ERMENLERN SURYEYE NAKL : SRGN M, SOYKIRIM MI ?

BELGELER

Yusuf HALAOLU

NDEKLER

KISALTMALAR....................................................................................... IV SUNU ....................................................................................................... V ERMEN MESELESNN ORTAYA IKII VE ERMEN KOMTELERNN FAALYETLER....................... 1 NEDEN TEHCR EDLDLER .......................................................... 4 TEHCR NASIL GEREKLET ....................................................... 11 KMLER NAKLEDLD ....................................................................... 13 NE KADAR ERMEN TEHCR EDLMTR ............................... 15 TEHCR EDLEN ERMENLERE NE OLDU ............................... 18 ERMEN KAYIPLARI NE KADARDIR........................................... 21 NEDEN SOYKIRIM DEL............................................................... 23 SONU ...................................................................................................... 29 NE YAPMAK GEREKYOR................................................................ 29 BBLYOGRAFYA.................................................................................. 33 BELGELER............................................................................................... 37 HARTA..................................................................................................... 61

KISALTMALAR
AB ABD AO AOK ATBD Ayr. Bkz. BOA DH. FO KA NA NARA No. RG s. FR UK US v.d Vol. WO Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri Artem Ohandjanian Armeeoberkommando (Bakomutanlk) Asker Tarih Belgeleri Dergisi Ayrca Baknz Babakanlk Osmanl Arivi Dahiliye Nezareti Foreign Office Kriegsarchiv (Sava Arivi) Nachrichtenabteilung (stihbarat Dairesi) National Archives and Research Administration Numara Record Group sahife ifre Kalemi United Kingom United States ve devam Volum War Office

SUNU

Birinci Dnya Sava, btn dnyann deta birbirini boazlad, milyonlarca insann hayatn kaybettii bir vahetin addr. Bu savata insanlk deerleri rafa kaldrlmtr. Bir takm yneticilerin kiisel hrslarndan habersiz olan milyonlarca gnahsz kadn, ocuk ve masum insann yaad ac, altndan kalklmaz bir yk insanln srtna yklemitir. Bu savata tm insanlk bir trajedi yaamtr. Ne yazk ki, bu denli ykma sebep olan bir savan ardndan, otuz yl sonra yine kiisel hrslarn, deta insanlkla alay edercesine gemite yaanan aclar unutup, daha da feci ikinci byk savaa girmesi, meden dnyann ibret almasn gerektiren bir tarih kesitidir. Ama ne yazk ki bugn de tarih tekerrr etmektedir. Dileimiz, bundan byle insanlarn ac ekmemesidir. Birinci byk savata, yani 1915te, savan en youn olarak cereyan ettii corafyalardan biri de Osmanl mparatorluu idi. mparatorluun cephede, anakkale, Kafkasya ve Suriye-Filistin blgesinde verdii mcadele, tarih aratrmaclar iin, deta bir labaratuar nitelii tamaktadr. Mesel anakkale Savalar, Trklerle ngiliz ve Franszlar arasnda gemesine ramen, bugn bu sava, Yeni Zelanda, Avustralya, Hindistan gibi lkeleri de yakndan ilgilendiriyor. Keza Kafkas cephesinde Rus, Grc, Azeri, Ermeni ve Trkler kar karya gelmitir. Suriye-Filistin cephesi ise ngiliz, Fransz, Arap ve Trklerin arpmalarna sahne olmutur. te byle bir ortamda, Osmanl vatanda olan Ermenilerin, yukarda saylan devletlerle Osmanl Devletine kar ibirlii yaptklar grlmektedir. Bu nedenle sava blgesinden, sava alan dna nakledilen Ermenilerin, o tarihte balarna geldii iddia edilen ve ou siyas nedenlerle ortaya atlan bir takm olaylarn gerek yz, tarih metodolojisinin olaan kurallar erevesinde zmlenmek durumundadr. Tarih bilimi, gemite meydana gelmi olaylar, farkl pencerelerden deerlendiren, fakat bu deerlendirmeleri belgelere daydran bir ilim daldr. Biz buna sadk kalarak, ksa, ancak z bir kitapk hazrladk. Burada sunulan belgeler, ok sze gerek duyurmayacak biimde, Ermenilerin soykrm iddialarna bilimsel olarak cevap vermekte ve soykrm tanmyla, Ermenilerin Suriyeye

VI

nakillerinin uyumadn gstermektedir. Bunun yansra, akllarda ekillenen pek ok sorunun cevabn da burada grmekteyiz. Aslnda ortaya atlan her iddiaya kar bir kitap yazmak mmkndr. Ancak hedefimiz, herkesin merak ettiklerini bulacaklar ve rahat okuyabilecekleri bir kitapk hazrlamak olduundan, bu yola bavurulmutur. Bilhassa kitap sonuna konulan ou yabanc ariv belgeleri, Ermenilerin ve Ermeni yanls evrelerin iddialarnn tutarszln ortaya koymaktadr. Baz okurlarmz, Ermenilerin Trklere uyguladklar katliamlardan bahsedilmediini dnebilirler. Ancak kitabn adndan da anlalaca zere, temel hedef, Ermenilerin soykrm iddialarna belgelerle cevap vermektir. Buna karlk soykrm iddiasnda bulunanlarn da, bundan byle, ayn ekilde belgelerle iddialarn kantlamalar gerekecektir. Bilhassa, soykrm yapldn parlamentolarnda kabul eden devletlerin, insanlk ayb olan byle bir sulamay neye dayanarak aldklarn aklamalar arttr. Aksi takdirde bakalar da onlar, 1948 soykrm szlemesinin, bir ulusa veya toplulua, bedensel-ruhsal zarar vermek maddesini ihlal iddiasyla, soykrm yapmakla sulayabilirler.

GR
ERMEN MESELESNN ORTAYA IKII VE ERMEN KOMTELERNN FAALYETLER 1915'te Ermenilerin Osmanl Devleti tarafndan Suriye'ye zorunlu ge tabi tutulmas, bugn pekok lkede ve Trkiye'nin AB'ye giri srecinde, bir "soykrm" olarak nitelendirilmekte ve bir bask unsuru olarak kullanlmaktadr. Gerekten 1915'te neler olmutur ve o tarihte meydana gelen olaylar nasl deerlendirilebilir ? Bu sorularn cevab, Ermeni diasporas'nn ve soykrm iddiasnda bulunan dier gruplarn gerek niyetlerini de ortaya koyacaktr. Aslnda Trklerle Ermeniler gerek Seluklu Devleti, gerekse Osmanl Devleti dnemlerinde 850 yl hibir sorun olmadan birlikte ayn devleti paylatlar. Ancak 1877-78 Osmanl-Rus sava, yeni bir dnemin balangc oldu. Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesine giren Ermeni slahat maddesi, daha sonra ngiltere ve Fransa'nn basksyla Berlin Antlamasnn 61. maddesi olarak kabul edildi. Rusya ile ngiltere arasndaki rekabet, Ermeni konusunu, devletleraras bir hviyete soktu. Bu durumdan cesaretlenen baz Ermeniler de harekete getiler ve yurt iinde ve dnda ihtillci Ermeni partileri ve dernekleri kurmaya baladlar. Grnte hayr cemiyetleri olarak kurulan dernekler, ksa sre sonra Ermenistan kurma pln iin birer tedhi yuvas haline dnt. Bunlardan, 1878 ylnda Van'da kurulan Kara Ha Cemiyeti, Amerika'daki Clu Clux Clan benzeri bir kurulutu1. Bundan iki yl sonra, 1880 yl civarnda Rusya ynetimindeki
1 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1976, s. 430; Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s. 129.

Ermenistan'da kurulan dernekler ise Anadolu Ermenilerine silh gndermeye balamlard2. Buna ek olarak 1881'de Erzurum'da Anavatan Mdafileri (Pashtpan Haireniats) Dernei kuruldu; dernein amac, Ermenileri szde saldrlardan korumak zere, onlar silh ve cephane ile donatmakt3. 1885 sonlarnda ise Van'da htillci Armenakan Partisi kuruldu. Bu partinin kurulu gayesi ise ihtill kararak kendi kendilerini ynetme hakkn salamakt4. 1887'de Cenevre'de Marksist Ermeniler tarafndan kurulan Hnak Partisi, 1890'da htillci Hnak Partisi adn ald. Partinin programndaki ilk hedef, Anadolu'daki Ermenilerin siyas ve mill bamszln salamakt. Anadolu'da ihtillle gerekletirilecek hedeflere ulamak iin takip edilecek usl; propaganda, kkrtma, terr, tekiltlanma ile ii ve kyl hareketidir. Kkrtma vastalar hkmete ynelik gsteriler, vergi vermemek, slahat istemek ve devlete kar dmanlk eklindeydi. Terrn hedefi, Bbl ile hkmette grev yapan Trk ve Ermeniler, casus ve muhbirler idi. htill, Osmanl Devleti sava halinde iken gerekletirilecek ve Anadolu'daki Ermenilerin bamszl salandktan sonra Rusya ve ran Ermenileri ile federatif bir Ermenistan kurulacakt5. 1890 yaznda Tiflis'de Ermeni htill Federasyonu (Tanaksutyun) kuruldu. Ksa ad Tanak olan bu partinin 1892'de aklanan programna gre, hedefe isyanla ulamak, ihtillci eteler kurmak, halk silhlandrmak, hkmet yetkilileri ve kurumlar ile muhbir ve hainlere kar hareketler dzenlemek esas ilkelerdi6. Yurt dndaki kurulular Rusya, ran, Avrupa ve Amerika ehirlerinde ubeler atklar gibi Osmanl topraklarnda da gizli olarak tekiltlandlar. Armenakan Partisi stanbul, Trabzon, Mu ve Bitlis'de7; Hnak Partisi de stanbul, Bafra, Merzifon, Amasya,
2 Grn, Ayn Eser, s. 126. 3 Grn, Ayn eser, s. 129; N. Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983, s. 61-62. 4 Grn, Ayn eser, s. 129; N. Gyn, Ayn eser, s. 62-64. 5 Uras, Ayn eser, s. 431-42; Grn, Ayn eser, s. 130-32; N. Gyn, Ayn eser, s. 64. 6 Uras, Ayn eser, s. 442-55; Grn, Ayn eser, s. 132-34; N.Gyn, Ayn eser, s. 64-65. 7 N. Gyn, Ayn eser, s. 63-64.

Tokat, Yozgat, Arapkir ve Trabzon'da ubeler at8. Tanaksutyun ise stanbul ile Dou Anadolu ehirlerinde tekiltland. Bu derneklerin Trkiye'de tekiltlanmalar ile birlikte ardarda tedhi hareketleri meydana geldi. 1895'de kan Sason isyan Ermeni propagandasnn milletleraras boyut kazanmasna yol at. Kurulan bir milletleraras Tahkikat Komisyonu, 20 Temmuz 1895'te yaynlad raporunda Sason olaylarnda Ermenilerin masum olmadn aklad9. Sason isyannn Bbl zerinde, Avrupa'nn fiili bir mdahalesine yol amamas karsnda Ermeniler, 1895 ylnda zellikle Hnak komitesi yelerinin kkrtmalar sonucu stanbul, Divrii, Trabzon, Ein, Develi, Akhisar, Erzincan, Gmhane, Bitlis, Bayburt, Urfa, Erzurum, Diyarbekir, Siverek, Malatya, Harput, Arapkir, Sivas, Merzifon, Mara, Mu, Kayseri, Yozgat ve Zeytun'da olaylar karttlar. Bu olaylarda Trklerin yansra kendilerine katlmayan Ermenilere kar da cinayetler ilediler ve kundaklama faaliyetlerinde bulundular10. Bu olaylarn sonrasnda Trabzon, Van, stanbul, Sason, Harput, Adana ve Zeytun'da isyanlar birbirini izledi. Osmanl gvenlik glerinin isyanc rgtlerle olan mcadelesinde, o dnemin Batl devletlerin basksyla, sulularn yansra pekok susuz kimse de cezalandrld. te yandan, terr rgtleri iinde yer alp mahkemelerde mahkum olan Ermeniler, zaman zaman karlan aflarla serbest brakldlar. Yukarda belirtildii gibi 1915 tarihine kadar Ermenilerin sadece terre bulam olanlaryla Osmanl Devleti'nin mcadele ettii grlyor. Nitekim bu mcadeleler, btn Batl lkelerin diplomatlarnca yakndan takip edilmi ve Osmanl Devleti'ne slahat iin srekli bask uygulanmtr. Aslnda Ermenilerin gerek dnceleri sadece bir takm haklar kazanmak myd ; yoksa baka
8 Grn, Ayn eser, s. 132. 9 Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k, 1878-1897, s. 113-114;

Ercment Kuran, "Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu (1877-1897)", Tarih Boyunca Trk Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 21.
10 Uras, Ayn eser, s. 478 v.d.; Grn, Ayn eser, s. 149-61.

bir niyetleri mi vard ? te bu sorularn cevaplar, Ermenilerin kendi yazmalar arasndaki satrlarda verilmektedir. 8 Ekim 1917de M. L. Meguerditchian imzasyla skenderiyeden ok gizli olarak, Ermeni Mill Delegasyonu Bakan Boghos Nubar Paaya yollanan dosyada yer alan, Kafkasyada oluturulan gnll Ermeni alaylar Byk Ermenistan kurmak iin arprken, ulusal hedefimiz Byk ve Kk Ermenistann kurulmas... ifadeleriyle, aslnda Ermenilerin hedeflerini aka ortaya koyuyordu11. NEDEN TEHCR EDLDLER Osmanl tarih terminolojisinde geen tehcir kelimesi, bugnk tabirle tam olarak, lke iinde bir yerden baka bir yere nakil anlamn tayan "zorunlu g" karlnda kullanlmtr. Bu nedenle tehcirin anlam, ou kimselerin ve zellikle Ermeni diasporasnn kulland, yurt dna karma anlamndaki "deportation"la edeer deildir. kinci Dnya Sava'nda ABD ile Japonya arasnda atmalar balad zaman ABD, Pasifik kysnda bulunan Japon asll vatandalarn, gvenlik nedeniyle Missisipi vadisine nakletmiti. Bu nakilde Japonlarn herhangi eylemi olmamasna ramen, potansiyel bir tehlikeye kar byle bir tedbir uygulamaya konulmu ve nakil srasnda birok Japon hayatn kaybetmiti. Osmanl Devleti'nin Ermenilere uygulad zorunlu g ise, ABD'deki Japonlardan ok daha farkl bir durum gstermektedir. Hereyden nce Ermeniler, arka plnda bir devlet kurmak dncesiyle Birinci Sava'tan 25-30 sene nce silaha sarlmlard. Osmanl Devleti'nin 1914 Kasmnda Almanya'nn yannda savaa katlmas, Ermenileri destekleyen Batl Devletlerle Rusya'y, yeni bir politikay uygulamaya itti. Ermenilerle gizli grmeler yapld ve silahlandrldlar. Tiflisteki Ermeni Brosu da Ruslarla Osmanl Devleti'ne kar ittifak teyit etmektedir. 30 Kasm 1914 tarihinde yaynladklar bildiride, Dnyann drt yanndan Ermenilerin Rus
11 Bkz. Hasan Dilan, Fransz Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olaylar, 1914-1918, Cilt I, Ankara 2005, s. CIII, Belge 371-379dan naklen Turquie/Vol. 879/ Syrie-Palestine.

ordusu saflarna katld, Rus bayrann anakkale ve stanbul boazlarnda dalgalanaca, hristiyan inancndan dolay ac ekmi olan Trkiye Ermeni halknn Rus korumas altnda yeni ve zgr bir hayata kavuaca vurgulanmtr12. Gerekten de daha sonra Rus, ngiliz ve Fransz ordularnda, Ermeni askerleri yer almtr (Bkz. BELGE 1). Mesel Alman istihbarat kaynaklar, ubat 1915 itibariyle 592 Osmanl Ermenisi ve 11.854 dier Ermenilerden olmak zere toplam 12.446 Ermeninin Fransz ordusuna alndn bildirmektedir13. Keza ngiliz Mareal Allenby, Trkleri amn gneyinde yendiinde, yannda 8.000 Ermeni savann mevcut olduundan bahsetmektedir14. Trabzon'daki AvusturyaMacaristan mparatorluu Konsolosu Moricz de, 30 Ocak 1914 tarihli bir raporunda, Ruslarn, Ermeniler zerindeki etkisiyle ilgili olarak yle demekteydi15 : "Ruslar, Ermenileri harekete geireceklerdir. Bu maksatla ok para harcyorlar, gizlice silerin hizmetine silah sevk ediyorlar ve bir Ermeni ayaklanmasnn patlak vermesine araclk ediyorlar". Nitekim stanbul'da Avusturya-Macaristan mparatorluu Asker Ateesi Joseph Pomiankowski de Ermenilerle Ruslar arasndaki ilikiyi u ekilde aklamaktadr : "Talat ve Enver Paa, hemen harp balar balamaz, Ermenilerin dman tarafn tutmalar, bilhassa Osmanl ordusuna kar dmanca giriimlerde bulunmalar halinde iddetli kar nlemler alnaca hususunda kesinlikle uyard. Buna ramen Ermeniler, Trklere kar dmanca faaliyetlerde bulunmaktan, bilhassa Trk silahl kuvvetlerine saldrmaktan geri kalmadlar. Balangta ok sayda Ermeni asker, baz Ermeni subaylar, balarnda bir Ermeni milletvekili olduu halde kap Rusya'ya gittiler. Bunlar, Rus hududunu geen Ermenilerle birlikte Ermeni gnll
12 UK ARCHIVES FO 371/2484/46942, No. 22083; 30 Kasm 1914 tarihli Horizon'dan aktarlmtr. 13 Berlinden 24 ubat 1915 tarihinde yazlan rapor, Geschaeftsgang mit der Bitte in Wiedergabe nach Konstantinopel, imza, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi Berlin, 1 A, Trkei 183, Bd. 36, No. 7117, R. 14085. Ayn konuda bir haber Matinin 23 tarihli nshasnda yer almtr. 14 Amerikan Kongresinin Kansas yesi 23 Ocak 1920de Kongrede yapt konuma (Bkz. The New Near East, Vol. 6, No. 7, Genel No. 31, Ocak 1920, s. 28). 15 sterreichischer Haus-Hof-und Staatsarchiv, Politisches Archiv, XII, 463'den naklen N. Gyn, "Trk Ermeni likileri ve Ermeni Soykrm ddialar", Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Bursa 2000, s. 10.

alaylarna katldlar. Ruslarn safnda Trk hududunu geerek Mslman halka barbarca saldrlarda bulundular. Ermeni haydud eteleri Osmanl ordusunun gerisine, ikmal kuvvetlerine, postalara ve bamsz birliklere hcum ettiler. Trk hkmeti ve ordusunun ileri gelenleri, Ermenilerin genel bir ayaklanmaya giriecekleri hususunda endie etmekte haksz deildi. Gerekten de bu isyan Nisan 1915'te Van'da patlak verdi"16. stanbuldaki Alman Bykeli vekili Neurathn, 26 Haziran 1915 tarihli raporunda belirttii gibi, Trk hkmeti, Dou Anadoludaki Ermeni halkn, youn olduu eyaletlerde ihtill karmalarn engellemek iin asker sebeplerden dolay srgn etmitir17. Ermenilerin o zamana kadar yrttkleri faaliyetler ve kendi lkelerine kar olan d glerle ibirlii yapmalar, tehcir kararn zorunlu hale getirmitir18. Buna ramen daha tehcir karar alnr alnmaz Osmanl Devleti ile sava halinde bulunan tilf Devletlerinin bir deklerasyon yaynlayarak Osmanl Devletini sulu iln ettikleri grlmektedir. te tehcir bu artlarda balamtr. ABD Bakan Wilson'un, Amerika'nn savaa katlmn merulatracak ve bunun iin kamuoyu oluturacak bir takm olaylarn bulunmas yolundaki talimat dorultusunda, o srada Osmanl nezdinde bykeli olan Henry Morgenthau Ermeni tehciri meselesini ele almtr19. Morgenthau, ezilmekte ve yok edilmekte olan mazlum bir hristiyan millet olarak deerlendirdii Ermenilerle ilgili gelimeleri ve Ermenilerin zorunlu g srasnda meydana gelen baz lm olaylarn, ok baarl bir katliam propagandasna dntrmtr. Henry Morgenthau'nun asl raporlaryla ak elikiler tayan bir
16 Joseph Pomiankowski, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches. Erinnerungen an der Trkei aus der Zeit des Weltkrieges, Zrich, Leipzig, Wien 1928, s. 159'dan naklen N. Gyn, Ayn makale, s. 12. 17 stanbul Alman Bykeli vekili Neurathn 29 Haziran 1915 tarihli raporu, Almanya Dileri Bakanl Siyasi Arivi Berlin, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37, No. 7122, R. 14086, No. 3898. 18 stanbuldaki Alman Eliliinden Metternickin gnderdii 18 Eyll 1916 tarih ve 567 nolu raporu, Die Aufzeichnung ber die armenische Frage, Die Aufzeichnung ist von dem Botschaftssekretaer nach meinen Weisungen aktenmaessig angefertigt worden, s.13, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, Berlin, A Armenien, Trkei 183, R. 14093, Bd. 44-45. 19 Bu konuda orijinal bir aratrma iin bkz. Heath W. Lowry, Bykeli Morgenthau'nun

yks'nn Perde Arkas, stanbul 1991.

senaryo, Bykelinin danman ve tercman olan Trk Ermenisi Arshag K. Schmavonian, gazeteci Burton J. Hendrick ve Amerika Dileri Bakan Robert Lansing tarafndan hazrlanm ve Morgenthau adna "Ambassador Morgenthau's Story" adyla (New York 1918) yaymlanmtr. 1914'ten itibaren Franszlar da, Ermenilere bir devlet kurmak iin sz verdiler ve bunun iin haritalar yaptlar ve onlarla sk bir ibirliine girdiler (Bkz. BELGE 2). Musa Da Ermenilerine destek vererek, yaklak 5000 Ermeninin dalara ekilmesine ve Osmanl Devleti ile mcadele etmelerine yardm ettiler (Bkz. BELGE 3). Bu konuda Egyptian Gazette'si 21 Ekim 1915 tarihli nshasnda, Musa Da Ermenileriyle ilgili u haberi gemiti20 : Tepenin eteindeki kylerimizi savunmann imknsz olduunu dnerek alabildiimiz kadar yiyecek ve malzeme ile saat mesafedeki Musa Dann Damlack denilen tepelerine ekildik. Alt Ermeni ky olarak toplam 5.000 kii idik. Hayatta kalanlar, 4 yan altndaki bebek ve ocuklar 413, 4-14 ya aras kzlar 505, 4 14 ya aras olanlar 606, 14 ya st kadnlar 1.449, 14 ya ve zeri erkekler 1.076 olmak zere toplam 4.049 kiidir. Daha sonra Musa Da Ermenileri Fransz sava gemileriyle Svey Kanal'nn Asya tarafnda bulunan Lazaret toplama kampna yerletirildiler21. Bu arada ngiltere ve Fransa skenderun krfezine karma yapmay plnlyordu. Bu pln erevesinde Anadolu Ermenileriyle temas saland ve silahlandrlmalar iin giriimlerde bulunuldu (Bkz. BELGE 4). 12 Kasm 1914 gn ngilterenin Kahire'deki diplomatik temsilcisi M. Chcetham, Dileri Bakanna gnderdii telgrafta "Boghos Nubar Paann, Trkiye ile reformlar konusunda anlamak iin pek umudu kalmayan Kilikya Ermenilerinin, Adana, Mersin ve skenderuna yaplacak bir kartmada Mttefiklerin safnda gnll olarak yer alabileceklerini; blgenin dalk ksmlarndaki Ermenilerin de silah ve cephane ile donatlrlarsa Trkiye'ye kar isyan edebileceklerini" bildirdiini
20 US ARCHIVES NARA 867.4016/207.
21 Bkz. Hasan Dilan, Ayn Eser, I, s. XCVI, XCVII, Belge 265, 266, 272den naklen Turquie/Vol. 870/ Syrie-Palestine.

nakletmektedir22. Ancak Suriye ordusu komutan Cemal Paa'nn Svey harekat, karmann ynn anakkaleye evirdi. Osmanl ordularnn anakkale, Kafkasya ve Suriye cephelerinde savat bir srada, sava alan olan bu blgeyi birer izgiyle birbirine baladmzda, gen ierisinde kalan blgede Ermeni rgtleri, Osmanllarn Kafkas ordusu ve Suriye ordularnn ikmal yollarn basyor ve gnderilen yardm konvoylarn vuruyordu. Bu hareket Rus Bykelisinin ngiliz Dileri Bakanlna yazd 24 ubat 1915 tarihli bir memorandumda, Zeytunlu bir Ermeni'nin Kafkasya'da Kont Worontzoff-Dachkoff ile temas kurduu, Trk ordularnn ulam hatlarna baskn yapmak zere 15.000 kiilik bir kuvvet topladklar, ancak silah ve cephanelerinin yeterli olmad, ngiliz ve Franszlar tarafndan skenderun Liman zerinden bunun yaplabilecei.... eklinde dile getirilmitir23. anakkale Savalar'nn balad 18 Mart 1915 tarihinden itibaren Ermeniler Anadolu'da tilf gleriyle e zamanl olarak eylemlerini genilettiler. Van ve evresinde gerekletirdikleri olaylarda sivil halktan pek ok kiiyi ldrdler. Mahmudiye'de mslmanlar toplu olarak katlettiler; camileri ahr haline getirdiler24. 15 Nisan 1915'te Van, atak ve Bitlis'te isyan balattlar25. Van ve evresinde memur ve jandarmalar ldrdler, karakollara ve Trklere ait evlere saldrdlar, resm binalar yaktlar. Ruslarla ibirlii yapan Ermeni kuvvetleri, 16/17 Mays gecesi Van'n Ruslara teslimini saladlar. Ermeni isyanlar, Anadolu'nun bat kesimlerinde de bir hareketlenmeye sebep oldu. Topyekn bir isyan tehlikesi bagsterdi26. Bu durumu ngiliz Albay Mark Sykes, Ermeni liderlerle yapt grmelerden sonra, 3 Austos 1915
22 UK ARCHIVES FO 371/2146, No. 70404; Chcethem'den Sir Edward Grey'e, 12 Kasm 1914, Kahire. 23 UK ARCHIVES FO 371/2484, No. 22083; Rus Bykelisinden ngiliz Dilerine 15 ubat 1915 tarihli memorandum; Grn, Ermeni Dosyas, s. 208. 24 ATBD, Nisan 1987, Say 86, belge 2051. 25 ATBD, Ekim 1985, Say 85, belge 2003, 2005. 26 Hasan Dilan, Ayn Eser, I, s. LXXIX, Belge 75ten Turquie/Vol. 848-850, 8 Mart 1915.

tarihinde Kahire'deki ngiliz Kuvvetleri Komutan Sir John Maxwell'e u cmlelerle rapor etmitir : "Talimatlarnzn gerei olarak, Boghos Paa'nn sekreteri Malezian ve Hnak liderlerinden Damadian'la dn grtm. Kbrs'ta yaklak be bin Ermeni toplanacak ve Kuzey Suriye sahiline bir baskn iin Mttefiklerin nezaretinde silahlandrlacak ve hazr bulundurulacaktr. Bu kuvvet, Bulgar ve Trk ordularnda hizmet etmi bin be yz kadar kii ile Amerika Birleik Devletleri'nde ii olarak bulunan ve asker deneyimi yetersiz kiilerden oluacaktr..Suedieh'e kadar uzanacak olan harekat iin sekiz yz kii kullanlacak ve bu alann yirmi mil kadar evresinde isyan karlacaktr. Geriye kalan kuvvetler 50-60 kiiden oluan kk birlikler halinde Ayas ile Payas arasndaki noktalara kartlacak; Zeytun ve Elbistan istikametinde daha Kuzeyde Makedonya hatlarndaki komiteciler gibi grevlendirilecektir"27. Bunun zerine Osmanl Devleti, Ermeni ileri gelenleri, kacak muhtemel isyanlarn nlenmesi konusunda uyard. Ancak uyarlarn dikkate alnmamas zerine bu olaylar balatan ve Ermenileri silhlandran komite yuvalarn datmak iin 24 Nisan 1915'te vilyetlere ve mutasarrflklara "acele ve gizli" kayd ile bir talimat yollad. Bu talimatda, Ermeni komite merkezlerinin kapatlmas, evrakna el konulmas ve komite elebalarnn tutuklanmas bildirildi28. Bunun zerine, "bugn Ermenilerin soykrm gn" olarak nitelendirdikleri tutuklamalar gerekleti. Msr'daki ngiliz Asker Ofisi'ne Dedeaa zerinden ulaan bir bilgiye gre, 24 Nisan 1915 gecesi Ermeni din grevlisi ile Ermeni gazetesi "Puzantion"un sahibi de aralarnda olmak zere toplam 1800 Ermeni yakaland. Tutuklular Ankara'ya gnderileceklerdir. Tutuklananlarn 500' Tanak, 500' Hnak ve kalanlar da Ramgavar partizanlardr denilmektedir29. Tutuklanan Ermenilerin Mttefik ordularna hizmet eden Ermeni gnlller veya mslman katliam
27 UK ARCHIVES FO 371/2485, No. 115866; Albay Mark Sykes'ten Sir John Maxwell'e mektup, 3 Austos 1915, Kahire. 28 BOA, DH. FR., no. 52/96-97-98. 29 UK ARCHIVES, WO 157/691/9; ngiliz Karargh Asker stihbarat Blteni, 5 Mays 1915, Kahire.

10

sorumlular olduu stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amirale gnderilen ifre telgraflarda da kaydedilmektedir30. Tutuklananlar, 25 Nisan 1915 tarihinde Aya ve ankr cezaevlerine sevkedildiler31. Buna ramen isyanlarn devam etmesi zerine, Almanya'nn da telkiniyle Ermenilerin, sava alan dnda bulunan Suriye'ye nakli kararlatrld32. Bu durum Avusturya-Macaristan diplomatik belgelerinde zetle u ekilde aktarlmaktadr : "Sert tedbirlerin alnmasnn suu Ermenilerindir. Ermeniler sava baladktan sonra Trk memurlarna ve Trk ordusuna kar, akla gelebilecek her trl dmanca faaliyetlerde bulundular. Ayrca Ruslarn gelmesinden sonra Van vilyetinde Mslmanlar acmaszca katlettiler"33. TEHCR NASIL GEREKLET Tehcir, anakkale, Kafkasya ve Filistin'de savaan Osmanl ordularnn lojistik destek yollarna yakn yerlerdeki Ermeniler ile rgtlere destek veren tm Ermenileri kapsamtr. Zorunlu ge tabi tutulan ve Dou Anadolu'daki Ermenilerin, sava alanna uzak olan Suriye ve ehr-i Zor blgesine nakledilmeleri kararlatrlmtr. Naklin kolaylkla gerekletirilmesi iin ana yollar ve tren yollar seildi. Haritada grld gibi, be merkez, ana toplama alan olarak belirlendi (Bkz. HARTA I). Tehcire tabi tutulacaklara, hareket hazrl yapmalar iin, konsolos raporlarnda da yer ald gibi ortalama bir hafta sre verildi. Tehcir emri verilen Ermeniler, 2000'er kiilik kafileler halinde sevkedildiler. Kafilelerin korunmas iin, sava dolaysyla imkn nisbetinde koruma verildi (Bkz. BELGE 5).
30 UK ARCHIVES, FO 608/78, (75631), No. 869; Amiral Carthorpe ifre telgraf, 20 Mays 1919 ve UK ARCHIVES, FO 608/78, No. 1094; Amiral Carthorpe ifre telgraf, 21 Mays 1919. 31 Bkz. BOA, DH, FR, no. 52/102. 32 Bunun iin bkz. Hasan Dilan, Ayn Eser, I, s. XCI, belge 215ten naklen Turquie/Vol. 862,

863.
33 KA AOK NA 1915 K 3528 (15 Juli 1915, AO VI p. 4624'den naklen nan Atlgan, Das Kriegsjahr 1915 : Reaktion sterreich-Ungarns auf die Umsiedlung der Armenier innerhalb des Osmanischen Reiches anhand von Primaerquellen, Wien 2003, s. 190-191.

11

Osmanl Devleti tehciri, 29 Austos 1915 tarihiyle vilyetlere gnderdii ifre telgrafta yle tarif etmektedir34 : "Ermenilerin bulunduklar mahallerden karlarak tayin edilen mntakalara sevklerinden hkmetin bekledii gaye, bu unsurun hkmet aleyhine faaliyetlerde bulunmalarn ve bir Ermenistan hkmeti tekili hakkndaki mill emellerini takib edemiyecek bir hale getirilmelerini temin esasna matuf olup, masum kii ve ahslarn imhas hedeflenmediinden, sevkiyat esnasnda kafilelerin can emniyeti salanmal ve muhacirn tahsisatndan sarfiyat yaplarak iaelerine ait her trl tedbir alnmaldr. ...Daha nce de tebli edildii zere asker aileleriyle, ihtiya nisbetinde sanatkr, Protestan ve Katolik Ermenilerin sevkedilmemesi hkmete kesin olarak kararlatrlmtr. Kafilelere saldrya ve bilhassa gasb ve hiss-i hayvaniyelerine malup olarak rza gemeye teebbs edenlerle, bunlara n ayak olan jandarma ve memurlar hakknda gecikmeksizin kanun tedbir alnarak, iddetle cezalandrlmal ve bu gibiler derhal azl edilerek Divan- Harblere teslim edilmelidir. Bu gibi olaylarn tekrarndan vilyet ve sancaklarn yetkililerinin sorumlu tutulaca beyan olunur" (Bkz.BELGE 6). Yukardaki belgede de yer verildii gibi, Ermenilerin nakillerinden maksadn, onlar imha maksadyla yaplmad, onlarn savan bitiminde, yani 1918 yl sonunda, evlerine geri dndrlmesinden de anlalmaktadr. Bununla ilgili olarak karlan kararnamede, isteyenlerin geri dnmesi, dnmek istemeyenlere bask yaplmamas, evlerine dnen Ermenilere tm emlkinin iadesi, mslman olanlarn istedikleri takdirde eski dinlerine dnebilecekleri, yetimhanelerdeki ve zengin aileler yanndaki ocuklarn aileleri ve yaknlar bulunarak teslimi, vergi borlarnn silinmesi, yolculuk srasndaki tm masraflarnn devlet tarafndan karlanmas gibi maddeler yer almakta idi (BELGE 7). KMLER NAKLEDLD Bir takm propaganda kitaplarnda yer ald zere, btn Ermenilerin tehcir edilmedii, hem Osmanl ariv belgelerinde,
34 BOA, DH. FR., no. 55/292.

12

hem de konsolos raporlarnda yer almaktadr35. Mesela Amerikan arivinde yer alan ve Adana, Hain, Mara, Zeytun, Antep, Urfa gibi ehirlerdeki Ermenilerin tehcirini istatistik olarak gsteren bir belge, herkesin tehcir edilmediini ve 1919 ylnda bunlarn byk ksmnn da geri dndn, ak bir ekilde gzler nne sermektedir (Bkz.BELGE 8). te yandan stanbul ve Bat Anadolu ehirlerindeki Ermenilerin ise tamamen tehcir d tutulduu gzlenmektedir. Bu ehirlerden sadece rgtlere ye olanlar tehcir kapsam iine alnmtr. Anadolu ve Dou Anadolu Ermenilerinden ise, devlet grevinde bulunanlar (doktorlar ve orduda grevli olanlar), yallar, hastalar, ocuklar, protestan ve kotolik mezhebi mensuplar ile rgtle alkas olmayan esnaf Ermeniler tehcir edilmemitir. Nitekim vilyetlere gnderilen teblide : ...Daha nce de tebli edildii zere asker aileleriyle, ihtiya nisbetinde sanatkr, Protestan ve Katolik Ermenilerin sevkedilmemesi hkmete kesin olarak kararlatrlmtr denmektedir. Tehcir dnda kalanlar hakknda bir rapor yazan Almanyann Halep konsolosu da, Bat Anadoluda 27.200, stanbul ve Edirnede 164.000, Suriye, Filistin ve Badatta 13.500 olmak zere toplam 204.700 kiinin srgnden muaf tutulduunu bildirmektedir36. Ermeni Abeghian ise stanbul ve zmir Ermenilerinin tehcirin ilesinden uzak kaldn, sadece entelekteller, yani kamuoyunda tannan Ermenilerin air, yazar, retmen, din adamlar, doktor, avukat vs. srgn edildiini ve yollarda ldrldn... yazmaktadr. Abeghiann bahsettii Ermeniler, muhtemelen 24 Nisan 1915 tarihinde gerekletirilen tutuklamalardaki Ermeni rgt mensubu olanlardr. Zira, bilhassa ordu iindeki doktorlarn tehcir edilmedii Osmanl belgelerinde yer almaktadr. Josef Marquart adl bir svireli ise, tehcirden geri kalan Ermeni nfusu hakknda 350-450.000 rakamn tahmin ettiini bildiriyor37. Ge tabi tutulanlar, arabalarla, hayvanlarla,
35 Osmanl ariv belgelerine gre tehcir iin bkz. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, Ankara 2001, s. 74-76. 36 Denkschrift der Delegation des armenischen Nationalrats ber die Lage der Armenier, Als Manuskript gedruckt, s.11. (Lepsiustan alm. Bericht ber..) 37 Die Entstehung und Wiederherstellung der armenischen Nation, Berlin 1920, s.79.

13

nehirlere yakn olanlar "ahtur" denilen nehir vastalaryla ve trenlerle nakledilmitir. Bu vastalarn bulunamad yerlerde ise yaya olarak gnderilmilerdir. Bizzat sevkiyat gzerghnda grev yapan ve tehcir hareketini izleyen Amerika'nn Mersin konsolosu Edwart I. Nathan, 11 Eyll 1915 tarihli raporunda38, 30 Austos 1915 tarih ve 478 numaral gnderiyi yazdktan sonra, kuzeyden buraya daha binlerce Ermeni ulatn ve Halep blgesine transfer edildiini belirtmektedir. Nathan, Morgenthau'ya gnderdii raporda, Tarsus'tan Adana'ya kadar btn gzerghlarn Ermenilerle dolu olduunu ve Adana'dan itibaren bilet alarak trenle seyahat ettiklerini, kalabalk yznden sefalet ve ektikleri zahmete karlk hkmetin bu ii son derece intizaml bir ekilde idare etmekte olduunu, iddete ve intizamszla yer vermediini, gmenlere yeteri kadar bilet saladn, muhta olanlara yardmda bulunduunu beyan etmektedir (Bkz. BELGE 9)39. NE KADAR ERMEN TEHCR EDLMTR Bugn Ermeni diasporasnn veya onlara yakn kimselerin yaynlarnda bir milyon Ermeninin Osmanl Devleti tarafndan tehcir edildii iddia edilmektedir. ddia sahiplerinin dayandklar kaynak, o srada Anadoluda tehcir blgesi dnda grev yapan ve lkelerine propagandaya dayal bilgiler gnderen baz Amerikan konsoloslardr. Bu konsoloslarn raporlarnda bir ey dikkati ekiyor ki, o da verilen bilgilerin duyumlara dayandnn belirtilmesidir. Osmanl ariv kaytlar ise, tehcir kapsamnda olan Ermenilerin saysn 450.000 civarnda vermektedir. Bu say Zenop Bezciyan ve Boghos Nubar Paa tarafndan da dorulanmaktadr. Ermeni delegasyonu bakan olan Boghos Nubar Paa, Fransa Dileri Bakanl'na gnderdii raporunda, 1918 yl itibariyle
38 US ARCHIVES NARA 867.4016/193: Copy no: 484. Ayr.bkz. Ara Sarafian, United States official Documents on the Armenian Genocide, Vol II, The Peripheries, Watertown, Massachusetts 1994, s. 87-88. 39 Natan'n, Amerika bykeliliine gnderdii 478 numaral raporu, Osmanl yetkililerince gizlice elde edilmitir (Bkz. Dahiliye Nezareti, Emniyet-i Ummiye, 2. ube, No. 2D/13.

14

Kafkasya ve ran dahil Ermeni srgnlerin toplam saysn 600700.000 olarak gstermektedir ki, bunlarn iinden 290 bin olan Kafkas ve ran gmenleri hari tutulacak olursa, tehcire tabi tutulanlarn says 400 binin biraz zerinde kar40 (Bkz. BELGE 10). Ayn ekilde 25 Kasm 1915'te Konya'dan W. Peete Wilfred M. Postdan gnderilen mektupta da41 ....Demiryolu alanlarnn bildirdiine ve baka kaynaklara gre Pozantdan 500.000 srgn gei yapt denilmektedir. Bu 500 bin rakamn, Hanry Morgenthau gnlnde, Ermeni protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan'la olan grmesinden yle aktaryor42.: "Ermeni protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan urad. Schmavonian kendisini benimle tantrd. Okul arkadaymlar. [erilerdeki] artlar hakknda bana ok ey anlatt. Zor'daki Ermenilerin hallerinden olduka memnun olduklarn sylemesine ardm; ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya balamlar bile.... Bana eitli kamplarn nerelerde olduunu gsteren bir liste verdi ve yarm milyon kiinin buralara nakledildiini sandn syledi. K bastrmadan onlara yardm edilmesi gerektii hususunda srarlyd". Nitekim bu konuda, Osmanllarn verdikleri rakamlar da zorunlu ge tabi tutulanlarn saysnn buna yakn olduunu gstermektedir43 :
40 Archives des Affaires Etrangres de France, Srie Levant, 1918-1928, Sous Srie Armnie, Vol. 2, folio 47'den naklen bkz. Bill imir, Les Deports de Malte et les Allgations Armeniennes, Ankara 1998, s. 49. 41 US ARCHIVES NARA 867.4016/251. 42 Bkz. Heath W. Lowry, Bykeli Morgenthau'nun yks'nn Perde Arkas, stanbul 1991, s.

47-48.
43 Bkz. Yusuf Halaolu, Ayn Eser, s. 74-77.

15

Tehcire tbi tutulan nfus

450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0

438.758 382.148

Tehcir edilenler 1

Tehcir blgesine varanlar 2

Yukarda saylar verilen, zorunlu ge tabi tutulanlarla iskn yerlerine ulaanlar arasndaki fark, tehcir uygulamasnn ubat 1916 tarihi itibariyle durdurulmas nedeniyle, byk oranda gmenlerin bulunduklar vilyetlere yerletirilmesinden kaynaklanmaktadr. Yaklak 30-40 bin civarnda Ermeni gmen ise hastalktan ve ekya saldrsndan kaybedilmitir. American Committee for Armenian and Syrian Relief'in, 13 Eyll 1917de yaynlad beyannamede, Anadoluda 500.000, Suriyede 1.200.000, Kafkasyada 350.000, randa 90.000 olmak zere toplam 2.140.000 yardma muhta insan bulunduu beyan edilmektedir. Buna gre, Suriye'deki yardma muhta olanlarn byk ksmnn Ermeni olmas tabiidir ki, 1917'ye ait verilen bu rakamlar doruysa, Birinci Sava ncesine ait nfus istatistiklerinin ok zerinde bir Ermeni nfusu ile kar karya kalnmaktadr. Bu durumda, hi Ermeni kayb olmad gibi bir sonuca da ulalyor. stelik beyannamede, bu rakamlara Msr ve Gney Mezopotamyadaki gmenlerin dahil edilmedii da ifade edilmektedir44. Nitekim, Suriyeye tehcir edilen yaklak 500 bin kiinin yansra, Dou Anadoluda devam eden Osmanl-Rus sava dolaysyla sava alanndan Kafkasyaya kendiliinden g eden yaklak 45044 Near East Foundation Archives, American Committee for Armenian and Syrian Relief Minutes, 1915-1919.

16

500 bin Ermeni daha bulunmaktadr. Dolaysyla g edenlerle srgn edilenlerin toplam yaklak bir milyona varmaktadr. Yine eitli Trk ve Batl kaynaklarda, srgn edilmemilerin says da 400 bin civarnda verilmektedir. Baz Ermeniler de hemen sava ncesinde ve savan balamasn mteakip, eitli yollarla yurtdna kamtr. Kafkasya'ya g edenlerle ilgili olarak, eitli kaynaklarda yer alan bilgilere dayanarak tarafmzdan hazrlanan aadaki cetveldeki rakamlar, bu konuda bizleri daha iyi aydnlatacaktr. Buna gre :
Rev. Harold Buxton G. C. Raynolds J.L. Barton Hovannisian Aharonian Ermenistan Gmenler Bakanl Armenag S. Baronigian Near East Relief General J. Bagratouni Ermeni Delegasyonu Joseph C. Crew Firidtjof Nansen 1915 1917 1917 1918 1919 1919 1920 1920 1921 1923 1923 1925 250.000 250.000 350.000 500.000 400-500.000 324.247 570.000 350.000 350.000 500.000 450.000 420.000

TEHCR EDLEN ERMENLERE NE OLDU Tehcir edilen Ermenilerle ilgili olarak konsolos raporlarnda farkl bilgiler bulunmaktadr. Bunlardan bir ksm aldklar duyumlara dayanarak bir milyon Ermeninin tehcir edildiini, bunlarn birounun yollarda alktan ve hastalktan ldn bildirirken45, fahri konsolos Greg Young gibi bazlar da, Suriye valisinin izniyle kamplar dolam ve tehcir edilenlerle ilgili bizzat ahit olduu olaylar rapor etmitir. Bu raporunda Young, kamplarda hastahaneler kurulmu olduunu ve hasta Ermenilerin
45 Bkz. H.zdemir, K.iek, . Turan, R. alk, Y.Halaolu, Ermeniler Srgn ve G, Ankara 2004, s. 70-71.

17

tedavi edildiini yazmaktadr. Osmanl ariv kaytlar, Mezapotamyaya zorunlu iskna tabi tutulan Ermeniler iin, devlet tarafndan evler yaplmasn ve ziraat yapabilecekleri yerlere yerletirilmelerini ngrmektedir. Nitekim Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan, Amerika bykelisi Hanry Morghentau'a, yarm milyon Ermeninin Suriye ve ehr-i Zor'da yerletiini, ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya baladklarn yazmakta ve Osmanl belgelerinde yer alan tebliin uygulandn teyid etmektedir. Hatta Bezciyan Morghentau'a kamplarn listesini vermitir46. Amerikann Halep Konsolosu Jackson ise, yine Amerikan yardm kuruluu Near East Relief araclyla Suriye ve ehr-i Zor'da bulunan 500 bin gmenden 486 binine yardm yapldn, 8 ubat 1916 tarihinde bykeli Hanry Morghentau'a gnderdii raporunda bildirmektedir (Bkz. BELGE 11). Bu raporda verilen rakamlar, tehcirin henz sona erdii 3 ubat 1916 tarihini tamas nedeniyle byk nem tamaktadr. Zira Ermenilerin katliam iddialar, tehcirin yapld Mays-Aralk 1915 tarihine odaklanmaktadr. Ayn rakamlar Near East Reliefden Dr. J. K. Marden tarafndan da teyid edilmektedir47. Suriye'ye nakledilen Ermenilerden bazlar, bir yolunu bularak Msr'a, bir miktar da deniz yoluyla Amerika ve dier lkelere g etmilerdir. Ancak gmenlerin byk ksm savan bitiminden sonra, 18 Aralk 1918'de, Osmanl Devleti tarafndan karlan geri dn kararnamesiyle evlerine dnmtr. Geri dnenlerin tm ihtiyalar (yiyecek, para v.s) devlet tarafndan karlanm, vergi borlar affedilmitir. Bununla ilgili olarak Ermeni Patrikhanesinin hazrlad bir izelge Amerikan arivinde bulunmaktadr (Bkz. BELGE 12)48. Bu belgede toplam 644.900 kiinin evlerine
46 Heath W. Lowry, Bykeli Morgenthau'nun yksnn Perde arkas, stanbul 1991, s. 47-48. 47 RG 84 Box 19, No: 414. J.B. Jacksondan Mr. L. R. Fowlea, 14 Haziran 1917. 48 Bu belge eitli tasniflerde yer almaktadr. Bkz. US ARCHIVES NARA, Mikrofilm No. T 1192, Roll 8; Department of State Papers..., 86oJ.5811: George R. Montgomeryden Mr. Warren D. Robbinse, April 26, 1921; T1192 R2. 860J/395. Acting High Commissioner Dullesdan Dileri Bakanna.

18

dnd belirtilmektedir. Buna benzer bir istatistik de ngiltere Karadeniz Ordusu stihbarat biriminin Sava Kabinesine sunduu raporda yer almaktadr. ngiliz Arivinde bulunan bu belgede, Anadolu'daki baz ehirlerin 1914 nfusu ile, ayn ehirlerin 1919 nfuslar bir cetvel halinde sunulmutur (Bkz. BELGE 13)49. 1919 ylna ait Erzurum nfusunun yer almad bu cetvelde verilen rakamlar, Ermenilerin iddia edildii ekilde byk kayplar vermediini gsteriyor :
1914 Edirne Antalya Ankara Aydn Trabzon Bursa Kayseri Konya Kastamonu Sivas Adana Balkesir stanbul Erzurum zmir TOPLAM 84.100 630 54.000 20.700 40.200 61.200 52.200 13.200 9.000 151.700 57.700 8.700 84.100 136.000 773.430 Kasm 1919 19.500 400 80.000 21.000 58.000 65.000 50.000 12.000 13.000 162.000 72.000 9.000 83.000 14.000 658.900

Halbuki ngiliz Dileri Bakanl stihbarat ve Propaganda Dairesinde grevlendirilen Mavi Kitap (Blue Book) yazar Arnold
49 1914 rakamlar iinde gsterilen 136.000 Ermeni nfuslu Erzurum, muhtemelen 1918'de sava alan olmas dolaysyla 1919 nfusu belirtilmemitir. Bu sebeple de cetvelde yer almamtr. Bu nfus da eklendiinde nfus, dier Anadolu ehirleri hari 794.900'e ulamaktadr (Bkz. UK Archives, WO 158/933, No. 5796, I, p.3).

19

Toynbee (Bkz. BELGE 14), bu grevdeyken hazrlad kitapta 600 bin Ermeni'nin ldrldn ileri srmtr. Evlerine dnmeyen pek ok Ermeni de baka lkelere g etmitir. Yaptmz aratrmalar, Birinci Dnya Sava sonrasndaki Ermeni nfusu ile ilgili incelemede bulunanlarn veya Ermeni nfusu hakknda yorum yapanlarn, bu g edenleri de lenler snfna dahil ettiklerini ve kayp saysn arttrdklarn ortaya koymaktadr. Zira belgeler, yerlerine dnmeyenlerden byk bir ounluun Ortadou lkeleri, Rusya, Amerika, Fransa, Gney Amerika lkeleri ile Avustralya, Hindistan ve rana g ettiklerini ortaya koymaktadr. Denizar lkelere g edenlerin byk bir ksm geri dnmemi ve g ettikleri lkelere yerlemilerdir. Ortadou dndaki lkelere olan gler deniz yoluyla gereklemi olmas dolaysyla, mesel Amerika'ya olan glerle ilgili olarak o tarihteki gemi yolcu listelerine bakmak bize bu konuda yeterli bilgi vermektedir (Bkz. BELGE 15). Nitekim 1899'dan 1925'e kadar ABD resm kaytlarna gre toplam 76.605 Ermeninin ABD'ye kabul edildii gzlemlenmektedir50. Dnya'daki mlteci Ermenilerin tespiti ve yardma muhta olanlara bte ayrmak amacyla stanbuldaki ngiliz Bykelilii ile Near East Relief Society adl Amerikan yardm kuruluu tarafndan 1921 ylnda dnya genelinde yaplan nfus aratrmasnda, dnyada var olduu tespit edilen toplam 3.004.000 Ermeniden, 1.193.873'nn Osmanl Ermenisi olduu ortaya kmtr (Bkz. BELGE 16)51. ERMEN KAYIPLARI NE KADARDIR 6 Ekim 1915 tarihinde ngiliz Lordlar Kamaras oturumunda Ermeni mltecilerin durumu grlrken, Kafkasya ve Urmiye blgesine Ermeni, Keldani ve dier mltecilerin akn ettikleri, Malazgirt ve Van'dan gelen ok byk sayda mltecinin Emiyazin ve Erivan'n farkl yerlerine vardklar, 160.000
50 Annual Report of the Commissioner General of Immigration to the Sec of Labor, Government Printing Office, beginning 1895-1932. 51 US ARCHIVES NARA 867.4016/816 Jan 10,1923.

20

kadarnn Idr ve Emiyazin ynne getikleri, hastalktan ve alktan dolay durumlarnn ok kt olduu ve gnde yz kiinin ld, Ar Dann tesindeki 9.000 mltecinin de dierlerinden daha iyi bir vaziyette bulunmad aklanmtr52. Bilindii zere bu blgeler tehcir kapsam dnda olup, buradaki gler Rus-Osmanl sava dolaysyla kendiliinden meydana gelmitir. Ermeni kayplaryla ilgili olarak Osmanl Arivi belgelerinde, baz ekya gruplarnn saldrs sonucu, 6.500-7.000 Ermeninin ldrld kaytldr. Kafilelere yaplan saldrlar zerine hkmetin valililiklere yeniden uyar gndererek kafilelere imkn nispetinde gvenlik gc verilip zaptiye gzetiminde seyahat ettirilmelerinin salanmas, kafilelere yaplacak saldrlardan vilyet yneticilerinin sorumlu tutulaca, aksi ynde hareket edeceklerin iddetle cezalandrlacaklar bildirilmitir. Nitekim bu trden ihmalleri nlemek iin tahkikat komisyonlar kurulmu ve ihmali grlenlerle, kafilelere saldranlar hakknda hukuki ilem yaplm ve birou mahkum edilmitir. Ermeni kafilelerine yaplan saldrlar sonucu hayatn kaybedenlere ilve olarak, sava ortamnda imparatorlukta ekilen yiyecek sknts, tama aralarnn asker sevkinde ve ordunun mhimmat ihtiyacnda kullanlmas ve bu yzden gmenlere yeterli sayda tama arac verilememesi, en kts de zorunlu g srasnda hemen btn dnyada bagsteren ve sadece Ermenileri deil, mslmanlar da krp geiren bulac hastalklar da lmlere sebep olmutur53. Bu ekilde zorunlu g srasndaki kayplar dahil Anadolu'daki Ermeniler, savan devam ettii drt yl iinde bulac hastalklardan yaklak yz bin civarnda kayp vermitir. Zorunlu gn dnda kalan, yani Osmanl Devleti tarafndan srgn edilmedii halde sava nedeniyle Kafkasya'ya
52 UK ARCHIVES FO 371/2488, No. 143153; Konsolos P. Stevens'ten Dilerine, 16 Eyll 1915, Batum. 53 Birinci Dnya Savanda salgnlarn Osmanl Devleti ve eitli lkelerdeki etkileri hakknda geni bilgi iin bkz. Hikmet zdemir, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918, TTK Yayn, Ankara 2005.

21

korkularndan g edenlerden ise, eitli kaynaklara gre, 200 binin zerinde kayp meydana gelmitir54. Bylece Anadolu ve Kafkasya'da Ermeni kayplar toplam yaklak 300 bin civarndadr. Bu rakam ok yksek grlebilir. Fakat sava artlarnda Bat lkelerinde bile salgnlarn sebep olduu lmler daha fazladr. Mesel sadece Osmanl ordusunun drt yl iindeki kayb yaklak 402 bindir. Ayn nedenden 1918 ylnda talya 274 bin, Almanya 187 bin, ngiltere 112 bin, Fransa 91 bin, Hollanda 17 bin, sve 27 bin ve spanya 147 binin zerinde insann kaybetmitir55. NEDEN SOYKIRIM DEL Soykrm (genoside), 9 Aralk 1948 tarihli Soykrm Suunun nlenmesine ve Cezalandrlmasna likin Birlemi Milletler Szlemesinde aadaki ekilde tanmlanmtr : 1. Ulusal, rksal ya da dinsel bir grubun, toptan veya bir blmn yok etme niyetiyle, bir grubun yelerini ldrmek, 2. Bir grubun yelerine bedensel-ruhsal ar zarar vermek, 3. Bir grubun yaamnn fiziki kn salayacak ortam hazrlamak, 4. Bir grubun ocuk sahibi olmasn engellemek, 5. Bir grubun ocuklarnn zorla bir baka gruba verilmesini salamak. Osmanl Devletinin Ermenileri ihra kararnn ve uygulamasnn, yukarda tanm yaplan soykrma uyup uymadn deerlendirmek gerekmektedir. Osmanl Devleti, Batl lkelerin Ermenilerin topluca katledilecekleri iddialarna kar 27 Mays 1915'te yle bir aklamada bulunmutu56: "Ermeniler hakknda hkmete alnan tedbirler, srf memleketin syi ve inzibatn temin ve muhafaza mecburiyetine mstenittir. Ermeni unsuruna kar Hkmetin
54 Bkz. Justin McCarthy, Muslims and Minorities, The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, New York University Press, 1983, s.129-130. 55 Bkz. H.zdemir, K.iek, . Turan, R. alk, Y.Halaolu, Ayn Eser, s. 98-99. 56 BOA, DH. FR., no. 53/4.

22

imhakr bir siyaset takibetmedii, imdilik tarafsz bir vaziyette kaldklar grlen Katolik ve Protestanlara dokunmam olmas gstermektedir..." 1915'te meydana gelen iskn uygulamalar ve bu uygulama srasnda meydana gelen olaylar, yukardaki tanma gre bir soykrm olarak adlandrlabilir mi ? Bu sorunun cevabn vermek iin kinci Dnya Sava sonrasnda Nazi Almanyasnn Yahudilere uygulad toplu imha hareketiyle, Osmanl Devletinin Ermenilere tehcir uygulamasn karlatrmak bizleri doru sonuca gtrecektir. Osmanl Devleti ihra ettii Ermenilere nasl bir uygulama yapmtr ? : 1- Osmanl Devleti, Nazilerin aksine, topraklarnda yaayan Ermenilerin belli bir corafyadakilerini nakletmitir. Nakil, Osmanl Devleti'ne kar silaha sarlan Ermeni gruplarn ve onlara lojistik destek verenleri kapsamaktadr (Bkz. Harita 1). 2- Nakledilenler yine Osmanl snrlar iinde yer alan bir corafyaya g ettirilmi, ge tabi tutulanlara, Nazilerin evlere baskn yaparak yaka-paa toplama kamplarna sevk uygulamalarnn aksine, g hazrl yapmalar iin bir hafta ile 15 gn arasnda sre verilmitir. 3- Gen Ermenilerin tm ihtiyalar (yiyecek, salk, bilet temini v.s.) devlet tarafndan "Muhacirn tahsisat"ndan karlanm, bir ehir ve kasabada yaayan Ermenilerin tm srgne gnderilmemi, hastalar, yetimler, katolik ve protestan mezhebi mensuplaryla, zanaat sahipleri ve orduda grev yapanlar tehcir kapsam dnda tutulmutur. 4- Ge tabi tutulanlar, Nazilerin toplama kamplarnn aksine, gittikleri yerlerde, devlet tarafndan evler yaplmas, hayatlarn devam ettirebilmeleri iin yerletirildikleri yerlerin ziraate elverili olmas ve gmenlerin geldikleri vilyetlerin belirlenerek, nfus kaytlarnn karlmas karar altna alnmtr. 5- Nazi kamplarnn aksine, hasta gmenler iin kamplarda hastahaneler kurulmu, gmenlerin salk sorunlar ile ilgili olarak eitli lkelerin salk ekiplerine kamplarda grev yapmalar iin izin verilmitir. Konsolos raporlarna gre, bu yabanc salk mensuplarndan bazlar bulac hastalk nedeniyle lmtr.

23

6- Kimsesiz ocuklar ve yetimler, yetimhanelere ve baz zengin ailelerin yanna yerletirilmi, 1919 ylnda geri dn izni verilince bu ocuklar yakn akrabalarna teslim edilmitir. 7- Airetlere ve sivil halkn saldrsna kar kafileleri korumak zere jandarma grevlendirilmi, suiistimalde bulunan grevli ve halktan kimseler mahkeme edilerek cezalandrlmtr. 8- Zorunlu gten kurtulmak iin mslmanl kabul ettiini syleyenler de g ettirilmi, fakat bir mslmanla evlenmi kadnlar gten muaf tutulmutur. Bu gibilere, sava sonrasnda karlan bir yasa ile, istedikleri takdirde eski dinlerine dnebilme imkn tannmtr. 9- Sava, kuraklk, ekirge istils, seferberlikten dolay i yapabilecek hemen btn erkeklerin silah altna alnmas gibi nedenlerle, tarladaki mahsuln kaldrlamamasnn bir sonucu olarak ortaya kan yiyecek skntsndan dolay, bata Amerika olmak zere eitli devletlerin yardm kurulularnn yardm talepleri kabul edilmi, bunlar tarafndan Suriyedeki Ermenilere yardm edilmitir (Bkz. BELGE 11). 10- Savan sona ermesiyle birlikte, devlet tarafndan karlan "geri dn kanunu" ile gmenlerin evlerine dnmeleri salanm, Ermeni Patrikhanesinin tespitlerine gre 644.900 Ermeni geri dnmtr (Bkz. BELGE 12). Evet. Yukarda bahsedilen Belge 11'i dikkatlice okumamz halinde, zorunlu gn henz sona erdii 3 ubat 1915 tarihi itibariyle Suriyede 500 bin Ermeni gmenin mevcut olduunu gryoruz. Bu rakam, aslnda bir milyon Ermeninin g srasnda ldn rapor eden btn konsolos raporlarn yalanlad gibi, Osmanl Devletinin, muhta gmenlere yardm iin uluslararas kurululara kamp kaplarn atn, dolaysyla sadece Suriye'de 486 bin kiiye yardm edilmesine izin vermek suretiyle, Ermenileri imha dncesinde olmadn ispat ediyor. Buna bal olarak, g blgelerindeki Ermenilerin belli bir kesiminin zorunlu g kapsamna alnmas, dierlerinin evlerinde braklmas, etnik temizlik veya "soykrm" iddialarn tmyle ortadan kaldryor. Nitekim zellikle lkenin stanbul, Bursa, Ktahya, Edirne gibi sava mhimmatnn sevkedildii blgelerin dnda bulunan

24

ehirlerinden, terr mensuplar hari, kimsenin zorunlu ge tabi tutulmad yabanc ve Osmanl belgelerinde yer alyor. Ayrca g kapsamndakilerin topluca imha edilmesi gibi bir art niyetin olmadn, g edeceklere hazrlanmalar iin sre verilmesi de gsteriyor. Hele hele ge tabi tutulanlarn, gittikleri yerlerde, geldikleri ehirler de belirtilmek suretiyle, nfus defterlerine kaydedilmelerinin emredilmesi, hayatlarn devam ettirebilmeleri iin ziraate uygun blgelere yerletirilmelerinin istenmesi, imha dncesiyle badamyor. Btn bu saydklarmzla, Nazi Almanyas'nda Yahudilere uygulanananlar arasnda hibir benzerlik bulunmamaktadr. Bu durumda 1915'te cereyan eden olaylarn soykrm olarak tanmlanmas mmkn deildir. Nitekim soykrm olduunu iddia edenler, bugne kadar "soykrm" ispat edecek bir belge sunamamlardr. Tezlerini kuvvetlendirebilmek iin, Talat Paa'ya atfedilen sahte telgraflar ortaya atmlardr. Ancak bu telgraflar zerinde yaplan incelemede, telgraflar zerinde Osmanl brokrasisinin mutad ilem kaytlarnn bulunmad, telgrafn gnderildii iddia edilen valinin, o tarihte o vilyette valilik yapmad, her Osmanl belgesinin en stnde yer alan besmeleye farkl ekilde yer verildii ve en nemlisi de Talat Paa'nn imzasnn sahte olduu ortaya kmtr57. Soykrm iddiasnda bulunanlarn en nemli aklarndan biri de, 1915'ten itibaren ldrld iddia edilen Ermenilerin saysnn srekli ykseltildiidir. 600 binlerden balayan rakamlar, gnmzde 1,5 milyona karlmtr. Halbuki, o tarihlerde yabanc devletlerce yaplan nfus tespitlerinde, Osmanl Devleti'nde yaayan Ermenilerin toplam nfusu ortalama 1,5 milyon olarak gsterilmekte, hatt Ermeni Patrikhanesi bile 1,915,000 rakamn vermekteydi58. Nitekim gvenilir olarak bulunan Patrik Malachia
57 Bkz. inasi Orel-Sreyya Yce, Ermenilerce Talt Paaya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, TTK Yayn, Ankara 1983. 58 Raymond H. Kvorkian et Paul Paboudjian, Les Armniens dans L'Empire Ottoman la veille du gnocide, (Paris, 1992), chapter IV'ten aktaran: Justin McCarthy, Population History of the Middle East and Balkans, (stanbul, ISIS Press, 2002), s. 293.

25

Ormanian da Ermeni nfusunu 1,895,400 olarak vermektedir59. Bu durumda ancak 400 bin Osmanl Ermenisinin hayatta kalmas gerekirdi. Aadaki cetvelde, eitli kaynaklarda belirlenen Ermeni nfusu grlmektedir60 :
Kaynan Yl 1892 1896 1901 1901 1910 1913 1913 1914 1914 1914 1914 1914 1919 1923 1923 Yazar Vital Cuinet Felix Weber H. F. B. Lynch Lodovic de Constenson Encyclopedia Britannica Ermeni Patrikhanesi Lodovic de Constenson Daniel Panzac Justin McCarthy Osmanl nfus saym Stanford J. Shaw David Magie Dr. Lepsius Claire Price E. Alexander Powell Osmanl Ermenileri 1.475.011 1.000.000 1.325.246 1.383.779 1.500.000 1.915.651 1.400.000 1.5-1.600.000 1.698.303 1.229.007 1.294.851 1.479.000 1.500.000 1.500.000 1.500.000

Oysa ki, 1919 yl itibariyle, Osmanl topraklarndan dier lkelere gerekleen glere ramen, Amerikan ariv belgelerinde bulunan ve Ermeni Patrikhanesince, dier lkelere genler hari, sadece Anadoludaki evlerine geri dnenler 644,900 olarak verilmekte, btn dnyadaki Osmanl Ermenilerinin says ise 1,200,000 olarak gsterilmektedir. Bu durumda 1,5 milyon Ermeninin ldn iddia edenlere u soru sorulabilir. len
59 Bkz. US ARCHIVES NARA, Inquiry Report No. 90. s. 56. 60 Bkz. H.zdemir, K.iek, . Turan, R. alk, Y.Halaolu, Ayn Eser, s. 51-52.

26

Ermenilerin toplu mezarlar nerededir ? Zira her bir toplu mezarda 500 kii olsa, 3,000 toplu mezar olmas gerekirdi ki, Anadolu'nun her kazma vurulan yerinden toplu mezar kard. Son olarak, savan sone ermesinden ve stanbulun tilf devletlerinin eline gemesinden sonra, katliam iddialarna kar Osmanl Devleti, drt tarafsz lkeye resmen bavurarak konuyu aratrmak iin ikier hukuku talep etmitir. yi niyetle yaplm bu talep, bavuru yaplan spanya, Hollanda, Danimarka ve sve tarafndan reddedilmitir. Aslnda bu durum, o dnemde dahi sorunun siyas olduunu ve zmnn istenmediini ortaya koymaktadr.

SONU
NE YAPMAK GEREKYOR Uzun yllar Ermeni Diasporasnn yrtt etkin propaganda nedeniyle, bugn dnyada geni bir kitle, Ermeni soykrm iddialarn benimsemektedir. Trkiye'de yaplan aratrmalar ve buna bal olarak srdrlen bilgilendirme almalar, gerek aydn kesim, gerekse kamuoyununda olmas gereken bir dzeyde deildir. zellikle AB'nin Trkiye'ye tarih vermesiyle balayan basklar, Ermeni soykrm iddialarn Trkiyenin gndemine tam ve Trk Tarih Kurumu'nun gerekletirdii yabanc arivlerdeki aratrmalarn sonular, belli bir lde, iddialarn geersizlii konusunda, somut delillerin kamuoyuna sunulmasn salamtr. Buna karlk dnya kamuoyunun, yllardr srdrlen Ermeni diasporasnn propagandas sonucunda, soykrm yapldn kabul etmesi ve hatt baz lkelerin tarih ders kitaplarna soykrmnn girmi olmas, gelecekte daha geni kitlenin, karmzda yer almasna yol aacaktr. Ermenilerle bilimsel alanda kurulmak istenen dialog da, zellikle Ermenilerin bilimsel tartmay kabul etmemesi nedeniyle gerekleememekte, durum her geen gn daha da vahim hale gelmektedir. Mesel 2004 ylnda merkezi Viyana'da bulunan Viyana Ermeni-Trk Platformu'nun her iki lke bilim adamlarn bir araya getirme teebbs, Temmuz 2004'te 100er belge deiimi gerekletirilmi olmasna ramen, Ermeni tarafnn, muhtemelen Trk tarafnca verilen dosyann Ermeni iddialarn rtecek nitelikte olmas dolaysyla, toplantdan son anda vazgemesi zerine baarszlkla neticelenmitir. Keza ayn ekilde, Trkiye Cumhuriyeti Babakan Sayn Erdoan'n, her iki lke tarihileri tarafndan konunun aratrlmas teklifi de Ermenilerce reddedilmitir. Bu durum gstermektedir ki Ermeniler, bilimsel platformda sorunun tartlmasn, ellerinde iddialarn kantlayabilecek delileri olmad

28

iin kabul etmemektedirler. Bu durumda yeni yntemler belirlenmesine ihtiya duyulmaktadr. Yaptmz aratrmalarda, yukarda da bir ksm akland gibi Osmanl ynetimi, gnmzdeki tabiriyle soykrm olarak kabul edilebilecek hibir uygulamada bulunmamtr. Esasen tehcirin, hukuken 1948 ncesini kapsamamasnn tesinde, bu tarihte esas anlamn bulan Yahudi soykrmyla da hibir benzer yan bulunmamaktadr. Ayrca Ermeniler dahil, hi kimsenin soykrm olduunu ortaya koyabilecek bir belgesi de yoktur. Zaten bugne kadar byle bir belgenin yaynlanmam olmas da bunu gstermektedir. Buna karlk Osmanl Arivince yaynlanan belgelerde, asl Trklerin katliama uradklar ortaya kmaktadr. Bu durum, yabanc arivlerdeki nfus istatistikleri ile de teyid edilmektedir. Bu istatistiklerdeki 1914 nfusu ile 1919 sonras nfusu karlatrldnda, Trk veya mslman nfusta byk bir azalma grlmektedir. Buna karlk 1,5 milyon Ermeninin ldrld iddialar, bu nfus istatistikleriyle gln hale gelmektedir. Zira hemen btn istatistikler Ermenilerin Osmanl Devleti'ndeki toplam nfusunu ortalama 1,5 milyon olarak tespit etmektedir ve sava sonrasnda bu nfusun en az 1.200,000i halen yaamaktadr. Btn bunlara karlk uras muhakkaktr ki, bilimsel almalarn geerlik kazanabilmesi iin, siyas otoritelerin desteklerine ve giriimde bulunmalarna ihtiya vardr. Zira artk propaganda yntemiyle dnyay ikna etmemiz mmkn grnmemektedir. Bu nedenle dnyay artacak bir k yaplmas, bugne kadar Ermenilerce kazanlan dnya kamuoyunu dnmeye sevkedecektir. Mesel siyas, hukuk ve diplomasi asndan iyi bir deerlendirme yaplp strateji belirlendikten sonra, TBMM'nin dorudan Birlemi Milletler veya uygun grlecek uluslararas bir kurulua, taraf lkelerin bilim adamlarndan (Trk, Ermeni, Fransz, ngiliz, Amerikal, Rus ve Alman) oluacak bir komisyon kurulmas ve konunun, ilgili tm arivlerin de alarak bu komisyonca incelenmesi teklif edilebilir. Teklifte, bilhassa, olaylarn 1915te, yani Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan nce meydana geldii, dolaysyla devlet olarak iddialarn

29

muhatabnn Trkiye olamayaca, ancak o tarihlerde gerekleen olaylarn sadece insan boyutlarda Trkiyeyi ilgilendirdii, yaplacak aratrmann, dayanaksz iddialarla bir toplumu karalamaya alan ve bu yzden haksz olarak siyas basklara maruz kalan taraf olarak istendii vurgulanabilir. Byle bir teklifin muhtemelen %100'e yakn bir ihtimalle reddedilmesi sz konusudur. Zira arivlerin almas, bata Fransa olmak zere, pek ok devletin Ermeni sorunundaki vebalini, onlarla gizli anlamalarn, ynlendirmelerini, silah yardmlarn ve hatt Osmanl Devleti'ne kar yrttkleri politikalarda Ermenileri kendi karlarna nasl let ettiklerini de ortaya karacaktr. Teklifin reddi halinde Trkiye, konunun artk gndeminden ktn ve bundan byle hibir ekilde bu tr iddialara muhatap olmayacan aklayabilir. Teklifin kabul edilmesi durumunda ise, bugne kadar eitli parlamentolarca onaylanm "soykrm" sulamalar, dolayl olarak reddedilmi olacaktr. Aratrmalardan kacak sonu ise, her iki tarafn, sava ortam iinde birbirlerini katlettikleri, devlet tarafndan plnlanm bir katliamn olmad, hukuk boyutta olaylarn soykrm olarak adlandrlmamas gerektii, 1915te Ermenilerin ve Trklerin balarna gelenlerden dolay znt duyulduu vurgulanabilir.

BBLYOGRAFYA
A) ARV KAYNAKLARI 1- Amerikan Arivleri (US ARCHIVES) :
NARA 867.4016/193: Copy no: 484; NARA 867.4016/816 Jan 10,1923; NARA, Mikrofilm No. T 1192, Roll 8; NARA, T 1192 R2. 860J/395; NARA 867.4016/251; NARA, Inquiry Report No. 90. s. 56; RG 84 Box 19. No: 414. J.B. Jacksondan Mr. L. R. Fowlea. 14 Haziran 1917-; Department of State Papers..., 86oJ.5811; Near East Foundation Archives, American Committee for Armenian and Syrian Relief Minutes, 1915-1919; Annual Report of the Commissioner General of Immigration to the Sec of Labor, Government Printing Office, beginning 1895-1932; The New Near East, Vol.6, Nu.7, Genel Nu. 31, 23 Ocak 1920, s.28.

2- ngiltere Arivi (UK ARCHIVES) :

FO 371/2484/46942, No. 22083; FO 371/2146, No. 70404 (Chcethem'den Sir Edward Grey'e, 12 Kasm 1914, Kahire); FO 371/2484, No. 22083 (Rus Bykelisinden ngiliz Dilerine 15 ubat 1915 tarihli memorandum); FO 371/2485, No. 115866 (Albay Mark Sykes'ten Sir John Maxwell'e mektup, 3 Austos 1915, Kahire); WO 157/691/9 (ngiliz Karargh Askeri stihbarat Blteni, 5 Mays 1915, Kahire); FO 608/78, (75631), No. 869 (Amiral Carthorpe ifre telgraf, 20 Mays 1919); FO 608/78, No. 1094 (Amiral Carthorpe ifre telgraf, 21 Mays 1919); FO 371/2488, No. 143153 (Konsolos P. Stevens'ten Dilerine, 16 Eyll 1915, Batum); WO 158/933, No. 5796, I, p.3.

3- Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi :

1 A, Trkei 183, Bd. 36, No. 7117, R. 14085; 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37, No. 7122, R. 14086, No. 3898; A Armenien, Trkei 183, R. 14093, Bd. 44-45; KA AOK NA 1915 K 3528 (15 Juli 1915, AO VI p. 4624.

4- Fransa Arivi (Archives de France) :

32

Turquie/Vol. 862, 863; Turquie/Vol. 870/ Syrie-Palestine; Turquie/Vol. 848-850, 8 Mart 1915; Archives des Affaires Etrangres de France, Srie Levant, 1918-1928, Sous Srie Armnie, Vol. 2, folio 47

5- Osmanl Arivi :
DH, FR., nr. 52/96-97-98; DH, FR, nr. 52/102; DH, FR., nr. 55/292; DH, FR., nr. 53/4; DH, Emniyet-i Ummiye, 2. ube, No. 2D/13.

B) ARATIRMALAR
ATBD, Ekim 1985, Say 85, belge 2003, 2005. ATBD, Nisan 1987, Say 86, belge 2051. ATILGAN, nan-, Das Kriegsjahr 1915 : Reaktion sterreich-Ungarns auf die Umsiedlung der Armenier innerhalb des Osmanischen Reiches anhand von Primaerquellen, Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophie aus der Studienrichtung Geschichte eingereicht an der Geistesund Kulturwissenschaftlichen Fakultaet der Universitaet Wien, Wien 2003. Die Entstehung und Wiederherstellung der armenischen Nation, Berlin 1920. DLAN, Hasan-, Fransz Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olaylar, 19141918, Cilt I, Ankara 2005. GYN, Nejat-, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983. , "Trk Ermeni likileri ve Ermeni Soykrm ddialar", Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Bursa 2000, s. 10. GRN, Kmuran-, Ermeni Dosyas, Ankara 1983. HALAOLU, Yusuf-, Ermeni Tehciri ve Gerekler, Ankara 2001. KVORKIAN, R.H.-PABOUDJIAN, P.-, Les Armniens dans L'Empire Ottoman la veille du gnocide, Paris, 1992. KK, Cevdet-, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k(1878-1897), stanbul 1986 KURAN, Ercment-, "Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu (1877-1897)", Tarih Boyunca Trk Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 21.

33

LOWRY, Heath W.-, Bykeli Morgenthau'nun yksnn Perde Arkas, stanbul 1991. McCARTHY, Justin-, Population History of the Middle East and Balkans, stanbul, ISIS Press, 2002. , Muslims and Minorities, The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, (New York University Press, 1983). Orel, .- Yce, S.-, Ermenilerce Talt Paaya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, TTK Yayn, Ankara 1983. ZDEMR, Hikmet-, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918, TTK Yayn, Ankara 2005. ZDEMR, H., iek, K., Turan, ., alk, R., Halaolu, Y.-, Ermeniler Srgn ve G, Ankara 2004. POMANKOWSK, Joseph-, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches. Erinnerungen an der Trkei aus der Zeit des Weltkrieges, Zrich, Leipzig, Wien 1928. SARAFIAN, Ara-, United States official Documents on the Armenian Genocide, Vol II, The Peripheries, Watertown, Massachusetts 1994. MR, Bilal-, Les Deports de Malte et les Allgations Armeniennes, Ankara 1998. URAS, Esat-, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1976.

BELGELER

BELGE 1 RUS ORDUSUNDAK ERMENLER

38

BELGE 2 FRANSIZLARIN ANADOLU PLNLARI

39

BELGE 3 MUSA DAI ERMENLER VE FRANSIZLAR

40

BELGE 4 Yunanistan'n 15 Bin Tfek, 2 milyon mermi gnderecei, 5 Kasm 1914

41

BELGE 5 KAFLELERN KORUMA ALTINDA GNDERLMELER

42

BELGE 6 ERMENLERN G ETTRLMESNDEK GAYE VE ESASLAR (BOA,DH.FR., nr. 55/292)

43

BELGE 7/1 GER DN KARARNAMES

44

BELGE 7/2 GER DN KARARNAMES

45

BELGE 7/3 GER DN KARARNAMES

46

BELGE 8 1915-1920 NFUS STATSTKLER VE TEHCR EDLENLER

BELGE 9

47

AMERKAN MERSN KONSOLOSUNUN RAPORU

BELGE 10

48

BOGHOS NUBAR PAA'NIN FRANSA DILER BAKANLIINA GNDERD MEKTUP

49

BELGE 11 SURYE'DE AMERKAN YARDIM KURULULARININ YARDIMI

50

BELGE 12/1 ERMEN PATRKHANESNN GER DNENLERLE LGL RAPORU

BELGE 12/2

51

ERMEN PATRKHANESNN GER DNENLERLE LGL RAPORU

BELGE 12/3

52

ERMEN PATRKHANESNN GER DNENLERLE LGL RAPORU

BELGE 12/4

53

ERMEN PATRKHANESNN GER DNENLERLE LGL RAPORU

BELGE 13

54

NGLZ KARADENZ ORDUSU STHBARAT BRMNN SAVA KABNESNE SUNDUU RAPOR

BELGE 14

55

MAV KTAP YAZARI ARNOLD TOYNBEE'NN GREV EMASI

BELGE 15

56

AMERKA'YA GEN ERMENLERLE LGL GEM YOLCU LSTELER

BELGE 16

57

STANBUL NGLZ BYKELLNE GRE 1921 YILINA AT ERMEN NFUSU

HARTA I