Atıksu

EVSEL VE EVSEL NTELKL ATIK SU ARITMA AMURUNUN ARITIMI
1.
GR
Bu rapor evsel ve evsel nitelikli atk su artma tesislerinde ortaya kan artma amurlarnn artlmas ile ilgili farkl metotlar anlatmaktadr. Trkiye'nin gelecekteki AB yelii de dikkate alnarak AB ye lkelerindeki duruma da zel itina gsterilmitir. Artma tesislerinin saylarnda, boyutlarnda ve verimliliklerinde yaplan gelimeler su ortamlarnn kalite ve salna nemli pozitif etkiler yapmaktadr. Ancak, artma amurlar bertaraf edilirken, su ortamlarnda meydana gelmi olan (su ortamn olumsuz ekilde etkileyen) kirliliin hava ve toprak gibi dier ortamlara gememesine byk gayret gstermek gerekir. 2. AVRUPA BRLNDE (AB) DURUM
Birincil ve ikincil artma tesislerinde ortaya kan artma suyu amurunun kuru arl kii bana takriben 90 gram civarndadr. Bu deer btn Avrupa Birlii ye lkeleri iin aa yukar bu seviyededir. Bu lkelerde belediyelerin hizmet verdii yerleim birimleri iki aamal fiziksel, mekanik ve biyolojik artma tesisleri ile hizmet grrler. Avrupa'da Kentsel Atk Su Direktifinin (UWWTD 91/271/EEC) tam olarak uygulanmas ile birlikte AB' nde yaayan nfusun byk ounluu 2005 ylna kadar atk su artma tesislerinden hizmet alyor olacaktr. Bu durumda da ylda 10.7 milyon ton (kuru arlk baznda) atk su artma amuru ortaya kacaktr. Bu da gnmzde ylda 7.7 milyon ton olarak ortaya kan atk amur seviyesinin % 38 kadar art gstermesi demektir. Atk su artma amurunun son bertaraf iin deiik ye lkelerin uyguladklar (uygulayacaklar) metotlar ve yaklamlarla ilgili bilgiler halen kesinlik kazanm deildir. Baz Avrupa lkelerinde atk amurlarnn bertarafndaki ana uygulama yntemi bunlarn dzenli depolama sahalarnda gmlmeleridir. % 50 - 75 arasndaki uygulama bu yndedir. Geri kalan (% 25 ile 35 aras) miktarlar zirai tarm blgelerinde toprak iyiletiricisi / gbre amal kullanlmakta veya dier geri dnm sistemleri iinde (rnein, parklar, saha slah ilemleri ve peyzaj gibi amalarla) deerlendirilmektedir. Ulusal otoriteler (ynetimler) ham artma amurunun, zirai kullanm veya kompostlatrma gibi dier uygulamalarla geri kazanmn en uygun yntem olarak grmekte ancak bu amurun yaklmasn en kt yntem olarak deerlendirmektedirler. Buna ramen Tarmda Artma amurunun Kullanlmas Ynetmeliinde (No: 86/278/EEC) ngrlen gerekler yerine getirilmedii srece bu amurlarn tarm amal kullanmna izin verilmemektedir. Sz konusu ynetmeliin amac artma amurunun tarm alanlarnda birka kez kullanmndan oluabilecek toksik maddelerin, zellikle ar metallerin, birikmesini engellemektir. Artma amurlarnn denize gnderilerek bertaraf gnmzde yasaklanm, bunlarn depolama alanlarnda bertaraf ise yeni yaynlanm olan "Dzenli Depolama Sahas Ynetmelii" sayesinde kontrol altna alnmtr. Sz konusu Dzenli Depolama Sahas Ynetmelii atklarn depolama sahasnda depolanmalarndan nce, bunlarn btn organik ieriklerinden arndrlmas zorunluluunu getirmitir.
DHV Consultants BV Laan 1914, no:35 P.O. Box 1399 3800 BJ Amersfoort The Netherlands Tel:+31-33-468-25-00 Fax:+31-33-468-26-01 26.12.11/report-4d-turkish R&R Bilimsel ve Teknik Hizmetler Ltd. ti. Srma Perde Sok. No:69 A/3 81190 Altunizade-skdar/stanbul-Turkey Tel:+90-216-391-59-92 Fax:+90-216-310-31-98
Artma amurunun nihai bertaraf ile ilgili sorun, bu atklarn miktarlarnn devaml olarak artmas ve yine bu atklarn tarm arazilerinde snrl olarak kullanlabilmeleri nedeni ile hala zme kavumamtr. Bu sorunun zm, her yl yaklak olarak 4 milyon ton mertebesinde artma amuru ortaya karacak olan ve atk sularn henz artmayan ancak artmak zere yeni tesisleri devreye almak zorunda bulunan gei durumundaki lkeler iin daha da zordur. Artma tesislerinde ortaya kan atk amurlarnn, aerobik veya anaerobik yntemlerle paralanmas, mekanik yntemle kurutulmas ve yaklmas gibi yntemlerle bertaraf edilmesinin maliyeti genelde artma tesisi iin yaplan toplam yatrmn % 50sini oluturmaktadr. Artma tesislerindeki ilemler, oluacak nihai, ancak daha kompleks yntemlerle bertaraf edilmesi gereken atk amuru miktarn nemli derecede azaltabilir. Bu yzden artma amurunun bertarafna ynelik ynetim stratejileri planlanrken, artma amuru ileme alternatiflerinin tamamnn gz nnde bulundurulmas nem kazanmaktadr. 3 ARITMA AMURUNUN (N) ARITIMI N UYGULANAN METOTLAR
lenmemi slak artma amurunu transforme etmek ve daha youn hale getirmek iin uyarlanan n ileme metotlar ekil 3.1de takdim edilmitir. Pastrizasyon artma amurunda bulunan bakterileri azaltmay hedefleyen bir stma ilemidir (bu ilem 60-70o Cde gereklemektedir). nce (sulu) atk amur, baz lkelerde halen zirai gbre olarak kullanlmaktadr. Ancak gnmzde artan miktarlardaki inceltilmi atk amur ilenmeye balanmtr. Artma amurun ilenmesi ve bertaraf iin en sk kullanlan metotlar ekil 3.2. de sunulmutur.
DHV Consultants BV Laan 1914, no:35 P.O. Box 1399 3800 BJ Amersfoort The Netherlands Tel:+31-33-468-25-00 Fax:+31-33-468-26-01 26.12.11/report-4d-turkish
R&R Bilimsel ve Teknik Hizmetler Ltd. ti. Srma Perde Sok. No:69 A/3 81190 Altunizade-skdar/stanbul-Turkey Tel:+90-216-391-59-92 Fax:+90-216-310-31-98
ekil 3.1: Artma amurunun n Artm iin Metotlar
ekil 3.2: Artma amurun ilenmesi ve bertaraf iin en sk kullanlan metotlar
ATIK SU ARITMA AMURUNUN KARAKTERZASYONU Giri:
Artma amuru kaynana ve nceden getii ilemlere bal olarak byk deiiklikler gsterebilmektedir. Ancak bu amurlarn gemiine bakarak tanmlanmas sadece kalitatif bilgi vermektedir. Bu nedenle, pek ok parametre gelitirilmi ve artma amurunun spesifik zelliklerini, bu amurun meydana geldii artma metoduna bal olarak, lmek gayesi ile testler gelitirilmitir. Bu metotlardan bazlar ulusal standart metotlar olarak, bazlar ise uluslar aras standart metotlar olarak kabul edilmitir. Ancak uygulanan metotlar arasnda nemli farkllklar vardr. Bu nedenle gnmzde, Avrupa'da uygulanacak standart metotlar ortaya koymak amacn hedeflemi CEN/ TC308/WGI adl bir alma srdrlmektedir. Artma amurlarnn snflandrlmasnda kullanlan parametreler arasnda fiziksel, kimyasal ve biyolojik parametreler bulunmaktadr: Fiziksel parametreler, artma amuru hakkndaki ilenebilirlik ve ellenebilirlilik bilgilerini vermektedir; Kimyasal parametreler, amurun iinde bulunan besinlerin (nutrient) ve toksik / tehlikeli maddelerin varln ve dolaysyla tarm iin kullanlp kullanlamayacan belirlemekte yardmc olur; Biyolojik parametreler atk su amuru iindeki mikrobik faaliyetleri ve organik madde / patojenlerin varl ve bylelikle amurun emniyetli bir ekilde kullanlp kullanlamayacan belirler. Tablo 4.1 atk su artma tesislerinden kan amurlarn karakterizasyonunda kullanlabilecek parametreleri ve bunlarn artma ve bertaraf ilemleri ile ilikilerini vermektedir. Parametrelerin Karakterizasyonu Artma amurunun karakteristik zellikleri tamamen uygulanan ileme ve bertaraf tekniklerine baldr. Tablo 4.1 de anlatlan ileme ve bertaraf tekniklerine bal olarak ortaya kan en nemli parametreler aada aklanmtr. Zirai Kullanm Kuru Madde Kuru madde, artma amurunun tanmas, zirai olarak kullanlmas ve bu gaye iin kullanlrken uygulanan yayma ilemleri srasnda nemli bir role sahiptir. Zirai kullanm srasnda uygulanan metotlar ve sistemler amurun reolojik (akkanlk) zelliklerine baldr.
Uucu Kat Maddeler (Organik Madde) Uucu kat maddeleri stabilize ederek azaltmak zellikle koku problemlerinin olumasn engellemek iin nemlidir. Organik maddenin toprak zerinde olumlu etkisi vardr. Ancak, artma amurunun zirai amalarla kullanlabilirlii organik madde yapsndaki deiikliklerden nemli derecede etkilenmez. Tablo 4.1: leme ve Bertaraf Teknikleri
Besinler, Ar Metaller, Organik Mikro- kirleticiler, Patojenler, pH Artma amurunun zirai amal olarak kullanlabilirlik miktarlar, atk amur ile uygulama yaplacak topran kendi yapsnda bulunan besin, ar metal ve organik mikro kirletici oranlarna gre deiiklik gsterir ve oluabilecek olas riskler patojenlerin mevcudiyetine baldr. Yukarda anlatlan btn faktrler pH tarafndan etkilenir. Kompostlatrma Scaklk, Kuru Madde Miktar ve Uucu Kat Maddeler Artma amurunun kompostlatrlmas sz konusu ise, bu srece ait performans dorudan scakla, kuru madde miktarna ve uucu kat madde miktarna baldr. Bu durum, kompostlatrma srasnda meydana gelen hem biyolojik deiim hem de hijyenizasyon (patojenlerin azaltlmas) aamalar iin geerlidir. Kompostlatrmann gereklemesi iin genel olarak % 40-60 orannda kat atk konsantrasyonuna ve ortalama 60 Clik bir scakla ihtiya vardr. Besin Deeri (Nutrients) Kompostlatrma srecinin uygun olarak gelimesi ve iyi bir son rnn elde edilmesi iin C/N orannn nemi byktr. Bu oran (C/N) iin 25-30 aras deerler hedeflenmeli ve sre boyunca mmkn olduunca sabit tutulmaldr. Ar Metaller ve Organik Mikro-Kirleticiler Atk amur iindeki ar metaller ve organik mikro-kirleticiler kompostlatrma prosesi iin toksik zellik tadklar gibi elde edilen kompostun da uygulama alann snrlarlar. Yakma Scaklk, Kuru Madde, Uucu Kat Maddeler, Kalorifik Deer Yakma ileminin ekonomisi d kaynakl yakt ihtiyacna nemli lde baldr. Bu nedenle yukarda sralanan parametreler yanmann kendiliinden devam edip etmeyecei konusunda nemli rol oynamaktadr. Reolojik (akkanlk) zellikleri amurun reolojik (akkanlk) zellikleri yakma tesislerindeki besleme sistemi iin nem tamaktadr. Ar Metaller, Organik Mikro-Kirleticiler Yakma tesislerinde ortaya kan emisyonlarn toksik zellikeleri (gaz, sv, kat) kaynak olarak kullanlan yaktta bulunan ar metal ve organik mikro-kirleticilerin varlna ve / veya iletme hatalarna baldr.
Dzenli Depolama Kuru Madde Atk amurlarnn yeterince sabit yapda olup olmadnn bilinmesi depolanma aamasnda nem arz eder. Buna ek olarak artma amurunun reolojik (akkanlk) zellikleri de depolama sahasnn kapasitesinin belirlenebilmesi asndan nem tar. Uucu Kat Maddeler Atk amur iindeki uucu kat maddelerin varl kt kokularn olumasna ve depolama gaz oluumu dahil depolama sahasnda sre gelen rme prosesinin geliimini olumsuz ynde etkileyen faktrlerdendir. Ar Metaller Atk amur iinde bulunan ar metaller rme prosesini ve sznt suyu kalitesini olumsuz ynde etkileyebilirler. Yukarda anlatld gibi kuru madde ve uucu kat maddeler tm uygulama/bertaraf teknikleri iin artma amuru tanmlanmasnda en nemli parametrelerdir. Bu maddelerin miktarlar stabilizasyon ve kat-sv ayrma prosesleri ile en aza indirgenebilir. Bu prosesler de nerede ise tm atk su artma tesislerinde ve daima mevcuttur. Stabilizasyon Stabilizasyon, maddelerin zaman iinde stabil kalma zelliidir. Bu zellik, fiziksel olmayp temelde maddenin biyolojik ve kimyasal yapsna baldr. Stabilizasyonu salamak iin ok sayda parametre potansiyel olarak mevcuttur (2). Stabilizasyon kavram genel olarak koku ile ilikilidir. nk koku, analitik olarak llmesi zor bileenlerden ortaya kar ve bu nedenle de stabilizasyon kavram ile bir dereceye kadar ilikilidir. Kokunun kantitatif olarak llmesi ancak seilmi bir grup insandan oluan bir paneldeki her kiiye (kokunun tanmlanamayacak noktaya gelinceye kadar) giderek seyreltilmi miktarda kokulu gazlarn koklatlmas ile gerekletirilmektedir. Ancak bu lmler, karmak, pahal ve sahada yaplmalar mmkn olamayan lmlerdir. Uucu (kat) maddelerin /toplam kat maddeler oran ve/veya yok edilen uucu kat atk madde yzdesi stabilite endeksi olarak kullanlabilir. 0.6 oranndan dk oranlar ve %40'tan daha yksek yzdeler genel olarak stabilizasyona ulaldnn gstergesidir. Stabilite lm, uucu askda kat madde miktar, KO, BO ve organik karbon, ATP ve enzimatik faaliyet gibi, organik substrat konsantrasyonunu tayin eden lmlerin yaplmasn da ierebilir.
Kat Sv Ayrma Kat-Sv ayrma ilemleri koyulatrma ve kurutma ilemlerini kapsar. Koyulatrma, filtrasyon ve gravitasyon / santrifj gibi prosesler yardm ile artma amurunun sahip olduu kat atk konsantrasyonunun (normal olarak 2 - kere) arttrlmas olarak tanmlanr. Maddenin koyulama kabiliyeti artma amurunun ll bir kap iine (graduated cylinder) konularak bunun iindeki kat atklarn kelmesini ile is tayin edilir. Bu tayin yntemi eitli hatalara (duvar etkisi, kpr oluumu, sv ykseklii gibi parametrelere bal olarak) aktr. Ancak bunlar uygun kolon ap (100 m) ve ykseklii (500-1000 mm) kullanlarak ve iine de yava olarak dnen bir kartrc konularak nlenebilir (1). Dier bir teknik ise dk hzda altrlan (stroboskopik) bir santrifjn kullanlmasdr. Bu tayin yntemi (test), abuk olarak gerekletirilebilir ve az miktarda artma amuruna gereksinim duyar(5). Kurutma, atk amur iindeki kat atk madde miktarn daha da fazla arttrmak ilemidir. Bu da, genellikle bir artlandrmadan sonra yaplan, filtrasyon veya santrifjleme ile gerekletirilebilir. Kurutma ilemi genel parametrelerle ve spesifik testlerle tayin edilebilir. Spesifik testler, spesifik teknikler olarak da dnlebilir. Kurutmay tayin eden klasik parametre, filtrasyona kar gsterilen Spesifik Direntir. Bu da, birim kuru kat arla sahip olan filtre yzeyine birikmi kek tabakasnn filtrasyona kar gsterdii diren anlamna gelmektedir. Artma amurunun filtre edilebilme derecesi sv maddenin kat maddeden ayrtrlmasna kar direnci ile belirlenir. Ortalama spesifik diren katsaylar artma amurunun belirli basn ve s artlar altnda filtreden geme sresi ile belirlenir. 10-12 m/kg veya daha dk deerler iyi bir endstriyel filtrasyonu gsterir (ilenmemi/ham atk amurlar genellikle 10-14 m/ kg deerini aarlar).Spesifik diren, artma amurunun baz kimyasallar (organik /inorganik) kullanlarak artlandrlmas ile azaltlabilir. Direncin deiik basnlarda llmesi ile, Sktrlma katsays elde edilir. Bu da en uygun alma basn seviyesinin ne kadar olmas gerektii hakknda bilgi verir. Kapiler Emme Zaman (Capillary Suction Time CST = svlarn filtre zerine yerletirilen kekten belirli bir mesafeyi geme sresi ) filtrasyon kabiliyetini tayin etmek iin kullanlan basit, abuk ve yararl bir yntemdir. Ancak bu yntem (CST) karlatrmal tayinler iin iyidir. Ayrca ok problu CST cihazlar kullanlarak dorudan, ancak daha az hassas olmak kayd ile, spesifik diren tayinleri de yaplabilmektedir. Vakum filtreleri ile pres filtrelerin performanslarnn tayinleri iin spesifik testler mevcuttur. Filtreyaprak testi vakum filtrelerdeki filtreleme dngsn tekrarlayarak bu tr filtrelerin performanslarn tayin ederken, vakum altnda veya basnla drenaj ve flitrasyon ilemi yapan testler de pres filtrelerin performans tayinlerini yapabilmektedir (4, 6). Santrifjlenebilme kabiliyeti, artma amurun santrifj kuvvet altnda kurutulmas olarak tanmlanmaktadr. Bu ilemden sonra amur, kolaylkla bir Arimet vidas vastas ile tanabilir kvamda olmak zorundadr. Uygulamada kullanlan bir makinenin iinde bulunduu tm gerek alma koullarn laboratuar leinde gerekletirmek mmkn deildir. Bu nedenle artma amurunun santrifjlenebilme parametreleri (kelebilme, dnebilme, floklama kuvveti) ayrca llmelidir. Vesilind (8) tarafndan teklif edilen bir yntem ile amurun kelebilme ve dnebilme zellikleri tayin edilebilmektedir. Vesilind ve Zhang (10) artma amurunun, amur iindeki nihai kat madde konsantrasyonunu uygulanan santrifj sresi ve gravite adedi ile ilikilendirerek,
tanmlanabileceini ortaya koymulardr. Dier bir yntem, Santrifjlemeye kar gsterilen Spesifik Diren indeksinin hesaplanmasn ngrmektedir. Bu yntemde, farkl srelerde standart olarak kartrmann yapld amurlarn CST lmleri (7) yaplmakta ve amurun floklama kuvveti ortaya konulmaktadr. Sonular Artma amurlarnn karakterizasyonunu ortaya koymak iin ok sayda fiziksel, kimyasal ve biyolojik parametre ve testler mevcuttur. Bunlarn yardm ile artma amurlarnn ilenmesi ve bertaraf srasnda evreye olan etkileri tayin edilebilir. Yukarda tartlan testlerle ilgili bir problem, bunlarn yapld laboratuarlardaki metodolojilerin ve uygulamalarn farkl koullar altnda gerekletirilmesi ve bu nedenle de elde edilen sonularn seyrek olarak birbiri ile mukayese edilebilir sonular vermesidir. Bu sorunu ortadan kaldrabilmek iin, Avrupa Standardizasyon Organizasyonu (CEN-TC308) ad altnda bir Teknik Komite oluturmu ve artma amurlar karakterizasyonu tayininde kullanlan metotlarn standardize edilmesine karar vermitir. Buna ek olarak, konvansiyonel parametrelerin tayinleri artma amurunun ilenmesi ve bertaraf srasnda uygulanan metot ile ilikili olduundan, zerinde alma yaplan artma amuru ile ilgili daha temel bilgiler retebilen (dier) parametrelerin ve testlerin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, son zamanlarda gelitirilen aratrma faaliyetleri, artma amurlarnn temel zelliklerini tanmlayacak metotlarn gelitirilmesine yneliktir.
ARITMA AMURLARININ TAINMASI
Giri Artma amurlarnn ilenmesi ve bertaraf ile ilgili sistemin etkin bir ekilde optimize edilmesi, bertaraf/kullanm basamaklarnn, yani depolama ve tamann, doru olarak planlamasn gerektirir. Proseslerdeki ak srelerine entegre edilmi depolama sistemleri, deiik atk su ve artma amurlarnn ilenmesi ile ilgili hz ve kapasitelerin uygun ekilde seilmelerine olanak salar. Tama ise bertaraf sahalarnn hemen her zaman retimin yapld yerden ok uzakta olmasndan dolay ortaya kan bir sonutur. Depolama letmenin Tanm Depolamann ana fonksiyonu devaml (kontin) olarak giri yapan (retilen) amur ak ile kesikli olarak k yapan (bertaraf edilen) amur ak arasndaki dengeyi kurmaktr (8). Bu sayede, fakl srelerde ortaya kan amurun daha belirli bir kompozisyona sahip olmas ve farkl srelerin izole edilebilmesi mmkndr. Bylelikle, daha sabit bir kalite ve analitik kontroller iin yaplan ilemlerin hizalandrlmas garanti altna alnabilmektedir. Giri ve k arasndaki denge, zellikle zirai uygulamalar iin nemlidir. nk bu uygulamalar, yaplan ziratin tipi ve hava koullar gibi zaman ile byk deiiklik gsteren faktrlere baldr. Dolaysyla, istenmeyen koullar olutuunda, yeterince artma amurun bulunmasn salayacak depolama kapasitesi salanmaldr. Her ne kadar atk su artma tesislerinde ve artma amuru iletme sistemlerinde ksa-sreli baz depolama olanaklar ortaya ksa da (havalandrma tanklar, arndrclar (clarifiers), koyulatrclar, sindiriciler, vb), artma amurlarnn depolamas genellikle ayr bir yerde gerekletirilir. Bu depolar, dorudan bir atk su artma tesisi iinde kurulabilecei gibi, eitli artma sistemlerinin merkezi altrlmas durumunda tesis dnda da kurulabilir. Depolama iin en uygun metodun seimi amurun sv veya susuz olmas durumuna, yani amurun kuru madde muhtevasna gre, yaplr. Buna ek olarak, reolojik (akkan) zelliine gre, amurun fiziksel durayllnn bilinmesi, kurulacak depolama tesisinin seiminde byk bir etkendir. Kuru / susuzlatrlm artma amuru ile sv artma amuru arasndaki farkllk aada sunulan ekil 5.1de gsterilmitir.
ekil 5.1 : Kuru / susuzlatrlm amur ile sv amur arasndaki farkllk
10
Ayrca, aada sralananlar dahil olmak zere depolama srasnda eitli gelimeler meydana gelir: anaerobik koullar (stabilizasyon ile azaltlmas mmkn olmakla birlikte) nedeni ile kt kokularn olumas amonyak kayb ile organik maddenin mineralize edilmesi gibi nedenlerle, amurun gbre deerinde deime Patojenlerin azalmas sonucunda, hijyenizasyon Bir artma amuru depolama tesisi tasarm yaplrken en nemli faktrler: kat atk konsantrasyonu (ki bu, mekanik susuzlatrma gibi sv-kat ayrma prosesleri ile, arttrlabilir); akkan (reolojik) zellikler; stabilizasyon (stabilizasyon prosesleri ile arttrlabilir, ki bu, ayn zamanda hijyenizasyon da salar) Besin maddesi ve organik madde muhtevas, patojen ierii (dezenfeksiyon prosesleri ile azaltlabilir). Ekipmanlar Sv depolamasnda en uygun depolama (8) aada sralanmtr: dikdrtgen veya dairesel kesitli ve dikey duvarl tanklar/depolar, Eimli duvarlar olan ve tabanlar izole edilmi, kazlarak (ekskavasyon) ile yaplan lagnler/havuzlar Ak tanklar istenmeyen kokular neredebilecekleri iin bunlarn ya stleri kapatlmal ya da yerleim birimlerinden uygun bir uzaklk mesafesinde bulunmaldrlar. Ek stabilizasyon ve homojenlik salamak amac ile sk olarak havalandrma ve kartrma ekipmanlar kullanlr. Kapal tanklar, ilerindeki tehlikeli gazlarn darya kmasn engelleyecek zel donanmlara sahip olmaldrlar. Lagnler klasik bir depolama tanklarna gre en az iki kat kadar daha byk bir araziyi igal ederler. Normalde, doldurma/boaltma ilemlerinin yaplmas iin pompalar kullanlr. Susuzlatrlm artma amurlarnn depolanmas iin, m3-hacim / m2-igal edilen alan oran gz nne alnarak, (elde edilebilecek artma amuru hacm oranna gre), bertaraf sahalar ve konteynrlar en sk olarak kullanlan sistemlerdir. Bu oranlar, katlarla ayn davranlar gsteren artma amurlarnda 1.50 ile 0.80, belirli derecede plastik akkan zellik gsteren amurlarda 0.8 ile 0.4 ve daha fazla sv zellik gsteren artma amurlarnda da 0.4 deerinin altnda olmaktadr. Susuzlatrlm amurlar, genellikle su ve gazlar iin bir drenaj kontroln gerektirir. Yksek yalarn olduu yerlerde bunlarn bir st rt sistemine sahip olmalar da gerekir. Doldurma/bolatma ilemleri deiik arala ve ekipmanlarla gerekletirilebilir. Bunlar: kayl konveyrler, vidal tayclar (Arimet vidas), hava ile tama yapan sistemler, pozitif karc tayclar, kanallar (chutes), eimli yzeyler, koval kaldralar, kancal kovalar, vb. ekipmanlardr.
11
Ekipmanlar baz durumlarda, iletmeyi bloke etmemesi iin zel cihazlarla sisteme uyarlanmak zorundadr. Tama letmenin Tanmn Artma amuru, retim noktasndan nihai bertaraf /kullanm sahasna kadar daima merkeziletirilmi bir ekilde (mir iletme platformunda) tanmak zorundadr. Genel olarak, artma amurlarnn uygun bertaraf sahalarna ulatrlabilmeleri iin byk mesafelerin kat edilmeleri gerekir. Bu da bu ii byk yerleim yerlerinde gerekletirmekten sorumlu olan kurumlarn (belediyelerin, byk ehir belediyelerinin) ok nemli tama maliyetlerini paylamalarn gerektirir. Bununla birlikte, bu ok nemli tama maliyetlerinin, atk amurlarnn byk hacimler halinde tanmas ile elde edilen nemli tasarruflar sayesinde azaltlmas mmkndr. Maliyet sorunlar kk yerleim birimleri iin genel olarak daha az bir sorundur, nk bunlar susuzlatrma ekipmanlar ile ilgili yatrmlarda tasarruf yapabilirler ve merkezi zmler planlayabilirler. Artma amurlar boru hatt (pipe-line), su (nehir/deniz) tama aralar, tren veya tankerlerle yaplabilir. Boru hatt (Pipe-line) ile artma amuru tanmas byk miktarlarn tand ve olduka dk kat muhtevas olan, genel olarak %10dan daha az, atk amurlar iin uygundur bir uygulamadr. Bu uygulamann en nemli dezavantajlar, yatrm maliyetlerinin ykseklii, inaat srelerinin greceli olarak uzun olmas, ve hepsinden en nemlisi, bunlarn bakm ve tamirleri srasnda kapatlmalarnn mecburiyetidir. Bu ii grecek boru hatt (pipe-line) tasarmlar, temiz su tama sistemleri iin yaplan tasarmlarda kullanlan deerlerin ampirik baz katsaylarla arpmlar sonucunda yaplabilir. Ancak, bu basit kriterlerin kullanlmas yanllklara neden olabilir. Bu nedenle de daha gvenilir yntemlerin kullanlmalar tavsiye edilir (6), (3). Byk miktarlarda artma amurunun uzun mesafelere tanmas iin su aralar ve tren daha uygun bir tama sistemidir. Ancak, bu uygulamada da uygun su yollarnn bulunmas ve demir yollarnn balantlarnn olmas nemli ve gerekli bir kouldur. Yukardaki sebeplerden dolay, halen en yaygn tama metodu olarak tankerler kullanlmaktadr. Bunun en nemli avantajlar greceli olarak dk yatrm maliyetleri ve yksek derecedeki esnekliidir. Bu tama sisteminde alternatif yollar kullanlabilmekte ve toplama noktalar deiebilmektedir. Sistemin dezavantajlar ise kamyonlardan meydana gelmesi muhtemel szmalar ve koku /toz emisyonlardr.
12
Ekipmanlar lerinde % 2 4den daha az kat madde konsantrasyonu bulunan artma amurlar su gibi davranrlar. inde %10dan daha yksek konsantrasyonda kat madde konsantrasyonu bulunan amurlar iin hacimsel pompalar (tek veya ift aksiyonlu pistonlu veya pervane (helicoidal) rotorlu pompalar) veya radyal, aksiyel veya kark akl rotodinamik zellikli pompalarn kullanlmalar gerekir. Yksek konsantrasyona sahip artma amurlar (%20den yksek kat atk konsantrasyonlu), bir Arimet vidas ile besleme yaplan bir besleyiciye sahip ekzantrik pervaneli helicoidal rotor pompalar ile tanabilir (9). Pompalar iin seim kriterleri Frost (2), (4) tarafndan tanmlanmtr. lerinden ne tr akkan geerse gesin, e bunu tayacak en ekonomik boru ap ve pompalama sisteminin tasarm ve optimizasyonu, Castorani ve alma grubu tarafndan ortaya konulmu bulunmaktadr (1). Btn dier tama sistemleri, artma amurunun fiziksel durumuna gre en seilmi en uygun konteynr /tanker ekipmanlarnn bulundurulmasn gerektirir. Ykleme/boaltma sistemleri ile donatlm aralar iin artma amurunun akkanl ile ilgili dinamik ve benzeri zelliklerinin, yani reolojik (akkan) zelliklerinin, bilinmesi ok byk nem tar. Sv artma amuru tayan tanker kamyonlar genellikle standart (uniform) bir tasarma sahiptir. Byk tankerler 20 km mesafeyi geen tama uzaklklar iin uygun ve yllk en az 4000 m3 tama hacmine sahip olmaldrlar. Bu aralar, atk suyu ve artma amurunu almak iin vakum ile alan bir emi sistemine sahip olacak ekilde tasarlanrlar. Atk su ve artma amuru aratan yer ekimi (gravite) ile dearj edilir. Susuzlatrlm artma amurlarn tamak iin kullanlan tankerler/kamyonlar, doldurma/boaltma operasyonlar iin byk su szdrmaz sistemlerle (keseler) donatlrlar. Deiik tipteki doldurma ekipmanlarnn optimum ekilde kullanmnn salanmas iin, bu tr tankerler kokularn darya yaylmasn nleyen szdrmaz ve byk ykleme sistemi (hatches) ile donatlrlar. Tankerin iine, tankerin ivme almas ve durmas srasnda meydana gelen artma amuru hareketini nleyebilmek iin taraklar (engel tabakalar /baffles) yerletirilir. abuk boaltma ilemi iin, tank maksimum 30 derece eime getirilir ve arka kapak sonuna kadar alr. Artma amuru bylelikle kolaylkla boalr. Kapal durumda, bu kapak zerindeki (dnen) kilitler ve szdrmaz zellikteki paralarla tam olarak szdrmazlk salar. inde %30da daha fazla kat madde konsantrasyonu bulunan susuzlatrlm artma amuru tayan tankerlere yerletirilen taraklar artma amurunun viskozitesine gre ayarlanrlar. Aracn zerine yerletirilen rayl kayan kaplar (sliding doors) ykleme ilemini kolaylatrr (Spinoza ve Sportelli, 1986). Tankerlerde kullanlan tm ekipmanlar ve montaj (fiting) malzemeleri yaplan eitli ilemler srasnda (doldurma/boaltma/tama) amurun szmasna izin vermeyecek zellikte olmaldr. Artma amuru tama sisteminde ok nemli bir faktr, sisteme ait doldurma ve boaltma ekipmanlardr. Bunlar, basit ve gvenilir bir tasarma sahip olmal ve ilemlerin abuk yaplmasna olanak vermelidir. Bu durum zellikle ksa mesafelerde ( 1 saatten daha az srecek mesafelerde) ok nemlidir. Ayrca, artma amurunun reolojik (akkan) zelliklerinin bilinmesi, uygulanan (tama) prosedrn optimumda gerekletirilmesine olanak verecek en iyi ekipmanlarn seiminde ok faydaldr.
13
Sonular Depolama ve tama izole sorunlar olarak deil, artma amurlarnn ileme ve bertaraf ile ilgili entegral (btn) bir sistem olarak ele alnmaldrlar. Bylelikle sistemin tamam ful kapasitede tutulabilir ve toplam maliyetler de azalabilir. zet olarak depolama, artma amurunun retilme kapasitesinin, bertaraf/kullanm kapasitesine adaptasyonunu salar. Uygun bir tama sistemi ise, maliyetlerde makul bir azalma ile birlikte artma amurunun szmas ve kt koku yaymas gibi olas evresel etkilerin de azalmasn temin eder. Artma amurlarnn depolanmas ve tanmas iin eitli sistemler mevcuttur. Tercih, temelde, artma amurunun iindeki kat madde muhtevasna ve artma amurunun dier zelliklerine baldr. Bu nedenlerden dolay, ekipman seiminde, amur iindeki kat madde konsantrasyonunun tayini ile birlikte amurun reolojik karakteristiklerinin bilinmesi de gerekmektedir. Depolama ve tama sistemleri iin geerli bir maliyet hesabnn yaplmas mmkn deildir, nk bu maliyetler geni olarak yerel koullara ve ekonomilere bal olarak, yakt ve i gc cretleri ile gl bir ekilde etkilenmektedir. Baz durumlarda ulusal tarifeler mevcuttur.
14
ZRA KULLANIM
Zirai Kullanm Koullar Artma amurlarnn zirai sektrde kullanlmalarnn amac, (amur iinde bulunan maddelerden) ksmen fosfor ve azot gibi besleyiciler ile ksmen de organik maddelerin topraa gemesini salayarak topran iyilemesine katkda bulunmaktr. amur Tipleri ve amur Kalitesi Prensip olarak, ilgili lkenin yasalarnda ngrlen kalite tanmna (ar metaller, patojenler, nileme) uygun olduu srece her trl artma amuru zirai tarm alanlar zerine konulabilir. ok sk olarak, tarm alanlarnda kullanlacak artma amuru miktar buralarda yetitirilecek bitkiler iin gerekli olan besin maddesi miktar ve amur iindeki kuru madde miktarna baldr. Yasal Dzenlemeler Tm Bat Avrupa lkeleri ve ABD tarm alanlar iin kullanlacak artma amurlar ile ilgili yasalara sahiptir. Ancak bunlar birbirinden olduka farkllk gsterirler. Topraa verilecek besin maddesi miktar, Danimarka, sve, Hollanda, svire ve ABDde yasal olarak snrlandrlmtr. Norve,Finlandiya, Almanya, rlanda, talya ve spanya amur iindeki kuru madde miktarna snrlama getirmitir. Fransa ve ngiltere ise amur iindeki ar metal muhtevasn snrlandrmtr (1). Baz lkelerde yasalar /ynetmelikler ylesine skdr ki, bu lkelerde ancak ok dk miktarlardaki atk amurlar istenilen zellikleri tamaktadr. Bu ynetmeliklerde aadaki zellikler ortaktr: n-ilem (amurdaki suyun azaltlmas, organik maddelerin azaltlmas, patojenlerin azaltlmas) amurun muhtevasndaki ar metallerin miktarlarnn snrlandrlmas Birim alana ve birim zamanda serilen kuru madde miktar ve ar metal miktarnn snrlandrlmas Artma amurunun serilecei topraktaki ar metal muhtevas ile ilgili snrlama ve topran pH gereksinimi Topraa verilecek besleyici madde miktar ile ilgili snrlama (azot ve fosfor) Yetitirilecek tahllarn seimine ynelik snrlama Artma amurunun serilecei tarm arazisi ulam (access) koullar ile ilgili snrlama Yasal uygunluklarla ilgili kontrol
15
Tarmsal Kullanmn Tanm Artma amuru genel olarak artma tesisinde depolanr veya iftinin kullanm iin iftlikteki depoya gtrlr. Ortaya kan artma amurlarnn yksek miktarlarda oluu ve depolama kapasitelerinin snrl oluu, amurun hacminin azaltlmas iin susuzlatrlmasn gerektirir. Normal olarak artma amuru tarm arazisine, sabanlama ve tohumlamaya bal olarak ylda bir ya da iki defa serilir. Bylelikle, amurun iindeki besleyici maddeler tarm rnleri tarafndan maksimum oranda alnr ve yzey ve yer alt sularna giden besleyici madde miktar azalm olur. Genel olarak, artma amurunun tarm arazisine serilmesi iin iftinin sv ve tezek sermek gayesi ile kulland (kendi) ekipmanlar kullanlr. Bu ekipmanlar ideal olmadklar iin, araziye verilen kuru madde ve besleyici madde miktarlarnn kontroll bir ekilde verilerek yasalarda ngrlen (izin verilen) deerlerde olmalarn salamak olduka gtr. Sonuta, artma amurunda olmas gereken kuru madde miktarnn mevcut ekipmana uygun olmas nemlidir. Aksi takdirde serpme ileri iin zel ekipmanlara yatrm yaplmas gerekir. Serpme ileminden sonra, artma amuru topran iine (saban ile) verilir. Yasalar kokudan olay ortaya kan rahatszl nlemek iin bu srenin (serilme /toprak iine verilme sresi) ok ksa olmasn ngrr. Sv amur topraa dorudan verilebilir (enjekte edilebilir). Zirai Kullanmn Avantaj ve Dezavantajlar Artma amurunun tarm arazileri zerine serilmesinin aadaki avantajlar vardr: Atk amur iindeki besleyici maddelerin kullanlmas, fosfor, azot Topran humus tabakasn iyiletirmek maksad ile artma amurunun iindeki organik maddelerin kullanlmas (yani topran iyiletirilmesi) Uygulama amasnda uyulacak yasak dzenlemeler biliniyor Genel olarak amur bertarafnn en ucuz yntemidir Artma amurunun tarm arazilerine serilmesinin aadaki dezavantajlar mevcuttur: Bir yl iinde artma amuru tarm arazisi zerine ancak belirli sayda serilebildii iin amur depolama tesisleri iin nemli yatrmlarn yaplmas gerekir iftiler olan bamllk ve olduka ok sayda idari anlamann yaplmasnn gereklilii Artma amuru iinde bulunan organik mikro kirletici muhtevas ve bunlarn yiyecek zincirine yapacaklar etkiler konusunda bilgi dzeyinin yetersiz oluu Tam olarak yasal uyum kontrol (yaplmasnn gl)
16
Maliyet Tahmini Tarm alanlarna artma amurlarn serilmesiyle ilgili maliyet tahmini yaplrken aadaki maliyetler dikkate alnmaldr: Artma tesisinden depolama tesisine kadar yaplacak tamann maliyeti Depolama tesisinin yatrm ve iletme maliyeti Depolama tesisinden iftiye kadar yaplacak tama maliyeti Topraa sermek iin gerekli ekipmann yatrm maliyeti (ifti kendi mevcut ekipmanlarn kulland iin sk olarak ihmal edilebilir) amurun araziye serilmesi ve saban ile srlerek topraa verilmesi maliyeti (ifti kendi mevcut ekipmanlarn kulland iin sk olarak ihmal edilebilir) amurun kalitesi iin yaplmas zorunlu analizlerin maliyeti Topran kalitesi iin yaplmas zorunlu analizlerin maliyeti. dari giderler, rnein, artma amuru ile ilgili deklarasyon, iftilerle yaplan anlamalarn sonular, uygulamann kontrol inde %20 mertebesinde kuru madde bulunan artma amurunun zirai amalarla kullanmndan kaynaklanan maliyet 80 - 200 ABD Dolar mertebesindedir. Bununla birlikte bu rakamn, yerel koullara bal olarak ok daha farkl deerlerde de olabileceinin alt izilmelidir.
17
KOMPOSTLATIRMA
Artma amurlarnn kompostlatrlmas, bu amurlarn biyolojik olarak stabilize edilerek kirletici risklerinin kontrol altna alnmasn ve bylelikle ziraat veya sahip olduklar besleyici maddeler ve organik deer nedeni ile son rn olarak deerlendirilmelerini amalar. Kompostlatrma, talya ve Fransa rneklerinde olduu gibi sindirilmemi (non-digestive) artma amurlarna uyguland gibi Hollandada rneinde grld zere, sindirilmi (digestive) artma amurlar iin de geerlidir. Kompostlatrma, organik maddenin oksijenli ortamda (aerobik) paralanmas demektir. Bu uygulamada, amurun su miktarnda potansiyel bir azalma da gerekleir. Bunun verimi uygulanan kompostlatrma prosesine baldr. Organik maddeler ile fosfor ve azot gibi besleyici maddeler iftiler tarafndan talep grdklerinden zengin organik besleyiciye sahip kompost deerli bir toprak iyiletiricisi olarak ilev grr. Zirai amal nihai kullanm gayesi ile kompostlatrlan artma amurlar ikincil pazarlar iin nemli bir deer tekil eder. Artma amurlarnn yaklmalar halinde, kompostlatrma prosesi, amurun iindeki suyu azaltan ve bylelikle de yanma verimini arttran bir n-ilem olmaktadr. Bununla birlikte, artma amurunun nce kompost yaplmas ve daha sonra da yaklmas ok pahal bir yntem olabilir. Ayrca, bu durumda organik madde bozulmu olacandan, amurun kurutulmas iin gerekli olan kalorifik deer de snrlanm olmaktadr. 7.1 Kompostlatrma Prosesinin Tanmnda Deiken Koullarn Etkisi
Artma amurlar, yeterli organik madde ve yeterli su muhtevasna sahip olduklarnda kompost haline getirilebilirler. Etkin bir kompostlatrma iin, azot ve fosfor da dahil olmak zere belirli besleyici maddelerin bulunmas, uygun nem ve havalandrmann koullarnn salanmas, bir yan rnle kartrlarak mikro-organizmalarn devamll gereklidir. Sv haldeki artma amurlarnn su muhtevas yksek olduundan, bunlar, mikro-organizmalarn bymeleri iin uygun ortamlar oluturmazlar. Bununla birlikte, bu tr artma amurlar, iinde az ya da snrl miktarda su bulunan ve kolaylkla fermente olabilen uygun miktarlarda organik atklarla kartrlrsa kompost haline getirilebilirler. inde %15ten daha fazla su bulunan artma amurlar, aa kabuu veya kompostlatrma karmn gzenekli (porous) hale getiren dier inaat malzemelerle kartrlmalar durumunda kolaylkla kompostlatrlabilirler. Kompostlatrma srecinde, etkin biyo-degredasyonu (biyolojik paralanmay) hzlandrmak iin, genel bir referans noktas, organik atklardan oluan karmn su muhtevasnn % 55 ve organik madde miktarnn %70den daha fazla olmas gerekli olduudur. %60dan daha fazla su muhtevas, scakl, (gzeneklilii) poroziteyi ve bylelikle oksijen konsantrasyonunu azaltmaktadr. % 50den daha aza su seviyesi ise, kompostlatrma hzn snrlandrmaktadr. Su seviyesinin% 10 15 mertebesine dt durumlarda da bakteriyel metabolizma fonksiyonunu yitirmektedir. Bakteri faaliyeti pH ile de etkilenmektedir. Optimum pH seviyesi 5.5 ve 8 arasnda olmaldr. Mikro-organizmalarn uygun ekilde bymeleri iin azot ve karbon orannda bir dengenin olmas nemlidir. Bu nedenle, karmlarn karbon / azot (C/N) oran optimum kompostlatrma koullarn
18
tanmlamakta kullanlan bir ldr. Her ne kadar bu orann 25 ile 30 arasnda deimesi tavsiye edilirse de, ideal orann tespitinde karmdaki molekllerin tiplerinin bilinmeleri gerekir. Kompostlatrma koullar ve balangtaki karm oranlar, doal olarak, ilenecek atklarn tiplerine ve elde edilecek kompostun zelliklerine (spesifikasyon) baldr. rnein, nihai rnn yaklmas amac ile artma amurundan kompost retimi yaplmas ile toprak iyiletiricisi gibi bir zirai amala kullanlmak amac ile artma amurundan kompost retimi birbirinden farkl kriterlere baldr. Yakmada nemli olan artma amurunun su muhtevasn azaltmaktr. Zirai kullanmda ise, nihai rnn spesifik besleyici madde miktar ve gerekli yapsal (strktrel) zellie sahip olmas nemlidir. Kompostlatrma ilemlerinde her programn snrlamalarna gre olarak atklarn oranlar ve deiik prosesler uygulanmak zorundadr. Bu nedenle, ilem grecek artma amurlar, kantitatif/ kalitatif snrlamalar her projede tanmlanan nihai rn spesifikasyonlar gz nne alnarak ve biyolojik paralanma prosesi ve verimlilii dikkate alnarak tanmlanr. rnein, kompostlatrmann nihai rn zirai kullanm iin amalanm ise, ok sayda pazar ve yasal snrlamalar gz nnde bulundurulmaldr. Pestisitler, PCB,HAP, PCDD, PCDF gibi organik kirleticilerin Avrupada yasal snrlama deerleri yoktur, nk bu maddelerin konsantrasyonlarnn dk seviyelerde olduu kantlanmtr. Ancak ar metaller iin durum bunun tersidir. Nihai rndeki ar metal muhtevas kritik bir nem tar. Nihai rn standartlar, yerel ve ulusal yasalarla belirlenen spesifikasyonlar salamak zorundadr. Kompostlatrmadaki scaklklar, patojenlerin ld scaklk seviyesinde olduundan, patojen problemleri ile ilgili riskler minimum seviyesindedir. Bu da organik maddelerin dier yntemler yerine kompostlatrarak bertaraf edilmesi iin avantaj salayan bir destektir. Buna ek olarak, kompostlatrma srasnda meydana gelen mikrobiyolojik rekabet de patojenlerin azalmasn salar. Pazar koullar da kompost sistemi ile ilgili prosesin tasarmnda nemli etkinlie sahiptir. Ulusal yasal snrlamalar, kompost iinde bulunan ve estetik olarak arzu edilmeyen plastik, cam, metal, veya ta gibi malzemeler de nihai rnn pazarlama potansiyelini snrlarlar. Kompostun nihai rn olarak zirai amala kullanlmas durumunda, bunun nebatatn bymesini desteklemesi yannda yerel pazarn kalitatif ve kantitatif beklentilerine de cevap vermesi gerekir. Nihai kompost, yerel topran talep ettii besin maddesine sahip olmal ve beklenilen potansiyel miktarlar karlayacak seviyede olmaldr. rnein, kompostun toprak iinde substrat olarak kullanlmas1 durumunda, besleyici madde ve tuz muhtevas dk olmal, te yandan su tutma kabiliyeti yksek olmaldr. Bylelikle kompost, spesifik rnlerin gereksinimi olan su/havalandrma oranlarna cevap verebilmelidir. Substratn pH deeri de yetitirilecek nebatat iin kullanlacak kompostun nihai kullanm amacnn belirlenmesi asndan nemlidir. Kompostun ister toprak iyiletirmek amac ile isterse de substrat olarak kullanlmas halinde iinde bulunan organik madde miktarnn yksek olmas gerekmektedir. Buna ek olarak, kompostun istenilen bitkilerin bymesine olanak vermesi ve kompost kullanm sonunda istenmeyen yabanc bitkilerin tohumlarnn olumamas ve bunlarn rememesi gerekir. Artma amurlarnn kompostlatrlma n-ileminden geirilmesi yakma tesisleri iin teknik ynden arzu edilen bir yntemdir, nk bu uygulamada ktlesel klme meydana gelmekte su muhtevas
1
Kompostun substrat olarak kullanlmas ortamn iyiletirilmesi amacyla st toprak tabakasnn zerine bir tabaka kompost eklenmesidir.
19
azalmaktadr. Bylelikle yakma tesisleri iin etkin bir atk eidi meydana gelmektedir. Ancak, bu seenein uygulanabilirliini ortaya koymak iin bir mali ve pazar analizi yaplmak zorundadr. Kompostlatrma tek bana uygulanabilir mi? Yakma iin artma amurlarnn biyolojik bir paralanmadan geirilmesi gerekli midir?2 gibi sorularn cevaplandrlmas gerekir. 7.2 Kompostlatrma Prosesi ve Tesisi ile lgili Faktrlerin Genel Tanmlar
Kompostlatrma prosesi, yukarda anlatld gibi, organik maddelerin aerobik ortamda ve deiik koullarda paralanmasdr. Bu proseste, mikro-organizmalar scakl arttrarak patojenleri yok ederken ve enerji, CO2, H2O, NH3 ve dier gazlar aa kartrken, oksijeni tketirler. Biyolojik-paralanma proses hz, havalandrma, atklarn nem muhtevas ve atklarn mekanik olarak ilenmesi ile kontrol edilebilir. rnein, kompostlatrma prosesi, aadaki parametrelerle kontrol edilebilir ve ivme kazandrlabilir: Oksijen talebin karlayan zorlamal havalandrma,. Bu ayn zamanda koku kontrol mekanizmasn da salar Kompost malzeme mekanik olarak dndrlr (bir yerden baka bir yere dndrlerek tanr). Bu ayn zamanda malzemenin artan miktarda havalanmasn salar. Kompostlatrma sresi seilen teknoloji, iklim koullar ve havalandrma derecesi gibi zelliklere bal olarak deiiklik gstermektedir. Bu sre 2-4 ay aras bir sreyi kapsayabilir. Pazar talepleri, kompostun belirli bir partikl byklnde olmasn salamak zere mekanik bir elemeden geirilmesini de gerekli klabilir. Organik atklarn ve atk amurlarn kompostlatrlmas iin gerekli bir tesisin meydana getirilmesinde, aadaki sistemin gelitirilmesi ve maliyetlerinin dikkate alnmas gerekmektedir: Atk kabul ve depolama sahalar Uygulanacak mekanik sistemin tanmlanmas Havalandrma ncesinde kompost yaplacak karmn depolanmas iin bir sahann belirlenmesi. Not: Bu aama her zaman gerekli olmayabilir, ancak sistemin esneklii asndan ilgin olabilir Fermantasyon / biyolojik reaktr sahas. Not: reaktrler, konteynrlar, tneller, kanallar ve buralardaki kal sreleri, 10 gnden 5 haftaya kadar deiebilir. Bu uygulanan programa gredir. Kompostun olgunlamas ve rnn nihai stabilizasyonu iin gerekli depolama sahas Mekanik eleme sistemleri: Elein delik bykl kompostun nihai kullanmna baldr. Kk boyutlu fraksiyon depolanabilir, pazarlanabilir veya bertaraf edilebilir. Ham kalan fraksiyon ise kompostlatrma prosesine yap maddesi grevi grmesi iin geri gnderilebilir. Yerel tesise ait taleplerin kontrol. rnein, kanalizasyon suyu, kokular, toz kontrol, ve grlt, bcek ve dier hayvanlarn kontrol gibi iler. Dnyada ok deiik kompostlatrma sistemleri mevcuttur. Bununla birlikte, bunlar belirli kategorilerde snflandrlrlar:
2
Temelde biyo-rtme ve yakma sistemlerinin her ikisi de artma amuru ileme teknolojileridir ve bunun iin kurutma yeterli olabilir. Danman grup olarak tecrbemiz, genel olarak yakmaya hazrlanan artma amurlarnda kuru madde miktarnn % 40-50 arasnda arttrld ynndedir.
20
Ak kompostlatrma sistemleri statik yn: -doal havalandrma (ventilasyon) -zorlamal havalandrma, emme veya silo gibi ortamlara hava basma ile dnen ynlar -doal havalandrma (ventilasyon) -zorlamal havalandrma, emme veya silo gibi ortamlara hava basma ile Kapal kompostlatrma sistemleri, kontin veya periyodik olarak zorlamal havalandrma dnen yatay reaktrler (tp) sabit dikey reaktrler (kule) aralar halinde (kutular) Deiik sistemler arasndaki seim teknik ve ekonomik parametrelere gre yaplr. Genel olarak, artma amurlarnn kompostlatrlmasnda, proses kontrol, i gcnn azaltlmas ve hava koullarnn hassasiyeti zorlamal hava kullanlan teknolojilerin kullanlmasn gerekli klar. 7.3 Artma amurunu Kompostlatrmann Avantajlar ve Dezavantajlar
Avantajlar Kompostlatrma dier artma amuru ileme metotlarna gre aada sralanan avantajlar sunar. rnein, ziraat amac ile kompostlatrlmadan kullanlan artma amurlarna gre kompostlatrmann sunduu avantajlar: Tarm arazilerine serilmek zere tanacak malzemelerin hacimlerinde azalma olur retimden uzak olan yerlerde daha kolay depolama olanaklar elde edilir rnn daha az su ihtiva etmesi nedeni ile araziye serilmesi daha kolay olur Kompostun zellikleri (spesifikasyonu) kontrol edilir, topran humus ve besleyici madde seviyesi ynnden iyiletirilmesini salayan nihai rn kompozisyonu bylelikle iyice tanmlanm olur Nebatat standardnda belirlenen ve uygulamada tanmlanan besin maddesi kontrol yaplr Zirai uygulamadan nce rnn hijyenlii salanr. Dezavantajlar leme maliyeti artma amurunun ham olarak serilmesine gre daha fazladr Havalandrma enerji sarfiyatna neden olur Kompostun nihai rn olarak kullanlmas iin bir ihtiyacn olmas gerekir. Halen bununla (kompost ile) rekabet edecek rnler mevcuttur Optimum C/N orann temin etmek iin artma amurunun, dier atklarla (ilem grmesi gereken dier atklarn mevcut olmas halinde) kartrlmas avantaj olabildii gibi, bu atklarn satn alnmasnn zorunlu olmas halinde bir dezavantaja dnebilir. Sonu Atk amurlarnn kompostlatrlmas seenei, rnein, zirai amal olarak dorudan kullanlmasna gre maliyeti yksek bir uygulama olmasna ramen, salk asndan bakldnda, patojen risklerinin, kokunu azalmas ve nebatatn talep ettii besin maddesinin kontroll olarak verilmesi ynleri ile evresel adan kabul edilebilir bir seenektir.
21
7.4
Maliyet Tahminleri
Artma amurlarnn deiik yntemlerle ilenme seenekleri ile ilgili maliyetler hesaplanmak zorundadr. Bir atk su artma tesisi artma amurunu kompostlatrmak iin aadaki maliyetleri gz nne almak zorundadr. Artma amurunun kompostlatrma tesisine nakliye maliyeti Kompostlatrma sistemi ve tesisi alt yaps iin yatrm ve mhendislik maliyetleri (binalar, havalandrma, koku ve hava temizleme ekipmanlar, kompostu dndrecek ve kartracak makineler, elekler, gerekli olmas durumunda hareketli bantlar - konveyrler, ykleyiciler, vb) Tesisin iletme giderleri: Personel, enerji (elektrik, yakt), kartrmada kullanlan malzemeler (eer gerekli ise, bunlarn kompostlatrma tesisine nakliye masraflar dahil), bakm, idari giderler, vergiler, Kalite kontrol masraflar,: Atklarn ve nihai rn olarak elde edilen kompostun karakterizasyonlar, prosesin deerlendirilmesi Pazarlama maliyetleri, pazar aratrmalar ve pazarlama malzemelerinin maliyetleri dahil olmak zere Kompostun, kompostlatrma tesisinden (son noktaya) nakliyesi ile ilgili maliyetler (gerekli olmas durumunda) Kompostlatrma maliyetlerine bir rnek olarak Fransadaki maliyetlere bakldnda, bu lkede artma amurlarndan elde edilen kompost maliyeti ton bana 140 270 ABD Dolar mertebesinde olmaktadr. 7.5 Sonular
Kompostlatrma iin (gnmzde) ok sayda patent bulunmasna ramen, nihai rn talebi ve pazar talebi ile ilgili kstlamalar gz nne alndnda, pek ok sistemin uygun olmad anlalmaktadr. Bunlar, genellikle, ya ok basit olup ne atk zelliklerine ne de pazar taleplerine cevap vermemekte, ya da yksek yatrm maliyeti ve/veya iilik gerektirmektedirler. Bu nedenle de bu tr yatrmlar uygun bulunmamaktadr. Artma amurlarnn kompost yaplarak ilenmesi ile ilgili yaklamlar oluturulurken (kararlar verilirken) kompost yaplacak atklarn, elde edilecek nihai rnn zellikleri ve elde edilen nihai rnn pazarlanmas ile ilgili snrlamalarn mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. Bunlar yaplmadan (artma amurlarnn kullanld) herhangi bir tesis kurulmamaldr. Sonu olarak, yukarda sz edilen ve sistem ile pazar plan analizi ile ilgili neriler (reeteler) ve dier planlama faktrleri, kaliteli bir kompost retiminin baarl olarak gerekletirilmesi iin gerekli koullar ortaya koymaktadr. Ancak bu kalitenin gelimesi iin gerekli ilemlerin maliyetleri de gz nnde tutulmaldr.
22
KURUTMA
Bu blmn amac artma amurlarn kurutulmasnda kullanlan deiik metotlar tanmlamaktr 8.1 Artma amurunun Kurutulmas iin artlar Miktar ve Kurutma Oranlar
Temelde, artma amurunun kurutulmas iin, herhangi zel bir n art bulunmamaktadr. Bu, bilinen tm evsel atk su artma tesisi kaynakl artma amurlarnn doru ekilde tasarlanan ve iletilen kurutma tesisinde ilenebilecei anlamna gelmektedir. Her endstriyel ilemde olduu gibi, gz ard edilemeyecek husus ise ton bana maliyetin az miktarlarda artacadr. ekil 8.1 Kurutma ilemi iin Genel Ak emas
23
Evsel kaynakl artma amurunu ileyen kk bir tesis saatte 0.5 ton dan az su buharlatrmaktayken, bunun yannda byk bir tesis iin bu miktar 30 ton/saat olabilir. Kapasitede ki byk varyasyonun nedenleri aada verilmitir: 1) Atk su artma tesisinin (lerinin) bykl (ak m3/saat) 2) Kirlilik, kuru kat (kg)/ atk suyun hacmi (m3) 3) Artm tr kimyasal/ biyolojik vs. 4) Sindirilmi/Sindirilmemi artma amuru 5) Kurutulmu artma amuru iindeki kuru kar miktar Ad 4) Artma amuru sindirildiinde, organik maddeler biyogaza dntnden kuru kat (KK) miktar yaklak olarak %20 mertebesinde azalacaktr. Ad 5) Artma amuru, kurutmadan hemen sonra yaklacak ise KK miktar % 40-50 mertebesine ykseltilmektedir. Artma amuru ok amal kullanm iin (r: gbre, yakt) paketlenecekse KK oran %90-95 mertebesine kartlp, granle edilir. Kalite Kurutma ilemini uygulamak iin herhangi bir ilem ncesi koullandrmaya ihtiya yoktur. Fakat kurutulmu artma amuru iin kalite kriterleri uygulamaya bal olarak deiiklik gsterebilir. (Toprak yiletirme Kriterleri Hakknda Ek-2ye de baknz). Artma amurunun gbre ve /veya yakt olarak kalitesi genelde aadaki kriterlere gre deiiklik gsterir: 1) organik katlarn ierii 2) bitkilerin kullanabilecei besin ierii, genel olarak fosfor, potasyum ve azot 3) Su emme ve tutma zellii 4) Ar metal ierii 5) patojenik bakteri ve fungal (mantar), virs ierii, ve toksinler 6) patojenik mikro organizmalarn tekrar oluum sresi 2 ve 4 atk suyun ieriine ve artma tekniine balyken, 1 ve 3 organik madde sindirimi ile balantldr. Artma amuru iinde patojenlerin bulunma olasl nemli bir sorundur ve ciddiye alnmaldr. Bu noktada patojenlerin bulunma olasln en aza indirgemek iin dzgn ve doru kurutma ileminin gerekletirilmesi gerekmektedir. Sz konusu ilemde tutma sresi / tutma sresi dalm ve scaklk, tane (partikl) boyutu ve sl geirgenlii en gvenilir metotlar olarak grlmektedir. Baz kurutma ilemleri srasnda N-NH3 n bir ksm kaybedilebilir. Eer bu durum nemli ve zarar verici ise, kayp katk maddelerinin eklenmesiyle giderilebilir. Gerek ak ekli, kurutucu eidi (direk / dolayl) ve her rndeki kuru kat miktarna (ortalama: %70-90) gibi etkenlere baldr. Kurutucular arasnda farkllklar vardr. Is geri kazanm dolayl kurutucularla daha etkin olabilirken, direk kurutucular ayr granlizasyon gerektirmeyebilir.
24
8.2
Kurutma ve Kurutucular
Yaklak olarak 20 kurutma makinesi reticisi vardr. Deiik kurutma metotlar ve teknolojileri arasnda en belirgin olan direk (direct) ve dolayl (indirect) metotlardr. Direk kurutucularda, madde (artma amuru) ile buharlama salayan ve ayn anda su buharn sistemden karan stlm gaz arasnda direk temas vardr. Dolayl (Indirect) Kurutucular Dolayl kurutucularda, kurutulacak maddeye, dolayl olarak, bir s transfer yzeyi aracl ile s iletilir. Bu sistemde s arac (r: buhar, termal ya) artma amuru ile direk temasta deildir. Oluan su buharnn tanmas iin kk bir hava akm kullanlabilir. Fakat genel olarak dolayl kurutucularda hi hava kullanlmamaktadr, bu, koku giderme masrafn en aza indirirken s yaltmn en st seviyede tutmaktadr. Dolayl kurutucular arasnda ska kullanlan sistemlerden biri disk kurutuculardr. (bkz. ekil 8.2). Disk kurutucular yava, dner (rotating) ekipmanlardr. Bu ekipmanlarn yaps basit ve iletilmeleri de kolaydr. Ekipmann hareketsiz ksm (stator) kurutulacak maddeyi iine alan neredeyse silindirik, yatay bir davuldan (drum) olumaktadr. Davulun iinde, davula bal olan ve kartrc grevini yapan syrc ubuklar mevcuttur. Hareketsiz ksmn (stator) st tarafnda, toz ayrc ve kaak buhar toplayc bir aklk bulunur. Kurutucu genel olarak dk bir alak basn ile altrlr. Ekipmann hareketli ksm (rotor) paralel biimde sralanm, yatay bir afta kaynaklanm ii bo disklerden olumaktadr. Buhar veya baka stc maddeler bu ii bo disklerin iinde dolamaktadr. Bu disklerin zerine kartrclar (agitator) kaynaklanmtr. Ekipmann iletmesi asndan kk bir hav akmnn olmas avantaj yaratsa da, kurutma ilemi tamamen havasz da rahatlkla srdrlebilir. Az havasz veya tamamen havasz ileme toz ayrtrma ve koku azaltma maliyetlerini en aza indirgemektedir. Yksek verimlilikte s transferini srekli klmak iin s transfer yzeyini (diskleri) srekli temiz tutmak gerekmektedir. Artma amurunun yapkan zellii disklerin temizlii iin olumsuz bir faktrdr. Disk kurutucularnn yapkan zellikli maddeleri ileyebilmesi iin genelde aadaki zelliklere sahip olmalar gerekmektedir: Is transfer yzeyinin kendini temizleme zellii: disklerin kurutulacak madde ierisinde hafif srtnme ile dnmesi Ayn anda kartrc ve syrclarn faaliyetleri ve yksek s transferi kurutucu iinden geen maddenin yapmadan ve tkanklk taratmadan gemesini salamaktadr.
25
ekil 8.2 Disk Kurutucusu
Direkt (Direct) Kurutucular Direkt kurutucularda, kurutmak iin kullanlan gazn ss, artma amuruna direkt olarak (dorudan) aktarlmaktadr. Bu ilem gaz ve artma amuru maddesinin arasnda youn bir temas olmasn gerektirmektedir. Direk kurutucular arasnda en sk kullanlan ekipman dner davul kurutucular ve akkan yatakl kurutuculardr. Dner davul kurutucularnda artma amuru davulun bir ucundan konulmaktadr. Dnme faaliyeti ve davulun i yapsndan dolay artma amuru davulun br ucuna ulamakta ve ayn anda scak gazlarla ok youn temasa gemektedir. Son rn %90 kuru kat oranna sahip granl artma amurudur. Davul ierisinde tkanmay engellemek iin dner davul sistemine giren artma amurunun kuru kat oran %65ten fazla olmaldr. Bu kvama ulamak iin yeni (slak) artma amurunun daha nce kurutulmu artma amuruyla kartrlmas gerekmektedir. Akkan yatakl kurutucularda youn temas scak gazlarn ykselmesi ile salanmaktadr. Ykselen gazlar artma amurunu kurutana kadar alkalayarak tar. Artma amurunun trne gre kurutulmu artma amuru % 90 dan fazla kuru kat oranna sahip, tozdan arnm, granller haline dnr. Emisyon gaz ierisinde bulunan toz gaz akm ierisinde tanr, siklonlarla ayrtrldktan sonra kurutulmu ark amuru ile kartrlarak tekrar kurutucuya verilir. Akkan yatak sistemine s
26
alveriini salayan tehizatn eklenmesi direkt ve dolayl kurutma sistemlerinden oluan bir karma kurutma ekipman yaratr. Gaz ve artma amuru arasnda oluan youn temas ve iyi s transferi sonucunda direk kurutucularn spesifik performanslar dolayl kurutuculardan daha iyidir. Buna ek bir avantaj olarak direk kurutucular mekanik tasarm olarak daha basittirler. te yandan direk kurutucularn aadakiler gibi dezavantajlar vardr: Kullanlan gazlar yksek oranda kirletici (zellikle de koku yapan bileenler) tamaktadr. lemin bu sonucu nemli derecede gaz artmna neden olmaktadr. Bu tr kurutucular dk slarda almaya daha az uygundur. Bu durum zellikle dner davul kurutucusu iin geerlidir. Patlama riski vardr. Gazlarn sisteme tekrar devir daim (sirkle) edilmesi mmkn olsa da bu ok daha karmak kurutma ekipman tasarm gerektirmekte ve bylelikle direkt kurutucularn avantajlarn nemli lde azaltmaktadr. Her iki sistem yaygn olarak kullanlsa da direk ve dolayl kurutma teknolojileri arasndaki seim artma amuru karakteristiklerine ve eitli yerel faktrlerle yakndan ilikilidir. 8.3 Kurutmann Avantajlar ve Dezavantajlar Harcanan enerji asndan baklrsa bir ktleden suyun, buharlatrma/kurutma yntemiyle karlmas baka mekanik metotlarla karlatrldnda (sktrma ve santrifj) maliyeti genel olarak daha yksektir. Bu nedenle kurutma ncesinde yeterli derecede mekanik olarak su karma ilemi gerekletirilmelidir. Granl retme ilemini ieren kurutma tesisleri dier metotlarn ouna gre daha fazla mali yatrm gerektirmekte olsa da, te yandan kurutma, artma amurunun hacminde byk miktarlarda azalmaya neden olmakta ve depolanabilen ve hijyenik bir rn retmektedir. Hacimdeki byk azalmadan dolay kuru artma amuru nakliye, ileme ve depolama maliyetlerini nemli lde azaltmaktadr. teki metotlarla karlatrldnda artma amurunun kuru halde olmasnn en byk avantaj ise son rn en uygun zamanda belli baz alanlara pazarlayabilme olasldr.: Tarm ve ormanclkta gbre olarak kullanlmas. Bu konudaki (86/278/EEC nolu AB direktifi artma
amurlarnn tarmda kullanlmas halinde evrenin ve zellikle topran korunmas ile ilgili kurallar iermekte olup bununla ilgili ksa bir zet Ek-1de sunulmutur. Ayrca toprak iyiletiricisi olarak tarmda kullanlacak malzemelerin sahip olabilecekleri kirletici elementlerin snr deerleri AB Eko Etiketi bal altnda bu raporda Ek-2de (mg/ kg kuru madde) olarak bir tablo halinde verilmitir.)
imento tesislerinde, enerji tesislerinde ve yakma tesislerinde enerji olarak kullanlmas st toprak peyzaj, dolgu ve dzenli depolama iin kullanlmas (Kalite kriterleri bu durumda
kullanlacak herhangi bir malzemeden farkl olmayacaktr. Koullar yerel kanuni yapya mevzuata- ve ynetmeliklere bal olarak deiiklik gsterecektir. Kriterler listesinde en ok bulunmas gereken konu artma amuru iindeki kurun (Pb) oran olacaktr. Hollandada 1995 ylndan bu yana toprak zerine kullanlacak artma amurlarnn u deerleri (mg/kg-kuru madde olarak) amamas gerekmektedir: Cd: 1.25 / Cr: 75/ Cu: 75/ Hg:0.75/ Ni: 30/ Pb: 100/ Zn: 300/ As: 15. nemli Not: Kuru maddenin en az %50si organik madde olmaldr. Burada verilen deerlere sahip kurutulmu amurlar hem toprak iyiletirmek (karbon/ azot dengesini salamak) gayesi ile tarm amal hem de ve dolgu malzemesi olarak peyzaj amal almalarda kullanlmaktadr. Burada verilen kriterler Kanuni Deiiklik Taslaklar (Rapor 1d) Teknik Hkmler Ek-4 iinde (s.57) yer almtr.
Is ile kurutulmu artma amurunun hijyenizasyon ve nemli lde hacim azaltma ileminden geirilmi olmas ou uygulama iin byk nem kazanmaktadr.
27
8.4
Mali Tahminler
Yukarda da anlatld gibi artma amurunun kurutulmas teki yntemlere gre yksek yatrm maliyetine sahiptir. Kurutma Ekipmanlar iin gvenilir ve geerli yatrm tahminleri, tesisin yerel faktrlere ok bal olmasndan dolay verilememektedir. Karar aamasnda baz sorular bu konuya aklk getirebilir: rnein biyogazn retilmesi avantajlmdr? Deil midir? KW/h iin birim fiyat nedir?, pazardaki elektrik fiyat ile karlatrldnda herhangi bir fark varmdr? Sindirim artma amurunun iindeki organik maddeyi ve bir yakt veya gbre olarak kullanlmas durumunda deerini ne kadar azaltmaktadr? rnein kurutucuya buhar vastasyla beslenen s daha dk derecelerde hala mevcuttur. Bu tr bir sya ihtiya var m? Var ise nerelerde kullanlabilir ve nasl fiyatlandrlmaldr? Depolama haricinde artma amurunun bir mterisi (talibi) var mdr? Bu mteri (talip) maliyeti nasl karlayacak ve demeyi nasl yapacaktr? Artma amurlarnn depolama maliyetlerinde ne gibi deiiklikler beklenmektedir.?
rnek Ylda 2,400 ton kuru kat madde ileyen - ki bu ylda 12,000 ton (%20 kuru kat madde muhtevas olan) susuzlatrlm artma amuru demektir - ve biyolojik paralama nitesi (sindirim nitesi) olmayan bir tesisin iletme maliyeti (kire, polimer, nakliye,vb giderler dahil) kuru madde tonu bana 155 ABD Dolar mertebesinde olmaktadr. Byle bir tesisin yatrm maliyeti ise kapital dahil yaklak olarak 0,4-0,5 milyon ABD Dolardr. Bina, depolama, gereken s ve kuru maddenin bertaraf dahil edilirse kuru kat (KK) iin yaplan ortalama yatrm ton bana 300-350 ABD Dolar mertebesinde olacaktr
28
YAKMA (INCINERATION) Gnmzde, artma amurlarnn en son ileme (bertaraf) yntemi olarak uygulanan yakma yntemi Avrupa'da artma amurlarnn toplam ktlesinin yaklak % 15 kadarna uygulanmaktadr. Bu uygulamada artma amurlar ya tek balarna, ya da dier atklarla birlikte yaklmaktadr. Artma amurlarnn dorudan zirai amal olarak kullanlmas veya dzenli depolama sahalarna gnderilerek bertaraf edilmesi giderek artan yasal kontrollere tabi olmaktadr. Bu nedenle, .yakma sistemlerindeki yatrm maliyetlerinin yksek olmasna, yakma kriterlerinin sklna, emisyon gazlarnn ilenmesi ile ilgili maliyetlerin artmasna ve uucu kllerle yanma rn olarak ortaya kan kllerin bertaraf ilemlerinin zorlamasna ramen, artma amurlarnn yaklarak bertaraf ynteminin giderek daha fazla kullanlaca beklenmektedir. Artma amurlarnn yaklmas ilemi ya dorudan bu atklar yakmak zere kurulmu olan yakma tesislerinde ya da dier evsel atklarn da yakld yakma tesislerinde gerekletirilebilir. Artma amurlarn dier atklarla birlikte yakan tesislerde, artma amurlarndaki organik maddenin yaklmasndan kaynaklanan snrlamalara uyum gsterilir. n kurutma ilemi yapldktan sonra, artma amurlar, yksek kalorifik deere sahip olduklar iin, imento frnlar iinde de yaklabilir. Bu durumda amur iindeki kirleticiler de klinker iinde stabilize edilmi olur. Bu da kirli amurlarn ilenmesi iin ilgin bir yntemdir. Ekonomik adan durum deerlendirilmesi yapldnda, bu uygulamalarn zirai amal olarak kullanlamayan veya dier evsel atklarla birlikte yaklamayan amurlar iin dnlmesi gerektii anlalr. Stabilizasyon iin ngrlen metotlardan biri de "vitrifikasyon"dur. Japonya bu konuda baz tecrbelere sahiptir. Ancak yntem ok pahaldr. Bu nedenle, aadaki paragraflarda bu yntem zerinde durulmayacaktr. 9.1 Artma amuru Yakmak in Kurulan zel Yakma (Incineration)
Artma amuru yakmak iin kurulmu zel yakma tesisleri uzun yllardr iletilmektedir. Dner frnlar ve klasik veya pirolitik tipli frnlar gnmzde giderek yerlerinin akkan yatakl sistemlere terk etmektedirler. Bunun nedeni akkan yatakl sistemlerin iletilmelerinin daha kolay olmasdr. Akkan yatakl sistem, ii s tulas (refractory material) ile kaplanm dikey bir yakma odasna sahiptir. Yatan altnda yksek scakla getirilen bir kum tabakas vardr. Bu kum iinden yksek scaklkta hava geirilerek akkan halinde tutulur. Bertaraf edilecek artma amurlar bu kum yatann ya iine ya da zerine braklr. Akkan yatak iindeki gaz, oluan yanma rnlerinin tam olarak paralanmas iin 850 C dereceye kadar stlmaldr. Mekanik olarak kurutulan artma amurlarnn yakma enerjisi verilmeden tam olarak yaklmalar mmkn deildir. Yanma odasndan kan scak gazlardan s enerjisini geri kazanan bir s geri kazanm nitesi kullanlr. Bu sy geri kazanmak ve yeniden kullanmak iin u teknik kullanlr: Birinci teknikte, yakma gaz duman (yanm gazlar) / hava s deitirgecinden geirerek stlr. kinci teknikte, geri kazanm kazannda oluan buhar yardm ile artma amurunun kurutulmas salanr. nc teknikte
29
ise, frnn arkasnda bulunan buhar kazanndaki s yardm ile dner diskli bir kurutucuda artma amurunun n kurutma ilemi yaplr. kinci proses (teknik) sl ynden birincisine gre daha verimlidir, nk bu teknikte, n kurutmadan nce % 20 - 25 kuru madde miktar ve % 60 - 70 arasnda uucu madde /kuru madde oranna sahip artma amurlarnn otomatik (kendiliinden) yanmas temin edilebilmektedir. Kurutucudan kan su buharnn geri kazanlmas ve tekrar kazan tankna geri gnderilmesi de sonular (s kazanma verimliliini) olumlu ynde etkilemektedir. Bu tr ar malzeme gereksinimi duyan ve yatrm maliyetleri gerektiren yatrmlarn byk yatrmlar (kapasitelerinin saatte 2.5 ton suyu buharlatrmaktan daha fazla) olmalar gerekmektedir. kinci proses (teknik) Almanya, Hollanda ve ngiltere'de uygulanmaktadr. Bu proseste iinde yaklak % 23 kuru madde muhtevas olan artma amurlar kendiliinden yaklabilmektedir. 9.2 Birlikte Yakma (Co-incineration) - Genel Tanm
Atk amurlarnn yaklmas iin evsel atk yakan yakma tesislerinin kullanlmas olduka ekici bir seenektir. Bu durum yakma tesisinin artma amurunun olutuu su artma tesisine yakn olmas ve zellikle evsel atk yakan tesisin kapasitesi doyum noktasna ulamam ise daha da ilgin bir alternatif oluturmaktadr. Evsel kat atklarla artma amurlarnn karm karmn enerji muhtevasnn azalmas nedeni ile dikkatli bir ekilde tasarlanmaldr (yaplmaldr). Ayrca n-kurutmadan gemi veya hi bir ilemden gememi artma amurlarnn yakma tesislerine nasl verilecekleri hususunda bir yntemin gelitirilmesi de gerekmektedir. Bu yntemlerden biri artma amurlarnn kuru madde miktarn % 65 seviyesine kartacak ekilde kurutulmasdr. Bu durumda artma amurunun kalorifik deeri evsel atk kalorifik deerine yakn olur (2000 th/t= 2000 kcal/ kg) ve bu amur dorudan frna verilebilir. Frna verilecek evsel kat atk madde miktar verilen artma amuru arl kadar azaltlmak zorundadr. Yakma tesisinin kapasitesi doyma noktasna yakn ise bu ilem bir dezavantaj olabilir. Ancak, genel olarak, yln belirli zamanlarnda ,atk girdisine ihtiya duyan orta boyutlu yakma tesislerinde bu bir avantajdr. Granl haline getirilmi artma amurlar nemli bir enerji kaynan temsil eder ve herhangi bir koku problemi olmadan kolaylkla depolanabilir. Dier bir zm akkan (pasty) halde bulunan artma amurlarnn yksek basnl pompalar vastas ile dorudan frna verilen (enjekte eden) bir prosesin uygulanmasdr. Burada amur yakma tepsisinin (grate) zerine dzgn bir ekilde yaylr. Artma amuru frnn giriine refraktr tabaka arasndan geirilen bir boru sistemi ile enjekte edilir. amur yer ekimi ile yakma tepsisi zerine der. amurunu yanma sresi ve dier atklara karma hz dier evsel atklar kadardr. Bu proseslerdeki en nemli hususlardan biri sistemlerin kalibre edilmesidir. Artma amurunun byk miktarlarda enjekte edilmesi durumunda, bunun tamamen yanmamas gibi bir risk vardr. Yzeydeki elementler yand halde, merkez yanmam olabilir. Artma amurunun pompa ile verilmesi halinde amur iindeki kuru madde miktar % 18 -ile 30 mertebesinde olmaldr. Deiik yakma sistemleri ile evsel atn % 20 kadar artma amuru olan karmlarn yaklmas mmkndr. amurlarn ok slak
30
olmas halinde, enjeksiyon sonrasnda buharlama meydana gelir ve yaklan toplam tonaj fazlaca deimez. Dier bir yntem de artma amurlarnn evsel atklarla birlikte frna verilmeden nce (hauler iinde) kartrlmasdr. Ancak bu durumda baz hacimsel ve koku problemleri meydana gelebilir. 9.3 Avantajlar ve Dezavantajlar Avantajlar: Yanmadan sonra artma amuru hacminde nemli azalma meydana gelir (yakmadan sonra elde edilen hacim azalmas yaklan artma amurunun organik madde ierii ile balantldr. Yakma, artma amurunun hacmini %25-50 arasnda azaltr.) Artma amurlarndan enerji olarak yararlanlm olur Artma amurunun yaklmasndan sonra ortaya kan yan rnlerin geri dnm gayesi ile kullanlmas mmkndr (asfalt yollarda dolgu maddesi, beton retimi ve tula yapm) Bu proses amur kompozisyonuna fazla hassas deildir Gvenilir (bilinen / uygulanan) sistemlerdir Sitemin kapal olmas ve yksek scaklklar nedeni ile kokular minimize edilir. Dezavantajlar: Yakma tesisleri yatrm maliyetleri yksek iletmelerdir. Bunlar ancak byk hacimlerin bertaraf iin uygundurlar. 2000 ile 2500 TDS (bu Fransa'da 200,000 ile 800,000 bin kii edeerinde ortaya kan amur miktar demektir, ancak elde edilen amur miktar atk su artma tesisine gre deimektedir) ileyecek tesisler sz konusudur. Hollanda'da daha yksek kapasiteler gerekmektedir. 10,000 ile 40,000 TDS veya daha fazla. Bu lkede tesisin bir atk su artma tesisi ile birletirilmi olmas (veya dier bir atk ileme fabrikas ile entegre edilmi olmas) veya olmamas nemli deildir. Bu yksek kapasiteler emisyon gazlarnn temizlenmesindeki kompleks yapdan ve iletme veriminden dolay nemlidir.
Birlikte yaklma (co-incineration) durumunda, tesisin ileme kapasitesi ve ileme verimi, dier kat atklara ve/veya amurun ktlesinin toplam kat atk ktlesine oranna gre tesisin doyma noktasna gelip gelmemesine baldr. (Hollandada ve Almanyann pek ok blgesinde yaklan artma amurlarndan oluan cruf dzenli depolama
sahalarnda gmlerek bertaraf edilmektedir. Ancak crufun bir ykama prosesinden geirildikten sonra yollarda dolgu malzemesi olarak kullanlmas mmkndr.Crufun yollarda dolgu malzemesi, beton retimi ve tula yapmnda kullanm konusunda henz bir AB direktifi yoktur. Konunun Trkiyedeki nemi nedeni ile burada Almanyann Hessen eyaletinde kullanlan kriterler aadaki izelgede takdim edilmitir.) Kat atk yakma tesislerinden kaynaklanan cruf iin kirletici muhteva limitleri 3 Parametre Yanma kayb (3 h/ 600 C) TSS'deki C Fe Cr Ni Zn Cu Pb Cd Mn Limit (g/kg) 55 19 42 0.31 0.14 5.2 2.6 1.5 0.02 1.2 Parametre Co Ba Na K Karbonat Si S Cl P Nitrat Limit (g/kg) 0.02 1.3 9.3 3.8 9.3 410 2.8 3.4 5.8 0.02
Almanya'nn Hessen eyaletinin cruf ile ilgili ynergesinden alnmtr /Referans : Rapor 1-d, s. 56-57/.
R&R Bilimsel ve Teknik Hizmetler Ltd. ti. Srma Perde Sok. No:69 A/3 81190 Altunizade-skdar/stanbul-Turkey Tel:+90-216-391-59-92 Fax:+90-216-310-31-98 26.12.11/report-4d-turkish
DHV Consultants BV Laan 1914, no:35 P.O. Box 1399 3800 BJ Amersfoort The Netherlands Tel:+31-33-468-25-00 Fax:+31-33-468-26-01
31
9.4
Maliyet Tahminleri
Artma amurlarnn yakma tesislerinde bertarafna ynelik bir karar verilirken aadaki maliyetler gz nne alnmaldr: Gerekli depolama sisteminin maliyeti Frn maliyeti Emisyon gazlar ve yakma sonras oluan dier atklarn (uucu kl, klinker, yakmadan oluan kl) ilenmesi ile ilgili maliyetler Dier ek maliyetler- hem mevcut tesisler hem de yeni tesisler iin geerlidir Sabit ve oransal iletme giderleri: Personel, tketilen maddeler (elektrik ve emisyon gazlarnn temizlenmesinde kullanlan kimyasallar), bakm, vergiler, vb. Artma amurunun ileme sahasna tanmasnn maliyeti Kalite kontrol iler ilgili giderler (ham artma amuru ve yan rnler) Geri dntrlecek baz yan rnlerin pazarlanmas ile ilgili maliyetler. Bir maliyet tahmini yapmak iin, sadece artma amuru yakmak zere kurulan tesislerdeki maliyetlerin, yaklan ton kuru madde baznda vergiler haricinde 220 ile 375 ABD Dolar mertebesinde olduunu aklda tutmak gerekir. Bu deer, yatrm maliyetini, mevcut sistemlerin iyiletirilme maliyetlerini, iletme maliyetini ve 1. Snf bir dzenli depolama sahasna yaplacak atk bertaraf cretlerini kapsar. Bu cretler, ylda 2,000 ile 5,000 ton kuru madde yakabilen tesisler iin geerlidir. Burada belirtilen kuru madde miktar 200,000 ile 800,000 kii edeerinde artma yapan tesislerde ortaya kan miktarlardr. Yatrm maliyet n-kurutma yapan yakma tesisleri iin daha yksektir. Ancak bunlarda iletme masraflarndan dolay bir yarar (tasarruf) elde edilebilir. Hollanda'da faaliyet gsteren yakma tesisleri yksek kapasiteli olup (rnein Dordrecht tesisinde saatte 5 ton su buharlamas gerekletirilir) n kurutma ilemi ve kompleks emisyon gaz temizleme ilemleri yaplmas nedeni ile ton bana maliyetler 275 - 375 ABD Dolarndaki araln yksek ksmna (375 Dolara) dorudur. Bu araln dk olan blm (275 Dolar) ise emisyon gazlarnn temizlenmesinde daha az sk standartlar olan lkeler iin geerlidir. Adapte edilmi enjektrlerle ortak yakma (co-incineration) tesislerinde (rnein, Monaco'daki tesis), toplam maliyet, amurun tesise getirilmesi (tanmas) hari fakat ypranma maliyeti, yanma rnlerinin ilenmesi vb maliyetler dahil vergiler haricinde ton bana yaklak olarak 40 ABD Dolar mertebesindedir. Bu ton bana kuru madde cinsinden 150 - 210 ABD Dolarna denk gelmektedir. Tabii bu durumda, tesisin bykl, saha koullar gibi nedenler de gz nne alndnda bu proses etkin ve ekici bir hale gelmektedir. Burada verilen fiyatlar, evsel kat atk yakma kapasitesinde herhangi bir azalmaya sebep olmayacak ekilde yaplan ekstra amur enjeksiyonunu kapsamaktadr. Enjekte edilen artma amurunun % 20 kadar evsel atk yerine verilmesi nedeni ile evsel kat atk yakma kapasitesi azaldndan dolay, yakmann toplam maliyeti, amurun yaklmas ile dier evsel atklarn yaklmas arasnda eit olarak paylatrlmaldr. Bu durumda fiyatlar daha nce verilen fiyatlardan daha yksek olacaktr (kuru atk madde tonu bana 260 - 375 ABD Dolar)
32
9.5
Sonular
Yatrm maliyetleri dier artma amuru ileme proseslerindeki maliyetlere gre daha fazla olmakla birlikte, nmzdeki yllarda atk amurlarnn yakma ile bertarafnn giderek nemli oranlarda artmas beklenmektedir. Tesislerin (nitelerin) byk boyutlarda gerekletirilmeleri, bunlarn teknik ve ekonomik olmalarn salar ve yatrm maliyetlerini dengeler. Evsel kat atklarn ve atk amurlarnn deiik oranlarda birletirilmesi (kartrlmas) ile yakma tesislerinin iletmeleri optimize edilebilir. Buna en iyi rnek, stlarak kurutulan amur granllerinin yaklmasdr. Bu malzemenin depolanmas ok kolaydr ve bu malzeme, baka herhangi bir yerel ileme metodu yoksa, yakma tesisinde girdi maddesi olarak kullanlabilir. Fazla kapasiteye veya normal d beslemeye maruz kalan (deniz kenarnda veya dalk blgede kurulmu olan) tesisler atk amurlarnn kurutulmas ve yaklmas iin zellikle nem tarlar, nk bunlar yksek kalorifik deere sahip hijyenik atklar depolayabilirler. Yakma sonucunda ok byk hacimsel azalmalar meydana gelir. Kllerin tekrar kullanm imkanlar ile dzenli depolamaya gnderilecek yanm madde miktarlarn da az olmas nemli hususlar arasndadr.
33
10
DZENL DEPOLAMA
10.1 Uygulama iin artlar: 1993 ylnda Avrupa Birliinde 230 milyon ton (ya) atk amur retildii hesaplanmtr. (Korrespondenz Abwasser, 1993, 40, jahrgang, Linder: Anforderungen an die Klarschlammentsorgung in Europe). Almanya'da retilen artma amurun % 25 kadar zirai amalarla, % 65 kadar dzenli olarak depolanmakta ve % 10 kadar da yaklarak bertaraf edilmitir. svire'de bu deerler % 50, 30 ve 20 ve Fransa'da ise % 55, 25 ve 20 eklinde tecelli etmitir. Bylelikle her lkeye gre deiiklikler ortaya kmtr. Ancak, gelecekte atk amurlarnn dzenli depolama alanlarnda bertaraf, baka hibir ileme yntemi olmad durumlar iin geerli olacak ve bu ekilde bertaraf en dk ncelikte kalacaktr. Gnmzdeki artma amuru bertaraf zirai kullanm ve yakmaya yneliktir. Dzenli depolama alanlar ile ilgili tercihler yaplrken en iyi tercihlerde (yerleim koullarnda) ve en iyi iletme koullarnda bile bir miktar toprak alt kirliliinin olmas muhtemeldir. Bu nedenle depolama sahas seimi yaplrken jeolojik olarak sakncas olan sahalardan saknlmas gereklilii ortaya konulmutur. Jeolojik olarak sakncal olan durumlar: ak karstik alanlar ve akl (gravel) teraslardan iinde yer alt akifer tabakalar gibi yaplanmalardr ve bunlar kesin olarak (depolama sahalarnn yaplamayaca) korunan blgelerdir. Dzenli bir depolama sahas iin yaplan seimlerde, halen kullanlan ve gelecekte kullanlacak akiferler dnda dier bir faktr de bu sahann "kuru" bir blgede yer almasnn zorunluluudur. Dier bir deyile, depolama sahas yer alt su tabakasndan yukarda olmaldr. evresel kirlilik, doru saha seiminin yaplmas, kat atklarn organize bir ekilde bertaraf edilmesi, depolama sahasnn yzeyinin profesyonelce korunmas, ve bertaraf tesisinin devaml olarak dzenli tutulmas ile minimize edilebilir. Bylelikle kirleticilerin ve sznt suyunun yer alt suyuna ve yzeye gelen yalarn akifer tabakalarna ulamas minimum seviyede tutulabilir. Depolama sahasnn taban ile (sahann altnda bulunan) doymam blge arasndaki mesafenin mmkn olduunca byk (uzun) olmas da depolama sahas yer seimi iin nemli bir faktrdr. 10.1.1 amurun Dzenli Depolama Yaplmadan nceki Karakteri ve lenmesi
Atk su artma tesislerinde oluan artma amurlarnn oluumlar (orijinleri) birbirinden farkldr. deiiktir. amur, birincil dengeleme havuzlarnda (ham amur) oluabildii gibi, biyolojik artma (aktif amur ile artma) yapan tesislerinde de atk amur meydana gelmektedir. Baz durumlarda bunlarn karm da olabilir. Atk su amuru, atk su iinde bulunan tm kirleticileri iinde barndryor olabilir. Bu amurdaki organik madde miktar ilenen atk su miktarna bal olmakla birlikte yaklak olarak % 60 - 70 mertebesindedir. Organik maddeler (ya, proteinler, karbon-hidratlar) biyolojik olarak kolaylkla paralanabilirler. Bu paralanma srasnda ve depolama aamasnda koku problemleri ortaya kar. amur ayn zamanda bulac (hastalk yayabilen) da olabilir. Artma amurlar, aerobik veya anaerobik bir prosesten getikten sonra veya bir kimyasal yntemle ilendikten sonra stabilize karmlar olarak da snflandrlrlar. Bu proseslerde daima bir "zaman" aral vardr. Artma amurun zerine stabilizasyon salamak amac ile kire eklenmesi ilemi teorik
34
olarak anaerobik prosese gre dezenfeksiyon verimliliini daha fazla arttrr ( patojenlerin yok edilmesi hz asndan) Aerobik stabilizasyona ait dezenfeksiyon etkinlii (toplam oksidasyon prosesi) henz yeterince bilinmemektedir. Gnmzde, patojenlerin yok edilmesi iin sl aerobik ilemler de gerekletirilmektedir. Bu sistemin daha nce kullanlan sistemlere gre ok daha verimli olduu dnlmektedir. Kk tesislerde, amur kurutma yataklar halen kullanlan bir yntemdir. Ancak amuru mekanik olarak susuzlatrma ilemleri giderek daha fazla yaygnlamaktadr. Mekanik susuzlatrma sonucunda, orijinal olarak, iinde % 2 - 3 mertebesinde kuru madde bulunan amurlardaki kuru madde miktar % 20 - 30 mertebesine kadar kmaktadr. Bu noktada amur artk kreklenebilir (krek ile tanabilir) duruma gelmi demektir. Susuzlatrma aralar amurun kimyasal olarak nartlandrlmasn/ilenmesini gerekli klar. Stabilize edilmi, susuzlatrlm amur daime dikkate alnmas gereken patojenik mikro-organizmalar da ihtiva eder. Bunun kire ile ileme sokulmas pH deerini 12'ye kadar arttrr, fakat bu durumda patojenlerin aktifliklerini kaybetmesinin sadece geici olduu aklda tutulmaldr. 10.1.2 Atk amur Bertaraf Sahalarnn naat ile lgili Ynetmelikler
Yakn gemite atk amurlarnn dzenli depolama sahalarnda bertaraf arzu edilen (sk olarak kullanlan) bir yntemdi. Ancak mevcut koullarda, artma amurun greceli olarak dk maliyetlerle (dzenli depolama sahalarnda) bertaraf konusu giderek daha fazla sorgulanmaya balanmtr. Atk amurlarnn depolanmas ile ilgili iki alternatif vardr: Bunlardan biri, artma amurunun tek bana (mono) olarak gmlmesi, dieri ise evsel atk su tesislerinden kan amurun evsel kat atklarla birlikte gmlmesidir. kinci durumda, depolama tesisinde oluan gazlarn (metan ve CO2) kullanlmas sz konusudur. Artma amurunun dzenli, depolama alanlarna gmlerek bertaraf edilmesi her lkede "Teknik Direktifler" ad altndaki ynetmeliklerle gerekleir. Mevcut sk (Dzenli Depolama Direktifi) ynetmelik ve depolama sahalar iin snrl sayda potansiyel olarak uygun depolama sahasnn var olduu dikkate alnrsa, sadece blgesel olarak bertarafn mmkn olabilecei anlalmaktadr. Depolama sahasnn altna, sznt sularnn yer alt suyuna karmasn engellemek gayesi ile bir su szdrmaz (rnein, kil) tabakann yerletirilmesi de arzu edilmekte/gerekli grlmektedir. Depolama sahasnn seimi dier kriterleri de karlamak zorundadr. Bunlardan zellikle, sahann yerleim birimlerine, yollara, nehirlere vb birimlere emniyetli bir mesafede olmas nemli kriterlerdendir. Seilen sahann geici dahi olsa, sularla kaplanan bir yrede olmamas veya su haznelerinin (akiferlerin) zerinde bulunmamas fevkalade nemlidir. Dier (nemli) bir husus, sahann zirai adan yksek deere sahip bir yerde olmamas hususudur. Bylelikle artma amurun depolanmas yznden blgede gelecek gelimelere engel olunmamaldr. Son olarak, ekonomik noktalar da dikkate alnmaldr. Bunlar arasnda, nakliye mesafesi minimize edilmeli ve doal dk zeminler veya boluklar (pits) ve eski maden ocaklar dikkate alnmaldr. Trafik de, byk tama aralarnn yerleim alanlarna verecei rahatszlk nedeni ile, planlanmaldr. Atk amurlarn depolanaca sahann seimi yapldktan sonra teknik tasarm ileri balar. Tasarmda, su izolasyonu ve drenaj en nemli elemanlardr. Yer alt sularna ve yzey sularna karma her ne maliyette olursa olsun nlenmelidir. Bu nedenle, depolama sahalar su szdrmaz tabakalardan veya kenarlarnda (yatay veya eimli) blmlerden oluturulmaldr.
35
Su szdrmaz tabakann yaplmas ilemi, koruyucu ince (kum) bir tabakann plastik bir folyo tabakasnn altna yerletirilmesi ile balar. Folyolar (jeo- membranlar) sahada (sl bir kaynak ile) birbirine kaynaklanr. Bu tabakann zerine drenaj borularndan oluan bir drenaj tabakas yerletirilir. Bu borulara yeterli eimin olmas gerekir (suyun yer ekimi yani gravite ile akn salanmak iin). Bunun zerine, koruma amac ile bir kum tabakas daha yerletirilir. Bunun amac drenaj-folyo sisteminin mekanik olarak hasar grmesini engellemek ve olmas muhtemel szntlar nlemektir. Depolama sahasnn gerekte yerleimi deiik ekillerde gerekletirilebilir. Sahann karakteristiklerine bal olarak, vadiler veya doal knt olan yerler veya tepeleme dolum yaplacak ekilde dz araziler bu amala kullanlabilir. Bunlarn bir karm da bu ama dorultusunda kullanlabilir. rnein, bir knt sahas doldurulduktan sonra tepeleme dolum yapmak gibi. Susuzlatrlm artma amurunun iinde arta kalan su miktar mikro-biyolojik faaliyet nedeni ile genellikle depolamann altna kadar ulamaz. Sznt sular yamur ile meydana gelen sulardr ve bunlar da drenaj sisteminin yardm ile uzaklatrlrlar. Sznt sular ciddi oranda kirlenmitir. Bu nedenle de bu sularn mutlaka artlmalar gerekir. Bu artma bilinen artma metotlar ile yaplabilir. Ancak baz durumlarda sznt sular ormanlarn sulanmas iin kullanlabilir. Depolama sahalar hem bir tel ile evrilmeli hem de etraflarna koruyucu bir orman sahas yaplmaldr. Depolama ile ilgili iletme hususlar daha sonra tartlacaktr. Ancak burada kirleticilerin potansiyel szmasn belirleyebilmek iin sahann etrafna izleme kuyularnn yerletirilmesinin nemi vurgulanmak zorundadr. Kuyulardan alnan yer alt suyu rnekleri laboratuarlarda analiz edilmelidir. Son olarak, byle bir depolama tesisi tasarlanrken sahann bakm /peyzaj (recultivation) da dikkate alnmak zorundadr. Genellikle, byle bir sahann iletmesi tamamlandktan sonra zerine bitkiler ve aalar dikilmelidir. Yukarda tanmlanan koullardan anlalaca zere, bir depolama sahasnn ina edilmesi ve iletilmesi olduka yksek maliyetlerle gerekleir. Bu da, maliyetin etkinlii asndan deerlendirildiinde, seilen sahann (dolma kapasitelerinin) an azndan 10 yllk bir mre sahip olmasn gerekli klmaktadr. 10.2 Pratik zmler Atk amurlarnn depolanmas ile ilgili iki alternatif vardr: Bunlardan biri, artma amurunun tek bana bertaraf edilmesi, dieri ise evsel atk su tesislerinden kan amurun evsel kat atklarla birlikte bertaraf edilmesidir.
36
10.2.1
Tek- Bana (Mono) Depolama
Tek-bana (mono) depolama ileminin yaplaca sahalardaki en nemli snrlama artma amurunun muhtevasndaki su miktardr. Genelde bu % 65'den daha fazla olmamaldr, nk daha fazla su miktarlar tama ve ileme srasnda kullanlan mekanik aralara zarar verir. Artma amurunun durayllk kontrol (consistency) amurun yrtma-kuvvetini (shear -force) len zel cihazlarla yaplr. Susuzlatrlm atk amurlar -henz imdiye kadar- dzenli depolama tesislerinde bertaraf edilmemitir. Buradaki en nemli sorun susuzlatrma srecidir. Blm 8'de detayl olarak anlatlan susuzlatrma (kurutma) prosesi, amurun kire, demir tuzlar ile artlandrldktan sonra, kapal pres (chamber press machine) ve yeni jenerasyon santrifjlerin yardm ile teorik olarak (susuzlatrmadan beklenilen) istenilen kriterleri karlayabilmekte veya aabilmektedir. Kuzey Budapete'deki atk su artma tesisinde altrlan ve kire ve demir tuzlar artlandrldktan sonra preslenen artma amurundaki kuru madde muhtevas % 40 - 50 mertebesindedir. Burada oluan artma amuru keki bu gaye iin tasarlanm olan ve bakent yaknndaki (20 km mesafede) Fotosomad belediyesi yaknlarndaki bir depolama sahasna gnderilerek bertaraf edilmektedir. Bu depolama sahas Orta Avrupa'daki en gelimi depolama sahas olarak bilinmektedir. Bu tr tek bana (mono) artma amuru bertaraf eden tesislerin iletilmelerinde son derece kat kurallar uygulanmaktadr. Teorik olarak bu kurallar,, artma amurunun tankerlere yklendii atk su artma tesislerinde uygulanmaya balar. En nemli grev, amurun atk depolama sahasnda depolanmas, tama aralarnn hareketi ve malzemenin depo sahas iindeki hareketidir. Bu proseslerin tamam birbiri ile harmoni iinde olmaldr. Depolanan amur tabakasnn genilii (amurun durayllna baldr), kokular ve bulac organizmalar ile roden tr (fare, san) haerelerin kontrol iin kullanlan st rt tabakasnn (toprann) depolanmas ve dalm gibi konularda son derece sk ynetmelikler (standartlar) uygulanr. Sznt suyunun ve yzeyden gelen ya sularnn toplanmas, toplama metodu, artlmalar ve bertaraflar devaml olarak kontrol edilmelidir. zleme kuyularndan alnan su rneklerinde kirlilik (kontaminasyon) grlmesi halinde, uygulanan teknoloji yeniden gzden geirilmeli ve gereken dzeltmeler yaplmaldr. Bu kurallarn dnda, i sal, hijyenik ve i emniyeti ile ilgili pek ok kaide de takip edilmek zorundadr. Her ne kadar tek bana artma amurunun bertaraf edildii depolama sahalar gaz oluumu iin, kark depolamann yapld sahalara gre, fazla ehven deillerse de buralarda yine de bir miktar gaz meydana gelir. Oluan bu gaz % 50 - 60 orannda metan ve % 40 - 50 orannda karbondioksit (ve dier gazlardan da iz miktarlarda) ihtiva eder. Metan tehlikeli bir gaz olarak tanmlanr. Bu nedenle, depolama sahasnn yzeyinde gazn bulunup bulunmad devaml olarak kontrol edilmelidir. Buradaki en nemli grev, gazn kapal (rtl) boluklarda (rnein, yamur suyu toplanan boluklar) birikmesine engel olmaktr.
37
10.2.2
Kark Depolama
Kark depolama yaplmas durumunda, daha fazla olan malzeme evsel kat atktr. Bu durumda artma amuru ikinci bir ilave maddedir ve toplamn sadece % 20 - 25 kadarn oluturur (Bkz. ekil 10.1 ve 10.2). Evsel kat atklar toplanmas ve bertarafndan sorumlu olan firmalar ile artma amurlarnn toplanmas ve bertarafndan sorumlu olan firmalar ayn olmadndan, uralmas gereken ilk nemli sorun (protesto), evsel atk toplama ve bertaraf sorumluluu olan firmalarn artma amuru toplamak ve bunlarn bertarafndan sorumlu olmak istememeleridir. Bunun nedeni, atk amurlarn bertarafnn atk bertarafn daha komplike bir hale getirmesidir. Bu durum zellikle amurun muhtevasndaki su miktarnn yksek olmas durumunda zellikle daha da nem kazanmaktadr. Buna karlk (ramen), kark depolama ilemleri daha ekonomiktir ve kark olarak depolanan amurun iindeki su muhtevasnn fazlal tek-bana (mono) sisteme gre daha az nem arz eder. Kat atklarn su tutma kapasitesi (higroskopik zellii) greceli olarak yksektir. Depolama sahasnda uygun bir mikrobiyolojik faaliyetin balamas iin, atklarn % 60 - 65 civarnda su ihtiva etmesi gerekir. Atlar zamanla olgunlar (atklarda mevcut olan organik madde mikro-organizmalar sayesinde biyolojik ve stabilizasyon meydana gelir) ve yukarda da belirtildii gibi depolama gaz oluumu glenir. Bu depolama alanlarnda oluan depolama gaznn toplanmas ve kullanlmas arzu edilen (bazen zorunlu olan) bir husustur (aaya baknz). Kark depolama sahalar ile ilgili ynetmelik prensipleri Alman mevzuatndan derlenmitir (LAGADeponie Merkblatt 4690, ATV-VKS, Regelwerk, Abwasser-Abfail, Arbeitsblatt A 301): 1. Kark depolama yaplan sahalardaki en nemli kural duraylln (consistency) salanmasdr. Bunun iin, depolama sahalarnda, kat atklar ve artma amuru optimum ekilde ezen gerekli mekanik aralar mevcut olmaldr. 2. Bu sahalara atk amur depolanmas en az 3 metre kalnlnda kat atk depolamas yapldktan sonra gerekletirilmelidir. Sahalara devaml olarak (sadece) amur tabakalarnn serilmesi engellenmelidir. 3. Atk amurlarn kat atklarla kartrlmasnda (yerlemi) metot uygulanmaktadr. A) yn depolama - yn (nokta) depolama durumunda kat atklara kartrlacak atk amur oran arlk baznda % 20 25 arasnda olmaldr. Kark depolama Seviyeler halinde depolama. ki veya seviye halinde depolama (Bkz. ekil 10.1). Bu alternatifin kullanlmas halinde karm iindeki amur oran % 10 mertebesinde olmaktadr. Bu durumda depolama sahasndaki depolama yntemi serbest olarak seilebilir. 4. Ayr (rnein, nokta eklinde) amur bertaraf zaman iinde yakndan takip edilmeli ve amur yn kat atk ile rtlmelidir (Bkz. ekil 10.2) 5. Depolama srecinde meydana gelen depolama gaz gerek bir tehlike oluturmaz, nk alt tabakalarda oluan gazlar byk bir yzey alan olmas nedeni ile kolaylkla havalandrlr ile edilir. Depolama sreci tamamlandktan sonra, st tabaka yzeyinin toprak ile rtlerek depolama sreci tamamlandktan sonra nemli miktarda depolama gaz oluumu beklenmelidir. Bu gazlar toplanmal ve kullanlmaldr. Eer gazlarn kullanm gerekleemiyorsa, bu gazlarn toplanarak baka bir yntemle (ekilde) havalandrlmalar salanmaldr. (rnein, havalandrma bacalar ve buran kan gazlarn yaklmas) 6. Depolanan kat atk ve artk amur tabakalar arasndan szan su ok ciddi ekilde kirlenmi bir su olarak kabul edilmelidir. Bu suyun kimyasal oksijen ihtiyac (KO) 50 - 60,000 mg/l seviyesinde olabilmekte ve amonyak muhtevas da litrede birka bin miligram seviyesine ulaabilmektedir.
38
Bu yksek kirlilik seviyesini iki ekilde drmek mmkndr. Birincisi, iyi bilinen su artma ilemini uygulamak, ikincisi de, sznt suyunun depolamann zerine geri pskrtmektir (bu uygulamaya baz lkelerde izin verilmemektedir). kinci yntem iki yarar birden salar: Bir taraftan gaz oluumu iin (depolanan atk iinde) gerekli olan optimum su miktarn salar, dier taraftan da ierdeki doal biyolojik paralanma proseslerine (mikrobiyolojik paralanma) katkda bulunarak organik madde miktarn byk lde azaltr. Almanya'da (rnek tekil etmesi bakmndan) ok sayda kark depolama yaplan saha mevcuttur. Bu konuda daha fazla bilgi "MuA 62. Lfg. IX/81, Rettenberger and Tabasaran: Gemeinsame Ablagerung von Hausmll und Klrschiamm." Adl referanstan elde edilebilir. 10.3 Fiyat Verimliliinin Hesaplanmas Artk amur depolamak iin spesifik maliyet yaklak olarak metre kare bana 50 ABD Dolar mertebesindedir (1996 fiyatlar ile). Bu fiyata sahann jeolojik ve hidrojeolojik aratrma masraflar, izolasyon malzemesi (plastik veya kil) fiyat, sznt suyu ve gaz toplama sistemi ile ilgili masraflar, izleme kuyularnn maliyetleri, sznt sularnn kontrol ve analizi ile ilgili harcamalar, kantar, binalar, makineler, pompalar vs gibi sabit giderler dahildir. Ancak sahann maliyeti haritir. Bir ton atn bertaraf iin Almanya ve Avusturya'da uygulanan cretler arasnda ok byk farklar vardr. Avusturya'da ton bana maliyet (Styria'da) 65 - 300 ABD dolar arasnda seyrederken, bu deer Almanya'da 150 - 300 ABD Dolar mertebesinde olmaktadr. Almanya'da ayrca bu rakamlar sabit bir art iinde grnmektedir.
39
ekil 10.1: Seviyeler halinde depolama
40
ekil 10.2: Artma amurunun Depolanmas
41
11
ARITMA AMURUNUN BERTARAFI N KARAR PROSES
11.1 Yasal Snrlamalar Yasalarn artma amurunun bertaraf zerindeki etkisi aada verilmitir, Artma amurunun izin verilen bertarafna ilikin tanmlamalar; artma amurunun veya saha doldurma amal kompost halinin, tarm veya ormanclk iin kullanm. Artma amurunun yakma tesislerinde uyulmas gereken emisyon standartlarna ilikin tanmlamalar. Ortaya kan artma amurunun miktarn ve kalitesini etkileyen atk su ileme tesislerinin k kalitesine ilikin tanmlamalar.
Evsel atk artma amuruna ilikin Avrupa Birlii yasal tanmlarnn deerlendirmesi ekte sunulmutur. 11.2 Maliyet Artma amurunun ilenmesine ilikin kararda maliyet nemli bir kriterdir. Maliyetler, yerel artlara ve ileme tesisinin byklne bal olarak deimektedir. Artma amurunun ilenmesi ve bertaraf ile ilgili deiik seeneklerin doru bir karlatrmasn yapabilmek iin ana faktrden etkilenen yllk maliyetleri ele almak nemlidir. lk olarak, toplam yatrm miktarna, finansman metoduna, amortisman sresine ve bor alnan miktarn faiz oranlarna bal olan yllk yatrm maliyetleri gelir. kinci srada enerji, kimyasal madde, bakm, personel maalar, vergi ve sigortadan oluan iletme maliyetleri yer alr. nc olarak da bertarafa veya kalnt veya son rnn tekrara kullanmna bal maliyetler gelir. Yukarda belirtilen tm maliyetler, artma amurunu ileme tesisinde veya proseste yer alan daha sonraki aamalarda ortaya kar. Eer artma amurunun ilenmesi evsel atk ileme tesisinin kendisinden etkileniyorsa, bu durumda genellikle nakliye maliyetleri ve nakliye metotlarna bal depolama maliyetleri gz ard edilmemelidir. zel ileme maliyetleri, bykle gre, Tablo 11.1 de gsterildii gibi deiebilir. Maliyet karlatrmalar yaparken girdi olarak kullanlan artma amurundan beklenen kalitenin ve dolaysyla n ileme maliyetlerinin bir yntemden dierine deiebileceini dnmek gerekir. rnek olarak, slak oksidasyon ve baz durumlarda tarmda kullanm iin artma amurunun suyunun alnmas gerekmez. Yukarda belirtilen maliyetler nakliye ve su alma ilemini iermez, ayrca hibir dier artma amuru n ileme (aerobik ve anaerobik stabilizasyon) maliyetini de iermez. Tarmda kullanm maliyeti hijyenizasyonu ierir
42
11.3 Karar Aac Bir karar aac ekil 11.1de sunulmutur. Ana kelimelerle ilgili yorumlar Tablo 11.1de verilmitir. Karar Aac, sv, stabilize olmu artma amurunun ilenmesi ve bertaraf ile ilgili deiik metotlar gstermektedir. Stabilizasyon, aerobik termofilik n ileme veya anaerobik sindirme anlamna gelmekte olup, her iki durumda gaz ve koku emisyonunun minimize olduu, kk bir biyolojik faaliyet ieren artma amuru ile sonulanr. Karar aacnda hangi ynde gidileceine ilikin karar artlar numaralar ile gsterilmitir. Hangi yolun niye seileceine dair nedenler Tablo 11.2de sunulmutur. Bu tablo ne ok fazla neden iermekte, ne de tm kararlar benzer niteliktedir. Bu sadece rnekleme olarak hazrlanmtr. Stabilize olmam artma amurunda kirlenmi, stabilize olmu artma amuru ile benzer bir ekilde ilenebilir. Bu durumda yumuatma sadece mekanik zellikleri gelitirmek zorunda olmayp ayn zamanda biyolojik stabiliteyi de garanti etmelidir. Bu stabiliteye ulaamadan nce taze artma amurunun ara depolamas koku ve gvenlik sorunlar yaratabilecei iin stabilize olmam (taze) artma amurunun srekli ilenmesi nemlidir. Pek ok durumda ilk ileme adm olarak artma amurunu stabilize etmek (anaerobik sindirim) doru olacaktr. ekil 11.1: Karar Aac
43
Tablo 11.1: ekil 11.1 hakknda aklamalar

Kirlenmi (Polluted) Dezenfektasyon (Disinfection) Susuzlatrma (Dewatering) n-lemler (Conditioning) Kurutma (Drying) Artma amuru zirai kullanm iin yasal limit deerleri ayorsa kirlidir. Kirlilik genelde ar metal younluundan kaynaklanr. Zirai kullanm sz konusu ise anaerobik sindirim mikroplarn tamamn yok etmediinden dezenfektasyon arttr. Genelde hijyenik artma amuru elde etmek iin pastrizasyon teknii kullanlr. nce artma amurunun mekanik yollarla (preslerle) koyulatrlmasdr. Susuzlatrlm artma amurunun kat madde oran %15-30 arasndadr. Susuzlatrlm artma amuruna tiksotropik zelliklerini azaltan ve mekanik direncini arttran bir katk maddesi konulur. Bu amurun daha kolay depolanmasn, tanmasn ve bertaraf edilmesini salar. Genelde katk maddesi ezilmi kire ta olur. Kurutma sonras kuru madde oran %80-90 olmaktadr. Son rn olan granle amur biyolojik olarak stabil, kolayca depolanp tanabilir ve yakma / zirai amal kullanlabilir bir hal alr. Nihai bertaraf sz konusu olur ise kurutmann sadece belli bir orana kadar gereklemesi (%40-60) tavsiye edilir. Bu oran kuru amura susuzlatrmadan kan amurun eklenmesiyle de elde edilebilir. Yakma (Incineration) Yakmann amac sadece artma amurunu yok etmek deil enerji kazanmaktr. Bu ilem zel bir artma amuru yakma tesisinde yada kurutularak normal yakma tesislerinde (imento fab., enerji santrali) gerekletirilebilir. Eer yakma yaknda bulunan bir tesiste gerekletirilecekse n kurutma ilemi daha az nem kazanr. Yeni Teknoloji (New Tech.) Dz. Depolama (Landfilling) Endstriyel Kullanm (Industrial Use) Zirai Kullanm (Agricultural Use) Artma amuru ince (susuzlatrlmam), genelde n ilemlerden sonra susuzlatrlm halde kullanlabilir. Artma amurunu kullanmann nc yolu ise ticari sata sunulmu gbre olacaktr (r: amur kurutulmu ve bahar aylarna kadar depolanmtr). Benzer ekilde bu rn ormanclkta, bahecilikte ve baclkta kullanlabilir. Susuzlatrlm hatta ksmen kurutulmu artma amurunun dzenli depolama alanlarnda bertaraf ye lkelerde yasaktr. Susuzlatrlm amur genelde bertaraftan nce n ilemlerden gemek durumundadr. Genelde depolama alanlarnda yakmadan arta kalan kller depolanr. Kurutulmu artma amuru gbre sanayinde, enerji santrallerinde, yakma klleri ise inaat endstrisinde kullanlabilmektedir Gazifikasyon, slak oksidasyon, plazma pirolizi
Tablo 11.2: Karar Aacndaki numaralarn aklanmas

1 2 3 4 5 6 7 nce ve/veya susuzlatrlm artma amurunun zirai kullanm mmkndr. Tarmda kullanlamaz veya en fazla kuru granl halde kullanlabilir. Ara depolama, tama ve dzenli depolama iin mekanik zellikler gelitirilmelidir. Dzenli depolama tavsiye edilmez. Susuzlatrlm artma amuru yakma veya benzer bir tesiste yaklabilir. Susuzlatrma sonras kuru madde miktar iin limitler ve deikenler kontrol edilmelidir. Mevsimsel deiikliklerden dolay granl halde zirai olarak kullanlmas veya teki haldeki amurlarn iftiler tarafndan kullanlmamas. Kurutulmu artma amurunun yakt olarak deerlendirilmesi veya fazla olarak stoklanm kurutulmu artma amurunun bertaraf veya yakma tesislerinde (frnlarnda) yakt olarak kullanlacak deerlere (kalorifik sl ynnden) getirilmek zere kurulmu artma amurunun susuzlatrlm artma amuru ile kartrlmas 8 9 10 11 nce (susuzlatrlmam) artma amurunun zirai kullanm. Bahelerden yeil atk veya baka kompostlanabilir atklar artma amuru ile kartrlmas mmkn. Kompostun toprak zerinde kullanlmas. Ara depolama, tama ve zirai kullanm iin mekanik zellikler gelitirilmelidir. Artklar dzenli depolamaya gidebilir. Kurutulmu artma amurunun yakt olarak kullanlmas veya yakma tesislerinde (frnlarnda) yakt olarak R&R Bilimsel ve Teknik Hizmetler Ltd. ti. Srma Perde Sok. No:69 A/3 81190 Altunizade-skdar/stanbul-Turkey Tel:+90-216-391-59-92 Fax:+90-216-310-31-98 26.12.11/report-4d-turkish
DHV Consultants BV Laan 1914, no:35 P.O. Box 1399 3800 BJ Amersfoort The Netherlands Tel:+31-33-468-25-00 Fax:+31-33-468-26-01
44
kullanlacak deerlere (kalorifik sl ynnden) getirilmek zere kurutulmu artma amurunun susuzlatrlm artma amuru ile kartrlmas
12
KAYNAKA Artma amuru Karakterizasyonu [1] APHA-AWWA-WPCF (1980). Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater,15th Edn., Washington D.C., USA [2] Bruce A.M. and Fisher WJ. (1984) . Sludge stabilization - methods and measurement. In: sewage Sludge Stabilization and Disinfection. 1ruce A.M. Ed., Ellis Horwood, (1.hichester1 U.K [3] Colin F. (1979) . Methodes d'evaluation de la stabilit biologique des boues residuaries, E.E.C.-COST 68 bis, Working Party 1 Meeting, Institut de Recherches Hydrologiques, Nancy, France, 25 Sept. 1979. [4] Heide B.A., Kampf R. and Visser M.A. (1982). Manual for the selection and use of polyelectrolytes in dewatering sludge with beltpresses, TNO Report 124E, Delft, The Netherlands. [5] Lockyear C.F. and White MJ.D. (1979). The WRC thickenability test using a low speed centrifuge, WRC Technical Report TR 118, Stevenage, U.K. [6] Spinosa L., Mininni G., Barile G. and Lore F. (1984) . Study of belt-press operation for sludge dewatering. In: Proc. of the E.E.C. Workshop Methods of Characterization of Sewage Sludge, Dublin, Eire, 6July 1983, 11 291 D. Reidel, Dordrecht, The Netherlands. [7] Spinosa L., Lotito V. and Mininni G. (1990). Evaluation of sewage sludge centrifugability. Proc. of V World Filtration Congress, Vol. 2, 327-330, Nice, 5-8June, 1990. [8] Vesilind P.A. (1971) . Estimation of sludge centrifuge performance,Journal of the Sanitary Eng. Division, ASCE, 97, SA2, 234-238. [9] Vesilind P.A. (1974). Treatment and Disposal of Wastewater Sludge. Ann Arbor Science, Ann Arbor, U.S.A. [10] Vesilind P.A. and Zhang G. (1983) . Technique for estimating sludge compatibility in centifugal dewatering. Personal communication. Depolama ve Nakliye [1] Castorani A., Spinosa L . and Trosi S. (1985). Preliminary criteria for the design of sewage and sludge pumping systems. Phoenix International, 3/4, 2229.
45
[2] Frost R.C. (1981). How to design sewage sludge pumping systems, W.R.C. Process Engineering, 85-S. [3] Frost R.C. (1982a) . Prediction of friction losses for the flow of sewage sludges along straight pipes. Water Research Centre Technical repol t TR175, Water Research Centre, Stevena,1c ( UK) . [4] Frost R.C. (1982b) . A method of estimating viscosity and designing pumping systems for thickened heterogeneous sludges. 8th Int. Conf. Hydr. Trans. Solids in pipes, Johannesburg, SA, August 25-27. [5] Spinosa L. and Sportelli S. (1986) . Storage and transport of sewage sludge. Phoenix international, 3, 34-37. [6] U.S.EPA (1979) . Process design manual for sludge treatment and disposal. EPA 625/ 1-79-011, Cincinnati (OH-USA) . [7] U.S.EPA (1984).11se and disposal of municipal wastewater sludge. EPA 625/10-8 003, Washington DC (USA). [8] Wiart J. (1993) . Les differents procedes de stockage des boues d'puration avant valorisation en agriculture. Etude de l'Agence de l'Environment et de la Maitrise de l'1nergie et al., Angers (F). [9] Willis DJ. (1978) . A literature survey on sewage sludge pumping. B.H.R.A. TN 1.1n(1 Zirai Kullanm [1] Handling, Treatment and Disposal of Sludge in Europe. Situation Report 1. An Overview. ISWA Working GIOUP on Sewage and Waterworks
46
EK - 1 Atk Su Artma amuru le lgili AB Ynetmelii Avrupa atk politikas, ynetim nceliklerinin hiyerarisini baz alr: Minimizasyon Geri Kazanm Enerjiyi tekrar kazanarak Yakma Dzenli Depolama
Aada sunulan AB ynetmelii, atk su artma amurunun ilenmesi ve bertarafn etkilemektedir. Evsel Atk Suyun Artm Direktifi (91/271/EEC) Direktif, atk suyun artlmas ile ilgili kat kurallar getirirken atk su artma amurunun miktarnda nemli lde arttrmaktadr. Direktif, tm AB yesi lkelerin, 31. 12. 2000 tarihine kadar, 2000 PE 4 deerini aan atk su artma tesisleri iin atk suyun ikinci kez artlmasn salayacak altyapy oluturmalarn gerektirmektedir. Temiz su kabul eden noktalardaki klarda, atk su, besleyiciler ve organik maddeler asndan artlmaldr (Madde 4 ve 5). Direktif, evsel atk artma amurunun, deniz ve temiz su kn 31. 12. 1998 tarihinden sonra yasaklamtr (Madde 14) Atk Su Artma amurunun Tarmda Kullanlmas Halinde evrenin ve zellikle Topran Korunmas Direktifi (86/278/EEC). Bu direktif, artma amurunun zirai alanda kullanlmas halinde uyulmas gereken ynetmeliklerle ilgilidir. Bu ynetmelikler aadaki kurallar iermektedir. n artma Artma amurunda ar metal bulunmamas ile ilgili snrlamalar Kuru kat atk miktar ve birim alan ve zamana den ar metaller ile ilgili snrlamalar Artma amurunun yayld toprakta ar metal bulunmasna ilikin snrlamalar ve topran pH deeri ile ilgili kurallar Mikro kirleticilerin bulunmas ile ilgili snrlamalar Topraa eklenen besleyici miktar ile ilgili snrlamalar (N ve P) Ekim tercihleri ile ilgili snrlamalar Artma amurunun yarld zirai alana ulama artlarna ilikin snrlamalar Yasal uyum kontrol
PE bir atk su artma tesisinin kapasitesini tanmlayan sk kullanlan bir terimdir (bir tr ortak payda). rnein 2000 PE iki bin kiiye edeerdir: 2000 kii tarafndan retilecek atk suyun miktarna ve kalitesine eittir.
47
Atklarn Dzenli Depolanmas Direktifi (1999/31/EC) Bu taslak direktif, depolama sahalarna ilikin tasarm, ina, iletme ve kapatma kurallarn tanmlar. Direktif, dzenli depolama alanlarn kategoriye ayrr ve bu kategoriler rtc tabaka ve denetim kurallarna gre farkllk gsterir. Tehlikeli Atklar iin Dzenli Depolama Tesisleri Tehlikeli olmayan Atklar iin Dzenli Depolama Tesisleri Tesirsiz (inert) atklar iin Dzenli Depolama Tesisleri
Atk su artma amurunun dzenli depolama sahasnda depolanmas yasak deildir. Ancak biyolojik olarak paralanabilen atk olduu iin kstlanmtr. Kstlama hedefi, 1995te kan biyolojik olarak paralanabilen atk miktarnn2006 da %75, 2009da % 50, 2016da ise %25 inin depolama sahalarnda depolanmas ngrlmtr. 1995 ylnda, toplanan evsel atnn %80inden fazlasn dzenli depolama sahalarna bertaraf etmi ye lkeler, hedeflerine ulamay 4 yllk bir sre iin erteleyebilirler. Atn Yaklmas Direktifi (94/67/EC) Bu direktif, tm atk yakma tesislerini, artma amuru yakma tesislerini ve tm bu tesislerin emisyon standartlar ile ilgili kararlar ierir. Hava emisyonlar Yakma ile oluan kat kalntlar ve emisyon gaz temizlenmesi (artma amuru kl) Emisyon gaz temizlenmesinden kan atk su (temizleme suyu) Kl kalntsndan oluan sznt suyu Artma amuru yakma tesisleri, yetkililer tarafndan evresel uygunluk asndan onaylanmaldr
48
EK 2 AB EKO-ETKET TOPRAIN YLETRLMES N KRTERLER Ekolojik Kriterler: Eko-etiket edinmek isteyen, topran kalitesini arttracak faaliyetler gerekletiren tm ahslar aadaki kriterlere uymak zorundadr rnn kayna: Toprak iyiletirme ile uraan kiiler organik madde ieriini sadece atk maddelerin ilenmesi ve / veya yeniden kullanlmas sonucunda elde ediyor ise EKO-ETKET alma hakknda sahip olur. (Direktif 75/442/EECde tanmland gibi) Not: Burada kullanlan organik terimi yaayan organizmalar tarafndan kaynaklanan maddeler anlamnda kullanlmaktadr. rn atk-su artma tesislerinden kaynaklanan artma amuru ieriyor ise, kullanlan artma amurunun ABnin 86/278/EEC (EK-1B) sayl direktifi ile uyumlu olmas gerekmektedir. Kullanm iin Uygunluk: Genel Etiketleme rn ambalaj zerinde bulunacak etikette aadaki bilgiler bulunmaldr: rnn pazarlanmasndan sorumlu olanlarn ad ve adresi rn eidini anlatan tanm (toprak iyiletirici terimini kullanarak) Saklama koullar iin tavsiyeler, nerilen son kullanma tarihleri ve rn seri numaras rnn kullanm alanlar ve snrlamalar. Deiik bitki guruplar iin uygunluunu gsteren bilgi rnn retilmesinde kullanlan hammadde (%10dan fazla olanlar iin). Evsel atk-su, artma amuru, zirai atklar, sanayi veya ticari atklar gibi trler belirtilmeli. rnn kaynakland sektrlerde belirlenmelidir (r. Yiyecek retimi, kat vs.) Kullanma talimat ve miktar hakknda bilgi, miktar kg (veya lt) / m2 toprak /yl eklinde olmaldr. Gvenli kullanm iin talimat rn Performans Tm rnler kat halde pazarlanmal, ve kendi arlnn %25inden az kuru madde iermemelidir. 1 m2lik bir alana 500 grdan (kuru arlk) az organik madde verilmesini engellemek iin en az uygulanacak miktar belirtilmelidir. rn, bitki byme testini geebilmek iin bitkinin olumasn ve bymesini olumsuz ynde etkilememelidir.
49
Toprak kalitesinin dmesi ve su kirlilii Hibir rnde bulunmasna izin verilmeyen madde ve limit deerleri aada verilmitir. (l birimi arlktr)
Madde Zn Cu Ni Cd Pb Hg Cr Mo* Se* As* F Mg/kg 300 75 50 1.5 140 1 140 2 1.5 7 200
*) Bu maddelere ilikin deerler, rnn iinde endstriyel proses atklar, evsel kat atk ve artma amurundan bir oranda bulunuyor ise istenmektedir. rnler, lindane, cypermethrin veya promecarb ile ilenmi eleri iermemelidir. Besin (nutrient) yklemesi Tavsiye edilen miktarlar kullanldnda rnler aada verilen maksimum besin yklemesi deerlerini amamaldrlar. 8 g/m2 toplam azot 6 g/m2 P205 12 g/m2 K20 Not: Besin ieriinin en azndan %10u ilk uygulama sezonunda bitki tarafndan kullanlabiliyor ise rn bu yaptrmdan muaf tutulacaktr. Bu tr rnler ayn zamanda C:N orannda 30:1 olarak temsil edilmektedir.
50
Salk ve Gven rnler aadaki tabloda verilen temel patojenlere ait maksimum deerleri amamaldr. Taze (slak) madde Salmonella - 25grda yok E.Coli <1000 OTS* / g
*) OTS: Ortalama Tahmini Say
Sorunlar / Olumsuz durumlar: Hibir rn topraa uygulandktan sonra srekli ve rahatsz edici boyutlarda kokuya neden olmamaldr. Hibir rn iinde insan saln tehdit edebilecek, cam, tel, dier metaller veya sert plastikler gibi maddeleri iermemelidir. Hibir rn kabul edilemeyecek sayda yabani ot tohumu veya hzl byyen otlara ait vejetatif / reyen bitki paralar iermemelidir. Test Metodu ve Analiz Ar metaller iin gerekletirilecek testler ve analizler 86/278/EEC nolu direktife uygun biimde gerekletirilmelidir. Toprak iyiletiriciler zerinde gerekletirilecek uluslar aras seviyede kabul grm fiziksel ve mikrobiyolojik test metotlarnn olmad durumlarda test metodu ye lkenin sorumluluundadr. Referans: Avrupa Birlii Resmi Yayn (31.12.94) No. L364/23
51

Atıksu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atıksu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EVSEL VE EVSEL NTELKL ATIK SU ARITMA AMURUNUN ARITIMI

ekil 3.1: Artma amurunun n Artm iin Metotlar

ekil 3.2: Artma amurun ilenmesi ve bertaraf iin en sk kullanlan metotlar

ATIK SU ARITMA AMURUNUN KARAKTERZASYONU Giri:

ARITMA AMURLARININ TAINMASI

ekil 8.2 Disk Kurutucusu

Tek- Bana (Mono) Depolama

ekil 10.1: Seviyeler halinde depolama

ekil 10.2: Artma amurunun Depolanmas

ARITMA AMURUNUN BERTARAFI N KARAR PROSES

Tablo 11.1: ekil 11.1 hakknda aklamalar

Tablo 11.2: Karar Aacndaki numaralarn aklanmas

You might also like