OSMANLI'TARHNDE

.AYANLIK DZEN DEVR

1730 1839

Mustafa AKDAG

Osmanl Rejimi,

merkeziyeti

karakterini

Anadolu

olaylarnn Trkiye'de

zoru aldoan

tnda btn XVII. yzyl sresince ayak ayak kaybetmi, yeni sosyal ve iktisadi artlarn rebeylik timar karar mukataalarnn verilmesi mltezimlere gibi erkek hazine rejimi sanki kendiliinden millikane'si kurulmaya da balamtr. hem

gelitirdii siyasi zemin zerinde Ayan =' de1702 de devlet aynen bu eskinin ele verilmesine yoldan "millikilne" evlild'a olarak de

gemesi

artyla

adna, vergi mukataa

toplama

ykmlerini

geiren yerli mtegallibeleri

blgelerinin birer derebeyi yapt gibi, belki en kudretlisinin dzeninin oraya vali

1726 da karlan bir fermanla yaplmasna yol almas,

enderunlu vali tayini s~steminden vaz geilip ilemez' hale gel-

her sancak ya da vilayetin yerli aalarndan me sinden beri, memlekette,

Osmanl miri toprak

han; hamam ve zellikle kylerde iftlikle'r edi-

nerek, geni servetler ym, kaplarna bir sr de "sekhan ve sarca" yarak gereinde 'hkmete bile kar duracak g kazanm olan kkl ailelere, 'ev;relerinin zerinde vali ve mltezim yetkileriyle tambir kazandrmtr. te, Patrona saltanat Halil isyan ilekapanan s!J.dan I. Mahmud'un gene kapularndaki valilerinin kararl derebeyi olma frsat Lilfe devrinin arka-

ile balayan ye:i devir byle bir zenti ya, dayam olan Eyalet ayiln

yordu. Merkez hkmeti, tekil ettikleri

stanbul kapukuUar ve ~lemas karsnda glerini bir denge sayesinde bulunuyordu. geen yzyllara Eyaletlerden gre, daha sancak, kaza

binlerce sekban ve' sarcaya Ayanln

durumkazanm

ve hatta nahiyelere kadar kademeli bir ida~e rgt olar~k gelimesi devletin adalet, maliye ve polis dzenini derin biimde etkilemi, Lille devri ile Bat'y~ bilinli baklarla giritiini sylediimiz Osmanl Trk toplumu, kazanmtr. Paann belki de hkmet yaants ynnden ise gerilemi ve feodal bir karakter

Mahmud tahta

getiinde, devlet, Damad umarak

brahim

srf kendine itibar kazandracan

at ran harbi ile urayordu.

52

MUSTAFA AKDAG

AfganlIarn istilas yznden siyasi hayatkarm bulunan bu memleket samIdgibikolay yenilmediindnbaka, ie 1736da Rusya da kart. Hatta ariesi daha nce Avusturya ile Trkiye'ye karanlatndan, harbe bu devlet de srklendi. Bu yeni devir Os~anl savalarnn ncekilerinden fark, diplomasi alannda da youn bir aba harcanmya giriiImi olmas idi.' Onun iin zellikle Avusturyaya kar sava bu kez daha iyi idare olunduundan, 1739'da yaplan Belgrad bar ile bu snr kalesi ehri geri Osmanl- lara geti. Rusya ile yaplan Ya bar da Trkiye'nin karna saylr. Bu sonularn salanmasnda Fransann diplomatik yardmlar da etkili olmu, ayrca Osmanl,hkmeti de artk diplomas uslllerini kabullenerek sava' ve bar gayeleri iin ondan faydalanmtr. rnein Rusya'yakar sve ile yaplan ittifak artk diplomatik abalarn gerekli olduuna Osmanllar inandrm 'grnmektedir. Ancak Trk diplomasisi Batllarn bu konudaki ustalklar ile henz boy lmekten uzakt;nitekim Fransz diplomasisinin u savalar niin Trkiye yararna birbarla sonulandrmak,istediini Osmanllar anliyamamlar, srf bir dostluk hizmeti sanarak karlnda kapitlasyon snrlarn geniletmilerdir.' ran'la olan savalardan da iki taraf iin yararl sonu kmadndan 1746 da eski snrlar zerine baryapld. Grlyor ki barclar, olarak nitelenen III. Ahmed ile, damad brahim Paamn,. sava yapInyorlar de:.mesin km ile atklar ran savalar, Rusya ve Avusturya ile tutuulduktan sonra i. Mahmud'un on alt yhn alm, devlet ancak 1746 da ba:.ageri dnebilmitir. ' Toplum idaresi ynnden yepyeni bir hkmet dzeni alanna girdiini sylediimiz Osmanl devletinin XVIII. )'zyl sresince karlat i sorunlarn balcalar XVII. yzyldakininayn idi. Kyn ift bozan reayasndan biriken levent kitleleri valilerin kaplarida disiplinaltna alimak iin trl dzenlere sokulmu olmakla beraber, hem kapulu paal olarak hem de babo ekiya gruplar halinde kendilerini halka besletmekte hatta ouncas ergen =bekar da olduklar iin toplum ahlakna zarar vermekte devam ediyorlard. Valiler enderunlu iken isyanlari:hkme): merkezine bakaldrma biiminde yrten leventler, imdi de ayan = derebeyi valilerin nfuz ve kar atmas yznden birbirleriyle atmalar leventlerin roln bu ynde de ~rttryordu. Memleketin huzuru ynnden bu hal yeni tipte olumsuz bir siyasi yaai:ttr idi.
,

1683Viyana bozgunundan bu yana, Gneydou Anadolu'dan Trkiye'nin orta ve bat blgelerine doru kayan Trkmen, Krt, hatta Arap diye nitelenmi airetlerin zararlarndan ifti halkkorumak, bu~arn sebep olduklar

'I

OSMANL

TARHNDE

AYANLIK

DZEN

DEVR

53
ya da

ka'rklklar

yattrmak

n, bu airetleri

geri yerlerine yollamak,

uygun yerlerde yerletirmek, larn" says kabardkca olduundan,

kylerini brakmak

zorunda kalm "ift bozan-

ziraat retimi azalm ve ktlk srekli bir biim alm de uramak zorunda kaldg bir "iskan ii" olarak

byle halk geri kylerine dndrp ift dzenini yeniden kurmak nemde i~i. memleket idaresi, yerli nfuz sahiplerinn geldiinden, ehirlerden hkm~tten kendi blgelerinde ve kylere, rejiminin yada san-

730'dan

sonra hkmetin

kaydolunacak AyanusUl

idare yetkisi verme anlamna aralarnda kademelenmeleri

kasabalara ve derebeylik

kadar her blgenin nufuzlularnn

aldklar yetki ynnden kendi .

sosyal bir zorunluk idi arasnda

gereklisi de bu idi. Nitekim Anadolu'da cak'ta yava yava ayanlar lamann idaresi Halbuki snda ynnden gelitii grlmekte, Trk toplumunun

hatta Rumelide her vilayet b~yklerinden,kklerine

dou uyrukidi.

bylece Osmanl hkmet dman bir karakter

dzeni memleket kazanmakta yoktu; Bat dnyabu yeni si.ra-

merkeziyetciliin

geniinde byle bir yaant

da oktan lmt. "Ayanlk dzeni" deyimi ile adlandrlan domutu.

siyas hayat, Anadolu'nun lkla:rdan kendiliinden larda uzun savalarla dara engelolmaynca

en az 150 yldan beri bir trl sonu gelmiyen karkBu bir eit mihaniki rgtlenmiyeo enderunlu kle rical ikti- .

eli kolu bal kalm bulunan

zaman zaman verdii boyun eici kararla derebeyliini zorunda kalyordu. ile birlikte balayp i. Mahmud zamannMerkezin ynetici evresi ve gelimi olduunu grdkleri

meru dzen olarak kanunlatrmak O halde i. Ahmed'in devleti bat~aktan saltanat

da iyice beliren yeni dnem yle belirlenmelidir: kurtarmak iin Avrupa'da

yeni devlet dzenine girmenin zorunlu olduunu anlam bu yne doru ilk admlarnatmlard. izinden teki bir ok Fransz uzmanlarnn Bu suretle Trk toplulmnun yzyln Anadolu'ya getirtilmesinin

bulunuyorlard

Fransz generali Bonneval ve onun ak anlam bu idi. ve'XVI. kendi eski gelenekci almalar geldiinden beri kurduu

sonlarna kadar da olumlu .biimde gelitirdii yeni kurumlar geirilmektarznda denebilir: Bu durumda, usul memleket Rumeliye eski dzen ve btn

devlet dzeni, toptan deil de her bir kurumu muatta1 braklp, yerine Avrupamn tpks Trkiye'nin rgtleen rulatrlp, hkumet uzun ve sabrl Anadolu'nun idaresinin de uygulanan merkeziyetiliini almalarna devlet dzenini geleneki ve eskimi Doululuktan "Ayan dzeni aklc ve bike'ndi bana devlete me\

limci Batlla kaydrmt kanunlatrlmas

== Derebeylik"

normal bir, uzun ve gerekli

haline. getirilmesi,

srekli i kark~klar ldrdne

gre, modernleme

"

54
olan sosyal huzuru para yardm alarak

MUSTAFA

AKDAG

ayarilar eliyle de olsa salamak iin olduu sylenebil.ir. ile ve kimi zaman devletten seferlere katlacaklar, vergisini toplamay de toplayacaklar "vezirlik" levendlerle devletin zerele ge-

rili ufakl bu ayan valiler kendi masraflar lerine "muhassllk" irecekler, ilerinden klelikten vine katlmas da almak suretiyle rtbesine

kavuanlar

rical arasna kararak yksek idare grebadereDemek ki devletin eyalet idaresinde

gelme Enderunlu

rical yanmda

Trk halknn

anlamn ifade etmi bulunacaklardr. Batya yneldii birsrada

ehri almalar itibariyle

beylik biimi bir dzeni kanunlatrrken,

topU:mun kendi iinden gelen in-

sanlar yksek siyaset hayatna haz;lamak gibi bir yolu bilmiyerek te olsa tutmu olmas da bakaynden olumlu bir adm idi. Memleket dzeni~i ayanlarla ardan da olsa batllamaya Trk toplumuna pahasna salama yoluna giren stanbul'da atan Osmanl da ok

doru ilk admlar alan savalard.

devletinin

uzun zamana bal bu yenilik hareketini Rusya'dan byk bir eki kayplar yaplrken

gletiren engel, darda:"zellikle Gerekte 1699 Karlofa ,bar zellikle orduya iyi

devlet kurumlarna

dzen verildikten

sonra kayplarn

geri kazanl;as yoluna gidilecei. doruya ilgili kurumlarda adna alnan te~birler, olsun eski

ileri srld halde, 1739 dan beri kavuulan otuz yllk savasz yaama frsatna ramen devletin lar dzeltecek rniye kalkmaktan halde, bu kurumu ayan varl ile dorudan nemli reformlar yaplamad. nk, yeni artlaranlyarak Dzeltme ona gre kurum.

ilgili kiiler hi yoktu.

kurallar gene geerli klarak btn devlet kurumlarn yeniden Kanuni devrindeki bu bo abalardan

eski biimlerine evirgeri gtrmek memleket yo-

ibaret oluyordu. rnegin, tim ar sistemi artk bitmi olduu durumuna birisi idi. nk idaresi

tunda alnan kararlar

derebey dim.en mtegallibe Kapukulu

bir zmreye teslim olduuna gre, timar' kyde yaamasn elbette imKanuni Sleyman ya da

tekilatnn kan yoktu.

byle bir dzenin elinde bulunan

(zellikle yenieri) ocaklarn biimde diriltmek ocuklaryle ynnden

Yavuz Selim zamanlarndaki aznlklardan hatta toplann

de 1?ayal idi. nk XVII. doldurmak bu an sosyal neden-

yzyln onbinlere varan kapukulu kadrolarn, hristiyan nl1,li bilin.lenme gerekleri

esir alnn, ya da Trkiye'deki hi te geerli olamazd,. Onun hepte yenilmelerinin

iin Osmanllarn

son elli yl iindeki savalarda olunmakla beraber,

leri, devlet kurumlarnda, may olarak tesbit yolu bir trl artlar harbe tutuulduu ynnden

zellikle orduda kanun ve kural diye bir eyin kal~ bu durumun nasl nne geilecei Rusyas ile yeni bir dzeni ve gerek iktisadi iin, 1768 de II. Katerina

bulunamad

zaman, memleket gerek hkumet hi te dzeltilmi

bir halde deildi. Ayrca 1768,sralarnn

-~.-~.

-~---~

---- -- .. 1

OSMANL

TARHNDE

AYANLIK

DZEN

DEVR

55

devletler aras savalarnda bilgili, disiplinli, talim grm, iyi donatlm ordunun yamnda zaferi k~zanmak iin bir,dediplomasi\yolu denen baka bir unsur yer alm bulunuyordu ve Osmanl devleti de az ok bu yeni silahtan faydalanmakta idi. Ancak bunda baarl olmak iin teki devletleri yakndan tanmak, aralarndaki ilikiler~i~lemek; dman devletl~ri yalnzlatmak, ya da onunla ba baa kalmaktan kurtulmak ve kar ittifaklar hazrlamak iin diplomasi yolundan yararlanmak, hem de bu alanda usta diplomatlara sahip olmak gerekirdi. Halbuki Osmanl devlet ricali teki devletleri ancak stanbuldaki yaban~ elileri~ kendi memleketleri asndan verdikieri bilgilerle tanyordu. Avrupa siyaset dnyasna dorudan doruya kendinin zel suretle yetimi diplomatlarn salmas henz balangta idi. 1768-1774 Osmanl-Rus harbinde Bab- Ali (= Osmanl hkumeti) ye II. Katerina~ baka bir stn taraf, ordusunun kumanda kolunda Batl askeri uzmanlarn, zellikleAlmanlarn bulunmasna karlk, Trk ordusunda birka Franszdan baka Avrupalnn bulunmay idi. Grlyor-ki 1768 Osmanl-Rus harbine girerken II. Katerina Avrupa'da gelimi yeni harp tekniini uygulayacak Alman, hatta ngiliz uzmanlara sahipti. Diplomasiden yararla!J,acak diplomatlar Byk Petrodan beriartk Rusya'da vard. Yeni harp endstrisi de Rusya'ya .girmi bulunuyordu. Onun iin herhalde bu durumu yabanc elilerden renmi bulunan veziriazam Rap Paa, II.. Katerina ile atmaktan kanm, fakat dnyay, saraynn iindeki yaltak kle enderunlulardan renen III. Mustafa'nn harp arzusunun nne gee,memitir. Osmanllarla Ruslar arasnda 1768 de balyan' harp, alt yl srd ve genelolarak Trk ordusunun talimsiz ve babozuk haline kar arie II. Katerina dahil, kumanda heyeti iinde pek ok Alman subay ve generallerinin bulunduu talimli Rus ordusu kolay kazanlar salad. Ruslar' bu kere Krm, Kafkasya ve Balkanlar zerinden saldrdklar gibi, donanmalar ngilizlerin de yardm ile Baltktan kp Cebelitark boazndan Akdenize girerek Trklerle Ege Denizinde de geni bir savaa giritiler, Mora'ya asker kardlar ve yerli Rumlar da ayaklandrdlar, baz adalara da asker kardlar; fakat buralardaki baarlar Eflak, Bodan ve Krmdakigibi.oInad. Osmanl ricali 1683-1699 aras savalarnda olduu gibi bu kere de belki daha ak olarak unu anlad ki kendi ordusu sadece bir kalabalktr. Kapukullarnda disiplin, sava gc ve teknii diye birey yok. Eskiden heri insan kayna olmu bulunan Anadolu'dan valilerin k.apularida getirdikleri sekbanlar :ve masraf devlete verilerek onlara koulan "miri levendler"ekiyalk ve aplfdan baka bir ey bilmiyorlar, cepheye sevk olunsalar bile d-

56'
mann harpsanat yorlar. Bu durumda

MUSTAFA

AKDAG

usullerine gre yetimi ordusu nnde fazla kayp yerOsmanl ordusu ve kumandanlarnda korku. ve ylgnlk ksa bir src sonra bar bu kez gerekleiverdi.

iyice yerlemiti. Onun iin gerek durumu bilmedii halde harbi srdrmekte inat eden III. Mustafa lp yerine 1. Mahmud getikten Ruslarn da Avrupa.durumu 1774 temmuzunda dolays ile ka defa teklifettikleri

Osmanl hkfrmeti de daha byk kayba urama endiesi ile istemesi zerine, .ksa bir sylemenin sonucunda andama Osmanllarn Kk Kaynarca barnda ugradklar en byk kayp Krm'n se~best braklmas idi. Bir kez miri toprak zamanndanberi sistemin kurallarn,lU ylirtlemiyecei 1. Ahmed artk

iyice anlaldktan

s~nra, kylerde iftlikler kurmalarna ydklar levendlere

bir engel kalmyan ayan ve eraf ki, hi olmazsa snflancaya gene devlet hizmetleri olmutu, kapllflrnda "celali" tarznQ.a isyan edip rakiplerini ban ancak vali yaparak karkln yaratanlar btn itaate ezmek vehkfrmete

kadar kayna dayanarak yol-

kafa tutmak

laryle kendi evrelerinde g yetmez birer zorba kesilmilerdi. syanc zorba alma usuln bulan devlet, bu gibilerin ilk de kap amt. Anadolu'nun nce bu yoldan rical snfna ykselmelerine dat'n utda burda oluturduklar giderici tedbirleri grmek gnllerini "teftie" biiminden

gerekten kyden su gibi kaynayan iftbozan bekar birikintileri te geememi, bu ynlara babuluk

= levent-

olduu halde, hkmetin stn yetkilerle Fakat

edenleri yok etmek, ya da eyaletlere

yollanan vezir paalar da her sadece szleri edilen ekiya balaryle

u'nim, ya ele geirip asm ya da asi ile uyuma yolunusemilerdir. ka:rklklarn isyanarn imkansz

devlet iin siyasi bir tehlike seviyesine kt hi grlmemi olan Anadolu ele balarna valilik vermek sfrretiyle yattrmann memleketin her yerinde birikintileri. bulunan geldii bir olduu, karkln

levend ya da sekban ve sarca denen kyden tre me iftbozanlardan iyice anlalnca, bu kere bir yandan dzene balamak, ti" vezir paalarn bu trl insanlar bu l suretle bu gibileri isizlikten . geleneksel yetkilerinin, kurtarmak

paa kaplarnda

biimi uygu-

lanrken, te yandan da iddet tedbirlerinin Paa kanunnamesiyle artrlmas, Trkiye'nin sarsm, kadlar

etkili olmas iin vali ve "mfet1676 tarihli tevkii Abdurahman ok aykr biimde beylerbeyi, vali

Os~~nl rejiminin tarihi karakterine ou kere cahilolan

yzyllar boyunca gelitirdii adalet dzenini kknden sancakbeyi,

ve, naiplerini

mfetti vezir paalarn istedikleri biimde hkm veren birer zulm ve hakszlk arac durumuna d~klar drm, yani stn adli yetkilerle de donatlan bakacak mahkemeler ya da mfetti niteliindeki yerd~ ve istedikleri ehl-i rfn (yrtc gibi davalara amirler zmresinin) bulunkurarak,

OSMANL

TARHNDE

AYANLIK

DZEN

DEVR

57
tarihte
. /

kendilerinin
.

kesin

kara)' duruma

verme

durumunda

bulunmalar,

adaleti yerine "Osmanl zlm" devrin balatmtr. srekli bir yaant yollanan saray yetitirmesi ve zorba damgasn asarlard.

Ornein karklklarn her yl, blg~ 'blge "ekiya" hemen XVIII. zl-

..

Osmanl

gedii Trkiye vilayetlerine

= enderunlu (hemen hepsi de Trk olmaxan) vezir insanlar bir oturumda bulduu karar ,verir oluyordu.

mfettiIer, halkn da birbirlerine dm olmalarndan faydalanarak, verdikleri

Bylece her bir mfetti paann ekiya ve zorba hkmn basarak bir ey gelmemekle beraber,

ast' kiilerin ~aysnn bir'tek yl iinde yzleri yzyl aydnlar ellerinden bakayapacak mn bu derece vahiyanesini dolu'da teftie kanlardan nnda lm bulunmasn ekiya damgasn vurarak akca knamlardr. kaydederken,

rnein tarihci zz, Anarah~et dileyecek yerde

ve.zir Veli Paann grevi srasnda Kayseri yakkendisine hesapsz kitapsz ast :gnahszlarn okluundan diye sevincini ifade etmitir. Anadolu .Ayan balayp serv~t ve saman mtegallibeler) yanisyanlarla ou zaman srekliklan

dolay "fukara elinden kurtuldu"

ve eraf (btn XVII. yzyl boyunca zorbalktan yarak kkl br aile kuran ve nfuzlarn larna sekhan ve sarca toplamak kendilerinin yerlemi bulunduklar beylii ya da mirimiranlk

suretiyle kardklar

sancan, hatta eyaletin valiliini (sancak

mansbn) zorla ele geirir olmular; bu trl n-

fuz sahipleri arasndan birini kendi vilayetine gereinde vali tayin etme ilemi hkmetce 1726'da kanun ii bir hak ve devlete faydal bir ilem olarak kabul" lenilm fakat, vezir=paa olabilme yetkisi kalmakta devan etnitir. glerini seviyesinde "mfetti" ve klelikten Gen de sancakbeyi yeni imkanlar ya da bir eyalete mrimiran gelme zmrenin beylerbeyi, tekelinde olma imkamna geniletilmesinde daha ileri Bir ok henz enderunlu

.kavumu bulunan eyalet ayan ve erafnn siyas.haklarnn yani feodal arttracak hkmet admlar saylaakbaka

kazanmalarnda

krarlar da km bulunuyordu.

sancak beyliklerinin"muhasslla" neye tekelden artrma

evrilmesi (yani bir valinin btn resim= arttrmayolu ve hayatlar ile yl srelik sresince verilme ellerine geirmeleri hem de ve onlar gerzengin kendi

vergileri kendisi toplayp sancan haslatn bu biimde yllk hesab ile hazi. yatrmas) devlet mukataalarnn malikane tarznda muhassllk btn iltizama verilmesinden vaz g~ilip, (Msrda uygulanan zerinde kalanlara biiminin kuralolarak servet yma imkanlar kadar yer yer tremi ve mtegallibe kabul, ve iltizamlar btn dl' rnek alnarak)

kendileri iin: daha kolayolan ekten derebeyi yapntr.

yerli ayan ve eraf hem siyasnfuzlar gulendirmi

ynnden bulunan

Ancak bir sari.can merke~inde kaza ve kylerine yzlerce ayan ve eraf niteliindeki

kiilerden birisini sancaa vali yapmak, geri kalanlarn

58

MUSTAFA

AKDAG

aralarnda~i ilikileri iyi geinmeleri bi~imde yrtm~k, onlarn balarna vali olm~ ayana itaatlerini salamak gibi sorunlarortaya koyduundan her ayann bulunduu blge veya evrede kaza ve nahiyede halkn bir eit temsilcisi durumunu kazanarak .hkmet ile ehali arasndaki ilikileri yrtmeye balamas, bir yandan bu grevi bir ka zengin aileden hangisinin yapmasnn . uygun olaca problemini dourmu ve i ileri gelenlerden birisin halkn kendilerine ayan semeleri biiminde zlm, te ya,danda bir sancan merkezinden kaza ve nahiyelerine kadar olan yerlerdeki ayan ve erarn sahip olduklar servet ve nfuz derecelerine gre, aralarnda zaten belirmi bulunan , kademelenme, devletin kendilerine verdii idarigrevleri ile.de kurallantr.
i

O halde bir aya Anadolu'da teki aya Rumelide olan Osmanl m" paratorluu XVIII. yzyl ortalarna gelindii zaman devlet, dzeninin her yn itibariyle Ayanlk = Derebeylik rejiminiI!-..tamortasnda idi. Bu dzen nce Anadolu'nun hkumeti aciz brakan "celali isyanlar" beiinde bym, bu geedeki vilayet~erin geerli idares olmu, devlete ise bu kendi geleni kabullenmek dm, arkasndan da, Rumeli vilayetleri ayn yolu izliyerek ayan idaresiorada da gereklemiti. Ana memleket ya da geni memleket snrlar iinde Trk toplumunun her 'ynden stn bulunmasiyle Trkiye ldn vermenin doru olaca Anadolu-Rumeli blgesi,:pirbiri arkasndan ayan reji. mine girdiine gre, bu dzeni gerekletirenayan dediimiz sosyal snfn kendi kurduu rejimde devletin ona v,erdii grevleri u biimde sralyabiliriz: 1- dari grevi: Sancakleylii, beylerbeylii (mirimiranhk) y~ni genel deyimi ile valilik yapma ii olup ayanlardan buna layk grlenler'ya da sz geen mansb devletten zorla alanlar ouncas kendi nfuz blgelerine verilmekteydiler. Ayan vali, banda bulunduu vilayetin idare amiri, askeri glerin komutan, asayi ve dzenin koruyucusu idi. Gerek kendisi iin ve gerek merkez hkmetince fermanla istenen vergil~rin toplan~asnda gcn kullanmak, askerleri toplayp sefere gitmek, vilayetinin' teki. ayanlarn itaatte tutmak~ ekiya ta~rl levendat'a kar halk korumak ynl~rinden ayan valinin grevipek ard. Bu gilerin stesinden kendisi de bir baka zorba, hem 9.een gl zorba olduu iin gelebiliyordu. . - Vergi topama grevi: ok eski olan ve szdeyrrl hala devam eden 2 eski Osmanl kanunnameleri hkmlerine gre toplanacak tekalif~i er'iyye ve' rsum- rfiyye trnden vergiler ky gruplan, ya da kasabalar halinde divan hkumetine, timar sahiplerine, ya da devlet ileri gelelerine ve valilik . lere bal,anmolduklarna gre, bu vergilerin toplanmas ad geen sahiplerince trl usuHere gre (kesime vermek, bir voyvoda = vekil yo~mak v.b. yol-

OSMANL

TARHNDE

AYANLiK

DZEN

DEVR

59
deimedii n arln kay.

larla) yaplmakta halk ynnden

devamediyordu.

Bu vergilerin

miktar

yzyllar

ncesine llnce, XVIII. yzylda istedii "avarz" hkmetin

betmi, onun yerine deyicinin omuzuna "salma" trnden "Salp.a" nn balca blmleri hkmtn lerin (sancak beylerinin

vergiler binmiti. denen sava mas. tpks gereke ile,

raflar (avarz akesi, krekci akesi, nzul ake si v.h. adlar altnda) ile vali. ve beylerbeylerinin) yani sefer ve asker besleme harcamalar kendiliklerinden larndaki vilayetIere topladklap tekalif-i iin aldklar "imdad- seferiye" veya sekban akesi gibi adet diye izinsiz salmalar) adve zir-mfetti paalar ve akka trnden

imdad- hazeriye (ve selamiye~ devir, nalbaha, vergiler idi. Ayrca genel tefititekan herhangi bir grev iin yollanan

"mbair"lere

de her gittikleri

yerde masraflarn mas istenmekt~

halk demek zorunda idi. "Salma" olduundan, bir salma istendii

diye idlandrlan btn onun ala

bu trden' vergilerin "hane bana" hesab ile her kazann kads eliyle toplanvakit

ba ev,

evsat = orta ev, edna = ayak ev diye kategoride snflandrlanhanelere , dkmn yaplmas ok nemli bii sorun oluyordu. Hanelere inilmeden nce, kaza merkezi olan kasabaya ne kadar, kylere ne kadar vergi salnaca mebla zenginlerden denkletirilir, da ayrca .emli idi. Kimi zaman hkmet ok ivedisi olduu iin istenen ayan ve erafndan phesiz fazlas ile kendilerine yrtlmesi bann bC!r alnarak ya da salmay istiyen resmi kiinin yani ouncas o yerin toplanrd. ki, sonra halktan

denirdi. te salma dkm ve toplamalarnn yer alm b~lunuyordu

her kaz_ann en nemli ileri arasnda ile teki ileri gelenlerinden

eskiden yani bu tr vergilerin ok hafif olduu alarda kazann kads kasaehir kethda? balca kiileri (ayan ve hem de deyicilebyk . eraf) meclis-i er'e

mahkemeye ararak dkm kolayca yapard. Ancak hem 'ehirle kyarasnda, gerektii haneden saylmalar gibi hususlarda

XVIII. yzylda salma toplama,

rin hangi kategorideki lnda toplanan kiilikleri

g;rltlere yol at. Onun iin uzun gelime yllarnda kaza kadsn,li bakan-' ehir kethdas ile ayan ve eraf iinden buraya ~rlanlarn elde etmek in ok nem kazand., zellikle ehir kethdaln

kasaba ayan arasnda ekime balad gibi kyler halk da vergi dkmlerini yapan kurula temsilci gndermenin ii kendilerinden seilenler olacakt. kendi karlar iin gerekli olduunu hristiyan halkn da temsil vergidkm iinde ayan iinden Hanelere dklen ileri srdler ve bu istek de hakl griild. Hatta Bylece "salma"larn daha etkili bir durum kazanm grevalan

oldular.

lerin toplanmasnda ileri gelenlerinden

ayanlar kadrosu ise ayanln her ehir kasaba, ve o da teki arkadalar

.
\

ve Kye dalbudak salmas sonucunu verdi. Yani, bir kye dklen salma o yerin ayan seilmi olanna bildiriliyor

60

MUSTAFA

AKDAG

ile her hanenin hangi kategoride olduunu ayr ayr tayin ettikten sonra salmann ba, orta ve ayak evlere blmn yapyor ve toplamya balyordu. Salmalar toplama halk ynnden grevlerinin en nemlisi olan ayan seilmikiilerin hkmet ya da vali ve teki bir makamn istedii vergiye kendileri iin de bir miktar ilave. yaptklar, geni ikayetlerden anlalmt. Hkmet zaman zaman padiah'a yaynlatt "Adalet fermailarnda'; bn yolsuzluu iddetle yerdi ise de, nn alamad.' .Ayann bu biimde vergi tahsildarl grevini ktye kullanarak, vaktiyle ehl-i rf'n yapt gibi fakir fukaray soymakta bulunduunu, evvelee hkmete kar ekiya klnda mcadele aan "levimd"lemi halkn bu kere de ayan ve erafa saldrr olduklarn hatta kimi yerlerde kyllerin kitle halinde ayaklandklann, kamu'nun kinini kazanm kiileri, isterse aya.nve eraftan olsun, pek insafsz ikencelerle ldrdklerini gryoruz. Evvelleri soyguncu ehl-irfe kar tertiplenen, bu trden olaylar, XVIII. yzylda kadlar ve zellikle halkla dorvdan doruya kendileri kar~laan ayanlar hedef alr olmutu. Pek ok rneinden tipik ikisinin burada kaydohmmas, ayan devrinin genel karakterlerini belirtmeye yetecektir. Eski kadaskerlerden' Abdurahim zade Yahya efendi kendile;ine arpalk olarak verilmi bulunan Ankara kadl grevini yapt srada, salma ve teki vergi dkm toplama ilerinde kyllerin galeyana .gelmesine sebep olmu, kylerden gelenlere ehirden de katlanlarla byyen kalabalk, 1714 temmuzunun 21 inde yrye gemiler, genel heyecan birkin ekline girdiinden halk kad efendinin evini basm, kendini paraladktan- baka ma. ln yamalamlar ya da yakp ykmlard. Buna benze;' bir kyl hareketinin de 1751'de Rumeli geesinde Ruscuk ve Hezargrad (Razgrad) kazalarnda olduunu gryoruz: Bu evreler kylleri mslman hristiyan aynksl olmadan hep birlikte ayan ve erafn salmalartoplamada ve teki grevlerinde yaptklar soygun ve hakszla dayanamyarak ayaklanmlar, btn gze , hatanlarn mallarn yama ve kendilerine/trl ikenceler yapnya balamlard. Hareket bir kyl isyan biiminde genileyince,ie stanbu el koymu, yollad mfetti geni bir soruturmayagirierek isyann ba tevikcisi sayd 16 mslman, 9 hristiyan tam 25 kiiyi astrm, gene mslman ve hristiyan kar 53 kiiyi de uzaklardaki kafilelerin zindanlarna yollamtr. Bu biimde bir halk-hkmet adam atmasnda, sorumluluun her zaman halkta deil resmi kiilerde de olabileceihi dnlmeden Osmanl hkmet felsefesinin deimez bir zellii olarak. uygulanan zulm derecesindeki ar cezalarn hkmete olan toplum gvenini tkettii dakika genel ayaklanmalarla deilse bile, ekiyaln her zaman bir kahrananlk derecesinde yaI).k trklere' konu olmas ile sabittir.
i .

OSMANL TARHNDE AYANLK DZEN DEVR

61

3- Sava grevi: Ayan'n valiliklere de geirilir olmas hele salma trnden vergilerin toplanmasnda balca grevin ona dmesi, kimi sancaklarn muhi.ssl-valibiimindeki topyekn idaresinin gl ayanlarn eline gemesi artk XVIII. yzyl Trkiye'sinde ayanlar Trk toplumunun aristokrat (asiller) snf durumuna' getirdiinden, memleketin en az iki yzyla yakn tarihi sresince asayi ynnden ar bir sorunu olarak ortada bulunan "levendat ekiyas"nn kamu dzenine verdii ar zarar elbette ayan bu kez resmi grevi ynnden de ilgilendirir oldu. S;ncan valisi ya da evresinin ; resmi sorumlu .ayan olan kimseler kendi kiisel grevleri iin kapularnda zaten oktandr yeteri kadar levend besler olmulard. O halde her hangi bir yerde "kapulu" ya d'a "kapusuz levendit" ekiyalar grnverdimi evvelleri sancak beylerinin yaptklarn bu srada ayanlar yapyorlar, hemen ekiyann zerine gidiyorlard. Bu yzden de XVIII. yzyllevendatnn = sekhanlarnn hcmlarna artk ayanlar ,hedef idiler. Osmanl devleti, XVIII. 'yzyl sresince timarl sipahilik gcn yetirdii lde vilayet askerlerini paa . kaplarnda ylan, hatta hkmet hazinesinden yaplan para yardm karl "miri leventler" ad ile' kendisinin' de toplatp sefere gidecek valilerin emrine verdii ve ekiya zamannda paa kapularnda "paal" resmi klnda grdmz .babo = iftbozan kimselerden salamaya balam bulunduundan artk kap sahibi ayan da ister istemez kendi besledikleri leve;dlerine de~letin katlmasn emrettii "miri lev~idleri"de yanlarna alarak sefere arlr olmulardr. Grlyor ki, vilayttin vezir=paa seviyesindeki mirimiranlar (beylerbeyleri).emrinde kendi evrelerinden topladklar .binlerce (kapulu ve miri) levend ile'seferekomak zorunda olan ayanlar, bylece eyalet askerlerini derleyip toplyara:k sefere yollanan ba,lca grevliler durumunda bulunuyorlard. Ancak derebeyi davranl olan bu kiilerden padiahn emrine uymyanlar da grlmyor deildi. Ayan snfnn u resmi grevleri yannda sahip olduklar bir de sosyalsiyasi fonksiyonlar vard' ki, burada nemle belirtilmesi gerekir: nce Anadoluda rgtlenen vilayetlerin mali ve idari-askeri dzeni kendilerinin derebey karakterli iktidarlarna geen ayanlarn, merkezde vezir-i azam indirip ka. ran, hatta padiah bile tahtndan eden kapukulu -lema ikilisine kar, nc bir bask gc olarak ortaya ktklarndan beri, hkmete ve saltanat tahtnadaha kararl bir durum kazandrdklar grlmektedir.