SETA-SETA Analiz - 2011'de Turkiye

SETA ANALZ
S E TA | S i y a s e t , E k o n o m i v e To p l u m A r a t r m a l a r V a k f | w w w. s e t a v. o r g | A r a l k 2 0 1 1
2011DE Trkiye
2011DE TRKYE
EDTRLER TAHA ZHAN | HATEM ETE | SELN M. BLME YAZARLAR MUHTTN ATAMAN | SELN M. BLME | ZAFER ELK | YILMAZ ENSAROLU | HATEM ETE | YAVUZ GTRK | BEKR S. GR | ERDAL TANAS KARAGL | HSEYN KIRMIZI | MJGE KKKELE | MURAT ZOLU | FERAY SALMAN | FURKAN TORLAK | FATMA SEL TURHAN | UFUK ULUTA | HAKKI UYGUR | CEM DURAN UZUN
SETA ANALZ
KATKIDA BULUNANLAR SADULLAH ANKARALI | EDA BEKTA | AHMET SEMH BNGL | PEK COKUN | GALP DALAY | FATO EMEKDAR | SAM ORUN ERSAY | DOAN EKNAT | LK STKLAL MIHIOKUR | ZEYNEP BETL SARIYILDIZ | FATH TAKIRAN | KADR ZEN
SETA
SYASET, EKONOM VE TOPLUM ARATIRMALARI VAKFI
SETA
COPYRIGHT 2011 SETA SETA | Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenahatun Caddesi No: 66 Gaziosmanpaa / ankaya 06700 ANKARA TRKYE Tel:+90 312.551 21 00 | Faks :+90 312.551 21 90 | www.setav.org | info@setav.org SETA | Washington D.C. Office 1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106 Washington, DC 20036 USA Tel: +1 202-223-9885 | Faks: +1 202-223-6099 | www.setadc.org | info@setadc.org SETA Analiz, No. 48, Aralk 2011 Tasarm&Uygulama: mare Yazar | Bask: Pelin Ofset, Ankara
NSZ
BRNC BLM
SYASET
13
KNC BLM
HUKUK VE NSAN HAKLARI
47
NC BLM
DI POLTKA
83
DRDNC BLM
EKONOM
123
BENC BLM
ETM
135
SONSZ
155
NDEKLER
NSZ | 7 1. SYASET | 13
1.1 12 HAZRAN 2011 SEMLER | 13 1.1.1 Seim Sreci ve Sonras Gelimeler-Krizler | 15 1.1.2 Seim ve Siyasi Partiler | 18 1.1.3 Seimlerin Siyasal Anlam | 24 ASKER-SYASET LKLER | 28 1.2.1 Balyoz Darbe Plan Davas | 28 1.2.2 nternet Andc Davas | 29 1.2.3 2011 YA Sreci | 30 1.2.4 Normalleme-Sivilleme | 31 PKK VE KRT SORUNU | 35 1.3.1 Sivil taatsizlik Eylemleri | 35 1.3.2 12 Haziran Seimleri | 37 1.3.3 KCK Davas | 38 1.3.4 zm iin Diyalog | 40 1.3.5 mral-Kandil Gerilimi ve atma Karar | 42 YASAMA FAALYETLER | 49 2.1.1 Anayasa Deiiklii | 50 2.1.2 Temel Kanunlar | 50 2.1.3 Dier Kanunlar | 51 2.1.4 Bakanlar Kuruluna Kanun Hkmnde Kararname karma Yetkisi Veren Kanun | 52 2.1.5 Sporda iddet ve Dzensizliin nlenmesine Dair Kanun | 52 2.1.6 Yeni Anayasa Sreci | 53 YARGI | 55 2.2.1 Yarg Sisteminin Glendirilmesi | 55 2.2.2 Yargnn Tartlmasna Yol Aan Baz Davalar | 57
1.2
1.3
2. HUKUK VE NSAN HAKLARI | 49

2.1
2.2
2.3
2.4 3.1
NSAN HAKLARI AISINDAN 2011 | 64 2.3.1 Gvenlik Sektrnn Sivil Denetimi | 64 2.3.2 Uluslararas nsan Haklar Hukukuna Uyum | 65 2.3.3 nsan Haklar Alannda Kurumsallama | 69 2.3.4 Kamu Grevlilerinin Eitimi | 70 2.3.5 Cezaevleri | 70 2.3.6 fade zgrl | 71 2.3.7 Din zgrl | 71 2.3.8 rgtlenme ve Toplanma zgrl | 73 2.3.9 Kadn Haklar | 73 2.3.10 ocuk Haklar | 75 2.3.11 Polis iddeti | 76 2.3.12 Engelliler | 77 2.3.13 Aznlklar ve Kltrel Haklar | 78 2.3.14 Krt Sorunu | 79 2.3.15 12 Haziran Genel Seimleri | 80 2.3.16 Mlteciler | 81 BEKLENTLER VE NERLER | 83 NEML GELMELER VE TRKYEYE YANSIMALARI | 85 3.1.1 Arap Bahar | 85 3.1.2 BM Sistemi Tartmalar | 89 DI POLTKADA KRZLER DNEM VE KL LKLER | 91 3.2.1 Trkiye-ABD likileri | 91 3.2.2 Trkiye-AB likileri | 96 3.2.3 Trkiye-Irak likileri | 100 3.2.4 Trkiye-ran likileri | 103 3.2.5 Trkiye-srail likileri | 107 3.2.6 Trkiye-Suriye likileri | 110 3.2.7 Trkiye-Balkanlar likileri | 114 3.2.8 Trkiye-Afrika likileri | 117 3.2.9 Kbrs Sorunu | 120 EKONOMK BYME | 125 4.1.1 Cari Ak | 128 4.1.2 Kamu Finansman | 130 4.1.3 Para Politikalar | 133 MLL ETM | 137 5.1.1 retmen Atamalar | 137 5.1.2 Ulusal retmen Stratejisi altay | 139 5.1.3 FATH Projesi | 140 5.1.4 Milli Eitim Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname | 141 5.1.5 2011 SBS Yerletirmeleri | 142 YKSEKRETM | 142 5.2.1 renci Protestolar | 144 5.2.2 Barts Serbestlii | 144 5.2.3 renci Aff ve Har cretleri | 146 5.2.4 SYMnin Yeniden Yaplandrlmas ve YGSde ifreli Kopya ddialar | 147 5.2.5 Yksekretimde Arz-Talep | 151 5.2.6 Yksekretimin Yeniden Yaplandrlmas | 153
3. DI POLTKA | 85
3.2
4. EKONOM | 125
4.1
5. ETM | 137
5.1
5.2
SONSZ | 155
NSZ
2011 senesi, 12 Eyll 2010 Anayasa referandum sonularnn siyasi ve sosyal yansmalarnn hissedilecei bir yl olacakt. 12 Eyll referandumunda eski Trkiyeye veda ederken; yeni Trkiyenin nasl ina edileceini tartr olmutuk. Ana temamz yeniydi. Yeni Trkiyeyi btn ynleriyle tartmaya hazrlanrken, Tunusta balayan, ardndan btn blgemizi etkisi altna alan deiim ve devrim dalgas ile kar karya kaldk. Trkiyenin yeni tartmalarna bir anda blgemizdeki deiim rzgr da dhil oluverdi. Kendi deiim ve dnmnde ciddi mesafeler alm bir Trkiye olarak, Arap Bahar ile yzletik. Hali hazrda devam etmekte olan Krt Meselesi zerinden Trkiyede yaanan demokratikleme ve sorunlarna arzulanan katky veremeyen kesimler; blgemizdeki isyanlardan acemi roller de karmaya altlar. 2011, 12 Eyll referandumunda %58 gibi yksek bir oranla gven tazelemesi yapan iktidarn nc dnem iin seimlere girecei yld. Referandumun hemen sonrasnda ana muhalefet partisinde yaanan karmak ve komplocu lider deiimi; demokratik alm sreci ve referandumu boykot karar ardndan BDP; Krt Meselesine dair verdii tepkilerin halk oylamasnda snanmasndan sonra MHP, 12 Haziran 2012 seimlerine iddial bir ekilde girdiler. 12 Haziran seimleri, muhalefet partilerinde oluan rzgrn aksine ak ara AK Partinin zaferiyle sonuland. 2011 senesinin en nemli gndemi olarak kabul ettiimiz 12 Haziran seimleri btn partiler asndan farkl olaylar ve sreler eklinde karmza kt. zellikle ana muhalefet partisi CHP, 2010 senesinden devrettii parti ii tartmala-
S E TA A N A L Z : 2 0 1 1 D E T R K Y E
r neredeyse kesintisiz ekilde srdrd. Baykaln grevini brakmak zorunda kalmasyla lider deiimine ahitlik ettiimiz Cumhuriyet Halk Partisi, siyasal bir gel git mekanizmasna dnen parti ii tartmalar eliinde seimlere girmi oldu. Yeni liderleri Kemal Kldarolu ile Yeni Trkiye tartmalarna Yeni CHP sylemiyle mdahil oldular. Lakin eski dinamiklerin ve aktrlerin byk lde korunduu parti yapsyla Yeni CHP tartmalar arzuladklar bir dalga boyunda ilerleyemedi. AK Parti geleneinin ak bir ekilde eski siyasi kimliiyle yzleerek yeni siyasi pozisyonunu ilan etmesine benzer bir tavr CHPden bekleyenler byk lde hayal krklna uradlar. CHP, 2011 boyunca eski ile yeni sylemin arasnda skan bir siyasal parti grnm verdi. Seimlerde eski CHPyi Trkiyedeki tartmalardan ve semen tercihlerinden adeta bamsz saylabilecek bir ekilde destekleyen kemiklemi taban tatmin ederek yeni bir CHP ina etme giriimi byk lde akamete urad. Ne kemiklemi tabann yeni sylemleriyle tatmin edebildi ne de yeni sylemin temsilcileri eski ile AK Parti tarz bir yzlemeyi gze alabildiler. Sonuta daha fazla siyasal adann ortaya kt paral bir parti gvdesi ve siyasal sylemi yarattlar. CHPye dair deiim tartmalar byk lde nce CHP ierisinde aktrlk mcadelesini kimin kazanaca sonucuna balanm oldu. 2011in son baharnda Dersim zerinden yaanan tartmalar ve Babakan Erdoann devlet adna milletten zr dilemesiyle CHP baka ve malzemesi bol bir makasn ierisine girmi oldu. Yeni CHPnin Eski CHPden ilan edilmi ve tartmalar byk lde bitirecek bir ekilde kopmad srece tek parti dnemi gnahlaryla her seferinde benzer bir imtihan yaayaca ortaya kt. Milliyeti Hareket Partisi, 12 Haziran seimlerine, 12 Eyll referandumunda Krt Meselesine ve Demokratik Alm srecine verdii reflekslerin gl bir toplumsal karl olmadn grm olmann basks altnda girmeye hazrlanyordu. Halkoylamas sonularnn zerine CHPdeki lider deiimini mecbur klan komploya benzer bir olay da MHP iin ortaya kt. Hala aydnlatlmam olan bir komplo zerinden MHPnin neredeyse parti ynetimini tasfiye eden olaylar silsilesi yaand. Baheli ynetimi seim kampanyas boyunca partisine yaplan komployla megul oldu. Sonuta ortaya kan maduriyet algsnn da katksyla, MHP tarihinde ilk kez iki seim st ste meclise girmeyi baarm oldu. MHPnin mecliste kalmay baarmasnn arka plannda, CHP ile arasndaki geiken tabann artk ciddiye alnacak bir orana ulamasnn, ehirli ulusalc kitlenin laiklik hassasiyetlerini MHPde de koruyabildiini dnmesinin ciddi katklar olduunu da tespit etmek gerekiyor. Yaad komplo bir tarafa braklacak olursa, MHP, yeni Trkiye tartmalarnda kendine zg bir pozis10
NSZ
yon almaktan da imtina etmeye devam etmektedir. Seim ncesi MHPye dair tartmann ana ekseni haline gelen baraj ap/amama sorunu partinin temel siyasal hedefini de belirlemi oldu. MHP belli bir program dairesinde siyasi hedef ve nerilerine sahip olmasndan ziyade; belli toplumsal tepkilerin ve hassasiyetlerin sadece baraj aarak mecliste temsil edilmesinin yeterli kabul edildii denkleme hapsolmu durumdadr. Bar ve Demokrasi Partisi, 12 Haziran seimlerine hararetli bir siyasi gndem ve deiim rzgr eliinde girdi. Seim ncesi dile getirdikleri at partisi konseptini parti eklinde olmasa da adaylar nezdinde listesine yanstan BDP seimlerden hedeflerine ulaarak km oldu. Krt Meselesi bakiyesiyle ve maliyetiyle Cumhuriyet tarihi boyunca ilk kez yzleilmesinin ve ortaya kan grece demokratik ortamn ierisinde BDP, gemi Krt siyasi hareketlerinden daha farkl bir tecrbe yaamaktadr. Demokratik Alm tartmalarnn ve admlarnn, benzer ekilde toplamda yaanan demokratikleme ve ekonomik kalknmann BDPye ksa vadede alan amas olduka doal bir neticedir. Sorun ksa vadede ortaya kacak bu sonularn BDP tarafndan uzun vadeli bir siyasi kazanma dntrlp dntrlemeyeceidir. BDP, MHPye benzer ekilde belli bir siyasi program ve gelecek vadinden ziyade Krt Meselesi zerinden mecliste var olma hedefine hapsolmu durumdadr. Mezkr hedefin BDP tarafndan baaryla hayata geirilmesinin byk bir baardan ziyade, uzun vadede, PKK parantezinden kmay daha da imknsz hale getiren bir ksr dngye denk geldiini tespit etmemiz gerekiyor. Krt Meselesinin zmne dair tek meru tartma izgisini BDP-PKK bak as eklinde dayatan sol-anakronik dil, BDPnin Trkiyeyi kuatan hatta Krtleri kuatan bir siyasal dnyaya sahip olmasn engellemektedir. Krt Meselesinin bir dinamii olan PKK da, 2011 senesi boyunca Yeni Trkiye tartmalar karsnda iinden kmas zor bir pozisyona kendisini hapsetti. 2010 ylnda Demokratik Alm srecine negatif tepki veren PKK; Ortadou isyanlaryla beraber terr eylemlerini artrd. MT-PKK grmelerinin szdrlmasyla, PKKnn kamuoyunun tahmin ettiinden ok daha bar yntemlerle ikna edilmeye alld ortaya km oldu. Gerek yaanan demokratikleme gerekse PKK ile yaplan grmeler; Trkiyenin sorunu zmek isterken, PKKnn ise kendisini zmn deil aksine sorunun bir paras olarak konumlandrdn ortaya koydu. Benzer bir ekilde, demokratik kanallarn eski Trkiyeye gre hi olmad kadar ak olduu bir dnemde illegal rgtlenmede srar eden PKK, KCK ehir rgtlenmesi marifetiyle bir taraftan Krt Mesele-
11
sinin normallemesini engellerken dier yandan silahl rgt ile resmi yasal rgtlenme arasnda Krt siyasi hareketi iin almas zor bir alan ina etti. Bu alana yargnn belli lde kaba kabul edilebilecek mdahalesine daha fazla terr eylemiyle cevap vererek bir baka ksr dngnn olumasna yol amaktadr. Seimlerin ak ara galibi olan AK Parti sadece 12 Eyll halkoylamasnn kazanmlaryla deil ayn zamanda yeni bir anayasa yapma umuduyla 2011 senesine girmiti. Referandum neticesinin zgveniyle 12 Haziran seimlerine giren AK Parti, 12 Eylldeki %58lik baarsn genel seimlerde de nc kez tekrarlam oldu. AK Parti, nc genel seimlerden ak ara zaferle karak hkim parti algsnn Trk siyasi hayatna yerlemesini salam oldu. zellikle sa semen tercihlerini bnyesinde konsolide etmeyi baaran AK Parti, sa cenah ierisindeki 1990lara benzer farkl oluumlarn ortaya kma ihtimalini iyiden iyiye zayflatm oldu. Yakn bir gelecekte, merkez sada siyaset yapmann baka bir adresinin grnmedii siyasal atmosferde, AK Partinin siyasi arenadaki belirleyici rolnn tahkim edileceini sylemek yanl olmaz. Seim zaferiyle beraber yeni bir anayasay gndemine alan iktidar partisi, 2012 bana kadar ok ciddi bir sorun olmakszn mecliste devam eden sreci sene ierisinde tamamlamaya gayret edecektir. 2011 yl ierisinde AK Partiyle alakal bir dier konu ise Arap Bahar tartmalar ierisinde geliti. Blgemizde yaanan derin deiimlerin tamamnda AK Parti zerine neredeyse siyasal bir literatr olutu. Arap dnyasnn deiimin srecinde AK Parti tecrbesine bitii rol hem devrimleri yaayan lkelerde hem de batda youn bir ekilde tartld. Bu tartmalar neticesinde bir Trkiye modeli de gndemi yl boyunca igal etmi oldu. 2011 gndeminin belirlenmesinde 12 Haziran seimleri ve sonular ne kadar rol oynadysa d politikada ve blgemizde yaanan gelimeler de bir o kadar rol oynadlar. 2010 sonunda hareketlenen Kuzey Afrika ve Ortadou, bir yl ierisinde iktidarlarn yklmasna ve isyan dalgasnn yaylmasna ahitlik etti. Trkiyenin blgesinde oynad rol 2010 senesindeki tartma younluunu da aarak devam etti. Tunus ve Msr devrimlerine ak bir ekilde destek veren Trkiye; Libyada Kaddafinin devrilmesi srecinde tedrici bir ekilde aktif rol oynad. syan dalgasnn snrlarmza ulat Suriyede ise Austos ayna kadar mzakere ve diyalog srecini destekledi. Suriye Baas ynetiminin, hz kesmeden katliamlarna devam etmesi, Trkiyenin ve dier aktrlerin uyarlarna kulak tkamas neticesinde Trkiye ynetime kar aktan tavr ald. Suriye ile son 5-6 ylda kurulan zel iliki, Trkiyenin gemi yllarda uluslararas izolasyon12
NSZ
dan getiimiz ylda ise iine dt kaostan kmas iin uzatt ipi Esadn boynuna dolamasyla yeni bir evreye ulat. Blgemizdeki deiim dalgas karsnda meru taleplerin karlanmas izgisini benimseyen Trk d politikas, scak sreler ierisinde yaanan kazanmlar ve kayplardan bamsz olarak, uzun vadede kaybetmeyecei bir meruiyet adas olma zellii kazanm oldu. Devrimlerin yaand Msr, Tunus ve Libyaya ilk ziyaretleri gerekletiren Babakan youn bir tevecch ile karland. Her lkedeki muhalefet ve gei dnemi hkmetleriyle youn ilikiler kurulmu oldu. Ayn dnemde Somalide yaanan felakete zel bir ilgi gsteren Trkiye, dnyada dikkatleri zerine ekmeyi baard. Arap Baharnn yaand lkeler ve Somalideki felakete dair Trkiye ilgisi 2011 BM toplantlarnda gzlerin Trkiyeye evrilmesine yol at. Trk d politikasnn kapasitesinin, aralarnn ve uzun vadeli yatrmlarnn ilk kez bu denli youn test edildii bir yl oldu 2011. Trkiye sadece aktif bir siyaset grnts vermedi. 2011 senesi sadece aktif bir d politika deil ayn zamanda etin sorunlarla boumann da yl oldu. 2010da srail saldrs, Tahran anlamas, BMGKda Trkiye vetosu ile imtihandan geen Trk d politikas, 2011de blgesel sorunlarn zirve yapt bir dnemden geti. 2011 sonunda Iraktan ekilen muharip ABD askeri varl Irak blgesiyle beraber ciddi bir imtihana sokmu oldu. Trkiyenin Irak igaline ortak olmayarak tavrn aka ortaya koyduu Iraktaki gelimeler ve igal sreci her sene biraz daha veklet ve etnik-sekteryen savalarn younlat bir sorun alan oldu. 2010 Irak seimlerinin sonularna gre deil etnik-sekteryen ablona gre oluan Irak ynetimi, lke ierisinde grece istikrar korumak ve ynetmekte derin sorunlar yaamaya balamt. ABD muharip askerlerinin ekilmesinin hemen ardndan bu sorunlarn daha da artacann iaretleri ac bir ekilde ortaya kt. Trkiye Irakla youn ilikilerini Babakann btn aktrleri kapsayan Badat ziyaretiyle yeni bir dzeye tam oldu. Yaplan ziyaretin sonular hala Irakn istikrara kavumas iin tek reete olma zelliini koruyor. Geen sene boyunca ABde yaanan ekonomik krizin zirve yapmas, ABnin Trkiyeye kar olumsuz tavrnn srmesi, Almanya ve Fransann AB fikrini tartamaya aacak admlar atmas, ylsonunda Fransann zellikle Trkiyenin Kuzey Afrika ve Ortadoudaki etkinliine Fransa i siyasetini kullanarak cevap verme giriimleri neticesinde AB sreci ismi konulmam bir ekilde askda kalmaya devam etti. 2010 senesinde sraille zirve yapan gerilim 2011de de Palmer raporuyla beraber, Arap Baharnn yaand bir dnemde, Trkiyenin sraille ilikilerini neredeyse sfrlamasna yol at.
13
2011 boyunca d politika gelimelerinin bir dier yansmas da Ortadou isyanlarnn Trkiyede sebep olduu deiimlerdi. Kat ve pozitivist Trk modernlemesi adna bugne kadar ina edildii dnlen birok tavr, kurumsal refleks, alkanlk ve gelenek derinden salland veya ykld. Arap alfabesini deitirilerek ina edilen pozitivist ve jakoben modernleme, Erdoan ve Davutolunun Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerinde kitlelere Arapa hitabyla yeni bir evreye girdi. 2011, modern Trkiyenin Arap dnyasyla ve Arapa ile yeniden bulumas olarak kayda geti. 28 ubat dneminde darbe sebepleri arasna giren Erbakann benzer ziyareti medya ve vesayet rejimi tarafndan hedefe oturtulurken; Babakan Erdoann st dzey generaller eliinde yapt ziyaret medyada cokulu bir ekilde yer ald. Batc modernlemenin yllarca tabii taeronu rol slenen Trk medyas da hem uakla bir iki saat uzaktaki bakentlere dair haberleri on binlerce km uzaktaki bakentlerde retilen medyatik bilgiden tercme etmenin eziklii hem de korkularndan ksmen kurtularak normallemenin frsat olarak kullandlar. Yine bir ilk olarak, Trkiye, Suriye muhalefetine ev sahiplii yapmaya balad. Genel anlamda, Trkiyenin Ortadou ve gelimelerle yakndan kurduu ilikiler kamuoyunda ve devlet nezdinde arlan deil aksine desteklenen bir olguya dnt. 2011de balayan bu yeni olgu ilerleyen yllarda etkisini ve etkileimi artrarak devam edecektir.
14
YA Z A R
HATEM ETE
K AT K IDA BU LU N AN L A R
DOAN EKNAT | EDA BEKTA | GALP DALAY | SAM ORUN ERSAY
1 . SYASE T
2011 yl, eski Trkiye-yeni Trkiye mcadelesinin kristalletii, yeni Trkiye imknnn ne tr gndemlerle ve hangi enstrmanlar araclyla realize edilebileceinin ilk iaretlerinin alnd bir yl oldu. 12 Eyll 2010daki referandumun yeni Trkiye ihtimalini somut kazanmlara kavuturmas, 2011in en nemli gndeminin yeni Anayasa yapm olacan ortaya koymutu. 12 Hazirandaki seimleri nemli klan da, yeni Anayasann hangi siyasal-toplumsal kesimin nclnde yazlacan belirleyecek olmasyd. Bu erevede, 2011 ylnn en kritik olaynn 12 Haziran seimleri olduu sylenebilir. Trkiyedeki i politika gelimelerine bakldnda, 12 Hazirann hem aktrlerin pozisyonlarnda, hem de siyasal gndeme tanan konularn tartlma biiminde bir milat tekil ettii grlebilir. Bu erevede, asker-siyaset ilikilerindeki normallemenin de, PKK ve Krt sorunundaki gelimelerin Temmuzdan itibaren yeni bir evreye ulamas da seimlerin iaret ettii yeni Trkiye imkn ile ilikilidir. Bu blmde, bu nemine binaen 12 Haziran seimlerine, eski Trkiye atsn ayakta tutan vesayetin en nemli gstergesi olmas hasebiyle asker-siyaset ilikilerine ve Trkiyenin eski ile yeni formu arasndaki geite en belirleyici imtihana sahip olan PKKnn silahszlandrlmas ve Krt sorununun zmne ynelik gelimelere mstakil balklar altnda yer verildi.
1.1
12 HAZRAN 2011 SEMLER
2011 ylnn en nemli bal, hi kukusuz, 12 Haziranda gerekletirilen genel seimlerdi. 12 Haziran seimleri, Trkiye siyasal tarihinin en kritik seimlerinden
15
biri olarak deerlendirilmelidir. Trkiye, eyrek asrlk tek parti rejiminin ardndan 1950de serbest seimlerle tantndan beri seimler nemli olmutur. 19501960 arasnda, toplumun siyasal vesayetin hkm srd tek parti rejiminden duyduu strabn yansmas eklinde tezahr eden seimler, bu dnemden sonra da askeri ve sivil brokrasinin siyasete mdahalelerini ifade eden kurumsal vesayetten rahatszln ifadesi olmutur. Ancak serbest seimlerin yapld gnden bugne dek seimlerin siyasi iktidar denklemi zerinde belirleyici olduu tek dnem 1950-60 olmutur. Bu 10 yllk dnemden sonra drt askeri mdahale, saysz mdahale teebbs ve bu mdahalelerin denetiminde hazrlanan (ana) yasal dzenlemelerle, seilmiler atanmlarn denetimine alnm; seimler sadece hangi siyasi partinin, gerek gc elinde bulunduran brokrasiyle iktidar paylaacan belirlemek iin yaplmtr. Yarm yzyl akn bu sreten sonra Trkiye ilk defa 12 Haziranda brokrasinin gcnn snrland bir ortamda seimleri gerekletirmitir. Son yllarda brokrasinin gcn ve yetki alanlarn snrlamaya ynelik gerekletirilen (ana) yasal dzenlemeler, legal snrlarn dna kan aktrlere ynelik soruturmalar, siyasete dardan yaplan mdahalelere kar kamuoyunda oluan tepki ve farkndalk ile yol alan demokratikleme sreci, vesayet rejimini ciddi lde geriletmitir. 12 Eyll 2010da gerekleen referandum, bu sreci tahkim etmitir.1 Referandumla beraber brokrasinin byk lde iktidar denkleminden kmas, hemsiyasi partileri sadece millete ynelmek zorunda brakm, hem de seimlere iktidar belirleme yetkisi tanmtr. Seimlerin iktidar kompozisyonunu belirleyen yegne dinamik haline gelmesi, 12 Haziran Cumhuriyet tarihinin en kritik seimlerinden biri haline getirmitir. Seimleri nemli klan bir dier unsur, sonularn, 12 Eyll referandumunun sembolize ettii vesayeti geriletme srecini teyit etmesidir. Bu anlamda seimler, iki ekilde vesayeti gerileten bir ilev grmtr: ncelikle, kuruluundan beri vesayetle mcadelenin szcs olan ve bu uurda 10 yl boyunca skntlar gze alarak vesayet srecini geriletmeyi baaran AK Parti, toplumsal desteini arttrarak, sorgulanamayacak bir ekilde siyasal ve toplumsal merkeze yerlemitir. AK Partinin, girdii nc genel seimde oylarn %50 seviyesine tamas, vesayetle mcadele ve demokratik standartlar ykseltme stratejisinin arkasndaki toplumsal destei ortaya karm; bu anlamda AK Partiyi cesaretlendirici bir ilev
1. Referandum srecinde siyasal partilerin tutumlar hakknda bir deerlendirme iin bkz. Murat Ylmaz, 2010 Referandumu: Siyasi Partilerin Tutumlar, SETA ANALZ (http://setav.org/public/HaberDetay. aspx?Dil=tr&hid=49789&q=2010-referandumu-siyasi-partilerin-tutumlari) Son Eriim: 16 Aralk 2011.
16
S YA S E T
grmtr. kinci olarak 12 Haziran seimleri, yeni Anayasa srecinin gndeme tanmas balamnda da vesayeti geriletici bir misyon yklenmitir. Referandum srecinin bir devam olarak siyasal gndeme tanan yeni Anayasa yazm, seim srecinde btn siyasi partilerin desteini alm ve seim sonrasnn en nemli siyasal meselesi haline gelmitir. Anayasann en nemli siyasal gndeminin zgrlklerin geniletilmesi ve demokratik standartlarn ykseltilmesi olduu gznne alndnda, seimlerin bir dier nemli siyasal sonucunun vesayet sistemini ortadan kaldrmak olduu sylenebilir. Bu erevede, siyasetteki yansmalar dolaysyla, 12 Haziran seimlerinin 14 Mays 1950 seimlerine benzediini sylemek mmkndr: 1950deki seimlerin tek parti dneminin siyasal vesayetini ykp, demokratik bir dnemi balatmas gibi 12 Haziran seimleri de, iaret ettii yeni Anayasa ileyarm asrlk kurumsal vesayeti tamamen sona erdirme imknn dourmu durumdadr. Baka bir adan da, 12 Haziran seimlerini nceki seimlerden ayrmaktadr. Trkiye, uzun sredir, yeni bir gelecek ina etmek yerine, iinde bulunduu hayati bir krizi amak iin seimlere gitmitir. 18 Nisan 1999 seimleri 28 ubat srecinin yol at siyasal krizi, 3 Kasm 2002 seimleri hem 28 ubat srecinin hem de 2001 ekonomik knn yol at siyasi ve ekonomik krizi, 22 Temmuz 2007 seimleri de Cumhurbakanl seimlerinin yol at siyasi krizi amak zere gerekletirilmiti. Son seimden farkl olarak, Trkiye,12 Haziran seimlerini bir krizi amak iin deil, dorudan doruya yeni bir gelecek inas iin gerekletirmitir. 12 Haziran srecinde en belirleyici baln yeni Anayasa olmas bu gelecek inasn sembolize etmitir. Bu yeni gelecek inasnn tad mesaj, hi kukusuz, vesayet sisteminin ortadan kaldrlmasdr.
1.1.1
Seim Sreci ve Sonras Gelimeler-Krizler
Vesayet sisteminin geriletilmesi ve daha demokratik bir siyasal sistemin inas anlamn tayan 12 Haziran seimleri, birok mdahaleye uramtr. Sre dhilinde, seim sonularn etkilemeyi hedefleyen provokasyonlar devreye sokulmu; seimler sonrasnda da sandktan kan sonucun siyasal gndemi ekillendirmesini engelleyecek admlar atlmtr. Bu kapsamda ortaya kan ilk gelime, Yksek Seim Kurulunun 18 Nisanda aralarnda yedi Emek, Demokrasi ve zgrlk Bloku adaynn olduu toplam 12 bamsz adayn bavurularn reddetmesi olmutur. Krt siyasal hareketinin baz etkili aktrlerine adaylk hakknn tannmamas, siyasal sistemin temsil kabiliye-
17
tiyle ilgili pheler uyandrm; lkede siyasal tansiyon ykselmitir. Kamuoyundan ykselen tepkiler ve 19-20 Nisan tarihlerinde BDP tarafndan dzenlenen zaman zaman iddete bavurulan- eylemler sonrasnda geri adm atan YSK, 21 Nisanda Hatip Dicle, Leyla Zana, Erturul Krk, Gltan Kanak ve Sebahat Tuncel gibi isimlerle ilgili kararn deitirmek zorunda kalmtr. Henz seim sreci balamamken izlenen bu yol, BDPye erken, ksa sreli ve etkili bir kampanya yapma frsat sunmutur. Bylece tabann konsolide etme imkan bulan parti, birok toplumsal kesimin nezdinde madur olarak alglanm; seim sreci ise gergin ekilde balamtr. BDP zerinden yarg eliyle tedavle sokulan ikinci provokasyon, seimlerin yaplmasna 3 gn kala, 9 Haziranda, Yargtay 9. Ceza Dairesinin Hatip Dicle hakkndaki mahkumiyet kararn onamas ile devreye girmitir. Diclenin milletvekili seilmesi durumunda bile Meclise giremeyecei anlamna gelen siyaset yapma yasa, 21 Haziranda Diclenin milletvekilliinin YSK tarafndan drlmesiyle sonulanmtr. Bu yolla seim srecinde erken start alan BDPnin, 12 Hazirann hemen ncesinde Yargtay tarafndan madur edildii algs zerinden semenini mobilize etme imkan domutur. BDPye benzer imknlar salayan bir dier gelime, PKK tarafndan seimlere kadar ilan edilen atekese ramen, askeri operasyonlar ve rgtn kar saldrlaryla iddet ortamna geri dnlmesi olmutur. Nisan ve Mays aylarnda gerekletirilen operasyonlarda 26 PKKl ldrlrken, rgtn Mays aynda dzenledii kar saldrlarda Babakann seim konvoyu ve bir polis karakolu hedef alnm; drt emniyet grevlisi hayatn kaybetmitir. te yandan, Nisan aynda yaplan gvenlik operasyonlarnda ldrlen militanlarn defin ilemleri byk kitlesel gsterilere dnmtr. Gneydounun birok ilinde dzenlenen eylemlerde asayii bozan olaylar yaanm ve birok iyeri ve banka ubesinin yansra AK Parti binalar da saldrlara hedef olmutur. Bylece seim kampanyasnn en kritik aylarnda genel anlamda lke gndemi ve zel olarak Gneydou Blgesi atma srecinin damga bast yksek bir gerilimle esir alnmtr. Seim srecinde devreye sokulan provokatif taktiklerin tek muhatab BDP deildir. Farkl lkclk adnda bir internet sitesi, 24 Nisan-21 Mays tarihleri arasnda MHPnin 10 st dzey yneticisi ve milletvekili adaylar ile ilgili seks grntlerini yaynlayarak parti ynetiminin ve politikalarnn deimesini talep ettiini duyurmutur. Seimler ncesinde bir aya yaylan bu kampanya neticesinde skandalda ad geen isimler partideki grevlerinden ve milletvekili adaylklarndan istifa etmilerdir. Bir siyasal mhendislik rn olduuna phe bulunmayan bu
18
S YA S E T
almann hangi odaklar tarafndan ve ne amala yrtldne dair kamuoyunda birok senaryo retilmi bu senaryolar, speklasyondan ibaret olmakla birlikte, MHPnin baraj tehlikesini bertaraf etme ilevini grmtr. MHP, referandum srecinde kan kaybetmi ve baraj tehlikesi ile yzyze gelen bir parti haline gelmiken, kaset provokasyonu, MHP tabannn referandum ksknlklerini bir tarafa brakp MHP etrafnda kenetlenmesine yol at. Bylece, seim tarihinde iki defa st ste Meclise girememi olan MHPnin baraj tehlikesini geride brakp Meclise girmesi salanm oldu. Seimlerden nceki sreci boyunca tedavle sokulan provokasyonlar milletvekili seilen tutuklu adaylarn salverilmemesi araclyla seim sonrasnda dadevam etmitir. 12 Haziran seimlerinde CHPnin Ergenekon Davasndan tutuklu iki (Mehmet Haberal ve Mustafa Balbay), MHPnin Balyoz Davasndan tutuklu bir (Engin Alan), BDPnin ise KCK Davasndan tutuklu alt (Hatip Dicle, Selma Irmak, Kemal Akta, Faysal Saryldz, brahim Ayhan ve Glser Yldrm) kiiye aday listelerinde yer vermeleri, seim srecinde de tartlmtr. Bu strateji zerinden mezkr davalarn meruiyetini sorgulanr hale getirmek ve tutuklular hapisten kurtarmay hedefleyen partiler, seim srecinde yasama-yarg ilikisi ve yargnn bamszlkonularn tartmaya amtr. Bu dnemde kamuoyunda dile getirilen bir dier kayg, mahkemelerin seilen adaylar serbest brakmamas durumunda ortaya kmas muhtemel siyasal gerilimler olmu; nitekim bu kayglar hakl karlmtr. Tutuklu adaylarn tamamnn milletvekili seilmesi ve YSKnn bu kiilerin yeterliliklerini kabul etmesine ramen yukarda bahsedilen davay yrten mahkemelerin tahliye taleplerini reddetmesi tepkilere yol amtr. MHP kararn siyasal maliyetlerini ve hukuksuzluunu vurgulamakla yetinirken, CHP, Meclise katlarak yemine etmeme; BDP ise Meclisi boykot ederek Diyarbakrda toplanma karar almtr. Sonu olarak 24 Haziranda dzenlenen TBMMnin ilk oturumunda bulunan AK Parti ve MHP milletvekilleri yemin ederek, yasama faaliyetlerini balatmlardr. te yandan CHP ve BDPnin boykot karar, siyasal gndemi kilitlemeye uzun sre devam etmitir. Cumhurbakan, Meclis Bakan ve siyasi partilerin abalaryla aranan zm formlleri, seim sonrasnn ilk iki ay boyunca srm; nihayetinde CHPnin 11 Temmuzda yemin ederek yasama faaliyetlerine dahil olmutur. Buna karn BDPnin yemin etmesi iin 1 Ekim tarihini beklemek gerekmitir. Siyasi partilerin yarg ile el ele rettikleri kriz neticesinde, seim srecinin en nemli gndem maddesi olan ve seim sonularyla da beklenti yaratan yeni Anayasa almalar, uzun bir sre ikinci planda kalmtr. 1 Ekim tarihinden itibaren
19
btn partilerin katlmyla balayan yasama faaliyetleri, seim sonrasn uzun bir sre megul eden ve tutukluluklar hl sren sekiz milletvekilinin yaratt krizin glgesinde yeni Anayasa almalarn srdrmektedir. Seim srecinde ve seimlerden sonra siyasal gndemi megul eden bu krizler, aktrlerin siyasetin kaderini belirleme iradelerini zayflatma ilevi grmtr. Olaylarn geliimi ve ortaya kan sonular gz nnde bulundurulduunda, onca gerilemeye ramen, vesayet sisteminin ve vesayeti aktrlerin maniplasyon glerini korumaya devam ettikleri sylenebilecektir. Siyasetin olaan ilerleyiine sekte vuran bu gelimelerin, alnan kararlarn yansmalarnn hesaba katlmamas ve gelimelere zamannda ve yeterli lde mdahale edilmemesinden kaynakland dnlrse, vesayeti sistemin kurgulad iktidar mekanizmasnn en byk destei zayf siyaset messesesinden ald anlalacaktr. Bu anlamda 12 Haziran seimleri, bu gerei bir kez daha gzler nne sermitir.
1.1.2
Seim ve Siyasi Partiler
Siyasi partilerin seim stratejisini belirleyen en nemli dinamik, 9 ay nce gerekletirilen referandum olmutur. 12 Eyll 2010daki referandumu bir genel seim provas olarak deerlendiren siyasi partiler, 12 Haziran seimlerini, referandumdan aldklar sonular tamir etme veya tahkim etme sreci olarak deerlendirmilerdir. AK Parti, seimlere, Yeni Trkiyeyi ina etme anlam yklerken; CHP, deiim dinamiini srdrme ve yeni lider kadrosunun koltuunu koruma; MHP, siyasal hayatta kalcln srdrme; BDP ise Krtlerin tek meru/etkili szcs olma anlam yklemitir. Baka bir deyile,CHP, MHP ve BDP seimlere kendi akbetleri ve siyasal yaamdaki rolleri ile snrl bir anlam yklerken, AK Parti, seimleri dorudan doruya lkenin yeniden inasn mmkn klacak bir sre olarak deerlendirmitir. Siyasi partiler, seimlere birbirlerinden farkl anlamlar ykleseler de, btn siyasi partileri ortak kesen temel dinamik, siyasi partilerin vesayet sisteminin gerilemesini sembolize eden referandumdan sonra, ilk defa gerek partiler olarak seime girmi olmalardr. Vesayet sisteminin gerilemesi dolaysyla, siyasi partilerin sistem iindeki arlnn seim sonularyla llecei gerei, siyasi partileri sahici ve etkili kampanyalar yapmaya sevketmitir. Bu durum, btn partilerin, kendi kemiklemi tabanlaryla yetinmeyip baka toplumsal kesimlerin de desteini almalarna yol aacak bir aday yelpazesine bavurmalarna ve seim beyannamelerinde orta vadeli projelere yer vermelerine yol amtr.
20
S YA S E T
AK Parti
AK Parti, ikinci dnemden sonra gndeme gelen iktidar yorgunluu kayglarn giderme, siyasal ve toplumsal kalcln teyit etme, 2002 ve 2007 seimlerinde yeterince nfuz edemedii kesimlerin desteini alma ve iktidar boyunca szcln stlendii yeni Trkiye inasn Anayasa karacak bir destekle gerekletirme anlamlarn 12 Haziran genel seimlerine yklemitir.2 Seim sonularnn btn bu alanlarda AK Partiyi memnun ettii sylenebilecektir. Yukarda bahsedildii gibi seimlere iktidar yorgunluu algsnn semen nezdinde oluabilecek olumsuz yansmalarn ortadan kaldrma misyonunu ykleyen AK Parti, bir yandan parlamenter grubunun yzde 56sn yenileme, dier yandan 2023 ylna iaret eden 12 yl vadeli projeler retme yoluna gitmitir. Bylece kamuoyunda gndeme gelen kayglarn anlaml olmad mesajn veren bir kampanya yrtlmtr. Seimlerin AK Parti asndan bir dier sonucu, elde edilen yzde 50 oy oranyla partinin siyasal ve toplumsal kalclnn teyidi olmutur. 2007 seimlerinde ald yzde 47lik destek Cumhurbakanl kriziyle ilikili bir tepki oyu olarak yorumlanan AK Parti, tabannn genilii hakkndaki iddialar 12 Haziran seimleri ile rtmtr. Herhangi bir krizin olmad, siyasi partilerin gelecee dair vizyonlarn semene sunduklar bu seimlerde AK Partiye verilen oylar, tartmasz bir ekilde partiye duyulan gvene iaret etmektedir. Bu oran, tepki oylarndan beslenmeyen bir AK Partililik kimliinin olutuunu da ortaya koymakta; Trkiyenin ok partili demokrasi tarihinde rastlanmayan bir baarya iaret etmektedir. Demokrat Parti, toplumun 27 yllk tek parti iktidarndan kurtulma arzusunun ifadesi olarak dnem st ste iktidar olabilmi; ancak nc iktidar dnemine yzde 10luk bir gerileme ile girmiti. Buna karlk AK Parti, Trkiye demokrasisinin 60. yln geride brakt, CHP veya darbe kartlnn siyasal anlamnn zayflad, ana akmn (Krt milliyetilii, Trk milliyetilii, Kemalizm) siyasal alanda mcadele ettii bir siyasal zeminde, oylarn artrarak ve iki kiiden birinin oyunu alarak nc kez iktidar vizesi almtr. AK Parti iin 12 Haziran seimlerinin bir dier anlam, Trkiyenin her tarafndan destek bulan siyasi parti olma zelliini tahkim etmek ve lkenin gney bat ve gney dousunda mevcut olan direnci krmak olmutur. Seimlerde CHP, MHP
2. 12 Eyll Referandumundan itibaren bir AK Parti deerlendirmesi iin bkz. Yaar Takn Ko, 12 Eyllden 12 Hazirana Siyasi Partiler: AK Parti, SETA ANALZ (http://setav.org/public/HaberDetay. aspx?Dil=tr&hid=77018&q=12-eylul-den-12-haziran-a-siyasi-partiler-ak-parti) Son Eriim: 16 Aralk 2011.
21
ve BDPnin blgesel parti; AK Partinin ise Trkiye partisi olduu perinlense de, mevcut direncin tamamen ortadan kalkt sylenemeyecektir. AK Parti, bu direncin siyasal nitelii dolaysyla, proje arlkl bir kampanyann siyasal kutuplamay engelleyecei ngrsyle hareket etmi ve bu beklentisinde ancak ksmen hakl kabilmitir. Gelecek inasn kalknmaya endeksleyen AK Parti kampanyas, Gneybatda (Ege) karlk bulurken, Gneydouya hitap etmemitir. AK Partinin 12 Haziran seimlerine ykledii en nemli misyon ise yeni Trkiyenin anahtar konumundaki Anayasa srecini tek bana yrtmesine yetecek bir toplumsal destee sahip olmaktr. Seimler, siyasal ve sembolik dzeyde yeni Trkiyenin AK Parti eliyle inasna onay vermi; te yandan saysal olarak 330 milletvekili gerektiren bu sre, teknik nedenlerle, arzulanan sonular retmemitir. Bir baka deyile AK Parti, ald oy oranyla yeni Anayasay tek bana karma yetkisini toplumdan almsa da, ulat milletvekili says nedeniyle dier partilerle mzakere srecini srdrmek durumunda kalmtr.
CHP
12 Haziran seimlerinin CHP asndan en nemli anlam, bir yl nce deien liderlik kadrosu ve syleminin toplumdan vize almasdr.3 Genel bakanla geliinin ertesinde, toplumdan ykselen deiim talebini karlamaya ynelik bir siyasal strateji arayna giren Kldarolu, bu erevede Parti Meclisini yenilemitir. Yeni strateji, CHPyi liklik ekseninde siyasal gerilim reten demokrasi kart izgiden uzaklatrmak, toplumsal ve ekonomik projelere arlk vermek, ayn zamanda toplumun deiim talebine uygun bir siyasal sylem retmek olmutur. 4 Bu deiimin temel dinamii, farkl toplumsal kesimlerin desteini alarak CHPyi iktidar alternatifi bir parti haline getirmektir. Baykal ve Sav ekibine kar Kldarolunun sembolize ettii yeni CHPnin en nemli teyidi, partinin yzde 30 seviyesinin zerine kmas gerei ortaya kmtr. CHPnin oylarn kayda deer bir ekilde arttramamas durumunda ise kurultay arlar ve hizip kavgasnn yeniden ba gsterecei anlalmtr. Bu balamda 12 Haziran seimleri, CHPnin deiim srecinin kaderini etkileyici bir neme sahipti.
3. CHPnin referandum sonras stratejisi iin bkz. Mahmut vr, 12 Eyllden 12 Hazirana Siyasi Partiler: CHP, SETA ANALZ (http://setav.org/public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=76507&q=12-eylul-den-12-haziran-asiyasi-partiler-chp) Son Eriim: 16 Aralk 2011. 4. Ana muhalefet partisinin dnm iin bkz. Taha zhan, Trkiyenin En Eskiyeni Partisi: CHP, Sabah, 04.06.2011 (http://www.sabah.com.tr/Perspektif/2011/06/04/turkiyenin-en-eskiyeni-partisi-chp) Son Eriim: 16 Aralk 2011.
22
S YA S E T
12 Haziran seimlerine bu gerilimle hazrlanan CHP, kendisini salama almak iin ikili bir strateji izlemitir: Bir yandan, seim sonrasnda parti ii bir iktidar mcadelesini engellemek adna, Baykal ve Sav ile zdeleen kiilere aday listelerinde yer vermemek konusunda keskin bir kararllk gsterilerek, mevcut CHP grubunun %63 liste d braklmtr. te yandan, Baykal siyasetinin tabandaki yansmasndan zarar grmemek iin, hem sylem hem de aday seiminde deiim ve statko taraftarlarn ayn anda memnun edecek mtereddit bir strateji takip edilmitir. Bu erevede, eski CHPnin temsil ettii statkocu zihniyetle zdeleen (Mehmet Haberal, Mustafa Balbay, Sinan Aygn, Emine Tarhan lker ve lhan Cihaner) isimlerin yan sra yeni CHPnin deiim vaadini sembolize eden (Sezgin Tanrkulu, Muhammet akmak) isimlere de ans tannmtr. Partinin aday seimindeki bu denge siyaseti, sylem ve kampanya dzeyinde de ilemi; e zamanl olarak iki farkl kesime hitap etmek durumunda kalan CHP, istikrarl bir siyasi izgi belirleyememitir. Yeni raporlar ve sylemlerle deiim ynndeki araynda ve iktidara talip olma hedefindeki samimiyete vurgu yaplm; ancak bu araylarn bir siyasi izgide btnleememesi nedeniyle semene elikili mesajlar verilmitir. Ortaya koyduu hedef gz nnde bulundurulduunda CHPnin 12 Haziran seimlerinde baarsz olduunu sylemek mmkn olacaktr. Partinin ald yzde 26lk oy oran, ihtiya duyduu ve hedefledii destein ok altnda kalmtr. Baykal dnemiyle kyaslandnda ksm bir baar olarak kaydedilmesi gereken bu seviye, siyasal sylem deiiklii konusunda CHPnin yeni kadrosunu cesaretlendirici ve parti ii muhalefete kar koruyucu bir oran olmaktan uzaktr. Parti, seim srecinde yeni bir CHP kimlii ina etmek yerine, oy orann artrmay ncelemi ve bu hedef uruna, birbirleriyle telif edilemeyecek birok sylem kullanmtr. Toplumun siyasi parti kimliini alglamasna etki eden aday listesi, beyanname ve kampanya gibi srelerde, merkez sadan merkez sola, ulusalcKemalizmden post- ve neo- Kemalizme kadar hemen her limana urayan CHP, siyasal kimliini flulatrmtr. Toplum, henz nerede duraca belli olmayan bu dnm srecine destek vermemitir. Ksacas oy orannn Baykal dnemindeki seviyesinden yksek oluu, deiim arayndan duyulan memnuniyeti; beklentilerin altnda kalmas ise deiim srecindeki tedirginlie-tereddde ynelik memnuniyetsizlii ifade etmektedir. Nitekim seim srecindeki denge aray ve mtereddit tutum, CHPnin seim sonras politikalarn da etkilemitir. Listesinde Ergenekon Davasndan tutuklu iki adaya yer veren parti, mahkemenin salvermeme karar sonrasnda yemin
23
etmeme ynnde tavr almtr. Yargnn verdii karara ynelik tepkisini yasamay boykot ederek ortaya koyan CHP, bata taban olmak zere bir ok siyasal-toplumsal kesim tarafndan marjinal parti refleksi gstermekle ve inisiyatifi AK Partiye teslim etmekle eletirilmitir. Bylece parti, yaklak 1 ay srdrd protesto tutumunu, bata aklad artlar yerine gelmedii halde, 11 Temmuzda sonulandrmak zorunda kalmtr. Sonu olarak, CHPnin 12 Haziran seimlerinde umduu gl toplumsal destei bulamamas, deiim ynndeki arayn sekteye uratmtr. Kldarolu ile sembolize edilen deiim araylnn zerinden bir buuk yl akn bir sre getii halde, CHPnin siyasal kimliinin parametreleri henz netlemedii gibi, CHP ii iktidar mcadelesi de henz ortadan kalkm deildir.
MHP
MHPnin 12 Haziran seimlerine ykledii anlam, referandumda ortaya kan taban ayrmasn sona erdirmek ve bu ayrma srecinde MHP ynetiminin ald tutumun muhafazakr tabann desteini ekmesine yol amasyla gndeme gelen baraj altna dme tehlikesini bertaraf etmek olmutur.5 6 Parti, bu iki hedef iin anlaml olabilecek hibir strateji benimsemeden seim srecine hazrlanmtr. MHPnin ne lkc taban raz etmek ne de lkc tabanla ulusalc taban arasndaki ayrmay sona erdirmek iin ilevsel bir strateji ortaya koyamamas, byle bir aray gereksiz grdnden deil, mevcut bileenleri itibariyle byle bir strateji ortaya koyma performansndan uzak oluundan kaynaklanmaktadr. Bu erevede, MHP seim srecindeki tutumuyla, varln kendisi dndaki koullara/dinamiklere teslim etmitir. PKKnn varl ve Krt meselesinin zlemeyii, MHPyi besleyen en nemli d dinamikler olarak hesaba katlmaldr. Ancak 12 Haziran seimleri srecinde bu dinamiin yan sra MHPyi baraj stnde tutan muhtemelen en nemli etken, MHPli st dzey yneticilere ynelik kaset ifaatlaryla gndeme gelen siyasal mhendislik faaliyeti olmutur. MHPnin bir odak tarafndan baraj altna drlmek istenmesine kar oluan tepki, parti tabanndaki anlamazlklarn ertelenmesine/unutulmasna yol amtr. Her zaman
5. MHPnin seim ncesi stratejisi iin bkz. Hseyin Kocabyk, 12 Eyllden 12 Hazirana Siyasi Partiler: MHP, SETA ANALZ (http://setav.org/public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=75736&q=12-eylul-den-12-haziran-asiyasal-partiler-mhp) Son Eriim: 16 Aralk 2011. 6. MHP tabannn dnm hakknda bir deerlendirme iin bkz. Hatem Ete, MHPnin Kimlik Aray, Sabah, 13.11.2010 (http://www.sabah.com.tr/Gundem/2010/11/13/mhpnin_kimlik_arayisi) Son Eriim: 16 Aralk 2011.
24
S YA S E T
olduu gibi d tehdit, ieriyi tanzim etmi; kenetlemitir. Siyasal tarihinde iki kez st ste baraj stne kamayan MHPnin, Meclis dnda kalma tehlikesi yaadna dair tartmalar kaset mhendisliiyle birleince, semen MHPye sahip kma gerei duymu ve partiye yzde 12lik bir oy oran salamtr.7 Sonu olarak, MHPnin baraj stne kmas parti liderliinin yrtt stratejinin bir rn olmaktan te, tabann siyasal mhendislik faaliyetlerine tepkisinin bir sonucu olarak deerlendirilmelidir. Bu erevede MHPnin baraj tehlikesi henz atlatlm deildir ve bu mesele nmzdeki seimlerin de muhtemelen en nemli gndem maddesini oluturacaktr.
BDP
BDPnin 12 Haziran seimlerine ykledii ncelikli misyon, Krtlerin temsili noktasndaki tartmalar sona erdirecek lde yksek bir destek bulmak olmutur.8 Yzde 10 seim baraj dolaysyla, Emek, Demokrasi ve zgrlk Bloku ad altnda bamsz adaylarla seime giren parti, toplumsal desteini arttrmak zere siyasal heterojenlie sahip bir liste ortaya karmtr. BDPnin aday listesi desteini almay umduu kesime iaret etmektedir: kendi geleneksel kitlesi, muhafazakr Krtler ve bykehirlerdeki sol evre. Bu erevede BDP, geleneksel tabannn oylarn mobilize etmek zere, partinin mevcut milletvekillerinin yan sra taban zerinde sembolik bir gce sahip olan Leyla Zana ve Hatip Dicle gibi isimlere de listelerinde yer vermitir. Diyarbakrdan aday gsterilen erafettin Eli ve Altan Tan, muhafazakr ve dindar Krtlere hitap ederken, Srr Sreyya nder, Erturul Krk ve Levent Tzel ise bykehirlerdeki sol-sosyalist kesimlerin desteini mobilize etmeyi amalamtr.9 Seim tarihindeki en heterojen ve gl listeyi hazrlayan BDP, seim sonrasnn en nemli gndemini tekil eden yeni Anayasa yazm srecinde Krtlerin ciddi desteini alarak Krt sorunun zmnde aktrlk-muhataplk iddiasn glendiren bir parti olarak yer almay hedefliyordu. 22 olan milletvekili say7. MHPde yaanan kaset skandalnn daha detayl bir incelemesi iin bkz. Hatem Ete, Yeni CHPden Sonra Sra Yeni MHPde Mi?, Sabah, 28.05.2011 (http://www.sabah.com.tr/Perspektif/2011/05/28/yeni-chpden-sonrasira-yeni-mhpde-mi) Son Eriim: 16 Aralk 2011. 8. BDPnin 12 Eyllden sonraki seyri iin bkz. Ruen akr, 12 Eyllden 12 Hazirana Siyasi Partiler: BDP. SETA ANALZ, (http://setav.org/public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=74630&q=12-eylulden-22-hazirana-siyasipartiler-bdp) Son Eriim: 16 Aralk 2011. 9. BDPnin seimlerdeki baarsnn bir incelemesi iin bkz. Hseyin Yayman, BDPnin Baarsnn Ardnda Ne Var?, Star-Ak Gr, 19.06.2011 (http://setav.org/public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=80111&q=bdp-ninbasarisinin-ardinda-ne-var) Son Eriim: 16 Aralk 2011.
25
sn 36ya karan partinin 12 Haziran seimlerinin AK Partiden sonraki ikinci galibi olduu sylenebilir. BDPnin bu seim zaferinde, hazrlad gl listenin yan sra, YSKnn seim kampanyasnn ilk ve son gnlerinde verdii kararlarla BDP kitlesini mobilize etmesinin tesirini de hesaba katmak gerekir. YSKnn, BDPnin temsil hakkn engelledii ynndeki alg, partinin seim kampanyasn radikalletirdii gibi, kadrolarnn da motivasyonunu artrmtr. AK Partinin Gneydou listelerinin BDPnin listelerindeki gl temsile sahip olmay ve seim kampanyasnn son gnlerinde AK Partinin benimsedii milliyeti sylem de BDPnin baarsna katk sunmutur. BDP parlamenter grubunun nceki dnemlere nazaran hem nicelik hem de nitelik asndan en nemli yansmas, Krt meselesinin ele alnmasnda ve PKK-BDP ilikisinde sivil siyasetin ve sylemin glenmesi olabilecekken partinin seim sonras gelitirdii tavr, bu beklentiyi boa karmtr. Baka bir deyile, BDPnin parlamentodaki gl temsili, siyasete alan bir kredi, Krt meselesinin zmnde iddetin devreden karlmasna ynelik bir mesaj olarak okunmaldr. Ancak, BDPnin seim sonrasnda mahkemelerin KCKdan tutuklu milletvekillerini salvermemesini Meclisi boykot ederek protesto etmesi, PKKnn art arda ve uzunca bir sredir bavurmad radikal yntemlerle iddete ynelmesi, devletin KCK operasyonlarn srdrmesi ve mral ile grmelerin kesilmesi, 12 Haziran seimlerinin sivil siyasete tand kredinin kullanlamamasna yol amtr. PKK-KCKnn anlalmaz bir kskanlkla BDPyi ilevsizletirmeye ynelik tutumu ve parti grubundaki heterojen temsilin bu blokaj krarak BDP siyasetine kendi rengini verememesi 12 Haziran seim sonularnn siyasete yansmasn engellemektedir.
1.1.3
Seimlerin Siyasal Anlam
12 Haziran seimleri, ortaya kard birok gsterge ile siyasal haritada yeni bir durumu iaret etmektedir. Bu gstergeleri, katlmn son zamanlardaki en yksek orana ulamas (%87), Meclis dnda kalan oylarn minimum dzeyde oluu (%4,6), kk partilerin erimesi (toplam %3), semen eilimlerinin -biri % 50 orannda olmak zere- 4 adreste birlemesiyle tercihlerdeki heterojenliin byk lde ortadan kalkmas ve 1980 sonras siyasal temsil tartmalarnn ncelikli gndem maddesi olan %10 seim barajnn fiilen ilevsiz hale gelmesi olarak kayda geirmek gerekir. Bu saysal tablo, geride kalan siyasal sreci anlamszlatrarak yeni bir anlaya alan aacak birok iaret barndrmaktadr. ki askeri darbe
26
S YA S E T
(1960, 1980) ve iki Anayasa (1961, 1982) ile biimlenen Trkiye siyaseti, 12 Haziran seimleri, yukarda saylan gstergeler ve gndemine ald yeni Anayasa ile hem 1960 sonras siyasal denklemi, hem de 1980 sonras siyasal zemini ilevsizletirecek birok yeni e barndrr hle gelmitir. Buradan karlmas gereken ilk sonu, bata yazm sreci devam eden yeni Anayasa olmak zere, parlamentonun bulunaca tasarruflarda yksek bir siyasal meruiyete sahip olduudur. nemle zerinde durulmas gereken ikinci sonu ise, seimlerin siyasal istikrar tahkim ettiidir. Bu ynyle seimler, son eyrek yzyln en nemli dinamii olan dnm srecinin akt yeni mecrann kalcln teyit etmitir. 1990larn siyasal hayatn sembolize eden paralanma ve ayrma, 2002de siyasal temsil asndan istikrara kavusa da varln srdrm; merkez sa bakiyesi partiler, Mecliste temsil edilemeseler de toplumsal varlklarn korumulardr. Daha sonra 2007 seimleri, temsildeki istikrar korurken, siyasal ve toplumsal istikrara da yol amtr. 2011 seimleri ise, istikrar tablosunu tahkim ederek, siyasetin yeni yneliminin kalcln vurgulamtr. Merkez bakiyesi partilerin erimesi, kk partilerin daha da klmesi ve siyasetin akt drt ana mecrann varln srdrmesi, dnm srecinin yeni bir eie geldiini ortaya koymaktadr. Siyasal faaliyetin bundan sonraki aray, bu eiin nasl tanmlanaca, yeni siyasal sistemin nasl kurgulanacadr. Burada, AK Partinin oylarn girdii her seimde arttrarak, nihayet % 50ye ulamas zerinde zellikle durmak gerekmektedir. Zira merkez sa partilerin btn sa kesimlerin at partisi olma zelliini yitirdikleri 1969 seimlerinden bu yana, hibir parti % 50 oy alamamtr. Darbe sonras ilk seimlerde istikrarn zorunlu/ stratejik adresi olarak yksek oy alabilen merkez sa partiler, takip eden seimlerde kimlik partileri (milli gr ve lkc-milliyeti gelenekler) karsnda gerilemeye balamlardr. Toplumun demokrasi ve kalknma taleplerinin ayrmas anlamna da gelen bu durum, 1990larda demokrasi gndeminin kalknma gndeminin nne gemesi ile kimlik partileri lehine bir dnm srecine girmitir. Bu balamda 2002 seimleri, bu denklemin yeni bir rotaya evrileceinin ilk iareti olmutur. AK Partinin, kimlik partilerinin en nemli zaaf olan kalknma gndemini demokrasi gndemiyle telif etme baars, merkez sa partilerin erime srecini hzlandrmtr. Partinin demokrasi gndemini ihmal etmeden yeni siyasal merkezin kompozisyonu iin verdii mcadele, yeni kimlik partilerinin domasn engelledii gibi, mevcut partilerin de zayflamasna yol amtr. 2007 ve 2011 duraklar, AK Partinin toplumun demokrasi ve kalknma talebini tek bir at altnda topladn teyit etmitir.
27
Yeni siyasal merkezi analiz ederken, CHPnin geirdii dnmn siyasal yansmalarn da hesaba katmakta yararl olacaktr. CHP, 1992deki kuruluundan itibaren, kendisini merkez sa partilere kar merkez sol parti olarak konumlayan pozisyondan vazgemi, siyasal stratejisini merkezin yeni ykselen partisi haline gelen Refah Partisine gre konumlandrmaya balamtr. 2002-2010 aras dnemde, AK Partinin siyasal denklemde temsil ettii yeni durumu hesaba katmadan ayn pozisyon srdrlmtr. AK Partinin siyasal merkezin bileenlerini deitirip yeni bir merkezi ina etmesine karn CHP, AK Partiyi Refah Partisinin devam olarak grmekte srar etmi; bu strateji ise CHPyi gn getike siyasal merkezin dna iten, yeni merkezin imknlarndan alkoyan bir sonu retmitir. CHPde Baykaln yerini Kldaroluna brakmasyla balayan yeni siyaset arayn bu perspektifle okumakta yarar vardr. 12 Haziran seimlerinin grcye kard CHP, kendisini liklik parantezine hapsederek AK Partiyi Refah Partisi olarak grmekte srar etme stratejisinin terkedildii, demokrasi ve kalknma taleplerini karlayan projelerin yeni stratejinin merkezine yerletirildii bir merkez sol parti olarak ortaya kmtr. CHPnin radikal sol-kemalist parti kimliinden uzaklaarak merkez-sol zemine yerleme aray, merkezin sol kanadnn da tahkim edilmesini salad. Bu erevede, AK Partinin ald % 50 oy orannn siyasal yansmalar ile CHPdeki kimlik deiimi/aray bir arada dnldnde, Trkiyenin yeni bir siyasal denklemin kurulma eiinde olduu anlalmaktadr. Bu denklemin en nemli dinamii, demokratikleme ile temsil edilen vesayet kartldr. Eski Trkiyenin geride kald, yeni Trkiyenin hangi parametreler ekseninde ina edilecei araynn srd bu srecin en somut yansmas, yazlma srecine girilen yeni Anayasadr. Yeni Anayasa, Trkiyenin 1990lardan beri krize giren eski siyasal denkleminin yerine ina edilecek yeni dzen araynn en kritik eii haline gelmitir. Bu arayn, yeni Trkiyenin ina edilmesiyle sonulanp sonulanmayaca, yeni Anayasann muhteviyatna bal olacaktr. Baka bir deyile nmzdeki soru, yeni Anayasann eski Trkiyenin son Anayasas m, yeni Trkiyenin ilk Anayasas m olacadr.
28
S YA S E T
Kronoloji
22 ubat 2011:
SYASAL PARTLER VE SEMLER
AK Parti grup bakanvekilleri, Genel seimlerin 12 Haziran 2011de yaplmasna ynelik teklifi TBMMye sundu. 10 Mart 2011: Yksek Seim Kurulu, yurtdnda bulunan semenlerin seimlerde oy kullanabilmesi iin AK Partinin yapt bavuruyu reddetti. 18-21 Nisan 2011: Yksek Seim Kurulu, aralarnda Hatip Dicle, Leyla Zana, Sebahat Tuncel ve Gltan Kanakn da bulunduu 12 bamsz adayn eski mahkmiyetleri nedeniyle milletvekili seilme yeterliliine sahip olmadklarna hkmetti. Ykselen tepkiler zerine karar gzden geiren Kurul, Hatip Dicle, Leyla Zana, Erturul Krk, Gltan Kanak, Salih Yldz ve Sebahat Tuncelin seime girebileceine karar verdi. 4 Mays 2011: Kastamonu mitinginin ardndan Ankaraya dnmekte olan Babakan Erdoann konvoyuna Ilgaz Da Souksu mevkiinde silahl saldr dzenlendi. Polis memuru Recep ahin hayatn kaybetti. 10-21 Mays 2011: Bir internet sitesinde yer alan grntler MHPyi sarst. MHPnin st dzey 10 yneticisi, partideki grevlerinden ve milletvekili adaylndan istifa etti. 31 Mays 2011: AK Partinin Hopa mitingi sonrasnda Babakan Erdoann konvoyu tal saldrya urad. Bir Babakanlk Koruma memuru ar yaralanrken, gsterici Metin Lokumcu kalp krizi geirerek ld. 9 Haziran 2011: Yargtay 9. Ceza Dairesi, Diyarbakrdan bamsz aday olan Hatip Diclenin mahkmiyet kararn onad. 12 Haziran 2011: Milletvekili Genel Seimleri yapld. Yzde 87 katlm oranna ulalan seimlerde AK Parti, oylarn yzde 49,94n alarak nc kez tek bana iktidara geldi. 21 Haziran 2011: Yksek Seim Kurulu, terr rgt propagandas yapmak suundan hapis cezas kesinleen Hatip Diclenin milletvekilliinin drlmesine karar verdi. 22 Haziran 2011: Resmi seim sonular Resmi Gazetede yaymland. AK Parti 327, CHP 135 ve MHP 53 sandalye kazand. Ayrca 35 bamsz milletvekili de Meclise girdi. 22-28 Haziran 2011: CHP tarafndan aday gsterilen Ergenekon Davas tutuklular Mehmet Haberal ve Mustafa Balbay; MHP tarafndan aday gsterilen Balyoz Davas tutuklusu Engin Alan ve Emek, Demokrasi ve zgrlk Bloku tarafndan aday gsterilen Hatip Dicle, Selma Irmak, Kemal Akta, Faysal Saryldz, brahim Ayhan ve Glser Yldrmn milletvekili seilmeleri zerine yarglandklar mahkemelere yaptklar tahliye talebi reddedildi. CHP ve BDP, mahkemelerin kararn protesto etmek zere yemin etmeme karar aldlar. 24 Haziran 2011: AK Parti ve MHP milletvekillerinin yemin etmeleriyle yeni yasama dnemi balad. 30 Haziran 2011: Babakan Erdoan, Meclisin muhalefet gelmese de alacan syledi. 4 Temmuz 2011: AK Parti Ankara Milletvekili Cemil iek, TBMM Bakan seildi. 11 Temmuz 2011: AK Parti ile mutabakat salayan CHP, Meclis boykotunu sona erdirdi. 1 Ekim 2011: BDP grubu Mecliste yemin etti. 13 Ekim 2011: CHPnin boykot kararn srdren son isim olan Mersin Milletvekili sa Gk yemin etti. 10-23 Kasm 2011: CHP Tunceli Milletvekili Hseyin Aygnn Dersim syannda yaplanlarla ilgili Atatrk ve CHPyi sulayan aklamalar gndeme oturdu. CHP Samsun Milletvekili Haluk Ko nderliindeki 12 milletvekili, Kldarolu ynetiminin Dersim konusunda sessiz kalmasn eletiren bir aklama yapt. CHPde Dersim tartmalar srerken, Babakan Erdoan devlet adna zr dilediini aklad.
29
1.2
ASKER-SYASET LKLER
2010, ordunun hem darbe teebbsleri ve terrle mcadeledeki zaaflar dolaysyla kamuoyunda sorguland, hem de hukuki soruturmaya tabi tutulduu bir yl olmutu. Bu erevede, 2002den 2009a kadar darbe yapmaya ve darbeye ortam hazrlamaya ynelik eylem planlar yl ierisinde aa km; bu planlar dorultusunda birok muvazzaf ve emekli askerin yargland soruturmalar almt. Asker-siyaset ilikilerinde asker lehine ileyen ayrcalklar gidermeye ynelik yasal dzenlemeler ve siyasi iktidarn nclk ettii fiili uygulamalar da kamusal sorgulama ve hukuki soruturmalara elik etmiti. Bu balamda, referandumda (12 Eyll 2010) askeri yarg alann daraltan ve asker kiilerin yarglama srecinde sivil yargy yetkili klan dzenlemeler gerekletirilmi; ayrca EMASYA Protokolnn iptali (4 ubat 2010), 2010 Austos YA kararlar ve MGSBnin sivillerce ve sivil bir perspektifle yazlmasyla (22 Kasm 2010) asker zerindeki sivil denetim glendirilmiti. 2011, darbe yapmaya, darbeye uygun ortam hazrlamaya ve hkmeti ypratmaya ynelik eylem planlar dzenledii iddia edilen askeri personel hakkndaki yarglama srecinin derinleerek devam ettii ve ayn erevede yeni davalarn ald bir yl oldu. Bu balamda 2008de alan Ergenekon ile 2010da alan rtica ile Mcadele ve Balyoz davalaryla ilgili yarglama sreci yeni tutuklama dalgalaryla srd. Ayn zamanda hkmeti ypratmaya ynelik internet sitelerinin kurulmasna nayak olduklar iddia edilen askeri personel ile ilgili yeni bir dava (nternet Andc Davas) ald. Bylece yl ierisinde sivilleme ynndeki eilim derinleerek srd ve somut kazanmlara kavutu.
1.2.1
Balyoz Darbe Plan Davas
2011 ylnn ilk yarsna Balyoz Darbe Plan Davas, ikinci yarsna ise nternet Andc Davas ile ilgili gelimeler damga vurmutur. Trkiyede darbe plan iddiasyla alan ilk dava olmas hasebiyle kritik bir neme sahip olan Balyoz Davasnda, 2002-2003 yllarnda 1. Ordu Komutanl bnyesinde yaplan darbe hazrl planlarn ieren ve 2010 yl boyunca gndemi megul eden Balyoz Darbe Plan soruturmas, (Planla ilgili belgeler 20 Ocak 2010da kamuoyuna yansm; stanbul 10. Ceza Mahkemesindeki davann ilk durumas 16 Aralk 2010da yaplmt) 2011 boyunca da soruturmaya dhil edilen muvazzaf ve emekli askeri personelin rtbesi ve says nedeniyle kamuoyunun ilgisini ekmitir. Yln ilk eyreinde, Glck Donanma Komutanlnda ele geirilen yeni belgelerden sonra balatlan yeni tutuklama dalgas ile 106s muvazzaf olmak zere 163 askeri personel tutuklanmtr. Soruturma yl boyunca gerekleen yeni tutuklamalarla derinletirilmitir.
30
S YA S E T
30 Maysta Harp Akademileri Komutan Orgeneral Bilgin Balanlnn Balyoz Plan soruturmas kapsamnda tutuklanmasyla soruturma ilk defa muvazzaf bir orgenerale ulamtr. Tutuklamalar Haziran, Temmuz ve Austos aylarnda da devam etmi ve 15 Austosta 1. Balyoz Plan Davasn da yrten stanbul 10. Ar Ceza Mahkemesinde 2. Balyoz Plan Davas balamtr. Davada 21i tutuklu toplam 28 sann yarglanmasna devam edilmektedir. Hlihazrda Balyoz Davalar kapsamnda, 184 tutuklu olmak zere, 222 askeri personel yarglanmaktadr. Genelkurmay Bakanl, ilk gnden itibaren, Balyoz Davas ile ilgili gelimelerden duyduu honutsuzluunu gstermekten kanmamtr. Bu anlamda 24 Temmuz 2010daki ilk tutuklama dalgasnda, askeri terfilerin kararlatrlaca Austos 2010 YA toplants ncesinde tutukluluk kapsamna girmemeleri iin, muvazzaf subaylarn ordu evlerinde saklanmalarna yardmc olunmu; Genelkurmay Bakan ve kuvvet komutanlar, 18 ubat 2011de, Hasdal Cezaevinde tutulan 24 general, 102 subay ziyaret etmitir.10 Ayrca Genelkurmay Bakanl, 5 Nisan 2011de resmi internet sitesinde yaynlad aklamada, Balyoz Davasnda yarglanan emekli ve muvazzaf askeri personelin tutukluluk hallerinin devam etmesine anlam veremediini ifade etmitir.11 Austos 2011 YA toplantsnda (Balyozdan tutuklu askeri personelin grevlendirilmeleri ile ilgili srete) hkmetle anlamazla derek erken emeklilik isteyen Genelkurmay Bakan Ik Koaner, TSK mensuplarna hitaben yaymlad veda mesajnda, Balyoz Davasnn yrtlme tarzn (kapsam ve tutukluluk hali) ve yrtmenin davaya dahil edilen muvazzaf subaylarla ilgili terfi ve atama kararlarn istifa gerekesi olarak zikrederek, davaya ynelik rahatszln ifade etmitir.12
1.2.2
nternet Andc Davas
Siyaseti etkilemeye ynelik eylem planlar hazrlayan veya eylemlere katlan askeri personel hakknda 2010da balatlan soruturmalar 2011 ylnda derinleerek devam ederken, nternet Andc Davas olarak adlandrlan yeni bir soruturma ve yarglama sreci balamtr. Kamuoyunu Ynlendirme Amal nternet Siteleri veya kamuoyunda popler olan ismiyle nternet Andc Davas iddianamesi, 29 Temmuzda stanbul 13. Ar Ceza Mahkemesi tarafndan kabul edilmitir. ddianame, hkmet ve iktidardaki AK Parti aleyhine haberler yaymlayan internet sitelerinin dorudan Genelkurmay Bakanl kararghnda ve Genelkurmay 2.
10. http://www.dha.com.tr/haberdetay.asp?Newsid=143177 11. http://bugun.com.tr/haber-detay/149760-tsk-dan-balyoz-aciklamasi-haberi.aspx 12. http://gundem.milliyet.com.tr/orgeneral-kosaner-in-veda-mesaji/gundem/ gundemdetay/29.07.2011/1420413/default.htm
31
Bakanna kadar uzanan bir emir-komuta zinciri iinde kurdurulduu ve bu sitelerde sistematik ve srarl bir biimde hkmetin ve AK Partinin ypratldn belgeleriyle ortaya koymutur. Bu ynyle iddianame, Genelkurmay kararghnn seilmi sivil otoriteyi ypratmaya ynelik dorudan bir kampanya yrttn ne srmektedir. Dava kapsamnda Austos ve Eyll aylar boyunca yksek rtbeli birok muvazzaf ve emekli subay tutuklanm; 15 sann yargland dava Eyll aynda rtica ile Mcadele Eylem Plan Davas ile birletirilmitir. Balyoz Darbe Plan Davas bugne kadar en yksek sayda askeri personelin yargland bir dava niteliini tarken; nternet Andc Davas dorudan Genelkurmay Bakanl kararghnda grevli en yksek rtbeli sanklarn yer almas nedeniyle dikkat ekicidir.
1.2.3
2011 YA Sreci
Askeri personel ile ilgili sren davalarn, zellikle de Balyoz Davasnn glgesinde gerekletirilen Austos 2011 YA toplants -Cumhuriyet tarihinin en nemli askeri krizine yol asa da- asker-sivil ilikilerinde sivil otoritenin arln arttrdn teyid etmitir. Terfi sras gelmi olan Balyoz Davasndan tutuklu komutanlarn durumu zerindeki anlamazlk, Genelkurmay Bakan ile Kara, Hava ve Deniz Kuvvetleri komutanlarnn istifasyla sonulanmtr. 2011 urasnda da sivil otoritenin kararghn isteine ramen Orgeneral Hasan Isz Kara Kuvvetleri Komutan olarak atamamas, kuvvet komutanlarnn istifa edecei sylentilerine yol am, ancak byle bir sre yaanmamtr. 2011 urasnda, grev sreleri dolan kuvvet komutanlarnn istifas bir tarafa braklrsa, 2 yl daha grevini srdrmesi beklenen Genelkurmay Bakan Ik Koanerin istifas, ordunun Balyoz Davas soruturmasna ynelik sregelen rahatszlnn en nemli yansmas olarak grlebilecektir. TSKnn en yksek rtbedeki drt komutannn istifasnn yol at kriz, ayn gece (29 Temmuz) Jandarma Kuvvetleri Komutan Orgeneral Necdet zelin Kara Kuvvetleri Komutanlna (asaleten) ve Genelkurmay Bakanlna (vekleten) atanmasyla zlmtr. 2011 uras, 27 Nisan (2007) e-muhtrasndan beri asker-sivil ilikilerinde sivil otoritenin arln arttrmaya ynelik ileyen srecin yol at gerilimin sivil otorite lehine zlme yoluna girdiinin bir iareti olarak kaytlara gemitir. Bu ynyle, urann asker-sivil ilikilerinde tarihi bir krlmaya yol at sylenebilecektir. ncelikle, asker, rahatszln atarak gstermek yerine ekilerek ifade etmitir. Bu, askerin demokratik ileyie tabi oluunun ve asker zerindeki sivil otoritenin salamlnn bir teyidi olarak okunmaldr. kinci olarak, Cumhuriyet tarihinin en ciddi askeri krizinin bu kadar ksa bir sre iinde ve yasal bir ereve32
S YA S E T
de zme kavuturulmas, demokratik teamllerin ilerliini ve sivil otoritenin siyasal performansn ortaya koyarak askeri vesayeti gerileten ve demokratik siyaseti glendiren bir ilev grmtr. Trkiye demokrasisi, bir dayankllk snavndan baaryla gemitir. Sonu olarak, krizin balangc, ierii, boyutu, ynetimi ve sonucu asker-siyaset ilikilerindeki yeni srecin bir zeti niteliinde olmutur. Siyasi iktidarn krizi ynetme kabiliyeti ve askerin krize ynelik tutumu, normalleme srecini hzlandrc bir ilev grmtr.
1.2.4
Normalleme-Sivilleme
2011 yl ortalarnda yakn tarihin en nemli asker-sivil ilikileri krizinin ortaya kmas ve bu krizin ksa srede ve sivil otoriteyi glendiren bir ekilde zlmesi, asker-sivil ilikilerinde bir dnm noktas olmutur. Bu dnm noktas, gerilim srecinin normallemeye dnmesinin en kayda deer iareti olarak grlebilecektir. Nitekim bu krizin ardndan asker-siyaset ilikilerinde siyaset kurumunun belirleyiciliini ihsas ettiren bir dizi normalleme-sivilleme hamlesi ortaya kmtr. Askerin sivil otoriteye tabi olmas olarak zetlenebilecek normallemenin gstergelerinden biri, 29 Temmuzdaki krizin ardndan 1 Austosta urada verilen fotoraftr. uradaki oturma dzeninin Babakann tek bana bakanlk yapmasn teyit eden bir ekilde yeniden tanzim edilmesi, yaanan srecin sembolik bir yansmas olmutur. Bu, asker-sivil ilikilerinde siviller lehine gelien srecin nemli bir sembol olarak zihinlerde yer etmitir.13 Normallemenin ikinci yansmas ise, 18 Austosta gerekletirilen MGKdaki oturma dzeni olmutur. Cumhurbakannn bakanlnda, sivil ve askeri otoritenin kar karya oturduu oturma dzeni, asker ve sivil grevlilerin protokol srasna gre bir arada oturduu yeni bir dzen ile deitirilmitir. Burada ne kan, farkl nceliklere sahip iki cephe mesajnn, ayn ama iin bir araya gelme sembolyle yer deitirmi olmasyd. Bir dier normalleme ifadesi, kamuoyunda ve siyasi evrelerde uzun sredir Genelkurmay Bakanlnn resmi internet sitesinden kaldrlmas istenen e-muhtrann, 29 Austosta sitenin gncellenmesi gerekesiyle kaldrlmas olmutur. Bylece yeni komuta kademesi, 27 Nisan 2007de Genelkurmay Bakan imzasyla yaymlanan ve siyasi iktidar tarafndan sert bir aklamayla kar durulan e-muhtray benimsemediini sembolik olarak ortaya koymutur.
13. http://www.sabah.com.tr/Gundem/2011/08/02/yasta-yeni-duzen
33
Daha nce, Babakan, TBMM Bakan ve Genelkurmay Bakannn katlmyla l tebrikt yaplrken, 30 Austos Zafer Bayram ve Trk Silahl Kuvvetleri Gn nedeniyle Genelkurmay kararghnda dzenlenen trende Cumhurbakan Abdullah Gln, Bakomutan sfatyla kutlamalar kabul etmesi, normalleme srecinin drdnc yansmas olmutur.14 31 Austosta Gl, eski uygulamann, Trkiyenin olaanst ara dnemlerinin bir rn olduunu ve yeni uygulamann Trkiyenin deiimini gsterdiini ifade etmitir. 7 Eyllde uygulama ile ilgili yazl aklama yapan Genelkurmay Bakanl da, bugne kadar izlenen prensibin bayramn mana ve nemine uygun dmediini ve yeni uygulamann bizzat Genelkurmay Bakannn teklifi ile hayata geirildiini vurgulamtr. Son olarak, 4 Kasmda Van zalp ilesindeki Orgeneral Mustafa Mulal Klasnn adnn kaldrlmas dikkat ekici bir normalleme emaresidir.15 Dnemin 3. Ordu Komutan Mustafa Mulal, 1943te Vanda hayvan kaakl yaptklar iddiasyla 33 kyly kuruna dizdirmi; daha sonra DP iktidar dneminde yarglanarak idama mahkm edilmitir. Genelkurmay ise, 2004 ylnda zalptaki 2nci Hudut Tabur Komutanl Klasna Mulalnn adn vermi; bu karardan beri, Genelkurmayn tasarrufu, sklkla eletirilere maruz kalmtr.
Sonu
28 ubat srecinde, hlihazrda siyasete demokratik bir sistemde kabul edilebilir seviyenin zerinde mdahil olan ordu, vesayet dzeninin yasal zemininin de tesinde hukuk d yollarla lke ynetimine mdahale etmi; bu eilim, AK Parti iktidarnda da srmtr. 2007den itibaren pe pee ortaya karlan belgeler, bir ksm askeri personelin 2010 ylna kadar srarl bir ekilde siyasal dzenin normal ileyiine mdahale anlam tayacak faaliyetlerin iinde yer aldn gstermektedir. Bu eylemler, 2008den itibaren hukuki soruturmaya tabi tutulmu; kamuoyunun ve siyasi otoritenin, sivil yargnn bu faaliyetleri incelemesi iin verdii destek ve gerekletirdii yasal dzenlemeler, siyasete mdahil olmann asker nezdinde bir maliyet retmesine yol amtr. Yarglama sreleri yeni belgeler, yeni tutuklama dalgalar ve yeni iddianamelerle derinletirilmektedir. Bu balamda Genelkurmay Bakanl grevlerini yrten lker Babu ve Ik Koaner, orduyu yeni demokratik srece adapte etmek zere radikal ve cesur ka14. http://siyaset.milliyet.com.tr/cumhurbaskani-gul-baskomutan-sifatiyla-kutlamalari-kabul-etti/siyaset/ siyasetdetay/30.08.2011/1432886/default.htm 15. http://www.dha.com.tr/haberdetay.asp?Newsid=229590
34
S YA S E T
rarlar almak yerine, tutuklu askerlerle demokratik kamuoyu arasnda bir denge politikas yrtmlerdir. Babu ve Koaner, muhtemeldir ki, asker-sivil ilikilerinde sivil otoriteyi glendirme ynnde gelien srecin kalclna itimat etmeyerek bir ara dnem stratejisi benimsemiler; bu erevede, bir yandan darbe teebbs lanetlenip, sivil otoriteye ve anayasal dzene ballk vurgular yaplrken, te yandan darbe teebbs sulamasyla alan davalarn derinlememesi iin aba gsterilip, yarglanan askeri personelle dayanma yolu benimsenmitir. Bylece bu iki Genelkurmay Bakan dneminde, ordunun demokratik sisteme uyumunu salamaya ynelik bir strateji yerine, demokratik sistemin orduya daha fazla mdahil olmasn perdeleme yolu tercih edilmitir. Bu balamda orduyu demokratik dzen balamnda bulunmas gereken yere ekmektense, demokratikleme sreciyle uyum grnts verilerek ordunun ypranmamasna alld sylenebilecektir. Babu ve Koaner, byle bir idare-i maslahat tutumun orduyu daha fazla yprattn ve ordunun er ya da ge gerekletirmek zorunda olduu demokratik dnm geciktirerek zorlatrdn grememilerdir. Orduda radikal bir dnm gerekletiremedii iin benimsedii dengeci pozisyonu daha fazla srdremeyerek istifa eden Koanerin yerine Genelkurmay Bakanlna atanan Necdet zelin nnde iki selefi tarafndan karlm frsatlarn rettii maliyetler ve bunlardan karlabilecek dersler bulunmaktadr. zel, sregiden soruturmalarn ordu mensuplarna maliyetlerini mesleki dayanma duygusunun yanna kkl reformlar gerekletirme iradesini koyarak hafifletebilecektir. te yandan, askerin siyasete karmamasna ynelik glenen kamusal bilinci, sivil iradenin kararlln ve demokratikleme srecini ciddiye alarak, demokratik sisteme uyum gsterecek ve destek verecek bir ordu yaplanmasn gerekletirmek iin yeterli zaman ve artlara sahiptir. zelin greve geliinden bu yana normalleme ve sivilleme ynnde yapt dzenlemeler ordunun dntne kanaat getirmek iin henz yetersiz olsa da, bunlar demokratik srece ynelik bir iyi niyet beyan olarak okumak gerekmektedir. Asker-siyaset ilikileri gz nnde bulundurulduunda unutulmamas gereken en nemli noktalardan birisi, ordunun sivil denetime tabi klnmas srecinin sadece ordunun inisiyatifine terkedilmemesi gerekliliidir. Demokratik bir dzenin tesisinde ve ileyiinde en nemli sorumluluk, kamuoyu ve siyasi otoriteye aittir. Ordunun sivil denetim altna sokulmasna ynelik son yllardaki gelimelerin ou, siyasal iktidarn gl yapsndan ve kararl tutumundan kaynaklanmaktadr. Ancak, ordu-siyaset ilikilerindeki temel parametreleri, hem siyasi iktidardan hem de Genelkurmaydan bamszlatrarak yasal bir ereveye kavuturmak gerekmektedir. Orduyu sivil gzetimine tabi tutacak birok yasal dzenleme ger-
35
ekletirilmi, ancak daha gerekletirilmeyi bekleyen birok adm durmaktadr. Bu erevede, askerin sivil denetime alnd demokratik bir dzenin tesisi, Genelkurmay Bakannn demokratik zihniyetinden veya siyasi otoritenin salamlndan bamsz klnmaldr.
Kronoloji
6 ubat 2011: 18 ubat 2011: 5 Nisan 2011: 30 Mays 2011: 29 Temmuz 2011:
ASKER-SYASET LKLER
CHP Eskiehir Milletvekili Sheyl Batum, Trk Silahl Kuvvetlerini (TSK) kttan kaplan olarak tanmlad. Genelkurmay Bakan Org. Ik Koaner ve kuvvet komutanlar, Balyoz Davas kapsamnda tutuklanan 24 general ve 102 subay Hasdal Askeri Cezaevinde ziyaret etti. Genelkurmay Bakanlnn internet sayfasndan yaplan aklamada, Balyoz Davas kapsamnda tutukluluu devam eden 163 askerin durumuna anlam verilemedii ifade edildi. Harp Akademileri Komutan Org. Bilgin Balanl, Balyoz Darbe Plan soruturmas kapsamnda tutukland. Bylece, ilk defa orgeneral rtbeli bir muvazzaf tutuklanm oldu. Genelkurmay Bakan Org. Ik Koaner ile kuvvet komutanlar, YAta siyasi iktidarda yaadklar gr ayrl dolaysyla emekliliklerini istedi. Jandarma Genel Komutan Org. Necdet zel, Kara Kuvvetleri Komutan ve vekleten Genelkurmay Bakan oldu. Yksek Askeri ura (YA), Babakan Recep Tayyip Erdoan bakanlnda topland. Erdoan, masann banda tek bana oturarak, sivilleen Trkiyenin bir portresini izdi. nternet Andc davas kapsamnda aralarnda Kara Kuvvetleri Eitim ve Doktrin Komutan Org. Hseyin Nusret Tadelerin de bulunduu 14 kii hakknda yakalama karar kartld. Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda asker ve sivil yeler, protokol srasna gre ve kark olarak oturdu. Bylece daha nce kullanlan ve iki grubun masann ayr taraflarnda bulunduu oturma dzeni daha eitliki hale geldi. Genelkurmay Bakanl, internet sayfasndan 27 Nisan e-muhtrasn kaldrd. Cumhurbakan Abdullah Gl, Zafer Bayram ve Trk Silahl Kuvvetleri Gn nedeniyle dzenlenen trende tebrikleri Bakomutan sfatyla kabul etti. nternet Andc davas san Korgeneral Mehmet Erzn avukat, Genelkurmay eski Bakan lker Babuun tank olarak dinlenmesi iin mahkemeye bavurdu. TSK, Vann zalp ilesinde bulunan Org. Mustafa Mulal Klasnn adn ehit Astsubay Kdemli Baavu Erkan Durukan Klas olarak deitirdi.
1 Austos 2011: 8 Austos 2011: 18 Austos 2011:
29 Austos 2011: 30 Austos 2011: 5 Eyll 2011: 22 Kasm 2011:
36
S YA S E T
1.3
PKK VE KRT SORUNU
2011 yl, Trkiyenin Krt sorununu zme ve PKK ile mcadele stratejisinde bir muhasebe yl oldu. calann 1999daki yakalanndan bu yana, devlet hem PKK ile mcadelede hem de Krt sorunun zmnde, birbirinden farkl birok strateji gelitirdi ve hayata geirdi. PKK ve eperindeki Krt siyasi hareketi de bu stratejilere farkl karlklar verdi. Son dnemlerdeki en kapsaml strateji, AK Parti hkmetinin 2009da hayata geirdii alm olmutu. Alm stratejisinin en nemli denklemi, Krt sorunu ve PKKy birbirinden ayrp her iki unsur iin de sivil siyaset imknlarn devreye sokmakt. Krt sorununun zm iin demokratikleme, PKKnn dadan indirilmesi iin diyalog, bu stratejinin en nemli nermeleriydi. PKK ve Krt siyasi hareketinin baarsz klmak iin gelitirdii birok hamleye karn, 2011 ylnn ortalarna kadar, bu stratejinin, devletin Krt meselesine ve PKKya bakndaki en nemli siyasi parametre olduu sylenebilir. 2011 yl, bu strateji kapsamnda birka yldr uygulanan siyasetin muhasebesinin yapld, taraflarn samimiyet ve gven sorgulamasn derinletirdikleri ve ilikiyi yeni bir evreye tadklar bir yl oldu. Bu muhasebe fonksiyonu dolaysyla, 2011in ilk yars, PKK ile mcadele tarihinin en etkili bar srecinin yaanmasna tanklk ederken, ikinci yarsnda, PKK ve KCKnn balatt eylemler ve bu eylemlere ynelik srdrlen operasyonlarla son yllarn en youn atma srecine girildi. BDPnin sivil itaatsizlik eylemleri ve 12 Haziran seimlerindeki baars, mral ile yrtlen grmeler, MT-Kandil arasndaki grme trafii sorunun siyaset paradigmas ekseninde zlmesinin ana duraklar olurken; PKK saldrlar, KCKnn iddetle kolkola gezen eylemleri, gvenlik operasyonlar, KCK tutuklamalar, Devlet-Kandil-mral arasndaki grmelerin kesilmesi ve szdrlmas, atma srecinin ana duraklar oldu. 2011 yl boyunca bu iki strateji, deyim yerindeyse, birbirleriyle mcadele ederek srerken; yln ilk yarsnda sivil-siyasi zm abalar, ikinci yarsndaysa bu abann yerini atmaya brakmas etkili oldu. 12 Haziran seimleri ve calan ile srdrlen grmeler, her iki paradigma eksenindeki gelimeler zerinde de etkili oldu. Aslnda her iki konuda da, zm srecinde siyasi mekanizmalarn nn aan gelimeler kaydedilmesine ramen, PKKnn atma srar, sorunun siyaset yoluyla zm iin srdrlen srecin duraklamasna yol at.
1.3.1
Sivil taatsizlik Eylemleri
BDP, 12 Haziran seimlerine ynelik kampanyasn, grece erken bir tarihte, Nevroz kutlamalaryla balatt. Kutlamalarn hemen ertesinde, 23 Martta, BDP ve
37
DTK szcleri, sivil itaatsizlik eylemlerini balatma karar aldklarn duyurdular. Anadilde eitim talebini, siyasi tutuklularn salverilmesini, askeri ve siyasi operasyonlarn durmasn ve yzde 10 barajnn drlmesini ieren drt taleple gerekelendirilen sivil itaatsizlik eylemi, sivil Cuma etkinlii, oturma eylemi ve demokratik zm adrlar kurma olmak zere 3 eyleme dayanyordu.16 calann nerisiyle ve Arap baharndan ilhamla balatlan eylemler, Krt siyasi hareketinin mcadele tarznda yeni bir evreye gei potansiyeli tayordu. ncelikle, Arap halklarn, sivil bir mcadele ile otoriter rejimler karsnda kazand mevzileri veri alan bu eylemler, dadaki silahl mcadeleye ovada silahsz mcadele ile alternatif oluturma ihtimaliyle, sivil siyaseti glendiren bir anlam tayordu. Bu eylemlerdeki bir dier yenilik, Krt siyasi hareketinin yllardr uzak durduu din meselesine yaklamasyd. Sivil Cuma uygulamas, sol bir gelenekten beslenen ve dine uzak, hatta zaman zaman kar duran, Krt hareketinin mcadeleyi dini alana tamas anlamna geliyordu. 1990l yllarn bandan itibaren, PKKnn iddet stratejisine alternatif olabilecek sivil bir strateji gelitiremeyen Krt siyasi hareketinin sivil itaatsizlik eylemleri, kamuoyunda byk ilgi grd. Eylemlerin, silahl mcadeleye alternatif olma potansiyeli de, gelenein dine yaklama hamlesi de, hak ettiinden byk bir iyimserlikle karland. Ancak, eylemler, BDPye seimler ncesinde etkili bir kampanya yapma imkn sunsa da, ne silahl mcadeleye alternatif oluturma potansiyelini realize edebildi, ne de gelenein dinle sorunlu ilikisini gidermesine ynelik bir eilimi kalclatrabildi. Sivil itaatsizlik eylemleri, silah dnda rettii alternatifle ilgi uyandrsa da, yanl bir hesaba dayanyordu. En nemli yanl, Trkiye Arap diktatrlkleri paralelliine dayanmasyd. Krt siyasi hareketinin sivil ve silahl birok aktrnn azndan kurulan bu paralellik, 2011 yl iinde, sivil itaatsizlik ve devrimci halk sava projelerine gereinden fazla anlam yklemesine yol at. Arap genlerinin sokaa karak mevcut rejimleri devirdiine odaklanan bu bak as, ne Arap genlerinin mcadele stratejisini ne de hedef alnan rejimlerin siyasi karakterini hesaba katt. Zaten 1950 ylndan beri adil ve serbest seimlerin gerekletii, Krt siyasi hareketinin 1990 ylndan beri seimlere katlarak yerel ynetimlerde ve parlamentoda sz sahibi olabildii, sorunlar dillendiren gl bir STK yaplanmasnn mevcut olduu, ifade ve rgtlenme zgrl nndeki engellerin gn getike azald Trkiyeyi bu unsurlarn hibirisine sahip olmayan Arap rejimleriyle kar16. DTKnn Sivil itaatsizlik aklamas iin bkz. http://www.ntvmsnbc.com/id/25195549/
38
S YA S E T
latrmak yanlt. Bu erevede, siyasal talepleri dillendirme kanallarnn ak ancak yetersiz olduu Trkiyeyi bu kanallarn tamamen kapal olduu rejimlerle eitleyerek, Arap Bahar grntlerinin yaanacana yatrm yapmak doru bir strateji deildi. Sivil itaatsizlik eylemlerinin Krt siyasi hareketine umduu mobilizasyonu salayamamasnn en nemli nedeni, bu yanl siyasal analizdi. Ancak, baarszlkta baka unsurlar da etkili oldu. Beklentilerin karlanamamasnda, devletin bu gne kadar tanmad bir eylem tarzyla karlamaktan duyduu tedirginlikle eylemleri bastrmaya almas, PKKnn sivil bir inisiyatife alan kapnn kendi otoritesini sarsacana ynelik paranoya derecesindeki hassasiyetle bu eylemlere ans tanmamas ve Trkiyede toplumun uzun sreli bir sivil itaatsizlik eylemini srdrecek yapsal demokratik sorunlarn olmamas dolaysyla eylemlere ilginin zaman iinde azalmas gibi faktrler de etkili oldu.
1.3.2
12 Haziran Seimleri
Krt meselesinin zmnde siyasetin alann genileten bir dier dinamik, BDPnin 12 Haziran seimlerindeki baarsyd. YSKnn aday belirleme srecinde, BDPli yedi bamsz adayn adayln onaylamama karar almas, seimler ncesinde PKKnn eylemsizlik srecini sonlandrma karar ve BDPnin sivil itaatsizlik eylemleriyle ykselmi olan siyasi tansiyonun patlamasna yol at. BDP taban, YSKnn kararna taknlk dzeyinde sert bir tepki gstererek, bir sivilin lmne ve blgedeki birok AK Parti ubesi ve iyerinin zarar grmesine yol aan kitlesel gsteriler gerekletirdi. Seimlere mdahale anlam tayan bu karar, siyasi tansiyonun ykselmesi ve siyasi aktrlerin devreye girmesiyle gzden geirildi ve BDPnin destekledii adaylarn nndeki engeller kaldrld. Krt siyasi hareketi, seimlerin en nemli gndemi olan yeni Anayasa srecinde, Krtlerin yegne muhatab olduu iddiasn glendirecek bir sonu alabilmek iin var gcyle seimlere hazrland. Siyasi geleneinin dndaki etkili isimleri de aday gstererek, farkl toplumsal kesimlerin desteini alabilecek gl bir liste hazrlayan BDP, seim sreci boyunca semeni mobilize etmekte zorlanmad. Newroz, sivil itaatsizlik eylemleri, YSK kararlar, seime yaklatka artan PKK eylemleri, gvenlik glerinin operasyonlar ve seime gn kala Yargtayn Hatip Dicle hakkndaki mahkmiyet kararn onamas gibi gelimelerle BDP, seim tarihine kadar etkili bir kampanya yapma ve tabann mobilize etme imkn buldu. Bu srete, BDPnin gl olduu yerlerde hem en gl rakibi olan AK
39
Parti adaylarn hem de semeni sindirmeye ynelik agresif kampanyas, seim adrlarnda bulundurulan patlayc maddeler, herhangi bir engelle karlaldnda hi ekinmeden iddete bavurulmas, demokratik bir yar kltrnden uzak olduunu ortaya koydu. Krt siyasi hareketi, seimlerde byk bir baar gstererek 36 milletvekili kard. Diyarbakr, Hakkri, stanbul Mardin, rnak ve Van illerinde hem oy orann hem de milletvekili saysn arttrd. 2007de milletvekili karamad Adana, Ar, Bingl, Kars ve Mersin illerinden birer milletvekili kard. Batman, Bitlis, Idr, Mu, Siirt ve anlurfada milletvekili saysn arttramasa da oylarn ykseltti. YSKnn seimlere gn kala Yargtay tarafndan onanan cezasn gereke gstererek Hatip Diclenin milletvekilliini drmesi ve KCK davasndan tutuklu olan dier 5 bamsz milletvekilinin yarglandklar mahkemeler tarafndan tahliye edilmemeleri, seim sonras siyasi gndemi kilitlerken, BDP semenini de sokaa dkt. BDP, Meclisi boykot karar alrken, sokaklar bir daha kart. YSKnn ve mahkemelerin verdikleri karar ve BDPnin bu karara verdii boykot tepkisi, seimlerin iaret ettii demokratik srecin baltalanmasna ve glenen sivil siyasetin sahay PKKya terketmesine yol at.
1.3.3
KCK Davas
2011 ylnda, Krt meselesi ve PKK balamnda gndemde yer bulan bir dier mesele KCK davas ve operasyonu oldu. 2009un ilk aylarndan itibaren yeni tutuklama dalgalaryla sren davada yzlerce kii tutuklanrken, zellikle olay youn tartmalara yol at. KCK ile ilikili olarak kamuoyuna yansyan ilk tartma, Aralk 2009da DTPli birok belediye bakan, ynetici ve yenin tutuklanmasndan sonra plastik kelepe ile sraya dizilmelerini gsteren fotoraf oldu. kinci olarak, Ekim 2010da balayan KCK durumasnda mahkemenin sanklarn Krte ifade vermesini kabul etmeyii ve Krte dilini bilinmeyen bir dil ifadesiyle mahkeme kaytlarna geirmesi, KCK davasnn siyasi bir balama yerlemesine ve alm srecinin sorgulanmasna yol at. 2011 yl boyunca, zellikle yln son aylarnda tutuklamalar ve yarglamalar devam etse de, dikkatlerin tekrar bu davaya ekilmesi, 1 Kasmda Prof. Bra Ersanl ve yaync Ragp Zarakolunun tutuklanmas ile oldu. KCK operasyonlar ve davas ilk gnden itibaren kamuoyunda youn bir tartmaya konu oluyor. KCK operasyonlarn kategorik olarak eletirenlerle, kategorik
40
S YA S E T
olarak onaylayanlar, imdilik bir tarafa brakrsak, tartmann operasyonlarn kapsamna ve usulne ynelik olduu sylenebilir. Bu erevede, sklkla dile getirilen eletiri, seilmi siyasetilerin, akademisyenlerin, gazetecilerin ve eylemlere katlan gstericilerin rgt yeliinden tutuklanm olmalardr. Davann snrlar zenle izilmi bir siyasi perspektifle yrtlmek yerine siyasi maslahat gzetmeyen bir asayi-gvenlik paradigmasyla yrtlyor olmasnn davann meruiyetini sorgulamaya at ve siyasi gndemi gerdii ortadadr. Siyasi bir davann gerektirdii bilin ve zenle yrtlmesi gereken KCK davasnn adli vaka muamelesi yaplarak yrtlmesi, davann selametini ve davadan umulan siyasi sonular tehlikeye sokmaktadr. Ancak tam da siyasi bir dava olmas hasebiyle, KCK tartmasn sadece dava srecine odaklanarak tartmak mmkn deildir. PKKnn ve Krt siyasi hareketinin, son yllarda demokratik srecin hzlanmasyla iyice aa kan birok amaz, KCK rgtlenmesinde ve bu rgtn eylemlerinde mevcuttur. Bu amazlar dillendirmeden, sadece KCK davasndaki aksaklklar tartmak bacy dvmekten teye bir anlam tamayacaktr. Bu erevede, KCKnn tarihi ile ilgili, KCK iddianamesinde yer alan veya PKK kaynaklarndan devirilen ansiklopedik bilgileri bir kenara brakp, KCKnn siyasal balamna ve ilevine younlamak daha anlaml bir sonu salayacaktr. Bylesi bir aba iin ncelikle u sorularn cevaplanmasnda fayda var: PKK, KCK rgtlenmesine neden ihtiya duymutur? KCK; PKKnn ve BDP-DTKnn karlayamad hangi ilevi yerine getirmek zere kurulmutur? Silahl bir rgt ve sivil-siyasi bir parti ve oluumun varlna karn, hangi gerekeler, bir ara kategorinin retilmesine ihtiya dourmutur? Bir dier soru dizisi KCKnn hangi amala kurulduundan bamsz bir ekilde, nasl bir ilev yklendii ile ilgili sorulabilir: KCK, silah brakmay tasarlayan PKKnn sivilleme zeminini mi hazrlamaktadr, yoksa sivil siyaseti silah vesayetine alma ilevi mi yklenmektedir? Soruyu daha da amak gerekirse, KCKnn varl, sivil siyaseti glendirmekte midir, zayflatmakta mdr? Bu sorulara ek olarak, KCK-BDP ilikisi de sorgulanmaldr. KCKnn PKK ile ilikisi gayet ak ve ortada iken, BDPli yeler niye legal bir yap-rgt olmad ak olan KCK bnyesinde yer almaktadr? KCK davasndan yarglanan yelerinin okluundan ikyeti olup sivil siyasetin bu tutuklamalarla ilemez hale getirildiini dillendiren BDP, neden legal bir siyasi parti olduunu ve illegal yaplarla organik iliki kurmamas gerektiini hatrlamamaktadr?
41
Son olarak, KCK balamnda, Krt siyaseti ile iddet arasndaki ilikiyi de sorgulamak gerekir. Krt siyasi hareketi, maalesef, hemen hemen her tepkisinde iddete bavurmaktan geri durmamaktadr. iddetin adli soruturmaya davetiye kard ortada iken ve her iddet olayndan sonra mutlaka gzaltlar ve adli soruturmalar balatlyorken, bir siyasi parti hangi rasyonalite ile iddet kartnda srar ediyor olabilir? KCK soruturmasndaki aksaklklara ynelik hakl eletirilerin demokratik siyasetin zeminini glendiren bir yolda ilerlemesi iin bu sorularn ierildii daha kapsaml bir tartmann yaplmasna ihtiya var. Grnen o ki, legal ve illegal yaplar birbirlerinden ayrtrlamaz ekilde ilikilendirme de, demokratik protesto eylemini iddete bulatrma da, PKKnn mevcut adli-siyasi sistemi ilemez hale getirme stratejisinin bir rn olarak, KCK ahsnda hayata geirilmektedir. Siyasi iktidar, uzunca saylabilecek bir bekleme-izleme sresinden sonra, PKKnn ve Krt siyasi kanadnn illegalitede kalma ve iddete bulama srarna karlk, 2011 ylnn ikinci yarsnda, KCK soruturmasn derinletirmeye karar vermi grnmektedir. te yandan, KCK davasnn adli bir dava deil siyasi bir dava oluu, davaya ynelik hoyratlk eletirilerini ciddiye almay gerektirmektedir. Siyasi bir dava olmas hasebiyle, KCK davasnn her aamasnda gelinen eiin Krtlerin PKK ve devletle ilikilerini nasl etkilediini sorgulamay zorunlu klmaktadr. Bu sorgulama, KCK soruturmasndaki mevcut adli gzln siyasi gzlkle deitirilmesini gerektirmektedir.
1.3.4
zm iin Diyalog
PKKnn dadan indirilmesi ve Krt sorunun zm balamnda kamuoyunun yllardr tartt konulardan biri zm iin diyalogun gereklilii idi. Devlet, uzun sre, hem Krt siyasetinin meru-sivil aktrlerinin (BDP-DTP) Krt sorununun zmnde yegne aktr olduklar iddialarna, hem de zm iin kendilerinden te illegal aktrleri (calan, PKK) adres gstermelerine direndi. Siyasi iktidar, her iki sorunu da siyaset marifetiyle zme karar ald alm srecinde, sivil aktrlerin Krt meselesinde muhatap alnacak yegne aktrler olduklar iddialarn benimsemeden sivil aktrlerle grmeye balad. Ancak, sivil aktrlerin zm srecinde inisiyatif gelitirmek yerine mral ve Kandili adres gstermeleri, bu diyalog srecinin gelime kaydetmesini engelledi. Alm sreci, Krt sorununun zmnde ilerleme kaydettike, PKK sorunu daha da grnr olmaya balad. atma srecinin sonlandrlmas iin PKKnn
42
S YA S E T
dadan indirilmesi gereklilii, muhatap alnabilecek meru-siyasi aktrlerin yokluunda, devleti PKK ile grme ile yz yze brakt. PKK sorunu zlmeden, Krt sorununda da arzulanan gelimelerin kaydedilemeyecei gerei devlet nezdinde kabul grmeye baladka, PKK ile gizli grmeler hz kazand. 2011 yl, hem calan ile hem de Kandil ile grmelerin gerekletirilmeye balandnn kamuoyuna yansd bir yl oldu. calann 1999daki yakalanndan itibaren devletin farkl kanatlaryla grmeler yapt biliniyor.17 2011 ylnda, devletin yeniden ve bu sefer sonu alc-nitelikli grmeler yapt kamuoyuna yansd. calann Nisan aynda avukatlar araclyla kamuoyuna duyurduu bu bilgi, hkmet tarafndan onayland. calan, devletin yllardr kendisiyle kurduu temasn, nitelikli bir yap kazanarak diyaloga evrildiini ve yakn zamanda mzakere srecinin balayabileceini dillendirmeye balad. Haziran ayna kadar, temkinli aklamalar yapan calan, Haziranda srdrlen diyaloga temkinsiz-iyimser bir anlam yklemeye balad ve defalarca bu srece taraftar olmayan Krt aktrlerinin de gvenini salayacak vurgulu beyanatlar verdi. Ancak, aada daha ayrntl tartlaca zere, bu sre, PKKnn Silvan ve ukurca saldrlaryla sonusuz brakld. 2011 ylnda, devletin sadece mralyla deil Kandille de grt ortaya kt. teden beri, devletin yerli-yabanc baz araclar kullanarak Kandille grt iddialar kamuoyunda dile getiriliyordu.18Bu iddia, kamuoyundaki hassasiyet dolaysyla, ne devlet tarafndan ne de Kandil tarafndan onaylanmad. Ancak, 12 Eyllde Dicle Haber Ajans tarafndan yaynlanan ve hemen ertesinde websitesinin hacklenerek konulduu sylenen MT-PKK grme kayd, uzun sre inkr edilen bir tabuyu ykt. Kaytlar, yllardr, Krt aktrlerinin dillendirdii birok sulamay aa drd. ncelikle, devletin soruna taraf olan btn aktrlerle, stelik de uzun sredir (2006-2011), grt ortaya kt. Bu Krt aktrlerinin muhataplk sorunu olarak dile getirdikleri birok eletiriyi anlamszlatrd. kincisi, Erdoann daha nce hibir siyasi liderin teebbs etmedii kadar aklkla bu sorunla yzletii ve zme iradesini hayata geirdii ortaya kt. nc olarak, calann grmelerinden yansyan ifadeler MT-PKK grme kayd ile birletirildiinde, devlet-PKK arasnda grlmemi neredeyse hibir meselenin kalmad ortaya kt. Son olarak, calanla yaplan grmelerin Kandil gr17. Cengiz Kapmaz, calann mral Gnleri, thaki Yaynlar, 2011 18. Grmeler hakknda bilgi iin bkz. http://siyaset.milliyet.com.tr/devlet-ocalan-la-hep-gorustu/asliaydintasbas/siyaset/siyasetyazardetay/24.08.2010/1280227/default.htm; http://www.taraf.com.tr/nese-duzel/ makale-balikci-devlet-apo-ya-size-ihtiyac-var-dedi.htm, http://www.taraf.com.tr/yildiray-ogur/makale-obalikcidan-mesaj-var-ramazan-da-atesi-kes.htm
43
meleriyle desteklendiinin ortaya kmasyla, devletin sorunun zm iin kararl bir tutum ierisinde olduu anlald. Diyalog srecinin btn aktrleri iermeye balamas, Krt meselesi ve PKKya ynelik birok n kabuln geersiz olduunu ortaya kard. Bu erevede, uzun bir liste hazrlanabilir, ancak, n kabul zellikle anmak gerekir. lk n kabul, devletin muhataplarla grmedii, diyalog srecini iletmedii eklindeki sulamalard. Bu gr dillendirenler, PKK veya calanla balatlacak bir diyalog srecinin sorunun zm iin yeterli olacan dnyorlard. 2011 ylnda aa kan grme trafii ve kapsam, bu n kabuln geersizliini ortaya koydu. kinci n kabul, PKKnn silah brakmaya hazr olduuna ynelikti. Bu gr dillendirenler, Krt meselesindeki zmszlk dolaysyla PKKnn silah brakmad, kamuoyunda dile getirilen talepler zerinde bir anlamaya varldnda PKKnn silah brakacan dnyordu. Grmelerin ierii, masaya getirilen talepler zerinde bir anlamaya varldn ortaya koyarak bu tezi de anlamszlatrd. Grme ierii, PKKnn Krtlerin haklarnn karlanmasndan te geleceini garantiye alacak, Krtleri ilelebet ynetmesini salayacak bir anlama peinde olduunu ortaya koyarak silah brakma olasln imknszlatrd. nc n kabul, calann rgt zerindeki otoritesine ynelikti. Yllardr, hem Krt siyasi aktrleri hem de zmde diyaloga inanan kamuoyu, calann PKK zerindeki nfuzuna referansla, zmn anahtarnn calanda olduunu dillendiriyordu. calann anlamann ufukta olduuna dair vurgulu beyanlarna ramen, PKKnn Silvan ve ukurca saldrlaryla balatt atma sreci, bu kanaati boa kard. calann rgt zerindeki nfuzunun snrlarn aa karan bu sre, PKKnn yekpare olmadn da ortaya koydu. Btn bu sonular itibariyle, 2011 ylnda ortaya kan grme ve diyalog sreci, devletin sorunun zmne ynelik kararlln teyit ederken, PKKnn zme henz hazr olmadn da ortaya koydu. Bu durum, yl boyunca, gel-gitlerle devam eden diyalog srecinin kesilmesine ve tekrar atmal bir srece girilmesine yol at.
1.3.5
mral-Kandil Gerilimi ve atma Karar
12 Haziranda gerekletirilecek genel seimler, seimlerden sonra gndeme alnacak yeni Anayasa yapm, mral ve Kandil ile srdrlen grmeler, PKK iinde, Krt sorununun zm ve PKKnn silahszlandrlmas ile ilgili strateji savalarna yol at. PKK iindeki ayrma veya mral-Kandil gerilimi olarak ni44
S YA S E T
telendirilebilecek bu mcadele, 2011 ylnn ilk gnlerinden itibaren, calann grmelerine yklenen anlam ve eylemsizlik srecinin devam-kesilmesi balklar zerinden yol ald. PKKnn iindeki sava yanllar, seim ve Anayasa srecini nemseyen AK Partiyi, balatlacak bir iddet sarmalyla kamuoyu nnde zor duruma drmenin, ya AK Partiyi taviz vermeye veya iddetle karlk verip Krtlerin desteinden mahrum brakmaya yol aaca hesabyla, eylemsizlik srecinin sonlandrlmasn savunuyorlard. Banda calann yer ald baka bir PKK kanad, seim ve Anayasa gndeminin yansra, mral ve Kandil ile yrtlen diyalog srecinin de Krt sorununa ve PKKnn silahszlandrlmasna ynelik siyasi zm imkn dourduunu dillendirerek, eylemsizlik kararnn uzatlmasn savunuyorlard. Her iki kanadn pozisyonlarn, Mart ve Temmuz aylarndaki aklamalar zerinden izlemek mmkn. calan, 15 Hazirana kadar srecei ilan edilen eylemsizlik kararnn, kendisi ile yaplan grmelerin nitelii gz nne alnarak, Mart aynda gzden geirilmesi gerektiini akladndan beri, kamuoyunda ve PKK iinde bir Mart ay sendromu balamt. Aslnda calan, Ocak aynn ilk gnlerinden itibaren, atekes srecinin srmesi gerektiine dair mesajlar veriyordu. calan, 3 Ocaktaki grmesinde u aklamalar yapmt: Sre ve diyalog iyi bir ekilde geliiyor ve gittike derinleiyor. Yarn olaanst bir durum gelimezse, bir engel kmazsa zm geliebilir, nemli gelimeler olabilir. Ocak aynda yine engelleme olmazsa zme ynelik nemli gelimeler olacaktr. Seimlerden sonra da AKP veya iktidara gelecek olanlar zm iin gerekli projelerini aklarlar. Seimden sonra zm de derinleebilir.19 PKK iindeki ahin kesim ise, 2007 seimleri ncesindeki atekes srecinin AK Partiye yaradndan hareketle, 12 Haziran seimleri ncesinde eylemsizlik srecinin bitirilmesi gerektiini savunuyordu.20 Nihayetinde, KCK-PKK 28 ubatta eylemsizlik srecini bitirme kararn duyurdu.21 Bylece, Trkiye seim srecine adm adm ilerlerken, PKK iindeki ahin kanat atma karar alarak provokasyonlara davetiye karan bir sreci balatt. calan, eylemsizlii bitirme kararna ramen, 20 Martta avukatlaryla yapt grme araclyla, rgtn atmadan uzak durmasn u mesajlarla iletti:
19. Aklamann detay iin bkz. http://www.radikal.com.tr/Default.aspx?aType=RadikalYazar&Date=03.01.20 11&ArticleID=1034918 20. Yldray Our, Atekes Seimde AKPye Yarar, Taraf, 03.02.2011, http://www.taraf.com.tr/yildiray-ogur/ makale-ateskes-secimde-akp-ye-yarar.htm, Kurtulu Tayiz, Gen PKKllar Rahatsz, Taraf, 01.04.2011, 21. PKKnn eylemsizlik srecini bitirdiine ynelik duyurusu iin bkz. http://www.gercekgundem. nn ylemsizlik ine com/?p=354420
45
Halkmza unlar syleyebilirim; Burada bir diyalog devam ediyor. Kimi pratik neriler aamasna gelmi bulunmaktayz. Bu pratik neriler erevesinde yaz bana kadar gelimeleri takip etmek gerekiyor. Diyalog ve mzakere yntemine ans veriyoruz. Bu yntem pratikleirse 2011 zmn gelitii yl olacaktr.22 Duran Kalkann 3 gn sonra yapt aklama, Kandil-mral arasnda srece ynelik gr ayrln ele verdi: Seim yolu kapatlyor, diyalogun yolu kapatlyor, siyaset yapma demokratik siyasetle mcadele etmenin btn yollar kapatlyor. Krt halknn kaderini seim deil, yrtt mcadele, ayaklanma, isyan, serhildan, devrim belirleyecek.23 mral ile Kandil arasndaki yaklam farkn ortaya koyan bu grler, Temmuza doru daha da keskinleti. Seimlerin eksen alnd bu tartmalarda, calan, Mays ay boyunca yapt aklamalarda, 15 Haziran, daha sonra da 15 Temmuzu bir milat olarak belirledi ve diyalog srecinin zmle sonulanp sonulanmayacann bu tarihe kadar netleeceini ilan etti. calann 15 Temmuz olarak belirledii milat, PKKnn Mays (Kastamonu ve Etiler) ayndaki saldrlarna ramen, genel bir atma srecinin balamas anlamn yklenmedi. Bu sre boyunca, PKK iinde, zm iin diyalog veya anayasal zm ile devrimci halk sava seenekleri arasndaki gerilim daha da derinleti. calan, 9 Temmuz tarihli avukat grmesinde, devrimci halk sava beklentisi iinde olan kanadn provokasyonlarn engellemek zere, stne basa basa, 15 Temmuz tarihinin milat olmaktan ktn, devlet ile srdrlen grmelerin sonu alc bir evreye geldiini u szlerle aklad: Bar Konseyinde devlet ile mutabakat saladk. Artk 15 Temmuzun hkm kalmamtr. Devrimci halk savan kaldrm bulunuyoruz.24 mral cephesinde tablo bu kadar netken, PKK 1990lardaki stratejiye geri dn anlamna gelecek ekilde, yol kontrol yapmaya ve adam karmaya ve ironik bir ekilde 1990lardaki JTEM tarzna benzer ekilde gn ortasnda, sokakta infazlar gerekletirmeye balad. 1990larn devlettoplum ilikilerinde rettii maliyetten ders kararak hukuk ierisinde mcadele yntemlerini hayata geiren siyasi iktidarn aksine, PKK 1990lar rnek alan eylemler gerekletirmeye balad. Bylece, yllardr, eletirilerin odanda yer alm olan gvenliki perspektif el deitirerek PKKnn benimsedii bir enstrmana dnt.
22. calann avukatlaryla yapt grmenin basna yansyan detaylar iin bkz. http://hurarsiv.hurriyet.com. . tr/goster/printnews.aspx?DocID=17323576 23. Duran Kalkann aklamalar iin bkz. http://www.turkeyinfonet.com/2011/03/duran-kalkan-kurtlerinkz. kaderini-secim-degil-devrim-belirleyecek/ 24. calann Avukatlaryla yapt grmenin ierii iin bkz: http://www.firatnews.eu/index. php?rupel=nuce&nuceID=46242
46
S YA S E T
Btn bu sreci iptal eden gelime ise, 14 Temmuzda PKKnn gerekletirdii saldrda 13 gvenlik grevlisinin yanarak hayatn kaybetmesi oldu. calann sonu alc grmeler yaptn, devletle mutabakata vardn, devrimci halk savana gerek kalmadn duyurmasndan alt gn sonra, PKK gerekletirdii bu hamle ile mraly devreden kararak atma srecini balatt. Cemil Bayk, Silvan saldrsn u ekilde gerekelendirdi: Devletin kabul ettii protokoln ne zaman hayata geecei belli deil, imdi mi, bir yl sonra m bilinmiyor. Devlet bu konuda hibir ey sylemiyor ve sadece kabul etmi. Bu da kandrmaca ve taktiktir. Bu ekilde PKKnin nne gemek ve yava yava bitirmek istiyorlar. Dier protokollerin de kabul edilmesi gerekiyordu. Ayrca kabul edilenin de ne zaman pratie geirilecei belirtilmeli. Hibir tarih verilmemi. Kabul edilmesi tek bana devletin imhadan vazgetii anlamna gelmez. Pratik admlar atlmad srece de botur. Devlet de pratik admlar atmyor, nk imha politikasndan vazgemek istemiyor. Hi kimse kendisini kandrmasn, halkmz bu konuda duyarl olmal; bunlar taktik ve oyalamadr. nderimizi, hareketimizi ve halkmz oyalamak istiyorlar. 25 calann vurgulu ifadelerle sahiplenerek bel balad srecin Bayk tarafndan kandrmaca, oylama ve taktik olarak anlalmas, Kandilin mraly devreden karmas olarak anlalmaldr. Silvan saldrs ve saldr sonrasnda Kandilden yaplan aklamalar 2011 yl boyunca tedavlde olan Kandil-mral gerilimini gn yzne kararak, Kandilin galibiyetiyle sonuland. mral, BDP ve DTKnn denklemden kt, PKKnn sava kararn kabul ettirerek yegne aktr olarak sahnede yer ald bu sre, siyaset ve mzakere enstrmanlarnn yerini silaha ve iddete brakmasna yol at. Silvan saldrsndan sonra, pe pee yeni saldrlar gerekleti. 17 Austosta PKKnn kurduu pusuda 8 asker hayatn kaybetti; 20 Eyllde Ankarada gerekletirilen patlamada, 3 sivil hayatn kaybederken 34 kii yaraland; 19 Ekimde PKKnn ukurca saldrsnda 24 asker hayatn kaybetti. Siyasi iktidar bu saldrlar karsnda, calanla grmeleri keserken, Kandil ve Zap kamplarna hava operasyonu ve Kazan vadisine youn kara harekt dzenledi. Bylece, yl boyunca, Kandilin direncine ramen srdrlen eylemsizlik ve zm iin diyalog sreci, yerini atmaya brakt. Silvan saldrlar, devletin ve kamuoyunun PKKy konumlandrmasnda bir dnm noktas oluturdu. Hkmet vurgulu szlerle srece ynelik hayal krkln ve PKKdaki iki balln calan ile grmeleri anlamszlatrdn
25. Cemil Baykn aklamalar iin bkz: http://www.sabah.com.tr/Gundem/2011/07/19/kandil-imraliya-isyanbayragi-acti
47
dile getirirken,26 kamuoyunda zm iin diyalogu savunan birok gazeteci de PKKya ynelik sert eletiriler kaleme ald.27 Siyasi iktidarn gvenlik politikalarn terk ettii, rgtle ve rgtn lideriyle zm iin diyalog kurduu, PKKnn dadan indirilmesi ve Krt sorununun zm iin cesur ve riskli kararlar ald bir sreten sonra, PKKnn pe pee gerekletirdii saldrlar, PKKnn yeniden deerlendirilmesini zorunlu klyor. Bu saldrlar ve zamanlamas, PKKnn Krt meselesi ile ilikisini aa drrken, rgtn uluslararas dengeler iinde bir istikrarszlk enstrmanna dntn ortaya koydu. Arap dnyasnda, toplumlarn sivil direnilerle yzyllk otoriter rejimleri devirmeyi baard, Trkiyenin zamann ruhuna uygun bir ekilde, uzun sredir gvenlik paradigmasn terkederek demokratik sreleri ilettii, Krt sorunun zm ve PKKnn silahszlandrlmas iin cesur ve riskli kararlar ald bir srete, PKKnn yanl bir analize dayanarak verdii anakronik atma karar, Trkiyenin, Krtlerin ve PKKnn hayrna bir sonu vermeyecektir. Sonu olarak, 2011 yl, hem Cumhuriyet tarihinde zm ynnde en cesur kararlarn alnd, soruna taraf olan btn aktrlerle diyalog kurulduu ve zme en yakn noktaya gelindii, hem de srecin PKK tarafndan sonlandrlmas dolaysyla, devletin ve kamuoyunun hayal krklna urad ve zm iin umutsuzlua kapld bir yl oldu.
26. Babakann Silvan saldrsndan sonra yapt konuma metni iin bkz: http://www.ahaber.com.tr/ Gundem/2011/07/19/erdogan-kktcye-gidiyor 27. Birka rnek iin bkz. Emre Uslu PKKnn 4.Stratejik Mcadele Dnemi Taraf, 20.07.2011, http://www. taraf.com.tr/emre-uslu/makale-pkk-nin-4-stratejik-mucadele-donemi.htm; Emre Uslu PKK bundan sonra ne yapacak Taraf, 27.07.2011, http://www.taraf.com.tr/emre-uslu/makale-pkk-bundan-sonra-ne-yapacak.htm; Kurtulu Tayiz, Silvan, Ankara-mral statkosunu bozdu Taraf, 26.07.2011, http://www.taraf.com.tr/kurtulustayiz/makale-silvan-ankara-imrali-statukosunu-bozdu.htm; Kurtulu Tayiz, Devlet bu kez meru savunmada Taraf, 19.08.2011, http://www.taraf.com.tr/kurtulus-tayiz/makale-devlet-bu-kez-mesru-savunmada.htm; Cengiz andar: Silvanda yanan ne oldu?, Radikal, 16 .07.2011 , http://www.radikal.com.tr/Default.aspx?aT ype=RadikalYazar&ArticleID=1056489&Yazar=CENG%DDZ%20%C7ANDAR&Date=16.07.2011&Categor yID=97; Cengiz andar: Trkiyenin Suriyeleme tehlikesi, Radikal, 19.07.2011, http://www.radikal.com.tr/ Default.aspx?aType=RadikalYazar&Date=19.07.2011&ArticleID=1056813; Ahmet Altan: Sava ve Bar, Taraf, 15.07.2011 http://www.taraf.com.tr/ahmet-altan/makale-savas-ve-baris-4.htm
48
S YA S E T
Kronoloji
28 ubat 2011:
PKK VE KRT SORUNU
PKK 13 Austos 2010da ilan ettii eylemsizlik kararn sona erdirdiini aklad. 23 Mart 2011: DTK E Bakan Ahmet Trk ve BDP Genel Bakan Selahattin Demirta sivil itaatsizlik karar aldklarn akladlar. 18-21 Nisan 2011: Yksek Seim Kurulu, aralarnda Hatip Dicle, Leyla Zana, Sebahat Tuncel ve Gltan Kanakn da bulunduu 12 bamsz adayn eski mahkmiyetleri nedeniyle milletvekili seilme yeterliliine sahip olmadklarna hkmetti. Ykselen tepkiler zerine karar gzden geiren Kurul, Hatip Dicle, Leyla Zana, Erturul Krk, Gltan Kanak, Salih Yldz ve Sebahat Tuncelin seime girebileceine karar verdi. 4 Mays 2011: PKK, Kastamonu mitinginin ardndan Ankaraya dnmekte olan Babakan Erdoann konvoyuna Ilgaz Da Souksu mevkiinde silahl saldr dzenlendi. Polis memuru Recep ahin hayatn kaybetti. 26 Mays 2011: stanbul Etilerde meydana gelen patlamada 8 kii yaraland. Saldry PKK stlendi. 9 Haziran 2011: Yargtay 9. Ceza Dairesi, Diyarbakrdan bamsz aday olan Hatip Diclenin mahkmiyet kararn onad. 21 Haziran 2011: Yksek Seim Kurulu, terr rgt propagandas yapmak suundan hapis cezas kesinleen Hatip Diclenin milletvekilliinin drlmesine karar verdi. 22-28 Haziran 2011: Emek, Demokrasi ve zgrlk Bloku tarafndan aday gsterilen Hatip Dicle, Selma Irmak, Kemal Akta, Faysal Saryldz, brahim Ayhan ve Glser Yldrmn milletvekili seilmeleri zerine yarglandklar mahkemelere yaptklar tahliye talebi reddedildi. BDP, mahkemenin kararn protesto etmek zere yemin etmeme ve grup toplantsn Diyarbakrda yapma karar ald. 14 Temmuz 2011: Diyarbakrn Silvan ilesinde kan atmada 13 asker yanarak hayatn kaybetti. 14 Temmuz 2011: DTK, demokratik zerklik ilan etti. 30 Temmuz 2011: air ve siyaset adam Kemal Burkay, 31 yldr yaad sveten dnerek Trkiyeye yerleti. 17 Austos 2011: PKKnn ukurcada askeri konvoya kurduu pusuda, 9 asker ve 1 korucu hayatn kaybetti, 13 asker ve 1 korucu da yaraland. 17 Austos 2011: Diyarbakrdan kalkan F-16 sava uaklar, Kuzey Iraktaki PKK slerini bombalad. 12 Eyll 2011: MT Mstear Hakan Fidann, Babakanlk Mstear Yardmcsyken, MT Mstear Yardmcs Afet Gne ile birlikte PKK yneticileri Mustafa Karasu ve Sabri Okla yapt grmenin kaytlar Dicle Haber ajans araclyla szdrld. 20 Eyll 2011: Ankara Kumrular Sokakta meydana gelen patlamada 3 kii hayatn kaybetti, 34 kii yaraland. Saldry PKKya bal TAK stlendi. 1 Ekim 2011: BDP grubu Mecliste yemin etti. 19 Ekim 2011: PKKnn ukurcaya gerekletirdii saldrda, 24 asker hayatn kaybederken, 18 asker yaraland. 1 Kasm 2011: KCK soruturmas balamnda gerekletirilen operasyonda, ilerinde Prof. Dr. Bra Ersanl ve yaync Ragp Zarakolunun olduu 44 kii tutukland.
49
YA Z A R L A R
YILMAZ ENSAROLU | YAVUZ GTRK | HSEYN KIRMIZI | FERAY SALMAN | CEM DURAN UZUN
SADULLAH ANKARALI | FATO EMEKDAR | ZEYNEP BETL SARIYILDIZ | FATH TAKIRAN | KADR ZEN
2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

Bu blmde, 2011 yl boyunca hukuk ve insan haklar alannda yaanan gelimeler ele alnacaktr. Bu erevede, nce 2011de gerekletirilen ve hukuk devleti ve insan haklar asndan nemli anayasal ve yasal dzenlemeler; daha sonra, yargyla ilgili gelimeler incelenecektir. Son blmde ise, insan haklar asndan bir yllk deerlendirme yaplacaktr.
2.1
YASAMA FAALYETLER
Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM), 12 Haziran 2011 tarihinde yaplan milletvekili genel seimleri dolaysyla 12 Nisan 2011 tarihinde tatile girmi ve yeni yasama dnemi, 01 Ekim 2011 tarihinde balamtr. Bu nedenle, 2011 ylnda yasama faaliyetleri, nceki yllara gre daha snrl kalmtr. 15 Aralk 2011 tarihi itibariyle toplam 163 yasa karlmtr. Yln en nemli yasama faaliyetleri olarak unlarn ne kt sylenebilir: 2011in ilk gnlerinde, Trk Borlar Kanunu, Hukuk Muhakemeleri Kanunu ve Trk Ticaret Kanunu gibi baz nemli temel kanunlar karlm, 3 Mart 2011 tarihinde, sporun gelitirilmesi ve tahkime ilikin bir maddelik anayasa deiiklii yaplmtr. Bunlara ilaveten, 2011 ylnda yaplan Anayasa deiikliinin gerektirdii baz kanunlar ve yarg reformu kapsamnda gerekletirilen baz yasal dzenlemeleri de not etmek gerekir. nceki yllardan farkl olarak, 2011de Mecliste, daha fazla uzla gereklemi ve ok uzun zaman alabilecek olan, hatta bir yasama dnemine sktrlmas olduka zor olan baz temel yasalar, bir gn iinde kanunlamtr. Ayn uzla, kamuoyunda ike yasas olarak tanmlanan Sporda iddet ve Dzensizliin nlenmesine Dair Kanunla ilgili almalarda da tekrarlanmtr. Bu gelimeler, Meclisin yeni ana-
51
yasa srecini de baaryla tamamlayaca konusunda beklentilerin ykselmesine yol amtr.
2.1.1
Anayasa Deiiklii
03 Mart 2011 tarihinde TBMMde grubu bulunan her partiden baz milletvekillerinin imzasyla Meclis Bakanlna sunulan Anayasa deiiklii teklifi, 17 Mart 2011 tarihinde, yine tm partilerin uzlamasyla kabul edilmitir. Bu deiiklikle, Sporun gelitirilmesi ve tahkim balkl Anayasann 59. maddesine u fkra eklenmitir: Spor federasyonlarnn spor faaliyetlerinin ynetimine ve disiplinine ilikin kararlarna kar ancak zorunlu tahkim yoluna bavurulabilir. Tahkim kurulu kararlar kesin olup bu kararlara kar hibir yarg merciine bavurulamaz. Teklifin gerekesinde, spor dallarndaki ihtilaflarn sratli ve kesin bir ekilde zmlenmesinin spor turnuvalar, ligleri ve organizasyonlar iin zorunlu olduu, klasik dava ynteminin bu ihtiyac karlamad ve yarg organlarnn dokunamayaca tahkim modeliyle bu soruna bir zm bulunabilecei belirtilmitir. Gerekede ayrca, uluslararas spor camiasnn bir yesi olan Trkiyenin uluslar aras spor hukuku kurallarn Trkiyeye tamas taahhd de vurgulanmtr.
2.1.2
Temel Kanunlar
2011 balarnda, iktidar ve muhalefet partileri, aralarnda saladklar uzlamayla, uzun yllardr gndemde olan bir dizi temel kanunu karmay baarmlardr. Toplam bin maddeyi bulan bu temel kanunlar, eer byle bir uzlama salanamasayd, aylarca TBMM gndemini megul edecek hatta bazlar yasama dnemi sona ermeden gndemden debilecekti. Bu kanunlar unlardr: a) Trk Borlar Kanunu: nceki Trk Borlar Kanunu, Trk Medeni Kanunu gibi 1926da svireden alnarak kabul edilmiti. Deien artlar ve ortaya kan yeni ihtiyalar dorultusunda eski Trk Medeni Kanunu kaldrlm ve 22 Kasm 2001 tarihinde, yeni Trk Medeni Kanunu kabul edilmiti. Ayn tarihlerde kabul edilen Trk Borlar Kanununun yenisinin hazrlanmas ise zaman alm ve ancak TBMMde salanan bir uzlama ile 11 Ocak 2011 tarihinde kabul edilerek yrrle konulmutur. Bu yeni kanun ile eski kanundaki kurum ve kavramlar tamamen deitirilmeksizin, ortaya kan yeni ihtiyalar dorultusunda geni apl bir yenileme yaplmtr. Mevcut yapya uygun baz yeni kurumlar oluturulmu ve Kanunun dili gncel hale getirilmitir. b) Hukuk Muhakemeleri Kanunu: 18 Haziran 1927 tarihli eski Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununun yerine yenisinin hazrlanmas amacyla 27 Ocak
52
2004 tarihinde bir Bilim Komisyonu kurulmu ve bu Komisyonun hazrlad taslak, 12 Ocak 2011 tarihinde 6100 sayl Kanun olarak kabul edilmitir. Bu yeni kanunla, mevcut 85 yllk yarglama kltr gz nne alnarak yeni bir yarglama hukuku benimsemek yerine, eski kanundaki temel kurum ve kavramlar zedelemeden, eskiyen, ihtiyaca cevap vermeyen ya da gncelliini kaybetmi kurumlar ve kavramlar yenilenmitir. Ayrca mevcut sisteme uygun olarak baz yeni kurumlar oluturulmu ve eski kanuna gre daha anlalr bir dil kullanlmtr. c) Trk Ticaret Kanunu: Ticaret ve ekonomi alannda meydana gelen deiimin yan sra, internet bata olmak zere hzla gelien teknoloji ve Trkiyenin AB ile mzakere sreci, 29 Haziran 1956 tarihli Trk Ticaret Kanununun yenilenmesini zorunlu klmtr. Bu amala, 08 Aralk 1999 tarihinde oluturulan Bilim Komisyonunun hazrlad taslak, 13 Ocak 2011 tarihinde 6102 sayl Trk Ticaret Kanunu adyla 6 Kitap ve 1535 madde halinde kabul edilip yasalamtr.
2.1.3
Dier Kanunlar
a) 09 ubat 2011 tarihinde kabul edilen 6110 Sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile biriken i ykn azaltabilmek amacyla Yargtay ve Dantayda yeni daireler kurulmu ve yeni kadrolar tahsis edilmitir. Ayrca ayn Kanun ile 2802 sayl Hkimler ve Savclar Kanununda deiiklik yaplarak, hkim ve savclarn bir soruturma, kovuturma veya davayla ilgili olarak yaptklar ilem, yrttkleri faaliyet veya verdikleri kararlar nedeniyle ancak devlet aleyhine tazminat davas alabilecei hkme balanmtr. b) 30 Mart 2011 tarihinde kabul edilen 6216 Sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun, Anayasa Mahkemesi yelerinin says ve seimi, Mahkemenin yaps, kararlar ve bireysel bavuru yolu (anayasa ikayeti) gibi 2010 ylnda yaplan anayasa deiiklii erevesinde getirilen yeniliklerin ayrntlarn dzenlemitir. c) 31 Mart 2011 tarihinde kabul edilen 6217 sayl Yarg Hizmetlerinin Hzlandrlmas Amacyla Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile ceza mahkemelerinin nemli i yklerinden askerlikten bakaya kalmak, yoklama kaa olmak, pasaportsuz yurt dna kmak ya da girmek ve Orman Kanunu kapsamndaki baz eylemler su olmaktan karlm, bunlar iin idari para cezalar ngrlmtr. Kanunun, mahkemelerin i ykn azaltmaya ynelik getirdii bir dier nemli yenilik de, daha nce Sulh Hukuk mahkemelerinin verdii miraslk belgesinin (veraset ilam) artk noterler tarafndan verilecek olmasdr.
53
2.1.4
Bakanlar Kuruluna Kanun Hkmnde Kararname karma Yetkisi Veren Kanun
06 Nisan 2011 tarihinde, 6223 sayl Kamu Hizmetlerinin Dzenli, Etkin ve Verimli Bir ekilde Yrtlmesini Salamak zere Kamu Kurum ve Kurulularnn Tekilat, Grev ve Yetkileri ile Kamu Grevlilerine likin Konularda Yetki Kanunu kabul edilmitir. Anayasaya gre TBMM, bir yetki kanunu ile Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname (KHK) karma yetkisi verebilir. Ancak bu yetkinin ska verilmesi veya geni bir alanda ve ok sayda KHK karmak zere verilmesi ciddi eletirilere yol amtr. Bu balamda, devletin hemen hemen btn merkezi tekilatnn yeniden yaplandrlmasna ilikin onlarca kanunda deiiklii gndeme getirecek byle bir dzenlemenin, TBMMden karlmak istendii ileri srlmtr.
2.1.5
Sporda iddet ve Dzensizliin nlenmesine Dair Kanun
31 Mart 2011 tarihinde 6222 sayl Sporda iddet ve Dzensizliin nlenmesine Dair Kanun kabul edilmitir. Hazrlk srecinde spor kulplerinin ve spor federasyonlarnn grleri alnarak ve onlarn talepleri dorultusunda hazrlanan tasar, TBMMde partilerin uzlamasyla kanunlamtr. Kanun ile spor alannn gvenlik ve dzenine ilikin tedbirler, ike ve tevik primi, spor alanna sokulmas yasak maddeler, spor alannda taknlk yaplmas ve hakaret ieren tezahrat gibi birok konu dzenlenmitir. Bu Kanunun kabulnden ksa bir sre sonra, Haziran aynda, futbol takmlarnn birok yneticisi, antrenr ve oyuncusu hakknda balatlan ike Operasyonu sonrasnda 31 kiinin tutuklanmas ve yaplan soruturmalar, Kanunun tartlmasna sebep oldu. zellikle Kanunda ike iin ngrlen be yldan on iki yla kadar olan cezalarn ykseklii eletirildi. Bunun zerine, TBMMde grubu bulunan partilere mensup milletvekillerinin ortak imzas ile ikeye ilikin cezalarn indirilmesini amalayan bir kanun teklifi verildi. TBMMde 24 Kasm 2011 tarihinde kabul edilen 6250 sayl Sporda iddet ve Dzensizliin nlenmesine Dair Kanunda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunun gerekesinde Ceza kanununun insana sayg esasna dayanmas, ceza ve gvenlik tedbirlerinin uygulanmasnda fiilin arl ve failin tehlikeliliinin gz nnde bulundurulmas, hukuk devleti ilkesinin gerei olarak ortaya kmaktadr grlerine yer verildi. Yaplan deiiklikle, be yldan on iki yla kadar olan cezalar bir yldan yla drld ve dier cezalarda da nemli indirimlere gidildi ancak verilen cezann paraya evrilemeyecei ve ertelenemeyecei de hkme baland.
54
Cezalarda indirime giden 6250 sayl Kanun, Cumhurbakan tarafndan, lllk ve caydrclk gibi ceza hukukunun temel prensiplerini etkisiz klaca, toplumun adalete olan gven duygusunu sarsabilecei ve toplumda, genel ve gerekli bir dzenleme olmann tesinde, devam etmekte olan bir soruturma kapsamnda bulunan kiilere zel bir dzenleme intiba olutuu gerekesiyle iade edildi. Ancak TBMM, Cumhurbakannn iade ettii Kanunu, hibir deiiklik yapmakszn 13 Aralk 2011 tarihinde 6259 sayl Kanun olarak tekrar kabul etti. Ceza siyaseti ve kanun yapma gelenei asndan bu yasann yapm srecinde ciddi sorunlar bulunmaktadr. Kanunun ilk hazrlanma srecinde, ihlal edilen deer ve kusur ile verilen ceza arasndaki orana ilikin kriminolojik ve ceza siyaseti verileri yeterince oluturulmam ve kanun yapma srecinde gerektii oranda dikkate alnmamtr. Bunun sonucu olarak, toplumda ve kamuoyunda, bir kanunun yaplmasndan sonraki ilk uygulamas srasnda kanunda deiiklie gidilmesi, olaya ya da kiiye zel dzenleme yapld yolunda eletirilere yol amtr.
2.1.6
Yeni Anayasa Sreci
12 Haziran 2011 gn yaplan genel seimlerin ardndan kamuoyunda ve siyaset dnyasnda daha da younlaan tartmalarla birlikte yeni anayasa yapm aamasna girildi. TBMM Bakan Cemil iekin aklamalar ve 19 Eyll 2011 gn Ankarada konuyla ilgili akademisyenlerle yapt toplant, ardndan AK Parti yneticilerinin aklamalar ve dier partilere ynelik ziyaretleriyle sre resmen balam oldu. nce, Mecliste grubu bulunan her partiden er yenin katld bir Uzlama Komisyonu kuruldu. AK Partiden Ahmet yimaya, Mehmet Ali ahin ve Mustafa entop; CHPden Bedii Sheyl Batum, Atilla Kart ve Rza Mahmut Trmen; MHPden Tunca Toskay, Oktay ztrk ve Faruk Bal; BDPden ise Altan Tan, Srr Sreyya nder ve Ayla Akat Atadan oluan Komisyon, 19 Ekim 2011 gn yapt ilk toplantsnda, alma usul ve esaslarn belirlemek iin bir alt komisyon oluturdu. Alt komisyonun oluturduu esaslar, 24 Ekim 2011de Komisyonda kabul edildi. Bunu takiben, anayasal talepleri dinlemek amacyla Uzlama Komisyonunun bnyesinde alt komisyon kuruldu. Alt Komisyonlarn alma prensiplerinin belirlenmesinin ardndan 24 Kasm gn yaplan Uzlama Komisyonu toplantsnda ise yardmc Teknik Komisyon kuruldu. Kararlarn oy birliiyle alnmas gibi alma ilke ve organlarnn oluturulmasna paralel biimde, vatandalarn grlerini iletebilmeleri iin bir anayasa web sitesi
55
kuruldu. 30 Kasm gn yaplan toplantda Meclis Bakan iek, gelecek yln sonunda anayasa konusunu noktalamak istediklerini ve toplumun her kesiminden gelecek grleri de bu yln sonuna kadar kabul edeceklerini belirtti. iek sivil toplum kurulularndan sonra Mecliste temsil edilmeyen siyasi partiler, yksek yarg organlar, sendikalar, vakflar, birlikler, niversiteler, yerel gazeteler, televizyonlar ve radyolara yaz gndererek, yeni anayasa ile ilgili grlerini iletmelerini istedi. Uzlama Komisyonu, 4 Kasm gn yeni anayasa sreci zerine basn ve yayn kurulularyla bir toplant gerekletirdi. Komisyon; TSAD, MSAD, TESEV, TEPAV, Diyanet Vakf, Hacbekta Dernei bata olmak zere, eitli sivil toplum kurulularyla grmenin yan sra, Fener Rum Patrii Bartholomeos, Ermeni Patrik Vekili Ateyan ve Sryani Ortodoks Cemaati Lideri Yusuf etini de davet ederek dinleme karar ald.
TBMMNN IKARDII BAZI KANUNLAR

11 Ocak 2011 12 Ocak 2011 13 Ocak 2011 09 ubat 2011 23 ubat 2011 6098 sayl Trk Borlar Kanunu 6100 sayl Hukuk Muhakemeleri Kanunu 6102 sayl Trk Ticaret Kanunu 6110 sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun (Yargtay ve Dantayda yeni daireler ve yeni kadrolar) 6167 Sayl kence ve Dier Zalimane, Gayriinsani veya Kltc Muamele veya Cezaya Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek htiyari Protokoln Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun (Sporun gelitirilmesi ve tahkim) 6216 sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun 6222 sayl Sporda iddet ve Dzensizliin nlenmesine Dair Kanun 6223 sayl Kamu Hizmetlerinin Dzenli, Etkin ve Verimli Bir ekilde Yrtlmesini Salamak zere Kamu Kurum ve Kurulularnn Tekilat, Grev ve Yetkileri ile Kamu Grevlilerine likin Konularda Yetki Kanunu 6251 sayl Kadnlara Ynelik iddet ve Aile i iddetin nlenmesi ve Bunlarla Mcadeleye likin Avrupa Konseyi Szlemesinin Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun 6250 Sayl Sporda iddet ve Dzensizliin nlenmesine Dair Kanunda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun
17 Mart 2011 30 Mart 2011 31 Mart 2011 06 Nisan 2011
24 Kasm 2011 24 Kasm 2011
56
2.2
2.2.1
YARGI
Yarg Sisteminin Glendirilmesi
2010 sonlarnda referandumla kabul edilen anayasa deiikliklerinin ardndan 2011 ylnda Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun karlm, Hakimler ve Savclar Kanununda da nemli deiiklikler yaplmtr. Bu yeni dzenlemelerle yargnn idari mekanizmalarnn daha bamszlamas, oulculamas ve demokratiklemesi salanmtr. Adalet Bakanlndan idar ve mal bakmdan zerk ve bir kamu tzel kiisi olarak 22 yesi ile almalarn srdren HSYK, emdinli davasnda grevli olan ve meslekten ihra edilen Savc Ferhat Sarkayann tekrar meslee kabul edilmesine karar vermitir. Yllardan beri yargya hkim olan vesayeti yapnn son bulduunun somut bir gstergesi olarak kabul edilebilecek olan bu olay, sadece i kamuoyunda deil, Trkiyeyi izleyen uluslararas mekanizmalarda da takdirle karlanmtr. 26 Austos 2011 tarihli ve 650 sayl KHK ile avukatlarn hkim ve savc olabilmelerinin kolaylatrlmas, hkim adayl sresinin ksaltlmas gibi dzenlemeler yaplm ve Adalet Bakanl bnyesinde nsan Haklar Daire Bakanl kurulmutur. Haziran 2007de faaliyete gemeleri gereken Blge Adliye (stinaf) Mahkemeleri 2011de de kurulamam ancak Adalet Bakanl, 2012 ylnda bu mahkemelerin faaliyete geirilmesine ve idari yargda istinaf usul iin de kanuni dzenleme yaplmasna karar vermitir. 9 ubat 2011 tarihli ve 6110 sayl Kanunla, Yargtayn daire says 32den 38e, ye says da 250den 387ye ykselirken, Dantayda 13 olan daire says 15e, ye says da 95den 156ya karlmtr.28 2011 ylnda toplam 293 mahkeme kurulmu; bylece mahkeme says 6223 olmutur. Bu deiikliklerle, yargnn eskiden beri en nemli sorunlarndan olan ar i yknn ciddi lde azalmas ve yarglama srelerinin kayda deer oranda ksalmas beklenmektedir. Avrupa Konseyi Adaletin Etkililii Komisyonu (CEPEJ)nun 2010 yl Avrupa Yarg Sistemleri raporuna gre, Trkiyede yz bin kiiye den hkim says 16,2 olmutur.29 Adalet Bakanl, bu saynn, Avrupa lkelerine paralel olarak, 2012de 20ye karlmasn hedeflemektedir.30 Adalet Bakanlnn yarg
28. 6110 sayl kanunun tam metni iin bkz. http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k6110.html 29. Detayl bilgi iin bkz: European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ), Evaluation report of European judicial systems - Edition 2010 (2008 data): Efficiency and quality of justice, https://wcd.coe.int/com. instranet.InstraServlet?command=com.instranet.CmdBlobGet&InstranetImage=1694098&SecMode=1&DocI d=1653000&Usage=2 30. Bu blmdeki veriler, Adalet Bakanl tarafndan hazrlanan Yarg Reformunun Neresindeyiz balkl yayndan alnmtr.
57
srelerinin ksaltlmasna ynelik dier almalarla birlikte, 2012de yargnn i yknde fark edilir bir azalma olaca ngrlebilir. Ayn erevede, Adalet Bakanl, yarg alanndaki personel an kapatmak iin 2011de be ayr snav yapmtr. Buna gre, 300 adli hkim ve savc aday alm iin 9 Nisan 2011de; 300 icra mdr ve yardmcl iin 1 Ekim 2011de; 300 avukat iin adli yarg hkim ve savc aday alm amacyla 23 Ekim 2011de ve 100 idari yarg hkim adaynn alnmas iin de 26 Kasm 2011de snav yaplmtr. 500 adli hkim ve savc aday alm iin ise 25 Aralk 2011 tarihinde snav yaplacaktr.31 Adalet Bakanl, Ulusal Yarg A Projesi (UYAP)nin 2011 yl itibariyle yarg birimlerinin tamamnda iletimde olduunu, tm yargsal ve idari faaliyetlerin bu sistemle elektronik ortamda yrtldn belirtmektedir. Son olarak Dantay da UYAP kapsamna alnm olup, Emniyet, Tapu ve Kadastro, SGK, PTT, MERNS, Merkez Bankas, Bilgi Teknolojileri letiim Kurumu, SYM ve Barolar gibi birok kurumla ilemlerin elektronik ortamda yaplmaya balanmas, kamu kurumlarndaki ileyii belirgin biimde hzlandrmtr. Ayn ekilde, Austos 2011de faaliyete geen Bilirkii Bilgi Sistemi (Bilirkii Portal) Projesi sayesinde artk bilirkiiler, elektronik ortamda atanarak dosyalarna internet ortamnda eriebilecekler ve hazrladklar raporlar online olarak ilgili yarg birimine teslim edebileceklerdir. Ekim 2011 itibariyle vatandalarn ve avukatlarn davalarn cep telefonlar zerinden annda takip edebilmeleri iin kurulan UYAP SMS Bilgi Sistemi abone says, 500 bini amtr. Bunun yan sra, 20 Eyll 2011 tarihli Resm Gazetede yaymlanan Ceza Muhakemesinde Ses ve Grnt Biliim Sisteminin Kullanlmas Hakknda Ynetmelikle, soruturma ve kovuturma aamasnda dinlenilmesine gerek grlen kiilerin ilgili mercie nakline gerek kalmakszn, Ses ve Grnt Biliim Sistemi kullanlarak dinlenilmesi imkn getirilmitir.32 2011 ylnda yarg iin ayrlan bte yaklak 6,1 milyar TLye (GSYHnn % 1,81i) ykselmitir. Adalet Bakanl verilerine gre halen 100 adalet saraynn bir ksmnn inaat devam etmekte, bir ksm ise inaat ncesi hazrlk aamasnda bulunmaktadr. Hukuk ve ceza alannda vatandalara avukat tayini iin 2011 ylnda bteden yaklak 180 milyon TL adl yardm harcamas yaplmas beklenmektedir.33
31. Adalet Bakanl 2011 yl snav takvimi iin bkz: http://www.pgm.adalet.gov.tr/duyuru/2011/ocak/sinav_ takvimi.htm, Son Eriim:13 Aralk 2011 32. Ulusal Yarg A Biliim Sistemi resmi Web Sitesi, http://www.uyap.gov.tr/index.html 33. Bu blmdeki veriler, Adalet Bakanl tarafndan hazrlanan Yarg Reformunun Neresindeyiz balkl yayndan alnmtr.
58
2.2.2
Yargnn Tartlmasna Yol Aan Baz Davalar
Yarg grevlilerinin alg ve zihniyet sorunlarna ynelik aratrmalarn da34 gsterdii gibi, yarg grevlilerinin pek ouna gre, yargnn ncelikle korumas gereken, bireyin hak ve zgrlkleri deil, devlettir, devletin gvenlii ve karlardr. Bu yaklam, zellikle siyasi muhaliflere ilikin davalarla sua karan gvenlik grevlilerinin yargland davalarda belirgin biimde grlmektedir. Gvenlik grevlilerine ynelik himaye ve cezaszlk politikalar, yarg kararlarnn meruiyetinin toplumda ciddi lde sorgulanmasna, tartlmasna yol amaktadr. 2011de de sonulandrlamayan emdinli, Temizz, Hrant Dink cinayeti, Malatya Zirve Yaynevi davas gibi davalar ya da ikence ve kt muamele sulamalaryla alan davalar etrafndaki kayg ve eletiriler giderilememitir. Ergenekon, Balyoz, Kafes, KCK ve benzeri davalarla ilgili olarak, temel hukuk ilkeleriyle badamayan bir dizi iddia ileri srlmtr. Uzun tutukluluk sreleri ve adil yarglanma hakkn zedeleyen kimi uygulamalar, bu iddialarn banda gelmektedir. Kamuoyunda yargy daha tartmal hale getiren ve yakndan takip edilen belli bal davalarn bazlar unlardr:
Ergenekon Davas
12 Haziran 2007 tarihinde stanbulun mraniye ilesinde bir gecekonduda 27 el bombas, TNT kalplar ve fnyelerin bulunmasyla balayp zamanla genileyen soruturma neticesinde hazrlanan iddianamelerin 25 Temmuz 2008de kabulyle balayan Ergenekon davas, bugne kadar Dantay saldrs, Cumhuriyet gazetesine bomba atlmas ve Vatansever Kuvvetler Birlii Davas bata olmak zere 7 dava ile birletirildi. Resmi verilere gre davada sank says, 53 tutuklu olmak zere 238e ykseldi. 2011de davayla ilgili en nemli gelime, gazetecilere ynelik operasyonlar oldu. 14 ubat 2011 tarihinde Odatvye ynelik baskn sonras Soner Yaln, Bar Pehlivan ve Bar Terkolu tutukland. 6 Mart 2011de ise, gazeteciler Nedim ener ve Ahmet k, Ergenekon yesi olduklar gerekesiyle tutuklandlar. kn gzaltna alnmas srasnda yaymlanmam bir kitabnn kopyalarna terr rgt belgesi olduu gerekesiyle Mahkeme tarafndan el konuldu. Yine Mahkemenin kn baslmam kitabnn tm nshalarna el koyma karar nedeniyle 24 Mart 2011de polis tarafndan Radikal gazetesine ve
34. Bu konuda yaplm bir alma iin Bkz. Mithat Sancar Eylem mit Atlgan, Adalet Biraz Es Geiliyor: Demokratikleme Srecinde Hkimler ve Savclar, TESEV Yaynlar, stanbul 2009. Aratrmann tam metnine, http://www.tesev.org.tr/UD_OBJS/PDF/DEMP/Yargi1_07_05_09WEB.pdf adresinden ulalabilir. Son Eriim: 02 Ocak 2011.
59
kitab yaymlayaca belirtilen yaynevine yaplan basknda bilgisayarlardaki kitap kopyalarnn silinerek delillerin ortadan kaldrlmas, ifade zgrl ve davann meruiyeti ile ilgili endielere ve eletirilere neden oldu. Sanklarn tutuklu yarglanmalarna, phelilerin tek faaliyetlerinin yayn yapmak, kitap yazmak ve benzeri faaliyetler olduu, stelik kitabn daha yaynlanmad, tm delillerin de emniyette olduu gerekesiyle, stanbul 11. Ar Ceza Mahkemesi Bakan eref Akay da kar kt.35
Hrant Dink Davas

Gazeteci Hrant Dinkin 2007 ylnda ldrlmesi ile ilgili dava, 2011 ylnda da devam etti. Cumhurbakan Gl, Trkiyenin Dinkle ilgili yarg sreci nedeniyle AHMde mahkm olmas zerine, Ocak 2011de Devlet Denetleme Kuruluna Dink cinayetiyle ilgili kapsaml bir inceleme yapmas iin talimat verirken, ocuklarla ilgili olarak kanunda deiiklik yaplmas nedeniyle davann birinci derece phelisi Ogn Samast ocuk mahkemesine sevk edildi. Samast, Temmuz 2011de, yargland stanbul 2. ocuk Ar Ceza Mahkemesinde toplam 22 yl 10 ay hapis cezasna arptrld. Dink cinayeti nedeniyle ikisi tutuklu 19 sann yarglanmas ise, stanbul 14. Ar Ceza Mahkemesinde devam etti. Dink ailesinin avukat Fethiye etin, davann drdnc yl nedeniyle hazrlad raporda36, tm taleplerine ramen soruturma savclarnn soruturmann derinletirilmesi ve balantlarn aratrlmas konusundaki gnlszlklerini amak mmkn olamad derken, gvenlik ve istihbarat birimlerinin, maddi gerei ortaya karacak nitelikteki bilgi ve belgeleri sakladklarn, deitirdiklerini, yok ettiklerini, yalan beyanda bulunarak soruturma makamlarn yanltmaya altklarn, gvenlik ve istihbarat grevlilerine bu sularla ilgili bir soruturma almadn ya da eksik de olsa soruturma savclarnca balatlan soruturma giriiminin baka makamlar tarafndan kesin olarak sonusuz brakldn iddia etti.
N.. Davas
Mardinde 2 Ocak 2003 tarihinde Emniyet Mdrlne bavuran N.. isimli 13 yandaki kz ocuunun, yaklak bir yldr iki kadn tarafndan para karl
35. Radikal Gazetesi, Ahmet k, Emniyetteki delili nasl karartacak?, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx ?aType=RadikalDetayV3&CategoryID=77&ArticleID=1060418, Son Eriim: 12 Aralk 2011. 36. Hrant Dink Davas Drdnc Yl Raporu balkl raporun tam metnine http://www.hrantdink.org/img/ Hrant_Dink_Davasi_Dorduncu_Yil_Raporu.pdf adresinden ulaabilirsiniz.
60
erkeklerle ilikiye girmeye zorlandn belirtmesi zerine balatlan operasyonda, aralarnda sivil, asker ve memurlarn da bulunduu 26 kii hakknda alan davada verilen karar, 24 Ekim 2011 tarihinde Yargtay tarafndan onayland. Yedi yl sren dava sonunda Mardin 1. Ar Ceza Mahkemesi, 24 sana iyi hal indirimiyle 4 yl ile 4 yl 10 ay arasnda deien hapis cezas, 18 yandan kk bir sana da 3 yl 2 ay hapis cezas vermiti. Mahkeme N..yi pazarlayan iki kadna 9ar yl hapis cezas verirken, 2 sank da beraat etmiti. Mahkeme, cezay alt snrdan verme gerekesi olarak Adli Tp Kurumunun N. ile ilgili raporuna atf yaparak madurenin olayn ahlaki ktlnn farknda olduu ve olaya ruhsal ynden kar koymaya muktedir olduu tespitini dayanak gsterdi. 25 Kasm 2011 tarihinde Yargtay 14. Ceza Dairesi, yerel mahkemenin kararn, hukuka uygun bularak onad. Kararn Yargtay tarafndan onaylanmas kamuoyunda byk tepki yaratrken, ilgili hkimler, kararn hukuki olduunu syleyerek, sonuna kadar bunu savunduklarn vurguladlar. Bu dava etrafndaki tartmalar, son derece caydrc hkmler ieren yasal deiikliklerin yaplmas ve daha nemlisi, uygulama sorununun almas gerektiini ortaya koymaktadr.37 Aile ve Sosyal Politikalar Bakan Fatma ahin de yapt yazl aklamada, N.nin yaad istismar, mr boyu onarlmas g travmalara neden olacak iken, mahkemelerin ve yksek mahkemenin ald kararlar kamu vicdann yaralamtr. Yarg makamlarnn ncelikli grevinin maduru ve cinsel istismara urayann hakkn korumak olduunu hatrlatmak isterim dedi.38 Adalet Bakan Sadullah Ergin ise, kararn eski yasaya gre alndn belirterek, bu yasay 2005 ylnda deitirdik. Mahkeme, su 2005ten nce ilendii iin eski kanuna gre hkm kurmutur. Yeni ceza yasamzda bu fiiller ok daha ar cezalandrlmaktadr dedi.39
Kadn Cinayetleri
Yargtay Ceza Genel Kurulu, byk eletirilere neden olan, Bir cinayetin tre cinayeti saylmas iin aile meclisi karar gerekir itihadna geri dnerek, nianls ile telefonda konuan kiiyi ldren sana verilen arlatrlm mebbet cezasn indirdi. Yargtayn bu yorumuna gre sana sadece 12 ila 18 yl arasnda bir ceza verilebilecek. tihada gre, namusunu gereke gstererek cinayet ileyen ve bunu
37. Radikal Gazetesi, N.. karar Trkiyenin fotoraf, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=Radik alDetayV3&ArticleID=1070635&Date=30.11.2011&CategoryID=77, Son Eriim: 12 Aralk 2011. 38. Bianet, Fatma ahin de N.. Kararna Tepkili, http://bianet.org/bianet/insan-haklari/133790-fatma-sahinde-n-c-kararina-tepkili, Son Eriim: 12 Aralk 2011. 39. Ergin: N.. karar eski yasaya gre alnd http://www.ntvmsnbc.com/id/25294110/, Son Eriim: 12 Aralk 2011.
61
ailesinin basksyla deil, kendi iradesiyle yaptn syleyen her sank, dk cezalar alacak. Yargtay, bununla da kalmayarak, yepyeni bir tartma balatt. Kararda, namus cinayetlerinin, tre cinayetlerinden farkl olarak bir blgeye has olmad vurgulanarak, rtl biimde tre cinayetlerinin etnik temelli olduu yorumunu yapt. 2005te yrrle giren yeni TCKda, tre cinayetlerinin engellenmesi iin arpc bir dzenleme yapld. TCKda, tre saikiyle ldrme eyleminin gereklemesi halinde, sann cezasnda haksz tahrik indirimi yaplmayaca dzenlendi.40
Susurluk Davas
1997 ylnda, stanbul Devlet Gvenlik Mahkemesi Basavcl tarafndan Mehmet Aar hakknda, Sedat Bucak ile birlikte crm ilemek iin ete kurmak, hakknda yakalama ve tevkif mzekkeresi bulunan kiileri (Abdullah atl) yetkili mercilere haber vermemek ve grevi ktye kullanmak iddialaryla 6 yldan 12 yla kadar hapis cezas istemiyle alan ancak dokunulmazl nedeniyle Aarn yarglanamad dava sonuland. Susurluk Davas kapsamnda Emniyet Genel Mdr olduu dnemle ilgili Ankara 11. Ar Ceza Mahkemesinde yarglanan Aar, 5 yl hapis cezasna arptrlrken, Mahkemenin gerekeli kararnda, Aarn, crm ilemek amacyla kurulan silahl rgtn yneticisi olduu kaydedildi. Aarn, eylemlerinde, yasalardan kaynaklanan grev ve yetkilerini ktye kullanmak suretiyle, Emniyet Genel Mdrl ve ileri Bakanl grevlerini icra ettii sre ierisinde kamu gc ve nfuzundan faydaland, sbuta eren suu ileyi biimi ve zellii, kastnn younluu, su sebep ve saikleriyle sutan sonra pimanlk gstermeyen hal ve tavrlar, su ileme hususundaki eilimi, ilenen sularn mahiyet ve nemi, cezalarn caydrclk ve uslandrclk zelliinin, en st seviyede verilecek cezalarnn infazyla gerekleeceinden, hakknda asgari hadden uzaklalarak, tediden ceza verildii vurguland.41
YSKnn Milletvekili Adaylklarna likin Kararlar

Yksek Seim Kurulu (YSK), 18 Nisan gn ald bir kararla, genel seimlerde BDPnin destekledii bamsz milletvekili adaylar Mehmet Hatip Dicle,
40. Geni bilgi iin Bkz. zlem -19, http://e-kutuphane.ihop.org.tr/pdf/kutuphane/116_1309769844_2011-06-30. , pdf. Son Eriim: 11 Kasm 2011 41. Aara hapis cezasnn gerekeli karar akland, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/19171538.asp Son Eriim: 11 Kasm 2011.
62
Leyla Zana, Gltan Kanak, Sabahat Tuncel, Erturul Krk, sa Grbz ve Salih Yldzn da aralarnda bulunduu 12 kiinin milletvekili adaylklarnn Anayasann 76. maddesine gre Hrriyeti balayc ceza alanlarn yasaklanan haklar (memnu haklar) iade edilmedii iin Yargtay Basavclnn haklarnda dzenledii gr nedeniyle iptaline karar verdi. Karar sonras Gneydouda meydana gelen gsterilerde iki kii yaamn yitirirken, eksik evraklarn tamamlanmas halinde bu kararn gzden geirileceini aklayan YSK, drt gn sonra Mehmet Hatip Dicle, Leyla Zana, Gltan Kanak, Sebahat Tuncel, Erturul Krk ve Mehmet Salih Yldzn milletvekili adaylklarn onaylad. BDPnin destekledii adaylardan sa Grbz ile ESPnin destekledii iek Otlu ve erafettin Efenin adaylklar ise itirazlara ramen onanmad. Seimden hemen sonra YSK, aday olmasna onay verdii ve Diyarbakrdan bamsz milletvekili seilen Mehmet Hatip Diclenin vekilliini, hakknda terr rgt propagandas yapmaktan kesinlemi hapis cezas olduu gerekesiyle drd. Diclenin avukat Levent Kanat YSKya yapt itirazda, tutanan iptaline ilikin kararn hukuka aykr olduunu, milletvekili statsnn kazanlmasndan sonra tutanan iptaline karar verme yetkisinin YSKya deil, TBMMye ait olduunu belirtti.42
Tutuklu Milletvekilleri
12 Haziran Genel Seimleri ncesi eitli sulardan tutuklu bulunan ve milletvekili aday olarak seimlere giren sekiz kii (Mehmet Haberal, Mustafa Ali Balbay, Engin Alan, Selma Irmak, Faysal Saryldz, Kemal Akta, Glser Yldrm ve brahim Ayhan), seimleri kazanarak milletvekilli olduklar gerekesiyle tahliye edilmelerini talep ettiler ancak talepleri, yarglandklar mahkemelerce reddedildi. Milletvekili seilen bu kiilerin tahliye edilmemeleri, dolaysyla yasama grevlerini yerine getirememesi, siyaset dnyasnda ciddi gerginlik yaratt.
Festus Okey Davas

stanbulda 20 Austos 2007de polis ekibinin phe zerine gzaltna ald Nijerya uyruklu Festus Okeyin, Beyolu Emniyet Mdrlnde polis memuru Cengiz Yldzn silahndan kan kurunla ldrlmesine ilikin olarak alan dava, 13 Aralk 2011 tarihinde sonuland. stanbul 21. Ar Ceza Mahkemesi, oy okluuyla, tutuksuz yarglanan polis memuru Yldz, taksirle adam ldrmek
42. Mehmet Hatip Dicleye ilikin Yksek Seim Kurulunun 2011/1071 sayl karar iin bkz: http://www.ysk. gov.tr/ysk/docs/Kararlar/2011Pdf/2011-1071.pdf
63
suundan 4 yl 2 ay hapis cezasna mahkm etti. Davay 4 Kasm 2010dan beri takip eden Gmen Dayanma A, karar ncesi yapt aklamada, Mahkemenin yllarca sadece Festus Okeyin kimlik bilgilerini beklediini, ne Festusun ldrld karakoldaki kamera kaytlarnn silinmi olmasn ne de davann gidiatn ilgilendiren delillerin yok olmasn konutuunu vurgulad. Dava sresince birok STKnn davaya mdahil olma talebi reddedilmiti. Bunun yan sra, Gmen Dayanma A yneticileri hakknda hakaret ve adil yarglamay etkilemeye teebbs sulamasyla soruturma balatlmt.43 Avrupa Konseyi nsan Haklar Komiseri Thomas Hammarberg de Ekim ayndaki Trkiye ziyareti sonras yapt aklamada, Festus Okey davas ve benzeri davalarda sank olan kolluk kuvvetleri personeline geilen iltimaslara son verilmesi gerektiine dikkat ekmiti.44
Zirve Yaynevi Davas

Malatyada 18 Nisan 2007de Hristiyanlkla ilgili kitaplar basan ve merkezi stanbulda bulunan Zirve Yaynevi alanlar Alman uyruklu Tilman Ekkehart Geske (46), Necati Aydn (35) ve Uur Ykselin (32) sandalyeye balandktan sonra Salih Grler (20), Abuzer Yldrm (19), Cuma zdemir (20) ve Hamit eker isimli zanllar tarafndan boazlar kesilerek ldrlmesiyle ilgili dava 2011de de sonulanmad. Ancak olayn birka gencin nefret saikiyle iledii bir cinayet suu olmaktan ok devlet iinde yuvalanm etelerin bir operasyonu olduuna ilikin ciddi gelimeler yaand. Olayla ilgili olarak Ergenekon savclarna ulaan ihbar mektuplar ve gizli tank anlatmlar dorultusunda balatlan operasyon kapsamnda Malatya Jandarma Alay eski Komutan Mehmet lger ve nn niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi Ruhi Abatn da aralarnda bulunduu yedi kii 21 Mart gn tutukland. Haziran aynda soruturma geniletildi ve stanbul zel Yetkili Cumhuriyet Savcs Cihan Kansz, st dzey generaller Hurit Tolon, ener Eruygur, Hasan Isz ve Malatya niversitesi eski Rektr Prof. Dr. Fatih Hilmiolunu pheli sfatyla ifade vermeye ard.45
43. Ayrntl bilgi iin bkz: http://gocmendayanisma.org/blog/category/festus-okey/ 44. Aklamann tam metni iin bkz: Human rights principles need to be firmly embedded in Turkish justice system, 14 Ekim 2011, http://www.coe.int/t/commissioner/News/2011/111014TurkeyVisit_en.asp. 45. Emekli paalar ifade veriyor, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID =1053839&CategoryID=77 Son Eriim: 14 Aralk 2011.
64
Faili Mehul Cinayetlere likin Davalar

90l yllarda Diyarbakr, Mardin, Batman ve rnakta ilenen faili mehul cinayetler, kundaklama ve bombalama eylemleriyle ilgili itiraflardan oluan 11 sankl Jandarma stihbarat ve Terrle Mcadele (JTEM) davas, Diyarbakrda 19921994 yllar arasnda sekiz kiinin ldrlmesiyle ilgili olarak aralarnda Yeil kod adl Mahmut Yldrm ve itiraf Abdlkadir Aygann da bulunduu be sann yargland JTEM Davas ile birletirildikten sonra Diyarbakr 6. Ar Ceza Mahkemesinde grlmeye devam etti. 19931995 yllarnda, Cemal Temizzn le Jandarma Komutan olarak rnakn Cizre ilesinde grev yapt dnemde ilenen 20 faili mehul cinayetle ilgili alan 7 sankl JTEM Davas da ayn mahkemede grlmektedir. 18 ubat 2011de davada tank olarak dinlenen emekli Koramiral Atilla Kyat, cinayetlerin bir devlet politikas olduunu belirtirken, 5 Austos gn tank olarak ifade veren Eskiehir eski Emniyet Mdr Hanefi Avc, kendi dneminde olaya ahit olduunu belirttikten sonra, devletin su ileyen vatandaa ynelik yapt ilemleri, su ileyen kendi memurlarna kar yapmadn vurgulad.46 2011 ylnda faili mehul cinayetlere ilikin en nemli gelime ise, eski zel Harekat polis Ayhan arknn itiraflar sonras alan soruturma ve dava oldu. arkn, 22 Mart gn Radikal gazetesine verdii demete, 1986da Gneydouya ilk gnderilen 320 kiilik zel Harekt grubu iinde olduunu belirterek ve kamuoyunda bebek katili balkl haberlerde sklkla gsterilen ve simge haline getirilen kurunlanm bebek fotorafnn ekildii Pnarck Ky katliam bata olmak zere pek ok katliam PKKnn deil JTEMin gerekletirdiini ifade etti.47 Bu aklama sonras ifadesi alndktan sonra arkn serbest braklrken, yaknlarn faili mehul cinayete kurban veren 62 aile su duyurusunda bulundu. 3 Haziran gn tekrar gzaltna alnan ve Ankaraya getirilen arkn, iledii drt cinayeti itiraf ettikten sonra tutukland. 11 Austos gn ise, arknn ifadeleri dorultusunda Ayhan Aka, Seyfettin Lap, Enver Ulu, Uur ahin ve Ayhan zkan isimli zel harekatlar tutuklandlar. Ergenekon davas kapsamnda Silivri Cezaevinde tutuklu bulunan eski zel Harekt Daire Bakan brahim ahin, ayn soruturma kapsamnda tutukland. Buna kar, 11 Austos gn tutuklanan be zel harekat, 13 Aralkta tahliye edildi.
46. Hanefi Avc: JTEMin 3 olayn grdm , http://www.cnnturk.com/2011/turkiye/08/05/hanefi.avci. jitemin.3.olayini.gordum/625187.0/index.html, Son Eriim: 14 Aralk 2011. 47. arkndan tarihi ark: Ben iki Abdullah sevdim, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalD etayV3&Date=22.3.2011&ArticleID=1043705&CategoryID=77, Son Eriim: 14 Aralk 2011.
65
2.3
NSAN HAKLARI AISINDAN 2011
Bu blmde, en fazla tartlan insan haklar sorunlar zerinden 2011 yl ele alnacak ve 2012de yaplmas gerekenlere, beklentilere iaret edilecektir.
2.3.1
Gvenlik Sektrnn Sivil Denetimi
Gvenlik sektrnn sivil denetimi konusunda 2011 ylnda yaanan en nemli gelimeler u ekilde zetlenebilir: TSKnn medya kurulularna ynelik akreditasyon uygulamas, 2011 ylnda da srd. Anayasa Mahkemesinde Askeri Yargtay ve Askeri Yksek Mahkemesinden birer yenin yer almas uygulamas devam etti. dare
Ordunun siyasete mdahalesinin bahanesi olarak kullanlan Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu 2011 ylnda da tartma konusu olmaya devam etti. Muhalefet partileri Kanunun 35. maddesinde deiiklik nerilerinde bulunurken, Babakan Erdoan yapt aklamada, Hizmet Kanununda yeni bir dzenleme olacan ancak bu konuda kesin bir tarih veremeyeceini, seimden sonra bu konunun ele alnacan belirtti. Ayn ekilde, Milli Gvenlik Kurulu Kanununun dayand son derece geni gvenlik kavramyla, Terrle Mcadele Kanununun esas ald geni ve belirsiz terr terimleri zerinde herhangi bir alma yaplmad. Yksek Askeri ura (YA) toplantsna gn kala, 28 Temmuz 2011 gn, Genelkurmay Bakan Ik Koaner ile Deniz, Kara ve Hava Kuvvetleri Komutanlar emekliliklerini istediler. Balyoz davasnn san olan 14 tutuklu 17 general ve amiralin emekliye sevk edilmesi, internet andc iddianamesinin kabul edilmesi ve aralarnda YA yesi bir ordu komutannn da bulunduu 7 general ve amiral iin yakalama karar talep edilmesini protesto iin yaplan istifalar sonras hkmetin geri adm atmamas, gvenlik sektrnn demokratik denetimi asndan son derece nemli bir gelime olarak deerlendirildi. YA kararlar ile ordudan ihra edilenlerin maduriyetleri ksmen giderildi. 12 Mart 1971 tarihinden sonra YA kararlar ile TSKdan iliii kesilenlere veya miraslarna bir ksm zlk haklarnn geri verilmesi ve yarg yolu almas maksadyla 22 Mart 2011 tarihli Resm Gazetede yaymlanan 6191 Sayl Szlemeli Erba ve Er Kanunu ile 926 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Personel Kanununa geici 32. madde eklendi. Bu erevede pek ok kii deiik kurumlarda yeniden grevlendirildi. Kanunla ilgili bavurular, 23 Mays 2011
66
tarihinde sona ererken, Mill Savunma Bakanlna bu sre zarfnda 4606 bavuru yapld, 1518 bavuru kabul edildi. Askerlik grevini yaparken yaamn yitiren veya askerlii srasnda ikence ve kt muameleye maruz kalan kiilere ilikin duyarllk geliti, aratrmalar artt. zellikle Kuzey Kbrsta askerliini yapan er Uur Kantarn grd ikence nedeniyle yaamn yitirmesi ve olay zerine balayan yarg sreci, nemli bir dnm noktas oldu. nsan haklar evreleri, youn ikence ve kt muamele iddialarna karn askeri ceza ve disiplin evlerinin hl her trl denetimden uzak olduunu, ancak bir lm gerekletiinde buralarda yaanan ikence ve kt muameleden toplumun haberdar olabildiini vurguladlar.
2.3.2
Uluslararas nsan Haklar Hukukuna Uyum
AHM, Ekim 2010Eyll 2011 dnemi boyunca, Trkiye hakknda 418 ihlal karar vermitir. Ekim 2010dan bu yana AHMye toplam 7764 yeni bavuru yaplmtr. Eyll 2011 itibariyle, Trkiyeye ilikin 18.432 dava AHMde beklemektedir.48 AHMnin Nisan 2011de yaynlanan Yllk Raporunda yer alan bilgilere gre, AHMnin 2010da verdii toplam tazminat kararlarnn (64.032.638 Euro) %42sini Trkiyeden giden davalar oluturdu.49 Yargtay Bakan Nazm Kaynak da, Adli Yl Al iin yapt konumada, 2010 ylnda AHM tarafndan verilen ihlal kararlar nedeniyle Trkiyenin yaklak 25 milyon avro tutarnda tazminat dediini belirtti.50 AHMdeki Trk yargc Il Karaka ise, 28 Kasm gn yapt aklamada, 2011 ylnda Trkiyeden AHMye gelen bavurularda inanlmaz bir art olduunu, 2010da 6 bin-6 bin 500 aras bavuru varken, 2011 ylnda bu saynn 9 bine ulatn belirtti. Bavurularn katlanarak artmasnn, kiilerin hak ve zgrlklerinin i hukukta yeterli dzeyde garanti altnda olmadn gsterdiini ya da dndkleri haklar elde edemedikleri iin AHMye bavurduklar anlamna geldiini belirten Karaka, tutukluluk ve yarglama srelerinin uzunluunun yan sra, ifade zgrl asndan sorunlar olduunu, yasal dzeyde mevzuat deiiklii gerektiini, vicdani ret hakkn tanmak zere yasal dzenlemenin de yaplmas gerektiini belirtti.51 te yandan, AHM kararlarnn uygulanmas konusunda Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Trkiyeye ynelik uyarlarna devam etti. Bunlardan birisi de
48. AB 2010 Trkiye lerleme Raporunun ngilizce orijinalinin ve Trke evirisinin tam metinlerine http:// www.abgs.gov.tr/index.php?p=46722&l=1 adresinden ulalabilir. Eriim: 25 Kasm 2011. 49. Supervision of the execution of judgments of the European Court of Human Rights - 4th annual report 2010, http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/execution/Source/Publications/CM_annreport2010_en.pdf, Son eriim: 15 Aralk 2011. 50. Konumann tam metni iin bkz: 2011-2012 Adli yl Al Konumas, http://www.yargitay.gov.tr/belgeler/ site/acilisKonusma/2011-2012.pdf Son Eriim: 30 Kasm 2011. 51. Vicdani ret mutlaka uygulanmal, http://www.ntvmsnbc.com/id/25300906/ Son Eriim: 30 Kasm 2011.
67
Osman Murat lke Davas oldu. 2007 ylndan bu yana kararn uygulanmasna ynelik olarak yaplan uyarlarn karlksz kalmas sonucunda 2011 ylnda Trkiyeye iki kez daha uyar gnderen Bakanlar Komitesi, en son uyarsnda Trkiyeye kararn uygulanmas iin gerekli admlar atmas ve Komitenin Mart 2012de yaplacak toplantsna somut bilgiler sunmasn istedi. 3 ubat 2011 gn yaplan TBMM Genel Kurulunda, kence ve Dier Zalimane, Gayriinsani veya Kltc Muamele veya Cezaya Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek htiyari Protokoln (OPCAT) Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun Tasars kabul edilerek yasalat. OPCATe imza koyan lkelerin, BM kenceyi nleme Komitesinin alt komitesi olarak kurulan yaplanmaya paralel biimde alacak ulusal bir mekanizma kurmas gerekiyor. Trkiyenin, OPCATin TBMMde kabulnden itibaren bir yl ierisinde ulusal mekanizmay oluturmas zorunluluu bulunuyor. Ulusal mekanizma ierisinde yer alan kiiler de, tpk uluslararas heyetler gibi cezaevlerini ve karakollar habersiz ya da dzenli denetleyebilecekler. kencenin nlenmesi amacyla BM tarafndan 2003de imzaya alan Protokol, Trkiye tarafndan 14 Eyll 2005 tarihinde imzalanmt. 25 Ekim 2007 tarihinde Lanzarotede imzalanan Avrupa Konseyi ocuklarn Cinsel Smr ve stismara Kar Korunmas Szlemesi, Bakanlar Kurulu tarafndan 18 Temmuz 2011 gn onayland ve 10 Eyll 2011 tarihinde Resmi Gazetede yaynland. Ayn ekilde, Hkmetin 11 Mays 2011 tarihinde imzalad Kadnlara Ynelik iddet ve Aile i iddetin nlenmesi ve Bunlarla Mcadeleye likin Avrupa Konseyi Szlemesi de, 24 Kasm 2011 tarihinde TBMMde onayland. Trkiye, Szlemeyi parlamentosunda onaylayan ilk lke olurken, Szleme, uluslararas alanda kadna ynelik ve aile ii iddetle ilgili ilk balayc belge olma zelliini tayor. Szlemede, devlet kurumlarnn ve grevlilerinin kadna kar iddet uygulanmamasn salamas, kadna kar ve aile ii iddetin nlenmesi, cezalandrlmas, ulusal dzeyde veri toplanmas ve e gdmden sorumlu bir resmi kurumun tespit edilmesine ynelik dzenlemeler de bulunuyor. Szlemenin uygulanmasn izlemek zere bir uluslararas izleme mekanizmas (Kadna Kar iddet ve Aile i iddetle Mcadele Uzmanlar Grubu-GREVIO) oluturulacak ve ulusal dzeyde toplanan veriler bu mekanizma ile paylalacak. 2011 ylnda TBMM tarafndan onaylanan bir dier belge de, 6212 sayl, Biyotp Aratrmalarna likin nsan Haklar ve Biyotp Szlemesine Ek Protokoln Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanundur. Salk alannda insan haklar ve saygnl aleyhine aratrma yaplmasn engellemek ve aratrmaya katlan insanlarn korunmasn salamak amacyla hazrlanan protokoln onaylanmas ile kobayla yasal dzenleme getirildi.
68
Buna karlk Trkiye, AHSnin ek protokoln 2011de de onaylamad; 1 Nolu Protokole koyduu ekinceyi kaldrmad. Trkiye tarafndan 20 Mart 1952 tarihinde imzalanan ve 18 Mays 1954 tarihinde onaylanan 1 Nolu Protokol, mlkiyetin korunmas, eitim hakk ve serbest seimler konularn ierirken, Trkiye eitim hakkn dzenleyen 2. maddeye, 3 Mart 1924 tarihli Tevhidi Tedrisat Kanununun hkmlerini ihlal etmeyecei dorultusunda ekince koymutu.52 Trkiye AHSne Ek 4 Nolu Protokol ise, 19 Ekim 1992de imzalayp 23 ubat 1994 tarihinde de onaylad. 3975 sayl onay yasas, 26 ubat 1994 gn Resmi Gazetede yaynland ancak onay belgesi henz tevdi (depo) edilmedii iin, Trkiye halen Protokole taraf deildir. Bu protokol bortan tr hapis yasa, seyahat zgrl, vatandalarn snr d edilmesi yasa ve yabanclarn toplu olarak snr d edilmesi yasa gibi konular iermektedir.53 Trkiye tarafndan 14 Mart 1985 tarihinde imzalanan AHSnin 7 Nolu Protokolnn ise onay ilemi tamamlanmad. Sz konusu protokol yabanclarn snr d edilmesine ilikin usuli gvenceler, ceza davalarnda temyiz hakk, haksz mahkmiyetten tr tazminat, ikinci kez yarglanmama ya da cezalandrlmama hakk ve eler arasnda eitlik konularna ilikindir.54 Trkiye, AHSnin ayrmclk yasan dzenleyen 12 Nolu Protokoln 18 Nisan 2001 tarihinde imzalad ancak bugne kadar onaylamad. Avrupa Konseyi Irkla ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu (ECRI), Trkiyeye ilikin drdnc periyodik raporunu 8 ubat 2011 tarihinde aklad. Tavsiyelerin yer ald raporda Trkiyenin zellikle iki yllk bir sre iinde rklkla mcadele etmeye ynelik ceza yasas hkmlerini glendirmesi, mlteciler ve snmaclar konusunda ileri Bakanlnn 19 Nolu Genelgesinin uygulanmasnn sonularn izlemesi ve polis ve dier kolluk kuvvetlerinin grevlerini ktye kullandklarna dair iddialar soruturacak bamsz bir kurum oluturulmas ve uygulamaya konulmasna ynelik ara tavsiyelerde bulundu. Trkiye, Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn 7, 8, 16, 17, 19, 27 ve 31. maddelerinin uygulanmasna ynelik olarak 2003-2009 yllar arasn kapsayan nc Ulusal Raporunu, drt ay gecikerek, 25 ubat 2011 tarihinde Avrupa Sosyal Haklar Komitesine sundu. Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn 2, 4, 21, 22, 26, 28 ve 29. maddelerinin uygulanmasna ilikin kinci Periyodik Raporunu ise be ay gecikerek 30 Mart 2010 tarihinde sunmutu.
52. Ayrntl bilgi iin bkz: http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=009&CM=8 &DF=12/12/2011&CL=ENG&VL=1, Son Eriim: 12 Aralk 2011 53. Ayrntl bilgi iin bkz: http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/351-353.pdf ve http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSig.asp?NT=046&CM=8&DF=12/12/2011&CL=ENG, Son Eriim: 12 Aralk 2011. 54. http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSig.asp?NT=117&CM=8&DF=12/12/2011&CL=ENG
69
ULUSLARARASI MEKANZMALARDA TRKYE

BM Evrensel Periyodik Gzden Geirme Mekanizmas: 10 Mays 2010 tarihinde Trkiyeyi deerlendirdi ve 163 tavsiyede bulundu. Trkiye bu tavsiyelerin 120sini kabul etti, 40 tavsiyeyi reddetti. Reddedilen tavsiyeler arasnda szlemelere konulan ekincelerin kaldrlmas, Zorla Kaybedilmeye Kar Bireylerin Korunmas BM Szlemesi ve Uluslararas Ceza Mahkemesi (UCM) Statsnn Onaylanmas, TCK 301 ve 318. maddelerinin kaldrlmas da bulunuyor. BM Irk Ayrmcl Komitesi: Trkiye deerlendirmesini 2009 ylnda yapt. 24 balk altnda tavsiyelerini sunarak bunlardan ne ilikin bir ara raporu Mart 2010 tarihine kadar sunmasn ve 2011 ylnda da Trkiyenin 4 ve 5. Periyodik Raporunu birleik halde vermesini istedi. Ancak bu raporlar henz Komiteye sunulmad. Trkiye, 2002 ylnda onaylad Szlemenin uygulanmasna ilikin rapor ykmlln de, yedi yl sonra, ilk raporunu birletirerek yerine getirmiti. BM ocuk Haklar Komitesi: Trkiyenin 2007 ylnda BM ocuk Haklar Komitesine sunmas gereken periyodik lke raporu, ikinci ve nc raporlar birletirilerek 2009 ylnda sunuldu. BM ocuk Haklar Komitesi, 16 Kasm 2011 tarihinde yapt oturumda, Trkiyenin birletirilmi ikinci ve nc periyodik raporunu gzden geirdi ve 29 Mays-15 Haziran 2012 tarihlerinde yaplacak oturumlarda ele almak zere Trkiyeden 1 Mart 2012 tarihine kadar istenilen ek bilgilerin yazl olarak sunulmas istendi.55 BM kenceyi nleme Komitesi: 34 Kasm 2010 tarihlerinde Trkiyenin yaklak drt yl gecikmeyle sunulan 3. Periyodik Raporunu gzden geirdi ve baz konularla ilgili olarak56 bir yl iinde (Kasm 2011e kadar) Trkiyenin bir ara rapor vermesini istedi. Ara rapor belirtilen tarihte verilmedi ve Trkiye Komiteden ek sre istedi. BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi Komitesi: Trkiyeye ilikin Nihai Deerlendirme Raporu 20 Mays 2011 tarihinde akland.57 BM Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi Komitesi: Trkiye, 16 Aralk 2004 tarihinde sunmas gereken lke raporunu 17 Mart 2011 tarihinde sundu.58 Komite Trkiyenin raporunu 2013 ylnda gzden geirecek. BM Kadna Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Komitesi (CEDAW): 1330 Temmuz 2010 tarihlerindeki 46. Oturumunda Trkiye Raporunu grt. Aralarnda, bartl kadnlarn urad ayrmclklarn da olduu baz sorunlar etrafnda Trkiyeye bir dizi soru yneltti ve 16 Austos 2010 tarihinde de nihai gzlemlerini aklad. Bu gzlemlere ilikin ilerlemeyi ieren Trkiyenin yeni periyodik raporunu Temmuz 2014e kadar sunmasn istedi. BM Engelli Haklar Szlemesi kapsamndaki raporunu Eyll 2011e kadar sunmas beklenen Trkiye, bu konudaki raporunu halen sunmad.
55 56 57 58
55. Trkiyeden istenilen ek bilgilerin tam listesi iin bkz: http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/docs/ CRC.C.TUR.Q.2-3.pdf 56. Ara rapor verilmesi istenen ve 23 maddede sralanan konularn Trke evirisine www.ihop.org.tr adresinden ulalabilir. 57. Raporun ngilizce ve Trke versiyonlar iin Bkz: ngilizce: http://daccess-ods.un.org/ TMP/1040527.22454071.html; Trke: http://www.ihop.org.tr/dosya/ESKHK/E.C.12.TUR.CO.1-TR.pdf 58. Raporun tam metni iin Bkz: http://www.ccprcentre.org/doc/HRC/Turkey/CCPR.C.TUR.1_en.doc
70
2.3.3
nsan Haklar Alannda Kurumsallama
Adalet Bakanl Uluslararas Hukuk ve D likiler Genel Mdrl bnyesinde nsan Haklar Daire Bakanl kuruldu. Daire, Dileri Bakanl ile ibirlii halinde AHMdeki davalar iin savunma hazrlama grevinin yan sra, insan haklar ihlallerinin ortadan kaldrlmasna ynelik almalar yapmak, dostane zm kuruluna katlmak ve gr bildirmek, projeler hazrlamak, ulusal ve uluslararas sempozyum, seminer ve eitim faaliyetleri dzenlemekle grevli olacak. te yandan, 28 Ocak 2010 tarihinde Meclise sevk edilen Trkiye nsan Haklar Kurumu Kanun Tasars, yasama dneminde Meclis gndemine alnmad iin hkmsz hale gelmiti. erii ve hazrlan biimi bakmndan ciddi eletirilere maruz kalan sz konusu Tasarnn yeniden Meclise sevk edilmesi halinde, beklentileri karlayacak bir kurumun kurulamayaca aktr. Nitekim tasarnn hazrlk aamasnda da, Meclisteki grmeler srasnda da, eitli kamu kurumlar, uzmanlar ve STKlar kayg, eletiri ve nerilerini iletmilerdi. Tm bunlar gz nnde tutularak, yeni bir tasar almas yaplmas gerekmektedir. 2006 ylnda karlan ancak Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilen ve 2010 ylnda yaplan Anayasa deiiklii ile iptal kararnn gerekesi ortadan kaldrlan Kamu Denetilii Kurumu Kanun Tasars ise, 5 Ocak 2011de tekrar Meclise sunulmutur. Bu tasar da, seimlerden nce genel kurul gndemine alnmad iin hkmsz kalmtr. Kolluk Gzetim Komisyonu Kurulmas ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun Tasars da, 22 Temmuz 2010 tarihinde Meclise sunulmu ancak genel seimlere kadar gndeme alnmad iin hkmsz kalmtr. Bu Tasarnn hazrlanmas srecinde ise istiareler birka kamu kurumuyla snrl tutulmu ve Paris lkeleri uyarnca bamsz bir komisyon kurulmas yerine, ileri Bakanlnn kendi i denetim mekanizmalarn glendiren yeni bir i denetim mekanizmas oluturulmas tercih edilmiti. Ayrmclkla Mcadele ve Eitlik Kanunu Tasars Tasla da, ileri Bakanlnca, ama dierlerinden farkl olarak, nce ilgili kurumlarn, ardndan da uzmanlarn ve STKlarn grleri alndktan sonra son ekli verilerek Babakanla sunulmutu. 12 Haziran Seimleri sonras kurulan yeni hkmet sz konusu metni bugne kadar gndemine almamtr. Tm bu almalar, yeni bir soruna iaret etmektedir. Ayn anda, alma alanlar, grev ve yetkileri birbiriyle rten birden fazla kurum oluturulmaktadr.
71
Aralarnda yetki karmaas/atmas yaanmamas iin bunlarn hepsinin birlikte dnlerek ele alnmas, ve zerinde allmas gerekmektedir.
2.3.4
Kamu Grevlilerinin Eitimi
Yarg ve kolluk grevlileri bata olmak zere, kamu grevlilerinin insan haklar hukuku asndan eitimlerine 2011 ylnda da devam edildi. Ekim 2011de, AB ile ortak bir program erevesinde Askeri Hkim ve Savclarn insan haklar konusunda eitimi balad. ki yl srecek program, askeri hkim, savc ve avukatlarn, AHSne uygun bilgi ve uygulama kapasitelerinin gelitirilmesini amalamaktadr.59 Bunun yan sra, BM stanbul Protokolnn etkili uygulanmas amacyla, salk alanlar ile hkim ve savclara, ikence ve kt muamele vakalarnn etkili soruturulmas ve belgelendirilmesine ynelik olarak 2009 ylnda balayan eitim programlar, 2011 ylnda da devam etti.
2.3.5
Cezaevleri
Cezaevi reform programnn uygulanmasna devam edilmektedir. Cezaevlerinde Trke dndaki dillerin kullanm, uygulamaya biraz daha genileyerek yansmtr. Bunun yan sra, nfaz Hkimlii Kanunu mahkumlarn haklarn glendirmitir. Yeni rehabilitasyon hizmetleri ve kimi mimari deiiklikler de, olumlu gelimeler olarak kabul edilebilir. Ancak cezaevlerindeki tutuklu saysnn olduka yksek olmas, cezaevleriyle ilgili en byk sorun olmaya devam etmektedir. Bu tablo, tutuklamann, gerektiinde bavurulan bir nlem olmaktan ok, bir cezalandrma yntemi olarak kullanlmasna devam edildiini gstermekte ve cezaevlerinin ar kalabalklamasna, koullarn daha da arlamasna neden olmaktadr. Yetersiz koullarn banda ise, salk hizmetleri gelmektedir. te yandan, cezaevlerinin denetlenme standartlar, hl BM standartlarna ykseltilememitir. rnein, her cezaevi iin bir kurulun bulunmas ve bu kurullarn habersiz ziyaret yapma yetkilerine ve gerekli kaynaklara sahip olmas gerekir. Bu imkanlar bulunmadndan izleme kurullar etkin alamamaktadrlar. Her ne kadar il insan haklar kurullar baz illerde habersiz ziyaretlerde bulunsa da, bu ziyaretler sonucunda ortaya kan raporlar uygulamalar deitirememektedir.
59. Askeri Hakim ve Savclara nsan Haklar Eitimi, http://www.trthaber.com/haber/turkiye/askeri-hakimve-savcilara-insan-haklari-egitimi-13907.html Son Eriim: 30 Kasm 2011.
72
Bunun yan sra, hasta tutuklular sorunu, cezaevlerinde yaanan sorunlar iinde zel bir nem tamaktadr. Bu konuda alan STKlarn yaptklar ortak bir aklamaya gre, 248 kiinin salk sorunlarndan dolay cezaevlerinden acilen karlmalar gerekmektedir.60 Son iki ylda 10 tutuklu hastalktan yaamn yitirmi, 20 tutuklu ise pheli bir ekilde l bulunmutur. 26 Austos 2011 tarihli ve 650 sayl KHK ile hkmllerin ana, baba, karde, e ve ocuklarnn cenazelerine katlabilmesine ilikin hkm geniletilmi, hkmllere, baka yerlerdeki yaknlarnn da cenazelerine katlabilmesi imkn salanmtr. Bunun yan sra, resm veya zel ayrm yaplmakszn kurum, kurul ve kurulularn, heyet halinde veya bireysel olarak ceza infaz kurumlarn ziyaret edebilmeleri ve hkmllerle grebilmeleri imkn getirilmitir.
2.3.6
fade zgrl
Uzun sre Trkiyede tabu olarak kabul edilen birok konu, bata medya olmak zere eitli alanlarda artk rahata tartlmaktadr. Buna karlk, Adalet Bakanlnn izin vermemesi yznden dava saylar azalsa da, TCKnn 301. maddesine dayanlarak balatlan soruturmalar ortadan kalkm deildir. fade zgrlnn ihlaline ilikin AHMne ok sayda bavuru yaplmaktadr. Terrle Mcadele Kanunu ve Basn Kanunu gibi pek ok yasa, bu balamdaki skntlar pekitirmektedir. Ergenekon davas hakknda haber yapan gazeteciler hakknda birok dava almtr. Bunun dnda, Nee Dzel, Orhan Mirolu, Erturul Maviolu ve daha birok gazeteci hakknda alan davalar devam etmektedir. Krte yayn yapanlar bata olmak zere, eitli yayn organlar hakknda da davalar almaktadr. Radyo, televizyon ve internet yayncl hakkndaki dzenlemelerin yan sra, yetkililerin medya patron ve yneticileriyle zaman zaman yaptklar toplantlar, ifade ve basn zgrlyle ilgili eletiri ve kayglarn artmasna yol amaktadr.
2.3.7
Din zgrl
2011 ylnda din zgrl ile ilgili olarak eitim-retim alannda yaanan en nemli gelime, ilkretim 4. snftan lise son snfa kadar Din Kltr ve Ahlak Bilgisi ders kitaplarnda Alevilik konusuna da yer verilmeye balanmas oldu. Bunun yan sra, Sivasta 2 Temmuz 1993 gn meydana gelen olaylarda
60. http://www.evrensel.net/news.php?id=17565
73
37 kiinin ld Madmak Oteli, kamulatrldktan sonra yenilendi ve Bilim ve Kltr Merkezi olarak dzenlendi. Ancak baz Alevi rgtleri, otelin mzeye dntrlmesine ilikin taleplerini srdrdler. Cemevlerinin statsyle ilgili tartmalar ve sorunlar srmektedir. zmir l Genel Meclisinin Austos aynda il genelindeki cemevlerinin bakm, onarm, elektrik, su, p ve atk su giderlerinin zmir l zel daresi btesinden karlanmasn oy okluuyla kabul etmesi karar,61 zmir Valilii tarafndan dzenlemenin TBMMnin yetkisi altnda olduu gerekesiyle iptal edildi.62 Aleviler ve gayrimslim cemaatler elektrik ve su faturalarn derlerken, camilerin bu tr masraflarnn devlet tarafndan karlanmasnn ayrmclk olduu ska dile getirilmektedir. te yandan, Diyanet leri Bakan Mehmet Grmez Cumhuriyet tarihinde bir ilki gerekletirerek, Mays aynda bir cemevini ziyaret etti.63 Cemevlerinin statsnn yan sra, Caferi Mslmanlar, Protestan Hristiyanlar, Bahailer gibi cemaatlerin hukuki tannma sorunlar da srmektedir. Rum Ortodoks Patrii Bartholomeos, yaklak 90 yl sonra, ikinci defa Smela Manastrnda ayin gerekletirirken, Van Glnde bulunan Akdamar adasndaki Ermeni Surp Ha Kilisesinde de, 1915 ylndan bu yana ikinci ayin dzenlendi. Babakan Yardmcs Blent Arn, eski Babakanlardan Adnan Menderesin 1952 ylnda gerekletirdii ziyaretten sonra Fener Rum Patrikhanesine hkmet nezdinde en st dzeyde ziyareti Ocak 2011de gerekletirdi. Kimlik kartlarnda din hanesinin bulunmasnn AHSni ihlal ettiine dair AHMnin 2 ubat 2010 tarihli karar halen uygulanmamtr.64 AHM karar, nfus czdanlarnda din hanesinin yer almasnn ayrmcla neden olduunu ve ayrca byle bir ibarenin yer almasnn vatandalar asndan yarar salamayacan vurgulamaktadr. 2011de gayrimslimlerin din adam eitimine ilikin kstlamalar da giderilmemitir. Heybeliada Ruhban Okulu hl kapaldr. Ermeni Patriinin, Ermeni dili ve din adamlar iin bir niversite blm almas nerisi drt yldr beklemektedir. Sryaniler, din adamlarn resmi okullar dnda ancak gayriresmi olarak eitebilmektedirler.65
61. zmirde cemevi alm, 10 Austos 2011, http://www.ntvmsnbc.com/id/25240213/ 62. zmirdeki cemevi tartmas byyor, 17 Austos 2011, http://www.cnnturk.com/2011/turkiye/08/17/ izmirdeki.cemevi.tartismasi.buyuyor/626444.0/index.html 63. Diyanet leri Bakanndan cemevi ziyareti, 27 Mays 2011, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aTyp e=RadikalDetayV3&Date=27.5.2011&ArticleID=1050802&CategoryID=77 64. http://www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihm/karar/sinanisik28.03.2011.doc 65. Avrupa Komisyonu Trkiye 2011 Yl lerleme Raporu, s. 32.
74
2.3.8
rgtlenme ve Toplanma zgrl
Dernek ve vakflarn eitli gerekelerle kapatlmasna ilikin uygulamalar 2011de de srmtr. Bunun yan sra, derneklere ye olmak iin Trkiyede ikamet iznine sahip olma koulu devam etmekte ve yabanc STKlar iin spesifik dzenlemeler bulunmaktadr. rnein, ileri Bakanl, yabanc derneklere ait bir temsilciliin almasna izin vermek iin Dileri Bakanlna danmak mecburiyetindedir. Siyasi partilerin kapatlmasna ilikin mevzuatta deiiklik yaplmas konusunda herhangi bir ilerleme kaydedilmemitir. AB standartlar ve ILO szlemeleri ile uyumlu olmayan, sendikalara ilikin mevcut yasal erevedeki kstlayc hkmler varln korumaktadr. lke genelindeki toplant ve gsterilerde zaman zaman gvenlik glerinin orantsz g kulland ynnde insan haklar rgtlerinin tespitleri bulunmaktadr. Toplumsal olaylarda biber gaz kullanmnn neredeyse gndelik bir uygulama olduu ynnde eletiriler yaplmaktadr.66
2011DE TRKYE LE LGL YAYINLANAN BAZI ULUSLARARASI NSAN HAKLARI RAPORLARI

24 Ocak 2011 08 Nisan 2011 28 Mays 2011 13 Eyll 2011 12 Ekim 2011 14 Ekim 2011 24 Ekim 2011 10 Kasm 2011 nsan Haklar zleme rgt (HRW) 2011 Dnya Raporu ABD Dileri Bakanl 2010 nsan Haklar Raporu Uluslararas Af rgt 2010 Trkiye Raporu ABD Dileri Bakanl Uluslararas Dini zgrlkler Raporu Avrupa Komisyonu, Trkiye 2011 lerleme Raporu EMHRN, Belirsizlik: Trkiyedeki Suriyeli Mltecilerin Durumunu En yi Anlatan Kelime Raporu EMHRN Trkiyede Aznlk Haklarn Savunan Gruplarn rgtlenme zgrl Raporu Freedom House, Countries at the Crossroads 2011: Turkey Raporu
2.3.9
Kadn Haklar
Kadn politikalar asndan en nemli gelime, Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanlnn yerine Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn kurulmas oldu.
66. Trk Tabipler Birliinin konuyla ilgili aklamas iin bkz: Biber gaz kullanmna son verilmelidir, http:// www.ttb.org.tr/index.php/Haberler/basinaciklamasi-2778.html Son Eriim: 30.11.2011
75
Austos 2011 itibariyle kadnlarn igcne katlm oran % 30u bulurken,67 ilkretimde kz ve erkek renciler arasndaki fark, kapanma noktasna geldi.68 12 Haziran Genel Seimleri sonras TBMMye giren kadn milletvekillerin says ise, 48den 79a ykseldi69 ancak nfusa oranla bu say halen olduka ok dk bir dzeydedir. TBMM Kadn Erkek Frsat Eitlii Komisyonu iki rapor yaynlad. ocuk Cinsiyeti Nedeniyle Kadn zerinde Oluturulan Psikolojik iddet, Balk Paras ve Geleneksel Evlilikler konulu komisyon raporunda,70 arlkl olarak ocuk cinsiyeti nedeniyle kadn zerinde oluturulan psikolojik bask, balk paras, kadnn istemedii kiiyle geleneksel evlilik yapmas, kadnn toplumsal statsndeki olumlu yndeki deiimin nndeki engellerden biri olarak vurgulanmaktadr. Bu erevede, kadnlara ynelik ayrmclk ve eitsizliklerin gelenekler ve kltr araclyla devam ettirildii ve kadnlar glendirecek mekanizmalarn her dzeyde harekete geirilmesi ve desteklenmesi gerektii belirtilmektedir. Komisyon, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) ve zm nerileri konulu bir rapor daha yaynlad. Kadnn Stats Genel Mdrl (KSGM) de, Kadn Erkek Eitlii ve Toplumsal Cinsiyet konulu eitim programlar uygulad.71 alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl tarafndan 2010 ylnda balatlan alma Hayatnda Cinsiyet Eitliinin Gelitirilmesi Projesi, 2011 ylnda da devam etti.72 Kadna ynelik iddet, kamuoyunda ve medyada yl boyunca tartma konusu oldu. Kadnlara Ynelik iddet ve Aile i iddetin nlenmesi ve Bunlarla Mcadeleye likin Avrupa Konseyi Szlemesi hkmet tarafndan Kasm aynda imzalanrken, 2011 ylnda CHP tarafndan TBMMye iddete urayan ya da iddete urama tehlikesi altndaki kadn, ocuk ve dier bireyleri iddetten korumaya ilikin hkmler ieren Kadn iddetten Koruma Kanunu73 teklifi sunuldu. Diyanet leri Bakanl, KSGM ve BM Nfus Fonu tarafndan 2010
67. gc istatistikler iin bkz; Trkiye statistik Kurumu Resmi Web Sitesi, http://www.tuik.gov.tr/Gosterge. do?metod=GostergeListe&tb_id=25&ust_id=8 Son Eriim: 5 Aralk 2011. 68. Eitim istatistikler iin bkz; Milli Eitim statistikleri rgn Eitim 2010-2011, http://sgb.meb.gov.tr/ istatistik/meb_istatistikleri_orgun_egitim_2010_2011.pdf. 69. Seim sonularna gre Ak Partiden 46, CHPden 19, MHPden 3, bamszlardan ise 11 olmak zere toplam 79 kadn milletvekili Meclise girdi. 70. Rapora, http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/kefe/docs/komisyon_rapor_no_5.pdf adresinden ulalabilir. Son Eriim: 5 Aralk 2011. 71. Ayrntl bilgi iin bkz: http://www.ksgm.gov.tr/egitim-2011.php 72. Proje ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz: http://www.isteesitlik.org/index.asp 73. Kanun teklifinin tam metnine, http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tasari_teklif_sd.onerge_ bilgileri?kanunlar_sira_no=93892 adresinden ulalabilir. Son Eriim: 5 Aralk 2011.
76
ylnda balatlan Kadna Kar iddetin nlenmesinde Din Grevlilerinin Katksnn Salanmas Projesi 2011 ylnda da devam etti. KSGM tarafndan yrtlen Kadna Ynelik Aile i iddetle Mcadelede Salk Personelinin Rol ve Uygulanacak Prosedrler Eitimi Protokol kapsamnda salk alanlarna ynelik olarak uygulanan programlarda 65 bin kiinin eitimi tamamland. Kadn snma evleri hl olduka yetersizdir. Belediye Kanunu, nfusu 50 bin veya daha fazla olan belediyelerde kadn snma evlerinin kurulmasn ngrmekteyse de, bu hkm tam olarak uygulanmamaktadr. Aile ve Sosyal Politikalar Bakan Fatma ahin, CHP Ankara Milletvekili Aylin Nazlakann soru nergesine verdii yantta, lke genelinde kadn konukevi/snma evi saysnn 78, toplam kapasitenin de 1729 olduunu belirtti. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl, hazrlad Kadn ve Aile Bireylerinin iddetten Korunmasna Dair Kanun Tasars taslan kadn rgtleriyle, valiliklerle ve aile mahkemelerinde grev yapan hkimlerle tartmaya at. Sz konusu dzenleme, iddete urayan veya iddete urama tehlikesi bulunan; kadnlarn, ocuklarn, elerin, nianllarn, yakn iliki iinde yaayanlarn, nianllk veya evlilik birlii ya da beraberlii herhangi bir sebeple sona ermi olan bireylerin veya dier aile bireylerinin, tek tarafl srarl takip maduru olan kiilerin korunmas ve iddetin nlenmesi amacyla alnacak tedbirlere ilikin usul ve esaslar kapsamaktadr.
2.3.10 ocuk Haklar

2011de, ocuk haklar, ocuk adaleti ve zellikle kz ocuklarnn eitimi ile ilgili hem hukuki alanda hem de kamuoyu oluturma anlamnda ilerleme kaydedildii sylenebilir. Gerek kamu kurulular gerek zel kurum ve kurulular, ocuklarn eitime eriebilmesi, ocuk iilii ve ilkretimde cinsiyet eitsizlii ile ilgili eitli projeler yrtmektedirler. Ne var ki, ocuklarn eitimi sorunu, genelde okullama oranlar ve okul kaytlar dikkate alnarak tartlmaktadr. Oysa eitimle ilgili en byk sorunlardan birisi, eit nitelikli eitime eriebilme sorunudur. Yoksul ve kyl ailelerin ocuklar okula gitseler bile, bir sonraki aamada alacaklar eitimin niteliinin ve kalitesinin belirlenmesi amacyla, kendilerine nazaran ok daha iyi koullarda ve daha nitelikli eitim alm ocuklarla ayn snava tabi tutulmaktadrlar. Bunun doal sonucu olarak da, yoksul ocuklar daha batan, ileride kaliteli ve nitelikli eitim alma anslarn kaybetmektedirler. ocuklarn eitimini etkileyen dier faktrler, alma zorunluluu ve anadilde eitimdir. Yabanc bir dil ile yeni tanan ocuklar, ilk eitim yllarn baarsz
77
geirdiklerinde, okulla ilgili baarszlk duygusu edinmekte ve aileleri de yoksul ise, okula devam etmekten vazgemektedirler. Devletin, yoksul ailelerin veya sosyal gvenlikten yararlanamayan ocuklarn salk masraflarn karlamas ok nemli bir ilerleme salamtr. Aile hekimliinin genilemesi ve bu alandaki uygulama ve kapasitenin arttrlmasyla birlikte, ocuk salnn ok daha iyi bir duruma gelecei ngrlmektedir. Buna karlk, uluslararas szlemelere konulan ocuk haklaryla ilgili ekincelerin kaldrlmasndan yana herhangi bir ilerleme olmamtr. ocuklar, hl yetikinler iin dahi gerekli koullar tamayan gzalt merkezlerinde tutulmakta ve buralarda, ounlukla ocuk adalet sisteminin gerektirdii niteliklerden yoksun personel hizmet vermektedir.
2.3.11 Polis iddeti

nsan haklar rgtlerinin raporlarna gre, kolluk grevlilerinin orantsz kuvvet kullanmna dair vakalar 2011de de devam etti ve bunlarn bir ksm da lmle sonuland. Trkiye nsan Haklar Vakf (THV), 2011 Kasm ay sonuna kadar ikence ve kt muamele grd gerekesiyle 473 kiinin kendilerine bavurduunu belirtti.74 Gzalt merkezlerinde ikence ve kt muamele rneklerinden en arpcs, yln son aynda ortaya kt. Temmuz 2011de zmirde gzaltna alnan Fevziye Cengiz isimli kadnn gtrld karakolda polis memurlarndan yedii dayak grntlerinin Aralk aynda kamuoyuna yansmasnn ardndan yaplan aratrmada bir dizi ihmal, hatta grev ve yetkiyi ktye kullanma olarak tanmlanabilecek uygulama ortaya kt. Olay sonras Cengizin ikyeti olduu polisler hakknda Zor kullanma yetkisini aarak basit yaralama suundan 6ar aydan 1,5ar yla kadar hapis istemiyle dava alrken, polislerin kar ikyette bulunduu Cengiz hakknda ise memura mukavemet ve hakaret sulamasyla 6,5 yla kadar hapis istemiyle dava ald. Cengizin Ben dayak yerken izlediler ynndeki beyan iin iddialar soyut deerlendirmesinde bulunan Savcnn kamera kaytlarnda daya izledii, hatta gizlemek iin perdeyi kapattklar grnen polisler hakknda kovuturmaya yer olmadna karar verdii ortaya kt. Savclk ayrca dayak attklar kamera grntleri ile ortaya kan 2 polis
74. http://tihv.org.tr/index.php?10-17-AralAEk-2011-AEnsan-HaklarAE-HaftasAE, Son Eriim: 15 Aralk 2011.
78
hakknda hakaret ve tehdit sularndan da dava almasna gerek olmadna karar verdi. zmir Tabip Odas da, Cengizin dvldne ilikin beyann raporuna geirmeyen ve vcudunu muayene etmeyerek sadece yznde ve elinde basit lezyonlar olduu ynnde rapor veren doktor A.T. hakknda inceleme balatt. Grntlerin kamuoyunda byk tepki grmesi zerine, zmir Emniyet Mdrl Aralk aynda iki polis memurunu aa ald.75 Bu olayla ilgili yrtlen brokratik ve adli ilemler, gvenlik glerine ynelik iddialarn gerektii gibi kovuturulmad ve soruturulmad ynndeki sulamalar dorulamaktadr.
2.3.12 Engelliler
Engelli kiilerle ilgili Birlemi Milletler Szlemesi ve Semeli Protokolnn uygulanmasn izlemek amacyla oluturulmas gereken ulusal mekanizma 2011de de kurulmamtr. Engelli kiiler lehine pozitif ayrmclk yaplmasn salayacak anayasa deiiklikleri yaplm fakat bunlar spesifik tedbirlere dntrlmemitir.76 Engelli bireylerin karlatklar en byk sorunlardan biri, kamu hizmetlerine eriimdeki ve sosyalleme alanlarndaki fiziksel dzenlemelerdir. Aslnda kamu binalarnn engellileri de dikkate alacak ekilde yaplanmasna ynelik bir mevzuat yrrlktedir. Fakat buna ramen, zellikle kamu binalarndaki fiziksel engeller, sknt kayna olmaya devam etmektedir. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl bu sorunu gz nne alarak kadn snma evlerini yeniden yaplandracak, bu ve buna benzer mekanlar engellilere de aacak bir alma iindedir.77 Engelliler, yalnz hizmet alrken deil, ekonomik hayata katlmda da eitli zorluklarla karlamaktadrlar. Engelli bireyler iin hem kamu hem de zel sektrde yeni ilerin oluturulmas, evden almann tevik edilmesi gibi yeni tedbirlerin alnmas gerekmektedir. Bununla birlikte, engelli kiilerin kamu kurumlarnda istihdam edilmeleri, btedeki istihdam kstlamalarndan muaf tutulmu, bylece bu kiilerin istihdam beklentileri iyiletirilmitir.
75. http://www.cnnturk.com/2011/guncel/12/13/savci.da.dayagi.seyretmis/640283.0/index.html, Son Eriim: 15 Aralk 2011. 76. AB lerleme Raporu, 2011 77. Radikal Gazetesi, 03.12.2011
79
2.3.13 Aznlklar ve Kltrel Haklar

Trkiye, BM Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararas Szlemesinin aznlk haklar ve BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesinin eitim hakk ile ilgili maddelerine koyduu ekinceleri halen kaldrmamtr. Bunun yan sra, Avrupa Konseyi Ulusal Aznlklarn Korunmas ereve Szlemesini ve Avrupa Blgesel ve Aznlk Dilleri artn da henz imzalamamtr. Bununla birlikte, 5737 Sayl Vakflar Kanununun Geici 11. maddesinin uygulanmasna ilikin Ynetmelik, 1 Ekim 2011 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Babakan Erdoann talimatyla karlan kararname ile 1936 ylna kadar aznlk vakflarna aitken, devlet tarafndan tescili yaplan mezarlk ve emeler dahil tm mal varlklarnn iade edilmesine imkan salanmtr. Kararname, aznlk vakflarnn kamu adna kaytl tanmazlaryla, mezarlk ve emelerin tapu tescili ile nc ahslar adna kaytl tanmazlarnn bedelinin denmesine ilikin usul ve esaslar belirlemektedir.78 Devlet okullarndaki uygulamaya paralel olarak, 20102011 retim ylnda, Matematik ve Fen Bilgisine Giri kitaplar Ermeniceye evrilerek cretsiz olarak datlm ve Trk vatanda olmayan Ermeni ocuklarn, Ermeni aznlk okullarna misafir renci olarak kabul edilebilmeleri mmkn hale gelmitir. Buna karlk, Heybeliada Ruhban Okulu almamtr. Trkiyedeki aznlklara ve ayrmcla ilikin olarak 2011de Avrupa Konseyi tarafndan da raporlar yaynlanmtr. Nisan 2011de Trkiyede incelemelerde bulunan Avrupa Konseyi nsan Haklar Komiseri Thomas Hammarberg, Trkiyedeki savc ve mahkemelerin, ynetim kart grleri ve eletirileri ve ayn zamanda aznlklarn kimliklerini ifade etmelerini, ou kez devletin btnlne kar bir tehdit olarak algladklarn gzlemlediini belirtmitir.79 Irkla ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu (ECRI) tarafndan ubat 2011de yaynlanan Trkiye raporunda da, Trk hukukunda rk ayrmclnn bir tanmnn bulunmad ve ayrmclkla mcadeleye ilikin kapsaml bir mevzuat oluturulmad vurgulanarak Trkiyedeki farkl aznlk gruplarnn yasal durumlarndaki belirgin eitsizliin hl srmekte olduu belirtilmitir.80
78. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/10/20111001-3.htm 79. Avrupa Konseyi nsan Haklar Komiseri Thomas Hammarberg tarafndan Trkiyede ifade zgrl ve medya zgrl konularna ilikin 27 - 29 Nisan 2011 tarihleri arasnda yaplan ziyaret sonras 12 Temmuz 2011 tarihinde aklanan raporun Trkesi iin bkz: https://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?command=com. instranet.CmdBlobGet&InstranetImage=1884640 &SecMode=1&DocId=1765920&Usage=2 80. Raporun Trke tam metni iin bkz: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/ecri/country-by-country/turkey/TUR-CBC-IV-2011-005-TUR.pdf
80
2.3.14 Krt Sorunu

Sosyal, siyasal, ekonomik boyutlar da olmakla birlikte, ayn zamanda, nemli bir insan haklar sorunu olan Krt sorunu asndan 2011, gvenlik perspektifinin yeniden ne kt bir yl olmutur. Yaplan dorudan ve dolayl grmeler, yeniden trmanan iddetin ve KCK operasyonlarnn glgesinde kalmtr. zellikle KCK operasyonlar, sorunun tartlma biimine damgasn vurmu, aralarnda belediye bakan, belediye meclisi, il genel meclisi yelerinin de bulunduu ok sayda BDPli siyaseti tutuklanmtr. Akademisyen Bra Ersanl ve yazar Ragp Zarakolunun tutuklanmasyla eletiri ve kayglar daha da artmtr. TRT e alm, Krtenin nndeki engellerin kaldrlacana dair ciddi beklenti oluturmutu. Ancak KCK sanklarnn kendi anadillerinde savunma yapmalarnn engellenmesi ve yine bir davada Krte arknn tahrik indirimi nedeni yaplmas, var olan umutlar zedelemitir.81 Krt sorununun zmnn nndeki nemli engellerden birisini de, gemi yllarda yaanan ar ihlallerin zerinin rtlmesi abalar oluturmaktadr. 2011de TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu, bu balamda son derece nemli bir alma balatt. Komisyon, 13 Ekim 2011 tarihinde yapt toplantda alt komisyon kurulmasn kararlatrd. Bu alt komisyonlardan biri de, Terr ve iddet Olaylar Kapsamnda Yaam Hakk hlallerinin ncelenmesi Alt Komisyonudur. Dier alt komisyonlar ise, kadna ynelik iddet ve cezaevleri ile ilgili alt komisyonlardr. Yaam hakk ihlallerini inceleyen alt komisyon, faili mehul cinayetler bata olmak zere gemiteki ar ihlalleri inceleyerek nemli bir ilevi yerine getirmektedir. Alt komisyon hem olaylarn tanklarn dinlemekte hem de madurlarn yaknlarna kendilerini dorudan ifade etme imkan sunmaktadr. Baz madur ailelerin dinlenmesi ve bunlarn basna yansmas, gemile yzleme adna sadece madurlar ve yaknlarnda deil, tm toplumda heyecan ve umut yaratt. Komisyon, ayrca bu olaylarla ilgilenen aydn ve yazarlarla da toplantlar yapmaktadr. Bu srecin daha byk ve btnlkl bir gemile yzleme pratiinin balangc olmas ve bu pratik iin bir tanklklar arivi oluturmas beklenmektedir.
81. 27 Aralk 2009da Ankaradaki bir barda, Krte ark sylenmesi zerine balayan ve Emrah Gezerin lmyle sonulanan kavgayla ilgili dava, 8 Eyll 2011de sonuland. Sank polis memuru Serkan Akbulut beylik tabancasyla tahrik altnda adam ldrmek ve yaralamak sularndan toplam 19 yl 5 ay 10 gn hapis cezasna arptrld. Bkz: Krte ark cinayetine 19 yl 5 ay hapis, Zaman, http://www.zaman.com.tr/haber. do?haberno=1177659&title=kurtce-sarki-cinayetine-19-yil-5-ay-hapis, Son Eriim: 14 Aralk 2011.
81
2.3.15 12 Haziran Genel Seimleri

12 Haziran 2011 tarihinde yaplan genel seim ncesi YSK, Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda Kanun ile Milletvekili Seimi Kanununda 2010 ylnda yaplan deiikliklere gre dzenlemeler yapt. Buna gre, seimlerde Trke dnda bir baka dilde propaganda yapanlara hapis cezas verilmesi ortadan kaldrld. Bununla birlikte, YSK tarafndan seime ilikin alnan kararlarda siyasi partilerin ve adaylarn radyo ve televizyon kanallar ile yazl, szl ve grsel basnda yapacaklar propagandalarda Trke kullanlmasnn esas olduu belirtildi.82 Siyasi Partiler Kanununda Trke dndaki dilleri yasaklayan hkmler ise (madde 43 ve 81/c) 2011 ylnda yrrlkte kalmaya devam etti. YSKnn seim kurulu toplantlarnn sadece kurul yelerine ve siyasi parti temsilcilerine ak olmas da eletirilen bir dier konu oldu. AGTin tavsiyeleri de gz nnde tutularak, seimlerin ynetiminin daha effaflatrlmas ve seim kurulu toplantlarnn bamsz adaylara, medyaya ve gzlemcilere almas ve yurtdnda yaayan semenlerin, bamsz adaylara da oy verebilmelerini salayacak dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir.83 te yandan, Avrupa Konseyi yesi devletler arasnda en yksek seim baraj olan % 10luk lke baraj srmektedir. Siyasi partilerin ve seim kampanyalarnn mali denetimi veya adaylarn finansman konularnda ise halen herhangi bir yasal ereve bulunmamaktadr. Sonu olarak, 12 Haziran genel seimlerine geni bir katlm olmu84, seimler genel olarak zgr ve adil bir ortamda gereklemitir. Bununla birlikte, seim ncesi ve seim srasnda siyasi partilerin il ve ile temsilcilikleri ile seim brolarna ve seim konvoylarna ynelik saldrlar meydana gelmitir. Gneydou ve Dou Anadolunun baz illerinde AK Partinin; Trkiyenin dier blgelerinde de BDPnin brolar saldrlara uramtr. Cezaevinde tutuklu bulunan ve genel seimlere siyasi partiler araclyla ya da bamsz olarak giren ve kazanan sekiz milletvekilinin tahliyesinin mahkemeler tarafndan reddedilmesi ve YSKnn bunlardan Hatip Diclenin milletvekilliini drmesi siyasi temsil konusunda yeni tartmalara ve eletirilere neden olmutur.
82. Seimle lgili YSK Kararlar, Seim Yasaklar, http://www.ysk.gov.tr/ysk/docs/Kararlar/2011Pdf/2011-186.pdf ve Basn ve Yayn Kurulularnn Yayn lkeleri, http://www.ysk.gov.tr/ysk/docs/Kararlar/2011Pdf/2011-187.pdf 83. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat tarafndan hazrlanan raporun tam metni iin Bkz. Republic of Turkey Parliamentary Elections, 12 June 2011, OSCE/ODIHR Election Assessment Mission Report, http://www. osce.org/odihr/84588. 84. Seim istatistikleri iin Bkz: http://www.ysk.gov.tr/ysk/docs/2011MilletvekiliSecimi/gumrukdahil/gumrukdahil.pdf
82
2.3.16 Mlteciler
Kapsaml bir yasal dzenlemenin olmay yznden, mlteci ve snmaclarn sorunlar henz sistematik bir zme kavuturulamamaktadr ancak 2012 ylnda gerekli yasal dzenlemelerin tamamlanmas beklenmektedir. te yandan, 1951 Cenevre Szlemesi ile 1967 Protokolne konulan corafi ekincelerin hl kaldrlmam olmas, sorun olmaya ve pek ok soruna kaynaklk etmeye devam etmektedir. Konuyla ilgili tekilat yaplanmasn da iine alacak ekilde ileri Bakanl ltica ve G Brosu tarafndan hazrlanan Yabanclar ve Uluslararas Koruma Kanunu tasars tasla, seimlerle hkmsz duruma dm ancak 05 Aralk 2011 gn Babakanla tekrar gnderilmitir.85 Ne var ki, Trkiyenin AB Ulusal Eylem Plannda yer alan taahhtlerden de biri olan bu yasa tasars, 1951 Cenevre Szlemesine konulan corafi snrlamay koruyacak ekilde hazrlanmtr. Daha nce ayr ayr hazrlanan Yabanclar Kanunu, ltica Kanunu ve G daresi Tekilat Kanunu tasarlar Yabanclar ve Uluslararas Koruma Kanunu ad altnda toparlanarak tek kanun tasars haline getirilmitir. Tasar kanunlarsa Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk kez iltica alann dzenleyen bir kanun karlm olacaktr. Mevcut durumda, 1994 ylnda karlan ynetmelik ve birok genelge ile ilemler yrtlmeye allmaktadr. Eski ad misafirhane olan Geri Gnderme Merkezlerinin yap ve ileyiini de dzenleyen tasar, iltica ve g ilemlerini yrtme grevini yrtecek sivil bir kurum kurulmasn da ngrmektedir.86 2011 ylnda almalar yrtlen ikinci bir kanun tasars ise, nsan Ticaretiyle Mcadele ve Madurlarn Korunmas Hakknda Kanun olmutur. Kanun taslan hazrlamak iin ltica ve G Brosu tarafndan yaplan almalar devam etmektedir.87 Mlteci alanna ilikin bir deiiklik de, 6217 sayl Yarg Hizmetlerinin Hzlandrlmas Amacyla Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunla gereklemitir. 14 Nisan 2011 tarihinde yrrle giren Kanun, Pasaport Kanununun ilgili maddelerinde deiiklik yaparak dzensiz gmenlere ilikin
85. Taslan tam metnine http://www.icisleri.gov.tr/ortak_icerik/www.icisleri/94%20d%C3%B6nem%20kkursu/ Yabanc%C4%B1lar%20ve%20Uluslararas%C4%B1%20Koruma%20Kanunu%20Tasar%C4%B1s%C4%B1%20 Tasla%C4%9F%C4%B1.doc adresinden ulalabilir. Son Eriim: 15 Kasm 2011 86. Yabanclar ve Uluslararas Koruma Kanunu tasars akland, 25 Ocak 2011, Uluslararas Af rgt, http:// www.amnesty.org.tr/ai/node/1614 87. http://gib.icisleri.gov.tr/default_B0.aspx?id=150 Son Eriim: 11 Kasm 2011.
83
adli ilem srelerini yrrlkten kaldrmakta, dzensiz gmenlere kolluk birimi amiri tarafndan eitli oranlarda idari para cezas uygulanmasn ve akabinde yabanc olanlarn snr d edilmesini dzenlemektedir.88 te yandan, Suriyede Mart 2011den itibaren yaanan olaylar nedeniyle Trkiyeye snan binlerce Suriye vatandann stats de tartma konusu olmutur. Trkiyenin Suriyeli mltecilere snrlarn amas ve Hatay ilinde kamplar oluturarak barnma imkan salamas, ulusal89 ve uluslararas evrelerce takdirle karlanmtr. Bununla birlikte, sz konusu de facto koruma, statlerinin yoruma ve iptal edilmeye ak olduu yolunda eletirilere de yol amtr.90 Suriyeli mltecilerin haricinde, BMMYK Trkiye Brosuna bavuran snma talep etmi kii says, 31.10.2011 itibariyle 7638 olmutur.91 Emniyet Genel Mdrlnn verilerine gre ise, 2010 yl sonu itibariyle ikamet izni verilen yabanc says alan, renim gren ve muhtelif olmak zere toplam 176.944 kiidir.92 Bunun yan sra, Afrika, Asya ve Orta Doudan Avrupaya gitmeye alan on binlerce mlteci, Trkiyeyi gei gzergah olarak kullanmaya devam etmektedir. Trkiyenin g ve iltica alanndaki mevzuat ve idari kapasitesini iyiletirme almalar erevesinde balatt ve AB Eletirme ve Yatrm projelerinden olan 94.216.667 Euro bedelli Kabul ve Barnma Merkezlerinin Oluturulmas Projesi ve 19.500.000 Euro bedelli Geri Gnderme Merkezleri na Projesi 2011 ylnda da devam etmitir. Bu projelerle Ankara, zmir, Kayseri, Gaziantep, Erzurum, Van ve Krklareli illerinde kabul ve barnma; Ankara ve Erzurumda geri gnderme merkezi ina edilmesi ngrlmektedir.93
88. Detayl bilgi iin Bkz. 5682 Sayl Pasaport Kanununda Yaplan Deiiklik, http://gib.icisleri.gov.tr/default_B0.aspx?id=128 Son Eriim: 15 Kasm 2011. 89. 20 Haziran Dnya Mlteciler Gn Basn Aklamas, 18 Haziran 2011, Mlteci Haklar Koordinasyonu, http://multecihaklari.org/index.php?option=com_content&view=article&id=173 90. Belirsizlik: Trkiyedeki Suriyeli Mltecilerin Durumunu En yi Anlatan Kelime, Ekim 2011, AvrupaAkdeniz nsan Haklar A (EMHRN), http://www.euromedrights.org/files.php?force&file=Rapport_Migration_2011_TK_723580498.pdf 91. UNHCRa Bavuran Snma Talep Etmi Kiilerin Ya, Cinsiyet ve lke Dalm, http://www.unhcr.org. tr/uploads/root/asylum_seekers_table_tr_as_of_31-10-2011.pdf Son Eriim: 15 Kasm 2011. 92. http://www.egm.gov.tr/icerik_detay.aspx?id=220 Son Eriim: 15 Kasm 2011. 93. ileri Bakan Sayn dris Naim ahin Trkiye Byk Millet Meclisi Plan ve Bte Komisyonunda Yapt Konuma, 4 Kasm 2011, http://www.icisleri.gov.tr/default.icisleri_2.aspx?id=6983.
84
TRKYEDE HAZIRLANAN BAZI NSAN HAKLARI RAPORLARI

11 Mart 2011 31 Mart 2011 15 Nisan 2011 05 Mays 2011 11 Mays 2011 15 Mays 2011 03 Haziran 2011 08 Haziran 2011 10 Haziran 2011 03 Austos 2011 26 Austos 2011 07 Ekim 2011 21 Kasm 2011 30 Kasm 2011 HD Trkiyede Tutulan Ar Hasta Mahpuslarn Durumu Raporu MAZLUMDER Gazze Filosuna Ynelik srail Saldrsna likin Trkiye Ulusal Yarg Mercilerinde Yrtlen Hukuki Sre ve Deerlendirme Raporu HOP Diyarbakr KCK Davas Yarg Gzlem Raporu HD Demokratik zm adrlar ve Sivil taatsizlik Eylemlerine Yaplan Mdahaleler Raporu HOP Festus Okey Davas Gzlem Raporu HAD 2010 Yl Trkiye ltica ve Snma Hakk zleme Raporu HD Yllk nsan Haklar hlalleri Raporu MAZLUMDER Trkiye nsan Haklar Raporu HAD ve MAZLUMDER Suriyeli Snmaclarla lgili Gzlem Raporu HD stanbul Zeytinburnu lesinde Yaanan Lin ve Nefret Saldrlarn nceleme ve Aratrma Raporu HD Trkiyede Yaanan atmal Srete Kimyasal ve Biyolojik Silah Kullanm ddialarna Dair Rapor MAZLUMDER fade ve Toplu Eylem zgrlklerinin hlali Hakknda Aratrma-nceleme Raporu HD Karadeniz Blgesinde Bulunan Baz Cezaevlerine Dzenlenen Ziyaretler Hakknda Rapor HD Derik lesi Kayp Kiilere Mezar Ama (Fethikabir) Raporu
2.4
BEKLENTLER VE NERLER
Yeni anayasa sreci, ayn zamanda insan haklar sorunlarnn zm iin de Meclisten ve Hkmetten yana beklentileri olaanst lde arttrmtr. Ancak hem yeni anayasa srecinin salkl ilerleyebilmesi hem de genel olarak insan haklar standartlarnn ykseltilmesi bakmndan ncelikle ifade ve basn zgrln tehdit eden, yargya geni yorum imkn salayan belirsiz ifadelerle dolu yasa maddelerinin kaldrlmas veya dzeltilmesi gerekmektedir. Bu erevede, Meclisin, sivil toplumla diyalog kanallarn gelitirerek, katlmclk ilkesinin hayata gemesine nclk etmesi beklenmektedir. Yeni anayasa yapm sreciyle ilgili bugne kadar izlenen yntem, bu konuda mit vermektedir. Kukusuz tm bunlarn gereklemesi iin de, yeni anayasa yapm srecinde, yol temizliine zel nem ve ncelik verilmelidir. nsan haklarnn korunmasna ynelik politikalar gelitirilmesinin nndeki en byk engellerden birisi, salkl veri olmamasdr. rnein, polis kaytlar zerinden sadece su ileyenlerle ilgili birtakm veriler toplanmakta ama tutukluluk sreleri, soruturma sreleri ya da eitimden geen hkim ve
85
savclarn bu eitimleri nasl kullandklarna dair bir izleme hl yaplmamakta ve herhangi bir veri toplanmamaktadr. Veri toplamama, insan haklar eitimlerine ayrlan kaynaklarn ne kadar etkili ve verimli kullanldklarnn tespitini de zorlatrmaktadr. Bunun doal sonucu olarak da, eitim programlarn deitirmek ve gelitirmek mmkn olmamaktadr. Sonu olarak Hkmet, kendi insan haklar performansn lecek aralara hl sahip deildir. 2012de buna ynelik zel almalar yaplmas gerekmektedir. Bunlarn dnda, 2012 iinde aadaki sorunlarn gndeme alnmas, gz nnde tutulmas beklenmektedir: Cumhuriyet tarihi boyunca, ilk kez toplum, kendi irade ve inisiyatifiyle bir anayasa yapacaktr. Bu tarihi sre, partiler aras ekimelere kurban edilmemeli ve insan haklarn herkes iin gvence altna alacak bir toplumsal szleme retilmelidir. Demokrasinin glendirilmesine ve insan haklarnn korunmasna ynelik reform sreci kararllkla srdrlmeli; effaflk, hesap verebilirlik ve katlmc mekanizmalar glendirilmelidir. Bu balamda, kamu ynetimi reformu tekrar gndeme alnmaldr. Adli yardmla ilgili sorunlar ve uygulamalar izleyecek bir yap oluturulmaldr. fade zgrln kstlayan dzenlemelere ynelik almalar, uluslararas standartlar esas alnarak hzla tamamlanmaldr. Kadn snma evlerinin says arttrlmal, snma evleri ve belediyelerin yrtt faaliyetlere ilikin denetimler ve ilgili kurum ve kurulular arasnda ibirlii glendirilmelidir. Kolluk ve yarg grevlileri bata olmak zere, kamu grevlilerinin kadna ve ocua ynelik iddet alannda eitimleri daha etkili bir biimde srdrlmelidir. Anadili Trke olmayan ocuklarn zel okullarda ve devlet okullarnda anadillerini renmelerini, ayn ekilde, yurttalarn yarg ve dier kamu hizmetlerine ana dilleriyle eriimlerini mmkn klacak dzenlemeler yaplmaldr. ocuk mahkemelerinin says artrlmal, ocuk adalet sisteminin BM ve Avrupa Konseyi standartlarna uygun olarak yeniden dzenlenmesi konusunda gerekli nlemler alnmaldr. AHM kararlarnn uygulanmas konusunda etkili tedbirler alnmaldr. Uluslararas insan haklar szlemelerinin uygulanmasn denetlemekle grevli Komitelerin tavsiyelerinin zamannda uygulanmas iin gerekli nlemler alnmaldr. Sua karan kamu grevlilerine cezaszlk politikalar uygulandna ynelik kayg ve kukular giderilmeli, bu kiilerin etkin ve adil bir biimde yarglanp cezalandrlmalar salanmaldr.
86
YA Z A R L A R
SELN M. BLME | UFUK ULUTA | MJGE KKKELE | FURKAN TORLAK | MUHTTN ATAMAN | FATMA SEL TURHAN | HAKKI UYGUR
3. DI POLTKA
3.1
3.1.1
NEML GELMELER VE TRKYEYE YANSIMALARI

Arap Bahar
17 Aralk 2010da 26 yandaki Muhammed Buazizi isimli seyyar satcnn kendisini yakmas ile Tunusta balayan isyan dalgas 14 Ocakta 23 yllk Bin Ali iktidarn sona erdirirken, Ortadou ve Kuzey Afrika corafyasn saran bir isyan dalgasnn da fitilini atelemitir. Tunusu, Yemen, Msr, Libya ve Suriye izlemi, Suudi Arabistan, Bahreyn, rdn, Fas ve Cezayirde ise isyan kvlcmlar imdilik bask altna alnmtr. Her ne kadar Arap baharnn iinde yer alan her lkenin kendine zg tarihi, ekonomik yaps, sosyolojisi olsa da bu lkeleri birletiren ey diktatrlerin otoriter ynetimleri altnda ayn arpk blgesel dzen iinde yer alm olmalardr. I. Dnya Savanda dardan kurgulanan, isimlerinden snrlarna kadar Batl devletlerin belirledii lkelere dayal blgesel dzen, II. Dnya Sava sonras srailin kurulmasnn ardndan revize edilmi ve 1978 Camp David Anlamas ile birlikte Ortadounun son 30 ylna ekil vermitir. Bu dzen, kendisine dahil olan halklar iin ortak bir kader yaratm; aile ve parti diktatrlklerine dayal ynetimler, gelir dalmdaki adaletsizlikler, demokratik ifade kanallarnn kapal olmas, insan haklar ihlalleri zamanla Arap halklarnn daha fazla katlanamayaca kadar byk sosyal yaralara dnmtr. Arap Baharnda devrimin iki slogan haline dnen Ekmek, Onur, Hrriyet ve Dzen Yklsn sloganlar halkn taleplerini ve deiimin dnlmez olduunu zetler niteliktedir. Arap baharn Bat tarafndan kurgulanan bir senaryonun sonucu olarak deerlendiren sylemler, gelimelerin arkasnda yatan dinamikleri grmekten uzak ve blge halkn kk gren stten bir bak asna dayanmaktadr. Ortadou corafyasn saran bu isyan dalgas, aslnda Souk Savan bitiminin ardndan Kafkasya ve Orta Asya, Dou Avrupa ve Balkanlar iine alan zlmenin nc
87
ayan oluturmaktadr. 1991de Irak mdahalesi ile telenen ve bastrlan Ortadoudaki deiim, dnyadaki kreselleme, bilgi ve iletiim teknolojilerinde gelime ile beraber toplumsal kapalln krlmasnn akabinde nne geilemez bir hal almtr. zellikle 2003 Irak Sava ve bu lkelerdeki otoriter liderlerin gerek bu sava karsnda gerekse srail-Filistin meselesinde koruduklar sessizlik, lke halklarnn gururlarn zedelerken, isyann ilk tohumlarn ekmitir. Bundan sonraki srete btn bastrmalara ramen, internet zerinden dnyay takip eden ve organize olabilen genlerin, muhalif hareketlerin ekillenmesinde nemli rol olmutur. Otoriter rejimler altnda doan, sistem iinde gelecekle ilgili umut besleyemeyen, iyi eitim alm ancak isiz bu kesimin beklentileri Ortadoudaki halklarn adalet araynda ateleyici olmutur. Bu anlamda zellikle Tunus ve Msr n plana karken94, benzer taleplere sahip dier lkelerdeki halklar da rgtlenme ve protesto biimlerini taklit etmilerdir. Ortadouyu saran ve birbirini izleyen isyan sreci, hem izledii etkin d politika nedeniyle, hem de kendi demokrasi tecrbesini yaratabilmi, dnya ile entegre olurken bamsz kalmay baarabilmi bir rnek olmas nitelii ile Trkiyeyi kresel ve blgesel anlamda n plana karmtr. Kuzey Afrika ve Ortadounun yeni yaamaya balad deiim sanclarnn aslnda Trkiyede son on yldr youn bir ekilde yaamakta olduunu sylemek mmkndr. zellikle 2007 sonras balayan yapsal deiimler 12 Eyll 2010 anayasa referandumu ile bir milat noktasna ulam, bu tarihten itibaren Yeni Trkiye tartmalarn srdren Trkiye, bir anda kendini Yeni Ortadou tartmalarnn da iinde bulmutur. Btn dnyay habersiz yakalayan ve sarsan bu deiim dalgas karsnda Trkiye, son 10 yldr izledii blgeye ynelik d politikasnn sayesinde kendisi iin avantajl bir pozisyon yaratabilmitir. Trkiyenin bugn Arap baharn yaayan blgeyle ve lkelerle kurduu ilikiler 2002 sonras her yl hem diplomatik dzeyde hem de ekonomik ve sivil toplum ilikileri dzeyinde artarak devam etmitir. Lbnan ve Gazze saldrlar karsnda srail ynetimine kar Trkiyenin verdii uluslararas tepkiler ve Davos toplantsnda Babakan Erdoann srail Cumhurbakan Peresi sert bir ekilde eletirerek toplanty terk etmesi, Trkiyeye Arap dnyasnda ykselen olumlu bir imaj kazandrm ve Ortadouda halklar nezdinde Arap Baharnn ekillenmesine katk salayacak lde bir etki uyandrmtr. Bu sre iinde blge halkalar tarafndan daha yakndan takip edilmeye balayan Trkiye, demokratikleme, ekonomik kalknma ve gelir dalm sorunlar yaan bu lkeler iin zlem duyulan bir baar hikayesi halini almtr. Bu durum, olaylar patlak verdiinde Trkiyeye, bu lkelerde iktidardan en u muhalif kanatlara kadar her kesim ile grebilen, ayn zamanda Bat ittifaknda yer alan ayrcalkl bir konum salanmtr.
94. Detayl bilgi iin baknz; Selin Blme, Ufuk Uluta, Mjge Kkkele vd., 25 Ocaktan Yeni Anayasaya: Msrda Dnmn Anatomisi, SETA Rapor, Say 2, Nisan 2011; Ufuk Uluta, Furkan Torlak, Devrimden Demokrasiye Tunus Seimi, SETA Analiz, Say 46, Kasm 2011.
88
DI POLTKA
Kronoloji
17 Aralk 2010:
ARAP BAHARI
Tunusta niversite mezunu seyyar satc Buazizinin kendini yakmasyla hayat pahall ve isizlie kar ayaklanmann fitili atelendi. 7 Ocak 2011: Cezayirde isizlii ve gda fiyatlarndaki art protesto eden gstericilere polis mdahale etti. 14 Ocak 2011: Ayaklanmann yaylmas zerine Tunusta, 23 yldr iktidarda bulunan Zeynelabidin Bin Ali Suudi Arabistana kat. 25 Ocak 2011: Msrda Hsn Mbarek rejimine kar gsteriler balad. Tahrir Meydan bata olmak zere lke genelinde 18 gn sren olaylarda resmi rakamlara gre 846 kii ld. 1 ubat 2011: Babakan Erdoan, El Ceziradan canl yaynlanan konumasnda Mbareke halknn arzusuna kulak ver, ekil arsnda bulundu. 27 Ocak 2011: syan Yemene srad. Bakent Sanada binlerce gsterici, Devlet Bakan Ali Abdullah Salihin iktidar brakmas iin gsteri dzenledi. 11 ubat 2011: Msr devlet bakan Hsn Mbarek grevi brakt. 14 ubat 2011: syan Krfeze srad. Bahreynde protesto gsterileri dzenlendi. 15 ubat 2011: Bingazide Muammer Kaddafiye kar halk ayaklanmas balad. 15 Mart 2011: Suriyede Esad rejimine kar byk apta protesto gsterileri balad. 19 Mart 2011: Fransann nclnde Libyaya olas bir mdahaleyi grmek zere Pariste bir toplant gerekletirildi. Zirveye 22 lkenin lideri katlrken, toplantya Trkiye arlmad. Ayn gn BM Gvenlik Konseyi 1973 sayl karar uyarnca Fransa nclndeki Koalisyon Gleri Kaddafi ynetimindeki askeri hedeflere ynelik hava saldrs balatt. 21 Mart 2011: Trkiye, NATOnun Libyaya ynelik askeri operasyon planlarnn gzden geirilmesini ve uua yasak blge alannn daraltlmasn talep etti. 12-15 Eyll 2011: Babakan Erdoan Msr, Tunus ve Libyay kapsayan Kuzey Afrika ziyaretini gerekletirdi. 20 Ekim 2011: Muammer Kaddafi Sirtede yaral olarak ele geirildikten sonra isyanclar tarafndan ldrld. 23 Ekim 2011: Tunusta yeni anayasay oluturacak kurucu meclis seimleri dzenlendi. 31 Ekim 2011: NATOnun Libya misyonu sona erdi 23 Kasm 2011: Yemen Devlet Bakan Salih yetkilerini yardmcsna devretmek zere muhalefetle anlama imzalad. 27 Kasm 2011: Arap Birlii Suriyeye ynelik ekonomik yaptrm kararn onaylad. 28 Kasm 2011: Msrda Hsn Mbarek iktidarnn sona ermesi ardndan yaplan ilk meclis seimleri gerekletirildi.
Arap bahar boyunca her lkedeki dinamiklerin ortaya koyduu farkl gelimeler nedeniyle sreler farkl ilerlediyse de Trkiye belirledii temel prensipleri ilk andan itibaren korumaya zen gstermitir. ncelikle Tunustan Suriyeye kadar her lkede isyann bandan itibaren halkn demokratik reform taleplerini desteklemitir. Mevcut iktidarlarla irtibata geerek reformlarn yaplmas, deii-
89
min nnn almas ve silahl bir atmaya varmadan dnmn yaanmas ynnde telkinlerde bulunmutur. Muhalif gruplarla da bu srete grmeye devam ederek siyasi zm iin diplomatik btn yollar zorlamtr.95 Ancak ilerleme kaydedilmediini grdkten sonra liderlerin gitmesi ynnde aklamalar ile iradesini ortaya koymutur. Askeri mdahalenin ilk ve tek zm olarak sunulmasnn karsnda durmu ve Libya rneinde96 olduu gibi mdahalenin kanlmaz olduu durumlarda ise srece mdahale ederek, operasyonun snrlarnn belirlenmesi ynndeki srar ile halkn kymn ve sonrasnda doabilecek bir smry engelleme ynnde aba gstermitir.97 Btn bu sre iinde her lkede halklarn kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmelerinin altn izen Trkiye, ard ardna yaplan aklamalar ile demokratik yeni bir dzen iin yola kan lke halknn yannda olduunu sylemi ve bu sayede yeni kurulan ynetimler tarafndan da cokuyla karlanan lke olarak ayrcalkl konumunu korumutur.98 Nitekim Kasm aynda Maryland niversitesi tarafndan Arap kamuoyunda yaplan 2011 Yl Arap Kamuoyu Anketine gre, Arap Baharndan en kazanl kan ve en yapc grnm sergileyen lke Trkiye iken en fazla hayran olunan dnya lideri ve aranlan Babakan ise Recep Tayyip Erdoan olarak kmtr.99 Otoriter rejimlerin devrildii lkeler de dahil olmak zere Ortadoudaki deiim sreci hala devam etmektedir. 23 Ekimde gerekleen Kurucu Meclis seimleri ile birlikte Tunusun isyann olduu gibi demokratik geiin de ilk lkesi olmutur. 28 Kasmda Tahrirde Yksek Askeri Konseyi protesto eden kalabalklarn varlna ramen 3 aylk seim srecine giren Msrda ise sre daha sancl geecek gzkmektedir. Yeni Babakan Abdrrahim el-Kib bakanlnda ngrlen 8 aylk gei dneminde ynetimde kalacak olan kabineyi kuran Libyada ise kabinenin kurulmas srasnda yaanan sorunlar bile siyasi istikrar adna yaanacak sorunlarn habercisidir. Suriyede Esad rejimi gn getike lkedeki reform yanllarna ynelik iddeti artrmakta, buna karn zellikle Arap Birliinin yeliini askya alma ve yaptrm kararlarnn ardndan etrafndaki uluslararas bask emberi daralmaktadr. Btn bu birbirini etkileyen gelimeler yaanrken, Arap corafyasna siyasi istikrarn gelmesi ve bu ortamda demokratik haklardan, ekonomik sorunlarn zmne kadar isyann fitilini ateleyen taleplerin ksa srede
95. Trkiyeden Libya plan, Bugn, 15 Temmuz 2011 96. Detayl bilgi iin baknz; Selin Blme, Ufuk Uluta, Mjge Kkkele, Taha zhan, syan, Mdahale ve Sonras: Libyada Dnmn Sanclar,SETA Analiz, Aralk 2011. 97. Erdoan NATO operasyonu iin artlarn aklad, Radikal, 21.09.2011. 98. Msrda Erdoan cokusu, CNN Trk, 13.09.2011; Tunusta ayn coku, HaberTrk, 15.09.2011; Bingazide Erdoan cokusu, Hrriyet, 17.09. 2011. 99. Araplarn lideri Trkiye ve Erdoan, Akam, 22.11.2011.
90
DI POLTKA
karlanmas g gzkmektedir. Arap bahar blgenin deiimi iin bir balang olarak grlmeli, izleyen 10 yllk srece damgasn vuracak ve nihayete ermesi ise ok daha uzun srecek bir deiim hareketi olarak okunmaldr. Bu anlamda nmzdeki sene de Kuzey Afrika ve Ortadou corafyas dnya gndemini en ok belirleyen blge olmaya devam edecektir.
3.1.2
BM Sistemi Tartmalar
Trkiye son yllarda uluslararas sistem ve bu sistemin yapsna ynelttii eletiriler ile yalnzca blgesel dzeyde deil kresel dzeyde de n plana kmaktadr. Mevcut kresel sistemin gnmzn uluslararas ihtiyalarna siyasi ve etik olarak cevap veremediini belirten Trkiye, bu yapnn acil olarak reform srecinden gemesi gerektiini ne srmektedir. Bu eletirilerin en younlat alan ise genel olarak Birlemi Milletlerin, zel olarak ise BMnin en nemli organ olan Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin (BMYK) yapsdr. Dnya bar ve gvenliini korumak ve lkeler arasnda sosyal, kltrel ve siyasal alanlarda ibirliini salamak amacyla kurulan Birlemi Milletler alt ana organdan olumaktadr: Genel Kurul, Gvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Vesayet Konseyi, Uluslararas Adalet Divan ve Genel Sekreterlik. 5i srekli (Amerika, Rusya, ngiltere, Fransa ve in), 10u Genel Kurul tarafndan iki yllk sre iin seilen toplam 15 yeden oluan Gvenlik Konseyi, BMnin uluslararas bar ve gvenlii korumakla ykml birincil ve en nemli organdr. Her yenin bir oy hakk olduu Konseyde idari kararlar 15 yenin 9unun evet oyuyla alnrken, dier konularda karar alnabilmesi iin 5 daimi yenin hibirinin veto etmemesi ve toplam evet oylarnn 9u bulmas gerekmektedir. Daimi yelerin sadece kendilerine tannan veto hakkn kullanmas, Konseyde bu yelerden birinin itiraz ettii bir kararn alnmasn engellemektedir. te yandan daimi ye sz konusu karara tam olarak katlmad halde bu karar veto etmek istemezse ekimser kalabilir, bu durumlarda gerekli kararn alnabilmesi iin 9 olumlu oyun alnmas yeterlidir. Gvenlik Konseyinde alnan kararlar tm BM yesi lkeleri balamaktadr; dier bir deile ye devletler Konseyin ald tm kararlar kabul edip uygulamak zorundadrlar. Ayrca Gvenlik Konseyinin uua yasak blge, yaptrm ya da denetim iin ald kararlar, bu kararlara hedef olan lkeler baka bir merciiye gtrememektedirler. Bu da genel olarak Konseyin zel olarak daimi yelerin her birinin sahip olduu gcn byklnn en iyi gstergesidir. BMGKye ilikin Trkiyenin de dile getirdii eletiriler zellikle iki noktada younlamaktadr. Bunlardan biri daimi yelere verilen veto hakkdr. Eitlik zerine kurulmu olan BMde daimi yelere verilen veto hakk BMnin kurulu fel-
91
sefesine aykr olarak yorumlanmaktadr. Nitekim, II. Dnya Savann yaratt dengeler zerinden alnan bir karar dorultusunda bu be lkenin bu kadar zel bir hakka sahip olmas gnmz uluslararas sisteminin gerekliiyle badamamaktadr. rnein Almanya ve Japonya BMye dier pek ok lkeden daha fazla katk yapm olmalarna ramen Gvenlik Konseyinde temsil edilmemektedirler. Ayn ekilde dnya nfusunun altda birini oluturan Hindistan ve BMnin kurucu yelerinden biri olan ve rgte ok nemli katklar salam Trkiye de Gvenlik konseyinde yer almamaktadr. Buna karn ngiltere ve Rusya gibi Konseyin dier srekli yeleri bugnn uluslararas konjonktrnde BMGKnn kendilerine salad ayrcalklara edeer ekonomik ve siyasi gce sahip deildirler. Veto hakkna ilikin dier bir eletiri ise sistemin BM kararlarnn lkeden lkeye deiiklik gstermesine olanak vermesidir. Bu tutarszlk BMye olan gveni tahrip etmektedir. zellikle 1999da NATOnun Kosovaya BM karar olmadan mdahale etmesi, Amerikann Irak igali karsnda BMnin gsterdii tutum ve Filistindeki uygulamalarna ramen sraile kar hi bir yaptrm mekanizmann iletilmiyor oluu BMGKnn gvenirliini ciddi bir ekilde zedelemitir. Ayrca Libyaya uu yasa getiren BMGK Suriye konusunda Rusya ve inin vetosu nedeniyle yaptrm karar dahi alamamtr. Yaptrm kararlarnn uygulanmas asndan da skntlar yaanmaktadr. Babakan Erdoan Eyll aynda BM Genel Kurulunda yapt konumasnda, yaptrm kararlarnn uygulanmasnn lkeden lkeye farkllk gsteriyor oluunun BMye duyulan inanc sarstn ifade ederek, bunun eitlik ilkesine aykr olduunu dile getirmitir. 100 Bu erevede, ran, Filistin ve Sudana kar alnan yaptrm kararlar ve tedbirler harfiyen uygulanrken, sraile kar alnm saysz yaptrm kararnn uygulanmamas gsterilebilir. Dier eletiri konusu ise Gvenlik Konseyinin ye saysyla ilikilidir. BM Antlamasnn 23. Maddesinde yaplan deiiklikle Gvenlik Konseyinin ye says 10dan 15e kartlm olmasna ramen, gnmzde 193 yesi bulunan BMyi temsil etmekte yetersiz kalmaktadr. Ayrca mevcut 5 daimi yenin 3nn Avrupa, 1inin Asya, 1nin ise Amerikay temsil ettii dnlrse Afrika, Gney Amerika ve Avustralya ktalar Konseyde temsil edilmemektedir. Bu da akllara, Konseyde brakn lkeleri ktalar bile temsil edilmeyen lkelerin, BMGK kararlarna ne kadar bal olabilecekleri sorusunu getirmektedir. Nitekim, Babakan Erdoan yine BM Genel kurulunda yapt konumada bu soruna da dikkat ekmitir. Erdoan daimi ye yapsnn II. Dnya Sava sonrasndaki uluslararas yapy yansttn belirterek, uanda 193 yeden oluan BMnin be daimi yesi bir kenara brakldnda 188 yenin 5 yenin ald kararlara uymak zorunda kalmasnn bir meruiyet ve adaletsizlik problemi yarattnn altn izmitir.101 BMGKnin yapsna ynelik eletiriler reform ihtiyac zerine younlamaktadr.
100. Babakandan gen mesaj, Sabah, 12 Ekim 2011. 101. Babakandan gen mesaj, Sabah, 12 Ekim 2011.
92
DI POLTKA
Bu minvalde, imdiye kadar saysz reform nerisi sunulmu, ancak daimi yelerin var olan ayrcalklarn srdrme srarlar nedeniyle gndeme alnmamtr. Bunlardan en nemlisi Gvenlik Konseyinin yapsnda pek ok deiiklik ieren ve genilemek iin iki ayr model neren Annan tarafndan sunulan tekliftir. Bu iki neriden A modeli, konseye 6 yeni daimi ve 3 yeni iki yllna seilen geici ye ekleyerek tm daimi yelerin veto hakkn kaldrmaktadr. 11 daimi ve 13 geici yeden oluacak yeni Konseyin toplam ye says 24 olarak ngrlmtr. B Modeli ise daimi ye saysna dokunmadan geici ye yapsn deitirmeyi ngrmtr. Bu modele gre 8i drt yllk ve grev sresi yenilenebilen, biri iki yllk ve grev sresi yenilenemeyen toplam 9 yeni geici ye Konseye eklenecektir. Bylelikle eski 15 yeye ek olarak katlacak 9 yeni geici ye ile toplam ye says yine 24 olarak planlanmtr.102 Ancak bu iki plan da daimi yelerin gsterdii ilgisizlik nedeniyle gndeme alnmamtr. Her ne kadar BMye ynelik eletirilerin konusu yeni olmasa da, bu eletirilerin Trkiye tarafndan BMde yksek sesle zikredilmesi ve dnya kamuoyunun gndeminde tutulmaya allmas ok nemlidir. Genelde nc dnya lkeleri ya da uluslararas sistemin dndaki ran gibi lkeler tarafndan dile getirilen bu eletiriler, ilk defa Bat sistemi ve kurumsal yaplar iinde yer alan bir lke tarafndan Bat d platformlarda deil Batl platformlarda cesaretle ifade edilmitir. Trkiye son yllarda izledii aktif diplomasi ile bir yandan blgesel profilini ykseltmekte, te yandan yapt sistem eletirisi ile yeni uluslararas realitede ciddiye alnmas gereken bir aktr olduunu gstermektedir.
3.2
3.2.1
DI POLTKADA KRZLER DNEM VE KL LKLER

Trkiye ABD likileri
2010 ylndan arta kalan eksen kaymas tartmalarnn gerilimi ile yeni bir yla giren Trk-Amerikan ilikileri, beklentilerin aksine, 2011de olumlu ynde bir seyir izlemitir. ki lke arasndaki ilikilerin bylesine hzl bir deiim gstermesinde en nemli etken hi kukusuz Arap Bahar bata olmak zere yaanan blgesel gelimelerin basks altnda eksen kaymas gibi yapay tartmalarn bir yana braklmas olmutur. Bunun yan sra iki lke arasndaki ilikilerin tarihsel hiyerarik yapsn deitirmek isteyen Trkiye ile bu anlamda statkoyu korumak isteyen ABD arasnda yaanan yapsal sorunlarn tam anlam ile aldn sylemek mmkn olmasa da, her iki taraf da yl iinde mevcut sorunlara odaklanarak ortak bir dil gelitirmeyi baarabilmitir. Bu deiimde, Trkiyenin son
102. Jonas Von Freiesleben, Reform of the Security Council, in Managing Change at the United Nations, Centre for UN Reform Education, Nisan 2008.
93
10 ylda benimsedii kendi karlarn nceleyen d politika sylemi ile birlikte Ortadouda etkin bir aktr haline gelmesinin, 2011 boyunca yaanan gelimeler paralelinde, Washington tarafndan artk cezalandrlmas gereken bir durum deil, yadsnamaz bir gerek olarak kabul edilmesi de etkili olmutur. 2011de Trk-Amerikan ilikilerini seyrini belirleyen en nemli gelimelerden biri btn dnyann gndemine oturan Arap bahar olmutur. Kuzey Afrika ve Ortadouda mevcut dzeni kkten sarsan bu deiim dalgasnn bandan itibaren Trkiyenin gerek Bat ittifaknda yer alan gerekse blgedeki iktidarlarla ve muhalif gruplarla konuabilen etkili bir aktr olarak kendini gstermesi, blgesel deiime direnemeyeceini gren ABDnin ibirlii araylarnda ne kmas ile sonulanmtr. ABDnin Trkiyeden model lke yaratma abalar, Trkiyenin yeni ynetimler iin demokrasi tecrbesi ve ekonomideki baars ile ilham kayna olma rol ile elimesine karn, blgenin geleceini demokratik yeni dzende gren ortak bak as iki lkeyi ibirlii konusunda uzlatrmtr. Bata Msr, Libya ve Suriye olmak zere Ortadouya ilikin 2011 yl boyunca eitli seviyelerde sklkla gr alveriinde bulunulmas, iki lke arasndaki ilikilerin terrle mcadeleden, ekonomiye tm boyutlarna yansmtr. ABD Bakan Barack Obama, Eyll ayna kadar geen 9 aylk sre iinde 11 kez Babakan Erdoan aram ve bata Arap bahar olmak zere pek ok konu grlmtr.103 En son Eyll ayndaki BM toplantsnda Erdoan-Obama arasnda gerekleen zirvede Suriye, sraille ilikiler, Filistin, Kbrs ve terrle mcadeleye kadar pek ok farkl konu gndeme gelmitir. kili ilikilerdeki bu yaknlama, Trkiye-srail geriliminde ABDnin sraili destekleyen pozisyonuna ramen, Trkiyeye kar da yumuak bir sylem benimsemesine yol amtr. kili grmelerde ve Kongre ile temaslarda srail konusu daha az yer tutarken, Erdoan-Obama grmesinde, Trkiyeye srail ile ilikilerin seyri konusunda bir bask gelmemi, ABDnin tutumu gerginliin zlmesi dilei ile snrl kalmtr.104 Trk-Amerikan ilikilerinin sene iindeki seyrini dorudan etkileyen bir baka gelime, 2010 ylnn kriz alan olarak ortaya kan NATO fze kalkan projesi kapsamnda, Trkiyenin stlenecei roln belirginlik kazanmas ve Malatya Krecikte bir radar tesisinin kurulmasnn karara balanmas olmutur. Konunun yanl bir boyutta kamuoyunda ve medyada tartlmasnn bir neticesi olarak, Trkiyenin hayr dedii fze kalkanna evet demesi gibi bir hava doduysa da, aslnda fze kalkan kapsamnda ikili ilikilerde kriz, geen sene NATO Liz-
103. Obama 9 ayda 11 kez Erdoan arad, Sabah, 16.10.2011. 104. ABDden Obama-Erdoan aklamas, Ahaber, 21.09.2011.
94
DI POLTKA
bon Zirvesi srasnda yaanm ve Trkiyenin taleplerinin kabul edilmesinin105 ardndan stratejik konsept belgesine onay vermesi ile birlikte son bulmutur.106 Bundan sonraki srete teknik detaylar zerinde alma sreci balamtr ve ilk andan itibaren Trkiyede bir radar konulandrlmasnn gndeme gelebilecei bilinmektedir. Trkiyenin bu kapsamda topraklarnda radar konulandrmay resmen kabul etmesi ve yer tespiti ile birlikte bu durum somutluk kazanmtr. Bu karar, Trk yetkililerin aklamalarnda kalkann rana kar olmad vurgularn srdrmelerine ramen, ran ile ilikilere kanlmaz olarak gerilim eklinde yansmtr. Trkiye yine, bir nceki senenin ABD ile ilikilerdeki en nemli bir dier kriz meselesi ran nkleer sorunu konusunda pozisyonunu koruduysa da, meselenin fze kalkan ile i ie gemesi dolaysyla ranla ilikiler ivme kaybederken, ibre ABD ile ilikilerden yana kaymtr. Buna Trkiyenin Suriye konusunda ranla ters dmesi ancak ABD ile ortak bir sylem gelitirmesi de eklenince ABD ile yaknlama artmtr. 2011 yl boyunca PKKnn artan saldrlar nedeniyle ikili ilikilerde hem en ok tartlan hem de yeni admlar atlan alanlardan biri terrle mcadele olmutur. ABDnin salad destein artmas ynndeki beklentiler ile birlikte PKK ile mcadele Eyll aynda gerekleen Erdoan-Obama grmesinde nemli yer tekil etmitir ve Trkiye tarafndan bir talepler listesi Amerikan makamlarna sunulmutur.107 Trkiyenin destek taleplerinin bir uzants olarak zellikle nokta operasyonlarn yaplmas iin istihbarat paylamnda yeni anlamalar salanrken, 3 adet Kobra helikopterinin alm ve Iraktan ncirlik ssne kaydrlan Amerikan insansz hava arac 4 adet Predatrn kullanm iin admlar atlmtr.108 Nitekim ABD Savunma Bakanl szcs John Kirby, sz konusu kaydrmann, Trk ordusuna, Gneydou Anadolu snrlarnda terr rgt PKKnn szma tehditlerine kar mcadelede istihbarat destei salayacan aklamtr.109 Gerek ABDnin yl sonunda Iraktan askerlerini tamamen ekecek olmasnn getirdii endieler, gerekse Suriye bata olmak zere Ortadoudaki istikrar tehdit eden gelimeler, PKK konusunda ABDyi Trkiye ile daha youn ibirliine tevik etmitir.
105. Bunlar; Balistik fze tehdidine ve kitle imha silahlarndan kaynakl tehdide ilikin olarak lke ad verilmemesi, baka bir deyile rann veya Suriyenin adnn aka zikredilmemesi; Fze kalkan projesinin NATOnun kolektif savunma anlay erevesinde hayata geirilmesi; Fze kalkan projesinin Trkiye topraklarnda tam kapsama salamas, NATO lkelerinin topraklarnn tamamn bu tip saldrlardan korumasdr. Detayl bilgi iin baknz; Selin Blme, NATO Zirvesi ve Fze Kalkan Projesi, SETA Analiz, Say 30 , Aralk 2010. 106. Strategic Concept For the Defence and Security of The Members of the North Atlantic Treaty Organisation, Lisbon, 19-20 Kasm 2010, http://www.nato.int/lisbon2010/strategic-concept-2010-eng.pdf 107. Babakan Erdoann Obama grmesi sonras aklamalar, Hrriyet, 21.09.2011. 108. ABDden PKK liderlerine nokta operasyon istendi, Sabah, 28.10.2011. 109. Kirby: nsansz hava arac Predatrler Iraktan Trkiyeye kaydrld, Zaman, 14.11. 2011.
95
Kronoloji
8 Ocak 2011:
TRKYE ABD LKLER
Dileri Bakan Yardmcs ve szcs Philip J. Crowley Tek bamza uluslararas sorunlar zemeyeceimizi biliyoruz. Byk sorumluluk alarak bunu yerine getiren Trkiyenin roln de memnuniyetle karlyoruz dedi. 30 Ocak 2011: Babakan Recep T. Erdoan ile ABD Bakan Barack Obama telefon grmesinde; Ortadou halklarnn meru ve doal demokratik haklarnn karlanmas gerektii hususunda gr birliine vard. 6 ubat 2011: Bakan Davutolu, Msr konusundaki yaklamlarnn ABD ile byk oranda rttn syledi. 15 ubat 2011: ABDnin Ankara Bykelisi Francis Ricciardone, Trk halknn zgr bir basna sahip olmay talep edeceini ve eletirel ve muhalif birbasn olsa bile, gazeteci tutuklamay anlamadklarn syledi. 5 Mays 2011: Libya Temas Grubunun ikinci toplantsnda, Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile gren ABD Dileri Bakan Hillary Clinton Trkiyenin Libya iin hazrlad yol haritasn desteklediklerini ve Trkiye ile yakn ibirlii yapmak istediklerini belirtti. 20 Haziran 2011: Babakan Recep T. Erdoan ile ABD Bakan Barack Obama arasnda yaplan telefon grmesinde, Suriye halknn meru taleplerinin karlanmas asndan reformlarn ivedilikle gerekletirilmesi, sivil ve bar gstericilere kar iddete bavurulmamas gerektiine iaret edildi. 15-16 Temmuz 2011: Dileri Bakan Clinton 15-16 Temmuzda Libya Temas Grubu toplantlarna katlmak zere Trkiyeye geldi ve Trk yetkililerle de grmeler yapt. 26 Temmuz 2011: ABD Genelkurmay Bakan Oramiral Michael Mullen, terr rgt PKK ile mcadelede Trkiye ile ABD arasnda bir ibirlii olduunu syledi. 23 Austos 2011: ABD Dileri Bakanl Szcs Victoria Nuland, PKK ile mcadele iin Irakn kuzeyine dzenlenen hava operasyonunda, Trkiyenin kendini savunma hakkn tandklarn belirtti. 2 Eyll 2011: Dileri Bakanl tarafndan ABD tarafndan NATOya tahsis edilen erken uyar radarnn Trkiyede konulandrlmasnn ngrldn aklad. 6 Eyll 2011: ABD Dileri Bakanl Szcs Victoria Nuland, Mavi Marmara basknyla ilgili BM soruturma komisyonunun raporunu titiz ve profesyonel bir alma olarak nitelendirdi. 20 Eyll 2011: BM Genel Kurulu almalar iin ABDye giden Babakan Recep Tayyip Erdoan ile Barack Obama grt. Grmede PKK, Suriye, NATO Savunma Sistemi, srail-Filistin, Afganistan ve Irak konular gndeme geldi. 30 Ekim 2011: Trk-Amerikan Konseyinin 30. yl toplantsnda konuan ABD Dileri Bakan Hillary Clinton, Trkiyenin artan blgesel etkisinden duyulan memnuniyeti dile getirerek, Trk ekonomisinin gsterdii gelimeyi mucize olarak tanmlad. 1 Kasm 2011: Milli Savunma Bakan smet Ylmaz, Amerikan askerlerinin Iraktan ekilmesiyle g boluu olumamas iin atlacak her admda iki lkenin birbirini bilgilendirmesi ve birbirine danmas ynnde karara varldn aklad.
96
DI POLTKA
ki lke arasndaki ilikilerin i politikaya dnk boyutunda Trkiyedeki tutukluluk sreleri, basn, ifade ve inan zgrl konular, Amerikan makamlarndan gelen eletiriler nedeniyle 2011in ilk yarsnn kriz alan olarak kendini gstermitir. zellikle ABDnin Ankara Bykeliliine atanan Francis Ricciardonenin yarg, basn zgrl ve gazetecilerin tutuklanmalarna ilikin yapt eletiriler ve ardndan ABD Dileri Bakanl Szcs Philip Crowleyin bykelinin aklamalarnn arkasnda olduklarn sylemesi sknt yaratmtr.110 Trk makamlarnn cevaplarnda bu durumu i ilerine mdahale olarak yorumlamas ve eletirileri kabul etmemesi ise krizi trmandrmtr.111 Her ne kadar Amerikal yetkililerin bu aklamalar yln ikinci yarsnda gndemden dtyse de sene iinde internet zgrlnden, dini zgrlklere kadar uzanan zgrlkler konusunda Amerikan makamlarnn snrl eletirileri devam etmitir.112 Sene iinde gndemde geri planda kalan, ancak nemli baz gelimeler ise iki lke arasndaki ilikilerin en ok ihmal edilmi alannda, ticari ilikilerde yaanmtr. Trk-Amerikan ilikilerinin gndeminde, siyasi ve askeri konulara nazaran ekonomik ilikilere de artan lde yer verilerek, ikili ilikilerde daha dengeli bir ivme yakalanmtr. Siyasi ilikilerdeki normallemenin de bir uzants olan bu deiim, TSAD Bakan mit Boyner Ekim aynda Washingtona yaplan TSAD ziyaret sonras aklamasna ...Belki de aslnda ilk defa ziyaretimizin ekonomik ve ticari boyutu da gemiteki ziyaretlere gre daha dengeliydi szleri ile yansmtr.113 ki lke arasndaki ilikilerde zayf kalmas nedeniyle fazlas ile eletiri konusu ekonomik boyutun gelitirilmesinin Babakan Erdoan tarafndan Obama ynetimi ile yaplan grmelerde sklkla dile getirilmesi, istiare mekanizmalarnn gelitirilmesi ve iletilmesi zerinde durulmas da gelimeler zerinde etkili olmutur. Bunun neticesinde 2002 ylnda kurulan Trkiye ABD Ekonomik Ortaklk Komisyonunun yedinci toplants Ekim aynda stanbulda yaplmtr. Ayrca ticari alanda ibirliin bir uzants olarak, 2010 ylnda ABDde dzenlenen Kresel Giriimcilik Zirvesinin ikincisi Trkiyeye tanm ve 3-6 Aralk tarihleri arasnda Babakan Erdoann himayesinde stanbulda gerekletirilmitir.114 Yl boyunca ilikilerdeki iyilemenin bir neticesi olarak, bu seyri dorulayan st dzey aklamalar sene sonuna doru ardarda gelmeye balamtr. ABD Dileri Bakanlnn Avrupa ve Avrasya lerinden Sorumlu Bakan Yardmcs Phi-
110. Bykelinin snr bellidir, Star, 17.02.2011. 111. Snr ama uyars, Milliyet, 16.02.2011. 112. ABDden Trkiyeye internet zgrl eletirisi, CNNTrk, 19.07.2011. 113. ABD ile artk birbirimizi daha iyi anlyoruz, Vatan, 27.10.2011. 114. Dnya giriimcileri stanbulda buluacak, NTV, 28.11.2011.
97
lip Gordon, son bir yl iinde iki lke ilikilerinin glendiini ve younlatn aklarken,115 Cumhurbakan Abdullah Gl, Financial Timesa yapt aklamada ABD ile ilikilerin hi olmad kadar salkl olduuna deinmitir.116 Amerikan Trk Konseyinin 30. Yllk Konferansnda konuan ABD Dileri Bakan Hillary Clinton ise Trkiyenin gsterdii ekonomik gelimeyi Trk mucizesi olarak adlandrm ve Trkiyenin bu gc Arap uyannn yaand blgeyle paylamas halinde tm blgede bar, demokrasi ve istikrarn oluabileceini sylemitir.117 Ortadouyu ve Kuzey Afrikay iine alan Arap baharnn yaratt blgesel istikrarszln yan sra, ekonomik krizin yaratt kresel istikrarszln nmzdeki sene de devam edecei ve bu ift tarafl istikrarszlk dalgas iinde Trkiyenin her iki anlamda sunduu gvenli imaj ve blge halklar ile gelitirdii salkl ilikiler gz nne alndnda, ABD asndan Trkiye ile iyi ilikileri korumak ve gelitirmek nmzdeki sene de nemini koruyacaktr. Bunun karlnda pazarlk pay artan Trkiye, ABD ile ilikilerinde daha gl olacak, bu ise Trkiyenin de karlarnn gzetildii daha dengeli bir ilikinin srdrlmesini salayacaktr.
3.2.2
Trkiye-AB likileri
2005 ylnda mzakerelerin almasyla balayan yeni sre Trkiye-Avrupa Birlii ilikilerine beklenen olumlu etkiyi yapamamtr. Bir yandan Kbrs sorunu, te yandan Fransann tek tarafl reddi nedeniyle askya alnan 18 balk, mzakereleri durma noktasna getirmitir. Getiimiz bir yl ierisinde her hangi bir baln alamamas ise durumun vahametini gsterir niteliktedir. Bu anlamda 2011 yl bir nceki yl gibi Trkiye-AB ilikileri balamnda duraan ve verimsiz bir yl olmutur. Ekim aynda yaymlanan ilerleme raporu nceki yllardaki raporlarn tekrarndan teye geememi, Kbrs sorununu mzakere srecinin nndeki en byk engel olarak iaret etmitir. Raporda anayasa deiiklikleri, HSYK dzenlemeleri, askerin sivil denetimi gibi konularda atlan admlar vlrken, uzun tutukluluk halleri, tutuklu gazeteciler, gzalt srelerinin uzunluu, KCK tutuklamalar, basn ve ifade zgrlnde yaanan skntlar ise youn ekilde eletirilmitir.118 Mzakerelerin nnde en byk engel olan Kbrs konusunda hibir ilerlemenin salanamamas, olduka teknik seyirde izleyen ilikileri, siyasi bir itici gten
115. ABD: Trkiye ile ilikiler son bir yl iinde glendi, Haber Trk, 15.09.2011. 116. Turkish president welcomes rapport with US, Financial Times, 07.11.2011. 117. Ekonomide Trk mucizesi blge iin itici g olacak, Star, 02.11.2011. 118. Turkey 2011 Progress Report, Communication from the Commission to the European Parliament and the Council: Enlargement Strategy and Main Challenges 2011-2012, Brussels, 12.10.2011
98
DI POLTKA
mahrum brakmtr. Gelinen bu noktada, Trkiyenin AB yelii bugn iin uzak bir ihtimal olarak grlmektedir. AB yeliinin stratejik bir hedef olduu siyasiler tarafndan dile getirilse de, bu tkanklktan dolay pratik anlamda hkmetin gndeminde bir yer igal ettii sylenemez. Nitekim AB konusu 2011 seimleri ncesinde partilerin siyasi programlarnda ve seim kampanyalarnda olduka snrl bir yer igal etmitir. Seimlerden sonra ise gerek youn i gndem gerekse Ortadouda yaanan gelimeler AByi arka plana itmitir.
Kronoloji
2 Ocak 2011:
TRKYE-AB LKLER
Kbrs Rum Ynetimi lideri Dimitris Hristofyas, Trkiyenin ABye kar ykmllklerini yerine getirmesinde srar edeceklerini ve Trkiyenin AB yeliinin Kbrstan getiini syledi. 13 Ocak 2011: Dileri Bakan Ahmet Davutolu, AB D likiler ve Gvenlik Politikas Yksek Temsilcisi Catherine Ashton ile stanbulda bir araya geldi. 24 ubat 2011: AB ileri Bakanlar, Brkselde yaptklar toplantda, Ankarayla vize diyalou balatma karar ald. 25 ubat 2011: Cumhurbakan Abdullah Gl, G-20 Dnem Bakan sfatyla Trkiyeye gelen Fransa Cumhurbakan Nicolas Sarkozyye Trkiyenin ABye tam yelik srecine ilikin verilen szlerin tutulmasn ve mzakere srecinin baaryla bitirilmesini istediklerini syledi. 31 Mart 2011: Babakan Recep Tayyip Erdoan ngiltereye resmi bir ziyaret gerekletirdi. Erdoan, ziyaret vesilesiyle Kralie II. Elizabeth, Babakan David Cameron ve Babakan Yardmcs Nick Cleggle bir araya geldi. 11 Nisan2011: Dileri Bakan Ahmet Davutolu, AB Dnem Bakanl mnasebetiyle Macaristan ziyaret etti. 10 Mays 2011: sve Dileri Bakan Carl Bildt ve Avrupa likilerinden Sorumlu Bakan Birgitta Ohlssonun Avrupa Gn dolaysyla Demokratik Trkiyenin Yeri ABdir balkl bir aklama yaynlad.1 11-13 Temmuz 2011: Genileme ve Komuluk Politikasndan sorumlu AB Komiseri Stefan Fle stanbul ve Ankarada eitli temaslarda bulundu. 13 Ekim 2011: AB ilerleme raporunda Trkiyenin iyi ilerleme kaydettii vurguland. 15 Ekim 2011: Avrupa Birliinin, Trk vatandalarna vize uygulamasnn kolaylatrlmas almalarnn erevesinde, Trkiyedeki tm AB konsolosluklarnca ayn belgelerin talep edilmesi ynnde karar alnd. 18 Ekim 2011: Trkiye ile AB arasnda bir yldan uzun sredir almayan mzakere balklarnda ilerleme salanmas iin Trkiye Odakl 9 AB yesi 2012den nce sreci hzlandrmak giriim balatt. zellikle vize konusuna odaklanan ve sve, talya, Finlandiya, spanya, ngiltere, rlanda, Macaristan, Slovenya, Polonyadan oluan ekip, bu arayn ad, pozitif gndem koydu.
99
Trkiyenin AB yeliinin her zamankinden daha uzak bir olasla evrilmesi ilikilere yeni bir sylemin sirayet etmesine neden olmutur. Bu minvalde, Trkler AB yelii ile ilgilenmiyor algs gerek siyasi mercilerde gerekse entelektel camiada ciddi bir ekilde yer edinmeye balam, Trklerin amalar ve motivasyonlar AB bakentlerinde sorgulanr olmutur. Trk liderlerin srecin nihai sonutan daha nemli olduunu vurgulayan aklamalar ise var olan alglar glendiren delil olarak sunulmutur.119 Trkiyenin AB yeliine olan ilgisinin azald algsna Avrupallarn fazlasyla sahip kmas -bu algnn tad doruluk ve hata pay bir yana braklrsa- ilikilerin ieriine ve seyrine zarar vermektedir. Trkler ne istiyor sorusundan hareketle balayan tartmalar, ilikilerin duraanlna objektif bir perspektif getirmekten ziyade, Trkiyeyi bir samimiyet testine maruz brakmaktadr. Bu tartmalarn Trkiyenin yeliine scak bakan kesimler tarafndan da younlukla zikredilmesi dolayl olarak Trkiyenin yeliine kar kanlarn grlerinin ana akm haline gelmesine hizmet etmektedir. Trkiyenin AB yeliine ynelik tartmalar son yllarda Avrupada da yeterince ilgi uyandrmamaktadr. 2008de balayan finansal krizin etkilerinden bir trl kurtulamayan Avrupa, 2011 yln Euro blgesini iflasn eiine getiren bor krizinin etkisinde geirmitir. Yunanistan vuran bor krizi, ksa zamanda rlanda, Portekiz, spanya ve talya gibi dier Avrupa Birlii lkelerine yaylarak, AB entegrasyonunu ciddi biimde riske sokar hale gelmitir. zellikle Yunanistann ABnin verdii mali yardma karlk talep ettii kemer skma paketini Kasm aynda referanduma sunacan aklamasyla zirve yapan Nasl bir AB? tartmalar, bor oran srdrlemez boyutlara ulaan talyann muhtemel iflas senaryolar zerinden yeni bir boyut kazanarak, ye lkeler arasnda AB projesine yaklamlarda ayrmalarn derinlemesine neden olmutur. Almanyann giderek glendii bu yeni konjonktrde ngiltere ve Fransa yeni AB projesini kendi yaklamlar dorultusunda etkilemek iin rekabet ierisindedirler. Avrupann yeni bir kurumsal yap srecine girdii bu yeni dnemde, Trkiyenin yelii konusu daha da belirsiz hale gelmitir. Her ne kadar Trkiye, son yllarda gsterdii ekonomik performans ile Avrupal lkelerin bireysel dikkatini ekmeyi baarsa da, bu Euro blgesine dair yeni projeksiyonlarn retildii bir dnemde, Trkiye gibi byk bir ekonominin ABye alnmas salayacak boyutta deildir. Ekonomik krize Avrupann verdii kltrel yant Trkiyenin yeliini belirsizletiren dier bir etmendir. Avrupada Mslman ve gmen kartl zerinden ykselen ar sac akmlar, halknn byk ounluu Mslman olan Trkiyenin
119. Cumhurbakan Abdullah Gl Eyll 2011de gerekletirdii ziyaretinde Trkiyenin katlm mzakereleri tamamlandnda AB yeliini yeniden gzden geirebileceini ima etmitir. Bkz Turkey will be fine if its EU bid fails, says Gul, Hurriyet Daily News, 19 September 2011.
100
DI POLTKA
AB yeliini zorlatrmaktadr. En son ngiliz dnce kuruluu DEMOSun internet ortamnda ar sa hareketlerin ykseliini inceledii niceliksel aratrma, Avrupada bu hareketlere destek veren kesimi birletiren unsurun slam korkusu olduunu ortaya koymutur. Yeni nesil milliyeti partilerin en belirgin zellii ise eski keskin sylemleri ve gmen kartln geni kitlelerin kabul edebilecei ekilde sunmalardr.120 Avrupada ar san ana akma evrildii bugnlerde, Trkiyenin yelii dorudan kimlik erevesinde ele alnmaktadr. Ancak her ne kadar Trkiyenin AB mzakere sreci durmu olsa da, Trkiyenin son on ylda geirdii ekonomik ve siyasal dnm Trkiye-AB ilikilerine yeni bir dinamiin katlmasn salamtr: d politika. Trkiyenin blgesinde artan etkinlii ve kendine olan gveni AB nezdinde yank bulmu ve Trkiye ile Ortadou, Balkanlar ve Kafkasyay kapsayan geni corafyada d politika, enerji ve gvenlik konularnda ibirlii nerileri daha ok taraftar bulmaya balamtr. Bu anlamda, zellikle Arap baharyla birlikte Trkiyenin proaktif Ortadou politikasn yeniden uluslararas gndemi megul etmeye balamtr. Demokrasi ve slam harmanlayan siyasi tecrbesi ile Trkiye bir yandan blge devletlerine siyasi model ya da ilham kayna olarak sunulmu, dier yandan Trkiyenin blgenin geleceinde ne tr roller oynayabilecei daha pratik ve somut zeminde tartmaya almtr. Arap baharnda sergiledii performans ile youn eletirilere maruz kalan ABde bu tartmalar ciddi bir ilgi uyandrmaktadr. rnein AB komisyonuna danmanlk yapan Isabelle Ioannidesin Arap Dnyasndaki Dnmler adl analizinde yapt Trkiyenin ABye katlm sreci ne olursa olsun Trkiye AB iin blgesinde dikkate alnmas ve ibirlii yapmas gereken bir aktrdr tespiti Arap bahar sonrasnda AB bakentlerinde genel olarak kabul grmektedir.121 Mzakerelerin mevcut durumu gz nne alndnda Trkiyenin AB yeliinin yakn bir zamanda gereklemeyecek olduunu sylemek malumun ilandr. Bu nedenle Trkiye iin katlm mzakerelerinin tesinde ancak ona paralel biimde, teknik detaylarn da iinde boulmadan, gvenlik ve d politika konularnda ibirliine frsat verecek yeni bir ereve oluturulmal gr Avrupada ciddi bir destek grmektedir. Trkiye bu fikre nceden tam yelie alternatif olur gerekesi ile kar km olsa da yakn zamanda tutumunu yumuatarak bu tr bir ibirliine daha scak bakmaya balamtr. Bu minvalde, AB D likiler ve Gvenlik Politikasndan Sorumlu Yksek Temsilcisi Catherine Ashtonn youn abalar sonucunda AB ile Trkiye arasnda 2011 ylnda Stratejik Diyalog Mekanizmasnn oluturulmasna ynelik bir uzlama salanmtr. Buna ynelik ilk adm olarak
120. Jamie Bartlett, Jonathan Birdwell and Mark Lither, The New Face of Digital Populism, DEMOS 2011. 121. Isabella Ioannides, Transformations in the Arab World: Whats Next, European Union for Security Studies, 28 September 2011.
101
Eyll aynda Polonyada toplanan AB Gayriresmi Dileri Bakanlar Toplantsna (GYMNICH) Ahmet Davutolu da katlmtr. Her ne kadar diyalog mekanizmas olumlu bir adm olsa da, bu mekanizmann detaylar ve neye evrilecei konusundaki belirsizlik varln korumaya devam etmektedir.
3.2.3
Trkiye-Irak likileri
7 Mart 2010 seimleri sonrasnda yaklak bir yl alan hkmet kurma abalarnn, 21 Aralkta sonu vermesiyle Irak, 2011 ylna Nuri el Maliki Babakanlnda yeni bir hkmetle ve yeni umutlarla girdi. Bu erevede, farkl toplumsal kesimlerin taleplerini yanstan ve ulusal birlik hkmetinin kurulmasna zemin oluturan mutabakatlarn hayata geirilmesi lkenin 2011 ylndaki nceliini oluturmutur. Irakta hem demokratik seimlerin gerekletirilmesi hem de seimler sonrasnda ulusal birlik hkmetinin kurulmas Trkiye asndan da olumlu karlanan bir gelime olmutur.122 Seim sonras kurulan hkmeti tebrik eden ilk lkelerden biri olan Trkiye, Irakn tm kesimlerine eit mesafede durmaya zen gsteren tutumunu getiimiz yl zarfnda da zenle srdrmtr. Bu erevede, Dileri Bakan Ahmet Davutolunun 16 Ocakta yeni kurulan Irak hkmetine gerekletirdii ziyaretin ardndan, 2829 Mart tarihlerinde de Babakan Recep Tayyip Erdoan, Iraka resmi bir ziyarette bulunarak Trkiyenin bu yndeki tutumunun altn yeniden izmitir. Trkiyenin tm Irakl taraflarla iletiim halinde olma abas Irak tarafnda da karlk bulmutur. 10 ubat 2011de Irakn Snni Meclis Bakan Usame en Nuceyfinin, 3-6 Maysta Irak Cumhurbakan ii Yardmcs Adil Abdulmehdinin, 2-5 Kasm tarihlerinde Blgesel Krt Ynetimi lideri Mesut Barzaninin Trkiyeye dzenledikleri ziyaretler bunun ak gstergesi saylabilir. Ayrca 20 Ekimde PKKnn Hakkri saldrsnn ardndan Krdistan Demokrat Partisi Genel Bakan Yardmcs Neirvan Barzaninin Trkiyeye dzenledii basal ve ibirlii amal ziyaret de bu dorultuda deerlendirmelidir. Dier taraftan Trkiye ile Irak arasnda 2008de tesis edilen Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyinin ortaya koymu olduu vizyon, 2011 ylnda da takip edilmitir. 12-13 Ekimde Trkiyeyi ziyaret eden Irak Dileri Bakan Hoyer Zibarinin Trkiye Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile yapt ortak basn toplantsnda bu hususa ilikin ortak irade beyan dikkat ekicidir.
122. Detayl bilgi iin bkz. http://www.mfa.gov.tr/disisleri-bakanligi_nin-2012-mali-yili-butce-tasarisinintbmm-plan-ve-butce-komisyonu_na-sunulmasi-vesilesiyle-hazirlanan-kita.tr.mfa
102
DI POLTKA
Trkiye ile Irak arasndaki ikili iliki 2011 ylnda zellikle ekonomik ibirlii alannda nemli ilerleme kaydetmitir. ki lke arasnda 2010 ylnda 7,3 milyar123 dolar bulan ticaret hacmine 2011 ylnn ilk sekiz aynda ulalmtr. Ylsonu itibariyle toplam ticaret hacminin 10 milyar dolar bulmas beklenmektedir. Ekonomik ibirlii kapsamnda zellikle enerji ve inaat sektrlerinde faaliyet gsteren zel irketlerin ve devlet kurumlarnn Irakla gelitirdikleri ilikiler de sene iinde nemli boyutlara ulamtr. Bu dorultuda 30 ubatta Elektrik Bakanl Mastr Plan Konferans balkl toplant iin stanbula gelen Irak Babakan Yardmcs Hseyin ehristan ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz bir araya gelmilerdir. 6 Haziranda ise TPAO ile Irak Petrol Bakanl arasnda Basradaki Siba ve Diyaledeki Mansuriye doalgaz yataklarnn gelitirilmesi ve retimi konusunda iki ayr anlama imzalanmtr. Trkiye - Irak ilikilerinin geliimi noktasnda en nemli meselelerden birisi olan gvenlik sorunu, 2011 ylnda da gndemdeki yerini korumutur. Irakta konulanan PKKnn Trkiyenin gvenliini tehdit etmeye devam etmesi, ancak Irakn Trkiyeye kar komuluk hukuku, kendi anayasal hkmleri ile uluslararas hukuktan doan sorumluluklarn yerine getirememesi nedeniyle Trkiye, Irak tarafn da bilgilendirerek terr rgt kamplarna ynelik hava saldrs dzenlemitir. Yine Trkiye scak takip erevesinde snrl lde PKKya ynelik snr tesi kara operasyonlar dzenlemitir.
TRKYENN IRAK VZYONU

Irakn bamszlnn, siyasi birliinin ve toprak btnlnn korunmas ile i istikrarnn, i barnn, ekonomik refah ve gvenliinin salanmas Trkiyenin blge politikasnda byk nem arz etmektedir. Trkiye, Irakta demokrasi ve istikrarn salanabilmesi amacyla 2003 ylnda nclk ettii Iraka Komu lkeler sreciyle birlikte bu dorultuda Irakn bugn ve geleceine nemli katklarda bulunmu, Irakn komular ve uluslar aras toplumla btnlemesi abalarna yardmc olmutur.
Yl iinde gvenlik iki lke arasndaki pek ok grmede balca gndem maddesi olarak yerini korumutur. 28-31 Mays tarihleri arasnda ileri Bakanlnn daveti zerine Trkiyeye gelen Irak Temsilciler Bakan ve beraberindeki heyetinin ziyareti, Dileri Bakanl Mstear Feridun Sinirliolunun 11 Eyll tarihli Irak ziyareti, 3 Ekimde Irak Dileri Bakan Hoyer Zibarinin Trkiye ziyareti, 20 Ekimde Krdistan Demokrat Partisi Genel Bakan Yardmcs Neirvan
123. Detayl bilgi iin bkz. http://www.mfa.gov.tr/turkiye-irak-ekonomik-iliskileri-ve-turkiye_nin-yenidenimar-surecine-katkisi.tr.mfa
103
Barzaninin ziyareti ve 2-5 Kasm tarihlerinde Blgesel Krt Ynetimi lideri Mesut Barzaninin ziyareti gvenlik konusunda mzakerelerin n planda olduu ziyaretler erevesinde saylabilir. Trkiye ayrca 2011 yl srasnda Irak hkmetinin kurulmasn salayan siyasi mutabakatlarn gereklemesi ve Irakta i istikrarn salanmas srecini de yakndan takip etmi ve. bu dorultuda yeterli gelimenin kaydedilememesi Trkiyenin Iraktaki siyasi duruma ilikin kayglarnn artmasna yol amtr. Bununla birlikte Irak toplumunun asli unsurlardan birisi olan Trkmenlerin, Irak Milli Eitim sistemi erevesinde Trkmence eitim hakkn elde etmi olmas, Trkiye tarafndan olumlu bir gelime olarak deerlendirilmitir. te yandan ABDnin Iraktan 2011 sonuna kadar ekilmesini ngren ABD-Irak SOFA Anlamasnn uygulanmas sreci dier blge lkeleri gibi Trkiye tarafndan yakndan takip edilmitir. Trkiye tarafndan genel itibariyle olumlu karlamakla birlikte birtakm risklere dikkat ekilen srecin, zellikle 2012 ylnda Irakn ve Trkiye-Irak ilikilerinin gndeminde arlkl yer edinmesi beklenmektedir. Bu erevede Trkiye, Irakta mezhepsel ve etnik gerginliklerin artmas ve buna bal olarak gvenlik ve istikrarn daha da ktlemesi ihtimalinden tedirginlik duymaktadr. Bu noktada ulusal birlik hkmetini douran mutabakatn hayata geirilmesi ihtiyacn vurgulayan Trkiye, etnik gerginliklere neden olabilecek Kerkkte zel statl bir federal blgenin zmde temel alnmas gerektiini savunmaktadr.
Kronoloji
16 Ocak 2011:
TRKYE-IRAK LKLER
Dileri Bakan Ahmet Davutolu, yeni kurulan Irak hkmetine ilk ziyaretini gerekletirdi 10 ubat 2011: Irak Meclis Bakan Usame Nuceyfi zel bir ziyaret iin geldii Trkiyede Cumhurbakan Abdullah Gl, Babakan Recep Tayyip Erdoan ve TBMM Bakan Mehmet Ali ahin, Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile grt. 2829 Mart: Babakan Erdoan Iraka resmi ziyarette bulundu 36 Mays 2011: Irak Cumhur Bakan Yardmcs ve Irak slam Yksek Konseyi (IYK) liderlerinden Adil Abdlmehdi, Trkiyeyi ziyaret etti. Cumhurbakan Abdullah Gl ve Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile grt. 6 Haziran 2011: TPAO ile Irak Petrol Bakanl, Basradaki Siba ve Diyaledeki Mansuriye doalgaz yataklarnn gelitirilmesi ve retimi konusunda iki ayr anlama imzaland. 11 Eyll 2011: Dileri Bakanl Mstear Ferudun Sinirliolu Iraka bir ziyaret gerekleti. 3 Ekim 2011: Irak Dileri Bakan Hoyer Zebari Trkiyeyi ziyaret etti. 20 Ekim 2011: Irak Krdistan Demokrat Partisi Genel Bakan Yardmcs Neirvan Barzani Hakkrideki saldrnn ardndan basal ve ibirlii amac ile Trkiyeye geldi. 2-5 Kasm 2011: Irak Blgesel Krt Ynetimi lideri Mesud Barzani Trkiyeyi ziyaret etti.
104
DI POLTKA
Dier taraftan siyasi istikrara bal olarak ekonomik sorunlarn da 2012 yl ierisinde Irak gndeminde ne kaca dnlmektedir. 25 ubat 2011de olduu gibi halkn hayat artlarn protesto ettii gsterilerin tekrar yaanmamas iin lkenin altyap yatrmlarn bir an nce tamamlamas, ekonomi brokrasisini effaflatrp kaynaklarn adil dalmn salamas gerekmektedir. Bu dorultuda zellikle enerji alannda merkezi hkmet ile blgesel ynetimin ve Irakn farkl kesimlerinin aralarnda uzlama salamas nem arz etmektedir. Blgede emsal tekil edici ynyle Irakn, kendi i istikrarn salamas durumunda blge istikrarna da nemli lde katkda bulunmas beklenmektedir.
3.2.4
Trkiye-ran likileri
2010 ylnda arlkl olarak rann nkleer faaliyetleriyle ilgili giriimlerin glgesinde kalan Trkiye-ran ilikileri, 2011 ylnda daha ok Arap Bahar erevesinde gndeme gelmitir. Arap lkelerindeki ynetimlerin pe pee devrilmesiyle ortaya kan model tartmalar iki lke arasndaki blgesel rekabeti yeniden su yzne karmtr. Tunusta balayan olaylarn Msra ve ardndan dier lkelere yaylmasyla birlikte Trkiyenin inisiyatifinin ve etkinliinin gzle grnr biimde artmas, Babakan Erdoann Msrdaki laiklik ars ve son olarak Suriye hususunda iki lkenin farkl taraflarda yer almas Ankara -Tahran ilikilerinde belirgin bir soukluun yaanmasna neden olmutur. Trkiyenin Arap Bahar srecinde yrtt etkin diplomasinin dikkatle izlendii randa Trkiyenin niyeti ve giriimleriyle ilgili youn tartmalar yaanmtr. Yaplan analizlerde, farkl perspektiflere sahip olmalarna ramen hem muhafazakar hem de reform yanls yorumcular, Trkiyenin bu srete ne kt ve rann eitli nedenlerden dolay fazla bir etkinlik gsteremedii konusunda hemfikir olmulardr. zellikle Babakan Erdoann Msr, Tunus ve Libyay kapsayan blge turu tartmalar daha da alevlendirmitir. Blgedeki etkinliini gstermek amacyla Dileri Eski Bakan Ali Ekber Velayetinin nclnde byk bir konferans dzenleyen ran ynetimi, blgeden pek ok akademisyen ve siyasi figr bir araya getirerek Arap Baharn tartmaya amtr. Konferansn sonu bildirgesinde blgede yaananlarn slami uyan olduunun vurgulanmas, rann kendini blgede yaanan gelimelere ilham kayna olarak sunma abasnn bir uzantsdr. Bu arada, konferansa Suriyeli gruplarn davet edilmemesi ve bu lkede yaananlarn hibir ekilde gndeme gelmemesi ise dikkat ekicidir.
105
Kronoloji
8 Ocak 2011: 13-15 ubat 2011: 11 Temmuz 2011: 5 Eyll 2011:
TRKYE-RAN LKLER
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz, resmi temaslarda bulunmak zere rana gitti. Cumhurbakan Gl, ran Cumhurbakan Ahmedinejadn davetlisi olarak rana ziyarette bulundu. Dileri Bakan Davutolu Tahranda ran Dileri Bakan Ali Ekber Salihi ile grt. Trkiyenin fze kalkanna evet demesi Tahranda tepkilere yol at. ran Meclisi Ulusal Gvenlik ve D Politika Komisyonu Bakan Alaaddin Burucerdi, Trkiyeyi kastederek, Mslman lkeler NATOnun karlarna hizmet etmemeli dedi Tahranda Arap Baharnn tartld slami Uyan Konferans dzenlendi. ran Meclis Bakan Ali Laricani Trkiyeyi Suriye konusunda provokatif davranmakla sulad. ran Devrim Muhafzlar, lkenin kuzeybatsndaki snr blgesini terr rgt PJAK militanlarndan temizlediklerini bildirdi. Alaaddin Burucerdi, Suriye ynetimine destek vererek, reform yapmas karlnda Esad ynetiminin kalmas gerektiini syledi. ABD, ngiltere ve Kanada rana ynelik yeni yaptrm karar ald. ran, Trkiyedeki Fze Kalkanna ilikin saldrya uramamz halinde ilk olarak Trkiyedeki fze kalkann hedef alacaz dedi. Tahranda ngilterenin uygulad yaptrmlar protesto eden bir grup gsterici ngiliz bykeliliini bast.
17-18 Eyll 2011: 19 Eyll 2011: 21 Eyll 2011: 18 Kasm 2011: 22 Kasm 2011: 26 Kasm 2011: 29 Kasm 2011:
Tunus ve Msrdaki rejimlerin deimesi konusunda benzer yaklam gsteren Trkiye ve ran, NATOnun Libyaya mdahalesi ve zellikle de Suriyedeki olaylar konusunda ise kart pozisyonlar benimsemilerdir. Dileri Bakan Davutolunun Temmuz aynda Tahran ziyaret ederek Suriyedeki deiim konusunda ran ynetimini ikna etme abalar ise sonusuz kalmtr. Bu ziyaretten sonra, Trkiyenin Suriyeyi gittike sert biimde uyarmas Trkiye ile ran arasndaki ayrmay daha da artrmtr. Trkiye, Babakan Yardmcs Blent Arn zerinden, st kapal bir ekilde ran mezhebi taassup gstererek zulm desteklemekle eletirirken, randan gelen tepkiler ok daha sert ve dorudan olmutur. Trkiye kart ilk st dzey aklamay yapan Yarg Erki Eski Bakan Ayetullah ahrudi, ran meclisindeki slami Uyan Fraksiyonu mensuplarna yapt konumasnda, Trkiyeyi zellikle Msrla ilgili tutumundan dolay sert ekilde eletirerek, Trkiyeyi frsattan istifade etmeye almakla sulamtr. Benzer aklamalar Devrim Muhafzlar Eski Komutan ve Hameneyin askeri danman Rahim Safeviden ve Genel Kurmay kinci Bakan Mesud Cezayiriden de gelmitir. Suriye olaylarn bir halk hareketi olmaktan ok rana ynelik olas bir harekatn nc
106
DI POLTKA
saldrs olarak deerlendiren ran gvenlik brokrasisi, Suriyenin dmesi halinde nce Lbnandaki Hizbullahn sonra kendisinin dorudan hedef olacan ileri srmektedir. Bu arada ilgin olan Trkiye kart aklamalarn daha ok din adamlar ve askeri kanattan gelmesi, hkmet kanadndan aka bir sulama ya da eletiri gelmemesidir. Bu noktada, Ahmedinejad hkmetinin zellikle Suriye konusunda dini ve askeri kanada gre daha lml bir politika izlemesi ve olaylar slami uyan yerine insani uyan olarak nitelendirmesi kayda deerdir. Nitekim Ahmedinejadn ran derin devletinin tam olarak destekledii Suriye ynetimini yumuak ekilde de olsa eletirmesi ve Babakan Erdoana Esad beni de dinlemiyor eklinde aklama yapmas nemlidir. Bu durum, son dnemde Ahmedinejad ve Hameney arasndaki gerginliin bu konuya da sirayet ettiini gstermektedir. rann Trkiyenin son dnem politikasna kar getirdii bir dier eletiri de bata Bahreyn olmak zere Krfez lkelerindeki baskc krallklarla iyi ilikiler kuran Trkiyenin, Suriye konusunda bilerek ya da bilmeyerek Batnn oyununa geldii ynndedir. ki lke arasndaki bu farkl bak as, Suriye meselesinin bir sre daha Trkiye ile ran arasnda souk rzgarlarn esmesine neden olacan gstermektedir. Getiimiz yl iinde ran ve Trkiye arasndaki grmelerde ciddi ekilde gndeme gelen konulardan bir tanesi ran ile PKKnn ran kolu PJAK arasndaki atmalar olmutur. Son birka yldr ran snr karakollarna saldrlar dzenleyen ve Krtlerin youn olarak yaad blgelerde ranl yetkililere suikast eylemlerinde bulunan rgte kar Devrim Muhafzlar Kandil blgesine geni kapsaml operasyonlar dzenlemilerdir. Kendisine ynelik saldrlarn durmamas ve PJAKn snr blgesinden tamamen ekilmemesi durumunda operasyonlarn devam edeceini aklayan ran, PJAKn ran snrndan ekilmesi ve silahl mcadele dnemini sona erdirdiini aklamasnn ardndan rahat bir nefes almtr. 124 Bu arada bir not olarak, bu dnemde Tahranda ynetime yakn basn organlarnda PKKPJAK ayrmna gidildiini ve ilkinin siyasi meru bir hareket olduu vurgulanrken ikincisinin terr rgt olduunun savunulduunu eklemek gerekmektedir. Yine PJAK operasyonlar sonrasnda PKK lideri Murat Karaylann yakaland aklamas, bizzat Meclis Milli Gvenlik Komisyonu Bakan Alaaddin Burucerdi tarafndan yaplm, yar resmi Fars Haber Ajansnda yaynlanan haberin byk ses getirmesi zerine Burucerdi yanl anlaldn savunmutur. Bu aklama ve sonrasndaki gelimeler, Trkiyedeki birok kesim tarafndan, rann PKK zerin-
124. Murat Karaylan PJAKn randa silahl mcadele dnemini sona erdirdiini ve rgtn bundan sonra siyasi alana ekildiini bizzat aklamtr.
107
deki etkisini Trkiyeye kar koz olarak kullanma istei olarak deerlendirilmitir. Yl iinde Trkiye- ran ilikilerini etkileyen bir dier gelime ise Trkiyenin NATO fze kalkan sistemi kapsamnda topraklarnda radar konulandrmay kabul ettiini aklamasdr. Sz konusu NATO projesinin kendisini hedef aldn savunarak Trkiyenin stratejik bir hata yaptn ileri sren ran, Ankaray kararn gzden geirmeye armtr. Trkiye ise sistemin hibir lkeyi hedef almadn, bir savunma sistemi olduunu ve topraklarnda yalnzca radar sistemlerine ev sahiplii yapacan ve sisteme ait fzelerin Dou Avrupa lkelerine yerletirileceini belirterek rann endielerini gidermeye almtr. Ancak bata Sarkozy olmak zere baz Batl liderlerin fze kalkanyla ilgili aka ran hedef gstermeleri rann daha da hassaslamasna neden olmutur. Getiimiz yl iki lke arasnda yaanan dier nemli bir gelime Cumhurbakan Abdullah Gln ran ziyaretidir. TOBB bnyesindeki D likiler Ekonomik Konseyi tarafndan organize edilen ve Isfahan ve Tebriz ehirlerini de kapsayan gezi daha ok ekonomik boyutuyla ne kmtr. Trkiye son yllarda srekli olarak ran ile olan ticaret hacmini artrmaya alrken, rann pazarlarn Trk irketlerine amakta isteksiz davrand grlmektedir. Aslnda rann ticari konular siyasi bir koz olarak kulland ve daha ok in ve Rusya gibi kendisini politik olarak destekleyen lkelerle i yapma istei iinde olduu bilinmektedir. Arap ve Tahran sokaklarnn hareketli olduu bir dneme denk gelen ziyaret esnasnda Cumhurbakan Gl, deiimin kanlmaz olduunu belirterek liderlerin deiime nderlik etmesi gerektiini ifade etmitir. 2011 yl ran zerindeki mali yaptrmlarn daha da arlat bir yl olmutur. Bu nedenle zellikle ran bankalarnn para transferinde ciddi zorluklar yaamaya balamas baz Trk bankalarnn ran ile nc taraflar arasnda araclk yapmalarna neden olmutur. rnein, Hindistann uzun dnemdir deyemedii ve 5 milyar dolar bulduu belirtilen borcu Trk bankalarnn araclyla iletilmi ve bu ekilde rann Hindistana olan petrol satnn kesintiye uramas engellenmitir. Buna karn, Trk bankalarnn bu alandaki faaliyetleri Amerikan Hazine Bakanlnn sert uyarlar nedeniyle olduka youn bask altndadr. Yl boyunca Arap baharnn etkisi altnda ekillenen Trk-ran ilikilerinin, Ortadouda zellikle Suriyedeki isyanlarn yakn zamanda durulmayaca gz nne alndnda, nmzdeki sene de benzer bir seyir izleyecei tespitini yapmak mmkndr. Bunun yan sra 2011 yl iinde Bat ittifak ile zellikle ABD ile ilikilerinde iyileme kaydeden Trkiye, btn dengeli iliki srdrme abalarna ramen ran ile kar karya gelmitir. ki lke arasndaki ilikilerdeki gerilime karn youn temaslar da srdrlmtr. Bu durum, muhtemelen nmzdeki sene de iki lke arasndaki ilikilerin karakterini belirleyecektir.
108
DI POLTKA
3.2.5
Trkiye-srail likileri
Tesis edildii 1949 ylndan itibaren birok krlma noktasndan geen Trkiye-srail ilikileri, srailin 2008 ylnn son gnlerinde balatt Gazze operasyonuyla gerilmeye balam ve 2009 ve 2010 ikili ilikiler iin kriz yllar olarak tarihe gemitir. 31 Mays 2010 tarihinde srailli komandolarn yasad abluka altndaki Gazzeye yardm malzemesi tayan Mavi Marmara gemisine uluslararas sularda dzenledii operasyon ve bu operasyon sonucu 8 Trk ve 1 Trk asll ABD vatandann hayatn kaybetmesi, Trkiye-srail ilikilerinin kopma noktas olmutur. Sadece iki lkenin deil dnyann da gndemine oturan bu kanl operasyon, 2011 ylnda ikili ilikilerin seyrini belirleyen en nemli maddesidir. kili ilikilerde 2010 ylndan, 2011 ylna kalan bakiye, Mavi Marmara saldrs ile alakal srail hkmetinden resmi admlar bekleyen Trk Hkmeti ve bu admlar atmaya siyasi ve psikolojik engeller sebebiyle yanamayan srail Hkmetinin deimez pozisyonlar olmutur. 90larn sonunda hayata geirilen Trkiye-srail yaknlamasnn ba mimar olan ABD, yl boyunca bu iki nemli blgesel mttefikinin uzlamas ynnde dzenli olarak telkinlerde bulunmutur. Mavi Marmara saldrsnn akabinde Trkiye tarafndan ortaya koyulan ikili ilikilerin normallemesi iin gerekli artlardan yerine getirilmeyen iki madde, resmi zr ve hayatn kaybedenlerin ailelerine tazminat denmesi, sene boyunca yrtlen uzla toplantlarnn ana konusu olmaya devam etmitir. Ayrca, Gazzeye ynelik 2007 senesinden beri devam eden srail ablukasnn yasa dlna vurgu yapmak iin, bu iki maddeye ablukann kaldrlmas art ikili ilikilerin normallemesi iin Trkiye tarafndan eklenmitir. Trkiye bundan sonraki srete sz konusu nkoulun pazarla ak olmadn ve bu koullar yerine getirecek taraf olarak ilikilerin normallemesi konusunda adm atacak tarafn srail olduunu ilan etmitir. Meselenin srail tarafnda ise sene boyunca tam anlamyla bir kaos hakim olmaya devam etmitir. Babakan Benyamin Netanyahu bakanlndaki, Dileri Bakan Avigdor Lieberman, Savunma Bakan Ehud Barak, Finans Bakan Yuval Steinitz, ileri Bakan Eli Yishai, Strateji Bakan Moshe Yaalon, stihbarat Bakan Dan Meridor ve Devlet Bakan Bennie Beginden oluan 8 kiilik srail hkmeti i kabinesinde Trkiyenin taleplerinin karlanmas konusunda gr ayrlklar ba gstermitir. Balarn Lieberman ve Yaalonun ektii grup, bir milli gurur meselesi dntn syledikleri Trkiye ile ilikilerde mahcup bir tavr taknld ve geri adm anlamna gelecei gerekesi ile her trl admn atlmasna iddetle kar kmlardr.
109
Kronoloji
13 Ocak 2011:
TRKYE-SRAL LKLER
Babakan Erdoan, El Cezire televizyonuna verdii mlakatta Mevcut srail hkmeti srailin gelmi gemi en talihsiz ynetimidir dedi. 9 Temmuz 2011: Babakan Erdoan, sraille ilikilerin normallemesi iin srailin Mavi Marmara baskn iin zr dilemesi, lenlerin yaknlarna tazminat demesi ve Gazzeye ynelik ambargoyu kaldrmas gerektiini ifade etti. 17 Austos 2011: srail Babakan Yardmcs Moe Yaalon, Trkiyeden zr dilenmesinin ulusal onurlarna aykr olduunu syledi. 1 Eyll 2011: Palmer Raporu basna szd. srailin Mavi Marmara iin zr dilemeyeceini bildirdi. 2 Eyll 2011: Dileri Bakan Davutolu Trkiyenin be maddelik eylem plann aklad. Trkiye ile srail arasndaki askeri anlamalar askya alnd. sraille mevcut diplomatik ilikiler ikinci katip dzeyine indirildi. 2 Eyll 2011: Cumhurbakan Gl Palmer Raporuna ilikin bizim iin yok hkmndedir dedi. 5 Eyll 2011: Babakan Erdoan, sraili mark olana benzeterek Dou Akdenize sava gemisi gnderileceini aklad. 12 Eyll 2011: Babakan Erdoan, uluslararas sularda gerekleen Mavi Marmara saldrsnn bir sava sebebi olduunu syledi. 19 Eyll 2011: Kbrs Rum ynetimi Dou Akdenizde doal gaz arama ve sondaj almalarna balad. srail sava gemisi ve uaklarla petrol ve gaz arama faaliyetlerine destek verdi. Trkiye, srailin NATO bnyesinde ofis amasna izin vermeyeceini aklad. 22 Eyll 2011: Babakan Erdoan BM Genel Kurulunda yapt konumada Trkiyenin Filistinin bamsz devlet olarak tannmasna koulsuz destek verdiini syledi. 5 Ekim 2011: Babakan Erdoan, atom bombasna sahip olan srailin blge iin tehlikeli olduunu syledi.
Ocak aynda srailin Mavi Marmara saldrsn soruturmak zere kurduu yerli komisyon olan Trkel Komisyonu nihai raporunu yaynlamtr. Bu raporda gemiye baskn yapan komandolarn uluslararas hukuka uygun hareket ettii ve Trkiyeden zr dilenmesine gerek olmadn savunulmutur. sraili hakl karan rapora ramen, Barak ve Meridor gibi isimler, gerek srailin Arap Bahar sonrasnda, zellikle Msrda Mbarek rejiminin devrilmesi ile birlikte, blgedeki siyasi izolasyonunun artmas gerekse Trkiyenin stratejik deeri sebebiyle Ankarann taleplerinin karlanmas ynnde bir ara forml bulunmas iin srarc olmulardr. ABDnin de bu yndeki telkinleri Netanyahunun iki gr arasnda gidip gelmesine sebep olmutur. Bu srada Babakan Yardmcs Moshe Yaalon ve Dileri Mstear Feridun Sinirliolu tarafndan yrtlen uzlama grmeleri, Netanyahu hkmetinin kararszl sebebiyle uzam ve Austos 2010da Mavi
110
DI POLTKA
Marmara saldrsn soruturmak zere kurulan Palmer Komisyonunun nihai raporu aklanma tarihi de srailin talep etmesiyle srekli ertelenmitir. Trkiye ve srailden st dzeyli temsilciler araclyla devam eden uzlama grmeleri, BMnin Palmer Komisyonunun almalara paralel devam etmitir. Bu srete iki tarafn uzlamas halinde Palmer Komisyonunun nihai raporunu aklamamas ihtimali de gndeme gelmitir. Temmuz aynda Sinirliolu ve Yaalon New Yorkta Palmer Komisyonunun gidiatn ve uzla protokoln grmek iin bir araya gelmilerdir. Mavi Marmarann Gazzeye doru ikinci yolculuunun teknik sorunlara sebebiyle iptal etmesinin yaratt olumlu ortam, Netanyahu hkmetinin zr iin olumlu sinyaller vermesine sebep olduysa da yine hkmet ii atlaklar bu konuda adm atlmasn engellemitir. Hkmetteki atlaklarla birlikte, Temmuz aynda lkenin zellikle barnma problemlerini eletirmek iin kurulan adr Hareketi gsterilerinin, srailde hkmet kart byk apl protestolara dnmesi ve Netanyahunun lke iindeki poplaritesini ciddi manada zedelenmesi, hkmetin lke kamuoyunun byk ksmnn kar kt Trkiyeye zr meselesinde adm atmasna engel olmutur. Bu artlar altnda devam eden uzla toplantlar ve srailin Palmer raporunun aklanmasn erteleme abalar, Eyll aynda nihayete ermitir. Byk oranda ABDnin srail zerindeki telkinleri ve srailin i siyaset dengeleri ve stratejik gereksinimleri arasndaki gelgitler sebebiyle srekli ertelenen Palmer Komisyonu raporu, ABD Dileri Bakan Hillary Clintonun sraili ikna etmeye alt gnlerde, 1 Eyll tarihinde, Amerikan New York Times gazetesine szdrlmtr. Uzla grmelerinin srail iin anlamn yitirmesi ve Palmer Raporunun Gazze ablukasnn yasal olduu ynnde gr belirteceinin anlalmas nedeniyle raporun srail tarafndan szdrld gr hakimdir. Ancak rapor btn ynleriyle srailin tezlerini desteklemekte, Trkiyenin kabul etmedii ksmlarn yannda srailin de kabul etmedii tespitler iermektedir. 2010 senesinde yaynlanan BM nsan Haklar Konseyi Raporunun aksineGazze ablukasn meru bir gvenlik salama metodu olarak grmekte olan Palmer Raporu, srailin saldrda ar g kullandn ve 9 sivilin ldrlmesini hibir mantkl ekilde aklayamadn belirtmekte ve alkonulan yolculara srail tarafndan gayri hukuki muamele edildiini ileri srmektedir. Herhangi bir hukuki balaycl olmayan rapor, iki siyasi figr, birer srailli ve Trk diplomatn gzetiminde, iki lkenin sunduu raporlar zerinden masa ba bir derleme yapp; iki lkenin anlatm arasnda kpr kurmaya alm ve anlamazln giderilemedii ve uzla salanamayan noktalarda ise komisyon bakan ve bakan yardmcs anlatmlardan birisine arlk vermitir. Rapor basna szdrldktan bir gn sonra, BM Genel Sekreteri Ban-ki Moona sunulmu ve talepleri srail tarafndan karlanmayan Trkiye, sraile kar B plann
111
uygulamaya koyacan aklamtr. srailin Trkiyenin taleplerini karlayana kadar alnacak tedbirler; diplomatik ilikilerin ikinci katip dzeyine indirilmesini, iki lke arasndaki tm anlamalarn askya alnmasn, Dou Akdenizde seyrsefer serbestisi iin gerekli grlen nlemlerin alnmasn, Uluslararas Adalet Divannn harekete geirilmesini ve srail saldrsnn Trk ve yabanc tm madurlarna mahkemelerdeki hak arama giriimlerinde destein verilmesini iermektedir. Trkiye ile srail arasndaki diplomatik ilikiler, Trkiyenin ald bu yaptrm kararlaryla beraber 1991 ncesi seviyesine drlmtr. Bu gelimeler zerine, grev sresi dolmak zere olan ve Wikileaks belgelerinde ABDli diplomatlara Babakan Erdoan aleyhine sarf ettii szlerle de sene ierisinde gndeme gelen srailin Ankaradaki Bykelisi Gabi Levi lkeyi terk etmitir. Gazze saldrsyla gerilen ve Mavi Marmara saldrsyla resmen kopan Trkiye-srail ilikilerinin geleceini srailin Trkiyenin taleplerini ne lde karlayaca belirleyecektir. Bir yandan Trkiye Mavi Marmara saldrsna ilikin taleplerinin karlanmasn beklerken, dier yandan srailin bu taleplerin karlanmasn onaylamayan gl bir kamuoyuna ve uyum konusunda sorunlar yaayan bir koalisyon hkmetine sahip olmas ikili ilikilerin geleceine dair karamsar bir tablo ortaya koymaktadr.
3.2.6
Trkiye-Suriye likileri
AK Parti iktidar dneminde balatlan komularla sfr sorun politikasnn en baarl rnei olarak gsterilen Suriye ile ilikilerde, 2011 ylnn Mart aynda Arap lkelerini saran isyan dalgasnn Suriyeye ulamas ile nemli bir krlma yaanmtr. Yln ilk 2,5 aynda daha nce balatlan ibirlii srecinin devam ettirilmesine karn Suriyedeki barl protestolar karsnda Esad ynetiminin reform beklentilerine iddetle karlk vermesi ve Trkiyenin bu politikay kabul edilemez bulmas nedeniyle ilikiler dramatik bir biimde bozulmutur. 2011 ylnn ilk aylarnda iki lke arasndaki yakn ilikiler youn ziyaret trafiiyle ve daha nce balatlan projelerin hayata geirilmesiyle devam etmitir. 2009 ylnda balatlan Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi sreciyle kurumsallatrlan ilikiler balamnda iki lke yetkilileri arasnda ok sayda yksek dzeyli toplant yaplmtr. Asi Nehri zerinde her bir lkenin %50 ortak olduu bir dostluk barajnn yaplmas konusunda imzalanan Mutabakat Zapt125 erevesinde 6 ubat 2011 tarihinde iki lke babakanlar ve bakanlarnn katld bir trenle Asi Nehri Dostluk Barajnn temeli atlmtr. 8000 hektar tarm arazisini sulamas, ylda 16 GWh enerji retmesi planlanan ve Suriye-Trkiye arasndaki
125. Taha zhan, Hatem Ete ve Selin M. Blme (Der.), 2010da Trkiye, SETA Analiz, No: 32, Ocak 2011, s. 119.
112
DI POLTKA
su sorununun bittiine dair rnek olarak gsterilen barajn gelecei de ilikilerde yaanan krizle birlikte belirsizlik iine girmitir. 17 Martta Suriyede rejim kart gsterilerin balamasnn akabinde Trk yetkililer, Esad ynetimi ile sklkla temasa geerek zaman geirmeden kapsaml bir reform srecini balatmas ynnde telkin ve tavsiyelerde bulunmulardr. Bu kapsamda, olaylarn patlak verdii ilk gnden itibaren Babakan Erdoan, Cumhurbakan Esad ile defalarca telefonla grm, Dileri Bakan Davutolu mevkida Muallim ile hem yz yze hem de telefon temaslarn srdrmtr. Ziyaretler bakanlar dzeyinde kalmam, Esad ynetimini yaplacak reformlar konusunda ikna etmek ve rehberlik etmek maksad ile 28 Martta Suriyeyi ziyaret eden MT Mstear Hakan Fidana 28 Nisandaki ziyareti srasnda DPT Mstear Kemal Madenolu bakanlndaki bir heyet elik etmitir. Grmeler srerken, snrdaki kylerde yaayan 228 Suriyeli Esad rejiminin uygulad iddetten kaarak Trkiyeye snmlardr. Bu gn devam etmesi ve saynn 600leri bulmas zerine Hatayda ilk geici kamp oluturulmutur. Kaan Suriyelilerin Trkiye tarafndan kabul edilmesi ve 26 Nisanda bir sivil toplum kuruluu olan Sivil Dayanma Platformu tarafndan dzenlenen ve Suriyeli muhalifleri bir araya getiren bir toplantnn stanbulda yaplmas iki lke arasnda gerilime neden olmasna karn, Trkiye Suriye ile iddetin sona ermesi ve reformlarn hayata geirilmesi iin grmeye ve srarlarn dile getirmeye devam etmitir. Ancak Esad Ynetimi, kapsaml bir reforma yanamayp alnan kararlar da uygulamada karlk bulamaynca Suriye iindeki protestolar daha da artm ve Suriye ordusu gsterilerin yapld ehirleri tanklarla basarak karlk vermitir. Bu gelimeler yaanrken Suriyeli muhalif gruplar 31 Maysta bu kez Antalyada Deiim iin Suriye Konferansnda bir araya gelmilerdir. Trk makamlarnda, sorunu zme konusunda gsterdikleri gayretin, Esad ynetimi tarafndan uluslararas baskya kar zaman kazanma frsat olarak grld ynndeki kanaat Haziran ayndan itibaren glenmeye balamtr. Haziran aynda Suriyedeki i karklktan kaarak Trkiyeye snanlarn says 10 bin 500 kiiye ularken, Trk yetkililer Esad ynetimine kar kullandklar dili sertletirmeye balamlardr. Bunun zerine 22 Haziranda bir aklama yapan Suriye Dileri Bakan Velid Muallim, Trkiye ile ilikilere nem verdiklerini ancak Trkiyenin son dnemlerdeki tavrn gzden geirmesi gerektiini aklamtr. Karlkl temaslarn srmeye devam etmesine ramen artk iki lke arasndaki ipler yava yava kopmaya balamtr. Bu aamadan sonra Trkiye, Suriyeli muhaliflerle temaslarn artrmtr. Temmuz aynda Suriyeli muhalifler bu kez Ulusal Kurtulu Konferans ats altnda stanbulda bir araya gelmiler ve konferansa katlan Suriyeli 400 muhalif, Bear Esada git arsnda bulunmutur.
113
Ramazan aynda Suriyede iddetin devam etmesi slam corafyasnda Esad ynetimine kar tepkileri artrrken, Trkiye Austos aynda son bir giriimde daha bulunmutur. 9 Austosta Babakan Erdoann istei zerine am ziyaret eden Dileri Bakan Davutolu, Devlet Bakan Esad ile yapt 6 saat sren grme srasnda Trkiyenin ve uluslararas toplumun beklentilerini iletmitir. Cumhurbakan Bear Esadn bizzat verdii garantilere ramen, beklenen admlarn atlmamas zerine iki lke arasndaki ilikiler kopmaya balamtr. 15 Austosta Ahmet Davutolu, Suriyede sivil halkta kayplara yol aan operasyonlar durdurulmazsa Bear Esad ile grlecek bir ey kalmayaca uyarsn yapm ve ardndan Trkiye iin Esad ynetimini ikna abalar son bulmutur. Bundan sonraki srete Trkiyenin Suriyeli muhaliflere verdii destek daha ak hale gelmitir. 15 Eyllde stanbulda bir araya gelen Suriyeli muhalifler Ulusal Konseyin kuruluunu ilan etmilerdir. Sre boyunca Trkiye, gelimelerin Krt sorununu etkilemesi ve dourduu gvenlik sorunlar, in ile Rusyann Esad yanls tavr, ciddi ekonomik kayplarn doacak olmas ve Suriye rejiminin deimeme ihtimali gibi nedenlerden dolay tedbirli davranmak zorunda kalmtr. Kresel glerin Suriye konusunda uzlamamas ve BM Gvenlik Konseyinden beklenen kararn kmamas att admlar konusunda Trkiyeyi tedirgin etmitir. te yandan, ran ve Hizbullah gibi blgesel gler Baas rejiminin devam iin btn imknlarn seferber ederken, srail ve Batl lkeler de Suriyedeki rejim deiiklii konusunda ok istekli olmamlardr. Buna karn ABD ve AB lkeleri bir sre sonra Suriyeye kar yaptrm kararlar ile birlikte daha etkin bir politika izlemeye balamlar, ancak uluslararas bask oluturma konusunda yetersiz gayret gstermilerdir. Arap Birliinin 12 Kasmda Suriyenin yeliini askya alma, Suriyeye siyasi ve ekonomik yaptrm uygulama ve muhalif gruplarla gei srecini grmek zere rgt merkezine davet etme karar almas ile birlikte Suriye sorunu yeni bir aamaya girmitir. ABD ve Avrupa lkeleri bata olmak zere uluslararas camia bu inisiyatif ile birlikte yeniden harekete geirilmitir. Arap Birliinin Suriye rejimini gayr meru ilan etmesi anlamna gelen karar, Trkiyenin Suriye konusunda yalnz kalmaktan kmas manasn tadndan Trkiyenin Suriye politikas konusunda olduka olumlu bir admdr. Arap Birliinin kararnn ardnda Trkiyenin olduu gerekesi ile Suriyedeki Esad yanllar tarafndan 13 Kasmda amda bulunan Trk Bykelilii, Halep Bakonsolosluu ve Lazkiyedeki Trkiye Fahri Konsolosluuna saldrlar dzenlenmitir. Esad yanllarnn Baas kart gelimelerin msebbibi olarak grdkleri Trkiyenin Suriyedeki diplomatik temsilciliklerine saldrmas barda taran damla olmutur. Trkiye Suriyeye nota verirken Trk yetkililer bu saldrlarn tekrar durumunda daha kararl bir cevap verileceini duyurmulardr.
114
DI POLTKA
Suriye Ynetimi saldrlar konusunda kerhen zr dilemekle yetinmitir. Yaanan gelimeler zerine 22 Kasmda Babakan Recep Tayyip Erdoan, Bear Esad ilk kez resmen ve ak ekilde ekilmeye armtr. Libya, Tunus ve Msrda olduu gibi Suriyedeki muhtemel bir rejim deiiklii durumunda halkn sesine kulak veren yeni aktrlerin, son yllarda Arap sokann uluslararas lekteki sesi olan Trkiye ile ilikilerini gelitirmesi beklenmektedir. Trkiyenin, blgedeki etkinliini kullanarak Suriyede istikrarl bir ynetim iin demokratik ve oulcu bir bak asnn hkim klnmas konusunda blge aktrlerini ikna etmesi hem yeni ynetimin hem de Trkiyenin menfaatlerine olacaktr.
Kronoloji
6 ubat 2011: 5-6 Nisan: 27 Nisan: 29 Nisan 2011: 23 Haziran 2011: 16-17 Temmuz 2011: 7 Austos 2011: 9 Austos 2011:
TRKYE-SURYE LKLER
Babakan Erdoan Trkiye-Suriye Dostluk Baraj temel atma treni kapsamnda Suriyeyi ziyaret etti. Dileri Bakan Davutolu, Katar ve Suriyede Esadla bir araya gelerek Suriyedeki reform srecine ilikin grmelerde bulundu. Erdoan, rejim kart gsterilerin balad 17 Mart itibaryla nc kez Esad arad. Suriyedeki atmalardan kaan ilk snmaclar Trkiye snrn geti. Snmaclar iin Hatayda mlteci kamp kuruldu. Suriye ordusunun snra dayanmasyla, Suriyeden kaarak Trkiyeye snan mltecilerin says 11 bine yaklat. Suriyeli 400 muhalefet liderinin katlmyla stanbulda yaplan Ulusal Kurtulu Konferansnda Esada alternatif hkmet kurmak iin bir konsey oluturuldu. Babakan Erdoan, Suriyedeki olaylara ilikin Suriye bizim i meselemizdir dedi. Davutolunun amda halka ynelik operasyonlar durdurmas iin Esad ile yapt 6 saatlik grme srasnda Suriye ordusuna ait tanklar Trkiye snrna yakn Binni kasabasna operasyon dzenledi. Daha nce Antalya, Brksel ve stanbulda kez toplanan Suriyeli muhalifler, stanbuldaki konferansta Suriye Ulusal Konseyinin kuruluunu ilan etti. Kahirede toplanan Arap Birlii, Suriyenin yeliini askya alarak ekonomik yaptrmlarn gndemde olduunu duyurdu. Davutolunun da katld Arap Birlii toplantsnda Suriyeye ynelik ekonomik yaptrm kararlar onayland. Esad, ama kar basky artran Ankaraya Trkiye Osmanly yeniden canlandrmak istiyor ama bu imkansz dedi. Dileri Bakan Davutolu, Esad ynetimi ile stratejik ilikilerin askya alnmas ve mal varlklarnn dondurulmasn ieren bir dizi yaptrma bavurulacan duyurdu.
15 Eyll 2011: 12 Kasm 2011: 27 Kasm 2011:
30 Kasm 2011:
115
3.2.7
Trkiye-Balkanlar likileri
Balkanlarn istikrara kavumas iin tarih, kltrel ve ekonomik balarn gl bir ekilde yeniden tesisini nceleyen Trkiye 2011 ylnda blgede izledii proaktif politikalara devam ederek, zellikle Bat Balkanlar ile ilikilerin dinamik bir seyir takip etmesi hususunda aba sarf etmitir. 2011 ylnda Arap corafyasnda yaananlar Trkiyenin d politika enerjisinin byk ksmn bu blgeye hasretmesine sebep olsa da, Balkanlarda blgesel ibirliini arttrmaya ynelik politikalar, bu yl da Trk d politikasnn ncelikleri arasnda yer almtr. Blgesel ibirliini hedefleyen bu stratejinin 2011 ylndaki en nemli gstergesi, 26 Nisanda Trkiye, Srbistan ve Bosna-Hersek Cumhurbakanlarnn katlmyla ikincisi gerekletirilen l Balkan Zirvesidir. Trkiyenin inisiyatifiyle ilki 2010da Cumhurbakan Abdullah Gln ev sahipliinde stanbulda gerekletirilen l Balkan Zirvesi, Balkanlarda kalc bar ve istikrar adna atlan en nemli admlardan biri olmutur. Srbistann ev sahiplii yapt ikinci zirvede iyi komuluk ilikilerinin altnn yeniden izilmesi ve hibir lkenin baka lkenin i ilerine karmamas konusunda bir prensip kararna varlmas, Srbistan ile Bosna-Hersekin arasndaki sorunlarn giderilmesinde Trkiyenin ne derece nc bir rol stlenebileceini gstermesi asndan hayli nemlidir. 2009dan itibaren Srbistan ile artan ikili ilikiler, 2011 Martnda Srbistan Babakan Mirko Cvetkovicin Trkiyeyi ziyareti ile stratejik ortakla doru evrilen bir seyir takip etmitir. Sz konusu ziyaret srasnda imzalanan ibirlii anlamalar ve kurulan ekonomik balantlar, Balkanlarn istikrar ve refah iin iki lkenin iyi ilikiler ve dayanma odakl politikalara devam edeceini gstermektedir. Balkanlarda kalc barn tesisi iin Bosna-Hersekin toprak btnlnn ve etnik zenginlii ile ok-kltrlle dayal yapsnn deimeden kalmas gerektiine inanan Trkiye, 2011 ylnda da Bosna-Herseke ynelik etnik gruplar aras diyalog politikalarna devam etmi, bu minvalde Bosna-Hersek Balkanlarda resm dzeyde en ok ziyaret edilen lkelerden biri olmutur. Ekim 2010 seimleri sonras Bosna-Hersekte bir trl kurulamayan entite dzeyindeki hkmet iin 2011 yl ierisinde Trkiyenin taraflar arasnda stlendii arabuluculuk politikas bunun iyi bir gstergesidir. Dileri Bakan Davutolunun 2011 Austosunda Bosna-Hersekteki Avrupa Birlii Bar Gc EUFORda grev alan Trk Birliklerini ziyareti srasnda bu gcn, barn garantrlerinden biri olarak BosnaHersekte bulunduunu belirtmesi ve dost ve komu Balkan lkeleri yardm talep ettii mddete Trkiyenin Balkanlarda aktif bir ekilde yer alacann altn izmesi, Trkiyenin yeni Balkan vizyonunu yanstmaktadr.
116
DI POLTKA
Kronoloji
7 Ocak 2011:
TRKYE-BALKANLAR LKLER
Yunanistan Babakan Papandreu Trkiye Kbrsta igalcidir dedi. 7-8 ubat 2011: Enerji Bakan Taner Yldz Trkiye-Romanya enerji alma Grubu toplantsna katld. Romanya Enerji bakan Nabucco ve blgesel enerji projeleri konusunda Trkiyeye desteini bildirdi. 2 Mart 2011: Karada Cumhurbakan Filip Vujanovi Cumhurbakan Abdullah Gl ziyaret etti. Vujanoviin ziyareti Karadan cumhurbakan dzeyinde Trkiyeye yapt ilk resmi ziyaret oldu. 10 Mart 2011: Babakan Erdoan Srbistan Babakan Mirko Cvetkovile Ankarada bir araya geldi. 13-15 Mart 2011: Hrvatistan Cumhurbakan Josipovic Cumhurbakan Abdullah Gln davetlisi olarak Trkiyeye ilk resmi ziyaretini gerekletirdi. 26 Nisan 2011: Trkiye, Srbistan ve Bosna-Hersek Cumhurbakanlarnn katlmyla l Balkan Zirvesinin ikincisi Belgradda gerekletirildi. 10-12 Temmuz 2011: Cumhurbakan Gl Bulgaristanda resmi temaslarda bulundu. 26-31 Austos 2011: Dileri Bakan Davutolu Kosova, Bosna-Hersek ve Romanyay ziyaret etti. 23 Eyll 2011: Babakan Recep Tayyip Erdoan, Amerika Balkan Dernekleri Federasyonunun (FEBA) Ortak Gelecek in Bir Vizyon konulu toplantsna da katld. 11 Ekim 2011: Arnavutluk Cumhurbakan Bamir Topi Trkiyeyi ziyaret etti.
Trkiye-Arnavutluk ilikileri, 2011 Ekiminde Arnavutluk Cumhurbakan Bamir Topinin Trkiyeyi ziyaretiyle yeni bir ivme kazanmtr. ki lke arasnda sosyal, ekonomik ve politik balarn daha fazla glendirilmesi iin aba sarf edeceklerini belirten Bamir Topinin Ankara ziyaretleri sonras stanbulda katld Trk-Arnavut Konseyi Toplants, son yllarda Trk iadamlarnn Arnavutlukta zellikle enerji, turizm ve altyap konularnda artan yatrm faaliyetlerinin Arnavutluk tarafnca ne derece nemsendiini gstermektedir. te yandan Bat Balkanlarn bamszln en son kazanan lkesi Kosovaya ynelik destek faaliyetleri 2011 ylnda da devam etmitir Austos aynda hkmetten be bakann Kosovaya gerekletirdii ziyaretler, Trkiyenin eitim, turizm ve kltr alannda Kosovaya verecei destein altnn izildii ve ekonomik kalknmasnda nc rol stleneceinin belirtildii bir dizi toplantyla neticelenmitir. Balkanlarn kk lkesi Karadan Trkiyeye Cumhurbakanl dzeyinde ilk resmi ziyaretini 2011 ylnda gerekletirmesi ve Kral Nikolann 120 yl nce bu topraklara gerekletirdii ziyaretten beri ilk kez bir Karada Devlet Bakannn Trkiyeye gelmesi, Trkiyenin blgede izledii, Cumhurbakanl kurumunun
117
da d politikada etkin bir aktr olarak yer ald ok ynl, dinamik ve proaktif politikalarn bir yansmasdr. Vujanovicin bu ziyareti, Karada ile ikili ilikileri arttrmann yan sra, ilave ibirlii frsatlarnn da gzden geirildii bir ortam hazrlamtr. Nitekim Cumhurbakan Vujanovic 2011 yl sonlanmadan, 26 Ekimde zmir Ticaret Odasnn davetlisi olarak bir kez daha geldii Trkiyede zmirin EXPO 2020 adaylna destek olacaklarn belirtmitir. 2011 yl Hrvatistan ile ilikiler asndan da ilk ziyaretler yl olmutur. 13-15 Mart aras Cumhurbakan Abdullah Gln davetlisi olarak Trkiyeye ilk resm ziyaretini gerekletiren Hrvatistan Cumhurbakan Josipovicin gndeminde ikili ibirlii protokolleri nemli bir yeri oluturmutur. Trkiye ile Hrvatistann Akdenizde, Balkanlarda ve NATOda nemli bir ibirlii ierisinde olduu, bu ziyaret kapsamnda bir kez daha vurgulanmtr. te yandan Trkiyenin sk ilikiler iinde bulunduu Makedonya ile resm temaslar 2011 ylnda artarak devam etmitir. Trk irketi TAVn Makedonyadaki havaalanlarnn yeniden inas iin 200 milyon avroluk bir yatrm yapmasnn ardndan Mart ba itibaryla skp ve Ohri Havaalanlar 20 yllna TAV ynetimine devredilmitir. Bu kapsamda gerekletirilen resm ziyaretlerde Makedonyann Avrupa-Atlantik hatt ile btnlemesine Trkiyenin verdii destek bir kez daha tekrarlanmtr. 2011e yaylan, Babakan, Babakan Yardmcl ve Bakanlk dzeyindeki resmi Makedonya ziyaretleri Trkiyenin blgeye duyduu yakn ilgili gstermektedir. Bulgaristan ile ilikiler ise 2011 ylnda dalgal bir seyir izlemeye devam etmitir. Babakan Borisov liderliindeki hkmetin, lkenin aznlklardan kurtulmas gerektii ynnde bir siyaset benimseyen ATAKA Partisinin desteiyle bir aznlk hkmeti kurmu olmas, lkede zaman zaman Trkiye kart klar yaplmasna sebep olmaktadr. Ekimde gerekleen yerel seimlerde Trkiyede yaayan Bulgaristan vatandalarnn oy kullanmalarna hkmet tarafndan engeller karlmas ve sadece Cumhurbakanl seimi iin oy kullanmalarna msaade edilmesi, ilikileri geren bir unsur olmutur. Bununla birlikte Bulgaristan daha nceki yllarda olduu gibi 2011 ylnda da Trkiyenin AB yeliine verdii destei vurgulamtr. Temmuzda Cumhurbakan Abdullah Gln Bulgaristana gerekletirdii gnlk ziyaret kapsamnda zellikle ekonomik ibirliini hedefleyen bir dizi grme, iki lke arasnda son yllarda artan ticari ilikilere yeni boyutlar kazandrmtr. 2011 ylnda ilikilerin inili-kl bir seyir takip ettii dier lke de Yunanistan olmutur. lk yansmasn Yunanistan Babakan Papandreunun 7 Ocakta Erzurumdaki Trk Bykeliler Konferansnda yapt konumayla veren bu durum, iki lke arasnda zellikle ekonomik ilikilerde yaanan gelimelere ramen baz temel sorunlarn hl devam ettiinin gstergesidir. Papandreunun Erzurumdaki toplantya katlm bir yandan iki lke arasnda yaanan yaknlama srecinin ne
118
DI POLTKA
kadar yol aldn ortaya koyarken, te yandan Trkiyenin Kbrstaki varln igalci olarak gsterecek boyutta, tamamen i siyaseti hedef alan konumas, sorunlarn zmnde henz sona yaklalmadnn gstergesi olmutur. 2011 ylnda Yunanistann Trkiye ile ilikilerde zaman zaman popler politikalara ynelmesi ve iki lke arasnda gemiten gelen sorunlar gndeme tamas, lkede yaanan ciddi ekonomik krizle yakndan alakal olarak deerlendirilmelidir. Bu kapsamda iki lke arasndaki en temel sorunlar olan Kbrs sorunu ve Egedeki kta ve deniz sahanlna ynelik sorunlar bu yl da sk sk tartmalara konu olmutur. zellikle Rumlarn Akdenizde petrol arama giriimleri ve Trkiye-srail arasnda yaanan gerilimlere paralel bir biimde Gney Kbrs Rum Kesiminin sraille yaknlamas, Trkiye-Yunanistan ilikilerini olumsuz etkilemitir. Bununla birlikte iki lke arasndaki resm ziyaretler bu yl da srm ve Papandreunun ziyaretini, Mart banda Yunanistana giden ve Trk-Yunan ibirliinin iki lkenin ortak hedefi olduunu vurgulayan Dileri Bakan Davutolunun ziyareti takip etmitir. 2011 ylnda zellikle ekonomik alanda nemli ibirliklerine imza atlan lkelerden biri de Romanya olmutur. Hazar Denizi ve Kafkaslardaki doalgaz Trkiye zerinden Avrupaya tayacak Nabucco Projesi kapsamnda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Yldzn ubat aynda Romanyaya gerekletirdii ziyaret bunun nemli bir yansmasdr. Trkiye ile Romanya arasndaki stratejik ortakln ana gndem maddesi olduu bir dier ziyaret ise Nisan aynda Romanya Dileri Bakannn Trkiyeye geliiyle gereklemitir. 2011 ylnda Trkiyenin Balkanlardaki lider roln sergileyen en nemli etkinliklerden biri, Amerikan Balkan Dernekleri Federasyonunun dzenledii Ortak Gelecek in Bir Vizyon toplantsdr. Alt Balkan lkesi liderini bir araya getiren bu toplant, Trkiyenin blgesel ibirlii ve bar iin sarf ettii abann ve salam ikili ilikiler kurma neticesinde kat ettii yolun iyi bir gstergesidir. Son yllarda Trkiyenin yumuak gcn oluturan kltr politikalarnn blgede etkin bir ekilde devreye sokulmas 2011 ylnda artarak devam etmitir. Bunun bir paras olarak Trk dizileri ve televizyon programlarnn Balkan lkelerinde geni bir izleyici kitlesine ulamas, Trkiyeye olan ilgi ve farkndala nemli katklarda bulunmutur.
3.2.8
Trkiye-Afrika likileri
Trkiyenin 2003 ylnda balatt pro-aktif ve ok tarafl d politikasnn ikili ilikilerde yaratt en dikkat ekici dnmlerden birisi Afrikada, zellikle de Sahraalt Afrikada yaanmtr. Sahip olduu doal zenginlikler ve stratejik avan-
119
tajlarla in, Rusya ve Batnn yeni g mcadele alan olmaya balayan Afrikann son zamanlarda dnya siyasetinde daha ok konuulur olmas, d politika alann Afrikay dahil eden bir lekte yeniden tanmlayan Trkiyenin de blgeye ilgisini arttrmtr. 2005 yln Afrika yl ilan eden Trkiyenin daha nce 10 kadar bykeliliinin bulunduu ktada 2008 ylnda 15 yeni bykelilik ama karar almas, ardndan 50 Afrika lkesinin katlmyla stanbulda Trkiye-Afrika birlii Zirvesini gerekletirmesi Trk d politikasnda Afrikaya ynelik ciddi bir deiim ve dnm sreci balatmtr. Afrika ktas genellikle Kuzey Afrika ve Sahraalt Afrika olmak zere iki ayr blge balamnda deerlendirilmektedir. Trkiyenin Kuzey Afrika lkeleriyle ilikileri Osmanl dnemindeki gelimelerin de etkisiyle genellikle olumlu seyretmitir. zellikle 1980lerde balayan ekonomik liberalleme ve da alm balamnda nemli sayda Trk firmas Kuzey Afrikada yatrm yapmaya balamtr. 2011 ylnda Trkiye-Kuzey Afrika ilikilerindeki en nemli gelime ise 2010 sonlarnda Tunusta patlak veren ve ksa srede tm blgeye yaylan Arap isyanlar ve bu isyanlarn yol at rejim deiiklikleri olmutur. Tunustaki isyann bandan itibaren Tunus halknn yannda olduunu aklayan ve Bin Ali rejiminin deimesi ynnde irade beyan eden Trkiye, Libyadaki olaylar karsnda halkn reform taleplerini desteklemekle birlikte daha temkinli hareket etmek zorunda kalmtr. Libyada alan 25 binden fazla Trk vatandann gvenlii ve tahliyesi ncelikli hedef olmu, ardndan Trkiye Libyadaki sorunun zm iin gerek iktidar gerekse muhaliflerle grerek aktif bir diplomasi izlemitir. Kaddafi ynetiminin tavrn deitirmemesi zerine ise muhaliflere destek vererek, BM kararlar dorultusunda NATOnun balatt operasyonda muharip olmayan grevler stlenmitir. Bu kapsamda insani yardm faaliyetleri yrtm ve uua yasak blge uygulamasnn denetiminde rol almtr. . Babakan Erdoan, Tunus ve Libyadaki rejim deiikliinin ardndan 16 Eyllde bu lkelere ziyaretlerde bulunarak yeni siyasal aktrlerle yakn temaslar kurmu ve blge halk tarafndan coku ile karlanmtr. 2011 ylnda Trkiyenin Sahraalt Afrika ile ilikilerinin en nemli konusu Somalide yaanan son 50 yln en ciddi ktlk ve alk sorunu olmutur. Trk hkmetinin Somali konusundaki youn abalar Trkiyenin Afrika ve slam dnyasnda daha byk rol stlenme kararllnn bir gstergesi olmutur. Somali Babakan Muhammed Abdullahi Muhammedin slam birlii Tekilat (T) Genel Sekreteri Ekmeleddin hsanoluna yollad bir mektupla byk ktlk ve felaket yaayan lkesi iin yardm talep etmesi zerine Trkiye, Tyi 17 Austosta stanbulda olaanst bir toplantya armtr. Bu toplantdan bir gn sonra, 18 Austosta, Somaliye giden ve kriz srasnda bu lkeyi ziyaret eden ilk yabanc lider olan Babakan Erdoan, Somali bata olmak zere Afrika ktasnda yaanan
120
DI POLTKA
aln bir insanlk ayb olduunu ve tm dnyann konuya ilikin acilen tedbir almas gerektii aklamasn yapmtr. . zellikle Batl devletleri duyarl olmaya davet eden Erdoan, 20 Eyllde BM Genel Kurulunda yapt bir konumayla konunun dnyann gndeminde kalmasn salamtr. Babakan Erdoan bata olmak zere Trk hkmet yetkililerinin ve Trk halknn seferber olmasyla Trkiye neredeyse tm dnyann yapt yardm miktar kadar yardmda bulunmutur. 2011 ylnda Trkiyenin Sahraalt Afrika ile ilikilerindeki gelimelerden bir dieri de blgeye yaplan ziyaretler olmutur. Mart aynda Cumhurbakan Gl 100 akn i adam, pek ok st dzey yetkili ve bilim adamndan oluan kalabalk bir heyetle Gana ve Gabonu ziyaret etmitir. Bunu Gney Afrika Cumhuriyetine yaplan st dzey ziyaretler ve bu lkeyle imzalanan antlamalar izlemitir. Dileri Bakan Davutolunun 21 Austosta yap ziyaretin ardndan 4 Ekimde Gney Afrikaya bir ziyaret de Babakan Erdoan tarafndan gerekletirilmitir. Ziyareti srasnda Gney Afrika ile vizelerin karlkl olarak kaldrlmasna ilikin grmeler yapan Erdoan, Trkiye-Gney Afrika Forumunda da bir konuma yapmtr.
Kronoloji
4-6 ubat 2011: 8-10 Mart 2011:
TRKYE-AFRKA LKLER
Devlet Bakan Faruk elik Sudan ziyaret etti. D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakan Zafer alayan 150 kiilik bir heyetle Etiyopyaya resmi bir ziyaret gerekletirdi. 23-25 Mart 2011: Cumhurbakan Abdullah Gl, 100 kiilik bir i adam heyeti ile Gana ve Gabona ziyaretlerde bulundu. 13-14 Temmuz 2011: Babakan Yardmcs Blent Arn Nijeryann bakenti Abujada gerekletirilen D-8 rgt 14. Bakanlar Konseyi toplantsna katld. 8 Austos 2011: Somali Babakan Muhammed Abdullahi Muhammed slam birlii Tekilat Genel Sekreteri Ekmeleddin hsanoluna yollad mektupta lkesi iin yardm talep etti. 17 Austos 2011: Babakan Erdoan, stanbulda dzenlenen slam birlii Tekilat olaanst toplantsnda Somali sorununa kaytsz kalnmamas arsnda bulundu. 18 Austos 2011: Erdoann Ramazan Bayramnn ilk gn Somaliyi ziyaret etti. 21 Austos 2011: Dileri Bakan Davutolunun Gney Afrikaya gerekletirdii ziyarette iki lke arasndaki ibirlii ele alnd. 22 Austos 2011: Dileri Bakan Davutolu Etiyopya ziyaretinde Babakan Meles Zenavi ile bir araya geldi. 20 Eyll 2011: BM Genel Kuruluna hitap eden Babakan Erdoan, Somalideki alk ve yoksullua dikkat ekti. 3-7 Ekim 2011: Babakan Erdoan Gney Afrika Cumhuriyetini ziyaret etti.
121
Trkiye 2011 ylnda Afrika lkeleriyle ile teknik, kltrel, ekonomik ve ticari ilikilerini gelitirme balamnda somut admlar atmaya devam etmitir. Trkiye ile Afrika lkeleri arasnda bakanlar dzeyinde gerekletirilen ziyaretlerde Afrika lkelerindeki alk ve ktlkla mcadelede yardmc olacak gda, tarm, hayvanclk, ime suyu, salk, konut, ulatrma gibi alanlarda ibirlii antlamalar imzalanmtr. TKA ve Kzlay bata olmak zere ok sayda resmi kurum ve sivil toplum kuruluu yl boyunca Afrikadaki kriz blgelerinde sorun zm iin almtr. TKA Bakan Musa Kulaklkayann Moritanyaya ve Doctors Worldwiden kurucularndan ve Yeryz Doktorlarndan Cemalettin Kani Torunun ise Somaliye bykeli olarak atanmas, , Trkiyenin Afrikaya ynelik ilikilerinin sadece ticari kayglarla deil, ayn zamanda insani deerler zerinden yrtldnn bir gstergesidir. Trkiye-Afrika ilikileri kltrel alanda da ivme kazanarak devam etmitir. lki 2001 ylnda gerekletirilen Afrika Ktas Mslman lke ve Topluluklar Dini Liderler Zirvesinin ikincisi 21-14 Kasm 2011 tarihlerinde stanbulda yaplmtr.
3.2.9
Kbrs Sorunu
Trkiyenin AB yelii nndeki en somut engeli tekil eden Kbrs sorununun zm asndan 2011 yl umutlarn yeniden yeerdii bir yl olmutur. 2004 ylnda Kbrs Rum kesiminin Annan plann referandumda reddetmesiyle tkanan mzakere sreci, 2008 ylnda Talat ve Hristofyas arasnda balayan grmelerle yeniden bir ivme kazanm, grmeler Erolunun Kuzey Kbrsta babakan seilmesinin ardndan da devam etmitir. Aslnda son iki yldr srdrlen mzakerelerin pek ok kere sekteye uramas mzakerelerin baarya ulama ihtimaline olan inanca glge drmtr. Ancak en son 30-31 Ekim 2011 tarihinde New Yorkta Hristofyas, Erolu ve Birlemi Milletler Genel Sekreteri Ban Ki Moon arasnda gerekletirilen bu yln drdnc l zirvesinin ardndan yaplan yapc aklamalar, bundan sonraki srece ilikin olumlu bir hava domasna neden olmutur. Mlkiyet, toprak, vatandalk, g paylam ve ynetim gibi drt ana konu ekseninde gerekleen grmelerde baz konularda ilerleme kaydedilirken, baz konularda bir uzlamaya varlamamtr. 30-31 Ekimde yaplan l zirvede zerinde uzlamaya varlan ynetim, g paylam, ekonomi ve AB meseleleri yeniden ele alnarak detayl bir ereveye oturtulmutur. Ancak henz zerinde uzlama salanamayan toprak, mlkiyet, d gvenlik ve garantr devletler gibi konularda ise bir ilerleme kaydedilememitir.
122
DI POLTKA
Bu konularn New Yorkta gerekleen l zirvenin ardndan Kbrsta devam eden ikili grmelerde ele alnmas beklenmektedir. Ban Ki Moon l zirve sonras yapt aklamada ikili grmelerin Ocak ay ortasna kadar devam edeceini ve ayn ayn sonuna doru kendisinin de katlaca yeni bir l zirvede gelinen noktann ele alnacan belirtmitir. Eer gerekli ilerleme kaydedilirse bu l zirvenin ardndan Yunanistan, Trkiye ve ngilterenin de katlaca ok tarafl grmeler dzenlenmesi planlanmaktadr. Oradan da istenen sonucun kmas halinde anlamann 2012 ylnn Temmuz aynda adann her iki tarafnda referanduma gtrlmesi tasarlanmaktadr. Kbrsn 2012 Haziran aynda Avrupa Birlii dnem bakanln devralacak olmas sorunun belirlenen srete zmn acil klmaktadr. Zira Kbrs sorunu ngrlen srete zlemezse, Trk liderler Gney Kbrsn AB dnem bakanln almasyla Trkiyenin AB ile ilikileri fiziken donduracan aklamlardr. likilerdeki var olan duraanlk dnldnde Trkiye-AB mzakerelerinin teknik seviyede bile donmas ilikilerde tamir edilmesi g bir yabanclamaya neden olacaktr. 2011 ylnn Kbrs balamnda dier nemli konusu ise, Gney Kbrs Rum Kesiminin Dou Akdenizde doalgaz aramalar nedeniyle ortaya kan gerilim olmutur. Kbrs Rum Kesiminin tek yanl ilan ettii Mnhasr Ekonomik Blgesinde yer alan 12. Parselde srail ile ibirlii iinde doalgaz almalarna balamasna Ankarann tepkisi sert olmutur. Kbrs sorunun zlmeden, Rum kesiminin adann doal kaynaklarndan tek tarafl faydalanmasna kar kan Ankara, Rum ynetiminin bu hamlesine Kuzey Kbrs ile New Yorkta kta sahanlnn snrlandrlmas anlamasyla karlk vermitir. Anlamay takiben Trk sismik gemisi Piri Reis sava gemileri eliinde doalgaz aramalar yapmak zere Dou Akdenize gnderilmitir. Kbrs zerinden yaanan gerilim yalnzca Trkiye ile Gney Kbrs Rum kesimi arasnda yaanan karlkl bir anlamazlk olarak grlmemelidir. Sorunun srail boyutu ve adann bulunan doalgaz rezervlerinin tahmin edilen miktarlarn ok zerinde olmas, dikkatleri meseleyi Dou Akdenizi merkez alan blgesel bir zemine kaydrmtr. Hali hazrda Mavi Marmara krizinden sonra srailden bekledii zr alamayan ve bu nedenle ilikilerini ikinci ktiplik dzeyine indiren Trkiye, blgedeki srail ve Rum ynetimi arasndaki yaknlamadan rahatszlk duymaktadr. Bu minvalde Trkiyenin Rum ynetimine ynelik yapt sert aklamalar aslnda Ankarann Kbrs zerinden sraile Trkiyenin Dou Akdenizdeki varln hatrlatma giriimi olarak deerlendirilebilir.
123
Kronoloji
26 Ocak 2011: 17-18 ubat 2011: 7 Mart 2011:
KIBRIS SORUNU
BM Genel Sekreteri Ban Ki-Mun, KKTC Cumhurbakan Dervi Erolu ve GKRY lideri Dimitris Hristofyas ile Cenevrede bulunan BM merkezinde bir grme yapt. Babakan Recep Tayyip Erdoann daveti zerine Trkiyeye gelen KKTC Babakan rsen Kk beraberinde bir heyetle Trkiyeye geldi. KKTCye su tanmas projesinin ilk adm olan Alakpr Baraj temel atma trenine Babakan Recep Tayyip Erdoann daveti zerine KKTC Cumhurbakan Dervi Erolu ve KKTC Babakan rsen Kk Trkiyeye geldi. KKTC Cumhurbakan Dervi Erolu ve GKRY lideri Dimitris Hristofyas, kesin zm bulma amacyla mzakereler kapsamnda bir araya geldi. BM Genel Sekreteri Ban Ki-mun bakanlnda Cenevrede yaplan l zirve, KKTC Cumhurbakan Dervi Erolu ve GKRY Lideri Dimitris Hristofyasn katlm ile gerekletirildi. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz, ABD Ankara Bykelisi Francis J. Ricciardone ile grmesinde; Gney Kbrsn Akdenizde petrol aramasnn meru olarak grlmediini, bunun uluslararas hukuka da aykr olduunu dile getirdi. 15 Ekimde Gney Kbrs ile birlikte Trkiye deniz snrlarna ok yakn arama yapacak olan sraile kar Aksaz Deniz ss Komutanl herhangi bir scak gelime olasl iin hazrlklara balad. Rum Kesimi adna Dou Akdenizdeki 12. parselde petrol ve doalgaz aramas yapacak olan Amerikan Noble Energy irketi, Trkiye ve KKTCnin tm uyarlarna ramen sondaja balad. KKTC Cumhurbakan Dervi Erolu ve Babakan Erdoan arasnda, New Yorkta, Kta Sahanl Snrlandrma Anlamas imzaland. Trkiyenin tek sismik gemisi olan Piri Reis KKTC adna Kbrs etrafnda bin kilometrelik bir hatta petrol ve doalgaz aramalarna balad. KKTC Dileri Bakan Hseyin zgrgn Rumlarn petrol ve doalgaz bulmas halinde, Trkiyenin de gidip kan kaynaktan sondaj yapacan aklad. Cumhurbakan Gl, ngiliz Parlamentosunda yapt konumada Kbrstaki yarm devletin bakanl, AB tarafnn zayfln gsteriyor. Bu artlar altnda ABnin Kbrsn btnln tamamen imkansz hale getirecek srecin balamasna sebep olacandan endieliyim. Byle bir srecin sonularna er ya da ge herkes katlanr dedi.
9 Mart 2011: 7 Temmuz 2011: 16 Austos 2011:
7 Eyll 2011: 19 Eyll 2011: 21 Eyll 2011: 26 Eyll 2011: 7 Ekim 2011: 23 Kasm 2011:
te yandan Kbrsta sondaj almalarn yrten Amerikan Noble enerji irketinin getiimiz gnlerde yapt resmi aklamada arama yaplan 12. Parselde bulunan doalgaz rezervlerinin 85 ila 260 milyar metrekp arasnda olduu belirtilmitir. Bu rezervlere sahip devletin nmzdeki yz yl boyunca Avrupann
124
DI POLTKA
petrol ihtiyacn salayabilecei iddias ise Dou Akdenizdeki rekabetin nmzdeki dnemde artarak devam edeceinin iaretidir. Her ne kadar mevcut durumun bir atmaya dnme olasl olduka zayf da olsa doalgaz aramalar zerinden giderek trmanan gerilim Dou Akdenizde istikrar ve gvenlii tehdit etmektedir. Nitekim karlkl sert restlemelere ramen btn aktrler geri adm atmama konusunda srarc grnmektedirler. Bununla birlikte, Rum ynetiminin mzakereler devam ederken giritii sondaj almalarnn mzakere sreci zerindeki etkisi, gerilime ramen Trkiyenin mzakerelere verdii ak destei srdrmesi nedeniyle snrl olacaktr. Mzakerelerin gelecei, uzlama salanmas gereken konularn zorluu nedeniyle sonu adna ok umut vaat edici olmasa da, masadan kalkmann bedelinin taraflar iin ar olmas mzakerelerin nmzdeki dnemde de devam edecei beklentisini artrmaktadr. Burada asl mesele 2012 Temmuza kadar soruna bir zm bulunup bulunamayacadr. Zira bulunamad takdirde Kbrs sorunu, kendi iinde bir kriz olmaktan karak, Trkiye-AB ilikilerini kilitleyecektir.
125
YA Z A R
ERDAL TANAS KARAGL

AHMET SEMH BNGL | LK STKLAL MIHIOKUR
4 . EKON OM
4.1 EKONOMK BYME
2008 ylndan itibaren belirtilerini gsteren kresel kriz, bata ABD olmak zere Yunanistan, rlanda, talya ve Portekiz gibi Avrupa Birliine ye lkelerin ekonomilerini derinden etkilemitir. 2001 ekonomik krizi sonras Trkiye ekonomisinde, bankaclk sektrnde ve mali alanda gerekletirilen reformlar sayesinde, 2008 kresel ekonomik krizinden ticaret kanal ile ekonomik bymede ksmi bir daralma yaanmtr. 2008 ylnn son eyrei ile 2009 yl son eyrei arasndaki dnemlerde meydana gelen bu daralmaya kar, 2009 ylnn son eyreinden itibaren 2011 ylnn nc eyreine kadar son 8 eyrektir ekonomik byme sorunsuz ve rekorlar ile srdrlmtr. 2011 ylnn ikinci eyreinde ekonominin byme ivmesi yavalasa da ikinci eyrekte yzde 8,8; nc eyrekte yzde 8,2; yln ilk 9 aynda ise yzde 9,6 orannda byme gereklemitir. 2011 yl nc eyrekte gerekleen yzde 8,2lik byme oran ile Trkiye, dnyada, inden sonra en hzl byyen ikinci ekonomi olmutur. 2011 ylnda Trkiye ekonomisinde gerekleen bu byme oranlar, ekonomide yaanan tm sektrlerdeki canllktan kaynaklanmtr. Son sekiz eyrek boyunca gerekleen byme orannda, zel sektr tketim ve yatrm harcamalarnn pay olduka byk olmutur. Byle bir durumun olumas hem reel sektr hem de tketici gveninde olumlu bir tablonun olumasn salam, bu sayede kriz ortamnda zel sektre salanan kolaylklar, tevik ve frsatlar sonucu, zel sektrde, hatr saylr bir byme gereklemitir. Gerekleen bu byme hz hi kukusuz Trkiyedeki ekonomik faaliyetlerin dier gelimi lkelere nazaran farklln ve ekonomik yapnn dinamizmini gstermesi asndan nemlidir.
127
Yine bu dnemde Trkiye ekonomisi, kamu borlarnn ve bte aklarnn GSYH iindeki orannn Maastricht Kriterlerinin altnda kalmas, lke ekonomisinin gl grnmn pekitirerek, lkeyi yabanclarn gznde gvenilir ve yatrm yaplabilir bir lke haline getirmitir. Bu durum, 2001 yl ekonomik krizinden sonra uygulanan mali tedbir, bankaclk sektrnde reformlarn gerekletirilmesi, kriz sonras dnemde makroekonomik dengelerin korunmas, finansal istikrarn salanmas ve enflasyonla mcadelenin hedef alnmas iin uygulanan politikalarn neticesi olmutur. Yaanan tm bu olumlu tablo neticesinde, Eyll 2011de uluslararas derecelendirme kuruluu olan Standard & Poors (S&P), Trkiyenin yerel para birimi kredi notunu BB+dan BBB-ye126 ykseltmi; grnm pozitif olarak belirlemi ve yatrm yaplabilir seviyeye karmtr. Trkiye statistik Kurumu (TK) verilerine gre 2010 yl kii bana den Gayrisafi Yurtii Hasla (GSYH) deeri, cari fiyatlarla 10067 ABD dolar olarak hesaplanm iken, bu oran, Trk Liras (TL) cinsinden cari fiyatlarla 15119 TL olarak gereklemitir. Son 10 ylda milli gelirde yaanan kayda deer art, lke vatandalarnn yaam standartlarnda olumlu deiiklikler meydana getirmi ve kii bana gelir kat artmtr.
Tablo 1. GSYH Sonular
Yl- Dnem Cari Fiyatlarla Gelime Cari Fiyatlarla Gelime Sabit Fiyatlarla Gelime GSYH Hz (%) GSYH Hz GSYH Hz (%) (Milyon TL) (Milyon Dolar) (Milyon TL) 2010-I* 2010-II* 2010-III* 2010-IV* 2010 Yllk 2011-I* 2011-II* 2011-III*
Kaynak: (TK)
241 881 267 144 297 184 297 541 1 103 750 288 390 318 404 348 802
16,3 16,9 13,6 17,0 15,9 19,2 19,2 17,4
160 332 173 821 196 516 204 260 734 929 182 841 203 626 201 512
27,3 19,5 13,0 19,2 19,2 14,0 17,1 2,5
23 390 25 645 28 672 28 033 105 739 26 112 27 910 31 029
12,2 10,2 5,3 9,2 9,0 11,6 8,8 8,2
126. S&Pnin B iin derecelendirme notlar: BBB: lke ekonomisinin finansal taahtleri karlamak iin yeterli olduunu fakat bu yeterliliin ekonomik koullara bal olduunu belirten not trdr. BBB-: Piyasa katlmclar tarafndan dnlen en dk yatrm yaplabilir not trdr. BB+: Piyasa katlmclar tarafndan dnlen en yksek riskli not trdr. BB: lke ekonomisinin yakn vadede savunmasz durumunu ve ekonomisinin belirsizliklerle kar karya kalma durumunu belirten not trdr. B: Ekonominin i, finansal ve ekonomik koullara kar savunmasz olduunu ve finansal taahtlerini karlamak iin kapasitesinin elverili olmasna bal olduunu belirten not trdr.
128
EKONOM
Trkiyede, son yllarda gerekletirilen reformlar ve yakalanan istikrar ortam sayesinde, yllk yzde 5-7 arasnda potansiyel bir byme oranna ulalmtr. Mevcut gstergeler nda aklanan Orta Vadeli Programda (OVP), 2011 yl iin tahmin edilen byme rakam yzde 7,5 olmu; bu byme hznn kesintisiz devam edebilmesi ve 2023 yl iin hedeflenen dnyann en byk 10 ekonomisi arasnda yer alnmas ve milli gelirde 25 bin dolar seviyesine ulalmas iin tedbir ve reformlarn uygulanmas, gndemdeki nemini korumutur. Bahsedilen hedeflere ulamak iin hazrlanan Sanayi Strateji Belgesinde, rekabet gcnn ve verimliliin artrlmas iin uygulanacak politikalar belirlenirken; ekonomide canlln salanmas iin yerli retimin tevik edilmesi amalanmtr. Ayrca, katma deerlerinin yksek olduu rnlerin retimine ncelik verilmesi ynnde alnan tedbirlerin de bymeyi olumlu ynde etkileyecei ngrlmtr. Bununla beraber, Trkiyede ksa vadeli sermaye akmlarna kar, son yllarda alnan tedbirler, byk lde amacna ulam ve rekabet gcndeki art srdrlebilir bymenin temel gstergelerinden biri haline gelmitir. Trkiye ekonomisinde bymeyi srekli hale getirmek iin krize kar alnan mali ve parasal tedbirlerin uygulanmas sonucunda, belirsizliklerin azald ve tketici gvenin artt gzlemlenmitir.127 Bu dorultuda ticaret ve ulatrma kalemlerindeki gl seyir, finansal kredilerdeki artn neden olduu finansal kurumlardaki byme, ayrca inaat ve tarm gibi sektrlerdeki gelime, bymeye etki eden balca faktrler olarak nitelendirilmitir. Dier yandan, cari a nlemek amacyla kredi oranlarnn ykselmesini nlemek iin uygulanan tedbirler, baaryla yerine getirilmi; ayn zamanda ekonomideki finansal istikrarn devam etmesi iin alnan sk tedbir ve uygulanan politikalarn devam konusunda kararllk gsterilmitir. 2011 ylnda gerekleen ekonomik bymenin, 2012de kredilerin dizginlenmesi politikalar ve kresel ekonomik koullarn ktlemesi nedeniyle OVPde belirtildii zere, 2012de yzde 4 orannda bir byme orannn gerekleecei ngrlmtr. Trkiyenin ekonomik bymede baard bu gelimenin srekli hale gelebilmesi iin ekonomik bymeyi kstlayan tasarruf yetersizlii ve rekabet eksiklii gibi temel sorunlara nmzdeki dnemlerde younlalmas beklenmektedir. Ayrca 2001 ylndan itibaren uygulanan mali tedbir ve bankaclk sektrndeki reformlar srdrecek, zellikle uluslararas ticarete dayal rnlerin retimi ve rnler iin uygun teknolojilerin gelitirilmesi, ihracatn ithalata olan bamlln azaltacak ve ihracat pazarlarnn eitlenmesini de beraberinde getirecektir.
127. TSAD, 2011e Gelirken Dnya ve Trkiye Ekonomisi Raporu, stanbul, 2011. , 2011 , , ,
129
4.1.1
Cari Ak
Son dnemlerde Trkiye ekonomisi, gsterdii byme performans ile kresel krizden nasibini alan Avrupa Birlii lkeleri ve gelimekte olan lkelerden nemli lde ayrm ve dinamizmini ortaya koymutur. Ekonomik byme hz pozitif bir ivme kazanm ve bu bymenin srdrlebilmesi iin lke, yksek miktarlarda ara mal ve enerji ithalat yapmak mecburiyetinde kalmtr. Bu durum, d ticaret aklar ve doal olarak cari ak sorununa neden olmutur. Trkiyede, ithalatn daha ok, ara mal ve sermaye mal arlkl olmas nedeniyle ekonomik bymedeki art, cari akta da arta neden olmutur. lkede ithalata bal olarak gerekleen byme dnemlerinde, cari an artt; bymenin durgunluk ya da yavalama dnemlerinde ise, cari an azald gzlemlenmitir (Grafik 1). Trkiyede retim iin yksek miktarda ara mal girdi ithalatnn olmas, ithalat-ihracat dengesini ithalat ynne evirerek cari an artmasnda rol oynamtr. Bununla beraber 2000li yllarn bandan 2010 yl sonuna kadar geen dnemde izlenen yksek faiz, dk kur politikas sebebiyle, TLnin deerli olduu dnemlerde, cari ak orannda art yaanmtr. Ayrca, Trkiyenin petrol ve doal gaz gibi rnlerde da bamll, ani fiyat artlarnda, enerji retim maliyetlerini arttrmakla kalmam, ayn zamanda, d ticaret hadlerinin ihracatn aleyhine ekillenmesine de yol amtr. Bu durum, enerjide da baml olan Trkiye iin cari an artmas sonucunu dourmutur. Trkiyede, bu bamll asgari seviyeye indirmek iin yenilenebilir enerji kaynaklarnn lke retimi iindeki paynn arttrlmasna ynelik zmler gelitirilmekte ve bu amala, nkleer santraller kurma abas iine girilmitir. D ticaret andaki ykselmeden dolay cari an art eilimi devam etmi; yaanan kresel krizin de etkisiyle lke iinde yaanan kredi daralmas sonucu meydana gelen duraklama dviz kurlarnda arta neden olmu, bu da dviz kurlarndaki artn, Trk lirasnn zellikle ABD dolar karsnda deerini azaltc etki yaparak ithalat talebini azaltaca ngrlmtr. Cari an azaltlmas amacyla, Trkiye, son yllarda d dnya ile daha ok ticaret yapan, bu alanda dnya ekonomisine daha ok entegre olan bir kimlie brnm; ihracatn artrlmas zerine odaklanmtr. Dier yandan ihracat artarken, retim iin gerekli olan ara mallarn ithal zorunluluu, ithalatn da artmasna neden olmutur. OVPde, Trkiyenin ihracat art iin gerekli tedbirlere yer verilirken, tasarruflarn ve ihracatn artrlmas iin makro ve mikro dzeyde, teviklerin uygulanmas, yerli retimde kalite standartlarnn arttrlmas ve blge odakl gelitirme programlarnn uygulanmas kararlatrlmtr. Yine bu dorultuda, ihracatn arttrlmas ve yaygnlatrlmas amacyla kurulan hracata Dnk
130
EKONOM
retim Stratejisi Deerlendirme Kurulu almalarnn, kresel krizin etkilerini azaltmas beklenmektedir. Trkiye hracatlar Meclisi (TM) verilerine gre geen yln ayn ayna gre, Kasm aynda ihracat, yzde 13,9luk artla 10 milyar 758 milyon dolar olurken; Ocak-Kasm dneminde yzde 19,7 artla 122 milyar dolar seviyesinde gereklemitir. Son 12 aylk dnemde ise yzde 19,5 artla yaklak 134 milyar dolarlk ihracat rakamna ulalmas beklenmektedir. Rekor seviyesinde gerekleen bu bu ihracat rakamlar deerlendirildiinde, cari an finansmannda nemli bir faktr olan ihracat orann artaca ngrlmektedir.128
Grafik 1. Byme Oran ve Cari Ak / GSYH Oran
Kaynak: TK
Bymenin zel sektr eliyle gerekletii 2011 ylnda, Ekim aynda yaymlanan OVPde cari ak sorunun zm iin eitli tedbir ve uygulamalarn devreye sokulacandan bahsedilirken, ayn zamanda zel sektr merkezli bymenin srdrlmesi iin uygun koullarn oluturulmas, rekabet gc ve istihdam orannn arttrlmas hedeflenmitir. OVPye gre cari an GSYHye orannn 2011 yl sonunda yzde 9,4, 2012 ylnda bu orann yzde 7,5 ve 2013 ylnda ise yzde 7 civarnda olaca ngrlrken; yakalanacak yksek ihracat hzyla, uzun vadede, cari ak sorununun zmlenmesinde nemli mesafe alnmas beklenmektedir. Kasm 2011de yaymlanan Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD) raporuna gre, igc piyasalarnda gerekletirilecek reformlar, cari an finansmanndaki iyilemenin devam etmesi iin hayati nem
128. Trkiye hracatlar Meclisi, Yllk ihracat rakamlar, http://www.tim.org.tr, Kasm 2011.
131
tamaktadr. Bu iyiletirmeler, cari ak oran zerinde uzun vadede olumlu etki yapacaktr.129 Ekim aynda yaymlanan OVPde de igc piyasalarnn iyiletirilmesi ve rekabet gcnn arttrlmas iin uygulanacak tedbirlere nemle yer verilmitir. Cari aktaki iyilemenin kalc olabilmesi iin, kredilerin makul seviyelerde bymeye devam etmesinin neminden dolay Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasnn (TCMB) 2011 ylnda olduu gibi eitli dnemlerde, kredi piyasasnda tedbirler almaya ve bu dorultuda politikalar uygulamaya devam etmesi, nmzdeki yl iin de beklenmektedir. TCMB tarafndan yaymlanan Finansal stikrar Raporunda da belirtildii zere kredi art, yln nc eyreinden itibaren hz keserek makul seviyelere inmitir. Tketici kredilerinde balayan yavalamann, nmzdeki dnemde, lkede zel tasarruf eilimini arttraca ngrsyle, cari ak orannda da iyiletirici sonular douraca ngrlmektedir. Yine 2011 ylnda, i ve d talebin dengelenmeye balamas ve bu dorultuda alnan tedbir ve uygulamalarn, cari ilemler andaki hzl art eilimini kontrol altna almas, nmzdeki dnemde de beklenmektedir.
4.1.2
Kamu Finansman
2002 ylndan itibaren AK Parti hkmetinin iktidara gelmesiyle srdrlen mali disiplin, yapsal reformlar ve kararl zelletirme politikalaryla Trkiye ekonomisi, hzl bir toparlanma srecine girmitir. Mali disiplin, bte dengesini olumlu ynde etkilemi ve bte anda Maastricht Kriterleri ilk kez salanabilmi, bylelikle gelecee ynelik beklentilerin olumlu bir grnm kazanmas salayarak yatrmclar iin ileriye ynelik salkl mesajlar verilmitir. 2011 yl itibariyle, bata Euro blgesi olmak zere kamu borlarnn ykseklii nedeniyle bor krizinin gndeme gelmesi ve kresel ekonomideki belirsizlikler, Trkiyeden portfy yatrmlarnda sermaye klarnn gereklemesine neden olmutur. Ayrca, krizin bankaclk sektrne sirayet etme riski de piyasalardaki toparlanmaya ynelik gveni sarsmtr. Bu durum, Trkiye ekonomisini de etkilemi ve TLnin deer kaybetmesine neden olmutur. Byle bir ortamda, mali disiplindeki kararlln devam etmesi ve para politikas ile uyumlu bir maliye politikas uygulanmas zorunlu hale gelmitir.130
129. OECD Economic Outlook, November 2011. , , 130. TCMB, Finansal stikrar Raporu 2, Ankara, 29.11.2011. , Finansal , , ,
132
EKONOM
Trkiye, bu dnemde bte disiplinini salam ve bankaclk sektrnde salkl ve gl bir finansal yapy gerekletirmitir. Kresel gelimeler nedeniyle Devlet Borlanma Senetlerinin (DBS) yatrmc taban azalsa da, yeterli dzeyde rezerv tutulmas ve deiken faizli enstrmanlarn az olmas bte geliri ve gideri arasndaki fark azaltm; yine bu amala gelir, harcama ve bor stoku kalemleri, cari a azaltc ve makroekonomik istikrar salayc ekilde uygulanmtr. D kredibiliteyi artran bu mali ve finansal gereklemeler, gl bir byme ile birleince, d borlar iin denen faiz demelerinin azalmasn salamtr (Grafik 2). Kamu harcamalarndaki kontroll seyir ve faiz giderlerindeki azalma Trkiye iin olumlu bir tablo ortaya karmtr. Birok lkenin kredi notunda indirime gidildii konjonktrde, Trkiyenin TL cinsinden kredi notu, S&P tarafndan BB+dan BBB-ye ykseltilmi ve grnm pozitif olarak tanmlanmtr.
Grafik 2. D Bor Faiz demeleri / GSYH (%)
Kaynak: Hazine Mstearl
2009 ylnda, kresel krizin de etkisiyle bte ann GSYH iindeki pay artsa da 2010 ylnda ekonominin ngrlenden daha gl bir biimde toparlanmasyla yzde 3,6 seviyesine inmitir. thalat zerinden alnan vergilerin artyla bte ann GSYH iindeki paynn 2011 ylnda yzde 1,7 orannda gerekleecei ngrlmtr.131 Bu oranla yzde 3 olan Maastricht Kriteri salanmtr. Bte ann GSYH iindeki paynn azal sayesinde, cari an yksek olduu bu dnemde, ikiz an (bte a ve cari an) bte dengesini olumsuz
131. T.C Kalknma Bakanl, 2011 2014 Orta Vadeli Program, 13.10.2011. 2011 rta adeli rogram,
133
etkilemesinin nne geilmitir. 2011 ylnda vergi gelirlerindeki art ve faiz giderlerindeki azalla Eyll aynda bte, 28 yldan sonra ilk kez fazla vermitir. Altyap yatrmlar iin yaplan harcamalar neticesinde, yl sonu itibariyle 22,2 milyar TL bte a; Kamu Alacaklarnn Yeniden Yaplandrlmas Yasasnn da katksyla 20,4 milyar TL faiz d fazla ngrlmtr. Bu beklentiler altnda kamu kesimi, borlanma gereinin GSYH iindeki pay, yzde 1 olarak tahmin edilmitir. Benzer ekilde vergi gelirleri performansndaki art ve faiz giderlerindeki d neticesinde etkin bor ynetimi salanm; ekonomi, ksa vade-yksek faiz ksr dngsnden kmtr. 2010 ylnda yzde 3 olarak gerekleen genel devlet ann GSYH iindeki paynn, 2011 ylnda, yzde 1e dmesi beklenmektedir. Bor ynetiminde gerekletirilen bu performansla, etkin ve likit bir tahvil piyasas olumu ve AB tanml genel devlet bor stoku, AB-27 ortalamalarnn ok altna dmtr. 2001 ylnda AB tanml genel devlet bor stokunun GSYH iindeki pay yzde 77,9 seviyesinde gereklemitir.132 2002 ylndan sonra ise 2009 kresel kriz yl dndaki tm dnemlerde azaln srdrmtr. 2010 ylnda yzde 42,2ye den AB tanml genel devlet bor stokunun GSYHya oran 2011 ylnda da azaln srdrm ve yzde 60 olan Maastricht Kriterinin altnda kalmtr. 2011 yl sonunda bu orann yzde 39,8 civarnda gereklemesi beklenmektedir (Grafik 3). Bu veriler, bte performansnn gl olduunu ve hedeflenen oranlarn gerekletiini gstermitir. Gerekletirilen baarl bte performans kamu anda meydana getirdii iyilemelerin yan sra bor stokunun azaltlmasnda da etkili olmutur. Kamu btesi finansmannn, borlanmaya olan bamll ve tahvil fiyatlarnn faiz oranlarna olan duyarll azaltlmtr. Euro blgesinde lkelerin yksek bor miktar blge lkelerinin bor- faiz oran ksr dngsne girmelerine neden olmu ve borlarnn srdrlebilirliini gndeme getirmitir. Trkiye ise, bor stokunu hem mutlak deer hem de GSYH iindeki pay olarak drm, siyasi istikrarn ve gven ortamnn gerekletirilmesinin sonucunda, bor krizinin yaand bir srete kamu maliyesi alannda baarl sonular elde etmitir. Kresel ekonomideki bor krizinin etkilerinin uzun sre devam edecei de gz nne alnarak kamu maliyesinde sklatrmann srdrlecei ngrlmtr.133 Bu kapsamda vergi
132. TK Ulusal ve Uluslararas Seilmi Ekonomik Gstergelerinden yararlanlmtr. http://tuikapp.tuik.gov. tr, 6.12.2011. 133. T.C Kalknma Bakanl, 2011 2014 Orta Vadeli Program, 13.10.2011. 2011 rta adeli rogram,
134
EKONOM
gelirlerinin ve faiz d fazlann ykseltilmesi, ayn zamanda bor stokunun GSYH iindeki paynn drlmesi hedeflenmitir.
Grafik 3. AB Tanml Genel Ynetim Nominal Bor Stoku / GSYH (%)
(*) 2011 beklentisi Kaynak: TK
4.1.3
Para Politikalar
2008 ylnda meydana gelen kresel ekonomik kriz, mali disiplinin kaybolmasna buna paralel olarak parasal genilemenin byk lde artmasna neden olmutur. Bu parasal genileme ile merkez bankalar, alternatif para politikas aralarna ynelmitir. nk, merkez bankalar mevcut politikalarla, sz konusu genilemeyi ynetememilerdir. TCMB ise bu gelimeler dorultusunda, zamannda nlem alarak 2010 yl balarnda, yeni bir para politikas stratejisi izlemeye balamtr. TCMB, birok merkez bankasndan daha kararl bir duru sergilemi, geni mdahale alan ve politika faizi, zorunlu karlk oranlar, faiz koridoru gibi birden fazla arala, temel hedef olan fiyat istikrarn kalc hale getirmek ve finansal istikrar salamak iin bir aba iine girmitir. 2011 ylnda gelimi lkelerde uygulanan geniletici para politikalarnn bir sonucu olarak karmza kan kamu borlarndaki byk artlar, lkemizi de etkilemi; d talepteki daralmann balca kayna olmutur. Ksa vadeli sermaye akmlarndaki artlar, dk oranl faizler ve gl i talep nedeniyle ilk eyrekte, yzde 4 olarak gerekleen enflasyona ynelik beklentiler ykselmitir. TCMB, ubat aynda politika faizini yzde 6,25te, gecelik borlanma faizini yzde 1,5te, borlanma faizini ise yzde 9da sabit tutmutur. Ancak, fiyatlar genel dzeyindeki beklenen artn etkisini azaltmak amacyla TCMB, para politikasn daraltc bir
135
tutum sergilemitir. Bu amala Mart aynda TL zorunlu karlk oranlar 2 ila 5 puan arasnda artrlmtr. Nisan aynda da ayn amala TL zorunlu karlk oranlar ksa vadeli ykmllkler iin kaldrlmtr. Bylece zorunlu karlk oranlar artrlmtr.134 kinci eyrekte d talepteki daralma artm, Euro blgesi bor krizinin etkileri parasal sklatrmann artrlmasn zorunlu hale getirmitir. Bu zorunlulukla beraber, makroekonomik istikrar da nem kazanmtr. Bu dnemde, d talepteki daralma ve i talepteki artla ayrmann glenmesi, bunun yan sra petrol fiyatlarndaki artn da etkisiyle fiyatlar genel dzeyinde beklenen art gereklemi ve enflasyon, yzde 6,24 dzeyine ulamtr. Kresel piyasada sregelen belirsizlikler, TCMBnin politikalarnda deiiklie gitmemesine neden olmutur. Bunun yan sra Para Politikas Kurulu (PPK), Temmuz ay toplantsnda, kresel piyasalardaki ekonomik seyre paralel olarak btn politika aralarnn geniletici ynde kullanacan ifade etmitir. 135 nc eyree gelindiinde kresel piyasalarda ekonomik seyir, finansal istikrar tehdit edici ynde gereklemeye devam etmitir. Belirsizliin artmasna paralel olarak kresel risk itah azalm ve lkeden sermaye klar sz konusu olmutur. TL de dier gelimekte olan lkelere oranla snrl kalsa da deer kaybetmitir. D talebin zayf seyri nedeniyle cari ak artm bunun etkisini azaltmak amacyla kredi genilemesi hz azaltlm, fakat istikrarl bymenin sreklilii iin kredi arznda ll bir art gereklemesi hedeflenmitir. Bu balamda gelimi lkelerdeki yetersiz byme ve istihdam, hzla artan ve yaygnlaan bor sorunlar, yksek faiz oranlar gibi makroekonomik dengeleri aa ynl bozacak gelimeler nedeniyle, TCMB 4 Austosta, yurt iinde durgunluu nlemek iin politika faizinde indirime gitmitir. Bir hafta vadeli repo faiz orann yzde 6,25den yzde 5,75e drm, ayn zamanda gecelik borlanma faiz orann yzde 1,5den yzde 5e revize ederken, gecelik bor verme faiz oran da yzde 9da kalmtr.136 5 Austosta dviz satm ihalelerine balayan TCMB 3 Eylle kadar 1 milyar 380 milyon dolarlk dviz sat ilemi gerekletirmitir. Ayrca dviz likiditesini artrmak amacyla 1 yl ve daha uzun vadeli dviz mevduatlar iin zorunlu karlk oranlar yzde 9,5tan yzde 9a indirmitir. Finansal istikrarn ncelikli hale geldii konjonktrde dviz kurundaki ykseliin nne gemek iin gecelik bor verme faizi 21 Ekimde PPK tarafndan yzde
134. TCMB, Enflasyon Raporu 2011 2, Ankara, 28.04.2011. , Enflasyon , , , 135. TCMB, Enflasyon Raporu 2011 3, Ankara, 28.07.2011. , Enflasyon , , 136. TCMB, Enflasyon Raporu 2011 4, Ankara, 26.10.2011. , Enflasyon , , ,
136
EKONOM
12,5e karlmtr. Kresel piyasada artan risk algs ve makroekonomik istikrarszlklar sermaye klarnda arta neden olmutur. Bu klar, TLde ar deer kayplarna yol amtr. Bu nedenle, TLnin deerinin glendirilmesi ve enflasyon ykseliinin nne gemek amacyla TCMB 26 Ekimde be maddelik eylem plann aklamtr. Bu planda fiyat istikrar, faiz politikas, dviz rezerv politikas, zorunlu karlk politikas ve finansal istikrar yer almtr.137 Gelimi lkelerin yksek kamu borlaryla baa kamad, gelimekte olan lkelerden ise ciddi anlamda sermaye klarnn yaand kresel piyasalarda para otoriteleri bilinen para politikalarnn dna kmlardr. Mevcut konjonktrde, TCMB de ok aral para politikas semi, fiyat istikrar yan sra finansal istikrara da nem vermi, kredi ve likidite daralmalarn TCMBden fonlama ihtiyacn azaltarak geniletmeye balamlardr. Bu amala, bankalarn zorunlu altn rezervleri artrlmtr. Maliye politikas ile uyumlu bir parasal sklatrma ngrlmtr. Bu dorultuda, faiz koridoru geniletilerek gecelik borlanma maliyetinin yzde 12,5e yakn seyretmesine izin verilmitir. OVPde 2011 yl sonunda enflasyonun yzde 7,8; 2012 yl sonunda yzde 5,2 ve 2013 yl sonunda ise yzde 5,0 olarak gerekleecei tahmin edilmitir. Dviz kurundaki ykseli, gelimi lkelerdeki bor krizi ve bu krizin bankaclk sektrne sirayet etme riski, finansal krlganlklar artrm ve enflasyon gstergelerini olumsuz etkilemitir. Bu olumsuzluun etkisini azaltmak amacyla TCMB tarafndan dikkatli ve salkl bir ekilde izlenen piyasa sinyalleri dorultusunda ok eitli politika aralaryla nlemler alnmtr. OVPde ngrlen finansal ve mali yap, uygulanan politikalarn, hedef belirlemesinde nemli bir etken olmutur. Gelimi ekonomilerdeki bymede meydana gelen daralma, finans piyasalarnn giriftlii ve parasal genilemede srdrlen tutum nedeniyle gelimekte olan lkelerde de etkisini gsterecektir. Bu nedenle, OVP de finansal sektrdeki tkankl ve krlganl kaldrmaya ynelik tedbirler ngrlmtr. TCMB bu dorultuda para politikas stratejisinde, fiyat ve finansal istikrar iin dviz satm ihaleleri, daralan faiz koridoru, yabanc para zorunlu karlk oranlarnda indirim ve politika faizinin drlmesi gibi oklu aralar kullanmlardr. Bu aralar, TCMBnin manevra alann geniletmi, lke ekonomisini finansal oynaklklara kar hazrlkl hale getirmi ve piyasaya dorudan mdahale ederek speklatif davranlarn nne geilmitir.138
137. TCMB, Finansal stikrar Raporu 2, Ankara, 29.11.2011. , Finansal , , , 138. T.C Kalknma Bakanl, 2011 2014 Orta Vadeli Program, 13.10.2011. 2011 rta adeli rogram,
137
Kronoloji
5 Ocak 2011:
EKONOM
Sanayi ve Ticaret Bakan Nihat Ergn tarafndan Trkiye Sanayi Stratejisi Belgesi akland. 15 ubat 2011: Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) Para Politikas Kurulu (PPK) ubat ay toplantsnda, politika faizi olan bir hafta vadeli repo ihale faizini piyasa beklentileri dorultusunda yzde 6,25te sabit tutularak, yzde 1,50 olan gecelik borlanma faizi ile yzde 9 olan bor verme faiz orannda deiiklie gidilmedi. 21 Nisan 2011: Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) Erdem Ba bakanlnda toplanan Para Politikas Kurulu (PPK), yabanc para ve Trk liras zorunlu karlk oranlarn ksa vadeli ykmllkler iin artrma karar ald. Dzenlemeye gre, vadesiz, ihbarl mevduatlar ve zel cari hesaplar iin oran yzde 15den yzde 16ya, 1 aya kadar vadeli mevduatlar/katlma hesaplar (1 ay dhil) iin de yzde 15ten yzde 16ya ykseltildi. 30 Haziran 2011: Trkiye statistik Kurumu (TK), 2011 ilk eyrek byme rakamlarn aklad. Trkiye ilk eyrekte yzde 11 byd. 4 Austos 2011: Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) Para Politikas Kurulu (PPK), bir hafta vadeli repo ihale faiz orann yzde 6,25ten yzde 5,75e drd. Gecelik borlanma faiz orann yzde 1,50den yzde 5e ykseltirken, gecelik bor verme faiz orann yzde 9da brakt. Bunun yan sra Kurul, kresel ekonomiye dair giderek artan sorunlarn yurt iinde durgunlua yol ama riskini azaltmak amacyla politika faizinde indirim yaptn da duyurdu. 12 Eyll 2011: Trkiye statistik Kurumu (TK), ikinci eyrek byme rakamlarn aklad. Buna gre, Trkiye ekonomisi yln ikinci eyreinde yzde 8,8 byd. Trkiye bu byme oranyla inden sonra dnyann en hzl byyen ikinci ekonomisi oldu. 20 Eyll 2011: Standard & Poors Trkiyenin yerel para cinsinden notunu iki kademe birden artrarak yatrm yaplabilir dzeye kard. 13 Ekim 2011: Orta Vadeli Program(OVP) akland. 2011 yl byme hedefinin yzde 7,5 olarak revize eden Babacan, 2012 ylnda Trkiye ekonomisinin yzde 4 byyeceini aklad. 20 Ekim 2011: Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) Para Politikas Kurulu (PPK) politika faizinde yzde 5,75lik oran deitirmezken, gecelik bor verme faizini ise yzde 12,5e ykseltti. 26 Ekim 2011: Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) Bakan Erdem Ba, Enflasyon Raporunu ve Trk Lirasnn deerini nemli lde glendirecek fiyat istikrar, faiz politikas, dviz rezerv politikas, zorunlu karlk politikas ve finansal istikrardan oluan be maddeli eylem plann aklad. 23 Kasm 2011: Uluslararas kredi derecelendirme kuruluu Fitch, Trkiyenin pozitif olan kredi notu grnmn duraana evirdi. 29 Kasm 2011: Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) tarafndan ylda iki kez yaymlanan Finansal stikrar Raporunun ikincisi yaymland. Raporda ulusal ekonomik grnm, uluslararas gelimeler ve bankaclk sektrndeki gelime ve riskler balklar altna ngr ve deerlendirmeler yer almaktadr. 12 Aralk 2011: Trkiye statistik Kurumu (TK), 2011 nc eyrek byme rakamlarn aklad. Trkiye nc eyrekte yzde 8,2 byd.
138
YA Z A R L A R
BEKR S. GR | MURAT ZOLU | ZAFER ELK

K AT K IDA BU LU N AN
PEK COKUN
5 . E TM
5.1 MLL ETM
Milli eitim sisteminde 2011 ylnn, en nemli gndem maddesi, 2010 ylnda olduu gibi, retmen atamalar olmutur. Ayrca, FATH projesi, Prof. Dr. mer Dinerin Milli Eitim Bakan olmasn mteakip Milli Eitim Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname ile Bakanlk merkez tekilatnn yeniden yaplandrlmas, Ulusal retmen Stratejisi altay ve 2011 SBS yerletirmeleri 2011 ylndaki dier nemli gndem maddeleri olmutur.
5.1.1
retmen Atamalar
Her yl aday retmen saysnn artmas ve Milli Eitim Bakanl (MEB)nn yapt atamalarn aday retmen saysnn ok altnda olmas sonucu, atanamayan retmenlerin MEB zerindeki basks artmtr. Yazl ve grsel medyada atanamayan retmenlere ilikin sklkla haber yaplmas ve muhalefet partilerinin de bu konuya ilikin aklama yapmas, konuyu gncel klmtr. Son olarak, 2010 ylnn bitiminde Milli Eitim Eski Bakan Nimet ubukunun (Ba) 2011 ylnda 55 bin kadrolu retmen atamas yaplacan ilan etmiti. Ayrca 2010 yl banda, retmen atamalarnn artk sadece Austos aynda yaplacan duyurmutu. Fakat Haziran ve Temmuz dnemlerinde de retmen atamalar yaplmt. MEB, 1 Haziran 2011 tarihinde 30 bin retmen kadrosu iin atama yapmtr. Bakanlk, szlemeli retmenlik pozisyonundan kadrolu retmenlie geenler
139
iin tekrar szlemeli pozisyonu iin atama yaplacan ilan etmitir. Fakat szlemeli retmenlerin kadroya alnmas hususunda, 12 Haziran 2011 Milletvekili Genel Seimlerinden nce nemli bir dzenleme yaplmtr. 4 Haziran 2011 tarihli Resm Gazetenin 27954 (Mkerrer) saysnda, Devlet Memurlar Kanununun 4 nc Maddesinin (B) Fkras ile 4924 Sayl Kanun Uyarnca Szlemeli Personel Pozisyonlarnda alanlarn Memur Kadrolarna Atanmas Amacyla Devlet Memurlar Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair 632 Sayl Kanun Hkmnde Kararname (KHK) ile birlikte mevcut szlemeli retmenler 14 Haziran tarihinde kadroya geirilmi ve bu tarihten itibaren szlemeli retmen almnn yaplmayaca belirtilmitir.
Kronoloji
MLL ETM
1 Haziran 2011: Milli Eitim Bakanl (MEB), 30 bin retmen kadrosu iin atama yapmtr. 4 Haziran 2011: Szlemeli Personel Pozisyonlarnda alanlarn Memur Kadrolarna Atanmas Amacyla Devlet Memurlar Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair 632 Sayl Kanun Hkmnde Kararname (KHK) resmi gazetede yaynland. 14 Haziran 2011: Mevcut szlemeli retmenler 632 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile kadroya geirilmitir. 6 Temmuz 2011: Prof. Dr. mer Diner 61. Hkmetin Milli Eitim Bakan oldu. MEB, szlemeleri retmenlerin kadroya gemesiyle boalan kadrolara Austos 2011de atama yapacan ilan etmitir. 26 Austos 2011: Szlemeli retmenlerden boalan kadrolara 11.544 kadrolu retmen atanmtr. 14 Eyll 2011: 652 sayl Milli Eitim Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname ile Bakanlk Merkez Tekilat yeniden yaplandrlm ve sadeletirilmitir. 2 Kasm 2011: Vana deprem sonrasnda 800 kadrolu retmen atamas yaplmtr. 18 Kasm 2011: gn sren Ulusal retmen altay balamtr.
MEB, 14.277 szlemeli retmenden, sz konusu kararname erevesinde kadrolu retmenlie geenlerden boalan ve bo olan toplam 6.575 kadroya 6 Temmuz 2011 tarihinde yeniden atama yaplacan ilan etmitir. Bakanlk tarafndan ngrlen Austos dnemi retmen atamalar 26 Austos tarihinde yaplm ve toplam 11.544 kadrolu retmen atamas yaplmtr. Milli Eitim Eski Bakan Nimet ubukunun 55 bin retmen atamasnn yaplacan belirtmesine ramen 2011 ylnda 40 bin civarnda retmen atamas yaplmtr. Bundan dolay
140
ETM
kamuoyunun ve zellikle atanamayan retmenler platformunun MEBe ynelik eletirileri younlamtr. Ayrca, retmen atamalarnn, Bakanln nceki aklamalarnn aksine, Austosta deil de Haziranda yaplmas, hem bir tutarszlk hem de o yl mezun olan retmen adaylarnn bu atamaya bavuramamasna neden olmas asndan eletirilmitir. 12 Haziran 2011 Genel Seimleri sonras kurulan yeni kabinede, Prof. Dr. mer Diner Milli Eitim Bakan olarak belirlenmitir. Diner, bakanla geldikten birka ay sonra, 19 Eyll 2011 tarihinde yapt bir konumada, Ben bu yl nceki bakanmzn 55 bin retmen alacaz szn yerine getiremediimiz iin tm retmen adaylarndan zr diliyorum demitir.139 Diner deiik zamanlardaki konumalarnda, eitim ve retimin aksamamas iin, retmen atamalarnn ylda sadece bir kez (Austos) yaplacan vurgulamtr. Ekim aynda Vanda yaanan deprem sonrasnda, 2011 ylnda atamas yaplp greve balamayan 800 retmen kadrosu Van iin ayrlm ve 2 Kasm tarihinde atamalar yaplmtr. Atanamayan retmen aday says, her geen yl artmaktadr ve retmen adaylarnn istihdam sorunu derinlemektedir. Her yl sistemin talebinden ok daha fazla aday, atanamayan retmen kategorisine girmektedir. Bakan Diner verdii bir mlakatta 264 bin retmen adaynn atama beklediini fakat bakanln ihtiyacnn 60 bin civarnda olduunu, atama bekleyen retmen saysndaki talebin, bakanln ihtiyacnn ok zerinde olduunu belirtmi ve retmen adaylarnn farkl alanlara ynelmesini istemitir.140Bakann bu aklamas aday retmenler tarafndan tepkiyle karlanm olsa da, retmen arz ve talebi arasndaki dengesizliin ne derece kronik bir hal aldn gstermesi asndan anlamldr.
5.1.2
Ulusal retmen Stratejisi altay
Milli Eitim Bakan mer Dinerin nerisiyle, 18- 20 Kasm 2011 tarihleri arasnda, Antalyada, akademisyen, brokrat, eitimci, sendika ve eitim derneklerinin temsilcilerinden oluan yaklak 250 kiinin katld Ulusal retmen Stratejisi altay dzenlenmitir. altayda hizmet ncesi retmen yetitirme, retmen atama kaynaklar, seme sreci ve yerletirme, uyum ve adaylk sreci, srekli mesleki geliim, retmenlik meslei kariyer basamaklar balklar altnda almalar yaplm ve eitli tavsiye kararlar alnmtr. rnein, ret-
139. Bakan retmen adaylarndan zr diledi, Milliyet, 19 Eyll 2011. 140. 200 bin retmen baka i bulsun, Taraf, 29 Kasm 2011.
141
men atama ve seme sisteminde sadece eitim bilimleri ve genel kltr eksenli snav yerine, alan bilgilerinin llmesi; lkenin retmen ihtiyacn belirlemeye ve kontenjanlar arasnda ilikiyi kurmaya ynelik uzun vadeli bir plan ve projeksiyon yaplmas; retmen istihdamnda glk ekilen yerlerin zendirilmesi iin eitli teviklerin yaplmas ve retmene rotasyon uygulamas gibi neriler gelitirilmitir. Bu tr altaylarn, sorunlarn net bir ekilde ortaya konmas asndan nemli olduu sylenebilir. Ne var ki, zellikle retmen atamalarna ilikin sorun, ksa vadede zlebilecek gibi grnmemektedir. Dahas, retmenlie kaynaklk tekil eden fakltelerin kontenjanlarn ciddi anlamda azaltmalar gibi nerilerin ne derece uygulanabilecei belirsizdir.
5.1.3
FATH Projesi
2010 ylnda almalar balayan Frsatlar Arttrma Teknolojiyi yiletirme Hareketi Projesi (FATH) bu yl hem hkmetin hem de bakanln nemli gndem maddelerinden olmutur. FATH Projesi ile birlikte eitim ve retimde frsat eitliini salamak ve okullarmzdaki teknolojiyi iyiletirmek amalanmtr. Bu amala, teknolojik aralarn renme-retme srecinde daha fazla duyu organna hitap edilecek ekilde derslerde etkin kullanm iin; okulncesi, ilkretim ile ortaretim dzeyindeki tm okullarn 620.000 dersliine dizst bilgisayar, projeksiyon cihaz ve internet altyaps salanmas, retmenlere bu ynde hizmetii eitim verilmesi ve retim programlarnn BT destekli retime uyumlu hale getirilerek eitsel e-ierikler oluturulmas hedeflenmitir. Dahas proje, hkmet programnn da bir paras olmutur. 61. Hkmet Program (2011)141, dnyaya rnek olacak bir biimde her renciye mfredat da ieren elektronik kitabn/tablet bilgisayarlarn cretsiz datlacan ifade etmitir. Projenin yl iinde tamamlanmas ngrlmtr. Bakan Diner, 27 Austos tarihinde yapt bir aklamada bu retim ylnda tablet bilgisayarlarn datmna 2012 ylnda balanacan belirtmitir.142 Tablet bilgisayarlarn her yl 5. ve 9. snf rencilerine verilerek drt yl sonra her rencinin bir tablet bilgisayarnn olacan ve okul sonrasnda da tablet bilgisayarlarn rencilerde kalacan sylemitir. FATH projesi, Trkiye eitim tarihi asndan, u ana kadar grlm en kapsaml teknoloji projesidir. Bu projenin,
141. Detayl bilgi iin bkz. http://www.basbakanlik.gov.tr/Forms/pgGovProgramme.aspx. 142. Tablet kitaplar nce 5 ve 9. Snflara, Yeni afak, 28 Austos 2011. Snflara,
142
ETM
okullarn teknoloji alt yapsn nemli lde glendirmesi ve okullar arasndaki teknoloji farkn kapatmas beklenmektedir. Bununla birlikte, proje kapsamnda hem okullara hem de rencilere verilecek teknolojik ara ve donanmn, renme ve eitim srelerine nasl btnletirilecei merak konusudur.
5.1.4 Milli Eitim Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname
Milli Eitim Bakanl merkez tekilatnn ar hantal ve paral yapsnn uygulamada birok soruna neden olduu uzun yllardr belirtilmektedir. Bundan dolay birok hkmet program, kalknma plan ve Milli Eitim uralarnda Bakanlk Merkez Tekilatnn yeniden yaplandrlmas ve ynetim sisteminin daha sade hale getirilmesi nerilmitir.143 Bakanln paral ve hantal yaps zellikle ortaretimin rgtlenmesinde daha ak bir ekilde grlmekteydi. Ortaretim sisteminin ynetiminden alt farkl genel mdrlk sorumluydu. Bunlarn bei, mesleki ve teknik eitim ile (Kz Teknik, Erkek Teknik, Ticaret ve Turizm, Din retimi ve raklk ve Yaygn retim) ilgiliydi. Bakan Diner dneminde hazrlanan 14.09.2011 tarihli ve 652 sayl Milli Eitim Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname ile Bakanlk Merkez Tekilat yeniden yaplandrlm ve sadeletirilmitir. Yeni yaplanma srecinde birok genel mdrlk kapatlm, genel mdr yardmcl pozisyonlar kaldrlm ve daire bakanlklar grup bakanlklarna evrilmitir. Yaplan dzenleme ile birlikte yaklak 40 civarndaki genel mdrlk ve grup bakanl says 19a indirilmitir. Kararnamenin yaymlanmasndan itibaren hibir ileme gerek kalmakszn tm merkez tekilat st dzey yneticileri ve il milli eitim mdrlerinin grevleri sona ermitir. Kararname sonrasnda MEBde balayan yeniden yaplanma sreci hl devam etmektedir. Kararname, MEBin hantal yapsn sonlandrmas ve yal brokrasisini krmas asndan genel olarak olumlu karlanmtr. Yeni dzenleme ile birlikte, Bakann tekilat zerindeki etkisi artrlmtr. Bunun yannda yeniden yaplanmann pratikte ne tr sonular olaca, nmzdeki dnemlerde netleecektir.
143. Detayl bilgi iin bkz. http://www.basbakanlik.gov.tr/docs/hukumetprg.doc.; http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/ viii/plan8.pdf;http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/ix/9kalkinmaplani.pdf.; lhan Dlger, Eitim Ana Plan 1996-2011: Btnletirilmi bir reform stratejisini uygulamaya aktarma dzeni., Planlama Dergisi, zel say (2002), s.179212. http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/dulgeri.pdf. ; OECD, Basic education in Turkey, 2007.; World Bank. 2005. Turkey: Education sector study. (Report no 32450-TU). Washington, DC: The World Bank.
143
5.1.5
2011 SBS Yerletirmeleri
Milli Eitim Bakanl, snavla renci alan ortaretim kurumlarna yerletirme yaplrken, kontenjanlarn bo kalmamas iin, bu yl yeni bir uygulama balatt. Yeni uygulamaya gre, renciler sadece bir kez tercih listesi hazrlamlardr. Ayrca, yerletirme ilemi yapldktan sonra drt safhal bir yedek yerletirme sreci gerekletirilmitir.144 Buna gre, renci, yerletirme ileminin sonunda, hem asl hem de yedek olarak yerleebilmektedir. Yerletirme ilemi sonucunda ve her bir yedek yerletirme safhasnn sonunda, kayt yaptran asl rencilerin says ve bir st tercihine yerlemek isteyen asl/yedek rencilerin tercihi dikkate alnarak, yeniden bir yerletirme ilemi yaplmaktadr. Temelde MEBin, kaynaklar ve kontenjanlar en iyi ekilde deerlendirme kaygsndan hareketle ortaya kan bu yerletirme sreciyle ilgili baz sorunlar vardr. ncelikle, yerletirme ilemi, toplamda bir buuk aylk bir sre almaktadr ve bu sreteki her bir safhadan sonra ailelerin yerletirme sonularn takip etmesi gerekmektedir. Bir okula asl olarak yerleen renciler bile, ayn anda daha iyi bir okula yedek olarak yerleme hakkna sahiptirler. Daha iyi bir okula yedek olarak yerleen renciler, bir sonraki yerletirme safhasnda asl kayt hakk kazanabilecekleri beklentisi iine girmektedirler. Bir baka ifadeyle, yerletirme srecinin bu kadar uzun bir zaman almas, renciler ve aileler zerinde bask oluturmaktadr. Burada ok ksa zetlenen bu sre, esasnda olduka karmaktr. Rehberlik asndan bakldnda, sistemin daha sade bir hal almas, rencilerin ve velilerin doru tercih yapmasn kolaylatracaktr.
5.2
YKSEKRETM
Yksekretimde 2011 ylna, nceki yln sonunda da gndemde olan renci protestolar ve barts serbestlii kararyla girildi. 2011 ylnda, u ana kadar yaymlanm en kapsaml renci aff karld. SYMnin yaps ve renci harlarna ilikin kanun deiiklikleri yapld. Kukusuz 2011 ylnda yksekretimdeki en tartmal konu, Nisan aynda YGSye ilikin kopya iddialar oldu. Seim ncesi bir dneme gelen konu, sadece eitimcilerin deil, lke siyasetinin bir numaral gndem maddesi haline geldi. Getiimiz yllarda yksekretimde yakalanan byme 2011 ylnda da srdrld.
144. ETEK, 2011 Ortaretim kurumlarna gei sistemi tercih ve yerletirme e-klavuzu, http://oges.meb.gov. tr/docs/2011_SBS_TERC%C4%B0H_ve_YERLE%C5%9ET%C4%B0RME_e_KILAVUZU.pdf.
144
ETM
Kronoloji
6 Ocak 2011:
YKSEKRETM
Cumhurbakan Gl, 6 Ocak 2011 tarihinde Ankaradaki 11 niversitenin renci konseyi bakanlar ile ankaya Kknde bir toplant yapt. 12 Ocak 2011: 2010 Akademik Personel ve Lisans st Eitim Giri Snav (ALES) sonbahar dnemi klavuzundaki klk kyafetle ilgili dzenlemelerin yrtmesini oy birliiyle durdurdu. 19 Ocak 2011: YK Bakan Yusuf Ziya zcan, 110 niversitenin renci konseyi bakanlar ile YKte bir toplant gerekletirdi. 31 Ocak 2011: YK, Dantayn klk kyafet dzenlemesi kararna itiraz etti. 13 ubat 2011: Torba yasa olarak bilinen 6111 Sayl Kanun TBMMde kabul edildi. 17 ubat 2011: SYMnin yeniden yaplandrlmasn ngren 6114 sayl kanun TBMMde kabul edildi ve SYMnin ad lme, Seme ve Yerletirme Merkezi olarak deitirildi. 29 Mart 2011: SYM Bakanln vekleten yrten Ali Demir, Yksekretime Gei Snav (YGS) yapldktan 2 gn sonra, bu greve yeni usullere bal olarak asaleten atand. 27 Mart 2011: Yksekretime Gei Snav (YGS) yapld. 1 Nisan 2011: YGSde klar zerinden bir ifrelemenin yapld ile ilgili iddia ortaya atld. 2 Nisan 2011: SYM Bakan Ali Demir, bir basn toplants dzenleyerek ifre deil bir algoritmann olduunu bildirdi. 8 Nisan 2011: Konyadan bir rencinin 2011 YGSnin iptali iin Dantay 8. Dairesine at davay, Dantay,sz konusu snavn dzenleyici ilem niteliinde olmad gerekesiyle YGSnin iptal istemini oybirlii ile reddetti ve dosyay Ankara dare Mahkemesine gnderdi. 26 Nisan 2011: Ankara Cumhuriyet Basavcl, incelemesini tamamlad. Bilirkii tarafndan rastgele seilen kitapklarn ve 1 milyon 700 bin adaya ait cevap anahtarlarnn incelendiini belirten Savclk, snav sonularnn aklanabileceine karar verdi. 28 Nisan 2011: YGS sonular akland. 2547 sayl Yksek retim Kanununun 54. maddesinin (g) fkrasnn Yksekretim kurumundan karma cezas verilen renciler, bir daha herhangi baka bir yksekretim kurumuna alnamazlar biimindeki ikinci cmlesi, Anayasa Mahkemesinin 2011/69 sayl karar ile Anayasann 13. ve 42. maddelerine ters dt gerekesiyle iptal edildi. 12 Mays 2011: Ankara 7. dare Mahkemesi, snavn yrtmesinin durdurulmas talebini reddetti. 30 Mays 2011: SYM, adaya zel soru kitap uygulamasndan vazgeildiini ve 2011-LYSlerde datlacak soru kitapklar zerinde adaya ait kimlik bilgileri yer almayacan duyurdu. 12 Temmuz 2011: Anayasa Mahkemesinin belirtilen karar resmi gazetede yaynland. 11 Ekim 2011: niversite harlarnn artrlmasna ynelik kanunun yrtmesi, 662 sayl Kanun Hkmndeki Kararnamenin 95. Maddesi gereince 2014-2015 eitim-retim ylna kadar ertelendi. 1 Aralk 2011: Katsay uygulamas YK Genel Kurulunda alnan kararla kaldrld.
145
5.2.1
renci Protestolar
2010-2011 yl akademik yl al ile balayan ve 2010 yl Kasm aynda Babakann Dolmabahede rektrlerle yapt toplant esnasnda rencilerin gsterisiyle trmanmaya balayan renci protestolar, yeni yln ilk aylarnda da devam etti. renci protestolarnn younlat bu dnemde rneine nadir rastlanan bir olay yaand. Hemen her akademik yln banda yaanan renci protestolarnn getiimiz yl ileriki aylarda da devam etmesi devlet ve niversitelerin zirvesindeki isimleri harekete geirdi. Cumhurbakan Gl, 6 Ocak 2011 tarihinde Ankaradaki 11 niversitenin renci konseyi bakanlar ile ankaya Kknde bir toplant yapt. rencilerin sorunlarn dinleyen Gl, toplant sonunda bu sorunlar YK Bakan Yusuf Ziya zcana ileteceini belirtti. Bir grup renci toplantya katlan rencilerin kendilerini temsil etmediini ileri srerek Kkn dnda gsteri yapt. zellikle, Bilkent niversitesini temsilen Kkteki toplantya katlan renci temsilcisinin kke Jaguar marka araba ile gelmesinin ardndan, temsil tartmalar medyada geni yer buldu. Bu toplantdan iki hafta sonra, 19 Ocak 2011 tarihinde de, YK Bakan Yusuf Ziya zcan, 110 niversitenin renci konseyi bakanlar ile YKte bir toplant gerekletirdi ve rencilerin sorunlarn dinledi. Yusuf Ziya zcan, YKte gerekletirilen toplant esnasnda darda protesto gsterisi yapan rencilere atfta bulunarak hareketlerinde iddet olan hibir grupla konumamay, bakasnn zgrln engelleyen hibir grubu muhatap almamay, akademik faaliyetleri herhangi bir ekilde zorlatran hibir grupla konumamay prensip edindiklerini ifade etti.145 Dier taraftan, toplant ncesinde de basna yansd zere, renci temsilcilerinin almalarn daha rahat yrtebilmesi ve sorunlarn daha kolay iletebilmesi amacyla, YKte bu rencilere oda tahsis edildi. Bu srete, devletin ve yksekretimin zirvesinin rencileri dorudan muhatap almas ve renci sorunlarn dinlemesi, olumlu bir gelimedir.
5.2.2
Barts Serbestlii
2010-2011 eitim-retim yl banda, apka takt iin dersten atlan bir kz rencinin ikyeti zerine, YKn ilgili niversiteye disiplin ynetmeliine uy-
145. Hareketlerinde iddet olan gruplarla grmeyiz., Doan Haber Ajans, 19 Ocak 2011, http://www.dha. com.tr/yok-baskani-yusuf-ziya-ozcan-ogrenci-konseyi-son-dakika-haberi_136840.html.
146
ETM
mayan renci dersten kartlamaz, ancak tutanak tutulabilir uyarsnda bulunmasyla, birka niversite hari hemen btn niversitelerde bartl rencilerin kampse ve derslere rahat bir ekilde girmeleri salanmt. Ayrca, SYMnin gerekletirdii snavlarn bavuru klavuzunda yer alan ve snavlara bartl girilemeyeceini ima eden ifadeler, 2010 yl ALES Sonbahar dnemi snav bavuru klavuzundan SYM tarafndan kaldrlmt. Ancak, bir eitim sendikas, 2010 Akademik Personel ve Lisansst Eitimi Giri Snav (ALES) Sonbahar Dnemi Klavuzunda daha nceki snavlarda yer alan ba ak ve ba ak olarak snava girilmemesi halinde snavn geersiz saylaca eklindeki ibarelerin yer almamas nedeniyle eksik dzenleme yapldn, hukuk kurallar ve yarg kararlarnn yok sayldn, snav gvenliinin ortadan kaldrdn ve bu durumun Anayasa ve devrim yasalarna, Anayasa Mahkemesi ve Dantay tihatlarna aykr olduunu ne srerek, dzenlemenin iptali ve yrtmenin durdurulmas iin 21 Ekim 2010 tarihinde Dantay 8. Dairesine dava amt. Dantay, sz konusu davann kararn yeni yln ilk aynda, 12 Ocak 2011 tarihinde aklad ve 2010 Akademik Personel ve Lisans st Eitim Giri Snav (ALES) sonbahar dnemi klavuzundaki klk kyafetle ilgili dzenlemelerin yrtmesini oy birliiyle durdurdu. Toplumun byk bir kesiminden byk eletiri alan Dantayn bu karar siyasi liderlerin de gndemindeydi. Babakan Recep Tayip Erdoan, kararn son derece keyfi ve hukuksuz olduuna vurgu yaparken MHP genel bakan Devlet Baheli, Dantayn bu kararn, Dantay, nemli mesafelerin kat edildii, niversitelerde bartsyle giriin rahatlatc ynlerinin olutuu bir ortamda, bu tr davranlarla Trkiyeyi germek isteyenlere zemin hazrlamaktan baka bir hizmet sunmamaktadr ifadeleriyle eletirdi. YK, Dantay 8. Dairesinin bu kararna itiraz etti. tiraz dilekesinde YK, Bireylerin fiziksel olarak tehislerine imkn salayan resmi belgelerde yzn ak olmas, kimliinin belirlenebilir olmas iin yeterlidir. Bireyin resmi kimlikleri ile ayn fotoraf vermi olmas fiziksel olarak tehisini salayacaktr ifadelerini kulland. Ayrca dilekede, usul asndan Dantaya dava aabilmek iin, dava konusu yaplan idari ilemlerden dolay davay aann dolayl veya dolaysz kiisel bir menfaatinin ihlal edilmesi gerektii kaydedildi ve Dantayn ilgisiz bir kurumun at davay kabul etmesinin hukuksuz olduuna vurgu yapld. YKn itiraz dilekesi sonrasnda, SYMyi yeniden yaplandran 6114 sayl kanunun ve renci affn yasalatran 6111 sayl kanunun TBMMden gemesiyle ve YGS snav sonrasnda Trkiyenin gndemine oturan YGSde kopya iddialar nedeniyle barts konusu gndemdeki yerini kaybetti. 12 Haziran 2011 genel
147
seimlerinden yaklak bir ay sonra ise YKn itirazn gren Dantay dari Dava Daireleri Kurulu, ALES klavuzundaki bartsyle snava girilmesine olanak salayan dzenlemelerin yrtmesinin durdurulmasna itiraz kabul etti. Kurul, dosyann esasna girmeden yapt incelemede, davac Eitim-in dava ama ehliyeti bulunmad kararna vard. Bu kararla rahatlayan ortam, 2011-2012 akademik ylnn balamasyla tekrar gerildi. Kaytlarn balamas ile birlikte, baz niversitelerde bartl rencilerin kayt esnasnda sorun yaadklar ynnde iddialar, basnda ska yer almaya balad. Derslerin balamas ile birlikte, zellikle Ankaradaki niversiteler bata olmak zere pek ok niversitede baz idareci ve retim yeleri, bartl rencileri derslere almad. YK btn rencilerin derslere girmeleri gerektii ve hibir rencinin dersten karlamayaca ynnde aklama yapt. Gelinen noktada, barts yasa, fiilen tamamen ortadan kaldrlm deildir ve yasak retim yeleri karsnda renciler ne yapacaklarn bilememektedirler.
5.2.3
renci Aff ve Har cretleri
Pek ok farkl alanda deiiklik ngrd iin kamuoyunda torba yasa olarak da bilinen 6111 sayl kanun, 13 ubat 2011 tarihinde TBMMde kabul edildi ve 25 ubat 2011de resmi gazetede yaynlanarak yrrle girdi. Bu kanun yksekretimle ilgili birok deiiklii beraberinde getirdi. Yksekretim tarihinin en kapsaml renci aff bu kanunla kt. Her hangi bir tarih snrlamas olmakszn, terr suundan hkm giyenler hari her ne sebeple olursa olsun iliii kesilenler, bir program kazandklar halde kayt yaptrmayanlar ve yurt dndaki niversitelerden yatay gei yaptktan sonra yatay geileri iptal edilenler bu renci aff kapsamnda tutuldu. Ayrca, Trk Silahl Kuvvetlerine bal eitim kurumlar ile Polis Akademisi ve bal yksekretim kurumlarndan atlanlar da, Yksekretim Kurulunca uygun grlen yksekretim kurumlarna intibaklar salanacak ekilde bu renci aff kapsamna dahil edildi. Bu kanunla birlikte, niversitelerde farkl dereceler iin ngrlen mezuniyet sre snrlamas da kaldrld. Yani, ncesinden nlisans, lisans, yksek lisans veya doktora derecesini ngrlen srelerde tamamlayamayan renciler niversiteden atlmaktayken, bu kanunla birlikte rencilerin katk payn dedii srece niversiteden atlmas kaldrlm oldu. Ayrca, sre snrlamasnn kaldrlmas neticesinde ortaya kan, rencilerin eitim srelerini uzatma riskini azaltmak iin har cretlerinde de deiiklie gidildi. Yeni dzenlemede, zamannda me148
ETM
zun olmayan rencinin deyecei har miktar, mezuniyeti uzadka katlanarak artacak ekilde ayarland. Dier taraftan, har cretlerinin sre uzatmna bal olarak artrlmasn ngren ikinci dzenlemenin ilk uygulanmas, 2011-2012 yl kaytlarnda rencilerden youn tepki ald iin 11 Ekim 2011 tarihinde karlan 662 sayl Kanun Hkmndeki Kararnamenin 95. Maddesi gereince 2014-2015 eitim-retim ylna kadar ertelendi. Bunlara ek olarak yeni kararla, renim katk pay, alnan ders saysna gre denecek ekilde yeniden dzenlendi. nceden, bir dnemde tek ders bile alnsa tm dnem harc alnmakta iken, yaplan deiiklikle artk, dnem harc toplamndan sadece alnan ders saysna tekabl eden har tutar alnacak. Ayrca, her bir dnem iin belirlenen asgari derslerden baar sralamasnda ilk yzde10a giren baarl birinci retim rencilerinin -ikinci retimde olduu gibi-, bir sonraki dnemde katk paynn yarsn demesi kararlatrld. Yksekretimde kapsaml bir renci aff getiren 6111 sayl kanundan sonra bu konuda Anayasa Mahkemesi de kritik bir karar ald. 2547 sayl Yksek retim Kanununun 54. maddesinin (g) fkrasnn Yksekretim kurumundan karma cezas verilen renciler, bir daha herhangi baka bir yksekretim kurumuna alnamazlar biimindeki ikinci cmlesi, Anayasa Mahkemesinin 28 Nisan 2011 tarih ve 2011/69 sayl karar ile Anayasann 13. ve 42. maddelerine ters dt gerekesiyle iptal edildi. Bu kararn 12 Temmuz 2011 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanmasyla birlikte, niversiteden karma cezas alarak atlanlara geri dn yolu alm oldu.
5.2.4 SYMnin Yeniden Yaplandrlmas ve YGSde ifreli Kopya ddialar

2010 ylnda, deitirilerek ilk defa uygulamaya konulan SYS snavlarnda yaanan sorunlar ve arkasndan KPSS Eitim Bilimleri snavnda yaanan kopya skandal sonrasnda son derece zor ve skntl bir yl geride brakan SYM Bakan nal Yarmaan istifa etmiti. SYM, 2011 ylna, bir nceki yl yaanan sorunlara bal olarak gelien deiim ve yeniden yaplandrma giriimleri eliinde girdi. 2010 ylnn son eyreinde yenilenen SYM ynetimi, snav gvenliini artrmak amacyla snavlarn uygulanma eklinde deiiklie giderken, TBMMde de, SYMyi kanuna kavuturan bir alma yrtlmekteydi. SYMnin yeniden yaplandrlmasn ngren 6114 sayl kanun 17 ubat 2011 tarihinde Mecliste kabul edildi ve SYMnin ad lme, Seme ve Yerletirme
149
Merkezi olarak deitirildi. Bu kanunla birlikte SYM, idari ve mali zerklie sahip, YK ile ilgili ve merkezi Ankarada bulunan zel bteli bir kurum haline geldi. SYM bakannn atanma usul de, Yksekretim Kurulunun devlet niversitelerinde grev yapan profesr unvanna sahip retim yelerinden nerecei aday arasndan mterek kararname ile drt yllna atanacak ekilde yeniden dzenlendi. Bylece, SYM Bakan, YK Bakan tarafndan deil, mterek kararname ile atanr hale geldi. SYMnin mevcut kadrolu ve szlemeli personeli ise kadrolar ve pozisyonlar ile birlikte Yksekretim Kuruluna devredildi. Ancak, bu personelin byk ounluu devam eden snav takvimini aksatmamak iin SYMde grevlendirildi. SYM Bakanln vekleten yrten Ali Demir, Yksekretime Gei Snav (YGS) yapldktan 2 gn sonra, 29 Mart 2011 tarihinde, bu greve yeni usullere bal olarak asaleten atand. KPSS skandal sonras greve gelen Ali Demir ve yeni SYM ynetimi, bir taraftan gvenlik tedbirlerinin arl nedeniyle snavlara giren adaylardan ve velilerinde gelen ve medyada yer bulan ikyetlerle urarken, dier taraftan snavlarn gvenliini artrma almalarna devam etmekteydi. Bu almalar kapsamnda, adaya zel soru kitap uygulamas ilk olarak 13 Mart 2011 tarihinde gerekletirilen Yurtd Yksekretim Diplomalar Denklii in Seviye Tespit Snavnda, daha sonra ise 20 Mart 2011 tarihinde gerekletirilen niversiteleraras Kurul Yabanc Dil Snavnda (DS) uygulamaya konuldu. DS klavuzunda Her bir adaya ait soru kitap ve cevap kd matbaada zel olarak poetlenecek ve snavda adaya tek bir poet halinde, almam bir ekilde verilecektir. Adaya ait soru kitap ve cevap kd zerinde adayn fotoraf, kimlik bilgileri ve soru kitap numaras bulunacaktr146 ifadeleri yer almasna ramen, kamuoyunda yeni uygulamaya geildiine ilikin bir dikkat uyanmamt. 27 Mart 2011 tarihinde gerekletirilen YGSde de uygulanan adaya zel kitapk uygulamas, YGS soru kitapnn basna verilmesinin ardndan kopya iddialarn yeniden gndeme gelmesine neden oldu. Adaya zg soru kitapnn uyguland nceki iki snavda da basna ana (master) soru kitapnn verilmesine ve SYM147 tarafndan 28 Mart 2011 tarihinde yaymlanan duyuruda, Adaya zg olarak hazrlanm soru kitapnn kullanld snavn ana soru kitap ve cevap anahtar, 29 Mart 2011 Sal gn saat 13.00te SYMnin http://ygs2011-sorular.osym.gov.tr internet adresinden ya-
146. SYM, 2011 DS ilkbahar dnemi klavuzu, http://osym.gov.tr/dosya/1-57028/h/2011udsilkbaharklvz.pdf. 147. SYM, Basn duyurusu: 2011 Yksekretime Gei Snav (YGS): Snavn uygulanmas, 28 Mart 2011, http://www.osym.gov.tr/belge/1-12454/2011-yuksekogretime-gecis-sinavi-ygs-sinavin-uygulanmas-.html.
150
ETM
ymlanacaktr (vurgu bize ait) ifadesine yer verilmesine ramen, YGS sonrasnda basna -tuhaf bir ekilde- ana kitapk deil, bu kitapktan belirli bir algoritma kullanlarak retilmi bir baka soru kitap verildi. Ana kitapktan retilen dier kitapklar, sorularn ve klarnn yerlerinin belirli bir algoritma kullanlarak yer deitirilmesi ile oluturulduundan, basna verilen kitapn ana kitapk, yani zerinde herhangi bir algoritma iermeyen bir kitapk olmas ok nemliydi. nk ana kitapktan retilen baka bir kitapk zerinden, klar iin kullanlan algoritmann tamamnn ya da bir parasnn tespit edilmesi (ya da algoritmann szdrlmas durumunda kitapk zerinde ispat edilmesi) muhtemeldi. 2011 YGSnin basna verilen kitap, ana kitapk olmadndan bu ihtimaller geree dnd. Artvinde bir avukat ve bir dershane yneticisinin, basna verilen YGS soru kitapndaki sorularn bir ksmnn belli bir forml kullanlarak rahatlkla zlebildiini ileri srmesi ile birlikte, 1 Nisan 2011 tarihinden itibaren Trkiyenin gndemi bir anda YGSde ifre iddialarna kilitlendi. ifre kelimesi ile balayan tartmalar, algoritma, mod ve medyan gibi ortalama bir vatandan ok aina olmad teknik kelimelerle zihinleri bulandrarak devam etti. SYMnin sorularn ve klarnn yerlerinin algoritma ile yer deitirdiini, adaya zg kitapklar retmek iin bunun art olduunu belirtmesine ve Ali Demirin ifre yok, bir algoritma var aklamasna ramen kopya iddialar uzun sre gndemdeki yerini korudu. Soru kitapklarnn ve iinde gelen cevap anahtarnn adaya zg olarak retilmesi yani adayn bilgilerini iermesi, adaya zel kopya iddialarn gndeme getirdi. Ortada somut bir delil yokken, medyada bir anda snavn iptal edilmesi gerektii geni yer buldu ve Ali Demirin istifas gndeme geldi. SYM Bakan Ali Demir, 7 Nisan 2011 tarihinde basn kurulularnn Ankara temsilcileri ile bir araya geldi. Toplantda SYMnin yapsna ve almalarna ilikin bilgi veren Demir, 27 Martta YGS ye giren 1 milyon 700 bin adaydan 1 milyon 400 bininin cevap ktlarnn okunduunu ve geen yl dzenlenen YGS sonular ile karlatrldn belirterek, YGSnin iptal edilmesini gerektirecek bir durum olmadn kaydetti. YGSde ifreli kopya iddialar ve iptal tartmalar srerken, Mardin ve baz illerdeki cezaevlerinde YGSye giren tutuklu ve hkmllere datlan soru kitapnn Fen Bilimleri blmndeki sorularn tamamnn cevap klarnn olmad ve yedek soru kitapklar yetimedii iin baz adaylar snav alamadklar ortaya kt. Daha sonra, 24 Nisan 2011 tarihinde gerekletirilen ALESte de benzer bir problem yaand. zmirde bir snav binasna gelen kitapklarn hatal baslma-
151
s ve yedek soru kitapklarnn yetimemesi nedeniyle adaylar snava giremedi. SYM daha sonra, her iki snav iin de, snava giremeyen adaylar iin snavn tekrarlanmasna karar verdi. Btn bu olanlar SYMde muhtemel bir sabotaj kukularn artrd ve Ali Demirin istifasn tekrar gndeme tad. YGSde ifreli kopya iddialarnn ilk gndeme geldii gnlerde, Ankara Cumhuriyet Basavcl, YGS soru kitapnda ifreleme iddialarna ilikin inceleme balatt. Konyadan bir renci ise avukat aracl ile snavn iptali iin Dantay 8. Dairesine dava at. Dantay, 8 Nisan 2011 tarihinde, sz konusu snavn dzenleyici ilem niteliinde olmad gerekesiyle, grev ynnden YGSnin iptal istemini oybirlii ile reddetti ve dosyay Ankara dare Mahkemesine gnderdi. Ankara dare Mahkemesinde dava sreci devam ederken, Ankara Cumhuriyet Basavcl, YGSdeki ifre skandalyla ilgili incelemesini tamamlad. Bilirkii tarafndan rastgele seilen kitapklarn ve 1 milyon 700 bin adaya ait cevap anahtarlarnn incelendiini belirten Savclk, snav sonularnn aklanabileceine karar verdi. Bunun zerine SYM, yaklaan Lisans Yerletirme Snavn (LYS) gz nnde bulundurarak, YGS sonularn 28 Nisan 2011de aklad ve LYS bavurularnn 29 Nisan 6 Mays 2011 tarihleri arasnda alnacan duyurdu. Ankara 7. dare Mahkemesi, yaklak iki hafta sonra 12 Mays 2011 tarihinde, snavn yrtmesinin durdurulmas talebini reddetti. Yaanan bu karmak sre, yaklaan seimlerin malzemesi olmaktan da kurtulamad. Muhalefet liderleri, SYM hakknda alan soruturma henz neticelenmeden ve ortada kopya ekildiine dair hibir somut delil olmamasna ramen yzbinlerce gencin psikolojisine hie sayarak, ifre ve kopya iddialarn bir gerek olarak kabul etti ve bu durumu iktidar ypratmak adna bir frsata dntrmeye alt. zellikle Nisan aynn banda yani Savclk incelemesi tamamlanmadan nce, ifre iddialar muhalefet liderleri tarafndan seim meydanlarnda ska dile getirildi. LYS yaklarken ve Adaya zel Kitapk uygulamasnn iptali iin Dantaya alan dava sreci devam ederken, SYM, 30 Mays 2011 tarihinde, adaya zel soru kitap uygulamasndan vazgeildiini ve 2011-LYSlerde datlacak soru kitapklar zerinde adaya ait kimlik bilgileri yer almayacan duyurdu. Ayn duyuruda, soru kitapklarna sadece adaylarn eriimini salamak amacyla, her soru kitapnn matbaada tek tek poetlenecei, soru kitap poetinin sadece adaylar tarafndan alaca, poetlenmi soru kitapklarnn, snav salonunda grevliler tarafndan adaylara rastgele datlaca belirtildi. Bylelikle, adaya zel kopya tartmalar sonlandrlm oldu. Dier taraftan, Dantay, 10 Haziran
152
ETM
2011 tarihinde, adaya zel soru kitap ynndeki dzenlemenin iptali istemini ehliyet ynnden reddetti ve dosyay Ankara dare Mahkemesine gnderdi. Bu arada, 29 Mays 2011 tarihinde yaplan ve 572 adayn katld 2011-STS (Seviye Tespit Snav) 2. Aama Snavnda sorulan sorularn nemli bir ksmnn gemi yllarda yaplan snavlardaki sorularla ayn kmas nedeniyle SYM, gndemdeki yerini korudu. SYM daha sonra bu snavn 3 Temmuz 2011 Pazar gn Ankarada tekrarlanacan duyurdu. Bu olayla birlikte SYM zerindeki kukular artt ve SYMde sabotaj kukusu tekrar gndeme geldi. Kopya iddialarnn bolca gndeme geldii bu srete, YGSnin iptalini gerektiren ve herhangi bir adaya kopya verildiine dair hibir somut kant bulunmamtr. Bir baka ifadeyle, YGSde herhangi bir adaya kopya verildiine dair hibir su unsuru sz konusu olmamtr. Dahas, 2011 YGS sonular ile 2010 YGS sonularnn istatistiksel olarak kyaslanmas ve nceki yla gre zellikle matematik net ortalamalarnn dmesi, kopya iddialarn zayflatmtr. Bununla birlikte, SYMnin bu sreci iyi ynetemedii ynnde kamuoyunda genel bir kan olumutur. Ayrca, SYMnin 2011 boyunca YGS dnda yukarda zetlenen bunca hatay st ste yapmas, SYM Bakan ve dolaysyla hkmete kar bilinli bir sabotaj kukusunu artrmaktadr. Bu hatalarn maksatl bir ekilde yaplp yaplmadnn incelenmesi ve varsa sulularn, kamuoyuna aklanmas ve cezalandrlmas, kamuoyunun zihinlerinde oluan tereddtlerin giderilmesi adna olduka nemlidir.
5.2.5
Yksekretimde Arz-Talep
Getiimiz yllarda yksekretimde yakalanan byme ivmesi 2011 ylnda bykehirlerde alan biri devlet niversitesi olmak zere toplam dokuz adet yeni niversite ile devam etmitir (Tablo 2). Ayrca, her ne kadar toplam yksekretim kontenjanlarnda kk bir azalmaya gidilmi olsa da, zellikle lisans kontenjanlarnda nemli bir art salanmtr. 2011 ylnda niversitelerde rgn yksekretim programlarna toplam 655.941 kontenjan ayrlmtr. 2010 yl kontenjanlar ile kyaslandnda, 2011 ylnda lisans ve nlisans programlarnn toplam kontenjannda yaklak yzde 2,4lk bir azalma olduu grlmektedir. Genel kontenjan saysndaki bu azalmann, YKn tercih edilmeyen nlisans programlarnn kontenjanlarn drmesi ile alakal olduu grlmektedir. Bir nceki yla gre nlisans programlarnn kontenjanlarnda yaklak % 12lik bir azalma sz konusudur. Dier taraftan, lisans programlarnn kontenjanlarnda ise % 5lik bir art salanmtr. 2011 ylnda YKn ve niversitelerin, bir nceki
153
yl fazla tercih edilmeyen nlisans programlarnn kontenjanlarn drmeleri (veya bu programlar kapatmalar), buna mukabil, lisans kontenjanlarn artrmalar, yksekretim sisteminde arz ve talep dengesini yakalama yolunda bir abadr. 2011 ylnda ilk yerletirmede rgn yksekretim programlarnda 58.433 kontenjan bo kalmtr. 2010 yl ile kyaslandnda, 2011 ylnda ilk yerletirme sonrasnda bo kalan kontenjan says yar yarya azalmtr. Bu sonu, 2011 yl kontenjanlarnn, bir nceki yl bo kalan kontenjanlar gz nnde bulundurularak revize edilerek azaltlmas ile yakndan ilgili olduu dnlmektedir.
Tablo 2. 2011 ylnda alan niversiteler.

l stanbul stanbul stanbul Bursa Antalya Ankara Ankara Ankara Adana Tr Vakf Vakf Vakf Vakf Vakf Vakf Vakf Vakf Devlet niversitenin Ad STANBUL GELM SKDAR GEDK BURSA ORHANGAZ ALANYA HAMDULLAH EMN PAA TRK HAVA KURUMU ANKARA BLGE ALTIN KOZA ADANA BLM ve TEKNOLOJ Kurulu Tarihi 17/02/2011 17/02/2011 17/02/2011 17/02/2011 17/02/2011 17/02/2011 17/02/2011 17/02/2011 31/03/2011
Yksekretim arznda yaanan bu gelimelerin yannda talepte de byme devam etmektedir. 2011 ylnda niversite snavna, 715 bini son snf rencisi olmak zere, toplamda yaklak 1,7 milyon renci bavurmutur. 2010 yl YGS bavurular ile kyaslandnda, 2011 ylnda snava bavuran toplam renci saysnda yaklak % 12lik bir art yaanmtr. Snava girip puan hesaplanan son snf rencilerinin saysnda ise yaklak % 10luk bir art yaanmtr. Snava bavuran renci saysnda yaanan artn zellikle son snf rencilerinde yaanm olmas Trkiyede yksekretim talebinin halen art gsterdii eklinde yorumlanabilir. Dier taraftan, getiimiz yllarda yksekretimdeki bymeye bal olarak yerleme oranlarnda yaanan art, nmzdeki yllarda da, daha fazla mezun rencinin yeniden snava girmesini tevik edici bir unsur olabilir. Talepte yaanan bu art ve yksekretimde okullama oranlarnn OECD lkeleri ortalamasna gre, genel olarak, hl dk olmas, yksekretimdeki bymenin srdrlmesi gerektiine iaret etmektedir.
154
ETM
5.2.6
Yksekretimin Yeniden Yaplandrlmas
Uzun yllar toplumsal atmalarn merkezi olan ve yeni niversite almas, kontenjanlarn artrlmas gibi toplumsal talepleri grmezlikten gelen YK, son yllarda bir normalleme sreci yaamaktadr. 148rnein, bartsne ilikin kstlamalar azaltlm ve yksekretime ilikin kararlarda toplumsal talepler daha fazla dikkate alnmtr. Son olarak, renme zgrln kstlayan farkl katsay uygulamas, YKn 1 Aralk 2011 tarihinde ald bir kararla tekrar kaldrld. Bylece, rencinin lisedeki alanndan bamsz olarak, istedii alanda eitim almasnn nndeki engel kaldrlm oldu. Normalleme srecine paralel olarak, yksekretim sisteminin yeniden yaplandrlmas hususunda bir beklenti olduunu sylemek mmkndr. 2010 yl Kasm aynda gerekletirilen YK Genel Kurul toplantsnda, yksekretim sisteminin yeniden yaplandrlmasna ve bunun iin gereken yasal dzenlemelere ynelik biralma balatlmasna karar verilmiti. Bu karar dorultusunda YK, 2011 yl Mart aynda, hem rektrlerle hem de sivil toplum kurulular ve ilgili taraflarla, nasl bir deiiklie gidilmesi gerektii ynnde grlerini almak iin ayr ayr toplantlar gerekletirdi. Toplantda, eitlilik, kurumsal zerklik ve hesap verebilirlik, performans deerlendirmesi ve rekabet, mali esneklik ve ok kaynakl gelir yaps ve kalite gvencesi gibi konular tartld. YK, bu toplantlara ek olarak, 29 ve 30 Haziran gnlerinde aratrma grevlileri ve yardmc doentlerle iki ayr altay dzenleyerek, yksekretim sisteminin yeniden yaplandrlmasna ilikin grlerini ald. Ancak YKn bu almalarnn nasl bir sonu verecei henz netlememitir. nmzdeki yln en nemli gndem maddeleri arasnda yer almas beklenen yeni Anayasa almalar kapsamnda, YK ile ilgili tartmalarn da gndeme gelmesi beklenmektedir.
148. Detayl bilgi iin bkz. Bekir S. Gr, Zafer elik, YKn 30 Yl, SETA Rapor, Say 4, Kasm 2011. Yl
155
SON SZ
2011 yl, tam da ngrdmz zere, Yeni Trkiyenin temel parametrelerinin hem i hem de d politikada belirlenmesi ve bu srecin ynetimi ile geti. nszde de ifade edildii zere, bu yla damgasn vuran yeni temas, Kuzey Afrika ve Ortadoudaki devrimlerle ve alkantlarla hem blgesel hem de kresel siyasetteki ana dinamik haline geldi. siyasette yaanan dnmler ve tartmalar, geri dnlemez bir biimde Yeni Trkiyenin temellerinin atlmasn salarken, d politikada yaanan dnmler, hem Yeni Trkiyeye olan ihtiyac daha da somut bir biimde gsterdi hem de bu istikamet dndaki tm siyaset biimlerinin girdii krizi aa kard. Bu erevede bakldnda, 2012 yl, hem i politikada hem de d politikada, yolu izilmi, erevesi belirlenmi, talepleri netlemi, gndemi ekillenmi Yeni Trkiyeyi hem kurumsal hem de siyasal balamda bedenlendirme abalaryla ve buna kar verilen tepkilerle ekillenecektir. Bu aba, ortaya kan ihtiyalar ve tartmalarla, aslnda tek bir bal gstermektedir: Yeni Anayasa. Hem i hem de d politikadaki birok sorun, tema, talep ve kayg bu balk etrafnda bugne kadar grlmedii lde iie gemitir ve geecektir.
YEN TRKYENN VZYONU VE POLTKA

Yeni anayasa talebi, Trkiyede siyasetin adeta vazgeilmez temalarndan biri. Darbe rn Anayasa, ara ara nemli veya nemsiz, geni veya dar kapsamlarda deiikliklere maruz kalsa da, otoriter ruhu varln ve etkisini hep koruyageldi. Kendini koruyabilme baars, biraz da Yeni bir Anayasa talebini gl bir vizyon ve siyasi iradeyle birletirebilme imkann, devletin mmtaz kurumlarnn srekli
157
olarak farkl ekillerde engelleyebilme gcnden kaynaklanmaktayd. Parti kapatmalarla, yasaklamalarla, engellemeler ve vesayet sistemiyle ya talebin, gl znelerden yoksun, son derece soyut bir talep olarak kalmas salanyordu ya da gl znelerin varl ve meruiyeti ancak bu talepten kanmalar sayesinde mmkn olabiliyordu. Yeni Trkiye ile ifade edilen durum, aslnda tam da bu halin sona eriini ifade eden durumdur. Bata 12 Eyll Referandumunun salad dnm olmak zere, eski Trkiyeyi imleyen kurumlarn ve yasalarn bir bir dnt, hkim tavrlarn kalc bir biimde deimesine adeta icbar edildii, siyasal sorunlarla muhatap olma biimlerinin geride brakld bir dnemde, Yeni Anayasa ihtiyac, siyasal dorucu bir talep olmaktan veya siyasetin g dengelerine demeyen bir talep olmaktan teye gemitir. Yeni Anayasa, Yeni Trkiyenin hayati, vazgeilemez ve ertelenemez bir ihtiyac haline gelmitir. Bu anlamyla yeni Anayasa, Yeni Trkiyenin nefesidir. Bu ihtiya karlanmad mddete de eski Trkiyenin kalntlar, ya zihniyet dzeyinde ya da eylem dzeyinde farkl ekillerde Trkiyenin gelecei nne engeller karmaya devam edecektir. Yeni Trkiyenin kurucu vizyonunu temsil eden AK Parti, tam da bu ihtiyac somut bir siyasi vizyona tefsir edebildii iin, g dengelerinde deiim ihtiyacn zerinde tayabilen ve tama abas iinde olan bir parti olduu iin ve tayabildii mddete bu misyonu gstermektedir. Bata CHP olmak zere, muhalefet partilerinin maruz kald farkl krizler, siyasi sorunlara cevap gelitirme biimleri, yeni gelimelere pek yaratc saylamayacak hatta bilindik reflekslerle cevap verme tavr, biraz da AK Partinin deiim ihtiyacn ve iradesini temsil edebilme gcn devirebilmesinden gelmektedir. Farkl kesimlerin, deiik vesilelerle AK Partiyi siyasal muhafazakrlkla sulamaya alt bir dnemde, siyasal bir mdahale olarak Dersim tartmalarnda bizzat Babakann mdahalesiyle yaanan ivme ve ortaya kan siyasi durum AK Partinin bu misyonu srdrebildiinin en yakn rneklerinden biri aslnda. Bu noktadan sonra mesele, bu karlamay farkl ekillerde srdrmek, derinlemesini salamak ve geri dnlemez bir biimde yeni Trkiyenin siyasal dilini oluturmaya devam etmektir. Bu balamda bakldnda, 2012 yl siyasetin, siyasi partilerin, TBMMnin, yeni anayasa yapma srecinde dorudan ve dolayl etkisi olacak STKlarn, ihtiyalarla szlemeyi biraraya getirip getirememe testleriyle geecektir. Bu satrlarn yazld gnlerde Yeni Anayasa talebinin realize edilip edilmeyecei konusu tartmaya ak bir konu haline gelmi durumda. Fakat Yeni Anayasa ihtiyacnn ilevsellii, ifade ettii anlamlar ve farkl ekillerde zmne katk sunaca sorunlarn hayatiyeti, 2012 yln, en kt ihtimalle Yeni Anayasann erevesinin izildii, anayasa yapm srecinde, engelleyici ilevi olanlarn deil, syleyecek sz olanlarn ne kt bir yl olmasn salayacaktr.
158
SONSZ
YEN TOPLUM, YEN TRKYE

Eski Trkiyeyi karakterize eden en nemli sorunlarn veya iliki biimlerinin banda devlet-toplum ilikisi gelmekteydi. Messes nizam, hem farkllklarla ekillenen bir btn olarak toplumu, hem de tek tek farkllklar temsil eden siyasi pozisyonlar, her dzeyde ve her anlamda bir tehdit veya potansiyel tehdit olarak grmekteydi. Bu adan, toplumsal ve siyasal farkll ifade eden ve messes nizamn dayatt sylem dnda kalan tm sylemler ve pozisyonlar bir risk olarak tarif edilmekteydi. Yeni Trkiye bu ilikinin ve iliki modelinin sona eriini ifade etmektedir. Devlet, toplumun farkl kesimlerini ve farkl talepleri bir tehdit olarak kodlamaktan ziyade, muhatap alnmas gereken, muhatap alnan ve kendisine alan alan bir zenginlik olarak grmektedir. Bugne kadar uygulanan politikalar son derece byk ama bir o kadar da sorunlu bir miras oluturdu: farkl ekillerde terbiye edilen ve edilmek istenen, bir ksm dorudan tasfiyeye, tenkile ve yok edilmeye maruz braklan toplumsal ve siyasal kesimler var. Bu mirasn yansmalar Krt meselesinden tutun, farkl kimliklerin tehdit olarak kodlanmasna, Trkiye toplumsallnn ana eksenini temsil eden slamn bizzat kendisinin ve temsillerinin srekli bir kontrol ve tasfiyeye maruz kalmasna kadar ok farkl ekillerde grnmektedir. Gerek Yeni Trkiyenin kurulma srecinde yaananlar gerekse zel olarak 2011 yl boyunca Krt meselesi, Dersim, Alevi kimlii, Diyanet, asker-sivil ilikisi, yarg zerine yaanan tartmalar, bu mirasla hesaplamann yaandn gstermektedir. 2012 ylnda ayn srecin yansmalar, daha da artarak devam edecektir. Yeni Trkiyenin kurulma srecinin bu tarz hesaplamalarla dolu olmas kanlmazdr. Yaanan karlama, tam da olmas gerektii iin yaanmaktadr. Fakat ilk aamada gerek tarihle barma ve hesaplama adna son derece etkili ve verimli olan bu yzlemelerin srekli devam ettii bir Trkiye, siyasal ve toplumsal dzeyde makul bir konsolidasyonu salamaktan uzak olacaktr. Mevcut skntlarn zm veya hesaplamalarn etkili bir biimde yaplmasnn yolu, srekli kriz yaamak deildir. Tam da bundan dolay, Yeni Anayasann realize edilmesi, kelimenin tam anlamyla bir zorunluluk haline gelmitir. Yeni Anayasa, kanlmaz bir biimde, srekli krizlerle kar karya kalan Trkiyeye krizleri makul ekillerde zme imkn verecek, bunun yol haritasn izmi olacaktr. phesiz bu iyimser yorum, yeni Anayasann olabilecek en geni kapsaml ekilde oulcu bir nitelie sahip olaca, katlmc ve demokratik bir formlasyonla yazlacana dayanyor. Fakat zaten bu iyimser yorum biraz da Yeni Trkiyenin tam da bu niteliklere sahip olduu iin Yeni Trkiye olabildii, Yeni Trkiyenin anayasasnn da ancak bu niteliklerle mmkn ve kabul edilebilir olacana dayanmaktadr. Bu balamda, kendine mahsus dinamikleri olan, farkl farkl dengelerle ilerleyen, bundan dolay herbiri ayr balklar altnda alnmay hakeden Krt meselesi,
159
devlet-toplum ilikisi, vesayet kurumlar, zihniyet, kimlik sorunlar gibi tm farkl temalar aslnda Yeni Trkiyenin kurulma srecinde tm nemlerine ve kendilerine mahsus gndemlerine ramen, birer alt-balk olmaktan teye gitmemektedir. Bu, her bir sorunun ne nemini azaltr ne de karmakln gz ard etmeye yol aar. Tam tersine, her birinin gerek kurgular, gerek yaplar gerekse nitelikleri itibariyle Eski Trkiyenin varettii sorunlar olduu ve Eski Trkiyenin dilini ve zihniyetini aabilen Yeni Trkiyenin, bu sorunlar zm yoluna sokabilecei anlamna gelir. Bunu salamann en makul yolu, Yeni Anayasa srecini hzlandrmak, derinletirmek ve gerekletirmektir.
YEN ANAYASA VE DI POLTKA

2011 yl boyunca, Yeni Trkiyenin gerek eylem gerekse sylem baznda karlk bulduu en nemli alan d politika alan oldu. Gerek eski rejimlerin stste ykld, ayn dzlemde siyaset retenlerin ve varln koruyanlarn toplumsal ve siyasal meruiyetlerini giderek kaybettii bir dnemde, Trkiye, hem Ortadoudaki halklar baznda, hem AB lkeleri hem de ABD ve dier Bat lkelerinin karar vericileri nezdinde dikkatle takip edilen, rnek gsterilen bir lke haline geldi. phesiz bu srete, Trkiyeye kar negatif tavr gelitirenler dnda, olumlu rnek olarak gsterenler arasnda, Trkiyenin ykselen profilini kontrol altna alma, eperleme stratejesi gdenlerin de olduu ak. Fakat bununla beraber, Trkiye, gerek Tunus, gerek Msr ve gerekse Libyada ortaya koyduu, prensipleri ayn, pratikleri dinamik ekilde gncellenen tarzyla, kendi gndeminin ve siyasi vizyonunun, blgesel ihtiyalara gre biimlenen bir gndemle hareket ettiini gsterdi. D politika gndemi asndan 2012 ylnn gndemi, bu balamda yaanacak gelimelerle belirlenecektir. 2011 yl boyunca yaanan gelimeler, devrimler ve bu lkelerde Trkiyeye ynelik ilgi, eski Trkiyenin altndan kalkmak bir yana, ilgi alanna dahi girmeyen bir sreci ve dinamikleri gstermekteydi. Tm bir Kuzey Afrika ve Ortadouda Trkiyeye ynelen ilgi, Yeni Trkiyenin ima ettiklerine, pratikte baardklarna ve bir siyasi ufuk olarak sunduklarna dnk bir ilgidir. Bu ilginin, 2012 yl boyunca devam edecei aktr. Fakat bu srete, Trkiyenin d politikas ve Yeni Trkiye asndan kritik neme haiz iki husus vardr. Birincisi, Arap Devrimleriyle ykselen Trkiye profili ve Trkiye ilgisi, Trkiye modernlemesinin alk olduu tm tarzlarn, sorunlarn, taleplerin, ihtiyalarn tesinde bir Trkiye vizyonu ne kartmaktadr. fade edildii zere, ykselen ilgi, i politikada konsolide olmu, demokratik oulculuu garantiye alabilmek, vesayet sistemini tasfiye etmi ve bir siyasal temsili olan Yeni Trkiye talebinin d politikadaki yansmasdr. Bu ilgiye hakkyla cevap verme abas iinde olan bir Trkiye, Yeni Trkiyeyi bata anayasa olmak zere tm boyutlaryla kurma
160
SONSZ
srecini ina etmek zorundadr. Aksi halde, eski Trkiyenin ruhu, yeni Trkiyenin gl, tutarl ve etkili sylemini, bir pratik olmaktan uzaklatracak ve Trkiye, d politikasn retorie teslim etme srecine kayacaktr. kincisi, Arap devrimlerine bakldnda, Trkiye asndan esas sorun, eski Ortadounun farkl ekillerde geri gelme ihtimalidir. htimal dhilinde olan bu geri geli, blgede ykselen mevcut siyasal enerjiyi tketmek iin kanlmaz olarak atmalar ve istikrarszl geniletmeyi ve artrmay hedef edinecektir. Bu durum, blge lkelerinde demokratik oulculukla istikrar arasnda dorudan ve olumlu bir ba olduunu savunan, blgesel istikrar, kresel istikrarn temeli olarak gren ve bu erevede kresel siyasetin dnm ve dengeleri zerine syleyecek bir sz olduunu ifade eden Trkiye iin, son derece skntl bir tablo demektir. Eski rejimlerin ihdas, deien dengelerden dolay adeta imkansz olsa bile, farkl ekillerde ruhunun devam etmesi veya yeniden hkim klnmas mmkndr: Askeri vesayet dzeninin devam etmesi, devrimlerin yaand lkelerde deiim srecinin Batl glerin tahkimi altna alnmas, yerel ve blgesel dinamikler yerine d mdahalelerin nnn daha fazla almas, i karklklarn demokratik uzlama ve oulculuk dndaki yntemlerle zlmeye allmas bu ihtimallerden ve rneklerden bazlardr. Elbette son derece geni bir corafyada, son derece farkl dinamiklerle ve ihtiyalarla yaanan dnm sreci, her lkeye veya soruna ynelik olarak zengin bir d politika repertuar, dili ve pratii gerektirecektir. Bu anlamyla, tekdze ve duraan bir d politika pratiinden uzak durmay gerektiren bir durum sz konusudur. Fakat kurucu vizyon, farkl ihtimallerin hepsinde bir kar koyma ve hesaplama imkann da barndrmak zorundadr. Bu erevede, 2012 ylnda d politikada da ana ihtiya ya da Trkiyenin nndeki ana gndemlerden birincisi, ifade ettii imgeye uygun bir Trkiye inasnn daha da hzlandrlmas ve derinletirilmesidir. Bu da, oulcu, demokratik ve sivil anayasaya ile bir szlemeye, bir bedene kavuacak Yeni Trkiyedir. kinci ana gndem, Arap devrimlerinde yaanabilecek muhtemel skntlara kar, kltrel, kurumsal ve pratik dzeyde srekli ilgiyi ve kurumsallamay nasl salayaca sorusudur. Mevcut gl diyalog, iyi niyet ve dayanma ruhunun da tesinde, Yeni Trkiyenin d politikas kurumsal adan da zenginleme ihtiyac ile kar karyadr. Bu noktada, Trkiye bu ihtiyac karlayabildii oranda, mevcut sreci srklemeye devam edecektir. Yeterince karlanmamas ise, hem ieride Yeni Trkiyenin kurulmas srecini skntya sokacak hem de d politikada artan etkiyi snrlayacaktr. te yandan ayn srete, Trkiye-AB ilikileri, kritik dnemlerden gemeye devam edecektir. Her ne kadar farkl kurumsal ve yapsal uzantlaryla AB ilikisi ve sreci devam etse bile Gney Kbrs Rum Kesiminin dnem bakanl,
161
Trkiye-AB asndan ilikilerin en aza indii bir dnemi gsterecektir. Bu srecin, ciddi bir hasara yol amadan atlatlmas ise biraz da ABnin hem bir sonraki dnem bakanl srasnda hem de GKRY bakanl dneminde yaratc olumlu mdahalelerle Trkiye-AB ilikilerinde, pozitif gelime saylabilecek ekilde alan amasna baldr. Bu srecin bir dier boyutu ise, Trkiyenin Arap dnyasndaki etkin roldr. AB, Trkiyenin Ortadou ve Kuzey Afrikadaki aktif d politikasn, bir eklemleme veya AB d politika vizyonunun uzants olarak grme ihtiya veya talebini ne kadar ok ne kartrsa aradaki mesafe o kadar artacaktr. Burada nemli olan husus, Trkiyenin aktif d politikasnn, ayn zamanda AB ve Avrupaya da istikrar olarak geri dnecei, aktif d politikann uzaklama deil aktif bir zenginletirme sreci olarak grnmesi gerektiidir. Bu noktada, AB-Trkiye ilikileri asndan 2012 yl, mezkr etkiyi aka ifade eden ya da kabul edenlerle, buna kar direnenler arasnda nemli bir tartma ve ekime dnemi olacaktr. Bir dier husus, bu etkinin bir rol tartmasnda kaybolmasna izin vermemektir ki, Trkiyenin hlihazrda takip ettii politika zaten blgesel yerel dinamikleri eksene alan bir izgi olmas hasebiyle bu noktada, Trkiye asndan fazla bir sorun yaanmayacaktr. Tek istisna, Trkiyenin daha gl ve etkili bir biimde aktif d politikasn anlatma ihtiyacnn giderek artmasdr. Ayn ereve, blgesel bazda ABD-Trkiye ilikileri asndan da geerlidir. Mevcut dnemde yakalanan etkili ve olumlu iliki devam edecek, fakat bu ilikinin basite bir rol tartmasna mahkm edilmesi riskine kar aktif ve etkili bir anlatm ve uygulama gerekecektir. Trkiye-ABD ikili ilikilerinin, nc lkeler dolaymna mahkm edilmesi pratiinin giderek zayflad ve zayflayaca bu dnem, Trkiyenin d politika vizyonunu anlatma, uygulama ve aktarma ihtiyacnn en fazla ne kt yl olacaktr. Daha zgl olarak blgesel bakldnda, zellikle ran ile ilikiler asndan Trkiye, mevcut pozisyonunu devam ettirirken, bu tutumun, u veya bu mezhepi politikalara mahkum edilme abasna kar koyacaktr. Hlasa, 2012 yl hem i hem de d politikada, Yeni Trkiyenin nefesini tkamak isteyenlerle, Yeni Trkiyeye alan amak isteyenler arasndaki siyasal kavgann Yeni Anayasa yazm srecinde kendini gsterecei bir yl olacaktr. Bu dnem boyunca, mevcut pratik skntlarn tamam, kararl bir siyasi irade ve geni kapsaml bir siyasi ufukla alabilir.
162
2011 yl, tam da ngrdmz zere, Yeni Trkiyenin temel parametrelerinin hem i hem de d politikada belirlenmesi ve bu srecin ynetimi ile geti. Bu yla damgasn vuran yeni temas, Kuzey Afrika ve Ortadoudaki devrimlerle ve alkantlarla hem blgesel hem de kresel siyasetteki ana dinamik haline geldi. siyasette yaanan dnmler ve tartmalar, geri dnlemez bir biimde Yeni Trkiyenin temellerinin atlmasn salarken, d politikada yaanan dnmler, hem Yeni Trkiyeye olan ihtiyac daha da somut bir biimde gsterdi hem de bu istikamet dndaki tm siyaset biimlerinin girdii krizi aa kard. Bu erevede bakldnda, 2012 yl, hem i politikada hem de d politikada, yolu izilmi, erevesi belirlenmi, talepleri netlemi, gndemi ekillenmi Yeni Trkiyeyi hem kurumsal hem de siyasal balamda bedenlendirme abalaryla ve buna kar verilen tepkilerle ekillenecektir. Bu aba, ortaya kan ihtiyalar ve tartmalarla, aslnda tek bir bal gstermektedir: Yeni Anayasa. Hem i hem de d politikadaki birok sorun, tema, talep ve kayg bu balk etrafnda bugne kadar grlmedii lde iie gemitir ve geecektir.
SETA | Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenahatun Caddesi No: 66 Gaziosmanpaa / ankaya 06700 ANKARA TRKYE Tel:+90 312.551 21 00 | Faks :+90 312.551 21 90 www.setav.org | info@setav.org SETA | Washington D.C. Office 1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106 Washington, DC 20036 USA Tel: +1 202-223-9885 | Faks: +1 202-223-6099 www.setadc.org | info@setadc.org

SETA-SETA Analiz - 2011'de Turkiye

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SETA-SETA Analiz - 2011'de Turkiye

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SETA ANALZ

SYASET, EKONOM VE TOPLUM ARATIRMALARI VAKFI

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI | 49

DOAN EKNAT | EDA BEKTA | GALP DALAY | SAM ORUN ERSAY

12 HAZRAN 2011 SEMLER

Seim Sreci ve Sonras Gelimeler-Krizler

Seim ve Siyasi Partiler

Seimlerin Siyasal Anlam

SYASAL PARTLER VE SEMLER

Balyoz Darbe Plan Davas

nternet Andc Davas

1 Austos 2011: 8 Austos 2011: 18 Austos 2011:

29 Austos 2011: 30 Austos 2011: 5 Eyll 2011: 22 Kasm 2011:

PKK VE KRT SORUNU

Sivil taatsizlik Eylemleri

mral-Kandil Gerilimi ve atma Karar

25. Cemil Baykn aklamalar iin bkz: http://www.sabah.com.tr/Gundem/2011/07/19/kandil-imraliya-isyanbayragi-acti

PKK VE KRT SORUNU

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

yasa srecini de baaryla tamamlayaca konusunda beklentilerin ykselmesine yol amtr.

HUKUK VE NSAN HAKLARI

Bakanlar Kuruluna Kanun Hkmnde Kararname karma Yetkisi Veren Kanun

Sporda iddet ve Dzensizliin nlenmesine Dair Kanun

HUKUK VE NSAN HAKLARI

Yeni Anayasa Sreci

TBMMNN IKARDII BAZI KANUNLAR

17 Mart 2011 30 Mart 2011 31 Mart 2011 06 Nisan 2011

24 Kasm 2011 24 Kasm 2011

HUKUK VE NSAN HAKLARI

HUKUK VE NSAN HAKLARI

Yargnn Tartlmasna Yol Aan Baz Davalar

Hrant Dink Davas

HUKUK VE NSAN HAKLARI

YSKnn Milletvekili Adaylklarna likin Kararlar

HUKUK VE NSAN HAKLARI

Festus Okey Davas

Zirve Yaynevi Davas

HUKUK VE NSAN HAKLARI

Faili Mehul Cinayetlere likin Davalar

NSAN HAKLARI AISINDAN 2011

Gvenlik Sektrnn Sivil Denetimi

HUKUK VE NSAN HAKLARI

Uluslararas nsan Haklar Hukukuna Uyum

HUKUK VE NSAN HAKLARI

ULUSLARARASI MEKANZMALARDA TRKYE

HUKUK VE NSAN HAKLARI

nsan Haklar Alannda Kurumsallama

Kamu Grevlilerinin Eitimi

HUKUK VE NSAN HAKLARI

HUKUK VE NSAN HAKLARI

rgtlenme ve Toplanma zgrl

2011DE TRKYE LE LGL YAYINLANAN BAZI ULUSLARARASI NSAN HAKLARI RAPORLARI

HUKUK VE NSAN HAKLARI

2.3.10 ocuk Haklar

2.3.11 Polis iddeti

74. http://tihv.org.tr/index.php?10-17-AralAEk-2011-AEnsan-HaklarAE-HaftasAE, Son Eriim: 15 Aralk 2011.

HUKUK VE NSAN HAKLARI

2.3.13 Aznlklar ve Kltrel Haklar

HUKUK VE NSAN HAKLARI

2.3.14 Krt Sorunu

2.3.15 12 Haziran Genel Seimleri

HUKUK VE NSAN HAKLARI

HUKUK VE NSAN HAKLARI