Postmodernizme Bir Bak | David Harvey

Amerikal nl mteahhitlerden biri 1988 ylnda mimar Moshe Safdieye unlar syledi: Bize yle geliyor ki, postmodernizm artk sona ermek zere ve ekledi: nmzdeki be yl ierisinde ykleneceimiz projelerde yeni mimarlar grevlendirmeyi dnyoruz. 1990a geldiimizde ise New York Timesn sanat ekinde u bal gryoruz: Her ey gibi postmodernizm de lmek zere. Her ne kadar postmodern hareketin (postmodernizm iin hareket terimi kullanlabilir mi, pek de emin deilim) lm ilann vermek iin biraz erken olsa da, postmodernizmin eski gcnden ok ey yitirmi olduu da kesinkes ortada. Postmodernizmin, 21. yzyln cesur yeni dnyasnn bir mjdecisi deil de, 1980li yllarn (Reagan-Thatcher dneminin kredilerle beslenen, arsz giriimciliinin) bir yan rn olduunu imdi daha iyi anlyoruz. Postmodernizmden kar olan ok sayda insann, hibir kar koyma gstermeksizin postmodernizmden vazgemeleri de kukusuz beklenemez; muhalifleri, postmodernizmin, hibir iz brakmadan yok olup gitmesini isteseler de, postmodern bal altnda ylesine ok ey yaplmtr ki, tm bunlar bir rpda silip atmak mmkn deildir. Eer postmodernizmin dnem dnem giritii araylardan bir ders karacak ve bu derslerden giderek de eylem biimleri gelitireceksek, postmodernizmin yneldii araylarn son derece nemli olduunu kavramamz gerekir. Bu konuda salam bir deerlendirme yapabilmek olduka gtr; zira herkesin kabul ettii gibi, postmodernizmin ne olduunu tanmlamak hi de kolay deildir. Postmodernizm neydi? Bir slp mu? Yoksa, hayal glerimizi sadece belli lkelerde, belli bir sre ile etkisi altna alan tarihsel bir hareket miydi? Kanm en uygun cevabn her ikisi de olduu yolunda: Gelimi kapitalist lkelerde 1960 ortalar ile 1970 ortalar arasnda bir tarihte ortaya kan ve 1990larda da zayflamaya balayan ve belli slp gelerinin hkim olduu bir dnem. stelik postmodernizmin kurduu bu hkimiyetin, ok sayda habercisi ve tarihsel ncl de vard. yleyse bu slbun temel elemanlar neydi? Burada verilecek cevaplar, hangi alma alan ya da disiplini ele aldnza bal olarak farkllklar gsterecektir: Disiplinler arasnda fikir alverii, karlkl etkileim olsa bile, rnein mzik, dans, mimari, ilahiyat, felsefe, sosyoloji, corafya, antropoloji gibi disiplinlerin hepsi, postmodernizmin ne olduunu kendi deikenleri ile tanmladlar. The Condition of Postmodernity (Postmodernizmin Durumu, 1989, Basil Blackwell, Oxford) balkl kitabmda belirttiim ortak ynler ise yle sralanabilir: Genel geerlilik iddias tayan nermelerin (teoriler, st-anlatlar [meta-narratives], evrensel sluplar) reddedilmesi; (dil oyunlarnda, ilgi kaynaklarnda ya da bilimadam topluluklarnda) oulculuun ve paralanmann kabul edilmesi; farklln (ya da bakaln) ve eitliliin vurgulanmas; ve son olarak da, her eyin geici olduunun ruhsuzca ve alayc bir ekilde kabul edilmesi. Aslnda postmodernizm, znenin lmn deil de, gndelik yaamn deien tarihsel corafyasna, bilgi retimi, kltrel retim ve politikaya kar znenin ald belli bir tavr (positionality) yanstr. Farkl alma alanlar ve disiplinler arasnda, ortaya kan sonular asndan farklar bulunmasna ramen, postmodernizmin eitli akmlarn birbirine balayan da esas olarak bu tavrdr. Postmodernizmin bilinaltmza ne lde ilediini ve etkilerinin ne kadar sreceini sylemek kolay deildir. ncelikle, son yirmi ylda olagelenlerin ounun

postmodern, hatta anti-modern bile olmadn syleyebiliriz. Burada Charles Jencksin postmodern ve ge modern arasnda yapt ayrm olduka reticidir. Esas olarak postmodernizm, gelenekle yakn gemiin eklektik bir karmdr. Postmodernizm, hem modernizmin devamdr, hem de modernizmi amaktadr. Postmodernizm kapsamnda yaplm en iyi almalar, ounlukla ifte kodlu ve alayc bir zellik tar; birbiriyle elien ve sreksizlik gsteren ok sayda gelenekten yararlanr; oulculuu salayan da en bata bu eitliliktir. te yandan ge modernizm ise:

Toplumsal ideoloji olarak ele alndnda, hem pragmatik, hem de teknokratiktir ve kuru (ya da klielemi) bir dili yeniden canlandrmak amacyla 1960lardan bu yana, modernizmin stilistik dnce ve deerlerini u noktalara gtrmektedir. Kiiler ounlukla ilgilerini birletirerek her trde melez (hybrid) rnler ortaya kardklarndan, Jencksin de kabul ettii gibi, bir slbu dierinden ayrdetmek her zaman kolay olmayabilir. Postmodernizmin en katksz (katksz terimi burada uygun mu, bilemiyorum) rnekleri sayca ylesine azdr ki, bu rnleri, biroklarnn 1980lerin moda sanat ve dnce akmlarndan yola karak yazdklar tarih yoluyla oluturmaya altklar yerleik bir dnce tarznn rnleri olarak deil de, birka avangard marjinalin rnleri olarak grmek her zaman mmkndr. Ben yine de postmodernizm ile ge modernizm arasndaki ortak noktann, yaratc znenin belli bir tavrn paylamak olduu grn savunacam (ikisi arasndaki fark, sadece projelerinin birbirinden farkl olmasdr). Dnsel ve kltrel perspektiflerin son yirmi yldaki alkantl tarihine de bu adan yaklamak istiyorum. Burada sorulmas gereken temel soru, ister mimaride, felsefede, antropolojide, isterse de edebiyat teorisinde olsun, bu denli farkl alanlarda alan kiilerin, nasl olup da tek mantksal ve makl bu tavr aldklardr. Burada dzeyli bir aklamaya bavurabiliriz. ncelikle, dnyay yorumlayp, tasarlamamza, tasvir etmemize ve yeniden izmemize yarayan yeni bir tavrn kabul edilmesi, eski tavrlarn tkenmi olduu anlamna gelir ve eskisine kar bir tepki olarak yorumlanabilir. Disiplinlerin ve kltrel formlarn ie dnk ve dar grl tarihelerinin tmnde, kiisel ekememezliklerin ve (kimi kez de kuaklar aras) rekabetin ayrntl yksne dnen bu iddiada, her zaman bir doruluk pay vardr. Ama yine de tkenmilik duygusunun ve yerleik ortodoksluklara kar kma isteinin bu kadar farkl disiplinde ayn anda boy gsterivermesi ve hepsinin benzer ekiller almas da biraz tuhaf deil mi? Ve bu tr yklere, tpk New York Timestaki baln artrd gibi, kanlmaz olarak postmodernizmin kendisi de bir kez ortodoksluk ve otorite haline geldiinde, ona da kar klaca ve onun da tkeniverecei anlamna gelmez mi? Bu da bizi, modernizm ya da postmodernizm gibi snrlar tesi bir hareketi, dnce dnyasndaki ve yaratc abadaki deien ve bazen de dnemin gizli ruhu ile (zeitgeist) aklayan ikinci tartmaya getirir. Kltr ve dnce tarihileri grnrde birbirinden farkl faaliyetler arasndaki gizli bantlar ak bir ekilde ortaya koymulardr. Carl Schorkenin Fin de Siecle Vienna (19. Yzyl Sonlarnda Viyana) adl almas, belli bir yerde ve belli bir tarihsel dnemde bilim, sanat, mimarlk, psikanaliz ve edebiyat gibi farkl alma alanlarn birbirine balayan gizli balantlar anlamaya ynelik ok sayda aratrmaya nclk etmi trde bir almadr. Charles Jencksin postmodern mimariye ilikin sorgulamalar,

postmodern mimarinin, kltrel ve dnsel faaliyetin saylamayacak kadar ok farkl alanlarnda rastlanabilecek temalar alp, kendince nasl ifade ettiini gsteren bu trde almalardr. Bu tr deerlendirmeler, hernekadar aydnlatc ve son derece ilgin olsa da, bir eylerin hl eksik kald da kesindir. Bu almalarda ulalan, eksik olann im yoluyla gsterilmesinden teye gitmez: bazlar da insanlarn bilinli bir dnme abasna girimeksizin baka herhangi bir yolu deil de, belli bir yolu semi olmalarnn altnda, ortak bir deneyimin yatmakta olduunu kavramlardr. Peki, o halde, dnemin ruhundaki bu kaymalarn kayna nedir? Bunu, Hegelcilerin ne srebilecekleri gibi ruhun katksz tezahrleri olarak m yorumlamalyz, yoksa bu kaymalar, dnsel ve yaratc eylemin alan olan maddi dnyadaki deiikliklerle mi aklamalyz? Eer ikinci yolu benimseyeceksek, dnyay en iyi nasl tasvir edeceiz? Burada elbette ki, ok sayda aday ortaya kacaktr. rnein, 19. ve 20. yzylda deien kentsel yaam biimleri, modernizm ve postmodernizm tariheleri kapsamnda yakndan incelenmitir. te yandan, sanat ya da mimari gibi styap elemanlarn, ekonominin her zaman iin son kertede belirleyici olan eytans glerinin bir yansmas olarak gren, kaba Marksizmin mehur altyap-styap yorumu da arka planda sinsice srtr. The Condition of Postmodernity balkl kitabmn temel tezlerinden biri, postmodernizmin kkenlerini belirlemenin ve yaamn bylesine farkl alanlarndan gelen bu kadar ok insann, niye ayn tavr benimsediklerini aklamann mmkn olduudur. Kitapta sava sonras kapitalizmin 1973-75 yllar arasnda yaad ilk byk lekli krizin, bir dizi dzenlemeyi gerekli kldn ve bu dzenlemelerin de, gelimi kapitalist lkelerde yaamakta olan bizlerin yaantlarn kkten deitirdiini ne srmtm. Sava sonras dnya ABDnin asker ve ekonomik hegemonyas altnda ve Souk Savan ortaya kard kesin blnmelere dayanarak yaratlmt. Bu sistemin temelinde de, ulus devlete dayanan bir g sistemi ile geni anlamda Fordist (seri retim ve kitlesel tketim) ve Keynesci (mdahaleci devlet ve igc, sermaye ve ulus devlet iinde yer alan dier gler arasnda politik dengeye dayanan bir sistem) olarak adlandrlabilecek bir retim sistemi ve politik sistem yatmaktayd. Evet, belki hepimizin durumu ok da parlak deildi, stelik bir sr de rahatszlmz vard; ama bu, byk lde gvenli bir dnyayd, nk ortada hkim bir g vard ve oyunun temel kurallarn ve elikilerin ana hatlarn anlayabilmek kolayd. Bir sanat ya da aydnn, siyas iktidar ve kltrel otoritenin karsnda yer alarak ya da iktidar destekleyerek tavr almas mmknd. Politik iktidara kar olanlar, Berkeleyde konuma zgrl hareketini, ABDde kentlerinde ayaklanmalar ve insan haklar hareketini, Woodstock ve Meksiko City, Paris, Prag gibi kentlerde de 68 hareketini balattlar. 1970li yllarn banda gelen ekonomik knt ve onu izleyen 1979-81 krizinin yaratt basklar altnda, tm istikrar ve belirlilik geleri arabuk dalverdi. Berlin Duvarnn yklmas ve Souk Savan sona ermesi, sava sonras dnyann dayand temel ilkelerin kesin knn en belirgin elemanlaryd. Emek srecindeki yeni paralanmalar (deien i blm), retim mekanndaki corafi kaymalar (retimin Japonyaya ve yeni sanayilemekte olan lkelere kaymas), parann deerindeki hzl deimeler (enflasyonist basklar ve dviz kurundaki oynamalar) ve artan bir hzla eitlilik araylar -hem politik olarak (yeni yeni gelien feminizm, ekoloji, rklk aleyhtar hareketler ve kltrel bamszlk hareketleri), hem de tketim kalplar asndan (gitgide daha rekabeti hale gelen bir dnyada tketicilerin tutunabilecekleri daha gvenli dallar aray)-, hepimizin retim ve maddi refaha erime aralarna ilikin konumunu derinden etkiledi. Burada, altyap-styap tezini bir kez daha

sahneye karmak ve postmodernizmi, derinde yatan bu ekonomik dnmlerin dnce ve yaratc eylem dnyasndaki yansmas olarak grmek de elbette ki son derece caziptir. Ancak ben, daha derin bir yorumun geerli olabileceine inanyorum. ncelikle u sylenebilir: kltrel ve dnsel retim dnyas sermaye dolanmyla ylesine iie gemitir ki (sanat piyasas, kitap ticareti ve mzik sanayi), artk bu trden faaliyetleri, dorudan kr araynn bir yansmas olarak grmek hi de anlaml deildir. rnein mimarlar, mteahhitlere bamldrlar. Ne de olsa, para mteahhitlerin cebindedir ve bunun tersini dnmek de sama olur. Eer Marxn dedii gibi en kt mimar en iyi ardan ayran ey, mimarn kuraca yapy nceden kafasnda tasarlamasyla, yaratc gcn, toplumsal bir sistem olarak kapitalizmin speklatif geliiminde temel bir rol oynadn syleyebiliriz. Yaratc kapasitenin alnp satlmas, kapitalist ekonomilerdeki temel ilemlerden biridir. st yap-altyap modeli burada geerli deildir. yleyse bu postmodernizm de nereden kt? The Condition of Postmodernityde ele aldm tez, zellikle 1973 knden sonraki dnemde deien zaman-mekn deneyimlerine dayanmaktayd. Buna zel bir nem veriyorum, nk zaman ve meknn tanm, bireysel ya da toplu kimlik yaratm asndan temel nem tar - kim olduumuzu byk lde, srtmz gvenilir zaman-mekn koordinatlarna dayayarak tanmlarz. Ama bu koordinatlar kaydnda ya da gvenilir olma zelliini yitirdiinde, kim olduumuzu tanmlamamz gleir. Hangi zamanda yayoruz? Borsa simsarnn 24 saatinde mi, ou ulus devletin 100 yl gemeyen tarihinde mi, yoksa kresel snmann uzun dnemli zamannda m? Hangi meknda yayoruz? Kyde, bir lkede, Avrupada, Batda, yoksa yerkrede mi? ounun sylediinin tersine, zne lmedi, ama kesinlikle dayanaklarn yitirdi. Evet, 68 olaylar birok eyden sklm olduumuzu gsterdi, ama eski olan eylerden skldmz iin deil, dnya olaylarnn zaman ve meknnda kayma meydana geldii ve dnyaya ilikin konumumuz deitii izin, kimliimizi yeniden kurma aray iindeyiz. Uluslararas borsacln ve kresel ticaretin hkim olduu bugnn dnyas, dnya zerinde retilen rnlere ve farkl meknlara eriebilirliimizdeki hzl deiim (kitle turizminin yaygnlamas, uzaklk engelinin kalmamas, vb.), modadaki ve hayat tarzlarndaki deimeler, insanlarn ileri, sahip olduklar deerler ve (zaman ve mekn iinde) bakalaryla olan ilikileri gibi temel nemdeki konularda derin bir belirsizlik ve kiisel gvensizlik yaratt. Yaadklarmzn bylesine younlamasna ben zaman-mekn skmas (space-time compression) adn veriyorum. Bu, kapitalizmin tarihinde ilk kez olan bir ey de deil stelik (19. yzyl ortalarnda demiryollarnn, telgrafn ve gnlk basnn gelii benzer bir sonuca yol at; tpk 1. Dnya Sava ncesinin zor yllarnda radyonun geliimi, demiryolu ann tamamlanmas, byk kartellerin ortaya k ve ticaret imparatorluklarnn paralanmas dneminde olduu gibi). Sonu ise ok basit: kendimize tanmladmz kimliin elimizden kayvermesi. Konumumuz, ister istemez deiti, nk toplumsal yaamn zaman-mekn koordinatlar, salam bir zemine oturmak bir yana, tpk dalveren kum tanecikleri gibi. Bence, postmodernizm bu zaman-mekn skmas evresinde ve iinde kurulan geni kapsaml bir nermeler dizisiydi. Hem postmodernizmin sunduklarnn, hem de postmodernizme ynelik eletirilerin bu denli eitlilik gstermesini, ancak zaman-mekn ufuklar deien bir dnyada kimlik aray ile aklayabiliriz. Postmodernizmin elbette ki, hem zgrletirici, hem de yeni eyleri mjdeleyici taraflar vard. Eski eylerden sklanlar, yeni almlar yaratld iin kendilerini yeni bir imajla yeniden yaratabilme frsatn elde ettiler. Ekonomide devrimci trde giriimcilikten, sanattaki benzer yeniliklere dek uzanan

yeni yaratc abalarn ortaya k, bu abalar iinde yer alanlar asndan kesinlikle heyecan vericiydi. Ve zaman ve mekn eksenleri kkten deimekte olan bir dnyada toplumun, meknn, politikann ve ekolojinin ne olduuna dair ciddi araylar da insan abasnn olumlu yann kantlad. Ancak yine de postmodernizmin olumsuz yanlar ok glyd: Dar anlamda giriimcilikle ve parasal deerlerle bu kadar skfk olmas; kltrel retim, borsann bir ubesinden baka bir ey deilmicesine, geici olan eylere bu denli sk skya balanmas; sanki gerek tarih ve corafya, ou kez en ar artlar altnda yaanan ve yitirilen hayatlarn mcadelesi deil de, spermarket raflarndaki metaforlarmasna, tarih ve corafyay birka fikir ve grnt uruna talan etmesi. En kt anlamda postmodernizm, yitirilen zaman-mekn anlaynn yerine sahte ve takliti bir zaman-mekn anlay koymaya abalad; kltr mirasyla alay etti; yitik gemiten dem vurup, nostalji pezevenklii yapt; ar dar kapsaml bir yerellik politikasna sapland kald; ve en ufak bir kar koyma belirtisi gstermeksizin ruhunu en yksek fiyat verene utanmadan satt. Her eyin tesinde de, -Jencksin en temel hatas da budur- eklektizmi, kltrel, politik ve toplumsal farkllklarn uzlatrlmas abalaryla kartrd. yleyse btn bunlar niye yklyor ve nereye gidiyoruz? Yoksa, bu yeni zaman ve mekn kavrayna, kimliimizi tanmlayan yeni koordinatlara almaya ve tartabileceimiz, yaratc faaliyetlere giriebileceimiz daha gvenli bir konum tanmlamann mmkn olduuna inanmaya m balyoruz? Acaba, evremizi kasp kavuran bu ekonomik, politik ve kltrel deiim frtnasnda hl eski, bildik sorunlarn varlna m tank oluyoruz? Ekonomik ve politik gcn (ister mli sistemde, isterse uluslararas medyada olsun) ar younlamas; yerkrenin birbirine dman ticaret imparatorluklarna ayrlmas (Kuzey Amerika, Avrupa, Japonya); ve tm bunlarn yan sra dnyann her kesinde hkm sren yoksulluk ve evre sorunlar. Postmodernizmin esas olarak bizlere rettii, farklln ve eitliliin nemli olduu ve dnyay betimlediimiz dil ve sylem zerinde byk bir dikkatle durup kafa yormamz gerektiidir. Tm bunlara ramen postmodernizm, farkllklar retken bir ekilde nasl birbiriyle uzlatrabileceimizi belirtmedii gibi, her birimiz karmzdakinin dilini paralarna bldkten sonra, nasl birbirimizle iletiim kurabileceimiz konusunda hibir ipucu da vermedi. Bu adan bakldnda da, post (sonra) neki, neyin ncesinde (pre) olduumuz gibi bir soruyla uramamz gereksiz kld iin yerindedir. Bu adan, realizme geri dnlmesi, metafor alanndan uzaklalmas, reel politika ve ekonomi ile yeniden ilgilenilmesi, ho karlanmas gerekli eylerdir. imdiden durup da geriye baktmda, postmodernizmin hem ok ey rettiini, hem de geride, ardndan yas tutacamz ok ey braktn syleyebilirim. Daha zenli bir gelecek kurmaya abalarken, bu dersler zerinde byk bir dikkatle durmamz gerektiine inanyorum. David Harvey, Oxford niversitesinde corafya profesr. Belli bal kitaplar Explanation in Geography (1968), Social Justice and the City (1973), The Limits to Capital (1982), The Urbanization of Capital (1985), The Urbanization of Consciousness (1985), The Condition of Postmodernity (1989) ve The Urban Experience (1989). David Harveyin Trkede yaymlanan ilk almas olan bu yaz, Looking Backwards on Postmodernism adyla Architectural Design dergisinin ??/1991 tarihli Postmodernism on Trial (Postmodernizm Yarglanyor) konulu zel saysnda yaynlanmtr. Bu yazy Birikim dergisine ileterek yaymlanmasna izin veren David Harveye teekkr ederiz (O.I.)