www.cizgiliforum.

com

TARHSEL SRE NDE KONAK MEYDANI

zmir Bykehir Belediyesi Kent Kitapl nn Caddesi No: 817/11 kuyular ZMR Tel: 0 (232) 285 62 64 Faks: 0 (232) 247 60 40 www.izmirkitap.net izmir@izmirkitap.net

Tarihsel Sre inde KONAK MEYDANI Dr. Fikret Ylmaz

Bask Stil Matbaaclk A..- stanbul

2200 adet baslmtr

Eyll 2003

SUNU Bilindii zere Konak Meydan, zmirle btnlemi bir kamusal alan... Yaklak iki yz yl nce olumaya balayan meydan, etrafndaki Hkmet Kona, Saat kulesi, Yal camii,ne yazk ki 1955 ylnda yktrlan Sar Kla ve onunla ayn sonu paylaan Adliye binas gibi yaplardan oluan Devlet Sitesi arasnda tanml bir mekan zellii kazanmt. Olumu ekliyle, kentin hem ynetsel hem de fiziksel merkeziydi. Kentlerin kamusal hayatnda, meydanlar zel ilev ve anlam tayor. Kentlilerin hepsinin ortak kullanm sz konusu olduundan, kamusal nitelii de bulunan meydanlar, bu zellikleriyle adeta bulunduklar kentlerle zdelemilerdir. Meydanlar ve kamusal merkezler, kentlilerin yaamlar boyunca oturduklar mahallenin sokaklar kadar ok uradklar ve anlarndaki olaylarn pek ounun getii mekanlar olduundan ortak referans kaynaklardr. Konak Meydan da, zmirlilerin hafzalarnda yer bulmu anlarn ortak mekandr. Bu nedenle dnyadaki rneklerinden izlendii kadaryla, meydanlarn formlar ve fiziksel yaplarna mdahale edilmez. nk, her mdahale sonucu ortaya kan deiiklik, nceki dnemin ortak belleinin tahrip edilmesine ve kentsel kimliin geliiminde kesintiye neden olur. Kentlilerin aidiyet balar oluturduklar ortak alanlar tahrip edildiinde, kentle kentliler arasndaki iliki de kesildiinden, kentli bilincinin gelimesi zorlar. Btn bunlara ramen, Konak Meydannn tanml formu ve btnl, 1955 ylnda Sar Klann yktrlmasyla bozuldu. Kentin ortasnda modern bir merkez yaratlmas iin zmire yakmad yargsyla yktrlan Klann arsas ve talimhanesinin zerinde, uygulanmas ngrlen projelerden hibirisi gerekletirilemedi. Bir batan dier baa yol geirildi; kprler ina edildi; otobs ve minibs duraklar yapld. Formu defalarca deitirildi, hatta yllarca kentin ortasnda byk bir boluk olarak kald. Btn bunlar dikkate alndnda, zmirin en eski kamusal meydannn yeniden ele alnp dzelenmesi, yaplmas gereken almalar arasnda ncelikli nitelenmesini hak etmekteydi. Meydann zmir iin tad anlam ve tarihsel birikim dikkate alnarak yaplacak almayla, yeniden kentin hayatna kazandrlmas karlmazd. Gmrk nnden eski Bahribaba Parkna ve Kemeralt giriinden denize kadar uzanan alann her blgesi, bir btnn paralar olarak dnld. Bata meydan olmak zere, Kemeralt blgesi yeniden denizle buluturuldu.

Hkmet Kona n ve Saat Kulesi evresi, eski meydann snrlar dikkate alnarak ortaya karld. Bunlarn yannda, bata Tarih Park olmak zere yaratlan dier parklarda, kent gemiinin izleri yanstlmaya alld. Bu zellikleriyle meydan, zmirin kimliiyle ilgili referanslar da barndran bir kamusal alan olarak kent hayatna yeniden katlyor. 1955 ylndan beri zmir ve zmirlilerin hayatnda bir belirsizlik sembol olan Konak Meydannn dzenlenmesinde emei geen tm alma arkadalarma teekkr ediyor, zmire yaptklar katkdan dolay kutluyorum. Ahmet Piritina zmir Bykehir Belediye Bakan

NSZ Konak Meydannn olumaya balad yllardan, yeniden dzenlenerek ald bugne kadar geen zaman diliminde yaad sre, niversitelerde rnek ders olarak okutulmay hak edecek kadar ilgin bir gemii barndryor. XIX. yzyl balarnda, Osmanl mparatorluunun modernizasyonu balamnda yaplan reformlarn, kentin kamusal merkezi olan Konak Meydannn ortaya kndaki etkisi, tad tarihsel nemin baka bir boyutunu oluturmakta... Yaklak iki yz yldr kentin hem fiziksel hem de ynetsel merkezi olan bu alan ve ona eklemlenen blge, evresindeki yaplarn gndelik ve sembolik ilevleriyle zmiri kentsel mekan organizasyonu bakmndan da etkilemitir.Gzelyalya kadar uzanan alandaki yerlemeler tramvay hattyla; Liman, Kordon ve Alsancak Gar yine tramvay hattyla; Kadifekale altna kadar uzanan yerleim alanlar alan yollarla; Basmahane Gar alan bulvarla kentin merkezine yani Konak Meydanna balanmtr. Tarihsel i merkezi Kemeralt arlar ise zaten meydana doal olarak eklenmi olduundan, Konak hem i alanlar hem de meskun blgelerin bulutuu kentsel bir odak olmutur. Geliimi tamamlanm kentsel merkezlere hangi amalarla olursa olsun yaplan mdahale olumsuz sonular dourur. Her eyden nce mdahale ncesindeki yapyla iliki ve anlar sistematii bozulur ki, insan-kent asndan onarlmas ve geri dnm mmkn deildir. stelik Konak Meydan rneinde yaanan srecin olumsuzluklar sadece bununla da snrl deildir. Konak Meydanna yaplan mdahaleler sonucu, kentin mekan organizasyonundaki uyum bozulmu; meydan zelliinin ortadan kalkmasyla adeta koordinatlarn ortasndaki bileke noktas kaybolmu gibi bir etki yaanmaya balanmtr. Sonu ar olmu ve zmir, merkezi bulunmayan bir salnm refleksinin hakim olduu kentlerden birine dnmtr. Son proje 1955ten beri yaanan sreci sona erdiriyor. lk defa mekansal balantlar ve tarihsel zellikleriyle ele alnan Meydan, zmirin kentsel yaamndaki yerini yeniden alyor. Konak Meydan kentle yeniden buluurken, bu sreci hazrlayan ve emei geen herkese teekkr etmenin zevkli bir grev olduunu belirtmek istiyorum. Dr. Fikret Ylmaz

indekiler A- ZMRN KAMUSAL MERKEZNN OLUUMU: 1818-1933 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 8 1-Hkmet Kona ve Yal Camii - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 10 2-Sar Kla - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 13 3-zmir dadisi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 15 4-Saat Kulesi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 16 5-Merkeze Eklemlenen Binalar: Gureba-y Mslimin Hastahanesi, Vilayet Hapishanesi, Milli Ktphane ve Elhamra Sinemas - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 19 6- Kamusal Merkezin Balantlar: Gmrk ve Tramvay Hatlar - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 22 B- KAMUSAL MERKEZN DEM VE ZL: MEYDANDAN TARLAYA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1-Meydann Kamusal Merkez zelliinin Glenmesi - - - - - - - - 2-Sonun Balangc: 1951 zmir mar Plan Proje Yarmas ve Konak Meydan - - - - - - - - - - - - - - - - - 3-1955 Sonras Gelimeler ve Ykmlar: Sar Kla, Hapishane ve Adliye - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 25 - - 25 - - - 27 - - - 28

C- YENDEN DZENLEME ALIMALARI: 1955-2002 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 30 1-Yurtd Yardm Talepleri - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 30 2-Meydan zelliini Yitirmesi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 31 3-Tarladan Kamusal Alan Yaratma almalar: 1970lerden 2002ye - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 33

20.yy. balarnda Konak merkez alan ve Sar Klaya bak

A- ZMRN KAMUSAL MERKEZNN OLUUMU, 1818-1933 Daha birka ay ncesine kadar bo bir alan olarak uzanan blgenin 1955 ylndaki grnm tasvir edilse; Saat Kulesinin yaknndan balayp, talimhanesiyle birlikte hemen hemen btn alan kaplayan Sar Klay; katl otoparkn yerindeki hapishaneyi, onun hemen st tarafndaki hastaneyi, Hkmet Konann bugn olmayan ksmlar ile hemen bitiiindeki Adliye binasn ve Saat Kulesini bir btn halinde saymak gerekecektir. Belirtilen binalarn merkezinde ise; Sar Klann bugnk Bykehir Belediyesi hizmet binasna bakan cmle kapsyla, Hkmet Kona ve Adliyenin denize bakan cepheleri arasnda kalan; ortasnda da Saat Kulesiyle Yal Camiinin yer ald Konak veya dier adyla Kla n Meydan yer alyordu.

Olumu formuyla Konak Meydan

Hemen belirtmek gerekir ki, Konak Meydan ya hatrlatmaya uygun zmirlilerin ok iyi bildii zere, Sar Klann yklmasyla alan alan ile kla talimhanesinin oluturduu boluun ad deildir.Bu boluun ad zmirlilerin deimiyle Tarla; onun da deniz tarafndaki ksmlar Dolma sfatyla tanmlanmaktadr. Her iki deyim de, bu blgenin yaad dnmler srasnda urad mdahalelerle, kentlilerin yapt gndermeleri yanstmaktadr. 1820lerden itibaren XX. yzyl balarna kadar eitli zamanlarda ina edilmi olan yaplarn bir arada, kentin bu blgesine yerletirilmesinin anlam nedir ve neyi temsil eder?

Konak civarnda oluan devlet sitesi farkl mimarisiyle zmirde dikkati eken bir kentsel unsur haline geldi.

Bu sorularn cevaplar, Osmanl Devletinin tarada rgtlenmeye balamas, tebaasyla devleti nceki dneme gre ok farkl bir grnm altnda buluturuyordu. Bu srete imparatorluun btn idari merkezlerinde ykselen hkmet konaklar, hastaneler, hapishaneler gibi devlet yaplar, ehirlerin genellikle ayn blgesinde birbirine yakn bir ekilde konumlandrlyordu. Sz konusu binalar gndelik ilevleri dnda imparatorluk tebaasna, devletin ve padiahn iktidarn, yceliini hatrlatan sembolik g merkezleri olarak da ilev gryorlard. Bu zelliklerinden dolay, niformal binalar olarak tanmlanmalar da mmkndr. Sz konusu yaplar manzumesi, XIX. yzyl bandan itibaren, zellikle tara kentlerinin kamusal merkezleri olarak ekillenmeye baladnda, nceki dnemin Ulu Camii-Pazar yeri eksenli merkezlerinin ilevinin bittiini de haber veriyordu. Bu deiim; iktidarn meruiyetini sergileme, devletin ideolojik olarak kendini temellendirme yntemleri ve hkmetme aygtlarndaki ciddi bir farkllamay ieriyordu. Belirtilen dnemden itibaren hem devletin idari merkezi hem de padiahn evi olan saraylar dnemi sona erip, devlet merkezi (bab- ali) ile padiah evinin yani sarayn (Dolmabahe/raan/Yldz) ayrt bir dnem balamaktadr. Bu dnemden itibaren padiahlar, saltanatlarnn meruiyeti adna abidevi sultan camileri yaptrmak ve buralarda sembolize olmak yerine, devleti temsil eden resmi hizmet binalarnda, baka bir deyimle dnyevi ilevleri olan yaplarda temsil olunacaklardr.Artk g ve otorite sadece para ve fermanlar zerindeki turalarda veya Cuma gnleri padiah adna okunan hutbelerde deil, insanlarn gndelik ileri iin ziyaret ettikleri kamusal hizmet binalarnda da hissedilmekteydi.

Sar Kla ve Hkmet Kona, kentin denizden grntsne hakim olan devlet yaplaryd.

Osmanl mparatorluunun geirdii bu dnm zmire de yansm ve ehrin fiziksel yapsnda, XIX. yzyl bandan itibaren yeni bir kentsel dokunun ortaya kmasna zemin oluturmutur.mparatorluun dier kentlerinde olduu gibi zmirde de, XIX. yzyl

ncesinde, yukarda betimlemeye altmz trden kamusal bir merkez bulmamz mmkn deildir. Dolaysyla zmirde byle bir merkezin oluumu, devletin modern bir monari olma yoluna girmesine bal olarak ortaya kabilmitir. 1- Hkmet Kona ve Yal Camii Kentin kamusal merkezinin balangc, zmirin nl Voyvoda Konana kadar uzanmaktadr. Voyvoda Konann mlkiyeti Ali Paa vakfna aitti. Fakat, zmiri dnemine gre muhassl, mtesellim ve voyvoda gibi deiik isimlerle yneten grevlilerin ikameti iin kullanlmak zere, Osmanl Devleti tarafndan vakftan kiralanmaktayd. Osmanl padiah II. Mahmut, 1808de ittifak szlemesi imzalad ayanlar, bu tarihten ksa bir sre sonra tasfiye etmeye baladnda, konakta zmir ayannda Katip-olu Mehmet Aa ikamet etmekteydi. Tasfiye hareketinden Mehmet Aa da nasibini alm ve zmiri terk ederek kat Midilli adasnda ldrlm, mallar ise msadere edilerek devlet hazinesine aktarlmt. Ayanlarn tasfiyesinin hemen ardndan, tarada merkezin denetimini salamak amacyla bir reform yapan Osmanl Devleti, vilayet sistemini oluturarak, zmire de dier kentlerde olduu gibi bakentten tayin ettii valileri grevlendirmeye balamt. Dolaysyla Voyvoda Kona da Vali Kona haline geldi. Ancak ayanlar devrinde, son kullancs Katipolu ailesi olduu iin Katipolu Kona adyla bilinmeye devam etti.

1869 ncesi Konak ve Sar Kla

Ailenin mallar msadere edilirken yaplan ilemler srasnda konan da ad getiinden gnmz tarihileri bu kaytlara dayanarak yazdklar incelemelerde, halk arasnda devam eden yanlgy tarihsel aklama haline getirdiler. Oysa, Osmanl Devleti, zmir Valilii iin uygun bir bina ararken, kona 4 Temmuz 1819 tarihinde Ali Paa Vakfndan tekrar kiralad. stelik geirdii yangn nedeniyle harap halde bulunan kona adeta ihya etme derecesinde tamir ettii iin, arsa ve bina kiralar ayr ayr hesaplanan szlemede, bina kiras bu nedenle yok denecek kadar kk bir miktar olarak belirlendi. Tamiri 1819 ylnda tamamlanan binada valilik makam, vali ve ailesinin ikametine ayrlan birim ve vilayet memurlarnn alma ofisleri yer alyordu. Konan cmle kapsnn nndeki kk alan ise, zmirin ilk Konak meydanyd. Konak, uzun yllar zmir Valilii hizmet binas olarak kullanld. Ancak 1863 ylna geldiinde yklmaya yz tutan ve stanbula yazlan raporlarda, yaanan depremin etkisiyle harabeye dnt belirtilen konan tamiri talep edilmekteydi. 1864 vilayet nizamnamesinden ksa bir sre nce zmir valisi Rait Paa tarafndan gndeme getirilen konan tamir finansman iin, yenisi yaplmak artyla Karantina binalarnn ve Cezayir Hannn mzayede ile saylmas kararlatrlmt. Ancak bu proje uygulanmamt. nk

yazmalar srasnda Osmanl tara ynetiminde kkl bir reform yaplm ve zmir, Aydn Vilayetinin merkezi haline getirilmiti.

1869-1872 arasnda yeni Konak yaplaca iin eski Konak yktrlmt.

Bu idari deiiklik Hkmet Kona projesinin de yeniden ele alnmasn ve revize edilmesini gerektirdi. Bu nedenle bakentten zmire yazlan bir emirde, sz konusu deiim ve gerekesi gayet ak bir ekilde dile getirilmekteydi. Sz konusu emirde konan oturulamaz lde harap olduu, hatta gelecek k kartamayaca; her ne kadar tamiri istenmise de Aydn Vilayetinin tekil edilmesi ve zmirin merkez vilayet olmas nedeniyle valilikte alan memurlarn saysnn doal olarak artaca vurgulanyordu. Yeni tekilatlanmaya uygun olacak ve kurulacak vilayet meclislerinin almalarna yeterli gelecek ekilde, Hkmet Kona projesinin yeniden tasarlanmas da isteniyordu. Ancak bu emirde mimari ilevi dnda, sembolik bir anlam bulunduu da gayet ak bir dille vurgulanyordu. zmirin byk bir ticari liman olmas nedeniyle kentte pek ok devletin konsolosu olduu; stelik hergn yzlerce yabancnn geldii bir yer olmas dolaysyla, yaplacak yeni binann an- hkmeti yabanclara hissettirecek ekilde tasarlanmasn isteyen cmleler, Hkmet Konann Osmanl Devleti iin tad sembolik anlam aka ifade etmektedir. Gerekten de yaplan proje ve nerilen inaat malzemesi incelendiinde, yukarda alntlanan cmleye uygun hareket edildii anlalmaktadr. zmir valisi Sabri Paaya sunulan projenin mellifi Ron Vitalidir. Mimar Vitalinin projesine gre, zmir sanca mutasarrfl brolar; Aydn Vilayeti meclislerine ait salonlar ve brolar ile Valinin ikametgah, binann denize bakan tarafnda yer alacakt. Bugn konan Kemeralt giriine doru uzanan blmnn sonunda ise, Vilayet Hapishanesi ve zaptiye koularnn bulunmas ngrlmekteydi.Yaplan muhammen bedeli ise, 1.725.875 kurutur. naat 1869-70 de balam ve 1872 de tamamlanabilmitir.

Yapm 1872de tamamlanan Hkmet Kona

Yal Camii

Valilik binas, inaat tamamlandnda nnde yer alan kk camiyle btnleti. Cami, daha eski konak zamanndan beri sanki vilayet memurlarnn ve ilerini takip etmek iin Hkmet Konana gelenlerin ibadetleri dnlerek inaa edilmi gibi bir fonksiyon kazand. Aslnda, blge kamusal merkez olarak gelimeye balamadan nce yaplan cami, bylelikle merkezin en eski unsuru olma zelliine kavutu. Bu kk ve sevimli caminin dier ad da Aye Hatun Camisidir. Caminin yapp tarihi ve yaptran kii hakknda deiik fikirler ileri srlse de, bunlarn iinde vakf kaytlarndan karlan bir aklama dierine gre daha dikkate deer grnyor. Buna gre, camiyi yaptran kiinin Dervi Mehmet Paann torunu olan Aye Hanm adndaki bir hayrsever olduu anlalyor. Sz konusu kaytlarda, Aye Hanmn dedesinin medresesi iine bir cami ina ettirdii de belirtilmekte. Yine vakf belgelerinin verdii bilgiye gre Aye Hanm, deniz kysnda kendi adna bir medrese yaptrm olduundan; kendi medresesi iine de bir cami yaptrm olabileceini, konu zerine alan bilim adamlar ihtiyatl bir ekilde dile getiriyorlar. Yapm yl kesin olarak bilinmemekle birlikte, imdilik varlna dair en eski vakf kayd 1755 olduu iin, belirtilen yla tarihlendirilmektedir. Caminin iinde yer ald medreseden gnmze hi bir iz ulamamtr.

Bahribaba srtlarndan ... Talimhane Meydanyla Sar Kla

2- Sar Kla mparatorluun ynetiminde XIX. yzyl balarnda grlen idari reformu dierleri izledi. Fakat deiimin en nemli halkasn hi phesiz, 1826 ylnda Yenieri Ocann kaldrlmas oluturuyordu. Yenierilerin Osmanl merkezi iktidar zerindeki belirleyici etkisi tarada da kendini hissettiriyor ve yneticilerin onlarn basksndan ikayeti olduklar yzyllardr biliniyordu. zmir ise, yenierilerin kent ynetimine en ok mdahale ettii yerlerin banda geliyordu.

Ticaretin aknda yarattklar olumsuzluk ve haklarndaki ikayetlerin sreklilik gsterdii bilindiinden, Nizam- Cedit uygulamalarnn devam ettii 1807 ncesinde, zmirde bir kla kurularak yenierilerin etkisi dengelenmek istenmiti. Fakat bu giriim, III. Selim ve Nizam- Cedit ricaline kar yaplan darbe nedeniyle gerekleememiti. 1826 ylnda yenieri oca ilga edilince, zmire kla yaplmas, gndeme gelen ilk tasarlarn banda yer ald. II. Mahmudun vermi olduu emir gereince, yeni kurulacak ordunun konulanaca ve talimlerini yapabilecei bir kla inaasnn hazrlklar, zmirde gecikmeden balatld.zmir muhafz Hasan Paa ve zmir kadsna yazlan emirde klann yaplmas iin gerekli hazrlklarn tamamlanmas; zellikle deniz kenarnda bir yer seilmesi ve maliyetin hesaplanarak bildirilmesi talep ediliyordu. O yllarda kentin yerletii alanda deniz kenarnda byk bir kla binasnn yerleecei arsa bulmakta zorlanld anlalyor. Dnlen yerlerden birisi daha Alsancak stasyonunun yerleecei yerden denize doru uzanan aland. Eskiden zmir Tuzlasnn bulunduu mahal olmasndan tr Tuzla Burnu adyla anlan blgenin yar bataklk ve sazlk olmas bu fikrin uygulanmasna engel odu. Tuzla Burnunun ehir dnda olmas da, bu blgeden vazgeilmesinde etkili olmutu. nk Osmanl bakentinden gelen fermanlar, klann ehir iinde ve deniz kenarnda yaplmasnda srar ediyordu.Bu srarn altnda, denizden bakldnda zmirin kentsel siluetinde devleti hissettirecek bir binann olmay bulunuyordu.stanbulda yaplan klalarn planlarndan dntrlerek elde edilen bir kla plan, vilayet ynetimine gnderilmi ve plana uygun bir arsann temini istenmiti. Bakentin srarlar sonunda, Vali Kona karsnda bulunan bir grup binann istimlak edilerek yktrlmas sonucu aranan arsa yaratld. Bugn Konak Meydan olarak bildiimiz alann 1826 ylndan nceki durumunu grme ansmz olsayd, Sar Klann yerletirildii sahada 10 sabun atlyesi, byk bir tuzhane, 4 kahvehane, 3 manav dkkan, 3 meyhane, eitli vakf dkkanlar, 44 odal bir yahudihane ve baz evlerden oluan bir doku ile karlaacaktk.

Sar Kla, zmirdeki Devlet Sitesinin merkezini oluturuyordu.

Sar Klann Cmle Kaps

Binalar byk ounluu Lale Devri (1703-1730) dneminin nl sadrazam Damat brahim Paann vakfna aitti. ehrin mimarlarndan Mahmut efendinin yapt almalar sonunda, stanbuldan gnderilen planda n grlen kla iin 32.000 metrekare byklnde bir arsaya ihtiya bulunduu ortaya kmt. Belirtilen istimlak sonunda kazanlan alan, ihtiya duyulan arsa iin yeterli gelmeyince, denizden yaklak olarak 13 metre geniliinde dolgu yaplmasna karar verildi ve uyguland. En sonunda 1827 ylnda balayan inaat iin yaklak olarak 1.200.000 kuruluk masraf ngrlmesine ramen yaplan harcama muhammen bedelin yaklak iki katna ulat. Ekim 1829 tarihli bir belge, kla inasnn tamamlandn bildirdiine gre; ilk yazmalardan sonra binann yaklak iki yl iinde bitirildii anlalmaktadr.Fakat Sar Kla kelimenin tam anlamyla ok sorunlu bir bina oldu ve Osmanl Devletinin sona eriine kadar defalarca geni apl tamirat geirdi. nk arsann denizden doldurularak elde edilen ksmnda oluan oturmalar sonucu, binann iindeki koridor kemerlerinde atlaklar meydana gelmiti. Buna ek olarak, Damlack Deresi klann Bahribaba mezarl tarafndaki duvarlarnn hemen yaknndan denize kavuuyor ve youn yalarda bu alanda su birikiyordu. Btn olumsuzluklara ramen kla, zmirin siluetinde heybetli yapsyla yerini alm ve deniz tarafndan bakldnda uzaklardan bile farkedilir olmutu. Hkmet Konann idari bina olarak yerletii alann hemen yannda, Sar Klann da 1829 ylnda bitirilmesiyle, zmirin kamusal merkezinin oluumunda ilk evre tamamlanmt. 3- zmir dadisi XIX. yzyln son eyreine girilirken, eitim sistemindeki deiimlere bal olarak, Avrupa lkelerindeki eitim kurumlar Osmanl mparatorluunda da yaygnlamaya balamt. Vilayet merkezlerinde alan idadilerden birisi de 1886 ylnda zmirde hizmete girdi. dadi binas iin belirlenen yerin tesadfen seildiini sylemek mmkn grnmyor.

zmir dadisi (Lise); 1922 sonrasnda zmir Adliyesi

nk dadi binas tam Hkmet Konann yanna, n cephesi meydana ynelik olarak yaplmt. Dolaysyla kamusal merkezin asli unsurlar arsna bir yenisi daha dahil olmutu. dadi binasnn yerletirilme biimi meydann btnln ihlal edecek ekilde deil de, kelimenin tam anlamyla alann tanmlanm yapsn destekleyecek konumda olduundan, Osmanl yneticilerin meydann kamusal ilevinin farknda olduunun ak bir kant olarak deerlendirilebilir.

dadi binas,1919 ylnda balayan igal sresince Yunan gal Komiserlii binas olarak kullanld. galden sonra ise, zmir Erkek Lisesi adyla bugnk Atatrk Lisesi binasna tand. Eski idadi binas ise 1970 Austosundaki Hkmet Kona yangnna kadar zmir Adliyesi olarak hizmet verdi.Yangn sonrasnda konak yeniden yaptrlrken idadi binas gzden karlarak yktrld. zmir Adliyesi yeni yaptrlan Sigorta bloklarna tanrken, idadi/adliye binasnn yerine imdiki Konak Kaymakaml ve l Milli Eitim Mdrl binas ina edildi. 4- Saat Kulesi zmir Saat Kulesi artk Konak n veya Kla Meydan olarak bilinen alann ortasna yakn bir yerde, yaklak bir yl sren bir yapm srecinden sonra ykseldi. Kule II. Abdlhamidin Osmanl tahtna knn 25.yldnm kutlamalar erevesinde, 1 Eyll 1901 tarihinde trenler ve enliklerle ald. Aslnda ayn nedenle imparatorluun deiik merkezlerinde, kaynaklarn belirttii kadaryla 25ten fazla saat kulesi yaplmt. Saat Kulesi, etrafndaki dier yaplara gre sembolik adan baz farkllklara sahiptir. Modern bir zaman l arac olmasnn yan sra, kule iktidarn cisimlemi iletkeni ilevine de sahiptir.

Saat Kulesi, Konak Meydannndaki yerini 1901de ald.

mparatorluun deiik kentlerinde ykselen saat kulelerinin mimarisi ve ilevinin tad anlam farknn, o dnemin insanlar tarafndan gayet iyi bir ekilde kavrand anlalyor. Saatin grntsnde hem zaman hem de iktidarn izlendiini, dnemin airlerinden Fani efendinin Adana Saat Kulesi iin yazd msralar son derece veciz ve estetik bir dille anlatyor. Diyor ki Fani efendi: Bir muazzam eserdir ki misli yok, naziri yok / Zahiren saat alar, manen hkmet seslenir. Ayn deerlendirme zmir Saat Kulesi iin de geerlidir. Etrafndaki binalarla tanml bir meydan zellii gsteren alann ortasnda ykselen bu zarif yap, alann kullanmnda ksa srede merkez ilevi grmeye balad. Etrafnda bulumalar ve gsteriler dzenlenir oldu. Gerekten de saatin imdi almayan an ve genel yaps itibaryla Sultan Hamidin grnmeden kendini hissettirmek ve etrafnda otorite titreimleri yaratarak iktidarn vurgulama yntemlerine uygun bir ara olmutur. II.Abdlhamidin iktidarn yanstmak amacyla setii semboller genellikle bir sentezi vurgular niteliktedir. Bunlarn karakterini, islami motiflerin ideolojik destek olarak kullanld ada enstrumanlar olarak betimlemek mmkndr. Saat Kulesi de bu tanm yanstan zelliklere sahiptir. Projesinde

vurguland zere kulenin yapsnda Arap mimarisinden esintiler modern izgilerle yanstlrken, kule medeniyetin alametlerinden biriyle buluturuluyordu. Zamann hem izgiselliine hem de dngselliine inanlan ve gnn ezan vakitlerine gre be dilime ayrlarak yaand bir ortamda, insanlarn saat balarna ann darbeleriyle uzaklardan bile duymaya balamalar, padiahn kendini her 60 dakikada hissettirmesini de salyordu. stelik gn artk be vakitte deil, 24 eit dilimde yaanmaya balamt.

Konak Meydan

Geleneksel olann ideolojik payanda ileviyle modern olanla birletirilmesi zellii, kulenin ayrntlarnda da izlenebilmektedir. Saatlerin hemen altnda iki tarafta tura, iki tarafta da Osmanl armas yer almaktayd.Osmanllar hatrlatan ve ven iaret, yaz vb. unsurlarn kaldrlmasyla ilgili kanun ktktan sonra kaznarak yerlerine ay-yldz yaplan arma ve turalar da, geleneksel ve modern sentezini yanstmaktadr. II. Abdlhamit tarafndan yaygn olarak kullanlan Osmanl armas, bu dnemde Sar Klann cmle kaps zerine de yerletirilmiti.

Saat Kulesi ksa zamanda zmirin sembol oldu.

Tura, Osmanl Devletinin yzlerce yldr kulland en nemli egemenlik alametidir ve II. Mahmuta gelinceye kadar binalarn zerine yerletirilmesinden sz etmemiz zordur. nk tura sultanlarn sultanlarn imzasdr ve sadece kendi adlarna bastrdklar paralarda ve ferman/berat tr belgelerde bulunurdu. Bu belgeler de, imparatorlukta sadece nianc yani sadece bir kii tarafndan ekilebilirdi. Osmanl padiahlar bu konuda ok titiz davranrlard. Ender olarak uygulanan el kesme cezas, sanld gibi hrszlk yapanlara deil; sahte ferman dzenleyip tura ekenlere verilirdi. II. Mahmut; devlet kadar eski bir askeri tekilat yani yenieri ocan kaldran, bilindii zere fes giymeyi balatan ve dier pek ok yeni uygulamay, Osmanl diskurundaki deyimiyle bidati sokan padiaht. Saydmz yeniliklere kar oluan itirazlar, giderek muhalif tepkilere dntnden, Sultan Mahmut stanbul surlarndaki ve devleti hissettirmek istedii her yere turasn nakettirmiti. Tahmin edildii

zere, Osmanl saltanatnn srekliliini ve gcn gemiinden aldn kantlayan turay herkesin gzne arpar hale getirerek, yapt yenilikleri merulatrmaya almaktadr. Sultan II. Hamitin Saat Kulesindeki turalar da, saltanatnn meruiyetini gemiten aldn simgeliyordu. Arma ise, modern bir monari haline evrilen Osmanl Devletini temsil ediyordu. Bu zelliklerden dolay da, devlet binalarnda ve kamusal mekanlarda, ok sfatn hak edecek miktarda kullanlyordu. Eski ve yeninin birlikte modern bir aygt olan Saat Kulesinde bir araya getirilmesinden baka kulenin kubbeli emeleri de, bu sentezin dier bir rneidir. Ama belki de en dikkat ekeni saatin kiliseye hatrlatan andr. Bunun tartldna dair bir iaretin bulunmamas ve eletirilmemesi, padiahn yaratmak istedii imajdan rahatsz olunmad dndrse bile, onun onun tercihine itaatla da aklanabilir. nk kamusal mekanlar, resmi binalar ve kule gibi antlar, bir tarihinin deimiyle Mimari ve plastikle boyun edirme ilevine de sahiptir. Sultan Hamitle kule, zmirlilerin zihninde zdelemi olmal ki,uzun ikdidarn da padiaha ve rejime kar oluan tepkinin kuleye yneldii anlalmaktadr. Sleyman Ferid Eczacba anlarnda, II. Merutiyetin ilanndan sonra kuleye saldr da bulunulduundan sz ediyor. Ayn ekilde Cumhuriyetin ilanndan sonra tura ve armalarn kaznarak yerine ay yldz yerletirilmesi de, semboller araclyla rejim ekimesi olarak alglanabilir. 5- Merkez Eklemlenen Binalar: Gureba-y Mslimin Hastahanesi, Vilayet Hapishanesi, Milli Ktphane ve Elhamra Sinemas XIX. yzyl ortalarndan itibaren, devlet sitesinin ortasnda oluan kamusal merkezi belirleyen Hkmet Kona, Sar Kla ve Saat Kulesinden oluan yaplara, yakn evresinde yerleen dier binalar eklemlendi. Bunlarn en erken tarihli olan Gureba-y Mslmin Hastahanesidir. Osmanl Devletinin uygulad Millet Sistemi gerei her cemaatin, kilise, hastahane gibi kendilerine ait hizmet binalarn yaptrma haklar bulunuyordu. Dier Osmanl kentleri gibi zmirde de bu haklar erken tarihlerden itibaren kullanlyordu. Ancak her cemaatin bir hastahanesi olmasna ramen, sadece Mslmanlarn hastahanesi bulunmuyordu. Bu gerekenin belirtildii bir fermana bal olarak, zmir Mslmanlar iin hastahane inaas giriimi 1849 ylnda gndeme geldi. Damlack Deresinin kysnda Mslman mezarlklarnn karsnda ve yine ayn cemaatin mahallelerinin balad yerde mahalle inasna baland. 1851 ylnda eksikler olmasna ramen al yaplarak hizmete alnd. Hastahane iki bloklu olarak yaplm, bloklar arasnda gei, darya kapal bir birimle salanmt.

Mslman Hastahanesi

Mslman Hastahanesinin nc blou ina halinde

XIX. Yzyl balarnda dierlerinden kk olmak zere nc bir blok daha inaa edildi. Cumhuriyet dneminde de ekler yapld. Hastahanenin uzun yllar bahekimliini, zmirin nl tabiblerinden Dr.Mustafa Enver Bey yapt. Eczacba ise daha sonra bu soyad seecek olan Sleyman Ferid Beydi. Gureba-y Mslmin Hastahanesi adyla uzun yllar hizmet veren binann ad, 1932 ylnda Memleket Hastahanesi olarak deitirildi. Devlet hastahanesi olarak hizmet verirken, 1980li yllarn banda Devlet Hastahanesi Yeilyutta yaplan yeni binasna tandktan sonra, Kadn Doum Hastahanesi olarak kullanlmaya baland. Osmanl dneminde yaplan blok dnda kalan ekleri ise, Di Hastalklar Hastahanesine tahsis edildi. Hastahanenin hemen alt tarafnda ise, Aydn Vilayeti Hapishanesi yaptrld. Hapishaneler Osmanl mparatorluuna, Avrupada ortaya klaryla ayn srete giren kurumlard. XIX. yzyl balarnda Avrupa devletlerinde ikencenin nlenmesi iin oluan kamuoyu basksnn da etkisiyle, cezalarn bedene dettirilmesi anlayndan, sulularn toplumdan ayrlarak zel bir mekanda cezalar ekmeleri sonunda, topluma yeniden kazandrlmalar esasna dayal infaz sistemine geii simgeliyordu. Bu konuda bata Fransa, ngiltere olmak zere, Avrupa devletlerinin alm olduu kararlar, Osmanl Devleti de kabul etti ve imparatorluun vilayet merkezlerinde hapishaneler yaplmaya baland. zmirin ilk hapishanesi Cezayir Han idi. Bugn yerinde l zel daresi binas bulunan hann st kat odalar mahkum koular, alt kat odalar ise zaptiye koularna tahsis edilmiti. Avluda kurulan adrlardan birisi revir, dieri ise kantin ilevi grmekteydi.

Vilayet Hapishanesi

1840l yllardan itibaren zel bir hapishane binas yaplmas tartlm olmakla birlikte,1869 ylna dein inaata dair bir gelime salanamad. Belirtilen yl, Hkmet Kona yeniden yaplmaya balarken, binann Kemeraltna uzanan blmnn sonunda hapishane ve zabtiyeler iin bir birim yaplmas da plana dahil edildi.

Elhamra Sinemas

Fakat ksa sre yetersiz geldiinden hapishane ve zaptiyeler Cezayir Hanna geri dndler. Vilayet hapishanesinin yapm hep gndemde kald fakat srekli ertelendi. Nihayet 1883te balanan inaat iin, yapm tartmalar gibi plan tartmalar da yaand. Sonuta Fransz cezaevlerinin planlar model alnarak gelitirilen bir plan uyarnca inaat tamamland. Hapishane yktrlaca 1959 ylna kadar kullanld. Hapishanenin hemen yan tarafnda ise, zmir Milli Ktphanesi ve Elhamra Sinemas yerini ald. Bylece hastahane , hapishane ve ktphane, Sar Kla binasn evreleyen duvarn dibindeki tramvay hatt zerine sralandlar. Binalarn bulunduu cadde Hkmet Konann Kemeralt giriine alan cmle kapsna kyor, oradan denize doru dnp Konak Meydanna ulayordu. zmirde byk bir ktphane yapma fikri, 1911 ylnda Kadzade brahimin teklifi ve bir grup zmirli aydnn giriimleriyle ortaya kt. lk giriim sonu vermese de konu gndemden dmemi 23 Haziran 1912de Beyler Sokandaki Salepiolu Konann selamlk dairesinde Ktphane hizmete balamtr. Dzenlenen piyango ve dier etkinlikler ile balardan elde edilen gelirlerle nce bir sinema kuruldu. Sinemann geliriyle ve Valiliin katklaryla Bahribabada kaldrlan Yahudi mezarl alannda verilen arsa zerinde Ktphane binasnn yapmna baland.Temeller ortaya ktnda zmirde Yunan igal gnleri balamt. naat duraklasa da Ktphane kurma fikrini ldrmeye yetmedi. galden sonra bu kez aslnda, paten sahas yaplmak zere tahsis edilmi olan imdiki binann arsas, vali Kzm Paann giriimiyle Ktphaneye verilir. Bu srada Elhamra Sinemas tadil edilerek, 45.000 lira karlnda alt yllna, stanbuldaki pek Film irketine kiralanr.Sinemann kiras ve yaplan dier yardmlarla yapm tamamlanan bina, Cumhuriyetin 10. yl kutlamalar erevesinde 1933te alr.

Gmrk

6- Kamusal Merkezin Balantlar: Gmrk ve Tramvay Hatlar Hkmet Kona ve evresinde oluan Devlet Sitesi, btn yaplarn ayakta olduu yllarda, kentin mekansal dalm dikkate alndnda, fiziksel olarak da zmirin merkezi haline gelmiti. 1880 yllarna geldiinde kent, Kadifekale eteklerinden denize uzanan eski yerleim alanlarnn dna tam; Karatatan balayp Gzelyalya doru uzanan yeni yerleim alanlar olumutu. Dier taraftan Gmrk ile Pasaport arasnda yeni liman ve devamnda Puntaya kadar uzanan Kordon blgesindeki yerleim, neredeyse krfezin sonuna ulamt. Hkmet Kona evresinden, kamusal merkezi kentin geleneksel ars-Kemeralt ve hanlar blgesine balayan yollar bulunsa da, gerek Gzelyal gerekse Punta ynndeki iskan alanlaryla ulam olanaklar snrlyd. Ancak tahmin edilecei zere bu alanlarn kamusal merkeze balanma ihtiyac ok gemeden kendisini hissettirdi. Kordonboyuna sralanm konutlar, otelleri, kulpleri, restoranlar, barlar ve kafeteryalaryla zmirin prestij mekan olan bu blge ile i kesimi, yeni limann yapmndan sonra hzl bir gelimeye sahne olmutu. Aslnda yeni limann yapmnn ertelenemez bir ihtiya haline gelmesi, 1856 ylnda verilen imtiyaz gerei, almalara balayan zmir-Aydn Demiryolu Hattnn 1861 ylnda ilk blmnn iletmeye alnmas ve Kasaba Demiryolunun 1864-65 ylnda devreye girmesi sonucudur. Egenin rnleri, tren katarlaryla hzl ve byk miktarlarda zmire ulamaya balaynca, ister istemez ou ihra edilen bu mallarn ayn hzla sevk edilebilmesi iin modern liman tesisleri yaplmas kanlmaz olmutu. eitli proje ve yklenici firma deiikliklerden sonra Rhtm Kumpanyas, 1876 ylnda inaat tamamlandnda, Alsancak ve Basmahanedeki tren garlarna getirilen maln, limana aktarlmas sorunu bagsterdi.zm iin, rhtm irketi alm olduu imtiyaz gereince, hemen Kordon zerinde lokomotif de iletilecek tarzda bir tramvay hatt demeye balad. Valiliin Kordonda lokomotif iletilmesine kar kmasna ramen, limanlarda lokomotifle mal tamann Avrupada da grlen bir uygulama olduu gerekesiyle izin verildi.Bu konuda,31 Mays 1876 tarihli bir belgenin ierdii cmleler olduka ilgintir:

TARHSEL SRE NDE KONAK MEYDANI

zmir Bykehir Belediyesi Kent Kitapl nn Caddesi No: 817/11 kuyular ZMR Tel: 0 (232) 285 62 64 Faks: 0 (232) 247 60 40 www.izmirkitap.net izmir@izmirkitap.net

Tarihsel Sre inde KONAK MEYDANI Dr. Fikret Ylmaz

Bask Stil Matbaaclk A..- stanbul

2200 adet baslmtr

Eyll 2003

SUNU Bilindii zere Konak Meydan, zmirle btnlemi bir kamusal alan... Yaklak iki yz yl nce olumaya balayan meydan, etrafndaki Hkmet Kona, Saat kulesi, Yal camii,ne yazk ki 1955 ylnda yktrlan Sar Kla ve onunla ayn sonu paylaan Adliye binas gibi yaplardan oluan Devlet Sitesi arasnda tanml bir mekan zellii kazanmt. Olumu ekliyle, kentin hem ynetsel hem de fiziksel merkeziydi. Kentlerin kamusal hayatnda, meydanlar zel ilev ve anlam tayor. Kentlilerin hepsinin ortak kullanm sz konusu olduundan, kamusal nitelii de bulunan meydanlar, bu zellikleriyle adeta bulunduklar kentlerle zdelemilerdir. Meydanlar ve kamusal merkezler, kentlilerin yaamlar boyunca oturduklar mahallenin sokaklar kadar ok uradklar ve anlarndaki olaylarn pek ounun getii mekanlar olduundan ortak referans kaynaklardr. Konak Meydan da, zmirlilerin hafzalarnda yer bulmu anlarn ortak mekandr. Bu nedenle dnyadaki rneklerinden izlendii kadaryla, meydanlarn formlar ve fiziksel yaplarna mdahale edilmez. nk, her mdahale sonucu ortaya kan deiiklik, nceki dnemin ortak belleinin tahrip edilmesine ve kentsel kimliin geliiminde kesintiye neden olur. Kentlilerin aidiyet balar oluturduklar ortak alanlar tahrip edildiinde, kentle kentliler arasndaki iliki de kesildiinden, kentli bilincinin gelimesi zorlar. Btn bunlara ramen, Konak Meydannn tanml formu ve btnl, 1955 ylnda Sar Klann yktrlmasyla bozuldu. Kentin ortasnda modern bir merkez yaratlmas iin zmire yakmad yargsyla yktrlan Klann arsas ve talimhanesinin zerinde, uygulanmas ngrlen projelerden hibirisi gerekletirilemedi. Bir batan dier baa yol geirildi; kprler ina edildi; otobs ve minibs duraklar yapld. Formu defalarca deitirildi, hatta yllarca kentin ortasnda byk bir boluk olarak kald. Btn bunlar dikkate alndnda, zmirin en eski kamusal meydannn yeniden ele alnp dzelenmesi, yaplmas gereken almalar arasnda ncelikli nitelenmesini hak etmekteydi. Meydann zmir iin tad anlam ve tarihsel birikim dikkate alnarak yaplacak almayla, yeniden kentin hayatna kazandrlmas karlmazd. Gmrk nnden eski Bahribaba Parkna ve Kemeralt giriinden denize kadar uzanan alann her blgesi, bir btnn paralar olarak dnld. Bata meydan olmak zere, Kemeralt blgesi yeniden denizle buluturuldu.

Hkmet Kona n ve Saat Kulesi evresi, eski meydann snrlar dikkate alnarak ortaya karld. Bunlarn yannda, bata Tarih Park olmak zere yaratlan dier parklarda, kent gemiinin izleri yanstlmaya alld. Bu zellikleriyle meydan, zmirin kimliiyle ilgili referanslar da barndran bir kamusal alan olarak kent hayatna yeniden katlyor. 1955 ylndan beri zmir ve zmirlilerin hayatnda bir belirsizlik sembol olan Konak Meydannn dzenlenmesinde emei geen tm alma arkadalarma teekkr ediyor, zmire yaptklar katkdan dolay kutluyorum. Ahmet Piritina zmir Bykehir Belediye Bakan

NSZ Konak Meydannn olumaya balad yllardan, yeniden dzenlenerek ald bugne kadar geen zaman diliminde yaad sre, niversitelerde rnek ders olarak okutulmay hak edecek kadar ilgin bir gemii barndryor. XIX. yzyl balarnda, Osmanl mparatorluunun modernizasyonu balamnda yaplan reformlarn, kentin kamusal merkezi olan Konak Meydannn ortaya kndaki etkisi, tad tarihsel nemin baka bir boyutunu oluturmakta... Yaklak iki yz yldr kentin hem fiziksel hem de ynetsel merkezi olan bu alan ve ona eklemlenen blge, evresindeki yaplarn gndelik ve sembolik ilevleriyle zmiri kentsel mekan organizasyonu bakmndan da etkilemitir.Gzelyalya kadar uzanan alandaki yerlemeler tramvay hattyla; Liman, Kordon ve Alsancak Gar yine tramvay hattyla; Kadifekale altna kadar uzanan yerleim alanlar alan yollarla; Basmahane Gar alan bulvarla kentin merkezine yani Konak Meydanna balanmtr. Tarihsel i merkezi Kemeralt arlar ise zaten meydana doal olarak eklenmi olduundan, Konak hem i alanlar hem de meskun blgelerin bulutuu kentsel bir odak olmutur. Geliimi tamamlanm kentsel merkezlere hangi amalarla olursa olsun yaplan mdahale olumsuz sonular dourur. Her eyden nce mdahale ncesindeki yapyla iliki ve anlar sistematii bozulur ki, insan-kent asndan onarlmas ve geri dnm mmkn deildir. stelik Konak Meydan rneinde yaanan srecin olumsuzluklar sadece bununla da snrl deildir. Konak Meydanna yaplan mdahaleler sonucu, kentin mekan organizasyonundaki uyum bozulmu; meydan zelliinin ortadan kalkmasyla adeta koordinatlarn ortasndaki bileke noktas kaybolmu gibi bir etki yaanmaya balanmtr. Sonu ar olmu ve zmir, merkezi bulunmayan bir salnm refleksinin hakim olduu kentlerden birine dnmtr. Son proje 1955ten beri yaanan sreci sona erdiriyor. lk defa mekansal balantlar ve tarihsel zellikleriyle ele alnan Meydan, zmirin kentsel yaamndaki yerini yeniden alyor. Konak Meydan kentle yeniden buluurken, bu sreci hazrlayan ve emei geen herkese teekkr etmenin zevkli bir grev olduunu belirtmek istiyorum. Dr. Fikret Ylmaz

indekiler A- ZMRN KAMUSAL MERKEZNN OLUUMU: 1818-1933 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 8 1-Hkmet Kona ve Yal Camii - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 10 2-Sar Kla - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 13 3-zmir dadisi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 15 4-Saat Kulesi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 16 5-Merkeze Eklemlenen Binalar: Gureba-y Mslimin Hastahanesi, Vilayet Hapishanesi, Milli Ktphane ve Elhamra Sinemas - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 19 6- Kamusal Merkezin Balantlar: Gmrk ve Tramvay Hatlar - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 22 B- KAMUSAL MERKEZN DEM VE ZL: MEYDANDAN TARLAYA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1-Meydann Kamusal Merkez zelliinin Glenmesi - - - - - - - - 2-Sonun Balangc: 1951 zmir mar Plan Proje Yarmas ve Konak Meydan - - - - - - - - - - - - - - - - - 3-1955 Sonras Gelimeler ve Ykmlar: Sar Kla, Hapishane ve Adliye - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 25 - - 25 - - - 27 - - - 28

C- YENDEN DZENLEME ALIMALARI: 1955-2002 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 30 1-Yurtd Yardm Talepleri - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 30 2-Meydan zelliini Yitirmesi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 31 3-Tarladan Kamusal Alan Yaratma almalar: 1970lerden 2002ye - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 33

20.yy. balarnda Konak merkez alan ve Sar Klaya bak

A- ZMRN KAMUSAL MERKEZNN OLUUMU, 1818-1933 Daha birka ay ncesine kadar bo bir alan olarak uzanan blgenin 1955 ylndaki grnm tasvir edilse; Saat Kulesinin yaknndan balayp, talimhanesiyle birlikte hemen hemen btn alan kaplayan Sar Klay; katl otoparkn yerindeki hapishaneyi, onun hemen st tarafndaki hastaneyi, Hkmet Konann bugn olmayan ksmlar ile hemen bitiiindeki Adliye binasn ve Saat Kulesini bir btn halinde saymak gerekecektir. Belirtilen binalarn merkezinde ise; Sar Klann bugnk Bykehir Belediyesi hizmet binasna bakan cmle kapsyla, Hkmet Kona ve Adliyenin denize bakan cepheleri arasnda kalan; ortasnda da Saat Kulesiyle Yal Camiinin yer ald Konak veya dier adyla Kla n Meydan yer alyordu.

Olumu formuyla Konak Meydan

Hemen belirtmek gerekir ki, Konak Meydan ya hatrlatmaya uygun zmirlilerin ok iyi bildii zere, Sar Klann yklmasyla alan alan ile kla talimhanesinin oluturduu boluun ad deildir.Bu boluun ad zmirlilerin deimiyle Tarla; onun da deniz tarafndaki ksmlar Dolma sfatyla tanmlanmaktadr. Her iki deyim de, bu blgenin yaad dnmler srasnda urad mdahalelerle, kentlilerin yapt gndermeleri yanstmaktadr. 1820lerden itibaren XX. yzyl balarna kadar eitli zamanlarda ina edilmi olan yaplarn bir arada, kentin bu blgesine yerletirilmesinin anlam nedir ve neyi temsil eder?

Konak civarnda oluan devlet sitesi farkl mimarisiyle zmirde dikkati eken bir kentsel unsur haline geldi.

Bu sorularn cevaplar, Osmanl Devletinin tarada rgtlenmeye balamas, tebaasyla devleti nceki dneme gre ok farkl bir grnm altnda buluturuyordu. Bu srete imparatorluun btn idari merkezlerinde ykselen hkmet konaklar, hastaneler, hapishaneler gibi devlet yaplar, ehirlerin genellikle ayn blgesinde birbirine yakn bir ekilde konumlandrlyordu. Sz konusu binalar gndelik ilevleri dnda imparatorluk tebaasna, devletin ve padiahn iktidarn, yceliini hatrlatan sembolik g merkezleri olarak da ilev gryorlard. Bu zelliklerinden dolay, niformal binalar olarak tanmlanmalar da mmkndr. Sz konusu yaplar manzumesi, XIX. yzyl bandan itibaren, zellikle tara kentlerinin kamusal merkezleri olarak ekillenmeye baladnda, nceki dnemin Ulu Camii-Pazar yeri eksenli merkezlerinin ilevinin bittiini de haber veriyordu. Bu deiim; iktidarn meruiyetini sergileme, devletin ideolojik olarak kendini temellendirme yntemleri ve hkmetme aygtlarndaki ciddi bir farkllamay ieriyordu. Belirtilen dnemden itibaren hem devletin idari merkezi hem de padiahn evi olan saraylar dnemi sona erip, devlet merkezi (bab- ali) ile padiah evinin yani sarayn (Dolmabahe/raan/Yldz) ayrt bir dnem balamaktadr. Bu dnemden itibaren padiahlar, saltanatlarnn meruiyeti adna abidevi sultan camileri yaptrmak ve buralarda sembolize olmak yerine, devleti temsil eden resmi hizmet binalarnda, baka bir deyimle dnyevi ilevleri olan yaplarda temsil olunacaklardr.Artk g ve otorite sadece para ve fermanlar zerindeki turalarda veya Cuma gnleri padiah adna okunan hutbelerde deil, insanlarn gndelik ileri iin ziyaret ettikleri kamusal hizmet binalarnda da hissedilmekteydi.

Sar Kla ve Hkmet Kona, kentin denizden grntsne hakim olan devlet yaplaryd.

Osmanl mparatorluunun geirdii bu dnm zmire de yansm ve ehrin fiziksel yapsnda, XIX. yzyl bandan itibaren yeni bir kentsel dokunun ortaya kmasna zemin oluturmutur.mparatorluun dier kentlerinde olduu gibi zmirde de, XIX. yzyl

ncesinde, yukarda betimlemeye altmz trden kamusal bir merkez bulmamz mmkn deildir. Dolaysyla zmirde byle bir merkezin oluumu, devletin modern bir monari olma yoluna girmesine bal olarak ortaya kabilmitir. 1- Hkmet Kona ve Yal Camii Kentin kamusal merkezinin balangc, zmirin nl Voyvoda Konana kadar uzanmaktadr. Voyvoda Konann mlkiyeti Ali Paa vakfna aitti. Fakat, zmiri dnemine gre muhassl, mtesellim ve voyvoda gibi deiik isimlerle yneten grevlilerin ikameti iin kullanlmak zere, Osmanl Devleti tarafndan vakftan kiralanmaktayd. Osmanl padiah II. Mahmut, 1808de ittifak szlemesi imzalad ayanlar, bu tarihten ksa bir sre sonra tasfiye etmeye baladnda, konakta zmir ayannda Katip-olu Mehmet Aa ikamet etmekteydi. Tasfiye hareketinden Mehmet Aa da nasibini alm ve zmiri terk ederek kat Midilli adasnda ldrlm, mallar ise msadere edilerek devlet hazinesine aktarlmt. Ayanlarn tasfiyesinin hemen ardndan, tarada merkezin denetimini salamak amacyla bir reform yapan Osmanl Devleti, vilayet sistemini oluturarak, zmire de dier kentlerde olduu gibi bakentten tayin ettii valileri grevlendirmeye balamt. Dolaysyla Voyvoda Kona da Vali Kona haline geldi. Ancak ayanlar devrinde, son kullancs Katipolu ailesi olduu iin Katipolu Kona adyla bilinmeye devam etti.

1869 ncesi Konak ve Sar Kla

Ailenin mallar msadere edilirken yaplan ilemler srasnda konan da ad getiinden gnmz tarihileri bu kaytlara dayanarak yazdklar incelemelerde, halk arasnda devam eden yanlgy tarihsel aklama haline getirdiler. Oysa, Osmanl Devleti, zmir Valilii iin uygun bir bina ararken, kona 4 Temmuz 1819 tarihinde Ali Paa Vakfndan tekrar kiralad. stelik geirdii yangn nedeniyle harap halde bulunan kona adeta ihya etme derecesinde tamir ettii iin, arsa ve bina kiralar ayr ayr hesaplanan szlemede, bina kiras bu nedenle yok denecek kadar kk bir miktar olarak belirlendi. Tamiri 1819 ylnda tamamlanan binada valilik makam, vali ve ailesinin ikametine ayrlan birim ve vilayet memurlarnn alma ofisleri yer alyordu. Konan cmle kapsnn nndeki kk alan ise, zmirin ilk Konak meydanyd. Konak, uzun yllar zmir Valilii hizmet binas olarak kullanld. Ancak 1863 ylna geldiinde yklmaya yz tutan ve stanbula yazlan raporlarda, yaanan depremin etkisiyle harabeye dnt belirtilen konan tamiri talep edilmekteydi. 1864 vilayet nizamnamesinden ksa bir sre nce zmir valisi Rait Paa tarafndan gndeme getirilen konan tamir finansman iin, yenisi yaplmak artyla Karantina binalarnn ve Cezayir Hannn mzayede ile saylmas kararlatrlmt. Ancak bu proje uygulanmamt. nk

yazmalar srasnda Osmanl tara ynetiminde kkl bir reform yaplm ve zmir, Aydn Vilayetinin merkezi haline getirilmiti.

1869-1872 arasnda yeni Konak yaplaca iin eski Konak yktrlmt.

Bu idari deiiklik Hkmet Kona projesinin de yeniden ele alnmasn ve revize edilmesini gerektirdi. Bu nedenle bakentten zmire yazlan bir emirde, sz konusu deiim ve gerekesi gayet ak bir ekilde dile getirilmekteydi. Sz konusu emirde konan oturulamaz lde harap olduu, hatta gelecek k kartamayaca; her ne kadar tamiri istenmise de Aydn Vilayetinin tekil edilmesi ve zmirin merkez vilayet olmas nedeniyle valilikte alan memurlarn saysnn doal olarak artaca vurgulanyordu. Yeni tekilatlanmaya uygun olacak ve kurulacak vilayet meclislerinin almalarna yeterli gelecek ekilde, Hkmet Kona projesinin yeniden tasarlanmas da isteniyordu. Ancak bu emirde mimari ilevi dnda, sembolik bir anlam bulunduu da gayet ak bir dille vurgulanyordu. zmirin byk bir ticari liman olmas nedeniyle kentte pek ok devletin konsolosu olduu; stelik hergn yzlerce yabancnn geldii bir yer olmas dolaysyla, yaplacak yeni binann an- hkmeti yabanclara hissettirecek ekilde tasarlanmasn isteyen cmleler, Hkmet Konann Osmanl Devleti iin tad sembolik anlam aka ifade etmektedir. Gerekten de yaplan proje ve nerilen inaat malzemesi incelendiinde, yukarda alntlanan cmleye uygun hareket edildii anlalmaktadr. zmir valisi Sabri Paaya sunulan projenin mellifi Ron Vitalidir. Mimar Vitalinin projesine gre, zmir sanca mutasarrfl brolar; Aydn Vilayeti meclislerine ait salonlar ve brolar ile Valinin ikametgah, binann denize bakan tarafnda yer alacakt. Bugn konan Kemeralt giriine doru uzanan blmnn sonunda ise, Vilayet Hapishanesi ve zaptiye koularnn bulunmas ngrlmekteydi.Yaplan muhammen bedeli ise, 1.725.875 kurutur. naat 1869-70 de balam ve 1872 de tamamlanabilmitir.

Yapm 1872de tamamlanan Hkmet Kona

Yal Camii

Valilik binas, inaat tamamlandnda nnde yer alan kk camiyle btnleti. Cami, daha eski konak zamanndan beri sanki vilayet memurlarnn ve ilerini takip etmek iin Hkmet Konana gelenlerin ibadetleri dnlerek inaa edilmi gibi bir fonksiyon kazand. Aslnda, blge kamusal merkez olarak gelimeye balamadan nce yaplan cami, bylelikle merkezin en eski unsuru olma zelliine kavutu. Bu kk ve sevimli caminin dier ad da Aye Hatun Camisidir. Caminin yapp tarihi ve yaptran kii hakknda deiik fikirler ileri srlse de, bunlarn iinde vakf kaytlarndan karlan bir aklama dierine gre daha dikkate deer grnyor. Buna gre, camiyi yaptran kiinin Dervi Mehmet Paann torunu olan Aye Hanm adndaki bir hayrsever olduu anlalyor. Sz konusu kaytlarda, Aye Hanmn dedesinin medresesi iine bir cami ina ettirdii de belirtilmekte. Yine vakf belgelerinin verdii bilgiye gre Aye Hanm, deniz kysnda kendi adna bir medrese yaptrm olduundan; kendi medresesi iine de bir cami yaptrm olabileceini, konu zerine alan bilim adamlar ihtiyatl bir ekilde dile getiriyorlar. Yapm yl kesin olarak bilinmemekle birlikte, imdilik varlna dair en eski vakf kayd 1755 olduu iin, belirtilen yla tarihlendirilmektedir. Caminin iinde yer ald medreseden gnmze hi bir iz ulamamtr.

Bahribaba srtlarndan ... Talimhane Meydanyla Sar Kla

2- Sar Kla mparatorluun ynetiminde XIX. yzyl balarnda grlen idari reformu dierleri izledi. Fakat deiimin en nemli halkasn hi phesiz, 1826 ylnda Yenieri Ocann kaldrlmas oluturuyordu. Yenierilerin Osmanl merkezi iktidar zerindeki belirleyici etkisi tarada da kendini hissettiriyor ve yneticilerin onlarn basksndan ikayeti olduklar yzyllardr biliniyordu. zmir ise, yenierilerin kent ynetimine en ok mdahale ettii yerlerin banda geliyordu.

Ticaretin aknda yarattklar olumsuzluk ve haklarndaki ikayetlerin sreklilik gsterdii bilindiinden, Nizam- Cedit uygulamalarnn devam ettii 1807 ncesinde, zmirde bir kla kurularak yenierilerin etkisi dengelenmek istenmiti. Fakat bu giriim, III. Selim ve Nizam- Cedit ricaline kar yaplan darbe nedeniyle gerekleememiti. 1826 ylnda yenieri oca ilga edilince, zmire kla yaplmas, gndeme gelen ilk tasarlarn banda yer ald. II. Mahmudun vermi olduu emir gereince, yeni kurulacak ordunun konulanaca ve talimlerini yapabilecei bir kla inaasnn hazrlklar, zmirde gecikmeden balatld.zmir muhafz Hasan Paa ve zmir kadsna yazlan emirde klann yaplmas iin gerekli hazrlklarn tamamlanmas; zellikle deniz kenarnda bir yer seilmesi ve maliyetin hesaplanarak bildirilmesi talep ediliyordu. O yllarda kentin yerletii alanda deniz kenarnda byk bir kla binasnn yerleecei arsa bulmakta zorlanld anlalyor. Dnlen yerlerden birisi daha Alsancak stasyonunun yerleecei yerden denize doru uzanan aland. Eskiden zmir Tuzlasnn bulunduu mahal olmasndan tr Tuzla Burnu adyla anlan blgenin yar bataklk ve sazlk olmas bu fikrin uygulanmasna engel odu. Tuzla Burnunun ehir dnda olmas da, bu blgeden vazgeilmesinde etkili olmutu. nk Osmanl bakentinden gelen fermanlar, klann ehir iinde ve deniz kenarnda yaplmasnda srar ediyordu.Bu srarn altnda, denizden bakldnda zmirin kentsel siluetinde devleti hissettirecek bir binann olmay bulunuyordu.stanbulda yaplan klalarn planlarndan dntrlerek elde edilen bir kla plan, vilayet ynetimine gnderilmi ve plana uygun bir arsann temini istenmiti. Bakentin srarlar sonunda, Vali Kona karsnda bulunan bir grup binann istimlak edilerek yktrlmas sonucu aranan arsa yaratld. Bugn Konak Meydan olarak bildiimiz alann 1826 ylndan nceki durumunu grme ansmz olsayd, Sar Klann yerletirildii sahada 10 sabun atlyesi, byk bir tuzhane, 4 kahvehane, 3 manav dkkan, 3 meyhane, eitli vakf dkkanlar, 44 odal bir yahudihane ve baz evlerden oluan bir doku ile karlaacaktk.

Sar Kla, zmirdeki Devlet Sitesinin merkezini oluturuyordu.

Sar Klann Cmle Kaps

Binalar byk ounluu Lale Devri (1703-1730) dneminin nl sadrazam Damat brahim Paann vakfna aitti. ehrin mimarlarndan Mahmut efendinin yapt almalar sonunda, stanbuldan gnderilen planda n grlen kla iin 32.000 metrekare byklnde bir arsaya ihtiya bulunduu ortaya kmt. Belirtilen istimlak sonunda kazanlan alan, ihtiya duyulan arsa iin yeterli gelmeyince, denizden yaklak olarak 13 metre geniliinde dolgu yaplmasna karar verildi ve uyguland. En sonunda 1827 ylnda balayan inaat iin yaklak olarak 1.200.000 kuruluk masraf ngrlmesine ramen yaplan harcama muhammen bedelin yaklak iki katna ulat. Ekim 1829 tarihli bir belge, kla inasnn tamamlandn bildirdiine gre; ilk yazmalardan sonra binann yaklak iki yl iinde bitirildii anlalmaktadr.Fakat Sar Kla kelimenin tam anlamyla ok sorunlu bir bina oldu ve Osmanl Devletinin sona eriine kadar defalarca geni apl tamirat geirdi. nk arsann denizden doldurularak elde edilen ksmnda oluan oturmalar sonucu, binann iindeki koridor kemerlerinde atlaklar meydana gelmiti. Buna ek olarak, Damlack Deresi klann Bahribaba mezarl tarafndaki duvarlarnn hemen yaknndan denize kavuuyor ve youn yalarda bu alanda su birikiyordu. Btn olumsuzluklara ramen kla, zmirin siluetinde heybetli yapsyla yerini alm ve deniz tarafndan bakldnda uzaklardan bile farkedilir olmutu. Hkmet Konann idari bina olarak yerletii alann hemen yannda, Sar Klann da 1829 ylnda bitirilmesiyle, zmirin kamusal merkezinin oluumunda ilk evre tamamlanmt. 3- zmir dadisi XIX. yzyln son eyreine girilirken, eitim sistemindeki deiimlere bal olarak, Avrupa lkelerindeki eitim kurumlar Osmanl mparatorluunda da yaygnlamaya balamt. Vilayet merkezlerinde alan idadilerden birisi de 1886 ylnda zmirde hizmete girdi. dadi binas iin belirlenen yerin tesadfen seildiini sylemek mmkn grnmyor.

zmir dadisi (Lise); 1922 sonrasnda zmir Adliyesi

nk dadi binas tam Hkmet Konann yanna, n cephesi meydana ynelik olarak yaplmt. Dolaysyla kamusal merkezin asli unsurlar arsna bir yenisi daha dahil olmutu. dadi binasnn yerletirilme biimi meydann btnln ihlal edecek ekilde deil de, kelimenin tam anlamyla alann tanmlanm yapsn destekleyecek konumda olduundan, Osmanl yneticilerin meydann kamusal ilevinin farknda olduunun ak bir kant olarak deerlendirilebilir.

dadi binas,1919 ylnda balayan igal sresince Yunan gal Komiserlii binas olarak kullanld. galden sonra ise, zmir Erkek Lisesi adyla bugnk Atatrk Lisesi binasna tand. Eski idadi binas ise 1970 Austosundaki Hkmet Kona yangnna kadar zmir Adliyesi olarak hizmet verdi.Yangn sonrasnda konak yeniden yaptrlrken idadi binas gzden karlarak yktrld. zmir Adliyesi yeni yaptrlan Sigorta bloklarna tanrken, idadi/adliye binasnn yerine imdiki Konak Kaymakaml ve l Milli Eitim Mdrl binas ina edildi. 4- Saat Kulesi zmir Saat Kulesi artk Konak n veya Kla Meydan olarak bilinen alann ortasna yakn bir yerde, yaklak bir yl sren bir yapm srecinden sonra ykseldi. Kule II. Abdlhamidin Osmanl tahtna knn 25.yldnm kutlamalar erevesinde, 1 Eyll 1901 tarihinde trenler ve enliklerle ald. Aslnda ayn nedenle imparatorluun deiik merkezlerinde, kaynaklarn belirttii kadaryla 25ten fazla saat kulesi yaplmt. Saat Kulesi, etrafndaki dier yaplara gre sembolik adan baz farkllklara sahiptir. Modern bir zaman l arac olmasnn yan sra, kule iktidarn cisimlemi iletkeni ilevine de sahiptir.

Saat Kulesi, Konak Meydannndaki yerini 1901de ald.

mparatorluun deiik kentlerinde ykselen saat kulelerinin mimarisi ve ilevinin tad anlam farknn, o dnemin insanlar tarafndan gayet iyi bir ekilde kavrand anlalyor. Saatin grntsnde hem zaman hem de iktidarn izlendiini, dnemin airlerinden Fani efendinin Adana Saat Kulesi iin yazd msralar son derece veciz ve estetik bir dille anlatyor. Diyor ki Fani efendi: Bir muazzam eserdir ki misli yok, naziri yok / Zahiren saat alar, manen hkmet seslenir. Ayn deerlendirme zmir Saat Kulesi iin de geerlidir. Etrafndaki binalarla tanml bir meydan zellii gsteren alann ortasnda ykselen bu zarif yap, alann kullanmnda ksa srede merkez ilevi grmeye balad. Etrafnda bulumalar ve gsteriler dzenlenir oldu. Gerekten de saatin imdi almayan an ve genel yaps itibaryla Sultan Hamidin grnmeden kendini hissettirmek ve etrafnda otorite titreimleri yaratarak iktidarn vurgulama yntemlerine uygun bir ara olmutur. II.Abdlhamidin iktidarn yanstmak amacyla setii semboller genellikle bir sentezi vurgular niteliktedir. Bunlarn karakterini, islami motiflerin ideolojik destek olarak kullanld ada enstrumanlar olarak betimlemek mmkndr. Saat Kulesi de bu tanm yanstan zelliklere sahiptir. Projesinde

vurguland zere kulenin yapsnda Arap mimarisinden esintiler modern izgilerle yanstlrken, kule medeniyetin alametlerinden biriyle buluturuluyordu. Zamann hem izgiselliine hem de dngselliine inanlan ve gnn ezan vakitlerine gre be dilime ayrlarak yaand bir ortamda, insanlarn saat balarna ann darbeleriyle uzaklardan bile duymaya balamalar, padiahn kendini her 60 dakikada hissettirmesini de salyordu. stelik gn artk be vakitte deil, 24 eit dilimde yaanmaya balamt.

Konak Meydan

Geleneksel olann ideolojik payanda ileviyle modern olanla birletirilmesi zellii, kulenin ayrntlarnda da izlenebilmektedir. Saatlerin hemen altnda iki tarafta tura, iki tarafta da Osmanl armas yer almaktayd.Osmanllar hatrlatan ve ven iaret, yaz vb. unsurlarn kaldrlmasyla ilgili kanun ktktan sonra kaznarak yerlerine ay-yldz yaplan arma ve turalar da, geleneksel ve modern sentezini yanstmaktadr. II. Abdlhamit tarafndan yaygn olarak kullanlan Osmanl armas, bu dnemde Sar Klann cmle kaps zerine de yerletirilmiti.

Saat Kulesi ksa zamanda zmirin sembol oldu.

Tura, Osmanl Devletinin yzlerce yldr kulland en nemli egemenlik alametidir ve II. Mahmuta gelinceye kadar binalarn zerine yerletirilmesinden sz etmemiz zordur. nk tura sultanlarn sultanlarn imzasdr ve sadece kendi adlarna bastrdklar paralarda ve ferman/berat tr belgelerde bulunurdu. Bu belgeler de, imparatorlukta sadece nianc yani sadece bir kii tarafndan ekilebilirdi. Osmanl padiahlar bu konuda ok titiz davranrlard. Ender olarak uygulanan el kesme cezas, sanld gibi hrszlk yapanlara deil; sahte ferman dzenleyip tura ekenlere verilirdi. II. Mahmut; devlet kadar eski bir askeri tekilat yani yenieri ocan kaldran, bilindii zere fes giymeyi balatan ve dier pek ok yeni uygulamay, Osmanl diskurundaki deyimiyle bidati sokan padiaht. Saydmz yeniliklere kar oluan itirazlar, giderek muhalif tepkilere dntnden, Sultan Mahmut stanbul surlarndaki ve devleti hissettirmek istedii her yere turasn nakettirmiti. Tahmin edildii

zere, Osmanl saltanatnn srekliliini ve gcn gemiinden aldn kantlayan turay herkesin gzne arpar hale getirerek, yapt yenilikleri merulatrmaya almaktadr. Sultan II. Hamitin Saat Kulesindeki turalar da, saltanatnn meruiyetini gemiten aldn simgeliyordu. Arma ise, modern bir monari haline evrilen Osmanl Devletini temsil ediyordu. Bu zelliklerden dolay da, devlet binalarnda ve kamusal mekanlarda, ok sfatn hak edecek miktarda kullanlyordu. Eski ve yeninin birlikte modern bir aygt olan Saat Kulesinde bir araya getirilmesinden baka kulenin kubbeli emeleri de, bu sentezin dier bir rneidir. Ama belki de en dikkat ekeni saatin kiliseye hatrlatan andr. Bunun tartldna dair bir iaretin bulunmamas ve eletirilmemesi, padiahn yaratmak istedii imajdan rahatsz olunmad dndrse bile, onun onun tercihine itaatla da aklanabilir. nk kamusal mekanlar, resmi binalar ve kule gibi antlar, bir tarihinin deimiyle Mimari ve plastikle boyun edirme ilevine de sahiptir. Sultan Hamitle kule, zmirlilerin zihninde zdelemi olmal ki,uzun ikdidarn da padiaha ve rejime kar oluan tepkinin kuleye yneldii anlalmaktadr. Sleyman Ferid Eczacba anlarnda, II. Merutiyetin ilanndan sonra kuleye saldr da bulunulduundan sz ediyor. Ayn ekilde Cumhuriyetin ilanndan sonra tura ve armalarn kaznarak yerine ay yldz yerletirilmesi de, semboller araclyla rejim ekimesi olarak alglanabilir. 5- Merkez Eklemlenen Binalar: Gureba-y Mslimin Hastahanesi, Vilayet Hapishanesi, Milli Ktphane ve Elhamra Sinemas XIX. yzyl ortalarndan itibaren, devlet sitesinin ortasnda oluan kamusal merkezi belirleyen Hkmet Kona, Sar Kla ve Saat Kulesinden oluan yaplara, yakn evresinde yerleen dier binalar eklemlendi. Bunlarn en erken tarihli olan Gureba-y Mslmin Hastahanesidir. Osmanl Devletinin uygulad Millet Sistemi gerei her cemaatin, kilise, hastahane gibi kendilerine ait hizmet binalarn yaptrma haklar bulunuyordu. Dier Osmanl kentleri gibi zmirde de bu haklar erken tarihlerden itibaren kullanlyordu. Ancak her cemaatin bir hastahanesi olmasna ramen, sadece Mslmanlarn hastahanesi bulunmuyordu. Bu gerekenin belirtildii bir fermana bal olarak, zmir Mslmanlar iin hastahane inaas giriimi 1849 ylnda gndeme geldi. Damlack Deresinin kysnda Mslman mezarlklarnn karsnda ve yine ayn cemaatin mahallelerinin balad yerde mahalle inasna baland. 1851 ylnda eksikler olmasna ramen al yaplarak hizmete alnd. Hastahane iki bloklu olarak yaplm, bloklar arasnda gei, darya kapal bir birimle salanmt.

Mslman Hastahanesi

Mslman Hastahanesinin nc blou ina halinde

XIX. Yzyl balarnda dierlerinden kk olmak zere nc bir blok daha inaa edildi. Cumhuriyet dneminde de ekler yapld. Hastahanenin uzun yllar bahekimliini, zmirin nl tabiblerinden Dr.Mustafa Enver Bey yapt. Eczacba ise daha sonra bu soyad seecek olan Sleyman Ferid Beydi. Gureba-y Mslmin Hastahanesi adyla uzun yllar hizmet veren binann ad, 1932 ylnda Memleket Hastahanesi olarak deitirildi. Devlet hastahanesi olarak hizmet verirken, 1980li yllarn banda Devlet Hastahanesi Yeilyutta yaplan yeni binasna tandktan sonra, Kadn Doum Hastahanesi olarak kullanlmaya baland. Osmanl dneminde yaplan blok dnda kalan ekleri ise, Di Hastalklar Hastahanesine tahsis edildi. Hastahanenin hemen alt tarafnda ise, Aydn Vilayeti Hapishanesi yaptrld. Hapishaneler Osmanl mparatorluuna, Avrupada ortaya klaryla ayn srete giren kurumlard. XIX. yzyl balarnda Avrupa devletlerinde ikencenin nlenmesi iin oluan kamuoyu basksnn da etkisiyle, cezalarn bedene dettirilmesi anlayndan, sulularn toplumdan ayrlarak zel bir mekanda cezalar ekmeleri sonunda, topluma yeniden kazandrlmalar esasna dayal infaz sistemine geii simgeliyordu. Bu konuda bata Fransa, ngiltere olmak zere, Avrupa devletlerinin alm olduu kararlar, Osmanl Devleti de kabul etti ve imparatorluun vilayet merkezlerinde hapishaneler yaplmaya baland. zmirin ilk hapishanesi Cezayir Han idi. Bugn yerinde l zel daresi binas bulunan hann st kat odalar mahkum koular, alt kat odalar ise zaptiye koularna tahsis edilmiti. Avluda kurulan adrlardan birisi revir, dieri ise kantin ilevi grmekteydi.

Vilayet Hapishanesi

1840l yllardan itibaren zel bir hapishane binas yaplmas tartlm olmakla birlikte,1869 ylna dein inaata dair bir gelime salanamad. Belirtilen yl, Hkmet Kona yeniden yaplmaya balarken, binann Kemeraltna uzanan blmnn sonunda hapishane ve zabtiyeler iin bir birim yaplmas da plana dahil edildi.

Elhamra Sinemas

Fakat ksa sre yetersiz geldiinden hapishane ve zaptiyeler Cezayir Hanna geri dndler. Vilayet hapishanesinin yapm hep gndemde kald fakat srekli ertelendi. Nihayet 1883te balanan inaat iin, yapm tartmalar gibi plan tartmalar da yaand. Sonuta Fransz cezaevlerinin planlar model alnarak gelitirilen bir plan uyarnca inaat tamamland. Hapishane yktrlaca 1959 ylna kadar kullanld. Hapishanenin hemen yan tarafnda ise, zmir Milli Ktphanesi ve Elhamra Sinemas yerini ald. Bylece hastahane , hapishane ve ktphane, Sar Kla binasn evreleyen duvarn dibindeki tramvay hatt zerine sralandlar. Binalarn bulunduu cadde Hkmet Konann Kemeralt giriine alan cmle kapsna kyor, oradan denize doru dnp Konak Meydanna ulayordu. zmirde byk bir ktphane yapma fikri, 1911 ylnda Kadzade brahimin teklifi ve bir grup zmirli aydnn giriimleriyle ortaya kt. lk giriim sonu vermese de konu gndemden dmemi 23 Haziran 1912de Beyler Sokandaki Salepiolu Konann selamlk dairesinde Ktphane hizmete balamtr. Dzenlenen piyango ve dier etkinlikler ile balardan elde edilen gelirlerle nce bir sinema kuruldu. Sinemann geliriyle ve Valiliin katklaryla Bahribabada kaldrlan Yahudi mezarl alannda verilen arsa zerinde Ktphane binasnn yapmna baland.Temeller ortaya ktnda zmirde Yunan igal gnleri balamt. naat duraklasa da Ktphane kurma fikrini ldrmeye yetmedi. galden sonra bu kez aslnda, paten sahas yaplmak zere tahsis edilmi olan imdiki binann arsas, vali Kzm Paann giriimiyle Ktphaneye verilir. Bu srada Elhamra Sinemas tadil edilerek, 45.000 lira karlnda alt yllna, stanbuldaki pek Film irketine kiralanr.Sinemann kiras ve yaplan dier yardmlarla yapm tamamlanan bina, Cumhuriyetin 10. yl kutlamalar erevesinde 1933te alr.