10.

SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

EDEBYAT-TARH LKS Edebiyat tarihi, medeniyet tarihinin en nemli ksmdr. Bir milletin uzun asrlar esnasnda geirdii fikr ve hiss gelimeyi belirten btn kalem rnlerini inceleme ile onun manevi hayatn, gerekte olduu gibi tasvire alr. Edebiyat, toplumun bir kurumu olmasndan dolay, kendisini meydana getiren toplumun dier kurumlaryla bal ve onlarla ahenklidir. Hakikaten, bir milletin corafi evresiyle, sonra iktisadi, din, hukuki, ahlk, bedii, siyasi hayatyla edebiyat arasndaki balantlar ok aktr. Edebiyat tarihi, bir ulusun yzyllarca meydana getirdii edeb eserleri inceleyerek geirdii dnemleri kronolojik bir sra iinde inceleyen bilim daldr. Edebiyat tarihi, edeb eserlerle o eserleri yaratanlar sosyal evresi ile beraber inceler. Bylece gemi dnemlerde yaayan atalarmzn duygu, dnce ve sanat anlaylar hakknda bize bilgi aktarr. Bu konuda edebiyat tarihisi Agh Srr Levent, gnmz edebiyat tarihisinin grevini yle anlatr: "Bugn gittike zenginleen kltr dnyasnda edebiyatn ufku genilemi, edebiyat tarihi de ar grevler yklenmitir. ada edebiyat tarihisi, airleri unutulmaktan kurtarmak ya da eski zevkleri hikye etmek iin eserini yazmyor. Sadece bilgi vermeyi de yeterli bulmuyor; incelemek, aratrmak, derinlere inmek, insanln gidiini, tarihini yazd ulusun dnya anlayn kavrayc bir genilikte yanstmak istiyor. Edebiyat tarihi bunu yapt oranda grevini yapm saylr." Bir baka deyile edebiyat tarihi bir toplumun edebiyatnn iledii yolu ve geirdii dnemleri anlatan, edebiyat hayatn btn olarak deerlendiren bir bilim daldr. Edebiyat tarihi araclyla deiik alardaki kltr birikimimizi tanrz. Toplumlarn dnce yaplarn, dnya grlerini reniriz. Btn bu bilgiler bir edebiyat eserinin deerlendirilmesinde bize yol gsterir. TRK EDEBYATININ DNEMLERE AYRILMASINDAK LTLER Edebiyatmz, hibir yazl belge bulamadmz ok eski dnemlerde balam ve birbirinden farkl kollar halinde gelimek suretiyle gnmze kadar sregelmitir. Balangcndan gnmze kadar ayn milli ruhun, edebiyatmzn btn dnemlerinde hi deimeyen ve amac belirleyen bir izgi olarak varln hissettirdiini gryoruz. Ancak bu milli izgiye onu zenginletiren birbirinden farkl motiflerin de eklendiini sylemeliyiz. Edebiyatmzn hangi medeniyetin veya hangi edebiyatlarn tesirine girdiini, hangi amalara hizmet ettiini ve toplumdaki hangi sosyal snflar tarafndan temsil edildiini bu farkllklara bakarak anlyoruz. Ayrca edebi eserlerde kullanlan kelimelerin yaplarna, ekimlerine ve ses zelliklerine bakarak hangi dil corafyasna ait olduunu belirtiyoruz. Dnyada baka milletlerin edebiyatlarnda da, ana izgi deimemekle beraber, farkl edebi dnemler yaand grlmektedir. Fakat bunlarn pek az bizim edebiyatmz kadar eitlilik arz etmektedir. Tabii ki bunun en nemli sebebi Trk boylarnn dnya zerinde eitli corafi blgelere dalarak ayr topluluklar halinde ve ayr devletler kurarak yaamalardr. Bu durum, birtakm kltrel farkllklar, farkl lehe ve ivelerin oluumunu, farkl medeniyetlerden etkilenmeyi ve farkl edebiyatlara sahip olmay beraberinde getirmitir. Biz de edebiyatmz tarihi geliimi ierisinde devirlere ayrarak her birini kendi zelliklerine gre incelemek durumundayz. Trk Edebiyatnn dnemlere ayrlmasnda; -Dil anlay -Dini hayat -Kltrel farkllama -Sanat anlay -Corafya deiimi -Lehe ve ive ayrlklar etkili olmutur.

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

SLAMYETTEN NCEK TRK EDEBYATI slamiyetten nceki Trk edebiyatn genel olarak iki ana balk altnda inceleyebiliriz: 1. Szl Edebiyat Szl Edebiyat, Trklerin henz yazy kullanmadklar dnemdeki edebiyattr. Bu dnem edebiyat szl olarak retilmi ve kulaktan kulaa yaylarak varln srdrmtr. Bu dnemde edebiyatmz amanizm, Manihaizm, Budizm gibi dinler etkilemitir. slamiyet ncesi Trk edebiyat, M.. 4000li 3000li yllardan balayarak Trklerin slamiyeti kabul ettii XI. yzyl ortalarna kadar srer. Bu uzun dnemin Kktrklere ait yazl antlarn ortaya konduu M.S. VI. yzyla kadar olan blm szl edebiyat dnemi olarak adlandrlr. Bilindii gibi sz yazdan ncedir. Byle olunca da yazl edebiyat rnlerinden nce, szl edebiyat rnlerinin olutuu ortadadr. Btn uluslarn edebiyatnda olduu gibi Trklerin edebiyatnda da szl edebiyatn douu dinsel temellere dayanr. Szl edebiyat rnleri, daha yaznn bulunmad dnemlerde, dinsel trenlerde retilmeye balanm, kuaktan kuaa aktarlarak yaatlmtr. Edebiyat trleri iinde ilk doan tr olan iir, szl edebiyatn anlatmnda nemli bir rol oynar. slamiyet ncesi Trk edebiyatnda da iirin nemli bir yeri vardr. Szl Dnemin zellikleri 1. Kopuz ad verilen sazla dile getirilmitir. 2. l olarak ulusal lmz olan hece ls kullanlmtr. 3. Nazm birimi drtlktr. 4. Dnemine gre ar bir dili vardr. 5. Dizelere genel olarak yarm uyak hkimdir. 6. Daha ok doa, ak ve lm konular ilenmitir. 7. Bu dneme ynelik elimizdeki en eski kaynak Kagarl Mahmutun Divan- Lgat-it Trk adl eseridir. Dnemin rnleri 1. Kouk: Sr denilen srek avlarnda sylenen iirlerdir. Konusu daha ok doa, ak, sava ve yiitliktir. Bu tr daha sonra halk edebiyatnda koma adyla anlmtr. 2. Sav: Dnemin zl szleridir. Bugnk ataszlerinin ilk biimi niteliindedir. 3. Sagu: Yu ad verilen lm trenlerinde len kiinin erdemlerini ve onun lmnden duyulan hzn dile getiren iirlerdir. 4. Destan: Toplumu derinden etkileyen olaylar sonucunda halk arasnda kendiliinden oluan uzun nazm trdr. Eski Trk iiri slamiyet ncesi Trk iiri hece lsyle yazlmtr. Yedili, sekizli, on ikili llere ok rastlanr. Kafiye nemlidir, dize balarnda da kafiye yaplr. Nazm birimi drtlktr. slamiyet ncesi Trk iirinin dili z Trkedir. iirler, Trklerin o adaki dnya grlerini, yaantlarn, duygularn, dncelerini doal bir dille anlatrlar. iirlerde doa, ak, kahramanlk, cesaret, binicilik, at sevgisi, askerlik, lm en ok ilenen konulardr. in kaynaklarnda M.. II. yzyla ait eski Trk iir evirilerine rastlanmaktadr. lk Trk airleri slamiyet ncesindeki Trklerde airlere baks, kam, ozan gibi adlar verilirdi. Kagarl Mahmudun Divn Lgatit Trk adl eserinde ve Turfan kazlarnda ele geirilen metinlerde adlarna ve iirlerine rastlanan ilk Trk airleri Aprn or Tigin, uu, Ki-ki, Kl Tarkan, Asg Tutung, Pratyaya iri, Kalun Kay, isuya Tutungdur. lk Trk iiri slamiyet ncesi Trk iirinin, airi bilinen ilk rneklerini Uygurlarda bulmaktayz. Aprn or Tiginin yazd Bir Ak iiri adl iir ilk Trk iiridir. Destan (Epope) Destanlar uluslarn yaz ncesi alarnda olumu olaanst olaylarla, doast kahramanlarla ve kahramanlklarla ykl, ykleyici zellikler tayan uzun iirlerdir. Destanlar, eski alarda ezgiye elik etmeye en uygun biimde, ounlukla nazmla dzenlenmitir. Epik iirin en gzel rnekleri olan destanlarda olaanst olaylarn, doast kahramanlarn, tanrlarn savalarnn yan sra; eski a insanlarnn inanlar, yaratl ve varolu konusundaki dnceleri; uluslarn zlemleri ve dleri de dile getirilir. Destanlar insanlarn olaylar dinleme ve anlatma gereksiniminden dolay kuaktan kuaa yaylmtr.

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

Destanlarn Douu nsanlar ilk alarda toplum ve doa olaylarn anlamakta glk ektiler. Her olay onlara nce Tanry dndrd: Gk grlemesi Tanrnn hiddetiydi. Yldrmlar, kasrgalar, susuzluklar Tanrnn insanlara verdii cezalard. nsanlar her doa olayn korkuyla kark bir hayranlkla izledi. Zengin bir hayal dnyas olan ilk insanlar, nemli grdkleri her olay, olaanst olay ve hayallerle ssleyerek birbirlerine anlattlar. Yeni olaylarla zenginleen destanlar, halk arasnda yaylarak ortak bir eser haline geldi. Destanlar anlatan her yeni az destanlara yalnz bir olay deil, dil ve syleyi gzellii de katt. Destanlar, balangta manzum olduklar, ezgiyle sylendikleri iin halk dilinde uzun sre yaayabildi. Destanlar, birok doa olaynn zme ulat dnemlerde bile yer yer nemini koruyarak kkl bir destan geleneinin olumasn salamtr. Zamanla, destan gelenekleri zenginleen uluslarn, destan airleri yetimitir. Szl dnem destanlarnn zellikleri 1. Toplumun ortak grleri yanstlmtr. 2. Olaanst zellikler bulunmaktadr. 3. nemli kiiler han, kral gibi sekin kiilerden veya toplumun kabullendii bir kahramandan ibarettir. 4. Syleyi milli dil tarzndadr. 5. Olduka uzun yazlardr. 6. Milli nazm ls kullanlmtr. 7. Konular bakmndan sava, deprem, yangn, mizah, nl kiilerin yaamlar eklinde gruplandrma yapmak mmkndr. Trk Destanlar Bir ulusun destan sahibi olabilmesi iin: O ulusun halknn hayal gcnn en eski alarda bile, efsaneler, destanlar yaratmaya elverili olmas, O ulusun tarihinde unutulmaz doa olaylar, byk savalar, gler, basknlar, deiik corafi evrelere dalmalar gibi halknn gnlnde ve kafasnda nesiller boyu yaayacak nemli olaylarn yaanm olmas gerekir. Ne yazk ki, Trk destanlarnn asl metinleri elimizde deildir. ok zengin olduu bilinen Trk destanlar ile ilgili bilgiler Arap, ran ve in kaynaklarndan elde edilmektedir. Trk destanlarnn bir ksm Trk ve yabanc aratrmaclar tarafndan halk azndan derlenmitir. Bir ksmna Arap, ran ve in kaynaklarnda rastlanmaktadr. Bir ksmna Batl kaynaklarda rastlanrken bir ksm da Trk aydn ve yazarlar tarafndan eitli dnemlerde, eitli nedenlerle, eitli dil ve yazlarla kaleme alnmtr. Destanlarmzn byk bir ksm yazya olduka ge geirilmi, szl edebiyattaki ekliyle de tamamen yazya aktarlamamlardr. Ancak yzyllar iinde yaayp yeni olaylarla zenginlemi Trkn duygu, dnce ve anlaryla deer kazanmlardr. Aratrmaclar Eski ran ve Yunan destanlar ile Trk destanlar arasndaki benzerliklere dikkat ekerler. Destan devri yaayan uluslar arasndaki bu tr alveriler doaldr. Btn dnya edebiyatlarnda olduu gibi Trk Edebiyatnn da ilk rnekleri destanlardr. Trk edebiyat gelenei iinde destan terimi birden fazla nazm ekli ve tr iin kullanlm ve kullanlmaktadr. Eski Trk Edebiyat nazm ekillerinden mesnevilerin bir blm ve manzum hikyeler, Anonim edebiyatta ve k edebiyatnda koma veya mni drtlkleri ile yazlan veya sylenen ferd, sosyal, tarihi, ackl veya gln olaylar tahkiye teknii ile eitli slplarla aktaran nazm trne ve bu yazda ele alnan kinatn, insanln, milletlerin yaradln, geliimini, hayatta kalma mcadelelerini ve eitli olay ve nesnelerle ilgili sebep aklayan ve Bat Edebiyatnda epope terimiyle anlan eserlerin tamam da Trk edebiyat gelenei iinde destan ad ile anlmaktadr. Btn dnya edebiyatlarnn balang eserleri olan destanlar, eitli konularda yaradl hikyeleri yannda, milletlerin hayatnda byk yanklar uyandrm bir kahramann veya tarih olaynn millet muhayyilesinde ortak sembol ve ifadelerle zenginletirilmi uzun manzum hikyeleridir. Destanlar btn bir milletin ortak mcadelesini ortak deerler, kurallar, anlamlar btnl iinde yorumlad ve yaatld toplumun gemiini ve geleceini temsil ettii iin dnya edebiyatnn en Trk eserleri olarak kabul edilirler. Destanlar her zaman tarih gerekleri doru biimde nakletmezler. Destanlarda tarihi olay ve kahramanlar milletin ortak bilinaltnn, vicdannn istek, beklenti, dorular ve deerleri ile idealletirilir. Eski hatralarla

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

birletirilerek tarih gerekmi gibi anlatlrlar. Her milletin mill kimlik ve nitelikleri, ortak dnya gr, hatra ve beklentileri yannda kusurlar ve yanllar da destanlarna yansr. Cihangirlik tutkusu, kuvvet, binicilik ve savalk yannda verdii szde durma, acizlere ve maluplara hogr ile yaklama, yardmc olma Trk destanlarnda dile getirilen ortak deer ve kabullerdir. Trk destanlar, kinatn, insann, kadnn ve erkein yaradl, Trk milletinin douu, eitli Trk devletlerinin kurulu gelime, kleri, zafer ve yenilgileri gibi konularla beraber pek ok sebep aklayc efsaneyi de iinde barndrr. lk rneklerinin manzum olduu kabul edilen Trk destanlarndan Krgz Trkleri arasnda yaayan Manas destan dnda btnyle gnmze gelebilen rnek bulunmamaktadr. Dier Trk destanlar eitli kaynaklarda zet, epizot, hatra, ksaltlm seme metinler halinde bulunmaktadr. Trk tarihine ana hatlaryla bakldnda Trk hayat fetihlerle balam ve yeni topraklar yurt edinerek gelimitir. lk anayurt olan Orta Asya hi bir zaman terk edilmemitir. Trk halklar ilk anayurt olan Orta Asyadan itibaren dnya corafyas zerinde geni alana yaylm ve bugn yedi Trk cumhuriyetinde, pek ok zerk toplulukta ve eitli devletlerin idaresinde aznlk halinde yaamaktadr. Trk kltr de tarih ve corafyadaki ok boyutlulua paralel olarak eitlenmi farkl seviye ve birikimlerle zenginleerek ve farkllaarak ancak ilk kaynaktan gelen ortaklklarn srdrerek gnmze ulamtr. Bu sebeple Trk destanlar da tarih ve coraf ok boyutluluun getirdii dil ve kltr dairelerine paralel olarak eitlenmitir. lk Trk Destanlar 1. Altay - Yakut Dnemi a. Yaradl Destan 2. Sakalar Dnemi a. Alp Er Tunga Destan b. u Destan 3. Hun Dnemi a. Ouz Kaan Destan 4. Gk Trk Dnemi a. Bozkurt Destan b. Ergenekon Destan 5. Uygur Dnemi a. Treyi Destan b. G Destan slamiyetin Destanlar Kabulnden Sonraki Trk

1. Karahanl Dnemi | Satuk Bura Han Destan 2. Kazak - Krgz Kltr Diresi | Manas Destan 3. Trk-Mool Kltr Diresi | Cengiz-name Destan 4. Tatar - Krm | Timur ve Edige Destanlar 5. Seluklu - Beylikler ve Osmanl Dnemleri Destanlar a. Seyid Battal Gazi Destan b. Danimend Gazi Destan c. Krolu Destan Destan Kltrnn nemi Destanlar; tarih, dnce ve sanat bakmndan byk deer tarlar. Tarihi aydnlatr, dnce ve sanata kaynak olutururlar. Bilimsel tarih aratrmalar yannda, tarihi olaylar karsnda halkn duygu ve dncelerini yanstrlar. Destan kahramanlarnn doast zellikler gstermesi, olaylarn olaanstlklerle anlatlmas destanlarn gereklerden uzak olduunu gstermez. Destanlar, anlatmlarndaki olaanst zellikler ayklandnda uluslarn tarihini aydnlatan en nemli kaynaklardr. Yzyllar boyunca Trklerin duyu, dn, inan ve hayallerini; gzel sanatlarn; ak, aile, vatan, ulus ve devlet anlaylarn Trk destanlarnda grebiliriz. Sav Sav, slamiyet ncesi Trk edebiyatnda atasznn karldr. Bir dnceyi, bir deneyimi, bir d, en az szckle ksaca anlatan kalplardr. Biim olarak bir dz yaz tmcesi veya bir iir dizesi gibi olabilirler. slamiyet ncesi Trk edebiyatna ait savlarn kimileri kk ses deiiklikleriyle, Trkede bugn de yaamaktadr. slamiyet ncesi Trk edebiyatna ait en gzel savlar XI. yzylda Kagarl Mahmudun yazd Divn Lgatit Trk adl eserde gryoruz.

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

rnekler 1. A ne yimes, tok ne times. 2. Aln arslan tutar, kin sgan tutmas. 3. Bir karga birle k kelmes. 4. Bri konsn yimes. 5. Ermegke bult yk bolr. 6. Efdeki buzag kz bolmas. 7. t srmaz, at tepmes time. 8. Tag taga kavumas, ki kiike kavuur. 9. Ylan kendi egrisin bilmes, tefi boynn eritir. 10. Kang kan bile yumas. Gnmz Trkesiyle 1. A ne yemez, tok ne demez. 2. Al (Hile) ile aslan tutulur, g ile san tutulmaz. 3. Bir karga ile k gelmez. 4. Kurt komusunu yemez. 5. Tembele bulut yk olur. 6. Evdeki buza kz olmaz. 7. t srmaz, at tepmez deme. 8. Da daa kavumaz, kii kiiye kavuur. 9. Ylan kendi erisini bilmez, deve boynun eri der. 10. Kan kanla ykamazlar. Sagu Sagular da savlar gibi eski Trklerin yaam biimlerinden doan szl rnlerdir. Eski Trklerde sevilen, saylan bir kiinin lmnden sonra dzenlenen cenaze trenine yu treni, bu trenlerde sylenen iirlere sagu ad. len kiinin yiitliini, yapt ileri, deerini anlatan, lmnden doan acy dile getiren bu iirler bir tr attr. Destan zellii de gsteren sagularda geni doa tasvirlerine rastlanr. Aada Alp Er Tungann lm zerine duyulan acy dile getiren Alp Er Tunga Sagusunu okuyacaksnz. Alp Er Tunga Sagusu XI. yzylda Kagarl Mahmud tarafndan halk azndan derlenmitir. Alp Er Tunga Sagusu Alp Er Tonga ldi m siz ajun kald mu dlek in ald mu Emdi yrek yrtlur dlek yarag kzetti Ogr tuzak uzatt Begler begin aztt Kasa kah kurtulur Ulp eren brley Yrtp yaka urlayu Skrp ni yurlayu Sgtap kzi rtlr dlek arg kevredi Yung yavuz tavrad Erdem yeme savrad Ajun begi ertilr Bilge bg yund Ajun at yenidi Erdem eti tmd Yerge tegip srtlr Gnmz Trkesiyle Alp Er Tonga ld m, Kt dnya kald m, Zaman cn ald m Artk yrek yrtlr. Felek frsat gzetti, Gizli tuzak uzatt, Beyler beyin artt; Kasa nasl kurtulur? Uludu erler kurta, Barp yrttlar yaka, rdlar slkla, Yatan gzler rtlr. Zamane hep bozuldu, Zayf tembel glendi, Erdem yine azald, Acun beyi yok olur. Bilge bilgin yoksul oldu, Acun at azgn oldu, Erdem eti rk oldu, Yere deip srtlr. Kouk Eski Trkler totemlerinin etini yemezlerdi. Ylda bir kez, belli dnemlerde, sr treni ad verilen kutsal av trenlerinde onu kurban ederek yerlerdi. len ad verilen bu toplu ziyafetlerde ve yengi ile biten savalar sonunda, tm boylarn erkekleri bir araya gelerek elenirdi. Bu elencelerde sylenen oklukla ak, doa ve yiitlik konularn ileyen iirlere kouk ad verilir. Genellikle kendi bana btnl olan drt dizeli bentlerden oluan kouklar manilere ve komalara kaynak olmutur. slamiyet ncesi Trk edebiyatnn szl rnleri olan destanlarn, savlarn, sagularn ve kouklarn kimileri zaman iinde yitip

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

gitmitir. Bu rnler kukusuz eski alarda Trkler arasnda toplumsal bilinci yaratan ve birlii, beraberlii, bar salayan en nemli etmenlerdi. Eski Trklerde kam, kaman, baks, aman yerini tutan ozanlar; raks ve mzik ustalklar gibi byc ve doktor grevini de stlenmilerdir. Trenlerde raks ederken sazlaryla da destan paralar, sav, sagu, kouk okuyarak kt ruhlar da byleriyle engellemeye alr, hastalar saaltma grevi de stlenirlerdi. Kouk pkem kelip ogradm Arslanlayu kkredim Alplar ban togradm Emdi meni kim tutar Kan akp youldu Kab kamug deildi lg birle kouldu Togmu kni u batar Kaklar kamug klerdi Taglar ba ilerdi Ajun tn ylrd Tt eek erker Etil suw aka turur Kaya tbi kaka turur Balk telim baka turur Kln tak kerr Gnmz Trkesiyle fkelenip dar ktm Arslan gibi kkredim Yiitler ban doradm imdi beni kim tutabilir. Kan akp boand Derisi batan baa deildi llerle bir oldu Doan gne ite batyor Kuru yerler hep glerdi Dabalar grnd Dnyann soluu lnd Trl iekler sraland til suyu akar durur Kaya dibini oyar durur Btn balklar baka durur Gl bile tarrlar Szl Edebiyat Dnemi zet Anlatm Btn uluslarda olduu gibi Trklerde de yaz kullanlmadan nce szl bir edebiyat vard. Szl edebiyatta iir nemli bir yer tutar. Eski alarda doa olaylarnn, Yaztlarda Dou Gktrklerin tarihinden, komularyla olan ilikilerinden savalarndan ve ynetiminden sz etmektedir. Canl bir sylev dili ve slubu vardr. Bu yaztlar, Trk dili tarihi asndan nemli belge nitelii tar. savalarn, kahramanlarn anlatld kuaktan kuaa geerek airlerin dilinde epik iirin en gzel rneklerini oluturdu. ounlukla toplumun kurtarcs ve ncs saylan kiileri ycelten kutsallatran bu yk iirlere destan ad verilir. Eski Trklerde bir dnceyi, bir deneyimi, bir d ksaca anlatan szlere sav ad verilir. Savlar bugnk ataszlerinin temelidir. Yu treni eski Trklerde sevilen, saylan kiiler iin dzenlenen cenaze trenlerine verilen addr. Bu trenlerde len kiinin yiitliini, yapt ileri, deerini anlatan, lmnden duyulan acy dile getiren iirler sylenirdi. Bir tr at olan bu iirlere eski Trkler sagu adn verirlerdi. Eski Trklerde birlik ve beraberlii salamak ok nemlidir. lenlerde, toylarda, stnlkle biten sava sonlarnda halk heyecana getirmek iin okunan iirlere kouk ad verilir. ok zengin olduu bilinen Trk destanlaryla ilgili bilgiler Arap, Fars ve in kaynaklarndan elde edilmektedir. Halk azndan derlenen birbirinden gzel sav, sagu ve kouklar ise XI. yzylda Kagarl Mahmud tarafndan yazlan Divn Lgatit Trk adl yaptta grlmektedir. 2. Yazl Edebiyat slamiyet ncesi Yazl Trk Edebiyat Yazl Edebiyat, Trkler arasnda yaznn kullanld devirlerde balayan bir edebiyattr. Eldeki en eski rnler 5. ve 6. yzyllarda yazld tahmin edilen Yenisey Krgzlarna ait balbal ad verilen mezar talardr. Ancak bu yaztlr, adlar ve birka szckten oluan Trke szlerden ibarettir. Bu yaztlardaki alfabe daha sonraki dnemlerde kullanlan Gktrk alfabesine gre ilkel bir nitelik tar. Yazl edebiyata ait en nemli rnekler 8.yzylda dikilen ve gnmze dek ulaan GkTrk Kitabeleridir. Bu yaztlara bugn Moolistanda bulunan GkTrk Kitabeleri, Orhun Irmann eski yata zerinde bulunduu iin Orhun Yaztlar (Antlar/Kitabeleri) denmitir. GkTrk Kitabeleride Yenisey Yaztlar gibi dikili talar zerine Gktrk alfabesiyle yazlmtr.

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

Yazl Dnem rnleri * Orhun kitabeleri * Uygur Metinleri Orhun kitabeleri: inlilere kar bamszlk sava yapan, Trk btnln yeniden kurmak iin ite ve dta savaan Kktrklerin hikyesi anlatlr bu yaztlarda. Bu abideler 38 harfli olan Kktrk alfabesiyle yazlmtr. Bunlardan en nemli olanlar 3 tanedir. 1. Bilge Tonyukuk Yazt: Drt bakana vezirlik etmi olan Tonyukuk tarafndan yazlmtr. Daha ok inlilerle yaplan savalar anlatlmaktadr. 2. Kl Tiin Yazt: Kktrk hakan Bilge Kaann kardei Kl Tiinin lm zerine Bilge Kaan tarafndan dikilmitir. 3. Bilge Kaan Yazt: Gktrk hakan Bilge Kaann lmnden sonra yazdrlm bir abidedir. Son iki yazar daha ok dnemin olaylarndan, trelerden ve Bilge Kaann ulusuna diledii iyi dileklerden sz eder. Trk adnn getii ilk yazl belge ve Trk Edebiyatnn ilk yazl rnekleri olan Kktrk abidelerinde yazlar Prof. Thomsen ve Radloff tarafndan okunmutur. (Prof. Dr. Muharrem Erginin Orhun Abideleri adl kitabnn n sznden) Trk adnn, Trk milletinin isminin getii ilk Trke metin. lk Trk tarihi. Talar zerine yazlm tarih. Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi, milletle hesaplamas. Devlet ve milletin karlkl vazifeleri. Trk nizamnn, Trk tresinin, Trk medeniyetinin, yksek Trk kltrnn byk vesikas. Trk askeri dehasnn, Trk askerlik sana-tnn esaslar. Trk gururun ilhi ykseklii. Trk feragat ve faziletinin byk rnei. Trk itimai hayatnn ulvi tablosu. Trk edebiyatnn ilk aheseri. Trk hitabet sanatnn eriilmez aheseri. Hkmdarne eda ve ihtiaml hitap tarz. Yaln ve keskin slbun artc numunesi. Trk milliyetiliinin temel kitab. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser. Asrlar iinden mill istikameti aydnlatan k. Trk dilinin mbarek kayna. Trk yaz dilinin ilk, fakat harikulade ilek rnei. Trk yaz dilinin balangcn mildn ilk asrlarna kartan delil. Trk ordusunun kuruluunu en az 1250 sene teye gtren vesika. Trkln en byk iftihar vesilesi olan eser. nsanlk leminin sosyal muhteva bakmndan en manal mezar talardr. Dnyann bugn belki de en byk meselesi olan in hakknda 1250 sene evvelki Trk ikaz. vs. Orhun Abideleri, bu Trk hanedannn Bilge Kaan devrinin mahsulleridir. Birincisi olan Kl Tigin abidesini aabeyisi Bilge Kaan 732de diktirmi, ikincisi olan Bilge Kaan bidesini de lmnden bir yl sonra 735te kendi olu olan kaan diktirmitir. nc olarak verilen Tonyukuk bidesi ise 720-725 senelerinde kendisi tarafndan dikilmitir. Orhun civarnda Orhun yazs ile yazl daha baka kitabeler de bulunmutur. Belli ballar alt tanedir. Fakat bunlarn en bykleri ve mhimleri bu tanesidir. Orhun Abidelerine Orhun kitabeleri de denir. phesiz bunlar kitabedir. Fakat hem madd bakmdan, hem manevi bakmdan bu kitabeler sz gtrmez birer abidedirler. Muhtevalar gibi heybetli yaplar da Abide hviyetindedir. Onun iin bunlar ifade eden en iyi isim Orhun Abideleri tabiridir. Uygur Dnemi Eserleri: Kktrk devletinin yklmasndan sonra kurulan Uygur hanlklarndan kalma eserlerdir. Daha ok Buddha ve Mani dininin esaslarn anlatan metinlerdir. Bunlar turfan yresinde yaplan kazlarda ortaya karlmtr. Uygurlarn kda kitap basma tekniini bildikleri anlalmaktadr. Dnemden kalma birok hikyenin yannda *kkn denilen bir ilkel tiyatro eserleri de vardr. Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabesiyle yazmlardr. SLAM DNEMDE LK DL VE EDEBYAT RNLER (XI.-XII. yy) Trkler onuncu yzyldan itibaren kitleler halinde slamiyet'i kabul etmeye balamlardr. slam kltrnn etkisiyle yavaa yava yeni bir edebiyat ortaya kmtr. Kendine zg nitelikleri ve kurallaryla "Divan Edebiyat" adn verdiimiz dnemin oluumu 13. yzyla kadar gelir. Daha sonra bu edebiyat anlay 19.yzyla kadar etkin bir ekilde varln srdrr. Dier yandan, slamiyet'ten nceki "Szl Edebiyat Dnemi", slam kltrnn etkisiyle ieriinde kk deiimlere urayarak "Halk Edebiyat" adyla geliimini srdrr. Yani, bir anlamda "Halk Edebiyat" dediimiz edebiyat, slamiyet'ten nceki edebiyatmzn slam uygarl altndaki yeni biimleniidir. Oysa "Divan Edebiyat" tamamen dinin etkisiyle ekillenmi bir edebiyattr.

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

Trklerin Mslman olduunu kabul ettiimiz 10.yzylla, Divan edebiyatnn balangc olarak kabul edilen 13. yzyl arasnda slamiyet'in etkisi altnda verilmi olan, bir anlamda gei dnemi rnlerimiz saylan eserler yer almaktadr. LK SLAM RNLER KUTADGU BLG: Kutadgu Bilig, Trk dilinin en temel eserlerinden ve Trk dili aratrmalarnn en mhim kaynaklarndandr. slm Trk edebiyatnn ad bilinen ilk air ve dnr Balasagun'lu Yusuf Has Hacib tarafndan kaleme alnmtr. Eserini Balasagun'da yazmaya balayan Yusuf, 1068 ylnda memleketinden ayrlarak Dou Karahanl Devleti'nin merkezi olan Kagar'a gitmi ve eserini 18 ay sonra, 1069 (Hicr 462) ylnda burada tamamlamtr. Kitabn bitirince bunu, Karahanl hkmdar Tabga Bura Han'a sunmu, Han da eseri ok beendii iin Yusuf'u, takdiren "Hs Hcib (Ulug Hcib)" tayin etmitir. Kutadgu Bilig'deki ettikleri deerler: kahramanlarn temsil bahseden 40 beyitlik bir para ise evvelki parann vezninde ve tarzndadr. Kitap sahibi Ulu Hs Hcib Yusuf'un kendi kendisine nasihat vermesinden bahseden 41 beyitlik para da kaside tarzndadr. O dnem iin Trk edebiyatnda yeni olduu tahmin ve tasavvur edilen aruz lsnn ilve paralardaki kafiye dnda, air tarafndan przsz bir ekilde kullanld grlmektedir. Eser, yar hikye ve yar temsil tarznda yazlm olup, arada hareketi hazrlayc ve izah edici monologlara ve canl tasvirlerin bulunduu sahnelere yer verilmitir. Kagrl Mahmut ve onun eseri Divn Lgati't-Trk ile adatr, hatta hemen hemen ayn yllarda yazlm olmas o dnem Trkenin grd itibar asndan da dikkate deer. DVAN-I LUGAT-T TRK: Eserin ad, "Trk Dili'nin toplu(genel) Szl" anlamna gelir. Adndan da anlalaca gibi, eser bir szlktr; Araplara Trkeyi retmek amacyla yazlmtr. Bundan dolay, Trkenin Arapa karsnda savunulduu bir eser olarak deerlendirilir. Eserde Trke szcklerin anlamlar Arapayla aklanmakta ve her maddeden sonra birtakm Trke metinler rnek olarak verilmektedir. Kagarl Mahmut tarafndan XI. yzylda yazlan eserin asl nemi de, ite bu derleme Trke metinlerden ileri gelmektedir. Eserine bir de Trk illerinin haritasn koyan Kagarl Mahmut, Trke szcklerin aklamalarn yaparken drt yze yakn drtlkten oluan iirlerle ataszlerini (sav) rnek olarak verir. Divan- Lgat-it Trk, Trk dilinin ana eseri, Trk edebiyatnn ve folklorunun bir hazinesi olarak kabul edilmektedir. Edebiyatmzda aruz lsnn ilk kullanld eser olarak kabul edilmektedir. Eserde adaleti, akl, saadeti ve devleti temsil eden drt kahramann evresinde gelien olaylarla yazar, devlet idaresinin ve sosyal dzenin nasl olmas gerektiini anlatr. Hakaniye Trkesiyle yazlm olan eserde 7500 civarnda Trke szck Arapa olarak aklanmtr. Ayrca Trk boylarnn dilleri ve Trk illeri hakknda bilgi verir.

Kutadgu Bilig, drt ana karakter arasnda geen diyaloglardan olumaktadr. Eserdeki bu drt ana karakterin her birinin belirli bir sosyal rol vardr ve her biri belirli bir deeri temsil eder. Kntogd hkmdardr ve hukuku/adaleti temsil eder; Aytold vezirdir ve saadeti/devleti temsil eder; gdlmi de vezirdir ve akl temsil eder; Odgurm ise akibeti/kanaati temsil eder. "Kutadgu" kelimesi, "saadet, kut" manasndaki "kut" kelimesinin zerine isimden fiil yapan "+ad-" ekiyle fiilden isim yapan "-gu" ekinin eklenmesi sonucu olumutur ve "bilig"le beraber "saadet, mutluluk veren bilgi/ilim" anlamn tamaktadr. Eser, insanlara dnyada tam anlamyla kutlu olmak iin gereken yolu gstermek amacyla kaleme alnmtr. Yusuf Hs Hacib, eserinde aruz lsn kullanmtr. lveler ile birlikte yaklak 88 balk altnda toplanan eserin esas ksmn oluturan blm ksaltlm mtekarip yani fa'ulun fa'ulun fa'ulun fa'ul ve vezniyle yazlmtr. Kaside tarznda ve aa ba ca eklinde devam etmektedir. Zamanenin bozukluundan ve dostlarn cefasndan

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

ATABET'L-HAKAYIK: 12. yzylda Edip Ahmet Ykneki tarafndan aruz ls ve drtlklerle yazlmtr. Atabet'l Hakayk (Gereklerin Eii) , Edip Ahmet Ykneki'nin, Karahanl beylerinden Muhammed Dd Sipehsalar'a hediye ettii, hadis ve Arapa beyitlere dayanarak yazd iirlerle, ahlakl insan olmann yollarn, ahlak ilkelerini aklam, eitli ahlak tlerde bulunmu, slam dnce ve grlere yol gsterici olmutur. 'Hibet'l-Hakayk', veya 'Aybet'l-Akayk' olarak da isimlendirilir. Eserde dnyay, tanry, insan bilmenin sadece bilim yoluyla olabilecei anlatlr. Bilginin faydas ve bilgisizliin zarar hakknda olan konuyu ilemitir. Trk nazm birimi drtlklerle oluan bu eserini air, Yusuf Has Hacib'in 'Kutadgu Bilig'i gibi aruz vezniyle ve Kagar diliyle yazmtr. airin bu eserini nerede ve ne zaman yazd kesin olarak bilinmemektedir. Atabet'l Hakayk'n Kagar diliyle, Uygur harfleriyle yazlm ilk yazmas stanbul'da Ayasofya Ktphanesi'nde bulunmaktadr. zellikleri: . Gereklerin eii anlamna gelir. . Konusu din ve ahlaktr. . Didaktik (retici) bir eserdir. . Mesnevi tarznda yazlmtr. . Nazm birimi olarak beyit ve drtlk kullanlmtr. . Aruz lsyle yazlmtr. . Arapa ve Farsa kelimeler vardr. . Telmih (hatrlatma) sanat kullanlmtr. . Eserin Konusu: Eser 14 blmden oluur. Bataki 5 blm giri, airin adn verdii 8 blm asl konu, sondaki 1 blm de bitiri blmdr. Giri blmleri kaside biimiyle (aa ba ca da...) ,asl konu ile ilgili blmler ve bitiri blm drtlklerle [aaba] yazlmtr. Giri blmnde 80 beyit, asl konu ve bitiri blmlerinde 101 drtlk vardr. Eserin tamam 484 dizeden oluur. DVAN-I HKMET: 12. yzylda Ahmet Yesevi tarafndan drtlklerle ve hece lsyle yazlm dini, tasavvufi ve retici bir eserdir. Drtlklerin her birine "hikmet" ad verilmi ve bu hikmetler Orta Asya ve Anadolu'da yaylarak halk derinden etkilemitir. Yesevilik tarikatnn da kurcusu olan Ahmet Yesevi daha sonra Anadolu'da kurulan pek ok tarikata kaynak olmutur. Genel olarak dervilik hakknda vglerden bu dnyadan ikyetten cennet ve cehennem tasvirlerinden, peygamberin hayatndan ve mucizelerinden bahsedilir. Dini ve ahlaki tler veren iirlere de yer vermitir. Hece ls olarak 4+3 ve 4+4+4 kullanlmtr. zellikleri: * Kitapta Allah ak Peygamber sevgisi ilenmitir. * Hikmet: Ho, hayrl anlamlarna gelir * Sade ve yaln bir dil kullanlmtr. * Aruz ve hece ls kullanlmtr. * Drtlk ve beyitle yazlmtr. * 144 hikmet ve 1 mnacaat 'tan oluur. * Eser karahanl trkesinin hakaniye lehesiyle yazlmtir * stifham (soru sorma) ve Tecahul-i Arif (bilmezlikten gelme) sanatlar kullanlmtr. * Ahmet Yesevinin hikmetlerinin birlemesiyle olumutur. * Ahmet Yesevi hikmetleri Karahanl Trkesiyle sylemitir. * Hikmetler dini tasavvufi iirlerdir. * Allah'a yakn olma istei vardr. * iirlerde ulusal eler(l, nazm biimi, yarm uyak)ile slamlktan gelme yabanc geler(din ve tasavvuf konular, yabanc szckler)bir arada kullanlmtr. * Eserin uyaklan abcd dddb eeeb eklindedir. Drdnc dizelerin birbiriyle uyakl oluu hatta zaman zaman aynen tekrarlan bu iirlerin musiki ile okunmak iin sylendiini gsterir. * Divan- Hikmet'i Ahmet Yesevi yazmamtr. Ahmet Yesevi'nin kurduu tarikattaki aban Durmu, Ahmet Yesevi'nin grlerini ve dncelerini kitap haline getirmilerdir. * Didaktiktir ve manzum bir eserdir. DEDE KORKUT HKAYELER Dede Korkut ykleri, Ouz Trklerinin 9-11. yzyllardaki yaaylar, inanlar ve toplumlar hakknda nemli ipular ierir. Ouz Trklerini, onlarn inanlarn, yaaylarn, gelenek ve greneklerini, yiitliklerini, salam karakteri ve ahlkn, ruh enginliini, saf, ar-duru bir Trke ile dile getirir. Destanlarndaki iirlerinde, alnan kopuzlarn kvrak ritmi, yank havas vardr. Dede Korkut, Trk szl edebiyatnn nemli elerindendir. Destanlar uzun sre boyunca szl aktarlm, Akkoyunlular Devleti zamannda (1378-1508) yazya dklmtr. Yazlan Trk Destanlar'nn iki orijinal kopyas vardr. Bu kopyalardan biri Almanya'da Dresden'de teki ise Vatikan'dadr.

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

Destan zellikli pek ok halk kahramannn mcadeleleri anlatlan Dede Korkut hikyelerinde; gzel ve hikmetli szler, Trklerin tarihine ait rivayetler, han ve beyler hakknda methiyeler, Trk tresine ait pek ok konular ilenerek, iyilere vg ktlere eletiri vardr. Dede Korkut Kitabnda (Dede Korkut Ala Lisani Taife-i Ouz Han - Ouzlarn Diliyle Dede Korkut Kitab) 12 destan zellikli hikye yer alr ve bu kitap, slm ncesi ve sonrasnda Trklerin yaayn, dilini, tarihini, edebiyatn ve kltrn ierir. Akc ve halkn kulland Trke ile yazlm olan bu kitap; gerek bir aheserdir. Kitapta, "Dede" ve "Ata" olarak geen ve "Korkut Ata" olarak da bilinen Dede Korkut, Trkmen, Kazak, zbek ve Karakalpak boylar arasnda bu adlarla bilinmektedir. Trk dnyasnn bilge atas olan Dede Korkut ve onun hikyelerinde; Trk toplumunun savalar ve barlar ile birlikte, aile ve eitim yapsyla stn ahlk ve karakter salamlna dikkati eker. Trk milletiyle zdelemi olan doruluk, sznde durmak, mukaddes deerler uruna lmek gibi eitli karakterler, hikyelerin ana temasdr. Dede Korkut hikyelerindeki tm kahramanlarn aile, cemaat ve insan sevgisini n planda tutmas, millet olarak ahlk ve yaam anlaymz gstermesi bakmndan nemlidir. Kahramanlarn ou gentir ve mutlaka bir yiitlik gsterdikten sonra ad verilir. Pek oumuz biliriz, Dirse Han olu bir boay ldrnce Dede Korkut o gencin adn "Boa" koyar ve onu an, eref, mal ve rtbe ile dllendirir. Dikkat edilirse, hikyelerde, genlie son derece nem verilmekte, onlarn, ailesine, milletine ve devletine bal, cesur ve alkan olmalarna iaret edilmektedir. Sava, av, toy vb. elencelere Hz. Peygambere salvat getirilerek balanmas da Trk Kavimleri'nin din ynden uurlu olduunu ve devlet millet birliinin salam temellere dayandn gstermektedir. Dede Korkut hikyelerinde zellikle gebe Ouz Trklerinin tabiat artlarna kar direnleri, dmanlarna kar srekli stnl ve birlik uurundan doan kuvvetlilikleri dikkati eker. Korkut Ata olarak sayg gren Dede Korkutun hikyeleri yal ve bilginlere byk deer verildiini de gstermesi asndan, son derece nemlidir. Allah, doum, din ve lm dncesi, hayatin her annda kendisini gsterir. Bugn Dede Korkut ve onun hikyelerinden ve destanlarmzdan alacamz nemli dersler vardr. Fertler arasnda sayg, sevgi, karlkl hogr ve mertlik bunlarn banda gelmektedir. Dede Korkut aslnda byk bir vatanseverdir ve milletinin sonsuza dek gl ve mutlu yaamasn gerekletirme mcadelesi iindedir. Hikyelerindeki rnek ahsiyetler olan Bayndr Han, Kazan Han, Bams Beyrek, Boa Han, Selcen Hatun, Serek ve dierleri toplumda olmas gereken ideal insan karakterlerini temsil ederler. Bu insanlar, milleti ve vatan iin lm gze alan ve tm zorluklarn stesinden gelebilen kahramanlardr. Dede Korkut, btn Trk kavimlerinin fert fert kahraman olmasn arzu etmi olmal ki, hikyelerinde zayfla, aresizlie ve mitsizlie yer vermemitir. Rivayetlere gre Onun lm bile evliyaln, bilge kiiliini gstermektedir: eitli Trk boylarnn kanaatine gre o, ryasnda mezarnn hazrlandn grm ve gittii her yerde lecei ona ryasnda bildirilmitir. Seyhun Irma'nn Aral Gl'ne dkld yerin yaknlarnda, rman zerine hrkasn sererek orada ruhunu Allah'a teslim etmitir. Bugn pek ok yerde onun mezarnn olduu sylenmektedir. Tpk Yunus Emre ve Karaca olan gibi milletimiz, onun mezarna da sahip karak kahramanlarn kendi iinde grmek istemektedir. Trk ve dnya edebiyatnn aheserleri arasna giren ve eitli tarih filmlere de konu olan Dede Korkut Hikyeleri, insani ve yaad dnyay tm zellikleriyle ele almtr. Dede Korkutun yaygnlkla bilinen hikyeleri unlardr: 1-Dirse Han Olu Boa Han 2-Salur Kazann Evinin Yamalanmas 3-Kam Bre Beg Olu Bamsi Beyrek 4-Kazan Beg Olu Uraz Beg'in Tutsak Olmas 5-Duha Koca Olu Deli Dumrul 6-Kanl Koca Olu Kan Turali 7-Kadlk Koca Olu Yegenek 8-Basatn Tepegz' ldrmesi 9-Begel Olu Emren 10-Usun Koca Olu Serek 11-Salur Kazann Tutsak Olmas 12-D Ouz'un i Oguz'a syan Dede Korkutun hayat ve onun hikyeleri, gemiten gelecee uzanan mcadelede varlmzn, birliimizin ve dirliimizin ne kadar nemli olduunu ortaya koymakta, kahramanlk ruhumuzu cokun bir slupla dile getirmekte ve gelecee mit ve sevgiyle bakmamz salamaktadr.

10

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

SLAM DNEM TRK EDEBYATI 1. Halk Edebiyat Halk Edebiyatnn Genel zellikleri Halk Edebiyat, szl edebiyatn uzantsdr. Halkn yaratt szl eserlerden oluur. Dil, biim, konular, duyarlklar bakmndan halk kltrne sk skya baldr. Trklerin Anadoluya geldikten sonra edebiyatlar be gruba ayrlmtr. Arapa ve Farsay ok iyi bilen aydnlarn oluturduu Yksek Zmre Edebiyat ve slam ncesinden gelen szl bir Halk Edebiyat. Anadoluya g eden Trkler arasnda ayn ayrm devam etti. Medrese eitimi gren aydn kesim Arap ve Fars edebiyatlarnn tesirini devam ettirirken, halk yine saz airleri araclyla halk edebiyatn devam ettirdi. Dolays ile Anadolu Trk Edebiyat iki grupta incelenmektedir. Bu gruplardan biri Halk Edebiyatdr. Halk Edebiyatnn Dnemleri 17. Yzyl Halk Edebiyat 13. Yzyl Halk Edebiyat Bu yzylda ele geen eserler daha ok fetih ve savalara aittir. Bunlarn en nemlileri slami Trk destanlardr. Battal Gazi Destan, Danimentname bunlardan en nlleridir. Dnemin en nl kiisi Nasreddin Hocadr. O, zeksyla, keskin grleri ve zeki syleyileriyle, nkteleriyle dnyaca tannm biridir. 13. yzylda yaad halde halka mal olarak kendinden sonra gelen Timurlenk ile karlatrlmtr. Bu asrn en nemli airi Yunus Emredir. 14. Yzyl Halk Edebiyat Bu yzyln en nemli eseri Kitab- Dede Korkut tur.Bu kitapta hikayeler Ouz Trkleri arasnda yaanm ve yaylmtr. Kitapta Ouz Trklerinin Grcleri, Rumlar, Ermeniler ve dier Trk boylaryla yaptklar barlar anlatlr. Hikayelerde nazm, nesir i iedir. Dili destans bir dildir. Baz ynleriyle destana benzer. Bu yzden destandan halk hikayeciliine gei rn olarak olarak grlr. Bu asrdaki en nl air, Yunus tarz syleyileriyle n kazanan tekke airi Kaygusuz Abdaldr. 15. Yzyl Halk Edebiyat Bu yzyln tannm ismi Hac Bayram Velidir. Ankarada doan Hac Bayram Veli, ok gl bir medrese tahsili yapmtr. Aruzla da yazmakla birlikte daha ok hece lsn Bu dnem Trk edebiyatnn altn adr. Hem k edebiyat hem Tekke edebiyat hem de Anonim Halk edebiyat rnlerden birou ele gemitir. Tekke edebiyatnn nde gelen airleri Aziz Mahmut Hdai ve Niyazi Msridir. Her iki air de derin ilim sahibidirler. Bu asrda k edebiyatnda byk gelimeler olmu, Divan airlerine bile ilham verecek lirik iirler sylenmitir. Ayrca aruzla iir syleyen saz airleri, kendilerini Divan airleri kadar baarl saymlardr. Bunlarn arasnda Yenieri ordusunda bulunan ve Evliya elebinin de dikkatini eken Ktibi, denizci olan Kayk Kul Mustafa nldr. Ancak gnmzde bile ok sevilen, iirlerin ou halk Trks haline gelen k Karacaolandr. iirlerinin tmn hece lsyle syleyen, halk anlayn, yaayn iirlerine en iyi ekilde yanstan Karacaolan tabiat ve sevgili temas ile yazd komalaryla tannr. Dnemin dier byk saz airi k merdir. Halk airleri arasnda en kltrl, en yaratc olarak tannr. 18. Yzyl Halk Edebiyat Bu yzylda halk edebiyat airleri, divan airleriyle boy lme, aruzla iir syleme bu devirde biraz daha yaygnlamtr. Tekke edebiyat bu dnemde bir duraklama iindedir. Dnemin en byk tekke airi, ayn zamanda byk bir lim olan Erzurumlu brahim Hakkdr. lahiname adl divannda genellikle tasavvufi kasideler, gazeller, kullanm ve dini iirler yazmtr. lahileri tekkelerde, zaviyelerde dillerden dillere dolamtr. 16. Yzyl Halk Edebiyat Bu yzylda sadece Tekke edebiyatnn deil, din d konularda sylenen iirlerin de metinleri ele gemitir. Ellerinde sazlarla diyar diyar dolaan, nerede bir gzel grlrse ona ak olan ve iirler syleyen airler, ordularda, klalarda, hudut boylarnda boy gsteren aklar eski halk geleneini srdrmler ve Ak Edebiyat denen edebiyat yaatmlardr. Bunlarn en tannm, yzyln sonlarnda hret kazanan Kroludur. Ayrca Kul Mehmet, Hayali, Bahi adl klar da dnemin nemli airleridir. Tekke Edebiyatnn bu dnemdeki temsilcisi Pir Sultan Abdaldr. Pir Sultan Abdal tekke airleri arasnda iirlerini sazla syleyen ender kiilerdendir. Daha ok nefesleriyle tannr.

11

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

ilahiler bulunur. Ayrca airin Marifetname adnda nesir eseri de vardr. 19. Yzyl Halk Edebiyat Halk iir gelenei bu asrda klasik syleyiini srdrmtr. zellikle k edebiyatnn ok yetenekli saz airleri grlr. Bunlardan biri de Bayburtlu Zihnidir. Hem Divan hem de k tarz iirleriyle tannmtr. ok iyi medrese eitimi grmtr. Bu nedenle divan tarznda yazd iirler, Divan airlerini aratmaz. Ayrca halk tarznda syledii iirlerde tam bir k syleyii vardr. Dnemin dier tannm ahsiyeti Erzurumlu Emrahtr. Divan tarz iirleri pek baarl deildir. Asl lirik iirleri, koma tarznda syledikleridir. Halk Edebiyat Nazm Biimleri Halk edebiyat, ortaya konan rnlerin gsterdii biim ve ierik zelliklerine gre blme ayrlr: A) IK EDEBYATI B) ANONM HALK EDEBYATI C) TEKKE ve TASAVVUF EDEBYATI A) IK TARZI TRK HALK EDEBYATI * slamiyetten nce balamtr. * Eskiden kam, baks ad verilen ozonlara bu dnemde ak ad verilmitir. * klar iirlerini balama ad verilen sazlarla ky ky dolap sylemitir. * Hece ls kullanlmtr. * Dili sadedir. * Nazm birimi drtlktr, yarm kafiye kullanlmtr. * Son drtlkte airin mahlas(ad) kullanlr. * airler iirlerini CNK ad verilen defterde toplarlard. * Ak, lm, gurbet, ayrlk konular sklkla ilenmitir. * Cokulu, lirik bir sylenii vardr. * Koma, mani, Trk, semai, varsa destan gibi biimleri mevcuttur. * 17. yzyldan sonra divan edebiyatndan etkilenmeye balamtr. KOMA Halk edebiyatnda en ok kullanlan biimdir. Genellikle hece lsnn on birli (6+5 ya da 4+4+3) kalbyla yazlr. Drtlk says ile be arasnda deiir. air komann son drtlnde adn ya da mahlasn syler. Uyak dzeni genellikle yle olur: baba ccca ddda Ormanda byyen adam azgn arda pazarda insan beenmez Medres kakn softa bozgunu Selam vermek iin kesan beenmez SEMA Hece lsnn sekizli kalbyla yazlr (4+4 durakl ya da duraksz). Drtlk says ile be arasnda deiir. Semilerin kendine zg Kroluyum medhim merde yeine Ko yiit deimez cengi dne Sere serpe gider dman nne lm karlar meydan iinde 3. AIT: len kiinin arkasndan duyulan acnn ve onun iyiliklerinin ilendii komadr. Bir kimsenin lm zerine duyulan aclar anlatmak amacyla sylenen iirlerdir (Anonim halk iiri rn olan atlar da vardr). Civan da canna byle kyar m Hasta ban ta yasta koyar m Ergen kza beyaz bezler uyar m Al giy all balam allarn hani 4. TALAMA: Toplumun veya bireylerin aksayan ynlerini eletiren komalara denir. Bir kimseyi yermek ya da toplumun bozuk ynlerini eletirmek amacyla yazlan iirlerdir. Koma Eer benim ile gitmek dilersen Elen gzel yaz olsun da gidelim Bizim iller kraldr almaz Yollar amu kurusun da gidelim Karacolan der ki buna ne fayda Hi rabet kalmad yoksula bayda Bu ayda olmazsa gelecek ayda Onbir ayn birisinde gidelim Komalarn genel zellikleri: * Ak, ayrlk, gurbet gibi geni ereveli konularn ilendii bir trdr. * 11li hece lsyle yazlr. * En az 3 en fazla 6 ktadan oluur. * Dili sadedir. * Kafiye dzeni abab,cccb,dddb eklindedir. * Son drtlkte airin mahlas bulunur. * Komann konularna gre gzelleme, koaklama, at, talama adl trleri vardr. 1. GZELLEME: nsan ve doa sevgisinin lirik bir edayla ilendii komalara denir. 2. KOAKLAMA: Sava, yiitlik, kahramanlk gibi konular ileyen komalara denir. Cokun ve yiite bir slupla sava ve dvleri anlatan iirlerdir.

12

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

bir ezgisi vardr ve bu ezgiyle okunur. Uyak dzeni koma gibidir: baba ccca ddda Semilerde daja ok sevgi, doa, gzellik gibi konular ilenir. Semai ncecikten bir kar yaar Tozar Elif Elif diye Dedil gnl abdal olmu Gezer Elif Elif diye Karacolan emelerin Gnl sevmez demelerin liklemi dmelerin zer Elif Elif diye. Semailerin genel zellikleri: * zel bir ezgiyle sylenen bir trdr. * Kafiye dzeni koma ile ayndr. * 4 + 4 =8 li lyle yazlr. * 35 drtlkten oluur. VARSAI Gney Anadolu blgesinde yaayan Varsak Trklerinin zel bir ezgiyle syledikleri Trklerden gelimi bir biimdir. Drtlk says ve uyak dzeni Semi gibidir. Varsalar yiite, merte bir slupla sylenir. Bu da drtlklerin iindeki bre hey behey gibi nlemlerle salanr. Halk edebiyatnda en ok varsa sylemi air Karacaolandr. Varsa Bre aalar bre beyler lmeden bir dem srelim Gzmze kara toprak Dolmadan bir dem srelim Behey el gzl dilber Vaktin geer demedim mi Harami olmu gzlerin Beller keser demedim mi Varsann genel zellikleri: * Toros Dalar ve Adana civarnda yaayan VARSAK boylarnn syledikleri Trklere denir. * Kafiye dzeni koma gibidir. * 4+4 eklinde 8li lyle sylenir. * BRE, BEHEY, HEY nidalar sklkla kullanlmtr. * En az 3 en fazla 5 drtlktr. MUAMMA Kapal bir biimde anlatlan bir olayn ya da bilginin okuyucu tarafndan anlalmasn, Destann son drtlnde air mahlasn syler. Konular bakmndan destanlar sava, yangn, deprem, salgn hastalk, nl kiilerin yaamlar, mizahi gibi gruplandrabiliriz. Esnaf Destan Nalbant oldum krdm naln ounu Bir katr nalladm dinle oyunu Meer acemiymi bilmem huyunu enemi teptirdim naln skerken Manav oldum elma armut tez rr Cambaz oldum ip stnde kim yrr Kasap oldum her gn gzm kan grr Yreim bayld kana bakaraken Ben bu sanatlar bir bir dolatm Tekrar gelip airlie bulatm Kmili mridin eline dtm Tekke-i ak ire ile ekerken. Destanlarn genel zellikleri: * 6+5 li hece lsyle sylenir. * Halk edebiyatnn en uzun nazm biimidir. * Kendine zg bir sylenii vardr. * Kafiye dzeni koma ile ayndr. * Ayaklanma, ktlk, sava, hastalk gibi toplumsal konular ilendii gibi bireysel konularn ilendii destanlar da vardr. * Drtlk saysnda snrlama yoktur. B) ANONM TRK HALK EDEBYATI Syleyeni belli olmayan, halkn ortak mal saylan rnlerin oluturduu, szl gelenee dayal edebiyattr. Szl olduu iin, rnler; halk arasnda dilden dile getike zaman, kii, yer unsurlarna bal olarak deiiklie uramtr. * Anlatm, szl edebiyat geleneklerine uygundur. Ssten uzak, ak, net, anlalr bir dil kullanlmtr. * Daha ok; ak, hasret, yiitlik, lm gibi tm insanl ilgilendiren konular ilenmitir. bunlarla ilgili sorularn cevaplandrlmasn isteyen bir tr manzum bilmecedir. NASHAT Bir ey retmek, bir dncenin yaylmasna almak gibi amalarla sylenen didaktik iirlerdir. DESTAN Drt dizeli bentlerden oluan, olduka uzun bir nazm biimidir. Kimi destanlarda drtlk says yzden fazladr. Genellikle hece lsnn on birli kalbyla yazlr. Uyak dzeni koma gibidir: baba ccca ddda

13

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

ANONM HALK EDEBYATI DZYAZI RNLER - Ataszleri - Deyimler - Tekerlemeler - Bilmeceler - Fkralar - Halk Hikyeleri - Ortaoyunu - Meddah - Karagz ATASZLER * Yzyllar sren tecrbeler sonunda ortaya kan zl szlerdir. * Kelimeleri deitirilemezler. * Ayn konuda birbiriyle elien ataszleri olabilir. DEYMLER * Gnlk hayatta kullanlan kalplam kelime gruplardr. TEKERLEMELER Szcklerin ses benzerliinden yararlanlarak oluturulan yar anlaml, yar anlamsz szlerdir. iir biiminde de oluturulan tekerlemelerde l, uyak, seci ve aliterasyondan yararlanlmtr. Az gitmi, uz gitmi. Dere, tepe dz gitmi. Alt ay, bir gz gitmi Evvel zaman iinde Kalbur saman iinde Develer tellal iken Pireler berber iken Ben annemin babamn beiini Tngr mngr sallar iken BLMECELER * ounlukla cevab iinde sakl bulunan ve dnceyi gelitirmek amacyla tretilen soru biimlerine denir. * Gzel vakit geirmek amacyla karldklar dnlmektedir. * Manzum mensur ekilleri vardr. FIKRALAR Bir dnceyi insanlara, mizah elerini kullanp onlarn glmsemelerini salayarak aktarmak amacyla oluturulmu ksa anlatlardr. Bu rnlerde, gldrmenin yannda yol gstericilik de sz konusudur. Edebiyatmzda en bilinen fkralar; Nasrettin Hoca, Karadeniz, Bektai fkralardr. HALK HKYELER Hikyeci klarn ky odalarnda, dn meclislerinde, kasaba ve kentlerin kahvehanelerinde saz eliinde anlattklar hikyelerdir. Bu hikyeci klar, okuryazar, az ok kltrl kiilerdir. Genellikle sevgi ve kahramanlk konular ilenir. Kiiler yaamdakilere yakndr; olaanstlkler snrldr. Oluturulduklar adaki sosyal yapy yanstr. Olaylarn dzyaz biiminde anlatlmas hem dinleyiciye hem anlatcya byk kolaylk salar. Araya serpitirilen iirler ve Trkler, a saz ve szyle sanatn gsterme imkn verir. ORTA OYUNU Halkn ortasnda apak duran bir meydanda; metinsiz, suflrsz, ezbersiz oynanan bir tiyatrodur. *Anlatlan olaylar ustadan raa, kuaktan kuaa geerek deiiklie urar. *Bakarakterler, oyunu aan, yrten, kapayan; hem oyuncu, hem sahneye koyucu, hem de yazar gibi davranan, kenar krkl kaftan ve klah giyen, elinde akak tayan Piekr; Piekrla birlikte oyunu yrten; ikinci oyuncu ve bakomik, kavuk ve kaftan giyen Kavukludur. *Piekr cinaslk, Kavuklu ise tekerlemecilik yapar. *elebi, Zenne, Denyo, Arnavut, Acem, Arap, Yahudi gibi tipler kendilerini simgeleyen bir mzikle sahneye kar. MEDDAH Bir szl tiyatro rn olan meddahlk, ksaca, tek adaml tiyatrodur. Meddah, tiyatronun btn karakterlerini kendi kiiliinde birletiren bir aktrdr. Bir hikyeyi bandan sonuna kadar, ykseke bir yerde, karakterleri ivelerine gre konuturarak anlatr. Perdesi, sahnesi, dekoru, kostm bulunmayan bu tiyatroda her ey, meddah denen kiinin zeksna, bilgisine, sz sylemedeki hnerine baldr. KARAGZ Taklide ve karlkl konumaya dayanan, iki boyutlu tasvirlerle bir perdede oynatlan glge oyunudur, Bakarakterler Karagz ve Hacivattr. Karagz, okumam bir insandr. Hacivatn kulland yabanc szckleri anlamaz ya da anlamaz grnp onlara yanl anlamlar ykleyerek ortaya eitli nkteler karrken bir taraftan da Trke dil kurallar

14

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

ile yabanc szckler kullanan Hacivat ile alay eder. Hacivat, kiisel karlarn her zaman n planda tutar. Az buuk okumuluundan dolay yabanc szcklerle konumay sever. Perdeye gelen hemen herkesi tanr, onlarn ilerine araclk eder. Zenne, elebi, Tuzsuz Deli Bekir, Beberuhi, Tiryak, Acem, Laz, Matiz, Zeybek gibi dier tipler oyuna ayr bir renk katar. HALK EDEBYATININ NEML TEMSLCLER YUNUS EMRE DADALOLU * Engin hogrs, insan sevgisiyle sadece bizim deil btn dnyann beenisini kazanm esiz bir air, fikir adamdr. * lahi ak ve insan sevgisini eserlerinde ilemitir. * Hem aruzu hem de hece veznini kullanmtr. * iirlerinde dili olduka sadedir, zamannn halk dilini kullanmtr. * Nazm biimi olarak ilahiyi semitir. * Risaletn Nushiye (Nasihatlar Kitab) ve Divan adl kitab vardr. PR SULTAN ABDAL * Halk edebiyatnda lirik iirin nclerindendir. * Halk iinde ok sevildii iin isimsiz birok iir onun adnda yaymlanmtr. * Tasavvufu, halkn anlayyla birletirmitir. * Btn iirlerini hece lsyle yazmtr. * Dili olduka sadedir. * Bektai tarikatna mensup olduu iin nefesleri nldr. HACI BEKTAI VEL * Bektai tarikatnn kurucusudur * Byk bir bilgindir. * Orta Anadoluda etkin olmutur. * Malakatadl Arapca eseri nldr. KAYGUSUZ ABDAL * Kendisinden nceki airlerden etkilenmitir. (zellikle Yunustan) * Hem hece hem de aruz veznini kullanmtr. * Alayl, nkteli, eletirili iirler yazmtr. * Edebi yazlar da vardr. * Budala-name, Mugaalet-nameadl eserleri vardr. KAYIKI KUL MUSTAFA * 17. yzyln nemli yenieri airlerindendir. * Kahramanca iirleriyle tannmtr. * Toroslar blgesinde yaam. * Devlet ynetiminin airetiyle olan mcadelesi zerine syledii: ferman padiahnsa dalar bizimdirdizelerinin nakarat olarak kullanld iiri olduka beeni toplamtr. * Varsa, semai ve destanlar mehurdur. * Trkler yazmtr. KARACAOLAN * iirlerini sade bir dille yazmtr. * Hece lsn ustalkla kullanmtr. * Saz airliinin piri saylr. * Din d konularda yazmtr. * Komalar olduka sevilmitir. * Kuvvetli lirik egemenlii hkimdir iirlerine. * Anadoluyu at srtnda gezip iir sylemitir. IK MER * yi bir eitim almamasna karn airler arasnda yeteneiyle kendine en stte yer edinmitir. * Devrinin idarecilerini, dinini grn iin yaayanlarn eletirmitir. * Aruzu kullanmtr. Ancak hece lsnde asl karakterini bulmutur. DERTL * 18. yzyln sonlarnda yaamtr. * Hem hece hem de aruz kullanmtr. * Lirik komalaryla tannmtr. * Divan ta baskyla baslmtr. ERZURUMLU EMRAH * Divan edebiyatndan etkilenmitir. * Gazel, murabbalar yazmtr. * Koma ve semaileriyle tannmtr. * Gen Osman destanyla tannmtr. * Divan iirinden etkilenmemitir. KROLU * Bakaldrnn, isyann airidir. * Din d konularda iirler yazmtr. * Sultan Murat (II.) zamannda savalara katlmtr. * Krolu adl halk kahramanyla ayn ad ve zellikleri tad iin ikisi ayn kii olarak anlmtr.

lsn

15

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

GEVHER * nce bir syleyi, derin bir bilgi ieren iirleri halk arasnda ok sevilmitir. * Divan edebiyatnda etkilendii iin mazmun ve yabanc szckleri oka etkilenmitir. * Komalar ve talamalar olduka nldr. BAYBURTLU ZHN * Divan edebiyatna oka dalmaya almtr. * Saz airi olarak n kazanmtr. * Divan, Sergzet-nameadl kitaplar vardr. IK VEYSEL * ocuk yata kr olmas ona derin bir duygu zenginlii vermitir. * Yurt, insan ve toprak sevgisini iliklerine kadar hisseden, bunu iirlerinde ilemitir. * Halk edebiyatnn ve son dnem edebiyatmzn usta airlerindendir. * Sivas arkla Sivrialan kynde domu ve yaamtr. DVAN EDEBYATI Divan Edebiyatnn Tarihi Geliimi Divan edebiyat, Trklerin slamiyeti kabulnden sonra meydana gelen yazl edebiyattr. Arap ve Fars edebiyat etkisi altnda gelimitir. Bu etki, Arapa ve Farsa szcklerin Trkeye girmesinin yan sra, bu dillerin anlatm biimlerinin benimsenmesiyle de kendini gsterir. Bu edebiyata Divan edebiyat denmesinin sebebi, airlerin iirlerini divan denen el yazmas kitaplarda toplam olmalardr. Divan edebiyatnn ilk rnekleri 13. yzylda verilmitir. Bu edebiyatn ilk rnlerini veren Mevlana Celaleddin-i Rumi btn yaptlarn Farsa yazd. Ayn yzyln bir baka byk airi Hoca Dehhaniydi. Horasandan gelip Konyaya yerleen Dehhani, zellikle ranl air Firdevsinin etkisinde iirler kaleme ald. 14. yzylda Konya, Nide, Kastamonu, Sinop, Sivas, Krehir, znik, Bursa gibi kltr merkezlerinde airler ve yazarlar Divan edebiyatnn yeni rneklerini verdiler. Bunlarn ou kahramanlk hikyeleri, retici, eitici ve dinsel yaptlard. Bu arada ran edebiyatnn konular da Trk edebiyatna girmeye balad. Mesud bin Ahmed ile yeeni zzeddinin 1350de yazdklar Sheyl Nevbahar, eyholu Mustafann 1387de yazd Huridname, Sleyman elebinin (13511422) VesiletnNect baln tamakla birlikte Mevlid adyla bilinen nl yapt, ran edebiyatnn etkisiyle yazlmtr. Divan edebiyat, zellikle iir alannda en parlak dnemini 16. yzylda yaad. Bk ve Fuzuli Divan iirinin en iyi rneklerini verdiler. 17. yzyla girildiinde Divan edebiyatnn ulat dzey, ran edebiyatnnkinden geri deildi. airler, iirlerinde fahriye denen ve kendilerini vdkleri blmlerde iir ustalnn doruuna kmlard. retici iirleriyle tannan Nabi ve bir yergi ustas olan Nefi bu yzyln nl airleriydi. Divan edebiyat, en zgn airlerinden olan Nedimin ve eyh Galibin ardndan, 18. yzylda bir duraklama dnemine girdi. Daha sonraki airler zellikle bu iki airi taklit ettiler ve zgn yaptlar ortaya koyamadlar. 19. yzylda Divan edebiyat artk gzden dm ve eletiri konusu olmutu. lk eletiriyi getiren Namk Kemaldi. Tanzimatla birlikte Trk edebiyatnda Bat etkisinde yeni biimler, konular denenmeye baland. Divan edebiyat bylece nemini yitirmekle birilikte, Tevfik Fikret, Mehmet kif Ersoy ve Yahya Kemal Beyatl, Trk edebiyatnn aruz lsyle son iirlerini yazdlar. Divan Edebiyatnn Genel zellikleri slm dininin benimsenmesinden sonra, Kurann Arapa olmasndan dolay pek ok toplumun kltr dili deiime urad. ranllar 9. yzylda edebiyat rnlerini, Yeni Farsa diye adlandrlan bir dille vermeye baladlar. ran edebiyatnn bu rnlerinden Trk edebiyat byk lde etkilenmitir. te yandan Anadoluda kurulan Trk devletleri, resmi yazma dili olarak Arapa ve Farsay kullandlar. Bu durum edebiyat dilinin deimesine de yol at. zellikle saray evresindeki airler ve yazarlar, yaptlarn Arapa ve Farsa yazmaya baladlar. Osmanl Devleti dneminde Arapa ve Farsann youn etkisinde kalm olan Osmanlca dili divan edebiyatnda kullanlan ana dildir. 1. Nazm birimi genellikle beyittir ve cmle beyitte tamamlanr. Beyit, cmleye egemendir. 2. Nazm ls aruzdur. 3. Dili Arapa, Farsa, Trke karm olan Osmanlcadr. 4. iirlerde tam ve zengin uyak kullanlmtr. 5. iirlerin konuyu ieren balklar olmad iin nazm biimlerine gre adlandrlmlardr.

16

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

6. Klie bir edebiyattr. Duygu ve dnceler deimez szlerle (Mazmun) anlatlr. 7. Anlatlan ey deil, anlat biimi n plandadr. 8. Soyut bir edebiyattr. nsan ve doa gerekte olduundan farkl ele alnmtr. 9. Aydn zmrenin edebiyatdr. Medrese kltr hkimdir. Genellikle saraya ve evresine seslenir. 10. Sanatlara bolca yer verilmi, sanat yapmak ama durumuna gelmitir. 11. Ulusal bir edebiyat olmayp dinin etkisiyle ekillenmitir. Arap ve ran edebiyatnn etkisi ok fazladr. 12. iirde daha ok ak, sevgili, iki, din ve kadercilik gibi konular ilenmitir. 13. Nazm n planda tutulmu, nesre pek az yer verilmitir. 14. Nesir alannda tezkireler (edebiyat tarihi grevini gren biyografik eser), mneatlar (mektuplar), tarihler, dini metinler ve nasihatnamelere de rastlanmaktadr. Bunlarda da sanat yapma amac n plandadr. 15. 13.yzylda gelimeye balam 16. ve 17. yzyllarda en olgun dnemini yaam, 19.yzyln sonlarna kadar srmtr. Divan Edebiyatnda Dz Yaz (Nesir) Divan, iire arlk veren bir edebiyattr. Dzyaz, ancak bilimsel almalarda, tarihlerde, kimi sanatsal metinlerde ve gezi tr eserlerde kullanlmtr. Divan edebiyatnda tr dzyaz biimi vardr. Yaln dzyaz, ssl dzyaz ve orta dzyaz. Yaln dzyazda halkn konutuu dil kullanlm, halk kitaplar, halk ykleri, Kuran tefsirleri, hadis aklamalar bu trde yazlm eserlerdir. Ssl dzyazda (nesirde) hner ve marifet gstermek amalanmtr. Bu tre genellikle medrese renimi grm, Osmanlcay iyi bilen yazarlar ynelmitir. ok uzun cmlelerin, bol sz ve anlam oyunlarnn gze arpt bu trn en belirgin rneklerini Veysi ve Nergisi vermitir. Ssl dzyazda ok rn verilmi bir alan da tezkiredir. Bu trn ilk rneini, 16. yzylda k elebi yazm ve tezkire gelenei 19. yzylda Fatih Efendiye gelene kadar srmtr. Orta dzyaz (nesir) ise, divan edebiyatnn hemen hemen btn klasik yazarlarnn yazd bir trdr. Belirgin zellikleri, sz ve anlam oyunlarndan, hner ve marifet gstermekten kanlm ve ieriin n planda tutulmu olmasdr. zellikle tarih, gezi, corafya ve din kitaplar bu trde (orta nesirle) yazlmtr. Divan Edebiyatnda dzyazlar, yazl amac ve dil tutumu dikkate alnarak e ayrlr: 1. Sanatl (ssl) Dzyaz: Sz ustal gstermek amacyla yazlr. Sinan Paann Tazarruat adl eseri, bu trn en tannm rneidir. Sanatl dzyazya ina denir. 2. Orta Dzyaz: Yer yer ar ve ssl, yer yer sade bir dille yazlan dzyazlardr. Genellikle tarih kitaplarnda bu dzyaz tr grlr. Osmanllar zamannda tarihilik,vakanvis ad altnda yrtlen bir tr memurluktu. Sarayda grevlendirilen vakanvisler, nemli nemsiz her olay gn gnne notlar halinde yazarlard. Bu eserler, olay anlatmna dayal olduundan, bilimsel tarih anlayyla badamaz. Divan dneminin balca tarihileri arasnda Akpaazade ,Ali, Eblgazi Bahadr Han,Naima, Peevi, Mtercim Asm saylabilir. 3. Sade Dzyaz: Dil ve anlatm ustalnn deil, ele alnan konunun nem tad dzyaz trdr. Bu anlay nedeniyle, sade dzyazlarda ustaca sz syleme abas grlmez; dil ak, yaln, doaldr. Bu dzyaz trn kullananlardan balcalar unlardr: Mercimek Ahmet , Katip elebi, Evliya elebi (Eseri:Seyahatname). Din D Yaz Trleri: Tezkire, Tarih, Seyahatnme, Sefaretnme, Siyasetnme, Mnazara, Mneat. Divan Edebiyat Nazm Biimleri ls ve uya olan sz ya da yazya manzum ya da manzume denir. iirde dize says, drtlk says, sralan dzeni, uyak yaps gibi d zelliklerin tm, nazm biimini oluturur. Divan iirinde pek ok nazm biimi vardr, ama birka daha yaygn olarak kullanlmtr. Biimlerine Gre: Uyak, beyit, msra, bend, mesnev, kasde, gazel, ruba, musammat, terkib-i bend, msemmem, tuyu, tahmis, tardiye, tadir, tesdis, tebiye, tair, tezmin, muaer, muhammes, murabba, mseddes, mstezat, ark Konularna Gre: Din d: Bahariye, Cevreviye, Fahriye, Mersiye, Mehdiye, Gazavatnme, Sahilnme, Saknme, Kyafetnme, Surnme, Hamamnme, ehrengiz, Hicviye, Hezliyat, Tarih Drme, Muamma, Lgaz, Dariye, Rahiye

17

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

Din: Tevhid, Mnacat, Naat, Maktel- Hseyin, Miraciye, Hilye, Mevlid, Krk Hadis, Menkbe, Kssa BEYTLERLE KURULAN NAZIM BMLER 1. GAZEL: zellikle ak, gzellik ve iki konusunda yazlm belirli biimdeki iirlere denir. Beyit says genellikle 5-9 arasnda deiir. Gazelin ilk beyti mutlaka kendi arasnda uyakl olur.Bu ilk beyte matla, son beyte ise makta ad verilir. Bir gazelin en gzel beytine beyt-l gazel, airin mahlasnn bulunduu beyte de mahlas beyti denir. Beyitleri arasnda anlam birlii bulunan gazele yek-henk, ayn g ve gzellikte beyitlerden oluan gazele de yekvz gazel ad verilir. 2. KASDE: Din ve devlet byklerini vmek amacyla belirli kurallar iinde yazlan uzun iirlerdir. En az 33, en ok 99 beyitten oluur. Kasidenin en gzel beytine beyt-l kaside, airin mahlasnn bulunduu beyte de tabeyt ad verilir. 3. MESNEV: Her beyti kendi iinde uyakl uzun nazm biimidir. Bir anlamda Divan edebiyatnda manzum hikyelerin yazld bir biim olarak da tanmlayabiliriz. Mevlnnn nl tasavvufi mesnevisi 25.700 beyitten olumutur. Mesneviler ak, dini ve tasavvufi, ahlaki-retici, sava ve kahramanlk, bir ehri ve ehrin gzelliklerini anlatma, mizah gibi trl konularda yazlmtr. Divan edebiyatnda roman ve hikye gibi trler olmad iin mesneviler bir bakma bu trlerin yerini tutmulardr. On blmden oluur. Ayn air tarafndan yazlm be mesneviye Hamse ad verilir. Hamse sahibi olarak tannm nemli divan airleri: Ali ir Nevi, Talcal Yahya, Nevi-zde Atidir. 4. KITA: Yalnz ikinci ve drdnc dizeleri birbiriyle uyakl iki beyitlik nazm biimidir. Beyitler arasnda anlam birlii bulunur. Pek ok konuda yazlabilir. 5. MSTEZAT: Gazelin zel bir biimine denir. Uzun dizelere ksa bir dize eklenerek yazlr. Uzun ve ksa dizeler gazel gibi kendi aralarnda uyaklanrlar. Ksa dizelere ziyade ad verilir. BENTLERDE KURULAN NAZIM BMLER 1. RUB: Drt dizelik ve kendine zg ayr ls olan bir nazm biimidir. Konusu daha ok dnya grne ve airin felsefi dncelerine yneliktir. Edebiyatmzda bu trn en baarl son temsilcisi olarak Yahya Kemal gsterilmektedir. 2. TUYU (TUYUK): Rubi gibi drt dizelik bir nazm biimidir. Edebiyatmzda en ok tuyu yazm air Kad Burhanettindir. Bu biim yalnzca Trk edebiyatna zgdr. (Rubai, ran edebiyatndan gemedir). BRDEN OK DRTLKLER 1. MURABBA: Drt dizelik ktalardan oluur. Bent says 3-7 arasnda deiir. Her konuda yazlr. 2. ARKI: Genellikle ak, iki, elence konularnda yazlan drt dizelik nazm biimidir. Biim bakmndan murabbaya benzer. ounlukla bestelenmek iin yazlr. Bu biim de tuyu gibi yalnzca Trk edebiyatna zgdr. ark biiminin yaratcs ve en gl airi Nedimdir. NOT: Divan edebiyatnda l ya da daha ok msral bentlerden meydana gelmi nazm ekillerinin genel ad MUSAMMATtr. Yani drt dizeden oluan murabba, ark gibi biimlerin; be dizeden oluan tahmis, tatir, tardiyye gibi biimlerin ya da alt veya daha ok dizeden oluan biimlerin tmnn st bal MUSAMMATtr. 3. TERKB- BENT: Bentlerle kurulan bir nazm biimidir. Her bent, says 5-10 arasnda deien beyitlerden oluur. Bendin son beytine vasta beyti denir. Terkib-i bentte vasta beyti her beytin sonunda deiir ve vasta beyti mutlaka kendi iinde uyakl olur. Terkib-i bentlerde genellikle talihten ve hayattan ikyetler, dini, tasavvufi, felsefi dnceler anlatlm, toplumsal yergi niteliinde eletirilere yer verilmitir. 4. TERC- BENT: Biim bakmndan terkib-i bente benzer; ancak vasta beyti her bendin sonunda deimez ve aynen tekrarlanr. Konularnda daha ok Tanrnn gc, evrenin sonsuzluu, doann ve yaamn kartlklar vardr. DVAN EDEBYATI NAZIM TRLER 1. TEVHT VE MNACT: Tanrnn birliini ve yceliini anlatan iirlere tevhit, Tanrya yaplan yalvar ve yakarlar anlatan iirlere de mnacat denir. Daha ok kaside biimiyle yazlmtr.

18

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

2. NAAT: Hz. Muhammedi vmek iin yazlan iirlere denir. Bunlar da daha ok kaside biimiyle yazlmtr. 3. MERSYE: Bir kimsenin lm zerine duyulan znt ve acy anlatmak iin yazlan iirlerdir. Genellikle terkib-i bent biimiyle yazlmtr. (Bu trn, Eski Trk Edebiyatndaki ad sagu, Halk Edebiyatndaki ad ise attr). 4. METHYE: Bir kimseyi vmek iin yazlan iirlerdir. Bunlar da genellikle kaside biiminde yazlmtr. 5. HCVYE: Bir kimseyi yermek iin yazlan iirlerdir. 6. FAHRYE: airlerin kendilerini amacyla yazdklar iirlerdir. vmek 13. yzylda yaamtr. Din d konularda iir yazan ilk divan airidir. Divan vardr. MEVLANA: XIII. yzylda yaamtr. Birka Trke beyit dnda, tm iirlerini Farsa ile yazan nl tasavvuf airidir. Olu Sultan Veled de tasavvufi konular ileyen bir air olarak bilinir. Mesnevi, Divan- Kebir, Mektubat, tannm eserleridir. AL R NEV: aatay lehesinin en gzel rneklerini veren air 15. yzylda yaamtr. MuhakemetlLugateyn adl eserinde Trkenin Farsadan daha stn bir dil olduunu savunmutur. Hamsesi vardr. Anadolu dnda Trke iir yazan ilk airdir. EYH: 15. yzylda yaamtr. Harnme adl eseri edebiyatmzda ilk fabl tr eser olarak bilinmektedir. Mesnevi alannda baarl olmutur. SLEYMAN ELEB: Divan airi bu konular, aruz lleri iinde ve ok yaygn biimiyle beyitlerle yazmtr. Tek satrdan oluan dize ya da msra, genelde iirin en kk birimidir. Divan iirinde ise en kk birim beyitten, yani iki msradan oluur. Szck olarak beyit ev anlamna gelir. Msra ise, ift kanatl bir kapnn kanatlarndan her birine verilen addr. Aruz lsnde ak ve kapal heceler eitli kalplarda, kendilerine zg bir dzen iinde sralanr. airler eserlerini yazarken setikleri 15. yzylda yaamtr. Hz. Muhammed iin yazd Vesilet-n-Necat (mevlit) adl mesnevisiyle tannm bir airdir. (slam edebiyatnda Hz. Muhammedin hayatn anlatan eserlere SYER denir). FUZL: Fuzuli 16. yzyln en gl airlerindendir. Arapca, Farsa, Trke divan olan tek airdir. Eserlerini Azeri lehesiyle yazmtr. Divan kalba mutlaka uymak zorundadr. Aruz, esas olarak hecelerin uzunluu ve ksal temeline dayanan bir iir lsdr. lk kez Arap dilcisi Fatih Erduran tarafndan kullanlmtr. Trklerin slamiyeti kabul etmelerinden sonra medrese kltr ile yetien airlerin Farsay edebiyat dili olarak benimsemeleri, aruzun Trk edebiyatna da girmesini salamtr. Aruz ls nazm ekillerine gre deiik kalplarda kullanlr. rnein Rubi nazm ekli ahreb ve ahrem ad verilen belli aruz kalplaryla yazlabilir. Rubaide msralar; a+a+b+a eklinde kafiyelidir. Divan Edebiyatnn nemli air ve Yazarlar HOCA DEHHAN:

NOT: Divan edebiyatnda bir airin iirine, baka bir air tarafndan ayn l, uyak ve redifle yazlan benzerine Nazire denir. Bu, nazire yazan airin dier aire kar duyduu sayg ve beeniden ileri gelmektedir. Edebiyatmzda bu trde de pek ok rn verilmitir. DVAN EDEBYATINDA NAZIM BRM Nazm szlk anlamyla sra, dzen demektir. Ama Divan edebiyatnda nazm dendiinde iir anlalr. Divan edebiyat, daha ok iir trnde rnekler ierir ve dzyaz eserler azdr. Divan iiri, kurallarn Arap ve ran edebiyatndan alan aruz lsyle yazlmtr. Bunun yannda Nedim ve eyh Galip gibi baz airlerde hece lsyle yazlm iirlere de rastlamak mmkndr. Divan iirinde daha ok Kuran, Muhammedin szleri olan hadisler, peygamber ve kutsal kiilere ilikin ykler, tasavvufun ortaya att sorular, nl bir ran efsanesini konu alan ehname gibi konular ilenmitir. Bu iirlerde Trk kltrne ilikin elerden de yararlanlmtr.

19

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

edebiyatnn en lirik airi olarak kabul edilmektedir. Ona gre yaamn anlam ac ekmekle zdetir. Platonik bir ak aray vardr. Din d konularda yazmakla birlikte tasavvuftan da etkilendii bilinmektedir. Kendisine balanan maa almasnda glk karan memurlar ikyet etmek iin yazd ikayetnme adl mektubu edebiyatmzdaki en nl yergilerden biridir. Divanlarndan baka bir naat olan Su kasidesi, Leyla v Mecnun mesnevisi, Peygamber ailesini anlatt Hadikat-s-Sedas ah smail ile II: Bayezidi karlatrd Beng Bdesi ve tp bilgisini sergiledii Shhat ve Maraz en tannm eserleridir. BK: Baki,16. yzyl airlerindendir. Dneminde airler sultan olarak tannm ve saratn btn olanaklarndan yararlanmtr. yi bir medrese eitimi grd bilinmektedir. Dnya nimetlerinin hepsinden yararlanma anlayndadr. Kanuninin lm zerine yazd mersiyesi ok tannmtr. Divan vardr. NB: 17. yzyl airlerindendir. Divan edebiyatnda didaktik iirler yazmasyla bir yenilik olarak kabul edilmektedir. Din, treler ve sosyal yaamla ilgili tler verir. Nbinin Divanndan baka Hayriye, Hayrbd adl iki didaktik eseri, gezi notlarn iine alan Tuhfet-l Harameyni ve Mneat adl eserleri vardr. NEF: Nefi, 17. yzyl airlerindendir. Edebiyatmzdaki en nl kaside airi olarak bilinir. vglerindeki ve yergilerindeki arlklaryla nldr. Yazd hicviyelerindeki arlk bodurulmasna neden olmutur. Hayal gc ok zengin olan Nefinin somut benzetmelerden yararlanmas da belirgin bir zelliidir. Trke ve Farsa divan olan Nefinin ayrca hicviyelerini toplad Siham- Kaza adl bir eseri de vardr. NEDM: 18. yzyl airlerinden olan Nedim, Lale Devrinin airi olarak bilinir. Eserlerinde ak, iki, zevk ve sefay iler. Mahallileme akmnn nderi olan airin Halk edebiyatndan da etkilendii bilinmektedir. iirlerinde halkn azndan alnma deyimler olduu gibi, halkn konuma diline de olduka NOT: Divan edebiyatnn nesir yazar olarak tannan dier nemli yazarlar unlardr: SNAN PAA: (15.yy) Tazarrunme adl ssl nesri ile tannr. MERCMEK AHMET: (15.yy) Farsadan evirdii Kabusnme adl eseriyle tannr. NAM: (17.yy) Kendi adyla anlan (Naima Tarihi) adl tarih eserinin yazardr. KTP ELEB: (17.yy) Batllarn Hac Kalfa dedikleri yazar ve dnrdr. Arapca, Farsa, Franszca, Latine bilen yazarn tarih, corafya, matematik konularnda yazlm eserleri vardr. yaklamtr. Samimi ve iten bir syleyii olan Nedim, arklaryla tannmtr. Divan iirindeki klieleri (mazmunlar) bir lde ykm olan airin Divan vardr. EYH GALP: Divan edebiyatnn 18.yzylda yaam son byk airidir. Galatasaray Mevlevihanesinde eyhlik yapmtr. Nabinin Hayrbdna nazire olarak ve Mevlnnn mesnevisinden etkilenerek yazd Hsn- Ak adl mehur mesnevisinde, tasvvuf konusundaki dncelerini ortaya koyar. Bu eserinde allegorik (sembolik) bir anlatm kullanan air hayal gcnden ve masal gelerinden de yararlanmtr. EVLYA ELEB: (17.yy) Edebiyatmzda gezi trnn ilk rneklerini veren yazar, usta bir gzlemcidir. Elli yllk bir sre iinde gezdii yerleri konuma diline yakn bir dille anlatmtr. Anlatmnda abartl olmakla birlikte, Divan nesrinin kalplarn da krmtr. 10 ciltlik Seyahatnme adl eseri ok tannmtr.

20