*j*i..l:.i:

yerg: 9qtqe*=hir-es*9je -#M3ohut ve mercimek "v"_"--4.r"._(-._iaivmim-r .irp;r ffi *rcr"ryffi 'elJier.

Kutluklr

sadece buday ve kesilmemi hayvan eti yerler.

_!qap-

Duvarlinnda ileri gelen hkmdarlarnn resimleri

JottutJEtIafErydak

len kadn bir daha ev-le.eden katln rasrnda

akarlar. Onlar

idyeilekurta--" bIi_](tTTilmi.kumar.gi-q}iii;-oriaarr.nedenf *."--._4 rlabilir. Fakat, meclis daldktan sonra kazanan kii ttkteklann kadrn lde sata onlarn
bjJaf"Je-gg],ne

) olarak

bir
tatbik
zulm, etmer ve evl_

!u't'

oae4;g- Yaralanan tazminat aldktan sonra Irse kan

heder olur.

utluk Trklerl I gn yirdkten sonra Kitayf,,n (Ilitay) denilen kabilenin

kesine vardk.

r
k

ih

temin eder"

ler.

kadrmn bir

ac old

zalnan ona

luklprn iilkesin.rle helile aacr yerine kullanlan, gvdei di& bir*' aac vardx. Bu aacn usflresi bedendeki ateli iler zerne lkesinde, mukaclrle* @Karluklarn tandklan, dibinde anlamazlklan hallettikleri ve kurban kestikleri bir ta vardrr. (s" 14) n*-lpelonlarn ipekli elbiseler giydikleri bir bayramlarr vardr. Bu bayramda ipekli elbse giyemeyenler, elbiselerine bir para ipekli kuma yarnar' lar. Kgduklar arasnda yirmi be gn emniyetle gittikten sonra

Kityta, (Hitaylar)66 aTa, fasulye ve sadcctl kesilmig hayvan eti yerler. aruanna uvgun bi"ffe -lnidcJdarede tatbik ettikleri'ahkm, akl hktimlerdr. onl4n-lc'lli bal sultanlan yoktur.. onlarcla her on kii anlanmzlklard"i_aT:f* vo (s. 15) fikir sahibi bir ihtiyara mracaat ederler. Aralanna oru hakem yaparlar. I{j lkelerinden geen yabancrla-

xuuu<l

-..-":f

{64 Kutluk Trkleri hakknda kaynaklarda baka blr bilglye rastlya" madk. EbO Dlef onlarn kahraman bir kabile olduunu belirtmektedir. orts larn evlenme Ve ceza khnunlar le ilgili olarak burada verilen bilgller do. ru olabilir. Zira, eski kavimler arasnda bu gibi adetler oktu. Ayrca bk. sondak aklamalar km.

l65 orta Asya Trkleri arasnda hkmdarn ovlontrlnln ysok olduu baka bir kabi|eye rastlanmyor. AksIne, eskl knvlnlordo ltikrdarlarn ok kadnla evlenmesl frdetti. Kutluklar bu konud,a blr lstlnn tokll etnektedr. {eE Burada HitAyn ekIinde geon kvlm ln kaynaklorn K'ltan, oski trk kitabelernn Qytai vo daha onrakl lslr kynaklnrn Kara - Hitaylar {edil kabiIedir. Bunlar Uygurlarn dousuntlr oturyorlord. Baka kaynaklarn Ktayanar hakknda verdigl bllgllorle EbtJ Diilof'In verdii bilgi" ler brblrine uymuyor. Eb D|ef'e gre Klty0lorn hk(idar yoktur' Sulh sevordirler. in kaynaklar ise X. asrda ApaokI lIo Kltan'ln anIatn vo 924 te Krgzlarn baehri Karabalgasun'u zaptettlklerlni, homen hemen b{.+' tn Moolistan'a hakim oldukIarn blldirlr. Eb Dlef eerinde KitdyAnlarn lkesinden ln'e getlklorini yler, B.na gre. Kitf;y6nlar in'in batdakl llk komusuydu.

9 lsi-;-;j;.ii*i

rer u,t}r.pr'

ay ikAfa "br giymezler. ekildikleri bir mibedleri vadr.\Boyal hibir onlaqqIkesinde ok koka. bi ey -var_

"e

kim'seleri ldren lanlar bir dada o}up, as10, orada keeo bir eit ta

Riv6yete ge, onlann lEkmazlar. o:g,n

ill1

nc I(sr

Beh lkesine vardk...

Eserinin Ttirklerle

g B6bnn
Tercmes

""TE

IEBvEZ'NN 'EsER,NN rnKLEBLs G BABININ TERCMEs

(s.

u)

IX}KUZI]NCU BAB TRKLER IIAKI{INDADIIi

Trkler pek cok cinslere, kabilelere' ormaklara avrrlar bbir millettir.lBir kmr ehirlerde ve kylerde, bir ksm bozviik krlada ve tllerde 9|'urtn1.r67
'67 Mervezi burada Tiirklerin eitli kablelere ve oymaklara ayrlan llr rillet olduunu belirtmektedir. Bu olduu gibl ^o rada Trkler Man-

uryn'dan Macaristan'a'kadarki sahada etIi siyas teekkller ha|inde ya_ rk kabilelerini keyn bir milletti, -telik lcynya:-'lqkry ln rlarak t6yin etmek mnkn deiIdir. Ka-gari Trkleri bat Trklerl ve * lJ Trkleri olma'k zere iki ksrna avrr.

1. Bat Trkleri : Peenekler, Kpaklar, ouzlar, Yimaklar, Basmiller, Kllylr, YabguluIar {KarIuklar), Tatarlar, Krgzlar, agrtIar.
llr, Uygurlar, Tangutlar, Hitaylar {in)' Tavgalar IM6in).

2"

Dou Trkler

: iller, Tuhsiler, Yamalar, lraklar, aruk|ar,

Cu-

lr aImamtr. Hatt, eserinin bazl yerlernde burada mstakil gsterdIl lz kabileleri baka bir kabilenin bir boyu olarak zikretmlt|r. Baka mellll'lor ise, onun mstakil kabul ettii baz kabileleri yine blr kabllenln kolu
cll-rrn vermek mmkin .taldir. Mervezi de oserlndo Tt'lrklgr hakknda ayr llr tasnlf yapml, hatta Ruslar, llvlar gbl Trk o|madklar kati olan baz

Burada grld zere, Kagari Trk kabileleri arasna Bulgarlar($azar_

oklindo kabul etmilerdir. _Bu cihetle Trk ka|eJin_&eslJ_jayj9nl-Je_

kavlmleri Trk olarak kabul etmltlr. u noktaya l6ret etmek gereklr ki, melllf hakl olarak Trklerl modon

98

MERYfrZ".: -:-

,'(}RKL,IR
",,.r'_:

HAKKINDA
-.1..:-1.:"'.

07
j !;

:._-jj'J.::jl.:=:-i-::i-;:;".i."-.-

(s..s) Tiirklerin byk kabilelerinden biri ouztar'dr. ou_ lar oniki kabileye ayrlrrlar. Bir ksmrna Toguz-uz, bir lismn Uy_gur, bir ksmna -u, (-ok)r6s denir. Hkmdarlarn ise Tokuz-hkff,n grri'.l69 Tokz-hkf;,n'n byk bir orduu vardr. onlann hiikmdarlarnn eskiden-bin muhafzr-dijr4+iig cfiriyesi veg-Bu muhafzlar her gn hkiimdarla defa ye. fre-E-yerler. Yemekten solra er er iki ierlerdi. Hkmdarlar ancak senede bir defa halk arasna kard. ouzlann siyfiset hususunda vzettikleri gzel merasim ve kanunlar vardrr. Bir ksm ehirlerde ve evlerde, bir km krrlarda ve sahr6larda adrrlarda ve hargflhlarda otururlar. ouzlarrn boz. krlarn bir ksm Mfi.verfrnnehr, bir krsmr ltrarezm ile hu_ cluttur. islm hudutlarrna bir km mslman oldu an olmaold '.@. Makbul msliimanlar oldular. Bln:-i-ar kfir sovdalanna gaupEI
-ve gebe olmak Zere iki ksm olarak kabul ede-L Bylece, Trktern byiiIt bir ksmn medeni millettrerden sayar. onun bu gr Trkleri gebc

e,rckllrin lkesine pttiler. Miislman olanlur (Tlrkncnlcr) l*c islu-iilkelerine dabldlar. o@j]1oralarn lilrii islAm l'r]ar ve sultanlar oldular-zo t
Trklerd-en dier bir }rrsmna Kun (Hun)171 denr. Bl,r Na'stur mezhebindedir. Ki,y (Hitay) HAkn'ndan korktukll:r ve merlar dar geldi iin Kity lkesinden aynldlar. llreznah Ekinci b. Kokar (lm.491 h. : 1097 rn.) onlarlclrr. Kunlan daha kalabalrk, daha kuwetli olan Kyla,r tal

'l78 B'ada Selukiula" vo orlarla be'abe' slm c.lnyasna Eelen Trklorle l'.1akIarn nncje" kaarak Karadeniz'in kuzeyine ve oradan Balkanlara ,1itlen olzla'a i.9eret edilmektedir. Tl"i'ken te'imi ilk defa X. asrn onlarncta lt4akdis tarafndan kullanl:;lt'' B[I ke|irenir ortaya eikmas 0uzlarin islmlamosyla ayn zamana ill-lr. F'atikt* trkmen'kirnei daha so,nralar otz yerino klla'lntr. l(onri Tiirkmelerin ouzlar olrunu sylor. B l<rrnurIa tfsanovi bir llt buunr' Baka bir yordo Karl.klardu bahsrdcrkn lorn olzlnrll, ayr tir kabile olduun vo onlara da Ti]rkncnler Jonlltllfllnl bollrtir.

milletlerden kabl edenlere kar verilecek en kesin cevaptr. l 168 Mervezl Tok-z . ouzlorla Uygurlar birbirinden ayrr. Bunlann h6r

ikisinn de Ouzlarn kollarndan olduunu syler. Uy _ ur kellmesinin kncl hecesi uz kelimesiyle yakn bir benzerlik arzetmekteclir. Kagari Uygurlar ayr bir kabile kabul eder. Reidddln ise Mervezi glbl Uygurlar ouzlardan sayar. Buna gre Tokuz - ouzlar Uygurlarn akrabalarldr. Bu yaknlk lsltn corafyaclarnn Uygurlar Tokuz - ouz kabul etmelerinl blr dereceye kadat

hakl gsterir.

- uz metlnde - ur eklinde geer. Bu ketme do ur lle uz kel} melorinin alnda ayn olduunu gstermektedir. 169 Tokuz - hk6n veya Tokuz - ouz _ hkn unvan gerekte T{i hiikmdarlarna has bir unvandr. Bu isim geleneksel olarak orl"rn bideleris. de ve baka yerlerde geer. Burada bahsedilen hAk6nn Tokuz . ouzlanl '(Uygurlarn) hk6n o|mas muhtemeldir. Bu hakann 400 muhafzndan b# sederken 6klr kelimesi kullanlmaktadr. Bu kelIme Farsa'dakl @ ker kellmesinh arapalam eklidr. Abbasllerde blr eeker enf ve o{ Asya hkfund{s'rnn' muhafzlarna bu isim verillrdl.

\ Kunla', b- ka!ilonin adin tayan'l-|.n lrnparntorl.u m. . lll. asrn llarntJa o*a Asya'da kurL!lrfiutu. Bu devlotin yklmasndnn oora Hun' ll, (|(ularj'n li' ksrn Dou Avrupe'ya ve N'lacaristDn'a Jotn'llor, orada li1 [lunlar devltii kurrn.lard. l,,i!ervezi tarafndon nhcodIlon l|unlar Knylnrn ltsn' ',;ki Hunlarn orta Asi,a'daki kalntllarl olmaldr. Bunlor lydlar. Meliifimi latya coru, Kitaylardan korl<tuklar vo tloklr dar rtlldii iin kaan bu kabilenin NatOri otduunu $aiylomoktodIr. Bu mm' kdr. Zira, lran yoluyla o'ta Asya'da HrlstIya'ln b" r;',o[.l yaylm. r. Hunlarn 6r!ye'yi tAriler : Sar Uygurlar) flrdkl0rl yr Uygrlarn llkoi olmaldr. Zira, riye Trkmenlorl Trl<nonlrr ()zlnrl tnzylk otmi. trtlir. Burada bahsedilen Trkmenler Karluklar o,lnldr. Mtrvozl'don ba' |, tJrfal Matius da Kunlarn bu harekotindon balsodor. Motlndon Hunlarn l!zki.ou'y: Kitaylarn kuwetli olduu dovredo torkottlklorl anllyor. Buna 1,tre Xl. osrda olmaldr. Ekinci b. Kokar, Cveyni'ye gre Sultan Sencor'.ln monlok (azadl) 1' Iln e|,Esir ise onun Berklytruk'un azadllarndan olduunu syler. Berkl'
m.) ylnda sultan o|duura gro, tlnrak t6ylnl 490 (i096} senelerlne rostlamaldr.
y}ruk 4B7 (1093

Eklncl'nln

Harezmah

F.7

rrKI,nR HAKKINDA
:fr

;irar%}ilii

oglg kib a1.) r73 (San U rin

etti.r?2 nGy arasndadr.
'gne_y-;t, 172KitaylarnKrgz|arMoolistan'danattklar.ndanyUkardabahsedldi, vanu.ya'o, grnrler. Adetleri Mc"ho' onlar ill defa lV' "*,ror kesgrler. X. asrda Moolistan' ele lora ve Trklere o"nrur"-aiui..,na .uruan1027 tarihinde gelen Kitay geirdikten sonra bu hanedan kuweflenmiti' bahsetmitir' Bu iki kabile elisi el-Birni'ye rre' ?;-yl"au' * Kitaylardan Anlalan bu byk g dousundayd' bahsedlen tarihte Krgzl*"n ,nuo ' b' Kokar bu gn son safhalarna tarihinrlen sonra b;;i;;';l''' Ltinc 1027

; r,.:

naardrr.
vrd_. (s. 19)

F'akatJIiistmanlarla komu olduktan onra lii-

8htolmutu,.Ma,quu*"bugin1013-1050tarihloriarasndaolablleceini uzun bir mddet d'evam etmi tahmin ederse a", 'unjaiime gre daha
olmaldr. gnlk dousunda yaayan bu kabilgnin rns_ muhtemtldir. ansularn on uo "t''ai sylenmektedir' Bunlarln Kansu' lman oimana!< iin aoo'iot* j#^i' oug' go'iiyor_ Barthold bu ismi Kpak ismi nun Sar Uygurlaryla iiruie.lerden rneydana golen bir foderas_ le muka,:ess oo*r. rc'p']ut. uiii Uyquilar onlgrn bir paras olabilir' vJn oargrnn gre sari -i'tJ*'i' Urmiye ve Van gllerinden. haka-'bir ey n"ni'i '174 ['meniyye

17gfir?lor(5rivo),bukelimeninAvfi,dekiSri($a.)iloaynolrnasl

1,p,goJ,,'T. olmal) denen nlln (aman bir adam yafi11.179 Her sene bel lir gnde bu adam getirilip barna arlclar, algclar ve bun_ lli"' l-:^r.bir h6J toplanr. Bple-gL-em-eye roriorur. :"yil* ,i| parse9en Mcclis lo alnea aqam llr. sqr,a tifni!& adam bir kimse s.ibi der. Bu hal{e iken yur *r*a.*oiilu. laylar gorulur. o aa-tiinin-66]ii[lilil kt
Cafisa na9e;-_ye.rir. onlar, ,olduuna |naq3fu1..180

uu

timse

.ern'r-"Jogru

Iin kullanlnamtr.
oereket.tedi

iiz'in kureyinden attklar malmdur'

r'

1ira,

j"i**'u',n

l*, g,t'*

Denizi

l",{acarlar, ouz|arn Peenekleri

.(KaraclenizJ

eklinde deitirmek

Karade_"

batya doru geniIemesi Kaylar 175 )il. asrn il< yarlsnda Ktaylarn Hunlar tazyik etmeye ta'$Iad' tazyik etmeye uruo,. x"vir. ff uat,ur,"duki -'"" ve meralar az gelen Hunlar rilerin lar. KAylar 'arafnden edilen drler Trkrnen|erin (Kar' "'v'' yurtlarna dogru gelaileil'J'a'" tazyik Karadeiz'in -kesne ouzlarn lkeslne' 'ouzlar Karacleniz'in luklarn) lkesine, nr<rnene' cle g"di"r. Barthold ouzlar kuzeyindek peene<erin olduu kanAatindedir. Mer_
kuzeyne .atmalarna

ur,.rrt a'erin xpaklar halinde olduklann bu k"b;i;;'i" iaimi batya doru haroket vezi, 0 edan pu il.t,i.,; in *ttebea" filin ku|anmaktadr' il sahada *^.,Jana nc kada'kl -_L_l^ meydana gel'en Marurya'dan rc*-o""i';i^ tuzevne gelmemi' bir asra yakn moydane
nek

kavimler gi birka ,li't-oi' 'u'nunt'. Trkmen' Gu va Peeblr devre oevam etmi{'i'' iii*'_*av: 1'.l' &riye' raverenner' Harem, Karadenizlin giileri, i<

176 Yamalar : GercJizi'nin. nakline gre Tokuz _ ouzlarn blr ksnlyla 'Karluklar |irlemilerdi. a'i*n bu Tokuz - ouzlai. resinin ad Yama id. l_ludcl .Karluklarla .e!6le'c,e vrt*.v,"ven - an,da ve in ,Trkis. tan'nda dclaen bir ahs o|arak gr]yorur.'nvn, eserdeki haritada Yama-*r"rna" lar KerItkiarn gneyinde gsterii';ekteo.rcugrr, ,",ri ma, Tuhsi ve iil kabile|erini zikreder. g,rndrn Gerdizi,nin bahsettii a" "ro. nalarn ikiye ay.,|g11 anlalyor. aunr,.,n ,in gurubu Kagar,n kuzeyin'",.*}au.,n, 'je ,tog|a11* bulunqyordu. \'amalarn Burahn denirdl. Bu lfade Eb, DIef tarafndan ki yerrle b"hu*;i;; Karahanllara uygun dmek_ "ul'"a"n tedlr. Karahcnl!a.n hkmdar ailesinin cr otduunda lso pho yoktur' Mrvozi, Yamalarla..Karluk!at ri'g,.i;nn ba{snda oarak gstorlr. 'ts, fadeli gney _ bat eklincle tas, etiei mmkndr. l77 Kucfi ve'Erk|er hakknda bir kayda rastanarnad. l78 . ondaki aklarnaar ksmna bak. l79 Fainn ek|inde kaydedi|en bu ahsn blr aman o{duunda
yoktur.

phe

key ve

Balkanlarda d'miemltir'

vonoe'hareket'odorok

_ .Kprl ktph. nr' 1623 (?1o a) de ayn snda da olduu sylenir. Bu ahsn saru ,*ru eylerin To*uz ouzlar ar*. gibi vecd hallnde bulunmas ,onun ran olduunu isbatlamaltadr.

t80

MERVEZT:

T.(t(LI,R HAKKINDA

-'

101
. --:1t-

:lfw:

r:jr ri.;

r::r' :::::::r:r

*' ffifi*il; ;dada otururken T:*9ylT:^"::':; -**y:j*: ffiitr: d,iJ,ff;;*"j*,o iin Tiirgsle1
#ffi;;;;;;;';,
H

Krgrzlar lkesinde derin-v&diler bir nehre d}len 9* *:'" *l; ".n-tt]r:* da Karluuar tekil 'lr{lur p TT.j'} Bu da Altn Das,dr. kiden Ttlisls dasnda oturuyorlard ^:---^._* ^irla-

v:-_alar ar&snda

knr, l(r bu ekilde fazla yaarsa Kim&klar hayvanlarn ouzl' iilkesne doru giiti.iriirler. Zira, ozlarla onlar arasnl rl} vardrr. Kimklarn, kn iddetli.souklarda oturcluk-

:ffiil#'iliio"
}lffi
Ti#

erubunu iillor. q s"uuny.

"a"'lo ;#'-*iler'

orasn} j"t'1'u'*; K arlukl ar dokuz o':*.1

:j:?-::'-ffi

ffif,t8z

bir grubunu

o'u-]'Yl

H-H::.1l:"Hl-}j}l" ![uhfi61r.. tekil erier"

.'x1*i:'y-n

kn
o

se

bir marak boyuna -

Kimflklann sanda (kuzeyinde) atee ve sulara tapan Bunlar yabanelarla karlklr olg.rak koni,n, sdece iffretle air_veri yaparlar. yle lri, yabanc sa_ tca,r malr bir tahta zerinde getirir, brakrr. Sonra, Kim6.klrt]an olan da alaca maln karln getirir. Dier kimsein malrnn yanna koyar. Eer malnr deitirmeye razr ise iihr mal alr, kendi malrn dier kimsenin tahtas iizerine brrkr. Razr defflse dier kimsenin maln olduu gibi brakr. (')nlar, ekseri atn alrnak iin sardan maml talar ve krmzl l'tstiler ararlar. Senede bir n tutarlar. erin vakar_ n takdirine razyrz
]rl,tile vardr."l84

-J&rleI.'--

lslMinorsky,TlidannTlyen.ancllarldtunusylor.$'4erve. iken Tokuz - ouzzi,nln ifadesi bu husus dorulaaktadr. Onlar turada larnemrialtndaydlar.cah..,nclcdiigibi.tJahaonraTokuz.o;zlar ortadan
olan Trgi|eri na|ibederek batya gelmiler, bu siada .zayflam9

aljrarat on|arn yurtlarnja yerlemi|erdir' 12Karluklerdandahancebahsedildi,BuradaAekolllereklindegeon o1" Avfi'dek| Bedv5 kelime Avfi'deki Heskiler, BuI6ktar sklindekl kelirno do

a'alklarda ve koruluklarda otururlar. Pqenekler gebe }i1. kg\irniy.a6 DA,ima, yamrrlu ve otlu bir yer ararlar. onlarrn lkesi uzunlarnasrn& ve geniliine ottzar gnlk yol tutar. Etraflannda pek cok kabileler yaar.
184 Daha nce KimAklarn irt nehrine taptklarn sylorni1.lk. bahsedilen kabiIeni Kirn6klardan olup olmadl bollrtllniy,r.
Burad,a

lc vardrr. Bunlann dain reisleri bulunur. Bunlar yaz ve

Kimfr.klarn kble tarafrnda Nasriye

( ?) {85

denen bir knbi_

lrr

;;il;,..

iklnci kabile Yagmalarn bir kolu olarak gemektsdrKiv0|in olmaldr' Gercinler ise Avfi'deki
Hud&d eiteo,de

Karluklar' '&Tuhsiler:Hud0del.lenn'dekiharitadaTuhsilor0havzasnnkuzo. yinde gsterilmitir. Kuzey _ doularnda iiller' gnoylerinde

Tuhsiler byk Trgi fodebatlarlnrja Krgzlardan br gurup*bulunmaktadr. vadisinde oturduklar' rasyonunun kainttar olmal-dr. Gerdizi, bunlarn 0 bgll.tir, "l(astek ve Krday itigi ,n""uli iki dihkann ldaresinde olduklarn de-1' Kaguiainin dousunda Tuhsilem yaad Trgl mom|eketi uzanr' ded{ glbi Kar_ yani $1ervozt'nin iillerln bir kolu olduunu,

,85

Nasriyye adndaki bu kabilc lakknda baka bir kayda rastlanamad.

i".i_i"t"urn

setti Peenklerin bulunduklar yer lbn FazlA'ln grd vo artlar aItnda yaadklarn syledii Peeneklern yeridir.

186 Mervez?, Peenekleri zengin ve tekilAtll bir kabilo olarak tafsif etPoektedir. Bu tavsif Eb Dlef'ln tafsifine uygun der. onun burada bah_

ok

9"

luktarn blr boyu olduunu syler'

702

MERYF.Z:
103
: ::::a::::t1-*

tlazat],at' Gney* Kuzeylerinde Kpaklar,rs7 Gney-BatIarnda (Saklibe} Douiarnda ouzlar, (s. 21) Batlarnda Bulgarlar yrar. Btin bu komu kavimler onlarn lkesine, onlar b loo,ua"urn lkelerine akrnlar yaparlar' Peenekler zengin giimiie' olup ok miktarda hayvana, ko;nna' eyaya" altna' ise Hizarlabo.yraklara ve tarradeiur" *urrpi"er. Peenelrler giinti yol turrn arasl bozkrlar ve aalklar arasrndan on yoktur" tar. Bu iki kabileler grubu arand,a belli bal bir'yol

yt,r a,ka,r. Sonra, kalkanlar bunlara dayanr. Bylece bir salll,t tla.li a.z bir zamanda kararghn etraf br sur gibi ;1'vrili olur. Hi bir kime onlara baskrn yaprmaa.

Ilnzarla,nn iilkesi ise genitir. onlarrrr lkesinin bir taraf byk bir daa bitiir' Eu dan tee!}d!rllerdea-Tl&' \za"' . ve ivar'ara bulunur. Bu da-Ti[]E]auuua-Ee9er Hanna-gl'e-' 6ro"* nrr. Irazarr"* nffi -ffi; daha vardrr. Hazarlar }n bu iki ebir ehirleri

hirdeohnrlar'Bahargeldiind.e}ozkrrla.akarlar.Etin yazoralardakalrrlar.Hkiimdarlaribirtarafagtderoeonbir irt i" beraber yola kar, onlann .det1erinden biri de udur; agkerlerbirseferektlanz&|T\an,herbiriyan:.nda,ilgr aacrndankierarEnboyndakazkbu]undurur.Biryerde' konaklamok iin inince her biri bu kazklarr kendi hizasnda
xagari' Kpaklarn baz Adetleriln ve lehelerlnin ouzlara bmediin*

l87 nceleri Kmak ferlerosyonuno ball olan Kpakiar lX. asrn sonundo v federasyondan ayrIarak ouzlarn kuzoy komusu olmulardr. Ceyhni
ueiter. Bundan sonra, KpakIara yeni boylarn l<atllmas ve nfuslarnn dor artmasyla X. asrn sonlarnda Kpaklar Quzlar gpeye ve batya mhim rol oynadIar' Kpaklarn tazyike baladlar. ouzlarn gIerinde kuze' otivut t,'n',, Xl. aslrda'batya gicen ouzlar tat<ibederek Karadeniz'in Kpaklaroan uir ksm ouzlarla beraber Hazar denizi ilo v"J* v"",iler. n.r] g'ii uras,nda kalmlard' AIp Ars!anin Manglak seferi dolaylsiyte or.ir,n ve Kpaklarn bu mntakada beraber yaadklar beli*ilmektedir' 188BuradabahsedilencaKafkasdatarolmaldr.T0l0sveLav'arlar hakknda blr bilgiye rastlayamadk' 1&SarenveHanbal,Etilehrinindouvebatlkslmlarnaveriler bat yukaJ'nu Saigen (Etil)' dou yakasna se Hanbal isimlerdir.
(Hazdrhn) denirdi.

Trklerden bir kabile de BurdfiIadr"go Burclfls lkeoi ll,z,r' iilkesinden saylr. onlarla Haaarlar arasrnda on bc gnliik bir mesfe vardr" onlar l{azar Hk0nr'na baldrlar. Rur_ ,li,rl: 10 000 kiik bir svari kuweti kanrlar. 0nlar aapt u 'lt a,ltna alan ve idffre eden bir hkiimclarlarr yoktr' Her lhallede hakemliine ba vurduklan bir byk vardr. Anala_ 'tlaki anlamazlklarda ona ba vurrlar. keer genitir. )rnanlrklarda otururlar. Burdslar, Bulgarlann ve Poenekle_ 'il iilkelerine yama aknlarrnda bulunurla:. onlar giizcl yz_ lli, ho manaaralr ve csseli kimselerd"ir. onlardan t-ir kl hlf erince babasnn itiatirc]en qrgggE ee.nmer rna**;ai': " i secdf ffitar do-"'" lluz V sr beolerler. IVlallarnn ffiGncap aTiirtir. Hur_ lii,slar iki snfa ayt'l.r. Bir kmr liilerini yka:la'r. Die: lis_ ll't ise gmerler. Aalk olmahla bo:aber tkeleri rlgliik* l'iir'. (r- 2P) ieerndeki ormanlann ot kayn aacdr. :\yn* 'a geri oyalara da sahiptirler. tkelerini uzunluu ve geni_ lii on yedier gnlk yol tutar. orada merve bJlunrnaz. lr.* *. kiler ise baldr. *@-de-Erklerdedir.r9r Qfla1p memleketi yii fersa,h urunlua yz feiffi gefr'fiiie;hip olan byiik bir ]kedir.

__

t1emisti.

190 lm corafyaclar tarafndan baheodilen bu kahile Etil vadisinde |lazarlara |al olarak yaarnaktayd. Bunlarn Trk olduu ok i|heIdr. onlar Morvansiar diye de tannr. Burdaslar arasnda evonoce< kzlar'eslerini "*hrld" kendiler seerIerdi. lbn Havkal nBurtHslar Etil vdislsin,J" ;r;;;; yaarlar. Evleri ahap olup kalabalk vu dalnktrlar., der. corag, gn, Mervezi do ayn oyi syler. Burada onlarn mal olarak bahsedilen pararlan baka bir ey deildir. lleri yakma deti bel'kl de onlara Rusiaraan

ehrin

tcdir. 860 yllarnda Peenek|er ge|dli srad,a Macarlarn banda Ar"pad bulu-

laIl olarak yayorlard. Onlarn devlet tekiletnda Hazar tesiri grlmek_

ls'

Macarlar nceleri Kuzey Kafkasya'da Kuban nehri civarnda Hazarlara

'ry

,r()

IlKt,IR IilAKKINDA

105

*P Hkmdarlan 20000 kiilik bir svari unvandr' crl(Kiirdr) -d;;;;;'' Bu iim hkiimdann Knde _ g_ ot durumuna gre konar lar adrlard, o,,-"',-r*r"*"ra' ve p"* j'"ane1Karadenz) tJi. nir taraf erler. onlara tesnin iki nehir tiir. Euradu "o, g.;r, denize aort1 '''** :.tbyktr' ]Iacarlarn yutla'f hirlerden biri CeyhuJdan daha birine Duna' dierine E{il bu iki nehir arasnJ'o''' Eunlardan Ayrcao zirflt yat,l_ denir. Macarlarrn ,"p*roir* ormanlktrr. etraflanndaki s}avlara' I'cak sahalara aa sat'ptrler' onla' esir,eri, R.urda'a feRuslara galip geliri"". brru"aun aldkla,rr gsterili' ci'isse}i' olt titirip satanIar. },aearar gzel yiizl' mlk sshibi kimselerdir' vupt klan iin seryet ve "ar*ts!fr,vlar ise birolJrgbLc]ql9-9ylilg' onlann lkesiy}e Pe_ uzififr[ bozkrlardan, aaik ve ffii eneklerin lkesi l bahserliLen orsuiak yerlerden geen on gnlk yol{ur' onlar yerine bol miktar_ manlarda otururlaJ. Balar yoktur' zim domuz yetitirirler' da bal istihsal ederler' nar ok miktarda . En ok dan }'etitirir_ Fe-or_eit_ mpik-aleln j @ h'lptirl*r lki zirfl ""::-,i ffi;.'-z clt' iizcrinde sekiz tel bulrnur. Udlarnn tel1erininbailaackaya,ryerlerininbonculrlrryolttur.Bkiile3c::. leri diizdr. onlar mreffeh bir hayata dn sahip cleilltrdir' kutrlanrrlar' Silf,.h olarak mrzrak, harbe ve mkemmel kallran

kuwetine sahip

lton bir cle vekili vardrr. Hkmdann husust beygirleri var_ lr. Yiyecekleri bu kEraklann stnden te'min eclili'. Hiik"itlnrn bulunduu ehre Hajer&t ( ?) ga denir. Bu ehircle al bir panayrr kurulur. slvlann lkesi ok souktur'jgg]$
oturr:lar. Krn Macarlar onlar iizerine aknlar }-aparlar. (s.23).Hv1ar birbrpnni ynmatadklari iin elleinde boi qiktarda Jsir_TJi:"^**-_

lar ve

trlar

ffi$

l'x}::ffi

}&slar ise, deniz ortasrnda, genilii ve uzrnluu er gnlk yol olan iir adada otrrrurlar.rgA orada ormanlrklar ve koruluklar bulunur. Bu adann etraf clenizle evrilidir. Rus!.ar ka}abalktr. Hayatlarn ve kazanlarnr killa temir elderler. n jglg]g4 lir*Qam ijlil{g,il{Li_}l _n ve ogIL bulunan bi klqlariyle babaa brakrla". + kzlarrna verirler. oul}ann <Bah,anz maln kircryla kazanrdr. ona uyunuz ve :: lratefleri olunuz.>> derle'. Hicr 300 (912-91.3 n,) y! .qy.-!.do.* _d'i ritiyan o lunca v a k ad5F6fr i ar" ya t at gL}g-u-q oLj"y_: nl_q:LjliI}* Ji, Ni}eyet, h"stl lrrlnYna sokt. Kazan1 kaplar kapand. Zarar ve ifi$.a dtiiter" }trayatlarr gleti. Bunun zerine gaz" ve muharebenin nbah olmasr, eskisi gibi gaza yaparak vaziyetlerini diizelt_ me}r iin sam dinine girmek istediler'fijikiimdarlarnr ya}r:.] .
_

-}]l]L-_

onlannenbykreisineuvit(?)denir.onunflrc(?}sz
P;eneklerin basks zerine Macarlar B90 y|larnda Kiev'in

alarndan drt kii yi@9--gntlert1iter onJann mstakil ve Vladimrsa unvann t'ayl, nr nIiiid*
ad
"

*r..d*

gne-

y"a*nq**.'kbugnkijMacaristan'agelmiterdir.Macarlarnbirkc.,luise,

dahanceButgarlarnlirksmileYukarVolgablgesinegiderekbu Macar-

gnki, aurg,rtla-rn yurdunda yerletiler' Mervezi burada Bagrtlarla larlberabercebahsetmoImaldr.Zira,onlarnmemleketlerininEtilveTunaislai' *t''-'l *.rnaut rra, oJuun, sylemektedir. Burada bahsedilen larnCermenleridemuliinealmaslmmkndr,Knde(Kndr)unvan
|]azarlardA Clahi grmektedir'

t9/ Mervezi, Rus!ar T[i'kIerrlen knh.| ctncktcclir.0llarn iilkesi olcl-unu syledii yer iskandinavya ol"'aldr. l}"n gro, r l,'s diyc nlatt 'kimseier Vikinglerdir.

1$3 Bu ehir hakknda bir kaydo rastlannnd.

rastlanamac. Mer_ Sn,it ve aric unvanla' hakknda bir aklamaya yaayl!nt braz Trklere vezl, isl6vla' Trklerden kabul etmekte' onlarn

l9a

Vladimir unvanl mesetesine gelince, bu kclinlnin Unvan olduu tiraz phelidir. ilk defa b. isimde tndiiz hi'lkijmdar X. aslrdo Bizans1larn tesirivte HristiyanI rosmen kabul eden Vladinlr'dir. Bu hkmdar s}6nlyet hakknda biIgi aImnk iin VolCa Blgarlorn da bir e!i gndorRuslarda tahto geen prcnslorin i-" unvanl mitir. Minc'sky
.ald Eriil-

t9

beneetmektedir.
l

"

der.

"Hakikaten

,r[[]l

li;l
lii.

iilrii

106 -]]l:jirffiffiill]:

MERVEZT:

.fIIRKLPR

'ryi:--=----:::E=j-EF--

I{AKKINDA

lOT

i.
l1

ll.,l

rlarlar bulunur. Niteirim, ayn rckilde Trk hkmdar H&}rn, Bulgar hikmdan da Bltvr (IltabA,r) unvaurnr tar. Ruslarn elileri Harezmr hkmdanna gep dunmu bildirdi_
ler. Onlar sm'a

.'

il

"gl 6i-ar

gon-

da mii,slman oldular. Ruslar kuwetii ve idin ok uzak yerlere yaya gi@i clerler. A5rrca, Hazar denizine gemiler|e sefer yatratrak, ora,lardaki gemileri gasbedeler ve insanlarn ma,llarn yarnalarlan. yapp Kara<leniz yolu ile Istanbl'a da (Kostantiniyye) sefer yamada bulnr-Iar-._ F{alia,in eznda. zincir bulunduu hpldp sefer
cnJardan

()lar ekil ve ade{lqlunndan baka milletlerden aynre;; .--. 9r. oe, bir yerde <Bunun iin onlar imandrlar. rygf lr griilmez. Bedenleri yumua'k ve' kuwetsizdir-..> der. 1
(s.25)

13,,

{*alinos (srrneta denen inganlar kcE-.ezli.-oup_za-k* cz ]_C5cJ!-_giriider''-ie Flipokrat. <

er-

bir yede <Bu imanlklarndan dohadm Trklerden kylerde ve ehrlerde oturanlarda cla ve ve yazrn konup scen Trkler ,--.-.-.=--

bir kii Zira. onlave &detleri anhakknd

nenleri'ta"zta tafsilAta'e

zete

'latrlamrvacak kadarrlqhLur.(!$.

}d) Hipokrt vo Galinos'un onlar iraklnda sytrediklerinden bir ksmn buraya alryorz:{ss

Ilipokrat yle <Arf (Avrupa) i.ilkeinde Ti.irk kavinrlerinden biri yaar.f96 Bu kavmin halk birbirlerine benzerler. Falrat, }oakalar'na benzemezler. Ayn ekilde, Msr halkl da birbirlerine henzertrer. Bunun sebebi, Msr halkrun ok scakta, Trklerr ok soukta yetimi olmalandr.>
Mervezi, Hipokrat ve Galinus'un eserlerinin arapa tercmelerinderr fayda|anml olrnaldr. N|tekim, Ya'kbi Kitb el-tsldn vo Trih'inde bu ki Yunan mellifinin arapa tercmelerinden faydaIanmtr. Mervezi'ni fay* daland bu eserler insanlar ve hayvanlarn tabiatlarn konu alm olmaldr. 1!6 Bu Ttirk kavmi lkitler olabilir.

tlrnirle.rine gro hareket ederler. Bir krsm se ba, boott:' Hl bir kimseye bal deillerdir. Hibir kime onlr hnkimiyetleri altna alamaz. Bu soruncular daha cearr V0 kranarrlr.> der. Raka bir yerde, <Asya halkndn bLg g,trr"_ki, cnlar hibir kimseye bal deillerdir. Ynantlar vc riiilei-gi6i, baka milletier onlara aku__al&!sez,-Zira, onlar kendi ken_ d alarnr kendi balarna h.imdar yapmazlar. tsakalar iin dell, flclcce kcdileri iin,alr ve urarlar. Bunl.ar dier insnnlarrlan rlnho atlgan ve daha cesurdur. Kendilerlyle muharebc cdenlere kr

sebat gsterdiklerinden aldkla: ganimeti niisflv cla,rak pay_ la'rlaru der.

s5

raporlarln toplayan Menander Protector Trkloro ncolorl $aka dondlni syIer' HatAy . nme Trlarla Trkleri ayn| sayar. Flrdgvgi do ayn kanattedir. lbn el- Fakih olskitirye" ifadesiylo Ermenlstan, Hrrasnn, Hazar ve Tairk Ikelerini kasteder. Mervezi de Yunan yazarlarnn lgklt|orn Trkler o|arak kabut
eder.

gzl, ifadesi eski arap miiolllflr:rlni Tiirklrr htkknda kul; '97 "Kk landlkIar ifadeleri hatlrlatyor. Dou lkelorlno ;lrl'rn l]lzans olilorinI

be

nos . Bu kadnlar kuwetleri ko!

larr

sevkeden husus, mek ka d zirmek ve nesli mani olmasrn den birini, at zerinde ok atmq olanla: ve lid hhmdarl

Drdc Ism

-*---

NOTLAIt
(Alfabetik Srayla)
Hazrrlyan
:

Eseri Taunanlaycl

Iiarnaaaa qo

98 Mervezi tarafndan Amazonlar hakknda verilen Lu biIgilor Ve etimo' loJik izah dorudur. Amazo_.nlar hakknda verilen'bu bi|giler hitit kitabelerinde ve Yunan efsanesinde verilen malm,tla mutabakat halindedir. Hititlerin ve Yunanllarn kadn dedikleri bu savala'n baz tarihiler tarafndan uzun sal iskit muharipleri old"u da dainlmektedir

--------:-::::+j_::_:.n:. .-r_.

NOTLAR

-]."
:

BALi,LLAB l

[eki "|-rkler len bir kimsenin mezarllllt iizerne t kinscnin hayatta llt tlldrd, dmanlar temsi|on aalarda veya talardan yaplm kaba lykoller dikerler, bunlara balbal derlerdi. onlar, bu balbalIarn tensil ott|k lorl kiilorin lmden sonraki hayatta lye hizmet edeceklerine ianrlard. lllballarn says mezardaki lnn, hayatta iken ld,rd dmanlornn .(lyl$lna re deiir, bazan binleri bulurdu. Eu konuda lbn Fazlan'n ouz_ lll' iln verdii malmat dier tarihiier ve soyyahlar tarafndan dorulanmak_ _oduk|arln tJr. fi'ubrouck, balballarn iyi yontumam ve iyi ekil verilmemi tl(lylcr" Kagar balbal ke|imesinden ve ifade ettii mandan baiseder.
BLILG,ARI_AR
. Bj, esgrcle Satabile q garlar Ttir!< kqv@le]-udendlr. Ba ilellifleriseonlarllslvlardansayariar.r@tite llklgjir zamannda |qq!q el' Bu nin SIEvIar iie Trffiffi*
l

odan yul<arda bahsedildi)

krml bjr rk

ar uzanan

_krntl

.B=ulparlaa

do''dan batya doru ilerleyen Hazrl+rn hikInlytti lt 1irdi. 1.1nlar linde eridi. Kubrat'n oullarndan baka blri l'arohy.yl g,rtll.,k Avarlara t6bi oldu.' Dier biri Asparuh iso Tuni'y go.rk, Iu,,i uoy,,'L}alkin t}ulgar kralln .kurdu. Drdncs de kuzoy - cJouy 1r1,1r. yoll1) 0rt Volga zerihde Volga BuIgarlar kralln kurdu. llk clof tj27 ,,rregin,jo Bizansllann mttefiki olarak tarih sahnesinde grlen lij|zarlr ck l-rk eneli olup

Eulgar guruplarnn doudan gelen onoirialo_liayn}-n-fii4ru txrltlr.jFa} ka 6-TmnTffi/a ffiaT arymnaa: R bitit' i TI i d ol l , ri , o g ur arasnda paraland. Bu paralardan biri K-bn vo }(nfl<ryl,

| l

/n'l l1)i -FIif

_.*

kuzoyinde

Bulgarlarn diIine benzediinl cylor. Bu dJl ten bir taraftan

alggba

id

ler.

Di

er

mel

if l ori

n aks'iii]*IgTfr raffiaintmr eski lloAnlyet kklorindon

vrisl

tah

rkmtr.

-iEi-razn'

n gofretnmesi'nden vo llAm corafyactrarnn esetlerlnden

11?

NOTLAR

NOTI,AR
Ally kavirleri hlrszlk yapanlara biiyk ccz;Iar vtlrirlcrdi. Ibn
rlclrjn kaydeder.

113
FazIAn,

lV' asrn balnda is|m dn'asyla anlald ere, Volga Bu!garlar hiri bal olan Harezrnle' hatt nit-ilascbetle iciIer. onar ;i;; Seanlere. yoluyla .ticari- nasebetlerine devam lizzilt ,Am.n?ielerle "";i, ;; kara yaylmaya balarn' l<irnl ve cclivorldl. Bl yolia i"i'.'.livo oiar'arasnda
hkmdar ha!ifenln sara_

aiIcsinin cicr fertlcri'";;i;;;;;I;lard' -Bular ,r'*'ru,r. lt*l ru artlar iinde, hl<iiqdar vnda bu!unan rur, rt ,*i;ril'.,j*, -halifeye retmenler ve fakihler gnderrnosini' halkna islam rllnini ietecek t'ir ndafaa etmekto kulanace rjijsmaniara ,ur, .""ji,ri'u"" t"r.r'," j.in voro,* yoliarnasn isteyen bir mektup kalein inasna vura,*""ilr*ui saray lbn Fazl6n'ln da
",;inri.crr|i

oi*a'' H;at"t B ylrtn -i,'r"''r' '""(1i'ti'''" h'lyctiil El1r kralna gl'de'tJi' ;,;iffi;;l.,' ve zlaat<1iirt:. Bul;irlar !u srada obanlk Ceir!i kayrlr:l,.r,n llil:io,,'nc balamlard' lln ycrlr1ik }y.ta tcnreye la n.o1.'iJIer. Yava vrur olan Bulgar ehri u'*"uu'i'o i'uniiz ietkkl etneni FazlA'n seiaretl buiurilyfdu' ver'oi ,eurln,e teekkl etmi houn otuz serte ,uau."'rJir. yar bal bir durumdayd,rir,rri.', ,"rir hiikirna i"",n Fazii lttii srada -*iauka'yylmt'. s65 ylnrla Ruslarn taarruzu o'u"'n'' Bulgatlar lar. isl8liyet oo variklar devam ettiren netic*,i Hazarlarn ,;;;.;;;;;,'*onroi geiiinden sonra Bulgar h,4or!!orn geliine r"]''' v'o-*'ll'clr',Moollarn kurulmutur' Altin _ Ord Dtvleti De'ieti kmii, on"n yu'i"a*
CEZ,ILAH
l

lliri:n saylan yerlere Ve eyaya hrmetsizlik de byiik cezay gerekti. ll" l)Ii Carpin tarafndan nakIedilen Enahlar Iistesinde bai atee ltyil<, tencereni iindeki etten bakla aImak, bir adra iemek, odunu l'i;i yannda tutmak, dizqinle ata vurmak gbi eyler sralanr. Bir kimse l, slar kasden ilerse Itime mahkm ediIirdi. Kasden islemezse kendini 1lizlcesi, cadr ve acllrda biunan eyleri iki atein arasndan geirmesi
Moolarcla s cla tabu idi. onu kirlet_ :ek gerekirdi. Bu sebeple vcudu ve elbisetreri su ile ykamak yasakt" llliylo bir harekette buIuan kinseyi apVor" cliye cezalandir!ard. ()aitrzlar ve Moollara gre, ykanma "bii, kt .uhlar celbeder, imeklerin ve ylrlrmlarn tclanmasna sebep olurc. Suyun yere dklmesi sutt. Makriz ,,())n\:iiz |-la'n yasasnda hiq lir kimsenin elini suya batramayaca, fakat ll l<a: iIe elinin ve yizijniin iizerine suyu <Jkebileceinin, de bulund-unu
l.:I i;i]nana bjyk

;l ;ll

lll11'l;r hrsza lm cezas ve:diklerinI syler. Tuy'-l.uelore gre at .:lllk liiyijk hir sutu. Rub'ouck, koyun alan bir kinsenin Jayak cezasna

Iski Ouzlarda' CcenIerde ve

bir tazrxinat deme-si

gereki.di.

Tklerle tabiara Y::::_":'::':j,.,"^"':lilo';;:y'*,H jEski Jaraniet j';ffiHJ ffi uuv']v' "' ;i;:T;: ilo ;[l, ol"ayan einlaBfi]i.i!"!dIu'fve,'nb:,::,'_ : "-::,, :,"J ","ll",; llil}lll " ,, - al}<asTll];:, :" j"yere tecavz edenlgr" ,llal fiilrfiulitJl]'' ltCllL r'"lu"'""n' rnaiua l* _'"_'inann i:'yatno, ."ot p*Icrir.{in k,sdi olup lnann i:'yatn0' hareketlerir.iin kasdi

ffi

llrlrcdot'a gre lskitle'de, Anrnianls Marcellns'a 1re Bat Hunlarnc!a- da

lCVCuttu.

l,;y.Iodor. $u/i-n tahu omasnn sebebi, kan gibi onrja cla hayati ve sihri l.lVyotleri"] olci--na inanlmasyd. Bunun iin eski amanist kavimler elli_ ;rlerini y<an:azlar, giveliIclikleri kadar giyerIerdi. E!ti;cnin ykanamns

ETL

,,iil;; ;;rrlanr]rlrd' B elar :l-Y":l,-]: ^.J^* ,{!.liir6rt'e ksas tatbi'k .': :i',.i,]*-,H'i];";;,:,ii';,,ii'loi]"i,,i,"ii,"g": "ltx ::l'il?',ffiT.lt3;I ;i; ; :T;il ffi '," # :H# ;;-|ll;;;' ;; :" :,:i.:l ;l :Lxi,:Hlj',,:-uJl; ; ll<r^'"v "*'-' .adJrino terk il" ff l, Adam ;' cezalar verilirdi' lbnT}'i H T', [ li ; x; J l l' *,j;;'}::,'J FazaI -,'^"_',':,,:: " :'-':,il' gderlerti. "o ,l
i

;,

j.';-'::"il;,'ilT#i;+**:;";'lLffi }'I#s'lf:, T}:,l:--';-'';"1ffi iln*i.' vl'.i.,,u.,a a um um yetle ';, :ll: J

i

i'n,d" kmseyi Iclt}reni b!r sandl< 1_s1",1^uil,T-],,',.n,,- Buna benzer. ddet'lee

ksas

k ediiirdi, ta$ik ediiirdi' r a i n kayn akl ar

^:l', .,-*lff il*':#":::J;;;;;;;*'::::l"::1IH;IJI*"',"JTfr ; ;yff#'}'#,;t::#,T;J#;#::*:i*"'fi l"e#'",1"#"*: da iki paray'""'"""'lJiai.i*rni syler. EbC Dlef'e -,1;: nce idi edilir' sora HJiil"-fi r-"J'H!:'t'-'gi:*l:'*.'ff o'un ka<Jn cJsun' lu' l_111i'^x,|,',,,t,":;l'*,;:l'ffi zinA H"r'"]''li"k "# Yek.t. "il;,:,j ["1 ::il $ lil: :::*,mfj ; Lllil "Karluklar ; T-: ixi]:[' liJ] eoerlsrs ""'' '''";;i;;ia " yaprnak odun kesneye mahkOm
" lldlE^,tl ::H,Hil-lT."l}i#.Ti:,I::FIJj"j;^;i*::ln':,l"1'ffitll"x,Jl1t iden gre dmanlarla ayn tareketl '9' uuiiin bu kavimlere IJ-*li*.i, ;

ro,

lr:",r::-:

::^

::'j

-_-li .- t,arln klrlcten bir

]TH;# ff l"i"i:',:HTJJ

=';"uo*il: kimseyi

lliehir Etil ehri oldu. Bu ciin Hazar lkiimdarn' otur(lttjt .Etil Trk iilkeIerinin uzaklarndan gelen byk bir nehir taro[rlin ii ksa ayrlr. Bu neh!rden Blgar lkesne doru kollar ayrlr... Bu noIrin ortsnda bir ada vardr.." Hkmdarn saray bt adann bir kysrdadr. Adudan her ilg tarafa gemilerden yaplm bir kpr bulunmaktadr. Etil ehrinde Mslmanlar, Hristiyanlar, Yaludller ve cahiliye dinlerino l]en-sup insanlar oturur. Hkmdar ve etrafndakler yahudl ve gerek Hazar-

Mes'dt EtiI ehri'hakkda u mal0rnatl vernckterlir: .l'lazarlarn bai;trhri nceleri Semender idi. Siileymin l. fihbTat al-tjjihili o.as fcthodince

al<taydIar.

l'Iazarlarr lasehri nceleri Semender ehriydi. Erreviler devrinde liiileyrrn l. fi'abiat eI-B6hI? Semerder'i fethednce baehir Etl cIdu. Etil l;rl-iri VoIga tarafndan ksrna ayrlyordu. Dou tarafta t\lslrranlar ve i;manist ]azarlar, batcla yahdi ve hristiyan Hazarlar, nehrin ortasndaki iclada ise h0k.6n oturuyordu.. i,bn Fazl6n zamannc|a bir ticret merkezi olan (.I()f]u klslrnda 10.000 kadar mslman oituruyorclu. Bnlalticfiretle Ura_

su saylnazd'

F.g

TT4
'i'1,-.

il1|:*=i=-=::==n=-1:=E=L-'::.=:j

NOTLAR

::j=::.l]]::::*ffi

,115

lar<lr"llazarhkmd*rH610nel.[ieiddevrindeyahudioIrnutur.Bunr yahud,' gelip.onun hizme' pek

tine girnitir. lketindekiyahuciierizorlahirstiyailatlr...un:ni,zerine,Bizansi:lkeHazar h8l<nnn yahudi olma'

sindeki bir ok yahdl hazar ulkesne Eitmitir' daha noeki kitapla_ baka l,ru.roi. de varlr. Enlardan

ok j]o_manos zerie islAm ehirlerna"n-"" Biuan,'ton yani 322, ylnela Rur imparatoru olan zu*un"ila

rmrzJa balsettik.

hak<nda

daha

EtiIhalkncoulums!manlr.ZirAoliarhk,,darnordus.nu tannrlar' Onlar Harezrn tarafndan tekil etlcr ve bu lkc<te F-risiyye diye lkeerinde harp ve veba olrnu, gelrnilerdir. Isl1' r,^,-],,..r,.l sonra Bunlar kahraman kimse!erd:r' 'c,rIar. buniln (izrric }_luzar iiiir.,*i,," itn.ilerc{ii. Hazar hAkfinyIa yaptklarl an_ }lar;: rlsils;cla Hazar ,'i,*"'r, rl,'''lar
lnll,urtI.naliyg-.nolur,.kl,tll,(iC(;It!r!.Iar.Dinleriliaklamak,cami

L".lLji*J-.,n

^r.l

yaprnk,ezrlokurnakvetAkllvcziliiiyapnikbuartiardardr.Zana. Ali b. i.iyc'clir. l-lazar ltikdar rnolman_ nmzd l-laar veziri

larlatrar[edersebu,-.*,l*."htrbctmezlor.l.{akfrnyanndakik6filasker!e. bu n 7'000 llalar zrtl asker harbecjer{er. Bu mtsluna skerierinclei gibl' bunlar
N/,ilsllnanIai arasnda olduu hiiImcarIa beraber h;;; ;;-' de vardr' al'as,ndu mzrakIl svariler

";lr;;;;

lIll'|.:'ltp insnIar :tururlar.".

euinemitir." ehrin .tulac{an llltl|Illll drt kaps vardr. ,Bunlarcjan biri nehir tarn[ntla, cIicr biri d,e sah_ ll';'ndadr. Bu e}re baI pek faz|a ky yoktur. ",,i, ',,i,, vil, i"r.';lrldaki ovalarda ziraat yaparlar. Il;"zr[rn buncan bai<a bir de Derbend ),aknnda Serlcnrlcl. acll br ",lli-leri vardr. Buras ok mamu. olup mslmanlar dahl ;esitii Jinere

()r "l t](}f ynptkIarnl ve lkelerini elo geirclIklrri cl"lydu... l_lnzarlar simdi ltlketlerine dmsler. Yah;dili brtll<arak niislna o,rrirrJ,r.,. ill I_lavkal uniarl kaydeder, "til ",ri i,i parat|r n-,eycJara gelir. Br ll rehrin batsnda, bir ksn do.suncladr. Bt ksna Haz0rn denir ve llkir,ar burada oturur. Dou ksmna ise Etil clenir- ohrin her iki para. birden uzunluu bir fersah kaJardr. EtrafnJ,a yn'yirn yup,i,r,|"r," *r, vlr. Binalar h6rgAh eklincle aactan yaplm ol-p tistlcri tee'io cril've li,liir. Raz evier ise kerpiten in ediln.itir. rlrIn arlar .,**an.,l lrc!r. Ayrca, ehi"de't0'000 den fazla nsliilil ottlrtlr.30 kadar mescid llr. HAkAnn sarayl neh;:$e1 uzakta olup ttlaclar na ediImiir. l-li,i*" ll'l|r bakasnn evin! yapmaslna. msaacl,

arkhkrdu,u,,.a,.uu,'aburnntkadaHazari,iil<mdarntianbaka blunai ltn nslmany-'*' hibir hkmour,* *u'i''l"*k-n 1lkede '11 ciinlerine mensup oIdu- sy1ediiiz lar Eriiyye adyla ani'rlar' Cah;tiye ErisEyyeh;;';;;';; ,skeii ve kie]ericlir. Onun lkeside Huslar vc $akilibe oun ,ru:utri*unlr. do vardr' Eu miianlar den Lal<a tccir re ;;ffij; 0nlarn bir cma mslkcsine gelrnislel:dir. adIeti ,,r. enniycti ."irv,.v* cidivarcir.ti/linrosiIiii<iirrln;$arayIIrayui<artJanbakar,Euracakis.

lmanl.rnlakacanilcriclevardr.Brcamiierclemeltteplerbulunur"oralardaoclkla,K,,,u..,.,k,,.Etil,oekirnlt,inalarlalristiyanlaritifakecle:. e hAkin onlara bir ey yapama;a'"' 10'000 u"T ff ,H:j

Bu rnimararln
_:1l:

-li^l^-^ lx"JJi ll ii-',-'o - *'tl *' o n-"'* ^t :':T j:,l,;L : ]11'-"J;H:fr ;: il; e: oYn1,,Y:i:'i*:J",*'1*':-':i1: Hullla!' aralllua! grl *";jr; Hlijl';'liliT;'";",;,;;;t uJ'i*.. yu'roldinler. Ad,ctleri daha o,k pu teki eder. Yalnz, Ikl ;; ,;L,nlrri ._!._ Li-Li-i.,.i,a crrrio arlorler. isltg: l'' l? l-"xTl'" l;, ] JJ ; JlJ,'i- ;, i,T t .,l : : :::' : lr ;:fl :, :' h, ilffiL::;J;T;'uET'"-"';'."i,.'i'"'n:' 'v'l..' :l1:* ,::]:],,.":::"-::,,::''o|';': byk ounluu Etil'in T-';-J]ll"?,.i'**;;iil;'ti'J'Jnu''*"rin dou ksnnda buItnur'"' ;:il#T- fii;' ;;.' " Etirdl ehri nde. r:l*.'.' :.'',':*: :*1Tj:J:1: n, Y h di' ** "j1l; jjl5j y; "lT,1?:' #"J: l,T. ,,,,#l;?;' ;] ;; #'* " y - 11'' Y,, :.1T1 JJlXll' il; *i" ;; ; ;; ;; :.: i:'' ;1, i:J,:' Ji:: anladgha davot ettigni,"1^: sonra, Rslarn fii::,r'r--+;;l';;il;;;;'"rr--u*;'
l

ist*lri ise -''"''" -irJur -Etil ehride 1:'[ijltll 'nlu" *ovi"': "']?,'':':]iiil ''1iTl. carnllerl vardlr.'. Haz;rtar, Mlnalar,.Hris_ otZ
*aotnr,,-

',

;q''
n la

,11Ibl

ll:liIi" ["4ecsi deiiIe:-, iakat evtrerrre konusundaki detleri budur.u rer' Il':tueil d'es Voyages- adl eseicle Asya'nn ,rruv;nJ",i'putJJrllt",. nu.lillil *(}iar, z analari lari, eviarneleide hl bir kan bagna ,ayet etmezl: ' denir. Kaimuklar ve MoolIarrJa b;r ac|anln hos kzyIa evltnesi hala lraldir, Plan Carpin "onlar umumiyetle, z analar, kzlar- r,, i*lueer lirl her kadnla, hafi batalar lnce o;nun brakt rJ,Ila ovlenobIirIer" t(rdei veya aabeyisi lnce, hayattaki kardci onn dul tr<arsyla evlcne_ lilir. Kotalarnn irn i'izerine kadnlar kolyca tckrr evlcn.lrnezler. Sac|ece, l,iinin.Vy.anaslnI veya yengesini almas iloriq, t|er. Eski T'klerdeki evlenneIer arasl,a en ok '1zt nr1;n Iusus Ion odamn dul karsyla, ailede.onun yerlno geen olunn tvlonnro;idir. Bu ll,nUf,4 er eski bitgiIer in kaynaklarncla ieiinektodr. Iliyor_-,lrr'rrcurinlrl baba lnce olu, z anas lmamak artyIa, babsn dl klan karlyIa geek rnanda evlenebiIircJi. Nltekim, htii<tindar l{oula_ya tiiJg"a" nun yerino geen birinci hatunun olu babaslndan clul kala i,nli oi"n.** Icl'aokium le evlenmitir. Bu husua Tu_kiyularda, lbn rnzai,,'

l/ ]t:liiarl inamak artyla, oi.n brcktl d.iIlaria evIenebiIirIerdi. Eb D* l | "iillerden herhan! biri kl;z, kzkardei veya dier or nanremyl eue.

Esk Trkle'cJe ev!eine detler eitli ntakalara vo boylar; grire cjeii* ;;lii Kayiai<larn beirttikIerne gre, eski Trkler uuniyetIe, rjz analar, '1"l'', kz kardeleri balalar kzIar hari her kadnla, babalar liinco

l'

ouzlarda da rastlanr. Herodot bu 6detin Iskitlerde mevcut olduunu kaydoder. E &dete ahi.

#lu,o

iiii
i

'i

lii

.16

,.-:

NOTLAR

NOTLAR

L'.

lri

onlar bu trl evlilie "zevc l_makt' llyo Devri araplarnda da rastlanr' dulla kardelerin babalarnn blraktg derlerdi' Beni Kays o. sr'i"iJ;"lbaz j.'t^-^ rastlanmazd. onlar nou"r"" evlendikleri rivdyet edilir' ,.uoTl?T".ilffi:rT:'I;J,'.";;oi"".".,"ri kadnlara 9^-+ta-mazl onlar
sadece vey analarn' o"Jii'

ts"liyetini zerlerine almak iin bir kadnn yaknlarnn onunla evlenl;l J1crekirdi. Ee" sadece tek bir kadlnla evlenek zarureti olsayd, byle kllarn hayatta dayanaksz kaIma tehIikesi ortaya kacakt.
'

dul

oMME EKLLER!

ilffi

u:o'' oI"J' 1-"i1*,'x1:l"':.1:T#*xda d'ut detti' Zir6' evlenmeyen nik6h cen oui'i"''"''v' evlenrnek knlarn daya;"i;";;i her eyden nce alle arasndaki birsadece perian olurdu. onunla "e"i""*".".i Trk- kabileleri arasnda nsma borcuyou. ouarin bir kadnn kocas Jrl"t iifiild;;;.*r*o*o'r. inn J'i*u *Kutluklar arasnda kald'n kaydeder' ait t"n.kocasna lrlkter sonra evlenm;l'; olduun-l syler' aaeti,iiir"'ul", kabileside de var De Guignes uyn, bal<alary!a evlenen dullarn br Umumiyette, .o"u'' biot'ten son'a dnyadabirincikocalarnadneceklerineinanlrd.Bununiin,sadocebirevle' kalaca. zannolunuyordu. Bir dulla dulla evienenin br atnvud* esiz len iie evlenmesi gerekircii. Hi evleneden nenin mutlaka na<a uir a<ire onlar bir are nne gemek iin -rciJ etedi bir bkArla *'t''o*Ju' Bu .'nuhzu.un dtineri Trkler Ve dsnmler, ou ououniu.*' "'*ilerdir'
-

J;Hil. ;#'

;;;;

karclele"rinin

ya"^*",9|9";,#I:l':::T:^:-lJu:'

Md6olIardannutui*.llii"".,';f
l'l,

simi mnasebetive
.l.{azar l}<esindeki

nusllr ,-..'"a, biri 'bekd.r olaT':.,:i*:'^:, .:j:Y}::: ;ffJ o";,J,ffiJ,iil|:illil,"o "i*';;i;; i"".'n':l:::" eaon3^::H:::'::l|'l[:'l l 1'l'::::::',1'.*;,?-"'" u" ilau' utoo ici balijj olmaclan ", ;;;;; onlar hayattaym gibi birbir' ;:J:,;li;l;llr.].rJ"''u', ve erl<elin yaknlar leriylo al<ralu olrlarc' ["";";';;;rl .*1'"3.l]l,,T1'"1T'lJ::,:,.iJ'HiI"ll;l gio',E{taltlerde kardelerin mterek

;;;"' i inn ffi ffi ;";,;; veriiii<ieoir'

;:"i^:"r:'*:^"l:::i"*f,,TH"#h*:
r az

Eski Trklerde lleri grnme ekilleri ok eitlilik arzeder. Mehur byik rlin|ere girenler o dinlerdeki 6detlere gre Ilerini gmerlerdi..amanst lliklerde ise ballca gmme, tehir ve yakma ekiIleri griilmekteiir. Bu 1;kilIerden her birinde eitli farkllklar grir. Bunlard'an en eskileri gmll Vo teshir olmaldr. Yakma eklinin ise bunlara gre daha sonradan ortayl kt grIyor. Ayrca, bir kabilede veya kabileler gurubunda zamana V mckana ball olarak bu giirnrne ekillorinin hep biri grlnektedir. Mesel:, kiyriakar K-E:;!:r h;kr;''. "nlar llerini gmerler'. *onlar cesedleri lti;|ir eclerIer". "onIar lierini yakarlar., gibi eitli laberier verirler. Bunlrtln baka orta Asya kavimlerinde cesedlerin vahi hayvanlara yedirilmesi 1tkli de Vardr. Bu fidetin Trkler tarafncjan tatbik edi|ip edilmedii phelilir' eitli yazl kayra!<lardan ve arkeolojik kazlardan elde edilen bg"r* 1liire eski Trklerdeki gmme ekillerini baIea gurupta toplamak mm-

kiliiir:
a

: ayn ko'uya ternas ederek res'o'li de i:,-T,;lT,:"r'H1x""*I*'

an':i:,fj

fjl';"lJffi':;l;iil:"i ;;r;;;ki;;;ii] Eftalitlerde tek bir kars vard. sp;i ;';"

uor'?lr,"n*",erin
a,,n

adnlarn ok az olduunu

ten s.nra, kzln bulurdu!L_'"r" n"i"r"..on,1 bunda kzn rzasl da uin"''a''-auoiik'djl^.il?"] 9,"9'']-^n]:]":'l1?,:'l,'ffJ Trkler arasrda, kzlar bla HJ;''ffiil''u1]'urn,#" a;uti urro'r. YAkt,
erdikten sonra kocalanni

lararasndaevlenecekuo,*,nkznvelisiyleanlapmilri{bal)dedlk gottlrdtni kaydeder' Tabii

bilgilero sahibiz. ibn Fazl6n, ouz' ekilleri hakknd,a dabaz

}:."'llT

isterse onuh bana ui' o*t 'o"': ?,I: ;;";;;ik;;;"' oIga Bulgarlarnda- .olduunu,beIirtir' kadnla evlenmenin aiasnda tek Dier mhim nootu,"]''i' ii''" Kanaatirnize lJaiaarn' doruluu meselesidir' old,uuna d6ir ileri "i'tlen umumiyetle, kadnlar ru*"'de, ileri s'.ien bu iddia h.;,li;.;;;;, ".i ve dullar ko'rumak' hayatta Eui"nrneyen kzlar koklore nisbetle ott''

;;:;ffi;;;;; ;;;; li'l'

'"nji"'i"in

P'y,"_',,'.:l"'::,f:# ;ktr. ilernden biri bir klzla e' onun olur'' der' uu1o.a1

seti.ini.

u:'l"I,

Cesedin topraa gmImesi : Bq det Eski Trkler'araslnda en yayeklidir. M. . 3'000 yl|arndan ka|ma kurganlarda gmrne dellIc rastlanrnaktacr. Bu 6det daha sonra, Gktrklerde, ouzlarda, Hunlarda, Itllgarlarda, Hazarlarda, Krgz|arda' Karluklarda ve daha bir ok Trk kabi_ llerinde grlen yaygn bir gmme eklidir. Gmme esnaslnda l mezara y,lrn olarak, ouzlarda olduu Eibi yere Veya bir sandalyenin zerinde oturls, Uygurlarda o|duu gibi ayakta durur bir halde yerletir!lirdi. uz|arda vrl UygurIarda cesed mezar iine .kcnurken e|biseleri 9iydiriIir sil6hlar ku_ andlrlrd. iskitlerde ve baz orta Asya kabilelerin'de eklini muhafaza ede_ lilmesi iin, byklerin cesetlerinin mumyaland griiimektec|,ir. Pazrk'taki krEanlarda mumyalanm cesetlere rastlanmtr. [\lezarlardan bahsederken baz Trk hl<mcJarlarlnn nehir yataklarna 11in[dn sylemitik. El-Birni'nin yazdna gre, oski ouzlarn bir ksm iilIerni Ceyhun ehrine gmerler, bylece gnahlardan tenizlendiine inalard. Bazan cesedi uzak mesafelere gtrmek gorekince, keniklerin bakl etlerden temizlenerek gtrlp gmId grlmekterlir. tjt konuya kan vc ke_niklerden bahsederken tekrar tomas.ed,jlecektir.
11 gn'me

Avustralya yerlilerinde, Kuzey Amerika'da da rastlanmaktadr. Bu 6dette cesrd bir tabutuh iinde aalar zerine as|maktaclr. Cesed havada ryo tabut yere dtkten onra lnn kemikleri ya gm|mekte, ya yakImakta

b * Gesedin tehiri : Eski Trkler arasnda en yaygn gnrrne ekillerir den biri de cesedlerin aalar zerinde tehiricJir. Bu 0dete bu gnk

118;in*.
,
rovaIrut

,,',,=3:

NOTLAE,l

NOTI,AR

ia==:-:==ry

119

/\wstralya yerliierincle

Bu idet Spencer ve Gilien'in -i'i ta bir yerde muhafaza edilmektedir' rnerasiminden baka bir

sov cleildir. Bu dete

Taiarlarda, Krgzlarda' -B;';t;;; beni topraa Minusinsk Tatarlar derler' Tabutu onlarn baa koy'" larndan ba|a' ylllarndan ititren adetire M' ' 1'200 c * Cestcir yaklnnas : Vakma yak!asnn en ' byk dai' eski eitli orta a*v" kuo#iJnn'l"- "utunr' -cesedin uu. .ati-ru',ar' kovduuna Hazar* atein her u"ri'*-.",naigin* sebebi, o*u'a'r' Bu dete Gkti'rt(erde' Kitanlarda' Trkler arasnda ,'rn"i J'"'inu"l BuIgarlarn<la, T'onguz"[arda' larda, Ktrgzlur*u, t<o*uiirro.,:-i,r^, Uysurlar da ihtiyarlar,n Ve a' Moollarda u" errtuu"'r;r'r".,r"*r,tadlr" *uiann cesedlerlni yakarlarcji' hir trmetit' iine blr rma komikler yo glnlr Veya Cesotler yakldktan sonra cesetlerini yaktktan slnra llerin atlr, veya rzgrda #';';;;.'o,rE,ir' oJuu tr.o'de klierin lonkgo*urtraa_ori*i'rnrnkr kernik kalntlu*r,, klleri . rzgarda sa' *lri,,nur*, olanlari ise hoz rmana ut,o'o,n,,"'uIu

ffiffi Yakutlarda' "-*' "*gze i;*i;' arasnda Tonguztarda' Kitanlarda' rastlanmaktadlr" "" n*i lo1lorda karaan ba* #;;;" go***' Dokuz

rJt,'rigtlanrna|<tadr. Son zamanlarda Angora rma1l kylarncla yaplan l.ll;l;rtla, tai; de',lri Buretlerine ait nezarlarda bu clctin izlerio rastlanmIstr.
]"nAKf{N

ve FKMmAR

""'o:H:';:,I'}jn"$-l."r'-lara yedire.

^{:'::,:1Ti',:';,T,_r:1;!1'J:-,j'u'n'u Adete trAoollarda ve V._kielerde omas uhtemedr. ar'nur*i".'uu veya kta lr_ ilu"ii,;;r"..onr';ri nr *on'uhar de' maktadr' Pei-che. vu_tu3i' b,rak'r'" der. Glbont ayn se cosedi samurlarn ;;';-ieydanda tenizlemek bunun kernikler? tin Vl" - Vll. asrlarda '"_i""o" bulunrluunu' "r"r,l.,j,";";;;i;;' l'"i"* tse ilkbahar gelince'qrIrd' h1sa l|j" Ii okilleri ematik olarak yle Gnmo k'"'u"'n''" i''i'''"i"" etmok mnkiildr' a * Cesedin topraa ;mlnesl : gmur' olarak da iskelet etlerden temizlenmi
ya.. nl.j,T1yaslz'

ragtlan'

'l;Adeti btn milletine sadct getlrir, onun uursuztuu milletine .lurszluk 1,:l'irdi" Eyk fel8ket!er gk !e hkAn arasndaki anlanazIktan doard. llllin corafyaclarnn belrttiklrine gore, l-iazar hakan rJa ayn ekilde katul ,lii"di. tn Ti1rkler zerinde mutlak bir C,toriteye sahipti. onun }ulunduu ,Ir1,a kar dier Trkler harbetmezlerdi. Hazarlar balara bir felA!<et gol;e, bunun hkn ile gk arasndaki anlasmazlktan ileri geldline inanrlar ,, likn ldrrlerdi. Haarlar m.sovi olduktan sonra da ayn Adeti tatbik ,,!lilerciir. Bu deti Tu-kiyu!a'da da grmekteyiz' Yalnz, hAkf,n ve ailesi kutl;ll hir rneneden geId!kleri iin idaa edillrken ka.larlnn aktIrramasa ihtli- etliIirdi. Bu seeple orta Asya Tnk kavinlorinde hkndara,'ok defa 'anlla.da olduu gibi, AlIat manf,sna qelen torimlg hitabedillrdi. lbn FazlAn, ()uziarn byklerine .rabh" dcdikIerini siyIer. Tntar1'ye 1c're, M'tesm'n Afsn'l itlarnlar arasnda, onun kendsine Usrueno dilinde -AlIahlarn AlIah', :,;,l.llinde hitabettirmesi de vardr. Ayrca, Altay kavmlerinde hkmdarn eliIc,ri de hkmda"ln mukaddes iktidarna brnnlerdr. onlarn Idrlcleri ntlaks intika.m gerektirirdi. Bunun iin KaEari "ya 0t kesilnez, eli ,,ldrln';ez." de r.

lI;k gk' terafndan ya.atn;tr. Cengiz l-{an'n rnene'i de Gkten gelen llzllrf Brte - ine'ye dayanr. B.nun iin btn Trklercle hAkanIar aynt lrlsecen geli cimaldr. Nesepleri bu mene'e dayanmayan kimseler hd. l.;l oIanzd. l-lknn btijn Trkler zerinde mutlak bir otorites vard- onun

_iski T_irkIerde hEkfin

k rr,sngeIi o!up cihanumuI bir deere saliptir.

ya mumyalgnnj' yahut
gmlr"

iAKAN " BEY

is;lArn

veyJyakd kller lomtlr' c;

rtr.r, d,

Cesedin aalar zerinJe tehiri

: iskelet ya saklanlr' ya

ya

grnlr'

ya savve kallntllar ya rnuhafaza eclili' Cesedin yaklmas : Kller

yedirilrr esi Cesedlerin Vahi hayvanlara

,-t,u?oJff;

: Kemikler ya olduu
anal arl
n
t

gib.r

Burada Haear h6k6n'nn vekilinden bahsed,ilektedir. }trkAn - bokten eskl ve Grek kaynaklar tafslOtl bir ekilde balsederler. HAk5 adna hiiliindarlk sel6hiyetini kullanan ve ordu|ar kumanda eden odur. HkEn lse, l)]tn otoriteyi e|inde uiundurnasna ranon 1asif clrumcldr" tiAkin - bgk rlc.v|et ilerinde sadece h6kn6 kar scrunrlud-r. lcrjjatnrl rhasc[csini o'na Vermeye rnecburdur. 0nun tarafndan seilir. hkfin _ boki seimi ve sel. Iiyetleri hakknda istahri, ibn Havkal ve Mes'cIi tafsiltl lilqi vermektedirleln. Mes'di, l!4rc el.zoheb'te lu krnuda tilglvI vorir
:

st oouu nna diri dir braklog1':; P;;;;;;" gre' esk'orman kavimleri tatbik ed'itdii "nu''i'oJ yerletirirler Ve ocu_ ai'u zerine yerli[erin' varken len ti, .no,n,ylur;;r"i;;-atJ eetlrerde ve Kuzey Arerika
unu cla yanna

afiH'':r"':]',1; ;" -$

9:.*]:,, " sknts neticesi ;J;;;;"jit. ernrn beslenme

n ce$etleri nin ya'

brakrfi;;';;;le

"Hazar lkesinde hkAn vardr- Bu h6k1in laka bir rliki elinde ve onun rlvindedir. HdkAn bir sarayln iidedir. Hayvana [incz. lIeri gelonIer ve lIlc iin dar lk'naz. onnla beraber evirden llaromi cle l<naz. Ernir ve eyh etmez. Hazar devletinin, hkOn evinde ve srrayl-da bulunmadka, hl'iindar tarafnclan idAres1 nmkiin deildir. Hazar lkesinde kuraklk, 6fet

120
la,i]

NOTLAR

,.

:,.:

NOTI,AR _:: ;

12L

ollIr,(liimanlarlonlarimalbederveyahutbalarlnabirfaciagelir$eiler gnlerini uursuz ve ha!k Hazar melikine koar' ona "Bu hk6n ve
ltclullCr
hAkAna

bu,yo,,,,yaonuIdrveyabizeteslimet.BizIdre|im."derlerBazanh6. da zerine alr' Bazan kfi onlara testim eder, Jrurn or, ldrmeyi kendisi onu mdafaa eder' Bunun eski zamanda m' acr, susuz odugu icin

i,*o' *
aenair.

llnHavkaIiseubil;iyiverir:"}lazarIarekseripirinveballkyerler, ve Rus lkelerirden Kuyta getirilir. Her tarafa sevk edilen hazz deriIeri Bulgar' Rus ve Ende' ve etraflarndan elde edilir. ixieu t"ratorndaki kuzey nehirlerinden iiIke]erinde bult_ ls'teki bu deriier rls BaltIk cjenizi taraf ndan gotirili-r' [lus anbtlderiierinouorayaYe'ccveNc'cCclkesindengetirilir.Bazanbu tsu!gar ve FlazArn' tahrip cIeri!er {iuar t]ikeie.jrc]e de satlr. Il'u;iir 35B'cje icli. l-'larezmliler Bulgar ve Saklibe |kelerine dcJ,inceye kadar durum byle yaptklarl ve yamaladkIar iin bazan hazz ok Eirip kikIar, orala,i gazA dili Trklerin, Fars_ ve kymetli krkler Harezm'Jen a" in'u edilir. Hazarlarn benzemez' larn ve dier milletlerin dillerine Ve.iki ksma Hazarlir Trklere benzemez. Zir6 hepsi de siyal saidrlar'
krkler Bulgar Hazarlar lkesinclen getirilen bal, mum ve

geien ailelerinden birin' o,ldurnu bilmlyJrum. Bu hAka.n oniarn ileri olcluunu tahmin ediyor'm'"' Bu aiIenin eskiden beri hkmilar aiiesi

likli i|lsar kar. Trklerden ve gayri miisiimIerde Hazrlara konu olanl t grnce ona hrmetten dolay onunla larbetmezlcr. [.{r,ne tinncJen ;kilirlcr. Hk6n liip Er|rse, kab-inin yanndan qeen l"erkes hiyvann_ l yc,'re iner ve secde eder. Kabri gznden kaybolmadka tayvana bin,,'. Hazarlarn hkmdarlarna hrmeti o derecededir.ki, bazan birine ijIim :;7;1';; yg1'|'r, fakat bu kinse hki'imi}arn 1gp1p46 itibarl bir kimse olur ve lllkIimCIar onun al'enen idam edilmesini istemezse o adama kendi kenclini illtirrnesini emrer!er. 0 da evine 3idip intihar eder. Eiraz nce hk6nln belIi bir ailede olduunu, onlardan bakalarlna 1;:,;ncdiini syledim. Bu aile iinde zeng!nIer cle, fakirIer de vardr. H6k6nll, :;ras kime gelirse zegin veya fekir o,!s-n o [lrin ol.l. itirnad ettiEiE ll!li l)iina unu sy!edi : Etil ai-lsnd ekr:ek g_:..: l-,ii r;.1.' r11,,.,ii;111. iir1. l,lr;il lrse onun yerine gemek iin bu gente:l clahn rnili oin.ad.n llllylilyorlard. Bununla berater, bu len bir msImand. Yahucli deildi. Sal:e hkAn iin kurulan altn adlrcla bir taht bu!unur. Bir harp veya [ir olay ;innda ordu sefere knca hk0nn adrlar hkndarn adrlarnrJan |lha yksektedir. EtiI ehrindeki h6knn saray da hkmdarn sarayndan lIa yksektedir. l_lakana herkes taraflndan denen zel vergiler vardr.
IIA$TALIK VE TEDAVSi
:

vllc7o kadar ayakta kalr. Balarna byik bir teli golir veya harp c!rsa

ayrltr.KaraHazar|arkiHintlilergibiesmerdirler.Dierleribeyazdrlar.HarJan getirirler.

zarlarnputperestleriocuklarnkleolaraksatarlar.Giydiklerieyalarnkumedeni komularn' rnui".'n, itircan, Taberistan, Azerbaycan, Bizans'tan ve

(meIikleriJ lnce yerine yeni y(ikscktir... Mc!iki seccn de odur. 1_I'ikiimda"Iar gelir. Nanzet olan adarna bir hi-iliijnrllr Ilr|ii lck) scmek Isterl;sa htikai Nasihat eder. zerine den AIIah'n huz-rrrlaki ncstliyetini [atrlatr. ederse veya iizerine devlet hukul<unU Vc ilerini bilr!irir. Vazi{cslcle k'lsur

I-lizarllrnenbi-iykidarecisihAkndr.HkEnhazarme!ikinc'endaha

dmeyenbireyyaparVevercliihiiklerclorJor.luktanayrllrsegirecei giinahbildirir,Ba-an,hkmr]aryapmakistec]iklerikimsehkAndanbuszgelebileceini ittii ey_ l-eri iitince dindarlk, zhcl clolaylsiyle ve baa gsteidarecilii brakr, bu vazifeyi kabul etmekte zaaf ierden ekineiek Hkndarl kaLul eder_ rir ve baka biri o,nun yeiine vazifeyi kabul eder. getirdikleri zaman se, onu makarnna oturtmak ve iclareyi teslim iin boazn skar' Bu slrada bou|nak iizere oldu_ h6k6n bir ipekle

kadar ncdet olmasn istersin?" ; zaman "Hkmdailnn ne nddet dolmadan lrse kedi eceli ile jerler Bu
netmeksolAhiyetiyoktur.Yalnz,hkmdardhilherkesonahrmeteder. huzuruna giremez' Fakat' |-luzurtna girince secde eder' ii oImayan onun

d"'' O da .u kadar "gn].' yaayacak olursa ld_ lr. Kendi diliyle ifade ettii mddetten cl'aha fazla Hikn emir ve me' r|r. Ancak belli bir dileden gelenter hkn olabilirler.
oturmasna izin girince ytzn yerlere srp secde eder' So'nra ayaa kalkar'

llrde ihtiyar vezir Tonykuk aziz say|rd. Eb Dulef'in ifaclesine gre, Kil;kier_ arasnda seksen yalna EirenIere ibAdet erjilirc|i. I-lastalk esnasnda bejene girCn kt-l rulu veya cisni diinn bir ruhun vt'ya bir bycn soktutna inanlrd. t"-akat, byiici vya l-..zc.i olan bu l[ilarla amarl kartrmanalr!r. anan aksie, Ilslil1'j 1.od.vi e<Jebile_ ;l,k yegne kiidir. onn en biiyk sosyaI vzi[e.si lslla-l.l:tlnvisi icIi. l|ntn iin, eski Arap corafyaclr ouzlarn vc Il*;lir tli adanlarna "l)lltrarn tabibleri" derlerdi. Bu sebeple Tirke'<.le ilii lanisi 1t;lon "kem, kelrnesiyle aman man6sna gele "l<am, kclinesi arsdi lir yaklk vardr. |'sk Trklerde tbbn en nemli ksml il6hi sayIal l,:cl1itli ktvvcl:lcrclen yar_ ln isterne tekiI eder. ama davuIa deneiyle vraril<, eitli hareketler

l;kJan a!'nanist bir cemiyette hastalk iIe lm karsnda ayn tepki gs_ t iiirdi. Ayrca' arnar]ist kovjierr{e ihiiyarlk |a bir hastallk, attA teciavi l;bul etmeyen br hastalikt. Bu sebepIe baz S!birya kabilelerinde ihtiyarla_ ll Idfjrld grIrnektedir. HazarIar h6k6nlar ihtyarlayacak oursa onu llrrlerdi. Baz kabiielerd.e ise ihtiyarlar azizler araslna girercli. Gktrk"

amanist Trklerin'lastalk karsndaki tutunlar [izim nantmzdan l;llaka br yndeydi. onIr bir insan hasta olakla ruhunun v['icuclnu terIi;t'tiie, vcudun iine ktti bir ruhun veya cismin girdiine inanlrlard. Bu

yiparak, ilAhiler okuyarak Vcuttan kaan ruhu yakalayp tclrrar viicuda sokma_ ve vcuttaki kt ruhu kovmaya alrd.

( /
yr.. sadece onlarln hastalar krlarda tecrid ettiklerini, ancak klelerin has_ llarla rnegul otduunu belirtir' *Eer hasta kimsesiz biri, veya bir kla l.i(} onu evlerden uzak bir yere koyarar. orada ya ir reya kendi kedine iyileip dner gelir" der. Eusiar hakk;nda da ayn eyi sy|er, El-B1rnl'ye 'es( gttre, HinJllr de hastalar dalara veya krlara 9trp brakrIard. Bracla, bir kendi kendini korumadan bahsadildiinde phe }'oktur' Hasta buluhan adlrg d,a kirrse yaklaamazd. iinde hasta olduunu be' !irtmek iin adrn yanna bir mzra[< veya bayrak dikilirdi. Plan Carpin (adrnn) nne bir mzrak dikilir" der. R';brouk "tsiri hastalanlnca evinin cja "Biri hastalannca yatana yatar. adrn ierisinde hasta bulunduunr vc girmenin yasak olduun belintmek ii bir alamet kon-r. Bylece' hasta_ yl bakandan hakas alrn jeine girenez. ordugAlta biri hatalannca ordu_ gAha kimsenin girmerndsi iin etrafa nbetiler konur" der' ffuha pus. kuran, clnu hasta yapan ruhlar teskn etmek iin insa.n kurban etnj adeti Hiyong_nular d'ovr|nden be'i rnevcut otan bir eydir' Hastalarr tedavisi iin lrn tanrs!na kurlan kesno ciin eosyolcjisinin belirtti gibi.' eski putperest kavilerclo grlmekteclir. Eski Trklerdo mevcut olan ln tnrs Erkik vo Bagrtlarc{a m*Vcut oian lm tanrs iin de hastalar iiIiimtlen kurtarmak icn insa' kurban yaplm olmaIdr'
ti&Z".fi[-Afi

r.),)

lt. Fazlin, ouzlarn hastay na$ll tedavi ettikeri hakknda bilgi vermi'

lrn dillernin ve fizyonomilerinin Trklere benzemediii i<lcjia eclerlerse 'l, l\les'di ve stahri oiarn Trklerden oduklarn ve <lillerinin nr,r,u.,n lIlllorine benzediini kaydederler' Hazarlarn Trk old-unrn nilii, .*i lrn id6re eklidr. Hazar hkjmdarna hAk6n denilirdi. "n ["{Ak6n aclna cilvfet1' lll/ire eder ise J6k&n - bey idi. H6k6n belli bir slleden $eildii lldo. _
llk6n
bey id.arode temayz etmi kimseler arasindan selirj.

l}y:z Hazarlar clmak zere ikiye ayrlrlard. Baz isln corafyaclar Hazar"

yet'i

kaQ,ul g1$!er-

le'. Il. Mervn zanannda

isiyIe idareci snf mi

Msl

rrkaf' Harn

ele

anIar

Bizans'tar

Senender, Hanba|

sehir.

ll'n bu dn

ltr. Kendi .qlar-]4aki anlamaz| k|ar

tiler. Dini ilerinde serbestti_ %

kaza - tekil6tlar vard. Hazar-

durumffi

Trke'rje SAbir (Sibir); Farsa'da Hazrn ve ,A,rapa'da el-Hazar denilen idF I-iza.lr Trl< kovlmIgrinclen olup ncelori Gktrk inparatorluUna bal devletlerint lc,l.. Mildi Vl. asrn sonlorna doru Kafkasya'ya gelrek orada l<arl Eizas' ktrcluIar. l-lzrlarln dovleti tarlhto ilk tjefa 627 ylnda iranllarp HazarIarr clevteti zaman1a korlularI aleyhine [l mttefikl clarak zikredilir. geliti. H()rat<lius devrinde Bizens ile yaptlklar ittifak neticeside Azerbay' *un'.lu lrr^ aleyhino geniIecliler. Fal<at, o.nlarn gtincycleki bu hdkimiyetleri

lyat Mslmanlarn e|indeydi' Harezmlilor burada ticri bir koloni k-ru_ lilrd. Hazarlar .imlerni ticret vo obanlkla temin ederlerdi. n|ar kuey ltlviicriy[e gney kavimleri nedoni dnyas arasnda bir arac idler.
Bazar rnazarn iizerine en kimsenin heykeli yaplrd. Bu heykellor clduka mkemmel olup bunlarl baltallarla kartrmaiak gerekir. Bu heykel. lcr ly tems etfii halde, balballar lnn hayatta iken ldrd insan_
I;rnda ok rastlanr. Kitanlarda, dovletlerini kurar kra|n altndan

Hazar hknnn crotli daimi br ord.su vard. Bu crdunun el($eriyetin M(islrranlar tekil ediyordu. Bundan baka, |_azarlarn [ehri Etil,de tlceri

Mslrnanlarngeliinet-cesgerilenekzorundakald.l.latt,Enevilerdev.

geince kuzeye ekl" rinde baehirlori olan Se*endu' Mslrnanlarn eIine yerde Etil ehrini mek zorunda kaldlar. Volga'nn Hazar denizine dkiild Bununla beraber Hazarlar kuzey, bat ve kurarak burasn nerkez edind'iler. - lX. asrlarda' c'louda hkimiyet|erin geniletmok imkQnn bulmuIardr' Vllt. ve X. asrn itk yarsnJa douda Kazakistan blgesincleki ouzlar, kzeyde Bulgarlar, batcla Kr'a kadarki sahay h0kim,iyetleri altna aim:lardr"

lar temsil eder. Umumiyetlo bu heykellerin biri kocay, biri kary temsil et_ lek zere ikie'tane yapld gr|iir. Bu et |eykolIere Vlll. asr rnezar.

rld;klar bunun duvarlarnda eski krallarnn rcslnlorini bulunduun

klydeder' nsnru xunoANLARl

o|unun heykelleri yapIarak M.ye dunrIa bltnln llerle ilgiI lir nbede konrnutur. Vkt' Karlklar|rl tatirn ya;lln bir mslode sahip

ilc sekiz

bir

hoykel$

t. Flazarlarn bu hAkimiyetleri' X. asrn ortalarna kadar devam etti.

.;onra, Trk kavimierinin

okadarki,biraralkKievprensliionlaravergidemekzorundakalrn*
X. asrn ikinci yarsndan itibaren Hazar Devleti yava yava ykld'

ve Norrnan mene'li Rusiarn hcumlar neticesi, ' ve

Bundar

tl:, yazn bozkrlarda ad,irlarda otururIardl. Ayrca, onlar Kara'Hazarlar

''
],l l iii
l

Ifazarlaryarigebeyaryerleiktiler.KlnbellibaIyerlemeyer|erin.

tI lr dnyaya hizmeti gtrmeyen ahs orada hizmetisiz

rlz, bu dete rastlanmaktadr. Zi16, amanist Trklerin inanlara gre [ura.

Eski kavimlerde len byklere, Irden scnraki lyatlarnda hizmet rIesi mak$adyla, insan kurban etnek yaygn bir rJetti. Trkler arasnda
kalacakt.

it,

tri

124

NOTLAR

128

ve Mlkr|lsi .Trklerden baz kabiIeler I ile beraber diri diri hizmetileri'ni

kzn kurban edilrnesi mnAsebetiyle' ibn F'azldn tarafnda verilen iin en ok kurban rrat bu konuda uire kaoa, gel"" un tlt.iatl bilgidir. li hizmetileridir. Herodot'un nakline gre, iskit' erkek ve kai,n

klolerinim@zaragmerler."der.Birrusprensininlmzerine,onuniin ma|'

ll

ediIenler on-n sonra ine saman doF |erc|e kraln en iyi 50 hizmetisinin kurban edildikten Eski Tuna Bulgarlarlnda durIm" 50 atn zerine binjirilerek gmlmlerclir. ve hizmetileri 1az ahslar lIerle beraber yakld Eibi, lenin kadnlar konup lme terkediIiyor|ardl. Procopus'un diri diri l il; boraber ^"ruri rnezara nrrn" gre, Eftalitlerde efendi tnce btn kleleri onunla birlikte merasimi esnasnda bir ok rnahkmun girivururo,. Hiyong-nutarda' cenaze

bir

ellerine aiar <esilirj. Tu;kyuIardan To.r_hauth'n, babasnn ruhu iin ylnda bir nekt-p vererek cIrt esiri kurban ettii rtrrnektedir.710

HazartJunununtrmesizerie,300Rumesirionahizmetetmekiinkurban yakalamaya al' eJi-ilerdr. Peenekler ise I ile yakmak iin yabanclar
yo| aard- on' Moollarda bir hann lm gerekten bir insan kymlna lmden sonraki hayatta ona hizmet edg.' |ar da hkmdar iin ldrlen1erin oek!erine ianrtard. Reiclcldin'in kaydettline gre' Cengiz_hAn'n'.lm bunlar zerine, yerine geen o, utiy,i. kabile|erd'en 40 gzel kz setirip, hizmet etmeleri iin br dnyaya gnderrniti'' sslectikten sonra babasina hizmet Conazeyi gtrenler yolar zerinde rastladlklar insanlar de lye der: "Bu byk han.meleri tin Idlrrlerdi. Marco Polo bu konud,a y|e larn oeazeleri bu dalara gtrlrken cenazeyi tayanlar yoIlar zerinde br rastlatlklar lr..rkesi kitan geirirler., "Efendimize hizmet etmek iin cenazey ta' dnyaya gidii", clcrlercli".. Bin:i kaa Me'g ld zaman yoriui yoilar zerinde ras[laclklar 20.000 den fazla insan ldrmlerdir'"' gen kzlarn Vassaf," Hlg gm|ilrken orula beraber ok gzel ve ssl diri cliri gmldklerini ya7]ar.lbn Battta'nn bu konuda verdigi malnat daha tafsllitlJr. o, *len kaanla beraber yeenlerinden, yaknlorndan ve sevdii kadnlarda ldrIen 100 kad'ar insan ile ok asil drt ge' kz, a|t kIe rnezara konur. Sonra, mezarln kapsl duvarla rlr." der. Pei-Ion-fong'son *Ir gn onlar lenin klelerini, gzde cariyelerini Ve en iyi atnl ld_ rrler', demekted'r. Le P. Martini XVll. asrda uanlar araslnda l ile beraber kleIerinin ve hizmetilerinin yakldln belirtir. Ruslar Sibirya'ya .girdiklerinde yerIileri, byklerin lleriyle beraber sadk hizmetilerinden tazlarn diri dri mezara gmmekten menetmierdir. GmeIin, bu konuya temasla, Ruslarn gelii zerine o'nlarn len byklerle beraber, hizmetileri iinde onu en ok sevenin onun cesediyle beraler kendisini yakmas 6de' tinir yasaklanmaya al|dn kayded'er' rski Ttrker arasnda koca|ar len dullarn kocalaryla beraber gml .dti ve yal<ld ok grlmektedir. Zir6, A|tay kavimlerine gre insan ln_
rd .

rla

k unlar da zkredebilriz. Tuna Bulgarlar Hristiyanlj' kabul etmed,en lnco kadn len kocasyla beraber diri diri mezara girmeyo atkmclu. Parrk'taki nezarlardan elde edilen biIgiler de dulun kocasyla beraber gml_ lcsinin ok eski devirlerde varln isbatlarnaktadr. Bu 6det Hiyo;-r-lar ltvrinde iskitlerd'en alnm oImaldr' Ayni'nin nakline gre, Hd6benclfi,nn lilm zerine yerine geen olu EbO Said tarafdan abasnn zevcesi ldriiliip ounla birlikte rnezara gmlrrtr. Dir de hkmdarn mezarln, yapanlarn Ve onu gnnenlerin IdrId {Iai'!rnektedir. B.nda mezarln 1izi kaImas dncesi yannda ldrl6nlerin iilr dnyada lye hizmet etne|eri dncesi de etkilic|ir. Bu 6dete Aazar vr: N4ocI l'akanlarnn, Attila'nln ve Vizigot kral Alarik'in grnImesnde rsttranmaktalr. Ayrca, zeki ve abuk kavrayI insanIarn Tanr'ya kurban lrak takdim edildii grlr. ibn Faz!6n Volga B-Igarlarnn zeki ve ab-k kavrayll bir adarn grnce "Bu adamn rabbamza hizmet etmesi ;erekir." rlcdiklerini, onu tutup bir aaca astklarn, para para olup yere diinceye kida' bu ekilde asl ka!dn syler. TuIui "Sen kuIunu gzeIlii vo Iiyakat ;cIebiyle kendine alrnak istiyoran ben ona daha l6ykm," <lornoktedir. l} ifade iIAhlarn iyi kimseIeri kendilerine cektikIe'i'r dlr ynyfillr otan Ianla iIglidir. ibn Rusteh "Ruslarn tabiblerinin cnIar [izcrlntlo rtlik <toilesi vardlr. istedikleri kimseyi Tanr iin kurlra orloliIlrl;r.' tlrr. [Jr.racla tabib diye zikred,iIen kimselerin ananIar oIdijl l,liillo ykl.r.
KAFJ \rE KEI\IKLER
:

t:r ,iiradl en byk kayp karsn kaybetmo d'erdlydl. B_nun iin onu bera. ltrlndo gtrneliydi. Bu konuya biraz nce oldtka'ttnas eclilcli. ilave ola-

ve kemiIere oIduuna inanrlard. Kanda layatiyot lsss |ttltttrIrlr]tt

Eski Altay kavimleri kana ve kemlk|ere biiyiik ryn vorIrlrr, rthllr l<nda
iiI

labilird. Marco Polo "onlar kendi adamlarn bu okildo ;rzlundrrlr. Zlra, onlar arasnda kan dkmek isterez' inlir llll kil1 liiknllin fena olduunu sylerler.' der. Mahmud, Kagnr'dokl blr Ilr pnrnslni gro, vergl demeyi reddeden bir kimseni ct,.za k yorl kllycl. Ktrlanlarn ve hayvanlai'n kann aktnak rla l;riJ. ()iilzlr lnyvl vc kurbanlar ba!arna darbe vrmak, Moollar lso lnyvl kilJlnl oiikrok suretiyIe ldrrlerdi. Hercdot iskitIerde kurban kan lik(ilolt lr(i-lnlak $uretiylo Id'rldn kaydeder. Bu 6det l.u gn orto Asy kabllolorl arasrda lfrl yaamaktcdr.
Ruhun kandan baka ikncl lkmetgAh komiklrrtllr. EskI Alty kavinleri i-sanln br dnyadaki hayatn devam ettirobIlmol ln vicudun oIdtu gibi muhafazaslna byk nem verirlerdi. Bu mnkn olnazsa liinn kemik-

Idarra mahkm edilen yksek kimseIerin cezaIarn l< <lltkltIo i;ri edor lerdi. Sadece hakaretle ldrlmel< istenitonlcrin vo r|(iqlnl"n kn akt-

leri veya kafatas mmkn mertebe mulrafaza edileye alllrd.

is,keIet

'126

NOTLAR,
1ll'rirrJe,

NOTI,AR
it krrlanlar, umumiyetle' ltinden (i:' yrlili, yi'i vcya

127

Va$tasylainsannhayatadneceidncesidinlertarihininokyakndan.
iar,,
dirilecektreri dnlLl1."

yl dnmde kurbanIar

tal<di o-net<

ise :k yiygnd. Eu
l<rl<

t,n,o,,"Lirhusugtur,h,irceaEliacie"Huhkeniklerdedir.Bununiininsan. "t<emlLerden yaygn

der' Bu gn AnadoIu'da insan bu kernikten cian lir inanca gre insarin kuyrui kemii hi rrnez' nuhafazasna eski kavimlerde ok nem cirle"eotr' lnun kerniklerinin

ver!irdi.TabariverIerahi'nini,adelerinegre,Butar.hud'nnkerrlikleri fidete ortaa hristiyan_ n,ni , etlei"iriden teiziener*k sak!rnmtr. Ayn el-Kfitib el_isfahni'nin kaydettine gre' Iarrda cJa r,astlalr. lrnAcl'ecldin

ayrlerak Kuds'e g" Freclrche [iarar:ssa'nr kerrikleri bak!a etlerinden

tr{n.e<!stefimitlr'Ayrlc,$ibil.ya,clabazkabilolerinavhayvanlarnlniske. gllere, akar s'la'a attk' |etlcrini n..hafaza ettikleri ve tekrar clirilneleri iin l;r [ilirnektedir.

lllril<i hayatnda yuyi yrilnlr'nsi i1,;in, liiye;t kurlan taktlI tl.[tiklerii [,;yc|e In cktcdIr. l(uban ediien hayvarlar arasrda e ol< yer aIan, Inn layatnda binlitjI atrJr. Baz kabile!erde bu at t<urban eciitrdi halde baz!arnda eerli lir h;ldo dili diri mezara konraktadr. P|an Ca"pn "l ile beraier eer. yt;ndkten son'a, cersnn ljnn rnzarl]ln baindaki kazlklara geirildiii l;yierler. lbn Battta b; ko,nuda yle der:*l\{ezarn yanna byk bir clirek cIikldi. ona b drt at asld. suiar 'lai nce nezarn etrafncla kotlrill:u'ilis atl ve tayI bir ksrak da gnldler." der. l yakllnca at ia yak_ lid. ibn F'azin ve Rubrotck krban ediIen atln baI ve ayaklar hari, eti

triyitlrda lye liizumlu eylori 11i'inrJrrnok. Il: Fz|n, Otiuz|r, ti]rnden

ii yl dnm rnnasebetiyle it;rl cdiInel<ttt]ir."l"akdin cclile kurbinlarl ili 11;gg1 vardr: ii.iden geIecok i:rarlirrln krtuIak' tilndol sonraki

q[ll scnra,

giin
|-

|luhnikanetg6lotarakkabuledilenyer!erclenbiriclekafatasdr,Bt. sakland grl_ nun iin eski kav!.e.in bir ounda ltafatasnr ihtimanIa
rnektedir. ibn Fjsteh ontu

kafatas ild'etinin va'lndan tahseder' l_lerern* *v el-Bekr? i:ir vdi halkrln bir kafatagna taptklarr syler'ettikle' jonarn babaIarnn kafatasiarln bay:'amIarda ib3det ko'nusu .ct' ie * gmle kapIann kafatas kay:!,edsr. I_ana nfibeclIer!ncie bak'la veya

a.yl'.,

rini

$rii!tll varcr. Diisrrr.nIarn ruhi k;vetlerini' gernesi

iin onlerr kafatasnn saklan*,*,'.h*nrianikikodehiyapIr:aseskikavinIerdeyaygnlriradeffii.I.le.

rtd:t

de.!ilekapla/pkadehoigrakkuilanrler,Eeradazenginisederininzej ."ire alt;n iraplar." der. Eu husug eski inliierrje, IlordavIarda, Blgariarda Kurur'un Bizans Aaclol kavlrnlerinde ve irarlarila da grlr. E!gar kral
inpri-]trJrr

kafataen iskitIe:"dgr bahsederken *onlar gzle'n t'"|!den kesilri

l- tlikeforos'ut ka'fatasn kadeh yapp oninla iki iti n'ehurbir J;'. rr,' lra Edebiyat bunun rnekleriyle <J!ud'-i'. ib FazI1in "BaEirtlar lir grrlorse onu ldi"p :an alp giit'i'ler"" der. Bu Adeiin de adar,
{<af*tas k!tyle tr(EFEh
:

ilgi!i olmas

muhtemeIli'

Orhun Eski Trkle"in tir ksnd,a lIer ykanr 'e kefenlenirc. Kefene KagAri kefene oesk" der' ,sbidele:ido ve KasgarT'cle rastlannaktadr'

KUREANLAR \E A$AKLAE
,k-rbanlar

takdim ediIen Eski Trk <linlerinin en rnhim unsurlarndan birin llere

iirrJe en yaygn olan at' koyun' kz' d'eve vne,inu;lral' Hayvan krbanlarl

tekil eder. Kurban irsanclan. hayvandan y[yecek ve ieceklercien

'u,*"geyiikurbaniardr,Kurbanedi|enhayvanlarnsaysleninveailesininzenginliinegre'bazanyztert,hatt6binleribtlurdu,Kurbanlaraman. lnce hemen adr'' lar ve kabllenin byklori idare ederlerdi. Bir kirrse ve lmn dnm hayvan iu,ban odilirdi. Cenaze merasmlerinde vurlr,cu ',n

trtJ' lJer bri krda sokuIup aznden kar!an [:ir kaza geiril yrcl. Hanl ert yakln on -akrabasnn mezar|ar yannda, her Liri iin o.r l't, clier akrabalarnn n'ezarlar yennda ise brer at arlnha qeri|ili vey; k;zla geiriIdi.". R'icoId cle Mone Aroce ise "onIar iyi bir at ai1l i.zerine iiIni'in uan Lindir!'ler. $ora onu kotururlai'. Dah stlrrl, Iarl zc:.'inc l:ok nakbul .9arai di<erie. Ve tt iid[lrr!er. Rrlda r-nra, i orr;onlrr h)saItr!ar. iine sarran dolrlur-rIar. Dala sorro [:ir krzl< l1 atl |u lta"-1ii 11eirirler." de". K.rban ecIien ati.rln rIurileriii- nlezarli [a'cla srlt!aru ge^ ';lrilmesi veya ilerire saan d'oIc'|riirnas h .;iinl< AtrtayI}ar ve Ya[iut!arja [Iterasimin mhim bir l<lsnn tekil cc{er. Y*ktla- b" derilere talk, Altayl:_ !ar ise baydara derlr*'. Pazrk kaz;lerlcla, kui'}an edj!en t!arn kuIaklar ktlsik oiduu grIrntr. Cahlye LJevi arapar da kuiban eciIecck lryvun klan keserlerdi. plesiz b k-lrbanlarn eitii sebepler vard. i-jncj0n sonril [i" s''l'Va atlnn kurban ediInesi Ienin here br clnyaya yo,lcutul< ya1inas iq:iridi. Dier taraftan yu esnasnda ve dala sonra l<urlan er]ilcn i.Iar vr; hiyvaniar, trmden sonraki hayatta Iiln atlar ve siiriilori tl;; ici'r]i. ortaa'da kurbanIar ha1knda bilgi verelor [u hus*'lrl biliyorlrcl. PIl Carpin "tsunler lnn srsni ve lreyoirlurirl oltns, (i:ril l-iecck atlara sahip olmas cin yaplyor., r{or. Guira. Ist- tlir c;ii_rtlin, ii[ir diinyada inn mhai"e!elerde binq:cek atlara saii1 olrls rllk$idyln yapi" cn beIitir. Yu esnasda ve cIala onra kurl.r dill [ayvuIar, ilr dnyada ly takibedecek ve cn kadtrini pyt;;oktr. Krban edilen ve eti yenen layvalar, ouzlrd vt Kltluklirc|a olclu:1 gibi, balarna dafbe vurulmak suretiyle ldriirliirlorrJi. $iloyrna cl'Tficir'in nakline gre, hayvanlar bu ol<ildo ldrme dctl eski i ve l-|i'cl'cJe de vard. Moollar ve Beltirlor hayvanlar kalbini skp kmck $Urctiylo ldr[1r-

.g..i\

'

'::1ru

NOTLAR
lrc}l.Hayvanbuekildeldrmekkandakisihrikuwetlerinyeredmemes. ara' vardr' Eb Dlef ise Kimaklar |r;llc]ir. ZirA, su giui kunal;;'h'v"iv"' yaygln olduunu syler. r.lrr"r"lar btlazlamanln

ii@ffia:j*i:,ffi*E:J:1:*1:ij;r:;j=ffi-:.

NOTLAR

729

-]-al

tara balanu,a'

<"i6a'i '|':l:,,l"J braklnl hayvan ou.ui,],.,'il,"n"*,J H#,*jl5-"i,1: ;:* tffi H i: i' il,#T "'TT $J,";T _ ; : i, } "'J,,',II s1lib]n1n,i:.'-'::l,r':l,;'f,:"J:T o" #tffi maz. st salmaz, yn krklmaz' -H::Ii' duk il:1 ;JJ:,: }'fi rt',1 "1 : Moollar i1i,|3,J'}fr kur_ devrinde kesilmez''. eanan dvlm"'' <'v"k'uJ vui"' irrrun, "sAibe derlerdi' ban ok yaygld. ""n,[rl-r'.i.]i;;r;;;;;;ruti m ver {uIaIl U "'- ""' mhim ye r *1i" d' l. :.:'j: T'fl :;:, Jjl i:,:::'; !", Jjfiff* yiyecek takdirnler amanizm'de mhi am anizm' cle dnyasyla ,o'rsanlar

Trklerarasndatatbkedlenkurbanlard'anbirideduklardr.Bunlarruh. serbest hayvanlardr' 1duk; Tanr iin

ou'oJ''Jl'"''i""

W r* li,'; },i

l "' '

'$unu da llve edelim ki, yabanc|ar tarafndan vorilon lediyelerden lIt iin de br hisse ayrld grlmektedir.. lbn Faz|6",,, .ovJ*ttii,i" gor", 'ir' l iliIe tai'afndan Ouz Suba's Etrek'e gnderilen hediyeler<Ion t,r*. kirs tarafndah babas el-KataAn'n **ru,no takdim ejilni, ,rJn ru te_ lyeleri ffiGzarn zerne blrakrken "B-nlar Araplarn hkmdarnn Etrek,n l-bas el_Katadn'a hediyesidir., gitir. Bu .yyecek takdimlerinin, kurbanl;ra benzere<ie beraber" ayn zamanda onarjan farkllat *osyooga,n rlikkatini ekn!tir. onlara gre yiyecek takdiminde, tzel jeylme, n,, rurIn mevzu bahis deildir" Bu yiyeceklerin takdimi lye lmden sonra<i hayltncla yyecek temin etrnek iindir. K.,frGAFAn (Mp'ZABLAR}
:

"e hayvan kurban'larna :::'1: ::::"n'"m:i"Hil]'Ti'; Daha nca zerinde insan Ve hayvan az 'i'11,"::r:j^" ;';;; ;, sasaal oludur. bu husustaki yinlerin caha or"r"-="n.oi, beraler gmldne de bahstttiimiz gibi t'*T'n hikmda'a''nln cenaze merasimi

,no#I['ir'uo*"''''' r''ut' tuy

Mool mezar_ dair epeyce rnalmita #il;' i-''-'"o"''irn ederlerdi' Plan Carpin st' dolu "i'-'"kler.ve.ikirle tabak' klsrak esnasnda rlaIna arap zerinde larnda nn kars'"' -"1 'l-"i' ''I'*"'*{':::l"::'H'';r*'liiol'";#ff",'Tfi :: bir kp konulduunu o*-o",' a"'"'' ibn Battta' "ee' ijl. Y:,,:"l:'i,':;::, i;iH:"J;?;ii!;:r:u" *.,' t'* bl ile birlikte gml;;;' gzei k'' uii' rinde iki dolu vazolar *;;

l1v""'_"'".

ti:ltlJ? J( i'.:in 1iz{enirdi. Mezar!arln iasncla lenin sosyai cIurumu da gz ijle alnrd.' Reislerin mezartrarnn bIr e,, gibi mllnzzam bir ekilde in6 r;ctilmesine mukabil halkn mezar|ar daha. basitti. ltn Fazlfin, oJzlar mezarln'r. bn Eattta fr}zarl yer altnda fcvkldcle lallarla clccnri bir eve lenz-ctir. lM,sza'r irs konusunda bhlo en lyi bi|gyi Flan Carpin vermektedir. ul<urun

Eski Tiirkler mezara kurgan veya gr derlercll. Mezarlarln, daha ok, ktt$rl sayIffn yerierde, ka|;ilenin teekkI ettii totemik yurtta, br da tepe linde, lir orm]rkta, bir nehir-yatagindo.voyJ nehir kearnd.a inA edildi (iirImektedir. Mezarlarn yerlerl un.mlyetle biIinir' yerinn kayilolnamas illi zoine trnls denen bir tepe yaplrd. Buna rnukabil baz hkmdarl'ln merrlar dmanlarn tecaviunden ve insanla"in yamasndan uzak

l;:rn Iir ev benzetlr' onlar mozarlarlndar laloclrnkr

cv kelirosini
dibnden

kul-

"' "l;-::T::li',,o,n,
in
l

"l_"'xlna atee atarlard' Bundan yemei ye! 'meza ",*"I'|,]l'J,?,T',*::::}' oetirdikleri yemeke'den9'""'lni''-.jt;" ovu'uk lye *Bu
baka' zerine
"'

ff:}'H:t#,,^"

B e lt irl e

rde.

:T:" ^*o

:1l#

oo

o",|.x bir byk "#'' ate

;!i'

iJ

Yakp

y"'"k 'i"uku''"'i't"^i""" it ve ikilerdr'" derlerdi' -';; ;;#;'n verilmi raky il Bunlar bu on* ';;"k "n byk a 'treni 'iu''no' Bundan sorlra kendile''"'''io"'n"'i"'oi' j:'il:l,liJJi}:.. 1'; m y c! * t, . " u. i Jt,i, " ;* *,^u1;l ;I lx?i :: ; yy :.'y' ; ::}} J:: : H: # H:: H#;'i,-::f } 1:, ffi ;: "'#;' ": i;:,. s icerler. Ulunun uu Nql'"'o'' i."r"r. inn dul kar .?:"",: ::r::':"],"JT""""o,,,r. .. er"arn sonra ovlenebilir. .'tsen seni brakyorum''" :"' ,::]'::],;,"-n,* ,"iu, edilmitir. Pazrk'taki ll' o1-];ru..

].i

n,,r'.irrr."a,

j,':.:'** **;* [* ril yipfi J:#'il:"# :ffi ntvu* kpler bulunmutur' rr,ezai|ara ya ve !'1::l#';;;IJ
tadrlar.

kazlarla Yiyecek takclinleri -arkeolojik Jettmar'a gre bu masa' o:]l1T'u$n;rni, crt ayakl ta masalar a" n.trr"s kasesine

ten sonr& gaeri kapanr. Glri k-ru doldurulur. Arkeologlar yaptklar kazlarla bu konurjaki edebi malzemeyl dorulaniardlr" oniar da noearn giri k;smndg bir ukur oldu;nu, burodan asI mozara giden bir koridor bulundu. unu, asl mozfn br ev glbl goni olduunu' duvarlarnn ve stnn tomrukla ,eya tala rtl olduunu grnlerdir. Eftalitler ien adam fakir rlursa nu 'ir ukuro gnmeklo yotinrlerdi. len zengil se mezar taIa rIrd. Tu-kiyular a do durum ayn idi.
.

lan bir galeri yaplr. Asll mezar bu galerinin nihayetindedir. Eylece l, nn dim bir toprak talakag altnda katrnas temin edlir. ukura indirilen iil biraz kark oan galerc|en asll mezarlna gtrIr. lezara yerletirilriik.

un enlattna g'o yero bir r;-kli kazlr. Bu

mezara

v"retr*i* tutmak' ik iki kad''ehleri t Pnzrk'ta aatan halkalar y'::.";: ,'^],,,]I-', n.;'ioi ilr'ri. *rn"i'"ri ""rinje "i['iJu llerle ig, Ayr,.u,

iarca veyahut ehlr yataklarnda in& odjmektodir. 8u moarlarn gizlennesin* sob*p, onler dmenlarln tacavzndn ve a zllerln yamasndan

insar'lardan gzlenmycr mczorlar zernde tmls n edild,i holdo, gizli nzararn izieri iylco slllnmektecllr. Bunlar ya halktan uzak krlarr:la ve da1

Bzon rrezarlrln halktan gllondii v gerinin sllindii grlrncktodir.

F.g

l.

ilr,t,

130

.r

-li

NOTLAR
@tJzLAB
;

:1

;.:lij

l|J'*_:_1j]:.i;ni:]l|i-t]j:_f:!iiiii;

NOTLAR
l
i]:-;i':]-__:

a q- .l-

kort:,lttIii1ncesiolnaldr,ibnFaz!4n,nanIattinagre.Hazarlarhdk" erJerler ve zerinden ehrin yatanda lrl nczarIarn Etil -i''''r ';;;';;' n' 'inA mezi' insalar Yaniltnak ve mec16sn geirirlerdi' '"r'i'.altnda!<i bunla.rdan.birine gmlr, gmenler iin bil. ok hcrelere #,i,"-*rkr" kral l'larik'in ,.yn usl Attila ile Vizigot nezar irt6 edenler oj'ti'ii'o*. ve gmlrelerinde de tatbik edilitir'

H;;;ir;;;
bir
dac}a

t,4o'ol

lenirci. Pla Carpin, ltio!o nti.i."Jarlarnln-,mezarlarnn yerin ayIrlnl "u'u girJerIer' !v Cmecekleri svle cJi' : "onlar nl'i'Jo'"" l*yu gmdkten sonbir nezar aarlar'
orada kkleriyle beraber kalclrarak
mrn" rame7artycekapal:!ar.o,,dunaicll<larayrlaresIisigibiyer!erineyeryerini sonra hic hir ekilde blmak let!r!rler' 0 ek!le?e ki' rezarln j-"''"farkl blr tavsifie desek' biraz ",* k r:lrraen,. gu ***i'" ffi;; hyk bir n''*rnemesi iln cenaze 'orasimi *lezarn tenmektedir. zerinden bir Veri bilinmemesi iin' '*'*i" gizlilik iinde yapll|1;" ezar rtt]in**' asnn ;z|i

idi. Olar

hkmdarlarnn mozarlar

*'-"''-'**

gz!erinde :k uza\< insanlardan tamarniyte giz u-rl1ri ve lzJeri hakknda

ise insariarn

ins

beyc!r s"s qu''"''' so"ra zarran Vave.li!ir. l(urlan takdin edi!ecei nnde bir deve o*nu*,.Il.rrrun ruskurbnedlge-*cevse*,.l.,outn,,.ut,.:^"0,-,,avruslnulk-rhanodildiiyere onuarameya,,o...***,"'v*,',t,v."ellunur,.ot<hcrel!gizlimezar.gizli aslrda $ar Saltuk'un neza'lnn iara Siyenpilera* o" ,i.ir"*.'H**a"ii. in edilmitir' ;;,;;i rneksadyla yecil tae }lahir liri de ka'ile 76'12 [!$6 69761'" Er col< dikkatl Geken mrzar eitle'inden larldr,[]n!arokgeniclupcnokfu,la-u.yavelt4oolistan,la,l....nanlarda
grlmektedir.
n5Eu&Fl

ie lanin nezar erinde'

*'niain aa kti:jjnn diitiici: d"' *i"""' olup baza zerine lnn mezar kitayoktur. eunsr iie# bir iliIlsi 'oakala' tarafndan dikl"io'' besi do yazlmaktacr' u;"*'j;';;'o';*a*-1ynra vlnds ld halde kitabesi siE* x'"'' ,734 dii anlalna<tad'r' iteiini' olriuu gibi' Ien ta'' Bazan b'"i'i'-l-u"kuk'un .'kitabesi-ie Kr735 tarihini hu'''l'nc onlnetltedir' Ycnisey hayatta ikcn bizzat t*"olui"t".ii'ndun k''n'*lstr' Nadir ola' ;"zar talar "oi' gzlarnia, Tu-kiyularda ;;' ;;; resinler de izilmekte' ta zerine J"in '"'vetlerini-gsieren rak mezar ve bunlarn okluundan Nizd_ iin dir. Kpak boekrndaki ;;;; ';;;;larndan Trkler.arasnda rnezarlar belirtmek mi bahsetrnekt*eir. nvftl", binlier, bozkrlarnda mezarlar zerind'e aalar sirklar dikildiini k'yd;;;';"A;ya gn Anadolu'da bir aa altna gmlrd. Bu dikilir, veya l kutsal ;;;i;" yetitirmek makbui saylmaktadr' i'?''?'o"nit-"i'vi"'
mezarlarn zerincle

veriimemi bir Eski Tt-rklercle bazen mozarln zerine ekil balballar veya heykellerle hiVeya

TAsl_A[i

ta

btr bnlarn stnde Gk_TIanr'ya inanmaktaydllar. llerinde tek_tijk msl. man olanlara rastlanyordu. Pek ou islmi tabirlere alyor, kelne_i ehadet getiriyor|ard. Bundan biraz sonra, belki de lbn Fazln sefaretten dnermitir.

in6 edilmi evleri olan bir ehirlcri, Vard. ibn Fazi6n zanannda ouzlr obanlkla Ve ticaretle u.alyorlard. Crclriyye, z-kent ,'e Taraz gibi isl0m ehirlerine ha1nran veya iayvan rn_ l;ri etii'ip satarIi]r, b-na 'tkaIiI kencJileri iin !iizurnlu eyay satn a!rlard' ouzia'en ok koyn, at ve deve besterlerdi. Ryrca ouz Ikelerine de isI6m tccarlar gderek a| _ veris yaparIard. Bu srada Cuzlar keeden ve isltin ii{kele"inden ithal edilen kumalar dan yapirn eIbi"qeIer giyerIert|i. IslAm lkelerinden getirile giyim eyasl' cevi, car, ekrnek gibi soyler olar arasnda en makb0i hediyeierdend. Eb Def'in grd ouzlar ise krk ve keten elbseler giynekteyd,iler. ibn F'z|n got!i sroda ouzlar am6ni idiler. BelIi bal mabedleri yoktu. eit!i tabiat kwetle'ine ve atalarnn ruhlarna tap.akla boraber.

Semerkand, Buhara, ve I-Iarezrn,in 6, k::eyi ve bat;e' o;zlar do.da KarIuklarla ka-lktlar. sficb'tan iabarlsan'a kade'ki isIin, lkelej"i .0uz Cephesi" saylrd,. ouz.lar bu sracla listekil yapgulkIara ayi.mlar, gebe hayat yayol.lardi. Fakat, aynl a5.In sonIa'nda yere*nik hayata alsrnava talac|lar- Yeni-kent, Cenrl, l-luvAre, isti. yc'kent, aia, z"kent gibi 0it.z etrirIeri rncyrlaa geldi. X. nr,n lI orz yapgstx i<n Yoi_ken't'te ottlruyor, yazn bozkrlarc|a ge!e hayat "",.,Iur,'.,;iirilyrdu. Eb Dief'in grcli'i 0t.1uzlarn ise, aatan ve kantan
"tr11211,

lr u ekile}e lziIebiIir: Tabritan ve Crc6n' kuzeyi, t-tazar cJeniznin tlr;(iusu, Yayk ve Kana nehirlerinin geyi mrJiki Kazal<istan'ln atls ve (,iney yarlsl, Ta'az, Farab, St-ket,

lcIuka 9tr. Eb Dxef ouzIardan bir ksn-,n I\46ve16nnehr,den in,e tllclerken grmtr. Nitekim, ouzlarn bir kol olan Tokuz - ouzlar daha da )oudoydlar. onlarn bu kada" geni s"haya yaylnasnn ,*uji g" lrlr sebeblyle hoy|ar gurp!arlnn bir ksmnn yer deitirrnesine i*itli mukabiI, bir llsrrnn yrtiarnda kalms olmasdlr. Ouzlar hekkncla vriI olan u, ouo," kllk dier Trk boylar iin de vrittir. Bu sebeple t\es,di ouzlar e-eval, li'evfrsit ve el-es6fil olmak zere ksma ayrr. ibn Havkal ve istahri ouzlnln Hcrasan, M6vernnohr, Har_ezrn, Hazarlar, Eulgarlar, Karluklar ve ir ara;ndaki mntkada yaacik!a-n kaydederer" Bu sahan. co-afi Kimk_ hudut_

iln FazIAn ouzlara st_Yurt ile Ural nehri arasntla, b r1tinkii Kazakisl;'r I",tsnda rastlamst. Bu srada, onla, Bulgar|ar ile beber llazariara liirnanclilar. ouzlarn ibn Fazlin zamannda oturduk|arl sahay tesbit otmek

ken ouz yabgusu isldmiyet'i kabul etti. ouzlar toptan mslnan olmam. tar, c,nlarn isldmiyet"e gireleri Sultan Sencer zam,anlna kadar c.Iovam et-

"'

'Tq

'

LSU

NOTLAR
,

{s.

-.-,,ua-:=ro

,,'...'
-M
:

NoTLAR

]i;::re; j}3

ONGOILAB

derisinden' beyaz bazllar evlorinde atalarnn koyun omanist Trklerden bulund'rurlar' Bu heykel: '*voulerini domirden, keeden * 'o''i'"'n*p'" bakarlar, yerneklercen onlar l'r_ononu', suyla ykarlar, lere ongon denir. b' i'k*' koyarlar' Erman' siirya nce onun nne yiyece;;';'"'*n onu tem' akrabalar yurtlarnda aatan cBircj'*
seyahatn6mesin|g

sil eden

'"'* Muayyen. zamanlarda ona taparlar' Ayn byk bir su'et y'pa'ur' yernekten takdim koyarlar'' der' yemekte bu suretin o'""J*v"a'turi veril_ tuo" ederler. ongonlara yemek b* zellikleri Rubrouck '" *;J;;l;'ou Run Garpin ve AbdIkadir lnan dikten sonra bir ksm;;;;;*_;rpii..
Her

[sk; kavimlern ounra olduu gibi, eski Trkler ki trl cilm kabu ' lyr;rla;"d- EceIy,e Ir:ek, m!ar*belercle dmanla ' arparak lmek. on l' nazar:nda bir kimsenin hastalanarak veya htiyarlk sebeblylo yatanll |mesi yz k:artc bir lmci. Muharebelerde dmanla iurp,ur.t trnu. Ise en serefii bir eydi. Trke eoki metinlerde muharebe,e.de lenJer Ve y;ra}ananlar vImektedir. inlilerin ifadesine gre, Vuhlanlar muharebedo t'ilrneyi en byk eref sayarlard. Tu-klyular ise .Muhaygbede olmeke ogtliirler, yatakta lmekten ise yzler kzarrd. Bu telakkf Cahiliye DeVr arap_ |arnda da grlmektedir
Eki Trkler ve dier Altay kavimleri u:umiyetle Imden ve [lercl.en o'iard. Hasta bul*'nan adra yoklamadklar gibi I da ''rkIiamazlard. An*ak aman!ar liiieyle. ;raablirdi. buIunan ad1ra Bir adrda lii l.lnduunu be|i etmek iin bir bayrak diki|irdi ejnr;n-rJ;;, lj;;l", yr. nnd;. bulunanlar ve eyalar kirli saylrd. Bunlar ancak iki ui"in uru.,nau" geirilrnek suretyle temizlenirlerd-i. Bir adam lrken yannda ,rdu"*-rn.,rn
ltr:rk;T

;;;;J,

tafsiltl bilgi vermektedirler'

KoNA EYl\ !.tJ tE BiRLIKrE MEZ'ARA

Esl<i

bu dnyadaki "),Tu ]|'T"j'bir Trkler lmden sonra' insarn yapacalna ve elenecc_ yat sreceine, otada ,i''o"io"""*' "t'"'"t"ur ggr"'i eyleri berabe_ r,ovut,nau' ne inanrlard'. n..n,n'ila,i.tun'sonraki gtri*uvJn eyler orada yoktu" oraya inde gotir'nes gerekrd'i';;;;'"uilIlydua oDur ""_ ile.beraner Bunun iin, l ile b*;;;'";;;;;'jd" 'i:^::::.1l#';;; -:,"J'HJ 'i Plan Carpin "i gnderilmesi.. ica| "air"rair. *n' veva sonradan kurban olarak et dolu bir 'talal< onun onun"'li' masa' cairya beraber go*iii*' o .erJe'ti,'Tl,"'o"" sonraki hast lclu o,riio;;;;r;;... -ilil;u5;-'un#, ve ksrak

la-

ll

,],*i,' t,, """,

<ul[an'' "H;l':fff i1:l,x?n''ffj'ijffi"T'il}:d,j-",i:}T"i^::::::lifj'tll,?;f ile beraber yay' jffi"a'' l d eya l ile birlikt;'H;;;;' 'onguzlar lar' oklar ve lmden,;";il;';;;J; :y"*:l;^l;m:L Hffi:*i:',i:. *"'u" btn sihir letleriyle ss_ JiTJ}Jrl;il"'n"u*ur.'n xamu'a"n i ile beraber eyay lil;

k"

:1i'i*".J"

;;;;

::Tl,

"'

:i:!

l o'larak gmldn

lit]

gmldn ommediklerin,, *"rr*n"i,'rli*l sarayn altn ve g*n 'up"n ilo birlkte hallarn, silahlarln, k'cni kuanm' bir kolunun ;"'i"i bildirir. inliler, Uyg"';# "v't*' gmdklerini yazarlar'

ru;':;i'

*]rirrur.n, "uu. verir. lbn Battta'

oktedir.

uoiamua,,. ve "Biz AIahln irdesini kabl ediyoruz., ciedklerini kayoejei. Ayrlca, Eski Trklere gre, yalnz ahsIar dell milletlerJ*-.iir"r' .]'en.'ri l temi erin trk budun ld., cmlesinde bu hsus

lIunabilirdi. Moollarda Lir aJam .rr"n yun,nda bulunanlarn muayyen bir cemiyetten uzak kalmalar gerekrdi, Bu konuda pan curpin''.b, cun eki-neye ba|aylnca yanndakiIerin hepsi on- terke.ttlIer. Zlra, blr kims$ iiliirken yannda hazr bIunanIar yoni ay domadan orduya, ,u,rrn,un,n ,"v, lliikolcjarn adrna giremezlercli, rJer' hubrouck da -Ben onun lmnrje hazr hlunmak istiy,ordum. F'akat, anan buna m6ni old'. Zlr onn lm es" ll"slnda hzlr bul-nsaydln'. Sene sonuna kadar [4eng Kan,n yanlna gireiyecektim." denektedir; Trkler arasnda bir krnsenin o;ir r".in" yup,_ lnn nAtemtrerden ise ileride y.lar masebetiyle bahsedi!ecektir. . .9rek TrkIerde, gerek A".{o'c!larda !iim .karsnda tepk Esterrneyen kiI.iIeler de giIr. onlar lmiin ve hayatn Gk Tanr,dan'geJn bir takoi," ldt-una inanl"lard. IVlervezi, t(imaklardan baz boylarn
''ddet

lorir

oIoIe"rne

fade eclil-

'rnJu zerinde mzrak ve u"_'uiin" i kadehi tutar bir hal_ ouzlarn I;;;; ,1ijn' "iu*k, lbn Fazl6n, t"uu. verir. isktlerde' l ile dt gmdkle.n, yun,nJ'iu;;r;";d;kunn, bineye hazr atlar konurdubiliKe mezara "" nl ar n'"..3":fJ:: "tr e be rabor hizmeti eri n. kad

yay balanm'"oiu'ut

tn4DEN $oNRA$I
yidaki. re benzer

no*j'""'ilu'i*
l

l o

r|;tt#ffi
"* ail

il1'

olmas gyesin eyordu'

*]} :ilT h"HT' r!:*ff

}:

T li,-':l'J,

" io*"n, i

ra'

sah

lr'r

mu_ lrebelere qirieceklerdir' tstn bunlar iin gerekli eylorln buradan mezara tliitrlrresi gerek{iydi. Bu dnyadan oraya gtrlruyun "yu otmJen sonra_ ki hayatta sahip olunaryacakt. Bunun iin ller kend'iler" n lizuml oan

lt;ecelcier, elenecekler, eleri, hznnetileri, srleri olacak, oimanlai,|a

fski amanisi Trklerln inanclna gre, lmden sonra insanlar tu diinbir hayat bekliyor<lu. onlar o, Alemde bu dnyadak. ghi v,vip

eyle birlikte, gmlyorlar veya yaklyorlard' ller ii^ vup'un"turnr"_

1:!4

...:=
ff T *: : H,':ilill *T :;".*";,;,;;oj,'f',_:l h3yat bir dada ol';;;;'*leri hakkncahu "Ebedi

'-'-:

:i
",

: i1:_.:iffii='::_-]=*:-::-.:r-..:::j......

NOTLAR

].3,5
.:-=-

.J ; ' n n a k s a c ? ",l T9^.; rll cekrn.ffek iindi' olen

*ul<ad"'les

dan ikisi, lbn Fazln'n sefAret!nder ncedir. Istahi iso, [l,uslnr VoIga Bu!gar" Iar ile lsl6vlar ar}5na yertetirir.

1,jiTfi ',:,:-Tj'l'lTlm;,..'u*u". '#,;; ;;; anv,d? I,11?.?::1]::'ii;.#i 11, hqka bir dlnY:]ua ,""l'"".i"rln" 1nr611[61," der.
tlnyadaki
k

sonra' dnya hlyatndan o"I_'*"L"u,u,'ni ou

TlJ'{?:* #"I#konus.nda
oaltacaklu,,nu]"'

on_

or"J'.oiu

;: J;:} :ii r sm nda. ,,:^ :.].:' T;:l; tuhlarnn lm tanrs,.'l

l

u'rnselerin

*d*ilffi
i.,,lii.'
o:

bir Cehennem oiduuna

celen *tamu.,skrite,den Trke,y.e semi aeze, :-'}:}: ff::T::}'i'l,",'",,,.J-']l:_,'^"",,"n, biri yeryz.!1 -'-'r,,,

,
'

;;;;;;",

#:::,H

",,L",;"-p;:,

"'''-"r'

yerin* "uCtu" keli-

"+s*gry;,ru*;
;;,
j,'io

,. -i, ff H,TT-:-:' J tJJl_l,ilaci rte oorlmektedir' uat<.a _.L tiri de bak* bir vucu biri !1r :::,''-;;;il'r.'J-ii de Erlmektedir'

l nr!;r. Burada L'ir nev

ffi

olduuna ina_

:T ;Jo ixT: ] TJ,J:::,;' " bu rad a *,,, i Y: ;::il';,:JJ:J;:', :.', bi'i'" J'''u*"'"*' lbn Hur^B"n*,H'i;;,l';;lill ;ffi;;;; "--ui,i,''"Jl,r,'*il j ;; n * u,,, *' # o.l *,t: ' :;, *-, % ;,] i-x; i;''J,,: i.l;; .1.: :1:
n,,1!
= i

jlL?'

onlarn nerede, oturdukIai'n tiyin etr-:ek gtr. Burada' lskndinvyaI. lardan m, yoksa sivlana yolunda oian iskandinavyal|ardan m ta|scclildii anla!myor. Belki bunlar Va [!e on kolu olan oka arasndaki bir Ru hk6rilndan EelmiIercii. 7eki Velidi'ye gre- ibn Fazldn'n :ahsettii iluslar iskandinav1'allar ve gerei< Vikiglerdi'- Ayrca, Rus kelimesinin en nuhteel etimolojisinin iskancliravca oldtlu rnal0mdur' E'uslar ve onlarn renel eseesi ok ka'mak o!up oitli mokteplere gre muhtelil izahlar yapl" nt': Normanclar, islavcIar. RusIarn orijinal tarihi memle!<ette bahe_ dince Kiev eyletini zikreder' Fakat b.l tarih ve Bizas kaynaklar aci'arniardan bahsedince, iskandinavyallar bahis konusu ederler. Konstantin Fcrphyrcadntos'un eserindeki Rus!arn dili islAv diii deil isl<antliav diiirjir. X. asrrq batrarna ait Rus vesikalarnda ve lX' asra iit yabanc vesikalarda Hl. l<eiimesi btn fi'us tr.pnakiar indeki halklar ifade etmektedir. Thikomi* 'ov Rus ve Rusya topra! cJeyin'i Polenezya topraI deyini gibi etnik ve toprQa nahsus bir tibirdr" Kiev devletin merkezi olduka Iu tibir yaylld. \'areger ve $lovenr de Kiev'de yerIetikleri iin Fius adn aIdlar." der. Zira, skandinavyallar lX. csr brici yarsrcla i'.ibrc [i'usya'tJa ;rirn' nler,882 tarihinde Kiev'de yerleniil:r, bir aslr zarfnd; islAvlar tara" fndan assimIe edilmiIe'din. ["ktt onlar, !ln Fzln zananda Lez
l<at,

lbn FazI6n':n lalsettii Rslarn VolEa yoIuyla geldikleri dlaIyor.

Fa-

clfrvlaman Iardl.

Afr4ApJZM i

;fi yerleni.,#;;;._ iln.,*r:_,:.l,, ti Enlk uzunluu';; ;i, adada. gen's' }': Y-:-^;;",_.o .,"k cok ehirleri Varo!r''..uv y; viisle gnlk *H - ;,," ; ; . a n,- a u n '.]i,* *l;-";ffi
IJ,'j

TIi#ib;HTJ;hJk*,'x*''',*,:'"t"1,.r!i

[]ards;avry;'enlemesne norsky'ye gre' ;;;;;;r;'e, bu par' ...^

,*"ogo'"o''r" l"Ji lT,J"Jl"': 'o.,

T*

I1T#*#

d:',il h -L -, ^onicremesine";;;.'i;;h'i've..Y:

[:

iskand'inavyallardan n"irtl*ur,l,nro,r. Taman yarnad.asndi viyyo yani Slovenler' y:]H;r;l:::"o':'1yr,;azarlarn yanlnda yere.tikt ErsaniyYe,cn_ gre t-tazarlarll_r'1Tl,#"ru'.' batsndaki

bar*uu"iuu 'I'l';.#i,""u*o,,

"a"",*,"i 'Txt[;;'xTlJir]*,,"."rh,,-ow kurmaYa,.. ,id ;;,;:"., "" 'u,":r:T;Lrl]"l',Li,#lT;IT}1L,:fl

Y":::1:

ananizr'in balbaa lir din clup olmad ve rnaliyeti hal<knr.1a peko!< ey yaz!tr. XlX. as' ffileliifleri arn,anizm'i bir ruhi hastalk olaak kabui ediyorlar, onun bir din nevl oidrunda tereddt ediycrlard. Daha sonra, dnyanin eiili yerlerincJe yapian aratl"malarla amanzm'in dnya Lizerinde ok yaygn otran, eitli rntkalara gre baz fark|ikiar gstermesie ra_ men dayancl mijterek esasl ok'talar tulunan bir din nevi olduu anlall. rntr. ananizm'in en karakteristik tarafl sihir veya by iIe teclavi, vecd ve istirak halidir. arnann bir tabib ve ruhun kilavuzu olmas btn Asya'd'a, Hind _ Avrupi kavim!ercle' l.lzey Amerika'da, okyanusya'da grlm'oktedir. Ayn hsuslar eski Yunan vc Kafl<as dinlerinde d,e movcuttur. Btn Asya'da, Kuzey Amerika'da, hatt Endonezya'da anan tabib Ve ifa verici {rkyeci) vazifesini grr. Tehisto bu!unr. l-'ltstnr l<ar'n ruhu' nL arar, ont yakalar ve terkettii vctda idde cder" ln ruhun, br dnyaya oi gtrr' Zir, sdeco amann ruhu bi" zarar 1rneksizin vcudunu terkedip ok uzaklara gidobilir. Celenern'e girer. Ge kar. o, vecdi tecrbeIeriyle yer tesi lkelerin yollarn bulalilir. Yasak mntkalara gid',.n

it#;ir'h'ffi

Ii skandinawa,,::"l :-J;;n.o',.. yait,t ur ^ m\IlLlNo'lI Tabaristan ve Crcan

q$trrrutffi*,':,ffi

iJ.i v"'a''v"

;t(}

;i]:::;L-*}Effi

NOTLAR

NOTLAR,
i*ij3ffi ffi ;*ja',-

: _:-j:-.Rfr;::

.IJJ ( ]]--:;

y(tllr $man({a: ':akalar iin tehlikelidir. Yaplan k'rbanlar ruh!arn biir tliiyrI;l<i !i.iniin yanna gtren de amandr. Orta ve l{izey Asya arnanlnln lirinci vazifesi sihir v* ruk"ye ile hautay lyiletirnektir. B. lkeler halklar hastaln $ei]ebi hstsunda bir 0k telek' kilere sahiptir. B-nIar arastnda "rUh ker!''a' tell<kisi en yayn ol*nldr" 'Ieca_ B.n1 gre, hastaln sebei:i rulun yolunu arma$ Vey alnmaedr. visi ise ruhu arayp yakalamak Ve hastei'ri' vcudua ide etmel'ile ol_". Asy nn baz llEelernde hasta!n sebst]i, belki de, sihri bir eyin VCUca Ei-n"lesi \1eya vcudur fena bir ruh tarafndan igff1 ec{llnesidir. Bu takdirde, tedavi zararl! eyi Vcuttar dar at"nak Veya eytanlar viicuttan kovmak fena eklincle olabiiir. Bazan hastatn i{t sebeb Vffrdr: rulun aIrras^ l:orJavisi ruhl "a1;1 -u[.lar ta.if:rjsn vui:n lgsli. E takdirde amn,n It-Iry:I,. ..o g;JtCfi!r1 kvmak ek!idelir. Bir rk defalar tedavl.krba etreyi de gerekti'ir. L]u kurbantrar Ve yu esna-,ndki k;rbalarl hiezat an,i ira dgr. Bu, oni-n 'k'ban etrne Vazi_ fesii ifa ecen bir d!n adam oldundon deil. hayvatn ruhunu yrlculuu es.asrda ay lgen'ir yanna kadar gtiiroconden dc'ia;dr. Altay Tatar_ l'rrca ise amaIn kurban merasirnni icra eden bir din ada'nl o!rju da yaparlar. Er!r. irtl havzasinJaki kabilelerin aanlar kurban lizzat

Baz.samanistler arasnda i\ilr:rin rhI.nlr riiic, kil:iiterIn rhlarnn yorln a!tna Cehennen'r oitti]i k;ll ccIlllr. [lir Ils'l in;nistler cesetteri vlkIan imt!yazllarn .rhlrrnl c}l'nrli lrlr;l:r qti l.tklrn. or;rJi hi.zin tu dnyadaki haiatmzn [n;.r l'ir lvl }nnrl|lllr l<a[t erlcl.Icr. /\l.e$n insana senavi hir hnynl loI nttl{|| l(iiicosl' ll yeln.cjo, yIljrlrr[a ien kiini- rullnn qiiiio fi] i;lrnnyll rl; r!e$trk!onn.oltt::{ir. Ayn ekiIde, kah"amanIr vo llr liltllll tr i)lcrlrr tl ciir,jr r,:karlar. (Jnlrln ijIm ekli fiiic yiiksollrolori lr;l llr k;ll risil qibl telAkki ocJ;i tir" ZirA hastalk, kii rhlar v,' ljIi]Ir' lr[llrt;, ,,,oy,|,,,., aetri!ni9tr tsiri tr$ta o|:nca AltavIlzr c'rn Keres tarlfr| yonilrl< iizere oIruijl' n siyle'trer. len [ir [lirge ioin *o l(e ros trnIlil ylilrli, 1:rler
arnanistlere :". len !<!ils,: ynaray [rllt;'k i:1l; ,t Ar-l'i".a!;.. llI y;]'}na rlnnek ist*r. Yeni !gn e lfjler diinya;;,ii [liii:r L.,',,,] . r,,,,n,i,"

gibi ruit kbl r:cllien kozmik aac semho!ize eder' amai- onu rnerdlven ku|lanarak ;ii]in en ykeek nlktasna, Ba,v lgtn'in nne kar. Ayn sem" gid:n bo!izne P,r;Illizl'l< -le rastlnr. Yup; orlc- ile !.raler orlo i).tii11i:i{]()f.}}".0l<;:silirtrcn8ylnlCrnedcnclir;:lal"l].al]i"llaglllelide!ne, merkezinle at.sferi yara!arra!, cler. Bt. rjirel< vasteyla tI(diiT eclien krr_

1ac, yerli veya cokuz kertikli dir*k iyupa) dn;ann neikeeinje bulun_

Tii.k _ Moi;ol an"]anizminCIe kayn aacnn ehemfi!yeti n"airndur- Ka-

tlannnl insan l<en]Iyie bgraber ai]esii, dostlarl hatti iiriitrlrli 1iitiil.' ey x3l111'- 0, njJn kegi!en ha;'2i1p1 cl'evam ettirmak, yani kralnIrl 'lsrda yaarnak iter. 0nlar arasnrla ]niin telrer kye 11nrosit nj oImak icin biit;n tecIbirler alnr. Mezerdan dne-ken ![in ruhun i']lij.i nak icin ayr blr yoj tUtUiur. Mezar r:k acele terkec{i!ir. Eve dj.nco.\,jlni,,Cn;tri". Iy talrke kullanlan btn eya falrip edilir. Nihayet, no.,:". r|a dndkten sr]nra lir ka ;oce <ye ceIen btn yo!lar korunur. V.Ilar tizeri'rce atele- yaklj". Goldrsler yeni gi5di}kleri ltiden kanj;." u*r, her r':iI karsn ve cor:.klrl 1trrnnosini rica ede.ler. ,9a" Uygu!a. lii y., "ocukIar [erakerinde lma, hayvanIar" ve eyaiarn anal' c]erlrr' Ee" {nn sa kalan ci, r;ockllr ve cjostlr birae sonra l-'irlerse,']eleit. I;:r nn onlar ylllNi riiL'icli|;tne iriarIar.

bal;r durnnn celiclan ge uIet;_tr'. doru itmesi in l<rban lrak" denir'

ona lu cslda "Ey aa

il}':iara

i;u dl.ny'cakj hayot ananizrn'de lmden sonl'a insn!arn LlmUmiyetle yaayaca!Iarna inanlr. l(uzey Asya'daki ananistler bijr bezer tli. hayat dnyay lu ciiiinyann ters bir imajl o,iarak dnrler. orada her ey bu'al:lakinin ters!ne Cere]/an eder' Yer yznde gndz oldu zamal orada ecedr

Bununiinl!erinelenceleriVamanist6yinlorigilnebattktansonra

i'ilkesini oIur' Gine batnca Iler uyanr!ar \re g'tlerine balariar. Canliol' yaz !ler ikesinin kna raetiar. Yeryznde avln Ve t-ln az clmasi soi eline b, c;n.racla okluuna del6!el; erler. Beltirler arap iesini rlnn ilnn sol eli b cnyadakt sa elinin korllld'' Ceienveririer. Zii,

nen,cle[irDnya'da)nehirlerkaynaklarnadoruakarlar.Dnyadaters

iine ve i-izetl; hcr ey c.ada normal bir dlrurndacir. Eu, sebep|e kalirlerin Ve krlk olarak konur. Burada ters o.Ian oracla dzgn, krt< rine cy tc]rs o|i isC kenmeldir.

,le

clikten sora geri drer. l]u ytl{ tl; ii|[tlrIllll ti;, ylrli Vlly; |tl,,tai ,o.; veriIir. Bu nnaselet|e, o:r(l:l tnk i.tlyll rll;.: vly:l::tl rl lillk s. nulur" ['4ezar Ziyaret ve leni 15zrl l kll lt.|ii'. lll ill| (li lltlzilrl) yannda yeniIir. Hayvann l-a roznr iizril rlilll ll :.li fi,orio ili{r. Bu nnasebetle bir arran Vil;llr):yl tiIilnii illlt,;lIllr|; te.lizlk yapn' Me'asirnde' ayrca lonlr rull rl'. \/r k;t I;-;lk l;i'; riraftrrli kovuur. Baz A.!tay ananlar Colcl'c ka.l;r tiliiii rl; r.f,,l<;1l
r. r:c]er-

nun ei!cesi liiItlr k':;snrlaki [il;lrlr Ir:;zal.lcIr. Rir trl[Lz rrlir; taplr' onIar ziyafetIertl r;;lrlr. Zilil; r,llr: ilri1 Ilryt; ri|l;l qz('iyi* ,'aklr. Dir'ier l.ar[tll yklrl;l llllrlii!iiz r1illi, !;-lll l<rrkll, 'Can!la.n araslna dt!nmcin.clori ;l Iiili lttlllrllr lttt. lltltlJt iiylo li_ retioe karlabilir: Yeni Iiyatlr kIlllllrljlrlli i,:ill yrl iliil,:,r.1l,,,, korklur. Eski |lere ise itrlo1 rllllr, llr lly::l Il;li }"ukarda zikredile lili illiy;tlr vl lllllrlr iliii rl ir1 vy; yedi g[in evin etrafnda JlIi1;r-sll ii lll- /\;lk l lr;J y'1 vt,r_

tj::

NOTLAR

tiltlcslerlnnr-h.nunzararlarndakurtulrna[<iinikitrlcenaze lirnder yedi gn c:f;$iml yaparlar. NiErran ad ver!Ien bir!nci merasim sonra yap!". ikincisi Kazatari, ';irincisinden h!raz son' V(,ya clalla fazla zam,an 'cehennem'e kcvulmas ile.sona :'-' .:I.T ll yptlan ve Irn rhunun beraber !nn' erasnlir. Niiman merasimi esnasnCIu arnan tarnb1lruy!a

];'

r-v!cgiren.R,uhuararvelyakalar.Bireityastinifanca}iinesoka';.a.

brn.akrala' ann 'uhu yaka|ainasndun .on" yu verili"' Bu yua lnn balar. aman kocuuru gi' lar ve d'ostlar katllr. l(azatori de ayn ekilde aramak iin yurdun etra_ y'ei_, tarnburunu a!r. Tamlu'u alara|< lnn ruhunu yakaloyp evin.. iirleki flnd; clolar. Eu esnada dans eder. ',lih6yet, ruhu yanlra gtrr' l hcba_ io*t,g, koyar. aman lnn ruhnu aI<'abalari-'lnBundan sonra' verilen ziya_ s,na iustaynca babas "Bakn ol-m ite'' der'
'[et' gecefii'

ge vakitlerine kadar devam eder'

fakir olnayadak hayailarn devam ettirirler. Zengn zergin oimasna, fakir genIeerek tekrar yeryznde dr_ sna de,'/a.l eder. Yalnz, onlar ye_irlen nlak i1in hazrlanrIar. ier ittidfii kavinIer gibi baz $(zey,Asya kavimleri de bir ad'ann iie, zerine lu iiatt& 1iediye kac]ar .ula sahl c,|cju.na ienrlar. lnsann Im karan!klar lktgine iner" iincs de' ruhlarjan tir nerarda kaIr' Eiri gle kar. Baz kabielere gre bu i1 'uhtan lri !rn zerire kaybolabilir' dn_ vei,a eytanlar tarafndan paralanlr. Bazag, ller diin;+asna inen ruh By|e bir hastal ancak aman v,,v, 'rcrn.L surotiyle hastankIar el[e<ler' ta' i,,ilavi ccclillr"'ZirA ruhlar grebilen sadee odur. Ehu sadece arngi

l i

BazAsyaarnanistleri.legre,llerlmdesonrakihavatlarndadn-

Eski Trklerin dinlerinden ahseden meIlifler cnta;.dan kimiin sIii_ nan, kimnn hristiyan, kiminin mevi, kiminil' budist, kiminin M6ni dininde old-klarn' byk bir l<smnn da beIli bal bir dinIeri olmadln. eitli tabiat kwetlerine inandklar:l ve sihirbazlkla uratkla' yazarlr. B- e[liflerin tabiat kvvet!efine peresti .e sihirbazlk dini dedikleri di ir_ nizmdir. ortak hususiyetleri olmakla Leraber amanizm esitli mntl<Iara gre deimektedir. Bu ay'lklar eski eIlifIerin orj.nu yanltt iin" onlar bu dne belli bir isim voremiyorlard. [\oder devirdeki dirIer tarihr;!leri iIl.:eI kabileIerin rfl0n3'lp oldu' lu din nevine, mterek esal noktaIara sahip o{dul iin aanizrn adn vormilerdir. Eski amanist Trkler eitli tabiat kuvvetlerine, ruhlara tapa'lard. 0{ar kendileri zeriride etki yapan her eye ta:r derlercli. Ka1arl Mahrnud'a gre aanst Trkle" lyk grdiikle"i bir daa, havyna, aaca ve her eye t-anr derler, onla'a taparlard. ibn FazIn, o(1uzlarn beIli btl lir inanca sahip olmadklarn, ty'kIerine rabl (tanr) dediklerii kaydedcr' Baz ]'rkIe'e gre, eitli tabiat kuvetle'in idare eden ayr ayr tarlar vardr" Ibn Fazl6n'n naki!ne gre Ba;rtlar [<' yaz, yarn'r, rz_qir, iir;, hayvn, insen, su, gece, Endiiz, lm, hayat' yer ve gk tar|ara ilparlard- Rurnda zikredilen. Bagrtlar'a a!t tanrlIar onlarn on iki kliiln] ttrl'Ii |;l]lr. ananist Trkler biiyiik klrslri Jl lilrr tlrlrln'll' 0lr ir;in Tiirl< Sananizmi'ndeki trr'larln llrl rI \'lyk (Url thri) t;rl;dr. Blz alianistier yldrm tinr$!i d l;l1irIr. [Jitrkin, [Jrr,lrllar ylc|,r tanr;na st Ve yran takcim edcrlr:r. ananist Tiirklr arsil; tIrc ibdet do yayglnd. Oniar baal r-hIarn kendiIerinl kcrlctl;, [azlarnn ise laIara feIAk;etler geti"diine inanrIar re cnlara tanr!rrl' (JronIrra ibfidet ataIar kltnn ak lir grntsdr. Eb Dlr:f, Krll.l,,r .,;nr1aya aata yap!'bir nalcclleri olduunu, burada eski haknnllrln resin'lerini [utrundtlunu IaIer vcrir. Burada byiikle'e tapmanln izltl'i (1iriil"lcktedir. aaist Tiirkler arasndaki iiihlardan biri de ller iilkt-.tii l;lrs Erkli[<'tir. Bu 1'ar Yenisey kitibeierinde dahi gemektedir. l rlt;Va cla dikkat et-ek gerekir l<i, q:ok'iarI btn dinIerde olcll'j lril ':;ki f};'-iist Tijrkler cio liiIii llltrllr [lze_ rinde bir Gk Tanr (Bay [jlr;,)y iiilard. Fakal, l' [nr rllr; !xrc pa6iftir. insann hayat iizerinl gll 'lI<ili ola clitjr:r llrllr.lr

r ve yikl:-,p r,:r:rrcle 99[x[i '. Ll.oryalrlar,clicriiihTkuvvtltlcry.illntJascneviyl.,sckbirvariainanr. lar. Bu l,a'l!l yul<arclaclr. oIar br seravi val"Ila kpekler kurban ederler' kurtaFakat, bu iIih pasif olcluu iin oniar Eralan'n tecav;znd'en nadiren yol-nu kesmekten hali rr. Kalan, yksek varla takdim eclilen kurkanlarln olnaz. c,k defa da bu ieebbsnde r*uvaffak clur. l'edavi esnaslnda aman yksek var|a bir kpek kurban eder. Bu s.rada Kalan kurbann yolr'u ke* erse I',asta !r. Eer kurban ge ykselirse hagta iyileir. Kalare fena' iyc, im veya ilk lendir. lnsaniari etlerini paraIarnak ve cier'lerini
yeno s..retiyle onlarn lmelerine sebep olur' Kory.iklara gre, Celener,'in Eir!i kpekIer tara[ndan l<orunur. Cohen' vardr.. nem dnya gibi, kylerden meydana gelmitir. Her ailenin ayr bir evi

'oldu zarnanlarca alr.

gene$l zaruri' Cehennem'in yoi kIhan zerinden geer. Ancak, lnn

ve umumi bilEiden sonra, [<itaptaki aydnlataca mit ettiimiz iin, eski Trk amanizine' lrzl meseleleri iit llir ka noktaya ternas etmenin faydal olaca kanAatideyiz'
arnanizrn hakknda ve.iIen bu ksa

ibn FazlAn, Bagrtlarn t:rk(lr cinsl rr;an rlll tn1'| klr, cna rabb (tanr} dedik!erini yazar. Ru h;;a lla1l< T'iirkltlrl|l rll;ll;ilz. rn'da' AandcIu ve dnyantn eitli yorllrindc giiriilrn l lr;, Tiirk celi i, iran mene!i mi olduu iipl:litiir. [Jun.ll lllrillr, /l.l'ni sibiryat|arn

hiliye Devri arapIarInln kadrr Cinsi zv; l;1ll-klar isc alfndlr. Ayrca, son (umay) kIt orta Asya kavileri ragda r;k yaygndlr. Ze!e'nin, Ya-

hayvanlarn cinsi organlarn t;dkI'l'll,0l'lil liirrl cltil<lrlrli lild,irir" Ca-

*-ru
NOTLAR
Ve kullrtln cocuk rJoduktn sonra ruhun ik&met ettii zannolunan ornu ana

]ln yediklerini zikr6tmektedir,

usii!iinde ta|ut ku!lanlmaktayd_ Byklerin tabutlarnn kymetli madenlerden cie yapld riilektedir. AttilA'nn cesedi birirciei altndan, onun dn' konarak diki' gmi}ten en dtaki ise demirden olmak zero tab.t iine d olrna}< zere en az iki tabut ku]grrniilntr. l-liyong-nlarn bri , biri 'katiyet|e biiinnekterlir. Eftalitlerd,e, T'.-polarda halktan olanlar aa_ ianlklar tabut!ar lnr!e, hk*rndar!ar i*ee k1'metli raclenIer<lon yaplm iabiar' tan yksek aalar z<da gnl_irlert. geyfi, Kr]lzlarda lnn tatutr' konarak I\lldern seyyah!ar tabuttan bahsettiklori gibi, !lkel Asia rine asldn sylor. kabileiernde cesedin bir kaya yerietirilerek grldn de kayd'ederler.
l"Iezarn zerine topraktan Voya tatan yaplIan tmsee tmIs denir.

ar, e.iilyor. Gerek topraa gmme, gerek atete yak'no' gereke tehir

gmnek iin tbut ukllandk_ ok eski c|evrlerrlenberi Trkleri llerini

ll ifade edilen oBunca' budun san, kulan bdl_qore, lbArosl bu l.ususu ack li,rak belirtmektedir. Jordanes'e ri,tor yu esnasnrJa vr"?n'I r'lar, kulakarn ksorlerdi. Baz hallerd" yubanc,l* da ayn eyleri yaprnaya rlanrd. n kaynak!arnn bir ksrn Trer n l:n alarlar. Fakat cenaze rnerasirni esnashda "c}nlar lijrlclo- sonra he_ mzik letlerl alar, ark tiyler ve dans ederler', derler. Attil'nln lm zerine Genaze merasimine h;';tlarlar yzlerini yrtarak ve salarn yoarat mdtem yaptktan sonra onun nezar zernde byk bir elence tertip etmiler

ll;g;;;'i,

havaya Bu eleceler matemcien ,t,i+,g,n,, normai hyata dnldil_

ve ok neeli bir

Yuiar esnasncja, len kimse iin kurlan!ar kesilir, len verilirdi. Bu nasebetle tertip edilen lenler dni bir n,.u* tuv,p kr'nr"rr,"'"*.,"<Ien sevap saylrd. Cenaze lerleri e*t o"rt,r .yemek kltrnn #;;;;;.land. Herodot, lssedonlarda ve Masegeterdet yuIar ve enaze tenlerini li barbarlk 6deti olarak grr.
ArkeoloJik kaziar b. konudaki malzemeyi isbat|amaktodr. Grlakov y:r |ainls Volga Alnan Cumhrriyeti t'praktrarnda ss ]rii,;J, oirnir' ,,rr,la1 A _ f2 nolu kurganda lenlerin .i. r*rin bulmutur. nun lnctlonesi

TnIs tepe rnanaslna gelmelidir. Bunun iil ilakdisi "Tirkler mezara iepe kuh_ c{irler," demektedr" ibn Fazln, ouzlarn mezarlar zerinde aruurdan tmls ra ettik|eririi yazar' 6ubrouck ve Codex omanicus'a br-l ekliide gre Konanlar lnn mezar zerinde byk lr tmls ina ederlordi. BaGk_ ,,',n ,r,*r", zerindeki yaptnIn claha mtekomil cld,uu grlyor. inliier,

slenin rngi'arln zerinde jcra eclildii neticesine varJrtr. "inleri esnasnda yaplan kurbanlardan ykorclo balJodllcli.

o ru-

Tiirkler iin.onlar mezarl!-'! iizerino bir ev in etti!er, Duvarlarna lnn hayatta iken katld la'1lrri ternsil ode Ineler! resimle'ini ve lnr

luktan duruncaya

resnini'yaptlar.,clerler.Yineinkyaklai.rlnkaydottiklerinegre,Ki. Teni iin, heykelinin dikiIecei, dworlarna onn nuharehelerne ait aInelerin resimlerinin yaplaca bir 6bidenin inas errrediImitir. fii-brouck,

ka<J'ar sltan ,,otr otrafJu kuiuld; ,i,;.';;; ili,, ," Krgz Kaz-aklarnda ve T[rfa l"iirklorlnclo l|q'l nl 1ollklrlI ri lt.,;lafl tertip edilmoktedir.

Yu[ar osnasl'clu at koular cJa yaplrIl. l kyllkll l klilrn ln annda olduu 6lli Aonazo ,n",u.l,.,i ,onnr'u,i,, .]"r.il,i ,,ir,,,, ,llirr.,, l,,.. I:n Batt'ta : "Cenfzo topraa konduktn sonro dltrt ,,, guiri,i.',,io, ,ir.oun-

zer;iler iin sivri kt< yaplar inA edlldiini, baz yerlerde kiremltle rtl biyilk kuleler, etrafta ta olma'asna ramen ta evter yapldln syler.

VuLA!] {CffiNAzE TRENLER)

Trke'de Cenaze trenerinin top]na birden yu denir. Eski Trklerde ylara ok nem verIir. lenin mertebesine ve eitli mntkalara gre gmlmemesi onun ahsna vri*, u, ok farkill< gsterirdi. Bir kimsenin hakaretti: Ancak, idam rnahkm|ar rnerasirnsiz gmIrd. y.,rn en biiyi;k "Sosynl bakmdan geri ka!m cemiyt|erde olduu gbi, eski Trk!erde de yiar tyler rpertici bir el<ilde cereyan eder' yzler dilinr, bur.nlar ve sykuaklar kesiiir, salar yolunurdu. $'iddetli alamalar esnaslnda atlar de Irnirtli. Bu hareketler lm esnasnda olduu gibi cenaze rneraimind'e
'mnasebetiy_ t,kr;lrlanrd. rhun Abic]eIerinde KI-Tegin'in cenaze rerasimi

;ritli mddetler verllmektedir. lhlnal l rJdtl ttlr1, ,u,,, y1ll:k lzrIklara' din? artlara ve nroraglnltr llyl. tlf lyk llr lilk(ltlor t}liit:t etraftan gelecek etllori vo moIirrln tnmnilillt lrtklltrrtk 11urukrtlI. Iil_ ge Kaan'n rnezarna ;mlnol jjlntlnttgn ay krtlr ,,,i, rl,,i,r,r. I\{tollarda bu mcidetln. nc okl oldul lllo _tliindnn otrl;,,' uo,i, lll,,,,, kadar ind kaydedilmettodlr. Kugga'i yu6un l,; ,ry,, vr,Ji" giin *ona yapldn kavdeder,

Cenazo rnerasinlerlni liinclon ro ko,lr oorn ynplr}fi |tteJ

rie

t:akat. yu(| 0lilnrlau o|)oyco 11 yl|lacal<sn ijl muvakkaten btr yero grntr. Voy mumyInr, sonr, rrrllo
nak[edlirdi.

asl

kab-

almetlornden olon ea kamc dotlln cokl Trklcrdo yay1n olduu grlyor. Jordnee, Attlli'y yopln Gon'zo melrnllnl nlatrke "onlar kend delorlnc gro oalarnn blr kamn kootllor' Konrllorn irkin yapacak akilde yarallr. Onlor bu b0yIt muhrlbo kdnlar g; yr*

Matm

;;;

-*T
t42
i'
i

.r.41i,

NOTLAR

:ffi:'

NOTLAR
t] ,AvE, Itri Dt}z]Llt'MIi:

J-at

ryll<lli]]il,llantarVlaalarnakistediler."der..ibne!-Cevzi,AlpArslaniin olan klz kardei Arslan llli|ttt'l'l yp;l matem alatken halifenin kars

ltit,uye<Jignolurarakmetemtuttuuiu,bumatemesna$ndacariyelerihalifenin luna in saIr'rni kestirdiini, kencii san ria k'esmek isteyince aslrda Aydnsa kesme XlV' ni olr.Iuunu kaydeder' Yas aln'eti olarak yas t.tarken san kesrnitir' otluirr,*o cIa Eoi*lir. Um;r Be-v labis iin Br.ietlrlgnBelti.lerde,Goldtarda,Ostiyaklarda,KarsblgeslndekiKa. anIaldl
rakanpaklarda **u*r,*,*r.'ibo'

rlra,

el-l_|andAni'nin

bir beytinden

nagre]iatema!-eti"',',,sar;kesrneadetieskAraplardadavard.Ka. naatinizere,sa."u*u6.letiesklclevirierclekisayclmaadetlninhafifletilmieklolma!dr.A.keolojkkazlarsakesnoAdetiniokesl<idevir bulunan bir Hiyong_nu

;;;; j-

fievcut olduunu gstermekteclir. Noan_ula'da

Mi,tem alneti olaralr BiI k()slm(! i'i,dt:t,i Zcgiiclr vc Eyyrtler devirlerinde de grit:kttlir. [rfi,tlctldr el-Kii{-it el-ls_ talrni'nin kaydna grc, Nrcxlt]il l\,liIltl b. Zt:g tdti srra,da, olu el-Meiik el-juli} ls,il ziilti{lc'ini kcstirnitir. E"r.qar baka, Mak'iz so bii.ylilt l,Jyylb stlLau cl-Mcllik elS6tih Eyyb'r'rr rrAll tiirbcgitl xli t''l.stl rncrrlrkla,rir:rn mfrtem alAreti clarak bcya,zlr gi.ytliltltlrii vc 'alarlnl kestirdiklerini kaydetnekteclir. s" 39, not s4 deki <Jnalrn tutumunda> ijdcsii <yralrrr ifd<sii (.y ]l i[I ], ouzlarn> ekJinde deitirmek gerekir.

kalrlnJeipekiindeyumak"yaplm.x7telembulunmutur.Pazrl'k'takillve sa t}azen sa kesrne yerine il;. ,;"i, kat-l,.lerde clo tele',_!e r riiImtr. sal<allar da mten alArneti .le yetiilnltir.

;;;*;;;,;; zlmesiyIe ,i." l-",,rJi. pur,r,,"oro la bu!un'-tur.

da Eeyiti',na{,in deni

sakalI. nclu ezardo cesetlerin zerinde rk

-Baza

c{urumunda> eklincle, <<Kuze'line ouzlarn>

CenazemerasimleriesrasntlaTrllierarasl-d,atatbikedilenAdelerden ylln_ krrnaktr. AynT,250 hicri lB70 m'] [iri ce ijntln eza, lra,,-,ro kll: Adet old:u zere' kabkaydeder' i',l'r"'nu,r,cn 100 kl| klrdklarn

;;;;;;

;;rklerl,

aralai-nc!a

. 4s - 47 d'e zikredilen hadi.s iil bk. Buh&r1, el_sahh, t.iit&: el-Enbiya 48. 106 da rnslnan oldulrlar. baiedi}en }l-slarrr.t C}rta Vol51a havzsncla buiuran }ir Ftus pre.sliiuen o]ma].a_ yr ruhtemeldir.

yapIrd' Btn' bunlardan sonra Teziyelor de cenaze merasimi esnaslnda de_ e'ligarlarnda oduu gibi iki sene dahi rrfitcn bir rniiclcJet, L'-uj "]' banJa bir ler tei"tip.ediiirdi' kabrin t eclerdi" u,'j rnaae;;Jrr,r?'*"" evlenrnesi acletse, "Ron seni brakyo' eonsnc|a ti",'i, .i,, kars, Br lc ,.ur, hrnrlan sonra evlenehilirdi'

s. 105

'

"uin.,

lil
I

'i

yANLI -

D(}IU CITVEI,:

Xa,$
$.

liogru yilian
ruslmanlarrrr
-*areznr :j.arr'zn

NDEKS
A Abdiilkerim Saltuk IJur25'

5, str

20, not 2, not 6 22, not 7A 23, ntt 2T

4 4 4 53

yliarn
rrs}mantrarn

larzem .". Ahmed b. Nasr

rlarrm
}iiyor ylde

smail

hn, s. 85 Abdullah b. Bat, . 2(), 24,

29, str 3{, not

*iliyor
Tabi.tabl
;ty,[c

li$, str 37, not

i}8,
4,,

TbfltCI.b,

61

['ie}utrlar

l{:Iukluiar
.}:i

4, str 4, rot

not

63
6's

}nla'lrila
c.t,urruyor

;rl1i:irrda

LxJI'ur

3
81_

](rndirtchr :l l'i.-'.ri3 l sndo "

}{fi,lislerde k**:a'atler

I(lndrteka tl:krarlanl'ranasnda
gsternedii i'adilerde kansatler Gok Ul1eynl sekilde
},'{el'vez

i, str 59, not ]-(j tl!}, not, :{i}* tii), i t n{]L} 01, rt 10'L
(}2'

iisterne*i Gk
i"iveynl
ici}.,lde ]u1crrov

st'

8
]-04
]_5?

s.
.

s.
s"

02, 0, &s, S9,

{}8,

nct nct

nr"t 108

not 16?

nei]fler
Iffivatrin

syj

lnsjy niielllifler
I{ivfi,lin

s, -Lf,

str 6

1?5

Hareg ise

rd"rezm, asya
le
].,'a.::lar

;' .!"s2, tr s. 11.$, str . 'i"1, tr . 12s, str s. ]"2l, str

*. 1-f,4.

13

Lavar'lar
:traf:.da.kler

:t:nfndakiler

tr ?

38 4 9

Crcanyye delil Procopus

de

Ciireani]yc d*lili
1)':oecpiu
da,

Amazonlar, s. 108 Ammianus Marcellinu, s. r il13 Amu l(Amul-i Ceyhun), Angora rma, s. 119 Apaoki, s. 82, 91

Altn Kap, s.

AJaJik, s. 77, 125, 130 .dlexios, . 41 Ali b. Eb Te[b, s. 26, 27, 85 Ati b. K_ye, s. 114 Almu b. ilk Yiltivr, s. 20, 39 Alp Aslan, s. L02, 742' Atfun Da, s. 100
72

Afrigiler, s. 25 Afn, s. 119 Ahmed b. Ali el_Deylem, s. 2t Ahmed b. fumil el-SflmAn, s. 21 Ahmed b. Mse el-Flrcznri, s.23,24 Aht (Byk Antaki), s. 41

Ad ka,'mi, s. 59 Afirabr, . 22

Arpad, s. 103 Arslan lfatun, s. 142 Artahumsen' s. 20, 23 Arf (Avrupa), s. 106 Asfir el_Cli, s. 22 A.skeliler, s. 100 Asparuh, s. 111 AttilA,s. 70,77,125, 130, 40. 74t Avarlar, s. 111 Avf, s. 86, B9, 98, 100 Ayni, s. 125, L42

45, 59, 95... Ardak, s. 26

Arap, Araplar, s. 31, 38,

89,

s. 22

66, 742 Balballar, s. 36, 111 Barancer, s. 57 Barda'a, s. 106 Bflris el-Saklib, g' 20, 2l.,29, Barthold, s. 2il, 0B Basmiller, s. 95 Bagrt, Bartl:, x' t1), 40, 42, 78, 95, 04, ,l22, 726,
139...

Badad (Mednet el_Sclfin), s. 27., 2J, 28, 30, S.1, 64.,

BAc0, s. 42

B Bib el_Trk (Tirk Ka1s), s. 23

F. 10

INDEKS

l]v ('I]len (lgen),

r:i1)

s'

136'

Blkiyye, s. 50 Burds, BurdasLar, s'

747

103,

bydara, s- 727 Bayktirn1l, s' I42 Bayneh (MaYna), s' 43 Balrundur, s' 86
Bedv., s. 89. 100

Bursli, s. 44 Buryatlar, 134

C
Ca'fer b. A'bclullah (Almu...) s. 47 CAhfl, s. 41 CA,hz, s. 87, 89, 100

118

Cumul, Cumullar, s. Bg, g5 Cnd Serahs, s. 24 CzeeAn, s. 85 Ccenler, s. 1]3 Crc6,n, s. 35, 60, l2(), 131,

Beh, s. 92 gut irr"o, s' 118' !27 ' t28' 736,].42 116 Ben Kays b' Sa'lebe' s' Berke-h6,n, s, 4&, 45

44,1r4 'iveyni, s. 61, aruklar, s.

734 Crcffniyye, . 2B' 27,2+),34,

t)7,

Eb Dlcf, s. 41, 82, 83 - 90, 91, gg, 101, 11?, 115, 116, 121, L28,131, 139... Ebu'l-FdA, s. 54 Eb Firs el_HamdAni, s. ]-42 trb l{Amid el_Endelsi, s. 59, 62, 66

BerkiYiruk, s'

Be-balk, s' 87 BeYaz lc;azarlax, s' 123 Beykend, s.22,24 bezcari madeni, s' 85 Brltrvfrr (iteber, YltvAr) ' Brntrs Dciizi, s' tsilge Kaan, s' ginb, gcce masallr' s' 50 el-Birni, s. 61, ?7, 98, 117'
98 1"30' 141

97

Cflhiliyye Devri, s. 31, 67, 116, 115, l2T, 128, 133,

Ca'h (Sagiz), s. 40 C.m (Emba), s. 40 f,l Uavrglr' s. { ( Cv1z, s. 43, 61 Caynd, s. 89
139

(l

il'

f}5

iillcr, gg, 100, 115

li,l

Eb Sa'id, s. 125 Eb Ubeyd el-Bekri, s. 126 trclAd, s. 86 Eftalitler, s. 116, ]rZ4, I2.g,
740, 147

s.

106

Cayih (Yayk, Ural nehri),

s.
37

s. 41 Cebbfiye, Cebye (Yabg),

Cend, s. 131 Cengiz-hfln,
1.24

il ehri ve kcivii, .. in Seddi, s. 50 ' havzasr, s. R(), l()0 uanlar, s. t24 uva kabilesi, s. 0()
D

Ekinci b. Kokar, s. 97, 98 Eliade, Mircea, s. 126 Erneviler, s. 89, 61, Bb, Bg, 713, 722

D'i el-Sair
s. 22

el_H.

Brte-ine, s. 119 Bura kabilesi, s' 83, 85 Bura-hf,.n, s. 99 Buharfl_hud, s. 126 Buhr, s. 143 Bulflklar, s. 100 Bulgar, Blugarlar, s. 19, 20, 21, 25, 26, 35, 39, 42, 43, 44, 46, 4T - 67. ... Bulgar ehri, s. 58, 63, 6

t22

s. 43, 113,

119,

el-CeyhAn, M. b. Ahmed, s.

22, r02 Ceyhun, s.22, 25,2T ,28,77, 84, 89, t04, r17 Cibl, s. 21 Cirimn, s. 43 Ct, s. 29 Codex Comanicu, s. 140

DAmegn, s. 22 Dr el-BAbfnec, s. 80 Demirkap, s, 59 Derbend, s. b9, 115 Deskere, s.21 DiyAle, s. 21 Dorystolon, s. T2 Duna (Tuna) ,s. 104

Ergler, s. gg Er'haz (rgiz) , s. 42 Erisiyye, s. 114 Erklik, s. t22, I34, i3t) IJrman, s. 182
Idrsffniyye, s. I li4 E)skil, s. 60, 01, 04
I.,'rmeiyye clenizi, .
t)S

Emin el-Rzl, s. 66, 7:'' 78 Erden (Zagsibay), s. 40

E
Ebfi Bekr el-Sddk, s.
50

Estonya, s. 50 Etil, s.58, 64, $9,77, Z!1, 80, ].02, ]0:J, l()4., - :t, ll.4, L]:E, 121,123,130 Itrak (r-Kntan olu Etrak), s. BZ, gg, Bg, l2g

l.{..i]..{4!'.!E*4ejsEffiL-1[

't

4tt

NDEKS

NDEKS
92, 95, 97 s. 20
11"L,

149

r'
'gintrn, s.
99 138 'nc&, s. }'A"rb, s. 131

halen, s. 61 Hallece (Khelletch), s. 58,

el-Fazl b. Mfsa el_Nasr'ni' s. 23, 24,47 Firdevsi, s. 107 I'irebr, s, 22

Fre,ilreiche Barbarossa, '

Himid b. el-Abbs, s. 45 Hammya Ksi, s. 22 Hanbalr, s. 80, Iaz, t23 Harezm, Hareznliler, s' 20'
131

60

Hiyong-nular, s. 1I2, 722, 724, 725, 129,

42

T:[ive,

11b, 140,

22, 23, 25, 28, 29, 32, 36, 49, 61, 96, 105, !r2, L23"

G
Galinos, s. Gerdfu, s. 83, 86, 87, 89,99'
106, 107, 108

el-Hargflh, s. 83 HArn el-Red, s. 24, 80, 114,' Haty-nflne, s. 107 hayt el_henek otu, s' 85 Tl'razat, lFraza;r:lat, s' 19, 20' 35, 39, 41, 4'6,59, 63, 64,' '6, 78, 80, 95, ].]o2, 104, 106, 111, 113, 116 ' t23,
1.)., Lh

Gibert, s. 1l-8 itrlf b. Attab, s. 24, 29 el-itrfiyye, s. 24 Gmelin, s. 124, a32 Gok, s. 59 Goldesler, s. 13?, 238, 142 (Goldlar) Gktrkler, s. 89, I|7, 118' 121, 122, r40 Griakov, s. 141 de Grignes, s. 116 Guillen, s. 118 Guiras, s. a' uz, bk. ouz Gerginler, s. 100

100

Houhan-ya, s. l1l5 Hudd el*filt, s. l}, 61, 84, 99, 100 HulvAr, s. 21 T[u, Hrrnlrr ( ](tIt, l.inla.r)' g. 38, 70, 1)7, }i, l1:|' 177 h (kayna,,<) , a. 40 hutw, s. B2 HuvAr el-Rt,.y' . 2l, '.2|2 Ifuv6,re, s. litl Hd6.bendi, l. l2I Hlag, s. l24

bn el_Furf,.t, s. zo, 23, 2+ fun Havkal, s. 2g, 42,44,60, 65, 79, 90, 103, 115, 117, 120, 119, 131 bn Hurdedbih, s. 66, 134 bn KArin, ervn b. Rstm, s. 22
bn Miskeveyh, s. 65 }n Rusteh, s" 53, li4, 6, 63, s4, 65, 6ff, 7, 80, 125, ]-26, idris, s. 41
134

116, 119.

ki, s.

86 99
-Ii it,il ll_ [.[]ri-

li nehri, s.
In ii,Itxlll

Tlguz, s. 39

duk, idrk, s" ll],i rrakla:, s. tll"l

ltcbtr, s. 20
t,
|

Haz6.rn, s. t22 hazz, s. 79, 720

131, 134... ]Hazar HAkn,

103 102, ]-15, ]'20,

s. 20,

fsedorrlar, s. l2(1. l,l Issk_gl, s. Bt)

t
bn el_Adiur, s.

Hel, s. 71 helile aacr, s. 90 Hemedan, s. 2L Heraklius, s,722 Herodot, s. 113,

fun Battta,

115,

a24,

Hajert, s. 105 l'Ifikn, s. 76, 7', 78, ?9

80,

725,126,14r llerller, s. 69 Heski, Hekeller, s' 89' 100 Hipokrat, s. 106, 17, 108

10, 120, 119, 121, 123

Hitaylar lKitaYlar), s'

fun el-Cevzi, s, l4I bn el-Esir, s. .97 bn el]'akih, s. 61, |l!), l07 bn FazlAn' s. 19, 2:] - 2,:lo, 36' 37, 47 - 45,49 - 5, 0() 65, 67, 7g - g0, lj4, t0t,
_

,724, 127,12B, 12|l, :t:J,

s. 4, 4(!,

i}?

. I1s, ]32 lrl i, -l' ,$0, I() . :t{i Itl'fi.l, . Fi!l, lj l llllt l. liiilji,ik, g. ? l lt t, ll,,, . (l(i
l,

s. l26' |,1:| llk, s. tJ(i ll', Allliillllli',

n,

l'lI

lll, lkiil,', l. jt,qi, $l-l, 70, l(X, ll''I' l()li, ll;l, ll ll'i' l2I, :](, :l1] I|ll .yy,' l. l()? lslii, Al.ikl1liti, s. l9 llii,vl' (l'l;kjilil'), s. ]_9,
Il), (J(i, 7(), tJ,{, l)5, I04, l05,

9it"

NDEKS
lt,lri, g. 29, 42,79,7]-.f., t1.4, l!), 123, 13", 134, 135 'lstiyff. - kent, s. 1-31

15r
,.jiJ

KAt, s. 25,

Ifr (HikAn-bek), s. 76

J
Jettmar, s. 28 Jo'danes, s. ]_41

K6"be, s. 86

Kalan, s.

kalansuva, s. 54 Kilin b. el-ahir, s. 82 Kalmuklar, s. 1L5, 132 kam, s. 1-21 Kama, s" 58, GS, 131Karabalga,sun, 91

138

Kansu, 98 Kara trIazarlar, s. \24, 122

Karahan]lar, s.
99
8l}, 84, 85, 89,

el-Kataan, s. 37, l29 K&y, Kaylar, s. 97, 95, 9B kay aac, s. 40, 61 Kazan, s. 134 kazatori, s. 138 Kazvin, s. 65, 116 kem, s. 121 Kerdeliler, s. 26 Kermes, s. 26 Klilvus (krlavuz), s. 29 Kpak, Kpaklar, s. 25, 86, 95,97,98, 102 Krrgzlar, s. 26,55, 86, 88' 91, 95, 98 - 100, 117, 118, 130, l-40, 141 Kimk, Kimaklar, s' 52, 86 88, 99, 100 - l-02, 1"28, 131,

26

Kovalevsky, s. 62, 72, 73 Kubbet ei-Zeheb, s. 55 Kubrat, s. trl-1 KucA, s. 99, 83 Kmis, s. 21 Kun, Kunlar (Hun...), s. 97 Kur'An, s. 31, 51, 57,59, 82,

Kurday geidi, s. 100 Kurgan, s. 129 Kurum (Bulgar kral) , s.72'

726

114

Mehdi (Ilalife), s. 89 el_IVlelik el-S6,lih sml,

143

Makdis, s. 97, 1]"4, t24, 141t Makrzi, s. 113, 143 Mangrlak, s. 102 Mi.n, s. 87' 139 Marco Polo, s. 46, 64,06, 6e, 89, 116, 124, r25, t32 Marquart, s. 86, 98 Martini, f,e P., s. L24 Masegetler, s. 141
s.

KinilI (Kine), s'

Kt, I(itb eJ-Buld&n,
s. 29

133

42
s. 106

Kara-hitaylar (Kit6,Y), s. 9lKarakalpaklar, s. L42 Karluk, Karluklar, s. 37, 84" 87, 89, 90, 95,97, 99, 100, |2,1].7,123, 131, 139
Karmsn (Kirmana), s. 21 Kastek geidi, s. ]_00 Kagar, s. 83, 84, 99 Kagari, Mahmud, s. 25, 84,
139, 141

Kiteb el-Memalik lik, s. 22 Kitanlar, KitaY ve KitA'Y&nlar (Hitay), s. 9l-, 92, 97,
98, 118, 123 Kivillin, s. 89, 100 Komanlar (Kpaklar) 118, 140, 130

Nikeforas I, s. 126 Kumahin, s' 22 Kutluk, Ktluklar, s. 90, 9r_, Kutrigurlar, s. l-11 Kuv.ba (Kiev), s. 120 Kzerkn (Kiil-trkn), s. 34, s5, 37, 39 Ki-i.k YnAl, s. 35 Kl_Tegir, s. ]_40 Knde, Kiind, Kndiir - IIii.k6.n, s. 76, 7'(, 704

L
Ladoga gl, s. 51 av'arla', s. 102 Leon V, s. 72 Leon Diacre, s. 65, 72 LeylA b. Nu'mAn, s. 22

Me'mfn, s. 114 Menander Protector, s. 10? }lfeng Kaan, s. il}4, 133 Menkhoz rrr"rrar, s. 118 Ie'v, s. 22, 24,38" &0 Merv6,n II, s. 123 1Vlervez, erefii'zzamin, s. 52, 54,62,76, 94, gg, 95 - 09, 100, 10]., 103 - ]_E, 'l:}:t merz, s. 67 Mes'di, s. 65, 66, 72, 71l, 111 " 113, 116, 'l1!), lj:t'

Minorsky, V.,
134

1"31, 134

s. l(X),

l()I,

'

s:'

Konculu (Kundurtcka),

42

87, 95, 96, 97, 99, 1oo, 102, 111, 119, 126, t26, 128,

Konstantin Porphyrog6ntus, 72, t35 Koryaklar, s. 138

M
Macar, Maca:Iar, s. 76, 99, 103 - 105

41'

42,

Mondavsl,r, . I2(l Mortvll,r' s. l():} Muha,rrxl l. Siilyii,

Minusinsk, s. '11,8 Moollar, s. 4:l, 4h, 4tl, 55, 59, 72, 7lt Mo-holrr, H. !lli, Ils

J,l,

s.

tbz
9,

,NDEKS
+

]-E3

MuhammediYYe, s. 24 el-Muktedir.bi[eh, s. 19, 45, 46, l-11 Mu'tasrm-billhh, s. 119 Mfye da, s. 123 Mrc el-Zeheb, s. 119

19

20,

onganlar, s. 139, l-32 ordu - kent (Kagar), s. 83 Orhun Abideeri, s. 87, 96, 126 Ostiyaklar, s. 88, 142

m Meei, s. 70, 7t,73,74 mer b" e1-IIatt6.b, s. 46 zbek-han, s. 45, 55 z-kent, s. 13L
el_

Mseyyeb. s'' 24, 29 Mseyyebiyye, s. 24,29

N
Nasr }. A}rmed b. smiil Nasriyye, s. l-01 Nastur, s. 97 Nec0, s. 83 NehravAn, s. 21 Nerahi, s. ]-26 Nezr el.-Harami,
zfv,38 nignar, s. 1l}8

Shmni, s. 23, 82, 83

P
Panonya, s. 111 Pfly-bf, s. 35, 40 Pazrk' s. 117, 725, ].37, 728' !42 Peenekler, s. 4tr-, 42, 84, 95, 98, 101, 96, 97,103, 104, 724,734 Pei-che, s. 118 Pei-lor-fong-s0n' s. 124 I'ien-yi-tien, s. 132 Peka,rski, s. L28 Plan Carpin, s. 113, 775,122, Polianesler, s. 134 Proben, s. 118 P,rocapius, s. 65, 124
727

RibA.t_ Zemcdn (Bab elTrk), s. 23, 29 Rubrouck, s. 42, 111, I22, 727, 129,132, 133, 140 Rum denizi, s. 104 Rus, Ruslar, s. 1-9, 30, 44, 51, 56,61, 64 - 76, gg, 95, 103 ... 'Itusya, s. 41, 42, 64

Ribf,,t- Thir b. riyye), s. 22

Ali

(Tahi-

s
s. 2'l (Sibir), s. 122 Sebir 'S0hrec, s. 5i3 S6,ibe, s. 128 Saka, Sakalu,r, s. li{1, l()T Sakilibe (Iglvl,r), g. l1l, ll()'
eI-SA.bi,

s. 20,

21'

S6rrerkand, s. 131 Senerkandi, s. 24 Sencer (Sultan), s. 97, 131 Serahs, s. 22 Sessiz deiinr, s. 51, 101 Sevsen el-Rassi, s. 2, 2I, 52 Seyfi, s. l-32, 140 Seyhun, s. 89 Sibir, s. 122 Sihirya, s. 52, iJ.G, tr21, 12,{, 1zfi, 1:i2 Simnfin, s. 22 Siyenpiler, X-30 Siovenler, s. 134, 1ll5 Spercer, H., s. 11.t] Sr't, s. 37, ]}0, x 2{) Sf'l,' .. 40 }jill (nl), . 4],l

Nilgaz, s. 8 NlAbr, s. 22 NiyasnA, s. 43 NizAmi, s. 66, 130' IJoar-ula, s. L42 Noan-rla, . f,42 Nreddn Mahmd b. Zeng,

734

s.

143

o
Oglakty, s. l-28 our, ouzlar, s.26,29 - 31,... ouz Cephesi, s. 131

fi
Le Recueil des VoYages,
Rediddtn, s. 96,
115
s.

Rey, s.

124

21

25, 43, B:j, E4, H(), tt4, (}:'|, 1"11, 114, 120, t:t4 Sleviyye, s. .l34, Sflmflnler, s. 21, 2:t, :Jl_1' :jl, ' 29, t\2 Samr (Samara), *. 42 :.Sar Saltuk, s. ]_lJO San Uygurlar, s. 97, {)1,1, l:17 Saren, s. B0, 102 Sauvaire, s. 24 Sflve, s. 21 Sayan dalarr, s. 88 Seluklular, s. 37, 97 .Semender, s. 80, l"l":], ll4, 722, 723

llti:ii, Sli.liv, . ,tll 'illlt,yl' l. ll,li,l .l Itiilili, 1. ll:t l'liil'v ji ,| 'l'ji.,i', . l27 i'liil l't, . lltl

i'l- li'1,,

. (l() }lvil,' ,lri, . l ll \,JI . . lJl

!"i,li.',
l

}]'lilt, M. l. Al, . l'i'i'Il, . l{l'i

ll()

llltll' .

lJl)

],|l

i,ki'l, . !)t} l,, . ;t

l'

I()

154

NDEKS
Toharistan, s. 89 Tokuz _ ouzlar, s. 87, 88, 89, 96, 99, 100, 131 Tonyukuk, s. 121, 130 Tonguzlar, s.118, 132 Tokuz - oz - hkffn, Tokuz hkn, s. 76, 96
T<.ur-hauth,

NDEKs
__::i;ii;:I1i:.:a,:ffi

155

ii (Takent), s.
ehritan, s. uvit, s. 104
ebbflz, s. 25
25

i'it.l, s. 104 iiri'ye, flriler, s. 97, 98

131

43 IJrem, s. 43

Uran, s.

Ural (Yayk), s. 41,

13t.

Vu-kieler, s. 118

Urfal Matius, s.

IJrenhalar, s. 139
97
Olt

T
Tabar, s.89, T'abaristan, s. 120, 131, 134 Tabitabii, s. 35 tabrk, s. 127 T, s- 30, 37 TahtAh, s. 83 Taias, s. 84, 89 Taran Yanmada, s. 134 Tnngutlar, s. 95 Taraz, s. 131 lfarhan, s. 39, 40 Tatar, Tatarla:, s. 8s, 95,
119, 126

Tavgalr, s. 95 tAzice, s. 26 Tchao-kium, s. 115

52

i1-8

Tegn et-Trki (Tegin eIHssa), s' 20, 25, 29,30,

Tercmiln Sellm, s. 54 Tevrat, s" 59 Thikomirov, s. 13 5 Tibet, s. BG Tifli, s. 102 'I'iyen-an, s. 99. 100 '|'nrtarakan Ruslar, s. 134

s. 124 tudun, s. I24 Tuhsiler, Tuhsin, s. 84, 89 95,, 99, 100' Tu-kiyular, s. 112, 115, 119; r24, 129,130, 133 l"liig kabilesi, s. 102 Tflis dar, s. 89, 100 Tului, s. 125 Tu-polar, 140 Turfan, s. 141 Trlar, . 107 tutuk, s. 86 Tuyu-huenler, s. 113 l.mlslcr' s. 140 l'rgis, TrgiIer, s. 100 Trirk, Tiirkler, s. 19, 20, 30 40, 42,43, 45, 46, 54, 55, 59, 69, 75, 76, 79 ...... Tiirk adr, s. 28, 29,37,55 Trk Kapsr, s. 29 Tiirkrnen, Trkmenler, s. 31, 96, 97, 98
fT

el-Utru, s. 22 Uygur, Uygurlr, s. 55,

s. 11{'} Utigurlar, . 11l.

{Jsrene,

Urmiye gl, s.

76,

&7, 88, 80, 95, f)6, 97, l_17, 118, 132 Uzil (Oyil), s. 40

lgen (Bay [}lgc), s. 40 st-yurt, s. 29, l3t

- uz, s.

96

Var (Wah), s.
Vassaf, s. J.24

Vabn6. (Kiik Ankt.i), .4]. Van gl, s. 98 Varegler, $. &, 76, "l:15
41

Yuanlar, s. tr3t) Yular, s. 140 - !42 yuT]., s. 40, 136 Yux'a, s. 51 Ysuf b. trbi'l_Sfi.C, s.
%

Yabgfi, s. 34, 35, 37, 89 Yabglular, s. z5, 89, 95 Yahyn b. Zeyd, s. 85 Ya'kbi, s. 89, 106 Yekt, s. 76, 86, 87, I12, 1-16, 723, L27 YakutLar, s. 118, l-40 Yayrk nehri, s. 41, 131, 139 Ye'cc ve Me'cc, s. 59, 12o Yeni-ken s. 131 yada ta, s. 87 Ye.isey, s. 88, 130 Yitvr (flteber), s" 20, 46 Ymklar (Kirn,klar), s. 9 Yrnal, " 39, 40

2.l-

Vikingler, s. 19, 65, 66, Vra, s. 60 Vs, s. 51, 57, 58 Vladimir, s." 105 Volga, s. 41, 53, 58, 03, 77, 7A4,111, 113 Vuhuanlar, s. 133
r.35

Vat (Utka), s. 43 Vies (Vis), s. 51

105,

Zajackolvski, s" 76 Zamcdn, s. 29 Zcki Veld To, s. l}7, 60; 61", 65, 79, 134, t:it-, Zrlenir, s. 1lt|) Yand (Tch,g,), g. 40 Yam.a, Yrr,l,r, s. l)5, f)!),
100

66,

IJmay, s. 40, 139

Umur Bey, s.

Zeyd
85

Zevfr.e iil_,kl,. H. l10

142

l. Ali l.

t'l-'[Iiigcyn, s'

y,"j
,oL:

di"I

;k;
i-a relation du vCIyage d'hn Fodln
chez les Blgeres de la,Volga
l|It1lli'l'l)(,ll( roi. ]es Bulgrres de la Yol11a, qui s'tnlilull oi tt , Suqilila > (proprenent < des Slcues >) (1), l tlxsslr lts IaquelIe e trouait un secrtaie ppi| |11,l iI l;dltn, qi nous a lassE d uogage ef|cclu p' ''lla cnbassade, une relation etrmement irl,lr. (]''sI l' les t.extes les plus curieu d'e la ltt'al'e lt 'ol!il|,s :Iez les Arabes. EIIq. ne f.ut connue pen-. InI tnylt1, q!' pnr la ueron ncampl't'e qa ous' <ci'l roxrr'l lr I)onnare gograph'que de YdqftI trs l r!irlts lil (AtI)' Bachgrd, Bulgld'r, Klaar,. lulrir, ll. (i:ll ersion ft 1ubl'a et ctudiEe dtc: 182!l 1xr I''r'l (')' I| 192:' s\cle aprts, Ahnad Zek Vald 'l'o1y l|'rit a I''re, l Mehl], r iltlll':r .:.,|(l
h'uqlI,

.*h

grJl*l C *-^; c*te-t*-L,r-.cl;. e', w .* ,snl ,|- L:. C qb

ou*

{: 5.1

],! l'|' 9!l, Ic 7ou,cnemeI l calife 'abbEsid'e

(196b} 1' H\ ; o),L, y ,^-1 '-!:5) ur <JJl &L Jl $I1 JP ot"r! . ""'a l_9- 'ko i j ' f;)rqb 4uJb :Jb :;}\, ,H\ 'L. ''u L o;V''l

o1r,:

;fc

rb=b t{L:u;12 ,:uS-

((l)7')

sj\;

ir^

*.r*J

J-, tI) '9!['i -'.ol (J) _'"JJ\ i' * ^r- ;r:J.l *jJ'\-,l Jl j djL i!tll=- aJ .*. r}l etr , ..*]l ^dn- # { u 'n:(1* r\lrL,{ -z e d i'-,)\ qt 14 -'' '}: nt'--J o (J\ *-j '.;pil :$l ," ^''' j-;- * "q' -r", .";l.u#\ ," '*r'osi eu> ;* .L u 'i .qnj\} Jl/Y\)J'* .9^\ L ,(;1.lJ!9 rk: 4'":C j \. '"q"4J\ +J\ Jut d ':*' -] ,}. !\r,J, ,LJ "'j+j;it Liry'\ iJ\ *lc ;n^il\, 'te"Jl ,r,) .r
l;{):,g1 "rc\
j)Ll
",.l ,v ,-i, ,ao
: y ;i l'5'(e Jl:I[ 1,$;' 'r.f1r j .y f & ;!pj' :Y3 M (g & c-*1 "rJ,. ;:M "j ;lr". tI 9-J,:, :Y.Lf$ ,'}r'rnu,or",* th. . ,-M (

g^rrl .r^

' 7xrI: l(il{ll l_ll|llii I'lbn aIlr'''itlI I'zlll I)loI llli'r h. l:]|IIalIiI l le'le ,l '1I'l l,, l r'Iuli rl'Il ,'o,Ill' ln. 't9!l0, Zoki Vlli lil lt 'c lt lr''l' ' |lli u': lrllcl Il'lt, pr'rc|l|t l', ilrxItli tl ilt l, lr',: rI ropir''.rcr l'r aleur irlll, ' llt It l-rsli l'ortr' lingitiqu e, el Io11 r pl r ' l h l ri q , l ( rl'llt| 'r l l ' l l r ol l n : e:et ouurtgc l*l i r:lrrlr: l' tltlg'rnl
dilaIIt
i l1
i
(

:M

(d.

:Y (c

1 :Y (I

l"l'"

iiJL-, 1)I (9'

(t) vol' pu ll|l (il, l7) r l vlnur |o l q| 'p1llqr seueEcnt nt $l{vot lrl'|l|toll dlt" ltrlr l llsi|trr tillri toxl.t l or<l et dg l'ot lo l'lf;x. _ () Sur"let llolot 1n l.rohn y orrlirl tl tf lllatrn||la dtil(t0a postarleurs .ur f(tld lld!lIitr. vllr Jmfklltrtrl. l lY'. t aoi. 'tilpt. JI .207 ;Cf' aurl llnlg.d llo llru' (l| (loiln, il{o q, tll, tl'
JgE (IbD Fdl{n),

nomnncarm

. len d. vq0l r. lfotp rud ds[. loll uhlol, l0 l'l,

'tolgt.l.

,trrri'

ikr F'arlam Seyahanfi,rosi'r 1$39'da ['ei;rig'te fi" Veliaii Togan tarafndarr tastrlam a're,pa

bn Fadn" l$oyltu*l' l'ru*r trr' ciiminn nsznlg llr "llf*. ( ll){lt}'l (k

ffi,yir'd$ bu*lmtr.
)

rmetinde

bir

sahife.

q+p.;aw++l
d 'Jk:, l"4, J L -t*9 a|l ur:: !.J' :JLr-lJ L;L 1r'r)} & Ll :|: -* +J:
L+'rr*frt4

.J".1

()

.r"d}.1l;, u-l

grj

rl

h-9

"Ji,'J .JF, iJL.., j .Lrr: r.'b "*+; 4.Jl fJsJ LJi-b t* ; ..o J-" ,[. : ..ul-, ' ,..* ; j; dr. J*njl j nt L ;.r(. LJhJl JL JlrJJl J"*,
jr'4lik'.i*l
*+o,.-

r+ft r bL dr- *(; ..*} k a*J, gsLJ ''L-*, tJG L"d Jb ao A-["-(rlr'8i; i.c.i,-,,; U** .-':-J} .._, aJ :a} a;V

f' .-

J&J ,"+& rr* Z^JLollJ e} ), rsJ,_r"} L $ gJ 9*}J J Jb-, ""Jl LJI "-rL ,"-+I -J3
'4rk". .",

1)ea *-1 ;-14 , ts* 4, ;-:jt "-'4: L*} ''J] ,L J,-jJl -r" p:I*t:

!i":j- r-

h*,,

.J
LE21

a ':.

a1
1.lr

,)3

.*+ t q1-*rt . y$o -k'-T

r)\

y')' r/' _>/,

ilY]-.1;-,-

. tJ,

k) 5,

ci

J, #

d.s

"''JJ

"k , Jl

,}"-';

bn Fazta, Seahatnffnesi 1823'de St. Petersburg, da arapa asl ve aJaJGa tercmesiylg birlikte c. nL Ffhn tara.findan leirdilmitir. Byk bir emek mahgI ola b bas'lndan bir salfeyi yuka_ nila grmrIrtosiniz.

,!b;',;6,
"r:/*/'* d pll

V().w-

"-P,'

_ ",+*u,, l{l.yiltnfi^mesi'nin 1959,tI m,l

lr.r,fnIan notJar ve arlrlnnlrl Jrplr loIt$run kapak sa,hfefl

l)r.

I*am

A.I;Konrncnvft
,oknop xcm o1u']eck Poqeacop

uayk'

uqF-pete+&
O ETO IIYTEIIIECTrWI,4

aylrq4a

KHNTA

HABOATY

B 9ZI.9ZZ,"

PbxoBcKof

X;o

optrBrr^ TPyLoBoro ocyPDEatoro rIE'EPcuTEtA

3[ATERbcTEo

xAcoro slAEH

& il roPbKro

s Eo

bn Fazlan Seyahtnmesi'nn *usa terctmesnin kapk' so}ifesi" ' :; S'O N'-