STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

1600kW, 6300V SENKRON MOTOR UYARTIM SSTEMNN PLC LE GEREKLENMES

YKSEK LSANS TEZ Mh. Okan KURTKAYA

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 12 Eyll 2006 Tezin Savunulduu Tarih : 08 Kasm 2006 Tez Danman : Dier Jri yeleri

Prof.Dr. Hasan DA
Do.Dr. Salman KURTULAN Yrd.Do.Dr. Lale TKENMEZ ERGENE

ARALIK 2006

NSZ Tasarmn yapm olduum ve retiminde bulunduum, senkron motor uyartm sisteminde, tasarm aamasnda sayn Vedat BARUH ve Vehbi BLAT, devreye alma esnasnda SDEMR alanlarndan sayn mer Hayyam ZGVEN ve Ahmet ASLAN, tezin yazm aamasnda ise sayn hocam Prof. Dr. Hasan DA, lknur OLAK, Ferda ve Oktay KURTKAYAya, yaptklar yardmlardan ve desteklerinden dolay ok teekkr ederim.

ii

NDEKLER NSZ ........................................................................................................................ ii NDEKLER ...........................................................................................................iii KISALTMALAR ........................................................................................................ vi TABLO LSTES .......................................................................................................vii EKL LSTES ........................................................................................................viii ZET .......................................................................................................................... xi SUMMARY ...............................................................................................................xii 1. GR ............................................................................................................... 1 1.1 Senkron Makinelerin Trleri.................................................................... 2 Yuvarlak Kutuplu Senkron Makineler ............................................. 2 kk Kutuplu Senkron Makineler ................................................... 3

1.1.1 1.1.2 2.

SENKRON MOTORLARA YOL VERME YNTEMLER ......................... 4 2.1 2.2 2.3 Yardmc Motor ile Yol Verme................................................................ 4 Senkron Yol Verme ................................................................................. 4 Asenkron Yol Verme ............................................................................... 5 Amortisr Sarglar........................................................................... 5 Dearj Direnci .................................................................................. 7 Kilitlenme Momenti ......................................................................... 8 Devrilme Momenti ........................................................................... 9 Relktans Momenti ........................................................................ 10 Asenkron Yol Verme Dzenei ..................................................... 11

2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.3.6 3.

PLC TEMELLER ......................................................................................... 12 3.1 3.1.1 3.1.2 Temel PLC Modlleri ............................................................................ 13 RACK, Montaj Kart...................................................................... 13 CPU, Merkezi Kontrol Birimi........................................................ 13 iii

3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.3

Dijital Giri Modl....................................................................... 14 Dijital k Modl ...................................................................... 15 Analog Giri Modl ..................................................................... 15 Analog k Modl..................................................................... 16 Sistemin Tasarlanmas ........................................................................... 17 Giri ve klarn Belirlenmesi..................................................... 17 Modllerin Belirlenmesi ................................................................ 20 CPU Seimi.................................................................................... 20 Giri ve k Adreslerinin Belirlenmesi ....................................... 21

PLC Programlama.................................................................................. 23 Sistemin Programlanmas .............................................................. 23 Korumalarn Programlanmas .................................................... 23

3.3.1 3.3.1.1 4.

GEREKLETRLEN SENKRON MOTOR UYARTIM SSTEM ......... 30 4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 4.1.5 4.1.6 4.1.7 4.1.8 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.6 Uyartm Sistemi Giri ............................................................................ 30 G Devresi.................................................................................... 30 RD, Dearj (Yol Verme) Direnci .................................................... 32 Stabilitron (Crowbar) Devresi........................................................ 33 Arabirim Kart................................................................................ 35 Dorultucu Blou........................................................................... 37 Tutma (Hold) Direnci..................................................................... 39 nt Diren .................................................................................... 40 Kontrol Devresi.............................................................................. 41 Korumalar .............................................................................................. 42 zolasyon Direnci Korumas .......................................................... 42 Dk Stator Gerilimi Korumas ................................................... 43 Dk ve Yksek Giri Gerilimi Korumas ................................... 43 Ar Akm Korumas..................................................................... 44 Asenkron Gecikme Korumas ........................................................ 45 Tristr Scakl Korumas............................................................. 45 iv

4.2.7 4.2.8 4.2.9 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 5.

Kalkta Gecikme Korumas .......................................................... 45 Uyarma Akm Korumas ................................................................ 45 kaz Glendirme Korumas .......................................................... 45

Senkron Motor Uyartm Panosu ............................................................ 46 Operatr Paneli .............................................................................. 47 Klima.............................................................................................. 48 Osilograf kts ............................................................................. 49

SONULAR .................................................................................................. 51

KAYNAKLAR .......................................................................................................... 52 ZGEM ............................................................................................................... 53

KISALTMALAR MMF EMF AC DC PLC Adc Vdc Aac Vac CPU : Manyetomotor kuvvet : Elektromotor kuvveti : Alternatif akm : Doru akm : Programmable Logic Controller : Doru Akm : Doru Gerilim : Alternatif Akm : Alternatif Gerilim : Central Processing Unit

vi

TABLO LSTES Tablo 3.1: Dijital Giri Adresleri .............................................................................. 22 Tablo 3.2: Analog Giri Adresleri............................................................................. 22 Tablo 3.3: Dijital k Adresleri.............................................................................. 23 Tablo 3.4: Analog k Adresleri ............................................................................ 23 Tablo 3.5: Dier Adresler ......................................................................................... 23 Tablo 4.1: Arabirim Kart Lineer Frekans-Gerilim Deerleri................................... 36 Tablo 4.2: Senkron Motor Uyartm Panosu zellikleri ............................................ 47 Tablo 4.3: Operatr Paneli Parametre Ayarlar......................................................... 47

vii

EKL LSTES ekil 1.1: 6300V, 1600kW Senkron Motor ................................................................. 1 ekil 1.2: Senkron motorun ideal hz-moment grafii ................................................ 2 ekil 1.3: Yuvarlak kutuplu senkron makine .............................................................. 3 ekil 1.4: kk kutuplu senkron makine .................................................................... 3 ekil 2.1: Senkron motora yardmc motor ile yol verme ........................................... 4 ekil 2.2: Dorudan frekans dntrc (cycloconverter) ........................................ 5 ekil 2.3: Senkron motorun pratik hz-moment grafii............................................... 6 ekil 2.4: Dearj direncine gre kalk momentinin deiimi..................................... 8 ekil 2.5: Motor ykszken stator ve rotor kutuplarnn pozisyonlar [2] .................. 9 ekil 2.6: Motor yklyken stator ve rotor kutuplarnn pozisyonlar [2]................. 10 ekil 2.7: Tipik asenkron yol verme dzenei .......................................................... 11 ekil 3.1: Tipik bir 8 kanall dijital giri balants ................................................... 14 ekil 3.2: Tipik bir 8 kanall dijital k balants................................................... 15 ekil 3.3: Tipik bir 4 kanall analog giri balants.................................................. 16 ekil 3.4: Tipik bir 4 kanall analog k balants ................................................. 17 ekil 3.5: PLC Konfigrasyonu................................................................................. 21 ekil 3.6: Herhangi bir alarm var program satr....................................................... 24 ekil 3.7: Herhangi bir arza var program satr ........................................................ 25 ekil 3.8: Arza durumunda sistemi durdurma satr ................................................. 26 ekil 3.9: Ar Akm Alarm Program Blou ............................................................ 26 ekil 3.10: Sistemin otomatik alma durumu program satrlar ............................. 29 ekil 4.1: Senkron Motor kaz Panosu Prensip emas............................................. 31 ekil 4.2: G devresi prensip emas ....................................................................... 32 ekil 4.3: Stabilitron devre balantlar ..................................................................... 33 ekil 4.4: Stabilitron devresi dalga ekillerine rnek ................................................ 34 viii

ekil 4.5: Gerekletirilen stabilitron devresi............................................................ 35 ekil 4.6: Arabirim kart prensip emas ................................................................... 35 ekil 4.7: Gerekletirilen arabirim kart................................................................... 36 ekil 4.8: Dorultucu blounun fotoraf.................................................................. 37 ekil 4.9: Enerpro kart giri/k diyagram............................................................ 38 ekil 4.10: Faz kontroll dorultucu klar [5]...................................................... 38 ekil 4.11: Enerpro tristr tetikleme kart ................................................................. 39 ekil 4.12: Tutma direnleri ...................................................................................... 40 ekil 4.13: nt diren ve doru gerilim baras ........................................................ 40 ekil 4.14: Kontrol sistemi blok emas .................................................................... 41 ekil 4.15: zolasyon Direnci Rlesi alma ekli ................................................... 42 ekil 4.16: Dk Gerilim Rlesi alma ekli ........................................................ 43 ekil 4.17: Dk ve Yksek Gerilim Rlesi alma ekli ...................................... 44 ekil 4.18: Gerekletirilen Uyartm Sistemi Panosu................................................ 46 ekil 4.19: Operatr Ekran ....................................................................................... 48 ekil 4.20: Klima ve pano ii hava dolam ............................................................. 48 ekil 4.21: Senkron motora yol verme esnasndaki osilograf kts......................... 50

ix

SEMBOL LSTES RD RSONT n f 2p : Dearj (Yol Verme) Direnci : nt Diren : Senkron Hz (devir/dakika) : ebeke Frekans (Hz) : Rotor kutup says : Rotor mekanik as

1600kW, 6300V SENKRON MOTOR UYARTIM SSTEMNN PLC LE GEREKLENMES ZET Gnmzde senkron motorlar, sabit hz ve moment gerektiren uygulamalarda, imento, maden, artma, kat sektrlerinde; deirmen, pompa, kompresr motoru olarak ska kullanlmaktadr. Bu balamda, skenderun Demir ve elik letmesinde, deniz suyunu km uzaklktaki tesislere pompalayan motorlarn uyartm sistemlerinin revizyonu yaplmtr. ki adet 1600kW gcnde, kk kutuplu, amortisr sargl bu motorlar iin, 11kW gcnde, 50Vdc, 220Adc uyartm panosu tasarlanp, retilmitir. letmenin kalbi saylan deniz suyu pompa istasyonunda, cihazlarn korumalarna dier motor tiplerine oranla daha dikkat edilmesi gerektiinden olduka nem verilmi, uzun sreli almalar iin gerekli nlemler koruma devreleri ile alnmtr. Birinci blmde, senkron makinelerle ilgili genel bilgi verilmitir. Makine tipleri yuvarlak rotorlu ve kk kutuplu olarak incelenmitir. kinci blmde, senkron motorlara yol verme yntemleri incelenmi, zellikle asenkron yol verme zerinde durulmutur. Tezin ana konusu olan asenkron yol verme, basit, ucuz ve en uygun momentin salanmasndan dolay endstride olduka sk kullanlmaktadr. nc blmde, otomasyon kontrol sistemi kurulumu, elemanlarnn seimi ve PLC ile ilgili temel bilgiler verilmitir. Drdnc blmde, gerekletirilen uyartm sistemi anlatlm, tasarm, uygulamas, eleman seimleri incelenmitir.

xi

1600 kW, 6300 V SYNCHRONOUS MOTOR STATIC EXCITER USING PLC SUMMARY Synchronous motors are frequently used in constant speed and torque application like as cement, mining, pulp and paper industries as mill, pump, or compressor motor. In 2003, in the skenderun Iron and Steel Company, Sea Water Pump Facility, two of the pump motor exciters were modernized, which pump the sea water three km away from the shore. For the 1600kW salient pole synchronous motor with damper windings, two 11kW, 50V dc, 220A dc static exciters were designed and produced. For this pump motor exciters, for continous operation of motors, the protection is very important, which is located at the heart of the Iron and Steel Facility. In the first chapter of this these, general information about synchronous machine is given. Machines are specified as round or salient pole rotor. In the second chapter, starting methods of the synchronous motors are analized. Especially asynchronous starting of synchronous motors is explained. This method, which is the main concept of the thesis, is frequently used in the industry. Third chapter installation of an automation system is studied and explained the fundamental component selection and PLC modules. In the last chapter, the design and realizing of the static exciter are explained and the main parts are shown with photographs and diagrams.

xii

1.

GR

Senkron motorlar, sabit hz ve moment ile alabilmeleri nedeniyle pek ok endstriyel uygulamada kullanm alan bulabilmektedirler. Bunun yan sra senkron motorlarn uyarma akm genlii kontrol edilerek endktif karakterdeki yklerin ebekeden ektii reaktif g, dinamik olarak kompanze edilebilmektedir.

ekil 1.1: 6300V, 1600kW Senkron Motor Senkron motorlar yksek gl uygulamalarda tipik olarak 150kW ile 60MW g aralnda ve 150 dev./dak. ile 1800 dev./dak. aralnda retilirler. Kullanm alanlar, genellikle ar sanayi olmakla birlikte, imento, pompa, kompresr, gemi motoru, deirmen, v.b. gibi uygulamalarda ska kullanlrlar. [2] Senkron motorlarn enerji dnmn salayabilmeleri iin senkron hzda dnmeleri gerekmektedir. Ayrca senkron motorlarn kndan nominal moment deeri sadece motor senkron hzdayken salanmaktadr. Senkron hz giri gerilimine ve yke bal deildir. [1] n= 60 f p dev/dak. (1.1)

Senkron makinelerin dezavantajlar, uyartm sistemine ihtiya duymalar ve istenen momentin ancak senkron hzda salanabilmesidir. Frekans kontrol ile hz ayar yaplmas mmkn olsa dahi, bu uygulama pahal bir zmdr. Gelien teknoloji ile fral uyartm sistemleri yerini frasz, sabit mknatsl senkron makinelere brakmaktadr.
Moment [%]
100

80

60 40 30 20

2 1
Hz [%]

20

40

60

80

100

ekil 1.2: Senkron motorun ideal hz-moment grafii 1.1 Senkron Makinelerin Trleri Senkron makineler, rotor d evrelerinin ekline gre iki tre ayrlabilir. Bu snflandrmaya gre senkron makinelerin hzlar, byklkleri ve kullanm alanlar farkllk kazanmaktadr. 1.1.1 Yuvarlak Kutuplu Senkron Makineler

Yuvarlak kutuplu senkron makinelerin stator ile rotor arasndaki hava aral sabittir ve bu makinelerin rotor d evresi dzgndr. Bu tip makinelerin genellikle kutup saylar azdr. Rotor ve stator aplar kk yaplr. Bu nedenle dn hzlar yksektir. Yuvarlak kutuplu senkron makineler yksek hzlara kabildii iin genellikle turbo generatr olarak kullanlrlar. [1]

Ss

Stator

Moment Rotor

Uyarma

Ns

Sarglar

ekil 1.3: Yuvarlak kutuplu senkron makine 1.1.2 kk Kutuplu Senkron Makineler

kk kutuplu senkron makineler, stator i evresi dzgn, fakat rotor d evresi bombeli olan makinelerdir. Bu yaplar nedeniyle stator ile rotor arasndaki hava aral sabit deildir. Bu tip makinelerin genellikle kutup saylar yksek olur. Bu nedenle kk kutuplu senkron makinelerin dn hzlar dk olur ve rotor ve stator aplar byk olarak retilirler. [1]
Stator Ns Sr Ss

Nr RotorMoment

Nr

Ss

Sr

Ns
Uyarma Sarglar

ekil 1.4: kk kutuplu senkron makine

2.

SENKRON MOTORLARA YOL VERME YNTEMLER

Temel olarak senkron motorlara eit yol verme yntemi vardr; Yardmc motorla yol verme Senkron yol verme Asenkron yol verme

Dier yntemler bunlarn alt balklar olarak ayn mantkla uygulanrlar. 2.1 Yardmc Motor ile Yol Verme Bu yntem genellikle amortisr sargs bulunmayan senkron motorlarda kullanlr. Senkron motor, bir asenkron motor yardmyla senkron hz yaknlarna kadar ivmelendirilir. Daha sonra, uyarma sarglarna doru gerilim uygulanr ve senkronizasyon ile stator sarglar ebekeye balanr.

Senkronizasyon

SM

ekil 2.1: Senkron motora yardmc motor ile yol verme 2.2 Senkron Yol Verme Senkron yol verme metodunda nce motorun uyarma sargsna doru gerilim uygulanr, ardndan motorun stator sargsna, nominal frekansn ok altnda dk bir gerilim uygulanarak motora senkron hzda yol verilir. Motorun besleme gerilimi ve frekans dzenli olarak arttrldnda, motorun hz ve dndrme momenti de bu oranda artar. Motor, besleme geriliminin frekansna karlk gelen senkron hza ulanca ebekeye balanr. 4

Gnmzde motora senkron yol verme uygulamas iin gerilim veya akm ara devreli ya da dorudan frekans dntrc devreler kullanlmaktadr. Besleme geriliminin genlik ve frekans ayar geni bir aralkta kolayca yaplabilmektedir. Senkron motora, darbe genlik modlasyonu ya da genilik modlasyonu kullanlarak, U/f oran yntemi ile yol verilir.
ebeke

Senkron Motor Uyarma Sargs

ekil 2.2: Dorudan frekans dntrc (cycloconverter) 2.3 Asenkron Yol Verme Asenkron yol verme metodu gnmzde en ok kullanlan ve uygulamas en basit olan yntemdir. Genellikle amortisr sargl kk kutuplu senkron motorlarda kullanlr. 2.3.1 Amortisr Sarglar

Bir senkron motor, 3 fazl ebekeye balandnda kendiliinden yol alamaz. Bu nedenle senkron motorlarn rotorunda asenkron motorlarda olduu gibi sincap kafesli baralar kullanlmtr. Stator tarafndan endklenen sincap kafesli baralar, rotor zerinde ivmelenen bir moment olutururlar. Bu endklenme sonucunda oluan

sayesinde senkron motorlar, asenkron olarak yol alrlar. Bu tip rotor sarglar, damper ya da amortisr sarglar olarak adlandrlrlar. Bu sarglarn dier bir zellii ise; motorun senkron hza ulamasndan sonra g as osilasyonlarn sndrmeleridir. Asenkron motorun tersine, normal alma durumunda, yani senkron hzda bu sarglardan akm akmaz ve her hangi bir moment retilmez. [2, 3] Motor senkron hza yaklatnda (yaklak olarak %95 hznda), rotor sarglarna doru gerilim uygulanr. Bu akmla birlikte, rotorda sabit olarak N ve S kutuplar oluur. Bu dner mknatslarn meydana gelmesiyle, rotor senkron hzda dnmeye balar ve stator dner alanna kilitlenir. [3, 4] Senkron hzdaki moment, stator sarglarndaki alternatif akmlarn rotor zerinde oluturduu dner alan ile rotordaki doru akmla uyarlan sarglarn oluturduu DC manyetik alandan trer. Senkron motor alma esnasnda iki tip moment karakteristii gsterir. Birincisi; kalk annda damper sarglarndan dolay oluan ve kaymaya bal olarak deien asenkron moment, ikincisi ise; senkron motorun kk kutuplu yapsndan dolay senkron hzda oluan senkron momenti olarak adlandrlabilir.
Moment [%] Toplam moment 150

100 Sincap kafes tipinde senkron motor momenti 50 kk kutuplu senkron motor momenti Hz [%] 0 50 95 100

ekil 2.3: Senkron motorun pratik hz-moment grafii Kalk esnasnda rotor uyarma sarglarna her hangi bir doru gerilim uygulanmamaldr. Eer motorun uyarma sarglarna doru gerilim uygulanarak 6

motor kaldrlmaya allrsa, hzlanma olmayacaktr. Bunun yannda kayma frekansndan dolay kalk esnasnda ok yksek osilasyonlu bir moment bileeni mevcuttur. Kalkta motorun uyarma sarglarna doru gerilim uygulanmas motorda hasara da yol aabilir. Bu yzden uygun zamana kadar beklenmeli ve motor senkron hza yaklatnda uyarma sarglarna doru gerilim verilerek senkronlama salanmaldr. [3] 2.3.2 Dearj Direnci

Rotor ivmelendike, stator tarafndan meydana getirilen dner alan yava hareket eden kk kutuplar sprr. Rotor kk kutuplarndaki sarmlarn ok fazla olmasndan dolay, dk hzlarda rotor sargsnda ok yksek gerilimler oluur. Bu yksek gerilim rotordaki bilezikler zerinde grlr ve rotor hzlandka bu gerilim der. Rotor senkron hza yaklatnda ise neredeyse sner. Yksek gerilimi snrlandrmak ve yol alma momentini arttrmak iin, sadece kalk esnasnda, bilezik ular ksa devre edilir ya da bunlara harici bir diren balanr. [2] Senkron hza yakn dnen kk kutup momenti, kaymann ve uyarma sargs dearj direncinin bir fonksiyonudur. Kafes sargs momenti ve kk kutup momentinin bileimi ekil 2.3te gsterilmitir. Dearj direncinin st limiti, kalk esnasnda oluacak yksek gerilimin gvenilir bir aralkta kalmasna baldr. Eer dearj direncinin deeri arttrlrsa, rotor sarglarnda endklenen yksek gerilim, izolasyonun delinmesine ya da elektronik elemanlarn zarar grmesine yol aabilir. Devrede, zellikle yar iletken kontrol elemanlar kullanldnda, bu gerilimin deeri daha ok nem kazanmaktadr. [3]

Moment [%] 150

Byk

ksa

devre direnci

100

Kk ksa devre

50

direnci

Hz [%] 0 50
95

100

ekil 2.4: Dearj direncine gre kalk momentinin deiimi Dearj direnci, yaklak olarak uyarma sarg direncinin 7 ile 10 kat aralnda bir deer olarak seilir. Bu diren zerindeki gerilim senkronlama esnasndaki momenti etkiler. Dk dearj direnci deeri, dk gerilim oluturur, bu da kalk momentinin dk olmasn salar. Eer dearj direncinin deeri arttrlrsa, bu direncin zerindeki gerilimin deeri de artar. Gerilimin artmasyla orantl olarak motorun kalk momenti de artacaktr (ekil 2.4). Bu direncin seimi, meydana getirdii etki nedeniyle, motor tasarm, kalk momenti ve uyarma devresinin tasarmnda ok nem kazanmaktadr. [1, 4] 2.3.3 Kilitlenme Momenti

Motor senkron hza yaklanca, rotor doru akm ile uyarlr. Bununla birlikte rotor etrafnda dnen N ve S kutuplar oluur (Bkz. ekil 2.5). Eer bu esnada rotorda oluan bu kutuplar, statordaki zt kutuplar ile kar karya gelirse, aralarnda gl bir manyetik ekim oluur. Ortak ekim rotor ve stator kutuplarn birbirlerine kilitler. Bylelikle, rotor da hzla stator dner alanna ekilir ve birlikte ayn hzda dnmeye balar. Bu anda meydana gelen momente kilitlenme momenti denir.

Rotorun N kutbu ekseni

Statorun S kutbu ekseni

Dn yn

ekil 2.5: Motor ykszken stator ve rotor kutuplarnn pozisyonlar [2] Eer doru akm uygun zamanda verilirse, senkron motorun kilitleme momenti olduka gldr. rnein, rotorun N ve S kutuplar ile statorun N ve S kutuplar kar karya gelirse, bu manyetik itici gten dolay byk bir mekanik ok meydana gelir. Bu durumda motor annda yavalayacak ve kesiciler alacaktr. Pratikte, senkron motor yol vericileri anlk momenti alglamal ve uygun zamanda doru akm vermelidir. Motor senkron hzla dnerken, sincap kafes baralarnda gerilim indklenmez ve akm da akmaz. Bu yzden senkron motorun davran, asenkron motora gre ok farkldr. Basite senkron motor dner, nk rotor ve statordaki zt kutuplar birbirini ekerler. [2] 2.3.4 Devrilme Momenti

Motor ykszken rotor ve statorun N ve S kutuplar karlkl olarak uyum iindedir. Eer motor yke bindirilirse rotor kutuplar stator kutuplarnn azck gerisinde kalr, fakat senkron hzda dnmeye devam eder. Yk arttka rotor kutuplar ve stator kutuplar arasndaki as da byr (Bkz. ekil 2.6). Yine de manyetik ekim gc rotoru stator dner alanna kilitler ve motor daha byk bir moment retir.

Rotorun N kutbu ekseni

Statorun S kutbu ekseni

Dn yn

ekil 2.6: Motor yklyken stator ve rotor kutuplarnn pozisyonlar [2] Ancak ykn artmasyla motorun momentinin artmasnn da bir limiti vardr. Eer mekanik yk belirli bir seviyenin zerine karsa motorda devrilme momenti (pullout torque) oluur, rotor kutuplar ile stator kutuplar ayn kutba gelir ve motor annda durur. Bu da ebekeden ani ve ar akmlarn ekilmesine sebep olur ve kesiciler aar. Devrilme momentinin, rotor ve stator kutuplar tarafndan meydana getirilmesi manyetomotor kuvvet ile bantldr. Rotor kutuplarnn MMFsi rotordaki uyarma akmna baldr. Devrilme momenti yaklak olarak nominal momentin 1,5 ile 2,5 katdr. Rotor ve stator kutuplar arasndaki mekanik as ile stator hat akmnn direkt olarak ilikisi vardr. Yk arttka, a artar, bylece giri akmlar da artar. 2.3.5 Relktans Momenti

Motorun ular yksz konumdayken, uyarma akm drlrse, motorun senkron hzda dnd grlr. Hatta akm 0A bile olsa motor dnmeye devam eder. Bunun nedeni, stator tarafndan oluturulan aknn rotordaki kk kutuplarn neden olduu en yakn hava aralndan devresini tamamlama isteidir. Dar hava aralndaki manyetik devrenin relktans kk olduundan devre buradan tamamlanr (Bkz. ekil 2.5). Bu durumdan dolay relktans momenti retilir. Eer motora yk balanrsa, rotor stator dner alann geriden takip eder. DC uyarma olmadan yeterli bir relktans momenti elde edilir. Relktans momenti rotor kutuplar, stator kutuplarnn tam ortasna geldiinde sfr olur. Bu durumda mekanik moment en yksek seviyesindedir ( = 90o). 45o ile 90o arasnda kararsz bir blge bulunmaktadr. Doru akmla uyartm olmadnda en byk moment = 45o iken salanr. [2]

10

2.3.6

Asenkron Yol Verme Dzenei

ekil 2.7: Tipik asenkron yol verme dzenei Amortisr sargl senkron motorun stator sarglar kesici ile ebekeye balanr. Ayn zamanda K1 kapatlr, K2 ak tutulur. Bu esnada motor asenkron moment ile senkron hzn altna kadar yol alr. Uyarma sargs zerinde oluan kayma frekans ile deien alternatif gerilim, ksa devre direnci ile snmlendirilir. Rotor senkron hza yaklatnda, K1 alr ve K2 kapatlp, uyarma sarglarna doru gerilim uygulanr. Motorun normal alma rejiminde K2 srekli kapal kalmaldr. Gerekirse verilen akm ayarlanarak, ebekenin g katsays dzeltmesi yaplabilir. [9, 10]

11

3.

PLC TEMELLER

nceleri tamam analog devreler ile gerekletirilen elektronik kontrol sistemlerinin bir sre sonra yetersiz kalmas nedeniyle analog sistemlerden dijital sistemlere gei balamtr. Dijital sistemlerin giderek hzlanmas ve bir ok fonksiyonu, analog sistemlere gre daha kk hacimlerde gerekletirebilmeleri, bu sistemlerin endstrideki kullanm alanlarn geniletmitir. Fakat esas geliim, programlanabilir dijital sistemlerin ortaya kmas ve mikroilemcili kontroln aktif kullanma geirilmesinin ardndan yaanmtr. Mikroilemcili kontroln, mikroilemci tabanl komple sistemlere yerini brakmak zorunda kalmas, Z80 ile aylarca sren tasarlama sresinin yannda, ok sayda bask devre yaptrma zorunluluu ve kk bir revizyon ihtiyacnn dahi ar bir yk olmasnn bir sonucudur. te byle bir aray noktasnda PLCler hayata girmeye balamtr. PLC analog-dijital giri ve k balantlar ile bir ok makine ve sistemi kontrol eden ve bu amala saysal ilemleri, zamanlama, sayc, veri ileme, karlatrma, sralama, kendi bnyesinde veri transferi ile giri bilgilerini kullanarak, k nitelerine atama yapan, giri/k, bellek, CPU ve programlayc blmlerinden oluan entegre sistemidir. PLC programlar bilgisayar programlaryla byk lde benzerlikler gstermelerine ramen, yapsal olarak daha farkl olduklar sylenebilir. Gnmzde retilen PLClerde, kumanda devrelerinin gereklenmesine ilikin lojik ilem komutlarndan, kontrol algoritmalarn yazlmasna ilikin matematik ilem komutlarna kadar geni bir komut alan bulunur. Bir otomasyon sistemi kurulurken ncelikle kullanlacak olan PLC sistemi zerinde detayl bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Projede var olan eitli saha elemanlarn kontrol etmek zere, PLC modllerinin ayr ayr zellikleri incelenmeli ve sahaya gnderilecek ve ayn zamanda sahadan alnacak bilgiler hakknda bilgi sahibi olunmas gerekmektedir. PLCnin temel modlleri; giri ve k modlleri, merkezi kontrol birimi ve haberleme birimidir. Ayrca mhendislik asndan en optimum sistemin kurulmas ve PLCnin iletmede devreye alnmas srasnda, mhendislik zamann dren en nemli etkenlerden biridir. 12

Otomasyon sistemleri tasarlanrken gz nnde bulundurulmas gereken bir ka unsur vardr. Bunlardan en nemlisi giri ve k bilgilerinin belirlenmesidir. Bu bilgi nda modllerin, merkezi kontrol biriminin, panonun, haberlemenin ve kablo eitlerinin seimi yaplabilir. Son olarak da kurulan sistemin bir algoritma erevesinde programlanmas gerekmektedir. Programlama ile ilgili pek ok metodun mevcut olmasna ramen, bunlardan en kolay merdiven mant ile programlamadr. Merdiven mant ile programlama, tpk kumanda devrelerinin tasarlanmas eklinde yaplarak hem grsel olarak anlalabilirlik salamakta, hem de PLCnin programlamasn kolaylatrmaktadr. 3.1 Temel PLC Modlleri Kullanlan PLC farkl markalarda da olsa, PLCnin temel modlleri, merkezi kontrol birimi, analog giri ve k modlleri, dijital giri ve k modlleri ve bunlarn zerine takld rack olarak adlandrlan elektronik kart olarak saylabilir. 3.1.1 RACK, Montaj Kart

Montaj kartlar, bir ray zerine oturtulmu elektronik karttan olumaktadr. Bu yap hem PLC modllerinin bir arada olmasn, hem de CPUnun ve dier kartlarn birbirleriyle haberlemesini salamaktadr. Ayrca, baz modellerde PLC modllerinin enerjisi de bu kart zerinden verilebilmektedir. Kullanlan Allen Bradley marka PLC modlleri iin drt tip montaj kart bulunmaktadr. Bunlarn tm ayn zelliklere sahip olup, sadece zerine taklabilen modl says farkllk gstermektedir. 4, 7, 10 ve 13 adet modl taklabilen tiplerden, bu proje iin 7 modllk olan montaj kart seilmitir. Montaj kart ile birlikte ayrca 220Vac girili 24Vdc kl g kayna da kullanlmaldr. G kayna seilirken de kullanlan tm modllerin g harcamalarna dikkat edilmelidir. [11] 3.1.2 CPU, Merkezi Kontrol Birimi

Giri ve k modllerinden toplanan bilgiler, CPU tarafndan iine yklenen program araclyla deerlendirilir ve gerekli ilemler yaplr. CPU modlnn seiminde bir ka nemli kriter vardr. Bunlar; ilem hz, program hafzas, ka giri/k modl kontrol edebildii ve haberleme yntemidir.

13

lem hz, CPUnun yazlan programn hepsini ka saniye iinde tamamlayacan gstermektedir. Genellikle ms mertebesinde bir srede CPUlar tm program tamamlamaktadr. Program hafzas, ne kadar byklkte ya da uzunlukta bir program olabileceini belirler. Hafza ne kadar byk olursa o kadar ok satr program yazlabilir ve deiken kullanlabilir. Genellikle, 8 kB ile 64 kB arasndadr. Her CPU snrsz sayda giri/k modln kontrol edemez. Ortalama CPUlar ortalama 16 ile 128 adet modl kontrol edebilir. Haberleme yntemi ise, CPUnun nasl programlanaca, hangi kullanc arabirimlerle nasl haberleeceini belirtir. RS232, RS485, DeviceNET, CanBus, Profibus, Modbus, Ethernet, TCP/IP haberleme yntemlerinden bir kadr. [11] 3.1.3 Dijital Giri Modl

Adndan da anlald zere, dijital bilgilerin PLC tarafndan okunduu modllerdir. Dijital bir bilgi ya 1 ya da 0dr. Veya bilgi vardr ya da yoktur, kap aktr ya da kapaldr. Buna benzer bilgiler PLCye bu modller yardmyla girilir. rnein, bir motor alyorsa PLCye 1 bilgisi gelir, eer motor duruyorsa PLCye 0 bilgisi gelir. Bu 1 ve 0lar, genellikle 24Vdc ile salanr. Eer PLC dijital giri modl giriinde 24Vdc varsa, PLC bunu 1 olarak kabul eder. Eer girite, 0Vdc varsa, bu da 0 olarak kabul edilir.

2R1

AGK KAPALI

ekil 3.1: Tipik bir 8 kanall dijital giri balants

AGK AIK

2R2

14

ekil 3.1de de gsterildii zere AGKnn (Alak Gerilim Kesicisi) kapal olma durumu I: 1/0 giriine bilgi olarak verilmektedir. PLC programnda I: 1/0 adresi AGKnn konumuna gre 1 ya da 0 olmaktadr. Ayn ekilde I: 1/1 giriine ise AGKnn arza durumu verilmektedir. Eer AGK her hangi bir durumdan dolay arzalanrsa 2R2 rlesi eker ve I: 1/1 adresi 1 olur. 3.1.4 Dijital k Modl

Dijital k modllerinde ise PLC tarafndan k olarak 1 ya da 0 deerleri yani 24Vdc ya da 0Vdc k olarak verilir. Bu bilgiler bir rle yardmyla geri kumanda devresinde kullanlabilir.
24Vdc 0Vdc 1F1

24 Vdc O:1/0 O:1/1 O:1/2 O:1/3 O:1/4 O:1/5 O:1/6 O:1/7

3R1

ekil 3.2: Tipik bir 8 kanall dijital k balants ekil 3.2de grld zere, PLC dijital k modl klarna 24Vdc bobinli rleler balanmtr. Eer klar 1 deerini alrsa, modl kna 24Vdc uygulayarak rlenin ekmesini salar. PLC programnn ileyiine gre O: 1/0 veya O: 1/1 adresleri 1 ya da 0 olmaktadr. Yukardaki ekilde, O: 1/0 adresinin 1 olmas durumunda 3R1 rlesi eker ve kesici kesime gider. Eer O: 1/1 adresi 1 olursa 3R2 rlesi eker, bu durumda da AGK kapanr ve sisteme enerji verilir. 3.1.5 Analog Giri Modl

PLC giri ve klar sadece dijital iaretlerden olumamaktadr. Analog iaretler de analog modller ile ilenebilmektedir. rnein, scaklk, seviye, debi, konum, ykseklik, basn, akm ve gerilim bilgileri bu giriler sayesinde okunabilmekte ve 15

AGK KAPA

AGK A

3R2

PLC tarafndan ilenebilmektedir. Analog modller ierisinde analog/dijital ve dijital/analog eviriciler bulunmaktadr. Analog giri ve klar genellikle -10V ile +10V arasnda gerilim ile 0 ile 20mA arasnda akm iaretleridir. rnein, bir sistemde basn len bir basn sensr 0 ile 10 bar arasnda knda 0 ile 20mA akm retmektedir. 16 bitlik bir eviricide bu bilgi 0 ile 65535 arasnda olur. PLC programnda ilem yaparken bu tipteki say kullanlr.
24Vdc 0Vdc 2F1

24 Vdc I 2.0
IN0+ IN0-

I 2.1
IN1+ IN1-

I 2.2
IN2+ IN2-

I 2.3
IN3+ IN3-

+ 0...10V

ekil 3.3: Tipik bir 4 kanall analog giri balants ekilde analog giri modl 4 kanalldr. Her bir kanalda iki adet giri terminali bulunmaktadr. Analog giri olduundan terminallerden bir 0 V dieri ise analog bilgi iin kullanlr. Sensr balants parazitleri nlemek iin ekranl kablo ile yaplr. Kablonun bir taraf topraklanr, dier taraf ise krlenir. 3.1.6 Analog k Modl

Analog k modlleri, analog bilgi gndererek bir takm elektronik cihazlarn set veya referans deerlerini deitirmede kullanlr. rnein bir dorultucuda tristr tetikleme iaretlerinin referansnda kullanlabilir. Ya da frekans konvertrlerinin hz referans yine analog k modlleri ile verilebilmektedir.

16

24Vdc 0Vdc 3F1

24 Vdc O 3.0
OUT0+ OUT0-

O 3.1
OUT1+ OUT1-

O 3.2
OUT2+ OUT2-

O 3.3
OUT3+ OUT3-

Rload

ekil 3.4: Tipik bir 4 kanall analog k balants Analog k modl, -10V ile 10V arasnda gerilim veya 0 ile 20 mA arasnda akm kayna olarak kullanlabilir. Yine 16 bitlik bir modl kullanyorsak, 0 ile 65535 arasnda bir deer ile k istenildii gibi retilebilir. 3.2 Sistemin Tasarlanmas Bir otomasyon sistemi tasarlanrken aadaki unsurlar gz nne alnr. 1.) Sistemdeki giri ve klarn belirlenmesi, 2.) Giri ve klara gre modllerin seilmesi, 3.) Sistemin kontrol iin yeterli bir CPU seimi, 4.) Otomasyon projesinin oluturulmas ve adreslerin belirlenmesi, 5.) PLC programnn yazlmas. 3.2.1 Giri ve klarn Belirlenmesi

Otomasyon projesinde ilk olarak yaplmas gereken, projenin bykln ve maliyetini kartan en nemli adm giri ve klarn belirlenmesidir. Senkron motor ikaz sistemi ile ilgili aadaki giri ve klar belirlenmitir. Dijital Giriler: OTOMATK: kaz panosu otomatik durumda senkron motorun kesicisi kapatld anda alacak ve tm ilemleri operatrden bamsz olarak 17

yapacaktr. Otomasyonda bir sistemin otomatie alnmas o ilemin operatrn en az dikkati ile yaplmas ve tm sistemin kontrolnn PLCye verilmesi demektir. MANUEL: kaz panosunun testi, akm ve gerilim referans deerlerinin operatr tarafndan deitirilip, senkron motor altrlmadan, panonun denenmesi iin bu giri pano zerindeki pako alter yardmyla yaplacaktr. AGK A: AGKnn almas iin kullanlan buton girii. AGK KAPA: AGKnn kapanmas iin kullanlan buton girii. AGK ARIZA: AGK arza durumuna getiinde kompakt alterin arza konta kapanr. Bu bilgi arza olarak gsterilir. OGK ARIZA: OGK arza durumuna getiinde PLC panosuna giri olarak gelir. Bu bilgi arza olarak gsterilir. OGK KAPALI: OGK kapandnda PLC panosuna giri olarak gelir. TRSTR SICAKLIKLARI (TERMSTR 90C ve 100C): Tristr soutucular zerindeki termikler 90C ve 100Cde kontaklarn kapatarak PLCye giri verir. SGORTALAR OK: Tm sigortalarn yardmc kontaklar bulunmaktadr. Eer her hangi bir sigorta atarsa yardmc kontaklar vastasyla PLCye giri verir. TRSTRLER ALIIYOR: Tristr tetikleme kart tristrlere srme iaretleri verdii anda kart zerindeki bir kontak yardmyla PLCye giri verir. KLMA ARIZA: Pano soutma klimas arzaya getiinde arza konta alarak PLCye giri verir. KAAK AKIM ARIZA: Panoda her hangi bir kaak akm olumas durumunda kaak akm rlesi arza kontaklarndan PLCye giri verilir. AIRI AKIM ARIZA: Panoda her hangi bir ar akm olmas durumunda ar akm rleleri arza kontaklarndan PLCye giri verir. DK ve YKSEK GERLM ARIZA: Pano giriindeki gerilimin ykselmesi veya dmesi durumunda rle arza kontaklarndan PLCye giri verir. FAZ KAYBI ARIZA: Pano giriindeki 3 faz beslemeden her hangi birinin olmamas durumunda koruma rlesi arza kontan aarak PLCye giri verir. 18

ZOLASYON ARIZA: Senkron motorun uyarma sarg izolasyonunun dmesi durumunda, koruma rlesi arza kontandan PLCye giri verir. STATOR DK GERLM ARIZA: Stator geriliminin dmesi durumunda koruma rlesi arza kontandan PLCye giri verir. RESET BUTONU: Alarm ve arzalarn kabul edilmesi ve sesli ve kl uyarlarn durdurulmas amacyla kullanlan butondur.

Analog Giriler: DC AKIM: Uyarma sargsndaki akm bir nt zerinden alglanarak PLCye 0...10V arasnda giri olarak verirlir. DC GERLM: Uyarma sarg gerilimi gerilim blc ile alglanarak PLCye 0...10V arasnda giri olarak verilir. FREKANS: Uyarma sargs zerindeki gerilimin frekans llerek PLCye 0...10V arasnda giri olarak verilir. ASENKRON GECKME SRES: Senkron motor senkron almadan asenkron almaya dtnde operatr paneli zerinden girilen sre sonunda PLC arza verir. KAZ GLENDRME SRES: kaz glendirme sresi operatr panelinden PLCye giri olarak verilir. KAZ GLENDRME AKIMI: kaz glendirme durumunda uyarma sarglarna verilecek akm operatr panelinden PLCye giri olarak verilir. MANUAL KAZ AKIMI: Panoyu manuel modunda altrrken uyarma sargs zerinden geecek akm operatr paneli zerinden PLCye giri olarak verilir. HAZIR SRES: OGK her hangi bir nedenden dolay atnda sistemi hazra getirip altrabilmek iin gereken sre operatr panelinden PLCye giri olarak verilir.

Dijital klar: HAZIR: OGKnn kapatlabilmesi ve motorun dnebilmesi iin her hangi bir arza yoksa ve hazr sresi dolmusa bu iaret verilir ve OGK kapatlabilir. KESC ATIRMA: Panoda her hangi bir arza olduunda motorun durmas amacyla OGKya atrma iareti gnderilir. AGK A: Sistemde bir arza olduunda ya da pano zerinden el ile AGKy atrmak iin PLC k olarak kullanlr.

19

AGK KAPA: Panoyu enerjilendirmek ve sistemi hazr hale getirmek iin AGK kapatlr. GENEL ARIZA: Sistemde arza durumu olutuunda hem kesicileri atrmak hem de sesli ve kl uyar vermek amacyla bu PLC k kullanlr. GENEL ALARM: Sistemde alarm durumu olutuunda operatrleri sesli ve kl olarak uyarmak amacyla bu PLC k kullanlr. TRSTR ALI: Senkron motora uyartmn balamas iin PLC kndan tristr tetikleme kartna al iareti gnderilir.

Analog klar: AI REFERANSI: Tristr tetikleme iaretlerini manuel olarak kontrol etmek iin operatr panelinden 60 ile 150 arasnda PLC analog kndan tristr tetikleme kartna 0...10V arasnda gerilim k verilir. AKIM REFERANSI: Uyarma akmnn kontrol iin PLC analog kndan tristr tetikleme kartna 0...10V arasnda referans gerilimi uygulanr. GERLM REFERANSI: Uyarma gerilimin kontrol iin PLC analog kndan tristr tetikleme kartna 0...10V arasnda referans gerilimi uygulanr. Modllerin Belirlenmesi

3.2.2

3.3.1de kartlan giri ve klara gre dijital giri, k ve analog giri, k modlleri belirlenir. 17 adet dijital giri, 7 adet dijital k, 3 adet analog giri ve 3 adet analog k saylarna gre ve %10 yedek pay belirlenerek modller seilir. 2 adet 16 kanall dijital giri modl, 1 adet 16 kanall dijital k modl, 1 adet 4 kanall analog giri modl ve 1 adet 4 kanall analog k modl kullanlabilir. Toplamda 5 adet giri ve k modl kullanlacaktr. 3.2.3 CPU Seimi

3.1.1deli CPU seim kriterlerine gre, 5 adet modl kontrol edebilecek 1747-L531 8kBlk bir CPU seilmitir. Bu CPUnun 20ms ile 3 saniye arasndaki tarama sresi de kullanacamz kontrol algoritmas iin uygundur. CPU zerinde bulunan DH485 haberleme konnektr, bu CPUnun herhangi baka bir CPU veya bir SCADA sistemi ile haberlemesini salamaktadr. [11]

20

CPU, SLC 5/03

Analog Kart, NO4V

k 1746-

Dijital k Kartlar, 1746OB16

G Kayna 220Vac/24Vdc

Dijital Giri Kartlar, 1746IB16

Analog Giri Kart, 1746-NI4

ekil 3.5: PLC Konfigrasyonu 3.2.4 Giri ve k Adreslerinin Belirlenmesi

3.2.1de ngrlen giri ve klar PLC programnda ilenebilmesi iin gerekli adreslere atanmas gerekmektedir.

21

Tablo 3.1: Dijital Giri Adresleri OTOMATK MANUAL AGK A AGK KAPA AGK ARIZA OGK ARIZA OGK KAPALI TRSTR SICAKLIKLARI SGORTALAR OK TRSTRLER ALIIYOR KLMA ARIZA KAAK AKIM ARIZA AIRI AKIM ARIZA DK GERLM ARIZA YKSEK GERLM ARIZA FAZ KAYBI ARIZA ZOLASYON ARIZA STATOR DK GERLM ARIZA RESET BUTONU I:1/0 I:1/1 I:1/2 I:1/3 I:1/4 I:1/5 I:1/6 I:1/7 I:1/8 I:1/9 I:1/10 I:1/11 I:1/12 I:1/13 I:1/14 I:1/15 I:2/0 I:2/1 I:2/2

Programda bu adresler kullanlarak ilem yaplmaktadr. 16 kanall bir dijital giri modlnde adresler I:0/0 dan I:0/15 a kadar yazlabilir. Bunlar bir bitlik bilgiyi temsil etmektedir. Geriye kalan adresler, I:1/2den I:1/15, yedek olarak tanmlanr ve kullanlmazlar. Burada adreslerin I:0 veya I:1 olarak belirlenmesi modln hangi srada yerletirileceini gstermektedir. I:0 adreslerine sahip bir modln sfrnc srada, I:2 adreslerine sahip bir modl ise ikinci srada yer almaktadr. Bu sralar CPUnun yanna yerletirilme srasdr. 4 kanall bir analog giri modlnde ise adresler I:2.0 dan I:2.3e kadar yazlabilir. I:2.0 16 bitlik bir bilgidir. Tablo 3.2: Analog Giri Adresleri DC AKIM DC GERLM FREKANS I:3.0 I:3.1 I:3.2

Dijital klar da, giriler gibi yazlr. Ayn ekilde O:3/0dan O:3/15e kadar 16 adet bir bitlik bilgi saklar.

22

Tablo 3.3: Dijital k Adresleri HAZIR KESC ATIRMA AGK A AGK KAPA GENEL ARIZA GENEL ALARM TRSTR ALI ASENKRON GECKME KAZ GLENDRMEDE GECKME KALKITA GECKME Analog k adresleri de Tablo 3.4teki gibi atanabilir. Tablo 3.4: Analog k Adresleri AI REFERANSI AKIM REFERANSI GERLM REFERANSI O:5.0 O:5.1 O:5.2 O:4/0 O:4/1 O:4/2 O:4/3 O:4/4 O:4/5 O:4/6 O:4/7 O:4/8 O:4/9

Geriye kalan adresler operatr panelden girilen ve PLCye seri haberleme ile aktarlan bilgilerdir. Bu bilgiler programda N7:0, N7:15 gibi adreslere atanr. Tablo 3.5: Dier Adresler ASENKRON GECKME SRES KAZ GLENDRME SRES KAZ GLENDRME AKIMI MANUAL KAZ AKIMI HAZIR SRES 3.3 PLC Programlama Senkron motor ikaz panosu kontrol sisteminin uygulama program, RsLogix500 yazlm ile yaplmtr. PLC programlama da ska kullanlan merdiven programlama yntemi kullanlmtr. 3.2.4te belirlenen adresler ncelikle programa girilmi ve eitli program bloklar kullanlarak, uygulama program yazlmtr. 3.3.1 Sistemin Programlanmas N7:0 N7:1 N7:2 N7:3 N7:4

Senkron motor uyartm sisteminde PLC ile kontrol asndan iki adet nemli unsur bulunmaktadr. Bunlardan biri korumalar, dieri ise operatr kontrolnde yaplacak ilemlerdir (otomatik, manuel kontrol, akm ayar, test, gibi..). 3.3.1.1 Korumalarn Programlanmas Paragraf 4.2de anlatlan korumalarn tamam aadaki merdiven bloklar ile oluturulmutur. 23

ekil 3.17de herhangi bir alarm meydana geldiinde HERHANG BR ALARM VAR bobini enerjilenmektedir. Bu bobin alarm olduu srece enerjili kalmaktadr. Alarm durumunda sistemin almas durdurulmam, fakat korna aldrarak operatrn uyarlmas salanmtr. ekildeki ikinci satrda kullanlan S:4/6 Time Base konta ile her 500ms de bir alarm kornas ve lambas enerjilendirilmektedir. ekil 3.18de ise herhangi bir arza meydana geldiinde HERHANG BR ARIZA VAR bobini enerjilenmektedir. Bu bobin arza olduu srece enerjili kalmaktadr. Bobinin konta sistemin alma satrlarna seri olarak balanm ve arza durumunda sistemin durmas ve operatre gerekli uyarlarn verilmesi salanmtr. ekil 3.18de, herhangi bir arza durumunda alak gerilim kesicisine ON iareti gitse bile sistem AGKy ON konumuna getirmemektedir. Ayrca AGK ON konumunda iken arza geldiinde de AGKya A yani OFF komutu gitmektedir.

ekil 3.6: Herhangi bir alarm var program satr 24

ekil 3.7: Herhangi bir arza var program satr

25

ekil 3.8: Arza durumunda sistemi durdurma satr

ekil 3.9: Ar Akm Alarm Program Blou ekil 3.20deki devre bir alarm olutuunda bu alarm giderildiinde ve giderilmediinde sistemin nasl davranacan gstermektedir. Ar akm rleleri alarm algladnda rlenin alarm konta eker ve 24V ile PLCnin I:1/12 numaral adresi enerjilendirilir. Bu adres program iindeki B9:2/3 26

numaral bobini LATCH olarak, yani srekli olarak enerjilendirir. Herhangi bir alarm olutuundan dolay sistem kendini durdurur. Sistemi tekrar devreye almak iin alarm resetlemek yani sonlandrmak gerekir. Pano zerindeki RESET butonuna basldnda SUS bobini enerjilenir, bununla birlikte T4:0 zamanlaycs saymaya balar. Eer iki saniye ierisinde ar akm alarm geerse AIRI AKIM ALARM ve AIRI AKIM ALARM KABUL bobinleri snmlendirilir. Eer ar akm alarm gememise, hala ar akm durumu devam ediyorsa sistem yine alarm vermeye balar ve sistem almaz. 3.3.1.2 Otomatik almann Programlanmas ekil 3.21de uyartm panosunun otomatik alma durumunun prensip olarak programlanmas gsterilmektedir. 0000 satrnda operatr panelinden alnan hazr sresi bir zamanlaycnn sayma sresine atanr. 0001 satrnda eer OGK kapatlm ise hazr zamanlaycs atanan deere gre saymaya balar. Eer herhangi bir arza yoksa, AGK kapal ise, hazr zamanlaycs sayma sresini bitirmise ve sistem otomatie alnmsa pano OGK kesicisine ve operatre hazr olduunu lamba yakarak bildirir. Ayn zamanda OGK ENABLE ile orta gerilim kesicisini kapatlabileceini kumanda odasna bildirir. 0003 satrnda ise, herhangi bir arza olumusa veya AGK bir nedenden tr amsa, OGK da atrlr. nk motor statordan gerilim ile beslenirken uyartm akm kesilmemelidir. Bu yzden orta gerilim kesicisinin de atrlmas gerekmektedir. 0004 numaral satrda, otomatik alma moduna gemek iin gereken artlar sralanmtr. AGK ve OGK kapal durumda ve otomatik butonuna baslm ise sistem otomatik olarak motorun kontroln eline alr. 0005 satrna gre, kesicilerden herhangi birinin amas durumunda otomatik mod iptal olur ve sistem durur. 0006 satrnda otomatie geirilen sistem, frekansn durumuna gre dorultucu tristrlerine atelemenin balamasnn kararn vermektedir. Eer frekans, operatr panelden girilen F8:0 deikeninin deerinin altna derse ateleme bala komutu gelir. Fakat motorun senkronda alp almadn kontrol etmek iin kullanlan 0007 ve 0008 satrlar frekansn tekrar 2 Hzin zerine kmas durumunda asenkron alma zamanlaycsn altrr. T4:31 zamanlaycsna gre 10 saniye sre ile frekans 2 Hzin zerinde kalyorsa motor asenkron almaya girer. Bu durumlarn dnda her zaman senkron almadadr. 0010 satrnda sistem otomatik modda ise ve ateleme bala komutu gelmise, dorultucu kontrol kartna tristr al komutu gnderilir. Bununla birlikte tristr al komutunun hemen sonrasnda dorultucu kontrol kartna gerilim ve akm 27

referanslar gnderilir. Uyartm akm kontroll olacandan, dorultucuya gerilim referans olarak 32764 yani +10Vdc gnderilir. 0012 satrnda akm referans operatr tarafndan N10:13 deikenine girilen deere gre gnderilir. Burada kullanlan SCP fonksiyonu ile operatr tarafndan girilen 0 ile 400 arasndaki say 0 ile 32764 saysna evrilir. Bu deer de O:5.1 analog k ile 0-10Vdc arasnda dorultucu kartna referans olarak gnderilir.

28

ekil 3.10: Sistemin otomatik alma durumu program satrlar

29

4.

GEREKLETRLEN SENKRON MOTOR UYARTIM SSTEM

1600kW, 6300V, 600dev./dak. kk kutuplu senkron motorun uyartm sistemi, 2003 ylnda EKA firmas tarafndan iki adet olarak Dudullu fabrikasnda retilmi ve skenderun Demir ve elik letmesi, Deniz Suyu Tesislerinde devreye alnmtr. 4.1 Uyartm Sistemi Giri Uyartm sistemi yap olarak bir adet IP50 klimal panodan ve dearj direncinden olumaktadr. Sistem iki ekilde incelenebilir: G devresi ve kontrol devresi. ekil 4.1de sistemin prensip emas gsterilmitir. Panonun enerjisi giriindeki 380Vac/133Vac evirme oranl 3 faz transformatrnden alnmaktadr. Transformatrn gc 100kVA olarak seilmitir. Panonun giriinde enerjiyi kesmesi iin termik-manyetik kompakt alter kullanlmtr ve AGK (Alak Gerilim Kesicisi) olarak adlandrlmtr. Bu kesici motor kumandal olup ama ve kapama tamamen PLC tarafndan yaplabilmektedir. Herhangi bir arza durumunda PLC kesicinin ama bobinini enerjilendirerek ama yapabilmektedir. Ayn zamanda kesicinin termik ve manyetik ama zellii olup zerinden ayarlanan deerlerde koruma yapabilmektedir. Tm ayarlar kesici zerindeki potansiyometreler ile yaplabilmektedir. Termik ama korumas 252A, manyetik ama korumas ise 504A olarak ayarlanmtr. AGK knda kaak akmlar alglayp sisteme durdurmak iin kaak akm rlesi kullanlmtr. 3 faz besleme baralar hassas bir torodial nvenin iinden geirilmitir. Girite kullanlan varistrler ar yksek gerilimlerin snmlendirilmesinde kullanlmtr. Kullanlan varistrlerin efektif kesme gerilim deeri 272Vacdir. Kullanlan faz kontrol rlesi, dorultucu giriinde 3 fazn olup olmadn alglamatadr. Herhangi bir faz olmad durumda rle PLCye hata iareti gndermektedir. Dorultucu giriinde dk ve yksek gerilimi alglayan rleler bulunmaktadr. Gerilimin %15 dk veya yksek olmas durumunda PLCye hata iareti gnderilmektedir.

30

Ar akm rlesi, dorultucuda ya da dorultucudan nce oluabilecek herhangi bir ksa devre veya ar akmda hata iareti vermek amacyla seilmitir. zolasyon kayb rlesi, motor sargs ile ase arasndaki izolasyonun kalitesini ler. Eer istenen deerden dkse PLCye alarm olarak bildirir. Stator gerilimini lmek iin kullanlan dk gerilim rlesi, motor giriindeki gerilimi kontrol ederek %10luk bir gerilim d olduunda, bunu, kontrol sistemine bildirir. ekil 4.1de kontrol birimleri, PLC modlleri prensip olarak gsterilmitir. Arza rlelerinin kuru kontak klar dijital giri modllerine, kesici kontrol ve alarm klar dijitial k modllerine, akm ve gerilim deerleri analog giri modlne, akm ve gerilim referanslar analog k modlne ve tm bu giri/k modlleri ise merkezi kontrol birimine balanmtr. 4.1.1 G Devresi

Uyartm panosu iki blmden olumu, arka blm g devresi, n taraf ise kontrol devresi olarak tasarlanmtr. Klimann fleme klar g devresinin bulunduu tarafa ynlendirilmi, dorudan tristrlerin soutucularna etkisi salanmtr.
Alak Gerilim TermikManyetik alter

Orta Gerilim Kesicisi Stabilitron Devresi

RHOLD 100kVA 380V/133V Kontroll Dorultucu

SM 1600kW 6300Vac, 50Hz

RD RSONT

ekil 4.2: G devresi prensip emas 4.1.2 RD, Dearj (Yol Verme) Direnci

Uyartm sisteminin en nemli elemanlarndan biridir. Direncin kalk esnasndaki snmas ve boyutlar gz nne alndndan pano iine yerletirilmemitir. Motorun uyarma sarglarna yakn, soutma asndan uygun bir noktaya monte edilmitir.

32

Sistem devreye alnrken, akan akmn 190Aac olduu grlm, fakat kalk sresi 1 dakikay gemedii iin direncin tasarmnda 100Aac esas alnmtr. Burada direncin deeri, eski mevcut sistemlerin direnleri karlatrlarak, ve bunlarn deerleri llerek, 1.6 olarak tespit edilmitir.

4.1.3

Stabilitron (Crowbar) Devresi

Crowbar devresi ters paralel iki adet tristrden olumutur. Bu tristrler bir yandan uyarma sargsna, dier taraftan dearj direncine baldr. Bu devre ile, hzl ve gvenilir biimde senkron motorun kalk esnasnda rotorda oluan yksek gerilim, dearj direnci zerinde snmlendirilir. [5] Avantajlar: Pahal DC kesici kullanlmasna gerek duyulmamas,

Dearj direncini korumas, Cevap verme sresinin DC kesiciye gre 50 kere daha hzl olmasdr.

ekil 4.3: Stabilitron devre balantlar ekil 4.3de grld zere, iki adet ters paralel tristr kullanlmtr. stenilen gerilimde akmn kesilmesi amacyla, bu gerilime edeer zener diyotlar, tristrlerin kap ularna balanmtr. Gerekletirilen sistemde drt adet 68Vluk, 5W zener diyotlar kullanlmtr. 272Vun stnde olan tm gerilim deerlerinde tristrler

33

iletimdedir. Bu gerilim altna dnce tristrler kesime gitmektedir. Burada nemli noktalardan biri, motor kalktktan sonra, uyartm gerilimi uygulannca, doru gerilimin tepe deerinin, zenerlerin geriliminden yksek olmamas gerektiidir. Eer doru gerilimin deeri yksek olur ve tristrlerden biri iletime geerse, alternatif gerilim olumadndan tristr kesime gidemez ve uyarma akm rotor sargsndan akmaz. Bu durumda da motor durur.

Uyarma sargs zerindeki gerilim

Dearj direnci zerindeki akm

Akm kesme an

ekil 4.4: Stabilitron devresi dalga ekillerine rnek Eer giri gerilimi 133Vac %15 ise, en yksek gerilim deeri 133x1.15x2 = 216V olacaktr. Buna gre seilmesi gereken zener gerilimi 216Vtan byk olmaldr.

34

4 x 68V zener diyotlar

Tristrn snubber devresi

Diyot

Ters paralel balantl tristr blou

ekil 4.5: Gerekletirilen stabilitron devresi 4.1.4 Arabirim Kart

Arabirim kart olarak adlandrlan elektronik devre aslnda bir frekans-gerilim dntrcdr. Piyasadaki mevcut frekans-gerilim dntrc entegreler denenmi fakat dk frekanslarda (0-50 Hz arasnda) istenilen sonu alnamad iin yeni kart tasarm yaplmtr.
V Gerilim Drc + Sins/Kare Dalga Arabirim Kart f/V evirici 10 V 0V 50 Hz f 1 Hz

ekil 4.6: Arabirim kart prensip emas ekil 4.6da da grld zere, deiken frekansl bir sins iareti giri olarak alnp, k olarak bu frekansa gre ayarlanm 010V gerilime dntrlr. k gerilimi ise PLC analog girii olarak kullanlarak, senkron motorun kalknda, doru gerilimin uygulanaca an belirler. 35

Gerilim drc direnler

PIC Mikrokontrolr

DC kaynak

ekil 4.7: Gerekletirilen arabirim kart Giri gerilimi, dorudan rotor sarg ularndan alnmaktadr. Bu yksek alternatif gerilim, yksek deerli, gerilim blc direnler tarafndan 20V seviyelerine drlmektedir. Daha sonra sins formundaki gerilim kuvvetlendirici ile kare dalgaya evrilir. Giri sins iaretiyle ayn frekansa sahip olan kare dalga, PIC mikrokontroln dijital giriine girer. PIC iinde yazlan program ile giriine gelen bu iaretin frekansna gre PIC mikrokontroln PWM knda iaret oluur. PWM iareti pasif filtre devresi ile analog doru gerilime dntrlr. Kartn kalibrasyonu yapldktan sonra, kartn giriine uygulanan gerilimin frekans iin aadaki lineer tablo elde edilir. Tablo 4.1: Arabirim Kart Lineer Frekans-Gerilim Deerleri Giri Frekans [Hz] 50 40 30 10 5 1 k Gerilimi [V] 0 2,04 4,08 8,16 9,18 10

36

4.1.5

Dorultucu Blou

Faz kontroll dorultucu blou 3 adet tristr blou, toplam 6 adet tristrden olumutur. ekil 4.1de grld zere, termik-manyetik alterin klar dorudan dorultucu bloundaki tristrlere girmektedir. Tristrlerin k ular bara ile birletirilerek uyartm iin gerekli DC bara salanmaktadr.

Termik DC Bara Tristr blou Tristrlerin snubber Alminyum Soutucu Giri AC gerilimi devresi

ekil 4.8: Dorultucu blounun fotoraf Dorultucu bloundaki tristrleri tetiklemek iin Enerpro firmasnn 3 faz tristr tetikleme kart kullanlmtr. Kart enerjilendirmek iin 220Vac gerilim uygulanmaldr. Ayrca kapal evrim kontrol iin dorultucu kndaki doru gerilim ve akm deerleri alnmaldr. Doru gerilim deeri uygun bir gerilim blc ile 0...4 Vdc seviyesine indirilmelidir. Doru akm ise bir nt diren zerinden alnmal ve 0...50 mV seviyesinde olmaldr. Ayrca kapal evrim kontrolde Vref ve Iref, gerilim ve akm referanslar verilmelidir. Verilecek bu iaretler 010Vdc seviyesinde ve lineerdir. Bu iaretler dnda kartn almas iin ON/OFF iaretinin dijital 1 olarak verilmesi, ayrca yumuak kalk ve duru iin de yine dijital 1 iaretinin verilmesi gerekmektedir.

37

ekil 4.9: Enerpro kart giri/k diyagram Kart bilgi iin iki ayr iaret vermektedir. Karta enerji verildiinde, her hangi bir problem yoksa, dijital 1 olarak alyor iareti alnabilir. Tristrlere al komutu gittikten sonra, eer tristrler srlmyorsa ya da birinde bir problem varsa, arza iareti yine 1 olarak alnabilir. [6]

3 fazl giri gerilimi Pozitif Doru Gerilim

Negatif a: Tristr Tetikleme Alar Doru Gerilim

ekil 4.10: Faz kontroll dorultucu klar [5]

38

Tristr tetikleme klar dorudan tristrlerin kap ularna balanmaldr. Balantlar mmkn olduu kadar ksa olmal, elektromanyetik grlt kapabilecei her hangi bir g devresinin yaknnda olmamaldr.

ekil 4.11: Enerpro tristr tetikleme kart 4.1.6 Tutma (Hold) Direnci

ekil 4.1de grld gibi dorultucu kna balanan, RHOLD, 100 deerinde 5Wlk direntir. Bu direncin grevi, motora yol verildikten sonra, stabilitron devresi kesime gittiinde ve uyarma sargsna doru gerilim daha uygulanmad ksa gei annda uyarma sargs zerindeki gerilimi tutmasdr. Direnten normal alma esnasnda, yani doru gerilim varken de akm akaca iin yeteri kadar byk ve gl seilmelidir. Fakat direncin deerini ok ykseltmek de motor yol alrken momenti etkilemektedir.

39

ekil 4.12: Tutma direnleri 4.1.7 nt Diren

Kullanlan motorun karakteristiine gre uyarma sargsna uygulanacak nominal akm deeri 220Adcdir. kaz glendirme durumunda ise 420A akm verilebilir. Bu deerler erevesinde kullanlacak nt diren 500Ade 75mV verecek ekilde retilmitir.
nt Diren 500A/75mV

Uyarma sarg balants, doru gerilim k

ekil 4.13: nt diren ve doru gerilim baras 40

4.1.8

Kontrol Devresi

ebeke

Dorultucu

S.M ebeke

Koruma Rleleri

Tristr Tetikleme Devresi

Stabilitron Devresi

Koruma Rleleri

Arabirim Kart

PLC

Alarm, Arza Gstergeleri ve Kullanc Arabirimi

ekil 4.14: Kontrol sistemi blok emas Sistemin tm kontrol Allen Bradley marka SLC 500 ilemcili PLC ile yaplmaktadr. Senkron motor uyartm sisteminin en nemli zellii; motora yol verme ve srekli almada, sistemden gelen bilgileri srekli izleme ve gerekli korumalar yapmaktr. ana ilem vardr: Motora yol vermek iin gerekli ann tespiti ve uyartm geriliminin uygulanmas, Motoru normal alma esnasnda da izleyip, her hangi bir problemde motora zarar gelmeden sistemi durdurmak ve sesli ve kl uyarda bulunmak, Motor parametrelerini izleme ve kontrol, alarm ve arzalar izleme ve sistemi daha verimli kullanma amacyla gerekli haberleme alt yapsnn oluturulmasdr.

Motora yol vermek amacyla stabilitron, arabirim ve tristr tetikleme devreleri, uyarma sargs zerinden alnan akm ve gerilim bilgileri ile frekans bilgileri kullanlmtr. Tm kontrol girileri PLC kontrol birimine yaplmaktadr. PLC, knda dijital olarak rleler ile, analog olarak da analog k kartlar ile kontrol uygulamaktadr. Motor normal almaya getikten sonra, uyartm panosu giri akmlar ve gerilimleri, dorultucu akmlar ve gerilimleri, stator giri akm ve gerilimi srekli kontrol altndadr. Bu deerlerdeki istenilenin dnda bir deiime kontrol nitesi 41

tepki gsterip gerekli korumay yapacaktr. Sistemi srekli izleyen koruma rleleri pano iinde bulunmaktadr. Rlelerin ayarlanan deerlerinin dna klmas durumunda PLCye kuru kontak vererek arza durumunu bildirir. PLC gerekli korumay yapmak iin yine rleler ve dijital k yardmyla, giriteki alak gerilim termik-manyetik alteri ya da orta gerilim kesicisini atrabilir. [7] 4.2 Korumalar Senkron motorun yol vermesinde ve normal almasnda bir takm nemli korumalar gz nnde bulundurulmal ve motora ve ebekeye zarar vermeden gerekli atrmalar yaptrlmaldr. Uyartm sisteminde korumalar ikiye ayrlmtr. Alarm, sadece uyar amal olmakla beraber, her hangi bir kesiciyi atrmaz. Sesli ve kl uyar ile operatrn uyarlmasn salar. Arza ise, kesicileri atran, annda mdahale gerektiren durumlardr. Sistem bir arza sebebi ile durduunda kesinlikle bu arza giderilmelidir. Arza giderilmedike kontrol sistemi motoru tekrar altrmaya izin vermeyecektir. 4.2.1 zolasyon Direnci Korumas

Uyarma sargs ile toprak arasndaki izolasyon direnci srekli llmelidir. Bu deer yaklak olarak 150k un zerinde olmaldr. Eer diren deeri 150k un altna derse, kontrol birimi alarm verir. Bu alarm, motor uzun sre almamsa, izolasyon eskimise ve nem oran yksekse de ortaya kabilir. Bunu gidermek iin motoru altrmadan nce yaklak yarm saat uyarma sarglarndan nominal akmn %40 kadar bir akm geirilerek sarglar stlr. zolasyon alarm geince motor altrlabilir. zolasyon direnci lm iin PILZ firmasnn S1EN rlesi kullanlmtr. Diren ayar rle zerinden yaplabilmektedir.

ekil 4.15: zolasyon Direnci Rlesi alma ekli 42

Besleme gerilimi rleye verildiinde kuru kontak ular ekerek 11-14 kontaklar kapanr. Besleme verildikten sonra srekli olarak izolasyon direnci (RE) izlenir. Eer RE, potansiyometre ile ayarlanm olan Ron direncinin altna derse, krmz renkli FAULT ledi yanar ve 11-14 kontaklar ak devre olur. RE < Ron olduu srece alarm verir. Eer RE deeri tekrar ykselip Roff deerini aarsa arza iptal olur ve 11-14 kontaklar tekrar kapanr. 4.2.2 Dk Stator Gerilimi Korumas

Stator gerilimi, dk gerilim rlesi ile srekli izlenmektedir. Stator geriliminin dmesi motorun senkron almasn bozabilir. Bunu engellemek iin eer stator geriliminde %40lk bir d varsa ve bu 60 saniye sryorsa o zaman ikaz glendirme yaplr. Yani ikaz akm iki katna yakn arttrlr. Bu koruma etkili olabilmesi iin, dk gerilim koruma rlesi, stator gerilimini bir drc transformatr yardmyla izlemektedir. Eer yukardaki arza artlar oluursa, rle bunu alglayp, alarm kontaklar yardmyla PLCye bildirir.

ekil 4.16: Dk Gerilim Rlesi alma ekli Burada, : Ue Eik Deeri, : Histerezis Deeri, : llen Gerilim Deeri ve : Rle Kuru Kontak k dr. 4.2.3 Dk ve Yksek Giri Gerilimi Korumas

Giri gerilimi olarak uyartm sistemi giri gerilimi kastedilmektedir. Giri geriliminin %15 artmas ya da azalmas dorultucu k akmnn azalmasna sebep olabilir. Senkron alan bir motorda istenmeyen bir durum oluturduundan bu dme ve artmalar koruma rleleri tarafndan alglanr. Sistem, gerilim 60 saniye sre ile %15 dtnde ya da ykseldiinde orta gerilim kesicisini atrr. 43

Kullanlan rle, ikaz panosu giri terminallerine balanmtr. Eer yukardaki arza artlar gerekleirse, rle, dk veya yksek gerilimde, ayr ayr PLCye kuru kontak bilgisi gndermektedir.

ekil 4.17: Dk ve Yksek Gerilim Rlesi alma ekli ekil 4.17de; : Umax gerilim eii, : Histerezis Deeri, : Umin gerilim eii, : U < Umin Rle Kuru Kontak k, : U > Umax Rle Kuru Kontak k, T1: Umin alarm verme sresi, T2: Umax alarm verme sresi, U: lm Gerilimidir. 4.2.4 Ar Akm Korumas

Dorultucu giri akmlar koruma rleleri ile llr. Eer akmlar 60 saniye iin 500Ai geerse sistem sesli ve kl uyar verir. Ar akm korumas, ksa devre korumas yapmamaktadr. Ksa devre korumasn girite kullanlan termik-manyetik alter yapmaktadr. Ar akm lmleri ekil 4.1de grld zere, 500A/5A akm transformatrleri ile yaplmaktadr.

44

4.2.5

Asenkron Gecikme Korumas

Motor normal alma rejiminde, her hangi bir nedenden tr asenkron hza derse, asenkron alma alarm verilir. Eer bu asenkron alma durumu 40 saniye devam ederse, sistem orta gerilim kesicisini atrarak motoru durdurur. Bu korumann kullanlmasnn sebebi; motor asenkron almada uzun sre kalrsa, amortisr sarglarndan akm akar ve bu sarglar snarak motora zarar verir. Senkron motorlarda amortisr sarglar, sadece ksa sreli olarak yksek akm altnda almak zere imal edilirler. 4.2.6 Tristr Scakl Korumas

Her bir tristr soutucusu zerine ikier adet termik monte edilmitir. Bunlardan biri 90Cde dieri ise 100Cde kontak verecek ekilde seilmilerdir. Eer bu soutucularn scakl 90Cyi geerse sistem uyar verir. Yani motor durdurulmaz. Fakat scaklk 100Cyi geerse ve 60 saniye boyunca bu durum devam ederse, o zaman sistem kesicileri atrarak korumaya geer. 4.2.7 Kalkta Gecikme Korumas

Motora kalk komutu verildiinden itibaren bir zamanlayc devreye girer. Eer motor ayarlanan sre boyunca, yaklak 30 saniye, senkron almaya gemezse, sistem kesicileri atrr. Amortisr sarglarnn ve stator sarglarnn snmas gz nne alnarak bu eit bir koruma kullanlmtr. 4.2.8 Uyarma Akm Korumas direnle, RSONT, PLCnin analog bu deere gre, sistem kesicileri

Dorultucu kndaki akm 500A/75mV luk bir nt alglanmaktadr. Okunan bu deer 0...10Vdc gerilime evrilip giriene uygulanmaktadr. Lineer olarak leklendirilmi olan dorultucu akm 175Ain altna veya 400Ain stne karsa, atrp korumaya geecektir. 4.2.9 kaz Glendirme Korumas

Motor senkron alrken, stator gerilimi, nominal geriliminden %10 kadar derse, kontrol birimi operatr panelde ikaz glendirme akm blmne girilen deer kadar uyarma sargsnn akmn arttrr. Stator gerilimi, nominal gerilimin %90nn altnda olduu srece ikaz glendirme yaplr. Eer gerilim daha da dp, yani nominal gerilimin %85inin altna derse sistem dk gerilim arzasndan dolay kesicileri atrr. Bu koruma daha nce de bahsedildii gibi, senkron alma

45

esnasnda hzn asenkrona dmesini engellemek ya da asenkrona dm olan motorun hzn tekrar senkrona getirmek iin kullanlr. 4.3 Senkron Motor Uyartm Panosu Sistemin, dearj direnci dnda tm elemanlarn iinde barndran, IP50 koruma snfl, endstriyel klimal, 800 x 2500 x 800mm boyutlarnda, operatr paneli ve kumandas n kapanda yer alan, kmr tozu bulunan ortamlarda rahata alabilen panosu retilmitir. Pano ierisinde g ve kontrol ksm birbirinden ayrlm, elektromanyetik grlt problemleri en aza indirilmi ve ayrca g ksmnn daha iyi soultulmas salanmtr.

Pano Klimas

Ampermetre ve Voltmetreler Operatr Ekran Kumanda Anahtarlar

Ikl Gstergeler

ekil 4.18: Gerekletirilen Uyartm Sistemi Panosu

46

Tablo 4.2: Senkron Motor Uyartm Panosu zellikleri Nominal Giri Gerilimi Nominal Giri Frekans Kontrol Beslemesi Gerilimi Kontrol Beslemesi Gc Kontrol Birimi Klima Nominal k Gerilimi Nominal k Akm Nominal k Gc kaz Glendirme Akm kaz Glendirme Sresi Dearj Direnci Boyutlar (Gen x Yk x Der) Renk Arlk Koruma Seviyesi 4.3.1 Operatr Paneli 133 Vac, 3 faz, %15 50 Hz 380 Vac, 50 Hz, %15 5 kVA PLC, SLC 5/03, Allen-Bradley Rittal SK 3386-140 50 Vdc 220 Adc 11 kW 420 A 50 saniye 1,6 ohm, 100A 800 x 2500 x 800 mm RAL 7032 350 kg IP 50

Operatr paneli, uyartm sistemi ile ilgili alarm, arza, akm, gerilim, frekans, kesici konumlar gibi bilgilerin izlenebilecei, tablo 4.3teki parametrelerin girilebilecei, alarm ve arza kaytlarnn alnabilecei, makine-insan arabirimidir. Allen Bradley firmasnn Panelview 550 ekran kullanlm, uyartm sistemine gre programlanmtr. Tablo 4.3: Operatr Paneli Parametre Ayarlar Veri kaz Akm kaz As Kalkta Gecikme Sresi Asenkron alma Sresi Senkron Alt Frekans kaz Glendirme Akm kaz Glendirme Sresi Hazr Verme Sresi Deeri 220 A 115 drc 30 sn 40 sn 2,5 Hz 420 A 46 sn 60 sn Ayar Aral 50...250 A 40...120 drc 10...45 sn 10...60 sn 2...5 Hz 250...430 A 10...50 sn 10...100 sn

47

ekil 4.19: Operatr Ekran 4.3.2 Klima

Panolarn alma ortam yazn ok scak ve kmr tozu oran fazla olduundan, pano ierisindeki elektronik cihazlar korumak, tristrleri soutmak amacyla Rittal marka klima kullanlmtr. Kabin atsna yerletirilen klima, havay n yznden alp dier yzlerinden dar atar. Souk hava kabin iinde dzgn bir ekilde dalr.

Hava klar Hava girii Scak hava

Souk hava

ekil 4.20: Klima ve pano ii hava dolam 48

4.3.3

Osilograf kts

Gerek zamanl osilograf cihaz ile yaplan lmlerde ekil 4.21deki kt alnmtr. Motora yol verirken balanan osilograf, motor normal alma rejimine girdiinde durdurulmutur. Drt farkl noktadan alnan deerler iin, tamamen izole ve birbirinden zaman ve genlik olarak bamsz analog giriler kullanlmtr. Burada, rotor akm, dorultucu kndaki nt diren zerinden llmtr. Rotor gerilimi, uyarma sarg ularndan, yani DC bara kndan alnmtr. Dearj direnci zerindeki gerilim, dorudan diren zerinden llmtr. Dorultucunun alt ann grlebilmesi amacyla kk bir dorultucu devresi kullanlp, dorultucu giri akmlar toplanmtr. Motora yol verme ilemi farkl zamana ayrlabilir. Birincisi, motora start verildiinde uyarma sargsnda alternatif gerilimin olutuu asenkron alma evresidir. Bu esnada stabilitron devrededir ve uyarma sargsnda endklenen alternatif gerilim, dearj direnci ile snmlendirilir. Dorultucu devresi almadndan, giriten akm ekilmez. kinci olarak, geici bir evreden sz edilebilir. Bu esnada hem dorultucu devrede deildir, hem de stabilitron almamaktadr. Bu evrede uyarma sargsndaki gerilim de yine alternatif gerilim formunda fakat kararl deildir. Bu gerilimin ykselmemesini salayan tutma direnleridir. Bu evrenin mmkn olduu kadar ksa olmas gerekmektedir. zellikle yk altnda kalkta, stabilitron devresi kesildiinde annda dorultucu bunu takip ederek almaldr. nc evrede ise normal almaya geilir. Bu andan itibaren motor senkron hzda dnmektedir. Dorultucu devreye girmi, uyarma sargs doru akmla beslenmeye balamtr.

49

Kalk Balama An

Ksa devre direnci devreden kyor

Dorultucu altrlyor

Rotor Akm

nt: 500A/75mV

50 mV/cm

Rotor Gerilimi

100 V/cm

Dearj Direnci zerindeki gerilim

50 V/cm

1 cm

1 cm

Dorultucu Giri Akmlar Toplam

10 V/cm

80 ms

t = 50 mm/sn

ekil 4.21 Senkron motora yol verme esnasndaki osilograf kts 50

5.

SONULAR

skenderun Demir ve elik letmesi, Deniz Suyu stasyonu iin yaplm olan bu senkron motor uyartm sistemi, aslnda yap itibari ile mevcut uyartm sistemleri ile benzerlik gstermektedir. Bu tip bir projede hesaplanmas gereken en nemli eleman dearj direncidir. Mevcut eski sistemlerin dearj direnleri incelenerek, yaplan testler ile deerleri belirlenmitir. Dier sistemlere gre PLC ile uyartmn gereklenmesi bir ok avantaj beraberinde getirmektedir. ncelikle yeni bir mikroilemci kart tasarm gerekmemektedir. Bu yzden PLCli sistem daha gvenilir ve endstriyeldir. Ayrca gelecekte bununla ilgili malzeme tedarik sknts bulunmamaktadr. Bu sistemin dier bir avantaj da, programlanabilme zelliinden dolay, gelecekte programda deiiklik yapp, yeni durumlara adapte edilebilmesidir. Sistemin basit bir yaps olmasna karn, motorla ilgili korumalar karmak ve nemlidir. Frekansn llmesi ve uygun deerinde doru akmn verilmesi gerekliliinden, kullanlmas gereken analog giri seilen PLC modl iin uygun olmadndan ve fiyat asndan bu i iin elektronik kart yapmak uygun olduundan, baz korumalar iin PLC kullanlmam, arabirim kartnn tasarm yaplmtr. Devreye almay daha da hzlandrmak iin T Elektrik Makinalar Laboratuvarnda panonun testi yaplm ve raporlanmtr. Tasarm aamasnda ve devreye almada, panonun sorunsuz alt ve PLC kullanmann hem iletmeye hem de reticiye olduka kolaylk salad grlmtr. Gelecekte retilecek sistemlerde kontrol birimi daha da basitletirilerek retim ve kullanm maliyetleri azaltlabilir.

51

KAYNAKLAR [1] Sarolu, M. K., 1972. Elektrik Makinalarnn Temelleri (Senkron Makinalar), Birsen Yaynevi, stanbul, 2002 [2] Wildi, T., 2000. Electrical Machines, Drive, and Power Systems, 4th ed., Prentice Hall, New Jersey, 2000 [3] GE Industrial, Synchronous Motor Protection Control Manual, rev. A6 [4] Schaefer, R.C., 1999. Excitation Control of the Synchronous Motors, Industry Applications, IEEE Transactions on Volume 35, Issue 3, May-June 1999 Page(s):694-702 [5] Schaefer, R.C., 1997. Application of Static Excitation Systems For Rotating Exciter Replacement, Pulp and Paper Industry Technical Conference, 1997, Annual, 16-20 June 1997, Page(s):199-208 [6] Enerpro, FCOG6100 User and Wiring Manual, 1991 [7] Kurtkaya, O., 2003. Senkron Motor kaz Sistemi Kullanm Klavuzu, EKA, rev.1.0, 2003 [8] Ong, C., 1997. Dynamic Simulation of Electric Machinery Using MATLAB and SIMULINK, Prentice-Hall, New Jersey, 1998 [9] Bodurolu, T., 1976. Elektrik Makinalar Dersleri (Teori, Hesap ve Konstrksiyon), Beta Basm Yayn Datm A.., stanbul, 1998 [10] Farr, L.B., 1994. Synchronous Motor Field Controllers and Their Application, IEEE Transactions on Industry Applications, Volume 30, No 1, JanFeb 1994 [11] Allen Bradley, SLC500 Modular Hardware Style User Manual, 2004

52

ZGEM Lisans 1998 - 2002 stanbul Teknik niversitesi Elektrik-Elektronik Fakltesi Elektrik Mhendislii Blm stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Elektrik Mhendislii Anabilim Dal T SANEG Laboratuarlar renci Asistanl EKA A.. Ar-Ge Mhendisi VB Otomasyon Proje Mhendisi

Yksek Lisans 2002 - 2006

alt Kurumlar 04/1999 10/2000 10/2002 11/2004 11/2005 - ...

53