Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

Ferhat Karabulut*
zet: Dnyada konuulan dillerin temelde tek bir sisteme dayandn, sz dizimindeki farkllklarn dnmler sonucunda meydana geldiini ileri sren Amerikal dilbilimci Noam Chomsky, Derin Yap ve Yzey Yap kavramlar ile dillerin gizli kalan ynlerini aydnlatmaya almtr. Bu makalede, Chomskynin 1950lerde gelitirdii retkenDnml Dilbilgisi Kuram ve 1980lerde gelitirdii Ynetim ve Balama Kuram ana hatlaryla tantlacak ve sfat fiil tipolojisi Kktrke balamnda analiz edilecektir. Bilindii zere, Trkiyede, sfat fiil konusu genelde bir morfolojik olgu olarak deerlendirilmekte ve ekil bilgisi bal altnda incelenmektedir. Bu almada sfat fiil bir yap olarak ele alnacak ve ekil-sz dizimi-anlam (morfosentaktik-semantik) boyutuyla incelenecektir. Yani sfat fiil, sadece bir kelime olarak deil, hem kendi ynetim alannda (alt cmle) hem de st cmlenin ynetim alannda rol stlenen morfolojiksz dizimsel bir unsur olarak ele alnacaktr. Derin yapdan yzey yapya tanan baadn (nitelenen ad), alt cmledeki grevi ve tanma sonucunda geride brakt boluun pozisyonu tespit edilecek ve ortaya kan sfat fiilli yapnn eidi belirlenecektir. Anahtar Kelimeler: Sfat fiilli yap, Kktrke, derin yap, yzey yap, dnm, Trke, ynetim, balama.

Giri Bu almada, Trk dilini pek ok dilden ayran ve kendine has kurallar ile zgn bir oluum gsteren sfat fiilli1 yaplar incelenecektir. Bunu yaparken de Noam Chomsky tarafndan gelitirilen ve Evrensel Dilbilgisi (Uzun 2000) ad altnda toplanan dilbilimsel kuramlar, deiik ynleri ile Kktrkedeki sfat fiilli yaplar zerinde uygulanacaktr. Trk dili aratrmaclar tarafndan, genellikle ekil bilgisi bal altnda ele alnan ve cmledeki grevi bakmndan snflandrlan bu nemli yap, bu almada, sz dizimindeki dier unsurlarla kurduu ilikiler ynnden, ynetim ve balama ekseninde deerlendirilecektir. Baadn, derin yapdaki grevinden hareketle, sfat fiilli yaplarn eitleri tespit edilecek ve bir snflama yaplacaktr.
*

Celal Bayar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi TDE Blm / MANSA ferhatkarabulut@yahoo.com

bilig K / 2009 say 48: 91-118 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, K / 2009, say 48

Bugne kadar, Trkiye Trkesindeki ve tarihi/ada Trk lehelerindeki fiilimsilerle ilgili pek ok alma yaplm, sfat fiillerin tanm, yaps ve ilevleri zerinde nemli tespitlerde bulunulmutur. Kktrkedeki isim fiiller konusunda ilk ve en nemli almay Kemal Eraslan yapmtr. Eraslan, sfat fiilleri daha ok bir morfolojik unsur olarak ele alm ve e olarak cmledeki grevleri zerinde ayrntl olarak durmutur. Eraslan, sfat fiili, fiilden isim yapan eklerle tredii iin isim fiil olarak deerlendirmitir. Gkda (1993), doktora almasnda, Ouz Trkesindeki sfat fiilleri, kelime ve kelime gruplar bakmndan ele almtr. Gkda da Eraslan gibi, salt morfolojik bir unsur olarak deerlendirdii sfat fiilleri, cmledeki ilevlerine gre incelemi, tadklar zaman ve aldklar ekler balamnda bir snflama yapmtr. Fiilden tredii iin zaman eklerini, isim zellii tad iin isim ekim eklerini alabilen sfat fiiller, bu zellikleri ile hem Eraslann hem de Gkdan almalarnda ayrntl olarak ilenmitir. Bu almann asl amac, sfat fiilleri yeniden tanmlamak ve aldklar eklerle yklendikleri zamanlar zerinde yorumlar yapmak deildir. Ancak bir fikir vermesi ve aklayc olmas noktasnda, Gencan ve Erginin tanmlar ile Haig ve Mosel & Hovdhaugenn konuya baklarn ele almakta yarar olduu kansndayz. Gencana gre, sfat fiiller, varlklar niteledikleri veya belirttikleri iin sfat; nesne, tmle olarak yan nerme kurduklar iin de eylem saylan szcklerdir (1979: 380). Sfat fiilin niteliinin belirlenmesinde ve ilevinin tespitinde Muharrem Erginin ileri srd grler daha sonraki almalara da yol gstermitir. Ergine gre, sfat fiiller, nesnelerin hareket vasflarn karlayan fiil ekilleridir Partisiplerin asl isimlerden fark, nesneyi hareketine gre adlandrmas, onu asl varl ile, u veya bu kalc vasf ile deil, hareketi ile ifade etmesidir. Partisipler zaman ve hareket ifadesi tayarak nesneleri karlayan fiil ekilleridir. Demek ki, partisiplerin bir taraf isim, bir taraf fiildir. Onun iin bunlara isim-fiil adn veriyoruz. Partisip zaman ve hareket mazmununu muhafaza eden, fakat isim gibi kullanlan, isim gibi ekilen fiil eklidir (1972: 570). Morfolojik dzeyde yaplan bu iki tanmlamaya karn, Haig ve Mosel & Hovdhaugen, sfat fiili, bir yapnn nemli bir paras olarak grrler. Onlara gre, tek bana bir morfoloji sz konusu deildir. Sfat fiil, dier unsurlarla birlikte sfat fiilli bir yap oluturur. Bylece, sfat fiilin iinde bulunduu ad bei (kelime grubu) ve bu bein alt ve st cmledeki dier unsurlarla kurduu iliki ve yerine getirdii ilev ne km olur. Bu iki aratrmac srasyla u tespitleri yaparlar: sfat fiilli yap, baad ieren bir ad beidir ve bir niteleyicidir. Niteleyici unsur bir nermeyi ifade eder ve bir cmlecik olarak kabul edilebilir. Ben bu cmlesel niteleyiciyi, sfat fiilli yap olarak adlandryorum (Haig 1998: 10). Haigin tespitlerine temel tekil edecek ekilde bir tanmlama yapan Mosel ve Hovdhaugena gre, Sfat fiilli yap, baada iki eit cmlesel iliki ile balanr: bir yandan sfat
92

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

fiilli yap baad nitelerken; dier yandan, baad, her ne kadar gerekte iinde yer almasa da, sfat fiilli yap iinde cmlesel bir rol oynar (1992: 631). Tarihi ve ada Trk lehelerini sfat fiiller asndan inceleyen Nesrin Bayraktar ise, artzamanl ve ezamanl karlatrmal bir alma yapm, sfat fiil eklerinin zaman ilevi yklenmeleri ve isim yapma zellikleri zerinde ayrntl olarak durmutur. Sfat fiili yapsal (sz dizimsel) balamda da deerlendiren Bayraktar, karlatrmal bir yntemle alm, Eraslan ve Gkdaa yakn nermelerde bulunmutur. Trke sfat fiilli yaplarn inceleyen bir dier nemli aratrmac da Goeffry Haigdr. Haig, konuyu, Christian Lehmann tarafndan gelitirilen ilevsel-tipolojik erevede ele alr ve onun gibi sfat fiilli yapy boyutta deerlendirir: isimleme, niteleme ve boluk oluumu (1998: 3). Trkedeki sfat fiilli yan cmleleri dilbilimsel metotlarla ele alan nemli bir alma da Erkman-Akerson ve Ozil (1998) tarafndan yaplmtr. Sfat fiilli yapnn yan cmle olarak kabul edildii bu almada, levsel Dilbilgisi Kuram verilerinden de faydalanlarak zgn bir bak as gelitirilmitir. Alman dili ve edebiyat alannda almalar yapan ErmanAkerson ve Ozil, kitabn 1. blmnde Trkenin sfat fiili zerinde yaplan geleneksel, yapsalc, ilevselci ve karlatrmal almalar hakknda zet niteliinde bilgiler verirler. Bylece onlar, klasik ve kuramsal bak arasndaki fark da ortaya koymu olurlar. Sfat fiil konusundaki bir dier alma ise Ulutan baslmam doktora tezidir (2002). Tarafmzdan Wisconsin niversitesinde doktora tezi olarak hazrlanan ve Kazak Trkesinin sfat fiilli yaplarn Chomsky kuramlar nda inceleyen almadan da (2003) burada bahsedelim. Bu makalede, zellikle snflama konusunda, Chomskynin kuramlarndan byk lde etkilenmi olan ve Trk dilindeki Sfat Fiilli Yaplar yapsalc erevede ele alan Robert Underhillin (1972) grleri de yol gsterici olacaktr. Underhill, sz konusu almasnda, Sfat Fiilli Yaplar, baadn, derin yapdaki yerine ve ilevine gre snflar ve iki ana gruba ayrr. Bu snflama zerinde aada ayrntl olarak durulacaktr. Benzer ekilde, Trkenin sfat fiillerini inceleyen Hovdhaugen de (1975), Underhillin grlerine benzer saptamalarda bulunur. Batda, Underhill ile balayan Trke sfat fiil almalar, onun takipileri ve kartlar tarafndan uzun yllar devam ettirilir ve birbirini takip eden kabuller ve itirazlarla sfat fiil konusu (bu almalarn ou evrilmedii iin Trkiyede bilinmemektedir) etraflca ilenir. Bu arada, va Csatnun (1996), Trk lehelerindeki sfat fiilli yaplar tipolojik olarak inceleyen ve leheleri sfat fiilli yaplara gre snflayan makalesini anmak gerekir. Csat, bu almasnda, Claus Schnigin Trke tipi sfat fiil konusunda yazd makaleyi (1992/93) temel almtr. Schnig de sfat fiili salt bir morfoloji olarak deil, dier elerle kurduu iliki ve bu ilikiden doan cmlesel
93

bilig, K / 2009, say 48

oluumlar balamnda deerlendirmitir. Sfat fiilli yaplar konusunda u isimler de nemli almalar yapmlardr: Dede (1978), Knecht (1979), Ardal (1981), Csat (1985), Zimmer (1987, 1996). alma konumuz Kktrke olduu iin, Kktrkenin grameri zerinde kapsaml bir alma yapm olan Talat Tekini ve Muharrem Ergini de burada zikretmeliyiz. Kktrkedeki sfat fiilli yaplarn tespitinde Talat Tekinin almas (2000), cmlelerin Trkiye Trkesine aktarlmasnda Muharrem Erginin almas (1988) esas alnmtr.

Evrensel Gramer ve Teorik Yaklamlar Amerikal dilbilimci Noam Chomsky, 1957de dilin yaps zerinde durmu, retken-Dnml Dilbilgisi (generative-transformational grammar) adyla gelitirdii teori ile Saussureden sonra dil incelemelerinde bir devrim yapmtr (bk. Radford 1986, 1992). Daha sonra bu anlay biraz deitirerek gelitirmi, cmle incelemelerine yeni bir boyut kazandrmtr (1965). Chomsky, 1981de Pizza dersleri adyla verdii bir dizi dersler sonucunda gelitirdii Ynetim ve Balama Kuram (Government and Binding Theory)1 ile dilbiliminde yeni bir devrim daha yapmtr. O, bu son kuram, sonradan Minimalist Program (1995) adyla yenilemi, kavram ve bak asnda yeni almlar da yapmtr. Elbette biz burada Chomsky ve onun kuramlarn enine boyuna tartmayacaz, ancak Kktrke sfat fiilli yaplarn daha iyi anlalabilmesi ve aklanabilmesi iin baz kavram ve kurallarn ana hatlar ile szkonusu edilmesi gerekmektedir.
Chomskynin evrensel gramer anlayna gre, yeryznde konuulan btn dillerin belli bir sistemi vardr. Gerekte ise btn diller, tek bir sisteme dayanmaktadr.2 Sistemden kast en basit hali ile yapdr ve yap ile de sz dizimi kastedilmektedir. Bu, u demektir. Bugn, farkl ailelere mensup diller, yzeyde birbirlerinden ok uzak olsalar da temelde ayn yaplara sahiptirler. Birtakm sosyo-psikolojik ve ekonomik etkenler nedeniyle topluluklar, benzer dilleri, sadece szlksel olarak deil, yapsal olarak da farkl hale getirmi, karlkl anlalabilirlik orann drmlerdir. Bu farkllamay Chomsky, 1957de yazd kitaptan itibaren, dillerin i yaplarnda (sz dizimi ve kelime gruplarnda) meydana gelen birtakm dnmler ile aklamtr. Bu dnmlerin ne olduu ve nasl gerekletii zerinde daha sonra duracaz. Dillerdeki farkllklarn ve benzerliklerin ortaya konmas baz sorular da gndeme getirmitir. Kafalar megul eden bu sorulardan bazlar unlar olmutur: Bugn yeryznde neden bu kadar ok dil vardr ve neden bu dillerin doal konuurlar birbirini anlamamaktadr? Neden diller birbirinden farkl sz dizimlerine sahiptir? Bu farkllklar, dilin douunda m yoksa daha sonra m ortaya kmtr? Eer dnyada snrl sayda dil ailesi (8 kadar byk, yaklak 150 kadar kk aile) mevcut ise, neden bugn -be bin civarnda
94

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

dil konuulmaktadr? Herhangi bir dilin btn kelimelerini bilmek, o dili anlamak veya konumak iin yeterli midir? Chomsky, btn bu sorular, cmlesel yapdaki temsil seviyeleri (Levels of Representation) ve ilkeler ve parametreler (principles and parameters) ile aklar (Chomsky 1986: Chapter 3). Yani yeryzndeki btn diller soyut olarak alglanan bir Derin Yapya ve konuma srasnda gerekleen bir de Yzey Yapya sahiptir. Bu iki seviye arasnda ise bir tanm-dnm (ad bei tanm) sz konusudur. Yani, yzey yap, derin yapdaki bir unsurun tanmas sonucu oluur. Chomsky, bunu daha sonra alfa tanm (move ) olarak adlandracaktr. Yani alfa tanm kuralna gre, bir yzey yapy elde etmek iin sadece ad bei deil herhangi bir e de tanabilir/tanmaldr (Haegeman 1995: 306, 487, 492). Eer her hangi bir dilin derin yap ve yzey yap gibi birden fazla temsil seviyesi varsa, Trk dilinin de olabilir mi? Trk dilinin baz yaplarn bu balamda inceleyebilir miyiz? Yaptmz almalar sonucunda Trk dilinin de tanm ve dnm sonucunda yeni yaplar trettiini grdk. Bu yaplarn banda ise sfat fiilli yaplar ve edilgen atl yaplar gelmektedir.

Sfat Fiilli Yap Tipolojisi ve Kktrkedeki Oluumu Yukarda, evrensel dilbilgisine gre temelde btn dillerin tek bir yapya sahip olduunu vurgulamtk. Yani hem kelime gruplar (phrases) oluturmada, hem de cmle yaplarnda btn dnya dilleri iin ortak bir yap sz konusudur. Bugn, her dilin kendine ait farkl yaplara sahip olmas, Tanm-Dnm (transformation) ile aklanabilir. Dnm ne demektir? Dnm, cmle gelerinin zaman ierisinde hem kalc yer deitirmelerini, hem de geici yer deitirmelerini ifade etmektedir. Yani her dil, temelde ortak bir yapya sahipken, ihtiyalara gre yeni yaplar oluturur, bu yeni oluumlar bir dnm ve tanm sonucunda gerekleir. Bu da her dilin iki seviyeli bir yapya sahip olduu varsaymn glendirir. Trk dilinde, basit yapl ve yklemi ekimli bir cmle iken, e tanm ve dnm sonucunda yeni bir yapya kavuan sfat fiilli cmlecikler (relative clauses) dnya dilleri arasnda zgn bir nitelik tar. Bu nedenle dilbilimciler ve Trk dili aratrmaclar, bu yapya trke tipi sfat fiilli yaplar (turkic type relative clauses) adn vermektedirler. Kktrke, isimletirme (bk. Lehmann 1986: 675) (nominalization) ve baad (bk. Crystal 1992: 162-163, Trask 1999: 116-117) tanm olayn gerekletirdikten sonra sfat fiilli nitelemeli yapy tamamlar. Bu durumda sfat fiiller, ekil, sz dizimi ve semantik geni ierisinde incelenmeli ve deerlendirilmelidir. Bu boyutlu bak as ok nemlidir, nk sfat fiiller kullanm esnasnda, kelime dzeyinden cmle dzeyine kar, sonra da anlamsal adan deer kazanr. Soyut derin yapdan, ad bei tanm sonucu treyen sfat fiilli yzey yap, baadn tanmadan nceki ilevine gre adlandrlr. ngilizce, Arapa ve Farsa gibi dillerin aksine, Kktrkedeki sfat fiilli bir yap, bitimli (ekimli) bir fiile sahip bir cmlecik deil, sfat fiil yapan eklerden birini alm bitimsiz (ekimsiz) yklemli bir alt cmleciktir.
95

bilig, K / 2009, say 48

Bilindii gibi ngilizce, relative pronoun (who, which, that) olarak adlandrlan ve znenin veya nesnenin yerine geen kelimelerin yardmyla ve ekimli fiili olan bir yan cmle ile yapy oluturur. Farsa sfat fiilli yaplar ise Trkeye de gemi olan kili yap ile ekimli fiilli cmleden oluur. rnek (1) ve (2)de ngilizcenin relative clause olarak adlandrlan yapy nasl oluturduunu grebiliriz. rnekleri incelerken italik yazdmz unsurlarn, yan cmlede (derin yap) hangi unsuru karladklarna dikkat etmek gerekir. (1) I saw the man [who ______ was coming] gelen adam grdm zne I saw the book [which you wrote______] yazdn kitab grdm Nesne

(2)

Bu iki rnekte grld zere, italik yazlm olan kelimeler, sfat fiilli yaplarda grev alan ve nitelenen geyi baada balayan unsurlardr. Cmle (1)de keli parantez iinde yer alan alt cmlenin znesi durumunda olan unsur, who ile karlanm ve alt cmle bitimli bir fiile (was coming), sahip olmutur. Cmle (2)de ise, derin yapda keli parantez iinde yer alan alt cmlenin nesnesi olan unsur (the book), which ile karlanm ve cmle sonunda olmas gerekirken (yerini izgi ile gsterdik) alt cmlenin banda yer almtr. Bu cmle I saw the book you wrote whichten treyerek I saw the book which you wrote___ ekline dnmtr. Ayrca st cmle ekimli bir fiil alarak ynetici grevini stlenmitir. Tanm ve dnm sonucunda meydana gelen bu yapnn temel zellikleri, alma alanmza girmedii iin tartlmayacaktr, ancak dnmden nce derin yapda yer alan alt cmlenin nasl olduunu srasyla cmle (3) ve (4)te gsterebiliriz. (3)a. I saw the man (st cmle- matrix sentence) nesne b.The man was coming (alt cmle-subordinate clause) zne (4)a. I saw the book (st cmle- matrix sentence) nesne b.You wrote the book (alt cmle- subordinate clause) nesne Burada grld zere, cmle (3)te yer alan ve italik yazlm olan unsurlar ortaktr ve sfat fiilli cmleciin yzey yapda niteledii unsur olan the man, cmle (3b)de, yani derin yapda, zne grevinde kullanlmtr. Yine cmle (4)te italik yazlm olan ve sfat fiilli yap tarafndan nitelenen unsurlar ortaktr
96

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

ve baad olarak tanan-dnen unsur olan the book, derin yapda alt cmlenin nesnesi konumundadr. Tanan ve dnen baadn derin yapdaki ilevi, oluturulan sfat fiilli yaplarn eidini belirlemektedir. Trkede Robert Underhill tarafndan zne partisipler (Subject Participles) ve zne dndaki geler anlamnda kullanacamz Tmle11 Partisipler (Object Participles) olarak adlandrlan bu eit bir snflamaya, Kktrkeden rneklerle aada deineceiz. ngilzcenin, Arapann ve Frasann tersine, Kktrkede nitelenen baad, sfat fiile dnm olan unsurun sanda yer alr. rnein, adam geldi > ___ gelen adam ekline dnr. Yani tanm sonucunda Derin Yapnn znesi, nesnesi veya tmleci grevinde bulunan unsur, derin yapda bitimli bir ynetici fiil olan kendi yklemini de aar ve onun sana yerleir. ngilizce ve dier benzer dillerde ise durum tersine doru gerekleir. Yani cmle (5)te grld gibi, baad olarak nitelenen unsur (srasyla the man ve the book) relative pronouna dnerek sadan sola doru tanr ve aslnda cmle nitelii tayan ekimli bir yapy da isme veya ad beine (A) (ngilizce NP = noun phrase) dntrr. 5 a. I saw [A the man [Twho[ was coming]]] 5 b. I saw [ A the book [Twhich [ you wrote]]] Burada A ile gsterilen ve keli parantez ierisinde yer alan italik yazlm unsur, sfat fiilli yapy (relative clause) oluturur ve ad bei olarak st cmlede (matrix sentence) ilev grr. T ile tamla yc (complementizer), (ekim bei) ile ekimli fiili olan alt cmle kastedilmi ve ngilizcedeki Inflectinal Pharse (IP) yerine kullanlmtr. Her ne kadar ad bei (noun phrase) tanmnn yn ngilizcenin aksine soldan saa doru olsa da, Kktrkede de oluum benzer ekilde gerekleir. Ad veya Ad bei (derin yapnn znesi veya herhangi bir unsuru), sfat fiilli yapy olutururken, asl yerini (kaynan) terkederek sfat fiilin sana (hedef nokta) yerleir. Bunu yaparken asl yerinde mutlak surette bir iz (trace) ve bir boluk (gap/empty position) brakr. Bu tanm sonucunda, tanan unsurun izi veya brakt boluk ile tanan unsurun bizzat kendisi (baad) arasnda bir zincir oluur. Bu zincir, e-dizinleme (co-indexation) ile boluu ve ad beini birbirine balar. Kktrkeye gemeden nce, konunun daha iyi anlalmas iin, Trkiye Trkesinden de rnekler verebiliriz. Yukarda ngilizceden verdiimiz cmlelerin Trke karlklar yledir.

97

bilig, K / 2009, say 48

(6) a. Ben gelen adam grdm b. Ben senin yazdn kitab grdm. Cmle (6a) ve (6b)de verilen rnekler gerekte ikier cmleden olumaktadr. Bir st cmle (matrix sentence) ve bir de alt cmle (subordinate clause)den oluan sfat fiilli yaplar, tanm-dnm sonucunda yzey yapda kullanma girmilerdir. Buna gre cmle (6a) ve (6b)nin sfat fiilli yapy oluturmadan nceki durumlar srasyla yledir. (7) a. Ben adam grdm. (st cmle- matrix sentence) b. Adam geldi. (alt cmle-subordinate clause) (8) a. Ben kitab grdm. (st cmle- matrix sentence) b. Sen kitab yazdn. (alt cmle- subordinate clause) Grld gibi (7a) ve (7b)deki cmlelerde ortak geler yer almtr. st cmlenin nesnesi konumunda olan adam kelimesi, alt cmlenin znesi konumundadr ve (6a)daki sfat fiilli yapda bu ge baad pozisyonuna ykselerek sfat fiil tarafndan nitelenmitir. Cmle (8a) ve (8b)de yer alan cmlelerde ise nesneler (kitap) ortaktr ve sfat fiilli yapda bu nesnelerden (8b)deki baad olmu ve sfat fiil tarafndan nitelenmitir. Peki bu durum nasl gereklemitir? Yukarda deindiimiz ve ngilizce rneklerinde gsterdiimiz gibi, cmle (7b)nin znesi ile cmle (8b)nin nesnesi tanarak sfat fiile dnm olan unsurun (srasyla gelen ve yazdn) sana yerlemi ve bunu yaparken de derin yapda bir boluk/iz brakmlardr. Byle olunca da tanan unsur ile geride brakt boluk arasnda e-dizinleme (co-indexation) meyda gelmitir. imdi bu durumu, zne tanm yaparak yzey yapdaki haliyle yeniden grelim. (9) a. Ben adam grdm, adam geldi (9) b. Ben adam grdm > [SF ___(iz)i___gelen adami ] (9) c. Ben [SF___(iz)i___ gelen adami] grdm. (9) d. [C Ben [SF [C _ (adam)__geldien] adam] grdm.] Yukardaki rneklerde gsterilen tanm ve dnm ve ortaya kan sfat fiilli yapnn izah ise yledir. Gerekte en az iki ortak geye sahip iki cmlenin ortak gelerinden birinin nitelenmesi ile oluan sfat fiilli yaplar, derin yapdan yzey yapya doru ynelen bir tanmn ve dnmn sonucudur. Tanm ve dnm srecinde ncelikle ortak unsurlar kavramsal olarak beyinde tespit edilmekte ve ayn iki eden biri silinmektedir. ekimli bir fiil iken ekimsiz (veya yar ekimli) bir fiile dnen derin yapnn yklemi,
98

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

gerekli olan sfat fiil ekini aldktan sonra sana yerleen baad bir sfat gibi nitelemekte veya tanmlamaktadr. Bu srete, ad tanmndan sonra meydana gelen ikinci nemli tanm da derin yapda ekimli bir basit cmle iken, sfat fiile dnen alt cmledir (embedded sentence). (9b)de SF ile sembolize edilen ve keli parantez ierisinde gsterilen unsur, st cmlede bir ge olarak grev alan sfat fiilli cmleciktir, iz ile kastedilen ise baadn tanm sonucunda geride brakt boluktur. Yn gsteren ok ( ) iareti ile tanm olay ve tanmn yn sembolize edilmektedir. Okun balang noktas tanmn kayna ve baadn asl yeridir, okun ucunun gsterdii unsur baaddr ve bulunduu yer hedef noktadr (target position). z ve baadn (adam) yannda yer alan kk iler ise iaret kelimesinin ba harfidir (ayn zamanda ngilizce indexin ba harfi) ve bizim e-dizinleme olarak tanmladmz baa iaret eder. Tek bir sz diziminde her iki unsurun i ile gsterilmi olmas, boluun (gap) ve baadn ayn varlk olmasndan dolaydr. Yani sfat fiilli yapda baad olan isim adam, hem derin yapda zne olarak yer alm, hem de yzey yapda sfat fiilli yapnn bir paras olarak st cmlenin bir unsuru gibi grev yapmtr. Bu da bize sfat fiilli yaplarn iki seviyeli bir dzlemden olutuunu gstermektedir. Cmle (9)da gsterilen ve derin yapnn znesinin tanm sonucunda oluan sfat fiilli yapnn bir benzeri de, derin yapnn nesnesinin tanm sonucunda gerekleir. Bunu da cmle (10) ile gsterebiliriz. (10) a. Ben kitabi grdm, [C sen kitabi yazdn ____ ]. b. Ben [SF sen-in __(iz)i___yazdn kitabi] grdm

Grld gibi rnek (10a)da keli parantez ierisinde yer alan cmle, alt cmledir ve italik ile yazlm olan unsur da (kitap) yaz- fiilinin nesnesi konumundadr. rnek bde gsterildii gibi alt cmlenin nesnesi olan kitap arkasnda bir iz brakarak yaz- fiilinin sana yerlemitir. Bu arada yaz- fiili, sen znesinin tamlama eki olan nn ilgi ekini almasndan dolay, Tmle Sfat Fiili yapan dk ekini ve iyelik ekini yzey yapya tamtr. Baka bir deyile tmle sfat fiilli yapda dk sfat fiil eki ve onu takip eden iyelik eki yer almaktadr. Bu durum elbette sfat fiilin niteledii baadn, aka ifade edildii durumlar iin geerlidir. Aksi halde eer baad hedef noktadan da (sfat fiilin sandan) silinirse ortaya kan yap Basz Sfat Fiilli Yap (Headless Relative Clause Constructions) veya Serbest Sfat Fiilli Yap (Free Relative Clause Constructions) olur (bk. Haig 1998) Trkede, baadsz kullanlan sfat fiil iin adlam sfat fiil kavram kullanlmaktadr. Byle kabul edilmesinin nedeni, baad yzey yapdan silinirken, onun btn ilevlerini sfat fiilin yklenebilmesi ve bu sfat fiilin isim gibi ekimlenebilmesidir. Sfat
99

bilig, K / 2009, say 48

Fiilli Yaplarn tipolojilerini ve Trk dilindeki oluumlarn genel bir ekilde verdikten sonra, imdi Kktrkedeki yaplan zerinde durabiliriz. Tanm ve dnm, Trkiye Trkesinde olduu gibi, Kktrke iin de geerlidir ve Trke Tipi sfat filli yapnn zgn rneklerini o dnemden bugne takip edebiliriz. Kktrkede de baad, kendi ykleminin ynetim blgesinden karak alt cmlenin (AC) dna yerleir ve ahs, iyelik, hal ve okluk eklerini alarak st fiilin (matriks fiil) ynetimi altna girer.
(11)[SF [ AC (iz)i__bdke kr-gme] begleri] Bu zamanda (tahta) itaat eden beyler (KT, G-11) zne

Yukarda grld zere, rnek (11)de de, derin yapda alt cmlenin znesi olan unsur begler, tanm sonucunda krgme sfat fiilinin sana yerleerek baad olmutur. Keli parantez ile gsterdiimiz ve AC ile iaretlediimiz ksm alt cmledir ve iindeki (iz) ile sembolize ettiimiz pozisyon da begler kelimesinin geride brakt boluktur. Boluun ve tanan unsur olan baadn ayn varlk olduunu gstermek iin de i e-dizinleme iaretini kullandk. Bu durumda boluk ve onun ncl (antecedent) bir zincir ile birbirine balanmaktadr. rnek (11)de, ok iareti ile bu zinciri ve okun yn ile de tanmn saa (cmlenin sonuna) doru olduunu gsterdiimizi bir kez daha vurgulayalm Sfat fiilli yap olarak Kktrkede kullanlan bu cmlecii ekimli bir fiil ile yeniden kurarsak ortaya yle bir nerme kacaktr. (12) [ACbegler bdke krdi.] beyler bu zamanda (tahta) itaat etti Grld gibi begler kelimesi ekimli ykleme sahip olan cmlenin znesi durumundadr ve rnek (11)deki sfat fiil olan kr--gme fiili, gme ekini almadan ekimli halde (krdi) kullanlmtr. Bu arada, Kktrkede sfat fiil yapmnda kullanlan eklere bir gz atalm. Bunlar srasyla (X)gmA, -r/ -Ar/-Ur/ -Ir (geni zaman olumlu), -mAz (geni zaman olumsuz), -DIK, -mIS, -DAI, -erkli ve gUIdr. Dnm ve isimleme sonucunda meydana geldii iin sfat fiil, tam ekimli fiil gibi kabul edilmez. Bu nedenle sfat fiil, asl fiilin ald ekleri deil, ismin ald ekleri alarak kullanlr. Az da olsa zaman zellii tadklar iin yar ekimli fiil olarak adlandrlabilirler. Yine de fiilden ok isme yakn olup baadsz kullanld zaman isim gibi ekimlenebilirler. Fiil olma zelliini kaybettii iin isme yakndr, zaman zellii tad iin ise fiile yakndr, bu nedenle Trk dili aratrmaclar, sfat fiilleri fiil ile isim arasnda bir yere koyarlar ve geici hareket ad olarak nitelerler.

100

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

Zaman, kii ve kip asndan DIK ve r /Ar/-Ur/-Ir gibi baz ekler daha genel bir kullanma sahiptir. rnein Kr-r [kz] ve bar-duq [yir] yklemlerinde olduu gibi, anlam, kullanm yerine gre deiebilir: grr/gren/grm [gz] ve gidecein/gittiin/gitmi olduun [yer]gibi. Eer sfat fiilleen/isimleen unsur, iyelik-kii ekini almazsa, baad (hal eki olmadan), sfat fiilli yapnn znesi ile e-dizinleme ilikisi ierisinde bulunur. rnein: a. [_(iz)i__bilig bilmez] kiii, bilgi bilmez kii. b. [ Kiii bilig bilmez] kii bilgi bilmez. (bu nermeyi yeniden oluturduk) rnek (a)da, bil-mez sfat fiilinin sanda yer alan baad (kii), rnek (b)deki gibi bir yapda iken zne pozisyonundadr. Yani (b)de bilmez ekimli fiilinin znesi olan kii, tanm ve dnm sonucu (a)da bilmez sfat fiilinin znesi olmaktan km ve st cmlenin fiilinin ynetimi altna girerek onun nesnesi veya znesi olmutur. Bylece, e-dizinleme ile boluk ve kii arasnda bir ba olumutur. Yukarda, Robert Underhillden bahsetmi ve Trke tipi sfat fiilli yaplarn incelenmesinde her ne kadar tanm ve dnmden bahsetmese de zgn bir terminoloji gelitirdiini, zne sfat fiilli yap ve nesne sfat fiilli yap olmak zere, sfat fiilli yaplar iki gruba ayrdn belirtmitik. Onun sfat fiilli yaplar snflamadaki grlerini benimseyen fakat adlandrmada ve snflamada farkl kriterler gelitiren Hankhamer ve Knecht de nemli almalar yapmlardr (1973). Trk dilindeki sfat fiilli yaplar en detayl tartan Trkolog ise Goeffry Haig olmutur (1998). O da ilk iki Trkolog gibi sfat fiilli yaplar snflama yolunu seerek temelde benzer noktalardan bahsetmitir. Buna gre Kktrkedeki sfat fiilli yaplar da iki ekilde karmza kmaktadr.

zne Sfat Fiilli Yap ve Tmle Sfat Fiilli Yap Yukarda belirttiimiz gibi, genel olarak, Kktrke sfat fiilli yaplar da a) zne sfat fiilli yaplar, b) tmle sfat fiilli yaplar olmak zere ncelikle ikiye ayrabiliriz. Underhill, Trkiye Trkesi (dolaysyla Trk dili) iin yapt almada u ekilde bir tanmlamaya ve snflamaya gitmiti: Baad, derin yapnn znesi olduu zaman, -En tipi sfat fiilli yap oluur; baadn derin yapda zne olmad durumlarda ise -DIK tipi sfat fiilli yap ortaya kar. Underhillin En ile kastettii yap zne sfat fiiller ve DIK ile kastettii yap da nesne (tmle) sfat fiillerdir (1972,bk. Hanghamel 1976).
Kktrkede de, -gmA ve Ar/Ur/-Ir ekleri ile oluturulan yaplar, zne sfat fiilli yap olarak kabul ederken, -DIK eki ile oluturulan yapy ise tmle sfat fiilli yap olarak kabul edebiliriz. Sfat fiil yapan mIS ekini alm olan yaplar iki durumda da kullanlmaktadr. Yani mIS, kullanm yerine ve kullanm amacna gre, hem zne sfat fiilli yaplarda hem de tmle sfat fiilli yaplar101

bilig, K / 2009, say 48

da kullanlmaktadr (bk. Gabain 1988: 51-58). Bir bakma bu eki, ntrlemi ift ilevli sfat fiil eki olarak adlandrabiliriz.3 (13). Emz apamz tut-m yir sub idisiz bolmazun tiyin...(KT, D-19) Burada gemi zaman sfat fiil eki olan m, Trkiye Trkesindeki DIK ekinin ilevini stlenmitir. Eer bu cmle Trkiye Trkesinde sylenmi olsayd nerme yle olurdu: (13)a. Babamz-n ve amcamz-n tut-tu-u yer su sahipsiz olmasn diye.. Bu Sfat fiilin ilevini tartmadan nce, Kktrkede gmA ve DIK ekleri yardmyla nitelenen baadlar, derin yapnn znesi ve nesnesi olmalar ynnden tartp bir ayrma gitmemiz gerekmektedir. Kktrkedeki sfat fiilli alt cmlede-DIKl yapnn znesi, ilgi hal ekini almadan kullanlrken, (Trk Bodun- ille-dk ilin) Trkiye Trkesinde sfat fiilli yapnn znesi ilgi hal ekini alarak kullanlr. kinci olarak, Kktrkede sfat fiil, iyelik ekini almazken (Eraslan 1980: 83), Trkiye Trkesinde zne ilgi ekini ald iin sfat fiili ynetir ve ona iyelik ekini alma grevini verir. Bylece Tmle Partisipli Yaplarda, zne, ilgi ekini alarak iyelik eki alm olan sfat fiil ile yneten-ynetilen ilikisine girer. Bu durumu daha ak bir ekilde aadaki cmlelerde grebiliriz. Cmle (14)de Trkiye Trkesinden bir tmle sfat fiilli yap rnei verilmitir. zne (14) [SF ___(iz)i____kedi-nin ye-dik-i] farei < fare kediyi yedi Burada grld gibi baad olan fare sfat fiilli yapnn ynetim alan dna karak sfat fiilin sana yerleir ve geride brakt boluk ile e-dizinleme yaparak balanr. Derin yapnn znesi olan kedi kelimesi nin ilgi hal ekini alrken, sfat fiile dnen ye- fiili dik sfat ekini ve i iyelik ekini almtr. Kktrkede ise oluum byle deildir. Cmle (15)te tmle sfat fiilli yapdaki bu bu farkl oluumu grebiliriz. Nesne (15)[A [SFTrk bodun (kent-)__(iz)i__ille-dk- ] il-ini ] gnu dm. [A [SF(Trk bodun) (kent-) _ (iz)j_qaganla-duq- ] kagan-nj]4 yitir itmi. (K, D-6)

102

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

Grld gibi derin yapnn nesnesi olan il ve kagan kelimeleri baad olarak sfat fiilin sana tanmtr. Ancak bugn kullandmzn aksine, sfat fiilli yapnn znesi, ilgi hal ekini, sfat fiilin kendisi de iyelik ekini almamtr. Tmle sfat fiilli yapnn aksine, bu bitig biti-gme atisi Yollug Tigin (K, G-13) cmlesinde grldu gibi gmA ile kurulan zne sfat fiilli yaplarda derin yapdaki alt cmlenin znesi, baad olarak tand iin, sfat fiilin oluumunda ilgi hal ekini alan bir unsur bulunmaz, ilgi hal ekini alm olan bir ynetici olmad iin de sfat fiilin kendisi iyelik ekini almadan kullanlr. Bu durum An yapl Trkiye Trkesi iin de benzer ekilde gerekleir. Cmle (15)in derin yaps, tanm-dnmden nce, cmle (16)daki gibi olmaldr. Aadaki rnei biz, basit yapl ve ekimli yklemi olan bir cmle olarak yeniden oluturduk. (16). Trk bodun ilin(-i) illedi, (Trk bodun) qagann(-) qaganlad. Trk halk kendi z devletini kurdu, Trk halk kendi z kaann talandrd Derin yapda nesne olarak grev alan isim, tanarak yzey yapda baad pozisyonuna ykselir demitik. Burada, nesne olan ad bekleri il ve kagan yan cmlenin sonuna doru kaymtr. Bylece basit yapl ve yklemi ekimli olan bu cmleler, aadaki gibi bir yzey yapda kullanma sunulmutur. (17)[YY [DYTrk bodun ___ (nesne)___ille-dik] il-in]. (il derin yapda nesne) (18) [YY[DYTrk bodun __(nesne) __ qaganla-dk] qagan-n]. (qagan derin yapda nesne) Yukarda keli parantez sistemi ile verdiimiz sfat fiilli yaplarn daha iyi anlalabilmesi iin Chomskynin de sk sk bavurduu bir yntem olan aa modeline bavurmakta fayda vardr. Bu yntemle hem tanm ve dnm stratejilerini daha net grebiliriz, hem de ynetim balama ilikisini daha ak tespit edebiliriz. Cmle (19)da verilmi olan sfat fiilli yapnn, aa modelinde nasl gzktne bir bakalm.

103

bilig, K / 2009, say 48

(19 ) a.[A [CTrk bodun __(iz)i___ille-dik] ilini] gnu dm (K, D-6) ema I AO (Tmle Sfat Fiilli Yap) C A Trk bodun F ek.-DIK Ai(iz) F illeNesne, ilin, tanm AOi ilin

(19) b. Trk budun illedik ilini < (nerme:[CTrk budunu ilinii illedi]) Grld gibi, sfat fiil eki dk, zaman (gemi) ifade etmesi nedeniyle ekimin () altnda yer almaktadr. Bu durumda, sfat fiilli yap (alt cmle) bir zneye sahiptir (Trk Bodun veya kent) ve boluk (iz) de, fiil beinin (F) altnda yer almaktadr. Yani, tmle sfat fiilli yaplar alt cmlede znesi olan yaplardr. Bu nedenle buarada zne, Trk bodun olarak aka ifade edilmitir. Aadaki rnek de ilgi hal eki ve iyelik ekini alma konusunda benzer bir yap ortaya koyar. (20) Bar-duq- yir-de edgg ol erin. lgi hal ekinin ve iyelik ekinin eksikliinden dolay, bu ve benzeri rneklerdeki alt cmlenin znesini tespit etmek g olur. Trkiye Trkesinde ayn yap bir nerme olarak sunulmu olsayd var-d-n yer eklinde olurdu. Burada grldu gibi fiil dk ekini aldktan sonra iyelik ve ah ifade eden n ekini de almtr. Kktrkede zneyi sen olarak tespit etmek iin metin tamiri yapmak veya bir karmda bulunmak gerekmektedir. rnein; ?(senin) vardn yerde kazancn uydu. nermesi, rnek (20) iin doru bir nerme mi olur zerinde dnmek gerekir.
104

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

Bir dier sfat fiilli yap olan zne sfat fiilli yapya rnek, aada cmle (21)de verilmitir. (21) Qam qagang gm qatunug ktr--gme Teri. (BK, D- 20-21) Babam Kaan annem hatunu ykselten Tanr Bu yzey yapnn derin yapdaki soyut oluumu cmle (22)de olduu gibi nerilebilir. (22)Teri, qam kagang gm qatunug ktrdi. (Derin Yap) Tanr, babam kaan annem hatunu ykseltti. Cmle (21)i incelemden nce, cmle (22)ye baklrsa derin yapnn znesinin (d unsur =external argument) Teri olduu grlr. Cmle (21)de nitelenen unsur olan Teri, tanm-dnm sonucunda asli yerinde bir iz brakarak sfat fiilin sana yerlemitir. Derin yapnn ekimli fiili (ktr-di) zne sfat fiilli yapnn eki olan gmAy alarak dnm ve baad nitelemeye balamtr. DIK sfat fiil eki alan bir yapnn aksine, gmA sfat fiilli bir yapda zaman kavram belirsizlemektedir. Underhillin bak asndan olay tahlil edilirse, zne tand ve baada dnt iin burada gmAl yap tercih edilmitir denebilir. Kktrkede dikkati eken noktalaradan biri de gmAl yaplarn tamam iaretsizdir (unmarked), yani ekim eki almaz, iyelik ilikisi ile baka bir isme balanmazlar. Eer gmA ile oluturulmu bir sfat fiilli yapnn ii incelenirse derin yapnn znesinin yerinin bo olduu ve bu boluun bir zincirle baada baland grlr. [A [C __(bo)i___ktrgme] Terii]. Keli parantezin iinde zne, zaman ve grn yoktur, ancak zne olan Teri, sfat fiilin sanda ve derin yapnn dnda ortaya kmtr. Eer gmAl sfat fiillerde bir zaman szkonusu ise bu zaman, gelecek zaman olmayan baka bir zamandr diyebiliriz. Ancak, sfat fiilli yaplarda cmlenin asl zamann, zaman zarflarnn ve/veya st fiilin zamannn belirlediini de burada vurgulamakta fayda vardr (bk. Alylmaz 1994: 85-96). zne tanm (23) [C[SF____(iz)i____qam qagang gm qatunug ktr-()gme] Terii] Baad, tanarak kendi ynetim alann terk ettii ve st cmlenin bir gesi haline geldii iin, yzey yapda st cmlenin fiilinin emri ile gerekli isim ekim eklerini alabilir. Bu eklerden biri de okluk ekidir. (24) _____bdke kr-gme beg-ler.[?keldiler] (KT, G-11) Bu zamanda (tahta) itaat eden beyler [?geldiler]
105

bilig, K / 2009, say 48

zne sfat fiilli yaplarn meydana geliini daha ak grebilmek iin aa modelini burada da uygulayabiliriz ve balama metodunun ileyiini daha net grebiliriz. imdi de aa modelini cmle (26) iin izelim. Bu cmle derin yapda, znesi ve dier unsurlar yerinde olan bir yapdadr ve aadaki gibi nerilebilir. (25) [CTeri il birdi.] imdi aa modeliyle, bu derin yapdan tanm ve dnm sonucunda yzey yapnn nasl trediini grelim. (26) [A [C ____ l bir-igme] Teri.] ema II A zne Sfat Fiilli Yap Ai terii C (iz)i F ek. -(i)gme A l F birzne, teri, tanm

Yukarda grld gibi derin yapnn znesi olan teri, kendi yneticisi olan bir- fiilini geride brakarak ykselmi ve baad olarak st cmlede ad beine dnen sfat fiilli yap ile kullanma girmitir. Baad olarak geride bir iz brakan teri, sfat fiilli yapnn dna karak bir zincir ile alt cmlede bulunan bolua balanm ve e-dizinleme ile ayn varlk olduunun iaretini vermitir. Bu nedenle boluun ynetim alan, tanmdan nce ekimli bir fiile sahip olan derin yapdaki cmledir. zne sfat fiilli yap kuran bir dier Kktrke sfat fiil eki de DAIdr. ncelemelerimiz sonucu, bu ekin, tmle sfat fiilli yap kurmadn grdk. Her ne kadar bir gelecek zaman eki olarak fiilleri ekime soksa da, sfat fiil szkonusu olunca, asl zaman bu eke deil, cmlede bulunan zarflara ve st
106

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

cmlenin sahip olduu zamana bal olarak deimektedir. Bu balamda gelecek zaman sfat fiili, iki farkl zaman araln karlamak zere kullanlabilir. Birisi, gemite szkonusu olan ve st cmlenin zamanna bal olarak gelecei ifade eden zaman; ikincisi, konumann getii zamana gre gelecekte gerekleecek hareketi ifade eden zamandr. Bu bir lde grn (aspect) ile ilgilidir ve baka bir almann konusuna girer. Bu balamda aadaki rneklerle yetinebiliriz. (27) [SF l-tei bodunug] tirgr igit-ti-m (SF).(KT, D-29) (?DerinYap: Bodun ltei bolt) l-ecek olan kavmi hayata ykselt-ti-m Grld gibi asli grevi gelecek zaman yapmak olan tei eki, st cmlenin grlen gemi zaman ekine bal olarak gelecekte olacak bir olay deil, gemite olma ihtimali bulunan bir olay ifade etmektedir. (28) k l-tei (?baad) anta tirilti. (BK, D-31) lecek olann (lmek zere olan) pek ou (pek ok insan) orada hayat buldu. Burada da birleik cmlenin asl zaman, grlen gemi zamandr ve sfat fiilli yapnn zaman asl zamana bir grn kazandrmtr. Baka bir rnekte ise DAI asl ilevi olan gelecek zaman yapma ilevini stlenir ve st cmlenin zaman da bu ynde ekillenir. Konuucu, gelecek zamanda olacak veya gerekleecek bir olay hakknda tahmin yrtebilir. Konuucu sahip olduu n bilgi, dnce veya kansna gre bir tahminde bulunabilir. Aadaki rnekte byle bir durum szkonusudur. (29) Eki bi smiz kel-teimiz bar mu ne. (SF) (TO, G-7) iki bin askerimiz geleceimiz var m acaba? Burada konuucu ne kadar askerin geleceini bilmemekte, fakat kendi bilgisi ve tahmini dorultusunda sonraki bir zamanda bir miktar askerin ya da insann geleceini ifade etmektedir. Olay henz gereklememitir. Bu yapy baadn durumunu szkonusu ettiimiz aadaki blmde (basz yaplarda) yeniden ele alacaz.

Basz Sfat Fiilli Yaplar Yukardaki rneklerde grld zere sfat fiilli yapnn (cmlecik) meydana gelmesi iin zne sfat fiilli yaplarda en az iki unsura (r: ltei(1) bodun(2) = lecek halk), tmle sfat fiilli yaplarda ise en az unsura (Trk budun(1) illedk(2) ilin(3) =Trk halknn illedii ilini) ihtiya vardr. Sfat fiil yapmnda adlama (nominlization) szkonusu olduu iin ve adlaan sfat fiil, bir adn
107

bilig, K / 2009, say 48

sahip olduu zellik ve ilevlere sahip olabildii iin, baz durumlarda (baadn nemli olmad veya geneli ifade ettii durumlarda) baad sfat fiilin sandan silinir ve yerini bir iz brakarak boaltr. Bu, bir bakma sfat fiilin adlamas olaydr ve bu ekilde olumu sfat fiile adlam sfat kavramndan hareketle adlam sfat fiil denilmektedir. Biz burada basz sfat fiilli yap terimini kullanacaz. Bu yapya serbest sfat fiilli yap adn verenler de vardr. Bu konuda ayrntl bilgi iin Haign ve Akerson-zilin almalarna baklabilir. Bal (baadl) ve basz sfat fiilli yaplar ema ile gsterirsek aadaki gibi bir durum ortaya kar. emalarda gsterilen yapnn yer ald bal ve basz sfat fiilli cmleler srasyla (30) ve (31)de gsterildii gibidir. (30) [AKrr kzm] krmez teg [A bilir biligim] bilmez teg bolt (K, K-10) Sfatfiil baad (31) Ida tada [A kalm adlamsfatfiil ema III A (Bal Ad bei) A (SF) Krr A (baad) kzm sfatfiil baad (iz) ] kubranp yiti yz bolt. (TO, B-4) baad ema IV A (Basz Ad bei) A (SF) kalm A (iz) (bo)

Bal sfat fiilli yap

Basz sfat fiilli yap

ema IVde grld gibi baadn yeri botur ve geride bir iz brakmtr. Yzey yapda bu ekilde iken gerekte derin yapda bu boluk her zaman doludur ve baad sfat fiil tarafndan nitelenir. Yukarda da belirttiimiz gibi baadn nemsiz olduu durumlarda dil en az aba yasasn benimsedii iin baad yzey yapdan siler. Bu durumda st cmlenin fiili tarafndan baada yklenen grevler dorudan sfat fiilin kendisine yneldii iin sfat fiil, okluk ekini, hal ekini, kii ekini alabilir ve kendisi dorudan st fiilin bir gesi (ynetileni) olur. Bu durumda d unsur zne (external argument) veya i unsur tmle (internal argument) olup olmamasna gre hal eklerinden uygun olan birini alr. Ynetim ve Balama Kuramnn Hal Szgeci (Case Filter) kuralna gre, ynetici unsur, her bir geye bir hal eki ykler, bylece her ad bir hal ekine sahip olur. Cmlede yer alan her ad (ad bei) hal ekini alarak kullanlmak zorundadr (Valin 2001: 196). Eer basz sfat fiil, st (matriks) cmlenin znesi konumuna ykselirse, matriks fiilin zaman tarafndan yaln hal eki almakla grevlendirilir. Eer st cmlenin i unsuru (tmle) olursa, matriks fiil tarafndan yaln halin dnda kalan dier hal eklerinden uygun olan almakla grevlendirilir. Ynetim ve Balama Kura108

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

mnn hal eki kuralna gre5 cmlenin d unsuru (external argument= zne) yklemin zaman tarafndan yaln hal eki almak zere grevlendirilir. Ayrca, d unsur, fiilin bizzat kendisi tarafndan (theta role) ile grevlendirilir. Cmlenin zne haricindeki unsurlar, fiil beinin altnda kaldklar iin, bizzat fiilin kendisi tarafndan yaln hal dnda kalan dier hal eklerinden uygun olanlar grevlendirilirler (Haegman 1995: 159-164 vd.). Ayn yklem, bu i unsurlara yapan/eden rol (theta role) olarak nesne veya tmle (patient veya theme) grevlerinden birini de ykler. Ksaca sylemek gerekirse, eer baad, tanm ve dnm sonucunda meydana gelen yzey yapdan da silinir ve bunun sonucunda meydana gelen boluk, baadn kayna (asl yeri) ile bir ba kurarsa ortaya kan sfat fiilli yapya basz sfat fiilli yap denir. Bu durumu Kktrkeden vereceimiz dier nemli yaplarda da aka grebiliriz. ncelememiz sonucunda vardmz nemli bir sonucu burada zikretmekte fayda var kansndayz. Elimizdeki veriler dorultusunda baktmzda, Kktrkede, tmle sfat fiilli yaplarn, basz sfat fiilli yapnn olumasna izin vermediini gryoruz. DIK sfat fiil ekini alm olan tmle sfat fiilli yap, her zaman baad ister ve baadsz kullanma girmez. Ayn durum, bir zne sfat fiilli yap oluturan geni zaman olumlu eki Ir/ Ur ve olumusuzu mAz iin de geerlidir. Bu istisnalar dnda dier btn zne sfat fiilli yaplarda basz kullanmlar mmkn olmaktadr. rnein zne tanml yaplarda, GmA sfat fiil eki ile kullanma giren sfat fiil, baadsz kullanlabilmektedir: kurgaru bargma_ _ bardg: Batya giden__ gittin. (KT D 24); iikigme__ iikdi bodun bolt lgme_ _ lti: Teslim olanlar___ teslim oldu; (bizim) halkmz oldu; lenler___ ld (BK, D 37). Trkiye Trkesinin sfat fiilli yaplar hususunda Goeffry Haigin tespitlerini Kktrke iin de yapabiliriz. Ona gre, zne sfat fiiller nitelemeli olarak kullanlabildikleri gibi, adlam ba (nominal heads) olarak da kullanlabilirler. Nitelemede mutlak surette bir baadn bulunmas gerekir. Baadn olmad yerlede yzey yapda nitelemeden aka bahsetmek biraz zor olmaktadr. Basz sfat fiilli yaplarda ise dorudan bir isimle muhatap olur gibiyizdir. Haige gre, baadsz bir sfat fiilli yapda, fiil ilkel isimlerin (prototypical nouns) tad ortak zellikleri tamaktadr (Haig 1998: 39). Yukarda deindiimiz gibi basz sfat fiiller ilkel bir isim gibi iyelik, kii veya okluk ekini alabilmektedir. Aada cmle (32)de bu duruma uygun bir rnek verilmitir. Cmlede sfat fiil mz okluk birinci ahs iyelik ekini alarak baadn grevini stlenmitir. (32) Eki bi smiz,[SF [C __(iz)i__keltei -miz] __(iz)i_ ]bar mu ne. (TO, G-7) iki bin askerimiz geleceimiz var m acaba? Grld gibi, burada derin yapnn znesi iken tanp yzey yapda baad olan unsur tekrar silinerek yerini bo brakm, almas gereken oul birinci
109

bilig, K / 2009, say 48

ahs iyelik ekini sfat fiilin zerine brakmtr: keltei -miz_____. Her ne kadar tanan isim tarafndan geride braklan iki boluun e-dizinleme (i) ile birbirine balandn kabul etsek de biz, ynetim ve balama kuramna gre, gerekte bu balamay yapamayz, nk elimizde tanan unsurun ne olduu ile ilgili somut deliller yoktur. Ayn zamanda sfat fiile getirilen iyelik eki mz bizim byle bir yeniden kurgulama ilemini yapmamza engel olmaktadr. Yani biz, cmle (33)te yaptmz gibi basz olarak kullanlan cmle (32)yi yeniden oluturamayz. Burada matriks (*) iareti bu yapnn sorunlu olduuna iaret etmektedir. (33) Eki bi smiz, kelteimiz (bodun) bar mu ne? Fakat, varsaym yaparak, sfat fiilden sonra gelen unsurun bir isim olduunu, gelme ilemini yapacak olann [+canl, +insan, +grup] olduunu kabul ederek, boluu cmle (33)te olduu gibi bodun ad bei ile doldurabiliriz. Fakat yine de tanan asl unsurun bodun olduundan emin olmayabiliriz. Burada dikkat etmemiz gereken bir dier nokta ise, cmle yeniden yaplandrlrken (33)te izlenen yolun Trk dili balamnda dil bilgisel olmayabileceidir. Yani bugnk Trke dilbilgisi kurallar noktasndan bakldnda, sfat fiil miz iyelik-kii ekini almken, arkasndan yaln hal eki alm bir baad gelemez. Bu yap Kktrkede belki de mmkndr, ancak elimizde bunu gsterecek bir kant imdilik yoktur. Baad konumundan silinen varlk, yzey yapda tekrar grnr hale gelince sfat fiile dn olarak verdii grevleri geri almak zorundadr. Yani burada eer miz iyelik ekini szde baad tekrar zerine alabilirse cmle dil bilgisel olur. Bu durum cmle (34)te bir nerme ile gsterilmitir. (34) Eki bi smiz, keltei- bodun-umuz bar mu ne? -GmA ile oluturulan sfat fiilli yaplarda, sfat fiilleen unsur yukardaki rneklerin aksine kii ve iyelik eklerini almaz. Bu nedenle bu ekle oluturulan sfat fiilli yaplar basz kullanm iin ok fazla ilek olamamtr diyebiliriz. yle gzkyor ki, biz bu ekin zerine isim ekim eklerinden birini getirsek gereksiz ve yanl bir i yapm oluruz. Gerekte, zne sfat fiilli yaplar, sfat fiilin ynetimi altnda zne brakmad iin (bizzat zneyi tayp sfat fiilin ynetimi altndan kard iin) sfatlama esnasnda ve yzey yapda zneye sahip olmazlar. rnein: (35) [_____ qam qagang gm qatunug ktrgme ] teri.6 Babam hakan annem hatunu ykselten tanr Grld gibi, ismin derin yapdan silinmesinden sonra, geride bir iz (boluk) kalmtr. Derin yapdaki boluk yardmyla biz, burada bir unsurun (is110

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

min) var olduunu, sfatlama esnasnda bu unsurun tanarak ve edizilenerek, ekimin (ktr- fiilinin etki alannn) dna ktn anlarz. Keli parantez iinde izgi ile gsterdiimiz yer, baadn asl yeridir ve baad bu bolua bir zincirle balanr, ancak sfat fiil gme yapl olduu iin, iyelik-kii ekini alamaz, byle olunca da biz derin yapnn znesini tespit etmekte zorlanrz. Bu durum basz sfat fiilli yaplar iin de sz konudusur. Aadaki rneklere bu balamda baklabilir. (36) lger bar-gma _____ bardg, qurgaru bar-gma ______ bardg. (BK, D-19-20) Douya giden___, gittin! Batya giden____, gittin i-gme_______ iigdi, bodun bolt, l-gme________ lti. (BK, D- 37) (bana) Teslim olan teslim oldu, millet oldu, len ld Yukardaki rneklerde grld gibi, sfat fiilli yaplar baadsz (basz) oluturulmulardr. Derin yapnn yapan/edeni (agent) cmlenin gidiinden karlmaktadr. Kim geldi teslim oldu, kim ld, tam olarak bilemeyiz, ama balamdan szkonusu edilen kii ya da kiilerin tekil veya oul nc ahslar olduu karmnda bulunabiliriz. Benzer ekilde, bu rneklerde, yapan/edenin yerini dolduran varln, Bilge Kaana itaat eden halklar olduu karmnda da bulunabiliriz. Sfatlaan fiiller; bargma, iigme ve lgme, zaman, kii ve say ifade eden ekleri almamlardr. Yine saynn tekil mi, oul mu olduu ynnde herhangi bir ipucu da yoktur. Baadn silinmesi nedeniyle, yukarda, tmle sfat fiilli yaplarda deindiimiz gibi yzey yapdaki boluk ile derin yapdaki boluk e-dizinleme ile birbirine balanmaz. Bir dier sfat fiil eki olan mISa gelince, grrz ki, -gmAnn tersine, bu ekle kurulan basz sfat fiiller iyelik-kii ekini alabilmektedir. Kktrkede mIS yapm ekini alm olan sfat fiiller, ekim ekli veya ekim eksiz kullanlabilmektedir. Grebildiimiz kadaryla, -mIS eki, zne ve tmle sfat fiilli yaplarn ikisinde de kullanlan ilek bir ektir. Makalenin banda da vurguladmz gibi, bu eki ieren sfat fiilli yap hem zne sfat fiillerde hem de tmle sfat fiillerde karmza kabilmektedir. Bu balamda bu ek ift ilevli veya duraan olmayan bir yapya sahip bir ektir denebilir. Konuucu bu eki baadl yap ierisinde -DIK tmle sfat fiil eki ile dnml kullanabilir. Dier bir deyile, her ne kadar asl ilevi zne sfat fiilli yaplar oluturmaksa da bazan tmle sfat fiilli yaplar da oluturur. Bu durum u rnekle gsterilebilir. (37) [SF Eimiz kazgan -m bodun] at ksi yok bolmazun tiyin (BK, D- 22) [babamzn kazan-d- halkn] ad san yok olmasn diye.
111

bilig, K / 2009, say 48

Burada oluum tmle sfat fiilli yapda szkonusu olmutur. Biz bu cmleyi yeniden kurmak istersek aadaki gibi bir deiim karmza kabilecektir. (38) [SFEimiz kazgan-dk budun.] Bunun yannda, -mIS eki, basz sfat fiilli yap oluturmada da ileklik gsterir. Bu durumda, bu eki takip eden bir iyelik-kii eki szkonusu olabilmektedir. Basz sfat fiiller iin yukarda sylediimiz durumlar bu ekle oluturulan yaplar iin de geerlidir. Aada, benzer yaplar, basz sfat fiilli yaplarn bu ekle nasl kurluduunu daha ak gstermektedir. (39) Anta qal-m- ______ yir sayu qop toru l yoryur ertig. (KT, G- 9) geri kalan(nla) ______ her yere hep zayflayarak, lerek yryordun. (40) yag-m- ______ben ertim. (TO, B- 5) katlan- ______ ben idim. Cmle (40) yeniden kurarsak aadaki gibi bir yap karmza kar. Bu tr kullanmlarda sfat fiil ekinden sonra bir iyelik eki kullanm szkonusu olduu iin derin yapda var olan iye yzey yapdan silinse de gizli olarak varln devam ettirir. Bu yzden cmle (40)n yeniden kurulmasnda parantez iinde isim tamlamasnn tamlayan olan ve ilgi ekini alm olan iyeyi gstermeyi uygun grdk. Sfat fiil ekinden sonra gelen ve silinen baadn yeri ise bo olarak gsterilmitir. Buna gre yap yle oluur. (41) (bodun-ug) yagm- (bo)_ben ertim. Baad tarafndan boaltlan pozisyonu da doldurmak istersek nerme cmle (42)daki gibi olur. (42) Bodun-ug yagm kii-si ben ertim.

Sonu Bu almada, Trke tipi sfat fiilli yaplar konusunu klasik yaklamlarn dnda, ekil-sz dizimi-anlam (morphosyntactic-semantic) ilikisi ierisinde ele almaya altk. Sfat fiili, szdizimsel bir yap olarak ele alrken, Chomsky tarafndan ortaya atlan ve gelitirilen retken-dnml dilbilgisinden ve ynetim ve balama kuramndan faydalandk. nemli alt kuramlardan oluan Chomskynin evrensel gramer kuram, temelde btn dillerin tek bir sisteme sahip olduunu ve bu sistemin soyut olarak derin yapda yer aldn, yeni oluumlarn tanm ve dnm sonucunda ortaya ktn ve bu ortaya kan yapnn yzey yapy oluturduunu iddia eder. Bu adan bakldnda dnya dilleri yzeysel olarak birbirinden ayrlr. Ayrca her dil tanm ve dnmler sonucunda yeni ve sonsuz yaplar retir. Chomsky, bu du112

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

rumu, ilkeler ve parametreler adyla gndeme tar ve milli olanla evrensel olan bu adan analiz eder. Biz de bu bak asn benimseyerek, Kktrke sfat fiilli yaplar (alt cmlecikleri) ele aldk. Tanm ve dnmn, bu tarihi Trk lehesi iin de geerli olduunu gstermeye ve aklamaya altk. Underhill, Hankhamer & Knecht gibi Trkologlarn, Trke sfat fiilli yaplarla ilgili grlerinden hareketle, Kktrke sfat fiilli yaplar, zne Sfat Fiilli yaplar ve tmle sfat fiilli yaplar olmak zere ikiye ayrdk ve bunlara ilave olarak basz sfat fiilli yaplar da inceledik. Ayrca, partisiplerin, sfat fiilli yaplardaki yerini/pozisyonunu tespit ederek, dnya dilleri arasndaki tipolojisini analiz ettik. Bu balamda, Lehmann tarafndan yaplan kapsaml almalardaki modele uygun olarak, Kktrke sfat fiilli yaplar, isimleme (nominalization) etrafnda ekillenirken grdk. Bylece, sfat fiilin, niteledii unsurun solunda yer almas dolaysyla (saa dallanan ngilizce, Farsa gibi dillerin aksine), Kktrkenin sola dallanan bir dil tipolojisine sahip olduu gereini kuramsal olarak da gstermi olduk.

Aklamalar
1. Chomsky bu teoriyi 1981den 1999a kadar geen sre ierisinde baz deiikliklerle yeniden yorumlamtr. Gerekte ise 1957de balayan sre, zaman zaman baz nemli deiikliklerle bugne gelmitir. Temelde sylemlerini deitirmeyen Chomsky, yzeyde baz modelleri yeniden deerlendirmi ve yeni modeller gelitirmitir. Bunlarn banda Derin Yap (Deep Structure) ve Yzey Yap (Surface Structure) kavramlarn ve bunlarn kapsam alanlarn deitirmesi gelir. Buna gre Deep Structure, D-Structure eklinde, Surface Structure, S-Structure eklinde ksaltlarak, S-Structure, Phonetic Form (sound=ses) ve Logical Form (meaning=anlam) olmak zere iki kola ayrlmtr. Ayrnt iin bk, (Maher & Groves, 2001: 5). Ynetim ve Balama Kuram zerinde en kapsaml almay Liliane Haegeman (1991, 1995) yapmtr. Teorinin ileri srd modelleri en basit yapdan en karmak yapya kadar ele alan bu alma, bizim bu almamzda temel kaynak olarak kullanlm, Chomsky kuramlarnn Kktrkeye uyarlanmasnda bu almann ileri srd grlerden byk lde faydalanlmtr. Bu konuda ayrntl bilgi iin bk, (Haegeman, 1995, 12-16), (Trask, 1999: 32930) ve (Crystal, 1992: 396-97). Bugn zellikle Kpak grubu Trk lehelerinde (Kazak, Krgz) ve nadiren zbek, Trkmen ve Yeni Uygur Trkelerinde GAn sfat fiil eki hem zne hem de tmle sfat fiilli yaplarda kullanlmaktadr. Trkiye Trkesi ise bu ikisini kesin izgilerle ayrm, zne iin An, tmle iin DIK sfat fiil ekini kullanmay semitir. rnein Kazak Trkesinde Kel-gen adam gelen adam cmlesi ile Sen jaz-an kitap senin yazdn kitap ayn sfat fiil an eki ile kullanlrken, Trkiye Trkesinde Gel-en adam ve Sen-in yaz-d-n kitap eklinde farkl ekler tercih edil-

2. 3.

113

bilig, K / 2009, say 48

mektedir. Bu durumda Kktrkede bulunan bir yapy Trkiye Trkesi deitirmi olmaktadr. 4. Bu cmlede e-dizinlemeyi j ile gsterdik. Bunun nedeni e-dizinleme ile birbirine balanan unsurlar, farkl e-kodlamalardan ayrmaktr. Yani e-dizinleme, i ile gsterildii zaman i iaretine sahip olanlar bir zinciri, j iaretine sahip olanlar bir dier zinciri oluturur. Cmle (15)te boluk ile il kelimesi e-dizinleme ile balanrken, cmle (16)da boluk ile kagan e-dizinleme ile balanr. il ile kagan birbirinden farkl varlklar olduklar iin il iin iyi, kagan iin jyi kullanrz. Chomsky, dillerde bulunan hal ekini (case) morfolojik hal eki ve soyut hal eki (morphological case and asbstarct case) olmak zere ikiye ayrr. Hal eki kuralna gre (Case Theory), zne yaln hal eki ile grevlendirilirken, her e tek bir hal ekini almak artyla uygun olan hal eklerinden birini alr. Hal eki kural ve hal eklerinin ynetilmesi konusunda ayrntl bilgi iin bk, (Haegeman, 1995 :155-200). Bu cmleyi [Teri qam qagang gm qatunug ktrdi] eklinde yeniden kurarz ve grrz ki derin yapdaki bu cmlenin znesi Teri kelimesidir ve tanarak cmlenin dna (yani ktr- fiilinin ynetimi dna) km, sfat fiilin ynetimi altndaki znenin yerinde bir iz ve boluk brakmtr. Bu durumda cmle (35)teki yapda keli parantez ile gsterilen derin yapnn iinde zne yer almamtr.

5.

6.

Kaynaka
Alylmaz, Cengiz (1994). Orhun Yaztlarnn Sz Dizimi. Erzurum: Atatrk niversitesi Yay. Ardal, R. (1981). ada Dilbilim Asndan Ortalar. Seluk niversitesi FenEdebiyat Fak. Dergisi 1. Konya. Bayraktar, Nesrin (2004). Trkede Fiilimsiler. Ankara: TDK yay. Chomsky, Noam (1957). Syntactic Structure. London: The Hague. Paris: Mouton & Co. ____ (1965). Aspects of the Theory of Syntax. Massachusetts: M.I.T press. ____ (1981). Lectures on Government and Binding. Dordrecht: Foris. ____ (1986). Knowledge of Language: Its Nature. Origin and Use. New York: Praeger Publisher. ____ (1995). The Minimalist Program. Cambridge: MIT Press. Croft, William (1993). Typology and Universal. Cambridge: University of Cambridge Press. Crystal, David (1992). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Massachusetts: Blackwell Publish. Csat, va (1985). A syntactic Analysis of Participle Constructions in Modern Turkish, Beinci Milletleraras Trkoloji Kongresi. Istanbul: Istanbul Edebiyat Fakltesi Yaynlar. 39-56.

114

Karabulut, Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

____ (1996). A Typological Review of relative clause Constructions in Some Turkic Languages. Proceedings of 5th International Conference on Turkish Linguistics. August 15-17 (1990) (ed.). Bengisu Rona. Ankara: Hitit Yaynevi. 28-32. Dede, Merref (1978). Why Should Turkish Relativization Distinguish Between Subject and Non-Subject Head Nouns? Proceedings of the 4th Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society 4. 67-77. Eraslan, Kemal (1980). Eski Trkede sim-Filler. stanbul: EF yay. Erkman-Akerson, Fatma ve eyda zil (1998). Trkede Niteleme Sfat levli Yan Tmceler. stanbul: Simurg Yaynlar. Ergin, Muharrem (1972). Trk Dilbilgisi. stanbul: Boazii yay. ____ (1988). Orhun Abideleri. stanbul: Boazii yay. Gabain, A.M. (1974). Altturkische Grammatik. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. ev. Mehmet Akaln 1988. Eski Trkenin Grameri. Ankara: TDK. Gencan, Tahir Necat (1979). Dilbilgisi. Ankara: TDK. Gkta, Bilgehan Atsz (1993). Ouz Grubu Trk ivelerinde Sfat-Fiiller, yaynlanmam Doktora Tezi. Erciyes niversitesi . Haegeman, Liliane (1995). Introduction to Government and Binding Theory, 2nd Ed., Oxford & Cambridge: Blackwell Publish. Haig, Goeffry (1998). Relative Constructions in Turkish. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. Hankhamer, J. (1973). Unacceptable Ambiguity. Linguitic Inquiry 4. 17-68. Hovdhaugen, E. (1975). Relative Clauses in Turkish. Bilimsel Bildiriler. Ankara: TDK. Karabulut, Ferhat (2003). Relative Clause Constructions in Kazakh. University of Wisconsin, unpublished Ph.D. Dissertation. Knecht, Laura and Jorge Hankhamer (1979). The Role of Subject/Non-Subject Distinction in Determining the Choice of relative clause Participle in Turkish. in Harvard Studies in Syntax and Semantics V. II, (ed) J. Aissen and J. Hankamer. Lehmann, Christian (1984). Der Relativsatz. Language Universal series III. Tubingen: Narr ____ (1986). On the Typology of relative clauses. Linguistics V. 24. Maher, John and Judy Groves (2001). Introducing Chomsky. Cambridge: Icon Books & Totem Books. Mosel, U. and E.Hovhaugen. (1992). Samoan Reference Grammar. Oslo: Scandinavisan Universiry Press. Radford, Andrew (1986). Trnasformational Syntax. London. New York & Sydney: Cambridge University Press.
115

bilig, K / 2009, say 48

____ (1992). Transformational Grammar. Cambridge: University of Cambridge Press. Schnig, Claus (1992/93). Relativsatzbautypen in den Sogenannten Altaischen Sprachen. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. Tomus XLVI (2-2). Tekin, Talat (2000). Orhun Trkesi Grameri. Sanat Kitabevi. Ankara. ____ (1988). Orhun Yaztlar. Ankara: TDK. Trask, R.L. (1999). Key Concepts in Language and Linguistics. London & New York: Routledge. Uluta, smail (2002), Relative Clause Constructions in Gagavuz. unpublished, University of Wisconsin, Ph.D. Dissertation. Underhill, Robert (1972). Turkish Participle. Linguistic Inquiry. Vol. III. ev. Ferhat Karabulut. Trke Sfat Fiiller Celal Bayar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. Cilt 3. Say 2. 2005 Uzun, Nadir Engin (2000). Anaizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Trke. stanbul: Multilingual. Valin, Robert Van(2001). An Introduction to Syntax. Cambridge: Cambridege University Press. Zimmer, Karl (1987). Turkish Relativization Revisited. Studies on Modern Turkish Proceeding of the Third Annual Conference on Turkish Linguistics. Hendrik Boeschoten & Luda Verhoeven. Tilburg: Tilburg University Press. ____ (1996). Overlapping Strategies in Turkish Relativization. Current Issues in Turkish Linguistics. Fifth International Conference on Turkish Linguistics 1990, Ankara: Hitit Yaynevi.

116

The Typology of Relative Clause Constructions in Orkhon Turkic

Ferhat Karabulut*
Abstract: The American linguist, Noam Chomsky, made significant contributions to linguistic research by arguing that all languages in the world derive from a universal grammar and that syntactic differences in languages have emerged through certain transformations. His understanding of deep and surface structures in language has shed light on how languages work. This article first introduces Chomskys theory of tranformational-generative grammar, which he developed in the 1950s as well as his government and binding theory developed in the 1980s. It then analyzes the typology of relative clauses within the context of Orkhon Turkic. In Turkey studies on relative clauses often employ a morphological approach. This study considers the relative clause as a structure instead and analyzes it from a morphosyntactic-semantic perspective. In other words, the study regards the relative clause not only as a word but also as a morphosyntactic element that plays a role both in its own governing domain and in the governing domain of the independent clause. The study looks into the role played by the modified noun transferred from the deep to the surface structure and attempts to determine the typology of the relative clause structure that emerges as a result of this process. Key Words: Relative clause constructions, Orkhon Turkic, deep structure, surface structure, transformation, Turkish, government, binding, Chomsky.

Celal Bayar University, Faculty of Science and Letters / MANSA ferhatkarabulut@yahoo.com

bilig Winter / 2009 Number 48: 91-118 Ahmet Yesevi University Board of Trustees


*
: , , , , . . , (1950) (1980), , . , . , , - , . , , . : , , , , , , , .

* . , / . ferhatkarabulut@yahoo.com

bilig osen# 2009 Vpus: 48: 91-118 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi