TESEV Anayasa Komisyonu Raporu

Trkiyenin Yeni Anayasasna Doru

TESEV

TESEV Anayasa Komisyonu Raporu

Trkiyenin Yeni Anayasasna Doru

Komisyon yeleri (alfabetik srayla)
TESEV Anayasa Komisyonu, Aralk 2010 ve Nisan 2011 tarihleri arasnda bu raporun ana ve alt balklarnn tartld 12 toplant gerekletirmitir. Bu toplantlarda gerekleen tartmalar ve zerinde mutabk kalnan nerileri komisyon raportr Yaprak Grsoy bir metin olarak derlemitir. Komisyon yelerinden Mustafa Erdoan ve Serap Yazc, raportrn metnini esas alarak, TESEV Anayasa Komisyonunun mutabakatn tayan bu raporu komisyon adna kaleme almlardr.

Hasan Cemal, Milliyet Gazetesi mit Cizre, stanbul ehir niversitesi,

Siyaset Bilimi ve Uluslar aras likiler Blm

Ergun zbudun, Can Paker, TESEV

Bilkent niversitesi, Hukuk Fakltesi

Mustafa Erdoan,
stanbul Ticaret niversitesi, Hukuk Fakltesi

Tosun Terziolu, Sabanc niversitesi,

Mhendislik ve Doa Bilimleri Fakltesi

Cengiz Gle, Hacettepe niversitesi Psikiyatri

Anabilim Dal (emekli retim yesi), TBMM 21. Dnem Sivas Milletvekili, Alevi Enstits

Serap Yazc,
stanbul Bilgi niversitesi, Hukuk Fakltesi

Etyen Mahupyan, Zaman Gazetesi, TESEV

Mehmet Salih Yldrm,

Devlet Eski Bakan

Raportr: Yaprak Grsoy, stanbul Bilgi niversitesi, Uluslararas likiler Blm

Yazarlar: Mustafa Erdoan Serap Yazc

TESEV Anayasa Komisyonu Raporu Trkiyenin Yeni Anayasasna Doru

Trkiye Ekonomik ve

Sosyal Etdler Vakf

Bankalar Cad. Minerva Han No: 2 Kat: 3 Karaky 34420, stanbul Tel: +90 212 292 89 03 PBX Fax: +90 212 292 90 46 info@tesev.org.tr www.tesev.org.tr

Yazarlar: Mustafa Erdoan Serap Yazc Raportr: Yaprak Grsoy Yayma Hazrlayan: Aye stnel Yrcal, TESEV

Yapm: Myra Yayn Kimlii: Rauf Ksemen Kapak Tasarm ve Sayfa Uygulama: Serhan Baykara Koordinasyon: Sibel Doan retim Koordinasyon: Nergis Korkmaz Basm Yeri: Yelken Basm Bask Adedi: 300

TESEV YAYINLARI ISBN 978-605-5832-69-8 Copyright Nisan 2011 Bu yaynn tm haklar sakldr. Yaynn hibir blm Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) izni olmadan elektronik veya mekanik (fotokopi, kayt veya bilgi depolama, vb.) yollarla oaltlamaz.

TESEV bu raporun yaymlanmasna katklarndan tr Ak Toplum Vakfna ve TESEV Yksek Danma Kuruluna teekkr eder.

indekiler

NSZ, 5 TRKYENN YEN BR ANAYASAYA HTYACI VAR, 6 ANAYASANIN TEMEL LKELER, 7 BALANGI VE LK MADDELER, 9 KTDARIN KAYNAI VE NTEL, 10 DEVLETN TEMEL AMA VE GREVLER, 11 YURTTALIK, TEMEL VE KLTREL HAKLAR, 12 HUKUK DEVLET, 14 VCDAN VE DN ZGRL VE LAKLK, 16 KUVVETLER AYRILII, 18 Devlet Organlarnn Yaps ve Karlkl likiler, 19 Anayasa Yargs, 22 SYAS PARTLER, 25 Yksek Seim Kurulu, 27 ASKER SVL LKLER, 28 ADEM- MERKEZYETLK VE YEREL YNETMLER, 31

Raporun, Trkiyenin Yeni Bir Anayasaya htiyac Var, Anayasann Temel lkeleri, Balang ve lk Maddeler, ktidarn Kayna ve Nitelii, Devletin Temel Ama ve Grevleri, Yurttalk, Temel ve Kltrel Haklar, Hukuk Devleti, Vicdan ve Din zgrl ve Laiklik, Adem-i Merkeziyetilik ve Yerel Ynetimler blmleri Mustafa Erdoan tarafndan, Kuvvetler Ayrl, Siyasi Partiler, Asker Sivil likileri blmleri ise Serap Yazc tarafndan yazlmtr.

Teekkr
TESEV, bu projenin hayata geirilmesinde verdikleri destek, sre boyunca zverili almalar ve deerli katklar iin tm komisyon yelerine, toplant tartmalarn dikkatli almasyla bir btn haline getiren komisyon raportr Yaprak Grsoya, youn programlar iinde zaman ayrp komisyon adna raporu kaleme alan Mustafa Erdoan ve Serap Yazcya ve projenin asistanln yrten Gizem Balamana ayr ayr teekkr eder.

nsz
Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf (TESEV)

Dnya 20. yzyln son eyreiyle birlikte balayan ve halen devam eden kresel srete, sadece toplumsal ve siyasal olarak deil, zihniyet asndan da kabuk deitiriyor. Modern devlet/toplum ilikisinin gnmz sorunlarnn zmnde yetersiz kald, hatta onlar pekitirdii gzlemi giderek yaygnlayor. Katlmcl, effafl, ikna srelerini, adem-i merkeziyetilii temel alan yeni bir meruiyet zemini aranyor. Bu kresel dnm, zlemeyen yapsal meselelerin farkl bir anlayla ele alnmas yannda, toplumlarn ngrlemez yeni talep ve tercihlerine de hayat hakk tanyan toplumsal szlemelerin yaplmasna bir davet niteliinde. Bunun anlam hibir toplumun temel kavramlar yeniden tanmlama, birlikte yaamann normlarn koyma ve dolaysyla kaderine sahip kma ihtiyacnn grmezden gelinemeyeceidir. Trkiye de 1982de yaplm olan darbe anayasasndan tam otuz sene sonra yeni bir anayasaya sahip olmaya alyor. Yeni bir toplumsal szleme ihtiyac Trkiye iin ok daha belirgin ve acil... nk devralnan siyasi miras, demokrasi olamam, ondan hazzetmemi, hatta onu engellemi bir cumhuriyet anlayn ifade ediyor. Bu yapy koruyan vesayet sistemi altnda resmi ideoloji dinselleirken, toplum korkusu iinde bir devlet ve devlete baml bir vatandalk yaratlm oldu.

Gelinen nokta zmszl kemikletiren, siyaseti paralize eden bir adaptasyon krizidir. Rejimi koruma ve millet yaratma uruna yaplanlar, bugn cemaati yapnn srdrlmesi, toplum olunamamas ve devletle birey arasnda karlkl bir yabanclamann kklemesiyle sonulanm gzkyor. Toplumsal bar ve btnln, huzur ve gvenin, ortak bir gelecek hayalinin yeniden yaratlabilmesi, tepeden gelmi olan bu yapay ideolojik ve hukuksal klfn atlmasn gerektiriyor. Gelecek nesillerin zgrlk alann ak brakan bir anayasay sivil siyaset zerinden kendimiz yaparak vatanda olmak ve bu anayasay birlikte yaparak toplum olmak elimizde... TESEV olarak toplumun bu misyonu tamaya hazr olduuna, devletin asli sahibi haline gelerek hak ettii zsaygy kazanabileceine inanyoruz. Bu amala kurulan komisyonun kaleminden kan elinizdeki rapor, bir TESEV nerisi olmas yannda, komisyon yelerinin ortak inancn da yanstyor. Bizler bu inancn toplumda da karlnn olduunu ve hazrlanan raporun nmzdeki dnemin tartmalarnda yapc bir rol oynayabileceini dnyoruz.

Trkiyenin Yeni Bir Anayasaya htiyac Var

Trkiyenin yeni bir anayasaya olan ihtiyac bugn hemen hemen herkes tarafndan kabul edilmektedir. Aslna baklrsa, bu, 1982 Anayasasnn yapld tarihten beri var olan bir ihtiyat. nk, bu anayasa yapl yntemi bakmndan demokratik olmad gibi, muhtevas asndan da demokratik ve oulcuzgrlk bir toplum idealiyle badamyordu. Gerekten de, 1982 Anayasas resmi ideolojisi, toplumu devlete tabi klan hiyerarik modeli, farkllklar ve eitlilii gayrmeru sayan birliki-trdeliki yaps ve zgrl otoriteye feda etmesi gibi zellikleriyle ada demokrasilerin standartlarndan uzak olduu kadar, Trkiye toplumunun yapsna ve ihtiyalarna da ters dmektedir. Yrrle girdii tarihten buyana 1982 Anayasasnda eitli deiiklikler yaplm olmas da esas olarak bu ihtiyatan ileri gelmitir. Ne var ki, bata 2001 ve 2010da yaplanlar olmak zere, bu deiiklikler toplumumuzun zgrleme ve demokratiklemesine hatr saylr katk yapm olsalar da, bu durum Trkiyenin tamamen yeni bir anayasa yapma ihtiyacn ortadan kaldrmamtr. stelik, bu deiiklikler yrrlkteki anayasann i btnln de bozmutur. te yandan, 2010 Anayasa deiiklii referandumunda ortaya kan semen iradesi karsnda, tamamen yeni bir anayasa yapmak artk ihmal edilemez acil bir grev haline gelmitir. Son yllarda yeni bir anayasann yaplmasnda nasl bir yntem izlenmesi gerektii konusu Trkiye kamuoyunda geni bir ekilde tartld.
6

alma grubumuz siyasi partilerin bu seim kampanyas srasnda yeni anayasayla ilgili kendi gr ve nerilerini kamusal tartmaya aacaklarn da ngrerek, bu seimden kacak olan meclisin yeni anayasay yapmaya yetkili olacan daha nce kamu oyuna aklamt. O tarihten bu yana eitli sivil giriim ve oluumlar yeni anayasa konusunda halkn taleplerini toplayan etkinlikler yaptlar veya kendi anayasa nerilerini kamusal tartmaya atlar. Bu arada, belli bal siyasi partilerin de bu trden hazrlklar yaptklarna ilikin haberler medyaya yansd. Sonu olarak, bizim de beklenti ve ngrmze uygun ekilde, bu seim kampanyasnn ayn zamanda bir anayasa kampanyas hviyetini kazanaca ve Haziran 2011 seimlerinden sonra oluacak olan Meclisin yeni bir anayasa yapma iine giriecei anlalmaktadr. Bu durum da, bir sivil toplum rgt olan TESEVin yeni anayasaya ilikin temel gr ve nerilerini kamuoyuyla paylamasn acil bir ihtiya haline getirmitir.

Anayasann Temel lkeleri

Yeni anayasann hangi temel fikirler ve ilkeler zerine oturmas gerektii, byk lde, hlihazrda yrrlkte olan anayasaya baklarak belirlenebilir. Bu konuda bize yol gstermesi gereken perspektif, 1982 Anayasasnn temel tercihlerini tersine evirmek veya onlardan uzaklamak olmaldr. Bu anayasann karakteristiklerinden biri devlet ve otorite odakl olmas, devleti toplumsal-siyasal varoluun merkezine ve hatta tepesine yerletirmesidir. 1982 Anayasas devletin, yekpare ve trde bir btn veya varlk olarak grd toplumu yukardan aaya bir ekilde dzenlemesini, ona amalar ve dorular tayin, hatta empoze etmesini ve toplumun devletin ngrd bu kstlayc erevenin dna kmamasn/kamamasn ngren bir anayasadr. Bu durum, kanlmaz olarak, birey ve toplum karsnda devlet otoritesinin takviye ve tahkim edilmesi sonucunu dourmutur. Oysa, doru anlamnda anayasa devletin toplumu deil, toplumun devleti dzenledii, onun grev ve yetki snrlarn gerek maddi gerekse usul olarak belirledii bir normlar sistemidir. Baka bir anlatmla, anayasa devlet iktidarn takviye eden bir tr keyfilik ruhsat deil, tam aksine hibir keyfilie ak kap brakmayan bir snrlama belgesidir. Anayasa halkn devlet iin tayin ettii bir ereve ve ona verdii snrl bir yetki belgesidir. Bu arada, doru bir anayasann ilevi devletin topluma bir ideolojik proje dayatmasn merulatrmak olamaz, doru anlamda anayasa tam tersine toplumun kendisini zgr olarak ifade etmesini ve gelitirmesini mmkn klacak bir zemini salamay ama edinir. Yeni anayasa devlet-toplum ilikisini ite bu anlaya uygun olarak tanmlamaldr. Anayasadan beklenen, devletin yetkilerinin erevesini kesin bir ekilde izmektir. Bu balamda, yeni anayasa devletin neleri yapmas gerektiinden ok, neleri yapmamas gerektiini belirlemekle ilgilenmelidir. Yeni anayasann bu ekilde bir yandan devleti snrlarken, br yandan toplumu zgrletirmesi gerekmektedir. Bu da en bata 1982 Anayasasnn ngrd devlet-birey ilikisi modelinin tersine evrilmesiyle, yani bireylerin devlet otoritesi karsnda korunmasna zel bir nem verilmesiyle salanabilir. Bu da temel haklarn zgrlk bir anlayla yeniden dzenlenmesini gerektirmektedir. Bu dzenlemenin ayrca, hem yurttalar arasnda keyfi ayrm yaplmasna dayanak oluturabilecek ifade ve ibarelere yer vermemesi, hem de toplumun eitlilik ve oulculuuna saygl bir uygulamay mmkn klmas gerekmektedir. Bu anlay dorultusunda, Trkiyede devletin demokratikletirilmesinin ilkesel gerekleri u be ana balk altnda toplanabilir:

1. DEVLETN HERHANG BR RESM DEOLOJS OLMAMALIDIR:

1982 Anayasasyla ilgili zgrlk ve demokrasi sorunlarnn ou onun belli bir ideolojiye ayrcalkl, resmi bir stat tanm olmasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla, yeni anayasann devlet iin herhangi bir resmi ideoloji belirlememesi, devletin u veya bu ideolojiyi ayrcalkl kldn ima edebilecek veya bunu artracak bir dilden uzak durmas gerekmek7

tedir. Bu erevede, zgrlk ve oulcudemokratik bir toplum iin varl zorunlu olan temel ilkeleri gsterme dnda, yeni anayasa toplumu dzenleme ve onun ne ve nasl olmas gerektiini buyurma iddias gden hibir ideolojiye atfta bulunmamaldr. Devlet toplumdaki farkl dnya grleri, ideolojiler ve hayat tarzlar karsnda da tarafsz olmal, bunlarn mensuplarna eitlikle muamele etmeli, yine bunlarn hi birini ne kayrmal ne de bunlarn karsnda yer almaldr.

tanm bakmndan nem tamaktadr. Yeni anayasann yurttaln tanmnda etnik armlar olan kavramlardan uzak durmas, din, mezhep ve etnisite fark gzetmeyen ve bunlarla ilgili kavram ve terimlere atfta bulunmayan, tamamen eitliki bir yurttalk tanmna yer vermesi gerekir.

4. DEVLET TEKLT VE LEY BAKIMINDAN SVLLETRLMELDR:

Yeni anayasa ada demokrasinin esaslarndan olan silhl kuvvetlerin sivil denetimi ilkesini tam olarak tesis etmelidir. Trkiyede silhl kuvvetler, kendisine bitii resmi ideoloji bekilii rolnden ald gle, devlet iktidarnn orta ve siyasal sistemin dorudan bir aktr durumundadr. Bu konumun silhl kuvvetlere salad zerkliin ve hatta temsili-demokratik kurumlar zerindeki vesayet imknnn anayasal temellerinin ortadan kaldrlmas ve asker-sivil ilikilerinin sivil ynetim anlayna uygun olarak yeniden dzenlenmesi acil bir ihtiyatr.

2. DEVLET DNLER KARISINDA TARAFSIZ OLMALIDIR:

Devletin dinler ve mezhepler karsnda tarafszl hem zgrlk-oulcu bir toplum anlaynn, hem de likliin bir gereidir. Demokratik devletin dinler ve inanlar karsnda olduu gibi, dinsizlik veya inanszlk karsnda da ayn ekilde tarafsz olmas gerekir. Bu tarafszlk anlay dincilikle veya resmi dinle olduu kadar din kartlnn resmi bir siyaset haline getirilmesiyle de badamaz. Bu erevede yeni anayasa, dayatmac bir uygulamaya dayanak oluturacak ekilde liklii toplumu seklerletirmeyi amalayan bir proje olarak gren anlaytan uzak olmal, tam tersine zgrlk, oulculuk ve toplumsal barn gvencesi olarak bir liklik anlayn kurumsallatrmaldr.

5. DEVLET TEKLTI ADEM- MERKEZLETRLMELDR:

Trkiyede devletin hlihazrdaki siyasi-idari rgtlenmesi demokratik dnyada artk rnei bulunmayan, son derece merkeziyeti bir zellik tamaktadr. Bu yap kamu hizmetlerinin sunumunda ve yerel ihtiyalarn karlanmasnda etkinlik ve verimlilii azaltt gibi, yerel inisiyatiflerin gerilemesine yol amaktadr. Merkeziyeti sistem ayrca kltrel eitliliin yerel dzeyde kendini ifade etmesine ve yerel ynetimlerin demokrasi okullar olmasna da imkn vermemektedir. Bu engelleri amak iin devlet sisteminin adem-i merkeziyeti esaslar dorultusunda yeniden yaplandrlmas ve bu arada yerel ynetim birimlerinin ilgili olduklar yerleim yerlerinin ortak ihtiyalarn demokratik usullerle karlayacak ekilde yeniden dzenlenmeleri gerekmektedir.

3. DEVLET ETNK VEYA KLTREL BR KMLKLE TANIMLANMAMALIDIR:

Yeni anayasann devleti etnik ve kltrel olarak tanmlayan yerleik anlaytan uzaklamas gerekmektedir. Devletin nfusun ounluunu olutursa bile etnik-kltrel bir toplulukla kendisini zdeletirmesi zgrlk-oulcu anlayla badamad gibi, tecrbenin de gsterdii zere, Trkiyede toplumsal bar da tehdit eden yanl bir anayasal-hukuki tercihtir. Bu kimliksel tarafszlk zellikle yurttaln

Balang ve lk Maddeler
Anayasalarn balang blmlerine yer vermeleri zorunlu olmamakla beraber, yeni anayasann bir balang blm iermesi balca iki nedenle uygun olacaktr. lk olarak, 1982 Anayasasnn Balangcnda ifadesini bulan devleti-otoriteryen felsefenin reddedildiinin aka belirtilmesi gerekmektedir. kinci olarak, Trkiyeyi yeni bir anayasa yapmaya gtren nedenler ve temel dncelerin ksaca aklanmas yararl olacaktr. Bu nedenlerle, yeni anayasann Trkiye toplumunun oulcu-demokratik ve sivil rejim idealine ballk iradesini yanstan ksa ve zl bir Balang ksmna yer vermesi ve bunun anayasa metnine dahil olmadnn belirtilmesi uygun olacaktr. Kurucu iradeyi Biz, Trkiye Cumhuriyeti halk olarak ifade etmesi gereken Balang metninin phesiz ideolojik, dini, etnik ve milliyeti referanslardan da arnm olmas gerekir. oulcu demokrasi anlayna ve bireysel zgrlklerin gvence altna alnmasna zel olarak vurgu yapmas gereken Balang metninin u kavram, deer ve ilkelere de zel olarak atf yapmas uygun olacaktr:

Vicdan ve din zgrlnn teminat olarak

liklik

Hukuk nnde eitlik ve herkesin kamu

hizmetlerine eit ulama hakk taahhtlerine ball

Devletin uluslararas hukuktan doan

Bu arada, Anayasann devletin eklini belirtecek olan hkm Trkiye devletinin demokratik bir cumhuriyet olduunu belirtmeli ve bunun tek deitirilemez hkm olduu yine ayn madde iinde ifade edilmelidir. Anayasann Cumhuriyetin niteliklerini belirtecek olan hkm de, Balang ksmnn ieriine paralel olarak, yukarda sralanan ilke ve deerleri barndrmaldr. Maddenin u ekilde formle edilmesi uygun olabilir: Trkiye Cumhuriyeti insan onuruna saygl, insan haklarna bal, hukukun stnlne dayal, ieride ve darda bar, laik ve oulcu bir demokrasidir.

nsan onuru nsan haklar Halk egemenlii Hukukun stnl Aznlk haklarna sayg Kltrel farkllklarn tannmas ve bu
farkllklara sayg

Toplumsal bar

ktidarn Kayna ve Nitelii

Yeni anayasa devlet iktidarnn kaynan ve onun kullanlmasn resmi ideolojiyle ilikilendiren ve bu nedenle demokratik kurumlar, bata askeri olanlar olmak zere, brokratik iktidarn vesayeti altna sokan anlay kesin olarak reddetmelidir. Bu amala, yeni anayasann iktidarn kaynann sadece halk olduunu kesin bir dille belirtmesi gerekir. Bu arada, snrsz iktidar fikrini artran egemenlik terimine anayasada yer verilmesi gibi teknik bir zorunluluk olmad da belirtilmelidir. Tam tersine, anayasada devlet iktidarnn hukuk devleti ve insan haklar erevesinde, uluslararas ve uluslarst hukuka ve Trkiyenin milletleraras taahhtlerine uygun olarak kullanlacann belirtilmesi gerekir.

10

Devletin Temel Ama ve Grevleri

Devletin temel ama ve grevlerinin anayasal olarak tanmlanmas nasl bir devlet istediimizle dorudan doruya ilgilidir. Bu tanmlama veya belirleme iinde iki nemli unsur n planda tutulmaldr: 1) Devletin temel ama ve grevlerinin banda, kiilerin insan onuruna yarar ve zgr bir yaam srmelerini, kendilerini serbeste ifade etmelerini ve gelitirmelerini engelleyen, ayrmcla yol aan ve bu arada kadn erkek eitlii nnde engel oluturan her trl maddi ve manevi faktr ortadan kaldrmak gelmektedir. 2) Devlet, ayrca, toplumun siyasi, sosyal, kltrel ve kimlik farkllklar ieren oulcu yapsn tanmak, bu oulculua sayg gstermek ve onu gerektiinde desteklemekle de ykmldr.

11

Yurttalk, Temel ve Kltrel Haklar

1982 Anayasasnn balca hatalarndan biri yurttal etnik-kltrel imalar olan bir ekilde tanmlamasdr. Onun iin, yeni anayasann yurttal tanmlamakszn, Trkiye Cumhuriyeti yurttalnn temel bir hak olduunu belirtmekle yetinmesi gerekir. Ancak, uygulamada doabilecek ayrmclk ihtimaline set ekmek zere, ayn maddede yurttaln etnik kken, dil ve inan fark gzetmeksizin, kanunlarn ngrd usullere gre kazanlp kaybedilebilecek bir hak olduu da vurgulanmaldr. Genel olarak temel haklar konusuna gelince, yeni anayasa her eyden nce temel haklar zgrlk bir bakla ve tabii hak anlayna uygun olarak tanmlamaldr. Bu tanmda, 1982 Anayasasndan farkl olarak, temel haklar ve zgrlklerin bireylerin dev ve sorumluluklarn da ierdiinin belirtilmesine gerek yoktur, hatta bundan kanmak gerekir. nk, byle bir kayt dev ve sorumluluk duygusundan uzak, ar bireyci bir anlaya kar bir gvence getirmek gibi iyi niyetli bir dnceden kaynaklanyor olsa bile, uygulamada temel haklar ve zgrlklere ar ve makul olmayan snrlamalar getirmek iin bir dayanak olarak kullanlmaya elverilidir. Ayrca, 1982 Anayasasndan bile 2001 deiikliiyle kaldrlm olan, btn hak ve zgrlkleri kapsayan bir genel snrlama hkmne de yeni anayasada yer verilmemelidir. Bunun yerine, Avrupa nsan Haklar Szlemesinde (AHS) olduu gibi, her bir hakla ilgili zel maddede o hakkn niteliine uygun zgl
12

snrlandrma nedenlerini belirtmek gerekir. Temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmas yasann da, ktye kullanmay hakkn kullanmndan fiilen bir zarar doup domadndan bamsz olarak, hak sahibinin gtt amala ve dnya gryle ilikilendiren 1982 Anayasasnn (m. 14) baskc mantndan uzak bir ekilde yeniden tanmlanmasna ihtiya vardr. Bu yeni tanmda Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ilgili 17. maddesi hkmnn esas alnmas uygun olabilir. (Buna gre: Szleme hkmlerinden hibiri, bir devlete, toplulua veya kiiye, Szlemede tannan hak ve zgrlklerin yok edilmesine veya burada ngrldnden daha geni lde snrlamalara uratlmasna ynelik bir etkinlie girime ya da eylemde bulunma hakkn salar biimde yorumlanamaz.) Vicdani ret temel bir hak olarak yeni anayasada yer almaldr. Kimlik belgelerinde ayrmcla sebep olan din hanesi ve dul kategorisi ile kadn-erkek eitliine aykr olarak evlenen kadnlarn elerinin soyadn almasn mecbur tutan dzenlemelerin de kaldrlmas gerekir. Bu arada, halihazrda etnik-kltrel kimlik sorunlarnn Trkiyenin i barn zedeleyen ve demokrasisini kmaza sokan sorunlar arasnda yer ald dnldnde, yeni anayasann kltrel haklar meselesini ihmal etmesi elbette dnlemez. Kltrel haklarn yeni anayasada nasl dzenlenecei konusunda yol gstermesi gereken temel yaklam ise u

ekilde belirtilebilir: Her eyden nce, anayasa hibir ekilde etnik kimliklere referans yapmamal, ancak tm kltrel farkllklara ve hayat tarzlarna saygy temel ilke olarak belirlemelidir. Nitekim anayasann Balang ksm ile devletin temel ama ve grevlerini belirleyen hkmn farkllklar ve oulcu yapy zenginlik olarak gren anlaya dayanmas gerektiini yukarda belirtmitik. Bu, asgari olarak, kltr, kimlik ve cinsiyet temelli ayrmc muamelenin engellenmesini gerektirmektedir. Kltrel haklarn yeni anayasada dzenlenmesi konusunda ayrca Blgesel veya Aznlk Dilleri Avrupa artndan da yararlanlabilir. Bu arada gerekirse kamu denetisinin altnda etnisite, kltr, din-mezhep, cinsiyet, cinsel tercih ve yaam tarz ayrmclna kar uygulamalar gzetipdenetleyecek alt birimler oluturulabilir. Ancak, oulculuk ve farklla sayg kaygsn, farkl kltrlerin korunmasn devlete genel bir dev olarak ykleyecek kadar ileri gtrmek, grnteki ekiciliine ramen, etnik-kltrel gruplara mensup bireylerin tercihlerini kstlayc ve var olan kltrleri dondurucu bir etki de yaratabilir. Dolaysyla, kltrel eitlilik ve farkllk konusunda koruma ve desteklemenin deil tanma ve sayg gstermenin genel bir ilke olarak benimsenmesinin daha uygun olaca kanaatindeyiz. Ancak kltrlerin korunmasn genel bir politika olarak tavsiye etmememiz, baz dezavantajl kltrlerin desteklenmesini gerektiren istisnai durumlarn ortaya kabileceini kategorik olarak reddettiimiz anlamna gelmiyor. Kltrel haklarla ilgili baka bir konu anadilleri resmi dilden farkl olan yurttalarn durumudur. Biz, hakim etnik-kltrel topluluk olan Trklerin anadili olduu iin deil ama lkede en yaygn olarak konuulan ve genel iletiime esas olan dil konumunda olduu iin, Trkenin resmi dil olarak muhafaza edilmesinin uygun olacan dnyoruz.

Ancak, anadili Trke olmayan Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn kamu hizmetlerinden yararlanmasnda kendilerine uygun kolaylklar salanacann da anayasada kayt altna alnmas gerektiinin altn iziyoruz. Bu erevede, ilk ve ortaretim kurumlarnda eitim dilinin de Trke olmas esastr. Ancak resmi dil dndaki dier dillerde, o dillerin geliimini de salayacak ekilde dzenlenmi istee bal dersler olmaldr. Ayrca, Trkenin dndaki Trkiye yurttalarnn anadillerinde eitim-retim yapacak zel eitim kurumlarnn kurulmas da anayasal ilkeler erevesinde serbest olmaldr. Bu arada, anadili Trke olmayan rencilerin ilkokula baladklar yl resmi dile intibaklarn kolaylatrmak ve onlarn anadili Trke olan renciler karsndaki dezavantajl konumlarn telfi etmek zere baz yasal dzenlemeler yaplmasna ihtiya olduunu da belirtme gerei duyuyoruz.

13

Hukuk Devleti

Hukuk devletinin veya hukukun stnlnn yeni anayasann yol gsterici ilkelerinden biri olmas gerektii konusunda hibir tereddt olmamas gerekir. Hukuk devleti ksaca btn devlet faaliyetlerinin hukuk erevesine alnmasn, devletin hibir ekilde hukukun dna kmamasn ngrr. Hukukun stnl esas olarak devlet ynetiminde keyfiliin egemen olmasnn ve gereksiz ve lsz g kullanmnn nne geilmesi yoluyla bireylerin hak ve hukukunun korunmasna hizmet eder. Bu ilke ayn zamanda hukukta belli lde istikrar ve ngrlebilirlii garanti etmek suretiyle kiilere hukuki gvenlik salamas bakmndan da vazgeilmezdir. Hukuk devletinin temel gereklerinden biri yargnn bamszlk ve tarafszldr. Esasen bamszln temel amac tarafszln salanmasdr. Aktr ki, yarg ilevinin ancak bamsz mahkemeler ve gvenceli hkimler tarafndan yerine getirilmesi durumunda hukukun tarafsz uygulanmas ve dolaysyla adalete hizmet etmesi salanabilir. Bu erevede, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun son anayasa deiikliiyle oulculuk ve demokratikleme ynnde yeniden dzenlenmesi isabetli olmutur. Yeni anayasann kimi dzeltmelerle ayn anlay korumas gerekir. Tarafszln salanmas ayrca hkim ve savclarn evrensel bir hukuk anlayna sahip olmalarn, siyasi mlhazalarla hareket etmemelerini ve resmi bir ideoloji basks altnda olmamalarn gerektirir. Bu demektir ki, yukarda anayasann felsefesi ve temel ilkeleriyle ilgili bahislerde belirtilen devletin ideolojik tarafszl yargnn ileyii bakmndan da vazgeilmez nemdedir.

Hukuk devleti btn kamu ilemlerinin bamsz ve tarafsz yargnn denetimine ak olmasn art koar. Ancak, yarg denetiminin hukuk devleti asndan vazgeilmezlii yargnn siyasallamasn ve siyasiidari makamlar yerine geecek ekilde kararlar vermesini merulatrmaz. Aksine, yarg organlarnn yapaca denetimin hukuk erevesi iinde kalmas ve bir yerindelik denetimine dnmemesi gerekir. Dolaysyla yeni anayasann yargyla ilgili hkmleri bu gereklere uygun olarak dzenlenmelidir. Bu erevede, Anayasa Mahkemesinin Trkiye Byk Millet Meclisinin (TBMM) kabul ettii anayasa deiikliklerini esastan denetleme yetkisine sahip olmadnn yeni anayasada kesin bir dille belirtilmesine de ihtiya vardr. Ayrca, yasama organna bal olarak grev yapacak bir ombudsmanlk kurumu kamu idaresinin d denetimi asndan nemli olup yeni anayasada bu kuruma da yer verilmelidir. Kamu idaresinin etkin ve kendi iinde uyumlu bir tarzda ilemesi amacna da hizmet edebilir olmakla beraber, ombudsmanlk veya kamu denetilii kurumunun asl ilevi idarenin hukuka uygunluuna ve temel haklarn korunmasna yapaca katkda kendisini gsterecektir. Bu arada, kamu denetiliinin anayasal bir kurum haline getirilmesinin Devlet Denetleme Kuruluna olan ihtiyac da ortadan kaldraca belirtilmelidir. Esasen bu durum, aada belirtilecei gibi, cumhurbakannn yetkilerinin azaltlmas gereiyle de uyumlu olacaktr.

14

Bu konuda belirtilmesi gereken baka bir husus da, hukukun stnlnn uluslararas alanla ilgili sonulardr. Gnmzde hukukun stnlnn bir i hukuk ilkesi olmann yannda ayn zamanda uluslararas boyutu da bulunduu genellikle kabul edilmektedir. Dolaysyla, i hukukumuzun sadece insan haklar rejimi bakmndan deil fakat bir btn olarak da uluslararas ve uluslarst hukukla uyumlu olmasnn salanmas gerekmektedir. Bunun bir sonucu olarak, uluslararas ve uluslarst hukuk kurallar, uluslararas antlamalar ve bu

arada Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS) ile Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) itihadnn hukukumuzun temelleri arasnda yer ald kabul edilmelidir. Bu erevede, yeni anayasada uluslararas antlama hkmlerinin ulusal kanunlara gre ncelikli olduu genel bir kural haline getirilmelidir. Bylece, uluslararas ve uluslarst hukuka, AHSne veya AHM kararlarna aykr olan kanunlarn Anayasa Mahkemesince iptal edilebilmesinin yolu alacaktr.

15

Vicdan ve Din zgrl ve Laiklik

Trkiyenin Cumhuriyet dnemi anayasa geleneinin en problemli yanlarndan biri ada demokrasilerde genel kabul gren anlaya uygun olmayan bir liklik anlayn benimsemesi ve bunun din zgrl zerindeki olumsuz etkileri olmutur. zgrlk-oulcu tasavvurla uyumayan bu anlay toplumsal bara zarar verdii gibi, Trkiyenin tam olarak demokratiklemesi nnde de bir engel tekil etmitir. Bu nedenle, yeni anayasann dayanmas gereken liklik anlay genel tarafszlk anlayna uygun, zgrle ve toplumsal bara hizmet eder nitelikte olmaldr. Laikliin temel amac, vicdan ve din zgrln gvence altna almak ve toplumun bar iinde birlikte yaamasn salamaktr. Bu da devletin dinler, mezhepler, inan gruplar, inanszlar ve muhtemel tm gruplarn hayat tarzlar karsnda tarafsz olmasn gerektirmektedir. Oysa 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnn oluturduu rnee bal kalarak, 24. maddesinin son fkrasnda bu anlaya tamamen ters den bir hkme yer vermitir. Btn temel haklar iin geerli olan ktye kullanma yasana ek olarak, sadece din zgrl bakmndan ikinci bir ktye kullanma ve din istismar yasa getiren bu fkra yrrlkteki Anayasann din zgrl konusundaki nyargl tutumunu gstermesi bakmndan ilgintir. Bu hkm dindarlarn sivil zgrlklerine dier kiiler iin sz konusu olduundan daha fazla snrlama getirmekle kalmamakta, ayn zamanda onlarn kamusal tartmaya ve siyasete katlmnn ciddi lde kstlanmasna da dayanak oluturmaktadr. Bunun Trkiyenin siyasi rejimi bakmndan pratik sonucu dindarlarn yurttalk statsnn tenzil edilmesi ve onlara neredeyse sadece zel hayat alann ak brakmasdr. Ksaca bu hkm hem zgrlk kartdr hem de antidemokratiktir. Dolaysyla, yeni anayasada buna benzer bir hkme yer verilmemesi gerekmektedir. te yandan, vicdan zgrlnn anayasal bir ilke olduu bir yerde kiileri dinlerini aklamak zorunda brakmak kabul edilebilir bir durum deildir. Byle bir zorunluluk, dini inan ve kanaat zgrlnn evrensel anlalna aykrdr. Dolaysyla, kimlik belgeleri ile pasaportlardaki din (ve mezhep) haneleri kesinlikle iptal edilmelidir. Vicdan ve din zgrlnn evrensel anlaya uygun ve devletin tarafszlyla badar hale getirilmesi iin ilk ve ortaretimde de reform yaplmasna ihtiya vardr. Bu erevede en bata zorunlu din derslerinin kaldrlmas gerekmektedir. Esasen, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Trkiyeyi bu konuda mahkm eden karar bunu hukuki bir zorunluluk haline getirmitir. Bununla beraber, yine Avrupa Mahkemesinin de vurgulad zere, objektif, eletirel ve oulcu ierikte bir Dinler Kltr dersinin kamu okullar mfredatnda seimlik olarak yer almasnda bir saknca yoktur. Dersin ierii her dini eit olarak ele almal ve eitli din ve mezhepleri sosyolojik ve felsefi bir bak asyla, objektif ve

16

eletirel olarak ilemelidir. Bu dersin ana amac rencilerin farkl dinler hakknda bilgi edinmesi ve bar bir hava ierisinde lkenin din ve inan bakmndan oulcu yapsn tanmalarna olanak salanmas olmaldr. Ancak yine de bu dersin ilkretimin 8. snfndan nce konmamas ve rencilere anlaml bir seenekler paketi iinde sunulmas gerekir. te yandan, dinler hakkndaki byle genel bir kltr dersinin ocuklarna kendi inanlar dorultusunda daha derinlemesine din eitimi vermek isteyen ebeveynler asndan yeterli olmayaca aktr. Bu nedenle, kamu okullar dnda zel olarak din eitimi veren kurslar ve kurumlarn almas da, anayasann temel ilkeleri dorultusunda yaplacak bir denetime bal olmak kaydyla, gvence altna alnmaldr. Bu zel din eitiminin ayrca rencilere farkl din ve inan gruplar ile inanszlar hakknda kin ve nefreti alayacak, onlar anti-demokratik tutumlara ynlendirecek nitelikte olmamas da Milli Eitim Bakanl tarafndan denetlenmelidir. Hem din zgrlyle hem de liklikle ilgili baka bir konu da Diyanet leri Bakanlnn anayasal sistemimiz iindeki yerinin belirlenmesi meselesidir. Hlihazrdaki yapsyla Diyanet leri Bakanl belli bir slam anlay dorultusunda esas olarak Snni Mslmanlara hizmet sunmakla grevli, genel idare iinde yer alan bir kamu kurumudur. Bakanln kaldrlmas ideal bir durum gibi gzkmekle beraber, yerine getirdii kamu hizmetleri bata olmak zere hkim olan inan gruplarnn ihtiyalarn karlayan dier zellikleriyle, Diyanet lerinin lavedilmesi bugnn artlarnda mmkn grlmemektedir. Ancak, uzun vadede Diyanet leri Bakanl, temsil ettii gruplardan gelen talepler ve istekler dorultusunda evrilebilir, hatta tamamen kaldrlabilir.

imdilik Diyanet leri Bakanlnn anayasal bir kurum olmaktan karlmasnn ve ayrca din ve vicdan zgrlne saygl olacak ekilde yeniden yaplandrlmasnn daha uygun olaca gr alma grubumuzda ar basmtr. Bu kurumun yaps ve grevleri devletin din karsnda tarafszl; tm dinlere, mezheplere, inanlara ve inanszla eit mesafede durmas ilkesi dorultusunda yeniden dzenlenmelidir. Bu yeniden dzenlemede Diyanet lerinin Babakanlkla ilikili, ancak zerk bir yapya kavuturulmas, kltlmesi ve btesinin daraltlmas hususlar ncelikle dikkate alnmaldr. Ayrca, kendi iinde ileriye dnk deiimlere olanak salayabilmesi iin Diyanet lerinin katlmcl artran mekanizmalarla donatlmas, effaflatrlmas ve toplumdan gelecek taleplere ak hale getirilmesi arttr. te yandan, Diyanet leri Bakanlnn sunduu din hizmetlerinden yararlanmayan mezhep ve dinlere bal cemaatler ile muhtelif inan gruplarnn rgtlenmeleri durumunda, devlet bunlar kamu tzel kiilii olarak tanmaldr. Bu arada, bu ynde talepler gelmesi halinde, ibadethane statsne sahip olmalarndan dolay cami ve mescitlere salanan kolaylklarn cemevlerine de tannmas gerekir. Diyanet lerine bal ibadethanelere tannan vergi, banka hesab ama, tapu sahibi olma, su ve elektrik masraflarnda salanan kolaylklar gibi imtiyazlar, hkim inan gruplar dndaki Mslman ve Mslman olmayan gruplara da tannmaldr. Nihayet, cemaatlerin kendi din adamlarn yetitirmeleri iin gereken kolaylk ve imknlarn salanmas; buna aykr yasal ve fiili engellerin ortadan kaldrlmas gerekir.

17

Kuvvetler Ayrl

Anayasa yapmnn temel hedeflerinden biri, devlet otoritesini hukuk kurallaryla snrlamak, bylece bireyler iin hukukun stnl ile gvence altna alnan bir sistemi yaratmaktr. Bu hedefin nemli aralarndan biri, devletin temel fonksiyonu olan yasama, yrtme ve yarg fonksiyonlarn yerine getirme yetkisini farkl organlara sunmaktr. Kuvvetler ayrl veya fonksiyonlar ayrl olarak ifade edilen bu ilke, devlet iktidarnn bir elde younlamasn ve bireyler zerinde bask yaratmasn nlemektedir. te yandan fonksiyonlar ayrl, her organn dieri zerinde bir tr fren ve denge mekanizmas yaratmasn salamaktadr. Ne var ki, bu frenleyici ve dengeleyici rol, hukukun snrlar iinde cereyan ettii takdirde, gerek bir fonksiyonlar ayrlndan ve bu ilke ile snrlanm bir devlet iktidarndan sz edilebilir. Daha ak bir deyile, kuvvetler ayrl, devlet organlarnn birbirlerinin anayasal fonksiyonlarn yerine getiremeyecek lde hareketsiz klan, ksacas kuvvetler arasndaki atmay meru gren bir sistem deildir. Nitekim, pek ok nedenle hakl eletirilere konu olan 1982 Anayasas dahi Balang blmnde kuvvetler ayrlnn Devlet organlar arasnda stnlk sralamas anlamna gelmeyip, belli Devlet yetki ve grevlerinin kullanlmasndan ibaret ve bununla snrl meden bir iblm ve ibirlii olduu ifadesine yer vermitir. Buna ramen, Anayasann yrrl sresince zellikle son yllarda, devlet elitlerinin kontrolnde olan yksek yarg kurulularnn, kimi zaman ise parlamento ounluu ile gr ayrl iinde olan cumhurbakanlarnn

anayasal yetkilerini, halkn temsilcilerinin tercihlerini hkmsz klacak biimde ktye kullandklar pek ok olay yaanmtr. Bylece, anayasa koyucunun iradesinin aksine kuvvetlerin ayrl ilkesine deil, kuvvetler aras atmaya dayanan, bu atmalarn kamuoyuna meru olarak takdim edildii bir sistem oluturulmutur. phesiz bu noktada vurgulanmas gereken nemli bir husus, kuvvetler ayrl ilkesinin evrensel anlam gereince, devlet organlarnn birbirlerinin yetki alanna giren konularda eylem ve ilem yapmaktan ksacas, yetki gasp anlamna gelen tutumlardan zenle kanmalarnn zorunlu olmasdr. Hukukun stnl ile snrlanan bir anayasa dzeninde, devlet organlar ve makamlarnn ancak kendilerine anayasa hkmleriyle sunulan yetkileri kullanabilecekleri aktr. Bu nedenle, bu tr bir sistemde hibir devlet organ veya makam, hibir gereke ile dierinin yetki alanna dahil olan konularda eylem ve ilem yapamaz, hibir gereke bu tr eylem ve ilemleri merulatramaz. Bu son nokta, kuvvetler ayrl ile hukuk devleti ilkelerinin, devlet otoritesini snrlamak konusunda birbirlerini tamamlayan ortak bir hedefe yneldiklerini gstermektedir. Nitekim, her iki ilke de anayasacln ortaya kt 18. yzylda e zamanl olarak ekillenmi, gnmze kadar geen sre iinde de varlklarn ve nemlerini koruyagelmilerdir.

18

DEVLET ORGANLARININ YAPISI VE KARILIKLI LKLER a) Yasama

Yasama ile ilgili olarak cevaplanmas gereken ilk soru, bu organn yapsnn nasl olaca meselesidir. Bu noktada tek meclisli veya iki meclisli olmak zere iki alternatif mevcuttur. ki meclisli bir parlamento yaps, federalizmin doas gerei zorunlu kld bir sonutur. Buna karlk, teki (niter) devlet dzenleri iin iki meclisli bir parlamento yaps, anayasa koyucunun tercihiyle belirlenmektedir. niter devlet dzenlerinde iki meclisli parlamentoyu tevik eden faktr, ikinci bir meclis araclyla anayasann stnln korumak arzusudur. Ne var ki tecrbeler, ikinci meclisler tarafndan kanunlarn bir kez daha gzden geirilmesi suretiyle yaplan siyasal denetimin, anayasann stnl kuralnn korunmasnda etkili bir yntem olmadn gstermitir. stelik ikinci bir meclisin varl, yasama srecinin ar ilemesine de yol amaktadr. alma grubumuz, yrtmeye kyasla daha yava ileyen yasama organn iki meclisli bir yapyla daha da yavalatmay uygun grmemitir. stelik, Trkiyenin ihtiya duyduu liberalleme, demokratikleme ve sivilleme reformlarnn genilii ve eitlilii, yasama srecini yavalatacak her tr giriimden kanmay, aksine bu srece etkinlik ve srat kazandracak tedbirlere ynelmeyi gerektirmektedir.

bakanlar kuruluna tannd, cumhurbakannn yetkilerinin ise sembolik konularla snrland klasik parlamentarizmin Trkiye iin en uygun tercih olduunu dnmektedir. 1982 Anayasasnn, gl yetkilerle donatlm bir cumhurbakanl ile parlamentarizmin temel unsurlarnn yer ald melez bir hkmet sistemini benimsemi olmas, uygulamada ciddi sorunlar yaratmtr. Bu sorunlardan en nemlisi, gl yetkileri haiz cumhurbakanlarnn, kendileriyle farkl eilimdeki bir parlamento ounluu ile kar karya olduklarnda, anayasal yetkilerini yasama ve yrtme srecini kilitleyecek biimde kullanm olmalardr. Bu ise hkmetleri, semenlerine vaat ettikleri politikalar izleyemez hale getirerek, temsili demokrasinin nemli lde anmas sonucunu yaratmtr. stelik bu tablo, kamu hukukunun temel bir prensibi olan yetkide ve sorumlulukta paralellik kuralyla da badamamaktadr. Bu kural, yetkili olann sorumlu, sorumsuz olann ise yetkisiz olmas gerektii anlamna gelmektedir. Nitekim klasik parlamenter sistem, cumhurbakannn yetkisizliini ve sorumsuzluunu, yrtme fonksiyonunun yerine getirilmesinde asl yetkinin bakanlar kurulunda olmasn, bakanlar kurulunun ise bu yetkilerden dolay parlamentoya ve topluma kar sorumlu klnabilmesini gerektirmektedir. 1982 Anayasasnn yaratt sistemde, parlamenter gelenein etkisiyle cumhurbakannn sorumsuzluu hkmne yer verilmi, ancak cumhurbakanlna parlamentarizmin zyle badamayan gl yetkiler sunulmutur. Bylece, sorumsuz olann yetkili olduu, sorumlu olann ise yetki kullanamad, dnyada rnei olmayan melez bir hkmet sistemi domutur. 21.10.2007 halkoylamasnda cumhurbakannn halk tarafndan seimi usulnn benimsenmesiyle, bu melez yap daha da glenmitir. Bundan byle, cumhurbaka-

b) Yrtme
Yrtme organnn yaps ve yasamayla olan ilikileri, dorudan doruya hkmet sistemi tercihiyle ilgili bir konudur. alma grubumuz, yeni anayasann parlamenter demokrasinin icaplarna uygun hkm ve mekanizmalar kabul etmesi konusunda mutabktr. Bu nedenle grubumuz, yrtme yetkilerinin cumhurbakan ve bakanlar kurulu arasnda paylald, yrtmeye ait asl yetkilerin

19

nyla, hkmet ve parlamento ounluu arasnda gr ayrlklar ortaya ktnda, cumhurbakan halk tarafndan seilmenin manevi rolnn de etkisiyle, anayasal yetkilerini sonuna kadar kullanmakta tereddt gstermeyecek, bylece evvelce de ortaya km olan devlet hayatnn kilitlenmesi sorunu daha da vahim boyutlara ulaabilecektir. Bu nedenle alma grubumuz, klasik parlamentarizmin doas ile yetki ve sorumluluun paralellii ilkesine uygun olarak, yetkisiz ve sorumsuz bir cumhurbakanl yapsnn kabul edilmesi gerektii grndedir. Ne var ki grubumuz, bu yetkisiz ve sorumsuz cumhurbakannn 2007 Anayasa deiiklii ile benimsendii gibi, halk tarafndan seilmesi gerektii dncesinde de mutabktr. Bu dnceyi hakl klacak eitli faktrler mevcuttur. Bunlardan biri, bugne kadar cumhurbakanl seimlerinin, bu makama izafe edilen vesayet rol nedeniyle, devlet elitleri ve parlamento ounluunu kar karya getirmi olmasdr. Nitekim cumhurbakannn seimi, gerek 1961 Anayasas gerekse 1982 Anayasasnn yrrl dneminde siyasal krizlere yol amtr. 1961 Anayasasnn yrrl sresince cumhurbakannn seiminin kriz yaratma potansiyeli, bu makama asker kiilerin seilmesiyle nispeten zayflatlmtr. Ne var ki bu yntem, halkn temsilcilerine ait olmas gereken bir makamn, askeri otoritenin kontrolne gemesi gibi demokratik olmayan bir model yaratmtr. Ancak bu model, Anayasann yrrlnn son dneminde ilememi, Nisan 1980den 12 Eyll 1980e kadar geen srede TBMM yeni cumhurbakann seememi, bu makam vekalet yolu ile doldurulmutur. Bu nedenle Milli Gvenlik Kurulu (MGK) ynetimi, TBMMnin cumhurbakann seecek uzlamay dahi salayamamasn, mdahaleyi tevik eden faktrler arasnda deerlendirmitir.

Ayn nedenle 1982 Anayasasnn cumhurbakannn seimini dzenleyen 102. maddesi, cumhurbakannn seimini kolaylatracak, parlamentoyu adaylar zerinde uzlamaya zorlayacak biimde kaleme alnmtr. Nitekim, 8, 9 ve 10. Cumhurbakanlarnn seimi, parlamenter srete hibir kilitlenme olmakszn gereklemitir. Ne var ki, 11. Cumhurbakannn seimi, devlet elitleriyle parlamento ounluunu kar karya getirmitir. Bu tablo, sadece bir anayasa krizine deil, ayn zamanda demokratik srecin Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) tarafndan yaynlanan bir e-muhtra ile kilitlenmesine de yol amtr. Bu tecrbelerin neticesi olarak TBMM, Mays 2007de cumhurbakann seme yetkisini halka tanyan bir anayasa deiikliini kabul etmitir. Bu deiiklikle, cumhurbakannn seimi srecinin kriz yaratma potansiyeli kesin olarak ortadan kaldrlmtr. alma grubumuz, halka sunulan bir yetkinin geri alnmasnn, semenler zerinde menfi bir etki yaratacan dnerek, bu usuln muhafazasnda mutabk kalmtr. stelik, cumhurbakannn halk tarafndan seimi ynteminin alma grubumuzun benimsedii yetkisiz cumhurbakanl modeliyle herhangi bir eliki yaratmadn da belirtmek gerekir. Gerekten; Avusturya, Finlandiya, rlanda ve zlandada cumhurbakanlarna sadece sembolik yetkilerin tannd klasik parlamenter sistem benimsendii halde, cumhurbakann seme yetkisi halka tannmaktadr. u halde, sembolik yetkileri haiz bir cumhurbakannn halk tarafndan seilmesinde, baz evrelerin iddia ettii gibi, herhangi bir tutarszlk mevcut deildir. Yeni anayasa srecinin nemli konularndan biri, hkmet sistemi tercihi olacaktr. Son gnlerin tartmalar da dikkate alndnda, bu srete bakanlk sistemine gei nerisinin gndeme gelebilecei izlenimi domaktadr. Yukarda da belirttiimiz gibi, alma grubumuzun

20

hkmet sisteminin tr ile ilgili tercihi, parlamentarizmin muhafazas ynndedir. Bu yzden grubumuz, bakanlk sisteminin avantaj ve dezavantajlar konusunda ayrntl deerlendirmeler yapmak gereini duymamtr. Yeni anayasann yapm srecinde, bakanlk sistemine gei, bir teklif halinde parlamentonun gndemine geldii takdirde, grubumuz bu konudaki grlerini bamsz bir almayla kamuoyuna sunacaktr.

drlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdan kanaatlerine gre hkm verirler. Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Grlmekte olan bir dava hakknda Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz hkmne yer vermektedir. Ne var ki uygulamada, sadece siyasal aktrlerin deil, asker-sivil brokratlarn da yargnn bamszln tehdit eden tutumlar sergileyebildikleri grlmektedir. Bu nedenle alma grubumuz, yeni anayasada yargnn kurumsal bamszln garanti etmek iin, 138. maddeye paralel bir hkmn yer almas gerektii, ancak bu tr bir dzenlemenin hedefe ulamada tek bana yeterli olmayaca dncesindedir. Bireysel bamszlk: Yarg gcnn kendisinden beklenen fonksiyonu yerine getirebilmesi, hkim ve savclara bireysel bamszlk gvencesinin sunulmasn gerektirir. Bireysel bamszlk, hakimler ve savclarn anayasa ve kanunlardan kaynaklanan grevlerini yerine getirmeleri nedeniyle, zlk haklarndan yoksun kalabilecekleri endiesini tamalarn engelleyen tedbirleri ifade eder. Bu tedbirlerin en nemlisi, yarg mensuplarnn zlk haklar konusunda karar verme yetkisinin zerk kurullara ait olmasdr. Bu kurullarn zerklii ise; ye kompozisyonu, yelerin seiminde izlenen yntem, kararlarnn effafl, bu kararlara kar etkin bir itiraz ve yarg denetiminin mevcut olmasna baldr. Demokratik dnyadaki rneklerle Trkiyenin yesi bulunduu Avrupa Konseyinin baz kurulularnn yaynladklar raporlar, yksek yarg kurullarnn hangi yapsal zellikleri tamalar gerektiini gsteren veriler sunmak-

c) Yarg
Devlet organlarna tannan karlkl yetkilerin nitelii, dolaysyla hkmet sisteminin tr ne olursa olsun, demokratik bir anayasa dzeni iin vazgeilmez olan temel prensip, yargnn tarafszl ve bamszldr. Gerekten yargnn tarafsz ve bamsz bir g olmas, yasama ve yrtme gibi siyasal organlarla idari makamlarn yetkilerini hukukun stnlne bal kalarak kullanmalarnn en nemli garantisidir. Bu ayn zamanda, anayasal hak ve zgrlklerin seilmi ve atanm makamlarn eylem ve ilemleriyle keyfi olarak snrlanmasn engellemektedir. Ne var ki, yargnn, devlet otoritesini hukukun stnl ile snrlayan bir fonksiyon icra etmesi, bu organn tarafszlk ve bamszlnn garantisiyle mmkndr. Bir hukuk devletinde asl olan, yargnn kendisine intikal eden uyumazlklar hibir -iktisadi, siyasi, sosyal, kltrel vb.- etki altnda kalmakszn, hukukun snrlar iinde zmesidir. Bunu salamann en nemli aralarndan biri ise, bamszlk ilkesidir. Yargnn bamszlnn, kurumsal ve bireysel olmak zere iki boyutu mevcuttur. Kurumsal bamszlk: Kurumsal bamszlk, yarg kurulularnn grevlerini, seilmi ve atanm dier organ ve makamlarn herhangi bir basks olmakszn yerine getirebilmelerini ifade etmektedir. Bu amala Anayasamz, 138. maddesinde Hkimler, grevlerinde bamsz-

21

tadr. Buna gre yksek yarg kurullar, sadece yarglk mesleinden gelen yelerden olutuklar takdirde, mesleki kooptasyon ihtimali ortaya kmaktadr. Bu yzden, yarg kurullarnn yarglk mesleinden gelen yelerle, bu meslekten olmayan avukatlar, hukuk profesrleri gibi yelerin oluturduu karma modele sahip olmas nerilmektedir. Yarglk mesleinden gelen yelerin, -ilk derece, istinaf ve yksek derece hkim ve savclar olmak zere- yargnn tmn temsil edecek biimde, kendi eitleri tarafndan seilmeleri gerekmektedir. Yarglk mesleinden gelmeyen yelerin ise parlamentolar tarafndan nitelikli ounluk kuralna bal olarak seilmeleri nerilmektedir. Bylece, yksek yarg kurulunun ye kompozisyonu, bir yandan yargnn tmnn temsiline olanak tanrken, dier yandan da bu kurulun demokratik meruiyet esasna dayanmasn salayacaktr. Bu ise, tm yarg sisteminin meruiyetini glendirecek nemli bir faktrdr. te yandan, yksek yarg kurullarnn kararlarnn effafl, bu kararlara kar etkin bir i denetim mekanizmasnn mevcut olmas ve kararlar aleyhine yarg yoluna mracaatn mmkn olmas, yarg mensuplarnn bireysel bamszlklarn glendiren faktrler arasndadr. 12 Eyll 2010da kabul edilen Anayasa deiiklii, HSYKya bu verilerle nemli lde rten yeni bir yap kazandrmtr. alma grubumuz, HSYKnn yeniden yaplandrlmasn salayan bu deiikliin olumlu olduu dncesindedir. Ancak grubumuz, yeni anayasa ile cumhurbakanna HSYKya ye seme yetkisinin tannmamas gerektii grndedir. Bu gr, grubumuzun, snrl yetkileri haiz bir cumhurbakannn mevcut olduu parlamenter demokrasi ynndeki tercihiyle de uyumludur. alma grubumuz, yeni anayasann HSYKy dzenleyen hkmn22

HSYK yelerinin en az te biri TBMM

tarafndan, nitelikli ounluk ile seilmeli, seim srecinin effafln salamak amacyla adaylarn kamuoyuna tantmn salayacak yntemler benimsenmeli, yaynlanarak, bu kararlara effaflk sunulmal, rna kar yarg denetimine olanak tannmaldr.

HSYK kararlar Kurulun internet sitesinde Kurulun disiplin cezas ieren tm kararla-

ANAYASA YARGISI
Anayasa Mahkemesinin (AYM) asl grevi, kanunlarn anayasaya uygunluk denetimini yapmaktr. Bu grevi erevesinde Mahkeme, anayasaya aykr kanunlar iptal ederek, bu kanunlarn hukuki varln sona erdirmektedir. Bu, bir tr negatif kanun koyma yetkisidir. Bu yzden tpk parlamentolar gibi, anayasa mahkemelerinin de demokratik meruiyet esasna dayanmas gerekir. Nitekim Bat demokrasilerinde, anayasa mahkemesi yelerinin belirlenmesinde, halkn iradesinin etkili olduu modeller benimsenmitir. Almanya, Polonya ve Macaristanda Anayasa Mahkemesi yelerinin tmn parlamentolar semektedir. Fransada dokuz yeden oluan Anayasa Konseyinin yesi halkn setii cumhurbakan, alt yesi ise, her iki Meclisin bakanlar tarafndan seilmektedir. 15 yenin yer ald talyan Anayasa Mahkemesinin yelerinden bei hkmete, bei yarg organnca, bei ise Parlamentonun ortak toplantsyla seilmektedir. 12 yeli spanyol Anayasa Mahkemesinin yelerinden drd Temsilciler Meclisi, drd Senato, ikisi yarg, ikisi hkmete seilmektedir. Merkezilemi bir anayasa yargs sisteminin olmad, bu nedenle kanunlarn anayasaya uygunluk denetiminin Yksek Mahkeme (Supreme Court) tarafndan yapld ABDde de bu Mahkemenin tm yelerini belirleme yetkisi halkn setii bakana aittir. Ne var ki bakann

de aadaki hususlarn dikkate alnmas gerektii konusunda mutabakat salamtr:

tercihleri, Senatonun onayna tabidir. Bu yzden, ABD Yksek Mahkemesinin demokratik meruiyeti iki farkl kaynaktan beslenmektedir. 1982 Anayasasnn orijinal metnine gre ise Anayasa Mahkemesinin 11 asl 4 yedek yesini seme yetkisi cumhurbakanna tannmtr. Cumhurbakan bu yelerden bir ksmn dorudan, bir ksmn ise eitli kurumlarn gsterdikleri adaylar arasndan dolayl olarak semektedir. 12 Eyll 2010da kabul edilen Anayasa deiiklii, 17 yeden oluan Anayasa Mahkemesinin sadece n seme yetkisini TBMMye tanmtr. alma grubumuz Anayasa Mahkemesinin ye kompozisyonuna ilikin bu deiikliin nemli, ancak yetersiz olduu dncesindedir. Grubumuz, yeni anayasann Anayasa Mahkemesini dzenleyen hkmlerinin aadaki ilkelere dayanmas gerektii konusunda mutabktr.

dikkate alnarak, bu seimlerde nitelikli ounluk esas benimsenmelidir.

Btn bunlara ek olarak, Mahkeme

yeliine aday olanlarn, Anayasa ve nsan Haklar Komisyonlarnn birleik toplantsnda public hearing srecine tekabl eden, bir tr kamuya ak mlakata tabi klnmalar salanmaldr. Bu, adaylarn kamuoyunda yeterince tannmasna, bylece TBMM tarafndan yaplan seimlerin daha gl bir meruiyete dayanmasna zemin hazrlayacaktr. Adaylar zerindeki kamuoyu deerlendirmeleri seim srecinden nce gerekleeceinden, yelik stats edinildikten sonra bu statnn meruiyetini zedeleyecek tartmalar engellenmi olacaktr.

yelerin grev sreleri bugn olduu gibi

12 ylla snrlanmal, yeniden seim mmkn olmamaldr.

Anayasa Mahkemesinin, bugn olduu

gibi, 17 yeden olumas kabul edilebilir. Ancak, 12 Eyll 2010 deiiklii ile bireysel bavuru hakknn tannmas, Mahkemenin i ykn nemli lde artracaktr. Bu husus dikkate alnarak, Yksek Mahkemenin ye saysnn artrlmas da dnlebilir. olursa olsun, yelerin bir blm veya yars yksek yarg kurulularnn genel kurullar tarafndan seilmelidir. Aada grlecei gibi alma grubumuz Askeri Yksek dare Mahkemesi ve Askeri Yargtayn ilgas hususunda mutabk kaldndan, Anayasa Mahkemesine ye seecek yksek yarg kurulular Yargtay ve Dantay olacaktr.

Anayasa Mahkemesinin bugn olduu

gibi, daireler ve genel kurul halinde almas usul benimsenmelidir. Ancak, kanunlarn anayasaya uygunluk denetimi siyasi partilerin kapatlmas davalar ve Yce Divan yarglamalar genel kurulun yetkileri arasnda yer almaldr.

Anayasa Mahkemesinin ye says ne

Anayasa Mahkemesinin 1961

Anayasasndan bu yana anayasal yetkilerini amak konusunda giderek glenen eilimi dikkate alnarak, Yksek Mahkemenin yetkilerini Anayasann ngrd snrlar erevesinde kullanmasn salayacak eitli tedbirler dnlmelidir. Bu balamda yeni anayasada Anayasa Mahkemesinin anayasa deiikliklerini hibir gereke ile esas ynnden denetleyemeyecei hkmnn yer almas yararl olabilir. Siyasi partilerin kapatlmas veya hazine yardmndan mahrum ye tamsaysnn 2/3 kural aranmaldr.
23

AYM yelerinin en az yars TBMM tarafndan seilmelidir. Bylece Yksek Mahkemenin demokratik meruiyeti glendirilmelidir. Ne var ki, Anayasa Mahkemesi yelii grevinin nemi

klnmas kararlarnda, bugn olduu gibi,

 Anayasa dzeninin, demokrasi ve insan

haklarnn evrensel standartlarna uyumunu salamak amacyla Yksek Mahkemeye, kanunlarn temel hak ve zgrlklere ilikin uluslararas antlama uygunluunu itiraz yolu ile denetleme yetkisi tannmaldr. Bu tr bir yetki, parlamentonun kanun yapma yetkisini demokrasi ve insan haklarnn uluslararas llerine uygun olarak kullanmasn tevik edecektir. te yandan, yarg kurulularnn Anayasamzn 90. madde-

sinde yer alan emredici kural bugn olduu gibi, ihmal etmelerini de engelleyebilecektir.

Nihayet, bugne kadar yaanan tecrbeler

nedeniyle Anayasa Mahkemesinin tm yetkilerini hukukilik denetimi ile snrl olarak kullanmas gerektii, yerindelik denetimi yapamayaca, anayasa koyucu veya kanun koyucu gibi hkm tesis edemeyecei ak bir anayasa kuralna dntrlmelidir.

24

Siyasi Partiler

Trkiyede demokratiklemeyi engelleyen en nemli faktrlerden biri, genel olarak siyasal haklarn, daha zgl olarak ise, siyasi parti hrriyetinin devletin resmi ideolojisi ile snrlanmasdr. Bu, oulculuk ve temsil esasna dayanan bir dzenin kurulmasn byk lde gletirmektedir.

Siyasi partilerin yasaklanmas ve kapatlmas

Siyasi partilerin demokrasiyi ortadan kaldran faaliyetleri nedeniyle yasaklanmas dncesi, ilk kez 1949 Bonn Anayasasnda ifadesini bulmutur. Ne var ki Almanyada parti yasaklar oulcu demokrasiyi, demokrasi kart partilere kar korumann bir arac olarak kabul edilmitir. Bu yzden Almanyada bugne kadar sadece iki siyasi parti Anayasa Mahkemesi kararlaryla kapatlmtr. Trkiyede ise parti yasaklar oulcu demokrasiyi deil, devletin resmi ideolojisini korumann, meru siyaset alann bu ideoloji ile snrlamann bir arac olarak kabul edilmitir. Bu nedenle, 1982 Anayasas dneminde 19 siyasi parti Anayasa Mahkemesi kararlaryla kapatlmtr. Bu kararlar, Trkiyenin bireysel bavuru hakkn tand 1987den itibaren AHM tarafndan denetlenerek, biri hari olmak zere, AHSye aykr grlmtr. te yandan bu kararlar Venedik Komisyonunun 1999da yaynlad Siyasi Partilerin Yasaklanmas Ve Kapatlmas le Benzeri Tedbirler Hakknda Yol Gsterici lkeler balkl raporundaki llerle de badamamaktadr. Bu rapora

gre: Siyasi partilerin yasaklanmas veya zorla sona erdirilmesi, ancak iddet kullanmnn savunuculuunu yapan veya demokratik anayasal dzeni ykmak iin iddeti bir politik ara olarak kullanan ve bylece anayasa tarafndan gvence altna alnan haklar ve zgrlkleri tahrip eden partilere ilikin olarak mazur grlebilir. Bir partinin, Anayasann barl bir ekilde deitirilmesinin savunuculuunu yapmas, bu partinin yasaklanmas veya kapatlmas iin yeterli olmamaldr. Trkiyede parti yasaklarnn siyasi parti hrriyetini ortadan kaldracak lde uygulanmas, zellikle 14 Mart 2008de Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) aleyhine kapatma istemine dayanan bir davann almas, Avrupa Konseyini Trkiyedeki parti kapatma rejimini incelemeye tevik etmitir. Sonu olarak Venedik Komisyonu, Mart 2009da Trkiyedeki parti yasaklarn inceleyen bir rapor yaynlamtr. Bu rapora gre, Trkiyede parti yasaklarnn ar lde uygulanmasnn iki nedeni mevcuttur. Bunlardan biri, kapatma nedenlerinin ok sayda olmas, bu nedenlerin mphem ve mulak kavramlardan olumasdr. Dieri ise, kapatma davalarnn almasnda izlenen usul kurallardr. alma grubumuz, AHS hkmleri, AHM itihatlar, Birlemi Milletler Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi hkmleri ve Venedik Komisyonunun 1999 ve 2009 tarihli raporlarn dikkate alarak, aadaki hususlarda mutabk kalmtr.
25

 Yeni anayasa, siyasi partilerin serbeste

kurulmalar ve faaliyette bulunmalarn ancak istisnaen uygulanacak bir kurala dntrmelidir. Bu ise siyasi partilerin kapatma nedenlerinin; iddete bavurma, iddet arsnda bulunma, kin ve nefreti tevik etme ile snrlanmasn gerektirir. salayacak biimde, kapatma yaptrmn

kapatma davasn resen harekete geirememelidir.

lgili Komisyonun kararn takiben

karar verebilir.

Yargtay Cumhuriyet Basavcs yapaca inceleme neticesinde dava amamaya da

Yargtay Cumhuriyet Basavcs, ceza

Bir siyasi partinin tzk ve programnda

Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin

yarglamas hukukunun ilkelerine uygun olarak kapatma davasna konu olan siyasi parti lehinde ve aleyhindeki tm delilleri dosyaya eklemek zorundadr. ddianamenin sadece aleyhteki deliller esas alnarak hazrlanmas, savclk makamn bir tr hkm makamna dntren, bu nedenle adil yarglanma hakkn engelleyen bir uygulamadr.

yer alan ifadeler, ancak Birlemi Milletler 20. maddesinde yer alan hkmle eliecek biimde, nefret sylemi ierdii takdirde, davaya konu olabilmelidir. stelik bir siyasi partinin tzk veya programnda bu tr ifadelerin yer almas, dorudan doruya kapatma davasnn almasna neden oluturmamal, ancak yetkili makamlarn bu Yargtay Cumhuriyet Basavcl olabilir- uyarsna ramen bu ifadelerin deitirilmemesi yahut partinin sylemlerinde benzer ifadelerin tekrarlanmas kapatma davasnn harekete geirilmesine yol aabilmelidir.

Yeni anayasa, kapatma davasn amaya

yetkili olan Yargtay Cumhuriyet Basavcsn seme yetkisini Yargtay Genel Kuruluna tanmaldr. Genel Kurul bu yetkiyi ye tamsaysnn te ikisi ile kullanabilmelidir. Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn grev sresi ise, AYM yelerinin grev sresine paralel bir biimde snrlanmaldr. Yeniden seim mmkn olmamaldr.

Kapatma nedenlerinin snrlanmas kadar,

kapatma davasnn dayand usul kurallar da nem tamaktadr. Bu nedenle, kapatma davasn harekete geirme yetkisi, Almanya ve spanyada olduu gibi, halka hesap verme yeteneine sahip olan organlara tannmaldr. Grubumuz, yeni anayasa ile bu yetkinin TBMM Anayasa Komisyonu ile nsan Haklar Komisyonu yelerinden oluan zel bir komisyona tannmas gerektii dncesindedir. Bu zel komisyon, ancak ye tamsaysnn te ikisi ile kapatma davasnn alabileceine karar verebilir. Yargtay Cumhuriyet Basavcs ancak bu karar takiben dava ama
26

Bir siyasi partinin kapatlmasna veya

Anayasa Mahkemesi Genel Kuruluna

hazine yardmndan ksmen veya tamamen mahrum klnmasna karar verme yetkisi, aittir. Genel Kurul bu yetkiyi ye tamsaysnn te ikisinin karar ile kullanabilir.

Yeni anayasa, 1982 Anayasasnda olduu

gibi, kapatma kararnn fer sonucu niteliindeki siyaset yasaklarna yer vermemelidir. 1982 Anayasasnn 84 ve 69. maddelerinde yer alan bu yasaklarn AHSnin 1 nolu Protokolnn 3. maddesine aykr olduu, bu aykrlk nedeniyle Trkiyenin AHM kararlaryla tazminata mahkum edildii unutulmamaldr.

yetkisini kullanabilir. Dier bir deyile, Yargtay Cumhuriyet Basavcs

Siyasi partilere hazine yardm

Siyasi partilerin serbeste kurulup, rgtlenmeleri ve seim yarna katlmalar, temsili demokrasinin temel koullarndandr. Bu koulun salanmas, siyasi partilere devlet hazinesinden mali destek salanmasn gerektirmektedir. Ne var ki bu yardmn eitlik temelinde, hakkaniyete uygun olarak sunulmas gerekmektedir. lkemizdeki siyasi partilerin says, bu partilerin tmne hazineden yardm salanmasn engellemektedir. stelik her siyasi partinin bu yardmdan yararland bir sistem, salt bu tr bir maddi kazanc elde etmek amacyla, parti kurma hrriyetinin ktye kullanlmas sonucunu da yaratabilecektir. Buna karlk, Siyasi Partiler Kanununun, siyasi partilere devlet yardmn dzenleyen hkm hakkaniyete uygun grnmemektedir. Bu hkm, son genel seimlerde kullanlan geerli oylarn en az %7sini elde etme koulunu aramaktadr. Bu nedenle grubumuz, siyasi partilerin son genel seimlerde elde ettikleri oy ile orantl olarak hazine yardmndan yararlanmalar gerektii dncesindedir.

Yeni anayasa, YSKy ister bugn olduu gibi, kendine zg bir organ olarak, isterse yarg bal altnda dzenlesin, Kurul kararlarnn hukuka uygunluunu tevik etmek amacyla, bu kararlarn da bireysel bavuru mekanizmas araclyla AYM tarafndan denetlenmesi gerekmektedir.

YKSEK SEM KURULU

Anayasamzn 79. maddesinde dzenlenen Yksek Seim Kurulu (YSK), seim srecine ilikin tm ilemleri, hukuka uygunluk ynnden denetleyen bir organdr. te yandan Kurul, idari nitelik tayan kararlar da vermektedir. Byle olmakla beraber, Kurul kararlar kesindir. Bunlar aleyhine herhangi bir yarg organna bavuru olana mevcut deildir. Oysa Kurulun ald kararlar, siyasal haklar zerinde snrlayc bir role sahiptir. stelik bu kararlarn bir ksmnn hukuka uygunluklar da phelidir.

27

Asker-Sivil likileri

Trkiyede demokratik bir anayasa dzeninin kurulmasn engelleyen nemli faktrlerden biri, asker-sivil ilikileridir. Asker-sivil ilikilerinin demokratik modeli, askeri makamlarn, parlamento ve hkmet gibi seilmi organlarn kararlarna tabi olmasn gerektirmektedir. Trkiyede ise bu modelin tam aksine parlamento ve hkmet gibi seilmi organlar izleyecekleri politikalar konusunda askeri makamlarn icazetine ihtiya duymaktadr. Bu nedenle, Trkiyede hakim olan sistemi, askeri vesayet veya vesayet demokrasisi olarak tanmlamak mmkndr. Bu tr bir sistemin oluumunda dier faktrler yannda en nemli etken, askeri mdahaleleri takiben kabul edilen anayasa hkmlerinin, askeri makamlara eitli yetki ve ayrcalklar sunmasdr. lk kez 1961 Anayasas ile kabul edilen bu yetki ve ayrcalklar, 12 Mart ve 12 Eyll mdahalelerini takiben geniletilmitir. Bu yetki ve ayrcalklarn bir ksm 1999, 2001 ve 2004 Anayasa deiiklikleri ile ortadan kaldrlmsa da, Trkiyede asker-sivil ilikilerinin demokratik modele uygun bir grnt sergilediini ne srmek mmkn deildir. Bu nedenle alma grubumuz, yeni anayasada askersivil ilikilerini normalletirmek amacyla aadaki hususlarn dikkate alnmas gerektii konusunda gr birliine ulamtr.

meliklerin TSKya sunduu dier yetki ve ayrcalklar ile karar alma srecinde ortaya kan mnferit olaylar dnldnde, TSKnn siyasal dzenin en gl aktr olduu algs daha da derinlemektedir. Demokratik bir anayasa dzeninin kurulmas, her eyden nce bu anormal grntnn sona erdirilmesini, TSKnn devletin idari yaps iinde yer alan dier kurulularla edeer bir stat iinde dzenlenmesini gerektirir. Halen Babakanlka bal olan Genelkurmay Bakanl, Milli Savunma Bakanlna balanmal, bu kurumun, normal bir demokrasi ile badamas mmkn olmayan yetkileri sona erdirilmelidir.

alma grubumuz, Genelkurmay

Bakannn Bakanlar Kurulu tarafndan atanmas gerektii, yksek rtbeli subaylarn terfiinde nihai yetkinin Bakanlar Kurulunda olduu TSK ile ibirliine dayanan bir sistemin benimsenmesi dncesinde mutabktr.

Bugn olduu gibi, Jandarma

Komutanlnn ileri Bakanlna bal olmas kural muhafaza edilmeli, ancak bu Komutanlk bnyesindeki tayin ve terfiiler sivil makamlarn kararlarna tabi klnmaldr.

Trk Silahl Kuvvetlerinin (TSK) anayasal

stats: 1982 Anayasas genel olarak incelendiinde, bu Anayasann TSKy yasama, yrtme ve yarg organlar yannda adeta drdnc bir kuvvet olarak dzenledii izlenimi uyanmaktadr. Kanunlar ve ynet-

Gvenlik ve milli savunma: Trkiyede

siyasal kurumlarn askerilemesi, askeri makamlarn ise siyasallamasnda nemli faktrlerden biri, gvenlik ve savunma kavramlarnn i ie gemesidir. Bu

28

nedenle yeni anayasada gvenlik ve savunma kavramlar birbirinden ayrlmaldr. gvenlik hizmetlerinin yerine getirilmesinden ileri Bakanlna bal kurumlar sorumlu klnmal, bu hizmetlerin yerine getirilmesine Silahl Kuvvetler mdahale etmemelidir. Ancak, olaanst hallerde sivil makamlarn talebi zerine silahl kuvvetler gvenlik hizmetlerinin yerine getirilmesine yardm edebilmelidir. D tehditlerin bertaraf savunma hizmetleri erevesinde deerlendirilmeli, bu hizmetlerden Trk Silahl Kuvvetleri sorumlu klnmaldr.

TSK sadece d tehditlerin bertaraf

anlamna gelen milli savunma hizmetlerinden sorumlu klnmaldr. Bu, asker-sivil ilikilerinin normallemesini salayacak nemli admlardan birini oluturacaktr. Bu ama erevesinde 1961 Anayasasndan bu yana anayasal bir kurum olarak varlk gsteren Milli Gvenlik Kurulu evvelce olduu gibi, Milli Savunma st Kurulu ad altnda yeniden yaplandrlmaldr. Milli Savunma st Kurulunun kanunla dzenlenmesi, asker-sivil ilikilerinin normallemesinde etkili bir faktr olacaktr. Kanun, kurulun belirli aralklarla srekli olarak toplanmas biiminde deil, ancak ihtiya halinde, Bakanlar Kurulunun grecei lzum zerine toplanmasn salayacak hkmlere yer vermelidir. Kurulda askeri otoriteyi temsilen sadece Genelkurmay Bakan yer almal, hangi bakanlarn kurula katlacaklar kanunla dzenlenmelidir. Nihayet alma grubumuzun snrl yetkileri haiz bir cumhurbakanl yaratlmas ynndeki nerisine paralel olarak, Milli Savunma st Kurulunun toplantlarna Babakan bakanlk etmelidir. mayan Milli Gvenlik Siyaseti Belgesi,

Milli Savunma Siyaseti Belgesi olarak isimlendirilmelidir. Bu belgenin hazrlanmas, Bakanlar Kurulunun grevleri arasnda yer almal, belge Bakanlar Kurulu tarafndan TBMMye sunulmak, tm siyasi partiler tarafndan mzakere edilmek suretiyle kabul edilmelidir. Normal bir demokraside, parlamentonun tm almalarnn kamuya ak olarak cereyan etmesi, temel kuraldr. Ne var ki Milli Savunma Siyaseti Belgesi, lkenin menfaatlerinin korunmas bakmndan kimi boyutlaryla gizlilik esasna uyulmasn da gerektirecektir. Bu gerekten hareketle, belge zerindeki parlamento grmeleri, ancak gizlilik gerektiren unsurlar dnda kamuya ak cereyan etmelidir.

TSK harcamalarnn denetimi: Demokratik

Bugn dahi bir anayasal dayana bulun-

bir anayasa dzeni, tm kamu kurumlarnn harcamalarnn effafln ve hukuka uygunluk ynnden yarg denetimine tabi olmasn gerektirir. Trkiyede ise, 1971de yaplan anayasa deiiklii ile birlikte, TSK harcamalar Saytayn denetimi dnda braklmtr. TSKya tannan bu ayrcalk 1982 Anayasasnn 160. maddesiyle de muhafaza edilmitir. Anlan madde 2004 anayasa deiikliiyle ilga edilerek, TSK harcamalarnn effaflamas ve denetlenebilir hale gelmesi konusunda nemli bir adm atlmtr. Bu anayasal reformu uygulanr klacak yasal dzenlemeler ise, ancak getiimiz gnlerde kabul edilmitir. Yeni anayasa, TSK harcamalarnn effafl ve denetlenebilirliini salayacak hkmlere yer vermelidir. Saytay denetiminin hukuka uygunlukla snrl olduu, bu denetimin yerindelik denetimini kapsayamayaca unutulmamaldr. Oysa savunma hizmetlerine ynelik harcamalarn hukuka uygunluu kadar, yerindelii de nem tamaktadr. Savunma-

29

ya ynelik harcamalarn mahiyeti, savunma hizmetlerinin gerei gibi yerine getirilmesinde, askeri ve sivil personelin can gvenliinin korunmasnda hayati bir role sahiptir. Bu nedenle, harcama stratejilerinin teknolojik gelimeleri dikkate alacak biimde belirlenip belirlenmediine ynelik uzmanlarca yaplacak bir tr yerindelik denetimine ihtiya olduu aktr. Bu amala, TBMMnin Milli Savunma, ileri, Plan ve Bte Komisyonlarnda uzmanlarn yer ald alt birimler oluturularak, harcama stratejileri gzden geirilebilmelidir.

Yarglamann birlii: Trkiyede askeri

otoriteye sunulan ayrcalklardan biri, idari yarg alannda Askeri Yksek dare Mahkemesinin (AYM), ceza yargs alannda ise Askeri Yargtayn mevcut olmasndan kaynaklanmaktadr. Dantay ve Yargtay yannda bu kurulularn mevcut olmas, yarglamann birlii ile kanun nnde eitlik ilkesini dolaysyla, demokrasinin olmazsa olmaz artlarndan olan hukuk devleti ilkesini andran sonular yaratmaktadr. Bu nedenle alma grubumuz, AYMin ilga edilmesini, bu Mahkemenin yetki alanna giren idari uyumazlklarn evvelce olduu gibi Dantayn yetki ve grevleri arasnda kabul edilmesini nermektedir. Benzer ekilde grubumuz, Askeri Yargtayn ilgasn, bu Mahkemeye ait yetkilerin Yargtayn bu maksada zg olarak grevlendirilecek zel bir dairesine intikalini nermektedir. Vatan hizmeti, her Trkn hakk ve devidir. Bu hizmetin Silahl Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne ekilde yerine getirilecei veya getirilmi saylaca kanunla dzenlenir hkmne yer vermektedir. Bu hkm, zorunlu vatan hizmetinin, askerlik hizmeti olarak yerine getirilmesi yannda, bu hizmetin yerine

gemek zere eitli kamu hizmetlerinin yaplmasna da olanak tanmaktadr. Bylece, kanun koyucuya askerlik hizmetinin yerine geecek zorunlu kamu hizmetleri ihdas etmek konusunda bir tr takdir yetkisi sunmaktadr. Byle olmakla beraber, bugne kadar kanun koyucu 72. maddenin sunduu takdir yetkisini somutlatracak bir dzenlemeyi kabul etmi deildir. Yeni anayasa, 72. maddede yer alan bu hkm muhafaza ederek, kanun koyucuya askerlik hizmetine tekabl edecek, zorunlu kamu hizmetleri konusunda takdir yetkisi sunmaldr. Bu kamu hizmetleri, kadn ve erkek her T.C. vatanda tarafndan yerine getirilebilmelidir. Bundan baka yeni anayasa, vicdani red hakkn temel bir hak olarak tanmaldr.

alma grubumuz asker-sivil ilikilerinin

normallemesinde anayasal reformlarn nemine inanmakla birlikte, askeri vesayet sisteminin sona erdirilmesinde bu reformlarn yeterli olmayaca kansndadr. Bu nedenle grubumuz, 27 Mays mdahalesinden bu yana kabul edilen tm mevzuat hkmlerinin sistematik olarak gzden geirilmesini, askeri makamlara sunulan anormal yetkilerin sona erdirilmesini nermektedir. Toplumu militarize etmeye ynelik olan milli gvenlik derslerinin ortaretim mfredatndan kaldrlmas da grubumuzun nerileri arasndadr.

Vatan hizmeti: Anayasamzn 72. maddesi

30

Adem-i Merkeziyetilik ve Yerel Ynetimler

Trkiyenin demokratiklemesi bakmndan son derece nemli olan devlet tekilatnn adem-i merkeziyeti esaslar dorultusunda yeniden yaplandrlmas da yeni anayasa yaplrken gzetilmesi gereken bir husustur. Bu kadar byk ve farkllklar ieren bir nfusun tmn ilgilendiren kararlarn yerel makamlarn hemen hemen hi katlm olmakszn merkezi karar organlarnca alnmas demokratik ynetim anlayyla elbette badamaz. Onun iin, yerel demokrasi gnmz demokrasi anlay ve uygulamasnn ayrlmaz bir parasdr. Kald ki, byle merkeziyeti bir sistemin lkenin her yerindeki farkl ihtiyalar doru takdir ederek bunlar uygun ekillerde karlamann yollarn bulmasna da imkn yoktur. Trkiyenin bugnk koullarnda merkezden evreyi ynetmeye almann demokratik olmamasndan te, bunun iyi ynetiim anlay ve kamu hizmetlerinin etkin ve verimli bir ekilde sunulmas bakmndan da uygun bir yol olmad aktr. Onun iin, en czi ve yresel sorunlarn zm iin bile btn Trkiyeyi Ankaradaki merkeze kilitleyen halihazrdaki idari sistemin adem-i merkeziyeti ilkeler dorultusunda mutlaka deimesi gerekmektedir. te yandan, idari yapnn adem-i merkeziletirilmesi Trkiyenin son zamanlarda iyice belirgin hale gelen etnik-kltrel kimlik sorunlarnn zmne de katk yapacaktr. Eer bu trden farkllklarn yerel dzeyde temsili ve karar mekanizmalarna katlm salanabilirse, bu hem Trkiyenin demokratik oulculuunu glendirebilir, hem de etnik-kltrel topluluklarn kendilerini dlanm hissetmelerine son vermek suretiyle sistemin demokratik meruluunu pekitirebilir. Bu nokta Trkiyede toplumsal barn yeniden tesisi bakmndan da son derece hayatidir. Btn bu gerekler sadece hlihazrdaki yap iinde yerel ynetim birimlerine biraz daha fazla yetki aktarlmasyla karlanamaz. Onun iin, mesele merkezden evreye yetki aktarlmas olmayp, yerel ynetimlerin Trkiyenin demokratik karar alma mekanizmalarna olaan birer unsur olarak katlmnn salanmasdr. Bu da yerel ynetim birimlerinin yeniden yaplandrlarak yerel dzeydeki ana ynetim birimleri haline getirilmelerine ihtiya gstermektedir. Yerel ynetim makamlarnn yerel dzeydeki ana ynetim birimleri haline getirilmeleri -bata vali ve kaymakam olmak zere- merkezi idareyi temsil eden makamlarn yetkilerinin azaltlmasn ve bu arada onlarn yerel ynetim birimleri zerindeki vesayet yetkilerinin kaldrlmasn gerektirmektedir. Tamamen demokratik temsil yoluyla oluturulmas gereken yerel ynetim birimleri yerel ihtiyalarn takdiri ve bunlarn karlanma yollarn belirleme konusunda karar yetkisine sahip olmal ve giderlerini karlamak zere -merkezi bteden alacaklar daha adil pay yannda- ksmen vergi de koyabilmelidirler. Yerel demokratik ynetim birimlerinin karar yetkisinin bayndrlk, tarm, salk ve ksmen kolluk ve eitim hizmetlerini de kapsamas gerekir. Tersinden belirtmek gerekirse, adalet ve savunma hizmetleri ile ulusal nitelikteki
31

kolluk hizmetinin sunumu merkezi idarenin yetkisinde kalmal, eitim ise ulusal dzeydeki eitimi ikame etmeyecek ancak blgesel ihtiyalarn gerekliliklerini de gzetecek ekilde esnek bir yapya kavuturulmaldr.

32

Bankalar Caddesi Minerva Han, No:2, Kat: 3 34420 Karaky stanbul T +90 212 292 89 03 F +90 212 292 90 46 www.tesev.org.tr

ISBN:978-605-5832-69-8