You are on page 1of 229

T.C.

SLEYMAN DEM REL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LETME ANAB L M DALI

FARKLI K L K ZELL KLER NE SAH P B REYLER N R SK ALGILARININ TKET C DAVRANII AISINDAN NCELENMES : N VERS TE RENC LER ZER NE B R ARATIRMA
YKSEK L SANS TEZ

VEYSEL DAL

Tez Danman: Yard. Do. Dr. Ahmet Hsrev Erolu

ISPARTA, 2009

ZET FARKLI K L K ZELL KLER NE SAH P B REYLER N R SK ALGILARININ TKET C DAVRANII AISINDAN NCELENMES : N VERS TE RENC LER ZER NE B R ARATIRMA VEYSEL DAL Sleyman Demirel niversitesi letme Blm Yksek Lisans Tezi, 213 Sayfa, Ocak 2009
Danman: Yrd. Do.Dr. Ahmet Hsrev EROLU Bu tezin amac farkl kiilik zelliklerine sahip bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risklerin farkllk gsterip gstermediini tketici davran erevesinde ortaya koymaktr. almada bireylerin algladklar riskler ile kiilik zellikleri arasndaki ilikiler tespit edilmeye allmtr. Bununla birlikte bireylerin sosyo-ekonomik ve demografik zellikleri ile algladklar riskler arasndaki ilikiler de incelenmitir. Alglanan risk ile kiilik zellikleri arasndaki ilikilerin ve farkl kiilik zelliklerine sahip bireyler arasndaki alglanan risk farkllklarnn incelenmesi amacyla niversite rencileri ile nicel bir aratrma gerekletirilmitir. Aratrmada bireylerin kiilik zelliklerine ait veriler, Raymond B.Cattell tarafndan gelitirilen ve Davran Bilimleri Enstits (DBE) tarafndan Trk kltrne uyarlanan 16PF Kiilik Envanterinin Beinci Versiyonu (Trke formu) araclyla toplanmtr. Aratrma sonular bireylerin algladklar riskler ile kiilik zellikleri arasnda farkl boyut ve dzeylerde ilikilerin varln ortaya koymutur. Analiz sonular farkl kiilik zellii gsteren bireylerin algladklar risklerin de farkl olduunu gstermitir. Alglanan psikolojik risk dzeyi ile ortalama aylk gelir arasnda anlaml pozitif ynl iliki bulunmutur. Aratrma sonular erkek ve bayanlarn alglanan finansal risk dzeylerinin anlaml derecede farkl olduunu gstermitir. Alglanan risk dzeyleri ile dizst bilgisayar kullanm sreleri arasnda anlaml bir iliki tespit edilmemitir. rne sahip olanlar ile olmayanlar arasnda alglanan risk dzeyleri itibariyle anlaml bir farkllk tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: Tketici Davran, Alglanan Risk, Kiilik, 16 PF,

ABSTRACT

ANALYZING OF PERCEIVED RISK BETWEEN THE INDIVIDUALS WHO HAVE DIFFERENT PERSONALITY TRAITS WITHIN THE FRAMEWORK OF CONSUMER BEHAVIOR: A RESEARCH ON UNIVERSITY STUDENTS VEYSEL DAL Sleyman Demirel University, Department of Business Administration Master Thesis, 213 pages, January 2009
Supervising Professor: Asst. Prof. Dr. Ahmet Hsrev EROLU The aim of this thesis is to present the differences about risk perception relating to notebook purchasing between the individuals who have different personality traits. Therefore, the correlations between perceived risk and personality traits have been established. At the same time the correlation between perceived risk and socio-economic and demographic characteristics of the individuals were established too. To determine the correlation between personality traits and perceived risk also perceived risk dissimilarities between the individuals who have different personality traits a quantitative research had been made. In order to collect the data belonging to individuals personality traits, 16PF (The Sixteen Personality Factor) Questionnaire (Fifth Edition Turkish Versions) which was developed by Raymond B.Cattell and adopted to Turkish culture by DBE (Behavior Science Institute) had been used. The research result present that there are correlations between perceived risks and personality traits at the different dimensions and levels. The research result showed that there are perceived risk dissimilarities between the individuals who have different personality traits The positive significant correlation between psychological perceived risk and personal average income was established. The results of the research presented that there are perceived risk dissimilarities between men and women at the different dimensions and levels. According to the results of the research there was no significant correlation between perceived risk and product usage time. According to the results of the research, it was determined a significant perceived risk dissimilarities between an owners and non owners of a notebook. Key Words: Consumer Behavior, Perceived Risk, Personality, 16 PF

NDEK LER

KISALTMALAR D Z N .................................................................................. viii EK LLER D Z N ...............................................................................................ix ZELGELER D Z N ..........................................................................................x G R ......................................................................................................................1 B R NC BLM TKET C DAVRANII VE TKET C DAVRANIINA ETK EDEN FAKTRLER 1.1.Tketici Davran ile lgili Temel Kavramlar ve Tanmlar...3 1.1.2. htiyalar ve stekler .................................................................................4 1.1.3.Tketici, Mteri ve Ticari Mteri ..........................................................5 1.1.4.Tketim Kavram .....................................................................................6 1.1.5.Tketici Davran ....................................................................................7 1.1.5.1.Tketici Davrannda Bulunan Farkl Roller .....................................8 1.1.5.2.Dinamik Bir Sre Olarak Tketici Davran ....................................9 1.1.5.3.Tketici Davrannda Bireyler Aras Farkllklar.............................10 1.1.5.4.Gdlenmi Bir Davran Olarak Tketici Davran .......................11 1.1.5.5.Tketici Davrannn D Faktrlerden Etkilenmesi ........................11 1.2.Tketici Davran Modeli ve Tketici Davranna Etki Eden Faktrler12 1.2.1.Tketici Davran Modeli ......................................................................12 1.2.1.1.Tketici Satn Alma Davran..........................................13 1.2.2.Tketici Davranna Etki Eden Faktrler ...............................................15 1.2.2.1.Dsal Faktrler ................................................................15 1.2.2.1.1.Kltr............................................................................15 1.2.2.1.1.1.Alt Kltr ...............................................................17 1.2.2.1.2.Demografikler ...............................................................17 1.2.2.1.2.1.Ya .........................................................................17

ii

1.2.2.1.2.2.Cinsiyet ..................................................................18 1.2.2.1.2.3.Gelir .......................................................................19 1.2.2.1.2.4.Meslek....................................................................19 1.2.2.1.3.Sosyal Stat...................................................................20 1.2.2.1.4.Referans Gruplar ..........................................................21 1.2.2.1.5.Aile ...............................................................................22 1.2.2.2. sel Faktrler ..................................................................25 1.2.2.2.1.Alglama........................................................................25 1.2.2.2.2.renme........................................................................25 1.2.2.2.3.Hafza............................................................................26 1.2.2.2.4.Motivasyon ...................................................................26 1.2.2.2.5.Kiilik ...........................................................................27 1.2.2.2.6.Tutum............................................................................27 1.2.2.2.7.Duygu ...........................................................................29 K NC BLM K L K: TANIMLAR, KAVRAMLAR VE KURAMLAR 2.1.Kiilik Kavramnn Douu ve Tanm ......................................................30 2.2.Kiilik Aratrmalar Kiiliin lm Deerlendirilmesi .........................32 2.2.1.Gvenilirlik.............................................................................33 2.2.2.Geerlilik ................................................................................34 2.2.3.Kiilik Deerleme Yntemleri.................................................34 2.2.3.1.Objektif Kiilik Testleri................................................35 2.2.3.1.1.Kiilik Envanterleri .......................................................35 2.2.3.2.Projektif Testler................................................................36 2.2.3.2.1.Rorschach Testi.............................................................36 2.2.3.2.2.Tematik Kavrama Testi .................................................37 2.3.Kiilik Kuramlar ..........................................................................................38 2.3.1.Kuram ....................................................................................................38 2.3.2.Psikanalitik Yaklam/Freudcu Kuram ..................................................39 2.3.2.1.Sigmund Freud ................................................................................40 2.3.2.2.Kiiliin Yaps................................................................................40 2.3.2.2.1. d ..........................................................................................41

iii

2.3.2.2.2. 2.3.2.2.3.

Ego .......................................................................................42 Sper Ego .............................................................................43

2.3.2.3.Kiiliin Dinamii ...........................................................................44 2.3.2.4.Savunma mekanizmalar ..................................................................44 2.3.2.4.1.Bastrma .................................................................45 2.3.2.4.2.Yceltme ................................................................46 2.3.2.4.3.Yer deitirme ........................................................47 2.3.2.4.4. nkr .......................................................................48 2.3.2.4.5.Kar Tepki Gelitirme............................................48 2.3.2.4.6.Akla Brme ..........................................................49 2.3.2.4.7.Yanstma ................................................................49 2.3.2.5.Kiiliin Geliimi: Psikoseksel Geliim ......................50 2.3.2.5.1.Oral Dnem ............................................................50 2.3.2.5.2.Anal Dnem ...........................................................51 2.3.2.5.3.Fallik Dnemi.........................................................51 2.3.2.5.4.Gizil Dnem ...........................................................52 2.3.2.5.5.Genital Dnem .......................................................52 2.3.2.6.Freud'un Kiilik Tipleri Snflamas ..............................53 2.3.3.Yeni Freudcu Kuramlar.........................................................................53 2.3.3.1.Alfred Adler: Bireysel Psikoloji.......................................................54 2.3.3.1.1.stnlk abas: ....................................................55 2.3.3.1.2.Kiilik Geliiminde Anne Baba Etkisi.....................56 2.3.3.1.3.Bireyin Doum Sras .............................................56 2.3.3.2.Carl Jung: Analitik psikoloji ............................................................57 2.3.3.2.1. e Dnklk-Da Dnklk....................................................58 2.3.3.2.1.1.Dnen ie dnk:.......................................59 2.3.3.2.1.2.Dnen da dnk: .....................................59 2.3.3.2.1.3.Duygusal ie dnk:......................................59 2.3.3.2.1.4.Duygusal da dnk:....................................60 2.3.3.2.1.5.Duyusal ie dnk:........................................60 2.3.3.2.1.6.Duyusal da dnk:......................................60 2.3.3.2.1.7.Sezgisel ie dnk:........................................60

iv

2.3.3.2.1.8.Sezgisel da dnk:......................................60 2.3.3.2.2.Ortak Bilinalt .......................................................61 2.3.3.2.3.Arketipler ...............................................................61 2.3.3.3.Erik Homburger Erikson:.................................................................63 2.3.3.3.1.Eriksonun Benlik Kavram.......................................................63 2.3.3.3.2.Yaam Dngs iinde Kiilik Geliimi....................................64 2.3.3.4.Karen Horney: Psikanalitik Sosyal Teori .........................................65 2.3.3.5.Harry Stack Sullivan: Toplumsal Kuram- likiler Kuram................67 2.3.3.6.Erik Fromm: nsancl Psikanaliz ......................................................68 2.3.4.Ayrc zellikler Kuram (Trait Theory)....................................................69 2.3.4.1.Gordon Allport ....................................................................................71 2.3.4.1.1.Karakter ve Miza .........................................................73 2.3.4.1.2.Ortak Ayrc zellikler ve Bireysel Ayrc zellikler ..74 2.3.4.2.Henry Murray......................................................................................74 2.3.4.3.Raymond Cattell..................................................................................76 2.3.4.3.1.Cattellin Ayrc zellikler Kuram ve Faktr Analizi ..............77 2.3.4.3.2. Kiiliin Yaps ve Ayrc zelliklerin Snflandrlmas .........79 2.3.4.3.3.16 Kiilik Faktr Envanteri (16PF:The Sixteen Personality Factor Questionnaire) ..................................................................................81 2.3.5.Biyolojik Yaklam ....................................................................................93 2.3.5.1.Hans Eysenck ......................................................................................93 2.3.6. nsancl Yaklam: Benlik ..........................................................................95 2.3.6.1.Abraham Maslow: Btnsel Dinamik Kuram.......................................96 2.3.6.2.Carl Rogers (1902-1987): Birey Merkezli Kuram ................................97 2.3.7.Davransal&Sosyal renme Yaklam ...................................................99 2.3.7.1.John B.Watson: .................................................................................100 2.3.7.2.B.F.Skinner Koullu artlanma..........................................................100 2.3.7.3.Dollar ve Miller: Klasik renme Kuram.........................................101 2.3.7.4.Jullian Rotter: Sosyal renme Kuram.............................................101 2.3.7.5.Albert Bandura: Sosyal/Bilisel renme Kuram .............................102 2.3.8.Bilisel Yaklam .....................................................................................103 2.3.8.1.George Kelly: Kiisel Yaplarn Psikolojisi........................................103

NC BLM ALGILAMA; KAVRAM, TANIM, TEOR LER VEALGILANAN R SK KAVRAMI 3.1.Alglama Tanm, Kavramlar Ve Alglama Sreci ........................................104 3.1.1.Alglamann Tanm..............................................................................104 3.1.1.1.Duyum ve Alglama.......................................................................105 3.1.1.2.Alglamada Duyularmz................................................................107 3.1.1.2.1.Grme Duyusu ve Grsel Alg ................................................107 3.1.1.2.2.Renk .....................................................................109 3.1.1.2.2. itme Duyusu ve itsel Alg ..................................................110 3.1.1.2.3.Dokunma Duyusu ve Dokunsal Alg .......................................111 3.1.1.2.4.Koku Duyusu ve Kokusal Alg................................................112 3.1.1.2.5.Tat alma Duyusu ve Tatsal Alg ..............................................114 3.2.Alglamann Organizasyonu ........................................................................115 3.2.1.Alglama Sreci....................................................................................115 3.2.2.Algsal Seim Seici Alg .....................................................................115 3.2.3.Algsal Dzenleme ...............................................................................118 3.2.4.Algsal Yorumlama ..............................................................................119 3.3.Alglanan Risk Kavram ..............................................................................121 3.3.1.Belirsizlik.............................................................................................121 3.3.2.Risk ve Belirsizlik likisi.....................................................................121 3.3.3.Karar Alma ve Risk ..............................................................................122 3.3.4.Alglanan Risk Kavram .......................................................................123 3.3.4.1.Alglanan Risk Boyutlar ...............................................................125 3.3.4.1.1.Performans Riski.....................................................................126 3.3.4.1.2.Fiziksel Risk ...........................................................................126 3.3.4.1.3.Psikolojik Risk........................................................................126 3.3.4.1.4.Sosyal Risk .............................................................................126 3.3.4.1.5.Finansal Risk ..........................................................................127 3.3.4.1.6.Zaman Riski............................................................................127 3.3.4.2.Alglanan Riski Etkileyen Faktrler ...............................................128 3.3.4.3.Risk Azaltma Stratejileri................................................................131

vi

DRDNC BLM: UYGULAMA FARKLI K L K ZELL KLER NE SAH P B REYLER N R SK ALGILARININ TKET C DAVRANII AISINDAN NCELENMES : N VERS TE RENC LER ZER NE B R ARATIRMA 4.1.Aratrmann Yntemi Teknikleri ..............................................................132 4.1.1.Aratrmann Amac Kapsam ve Kstlar.............................................132 4.1.1.1.Aratrmann Hipotezleri................................................................133 4.1.2.Aratrmann Metodolojisi....................................................................135 4.1.2.1.rnekleme Sreci ..........................................................................135 4.1.3.Aratrmann Modeli ............................................................................136 4.1.4.Veri ve Bilgi Toplama Yntem ve Arac...............................................138 4.2.Aratrmann Veri Kaynaklar .....................................................................138 4.2.1.16 PF (Sixteen Personality Factor) Kiilik Envanteri ............................138 4.2.2.Alglanan Risk Envanteri......................................................................139 4.2.3.rn Kullanm, Sahiplii ve Sosyo-Ekonomik ve Demografik Bilgi Anketi........................................................................................140 4.3.Verilerin Analizinde Kullanlan statistiksel Yntemler...............................140 4.3.1.Normal Dalm Testi (Kolmogorov-Simirnov, Shapiro-Wilks)............140 4.3.2.Gvenilirlik Testi (Cronbach Alfa) .......................................................141 4.3.3.Tanmlayc Yntemler (Frekans, Dalm, Grafik)...............................141 4.3.4.Faktr Analizi.......................................................................................142 4.3.5. kili Grup Karlatrmalar (Mann-Whitney U) ....................................142 4.3.6. Deikenler Arasnda liki (Spearman ) ........................................142 4.4.Aratrmann Bulgular................................................................................143 4.4.1.Sosyo-Ekonomik ve Demografik zelliklere likin Tanmlayc Veriler.......................................................................................................143 4.4.2.rn Sahiplii ve Kullanmna likin Tanmlayc Veriler ...................144 4.4.3.Kiilik zelliklerine likin Tanmlayc Veriler ...................................146 4.4.4.Alglanan Risk Deikenlerine ve Boyutlarna likin Veriler ...............151 4.4.5.Deikenler Aras likilere Ait Veriler (Korelasyonlar) .......................161

vii

4.4.5.1.Demografik Deikenler - Alglanan Risk Arasndaki likiler.......161 4.4.5.2.rn Kullanm, rn Sahiplii-Alglanan Risk Arasndaki likiler ..............................................................................................163 4.4.5.3.Alglanan Risk -Kiilik zellikleri Arasndaki likiler ..................165 4.4.5.4.On alt Temel Kiilik zellii tibariyle Farkl Kiilik zelliklerine Sahip Bireylerin rne likin Algladklar Risk Farkllklar ...................170 4.4.5.4.1.Faktr(C):Strese Tolerans-Alglanan Risk Farkllklar............171 4.4.5.4.2.Faktr (F):Canllk-Alglanan Risk Farkllklar .......................173 4.4.5.4.3.Faktr (H): Sosyal Girikenlik-Alglanan Risk Farkllklar......175 4.4.5.4.4.Faktr (M): Soyuta Odakllk-Alglanan Risk Farkllklar .......178 4.4.5.4.5.Faktr (Q1): Deiimlere Aklk-Alglanan Risk Farkllklar .180 4.4.5.4.6.Faktr (Q2):Kendine Yeterlilik-Alglanan Risk Farkllklar.....183 4.4.5.5.Be Genel Kiilik Eilimi tibariyle Farkl Kiilik zelliklerine Sahip Bireylerin rne likin Algladklar Risk Farkllklar.............................185 4.4.5.5.1.Da Dnklk-Alglanan Risk Farkllklar .............................186 4.4.5.5.2.Endie Dzeyi-Alglanan Risk Farkllklar ..............................189 4.4.5.5.3.Bamszlk-Alglanan Risk Farkllklar ..................................191 BE NC BLM SONU................................................................................................................193 KAYNAKA ......................................................................................................197 EKLER................................................................................................................208 EK-1. Anket rnei............................................................................................209 EK-2. Anket rnei............................................................................................212 ZGEM ........................................................................................................213

viii

KISALTMALAR D Z N

DBE: Davran Bilimleri Enstits KMO: Kaiser-Meyer-Olkin Km. Frek: Kmltif Frekans Km.Var.:Kmlatif Varyans Max.: Maximum Md:Medyan Min.:Minimum n:rneklem Hacmi Ort.:Ortalama Ort.Md:Medyan Ortalamas pift:ift Ynl Anlamllk rs: Spearmen rho Korelasyon Katsays sd: Serbestlik Derecesi SS:rnek Standart Sapmas Top.:Toplam Top.Var.:Toplam Varyans U: Mann Whitney U Var.:Varyans W:Wilcoxon

ix

EK LLER D Z N
Sayfa No: ekil 1.1. Tketim Sreci Esnasnda Ortaya kan Baz Konular ..9 ekil 1.2. Tm hatlaryla Tketici Davranlar.12 ekil 1.3. Kltr Deerleri..16 ekil 1.4. Motivasyon Sreci..27 ekil 1.5. Pazarlama Stratejisi, Tutum ve Davran...28 ekil 2.1. Eysenckin Kiilik Modeli.....94 ekil 3.1. Grsel Alg ve renme...109 ekil 3.2. Alglama Sreci....116 ekil 4.1. Aratrmann Modeli137 ekil 4.2. 16 Temel Kiilik zellii tibariyle Aratrmaya Katlanlarn Kiilik Profili148 ekil 4.3. Be Genel Kiilik Eilimi tibariyle Aratrmaya Katlanlarn Kiilik Profili150

ZELGELER D Z N
Sayfa No: izelge 2.1. 16 Temel Kiilik Eilimine Ait Gvenilirlik Katsaylar...83 izelge 2.2. 16 Temel Kiilik Faktr, Faktrlerin Tanm, Yksek ve Dk Puanlarn Yorumu...84 izelge 2.3.Be Genel Kiilik Eilimi, Yksek ve Dk Puanlarn Yorumu...91 izelge 4.1. Aratrmaya Katlan Bireylerin Sosyo-Ekonomik ve Demografik zelliklerine likin Tanmlayc Veriler..143 izelge 4.2. Aratrmaya Katlan Bireylerin Bilgisayar Sahiplii ve Dizst Bilgisayar Kullanm Sreleri....144 izelge 4.3. Aratrmaya Katlan Bireylerin Dizst Bilgisayar Markalar.145 izelge 4.4. Aratrmaya Katlan Bireylerin 16 Temel Kiilik zellii..147 izelge 4.5. Aratrmaya Katlan Bireylerin 5 Genel Kiilik Eilimi..149 izelge 4.6. Aratrmaya Katlan Bireylerin Alglanan Risk Deikenlerine Ait Tanmlayc statistikleri 1151 izelge 4.7. Aratrmaya Katlan Bireylere Ait Alglanan Risk Deikenleri tibariyle Tanmlayc statistikleri 2....152 izelge 4.8. Alglanan Risk leine Ait Gvenilirlik Analizi Sonular...153 izelge 4.9. KMO ve Bartlett's Test Sonular....154 izelge 4.10. Deikenlerin Ortaklk Paylar(Communalities)154 izelge 4.11. Temel Bileenler Analizi Sonucunda Elde Edilen Deerler ve Aklanan Toplam Varyans(Total Variance Explained)...155 izelge 4.12. Rotasyon Sonras Faktr Ykleme Matrisi (Rotated Component Matrix)..156 izelge 4.13. Bireylerin Algladklar Risk Boyutlarna likin Tanmlayc Bilgiler..160 izelge 4.14. Alglanan Risk Dzeyi ile Ortalama Aylk Gelir Arasndaki likiler..161 izelge 4.15. Alglanan Risk-Cinsiyet Tanmlayc statistikler..162 izelge 4.16. Alglanan Risk-Cinsiyet Farkllklar.162 izelge 4.17. Alglanan Risk-rn Sahiplii Tanmlayc statistikler163

xi

izelge 4.18. Alglanan Risk-rn Sahiplii Farkllklar...164 izelge 4.19. Alglanan Risk rn Kullanm Sresi likileri...164 izelge 4.20. 16 Temel Kiilik zellii (Sixteen Personality Factor) le Alglanan Riskler Arasndaki likiler 1165 izelge 4.21. 16 Temel Kiilik zellii (Sixteen Personality Factor) le Alglanan Riskler Arasndaki likiler 2167 izelge 4.22. Be Genel Kiilik Eilimi le Alglanan Riskler Arasndaki likiler..169 izelge 4.23. abuk Etkilenen-Duyguca Dengeli Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler...171 izelge 4.24. abuk Etkilenen-Duyguca Dengeli Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri...172 izelge 4.25. Ciddi, Tedbirli-Cokulu Spontan Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler...173 izelge 4.26. Ciddi, Tedbirli-Cokulu Spontan Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri...174 izelge 4.27. Tehlikelere Duyarl-Giriken Gz pek Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler..175 izelge 4.28. Tehlikelere Duyarl-Giriken Gz pek Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri...176 izelge 4.29. zm Ynelimli-Dnce Ynelimli Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler..178 izelge 4.30. zm Ynelimli-Dnce Ynelimli Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri...179 izelge 4.31. Geleneksel, Muhafazakr-Deiimlere Ak Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler..180 izelge 4.32. Geleneksel, Muhafazakr-Deiimlere Ak Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri..181 izelge 4.33. Katlmc-Bireysel Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler ..183 izelge 4.34. Katlmc-Bireysel Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri....184

xii

izelge 4.35. Da Dnk- e Dnk Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler...186 izelge 4.36. Da Dnk- e Dnk Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri...187 izelge 4.37. Rahat Sabrl-Gergin Sabrsz Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler...189 izelge 4.38. Rahat Sabrl-Gergin Sabrsz Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri...190 izelge 4.39. Baml Pasif-Bamsz Saldrgan Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler...191 izelge 4.40. Baml Pasif-Bamsz Saldrgan Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri...192

GR
Toplumsal yapda meydana gelen deiim ve dnmler bilginin insan davranndaki ilevini ve nemini arttrmtr. Bireylerin karar alma srelerinde bilgiye atfettikleri deerin artt ve bireylerin belirsizlikten ve risk almaktan kand yeni bir dnem yaanmaktadr. Drucker1, gnmzde bilginin anlaml tek kaynak olduunu ve geleneksel retim faktrlerinin ortadan kalkmadn ancak arka plana dtklerini ve bilgi olduktan sonra kolaylkla elde edilebileceklerine belirterek deien bu srete bilginin ekonomik ayn zamanda sosyolojik adan nemini vurgulamaktadr. Bilgi ve bilgiye atfedilen bu deer, tketim davrannda da byk nem kazanmtr. Tketicilerin, satn alma-almama kararlar, satn alma ncesi ve sonras yaanmas olas durumlar, bilgi tarafndan ekillenen sreler haline gelmitir. Belirsizlik ve risk, ou zaman tketici asndan istenmeyen/kanlmas gereken kavramlar olarak grlmeye balanmtr. Bu balamda risk ve belirsizlik kavramnn tketicinin bak asyla ele alnmas, tketicilerin alternatifler arasndan yaptklar seimlerin anlalmas iin byk nem tamaktadr. Pazarlama alannda, birok disiplinde olduu gibi risk zerine yazlm geni literatr bulunmaktadr. Ancak risk kavram tketici davranlar asndan ele alndnda, farkl disiplinlerden nemli lde ayr ynleri ve inceleme yntemleri olduu grlmektedir. Risk ve belirsizlik kavram tketici davranlar alma alannda, tketicilerin rnleri, hizmetleri ve hatta fikirleri tercih etme-benimsemekullanma-kullanmama vb. konularda nemli arla sahip bir belirleyici olarak ele alnmaktadr. Tketicinin davrann kavrayabilme asndan, belki de en nemli fakat anlalmas ve tketimle var olan ilikisinin ortaya konmas en zor olan dier bir kavram da kiiliktir. Bu manda bireyin davranlarnn arkasnda yatan beklide en

Peter DRUCKER, Kapitalist tesi Toplum, nklp Kitabevi, eviri: B. orak, stanbul, s.66, 1994,

nemli faktr olan kiilik, bireyin tm davranlarn belirledii gibi ayn zamanda tketim davrannn da ekillendiricisi olarak grlebilir. Tketici davran erevesinde bireylerin algladklar riskler ve bireylerin kiilikleri tketim davrann anlamada byk neme sahiptir. Bireylerin farkllklar kiiliklerini kiilikleri de farkl davran, alglay biimlerini ortaya koymaktadr. Bireylerin satn almaya ilikin algladklar riskler ile kiilikleri arasndaki iliki bir ara kesit oluturmaktadr. Bu anlamda bu nemli ara kesitin ortaya konmas tketici davranlar asndan byk nem tamaktadr. Bu noktadan hareketle, bireylerin kiilik zelliklerinden kaynaklanan alglanan risk farkllklarnn tketici davranlar asndan incelenmesi amacyla bu tez almas yaplmtr. alama be blmden olumaktadr. Birinci blmde tketici davran kavram tanmlanm ve tketici davranlarna etki eden faktrler genel hatlar ile ele alnmtr. kinci blmde kiilik kavram ele alnm bu kapsamda tanm ve teorilere yer verilmitir. nc blmde alglama kavram ve alglanan risk kavram ele alnmtr. Drdnc blmde farkl kiilik zelliklerine sahip bireylerin dizst bilgisayar satn alma davranlarna ilikin algladklar riskleri tketici davran erevesinde incelemek amacyla niversite rencileri ile yaplan nicel bir aratrmaya yer verilmi ve beinci blmde aratrmann sonular deerlendirilmitir.

B R NC BLM

TKET C DAVRANII VE TKET C DAVRANIINA ETK EDEN FAKTRLER

1.1. Tketici Davran ile lgili Temel Kavramlar ve Tanmlar ada pazarlama eylemeleri, tketicinin ihtiya ve isteklerinin tatmin edilmesini amalar. Tketicinin nasl tatmin olacana ya da olamayacana etki eden faktrlerin incelenmesi ve bilinmesi gerekir. Tketici davrannn tutarl bir biimde anlalmas, pazarlama stratejilerinin uzun dnemde baarl olabilmesi iin byk nem tamaktadr. Aslnda tketici davrannn anlalmas, ada pazarlama anlay ve uygulamalarnn temelini oluturmaktadr. 2 Gnmzde tketim, fizyolojik ihtiyalar tatmin etme srecinden ok psikolojik tatmini salayan, evremiz ve d dnya ile kurduumuz iletiimin temelini oluturan bir iletiim arac olarak karmza kmaktadr.3 Pazarlama tarihinin balangcnda, tketici gruplar sosyo-ekonomik kategorilere blnyor, bylece belirli tketim mallarnn bu gruplara daha doru bir ekilde ulamas salanyordu. Oysa ada pazarlama, sosyo-ekonomik gruplarn tanmlanmasndan te, yeni yaam tarz ve yaam evresi kategorilerinin ve paylalan ilgi ve esin kaynaklarnn adlandrlmasna doru yn deitirmitir. Bu deiim pazarn nesnel bir adan deil de, tketicinin penceresinden deerlendirilmesi ynnde bir yaklam olduu iin nemli bir gelimedir. Tketici artk tketim ideolojisinin pasif bir kurban olarak dnlmemekte, retilen mallarn seiminde ve kullanlmasnda, nasl hareket edecei nceden belirlenemeyen nemli bir karar verici olarak grlmektedir.4
2

Yavuz ODABAI, Glfidan BARI, Tketici Davran, MediaCat Yaynlar, 2.Bask, stanbul, s.20, 2002 3 Erdoan KO, Tketici Davran ve Pazarlama Stratejileri: Global ve Yerel Yaklam, Sekin Yaynclk, 1.Basm, Ankara, s.19, 2007 4 Robert BOCOCK, Tketim, Dost Kitabevi Yaynlar, kinci Basm, Trkesi; rem Kutluk, Ankara, s.37, 2005

1.1.2.

htiyalar ve stekler

htiya: Bireyde fizyolojik ve psikolojik dengenin bozulmas ile eksiklik ortaya kmaktadr ve bu eksiklik durumu ihtiyalar meydana getirmektedir. htiyalar ise hedefleri belirlemekte ve hedefe ynelik davranlara neden olmaktadr.5 zellikle yokluu hissedilen ihtiya, hayatta kalmak ve kendimizi iyi hissetmek asndan nemli ise, yokluun oluturaca gerilim daha kuvvetli hissedilir. Bu nedenle ihtiyalar tketicileri harekete geirir, baka bir ifadeyle tketicileri bu ihtiyalar karlamaya gdler.6 nsanlar baz eyleri, kendi deer, ama ve ihtiyalarn ierdiinde, kendileri ile kiisel olarak ilikili alglarlar. Bu iliki, bireylerin gdlerini, bilgi ilemeye, karar almaya ve aksiyonda bulunmaya atelemektedir.7 Tm bireylerin ihtiyalar vardr. Bu ihtiyalarn bazlar doutan, bazlar ise sonradan kazanlmtr. Doutan gelenler, fizyolojiktir. Fizyolojik ihtiyalar, yiyeceklere, suya, havaya, giysilere, korunmaya ve cinsellie olan ihtiyalar iermektedir. Biyogenetik bu ihtiyalarn biyolojik hayat desteklemelerinden dolay, bu ihtiyalar birincil ihtiyalar veya gdler olarak dnlmtr. Sonradan kazanlm ihtiyalar, kltrmze veya evremize verdiimiz tepkilerle rendiimiz ihtiyalardr. Bu ihtiyalar, z sayg, saygnlk, ballk, g ve renme gibi ihtiyalar ierebilir. Sonradan kazanlm ihtiyalar genel olarak, psikolojik olduklar iin ikincil ihtiyalar veya gdler olarak dnlmtr.8 htiyalar bir baka ekilde yle snflanabilirler; (1) Sosyal ve asosyal ihtiyalar veya (2) Fonksiyonel, sembolik ve hazc (hedonik) ihtiyalar.9 Hintlilerin Nirvana retisine gre; Acnn kayna ihtiyatr, ihtiya ortadan kaldrlrsa ac son bulur. Tketici yaam boyunca acdan uzaklap hazza ynelmektedir. Haz arttka ac azalmaktadr. Bu durumda pazarlamaclara den

A.Can BAYSAL, Erdal TEKARSLAN, Davran Bilimleri, .. letme Fakltesi Yaynlar, Yayn No:275, stanbul s. 101, 1998 6 ODABAI, BARI, a.g.e., s.21 7 Wayne D.HOYER, Deborah J. MACLNN S, Consumer Behaviour, Houghton Mifflin Company, Third Edition, Boston-New York, s.60, 2004 8 Leon G. SCH FFMAN, Leslie Lazar KANUK, Consumer Behaviour, Pearson Prentice Hall, nternational Edition (Eighth Edition), USA, s.89, 2004 9 HOYER, MACLNN S, a.g.e, s.62,

grev, pazarlama programn tketiciler iin haz alacak hale getirmektir. Bu baarlmazsa pazarlama program cezalandrma arac haline dnr ve tketici sata konu olan mal ve hizmetten uzaklar.10 stek; hissedilen ihtiyac karlamak amacyla alternatifler arasndan tercih edilendir. htiya bir nesneye ynelmedii mddete spesifik bir zellik tamaz. Bir nesneye yneldiinde ise satn alma arzusu ile birlikte, ihtiya istee dnr ve ancak bu durumda ekonomik olarak geerli bir sonu dourur.11 1.1.3. Tketici, Mteri ve Ticari Mteri Tketici: Tketiciler, tketici davrannda anahtar unsurdur. Tketiciler, ihtiyalar olduunu hatrlar ve bu ihtiyalarn karlayabilecek rnler arar, ihtiyalarn tatmin etmek iin rnleri kullanrlar.12 Tketici, kiisel arzu, istek ve ihtiyalarn karlamak iin pazarlama bileenlerini satn alan ya da satn alma gcnde olan gerek bir kiidir.13 Mteri ise belirli bir maazadan ya da irketten dzenli bir ekilde alveri yapan kii olarak tanmlanabilir. Ayrca ticari amala rn veya hizmet satn alan mterilere ise ticari mteri denmektedir.14 Tketiciler, pazarda rn ve hizmetleri satn alma amalarna gre iki ana grupta snflandrlabilirler:15 (1) Nihai Tketiciler; Kiisel veya ailevi ihtiyalar iin rn veya hizmet satn alan tketicilerdir. (2) Endstriyel veya rgtsel Tketiciler ise; rettikleri rnlere eklemek veya retim srelerini desteklemek ve yeniden satmak gibi amalarla satn alan tketicilerdir.

10

mer TORLAK, Remzi ALTUNIIK, uayp ZDEM R, Modern Pazarlama, Deiim Yaynlar, Gelitirilmi kinci Bask, stanbul, s.68, 2002 11 ODABAI, BARI, a.g.e., s.22 12 William D.WELLS, David PRENSKY, Consumer Behavior, John Wiley&Sons, Inc.,USA, s.5, 1996 13 Ahmet Hamdi SLAMOLU, Tketici Davranlar, Beta Yaynlar, 1.Basm, stanbul, s.5, 2003 14 ODABAI, BARI, a.g.e., s.20 15 smet MUCUK, Temel Pazarlama Bilgileri, Trkmen Kitabevi, 1.Basm, stanbul, s.39, 2002

1.1.4. Tketim Kavram Tketim kavramn, belirli bir ihtiyacmz tatmin etmek amacyla bir rn veya bir hizmeti, edinme, sahiplenme, kullanma ya da yok etme olarak tanmlamak mmkndr. Bu fiili gerekletiren birey ise tketici olarak adlandrlabilir.16 Tketim, farkl zamanlarda, farkl gruplar tarafndan, farkl anlamlar verilen, ok ynl ve artlara bal bir olgudur.17 Baz aratrmalarda tketim olgusu hazc tketim ve faydac tketim bak asyla ile incelenmitir.18 Tatlar, sesler, kokular, baklar ve dokunmaya ilikin olan ve kiinin kendini ifade etmesi iin kulland tercihler kiiye zeldir ve hazc tketimin temel motifleridir.19 Hedonizm bir zevk araydr ve genel kanya gre zevkin tercihinden beri bizleri hedonist yapmtr. Hedonizm hayatmzn bir paras haline gelmitir.20 Tketimin ounlukla haz araycl tarafndan ynlendirildii sylenebilir. Kltr, pazar aktrleri tarafndan ynlendirilmekte, pazar bireyler arasndaki ilikileri dzenlemekte; hazclk ta ada yaamda belirli niteliklerin edinilmesini belirlemektedir (sahiplenme ve kendini ifade gibi).21Bu nedenle tketimin, sadece gereksinimlere deil, ama gittike artan bir ekilde, arzulara dayanan bir olgu olduu sylenebilir.22 Tketici davranlar alma alannn temel nermelerinden biri; insanlarn sklkla rnleri ne ie yaradklar iin deil, ne anlama geldikleri iin satn aldklardr. Bu prensip rnlerin esas fonksiyonlarnn nemsiz olduunu ifade etmemekle birlikte, aksine rnlerin hayatmzda oynadklar roln, stlendikleri grevlerin de tesine dayandn ifade etmektedir. Bir rnn daha derin anlamlar, rnn benzer dier rn ve hizmetler arasnda (her ey eit olduunda) gze

16

Yavuz ODABAI, Tketim Kltr; Yetinen Toplumun Tketen Topluma Dnm, Sistem Yaynclk, 1.Basm, stanbul, s.4, 1999 17 Maggie ANDREWS, Mary M.TALBOT, All Her World and Her Husband, Cassell, New York, s.3, 2000. 18 ODABAI, BARI, a.g.e., s.24 19 Muazzez BABACAN, Hedonik Tketim ve zel Gnler Alverilerine Yansmas, 6.Ulusal Pazarlama Kongresi Bildiri Kitab, Erzurum, s.99, Haziran-Temmuz 2001 20 John OSHAUGHNESSY, Nicholas Jackson OSHAUGHNESSY, Marketing, The Consumer Society and Hedonism, European Journal of Marketing, 36, 5/6,s.528, 2002 21 Yavuz ODABAI, Post Modern Pazarlama; Tketim ve Tketici, MediaCat Yaynlar, 1.Basm, stanbul, s.89, 2004 22 BOCOCK, a.g.e., s.13

arpmasna yardmc olabilecektir ve insanlar bastrlm ihtiyalarn ierecek imaja (hatta bir kiilie) sahip markalar seecektir.23 Bilindii zere, bugn bir ticari markann pazarlama stratejileri mteriler ile ilikiler ina etme zerine vurgu yapmaktadr. Bu ilikilerin yaps eitlilikler gsterebilmekte ve bu balar rnlerin bizler iin olas baz manalarn anlamamza yardmc olmaktadr. Bir bireyin bir rn ile arasnda olmas muhtemel baz iliki tipleri yledir :24 Benlik likisi: rn kullanclarn kimliklerini saptamaya yardmc olur. Nostaljik liki: rn bireyin gemii ile kendisi arasnda balant kurar Karlkl Ballk: rn kullanclarn gndelik rutinlerinin bir parasdr. Sevgi: rn scaklk, tutku veya dier gl duygular gibi duygusal balar kurmay salar.

1.1.5. Tketici Davran Tketici davran, bireylerin deerli kaynaklarn (zaman, para, aba), tketimle ilgili unsurlar zerine harcamaya nasl karar verdikleri zerine odaklanr.25Tketici davran, tketicinin ihtiya hissetmesi anndan balayarak ihtiyacn karlamak iin satn ald mal ve hizmeti kullanmas, daha sonra ondan salad fayday deerlendirmesine kadar geen bir sre olarak pazarlamaya konu olmutur. Tketici davranlarn kavramada aydnlatc olan nemli bir ayrm, tketicinin satn alma karar ve satn alma davrannn farkl sreler olmasdr.26 Tketici davran bilim dal, birok alan kapsar. Bireylerin veya gruplarn seimlerini, satn almalarn, rnleri kullanmlarn veya kullanmamalarn, istek ve ihtiyalarn tatmin edecek hizmetleri, fikirleri veya deneyimleri kapsayan sreleri ieren, bir alma sahasdr. Tketiciler birok ekilde olabilirler; annesine pokemon kartlar almas iin yalvaran sekiz yandaki bir ocuktan, byk bir irkette
23

Michael R. SOLOMON, Consumer Behavior:Buying, Having And Being, Sixth Edition,Pearson Prentice Hall, nternational Edition, United States of America, s.39, 2004 24 SOLOMON, a.g.e, s.14-15 25 SCH FFMAN, KANUK, a.g.e., s.8, 26 TORLAK, ALTUNIIK, ZDEM R, a.g.e., s.65.

milyonlarca dolar tutarnda bilgisayar sistemi almaya karar veren bir yneticiye kadar snflandrlabilirler.27

1.1.5.1. Tketici Davrannda Bulunan Farkl Roller Rol teorisi yaklam, ou tketici davrannn bir oyundaki hareketlere benzedii grndedir. Oyunda olduu gibi, her tketicinin, iyi bir performans iin izgileri, aksesuarlar, giymek iin kostmleri vardr. nk insanlar birok farkl rollerde bulunabilirler, bazen tketim kararlarn deitirebilirler. rnleri ve hizmetleri deerlemek iin kullandklar ltler rollerinden birinden dierine tamamen farkl olabilir.28 Tketici davran srecinde farkl roller bulunmaktadr. Tketici bu rollerden farkl bileimler ortaya karabilir. Baz satn alma durumlarnda her rol iin ayr bir birey gerekirken, baz durumlarda tm roller bir bireyde toplanabilmektedir. Genel olarak tketici karar veren birim olarak grlmektedir. Belirli bir satn alma gz nnde tutulursa olas roller be balk altnda incelenebilir:29 1. Balatc: Baz istek ve ihtiyalarn karlanmadnn farkna varan ve bu durumun deimesi iin satn almay teklif eden kiidir. 2. Etkileyici: Bilinli ya da bilinsiz bir ekilde baz davranlaryla ve szleriyle; satn alma kararn, satn alma davrann, rn ya da hizmetin kullanmn olumlu ya da olumsuz olarak etkileyen kiidir. Bu durumda etkileyici kiinin grleri, arlkl olarak deerlendirilir. 3. Karar Verici: Son seimi kabul ettirme konusunda maddi g ve otoritesi olan kii karar vericidir. 4. Satn alc: Satn alma eylemini gerekletiren kiidir. 5. Kullanc: Satn alnan rn ya da hizmeti tketen, kullanan kiidir.

27 28

SOLOMON, a.g.e, s.7 SOLOMON, a.g.e, s.7 29 ODABAI, BARI, a.g.e., s.34-35

1.1.5.2. Dinamik Bir Sre Olarak Tketici Davran Tketici davran bilimi, almalarnn erken safhalarnda tketici ve retici arasnda satn alma esnasndaki etkileimin vurgulanmasn yanstan, alc davran olarak belirtilmitir. ou pazarlamac, tketici davrannn dinamik bir sre olduunun ve sadece satn alma esnasnda paray veya kredi kartn teslim etmekten ibaret olmadnn farkna varmtr.30
ekil 1.1. Tketim Sreci Esnasnda Ortaya kan Baz Konular

Tketicilerin Bak Acs Satn Alma ncesi Konular Bir tketici bir rne ihtiya duyduuna nasl karar verir? Alternatif seenekler hakknda bilgi renmek iin en iyi bilgi kaynaklar nelerdir?

Pazarlamaclarn Bak As

Tketicilerin rnlere kar tutumlar nasl ekillenir ve/veya nasl deiir? Hangi rnlerin dierlerine gre daha stn olduuna dair tketiciye ne ipucu verir?

Satn Alma Konular

rn elde etmek stresli yoksa memnuniyet verici bir deneyimi? Satn alma tketici hakknda ne sylyor?

Zaman basks veya maaza tehiri gibi durumsal faktrler tketicilerin satn alma kararn nasl etkilemektedir?

Satn alma Sonras Konular

rn memnuniyet salar m veya vaat ettii fonksiyonlar yerine getirimi? Sonu olarak rn nasl satlabilir/elden karlabilir ve bu davrann evresel sonular nelerdir?

Bir tketicinin bir rnden tatmin olup olmayacan ve bu rn tekrar satn alp almayacan ne belirler? Bu kii rn ile ilgili deneyimlerini bakalarna anlatacak m ve onlarn satn alma davranlarn etkileyecek mi?

Kaynak: Solomon, Michael R., Consumer Behavior:Buying, Having And Being, Sixth Edition,Pearson Prentice Hall, nternational Edition, United States of America, 2004,s.8

Deiim; iki veya daha fazla rgt veya kii arasnda deerli bir eyleri alma veya verme ii, pazarlamann nemli bir unsurudur. Deiim, tketici davrannn nemli bir paras olmasna ramen, daha kapsaml grler; tketicinin satn alma ncesinde, satn alma esnasnda, satn alma sonrasndaki konular ieren, btn

30

SOLOMON, a.g.e, s.8

10

tketim srecini vurgulamaktadr. ekil 1.1.de tketim srecinin her aamasnda bulunan konularn bazlar aklanmaktadr.31 Baka bir bak asyla deerlendirildiinde; birey olarak tketiciler, tketici gruplar ve daha geni anlamda toplum zaman boyunca srekli olarak deimekte ve gelimektedir. Bu durum tketici davran almalar iin ayn zamanda pazarlama stratejileri gelitirmek iin de nemli anlamlar ifade etmektedir. Tketici davran almalarnda zerinde durulmas gereken bir nokta da, tketici davranlar hakknda genelleme yapmann ounlukla belirli zaman dilimleri, belirli rnler ve bireyler veya gruplar iin snrl olmasdr. Bu sebeple tketici davranlar alannda alanlar, teorileri ve aratrma bulgularn genellememe konusunda dikkatli olmaldrlar. Pazarlama stratejisi gelitirme konusunda, tketici davranlarnn dinamik yaps, ayn pazarlama stratejisinin tm rnler, pazarlar ve endstriler iin her zaman geerli ve iler olmas beklenmemesi gereini ima etmektedir.32

1.1.5.3.Tketici Davrannda Bireyler Aras Farkllklar Tketici davrannn bireyden bireye farkllk gstermesi zellii kiisel farkllklarn doal sonucu olarak kabul edilmelidir. Tketici davrann anlamak iin, kiilerin neden farkl davranlarda bulunduunu anlamak gerekmektedir.33 Kiiler, hayata bak alar asndan dier bireylerden ayrlabilirler. Kiileri harekete geiren gdler, eitlilik ve iddet bakmndan farkllk gsterebilmektedir. Bununla birlikte insanlar birbirlerinden farkl amalara sahip olabildikleri gibi, ayn amalara sahip bireyler, amaca ulamak iin farkl yollar tercih edebilmektedir.34 Bireyler aras kiisel farkllklar, bireylerin tm davranlarnda olduu gibi tketim davranlarnda da doal olarak farkllk gsterecektir. letmelerin pazarlama stratejilerini, bu farkllklar gz nne alarak ina etmeleri, hedef tketici

31 32

SOLOMON, a.g.e, s.8 J.Paul PETER, Jerry C.OLSON, Consumer Behaviour and Marketing Strategy, 4.th. Edition, Times Miror Higher Education Group, United States of America, s.11-12, 1996 33 ODABAI, BARI, a.g.e, s.36 34 Erol EREN, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, Beta Yaynlar, Geniletilmi 9. Bask, stanbul, s.91, 2006

11

kitlesinin ihtiyalarnn en uygun dzeyde karlanmasnda son derece nem tamaktadr. 1.1.5.4.Gdlenmi Bir Davran Olarak Tketici Davran Tketici davran bir amac gerekletirmeye ynelik gdlenmi davrantr. Gerekletirilmek istenen ama ise, karlanmad zaman gerilim oluturan arzu ve istekleri tatmin etmektir. htiyacn karlanmasnda davrann kendisi bir ara iken, ihtiya ve isteklerin tatmin edilmesi ise amatr.35 1.1.5.5.Tketici Davrannn D Faktrlerden Etkilenmesi Tketici davrannn d faktrlerden etkilenme zellii, tketici davrannn hem deiebileceini hem de uyum salayacak bir yapya sahip olduunu kabul etmektedir.36

35 36

ODABAI, BARI, a.g.e., s.30 ODABAI, BARI, a.g.e., s.35

12

1.2. Tketici Davran Modeli ve Tketici Davranna Etki Eden Faktrler 1.2.1. Tketici Davran Modeli Tketici davranlarn aklamak amacyla birbirinden farkl modeller ne srlmtr. Tm modellerin ve yaklamlarn ortak noktas, tketici davranna etki eden deikenlerin gruplanmasdr.37
ekil 1.2. Tm hatlaryla Tketici Davranlar
Deneyimler ve Kazanmlar

DISAL FAKTRLER Kltr Alt kltr Demografikler Sosyal Stat Referans Gruplar Aile Pazarlama Aktiviteleri

Problemin Tanmlanmas BENL K VE YAAM B M stekler htiyalar Bilgi Arama Alternatif Deerleme ve Seme Alveri Yeri Seimi ve Satnalma Satnalma Sonras Sre

SEL FAKTRLER Alglama renme Hafza Gdlenme Kiilik Duygular Tutum Deneyimler ve Kazanmlar

Kaynak:Hawkins, Best, Coney, Consumer Behavior:Building Marketing Strategy, Seventh Edition, McGraw-Hill Companies, nternational Edition, United States of America 1998, s.26

37

ODABAI, BARI, a.g.e, s.48

13

En basit anlamda model gerein grnm olarak tanmlanabilir. Model; bir olayn ortaya k srecini veya olaylar arasndaki ilikileri mantkl olarak gsteren dnce yoludur. Model; nesneler, alglanan fikir ve dnceler, olgu ve olaylar arasndaki ilikilerin bir benzeri, taklidi veya temsilidir. Modelin amac bir olayn olu biimini tm aklyla ortaya karmaktr. Konu, tketici davranlar asndan ele alndnda, tketici davran modeli; tketicilerin satn alma faaliyetlerini nasl gerekletirdiklerini ve bunlarn ortaya k ekillerini tanmlayan ya da aklayan mantk yolu olarak tanmlanabilir. Modeller bilimsel anlamda ama deil; betimlemeye (tasvir etmeye), analiz etmeye ve tahminlerde bulunmaya hizmet eden dnce aralardr.38 Bu balamda tketici davranlarn aklamak ve tketici davranlarna etki eden faktrleri bir sre, bir yap olarak ortaya koymak iin ekil 2deki modelden faydalanlmtr. Bu modelde tketici davranlarna etki eden faktrler isel ve dsal faktrler ayrmna tabi tutulmu ve tketici satn alma davran ile ilikilendirilerek tketici davranlarnn incelenmesi asndan btncl bir yap oluturulmutur. Tketici davranna etki eden faktrlerin aklanmasna gemeden nce, tketici satnalma davrann aklamak, bu faktrlerin anlalmas asndan daha faydal olacaktr. 1.2.1.1.Tketici Satn Alma Davran Tketicilerin ihtiyalarn, eksiksiz olarak tatmin etmeye ynelik ok eitli abalar bir takm basamaklarda kategorize edilebilir. Tketici olarak, (1) Tatmin edilmesi gereken bir ihtiyacn farkna varma. (2) htiyac tatmin etmesi muhtemel alternatifleri arama. (3) Alternatifleri deerlendirme ve en iyi olan seme. (4) Satn alma ve deerlendirilen alternatifi kullanma.39 Tketici, bir ihtiyacn farkna varlmasndan sat sonras deerlendirmeye kadar bir dizi karar verir. Bu karar dizisine satn alma karar sreci denmektedir. Tketici bir ihtiyacn varln, nceden mevcut olan dengenin bozulmasyla fark eder. Sonrasnda bu ihtiyacn karlayabilecei alternatifleri belirler. Alternatiflerin listesini zihninde oluturduktan sonra bunlar fayda-maliyet ve kolaylk-zorluk alarndan deerlendirir. Davranlar, zihinsel faaliyetlerin eylemlere yansmasdr.
38 39

SLAMOLU, a.g.e., s.9 WELLS, PRENSKY, a.g.e., s.37

14

Tketici karar alma srecinin doal sonucu da satn alma davrandr. Birok faktrn etkisinde kalan satn alma davran baskn olan faktre gre deiiklikler gsterecektir. Dolaysyla tketicilerin her trl alverilerinde, srekli olarak ayn davran sergilemeyecekleri kesinlikle sylenebilir. Tketiciler, zaman iinde baz deikenlerin etkisiyle baz davranlar alkanlk haline getirebilirler ya da farkl zamanlarda farkl kimliklerle ortaya kabilirler.40

40

TORLAK, ALTUNIIK, ZDEM R, a.g.e., s.69

15

1.2.2. Tketici Davranna Etki Eden Faktrler Tketicilerin satnalma kararlarn alrken, hangi faktrlerden ne ynde, nasl etkilendiklerini anlamak nemli bir konudur. Tketici davran, ncelikle bir insan davrandr. Dolaysyla bireyi etkileyen her faktr, onun satnalma davrann da etkileyecektir. Tketici davran aniden ve ayn hzda oluan bir eylem deil, bir sretir. Bu srecin birtakm i ve d faktrlerden etkilenmesi kanlmazdr.41

1.2.2.1.Dsal Faktrler 1.2.2.1.1. Kltr Kltr kelimesinin, kken itibariyle bakmak veya yetitirmek anlamna gelen, klasik Latin fiillerinden olan colere veya cultura dan geldii kabul edilir. Kltr terimi sosyal bilimlerde ounlukla bilgi, iman ve adetleri iine alan bir kaltm olarak tanmlanmaktadr. Kltr tanmlar ierisinde en kkl olan ve bakalar tarafndan sk sk kullanlan E.B.Taylorun tanmdr. Taylora gre kltr bilgiyi, iman, sanat ve ahlak, rf ve adetleri bireyin bal olduu bir cemiyetin yesi olmas sebebiyle kazand alkanlklar ve btn maharetleri iine alan karmak bir btndr.42Kltr, bireylerin oluturduu deerler sistemi ile ahlak, inan, sanat gelenek ve greneklerin bir bileimidir. Kltr, bireyin istek ve ihtiyalarn belirleyen nemli bir unsurdur.43 Pazarlamaclar kltrde meydana gelen deimelerin nasl olutuunu anlamaya alrlar. Dnya zerinde var olan birok kltrde zaman ierisinde deiimler yaanmaktadr. rnein, gnmzde insanlar spor, tatil ve kamp gibi aktiviteler yaparak kendilerine daha fazla zaman ayrma eilimindedirler. Bunun farknda olan pazarlamaclar da tketicilerin bu arzularn tatmin edebilmek iin sunduklar rn ve hizmetlerde dzenlemeler yapmak zorunda kalmaktadrlar.44

41 42

SLAMOLU, a.g.e, s.52 lhan ERDOAN, letmelerde Davran, stanbul niversitesi letme Fakltesi Yaynlar, Yayn No: 272, stanbul, s.115-117, 1997 43 Sabiha KILI, Aykut GKSEL, Tketici Davranlar: ndirim Kartlarnn Tketici Satn alma Karar Sreci zerindeki Etkisine Dair Ampirik Bir alma, Standart Teknik Ekonomi Dergisi, Mays, 2004. 44 Murat AKIN, Gnmzde Kullanlan Nihai Tketicinin Satn alma Davran Modelleri, Pazarlama Dnyas Dergisi, Yl:12, say:68, s.28, Mart-Nisan

16

Kltrel deerlerin yerini alabilecek ya da onlar tanmlayabilecek tketim kalplar oluturmak pazarlamaclar iin nem tamaktadr. rnein ramazan sofrasnda suya ya da hurmaya ikame bir iecek veya yiyecek; mezuniyet hediyesi olarak bir dolmakalem; doum hediyesi olarak ksmetin yerini alabilecek altn, kltr deerleri ile uyumlu tketim kalplar sunmaktadr. Kltr deerleri ekil 3de grld gibi deiik biimde ortaya kmaktadr.45 ekil 1.3. Kltr Deerleri
Bakalarna ynelik deerler Toplumun insanlar arasndaki ilikilere bak.

evreye ynelik deerler

evre ilikilerinden yansyan deerler

Tketim Satn Alma

Bireye ynelik deerler

Toplum yaamna ve kii amacna ynelik deerler

Kaynak: Hamdi slamolu, Tketici Davranlar, Beta yaynlar, s.163, 2003

Kltr bir toplumu oluturan en kk sosyal yapdan en karmak sosyal yapya kadar pek ok alanda etkili olur. rnein, bir toplumdaki en nemli kltrel elerden biri olan aile pazarlama sahasnda olduka nem kazanmtr. Toyne ve Walters (1989), sz konusu kavramn zaman iersinde kltrden kltre ve belirli bir kltr iersinde deiiklik gsterdiini ifade etmektedirler. Bu gelimeler Aile Hayat Erisi kavramnn pazarlamaclar iin en az rn Hayat Erisi kavram kadar nemli ve kullanlr olmasna yol amtr.46 Kltr uyumlatrlabilir bir unsurdur. Bu balamda toplumun deerleri zerine ina edilmi pazarlama stratejilerinin de uyumlatrlabilir olmas gerekir.
45 46

SLAMOLU, a.g.e., s.163 Tun EREM, .Baybars TEK, A.Ercan GEGEZ, Deniz BR, Global Pazarlarda Pazarlama Stratejilerinin Tasarm ve Uygulanmasnda Kltrel Etkileimin Rol, <http://www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/deniz4.pd> , s.10, (05.01.2009)

17

Kltr tketicilerin niin satn aldklar zerinde son derece etkilidir. Kltr, bir toplumda bireylerin zellikli mallar satn almalarn bununla birlikte tketimin yapsn, bireylerin karar alma srelerini ve iletiimlerini etkilemektedir.47

1.2.2.1.1.1.Alt Kltr Bir lke veya ulusun kltrnden sz edildiinde genel kltr dnlr. Sz konusu lkenin veya toplumun hkim inanlar, deerleri, hareket tarzlar ve yaptrmlarnn trleri genel kltr meydana getiren paralardr.48Alt kltr farkl etnik deerleri, beeni ve ilgileri temsil eder. Alt kltr tketicilerin giyim tarzlarn, elence, yeme-ime ve mesleki tercihlerini etkiler.49 Her kltr iinde barndrd alt kltrlerden meydana gelmektedir. Ayn deer yarglarn kabul etmi bireyler, aralarnda paylatklar ortak yaam deneyimlerine gre farkl alt kltrler oluturmaktadr. Pazarlamaclar genellikle alt kltrn istek ve ihtiyalarna hitap edebilmek amacyla pazarlama programlarn ve rn tasarmlarn ayarlarlar.50 letmelerin hedef pazarn oluturan toplum ierisindeki alt kltrel gruplarn varl, zellikle satn alma glerinin artmasyla, bu kltrel gruplarn daha dourmaktadr.51 dikkatli bir ekilde takip edilmesi gereini

1.2.2.1.2. Demografikler 1.2.2.1.2.1.Ya Tketicilerin yaam sreleri ierisinde, deerlerinde, yaam biimlerinde ve tketim modellerinde tahmin edilebilir deiiklikler ortaya kar. 5 yandaki bir bireyin ihtiyalar, 20 yandaki bir bireyin ihtiyalarndan, 20 yandaki bir bireyin ihtiyalar da 65 yandaki bir bireyin ihtiyalarndan tamamen farkldr. nk farkl ya gruplarna dhil olan tketiciler, benzer deerlere, ihtiyalara ve davran modellerine sahiptirler ve toplulukta insanlar gruplamaya meyillidirler ve bylelikle
47

James F.ENGEL, Roger D.BLACKWELL, Paul W.MINIARD, Consumer Behavior, Seventh Edition, The Dryden Pres, U.S.A, s.66, 1993 48 ERDOAN, a.g.e., s.122 49 KILI, GKSEL, a.g.e., s.62 50 AKIN, a.g.e., s.28, 51 EREM,TEK, GEGEZ, BR, a.g.e., s.7

18

nemli pazar blmlerini oluturabilecek alt kltrler olutururlar. Ayrca farkl ya kategorilerindeki birey saylar, farkl doum oranlarndan dolay deiiklik gsterebilir ve bu da pazarlamada yeni frsatlar ortaya karabilir.52 nsanlar, hayatlar boyunca farkl mal ve hizmetler satn alrlar. Yaamlarnn ilk yllarnda bebek mamas yerler, byme ve olgunluk yllarnda daha ok yemek yerler ve sonraki yllarda zel diyet yemekleri yerler. Bireylerin elbiseleri, mobilyalar, elence ve oyunlar da yaarl ile ilgilidir.53

1.2.2.1.2.2.Cinsiyet Gnmzde alveriin sosyalleme arac olarak grlmesi, yalnzca kadnlara zg bir olgu olarak dnlmektedir. Erkekler de bu dnceyi dorular ekilde maazalar daha hzl bir ekilde dolamakta, etraflarna daha az baknmakta, dorudan ihtiya duyduklar rn ile ilgilenmekte ve denedikleri rnleri %65 oranla satn almaktadrlar, bu oran kadnlarda %25 kadardr. Ayrca yaplan gzlemlerde spermarketlerde deme yapan kiinin erkek olduu saptanmtr.54Kadnlar bir ienin iinde her eyi bir arada isterler. rnein bir iede ampuan ve sa kremi, bir kutuda iki far, be deitirilebilir bal sa kurutma makinesi, hem nemlendiren hem krklklar azaltan hem de cildi gzelletiren krem gibi.55 Erkekler kadnlara gre daha ok hedef odakldr. Kadnlar, mevcut evrelerinden daha fazla veri alma eiliminde iken, erkekler ise amalarna ulamalarna yardmc olacak, evrenin bir blmne odaklanma eilimindedir. Kadnlarn ve erkeklerin nasl alveri yaptklarn, inceleyen bir aratrmada, erkeklerin bir rne dokunmak iin ounlukla cezp edilmeleri gerektii, kadnlarn ise tevik edilmeden, hemen o rn yerinden aldklar bulunmutur. Erkekler rn bilgisini okumak isterken; kadnlar rnle daha kiisel seviyelerde ilgili olurlar.56

52

John C. MOWEN, Consumer Behavior, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, Fourth Edition New Jersey, s.739, 1994 53 Philip KOTLER, Pazarlama Ynetimi, eviren: Nejat Muallimolu, Beta Yayn Evi, Onuncu Baskdan eviri, s.167, 1999 54 ODABAI, BARI, a.g.e., s.259 55 Berenice KANNER, Kadnlar Ne ster?, eviren: Fsun Kamolu, MediCat Yaynlar, stanbul, s.178, 2003. 56 Philp KOTLER, Kevin Lane KELLER, Marketing Management, Twelfth Edition, Prentice Hall, New Jersey, s.256, 2006.

19

Bununla birlikte, baz kaynaklar kadn ve erkeklerin satn alma davranlar asndan gittike birbirine benzediini belirtmekte ve bunun nedeni olarak da kadnlarn eski yuva yapc rollerinden kp kendilerine alma hayatnda ve toplumsal yaamda bir yer elde etmeye almalar grlmektedir.57

1.2.2.1.2.3.Gelir Tketicilerin sahip olduklar gelirlerin bykl onlarn satn alma davranlarn etkileyen bir baka nemli faktrdr. Gelirin yksek olmas satn alma davranlarn tevik ederken gelirin dk olmas harcamay ksmay buna bal olarak satn alma davranndan kanmay veya satn alma eklini deitirmeyi beraberinde getirebilir. ktisat teorisinin temelinde tketicilerin gelirlerinin artmasyla harcamalarnn da artaca varsaym yatmaktadr. Gelir arttka harcamalar artacaktr ancak baz durumlarda gelirin artmaya devam etmesi harcamalardan ok tasarruf eilimini arttrabilir. Tketicinin reel gelirinin artmas, satn alma gccnn artmas anlamna gelmektedir. Bu balamda reel gelirde meydana gelecek artlar talep dzeyinde oluacak artlarn nedeni olacaktr.58

1.2.2.1.2.4.Meslek Tketicinin meslei, her eyden nce gelirini belirler. Ayrca, alma sresi, iine gidip gelmek iin harcad zaman ile bo zaman sresi ve bo zaman deerlendirme ekli de pazarlama asndan nemlidir.59Kiilerin sahip olduklar meslek satn alma davranlarn etkilemektedir. rnein bro ilerinde alan bir elemana gre srekli i grmeleri yapan bir ynetici, giyimine daha fazla nem verecektir.60

57 58

ODABAI, BARI, a.g.e., s.260 TORLAK, ALTUNIIK, ZDEM R, a.g.e, s.82 59 lhan CEMALCILAR, Pazarlama, Eskiehir ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 2. bask, Eskiehir, s.58, 1979, 60 Cemal YKSELEN, Pazarlama lkeler-Ynetim, Detay Yaynclk, 5.bask, Ankara,s.105, 2006

20

1.2.2.1.3. Sosyal Stat Sosyal stat kiinin davran dzlemi ierisinde bulunaca yeri belirten pozisyon veya sosyal durum olarak tanmlanabilir. Sosyal staty toplumun onaylad snrlara gre tanmlanm grevler-ilikiler topluluu olarak grmek mmkndr.61Bu balamda sosyal snf sosyal hiyerari iinde kiilerin derecelenmesi ilemi olup hiyerarik bir zellie sahiptir.62 Tketim, kiinin toplumsal hiyerari iindeki yerini belirleyici bir nitelik ve zellik tar. kincil ilikilerin hkim olduu toplumlarda, kiiler yesi grnmek istedikleri toplumsal katmann tketim normlarn uygulamakta ve bu normlara uygun den biim ve younlukta tketme abas iine girmektedirler.63 Tketicilerin alglarn etkileyen ve satn alma davranlarna yn veren etkenlerden biri de, tketicinin iinde yaad sosyal snftr.64Her stat grubunun farkl bir yaam tarz, yeme, ime, giyinme, elenme, ksaca tketme modelleri vardr.65 Sosyal snf olgusu, Amerikal sosyolog W.L.Warner tarafndan en kapsaml ve bilimsel ekilde incelenmitir. W.L.Warnerin Chicago niversitesi aratrma grubu bakan olarak yrtt almalar, pazarlamaclara k tutmutur. Warner in sosyal snf kavram; ayn toplumsal saygnla sahip, birbirleriyle ok sk ilikileri olan ve davransal beklentileri benzerlik gsteren kiilerin oluturduu bir sosyal yapy aklamaktadr.66 Sosyal snf, bir toplumun, aralarnda ayrcalk, snrllk, dl ve ykmllk bakmndan farklar bulunan, kendi ilerinde bir lde uyum gsteren iki veya daha ok tabakaya blnmesi olarak tanmlanabilir.67 Sosyal snf kavram gerekte karmak bir olgudur. Farkl alardan toplumun snflandrlmas yaplr ve snflara birbirinden deiik roller ve dller ngrlr, roller ve dller arasndaki deiiklikler belirlenir. rnein gelir ltne, yaplan iin trne, alnan eitime, sahip olunan zenginlie ve buna benzer birok deikene bal olarak toplum

61 62

ERDOAN, a.g.e., s.77-78 ODABAI, BARI, a.g.e., s.296 63 Cengiz YANIKLAR, Tketimin Sosyolojisi, Birey Yaynclk, stanbul, s151, 2006. 64 AKIN, a.g.e., s.29, Mart-Nisan 65 BOCOCK, a.g.e., s.16 66 ODABAI, BARI, a.g.e., s.296 67 SLAMOLU, a.g.e., s.177

21

snflara ayrlr. Baz sosyal sistemlerde farkl snflarn yeleri en geride yer alrlar ve bunlar sosyal pozisyonlarn hibir zaman deitiremezler.68 Sosyal snf tketici davranlarn tam olarak aklamamak ile birlikte, baz mal gruplar iin nemli roller oynayabilmektedir. Pazarlamac hedef setii sosyal snfn sembol ile markasn zdeletirebilirse, o sosyal snftaki tketicileri rne ya da markaya ekebilecei gibi, o sosyal snfa zenen tketicileri de rne ya da markaya ekebilir.69 Gsterii tketim ounlukla sosyal snf kavram ile ilikilidir. Gsterili olarak tketilen mallar, bu mallar tketen sahipleri asndan kendilerini bakalarna ifade etme biimi olduu iin byk bir nem tamaktadr. Bu mal ve hizmetlerin grnebilirlii, sahip olduklar mesajlarn iletilebilmesi ancak bakalar tarafndan grlebildii takdirde gerekleecei iin, kritik bir neme sahiptir70

1.2.2.1.4. Referans Gruplar Danma grubu, bir bireyin davranlarn biimlendirirken deerlerini ve bak alarn esas ald gruptur. Bir baka deile, danma grubu kiinin belirli bir durumda davrann ekillendirirken rehber olarak ald, gzlemledii ve nemsedii gruptur. Grup etkileimi tketici davranlar asndan ele alndnda, zellikle arkada gruplar, meslek gruplar, okul arkadalar gibi kk gruplarn, tketim olgusunu eitli ekillerde etkiledii grlr. Bu anlamda danma grubunun tketiciyi u ekillerde etkileyebildii sylenebilir71: 1. Tketicinin rnlerden ve markalardan haberdar olmasn etkiler 2. Tketicinin rn hakknda inan ve bilgilerini etkiler 3. Tketicinin rn denemesini etkiler 4. Tketicinin rn nasl kullanacan etkiler 5. Tketicinin hangi ihtiyalarnn tketilen rn ile karlanacan etkiler 6. Bu etkileri yaparken tketicinin bulunduu grup iinde biimsel ve biimsel olmayan iletiim an etkiler.
68 69

AKIN, a.g.e., s.29 SLAMOLU, a.g.e., s.183 70 HOYER, MACLNN S, a.g.e., s.341 71 ODABAI, BARI, a.g.e., s.229-230

22

Birey birok gruba dhil olabilir. Her grupta bireyin pozisyonu, grup iindeki rol ve statsne gre tanmlanabilir. nsanlar anne ve babalarnn yannda ocuk olurlarken, kendi evlerinde e roln stlenirler ve i yerlerinde de sahip olduklar grevlere gre bir rol stlenirler. Her rol bir staty de yannda bulundurur. Kiiler toplumdaki statlerine gre rnleri ve hizmetleri tercih ederler. Stat, bireye toplumda bir itibar kazandrr.72 Pazarlamaclar iin grup bykl ve grubun satn alma gc nemlidir. rnein, iletmeler ounlukla, birletirilmi geni satn almalarn gereklemesi amacyla, geni gruplar tanmlaya ilgilidirler.73

1.2.2.1.5. Aile Aile temel ve evrensel yaplardan birisi olmakla birlikte toplumun olumasn ve devamlln salar. Aile topluma yeni bireyler kazandrrken ayn zamanda yetikinler iin zel rollerin kayna grnmndedir.74Aile nemli bir tketim ve harcama birimidir. Pazarlamaclar iin, aileler, satan alma davranlarna etkilerini, sklkla aratrmaya baladklarndan beri ok nemlidir. 75 Aile bireyleri tketim davran zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Bu nedenle aile birok rn grubu iin ana hedefi oluturur. Ailenin hem kazanan hem de tketen bir birim olmas nedeniyle tketim konusundaki kararlar yeleri etkilemektedir. Aileyi oluturan bireylerin stlendii roller aile ile ilgili kararlarn alnmasnda nemli bir etken olmaktadr. Tketici davranlar asndan karar vermede etki, nemli bir unsur olduundan, otoritenin aile iindeki dalmna gre yaplan snflandrma daha anlaml olmaktadr. Byle bir snflamada iki tr aileden sz edilebilir.76

72 73

AKIN, a.g.e., s.29 Eric J.ARNOULD, Linda L.PIRICE, George M.ZINKHAN, Consumers, nternational Edition (2nd edition), Mc.Graw Hill, Singapore, s.541, 2005 74 ERDOAN, a.g.e, s.97 75 Pavleen KAUR, Raghbir SINGH, Dinamics Of Purchase Decision-Making in Families, South Asian Journal of Management, Oct-Dec; 11, 4; s.26., 2004 76 ODABAI, BARI, a.g.e., s.245-246

23

Ataerkil Aile: Baba egemen bir aile tipidir. Asl ve son karar verici durumunda olan babann otoritesi snrsz ve kesindir. Dier aile yeleri bu kararlara uymakla ykmldr. Anaerkil Aile: Anne egemenliinin hkim olduu bir aile tipidir. Yaam dzeyini gelitirmek ve aile yelerinin ekonomik adan gvenliini salamak, ailenin nemli iki amacn oluturur. Aile tketici bir birim olduundan, aile aras ilikilerin bir blm de tketim olaynn etrafnda odaklanmaktadr. Gelirin hangi amalar iin kullanlacan saptamak, harcama kaytlarn tutmak, tasarruf konusunda karar vermek, satn alnacak rnlerin kalite ve standartlarn belirlemek ile nereden ve nasl alveri edileceini saptamak gibi, gelirin ynetimine ilikin uygulamalarn tm tketimle ilgilidir.77Baz rnlerin satnalma zamanlarnda, baba daha etkileyici olabilirken dierleri iin anne veya dier aile bireyleri satn almann boyutlarnn tamamnda veya ounda karar verebilir. Eler arasnda olas basknlk durumlar aadaki baz ekillerde gerekleebilir;78 1. Otonom Kararlar: Kararlar, eler tarafndan tek tarafl alndnda. 2. Baba Baskn Kararlar: Babann satn alma sonularnda nemli derecede etkin olduu durumlarda 3. Anne Baskn Kararlar: Annenin satn alma sonularnda nemli derecede etkin olduu durumlarda 4. Ortak Kararlar: Satn almaya anne ve babann birlikte karar verdii durumlar Aile bireyleri arasnda satn alma kararlarnn verilmesinde bir takm atmalar da ortaya kabilmektedir. Bireysel satn alma karar sonucunda olduu gibi ailenin satn alma karar sonucunda da bir takm deerlendirmeler yaplarak, bir sonraki satn alma karar verilmektedir.79Ailede gnlk yaam srdrmek iin retim ve tketimle ilgili ok sayda karar alnr. Ayrca, ailede alveri yapma, retim ve tketim faaliyetleri, evin bakm ve onarm, aile yelerinin bakm, sosyal
77

Meltem BAYRAKTAR, Ailelerin Gelirin Ynetimine likin Tutum ve Davranlar, A.. Ziraat Fakltesi No:1406, Bilimsel Aratrma ve ncelemeler, s.1, 1989 78 KAUR, SINGH, a.g.e., s.26 79 Esin KHEYLAN , eitli Mal Gruplarnn Satn Alma Kararlarnda Aile Bireylerinin Rolleri , 6. Ulusal letmecilik Kongresi, Antalya: Akdeniz niversitesi BF, s.354., 1998

24

ilikiler kurma ve srdrme gibi birbirinden ok farkl faaliyetler gerekletirilir. Bunlarn sonucu ise yalnzca ailenin deil, fakat tm toplumun yaam biimini ve kalitesini belirler.80 Ailenin tketici davranlarn biimlendirici ve etkileyici bir rol vardr. Bu sebeple aile yapsn belirleyen demografik gstergeler, aile yelerinin rolleri, ailede kararlarn verili ekilleri, ocuklarn etkisi ve aile bireyleri arasnda atma ailenin satn alma ve tketim ilevinde dorudan etkili olmaktadr. Aile kararlarnn nitelii pazarlama stratejilerinin tasarmn etkilemektedir. zellikle karar verme srecinde bilgi aray, satn alma etkisi ve marka deerlendirmesi ynlerinden ailenin tannmas pazarlama yneticileri iin byk nem tamaktadr. 81 Aile ortam, tketici tutumlarnn ocukluk dneminde gelitirildii, baka bir deyile yetikin davranlar ile ilgili tutumlarn nceden ekillendii bir ortamdr. Ailedeki iletiim ocuklarn tketici olmay renmeleri zerinde etkili olup, ocuklarn rasyonel birer tketici olmalar iin sosyalletirilmelerini de kapsar. 82

BAYRAKTAR , a.g.e., s.6. Ali Can KAVAS ve dierleri, Tketici Davranlar, Anadolu niversitesi Yayn No:880, AF Yayn No:468, Eskiehir, s.175., 1997 82 zlen ZGEN, ocuun Tketici Olarak Sosyallemesinde Ailenin Rol, Kalknmada Anahtar Dergisi, TSE Yaynlar, Yl: 3, Say: 30,Haziran, s.11, 1991
81

80

25

1.2.2.2. sel Faktrler 1.2.2.2.1. Alglama Alglama konusu nc blmde ayrntl olarak ele alnmtr.

1.2.2.2.2. renme renmeyi, pekitirilmi tekrarlama veya deneyim sonucu davranta grlen olduka kalc bir deiim olarak tanmlamak mmkndr.83renme ile ilgili birok kaynakta, bilgi ve renmenin birbirine bal kavramlar olduu belirtilmektedir. Bilgi bireyin davrann deitiren bir uyarc, renme ise yeni bir bilginin kabuldr. renme, kavramsal dncelerden, uygulama ve tecrbelerden elde edilen bilgilerle bireyin inanlarn, deerlerini, tutum ve davranlarn deitirme sureci olarak tanmlanabilir.84 Dorudan veya dolayl olarak yaanan tecrbelerin sonunda, mevcut veya gelecekte gsterilecek davranlarn deitirilerek yeniden belirlenmesi sreci renme olarak isimlendirilir. Fiziksel olgunluk ve yeterlilik sonucu baz eylerin daha iyi yaplyor olmas renme olarak nitelendirilemez. renmede bu tanma gre nemli olan balca unsurlar unlardr:85 Deime Davrann kalc olmas Mevcut ve gelecekteki davranlar etkilemesi, Dorudan veya dolayl deneyimlerden etkilenme Bireylerin btn eylemleri renmenin sonucudur. Birey, konumay yrmeyi, kzmay, sevmeyi, satn almay ve tketmeyi renir. renme biimi, ierii ve nitelikleri ile insan davranlarn etkileyen faktrlerin banda gelir. Genel olarak insan ihtiya ve isteklerini, zel olarak fiziksel ihtiyalarn renme
83

A.Can BAYSAL, Erdal TEKARSLAN, Davran Bilimleri, .. letme Fakltesi Yaynlar, Yayn No:275, stanbul s. 66, 1998 84 idem D KMEN, Organizasyonel renme ve renen Organizasyonlar, .. letme Fakltesi Ynetim Dergisi, Yl:10, Say 34 Ekim, s.56-57, 1999 85 Hner ENCAN, renme, stanbul niversitesi letme Fakltesi Ders Notlar, <www.hunersencan.com>, (21.11. 2006)

26

araclyla renir. rnlerini baarl bir ekilde pazarlamak isteyen bir iletme tketicilerin rnlerini renmesine yardmc olmaldr.86 Tketici, alglama araclyla renmekte ve rendikleri onun gelecekteki alglamalarn biimlendirmekte ve etkilemektedir.87Tketici karar alama srecinde, tketicinin dikkati ekilerek, pazarlama mesajlarn alglamasnn ardndan mesajn tketici tarafndan renilmesi gerekmektedir. Tketici davran asndan renme, pazarlama iletiimi vastasyla hedef kitlenin rendikleri sonucunda davranlarn deitirmesi anlamna gelmektedir.88 1.2.2.2.3. Hafza Tketicileri anlamak iin hafza ve bilgi ileme srelerinin ok iyi anlalmas gerekir. Tketicinin edindii bilgilere gre hareket ettii dnlrse bellein nemi daha iyi anlalmaktadr. Bellek, bilginin edinilmesi ve gelecekte ihtiya halinde bulunmasn salamak iin saklanmas ve depolanmas srecidir. Belleksiz bir renmeden sz edilemez. Lee Cooper markasn ve markann nasl okunduunu ocuklar reklmlar sayesinde renmilerdir. Sonralar sadece isim gsterildiinde ocuklarn marka ismini doru olarak okuduklar gzlemlenmitir. Bu, hafza sayesinde gereklemektedir.89

1.2.2.2.4. Motivasyon Gdlenme kavram davran anlamada ok nemli bir sretir. Dier psikolojik sreler gibi gdlenme de gzle grlemeyen varsaymsal bir kavramdr. Gd (motive) terimi Latince movere den tretilmitir. Movere harekete geirme anlamna gelmektedir. Buna dayanarak gdy davran amaca doru harekete geiren, ynelten, bir i durum olarak tanmlamak mmkndr. Genelde gdlenme srecinde aama sz konusudur. Bu aamay ekil1.4teki gibi gsterebiliriz.90

86 87

AKIN, a.g.e., s.30, Birigitte Borja DE MOZOTO, Tasarm Ynetimi, eviri:Sibel Kaamak, MediaCat Yaynlar, Birinci Basm, stanbul, s.l04, 2005 88 KO, a.g.e., s.102 89 ODABAI, BARI, a.g.e., s.96-97 90 BAYSAL, TEKARSLAN, a.g.e., s. 101,1998

27

ekil 1.4. Motivasyon Sreci

GEREKS N MLER (fizyolojik veya psikolojik dengenin bozulmas)

HEDEF YNEL K DAVRANI

HEDEFLER (Gereksinimlerin Karlanmas)

Kaynak: A.Can Baysal, Erdal Tekarslan , Davran bilimleri, stanbul niversitesi

letme Fakltesi Yaynlar, Yayn No:275, stanbul, 1998

Gd uyarlm bir ihtiyatr. Bu ihtiya doyurulmal ve duyulan gerilim azaltlmaldr. Alk, gvenlik ihtiyac, saygnlk istei temel gdler arasnda saylmaktadr. Gdlenme, kiinin isel ya da dsal bir uyarnn etkisiyle eyleme gemesi demektir. Bireyin tm davranlar gdlenmeyle balar. Birey gdlendii gibi davranta bulunur. eitli gdler satn alma davrann etkilemektedir. Baz gdler dorudan belirli mal nitelikleri ile ilikilidir (Dayankllk, ekonomi, biim vb.). Tketici bu gibi mal niteliklerinin bir ya da ikisinden etkileniyorsa pazarlamac rnn niteliini ya da niteliklerini vurgulayarak rn tketiciye sunmaldr.91

1.2.2.2.5. Kiilik Kiilik konusu ikinci blmde ayrntlar ile ele alnmtr

1.2.2.2.6. Tutum Genel olarak tutum, kiinin evresindeki herhangi bir konuya (canl ya da cansz) kar sahip olduu bir tepki neilimini ifade etmektedir. Tutumun konusu herhangi bir nesne bir birey veya bireyler topluluu olabilecei gibi, herhangi bir soyut kavram (sava, bar, sonsuzluk vb.) da olabilir. Bireylerin evrelerinde saysz tutum konular olduu gz nne alnd takdirde bunlarn her biri iin bir tutum oluturmann zorluu aka grlmektedir. Bu nedenle bireyler bu konular belli llere gre snflamakta ve bu snflara kar tutum oluturmaktadrlar. Bireylerin belli bir konuya kar tutum sahibi olmalar iin o konu ile dorudan bir deneyim geirmeleri gerekmemektedir. Dolayl olarak (baaklarndan duyarak ya da yayn
91

AKIN, a.g.e., s.30

28

aralarndan edinilen bilgilere dayanarak) da bir takm konularda tutum sahibi olabilmeleri mmkndr.92

ekil. 1.5. Pazarlama Stratejisi, Tutum ve Davran likisi


Pazarlama stratejisi etkileri nanlar Duygular Eilimler Tutumlar rnler Markalar nsanlar/yerler Davran Satn alma Tketim letiim

Kaynak: Yavuz Odaba, Glfidan Bar , Tketici Davran, MediaCat Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 2003s.179

Gnlk hayatmzda sklkla kullandmz tutum kelimesi, birok kavramla e anlaml olarak kullanlmaktadr. Bunlardan biri olan inan, bir nesne ya da olayn nitelikleri hakkndaki bilgilerin doruluuna kiinin vermi olduu olaslktr. Dier kavram ise deerdir. Deer baz davran ve amalar dier davran ve amalardan ya bireysel ya da sosyal olarak daha tercih edilebilir klan srekli olan inanlardr.93 Tketicilerin rnlere ynelik tutum ve davranlar satn alma kararlarn etkileyebilmektedir. Tutum aratrmalar araclyla hangi pazar blmlerinin hangi tutumlara sahip olduklar tespit edilerek pazar blmlendirilmesi salkl biimde yaplabilmektedir. Tutumlarn nasl olutuu, glendirildii ve deitirildii konular pazarlama yneticilerini yakndan ilgilendirmektedir.94

92 93

BAYSAL, TEKARSLAN, a.g.e., s.253, 1998 ODABAI, BARI, a.g.e., s.157-158 94 ODABAI, BARI, a.g.e., s.178

29

1.2.2.2.7. Duygu Duygu kavram, ne psikoloji ne de reklm alannda iyi tanmlanmtr. Psikolojide duygu, genellikle mantn tersi olarak tanmlanmaktadr. Duygu psikolojik deiiklikler iermektedir.95Duygu davranlarmz etkileyen ve ekillendiren gl ve ksmen de kontrol edemediimiz tepkilerimizdir. Duygular ounlukla evresel olaylardan etkilenirler. Duygular ve davranlar birbirleri ile ilikilidir. Korku ile irkilir, fke ile saldrr, znt ile alarz. Bu nedenle, pazarlamaclar duygulardan hareket ederek tketicilerin davranlarn etkilemeye alabilirler. Ayn zamanda tutumlar, etkilenmek iin duygular kullanlabilir. Mterilerinin olumlu duygular iinde oluklar takdirde alveri merkezine de bu olumluluu yanstacaklarn bilen iletmelerin sat personeli scak ve dostadr. Tketiciler, duygularn hareketlendirecek rn ve hizmetleri ararlar. ok farkl duygularn varl bilinse de tketici davran asndan nemli olan sekiz temel duygu olduundan sz edilebilir: Korku, fke, Nee, znt, Kabul, renme, Beklenti, Srpriz. 96

95 96

Marieke de MOOIJ, Consumer Behavior and Culture, Sage Publications, s.145, 2004 ODABAI, BARI, a.g.e., s.183-184

30

K NC BLM

K L K: TANIMLAR, KAVRAMLAR VE KURAMLAR


nsann insan tanma ihtiyacna herhangi bir balang bulma giriimi phesiz ki hem imknsz hem de gereksizdir. nsanln ve medeniyetlerin tarihinin yaplabilmesi gerekliliine inanan Baruk, medeniyetlerin yapsna ve ynne hkmeden fikirlerin banda insan varl ve insan ahsiyeti retisinin geldiine inanmaktadr. yle ki yazar bu grn yle dile getirmitir: Bizim insan kiilii hakkndaki grmz, yalnz meydana getireceimiz cemiyeti deil, ayn zamanda kinat hakkndaki telakkimizi de tayin eder, nk biz, farkna varsak da varmasak da, kinat kendi imajmza gre ina ederiz.97

2.1. Kiilik Kavramnn Douu ve Tanm Bat dillerinde personality-personnalite olarak kullanlan kiilik kelimesinin kkeni, Latincedeki persona kavramna dayanmaktadr. Klasik Roma tiyatrosunda oyuncular, temsil ettikleri zelliklere uyan maskeler takarak, kendi rollerini bu maskeler araclyla canlandryorlard. Kullanlan bu maskelere de persona ad verilmekteydi. Sahneyle seyirciler arasndaki uzakln fazla olmasndan ve bu nedenle oyuncunun yanstt role uygun yz mimikleri grlemeyecei iin bu yola bavururlard. Bylece persona kavramyla bireyler aras farkllklar anlatlmak istenmitir.98 Kiilik tanm sz konusu olduunda, bireysel farkllklara odaklanan bir yaklamn ortaya konaca ve byle bir yaklamn doru olaca akla gelir. Gerekte psikologlarn ve davran aratrmaclarnn birou iin kiilik kavram, bireylerin karakteristik zelliklerinin ve zellikler arasndaki ilikilerin; bireyin dier

97

Selmin EVR M, Psikoloji Asndan Bir Buud Olarak ednklk-Da Dnklk (Introversion-Extraversion) Sorunu zerine Bir Aratrma, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:1284, s.14, 1967 98 Feyzullah EROLU, Davran Bilimleri, Beta Yaynlar, 3.Bask, stanbul, s.138, 1996

31

insanlara ve durumlara uyum gsterme yollarnn incelenmesini kapsayan bir kavram olarak dnlr.99 Kiilik alma alanna teorisyenler birok farkl ynden yaklamtr. Bazlar genetik ve erken ocukluk dnemi deneyimlerinin kiiliin gelimesinde etkili ikili etkisini vurgulam; dierleri genel toplumsal ve evresel etkilerini ve kiiliin devaml olarak gelitii gereini vurgulamlardr. Baz teorisyenler kiilii birlemi bir btn olarak grmeyi tercih etmi; dier bir ksm ayrt edici zellikler zerine odaklanmtr. Bu geni farkl bak alar kiiliin tekbir tanmlamasnn yaplmasn zorlatrmaktadr. Buna ramen kiilik; kiinin evresine nasl cevap verdiini tanmlayan ve ayn zamanda yanstan isel psikolojik karakteristikler olarak tanmlanabilir. Bu tanmn zerine vurgu yapt bir bireyi dierinden ayran, ayrc snf, yklenilen sfat, zellikler, faktrler ve kiisel zellikler gibi isel karakteristiklerdir.100Kiilii, bireyin fiziksel ve sosyal ortamyla etkileim biimini tanmlayan, dnce, duygu ve davrann ayrt edici ve karakteristik rntleri olarak tanmlamak mmkndr.101 Bireyin psikolojik zmlemesinin yaplmas istendiinde, birey bedensel zellikleri ve sosyal ilikileri ile birlikte ele alnmaldr. Bireyler aras karlatrmalar yapldnda, ayn sosyal grup iindeki bireylerin kiilik farkllndan sz edildiinde, bu farklln nereden kaynakland dnlebilir. Farklln birinci nedeni, bedensel zelliklerin farkl olmasdr. kinci nemli nedeni ise, zihinsel zelliklerin farkll ve evreden gelen uyarlar deiik alglamalarnn etkisidir. Bu balamda kiiliin, ne yalnz bana bedensel zellie bal olduu, ne de evredeki ortak kalp ve sosyal olaylara bal olduu sylenebilir. Kiilik tm bu olgularn oluturduu bireysel ayrlklardr.102

lhan ERDOAN, letmelerde Davran, stanbul niversitesi letme Fakltesi Yaynlar, Yayn No: 272, stanbul, s.234235, 1997 100 Leon G.SCHIFFMAN, Leslie Lazar KANUK, Consumer Behavior, nternational Edition, Eighth Edition, Pearson Prentice HALL, United States of America, s.120, 2004 101 Rita L. ATK NSON ve dierleri, Psikolojiye Giri, Arkada yayn Evi, 2.Bask, eviren:Yavuz Alagon, Ankara, s.433, 2002 102 ERDOAN, a.g.e, s.234237

99

32

Kiilik bireyin kendisinden kaynaklanan tutarl davran biimleri ve kiilik ii sreler olarak tanmlanabilir. Bu tanmn zerinde durulmas gereken baz ynleri vardr. Tanm iki blmden olumaktadr. Birinci blm tutarl davran kalplar ile ilgilidir. Burada nemli olan zellik kiiliin tutarl olmasdr. Bu tutarl davran kalplar her zaman gzlemlenebilir. Tanmn ikinci ksm, kiilik ii sreci ele almaktadr. Kiiler aras srelerden farkl olarak kiilik ii sreler, nasl davranacamz ve hissedeceimizi etkileyen ve iimizde gelien btn duyusal, gdsel ve bilisel sreleri kapsar.103 Kii i ve d evresiyle srekli iliki ve etkileim halindedir. Baka bir ifade ile birey kendi iindeki duygu ve dnceleri alglad gibi kendi dnda yer alan insan olay ve nesneleri de alglar. Bireyin kiilii i ve d evresi ile kurduu ilikinin biimini belirler. 104 Kiilii, bir zaman dilimi iindeki davran tr olarak grmek, doru deildir. Kiilik gemiin, imdiki zamann ve gelecein oluturduu bir btndr. Birey alkanlklarnn devamn arzulayan bir yapya, gelecee uymak isteyen zellie sahiptir. Bylelikle kiilik, gemiin izleri, imdiki zamann uygulamalar ve gelecein temel eilimi ile oluacaktr. Dolaysyla kiilii, bireyin yaam sreci iindeki alkanlk ve zelliklerinin davranlarna yansyan gzlenebilir yn olarak grmek mmkndr.105

2.2. Kiilik Aratrmalar Kiiliin lm Deerlendirilmesi Kiilik psikologlar, tahmin olanaklarn gelitirmek amacyla kiilik envanterlerini ieren bir dizi deerlendirme teknikleri gelitirmilerdir. Bu deerlendirme tekniklerinin kullanlabilir olmalar iin ayn zamanda hem gvenilir hem de geerli olmalar gerekmektedir.106

Jerry M. BURGER, Kiilik, Kakns Yaynlar, 1.Basm, Trkesi: nan Deniz Erguvan Sarolu, stanbul, s.23, 2006 104 Doan CCELOLU, nsan ve Davran: Psikolojinin Temel Kavramlar, Remzi Kitapevi, 16.Basm, stanbul, s.405, Austos 2007. 105 ERDOAN, a.g.e., s.234237 106 Jess FEIST, Theoris of Personality, Holt Rinehart, and Winston, nc. Saunders Collage Puplishing, Second Edition, United State of America, s.15, 1990

103

33

2.2.1. Gvenilirlik Bir deerlendirme testi veya yntemi gvenilir ise, yeniden retilebilen tutarl sonular verecektir. Bir test, farkl durumlarda uygulandnda ve farkl kiiler tarafndan deerlendirildiinde farkl sonular veriyorsa, gvenirlii sz konusu deildir. Gvenilirlik genel olarak iki puan grubunun ilikilendirilmesiyle deerlendirilir. rnein ayn test farkl iki zamanda ayn kiiye uygulanabilir. Test gvenilirse, birinci durumda elde edilen puanlar ikinci durumdaki puanlarla yksek bir korelasyon iinde olacaktr. Bu durumda testin test-test yeniden test edilebilme gvenirliine ya da geici istikrara sahip olduu sylenebilir.107Kiilik envanterlerinin gvenilirlii benzer koullar altnda benzer sonularn alnmasn ifade etmektedir. Kiilik envanterlerinde test-yeniden test gvenilirlik katsaysnn en az ,70 olmas gerekir. 108 Dier bir genel gvenilirlik lm olan isel tutarllk, bir testteki ayr soru ya da maddelerin ayn eyi lmesidir. Bu, bireylerden oluan bir grubun kendi toplam puanlaryla her maddede salanan toplam puanlarn korelasyonunu salayarak deerlendirebilir. Toplam puanlarla korelasyonu olmayan bir madde gvenilmez bir maddedir ve testin lmekte olduu ifadeye katkda bulunmaz. Gvenilir olmayan bir maddenin kartlmas, bir testin isel tutarlln arttrr. Bir testteki gvenilir maddelerin says arttka testin toplam puannn gvenilirlii de artacaktr.109 Bir deiken zerinde yaplan lmlerin gvenilirliinin belirlenmesi, korelasyon analizinin en nemli uygulama alanlarndandr. Gvenilirlik kavram yaplan her lm iin gereklidir, nk gvenilirlik bir test ya da ankette yer alan sorularn birbirleri ile olan tutarlln ve kullanlan lein ilgilenilen sorunu ne derece ifade ettiini belirtir. Gvenilirlik, elde edilen lmler zerindeki yorumlar ve daha sonra ortaya kabilecek farkl analizler iin bir temel oluturur.110

Rita L. ATK NSON ve dierleri, Psikolojiye Giri, Arkada yayn Evi, 2.Bask, eviren:Yavuz Alagon, Ankara, s.423, 2002 108 Hner ENCAN, Sosyal ve Davransal lmlerde Gvenilirlik ve Geerlilik, Birinci Bask, Sekin Yaynevi, Ankara, s.579, 2005 109 ATK NSON ve dierleri, a.g.e., s.424 110 Aliye KAYI, SPSS Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri, Asil Yayn Datm, Ltd.ti, 1.Basm, Ankara, s.403, 2005

107

34

2.2.2. Geerlilik Geerlilik, lm aracnn doruluu, bir baka ifadeyle lmek istenileni ne derece doru lt anlamna gelmektedir. Kiilik envanterleri, gvenilir olabilmekle birlikte geerlilik veya dorulukta eksik olabilirler.111Gvenilirlik tek bana testin yararlln belirtmede yetersiz kalabilir. Testin gvenilirlii testin bir eyi sadece tutarl bir biimde ltn gsterir. Testin neyi lt konusunda bir bilgi vermez. Geerlilik testin lmeyi planlad eyi ne derece ltn ortaya koyar. Kiilik aratrmaclar iin temel sorun, bir testin lt soyut bir yapy gerek hayatta nasl gstereceidir. Kiilik aratrmaclarnn grevi testin yap geerliliini oluturmaktr. Yani, aratrmaclar llen kiilik boyutunu, testin doru bir biimde ltn kantlamaldr.112

2.2.3. Kiilik Deerleme Yntemleri


Kiilik o kadar karmak bir eydir ki onu incelemek iin geerli her trl yntem kullanlmaldr. Gordon ALLPORT

Kiilik kuramlar ounlukla bireyler arasnda farkllk olduunu ve bunun llebileceini bir varsaym olarak kabul eder. Bu gr kiiliin llmesi ve deerlendirilmesi konusunun temelini oluturmaktadr. Kiiliin deerlendirilmesi, bir kimsenin kiiliini oluturan eitli davransal zellikleri hakknda bilgi edinme ilemlerini ifade etmektedir. Bir baka ifadeyle, kiinin belirli durumlardaki belirli koul ve uyarclarla olan ilikisinin sistematik olarak gzlenmesidir.113Kiilik testleri, objektif ve projektif kiilik testleri olmak zere ikiye ayrlr.114

111 112

FEIST, a.g.e., s.15-16 BURGER, a.g.e., s.66 113 Enver ZKALP, Psikolojiye Giri Dersleri, Anadolu niversitesi Basmevi, 1. Bask, Eskiehir, s.121, 2003. 114 Tamer ISIR, rgtlerde Personel Seim Sreci: Bir Kamu Kuruluundaki Ynetici Personelin Kiilik zelliklerinin Tespit Edilerek Personel Seim Srecinin yiletirilmesi zerine Bir Aratrma, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, Adana, s.58, 2006

35

2.2.3.1.Objektif Kiilik Testleri Objektif kiilik testleri, kt-kalem testi veya kendini anlatma

envanterlerinden olumaktadr. En ok bilinen ve en fazla kullanlan kiilik testleri arasnda kiisel deerlendirme envanterleri yer almaktadr.115 2.2.3.1.1. Kiilik Envanterleri Envanterler, objektif testler snfna girmektedir ve uyguland andaki bireysel zellikleri ortaya koyarlar. Kiisel deerlendirme envanterleri bireylerin kendi kiilik zelliklerine ilikin eitli ifadelere katlp katlmama durumlarn ortaya koymaktadr. Cevap seenekleri genellikle doru-yanl, evet-hayr veya katlyorum-katlmyorum seklinde olabilir.116Kiilik envanterleri klinik tehis, bireyi genel olarak tanma veya i baars hakknda tahmin yrtme amacyla kullanlabilir. Literatrde sk kullanlan kiilik envanterleri u ekilde sralanabilir.117 1. Klinik amal kiilik envanterleri. a) The Minnesota Multiphasic Personality Inventory (MMPI) b) Rorschach Inkblot Test c) Personality Assessment Inventory 2. Normal kiilik envanterleri a) California Psychological Inventory (CPI) b) Edwards Personal Preference Schedule c) Myers-Briggs Type Indcator d) 16 PF Kiilik Envanteri e) 15FQ+ f) The Big Five Personality g) Five Factor Model of Personality h) Self -Directed Search i) Eysenck Personaity Inventory

115 116

ISIR, a.g.e., s.58 ISIR, a.g.e., s.58 117 ENCAN, a.g.e., s.579

36

3. Kiiliin belirli bir boyutunu len envanterler. a) Rotter Locus of Control b) Rosenberg Self-Esteem Scale. c) Ak veya kapal biimd dzenlenen saygnlk testleri d) Type-A Type-B Personality Test

2.2.3.2.Projektif Testler Tm projektif testlerin ortak yn ierdikleri malzemedir; hem somut hem de mulk bir uyarandan hareket ederek szel olarak anlamlandrlan projektif testlerde kii ile testi veren psikolog arasnda kurulan iliki tekil ve biriciktir. Burada D.W. Winnicottun gei alan deyimini kullanarak testlerin kiinin ruhsal dnyasn aklamada arac nesneler olduklarn sylemek mmkndr. Projektif testlerin amalar kiinin bireysel ilevselliini dinamik adan inceleyerek, kendisine zg zel eklemlemelerini, deiim kapasitelerini ve ortaya kabilecek ruhsal davranlarnn varlndan haberdar olmalarn salamaktr.118Dolayl (projektif) testler arasnda en fazla bilinen ve yaygn olarak kullanlanlar Rorschach ve Tematik Alg testleridir.119

2.2.3.2.1. Rorschach Testi Rorschach testi, svireli psikiyatrist Herman Rorschach tarafndan

gelitirilmitir. Test 10 kart zerine baslm simetrik mrekkep lekelerinden olumaktadr.120Bu 10 kart, Hermann Rorschachnn yzlerce kart ierisinden son olarak tayin ettii 10 karttr. Bu seimlerdeki amac ise kartlarn hem ok somut hem de tam olarak ne olduklarn gstermemesidir. Her kart kendi iinde ekil, renk, hareket ve glge iermektedir.121 Rorschach testi, bu ite yetitirilmi deneyimli bir psikolog tarafndan uygulanmaldr. Bireyle gerekli iyi iliki kurulduktan sonra kartlar birer birer gsterilip, mrekkep lekelerinde neler grd ve bireyin ne alglad sorulur.
118 119

Projektif Testler, <http://www.rorschachturk.org/ror_projektif.asp>, (11.05.08) Gven ORDUN, Be Temel Kiilik zellii ve Alt Faktrlerin Analizine likin Bir alma, stanbul niversitesi letme Fakltesi letme Dergisi, Cilt:33, Say:2, s.48, Kasm 2004 120 ZKALP, a.g.e., s.123 121 Rorschach Testi, <http://www.rorschachturk.org/ror_rorschach.asp>, (11.05.08)

37

Lekelerin ne ekilde algland nemlidir. Sorulara verilen yantlar, kliniklerde davran bozukluu tans koymak ve kiilik dinamiini aklamak iin kullanlr.122Rorschach Testi, 7den 70e tm ya gruplarna uygulanabilen bir testtir. Hasta poplsyonunun yan sra ok eitli alanlarda da, pedopsikiyatri, geriatri, nroloji, adli psikiyatri ve hatta orduda, bu testin kullanld bilinmektedir.123

2.2.3.2.2. Tematik Kavrama Testi Yaygn olarak kullanlan bir dier test ise Tematik Alglama testidir. Bu test Henry Murray tarafndan tasarlanmtr ve bir grup belirsiz resimden olumaktadr. Test uygulananlarn her resim hakknda bir yk anlatmalar; resimde yer alan insanlar kim, neler oluyor, bu olayn nedeni ne olabilir, sonucun ne olaca gibi sorulara yant vermeleri istenir. Resimlerin byk bir ksmnda insan grntleri bulunmakla beraber, yz ifadeleri ve aralarndaki ilikinin nitelii kastl olarak belirsizdir. Kiinin resimlerde ne grd, onun kiiliine dnk ipular vermektedir.124

122 123

ZKALP, a.g.e., s.123 Rorschach Testi, <http://www.rorschachturk.org/ror_rorschach.asp>, (11.05.08) 124 BURGER,a.g.e., s.100

38

2.3. Kiilik Kuramlar 2.3.1. Kuram Bilimsel bir kuram, tmden gelimli mantksal muhakemelerle test edilebilir hipotezlerin ileri
125

srlebilecei

birbiriyle

ilikili

varsaymlar

seti

olarak

tanmlanabilir.

Kuram; Sistemli bir biimde dzenlenmi birok olay aklayan

ve bir bilime temel olan kurallar, yasalar btn olarak tanmlanmaktadr.126 Kiilik konusundaki bilimsel almalar, kiinin gnlk yaamn belirleyen dncelerdeki, duygulardaki ve gzlemlenebilir davranlardaki dzeni ortaya karmak ve aklamak amacyla sistematik bir aba iinde bulunurlar. Esas itibariyle kiilik ile ilgili kuramlar bu dzenlilikleri gzlemlemeye ve anlamaya; giderek bu temel zerinden bireyin duygu dnce ve davranlar ile ilgili olarak tahminde bulunmaya imkn salar.127 Doas itibariyle bir kuram, kuram ina edene zerinde tahlil/speklasyon yapmak iin zel bir bak as verdii iin bir ok kiilik kuram bulunmaktadr.128Kiilii anlamak iin ortaya konan yaklamlarn hepsi bir kuramla balar. Bu kuram ou zaman, nde gelen psikologlarn, tutarl davran kalplar ve kiilik ii sreleri aklamak iin kendi betimlemelerini ieren yazlardan ortaya kar. Kuramlar insan kiiliinin altnda yatan mekanizmalar ve bu mekanizmalarn bireye zg davranlarn ortaya kmasndan nasl sorumlu olduunu aklamaya alr.129 Kiilik psikologlar insanlar arasndaki farkllklar aratrr ve inceler. zerinde uzlalm bir tanm olmasa da, kiilii bireyin kendisinden kaynaklanan tutarl davran kalplar ve kiilik ii sreler olarak tanmlamak mmkndr. Kolaylk olmas asndan, kiilik konusunda ortaya atlm kuramlar alt yaklamda incelemek mmkndr: Psikanalitik kuram, ayrc zellikler kuram, biyolojik yaklam, insancl yaklam, davransal&sosyal renme yaklam ve bilisel

FEIST, a.g.e., s.9 Tdk, <http://www.tdk.gov.tr>, (09.03.08) 127 Ayegl YARAMAN, Toplumsal Deime ve Kiilik zellikleri; Prometheustan Narkissosa, Balam Yaynlar, 1.Basm, stanbul, s.15, 2003 128 FEIST, a.g.e, s.13 129 BURGER, a.g.e, s.35
126

125

39

yaklam olmak zere. Her yaklam davrantaki bireysel farkllklar aklamak iin deiik bir noktay esas alr. Bu alt yaklam, insan kiiliini tanmlayabilmek iin birbirini tamamlayc modeller olarak dnlse de ou zaman davran konusunda birbirine zt grler ne srmektedirler.130Btn kuramlar kendi yazarlarnn kiisel alt yaplarn yanstmaktadr.131 2.3.2. Psikanalitik Yaklam/Freudcu Kuram Freudcu kurama dnk yorumlar kltrmze kadar szmtr. Bir yazarn belirttii gibi, Freudun bilinaltna dnk kuram, ada sinemay, tiyatroyu, roman, politik kampanyalar, reklmlar, yasal tartmalar hatta dini bile derinden etkilemitir. Freudcu yaklam anlayabilmek iin onun insan kiiliini blmde ele aldn bilmek gerekmektedir. Freud, kiilii, bilin, bilin tesi ve bilinalt olmak zere
132

ayrmtr.

Bu

ayrm

topografik ve

model
133

olarak

da

bilinmektedir.

Freudun

dncelerindeki

deime

gelimeler

zamanla

topografik kuramla birlikte yapsal kurama geilmesine yol amtr.

Bilin, farknda olduumuz dncelerimizi ierir. Pek ok kii bilin ve bilin ncesindeki malzemenin zihnimizdeki dncelerin byk bir blmn oluturduunu dnr. Ancak Freud bunun buzdann grnen yz olduunu belirtmektedir. Dncelerimizin byk ounluu ve psikanalitik bak asna gre en nemli ksm, bilinaltnda bulunmaktadr. Bu malzemelere her istediimizde ulamamz mmkn deildir. Freuda gre, baz olaan st koullar dnda, bilinalt bilgiyi bilin dzeyine getiremeyiz. Fakat gnlk davranlarmzn ounun altnda bilinalt malzeme yatar. Bilinaltnn, davranlar, zellikle de anormal davranlar zerindeki etkisini anlamak, psikanalitik bak asn kavramann da yoludur.134Bilin ncesi, o an farknda olunmayan ancak kendiliinden ya da yeterli bir aba ile bilince gelmesi mmkn olan yaantlarn ve bilgilerin bulunduu katmandr.135
130 131

BURGER, a.g.e., s.39-40 FEIST, a.g.e., s.13 132 BURGER, a.g.e., s.72-77 133 Glgn YANBASTI, Kiilik Kuramlar, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 53, Ege niversitesi Basmevi, zmir; s.21, 1996 134 BURGER, a.g.e., s.77 135 Banu YAZGAN NAN, Esef Ercment YERL KAYA, Kiilik Kuramlar, Pegem Akademi Yaynevi, 1.Bask, Ankara, s.19 Temmuz 2008

40

2.3.2.1. Sigmund Freud Psikanalitik hareket, ncelikle Freud, ardndan da onun retileri zerinde odaklanan olduka kiisel bir harekettir. Freudun gelitirdii bu sistem kendi yaantsyla yakndan ilikili olmakla birlikte byk lde otobiyografiktir.136 Sigmund Freud, 6 Mays 1856 ylnda Moraviada dnyaya geldi ve 23 Aralk 1939 da Londrada ld. Freud, genlik yllarnda bir bilim adam olmay istediine karar vermitir. Bu amala 1873te Viyana niversitesinin tp fakltesinde renimine balamtr.137 Psikanalitik kuramn mimar olan Freud, 20. yzyln en nemli simalarndan biriydi. Psikanalitik kiilik deerlendirmesi, bilimsel kuram olarak eksikleri olmasna ramen bu gne kadar oluturulmu en kapsaml ve etkin kiilik kuram olarak kalmaya devam etmektedir. Kuramn oluturduu etki, psikoloji alann am, sosyal bilimleri, insan bilimlerini, sanat dallarn ve genelde toplumu kapsamtr. 138 2.3.2.2. Kiiliin Yaps Freuda gre kiilik, id, ego ve sper ego olmak zere ana sistemden olumaktadr. Kiiliin btnn oluturan bu blmlerin her biri, kendilerine ait ilevleri, zellikleri, yaplar, alma sistemleri, canllklar ve dzenekleri olmalarna ramen, birbirleri ile ok yakn etkileime girerler.139 Kiilik, hazza ynelik ilkel drtlerin bulunduu d, gelirlim sreci iinde oluan ve toplumsal st dzey kavramlar temsil eden Superego (stbenlik) ile bunlarn arasnda yer alan ve hem bunlar arasndaki dengeyi, hem de bireyin d dnya ile ilikisindeki dengeyi dzenleme grevini stlenerek bireyin benliini oluturan zellikleri ve edim gcn ieren Ego (Benlik)dan kuruludur. Bu blm birbirleriyle btnleerek, dinamik bir btn olan kiilii oluturmaktadr.140

136

Duane P.SCHULTZ, Sydney Ellen SCHULTZ, Modern psikoloji Tarihi, Kakns Yaynlar, 1.Basm, Trkesi: Yasemin Aslay, stanbul, s.580, 2007 137 Calvin S.HALL, Gardner L NDZEY, John B. CAMPBELL, Theories of Personality, John Wiley & Sons, Inc., Fourth Edition, United State of America, s.31-32, 1998 138 ATK NSON ve dierleri, a.g.e., s.459 139 HALL, L NDZEY, CAMPBELL, a.g.e., s.35 140 Gnsel KOPTAGEL- LAL, Psikodinamik Adan Depresyon, .. Cerrahpaa Tp Fakltesi Srekli Tp Eitimi Etkinlikleri Depresyon, Somatizasyon ve Psikiyatrik Aciller Sempozyumu, 2-3 Aralk, stanbul , s.53, 1999

41

2.3.2.2.1.

d d ego ve sper egonun ayrt

d kiiliin asl katman/blmdr.

ortamdr. d kaltmsal yolla ve doutan gelen ve igdleri iinde barndran psikolojik her eyi iermektedir.141Freudyan teoriye gre id; harekete geirici tm fiziksel enerjinin kaynadr fakat bunlar toplumsal deerlere taklmadan ifade edilemeyen bastrlm uyaranlardr.142 d yeni doan bebeklerde bulunmaktadr ve yeme ime ve artklar atma, acdan kanma ve cinsel(duygusal) haz alma gibi temel biyolojik drtlerden olumaktadr.143Bu ilkel, kaltmsal drtlerden, cinsiyet ve saldrganlk, dierlerinden daha baskndr. d davranlarmzn altnda yatan psikolojik enerjinin kaynadr. d zevk ilkesine gre alr ve hi geciktirilmeden btn isteklerinin yerine getirilmesini bekler. Dnce bu ksmda etkili deildir.144 d gereklikten haberdar olmadan, kontrolszce ister.145 Dier bir deyile herhangi bir fiziksel ve toplumsal snrlamay dikkate almakszn, yalnzca kiisel tatmin salayacak eylerle ilgilenir.146 d, tm insanlarda doutan bulunan, z ve amac deimeyen insana zg hayati bir enerji kaynadr. Burada; yaama, kendini koruma, cinsiyet ve reme, saldrganlk ve ykclk igdleri bulunur.147 din isteklerinin doyurulmasna Freud birincil sreler adn vermektedir. Birincil sreler baskn olduu zaman davran, bireyin dnme ve akl yrtme yn deil, idin istekleri ve eilimleri ekillendirir. d davranmz ynelten tek kiilik birimi olsayd, insanolunun hayvanlardan pek fark kalmazd. Toplum iinde tmyle idin etkisi ile hareket eden bireyler ya bir kavga sonucunda ldrlrler, ya da mrlerini hapishanelerde geirirler.148

141 142

HALL, L NDZEY, CAMPBELL, a.g.e., s.35 Harold H.KASSARJ AN, Personality and Consumer Behavior: A Review, JMR, Journal of Marketing Research, (pre-1986);, s.409, Nov 1971; 8, 143 ATK NSON ve dierleri, a.g.e., s.460 144 CCELOLU, a.g.e., s.407 145 SCHULTZ, SCHULTZ, a.g.e., s.609 146 BURGER, a.g.e., s.78 147 Tuncel ALTINKPR, ahsiyet Analizi, Hayat Yaynclk, stanbul, s.107, 2003 148 CCELOLU, a.g.e., s.408

42

Alt-benlikle olan ilikisinde, benliin rol at srtndaki bir adam gibidir. Atn daha stn gcn srekli denetlemek ama bir yandan da gitmek istedii yne doru at srmek zorundadr. Sigmund Freud Egonun ilevsel nemi normalde devingenlie yaklamlar zerindeki denetimin ona devredilmesinde ortaya kar. Dolaysyla Ego, dle ilikisinde onun stn gcn denetlemek zorunda olan at srtndaki bir adama benzer; u farkla ki binici bunu kendi gcyle yapmaya alrken Ego bunu, dn gler kullanarak yapar. Eer atndan ayrlmayacaksa sklkla binici onu gitmek istedii yere gtrmek zorundadr; ayn ekilde Ego, din arzusunu sanki kendisininkiymi gibi eyleme dntrme eilimindedir.149 2.3.2.2.2. Ego

di denetleyen ve bilind klan yapya Freud Ego adn vermitir. Doutan var olan ve zamanla gelien ego insann biyolojik yapsna ters olan veya gereklerle rtmeyen eylemleri bilinaltna iter ve bylelikle onu bastrr.150 din libido denen biyolojik, hayvansal yaam enerjisini, dengeleyip ortamn gereklerine uygun bir biimde ifade etmesini Ego olarak isimlendirilen kiilik birimi salar. Ego, libidoyu sosyal ortama uygun bir biimde davranta ifade eden yapdr. dden gelen bu drt ve gdler bilin dzeyine nadir olarak kar.151 Ego gereklikten haberdardr, gereklii kavrar ve onu ynetir, evreyi dikkate alarak idi kontrol altna alr.152 Ego gereklik ilkesine uyarak alr. Gerek dnya ile id arasnda bir arac olarak grev yapar. Psikanalistler egonun ikincil srelere dayal dnce iinde altn belirtirler. Ego aklc ve pratiktir. d, tam tersine mant hesaba katmaz ve pratik deildir. Ego ou kez id ile eliki halinde olsa da esas grevinin idin arzu ve drtlerini olabildiince yerine getirmek olduunu bilir ve hep o ynde alr.153

149

Sigmund FREUD, Metapsikoloji, Payel Yaynlar, FREUD Kitapl, eviri: Emre Kapkn-Ayen Teken Kapkn, 1.Basm, stanbul, s.351, 2002 150 YANBASTI, a.g.e., s.21 151 CCELOLU, a.g.e., s.408 152 SCHULTZ, SCHULTZ, a.g.e., s.609 153 CCELOLU, a.g.e., s.408

43

Ego, idin istekleri, dnyann gerekleri ve speregonun talepleri arasnda araclk eder.154Ego idden bamsz olarak var olmaz, aslnda gcn idden alr. Ego idi engellemek iin deil, ide yardm etmek iin alr ve srekli idi doyuma ulatrmak iin aba gsterir.155Kiiliin, d dnya ile irtibatta olan, tek blgesi olarak ego, kiiliin karar yapc veya yneticisi olmaktadr. Egonun dier bir fonksiyonu ise id ile d dnya arasndaki iletiimi korumak ve srdrmektir. 156

2.3.2.2.3.

Sper Ego

Kiiliin, sonradan gelien nc ve son blm speregodur. Sperego kiiliin ahlak gcdr. Sper ego, gerek olandan ziyade ideal olan temsil eder ve hazdan ziyade mkemmeliyetilik iin savar.157 Sper ego, idin hazclk ilkesinin, egonun gereklik ilkesinin aksine, ideallistik ilkesine gre klavuzluk etmektedir.158Sper ego geleneksel deerlerin isel temsilcisidir ve kiiliin ahlaki gc olarak kavramsallatrlabilir.159 Sperego kiide yaayan bir toplum z; kiinin iinde yaatt toplum idealidir. Sperego sosyal vicdann temsilcisidir. nsan davranlarnn almak zorunda olduu ekil, rkn, snfn, dinin, devletin yaptrc gcdr. Sperego ocukluun ilk yllarnda, anne ve babann ynlendirici etkileriyle egodan ayrlarak gelimeye balar. 160 Sper ego, anne ve babann dllendirme ve cezalandrmalarna kar bir tepki olarak geliir.161Kiiliin oluumunda ana baba tutumlarnn etkisi, zellikle ocua uygulanan dl ve cezalarn ocuun davranlarn biimlendirdii, gerek renme kurumlarnn gerekse kiilik kuramclarnn zerinde nemle durduklar bir grdr. Birey, sosyal geliim sreci iinde ocukluktan balayarak hangi davranlarn hangi sorunlara neden olaca ve sonularn kendi davranlarndan

154 155

ATK NSON ve dierleri, a.g.e., s.461 SCHULTZ, SCHULTZ, a.g.e.,s.609 156 FEIST, a.g.e.,, s.39-40 157 HALL, L NDZEY, CAMPBELL, a.g.e., s.37 158 FEIST, a.g.e., s.40 159 KASSARJ AN, a.g.e., s.409 160 ALTINKPR, a.g.e., s.107 161 ATK NSON ve dierleri, a.g.e., s.461

44

kaynakland, hangi sonularn da kendisi dnda kaynakland konusunda olduka tutarl beklentiler gelitirir.162

2.3.2.3. Kiiliin Dinamii Fizik bilimi 19.yy. byk bir baar kazanmtr ve Freud, Alman fiziki Hermannvon Helmholtztan byk apta etkilenmitir. Helmholtz, psikolojik olaylarn fizik alannda denenmi ilkeler ile aklanabileceini iddia etmitir. Freud zellikle enerjinin korunumu ilkesinden (Enerji ne yoktan var edilebilir, ne de yok edilebilir ancak farkl ekiller alabilir.) etkilenmi ve insanlarnda kapal enerji sistemleri olduunu ileri srmtr. Her bireyde, Freud libido diye adlandrd sabit bir psiik enerji miktar olduunu savunmutur. Enerjinin korunumu ilkesinin bir sonucu, yasak bir eylemin ya da drtnn bask altna alnmas durumunda, enerjinin sistem iinde baka bir yerde, muhtemelen klk deitirmi bir biimde k arayacadr. din istekleri, bir biimde ifade edilmesi gereken bir psiik enerji ierir ve bu isteklerin engellenmesi onlarn yok olmasn salamaz. rnein saldrganlk drtleri araba yaryla, satran oynamakla ya da alayc bir tutum taknmakla yer deitirebilir. Ryalar ve nevrotik belirtiler de, dorudan ifadeleri engellenmi olan psiik enerjinin da yansmalardr. 163 2.3.2.4. Savunma mekanizmalar sel atmalarn byk blm sradan ve kolay bir ekilde zlebilecek niteliktedir ancak baz atmalar uzun zaman devam ederek isel bir gerilim oluturur. Ego, dengeyi kuramad zaman savunma mekanizmalar harekete gemektedir.164Benliin istenmeyen dnceler ve isteklerle baa edebilmek iin kulland pek ok teknik vardr. Bu tekniklerin hepsine genel olarak savunma mekanizmalar ad verilmektedir.165Kii, kayg ve engelleme sonucu birok atmaya girebilir. Freud, kaygy azaltmak ya da ondan kanmak iin kiililerin

Binnur YE LYAPRAK, Kiilik Geliiminde Ailesel Faktrlerin Etkisine likin Bir Aratrma, Aile ve Toplum Dergisi, Sayi:3, Cilt:1, Yil:3, Eyll-Aralik, 1993, 163 ATK NSON ve dierleri, a.g.e., s.461-462 164 Can BAYSAL, Erdal TEKARSLAN, Davran Bilimleri, Avcol Basm Yayn, Geniletilmi 4.Bask, stanbul, s.106, 2004 165 BURGER, a.g.e., s.82

162

45

yaptklar baz tipik davranlar tanmlamtr ve bunlara savunma mekanizmalar denmitir. Savunma mekanizmalar bireyi kaygya kar korur.166 Savunma mekanizmalar, inansn kendisini bedeni ve ruhi alardan, stresten korumak iin, farkndan olmadan, genellikle bilinsiz bir ekilde, gayri-iradi olarak gerekletirdii davranlardr. Bunlar aslnda, gerek davranlarn yerine konmu, onlarn yerlerini deitirmek iin veya onlar gizlemek amacyla yaplm davranlardr.167 Savunma mekanizmasn kullanan birey, gerek davrannn asl ilevinin farknda deildir. Savunma mekanizmalarn kullanrken, bir yere kadar kendi kendimizi aldatrz ve bylelikle kayg dzeyinin azalmasna salarz. Savunma mekanizmalar kaygy azaltmada byk lde etkilidir ve herkes tarafndan kullanlr ve normal bir davran biimi olarak kabul edilir. Ara sra bavurulan savunma mekanizmalar, bireyin kayg derecesini geici olarak azaltarak evreyle salkl iletiim kurmasn salad iin salkldr. Devaml olarak kullanlan savunma mekanizmalar ise tam aksine evreye uyum salanmasn olumsuz ynde etkiler ve salksz sonulara sebep olur.168 2.3.2.4.1. Bastrma gdsel bir drtnn urayabilecei deiimlerden biri onu ilemez klmaya alan direnlerle karlamaktr(yani bastrmadr). Eer sorun bir d uyarann ileyii olsayd benimsenecek uygun yntem kesinlikle kamak olurdu; bir igd sz konusu olduunda kamak bounadr nk Ego kendisinden kaamaz.169 Freud, bastrmann, psikanalizin temel ta olduunu ileri srmtr. Bastrma, savunma mekanizmalarnn en nemlisidir. Bastrma mekanizmas, benliin, tehdit edici malzemeleri bilin dnda tutma ve bilince ulamasna izin vermeme abasdr. rnein, babasnn annesine saldrdn gren bir ocuk, sonralar bu deneyimiyle ilgili bir soru sorulduunda hibir ey grmediinde srar eder. Yalan sylemiyor olabilir, sadece bu sahneyi kabul edemeyecei kadar
166

Clifford T.MORGAN, Psikolojiye Giri, Meteksan Yaynlar, Trke eviri:Hsn Arc vd., 10.Bask, Ankara, s.324, 1993 167 Turhan YRKAN, Alfred Adler sosyal Roller ve Kiilik, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2.Bask, s.16, 2006 168 Sezen NL, Psikoloji, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yaynlar, Yayn No:710, s.170, Eskiehir, 2001 169 FREUD, a.g.e, s.141

46

korkutucu bulmu ve bunu bilincinde bastrmtr. Freuda gre hepimiz bu mekanizmay kullanrz; nk hepimizin bilin dzeyine getirmek istemeyecei bilinalt anlar bulunmaktadr. Ancak bastrma etkili bir yntem gibi grnse de kt sonulara neden olabilir. Bastrma srekli ve aktif bir sre olduu iin, benliin srekli olarak enerji harcamas gerekmektedir ve bu aba benliin baka hibir ilev gremeyecek kadar yorgun dmesine neden olabilir. Gl bir benlik olmadan salam bir kiilie sahip olmak da zordur.170 Psikologlarn bugnk dncelerine gre, bastrma herhangi bir ey hakknda dnmeyi reddetmektir, nk bastrlan dnce ho karlanmayan bir dncedir. Eer dnlmez ise sz konusu dnce tekrarlamam olacak ve (bu tekrarlama, bir takm eylerin uzun sreli olarak saklanmas iin gereklidir) bylece bastrlmak istenen dnce unutulacaktr.171Freud a gre, hibir gd tam olarak bask altna alnamaz. Bu dnceler ve gdler ryalarda belirir, deimi ekillerde bilince tekrar kma yollarn bulur. Bylece bunlarn fark edilmesi gleir. Bu ekil deitirmi olan gdler, bireyi bazen nedeninin anlalmas g garip davranlara iter.172 2.3.2.4.2. Yceltme lkel drtlerin gerek ama ve nesnelerinden ayrlarak toplumca kabul gren ya da onaylanan davranlarla doyuma ulamasna yceltme denir.173 Freuda gre yceltme (sublimation), cinsel drt ya da isteklerin, cinsel olmayan yollarla doyuma ulatrlmasdr.174 levsellik yeteneini azaltan bastrmann tersine, yceltme mekanizmasn kullandka birey daha verimli hale gelir. Bu yzden psikanalistler yceltmeyi gerek anlamda baarl tek savunma mekanizmas olarak grrler. Yceltme yntemiyle, benlik tehdit edici bilinalt drtleri toplumca kabul gren eylemlere ynlendirir. rnein, idin saldrgan drtleri, hokey ya da futbol gibi oyunlarla yceltilebilir. Toplumumuzda saldrgan atletler, ou zaman kahraman olarak kabul edilir ve dllendirilirler. Yceltme retkendir; nk alt-benliin saldrganln da
170 171

BURGER, a.g.e., s.82 MORGAN, a.g.e., s.325 172 Feriha BAYMUR, Genel Psikoloji, nklp Yaynlar, 14.Bask, stanbul, s.94, 1998 173 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.28 174 MORGAN, a.g.e., s.329

47

vurmasna izin verilir, bylelikle benlik de bu drtleri geride tutmaya alarak enerji kaybetmez. Atlet, sergiledii saldrgan oyunundan dolay sevilir ve takdir edilir.175

2.3.2.4.3. Yer deitirme Belirli bir uyarann neden olduu tepkinin aa vurulmas tehlikeli olduu zaman tepkilerin o uyarandan bir baka uyarana yneltilmesine ya da o tepkinin yerine daha uygun bir tepki gsterilmesine yer deitirme denir.176 Yceltme gibi yer deitirme de drtlerimizi tehlikeli olmayan nesnelere yneltir. Yceltmeden farkl olarak, yer deitiren drtler gvenli bile olsa dllendirme sz konusu deildir. rnein, bir kadn kendisine kt davranlmas ya da istismar edilmesi nedeniyle, bilinaltnda byk miktarda fke biriktirebilir. Eer kendisini istismar eden kiiye kar bu fkeyi da vurmas uygun deilse ya da fkenin da vurulmas tehlikeliyse, duygularn i yerindeki arkadalarna ya da ocuklarna ynlendirebilir. Byle davranmak baka sorunlar olutursa da, fke patlamalarn daha az tehdit edici kiilere yneltmek, kiinin kabul edilemeyen dncelerini bilin dzeyine karmasna engel olur. Freud, mantksz korkularmzn ya da fobilerimizin byk ounluunun, yalnzca simgesel bir yer deitirme yntemi olduunu belirmitir. rnein bir hastas, olunun atlardan korktuunu belirttiinde, Freud, aslnda burada atlarn, babaya kar duyulan korkunun yerine getiini belirtmitir.177 Yer deitirmede, asl gd deimez; ancak, kii asl gdnn hedefini, gerek hedef yerine baka bir hedef koyarak arptr. Yer deitirmedeki gd ounlukla kiinin bastrd saldrganlktr.178Bu yolla gerek hedefine yneltildiinde benlike kabul edilemeyen, kaygya neden olan duygu ya da davranlar asl hedefinden daha az kaygya neden olacak bir hedefe yneltilmi olur.179

175 176

BURGER, a.g.e., s.82-83 YANBASTI, a.g.e., s.31 177 BURGER, a.g.e., s.83-84 178 MORGAN, a.g.e., s.326 179 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.27

48

2.3.2.4.4.

nkr

nkr mekanizmasnda kii, bastrmann aksine geree dair herhangi bir bilince sahip olsa da kayg oluturan uyarann varln reddederek yok sayabilir.180Kii daha nce yapm olduu bir davran kabullenmeyip, inkr ederek de bir savunma mekanizmas gsterebilir.181 nkr ettiimizde baz gereklerin varln reddederiz. Bastrmadan farkl olarak, yaptmz ey anmsamamak deil, kantlar tam tersini sylese de bir eyin doru olmadnda srar etmektir. rnein, hayatta iken karsn ok seven bir adam, lmnden sonra bile karsnn yaadn iddia edebilir. len kars iin masada yer ayrabilir ve arkadalarna, karsnn bir akrabasn ziyarete gittiini syleyebilir. Bu dul erkek iin karsnn ldn inkar etmek, ldn kabul etmekten daha kolaydr. nkr, savunmann ar bir halidir. Ne kadar sk kullanrsa, bireyin gerekle ba o derece azalr ve gerek anlamda ilev gstermek zorlar. Ancak baz durumlarda benlik, dncelerin bilince ulamasna izin vermemek iin inkra bavurabilir.182 2.3.2.4.5. Kar Tepki Gelitirme Birey gerek gdsnn tam tersi bir gdye sahip olduu zaman inanarak esas gdsn gizleyebilir.183Anna Freud (1946) tarafndan tersine inanmak olarak da adlandrlan kart tepki gelitirme mekanizmas kabul edilemeyen drtnn tersine evrilmesini ifade eder.184Kart tepki gelitirirken, bilinaltndaki tehdit edici bir dnceden kamak iin bilinalt arzularn tersi bir ynde davranlr. Srekli olarak annesini ne kadar ok sevdiini dile getiren bir gen kz, aslnda annesine bilinaltnda duyduu nefreti gizlemeye alyor olabilir. Pornografiye kar mcadele eden insanlar, gerekte bilinaltnda pornografiye kar ilgi duyuyor olabilirler. Burada yaplan, dncenin kabul edilemez olduuna inanp benliin o kavramn ne kadar yanl olduunu kantlamasdr.185Shakspeare u cmlesi ile, kart tepki gelitirmeyi gzel bir ekilde ifade eder: size ok fazla itiraz eden bir bayan aslnda sizinle ayn fikirde olabilir. Eer birey, gereinden fazla alak
180

Psikanalitik Yaklam: Bilinaltndan Notlar, Tbitak Bilim ve Teknik Dergisi Psikoloji Kesi, <http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/kisilik.htm#bilincalti >, (09.03.08) 181 NL, a.g.e., s.173 182 BURGER, a.g.e., , s.84 183 NL, a.g.e., s.173 184 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.27 185 BURGER, a.g.e., s.84,

49

gnll, istekli ya da efkatli ise, gerekte kart duygularn saklyor olabilir. Eer birey, bakalarn memnun etmek iin ar aba gsteriyor ise, gerek gd onlar memnun etmek yerine memnun etmeme korkusu olabilir. Kii ar iyi ise, insanlara kar duyduu dmanln kartn gsteriyor olabilir.186

2.3.2.4.6. Akla Brme Benliin tehdit edici bir malzemeyle baa kmasnn dier bir yolu da, bu malzemeyi bilince ulamadan nce duygusal ierikten arndrmaktr.187Akla brmede, kabul edilebilecek bir gd, kabul edilemeyecek olan gdnn yerine konur. Baka bir ifadeyle kii, bahaneler bulur, yani, yapt bir ey iin gerek nedenden baka bir neden gsterir. Akla brme, kabul grmeyecek gdlerin neden olduu kaygy nlemek veya ondan kanmak iin en yaygn kullanlan savunma mekanizmasdr.188

2.3.2.4.7. Yanstma atmalarla baa kmann baka bir yolu da bireyin kendi gdleri iin bakalarn sulamasdr. Freud bu davrana yanstma adn vermitir.189Yanstmada iki tr davran sz konusudur. Birinde, kii, beceriksizliinin, yetersizliinin, baarszlnn nedenlerini bakalarnda arar. kinci yanstma biiminde ise, kii kendisinin olumsuz, irkin, hatal istek ve tutumlarn bakalarna yaktrr.190

186 187

MORGAN, a.g.e., s.325 BURGER, a.g.e., , s.84 188 MORGAN, a.g.e., s.265 189 MORGAN, a.g.e., s.325-6 190 NL, a.g.e., s.171

50

2.3.2.5. Kiiliin Geliimi: Psikoseksel Geliim Freuda gre yeni doan bir bireyin kiilii deiik aamalardan geerek gelimektedir. Bu aamalara psikoseksel aamalar denir.191Freud kiiliin be dnemden geerek gelitiini ne srmtr. Bunlar; a) 01 Ya Oral Dnem b) 13 Ya Anal Dnem c) 36 Ya Fallik Dnem d) 611 Ya Latens Dnem e) 11 Yatan Sonra Genital Dnem lk dneme pregenital dnemler denmektedir. Freuda gre kiilik gelimesinde pregenital dnemler byk nem tamaktadr. ocuk bu dnemlerde btn nemli kiilik zelliklerinin temellerini gelitirmitir. Freuda gre dnemlerin herhangi birinde saplant (fixation) olmas mmkndr. Saplant ya o dnemde fazla doyum salama ya da ar engelleme sonucunda olabilir. Belirli bir dnemde saplant yaayanlar o dneme ait zeliklere sahip olacaklardr.192

2.3.2.5.1. Oral Dnem Oral dnem doumla balar, bir buuk yana kadar devam eder.193Bu dnemde ocuun az en nemli organdr. Az bu dnemde beslenme grevi grr ve ayn zamanda en nemli haz kaynadr.194 Bu dnemin balangcnda, ocuklar, annelerine yksek derecede baldrlar ve emmek ve yutmaktan zevk almaktadrlar. Freud, oral dnemin balangcnda taklm olanlarn, erikin dnemlerinde ar yeme, sigara ime, iki ime ve pme gibi davranlardan zevk alacaklarn ne srmtr.195

191 192

CCELOLU, a.g.e., s.412 ZKALP, a.g.e., s.118 193 YANBASTI, a.g.e, s.24 194 ZKALP, a.g.e., s.118 195 Miles HEWSTONE, Frank FINCHAM, Jonathan FOSTER, Psychology, Blackwell Puplishing, United States of America, s.296, 2005

51

2.3.2.5.2. Anal Dnem Freud yaamn ikinci yln anal evrenin balangc olarak adlandrmtr. Bu evrede ocuun hem dky tutmaktan hem de dklamaktan haz aldn ileri srmtr. Bu hazlar, ocua tuvalet eitimi vermeye alan anne ve babasyla atmasna neden olur. Bu durum ocuun dayatlm ilk denetim deneyimini oluturur.196Anal dnem olarak adlandrlan dnemde bebek ayrma, bireyselleme (separation individuation) ve otonomi kazanma abas iine girer. Bu dnem iinde, ocuk, cinsiyet farklarn ve toplum iinde farkllaan rollerini de alglamaya balar.197Erken anal dnemde ego, ge anal dnemde ise sperego gelimeye balar. Her iki dnemde de bireyin nesnelerle olan ilikisi kendine dnktr.198Bu dnemdeki taknt ve saplantlar sonucu ileriki yalarda bireyde takntl dnceler, edilgin ve etkin ecinsellik, dnce bozukluklar, paranoid sendromlar gibi ruhsal bozukluklar grlebilir.199 2.3.2.5.3. Fallik Dnemi

Fallik dnemi, ocuklarn genital blgelerine dokunarak haz aldklarnn farkna vardklar dnemdir.200Drt ile alt ya aras cinsel geliim fallik dnem olarak adlandrlr. Bu dnem speregonun geliimini tamamlad dnemdir. ocuklarn dikkati tamamen cinsel organlarna yneliktir. Bykler iin bu durum bir sorun olarak kabul edilip ocuklara ar bask yapld takdirde bu durum ocuklarda kayg oluturur. Bu durumda erkekte oedipus, kz ocukta elektra karmaas ortaya kar. Baka bir deyile cinsel sapmalar ortaya kar. Oedipus karmaas, ruhsal gelimenin bir parasdr, toplum ve evre tarafndan byk lde etki sz konusudur. Sperego gelimedii takdirde, bireyde cinsel rahatszlklar, otorite sorunu veya geleneksel kadn ve erkek rollerinin reddi gibi saplantlara yol aabilir.201

196 197

ATK NSON ve dierleri, a.g.e., s.462 Atilla SOYKAN, Hasta ve Terapist Etkileimi: Cinsiyetin Rol, Kriz Dergisi (Ankara niversitesi. Psikiyatrik Kriz Uygulama ve Aratrma Merkezi Yayn), Cilt: 6, Say:2, Gz Dnemi, s.26, 1998 198 YANBASTI, a.g.e., s.24 199 zcan KKNEL, Kaygdan Mutlulua Kiilik, Altn Kitaplar Yaynevi, 17.Basm, Ankara, s.112, 2005 200 HEWSTONE, FINCHAM , FOSTER, a.g.e., s.296 201 NL, a.g.e., s.132

52

2.3.2.5.4.

Gizil Dnem

dip karmaasnn zlmesinden sonra ocuk ergenlikten nceki gizil dneme girer. Bu dnemde cinsel arzular azalmtr. Ancak ocuk ergenlie ve genital dneme ulatnda bu istekler gl bir biimde geri dnecektir. Gizil dnemdeki kzlar ve erkekler birbirlerine kar olduka ilgisizdir.202 Libido ve ondan kaynaklanan eilimler, davranlar, eylemler, benliin gelimi olan taraflaryla bask ve denetim altna alnr ve bylelikle gc azaltlr. Bu dnemde birey toplumsal nesnelere, kiilere ynelmeye balar. Bylelikle bireyin toplumsallama sreci ilemeye balar. Yine bu dnemde edipial zdeleme tamamlanr. Genlik yann balangcna kadar sren bu dnemde cinsel roller salamlar ve pekiir.203 2.3.2.5.5. Genital Dnem Bu dnemde ocuk cinsel olgunlua erimitir ve kar cinsten olan bir yatyla yakn ilikiler kurma abasndadr.204Normal cinsel geliim dnemi, cinsel olgunlua eriilen, kart cinsle doyumlu ilikilerin yaand ve gelitirildii bir dnemdir. Arkadalk, cinsiyet, meslek seimi, evlenme gibi konularda dnme ve hazrlk yapmaya balama bu dnemde balar. Bu dnemde yaanan doyumsuzluklar sonucu birok saplant ortaya kabilir. rnein; bu dnemde saplant yaayanlar, kar cinsle ilikilerde baarszlk kadnda soukluk (frigite) erkekte iktidarszlk (impotens) erken boalma ve sk evlilikler gibi zellikleri gsterirler.205

202 203

BURGER, a.g.e., s.90 KKNEL, a.g.e., s.113 204 ZKALP, a.g.e., s.119. 205 Perihan VEL OLU, Hemirelikte Kiiler Aras likiler, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, Yayn No:226, s.28, Eskiehir, 1991

53

2.3.2.6.Freud'un Kiilik Tipleri Snflamas d, ego ve speregonun bireyin kiiliindeki farkl yansmalar psikanalitik kuramn temelini oluturmaktadr. Bu temel kiilik biriminden birinin basknlna gre kiilik tipi ortaya kar. Birinci kiilik tipi erotik tiptir.Erotik tip Freudun tanmyla sevgi kaybetme korkusuyla yaar ve zellikle kendisinden sevgiyi saknanlara baml olarak yaar. kinci tip obsesif tiptir.Obsesif tip vicdanyla mcadele eder. nc tip narsist tiptir. Narsist tip ise kendini yaatma ve devam ettirme savandadr.206 2.3.3. Yeni Freudcu Kuramlar Psikanalitik kuram Freud tarafndan ortaya atlmtr. Btn ilkeleri, geirdii gelimeler ve deimeler yalnzca Freud tarafndan belirlenmitir. Freudun yaad sre iinde fikirlerine kar kanlar kuramn dna itilmitir. Her yeni fikir nce Freudun denetiminden gemi ve onun reddettii bir konu kuramn kapsamna alnmamtr.207 Viyanada Freudla almak iin toplanan bilim adamlar arasnda, dnemin nde gelen dnrleri de bulunmaktayd. Bu psikologlar kendi almalar sonucunda kiiliin doasna ilikin baz grler gelitirmitir. Fakat Freud ve baz sadk rencileri, yaplan bu katklarn erevesinin Freudun belirledii psikanalitik kurama byk lde bal kalmamasn basit bir mesleki gr ayrl olarak deil bir saygszlk olarak grmekteydiler. Freud almalarna katlmayanlar nerdeyse ihanetle suluyordu. Zamanla alma arkadalarnn ou Psikanalitik Topluluktan ayrlmtr ve bazlar da kendi topluluklarn ve psikoloji okullarn kurmutur. Bu kuramclarn hibiri Freud kadar nemli bir etki yapmadysa da her birinin psikanalitik kurama nemli katklar olmutur. O zamanlar Freudla aralarndaki gr farkllklar ok byk grnse de zaman getike bu grlerin farkl yaklamlar deil de sadece Freudun kuramna getirilen deiik aklamalar olduu anlalmtr. Bu nedenle bu kuramclar sonralar Yeni Freudcular olarak adlandrlmtr.208

206 207

NL, a.g.e., s.133 YANBASTI,a.g.e., s.37 208 BURGER, a.g.e., s.148

54

2.3.3.1. Alfred Adler: Bireysel Psikoloji Alfred Adler, 7 ubat 1880 tarihinde Viyanann bir banliysnde Yahudi bir orta snf ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. niversite eitimini viyana niversitesinde tp bilimleri zerine tamamlamtr. Sinir sisteminin ileyii ve adaptasyonu konusuna duyduu ilgi, Adleri nroloji ve psikiyatri alanna yneltmitir. Adler, 1901 ylnda Freudun yaymlad Ryalarn Yorumu adl eserine yneltilen youn eletirilere kar eserin gl bir savunmasn yapmtr. Bu tarihe kadar Freudla tankl olmamtr. Bu olay karsnda Freud bir mektup ile kendisine teekkrde bulunmutur. Sonrasnda Viyana Psikanaliz cemiyetinde Freud ile birlikte almalar yapmtr ancak ileri zamanlarda fikir ayrlklar yaad cemiyetten ayrlm ve 1913 ylnda da Bireysel psikoloji Cemiyetini kurmutur.209 Alfred Adler, Freudla yollarn ayran ilk psikanalitik grup yesidir. 210 Adlerin teorisi, birok adan sosyal psikolojik bir teoridir ve bireyi, grubun dier yeleri ile karlkl iliki iinde bulunan bir sosyal varlk olarak incelemeye alr.211Bu kuram bireylerin eitsizlii grne dayanmaktadr. Adler kuramnda kiiliin gelimesinde ve davran olumasnda yetersizlik, gszlk, stnlk duygularnn ve bunlara bal karmaalarn etkili olduunu belirtmitir.212 Hem Adler, hem de Freud Yahudi orta snfndan gelmektedirler. Her ikisinin de hayatlarnn byk blm Viyanada gemitir ve her ikisi de tp doktorudur. Ancak, Freud ve Adler arasndaki farkllklar bu yzeysel benzerliklerin olduka tesindedir. Freud insanlarn kiiliklerini oluturmada ok az veya hi seenekleri olmadn ileri srerken, Adlere gre, insanlar ounlukla kim olduklaryla ilgili sorumludur. Freud bugnk davranlara gemite yaananlarn sebep olduunu savunurken, Adler insanlarn gelecekle ilgili grlerinin bugnk davranlarn biimlendirdiini savunmaktadr. Adler, davrann bilind elerine arlk veren Freudun grlerine kar karak, psikolojik adan salkl insanlarn neyi niin yaptklarnn ounlukla farknda olduklarna inanr.213

209 210

YRKAN, a.g.e., s.3-7 BURGER, a.g.e., s.151 211 YRKAN, a.g.e., s.7 212 KKNEL, a.g.e., s.117 213 M. Kerem DOKSAT, Bar nen NSALVER, Fuat BEKARDE, Bireysel, Sosyal Ve Siklotimik Bir Adam: Alfred Adler, Yeni Symposium, 43 (2): S.59-60, 2005

55

Freuda gre insan davran, doutan var olan bir takm igdlerin (biyolojik drtlerin) isteklerine gre biim alr. Hlbuki Adlere gre insan davranlarnn sebebi, birinci derecede sosyal nedenlerdir. nk insan doutan sosyal bir varlktr.214Adler, hem bilince ve hem de bilinaltna nem verir. Adlere gre bilinalt tamamyla ruh yapsnn bir eseridir. dnyann en nemli ve gl bir yapsdr. nsann yaam plann ekillendiren etmenleri bilinaltnda aramak gerekir. Bilin de bilinaltnn yansmasndan te bir ey deildir.215Adlerin kiilii kavramamza yardmc olacak en nemli katklar arasnda; stn olma abas, kiilik geliiminde ebeveyn etkisi ve doum srasnn nemi saylabilir.216 2.3.3.1.1. stnlk abas: Adler, tm bireylerin yaama bir aalk duygusuyla baladn savunur. Gsz ve aresiz bir ocuun yaaman devam ettirebilmek iin daha byk ve gl yetikinlere baml olmas, bunun ilk rneidir.217 Aalk duygusu, (inferiority feeling) bireyin gereklere uyan veya uymayan sebeplerle benliini yetersiz ve kk grmesidir. Adlere gre aalk duygusu, kkeni ve kayna ne olursa olsun doal ve evrensel bir duygudur.218 Adlerin Freuddan ayrld en belirgin husus onun stnlk (superiority) abasna verdii nemdir. Adlere gre, stnlk duygusu insanlarn elde etmek istedii esas gtr ve bu duygu cinsel drtlerden bile daha kuvvetlidir. Bu duygu bireyin, dierlerinin yannda, kendisini stn veya aalk olarak tanmlamasna yol aar.219Adler, dnyada tam anlamyla kusursuz, eksiksiz, her ynden doyum salam bir insan olmayacandan, aalk duygusunun derece derece ve trl biimlerde her insanda bulunduunu belirtmitir.220Adlere gre eksiklik duygusu evrenseldir ve herkeste vardr; deimez ve devaml bir ekilde bireyin lmne kadar varln srdrr. Bu duygu ayn zamanda bireyi motive eden bir gtr ve bireyin eyleme gemesini salar.221

214 215

YRKAN, a.g.e., s.18 YANBASTI,a.g.e., s.71 216 BURGER, a.g.e., s.152 217 BURGER, a.g.e., s.152 218 KKNEL, a.g.e., s.120 219 CCELOLU, a.g.e., s.416 220 KKNEL, a.g.e., s 119 221 YANBASTI,a.g.e., s.74

56

2.3.3.1.2. Kiilik Geliiminde Anne Baba Etkisi Adler, evrenin birey zerinde etkili olduunu belirmitir ve en nemli evre etkeni olarak grd aile zerinde durmutur.222Freud gibi Adler de yaammzn ilk birka ylnn, yetikin kiiliin oluumunda son derece nemli olduuna inanmtr. Ancak Adler bu srete anne ve babalarn etkisine vurgu yapmtr. Adler ocuun ileriki yalarnda kiilik sorunu yaamasna neden olacak iki tr anne baba davran belirlemitir. Birincisi, ocuklarna ar zen gsteren ve ar koruma salayan, dolaysyla da ocuunu martma tehlikesi oluturan anne baba davrandr. ocuun martlmas, onun bamszln elinden alr, aalk duygularn arttrabilir ve baz kiilik sorunlarnn temelini oluturur. Ebeveynlerin yapt ikinci hata ise ocuklarn ihmal etmektir. Byme srecinde anne ve babasndan yeteri derecede ilgi gremeyen ocuklar, souk ve pheci olur.223

2.3.3.1.3. Bireyin Doum Sras Adlere gre bireyin doum srasnn bireyin kiilii zerinde nemli bir etkisi vardr. Adlerin aratrmasna gre, doum sras, bireyin zek ve yetenek seviyesini etkilemektedir. Buna gre, ilk doan ocuk daha zeki ve yetenekli olacak, daha kolay sosyal balar kurabilecektir. Bu konuda yaplan almalarda, ailedeki ocuk says arttka, ilk ocuk ile son ocuk arasnda nemli zek dzeyi ve iliki kurma yetenei fark olduu tespit edilmitir.224

222 223

YANBASTI,a.g.e., s.75 BURGER, a.g.e., s.153 224 ERDOAN, a.g.e., s.243

57

2.3.3.2. Carl Jung: Analitik psikoloji Carl Gustav Jung 26 Temmuz 1875te svirede bir kilise rahibinin olu olarak dnyaya gelmitir.225Carl Jung ada psikiyatrinin kurucularndan olmakla birlikte sadece psikiyatri ile deil fizik, mitler ve efsanelerle de ilgilenmitir.22618751961 yllar arasnda yaayan, amzn en sekin psikologlarndan olan Jung, Freuddan ayrlan psikiyatristlerin en nemlisi saylmaktadr. Jung, Freud tarafndan kurulan Enternasyonal Psikanalitik Birliinin ilk bakandr. Zamanla Freuddan uzaklamaya balaynca, bakanl ve birlie yelii terk etmitir.227 Freudun kiilik olumasn ve davranlar tek nedene indirgeyen yaklam karsnda bilimsel olarak ondan ayrlan Jung, yeni bir zmleyici kiilik yaklam gelitirmitir.228Carl Jung, psikanalitik yaklamda cinsel drtlere fazla yer verildiini ileri srmtr. Jung, dier drtlerin de nemli olduunu savunmutur. Jung cinsel drtlerden daha ziyade, bireyin amalarnn olmasna ve bu amalara ulamak iin bireyin yaamnda aba gstermesine nem vermitir. Bu anlamda Freuddan daha iyimser bir eilim iinde olduu sylenebilir. 229 Jung, zihinden ve zihinsel etkinliklerden sz ederken bunlarn yerine ruh ve ruhsal terimlerini kullanmtr. Aslnda zihin ve zihinsel szckleri bilinle ilgilidir. te yandan ruh ve ruhsal terimlerine hem bilin hem de bilin d girer.230Jung, insan ruhunun iki blmden olutuunu savunmutur. Bunlar bilin ve bilinaltdr. Bilindn da iki ksma ayrarak, kiisel bilind ve kolektif bilind olarak adlandrmtr. Kiisel bilind her bireyde farkl biimde ortaya karken kolektif bilind ruhsal yapnn, insanlar ortak bir temelde birletiren doal kkenidir. Jung, arketipleri, ortak bilindn oluturan temel eler olarak tanmlar ve insann fizyolojik anlamda nasl geliiyorsa ruhsal anlamda da belli bir gelime potansiyelini iinde tadn savunur.231
Frieda FORDHAM, Jung Psikolojisinin Ana Hatlar, Say Yaynlar, 6. Bask, s.17-18, stanbul, 2004 226 Sultan TARLACI, Jungn Yanlgs: Ezamanllk Yeni bir Teori, Yeni Symposium, Temmuz Cilt 44, Say 3, s.152, 2006 227 YANBASTI,a.g.e., s.43 228 KKNEL a.g.e., s.122 229 CCELOLU, a.g.e., s.415, Austos 2007. 230 FORDHAM, s.17-18 231 Taner NAMLI, Arketipsel Sembolizm Asndan Elif afakn Pinhan Romannn ncelenmesi, Turkish Studies. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4 Fall, s.1211, 2007
225

58

Jung, arm testlerinden yararlanarak kiilikte bulunan ve ona biim veren karmaalar ortaya karmaya alm, ie dnk ve da dnk davran tiplerine ek olarak dnme, duygu, sevgi ve duyumdan oluan ilevsel tipleri belirtmitir.232 Jungun kuramna gre kiilik, bilin ve bilindndan olumaktadr. Kiiliin ematik grnmnde ortada ben bulunmaktadr. Benin bir ksm bilindnda yer almaktadr. teki ksm ise bilincin kapsamndadr. Ben, yaratc bir g olarak deerlendirilmektedir. Benin evresinde drt ana fonksiyon sralanmaktadr. Bunlar; Duygu, sezgi, dnce ve duyumdur. Bu ilevlerden duyum ile sezgi, duygu ile dnce arasnda ztlklar bulunmaktadr. Duyum, nesnelerin alglanmasyla ilgili bir olgu, sezgi ise nesnenin gerisinde ve geleceindeki olgularn sezinlenmesi ile ilgili bir olgudur. Ayn ekilde dnce mantk yrtme, duygu ise deer ykleme olgusudur. Bunlardan birisi grev yklendiinde dierini devre d brakr. Her ilev kendine zg gle donanmtr. Kiiliin ematik grnmnde, ortada bulunan ben bu ilevler arasndaki g dengesine gre farkl kiilik olarak ortaya kmaktadr. Baka bir deyile bireysel farkllklarn anlan denge farklarna dayand sylenebilir.233

2.3.3.2.1.

e Dnklk-Da Dnklk

Jung iednk (introvert) ve dadnk (extravert) kavramlarn ilk kullanan kiidir. ednk bireylerin dnceleri ve ilgileri i dnyasna ynelmitir; dier kimselerle az birlikte olurlar. Dadnk kimse srekli bakalaryla beraber olmak ister ve yalnz kalmay istemez. Junga gre bireyin etkin bir yaam srdrebilmesi iin bu iki yn denge iinde tutmas gerekmektedir. Junga gre kiilik sorunlar, iednklk ve dadnklk arasnda var olan dengesizlikten doar.234Junga gre bireyde bu iki eilim bir arada bulunur.235 Jung, iednkl ve dadnkl belirli durumlara iki ekilde tepkide bulunma durumu veya tutumu (attitude) olarak ele alm ve bilincin bir paras

KKNEL, a.g.e., s.122 Hseyin AKYILDIZ, Murat KAYALAR, letmelerin Ruhsal Tasarmnda Psikoteknik Yntemin Transaksiyonel Analiz le Boyutlandrlmas, Uluda niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt XXII, Say 2, s.77 2003 234 CCELOLU, a.g.e., s.415 235 NL, a.g.e., s.134-135
233

232

59

olarak grmtr. Dadnk kii libidosunu kendisi dndaki olaylara, insanlara ve durumlara yneltir. Bu tr bir insan evresel faktrlerden nemli lde etkilenir, sokulgandr ve kendine gvenir. ednk bir insann libidosu kendi iine doru ynelmitir. ednk bireyler dalgn, kendi duygu ve dncelerini gzden geiren, dsal etkilere kar dayankl, dier insanlarla ve d dnyayla olan ilikilerinde kendine daha az gvenen olduka ekingen ve utanga bireylerdir.236 Jungun psikolojisi iki esas temele dayanr. Birincisi psiik btnlk prensibi, ikincisi ise psiik enerji prensibidir. Psiik fonksiyonlar yle bir organik btn tekil ederler ki burada ksmlar, birbirilerini bir telafi mekanizmas iinde ynetirler. Bilincin eksikliklerini bilin d telafi eder. Bu ileyi psiik fonksiyonlarda da byledir. Fikir zayf olursa, his zellikle kuvvetli olur. Veya dadnk bir bilince karlk iednk bir bilind vardr.237Jung bundan hareketle sekiz tr ie ve da dnk tip tanmlamtr.238 2.3.3.2.1.1.Dnen ie dnk: Dnen ie dnk birey, kendini gzler ve genellikle soyut fikirlerin etkisinde kalr. Somuta ynelebilme gcne sahip olmasna ramen fikirleri isel olarak izler. 2.3.3.2.1.2.Dnen da dnk: Dnen da dnk kiinin ilgisi d ve somut dnyaya yneliktir. Kat olabilir. Soyut ileri tartabilir. Olgular kesinlikle kuramlara tercih eder. Bu tiptekiler, doktorluk veya mhendislik iin uygun bireylerdir. Yasa ve ahlak gibi konularda ok sertleebilirler. 2.3.3.2.1.3.Duygusal ie dnk: Bu kimsenin duygularn anlayabilmek iin byk bir aba gerekir. Kapal, sessiz bir kiilie sahiptir. Sz konusu olan her ey derinlerde olumaktadr. Yznde umursamazlk maskesi tar. Sakin ve kukulu bir hali yokmu gibi grnmeye

236 237

SCHULTZ, SCHULTZ, a.g.e., s.647 EVR M, a.g.e., s.47 238 NL, a.g.e., s.134-135

60

alr. Da vuran hibir heyecan izi yoktur. Fakat bu bireylerin ii tutkularla doludur. Junga gre kadnlarn ou bu gruba girmektedir. 2.3.3.2.1.4.Duygusal da dnk: Bu bireyler son derece toplumcudur. Enerjileri d dnyaya ynelmitir. Duygu ar basmaktadr. Hava iyi olduunda kendini iyi hisseden kt olduunda alayacakm gibi hisseden bir yapya sahiptirler. Kolaylkla etki altnda kalr, konular duygu aracl ile gzden geirirler. 2.3.3.2.1.5.Duyusal ie dnk: Duyusal iednk bireyler zneldirler. Herhangi bir etkinin, ne tr bir tepki douracan ngrmek olanakszdr. Tepkisi de d geree bal deilmi gibidir. 2.3.3.2.1.6.Duyusal da dnk: Duyusal da dnk tip, salt bir gereklie ve nesnellie sahiptir. Ancak olaylarda somut eyleri grme eilimindedirler. Bu tipe uyan birey, hibir ey iin kendini zmez. Yenilie aktrlar. 2.3.3.2.1.7.Sezgisel ie dnk: Sezgisel ie dnk bireyler kendilerini rya leminde grrler. Bu bireyler mistik ve lmsz air tipini canlandrrlar. Hayal gleri snrszdr. Bakalarn, fikirlerinin gzelliine inandrma abas iine girebilir veya kimsenin kendilerini anlamadna dnrler. 2.3.3.2.1.8.Sezgisel da dnk: Bu tip, sezgiyle doar ve yaar. Baarya ulamak iin her yolu dener. Bunu bilinsizce yapar. Bu tipteki insan kendisine uygun den toplumsal evreyi, ne giymesi gerektiini, nasl konuulacan hissederek bilir. Bu tipe uyan erkek ticarette, borsada, politikada baarl olur.

61

2.3.3.2.2. Ortak Bilinalt Ortak bilinalt, kiisel bilinaltnn derinlerde olan boyutudur. Kaltmsal bir zellik tar.239Ortak bilinalt ilkesel imgelerden olumaktadr. Bu imgeler bireyin, evreye belirli bir ekilde tepki vermesini salar. Ortak bilinaltnda anne imgesi olduu iin, yeni doan bebekler hemen anneleri ile etkileime geerler. Yine atalardan miras kalan imgelerden dolay, karanla ve Yaratcya da bir tepki veririz. Jung bu imgelere genel olarak arketip adn vermitir. Jungn tanmlad arketipler arasnda anne, baba, yal ve bilge adam, gne, ay, kahraman, Yaratc ve lm vardr. Jung bu konuda, hayatmzda rastlanan durumlar kadar ok arketip vardr demitir.240Junga gre birey, imdiki eklini, gemi nesillerin st ste biriken tecrbeleri sayesinde elde etmitir. Buna gre kiiliin temelleri arkaik, iptidai, ftri, bilinsiz ve muhtemelen de evrenseldir. Freuddan ayrld noktalardan biri de budur: Freud ahsiyetin ocukluk kaynaklar zerine odaklanrken Jung, ahsiyetin rka dayanan tarihine nem verir.241

2.3.3.2.3. Arketipler Junga gre ortak bilinaltnn ierii, insann yaam sresince, hibir zaman bilinte yaanmamtr. Kaltmsal bir nitelik tar. Ortak bilinaltnda insann, insan olma evresine ulamadan nce gemiinden beraberinde getirdii gizli bellek kalntlar vardr. Jungn Ortak bilinalt kavramnda arketiplere rastlanmaktadr. Arketip, eklidir.
242

duygusal

yn

gl,

kaltmla

gelen

evrensel

bir

dnme

Junga gre arketipler, nesiller boyunca srekli olarak tekrarlanan

deneyimlerin, insan ussundaki deimeyen zdr. Bu arketipler; imajlar, mitolojik imajlar, temel imajlar, davran kalplar gibi deiik kalplarla anlr.243 Jungn ayr bir kiilik sistemi olarak grd temel arketipler, persona, anima ve animus, glge ve bendir. Persona (veya kiiliin en dtaki taraf) gerek kiilii gizler. Persona bakalaryla ilikiye geildiinde giyinilen bir maskedir ve bireyin topluma grnmek istedii ekilde grnmesini salar. Bu nedenle persona
239 240

YANBASTI, a.g.e., s.49 BURGER, a.g.e, s.157 241 EVR M, a.g.e, s.47 242 NL, a.g.e, s.136 243 ALTINKPR, a.g.e., s.125

62

bireyin gerek kiiliine karlk gelmeyebilir. Persona kavram sosyolojik bir kavram olan ve bir insann bakalarnn beklentilerine uygun davranmas anlamna gelen rol oynamaya benzer ekilde ortaya kar.244 Jung beni (self) sistemindeki en nemli arketip olarak ele almtr. Bilinaltnn tm ynlerini dengeleyen ben, kiiliin btnne birlik ve istikrar kazandrr. Kiinin tmn temsil eden ben tam bir btnlemeye ulamaya abalar. Jung beni kendini gerekletirmeye veya kendini anlamaya ynelik bir drtye veya ihtiyaca benzetmitir. Jung hepimizin ulamaya alt tam bir birlik ve btnln eitli kltrlerde defalarca rastlanlan bir sembol olan btnleme emberi (mandala) veya sihirli halka ile temsil edilebileceini belirtmitir.245 Anima, erkein dii yndr; animus ise diinin erkeksi yndr. Junga gre her erkeksi erkein iinde dii, dii bir kadnn iinde de erkeksi bir yn bulunmaktadr. Bu arketiplerin temel grevi, e seimi ve iliki yrtme srelerine rehberlik etmektir.246Jung insann kendi cinsiyetini temsil eden ve kendi cinsinden olan kiilerle ilikilerini dzenleyen arketipe glge adn vermitir. Glge srarcdr. Ego ve glge i birlii yaptklarnda kii kendi yaamn dolu hisseder. Glgenin reddedilmesi kiiliin snk kalmasna neden olur.247 Glge (shadow) arketipi, kiiliin hayvana benzeyen yandr, hayatn daha alt ekillerinden gelen kaltmsal mirastr. Glge tm ahlakszlklar, ihtiraslar ve tm ho karlanmayan istek ve faaliyetleri ierir. Jung, glgenin ounlukla yaplmasna izin verilmeyecek eyleri yapmaya zorladn belirtmitir. Bununla birlikte glgenin olumlu bir taraf da vardr. Glge en yksek dzeyde insani geliim iin gerekli olan canlln, kefediciliin, igrrn ve youn cokularn kaynadr.248

244 245

SCHULTZ, SCHULTZ, a.g.e., s.647 SCHULTZ, SCHULTZ, a.g.e., s.647 246 BURGER, a.g.e.,s.157 247 NL, a.g.e., s.137 248 SCHULTZ, SCHULTZ, a.g.e., s.647

63

2.3.3.3. Erik Homburger Erikson: Erik Erikson, 1902de Frankfurtta kentinde domutur. Erik daha domadan babas evi terk etmitir. yl sonra annesi Yahudi bir doktor olan Theodor Homburger ile evlenmitir. Evlilik d ilikiden doan bir ocuk olduu gereini ancak ergenlik anda renen Erikson, bu srrn 68 yana kadar herkesten saklamtr. Yahudi bir ailede yaamasna karn d grn itibariyle farkl oluu Eriksonun kimlik skntsn daha da arttrmtr. Liseyi bitirdikten sonra vey babasnn onun doktor olmasn istemesine karn ressam olmaya karar vermi ve tm Avrupay gezmitir. Bu gezileri srasnda Viyanada Anna Freud ile tanm ve Anna Freuddan psikanalitik eitimi almtr.249 Erik Erikson, Freud yaklamn benimsemekle beraber Freuddan iki noktada ayrlmaktadr. Birincisi Erikson, bireylerin sosyal uyumlar zerine odaklanrken kiiliin oluumunda sosyal evrenin de etkilerine deinmi, ikinci olarak da Freudun beli psikoseksel geliimine yetikinlik, olgunluk ve yallk dnemlerini de ilave ederek kiilik oluumunda mr boyu sren bir geliimden sz etmitir. nsanlarn bu geirilen her dnemde yaad krizleri salkl olarak atlatmas onun gelecek dnemlerdeki geliimlerini de olumlu olarak etkilemektedir.250Eriksonun Freudyan teoriye birok katks olmutur. Bu balamda benlik ve geliim aamalar kavramlar erevesinde kuram ele alnmtr.

2.3.3.3.1. Eriksonun Benlik Kavram Freud, benlii alt benliin drtleri ve st benliin istekleri arasnda arabulucu gibi grmektedir ancak Erikson, benliin birok yapc ilevi olduunu ileri srmtr. Eriksona gre benlik, kiiliin olduka gl ve bamsz bir blmdr. Benlik kiinin kimliini oluturmak ve evresi zerinde egemenlik kurma gereksinimini tatmin etmek gibi hedefler dorultusunda almaktadr. Eriksonun kiilik yaklam benlik psikoloji olarak adlandrlr. Eriksona gre benliin birinci fonksiyonu bir kimlik duygusu oluturmak ve bunu korumaktr. Erikson kimlii, bireysellik ve biriciklik duygularnn yan sra, gemi ve gelecekle
249 250

BURGER, a.g.e., s.162-163 Enver ZKALP, idem Krel, rgtsel Davran, T.C. Anadolu niversitesi, Eitim, Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf Yayn No:149, Eskiehir, s.88, 2001

64

btnllk ve sreklilik duygusunu da iine alan, karmak bir isel durum olarak tanmlar.251Eriksonun kuramna gre kimlik oluumu, bebeklikten beri eitli zdeimlerle ina edilen ve ergenlik dneminde bu zdeimlerin yeniden harmanlanmas ve bir sreklilik-aynlk durumu kazanmasyla snrlar belirlenen bir psikososyal geliim zelliidir.252

2.3.3.3.2. Yaam Dngs iinde Kiilik Geliimi Erikson, geliimin aamalardan olutuunu savunur, ancak bireyin cinsel geliimi yerine onun sosyal geliimini temel alr. Bu nedenle onun kuram, psikososyal kuram adn almtr. Geliimin her aamasnda ocuun gereksinimleri ve toplumun ocuktan beklentileri deimektedir.253Freudun kiilik geliimi tanmlar, st-benliin ortaya kt dnem olan alt ya civarnda son bulmaktadr Freudun kuramna gre yetikin kiiliinin temel zellikleri bu dnemlerde son eklini alr. Oysa Erikson, kiilik geliiminin kiinin yaam boyunca devam ettiini belirtir.254

251 252

BURGER, a.g.e., s.163-164 Fsun UHADAROLU ET N, Kendilik Patolojisi Belirtisi Olarak Kimlik Kargaas, Trk Psikiyatri Dergisi, 12(4), S.310, 2001 253 CCELOLU, a.g.e., s.415 254 BURGER, a.g.e., s.163-164

65

2.3.3.4. Karen Horney: Psikanalitik Sosyal Teori Karen Horney (1885-1952) Freudyan kuramn temel kurallardan ayrlarak kuram gelitiren Freud taraftarlarndan biridir. Horney, insan geliimine ve kendini gerekletirmeye vurgu yapan optimistik bir insan grn benimsemitir. Horney erken ocukluk dnemi zerine younlamtr.255Horney, kuramnda ncelikle Freudun insan davranlarnn i ve fizyolojik olaylardan kaynakland grne kar km
256

ve

davrann

biyolojik

belirleyicilerini

arka

planda

brakmtr.

Horney, Freudun ego olarak adlandrd kiilik blmnn varln

yalnzca nevrotik kiiler iin kabul etmektedir. Ona gre ego, nevrotik kiilerde gzlemlenen kiilik ilevlerinin blmlemesi olgusunun blmlerinden biridir. nk nevrotik kii birbiriyle balants olmayan, ancak bir dzene girmek iin aba sarf eden kiilik blmleri topluluudur.257 Horney, dier toplumsal ve kltrel retilerde olduu gibi, kiiliin ve davrann olumasnda bireyin iinde yaad evreye ve bu evreyi oluturan kltr yapsna nem verir ve ncelik tanr.258Horneye gre bireyin yaamnda iki temel eilim, kiilii ynetir. Bunlar emniyet duygusu ve doyumdur. Horneye gre birey, emniyeti salamak ve doyuma ulamak iin yiyecek, giyecek, para, cinsellik gibi pek ok ihtiyalarn feda edebilir. Bireyin temel amac, tehlikeden uzak ve emniyet iinde bir yaam elde etmektir. Birey, korkmadan yaamak ister. Korku ve gvenlik ayn temel ihtiyacn iki boyutudur. Birey gvenlik arar ve korkudan kaar.259 Horneye gre davranlar, bireyin evresiyle olan ilikileri sayesinde gelitirdii tepkilerin rgtlenmi rntlere dnmesiyle olumaktadr. Yaamn ilk gnlerinde olduka snrl sayda olan bu tepkiler, zamanla daha geni iliki alanlarna ynelir ve sonunda yetikin yaamn olduka karmak grnml tepki rntlerine haline gelirler. Bu balamda, davranlarn belirleyicileri, bireyin

255 256

HEWSTONE, FINCHAM, FOSTER, a.g.e., s.297 YANBASTI, a.g.e., s.102 257 Engin GETAN, Psikanaliz ve Sonras , Remzi Kitabevi, 4.Basm, stanbul, s.171, 1990 258 KKNEL, a.g.e., s.124 259 NL, a.g.e., s.138

66

yaam boyunca gelitirmi olduu alglar, duygular, dnceler, yarglar, deerler, amalar ve bunlarn birbiriyle olan karlkl etkileimleridir.260 Horney, almalarnda Freudun kadn psikolojisini belirleyen faktrn erkek reme organna imrenme olduu biimindeki grne iddetle kar kmtr. Freud, kadnln ayrc zelliklerinin ve kadnlk rol ile ilgili atmalarn kkenini, kadnn cinsel anlamda duyduu eksiklik ve erkeklik organna kar gelitirdii kskanlk duygusu olarak aklamtr. Horney kadn psikolojisinin temelinde gvensizlik duygusunun varln ve kadnn erkekten korunma ve sevgiye gereksinim duyduunu kabul etmi fakat bunlarn cinsel organlarn anatomik yaplar ile pek ilgisi olmadn savunmutur. Kadnlarn da erkekler gibi, cinsel zellik ve ilevler konusunda toplumsal kurumlardan etkilenmi olduunu ve kltrn erkeklik ve kadnlk konusundaki deer yarglarnn kadn psikolojisini byk lde etkilediini belirtmitir.261

260 261

GETAN, a.g.e., s.171, 1990 YANBASTI, a.g.e., s.103

67

2.3.3.5. Harry Stack Sullivan: Toplumsal Kuram- likiler Kuram Harry Stack Sullivan, 21 ubat 1892de New York eyaletinin Norwich kenti yaknndaki bir iftlikte Katolik bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Sullivan bireyler aras ilikiler zerine yapm olduu almalaryla n yapmtr.262Birok kuramc gibi Sullivan da, kiilii gerilimi azaltma amacyla alan bir enerji sistemi olarak ele almaktadr. stelik enerjiyi ve gerilimi fizikteki anlamyla kullandndan, bunlarn ayrca ruhsal olarak nitelendirilmeleri gerekmediini savunmutur.263 Sullivan, kiilik geliiminin sosyal bir erevede gelitii grnde olan ilk Amerikal kuramcdr. Sullivan, dier insanlar olmadan bir insann kiiliinin de olamayacan belirtmi ve bireyin dier insanlarla olan karmak ilikiler andan arndrlamayacan ileri srmtr. Kiilii, insan hayatn karakterize eden, greceli olarak tekrarlayc kiiler aras durumlar (situations) rnts diye tanmlamtr. Sullivann kiiler aras kuram, deiik geliim aamalarnn (bebeklik, ocukluk, jvenil dnem, preadolesans, erken adolesans, ge adolesans ve yetikinlik) nemine dikkat ekmektedir. Salkl bireysel geliim, bireyin karsndakiyle yaknlk kurabilme becerisi ile ilikili olup, her yata anksiyete salkl ilikiler kurmada araya girebilmektedir. Sullivann kuram erevesinde tanmlad geliim aamalarndan belki de en nemlisi preadolesanstr. Bu dnemde ocuklar ilk kez samimiyet kurabilme kapasitelerini fark ederler ancak buna elik edebilen cinsel duygular da ieren dneme ve yaa henz ulaamamlardr. Sullivan, kiilerin ayn bireye kar yaknlk ve cinsel istei birlikte hissedebildiklerinde salkl geliimi yakaladklarn dnr.264 Sullivann kuramna gre doal ve doutan var olan gdler, insann iinde yaad topluma ve kltre gre geliir, biimlenir ve ilev yapar. Dier insanlar ve nesnelerle kurulan ve devam ettirilen ilikilerde kltr kaynakl terbiye ve eitim kurallar etkili olmaktadr.265Sullivan, kiiliin varsaymsal bir kavram olduunu ve iliki durumlar dnda incelenemeyecei grn nemle vurgulamtr. Sullivana gre inceleme birimi, insan deil iliki durumudur. Kiiliin yapsal rgt, isel

262 263

YANBASTI, a.g.e., s.120 GETAN,a.g.e., s.199, 1990 264 M. Kerem DOKSAT, Bar nen NSALVER, Fuat BEKARDE, Harry Stack Sullvan (18921949), Yeni Symposium, 42 (3): s.127, 2004 265 KKNEL, a.g.e., s.124

68

alglardan ok bireyler aras ilikilerin rndr. Kiilik, ancak, birey bir veya daha fazla kiiyle iliki durumundayken ortaya kar. Bunun iin dier insanlarn somut varl da gerekli deildir; hayali, hatta gerekte var olmayan kiilerde olabilirler.266

2.3.3.6.Erik Fromm: nsancl Psikanaliz Erik Fromm gelitirdii kurma Humanistik Psikanaliz adn vermitir. Frommun psikolojisi, temelde Freudcu kavramlar insancllatrma ve insan toplum ierisinde bir varlk olarak deerlendirme abasdr. Fromm ilk eserlerinden biri olan zgrlkten Ka da eer insan zgrl kabul edip bunun getirdii yalnzlkla ba edemezse gre Faizm zgrlk gibi otoriter ideolojilere olabilir; nk esir olur demektedir.267Fromma korkutucu kiilerin,

sorumluluunu stlenmeleri gereken nemli kararlar almalarna sebep olur. Fromm zgrl, gszln ve yalnzln dayanlmaz hali olarak tanmlamtr.268 Erik Fromm, kaltm ve sosyal evreye benzer bir arlk ykleyerek, bu iki enin karlkl etkileiminden doan dinamik bir kiilik kuram gelitirmitir.269 Eric Fromm, kiilik geliiminde ve davranlarn ortaya kmasnda insann iinde yaad evreye ve kltre nem vermi, Oedipus karmaasn kltrel yaklamla tekrardan almtr. Kiiliin geliiminde toplumsallama ve kltrlenme zerinde durmu, karakter yapsnn bu etkilerin zmlenmesine dayandn, insann yalnz kalma korkusu sonucu kayg duyduunu savunmutur. Fromma gre insan, tarihsel ve bireysel geliim sreci iinde, gelitike, giderek artan bir ayrlma ve yalnzlk iine itilmektedir. Bu durum, kaygya neden olmaktadr. nsan kaygdan kurtaracak yollar sevgi, egemen olmak, yok etme, boyun eme, robotlama gibi savunma ya da uyum mekanizmalardr.270Fromma gre, insann en irkin eilimleri gibi en gzel olanlar da ona biim veren toplumsal srecin sonulardr.271

266 267

GETAN, a.g.e, s.171,1990 YANBASTI, a.g.e., s.89 268 BURGER, a.g.e., s.182 269 YARAMAN, a.g.e., s.34 270 KKNEL, a.g.e., s.125 271 GETAN, a.g.e., s.171, 1990

69

2.3.4. Ayrc zellikler Kuram (Trait Theory)

Davrann bireye zg ve bireyi bakalarndan ayrc yanlarn ortaya koymak iin gelitirilen yaklamlardan biri de zellikler kuram ile temsil edilir. Treyd, bireyin eitli durumlarda yapt zel davranlarn tutarlln ifade eder. Ksaca treyd kavramn, davrann dorudan gzlemlenebilen zellikleri ve ayrcl olarak da tanmlamak mmkndr.272zellikler yaklamna gre, bireyler belirli bir biimde davranma eilimini yanstan kiilik zelliklerine sahiptirler. Bu davran eiliminin gl olmas, bireyin ilgili kiilik zellii asndan baskn olduu anlamna gelir. zellikler yaklam kuramclarna gre, bireyler kiiliklerini oluturan zelliklerin dzeylerine gre birbirlerinden ayrlrlar.273 Kiiliin zelliklerini inceleyerek kiiliin yapsn aratran zellikler kuram, Freudun dnceleri gibi bir kuramsal yap gstermemektedir. Bu yaklam benimseyen psikologlara gre, bireyin kiilii temel zelliklerinin bir sentezidir; bu zellikler bilinirse, bireyin zellii de renilmi olur.274 Ayrc zellik, bir insann belirli bir kiilik zelliini ne lde gsterdiine gre kiiyi snflandran bir kiilik boyutudur. Ayrc zellik yaklam iki nemli varsaym zerine odaklanmtr. Birincisi, bu yaklamn psikologlar, kiilik zelliklerinin zamanla deimediini kabul eder. Kiilik lmlerinden elde edilen sonular, kiinin yetikinlie ulatktan sonraki dnemlerinde elde edilen sonularla yksek oranda tutarllk gsterdiini ortaya koymutur. kinci varsaym ise kiilik zelliklerinin farkl durumlara gre de kararllk gsterdiidir. rnein saldrgan insanlar, futbol oynarken de aile ii tartmalarda da normalden daha fazla dzeyde saldrganlk sergilemelidir. Ayrc zellik kuramclarnn hepsinin ilgilendii ortak unsur, normal bir dalm zerinde llebilen ve snflandrlabilen davran kalplardr.275 Ayrc zellik kuramclar, bireyin belirli bir durumda gsterecei davran kestirmekle ilgilenmekten te ayrc zellik srekliliinde belirli bir noktaya denk gelen kiinin nasl davranacan kestirmek isterler. Ayrc zellik yaklamnn bir
272 273

ZKALP, a.g.e., s.119-120. ISIR, a.g.e., s.51 274 CCELOLU, a.g.e. s.416 275 BURGER, a.g.e., s.235-236

70

baka zellii de davrann altnda yatan mekanizmalara dier yaklamlara gre daha az deinmesidir. Ancak, ayrc zellik aratrmaclarnn sadece ayrc zellikleri tanmlamakla ilgilendiklerini sylemek doru deildir. Ayrc zellikleri belirlemek ve davranlar kestirmek aklayc sreteki ilk basamaktr.276 Ayrc zellik yaklam, toplumsal kiilik zerinde durur ve kiilik geliiminden ok kiiliin tanmlanmas ve davrann nceden tahmini ile ilgilenir. Kiilik zmleme ve tanmlama amacyla gelitirilen zellikler yaklam, durum kuramlar olarak da bilinmektedir. Trait (zellik), kiilie temel zelliklerini veren davran kalplarnn genel addr. Kiiliin en doru ekilde llmesi ve ortaya konmas, amaca en uygun traitin belirlenmesine baldr.277 Kiilii ayrc zellik yaklamyla deerlendirmenin bir yarar, insanlar arasnda karlatrma yapmay kolaylatrmasdr.278zellik yaklamna gre, kiiliin zellikleri (personality traits) bilindii takdirde kiilik de ortaya konmu olacaktr. Kiilik zellikleri birbirine zt sfatlar eklinde ifade edilebilir: iyi-kt, aktif-durgun, giriken-ekingen, gvenen-pheci, gergin-rahat gibi. Davran bu tanmlayc sfat iftleri arasndaki ilikinin ynne gre llmektedir. Her zellik, verilen sfat iftine bal olduundan nesnel gereklik aratrmacnn setii sfatlarla snrldr.279

276 277

BURGER, a.g.e., s.236-237 ISIR, a.g.e., s.51 278 BURGER, a.g.e., s.237 279 ISIR, a.g.e., s.51

71

2.3.4.1.Gordon Allport

Eilimler kesinlikle her zaman tutarl deildir. Olsayd ne kadar skc olurdu ve hi tutarl olmasalard ne byk karmaa yaanrd. Gordon ALLPORT Ayrc zellikler zerine bilinen ilk alma 1921de Gordon Allport tarafndan kaleme alnmtr. Kardei Floyd ile Kiilik zellikleri: Snflandrlmas ve lm adl almalarn yaynlayan Allport, ayn zamanda 1925te ABDdeki bir niversitede kiilik zerine bilinen ilk dersi de vermitir.280 Allportun kuram Personalistik Psikoloji olarak bilinmektedir. Bu yaklama gre insan kiilii kendi iinde kapal ve kendine zg bir sistemdir. Burada kiiler aras ilikiler, kltr ve roller ancak insan kiilii hakknda bilgi veren kaynaklardr, fakat dorudan rol oynayan unsurlar deildir. Bireyin gdleri, zellik veya eilimleri ve kiisel stili onun kiiliinin en nemli paralardr.281 Allport ve Odbert 1936da Webster Uluslar aras szlnden faydalanarak kiilie ilikin 17,953 sfat tespit etmilerdir. Daha sonra bu sfatlar kiilik zellikleri olarak tanmlanmtr. Kiilii tanmlamak iin kullanlan bu sfatlar genellikle gnlk konuma yapsndan ve konuma dilinden gelmektedir. Geici ruh durumlarn yanstan (lgn), sosyal deerlemelerin (kymetli) ve fiziksel niteliklerin (zayf) karlmasnn ardndan 4500 kelime kalmtr.282 Allportun kiilii tanmlama konusundaki abas dikkate deer niteliktedir. Kiilik szcnn kkenini inceleyen ve literatrdeki farkl kiilik tanmlarn derleyen Allport, 1937 ylnda yaynlad Kiilik: Psikolojik Bir Yorum adl eserinde 49 farkl kiilik tanmna yer vermi ve bir tanm da kendisi nermitir. Allport kiiliin; bireyin iinde bulunan ve sergiledii davranlarn arkasnda yatan g olduunu belirtmi ve kiilii; Bireyin kendine has dnce ve davrann belirleyen psikofiziksel sistemlerin dinamik yaplanmas olarak tanmlamtr. Tanmda yer alan dinamik yaplanma kavramyla kiiliin farkl ynleri arasndaki
280 281

BURGER, a.g.e., s.238 YANBASTI, a.g.e., s.206 282 BAYSAL, TEKARSLAN, a.g.e., ,s.125, 2004

72

iliki ve btnleme vurgulanmaktadr. Ancak kiiliin bu rgtl yaps deiime tabidir. Psikofiziksel szc ile Allport, kiiliin hem psikolojik hem de fiziksel ynlerinin nemine dikkat ekmitir. Allport yapt tanmla bireyin kendine zgln ve biricikliinin altn izmitir ve zerinde durmutur.283 Allport, ayrc zelliklerimizin sinir sistemimizdeki fiziksel yaplardan kaynaklandn bir gn bilim adamlarnn nrolojik yaplar inceleyerek insanlarn kiilik zelliklerini ortaya koyabilecek dzeyde bir teknolojiyi gelitireceini ileri srmtr. Ayrc zellik yaklamn ilk ortaya atan Allport deildir ancak kiilik psikolojisinde kullanan ilk kiidir. Bu yaklam kullanan aratrmaclar, btn insanlarn tek bir boyut (rnein girikenlik) zerinde tanmlanabileceini savunmaktadr. Bu yaklama gre, bir aratrmadaki denein belirli bir zellikten ald sonu, dier deneklerin sonular ile karlatrlabilir. Allport, herkese uygulanabilecei kabul edilen bu zelliklere Genel Ayrc zellikler adn vermitir.284 Allport, kiilii tmyle bireysel ve tekil zelliklerinden oluan bir btn olarak incelemi ve insan davrannn deimeyen, znel ve tekil kiilik zelliklerine gre belirlenebileceini savunmutur.285Allport, bireyin kiiliini en iyi ekilde tanmlayan 5 veya 10 zellii temel zellikler olarak nitelendirmitir. Allport, temel zelliklerin saysnn bireyden bireye farkllk gsterebilmesine ramen bazen bir zelliin kiilikte baskn olabileceini belirtmitir. Allport tarihteki baz kiilerin, bu baskn zellikleri dolaysyla baz davranlarla zdeletiini belirtmitir; Makyavelli, Homeros, Don Juan buna rnek olarak gsterilebilir.286 Gordon Allport, kiilii belli izgiler (traits) ierisinde ele almtr. Bunlar kardinal ve merkezi izgilerdir. Kardinal izgi: Kiinin davranlarn biimlendiren ve ynlendiren izgidir. Bunlara sklkla rastlanlmaz nk birok kiinin hayatnda tek bir ekillendirici zellik bulunmaz. Merkez izgi: Bir dereceye kadar her bireyde bulunan zelliklerdir. Davranlarmzn birounu oluturan tulalardr ama kardinal zellik tamazlar. Gzel bir rnek drstlktr. Tali ( kincil) izgi: Ancak belli durumlarda ortaya kmaktadr (rnein, yakn bir arkadaa bilinen
283 284

YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.246-247 BURGER, a.g.e., s.239-240 285 etin Murat HAZAR, Kiilik ve letiim Tipleri, Seluk niversitesi Akademik letiim Dergisi, Cilt:4, Say:2, s.134, 2006 286 BURGER, a.g.e., s.240

73

holanmalar veya holanmamalar) ve insann karmakln anlayabilmek iin mutlaka dikkate alnmaldrlar.287 kinci derece zellikler, birer zellik olarak deil ancak bir tutum olarak nitelenebilir.288 Treytler alkanlklar ve tutumlardan farkldr. Treytler bunlarn stnde olup alkanlk ve tutumlar da kapsar. Bunlarn ikisi de zellikle de tutumlar belli ynde ve biimde davranlarn tekrar ortaya k anlamna gelir. Tutumlar belirli nesne veya nesne snflarna yneliktir. Treytler ise daha kapsaml ve genitir.289 2.3.4.1.1. Karakter ve Miza Allport literatrde kiilik tanmlarn incelerken karakter(character) ve miza (temperament) szcklerinin birok kez kiiliin tanmlanmasnda birbiri yerine kullanldn belirlemi ancak bu iki kavramn farkl anlamlar olduuna dikkat ekmitir.290Huy (temperament), karakter (character) ve kiilik (personality) birbirinden farkl anlamlara sahip farkl kavramlardr. Huy; kaltmla geen ve yaam boyunca ok az oranda deiime urayan yapsal zelliklerdir. Karakter ise; evrenin ve yetitirilmenin etkisi altnda gelimi, renilmi tutumlardr. Bu balamda karakter zamanla deiebilecek zellikleri ierir. Kiilik ise; genetik olarak gelen huy ile sonradan kazanlm karakterin birleiminden olumaktadr.291 Yunanca kharakter (hak etme) kelimesinden gelen karekter kavram veya portre sanatnn, kimine gre Aristonun Nichomachus Ethiki ile, kimine gre de Aristonun rencisi ve Lyceumda izleyicisi olan Theophrastus ile balad bilinmektedir.292Miza, duygulara dayal becerilerin ve alkanlklarn btnletirilmesinin altnda yatan duyumsama, balant kurma ve gdlenme srelerine karlk gelmektedir. Karakter ise, kavramsal renmeye dayanan sembolize etme ve soyutlatrma srelerine karlk gelmektedir.293

Kerem DOKSAT, Kiilik Bozukluklar, .. Cerrahpaa Tp Fakltesi Srekli Tp Eitimi Etkinlikleri, Trkiyede Sk Karlalan Psikiyatrik Hastalklar Sempozyum Dizisi, No:62, s.247 Mart 2008 288 Ltfi ZTABA, Psikolojide lk Adm, nklap ve Aka Kitapevleri, stanbul, s184, 1983 289 YANBASTI, a.g.e., s.209-210 290 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.246-247 291 Aslhan SAYIN, Seluk ASLAN, Duygudurum Bozukluklar le Huy, Karakter ve Kiilik likisi, Trk Psikiyatri Dergisi, s.277, 16(4), 2005 292 EVR M, a.g.e., s.16 293 Haluk ARKAR, Miza ve Karakter Envanterinin Trke Formunun Faktr Yaps, Geerlik ve Gvenilirlii, Trk Psikiyatri Dergisi, 16(3), s.191, 2005

287

74

2.3.4.1.2. Ortak Ayrc zellikler ve Bireysel Ayrc zellikler Allport (1937, 1961), belli bir kltrn yesi olan her insanda bulunan ortak ayrc zellikler ile bireye zg zellikler olan bireysel ayrc zellikler birbirinden ayrmaktadr. Allporta gre kiilik aratrmalarnda, kiiliin lmnde ve tanmlanmasnda kullanlabilecek iki genel strateji vardr. Bunlardan birincisi btn insanlarn tek bir boyut zerinde tanmlanabileceini varsayan, bireyi grup normlarna gre inceleme yaklamdr. Bu yaklam gre bireyin belli bir zellikten ald saysal deer (kiilik zellii lm) dierlerinin aldklar deerlerle karlatrlr. Ayn kltrn yeleri ayn evrimsel ve sosyal etkilere maruz kaldklar iin birbirleri ile kabaca kyaslanabilecek uyum tarzlar gelitirmektedirler. Herkese uygulanabilecei kabul edilen bu zelliklere Allport, ortak (genel) ayrc zellikler adn vermitir.294

2.3.4.2.Henry Murray Psikanalitik kuram nemsemeyen zellik kuramclarnn bir ounun aksine Henry Murrayn kiilik yaklam, psikanalitik ve ayrc zellik yaklamnn bir karmdr. Murrayn psikanalitik grleri, kiilik alanna yapt nemli katklardan biri olan Tematik Alg Testinde ne kar. Murray yaklamn kiilikbilim (personoloji) olarak adlandrm ve kiiliin temel gereksinimlerini tanmlamtr.295 Murraynin temel psikolojik gereksinimleri tanmlamas daha sonraki dnemde Maslowun htiyalar Hiyerarisi ve Pozitif Psikoloji iin bir temel oluturmutur. 296 Henry Murray biyolojik bilimleri, klinik uygulamalar ve akademik psikolojiyi birletiren, insan geliimi ve kiiliinde hem biyolojik faktrlerin, hem bireysel zelliklerin ve hem de bunlarn kontroll incelenmesinin nemini savunan nemli psikologlardandr. Murray psikanalitik kuram deneysel yntemlerle incelemi ve bu kuram kantlanabilir veya reddedilebilir bir duruma getirerek

YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.253 BURGER, a.g.e., s.245-46 296 Psikiyatride nemli Kiiler:Henry Murray, <http://www.dpsikiyatri.com/HenryMurray.asp>, (17.07.2008)
295

294

75

akademik dnyaya sunmutur. Murray, Freudun kuramna byk saygnlk kazandrmtr. Murray almalar boyunca birok kiilik tanm yapmtr. Kiilii insan yaamnn isel ve dsal yaamnn tekrar edici ynlerinin bir btn olarak deerlendirmitir.297Murray kiilik yapsnda id, ego, sperego lsnn var olduunu ve Freudcu retinin bu konudaki grlerini kabul etmitir. Murraya gre kiilie dinamiklik kazandran, zihinsel, szl veya motor davranlara yn veren gereksinimler sistemidir. Bu konu kuramnn temelini oluturmaktadr. Gereksinimleri Murray kadar etrafl, ayrntl ve snflamal olarak belki de hibir uzman incelememitir.298 Murraya gre gereksinimler, fizyolojik eksikliklerden doar ancak olduka duraan kiilik zelliklerini temsil eder. Gereksinimler, dorudan gzlemlenemezler, ancak gzlemlenebilen davranlardan karlabilirler. Gereksinimler isel eilimler olmayp, renilmi davranlardr.299Murrayn tanmlam olduu gereksinimler baar, balanma, zerklik, bamszlk ve g gereksinimi olarak sralanabilir. Bu balamda bu gereksinimlere ksaca deinilmitir. Murray baar gereksinimini olabildiince abuk ve olabildiince iyi yapma eilimi ya da istei olarak tanmlamtr. Murray, baarnn bir gereksinim olduunu nk bireylerin engelleri amay ve yksek standarda ulamay; kendini ve rakiplerini gemeyi; dierlerine baskn olmay, yeteneklerini gelitirerek zsaygy arttrmay istediklerini ne srmtr.300 Murray, balanma gereksinimi yksek kiileri, insanlarla ve arkadalaryla olmaktan holanan, insanlar hemen kabullenen, arkadalk kurmak ve srdrmek iin aba sarf eden kiiler olarak tanmlamtr. zerklik gereksinimini ise etki ya da zorlamaya kar diren gstermek, otoriteye kar gelmek, zgrlk aramak, bamszlk iin abalamak ifadeleriyle aklamtr. Basknlk/g gereksinimi Murray tarafndan dierlerini etkilemek, kontrol etmek, ikna etmek, yasaklamak, emretmek, nderlik etmek, ynetmek, snrlamak, grubun davrann rgtlemek ifadeleriyle aklanmtr.301
297 298

YANBASTI, a.g.e., s.196-197 YANBASTI, a.g.e., s.201, 299 Pnar Sral ZER, mr N. T MURCANDAY ZMEN, Engin Deniz ER , renilmi Gereksinimlere Ynelik Bir lek Gelitirme almas, Ege Akademik Bak, 7(2), s.264-267, 2007 300 Hlya ALTINOK, birlikli ve Bireysel Kavram Haritalamann Fen Baars ve Baar Gds zerindeki Etkileri,s.3, <http://www.qafqaz.edu.az/journal/Hulya%20ALTINOK.pdf >, (05.06.2008) 301 ZER, T MURCANDAY ZMEN, ER , a.g.e.,, s.264-267

76

2.3.4.3.Raymond Cattell Allport ve Murrayn yan sra ayrc zellik yaklamnda ne kan bir dier isim de Raymond Cattelldir. Dier kuramclardan farkl olarak Cattell, insan kiiliini oluturan elerle ilgili kavramlar gelitirmemi, baka bilim dallarnda kullanlan yaklamlar kullanmay tercih etmitir. Cattell da psikologlarn nceden belirlenmi bir takm kiilik zellikleriyle ie balamamalar gerektiini savunmutur. Kiiliin nasl olmas gerektiine dair sezgilerimizi dorulamak yerine, bu soruya yant vermek iin aratrmaclarn deneysel yntemler kullanmalarn nermitir.302 Raymond B.Cattell 1905'te ngiltere'nin Staffordshire kentinde dnyaya gelmitir. Henz 16 yandayken Londra niversitesinde okumak iin, burs kazanan Cattell, burada fizik ve kimya eitimi almtr. Ancak yksek bir dereceyle mezun olmadan birka ay nce Cattell burada ald fen bilimleri eitiminin, ilgi duyduu sosyal sorunlarn zm konusunda kendisini yeterince hazrlamam olduunu dnmeye balamtr. Gznde canlanan 1. Dnya Sava yllar ve yaral askerler onun sosyal sorunlarn zmnde etkili olabilecek bir bilim dal olduuna inand psikoloji alannda lisansst eitim almasna neden olmutur. Psikoloji alannda lisansst eitimine balayan Cattell eitimi srasnda, faktr analizi metodunu kefeden nl ngiliz psikolog Charles, Spearmann asistanln yapmtr.303 Psikoloji alannda doktora derecesini 1929 ylnda alan Cattell, 1932-1937 yllar arasnda be yl boyunca ngilterede bir psikoloji kliniinin yneticiliini yapmtr. Daha sonra Birleik Devletlere giderek, Columbia niversitesinde bir yl sreyle nl renme psikologu Thorndike ile birlikte alm ve yaamnn geri kalan ksmn da Birleik Devletlerde geirmitir. Bir yl sonra Clark niversitesinde almaya balayan Cattell 1941 ylnda Allportun davetiyle Harvard niversitesinde almaya balamtr. Cattell, burada Gordon Allport ve Henry Murrayla birlikte kiilik zerinde almalar yrtt srada faktr analizinin kiilik aratrmalarnda kullanlabileceini ne srm ve bu grn 1945 ylnda uygulamaya koymutur. Yetmi yllk kariyeri boyunca 50nin zerinde kitap ve

302 303

BURGER, a.g.e., s.248 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.260

77

500den fazla makale yaynlayan Cattell, ubat 1998 de Honoluludaki evinde yaamn yitirmitir.304

2.3.4.3.1. Cattellin Ayrc zellikler Kuram ve Faktr Analizi Cattell bilimsel olmayan ve daha fazla desteklenmeyen speklasyonlara dayanan erken dnem kiilik teorisyenlerinin kliniksel metotlarna karyd.305Cattell kiilik almalarna, klinik izlenimler ya da igrlere dayanan ngrlerle balamamtr. Cattell tmdengelimci akl yrtme yerine ampirik aratrma yntemlerine dayal tmevarmc bir yaklam benimsemitir. Davrann bilimsel bir modelini oluturmaya alan Cattellin temel hedefi faktr analizi yntemini kullanarak kiiliin temel zelliklerini kefetmekti.306 Gordon Allport (18971967), kiilik zelliklerini kullanarak kiilii tanmlama tasla gelitirmek iin ilk kapsaml giriimi yapmtr. Allport ve Odbert (1936) kiilii tanmlayan kavramlar belirlemek amacyla Websterin (1925) Yeni Uluslararas Szln kullanmlardr. Bu alma, kiiliin yapsn tanmlamak iin faktr analizi diye bilinen bir istatistiksel yntemi kullanan Raymond Cattel (1905-97) tarafndan daha ileriye gelitirilmitir.307 Cattell, Allportun ayrc zelliklerin kiiliin temel yapsn oluturduu ve bu ayrc zelliklerin kiinin belirli bir durumda nasl davranacan belirledii fikrine katlmakla birlikte bu zelliklerin kiinin iinde var olduu varsaymn kabul etmemitir. Cattelle gre ayrc zelliklerin fiziksel ya da sinirsel yaplarla bir balants yoktur ve bu nedenle de varlklar ancak ak davranlarn zenle llmesi ile anlalabilir. Cattellde (1965) Allport gibi, ayrc zellikleri genel (ortak) ve zel (bireysel) ayrc zellikler olarak snflandrmtr. Cattelle gre yeterli bir kiilik kuramnn, kiilii oluturan birok zellii, bu zelliklerin ne derece kaltmla veya evreyle belirlendiini ve kaltm ve evre etkileiminin davran nasl etkilediini ele almas gerekir. Cattell ayn zamanda kiiliin ileyii

YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.260 FEIST, a.g.e., s.459 306 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.261 307 HEWSTONE, FINCHAM, FOSTER, a.g.e., s.299
305

304

78

ve geliimi konularnda da sistemli aratrma yntemlerine, gvenilir ve duyarl lmlere dayanan bir yaklamn gerekliliini vurgulam
308

ve

kiiliin

incelenmesinde faktr analizi metodunu tercih etmitir.

Faktr analizinin temelleri,

en fazla zihinsel yetenekler konusundaki almalar ile tannan sekin ngiliz psikologu Spearman (1904) tarafndan ortaya konmutur.309 Faktr analizi, veriler arasndaki ilikilere dayanarak verilerin daha anlaml ve zet bir ekilde sunulmasn salayan ok deikenli istatistiksel analiz trdr. Faktr analizinin esas amac, deikenler arasndaki karlkl bamlln kkenini aratrmaktr.310 Faktr analizi, deikenler seti arasndaki ilikileri, birbirlerine bal deiiklikler ve dier grup deikenlerinden farkllklar ile tanmlayarak zetleyen bir aratr. Kiilik kuramnda, faktr analizi, hangi deiken setlerinin daha basit ve baarl bir ekilde insan kiiliinin yapsn yanstacan ortaya koymak iin kullanlabilir. Cattell, Allport gibi kiilik zelliklerinin varl hakknda, kullanl bir bilgi kaynann dilin iinde bulunduuna inanmtr. Cattell bunu nemliliin szcksel/szlksel lt olarak adlandrmtr. 311 Cattell, faktr analizini kiilie uyarlamak amacyla, deikenlerin mmkn olan en geni sahada rneklendirilmesinin gerekliliine inanmtr. Kiiliin tm boyutlarn, karlatrmal rnekleme yapabilmek ve tm eitlerini ortaya koyabilmek iin tr veri belirlemitir.312 Bunlardan birincisi akademik performans, yatlarla ilikiler gibi gnlk yaamdaki gerek davranlar, ya da bireyi gerek yaamda yakndan tanyan kiilerin onunla ilgili deerlendirmelerine dayanan verileri (L verisi) kapsamaktadr. kincisi bireyin kendine ilikin gzlemlerinin, igrlerinin ve kendi davranlar hakkndaki deerlendirmelerinin kendini ifade lekleri araclyla llmesiyle elde edilen verileri (Q-verisi); ncs bireyin zeksnn, yeteneklerinin ya da farkl alanlardaki performansnn objektif testler araclyla llmesiyle elde edilen verileri (T-verisi) iermektedir. Farkl kaynaklardan veri toplanarak birey hakknda elde edilen bilgilerin

YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.261 HALL, L NDZEY, CAMPBELL, a.g.e., s.311 310 Kemal Kurtulu, Pazarlama Aratrmalar, Literatr Yaynclk, Geniletilmi 7.Basm, s.397398, stanbul, 2004 311 HEWSTONE, FINCHAM, FOSTER, a.g.e., s.299 312 Raymond Cattell, <http://en.wikipedia.org/wiki/Raymond_Cattell#Factor_Analysis>, (21.11.2008)
309

308

79

olabildiince gvenilir olmas salanmaya allmtr. Bu farkl kaynaklardan elde edilen veriler zerinde defalarca tekrarlanan faktr analizi sonular Cattellin kiiliin evrensel boyutlar olduunu dnd 16 temel ayrc zellii ortaya karmasn salamtr.313 Bu 16 temel kiilik zellii her bireyde var olan zelliklerdir ve bireylerin farkl kiilik zeliklerine sahip olmas baka bir deyile benzer ortamlarda farkl davran gstermelerinin altnda bu kiilik zelliklerine farkl oranlarda sahip olmalar yatmaktadr.314

2.3.4.3.2. Kiiliin

Yaps

ve

Ayrc

zelliklerin

Snflandrlmas Cattellin almalarn ynlendiren ana hedef, ka tane temel kiilik zelliinin bulunduunu ortaya karmakt. Psikologlar yzlerce zellik tespit etmi ve lmlerdir ancak bu zelliklerin bir ksm birbirine ok yakndr. rnein aralarnda kk farkllklar olsa da sosyal olmak, da dnk olmaktan ok farkl bir kavram deildir. Cattell birbiriyle ilikili zellikleri gruplayarak ve birbirinden bamsz olanlar ayrarak kiiliin temel yapsn belirleyebileceimizi ileri srmtr.315 Cattell, kiiliin bireyin belirli bir ortamda ne yapacan belirleyen faktrler btn olduunu sylemitir. Cattelle gre kiilik geliimi ya dnemleri takip edilerek olumaktadr. Bu yaklam, psikanalitik kuram ve renme kavramn birletiren bir yaklamdr. Cattell, kiilik geliimi ve yapsnda renmeyi etkilemesi asndan evrenin son derece nemli olduunu ve evre etmenleri iinde de en nemlisinin aile olduunu vurgulamtr.316 Cattel kiilik almalarna Allport ve Odbertin kiilii tanmlamak amacyla hazrlad 4500 isimden oluan zellikler listesi zerinde alarak balamtr. Bu liste benzer ve yakn anlama sahip isimlerin gruplanmas ile 171e zetlenmitir. Bir dizi faktr analizinden sonra Cattell, kiiliin yapsn oluturan 16 temel ayrc

313 314

YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.261-262 ORDUN, a.g.e., s.48 315 BURGER, a.g.e., s.248 316 NL, a.g.e., s.139

80

zellik bulunduunu tespit etmitir. Cattell, bireylerin davranlarnn anlalmasnda belirleyici olann temel ayrc zellikler olduunu belirtmitir.317 Cattelli faktr analizinde ilk olarak L verilerini kullanm ve kiilii oluturan 15 faktr olduunu bulmutur. Cattell, daha sonra Q verilerini kullanarak benzer faktrlerin elde edilip edilemeyeceini incelemi ve bu tr verilere uygulad faktr analizi sonucunda da 16 faktr elde etmitir. Bu almalar sonucunda genel olarak her iki veri tr ile gerekletirilen faktr analizleriyle elde edilen faktrlerin birbirleriyle rtt fakat baz faktrlerin bu iki veri trnden yalnzca birine ait olduu ortaya kmtr.318 Cattelle gre ayrc zellikler, bir durumdan dier duruma veya bir zamandan dierine tutarl davranlar gstermeye ynelik, olduka srekli eilimlerdir. Cattell, kiiliin yapsal bileenlerinin incelenmesinde faktr analizi metodunu kullanmay tercih etmitir. Cattell, binlerce insandan elde edilen verilere uygulad birok faktr analizi sonucunda, ayrc zelliklerin farkl ekillerde snflandrlabileceini belirtmitir. Cattell, ncelikle ayrc zellikleri yzeysel ayrc zellikler ve kaynak ayrc zellikler olarak snflamtr. Cattelle gre yzeysel ayrc zellikler; birbiriyle ilikili ve bir arada kmelenmi gibi grnen ancak gerekte altnda yatan bir kaynak ayrc zellik tarafndan kontrol edilen gzlenebilir davranlardr.319 Kaynak zellikleri, kiiliin temelini oluturan yaplardr. Bunlar geliim, psikosomatik ve rgtleme ilevlerinin temel treytleridir. Yzeysel zellikler ise kaynak zelliklerin birbiri ile olan ilikisinden doarlar. Dinamik zellikler kiiyi bir amaca veya hedefe gtren harekete ynelik olma zellikleridir. Hz, enerji ve duygusal reaktivite treytleridir. Bunlara miza zellikleri de denir. Yzeysel zellikler, kiinin yaam tarihesi, kendini deerlendirmesi ve nesnel testlere deerlendirilen, kaynak ve dinamik treytlerin ilikisi sonucu oluan davran eilimleridir.320 Kaynak zellikler de kkenlerine gre yapsal zellikler ve evresel zellikler olmak zere ikiye ayrlabilir. Yapsal zellikler kiinin biyolojik ve
317 318

HALL, L NDZEY, CAMPBELL, a.g.e., s.320-321 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e.,s.263-4 319 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.262 320 YANBASTI, a.g.e., s.240

81

fizyolojik koullarndan kaynaklanan zelliklerdir. evresel zellikler ise sosyal ve fiziksel evredeki etkilerle ekillenmi olan zelliklerdir. Kaynak zellikler ifade edili biimlerine gre de miza zellikleri, yetenek zellikleri ve dinamik zellikler olmak zere e ayrlr. Miza zellikleri bir kimsenin nasl davrandyla (hzl ya da yava alma, kriz durumunda sakin ya da ar heyecanl olma vb), yetenek zellikleri bireyin belirli bir hedefe ulamadaki etkililii ve becerileri ile (zeka, mzik yetenei, gz-el koordinasyonu vb) dinamik zellikler ise bir kimsenin davrannn gdlenmesiyle kiinin belirli hedeflere ynelmesi ve harekete gemesiyle (hrsl olma, g-ynelimli olma vb) ilikilidir. zetle dinamik zellikler yaptmz eyi niin, miza zellikleri nasl, yetenek zellikleri ise o eyi ne denli iyi yaptmz belirlemektedir.321

2.3.4.3.3.

16

Kiilik

Faktr

Envanteri

(16PF:The

Sixteen Personality Factor Questionnaire) Faktr analizine dayal olarak gelitirilen envanterlerin en nemlilerinden birisi 16 Kiilik Faktr Envanteri(16PF:The Sixteen Personality Factor Questionnaire)dir. Bu envanter R.B.Cattellin kiilik niteliklerine ilikin temel faktrleri bulma abalarnn bir rn olarak ortaya kmtr. 322 16PF Kiilik Envanteri, 16 Temel Kiilik zelliini ve 5 Genel Kiilik Eilimini len ve dnyadaki kiilik envanterleri arasnda en ok kullanlan ve en gvenilir kiilik envanterlerinden biridir ve literatrde Big 5 olarak bilinen ve birok kiilik envanterinin temelini oluturan modelin ncsdr. Normal kiilik zelliklerinin geni ve gvenilir bir lmn salayan 16PF Kiilik Envanteri, gnlk hayatta gsterdiimiz eitli davranlarn tahminine ilikin detayl bilgiler salayan bir lm aracdr. 16PF Kiilik Envanterinin en ok kullanld alanlar; ie alm, ynetim gelitirme, takm oluturma ve gelitirme, kariyer geliim danmanl, bireysel ve ift/aile danmanl, deiik hedeflere ynelik danmanlk, Psikolojik Salk/n izlenim/Tarama sreleri ve eitli aratrmalarda kullanlmaktadr. 16PF Kiilik Envanteri tek bir formdan ve 185 sorudan
YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e.,s.263 brahim Ethem ZGVEN, Psikolojik Testler, PDRM Yaynlar, 3.Bask, Ankara, s.318-319, 1999
322 321

82

olumaktadr. 16PF Kiilik Envanterinin IPAT tarafndan gelitirilmi ve DBE Davran Bilimleri Enstits tarafndan Trk Kltrne adaptasyonunu yaplm ve srekli gelitirmitir.323 16PF Kiilik Envanterinin puanlanmas B Faktr dnda her cevaba 0, 1 ya da 2 puan verilerek ve B faktrnde yanl ya da doru yantlara srasyla 0 ya da 1 puan verilerek yaplr. Her cevabn puan yalnzca bir faktrn toplam puanna katkda bulunur. Puanlama elle veya makinede yaplabilir. 16 Temel Kiilik zelliini temsil eden faktrler ayr ayr puanlandktan sonra belirli kurallara gre deerlendirilir. Puanlama sonucu elde edilen ham puanlar standardizasyon tablolar araclyla stenlere (eit aralkla, 10 standart puana) dntrlr. 1 ila 10 geniliindeki bu dalmda standardizasyon rnekleminin ortalamas 5,5 (ya da 5 ve 6 sten)tir. Bu deerin 2,5 puanlk art ve eksi bir standart sapmasnn tesindeki puanlar srasyla yksek ve dk olarak snflandrlr. Faktrlerden elde edilen yksek ya da dk puanlar zel olarak hazrlanm yorum tablolarndan faydalanlarak yorumlanr.324 16PF Fifth Edition Trke formunun psikometrik analizleri ve norm almas 16-60 ya aralnda, lise ve niversite rencisi veya mezunlarndan oluan 2230 kiilik bir rneklemle gerekletirilmitir. Fifth Edition Trke formunun ierdii sorularn tanmlayc istatistik analizleri yaplm ve her bir sorunun yant frekans, aritmetik ortalamas, standart sapmas ve normal dalm zellikleri incelenmitir. 16PF Fifth Edition Trke formu madde analizleri madde-toplam puan korelasyon yntemi kullanlarak gerekletirilmitir.16PF Fifth Edition Trke formu gvenilirlik analizleri isel tutarllk analizi yntemi kullanlarak yaplmtr. Analizler sonucunda her bir faktr iin bir isel tutarllk-gvenilirlik katsays (Cronbach Alfa) elde edilmitir.325Her faktre ait gvenilirlik katsaylar izelge 2.1.de yer almaktadr.

16PF Kiilik Envanteri (Beinci Versiyon), <http://www.dbe.com.tr/Default.aspx?SectionID=338>, (8.11.2008) 324 Necla NER, Trkiyede Kullanlan Psikolojik Testler: Bir Bavuru Kayna, 3.Basm, Boazii niversitesi Yaynlar, Yayn No:584, stanbul, s.332, 1997 325 16PF Kiilik Envanteri Test Knyesi, <http://www.dbe.com.tr/Default.aspx?SectionID=339>, (8.5.2008)

323

83

izelge 2.1. 16 Temel Kiilik Eilimine Ait Gvenilirlik Katsaylar


Birincil Faktrler Faktr Ad A B C E F G H I L M N O Q1 Q2 Q3 Q4 Grupta Olma stei Problem zme Amalarn Gerekletirme Basknlk Spontanlk Kurallar Sorgulama Sosyal Girikenlik Mantk veya Duyguyu Kullanm Bakalarna Gven Soyuta Odakllk Kendini fade Etme Tercihi Kendini Sorgulama Yenilie Aklk Karar Verme Tarz Mkemmelliyetilik Gerginlik Cronbach Alfa Gvenilirli k Katsays 0.59 0.78 0.65 0.58 0.58 0.54 0.78 0.56 0.48 0.61 0.57 0.62 0.57 0.61 0.66 0.76

Kaynak: 16PF Kiilik Envanteri Test Knyesi, <http://www.dbe.com.tr/>, (08.05.2008)

Bir faktrn birbirleriyle balantl da olsa eitli zellikleri ierdiini gz nnde bulundurarak faktr gvenilirlik katasaylarnn yeterli ve iyi dzeyde olduu yorumlanmtr. 16PF Fifth Edition Trke formu geerlilik analizleri faktr analizi yntemi kullanlarak gerekletirilmitir. Cattellin 16 Temel Kiilik zelliini ve 5 Global Kiilik zelliini lmek iin gelitirdii 16PF Kiilik Envanteri (16 Personality Factor Questionnaire) sonuncunda elde etmi olduu faktrler, tanmlar, ilgili faktrn bireyin hangi kiilik zelliini lt ve yksek-dk puanlarn yorumlar aadaki izelge 2.2.de sunulmutur.

84

izelge 2.2. 16 Temel Kiilik Faktr, Faktrlerin Tanm, Yksek Ve Dk Puanlarn Yorumu

CATTELL N 16 K L K FAKTR VE FAKTRLER N TANIMI YKSEK VE DK PUANLARIN YORUMU Dk Puan A(-) Mesafeli eletirel Faktr Ad Yksek Puan A(+) lgili, Scak

A
Scakkanllk

A Faktr insanlara ynelik ilgiyi ler. A faktrnn dier faktrler zerindeki etkisi btn faktrlerinkinden daha fazladr. A faktrnn gsterdii nitelikler ok erken yalarda kazanlr. A faktrnden yksek puan alanlar. nsanlarla iliki iinde olmay seerler. Dostluklar kurmaya byk nem verirler. lgileri varlklardan ve i dnyalarndan ok ilikileri zerinde younlamtr. Yalnz olmay istemezler. Bir grupla birlikte olmay tercih ederler. Yarma gerektiren ilerden holanmazlar. evresinde bulunanlarn yanllarn fark etmezler ve grdklerinde eletirmekten kanrlar. Duygularn kolayca ortaya koyabilirler. birliine yatkndrlar. Giriken, uyumlu ve ibirliine yatkn kimselerdirler. A faktrnden dk puan alanlar ise enerjilerini i dnyalarna yneltmilerdir. likilerinde mesafeli ve ekingendirler. Bireysel almay severler. likilerin her zaman olumsuz yann grrler.

B(-) Somut Dnen

B Problem zme

B(+) Soyut Dnen

B Faktr soyut kavramlar kullanma ve bu yolla renme kabiliyetini ler. 16 Faktr Kiilik Envanterinde bu faktr dndaki tm faktrler huy ya da miza ile ilgili eyleri lerken yalnzca bu faktr bir yeti hakknda bilgi verir (Zeka Hakknda). Cattele gre bu yetimizle ilikileri grrz. Bylece olaylar ve varlklar snflandrrz ve tipolojiler olutururuz. Bu nedenle bu faktr renme snrn ve hzn gsterir. Bu faktrden alnan puan 8 ve zerinde ise istatistik olarak dk olma olasl ok dktr. Ancak ortalama ve dk puanlarn her zaman gerei yanstmad sk rastlanlan bir durumdur. B faktrnden yksek puan alanlar soyut problemleri kavrayabilen ve abuk renen bireylerdir. renmekten zevk alrlar. Sabrldrlar ve dnceleri mantkl ve salamdr. Organize olmakta zorluk ekmezler. B faktrnden dk puan alanlar soyut problemlerle ba edemezler. Somut rneklerle renebilen renmesi yava bireylerdirler. abuk vazgeerler. Organize olmakta glk ekerler. Moral dnceleri basittir.

85

C(-) abuk Etkilenen

C Stere Tolerans

C(+) Duyguca Dengeli

C faktr, Egonun ne kadar baarl altn gsterir. Kadnlar ve erkekler arasnda Egonun durumu konusunda bir fark yoktur. Cattele gre C faktrnden yksek puan alanlar; gl Egoya sahiptirler, beklenmedik durumlara tedbirlidirler ve karlatklar aclar ve kayplar kabullenirler, karlatklar sorunlar somut ve konusuna uygun olarak uygun bir dille anlatabilirler, zamanlama konusunda iyidirler, Sorunlarla urama konusunda gecikmezler ve sorunlar ertelemezler, ulalmayacak amalar yoktur-mkemmeliyeti deillerdir. Kendileri ile ararl iyidirler ve kendilerini sk sk sulamazlar-savunma mekanizmalarndan faydalanrlar bylelikle kendilerine olan sayglarn srdrrler, strese sebep olan olaylar karlamaya hazrdrlar. Soukkanl ve sakindirler. C faktrnden dk puan alanlar, ihtiyalarn karlamada baarszdrlar (ihtiyalarn fark edememe, karlamada gecikme vb.). Duygularnn etkisi altndadrlar. Kolayca sarslrlar. Sorumluluktan kama eilimindedirler. evrenin istekleri ile kendi istekleri arasnda denge kurma konusunda yetenekli deildirler.

E(-) Edilgen

E Basknlk

E(+) Etkin

E faktr, Hkmetme eilimini ler. Bu faktr asndan erkekler ve kadnlar arasnda dier faktrlerde grlmeyen ve nemli lde farkllklar vardr. Erkeklerin bu faktrden aldklar puanlar nemli lde yksektir. Cattelle gre bu farklln olumasnda biyolojik nedenlerin zellikle de hormonlarn etkisi byktr. Bu faktrden yksek puan alanlar, kendilerini dier insanlardan farkl ve stn olarak alglarlar. Bakalarnn dncelerine ve isteklerine nem vermezler. Her zaman ynetme arzusu iindedirler. Otoriteye ba kaldrrlar. natdrlar. Saldrgandrlar. Yarmaktan holanrlar. Eletirici ve alaycdrlar. Blfdrler. E faktrnden dk puan alanlar yksek puan alanlara gre evreye uyum salamada daha baarl olurlar. atmaya girmekten kanrlar. Saygl ve Diplomatiktirler. taatkrdrlar ve bakalarnn istekleri zerine hareket etme eilimindedirler.

F(-) Ciddi, Tedbirli

F Canllk

F(+) Cokulu, Spontan

F faktr bireyin coku durumunu-canlln ler. Bu tavrn (cokunluk) oluumunda evre faktrnn pay olmasna karn kaltmn pay daha byktr. Bu faktrden alnan puanlar ocukluk dnemlerinde erkekler daha F+dr. Gelime dneminde (ergenlik) F faktrnden alnan puanlar kzlarda hzla artmaktadr. Yirmi ya civarnda iki cinsin de puanlar deye balar ve bu dme 40 yana kadar devam eder. Bu faktrden yksek puan alanlar genellikle iyimserdirler. Sosyal hayatta neeli ve cokuludurlar. Ayn zamanda rahat davranlar ile n plana karlar. Deiikliklerden holanrlar. Duygularn ifade etmekten ekinmezler. Duygu ve

86

dncelerini bastrmaktan holanmazlar Konukandrlar ve sosyal bir ortamda ilgi oda olmay srdrmek isterler. F faktrnden dk puan alanlar yanl yapmaktan kanan, temkinli, ciddi, sessiz ve kendini izleyen, ok dikkatli ve bu nedenle tutuk ve renksiz kiilerdir. Deiikliklerden holanmazlar. Kendi deerlerine bal kiilerdir bu nedenle iliki kurma konusunda zorlanrlar. Dnceli endieli ve ktmserdirler. Yanl yapmaktan korktuklar iin kayplar gze almazlar (Riskten kanrlar).

G(-) Kurallar Sorgulayan

G Kurallara Ballk

G(+) Kurallara Bal

G Faktr, bireyin iinde bulunduu toplumun moraline, deerlerine balln ve ilgisini ler. Toplumun deerlerine ballk (yazar buna sper ego demektedir), ocukluk yllarnda durmadan deimeler gsterir, ergenlik ile birlikte olgunlam bir sperego ortaya kar. Bu faktrden yksek puan alanlar, iinde bulunduu toplumun moraline, deerlerine baldr ve ona gre hareket eder. Bu bireyler iin nemli olan deerlere uygun yaamaktr. Bu kiiler genellikle gvenilir, kararl ve iradeli kiilerdir. Davranlar zerinde gl bir kontrole sahiptirler. Sorumluluk gerektiren ileri severler ve seerler. nsanlara yardm etmeyi severler. Bu faktrden dk puan alanlar, iinde bulunduu toplumun moraline ilgisizdirler, her eyi ara olarak grrler ve genellikle kendileri ile ilgilidirler ve agzldrler. Bamszdrlar.

H(-) Tehlikeye Duyarl

H Sosyal Girikenlik

H(+) Giriken, Gzpek

H Faktr, bireyin sosyal girikenliini ler. Yaygn inanca gre, kiide sempatik veya parasempatik sinir sistemlerinden biri dierinden daha aktif ise; H faktr hangisinin daha baskn olduunu gsterir. Hn yksek olmas o kiide parasempatik sinir sisteminin stn olduunun iaretidir. Bu bireyler tehlikelere ve stres oluturan eylere normalden daha az tepkide bulunurlar. Tehlikeleri gze alabilirler, heyecanlanmaktan zevk duyan kiilerdir. Cesur, maceray seven, biraz kabaday, cinsel hazz yaamaya dkn, sinirleri salam, kendine gvenli, biraz romantik ve avare kimselerdir. H faktrnden dk puan alanlar, tehlikeden kanrlar ve tehditlere hassastrlar. Belirsizlik bu kiilere byk rahatszlk verir. Bu kiiler utanga, ekingen ve ayn zamanda kar cinsle karlamaktan ekinen kimselerdirler. Rekabetten holanmazlar ve yeniliklerden kanrlar. Sevinsiz ve cokusuz kimselerdirler. Yaplan aratrmalar, kadnlar ve erkeklerin H faktr asndan farkllk gsterdiklerini ortaya koymutur. Buna gre, erkeklerin ortalama puanlar kadnlara gre daha yksektir. Cattell e gre bu faktrde kaltmn rol byktr. H puanlar zaman iinde allmadk lde sabit kalr.

87

I(-) Nesnel, gereki

I Duyarllk

I(+) znel Duygusal

I Faktr, bireyin duygularna gre davranp davranmadn ler. Bu faktre baklarak kiinin duygulara gre mi yoksa objektif dncelere gre mi hareket ettii anlalr. Krk yana kadar kadnlar bu faktrden, erkeklere gre daha yksek puan almaktadrlar. Krk yandan sonra kadnlar gittike daha ok I-, erkekler ise daha ok I+ olmakta ve gittike birbirlerine benzemektedirler. Bu faktrden yksek puan alan bireyler, duygusal tepkilerine gre karar verirler, empati yetenekleri gldr, acma duygular gelimitir ve duyarldrlar, hayalperesttirler, romantiktirler: fantezi ve istekleri ile dnr ve hareket ederler. I+ bireyler kendilerini anlatmakta byk sknt ekerler. I faktrnden dk puan alan bireyler, deerlendirmelerini ve davranlarn objektif dnmeyle temellendirmeye alrlar ve bylelikle duygularn bastrrlar. Pratik ve olabilecek somut eylerle ilgilenirler. Kendilerine gvenirler ve sorumluluk duygusuna sahiptirler. Bamszdrlar, msamahaszdrlar ve kolayca cezalandrlabilirler.

L(-)Gvenen phe Etmeyen

L htiyatllk

L(+) pheli, htiyatl

L Faktr, bireyin kendini dier insanlarla ne lde bir grdn ler. L faktrnden yksek puan alanlar esas itibariyle kendilerinin herkesten farkl olduunu dnrler bu nedenle bu kiiler, kukucudurlar (dmanlk beklerler) ve kskantrlar. Acmaszdrlar, dogmatiktirler ve abuk kzma eilimindedirler. nsanlarn, yanllarnn sorumluluklarn tamasnn gerektiini savunurlar, karlarndakini sularlar. L faktrnden dk puan alanlar, kendilerini dier insanlarla birlikte hissederler. nsanlara gvenirler ve hogrldrler. atmalara neden olacak hrslar yoktur ve takm ruhuna sahiptirler. Srtmeleri unutmaya yatkndrlar ve anlayldrlar.

M(-)zm Ynelimli, Pratik

M Soyuta Odakllk

M(+) Dnce Ynelimli

M faktr, bireyin soyuta odakl m yoksa pratie ve zme odaklm olduunu ler. Bireylerde 30 yaa kadar M+ dorultusunda bir artma gzlenmektedir. 30 yandan sonra ise bir geri dn yaanmaktadr. Bu dme 60 yaa kadar devam etmektedir. 60 ya civarnda 15-16 yalardaki dzeye inmektedir. Bu faktrden yksek puan alanlarn hayal gleri fazladr. Pratik deildirler. Pratik kantlara ve dnmelere bozulurlar. Ayrntlarla ilgilenmezler anlamlar ve btnlerle ilgilenirler. Yenilikidirler. Genel olarak cokuludurlar. Kendi kendilerini motive ederler. Dikkatlerini i dnya yerine da yneltmilerdir. M faktrnden dk puan alanlar pratik ve ayaklar yere basan kimselerdir. Geleneklere baldrlar. Bu bireyler iin yaadklar ann ihtiyalarnn karlanmas en nemli eydir. Mantkldrlar. Gerekidirler. lerini ciddiye alrlar ve baladklar ii srdrp bitirirler. Yeniliklere ak deildirler. evre artlar ile motive olurlar.

88

N(-) Ak, Art Niyetsiz

N Ketumluk

N(+) Diplomatik

N Faktr bireylerin ilikilerinde ne derece iten davrandn, dier bir deile bireylerin ilikilerinde maske kullanma skln ler. N faktrnden yksek puan alanlar Duygularn, dncelerini ve niyetlerini gizlerler. Ak hesaplar yaparlar. Davranlarnda kontrolldrler ve kendilerine ynelik gl bir i grye sahiptirler. Kontrolldrler. Formal ilikilerde ok baarldrlar. ten davranamazlar ve duygularn paylaamazlar. N Faktrnden dk puan alanlar duygu, dnce ve niyetlerini aka ortaya koyarlar. Saydamdrlar. Doaldrlar ve ilerinden geldii gibi davranrlar. Kendileri hakknda igr bakmndan zayftrlar. Normal insanlardan daha az kukucudurlar. nsanlarla birlikte olmaktan holanrlar.

O(-) Kendinden Emin

O O(+) Kendini Sorgulama Kendine Gvenmeyen

O faktr Cattelle gre bireyin kendisine olan saygsn yitirip yitirmediini lmektedir. O faktrnden yksek puan alan kiiler sululuk duymaya yatkn, kendileri ile ilgili dnceleri olumsuz, kendilerine olan sayglarn yitirmi olan kiilerdir. kntye yatkn ve sksk pimanlk yaayan kiilerdir. Rahat deildirler ve endielidirler. Yetersizlik yaarlar ve yaptklar iler konusunda endie duyarlar. Eletirileri kaldramazlar ve kolayca krlrlar. Kendileri ile ilgili realist olmayan amalara sahiptirler ve bu amalar adna kendilerini bask altnda tutarlar.. Kaza yapmaya yatkndrlar. O faktrnden dk puan alanlar gl savunma mekanizmalar olan kimselerdirler. Kendileri ile ilgili dnceleri olumlu olan kendilerine gvenen kimselerdirler. Pimanlk duymazlar. Titiz deildirler ve kendilerine kaba denebilecek kadar rahattrlar. Korkusuzdurlar. Pratik canl ve dayankldrlar. Aratrmalara gre kadnlar erkeklere gre kendilerini sulamaya daha yatkndrlar.

Q1(-) Geleneksel

Q1 Deiimlere Aklk

Q1(+) Yeni Deneyimlere Ak

Q1 Faktr Cattell, Elber ve Tatsuokaya gre kiinin deimeyle ilgili psikolojik ynelimini gstermektedir. Bu yneli kiinin dini, sosyal, politik tutumlarn belirler. Cattelle gre Q1 faktr ilk deneyimler tarafndan belirlenir ve daha sonraki yllardaki deneyimler pek etkili deildirler. Q1 zerinde kaltmn etkisini ortaya koyan pek fazla aratrma yoktur. Q 1 zerinde etkili olan dier nemli bir faktr ise cinsiyettir. Aratrmalar Kadnlarn erkeklere gre deiime daha ok kar olduklarn ortaya koymutur. Q1 faktrnden yksek puan alanlara deimekten yana olan ve gelenee kar kiilerdir. Yenilikidirler ve yeniyi deneyicidirler. Analitik ve zgr dncelidirler. Toplumun btn geleneklerden kurtulmas gerektiini dnrler. Kanunlar rahata ineyebilirler. likilerinde ounluk tarafndan sorun oluturan kiiler olarak grlrler ve pek tutulmazlar. Q1 faktrnden dk puan alanlar deimeye kar olan iinde bulunduklar durumun kt olsa bile deimesini istemeyen kiilerdir. Gelenein

89

getirdii dnceleri olduu gibi kabul eden tutucu kiilerdir. Hayal gleri olmadndan tatsz; sessiz, sakin, skc ve fark edilmeyen kimselerdir. Geleneki olduklar iin aratrmazlar. Yaam deneylerini nemsemezler. Gvenilir kimselerdir. altklar yere bal ve sadakatle hizmet eden kimselerdir. Drst ve sadk kimseler olduklar iin arkadalklar ve dostluklar uzun srelidir.

Q2(-) Katlmc, Grup Ynlendirir

Q2 Kendine Yeterlilik

Q2(+) Bireysel, Kendine Yeten

Q2 Faktr bir kiinin birine yada bir gruba bamllk derecesini lmektedir. Dier bir deile Q2 faktr bireyin baml veya bamsz kiilii sahip olup olmadn lmektedir. Q2 faktrnde genetik faktrler orta derecede bir paya sahiptir. Bu faktrn esas belirleyicisi bireyin ilk ocukluk deneyimleridir. Kadnlar ve erkekler arasnda Q2 faktr itibariyle anlaml bir farkllk tespit edilmemitir. Q2 faktrnden yksek puan alan bireyler kendi balarna karar verebilen ve yine bu kararlar kendi balarna uygulayabilen Kendine Yeten kiilerdir. Bamszdrlar ve iinde bulunduklar grubun kendileri ile ilgili grleri ve grubun beenisi kendilerini etkilemez. Bu bireyler ie dnktrler. Bireyseldirler. Q2 faktrnden dk puan alan bireyler grup ynelimli ve grup tarafndan ynlendirilen bireylerdir. Bu bireyler grupla olmay seerler kararlarn grupla verirler ve grupla birlikte uygularlar. Yalnz olmay sevmezler ve korkarlar. Bu nedenle Grubun kendileri ile olan deerlendirmelerini nemserler ve kendileri iin ok nemlidir. Bu bireyler dadnktrler.

Q3(-) Esnek, elikili

Q3

Q3(+)

Mkemmeliyetilik Organize, zdisiplinli

Q3 faktr, bireyin ben kavramna balln, ilgisini ve ona kendini veriini lmektedir. Ancak 16 PF, yalnzca bilinli ben kavramyla ilgilidir ve yalnzca bu kavram deerlendirir. Bilinsiz benle ilgilenmez. llmek istenen bu ben, alglanan ben ve zlenen ben olarak ikiye ayrlabilir. Q3 faktr ile llen ben zerinde kltrn nemli bir pay bulunmaktadr. Ergenlik dneminden balayarak Q3 puanlar artmaya balar. Bu art 30 ya civarnda durur ve 50 yandan itibaren azalmaya balar. Bu faktrden yksek puan alanlar zdisiplini yksek ve kendi ben imajlarna bal olmaktan doan kontrole sahiptirler. Ben imajlarnn gerektirdii gibi davranrlar ve drtlerini kontrol ederler. Toplumun kurallarn nemseyen ve bu kurallara uyan kiilerdir. Dikkatli, sabrl, zenli ve kusursuzluu amalayan mkemmeliyeti kiilerdir. Bu mkemmeliyetiliklerinden dolay bazen ayrntlara dalabilirler. Dzenli alan ve hibir eyi ansa brakmak istemeyen kiilerdir. Formel ilikilerde baarldrlar ancak yakn ilikilerde aksayabilirler. Bu faktrden dk puan alanlarn kendilerine ait bir ben imaj yoktur. Bu nedenle bu kiilerin otokontrol yoktur. Rahat ve kaygsz kiilerdirler. Tezcanl, sabrsz ve dikkatsizdirler. Holarna giden eyleri yaparlar. likilerinde deikendirler.

90

Q4(-) Rahat, Sabrl

Q4 Gerginlik

Q4(+) Gergin, Sabrsz


Ancak llen bu gerginlik bireyin

Q4 faktr otonom sinir sisteminin uyarlmas sonucu ortaya kan fizik olaylar ler. dier bir deile Sinirlilii-Gerginlii ler. bastrlm drtlerinin sebep olduu enerjinin oluturduu gerginlik deildir. Sadece gerginlii (tension) ler. Bu faktrn sonular, gerginliin bireyin ait olduu kltrde nasl karland ve bireyin kendini nasl grmek istediine bal olarak her zaman gerei gstermeyebilir. Bir kiilik zellii olarak gerginlik faktr zerinde kaltmn etkisi varsa da evre artlar tarafndan belirlenmektedir. Aratrmalar kadnlarn erkeklerden daha gergin olduunu gstermitir. Bu faktrden yksek puan alanlar gergin, sinirli, dengesi bozulmaya hazr kimselerdir. Duygularn kontrol etmekte zorlanrlar. Kolay heyecanlanrlar. Huzursuz ve yorgundurlar ancak yine de hareket etmeden duramazlar. Bu faktrden dk puan alanlar rahat, sakin, huzurlu ve dingin kimselerdir. Sahip olduklar ile yetinirler daha fazlasn istemezler. An yaarlalar. Baarl olma dertleri yoktur. Gelecekle ilgili projeleri yoktur.

Kaynak: Erol Cokuner, Cattel Kavramlaryla Kiilik Tanm, Davran Bilimleri Ensrits Yaynlar, Yayn No:11 izelgede yer alan ilk on iki faktr her iki veri tr ile gerekletirilen analizlerde de elde edilmi, son drt faktr ise sadece Q-verileri ile yaplan analizlerde ortaya kmtr. Kaynak zelliklerin listedeki sralar davran tahmin etmedeki gleri ile orantldr. lk srada yer alan kaynak zellik davran tahmin etmede en gl zelliktir ve liste ilerledike zelliklerin davran tahmin etmedeki nemi de greceli olarak azalmaktadr. Cattellin 16 Kiilik Faktr Envanterinde yer alan bu boyutlar bipolar (iki kutuplu) bir zellik tamaktadr. Baka bir deyile bu boyutlar iki ulu bir sreklilii temsil etmektedir. Birey bu iki u arasnda bir noktada yer alr ve bulunduu nokta kiinin o zellie ne lde sahip olduunu deil iki utan hangisine daha yakn olduunu gsterir.326

326

Banu YAZGAN NAN, Esef Ercment YERL KAYA, Kiilik Kuramlar, Pegem Akademi Yaynevi, 1.Bask, Ankara, s.264, Temmuz 2008

91

On alt birincil faktrn faktr analizi sonucunda 5 global faktr elde edilmitir. Bu bulgu Trke formun, orijinal formun teorik yapsna uygun olduunu ortaya koymutur ve bu da envanterin yap geerliliini desteklemektedir.327 Bu balamda 5 Genel Kiilik zelliine ait sa ve sol anlam yorumlar izelge 2.3.te verilmitir. izelge 2.3. Be Genel Kiilik Eilimi, Yksek Ve Dk Puanlarn Yorumu

ednk

DIADNKLK

Dadnk

Dadnklkte puan yksek olan bireyler(Dadnkler), sosyal kiilerdir. Girikendirler. liki kurmada ve yrtmede baarldrlar. Dikkatleri arlkl olarak d dnyaya ve insanlara yneliktir. Bakalar tarafndan fark edilme arzular yksektir. Dadnklkten dk puan alanlar( ednkler) daha az sosyal olma eilimindedirler. Yalnz olmay birlikte olmaya tercih ederler. likilerinde mesafelidirler. Enerjileri i dnyalarna yneliktir. Bamsz almay ve karar vermeyi tercih eden kiilerdir.

Rahat, Sabrl(Kaygsz)

END E DZEY

Gergin, Sabrsz(Endieli)

Bu faktrden yksek puan alanlar gergin ve sabrsz kiilerdir. Kendilerini psikolojik adan stresli ve kaygl hissederler. Genellikle, gergin, kukucu ve tehlikelere duyarldrlar. Duygusal anlamda abuk etkilenen ve abuk tepki veren kiilerdir. Bu faktrden dk puan alanlar sakin kendilerine gvenen rahat kiilerdir. Gerekidirler. Gergin olmayan, kendileriyle bark, insanlara gvenen ve tehlikeler karsnda dayankl kiilerdir.

327

16PF Kiilik Envanteri Test Knyesi, <http://www.dbe.com.tr/ >, (8.5.2008)

92

Duyguca Duyarl

GEREK L K

Gereki

Bu alanda yksek puan alanlar duygulardan ok gereklerle ilgilenirler. Cesur, kat, aklamalar seven ve kararlaryla yaayan insanlardr. abuk harekete geerler. Yeni fikirlerden ok, somut verilere odaklanrlar. Geleneksel zmlere ilgi duyarlar. Bu alandan dk puan alanlar duygularnn etkisi altnda kalan kimselerdir. Kendi duygular kadar bakalarnn duygularna da duyarldrlar Kibar insanlardr. Kltr ve sanatla ilgilidirler. Yeni fikirlere ve deneyimlere aktrlar. Karar verip harekete gemede gecikebilirler.

Baml

BAIMSIZLIK

Bamsz

Bu alandan yksek puan alanlar saldrgan, bamsz, cesur, srarl kimselerdir. Bu kimseler kendi balarna harekete geebilen kiilerdir. Yeni insanlara ve durumlar ayaklarken macerac ve korkusuz davranma eilimindedirler. Orijinal ve yeni fikirleri olan kimselerdir. Yeni eyleri denemekten ve kendi fikirlerini ekillendirmekten haz duyarlar. Hedeflerine ulamak iin her trl zorlua direnebilirler. Bu alandan dk puan alan bireyler gruba baml, pasif kimselerdir. Dier insanlarn desteine ihtiya duyarlar. birliki ve gvenilir olmaya yatkndrlar. Sorumluluk almaktansa bakasna brakmay tercih ederler.

Dk Kontrol

OTO KONTROL

Yksek Kontrol

Bu alandan yksek skor alanlar, evrelerindeki kiilerin ve kendilerinin beklentilerine uygun davranrlar. Kurallar inemeyen, kurallara ve ahlaki standartlara bal gvenilir kiilerdir. zm ynelimli ve somuta odakl kiilerdir. Speregolar gldr. radeleri gldr. Hedeflerine ulamalarn ve aldklar sorumluluklar yerine getirmelerini salayan, organize, planl ve srarc bir zdisiplinleri vardr. Bu alandan dk puan alanlar kural inemeye yatkn, drtlerine gre hareket eden, zdisiplinden yoksun, zayf sper egoya sahip bireylerdirler.

Kaynak: Erol Cokuner, Cattel Kavramlaryla Kiilik Tanm, Davran Bilimleri Ensrits Yaynlar, Yayn No:11

93

2.3.5. Biyolojik Yaklam

2.3.5.1.Hans Eysenck Eysenck ada kiilik kuramlarnn ounun anlalmaz, llmez, karmak kavramlarla dolu olduunu belirtmitir. Ona gre nemli olan az sayda fakat ak, net ve zenle belirlenmi boyutlarn ortaya konmasdr. Eysenck, kiilii Allporta benzer bir biimde tanmlamtr: Kiilik insann gerek veya gizil davran yaplarnn tmn kapsar. Bunlar hem kaltm hem de evre faktrlerinden kaynaklanp karlkl etkileim sonucu ekillenir demitir.328 Eysenck de Cattell gibi psikolojinin amacnn davran tahmin etmek olduunu ve kiiliin incelenmesinde faktr analizinden yararlanlmas gerektiini savunmutur. Eysenck, insan kiiliinin yapsn incelemek ve lmek iin karmak psikometrik tekniklerin gerekli olduuna fakat bunlarn yalnz balarna yeterli olmadna inanm ve biyolojik temelleri ortaya konmadka faktr analizi teknii ile elde edilen kiilik yaplarnn ksr ve anlamsz kalacan belirtmitir.329Hans Eysenck, kiilii tanmlamadan ya da lmeden nce, kiilii temsil eden bir eit modelin ve bu modelin farkl taraflarn ortaya koyan baz kavramlarn bulunmas gerektiini savunmutur.330 Hans Eysenck kiilie ait farkllklar belirlemeye ynelik olarak ie dnkdadnk ve dengeli-dengesiz olmak zere iki temel zellik belirlemitir. Eysenk daha sonra bu iki boyuta psikolojik olarak normal ve psikolojik olarak anormal olmak zere dier boyutlarla ilikili nc boyutu eklemitir.331 Da dnklk, sosyallii ve drtsellii temsil ederken, bu boyutta yksek puan alan bireyler, insanlarla iletiimi seven, giriken, birlikte olmay tercih eden bireyler olarak tanmlanmtr. Nrotisizm boyutunun duygusal tutarlla veya ar tepkisellie iaret etmekte olduu ve bu boyutta yksek puan alan bir bireyin kaygl, depresif, gergin, ekingen, ar duygusal ve dk z-gveni olabilecei ne
328 329

YANBASTI, a.g.e., s.235 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.270 330 H.J.EYSENCK, Glenn W LSON, Kiiliinizi Tanyn, Remzi Kitabevi, 4.basm, eviren:Erol Erduran, stanbul, s.8, 200 331 BAYSAL, TEKARSLAN, a.g.e., s.126, 2004

94

srlmtr. Psikotisizim boyutu ise, souk, mesafeli, agresif, gvensiz, duygusuz, tuhaf ve empati kuramama, sululuk ve dier insanlara kar duyarszlk gibi daha ok sra d kiilik zelliklerini ifade etmektedir. Eysenckin tanmlad ayrc kiilik zelliklerinin belli duygu ve davranlarla ilikili olduu saptanmtr. Nrotisizmin kayg, korku depresyon, dk zsayg, duygusal ve mantk d davran gstermeye yatknlk ile ilikili olduu bulunmutur. Da dnklk ise sosyal olmak, davetlere gitmekten ve akalamaktan holanmak, birok arkadaa sahip olmak, drtsellik, kontrolsz duygular ve bazen gvenilir olmayan kiilik zellikleri gstermekle ilikilendirilmitir.332 ekil 2.1. Eysenckin Kiilik Modeli

DENGES Z; UARI Hrn Kaygl Kat ll Temkinli Ktmser ekingen Melankolkolik Sosyal Olmayan, Duygulu miza Sesiz Alngan, Kavgac Huzursuz Vesveseli Saldrgan abuk Heyecanlanan Atak yimser Etkin Kolerik Hareketli Faal Sinirli miza

EDNK Flegmatik Pasif Ar kanl Dikkatli miza Dnceli Barsever Kendini Denetim Altnda Tutan Gvenilir Telasz, tidalli Sakin
Sangen Tezcanl, miza

DIADNK

Sosyal Da Ak Konukan Hemen Karlk Veren Kolayna Kaan Canl Aldrmaz Lider, nder

DENGEL , OTURMU

Kaynak: H.J.Eysenck, Glenn Wilson, Kiiliinizi Tanyn, Remzi Kitabevi, 4.basm, eviren:Erol Erduran, stanbul, s.17, 200

332

Nuray KARANCI, Glay Dirik, Orun Yorulmaz, Eysenck Kiilik Anketi-Gzden Geirilmi Ksaltlm Formunun (Eka-Ggk) Trkiyede Geerlik ve Gvenilirlik almas, Trk Psikiyatri Dergisi, 18(3), s. 255 2007

95

2.3.6.

nsancl Yaklam: Benlik

nsan davrann bir btn olarak kavrayabilmek iin insan zellikli bir varlk olarak incelemek gerekmektedir. nsanlar hayvanlardan ayran temel nsancl yaklam zellikler karar verme yetenei ve kiisel bak asdr.

savunanlar psikodinamik yaklamdan farkl olarak bilinsiz gdlenme veya gemi deneyimler yerine mevcut kiilii incelemilerdir.333 nsancl psikoloji1950lerde ve 1960larda Amerika Birleik Devletlerinde orta snf halkn, maddesel bollua karlk iinde bulunduu ruhsal boluu ve anlamszl grmeye balamas sonucu gl bir akm olarak belirmi ve daha nceleri bilimsel ynden az deinilmi olan sevgi, yaratclk, anlam, kiisel gelime ve kendini gerekletirme gibi olgular incelemeye ynelmitir.334 nsancl psikoloji 1960larda Bat kltrnn mekanik ve materyalist ynlerine duyulan huzursuzluu ve soukluu dile getirmitir. 1960larn kart kltr temelde niversite rencileri ile niversiteyi yarm brakanlardan olumaktayd. Hippiler olarak bilinen bu topluluun bir blm kendilerini daha yksek bilin seviyelerine karacak sanrlara neden olan ilalar kullanmaktayd. Bu grup, insancl psikoloji yaklam ile uyumlu baz deerler paylamaktaydlar: kiisel doyum zerine odaklanma, insann mkemmelliine inanma, u yaanan an, ve hedonizm (kiinin haz arayc gdlerini doyurma) zerine vurgu ve kendini aa vurma (kiinin dncelerini zgrce ifade etme) eilimi.335 nsancl Psikolojiye gre, birey kendisinden, davranlarndan ve oluturaca kimliinden kendisi sorumludur ve hayat yaamaya deer ve anlaml bir hale getirmek kiinin kendisine kalmtr. nemli olan gemi veya gelecek deil, yaanlan andr. Bu yaklama gre, davranlar denetim altna almak yerine, daha ok zgrle yer vermek gerekir. nsancl yaklama gre insan, cansz bir nesne deildir ve dtan baklarak davranlar yorumlanamaz. Psikolojiyi bir bakma tekrardan felsefeye yaklatrmtr.336

BAYSAL, TEKARSLAN, a.g.e., s.118, 2004 Engin GETAN, ada Yaam ve Normal D Davranlar, Remzi Kitabevi, 7.Basm, stanbul, s.64-65, 1989 335 SCHULTZ, SCHULTZ, a.g.e., s.668, 2007 336 Meltem Kavcar SIRMALI, Hmanistik Yaklam ada Bir Psikoloji Akmdr, <http://www.genbilim.com/content/view/3446/38/> , (8 Mays 2008)
334

333

96

2.3.6.1.Abraham Maslow: Btnsel Dinamik Kuram

Maslow, Rogers gibi psikolojinin insan doas ile ilgili iyimser bir bak as gelitirmesi etmitir.337 Maslowun kuramnda benlik bilinci nemli bir yer tutar. Kuramda gdler basamakl bir yap gstermektedir. Bireyler alt basamaktaki ihtiyalar giderdikten sonra st aamadaki ihtiyalar doyurmaya ynelir. Kendini gerekletirme, ou insan iin bir anlk bir yaantdr. Baz insanlar uzun zaman bu an yaayabilirler.338 Maslow, insanlarn belirli basamaklardaki ihtiyalarn karlamalaryla, kendi ilerinde bir hiyerari oluturan daha st ihtiyalar tatmin etme abasna girdiklerini ve bireyin kiilik geliiminin, o an iin baskn olan ihtiya basamann zellii tarafndan belirlendiini savunmutur. Maslowun kiilik kategorileri kendi aralarnda bir dizilim olutururlar ve her ihtiya kategorisine bir kiilik gelime dzeyi karlk gelmektedir. Bireyin, bir kategorideki ihtiyalar tam olarak gideremeden bir st dzeydeki ihtiya kategorisine, dolaysyla kiilik gelime dzeyine gemesi mmkn deildir.339 Maslow Freudun insan doasna dnk karamsar ve skc grlerinin aksine iyimser ve neeli bir tablo izmeye almtr. Maslow da bilinalt drtlerin varln kabul etmitir; fakat dikkatini kiiliin bilinli boyutlarna younlatrmtr.340 gerektiine savunmutur. Freudun psikolojinin hasta tarafna saplandn belirtmi ve psikolojinin salkl tarafnn incelenmesi gerektiini ifade

BAYSAL, TEKARSLAN, a.g.e., s.122, 2004 NL, a.g.e., s.142 339 Maslow Teorisi, <http://tr.wikipedia.org/wiki/Maslow_teorisi >, (09.05.08) 340 BURGER, a.g.e., s.429
338

337

97

2.3.6.2.Carl Rogers (1902-1987): Birey Merkezli Kuram Freud gibi Carl Rogersda kuramn klinikteki hastalar veya dananlaryla yapt almalar zerine gelitirmitir. Rogers, kiilerin byme, olgunlama ve olumlu deiim ynnde gsterdikleri isel eilimden etkilenmitir ve insan organizmasn motive eden temel gcn gerekleme eilimi olduuna inanmtr. Bu eilim, organizmann btn kapasitelerini yerine getirmeye ya da gerekletirme ynnde bir eilimidir.341 Carl Rogers insann doasna iyimser bakan psikologlardandr. Ona gre her insan doutan mutluluu arar ve potansiyellerini gerekletirebilmek iin aba sarf eder. Gelime iyiye doru deime insann doasnda bulunmaktadr. Rogers benlik bilincine nem vermitir. Bireyin benlik bilinci onun kendisi ile ilgili dncelerini, alglamalarn ve kanaatlerini ierir; kendisini nasl grdn zetler. Rogerse gre bireyin olumlu bir benlik bilinci gelitirebilmesi iin koulsuz sevgi (unconditional love) iinde yetimesi gerekmektedir. 342 Carl Rogers, insanlarn esasen iyi olduklarn ve benliklerini gelitirmek iin temel istee sahip olduklarn belirtmitir. Rogers z saygnn dnya deneyimlerimizde nemli bir yere sahip olduunu ve bu z saygnn ailelerin uygun bulmalar neticesindeki ocukluk alglarndan gelimekte olduunu dnmtr.343Kuramnda kiiliin yapsal elerinden ok deiirliine ve geliimine nem vermi olan Carl Rogersin grleri aadaki biimde zetlenebilir:344 1. Kiinin yaamndaki duygu ve dnceleri ile kendine has bir dnyas vardr. Bu dnyann merkezi ben ile temsil edilen kiinin kendisidir. 2. Yaam sresince kii, benliini srdrebilme, ona yeni ynler ekleyerek gelitirme ve kendini gerekletirme abasndadr.

ATK NSON ve dierleri, a.g.e., s.462 CCELOLU, a.g.e., s.428 343 HEWSTONE, FINCHAM, FOSTER, a.g.e., s.297 344 GETAN, ada Yaam ve Normal D Davranlar Remzi Kitabevi, 7.Basm, stanbul, s.6566, 1989
342

341

98

3. Birey iinde bulunduu duruma, kendini ve dnyasn alglad biime gre tepki gsterir. Gerek, bireyin alglad ekilde yorumlanr ve bu yorum kendi ben kavramna uygun olarak yaplr. 4. Ben bir tehlikenin yaklatn hissederse savunmaya geer, alglama daralr ve katlar, amaca ynelik davranlar ve savunucu mekanizmalar ortaya kar. 5. Bireyin isel eilimleri sala ve btnle yneliktir; normal koullarda mantkl ve yapc yollardan kiiliini gelitirmek iin aba sarf eder.

99

2.3.7. Davransal&Sosyal renme Yaklam Yirminci yzyln balarnda psikanalitik kuram ada psikolojik dnceyi etkisi altna alrken, davran psikoloji adnda kart bir yaklam da yeni bir g olarak belirmeye balamtr. Davran psikologlar, kiisel yaamn psikanalitik kuramn geerli bilimsel yntemlerden yoksun olmasndan dolay psikanalitik yntemle incelenmemesi gerektiini savunmulardr. Onlara gre insan davranlarnn bilimsel ilkeleri sadece dorudan gzlemlenebilen davranlarn incelenmesiyle ortaya konabilir.345 Davran kiilik kuram, yllar iinde yava ancak tutarl bir geliim gstermitir. lk davranlar tanmlamalarn gzlemlenebilir davranlarla snrlandrmtr. Sonralar sosyal renme kuramclar bu gre daha bilisel ve sosyal zellikler de ilave etmitir. Yeni kuramlarclar, dnceler, deerler, beklentiler ve bireysel alglar gibi gzlemlenemeyen kavramlar incelemeye balamlardr.346 Birok yaklam, kiilii anlamak iin, karmak bir btn olan insan davranndan yola karken, davran gelenee sahip olanlar ncelikle daha basit olan hayvan davrann incelemilerdir. Hayvan davranlarnn zellikle evre tarafndan koullanmasndan yola karak, bireyin tamamen evre tarafndan kontrol edildiini savunmulardr.347 Davransal yaklamda kiilik, dier renilmi davranlar gibi, klasik, edimsel koullanma ve model almann bir sonucu olarak grlmektedir. Bedensel ve zihinsel zellikleri elverdii takdirde birey herhangi bir ortamda pek ok davran sergileyebilme kapasitesine sahiptir. Fakat iinde bulunulan duruma uygun davran, dller, cezalar ve alnan modeller nedeniyle snrldr. 348

345 346

GETAN, a.g.e., s.66-67, 1989 BURGER, a.g.e, s.510 347 HAZAR, a.g.e., s.134 348 BAYSAL, TEKARSLAN, a.g.e., s.111, 2004

100

2.3.7.1.John B.Watson: J.B.Watson, klasik koullanma zerine almalar yapmtr. Watson insanlarn davran biimlerini ve kiiliklerini renme yoluyla elde ettiklerini ve ekillendirdiklerini ileri srmtr. Hatta yeni doan ve fiziksel veya zihinsel bir rahatszl olmayan bebeklerin ilerleyen deneyimleri ve yetitirilme biimleri sonucunda bir avukat, bir doktor olabilecei gibi bir hrsz veya bir katil de olabileceini ileri srmtr.349 Watsona gre kiilik, alkanlklarn bir son rndr. Baka bir deyile birey, yaam boyunca belirli bir uyarcya az ok kestirilebilir bir ekilde tepki gstermeye koullanr. Gemite yaanlan deneyimler, uyarclara verilen tepkilerin zelliklerini de biimlendirir, bu sebeple yetikinlerin kiilii birbirinden farkllk gsterir.350Watsona gre igdler ve kaltmla gelen yetenekler bulunmamaktadr. Yetikin birey ocukluk koullanmalarnn bir rndr. Bu nedenle renme davranlkta byk neme tar 351 2.3.7.2.B.F.Skinner Koullu artlanma Watsonun miras bir baka nemli psikolog olan B.F. Skinner tarafndan devam ettirilmitir. Skinner, kendi davranlk anlayn radikal davranlk olarak tanmlam ve Watsonunun sylediklerini daha ileriye gtrmtr. Dncelerin ve isel deneyimlerin varln kabul eden Skinner, bireyin davranlarn isel nedenlerini gzlemleyebileceini savunmutur.352 Edimsel koullanma kavramnn insan davrannn her ynne uygulanabileceini ileri sren Skinner, kiilii tanmlayan kavramlarn, gerekte bireyin edimsel koullanma tarihesini yansttn savunur.353 Edimsel koullamann (yapldnda bir dle gtren davrann gittike kuvvetlenecei, davrann dlle rtt) kiilii oluturan temel faktrlerden biri olduunu iddia eden Skinner, kiilii evresel artlar tarafndan dzenlenen renilmi bir davran birikimi olarak grmektedir. ocuklar zerinde de alan Skinner, yaamn ve kiiliini evresel olaylarn kontrol ettii ocuun, evrenin
349

BAYSAL, TEKARSLAN, a.g.e., s.111, 2004 BURGER, a.g.e., s.511 351 SCHULTZ, SCHULTZ,a.g.e., .438 352 BURGER, a.g.e., s.513-514 353 CCELOLU, a.g.e., s.425
350

101

fonksiyonu olduunu, kiilik geliiminde dl ve cezann nemli bir grevi olduunu belirtmitir.354Radikal davran yaklam nedeniyle Skinner, kuramnda soyut yapsal kavramlar kullanmamtr. Skinnere gre kiilikte nispeten duraan ve srekli olan eyin, pekitirildii iin sklam olan davranlar yani alkanlklar olduunu ileri srmtr. Bundan dolay Skinner, kiiliin yaps konusunda speklasyonlar ne srmek yerine bu davranlarn nasl edinildii zerinde durmay tercih etmitir.355 2.3.7.3.Dollar ve Miller: Klasik renme Kuram Freud tarafndan ileri srlen kiilik kavramlarnn renme sreleriyle aklanabileceini belirten Miller ve Dollar, bir renmenin gerekleebilmesi iin bireyin bir eyi arzulamas, dikkate almas, yapmas ve elde etmesi gerektiini sylemilerdir. Uyar ve cevap arasndaki balanty alkanlk olarak adlandrdklarndan, kiilikten sz ettiklerinde, ncelikle alkanln oluumunu ve eitli alkanlklar arasndaki ilikileri kastetmektedirler.356Miller ve Donallar, Freudun ortaya koyduu kavramlara itiraz etmemilerdir. Yalnzca bu kavramlarn bireyin davranlarnda nemli rol oynadn vurgulamlardr.357 2.3.7.4.Jullian Rotter: Sosyal renme Kuram Jullian Rotter davran yaklam faydal ancak geleneksel davran bak asnn yeterli olmadn belirten kiilik psikologlarndandr. Rotter, insan davranlarnn nedenlerinin ilkel hayvanlardakinden ok daha karmak olduunu ileri srmtr. nsanlarn belirli bir ortamda nasl bir tepki vereceini kestirmek iin alglar, beklentiler ve deerler gibi kavramlarn gz nnde bulundurulmas gerekir.358Birey, sosyal geliim srecinde, ocukluktan itibaren davranlarn hangi sorunlar douraca ve hangi sonularn kendisi dnda kaynakland konusunda olduka tutarl beklentiler gelitirir. J.B.Roter bu beklentileri, iten ya da dtan kontrol kaynana inan olarak nitelendirmitir ve bireyin yaamndaki olumlu ya da olumsuz sonular belirleyen glerin odakland yere Denetim Oda adn
354 355

HAZAR, a.g.e., s.133 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e., s.182 356 HAZAR, a.g.e., s.133 357 NL, a.g.e., s.140-141 358 BURGER, a.g.e., s.524-525

102

vermitir. Bylelikle insanlar, davranlarnn sonularna ilikin beklentilerini iki eilimden birine bal olarak genelletirirler. Bu eilimlerden biri; dl ve cezalarn byk lde kiinin kendi eseri olduu, bunlarn ortaya knda da kendi davranlarnn etkili olduu dorultusundaki inant. Rotter, bu durumu iten kontrol olarak nitelendirmitir. Dieri ise dl ve cezalarn kiinin kendi dndaki baka glerce yneltildii bu nedenle dle ulama ve cezadan kanma konusunda kiisel abalarn etkili olamayaca dorultusundaki genel beklentidir. Rottere gre, bu durumu dtan kontrol l olmay ifade etmektedir.359Julian B.Rotter inanlar sistemini, kiiliin oluturucusu ayn zamanda kiilik lmnde zel bir yap olarak grmtr.360 2.3.7.5.Albert Bandura: Sosyal/Bilisel renme Kuram Bandurann sistemi davran olmasnn yannda biilisel zellikler de tamaktadr. Dnme srelerinin da ait pekitirme tarifeleri zerinde etkili olduunu ileri srmtr. Bandurann grne gre davransal tepkiler, bir robot veya makine rneinde olduu gibi, otomatik olarak dsal bir uyarc tarafndan balatlmamaktadr. Uyarcya verilen tepkiler kendi kendine harekete gemektedir. Birey neyin pekitirildiinin farkndadr ve ayn ekilde davrand takdirde dln tekrarlanacan bekledii iin bir d uyarc davran deitirebilir.361 Geleneksel davran kiilik grlerinin daha bilisel davranlara doru gsterdii deiim en iyi ekilde Albert Bandurann almalarnda gzlemlenebilir. Bandura insanolunun yaamn getirdii her trl uyarcy edilgen bir ekilde alan varlk olduunu savunan radikal davranl kabul etmez. nsanlarn evresel olaylara tepki vermesi, dl ve ceza sayesinde baz davranlarn renilmesi doaldr. Ancak, insanlar sadece insanlara ait baz yeteneklere de sahiptir. Radikal davranlar, insan davrannn en nemli nedenlerini ve insan kiiliinin kaynaklarn gz ard etmektedirler. Gz ard edilen nedenler, dnme ve bilginin simgesel ileyii olduundan, Bandura yaklamna sosyal-bilisel kuram adn vermitir.362

359 360

YE LYAPRAK, a.g.e., ERDOAN, a.g.e., s.250 361 SCHULTZ, SCHULTZ, a.g.e., s.505 362 BURGER, a.g.e., s.530

103

2.3.8. Bilisel Yaklam Bilisel yaklam bireyin evresini, davranlarn anlamlandrma sreleri zerine odaklanmakta, kiiliin temeline zihinsel sreler ve algy koymaktadr.363Bilisel yaklam, kiilik farkllklarnn insanlarn bilgi ileme srelerindeki farkllklardan kaynaklandn ne srmektedir.364 2.3.8.1.George Kelly: Kiisel Yaplarn Psikolojisi George Kellye gre insan davran gereklie ayn zamanda insanlarn gereklik alglamasna dayanmaktadr. Kelly, evrenin gerek olduu ancak insanlarn bunu deiik ekillerde yorumlad grn ileri srmtr. Buna bal olarak insanlarn kiisel yaplar ya da olaylar anlama ve aklama ekilleri, onlarn davranlarn kavramada nemli rol oynamaktadr. Kelly, dier kuramclarn benimsedii birok kavram kabul etmemitir. Ego, duygu, pekitire, drt, bilin d gereksinim hatta gdlenme gibi temel kavramlar dahi Kellynin kuramnda yer almamaktadr.365 Kelly, insanlarn olaylar yorumlamak ve kestirmek amacyla kulland bilisel yaplar kiisel yaplar olarak tanmlamtr. Hibir insann kiisel yaplar bir bakasnnkine benzemez ve hi kimse zihnindeki yaplarn birbirine benzer biimde dzenleyemez. Kelly, kiisel yaplar ift kutuplu olarak tanmlamtr. Baka bir ifadeyle birey, ilgili nesneleri kendi yaplarna gre ve/veya eklinde snflandrmaktadr. Kelly, kiilik farkllklarnn byk oranda insanlarn dnyay yaplandrma biimlerindeki farkllktan kaynaklandn savunmutur.366

363 364

HAZAR, a.g.e., s.133 BURGER, a.g.e., s.606 365 YAZGAN NAN, YERL KAYA, a.g.e.,, s.225 366 BURGER, a.g.e., s.609

104

NC BLM ALGILAMA; KAVRAM, TANIM, TEOR LER VEALGILANAN R SK KAVRAMI

3.1. Alglama Tanm, Kavramlar ve Alglama Sreci 3.1.1. Alglamann Tanm Belirli bir fiziki ve sosyal evrede yaamn srdren birey, iinde bulunduu evre ile etkileim ierisinde bulunacaktr. Etkileimin balang noktas ise, bireyin evresini deerlemesi, evresindeki olgu ve deikenleri kavramasdr.367 Bireyin belli bir ynde eyleme geebilmesi iin n art; istenen yndeki alternatiflerin varln bilmesi ve bu alternatif bilgiyi alglamasdr. Bu sebeple bireylerin belli bir rnn tketicisi, belli bir grn yanls durumuna getirilebilmesi iin, konu ve ierii hakknda kendisine iletilen bilgileri alglayabilmesi gerekmektedir.368Bir uyarann belli bir davran ortaya kartabilmesi iin ncelikle alglanmas gerekmektedir. Alglama, be duyu yardmyla d dnyay tanmak veya kiinin evresinde kendisiyle ilgili grd bir nesneyi fark etmek olarak tanmlanabilir. Alglama insana ulaan btn uyarlar biimlendiren iki ynl bir sretir. Alglama, gereksinimleri, gdleri ve tutumlar etkiledii gibi ayn zamanda gereksinmeler, gdler ve tutumlar da alglamay etkilemektedir. 369 Alglama bireylerin uyarmlar, seerek, dzenleyerek ve yorumlayarak anlaml ve tutarl bir btn haline getirmeleri sreci olarak tanmlanmaktadr. Alglama bizi evreleyen dnyay nasl grdmz olarak tanmlanabilir370 nsann d dnyadaki soyut-somut varlklarla iliki kurmas, bunlar hakknda bir takm

lhan ERDOAN, letme Ynetiminde rgtsel Davran, stanbul niversitesi letme Fakltesi letme ktisad Enstits Aratrma ve Yardm Vakf Yaynlar, No:5, stanbul, s.1, 1999 368 Metin NCEOLU, Tutum, Alg ve letiim, Elips Kitap, 1.Bask, stanbul, s.71, Eyll 2004. 369 A.Can BAYSAL, Erdal TEKARSLAN, Davran Bilimleri, .. letme Fakltesi Yaynlar, Yayn No:275, stanbul, s. 46, 1998. 370 Leon G.SCHIFFMAN, Leslie Lazar KANUK, Consumer Behavior, nternational Edition, Eighth Edition, Pearson Prentice Hall, United States of America, s.158, 2004

367

105

yarglarda bulunmas bu nesnelere ilikin belli bir davran ortaya koymas, nce bu nesneleri alglamasyla balamaktadr. 371 En ksa biimiyle alglamay, bireyin deneyimleri dorultusunda evresel uyanlar seili olarak kavramas ve dzenlemesi eklinde tanmlamak mmkndr. Baka bir ifadeyle alglama, kiinin dnyay kavramas durumudur.372 Pazarlamaclar asndan tketici alglamas, tketicinin gerek hakkndaki bilgilerinden daha nemlidir. Tketicinin karar vermesi ve harekete gemesi gerein nasl alglandna baldr. Bu nedenle alglama kavram, alglamann ilevi ve tketici davranndaki rolnn bilinmesi ve anlalmas gerekmektedir373 Tketici algs zerine nceki akademik aratrmalar, grsel iaretlerin ve fiyatlarn, iitsel iaretlerin(rnein mzik) ve koklama duyusuna hitab eden iaretlerin (rnein gzel koku) tketiciler tarafndan nasl algland ve uyaranlarn tketicilerin tepkilerini nasl etkilediini anlamak zerine odaklanmtr. Nispeten daha az akademik aratrma tat ve dokunma duyularyla alglamay irdelemilerdir.374 3.1.1.1.Duyum ve Alglama Genellikle alglama ile duyma veya grme kartrlr. zellikle bireyin gnlk davranlarnn yorumlanmasnda alglama, kiisel duyular ile alglar arasndaki iliki ok yanl anlalmaktadr. Davran bilimcileri kiinin gerek bildiinin duyularna dayandn kabul etmektedirler. Fakat yalnzca duyular yeterli deildir. Bu duyular bireysel analiz srecinden geirilmekte ve d dnyann kavranmas iin zel anlamlar karlmaktadr. Algnn analizi ve alg teorisinin oluturulmas sz konusu olduunda ie, alglar ile duyular arasndaki ilikiyi aklamakla balamak gerekmektedir.375

371 372

NCEOLU, a.g.e., s.72 ERDOAN, a.g.e, s.1-2 373 Alican KAVAS, Tketici davranlar, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, No:880, Eskiehir, s.87, 1997 374 Richard P.BOGAZZI, Zeynep Grhan-CANLI, Joseph R.PR ESTER, The Social Psychology of Consumer Behaviour, Buckingham: Open University, s.132, 2002. 375 ERDOAN, a.g.e, s.3

106

renirken ve dnrken kullandmz duyusal (sensory) bilgi d dnyadan bize nasl ulamaktadr? Bu bilgileri, duyum (sensation) ve alg (perception) olmak zere iki srete ileriz (to process). 376 Alg, duyu verilerini rgtleyip, yorumlayarak evremizdeki nesne ve olaylara anlam verme sreci olarak adlandrlmaktadr. Bu noktada, duyum ile alg arasndaki farklla dikkat etmek gerekir.377 Duyum, duyu organlarnn uyarmlara kar en abuk ve dorudan tepkileridir.
378

Duyum,

alc

organlarn

evredeki

enerjinin

etkisi

altnda

uyarlmasyla ortaya kan nrofizyolojik srelere denir. Psikologlar, birbiriyle ilikili olan, hem duyusal srelerle hem de algsal srelerle ilgilenmektedirler. nce duyusal sreler, hemen ardndan alg sreci gelmektedir. Bu iki sre arasndaki zaman fark normal koullar altnda ok ksadr ve aradaki sre alglanamaz ve bu nedenle duyumla alglama e zamanl oluyor sanlr.379 nsanlar d dnyay tm duyu organlar araclyla alglarlar; dolaysyla grsel alg, iitsel alg ve dier alglar gibi her duyuma ilikin alglar bulunmaktadr. Fakat bu alglar ierisinde, normal koullarda en byk arl grsel alglar tar. 380 Yap olarak incelendiinde alglar, duyulardan daha karmak ve genitir. Uyaranlardan duyu organlar araclyla etkilenmeden balayarak alg sreci incelendiinde, seme, rgtleme ve yorumlamann karmak bir birleimi grlr. Alg ounlukla ilenmemi verilere duyular araclyla ular. Bu veriler zihinsel srelerde filtre edilir, dzenlenir ve deitirilir. rnein duran bir cisme veya bir aaca bakan kii gzlerini yavaa cismin dier tarafna ynelttiinde, cismin hareket ettii duyusunu kaplr. Duyu ile alg arasndaki fark gsteren baz rnekleri u ekilde sralamak mmkndr:381

376

Clifford T.MORGAN, Psikolojiye Giri, Meteksan Yaynlar, Trke eviri:Hsn Arc vd., 10.Bask, Ankara, s.265, 1993 377 Doan CCELOLU, nsan ve Davran: Psikolojinin Temel Kavramlar, Remzi Kitapevi, 16.Basm, stanbul, s.98, Austos 2007. 378 SCHIFFMAN, KANUK, a.g.e., s.159 379 CCELOLU, a.g.e., s.98. 380 Enver ZKALP, Psikolojiye Giri Dersleri, Anadolu niversitesi Basmevi, 1. Bask, Eskiehir, s.59, 2003. 381 ERDOAN, a.g.e, s.4

107

Tketici, sat grevlisinin en iyi dediini deil kendisinin en iyi olduuna inand rn satn alr. Bir astn bir soruya cevab, yneticisinin esasnda ne sorduuna deil kendi duyduuna dayaldr. Bir eleman bir st tarafndan ok iyi, bir bakas tarafndan ok zayf olarak alglanabilir. Ayn rn bir uzman tarafndan yksek kaliteli, mteri tarafndan dk kaliteli olarak alglanabilir.

3.1.1.2.Alglamada Duyularmz Grme ve iitme organlarnn insanlar iin byk nem tamasndan dolay bu organlara birincil duyu organlar denmektedir. Dier duyu organlarnn da insanlar iin byk nemi bulunmaktadr. Ancak bu organlarn, grme ve iitme organlarndan daha az kullanldklar iin bunlara ikincil duyu organlar denmektedir.382Bu anlamda ncelikle evremizi alglamada byk arla sahip olan grme ve iitme duyularna daha sonra da dokunma, tat alma, koku duyularna deinilecektir. 3.1.1.2.1. Grme Duyusu ve Grsel Alg Grme, btn duyularn en karmak olandr. Organizmaya dardan gelen uyaranlarn byk bir ksmn grsel duyumlar oluturur. Bu duyunun organ gzdr. Herhangi bir nesneden gze ulaan nlar srasyla, nce saydam korneadan, gzbebei deliinden ve mercekten krlarak geip gz kresinin arka boluunu dolduran svy da atktan sonra as tabakann ortasndaki duyarl blgeye ular ve burada nlar alnan nesnenin grnts ters olarak oluur. Burada bulunan bir takm cisimcikler yardmyla sinir iplikikleri uyarlr. Bu uyarlma ile oluan sinir akm, gz siniri yoluyla beynin arka ksmna gider ve burada grme olay gerekleir383Grme ilemi dediimiz bu olay ilke olarak her bireyde ayn biimde

382 383

CCELOLU, a.g.e., s.103 Feriha BAYMUR, Genel Psikoloji, nklap Yaynlar, 14.Bask, stanbul, s.105-106-107, 1998

108

yrmektedir. Grme srecindeki benzerliklerin tersine anlamlandrma kiilerde farkl frekanslarda oluur384 Beynimiz yaps ve alma ekli gereince eyay btnletirerek ve bnyeletirerek (organize ederek) kavrar.385Grsel alglama nesne merkezli alglamadr. Yani grsel alglama bir nesnenin bykl, ekli ve rengi hakknda bilgiyi ifade eder. Grsel-uzaysal alglama ise kii merkezli (egocentric) alglamadr. Yani grsel-uzaysal alglama kiinin durumuna gre deiebilmektedir. Grsel-uzaysal alglama ortamda bulunan nesneler arasndaki ilikiyi, nesnenin alt bileenleri ve nesneler arasndaki mesafe tahminini yani derinlik algsn, nesne ve olaya ilikin isel temsili ifade eder.386 Birey iinde bulunduu d evreye ilikin, izlenimlerinin nemli blmn grme yoluyla oluturur. Bu anlamda grme duyusu insann evresini alglama ve anlamlandrmasnda dolaysyla evresiyle iliki kurmasnda nemli bir boyuttur. Grsel alglama gerekte biyolojik bir sre olmakla beraber bu srecin ileyiinde psikolojik etkenler belirleyici olabilmektedir. Birey yaamnn her annda evresinde pek ok durumla, olayla, nesneyle, insanla, baka canllarla karlar. Ksacas birey ok eitli renklerden, ekillerden, cisimlerden oluan bir grnt kalabal ile sarldr. Biyolojik adan bakldnda da birey evresindeki bu renkler, ekiller ve cisimlerden oluan grnt karmaasn grmektedir.387 Grsel alglama srecinin gerekleebilmesi iin grmek n koul olmakla birlikte yeterli koul deildir. Bu noktada grsel anlamda alglama srecinin gerekleebilmesi iin bireyin, psikolojik, hatta duygusal ynden de grmeye hazr olmas gerekmektedir. Burada Bergerin bakmak ve grmek arasnda yapt ayrma dikkat ekmek gerekmektedir. Birey evresini sarm olan renk, ekil ve cisim karmaas iinde birok ey grr ancak onlar algsal anlamda grebilmesi iin onlara bakmas da gerekmektedir. Bireyin, evresindeki grnt karmaas iinden seim yaprak grme ilemini gerekletirmeye balamas anndan itibaren grsel alglama sreci balamaktadr. Grsel alglamann gerekleebilmesi iin bireyin
Tevfik Fikret UAR, Grsel letiim ve Grafik Tasarm, nklap Yayn Evi, stanbul, s.59, 2004 Ltfi ZTABA, Psikolojide lk Adm, nklap ve Aka Kitapevleri, stanbul, s104, 1983 386 Murat KURT, Grsel-Uzaysal Yeteneklerin Bileenleri, Klinik Psikiyatri Dergisi, Cilt:5, Say:2, s.121, 2002 387 NCEOLU, a.g.e., s.82
385 384

109

bakmaya ve grmeye hazr olmas gerekir. Bu noktada bireyin gereksinim ve gdleri nemli lde etkili olmaktadr. 388

ekil 3.1.Grsel Alg ve renme

Gzlemleyerek 83,8%

Duyarak 9,1% Koklayarak 4,0% Dokunarak 2,0% Deneyerek 1,0%

Kaynak : Uar, 2005, s.59

zerinde yzden fazla dil ve be bine yakn diyalektin kullanld bir dnyada grsel iletiim belki de en hzl ve en kolay iletiim eklidir. Gnmzde insanlarn daha ok seyahat ettii; fakat dier lkelerin dillerini renmede kaytsz kaldklar bilinmektedir.389 3.1.1.2.2. Renk Renk, grsel alglamada ok nemli bir faktrdr. Aratrmalar, gerekte renklerin, uyaranlar grp grmeyeceimizi belirlediini belirtmektedir. Renk ayn zamanda psikolojik tepkilerimize ve ruh halimizi etkilemektedir. Renk psikologlar scak renklerin genellikle aktiviteye ve heyecana tevik ettiini oysa souk renklerin

388 389

NCEOLU, a.g.e., s.83 UAR, a.g.e., s.59

110

ise daha ok sakinletirici ve rahatlatc etki yaptklarn kefetmilerdir. Renkler tketicilerin bir rn beenmesinde byk etkiye sahip olabilir.390 Renk, fiziksel bir oluumdur ve k ile birlikte oluur. Renk, nemli bir tasarm esi olduu gibi, ayn zamanda sembolik bir deer de tar. Tek bana renk mesaj verebilir, davranlar ynlendirebilir, insan fizyolojisi zerinde nemli bir etkiye sahiptir.391 Rengin, objelerin alglanan arl, meknlarda geirilen srenin uzun ya da ksa hissedilmesi zerinde de etkili olduu ortaya konmutur. Arlk etkisinin krmz, mavi, turuncu, yeil, sar gibi bir sralamayla azald tespit edilmitir. Ayrca yaplan tahminler, scak renklerin arlkta olduu ortamlarda geen zamann gerek srenin stnde olduu, souk renklerle renklendirilmi meknda geirilen srenin ise gerek srenin altnda kald ynndedir.392 3.1.1.2.2. itme Duyusu ve itsel Alg itsel duyumlarn grsel
393

Sesleri duyabilme yetisine iitim ad verilir. duyumlarla ortak birok yan vardr.

Ses duyusu skan ve geveyen hava

zerreciklerinin oluturduu ses dalgalarnn kulaktaki alc hcreleri etkilemesiyle oluur. Kulamzn ses dalgalarnn hepsini duyma yetenei yoktur. nsan, yaklak 20 ila 20000 Hz arasndaki sesleri duyabilme yeteneine sahiptir.394Sesler insanlarn alglarn dzenlemeye yarayan ipular verir. Mziin ykseklii, temposu, tarz, dokusu ve sevilirlik derecesi gibi baz unsurlar olduundan sz edilmektedir. Hzl mzikler enerji verir bu nedenle hzl trafik aknn beklendii alveri yerlerinde hzl tempolu bir mzik alnabilir. Alveri merkezi restoranlarnda zellikle n saatlerindeki kalabalkla ba etmenin yolu hzl mzik yaynlamak olabilir.395 Mzik, tketicilerin duygularn etkilemektedir. Tketicilerin mzik yoluyla hislerinin aklanmas bir rne aktarlrken, mzik ve iletilmek istenen rne ait

Wayne D.HOYER, Deborah J. MACLNNIS, Consumer Behaviour, Houghton Mifflin Company, Third Edition, Boston-New York, s.92, 2004 391 UAR, a.g.e., 45 392 Mehtap Duran SAOCAK, Ergonomik Tasarmda Renk, Trakya Univ J Sci, 6(1), s.79, 2005 393 BAYMUR, a.g.e., s.117, 394 CCELOLU, a.g.e., s.109 395 Yavuz ODABAI, Glfidan BARI, Tketici Davran, MediaCat Yaynlar, 2.Bask, stanbul, s.145, 2002

390

111

birliktelik ayn reklm ierisinde yer almaktadr. Mzii anmsayan tketici, ayn zamanda mziin ierisindeki rn de hatrlamaktadr.396 Reklmlarda kullanlan zel bir mzik paras ya da o marka iin zel hazrlanm bir reklm cngl, klasik koullanma temelinde aklanmaktadr. rnein; Solonun uzun yllar kulland reklm mzii reklm izleyicisinin belleinde yer etmi ve bu mzii duyduklar anda akllarna bu markalarn gelmesine araclk etmitir. Bu rnekte klasik koullanma, reklm mzii ile marka arasndaki uyarc-tepki ilikisiyle ortaya kmaktadr.397 3.1.1.2.3. Dokunma Duyusu ve Dokunsal Alg Dokunum duyumlar, derinin bir eye dokunmasyla ya da herhangi bir eyin deri zerinde basn yapmasyla oluur. Deriye dokunan nesnenin zelliklerine gre sertlik-yumuaklk, dzlk-przllk, keskinlik-krlk, kayganlk-yapkanlk, yalk-kuruluk gibi dokunma duyumlar alnr. Dokunma duyumlarna kar derinin duyarll bedenin her tarafnda ayn deildir.398 Cildimiz scaklk, soukluk, basn, ac ve ar duyumlarn alr. Derideki alc duyu hcreler birbirleri ile srekli etkileim iindedir; deri duyumlarnn temelinde, tek tek sinir hcreleri deil, karmak ve birbirleriyle iliki iinde olan duyu hcre rntleri yatar.399 Dokunma duyumuz alglarmzda son derece nemli olsa da tketici davran ve dokunma ile ilgili az sayda aratrma yaplmtr. Oysa tketici satn almadan nce rne dokunma ihtiyac duyar. Elbisenin, ayakkabnn, mcevherin tenle temas nemli bir satn alma ltdr400

396

Esen Grbz KARABACAK, Tketicilerin Korunmas Ynnden Aldatc Yanltc Reklmlarn Etkileri: Gda Maddeleri zerine Bir Aratrma, Yaynlamam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, zmir, s.120, 1997. 397 Mge ELDEN, Hedef Kitle Davranlarn Etkileyen Psikolojik Bir Faktr Olarak renme: renme ve Reklm likisi, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi,s.12, 2003/18. 398 BAYMUR, a.g.e., s.117 399 CCELOLU, a.g.e.,s.103 400 ODABAI, BARI, a.g.e., s.141

112

3.1.1.2.4. Koku Duyusu ve Kokusal Alg Koklama grme ve iitme gibi bir uzak mesafe duyusudur. Koklama duyusunun organ burun boluunun st ksmn kaplayan ve srekli nemli bulunan bir zardr.401Burunun st ksmnda koku epitali ad verilen alc hcreler bulunmaktadr. Buruna giren gazlar, burun iinden geerken koku epitali hcrelerini uyarr; bu uyarlma sinirsel enerji olarak beyne gider ve orada alglanr. Koku alma hcreleri, herhangi bir sinaptik balant kurmadan dorudan beyinle iliki kurar.402 Kokular genellikle uzun dnem belleine yerlemi nesnelere olaylara ve insanlara baldr. Bu nedenle bir kokunun oluturaca etki bireyden bireye farkllk gsterir. Bazlar iin ho olan bir koku dierlerine ho gelmeyebilir. Bu ise kokunun pazarlamada etkin bir biimde kullanmn zorlatrmakta maaza ve rn kokulandrlmasnn dikkatli bir ekilde planlanmamsn gerektirmektedir.403 Perakendeciler kokunun tketicileri harekete geirdiinin farkna

varmaldrlar. Aratrmalar memnun edici bir koku ortamnn salanmasnn alveri davran zerinde olumlu etkiler saladn ortaya koymutur.404Kokularn maaza iinde tehir edilen rnlerle uyumlu olmas rnle ilgili tketici deerlendirmelerini olumlu ynde etkilemektedir. Bununla birlikte, ortamdaki koku ile alnan mziin de uyumlu olmas etkiyi daha da arttrr. Bylelikle tketici maazay, rnleri ve maaza ortamn daha olumlu deerlendirir ve maazay tekrar ziyaret etme istei artar.405 Kokunun duygular harekete geirmekteki gcn, reklm ve pazarlama sektr de kefetmitir. Yapay olarak gelitirilmi pek ok bilinen kokunun bir pazarlama taktii olarak rnlerde ve maazalarda kullanlmasna sektrde kokulu pazarlama ad verilmektedir. Ama en ho, en bildik kokular kullanarak insanlarn hafzalarndaki gzel anlar canlandrmak suretiyle satlan rnleri ekici klmak; tketicinin sadece akln deil, duygularn batan karmaktr. Bu yeni pazarlama taktiini hayata geiren Kanadal Nova Scotia Likr irketi, dkknlarnda her iki
401 402

BAYMUR, a.g.e., s.115 CCELOLU, a.g.e, s.105 403 ODABAI, BARI, a.g.e., s.141 404 HOYER, MACLNNIS, a.g.e., 94 405 Mge ARSLAN, Maaza Atmosferi, T.C.Anadolu niversitesi Yaynlar, Yayn No:1696, Birinci Bask, Eskiehir, s.197, 2006

113

tr iin en cazip ortam oluturacak farkl bir koku kullanmay benimsemitir. irket bira reyonunda ak havada bira ime keyfini hafzalarda canlandrmak iin taze imen kokusu kullanm ve rn satlar %52 artmtr.406 Michael Solomon kokulu pazarlamay yle aklamaktadr; ou ortamda grlmeyen unsurlar, davranlar, kimi zaman kurnazca yollarla etkilerler. rnein baz satclar ortamn kokusuyla oynayarak istedikleri etkiyi salayabileceklerinin farkna varmtr. Bu yzden emlaklar, evimizi alclara gstermeden hemen nce mutfamzda mis gibi kokacak bir pasta piirmemizi nermektedir. Hatta bir aratrma, Las Vegastaki bir kumarhaneye uyarc zellikte kokular skldnda, mterilerin oyun makinelerine att para miktarnn arttn ortaya koymutur.407 Kuzey Avrupadaki sper marketlerde taze pimi ekmekler dkknn hemen giriinde gze arpacak ekilde sergilenmektedir. Ortalkta bir frnn varln gsteren bir belirti yoktur, ancak tavana dikkatlice bakldnda, ekmek kokularn btn maazaya yaymay amalayan vantilatrler fark edilir. Bu uygulamann satlar ve yalnz frn rnlerinin deil, baka rn eitlerinin de satn artran karl bir uygulama olduu kantlanmtr.408 ou kii sfr araba almann en arpc yannn ondaki yeni araba kokusu olduunu belirtmektedir. Prl prl bir grnmn yannda, kokusu da bir yenilik ifadesidir. Gerekte yeni araba kokusu diye bir ey yoktur. Bu yapay bir kurgudan, dorudan fantezi yaratan baarl bir pazarlama oyunundan baka bir ey deildir. Kokuyu fabrikada yeni araba kokusu ieren aerosol kutularnda grmek mmkndr. retim hattndan kmadan nce arabann iine bu koku sklr ve kokunun mr toplam 6 haftadr.409 D.A.Lairdin 1932 ylndaki aratrmas, kadnlarn, orap kalitelerini seerken, kokularla ynlendirilebilir olup olmadklarn inceliyordu. Renk, rg tr ve kalite olarak tamamen eit olan drt ift oraptan, ifte ok hafif olarak parfm
Aysun Z KA , Zamane Vitrinleri, <http://www.aksam.com.tr/ tarih=05.01.2008>, (02.01.2008) 407 Kokulu Pazarlama, <http://marketallica.blogspot.com/2005/03/kokulu-pazarlama.html>, (02.08.2008) 408 Kokular ve Marka armlar, <http://www.kobifinans.com.tr/tr/bilgi_merkezi/0203/17701>,(02.01.2008) 409 Kokular ve Marka armlar, <http://www.kobifinans.com.tr/tr/bilgi_merkezi/0203/17701> , (02.01.2008)
406

114

srlmt, bir ifte ise srlmemiti ve oraplar kadnlara sunulup, kalite konusunda fikirleri sorulmutur. Bu aratrmada 250 kadndan yalnzca 6 tanesi bu kokuyu bilinli olarak alglamtr Btn kadnlar oraplar, rg tr, arlk, esneklik gibi zellikleri bakmndan zenle incelemi ve sonu olarak:410Kadnlarn %50si nergis kokulu oraplar, %24 meyve kokulu oraplar, %18i esans kokulu oraplar semitir. Kadnlarn yalnzca %8i kokusuz oraplar tercih etmitir. 3.1.1.2.5. Tat alma Duyusu ve Tatsal Alg Tat duyumlarna duyarl organ dil ve ksmen damaktr. Dilin zerinde girinti ve kntlar bulunmaktadr. kntlara tomurcuk (papilla) denir.411Tat alma duyusunun alclar dilin yanlarnda arkasnda ve grtlakta bulunmaktadr. Bu alclar svlam maddeleri duyumsayabilir.412 Tatlar tanmlamada genel olarak benimsenmi szckler bulunmaktadr. Bir tat, drt temel tat niteliinden biri yda bunlarn bir bileimi olarak tanmlanabilir. Bu drt tat, tatl, eki, tuzlu ve acdr.413 Pazarlama uygulamalar asndan tat ve alg konusunda en ok aratrlan ve zerinde en ok tartlan konu blind test diye bilinen testlerdir. Bu tr testlerde, ayn rn kategorisindeki, farkl markalar, marka ismini teste katlanlara bildirmeden oluturduklar alglar itibariyle deerlendirilirler. rn ve tatma konusunda, tatma iini profesyonel meslek edinenlerden (arap ya da dondurma eksperleri gibi), sper marketlerde rn tattrma stantlarndan, restoranlarda menye yeni eklenen yemeklerin firma ikram olarak sunulmas gibi, rneklerden bahsedilebilir. Tat duyusu ounlukla bireysel farkllklarla deiebilir.414

410

Akn KANAT, Renk ve Duyu Psikolojisi, lya Matbaas, 1.Basm, zmir, s.43, 2001 BAYMUR, a.g.e., s.115 412 CCELOLU, a.g.e., s.106, 413 Rita L. ATKINSON ve dierleri, Psikolojiye Giri, Arkada yayn Evi, 2.Bask, eviren:Yavuz Alagon, Ankara, s.149, 2002 414 ODABAI, BARI, a.g.e., s.141
411

115

3.2. Alglamann Organizasyonu 3.2.1. Alglama Sreci Gerekte alg birok alt srecin birleiminden meydana gelen karmak bir deerleme sistemidir. Sre olarak alglamay ekil 3.1.de grmek mmkndr. ekil 3.1.de grld gibi alglama srecinin balangc girdinin yani uyarann olumasdr. Bu aamay, bireyin uyaranlar duyu organlar araclyla kabul etmesi olarak yorumlamak mmkndr. Alglamann birinci aamas girdilerin kabul edilmesi aamasdr ve bireyin alg girdisini duyu organlarna bal olarak evreden almas halidir.415 3.2.2. Algsal Seim Seici Alg Alglamay, evreden gelen birok uyaran arasndan uygun olanlarn alnp bir davran veya dnce iin deerlendirilmesi olarak grmek mmkndr. Ancak alglayan, duyu organlarna ulaan her uyaran alglamaz. Genellikle kiiler, ihtiyalarn karlamada, kendilerine yardmc olan ve tatmin salayan bir olguya ilikin uyaranlar veya gemite alglayp bilgi sistemi iinde var olan olgular, kolay kavrarlar. Algsal seim, kiinin d dnyadan aldklarn szerek uyaranlardan bazlarn dierlerine gre daha nemli hale getirmesi srecidir.416 Bireyin htiyalar ve ihtiyalarn bileimi, tutumlar, deneyimleri ve kiilik zellik zellikleri, onun pazarlama kkenli gdleri seici alglamasna sebep olur. Seici alglamann pazarlama asndan tad nem, tketicinin bir mesaj alglamasnn onun ihtiya, ama ve marka deerlendirme ltlerine uygun olmasna bal olduunu gstermesidir.417Seici alglama tketici ihtiyalarnn bir fonksiyonudur. gitmektedir.418 htiyacn younluuna gre alglamalardaki seicilik art gstermektedir. Birey seici alglama yoluyla gereksiz bilgiyi eleme yoluna

415 416

ERDOAN, a.g.e., s.5, 1999 ERDOAN, a.g.e., s.8-9, 1999 417 Ahmet Hamdi SLAMOLU, Tketici Davranlar, Beta Yaynlar, 1.Basm, stanbul, s.93, 2003 418 Alican KAVAS, Tketici davranlar, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, No:880, Eskiehir, s.89, 1997

116

ekil. 3.2. Alglama Sreci

evresel Uyaranlar

Duyma -Tatma -Hissetme Koklama -Grme Dokunma

GZLEM SAFHASI

Dsal Faktrler Byklk Ztlk Tekrarlama Ainalk Younluk Hareket Yenilik

sel FaktrlerKiilik renme Motivasyon

SE M SAFHASI

ekil Fon likisi

Algsal Gruplama Sreklilik, Yaknlk Yeterlilik, Benzerlik

Algsal Hatalar Benzer Alglama Tanma Hatas Beklenti Hatas

DZENLEME SAFHASI

Kii ve Olaylar Hakknda Kan Olaylar ve Sebepler Hakknda Dnceler

YORUMLAMA SAFHASI

Kapal Davran Tutumlar Ynelimler Hisler

Ak Davran Davran Tepki

Kaynak: lhan ERDOAN, letme Ynetiminde rgtsel Davran, stanbul niversitesi letme Fakltesi letme ktisad Enstits Aratrma ve Yardm Vakf Yaynlar, No:5, stanbul, s.5, 1999

117

Alglamann

seici

zellii,

yeni

pazarlama

bileenlerinin,

yenilik

derecelerine gre dier bileenler arasndan seilebildii takdirde alglanabileceini ortaya koymaktr. Bulunduu ortama gre, yzlerce, belki de binlerce pazarlama bileeni ile karlaan tketici, bunlarn hepsini alglamak yerine bir seim yapmaktadr.419Alglama srecinde algsal seimi iki psikolojik prensip belirlemektedir. Bunlardan birisi cisim-fon ilikisi, dieri de algsal uygunluktur.420 Algsal uygunluk (Kiisel Faktrler), kiinin evresindeki uyaranlardan alg alan iinde olanlar seerken isteklerine, ihtiyalarna ve arzularna gre dengelemesi halidir. Birey, birok uyaran arasndan ihtiya duyduklarn, houna gidenleri veya gitmeyenleri daha kolay alglama eilimindedir. Birey, d evresinde gerekleen olaylar veya etrafndaki cisimleri kendisi iin nem derecesine gre alglar.421 Pazarlama uygulamalar, alglanan ihtiya ve isteklere ynelik olmaldr. nsanlar beklentilerindekini grme arzusundadrlar. Beklenti gemi deneyimlerinden elde edilen benzerlikleri grme eilimidir. Tketiciler de kendi beklentilerine gre rn ve zelliklerini alglamaktadrlar.422 Cisim-Fon likisi alglamada cismin bir fon nnde anlam kazanmas ve belirgin hale gelmesi olarak tanmlanabilir. evredeki herhangi bir olaya veya cisme bakldnda tm cisimleri ayn kta veya seilirlilikte grmek sz konusu deildir. Baz cisimler fon nnde ok belirgin olarak kendilerini gsterirken, bazlar fonun nnde kaybolurlar.423Yzeysel tasarmn temel kural olan figr-arkaplan ilikisi birbirleri arasndaki ztlk ile belirgin hale gelmektedir. Bir alan iinde bulunan pozitif elemanlar figr olarak tanmlanmaktadr. Figr tayan grsel alan ise arka plan veya zemin eklinde tanmlanmaktadr.424 ekil-zemin ilikilerinin alglanmas, grmenin dndaki duyumlar iin de geerlidir. Bir senfoni dinlenirken, melodi veya tema ekil olarak alglanrken akortlar ise zemini oluturmaktadr. Rock mziinde

419

Muhittin KARABULUT, Tketici Davranlar: Pazarlama Yeniliklerinin Kabul ve Yayl, Geniletilmi 3.Bas, .. letme ktisad Enstits Yaynlar, No:102, s.128, 1989, stanbul 420 ERDOAN, a.g.e., s.9, 1999 421 ERDOAN, a.g.e., s.9, 1999 422 ODABAI, BARI, a.g.e., s.131 423 ERDOAN, a.g.e., s.9, 1999 424 UAR, a.g.e, s.66

118

gitarist tekrarlanan akortlar zemin olarak kullanr ve bir lde deikenlie sahip olan ark ise bu zemine gre ekildir.425 Birey bir grup uyarandan etkilendiinde ana e (ekil) ile arka plandaki eleri birbirinden ayrt ederek ncelii ana eye verir. Bir baka deyile ekil dikkatin odak noktas olsun isteniyorsa onu evreleyen zeminden rahatlkla ayrt edilmesi gerekmektedir.426 3.2.3. Algsal Dzenleme Birey, bir tek uyarana deil, uyaran gruplarna tepkide bulunur. Duyu organlarna bir nesneden bir deil birok uyaran ulamaktadr. Bu uyaranlar anlaml btnler halinde rgtlenir.427Algsal dzenleme iin girdinin gruplanmas, tamamlanmas ve basitletirilmesi gerekmektedir. Bireyin, alglad olaylar veya objeleri benzer esaslara gre gruplamas gerekir. Alglaycnn, olaylar veya kiileri birbirlerine yaklatrmak veya basitletirmek iin bir grup iinde toplamas gerekmektedir. Bylelikle her bir grup dierinden ayrlr, bu ayrlma da benzerliklere veya birbirlerine yaknlklarna gre yaplmaktadr.428 Birbirine yakn olan nesneler ve birbirine benzeyen maddeler kendi ilerinde gruplanarak alglanrlar. Birbirini tamamlayan rnlerin (etler ve et ve kfte baharatlar, dondurma ve ikolata sosu gibi) ayn reyonda sergilenmesi gruplama rnei olarak gsterilebilir. Dier bir rnek de birbirine benzer reklmlar iin verilebilir. Benzer reklmlar olan rnlerin zellikleri de benzer olarak alglanrlar.429Reklmclkta, irketler bazen tketicileri gruplama araclyla etkilemek iin birden fazla rn veya markay ieren reklm mesajlarn kullanrlar. Ticarette, pazarlamaclar genellikle birbirleri ile ilikili mallar bir arada gstermek suretiyle birletirilmi bir etki olutururlar. rnein, tketiciler bir masa takmn, peeteler, peete tutucular, arap kadehleri, gm yemek takmlar, tabaklar ve yemek kseleri zekice grupland zaman, daha k ve gzel alglayabilirler.430

425 426

MORGAN, a.g.e., s.266-267 Glfidan BARI, Tketici Davranlar, T.C. Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar, Yayn No:874, Eskiehir, s.109, 2006 427 BAYMUR, a.g.e., s.127 428 ERDOAN, a.g.e., s.10, 1999 429 ODABAI, BARI, a.g.e., s.133-134 430 HOYER, MACLNNIS, a.g.e., s.99

119

Tamamlama, kiinin eksik ald veya tam alamadn yine kendi bireysel zelliklerine gre btnle ulatrmas olarak tanmlanabilir.431Bir nesnenin tm grlmese de, o nesnenin tm grlyormu gibi alglama tam olarak gerekleir. Gerekte alglama, ancak ender olarak tmden nesnelerden gelen duyulara dayanr. Duyu organlarna ulaan eksik uyaranlar birey tarafndan tamamlanr. ekil-zemin ilikisinde olduu gibi tamamlama kural da yalnz grsel alana zg deildir. Tamamlama btn duyu alanlar iin geerli bir kuraldr. Konumakta olan birisinin szleri yarm yamalak duyulduu halde, o kiinin ne syledii tamamlama kuralna dayanarak alglanabilir.432 rnein, birok reklm rn hi gstermez, parasn ya da glgesini gsterir. Bylece tketicinin reklmla daha ok ilgilendii dnlr.433Baka bir rnek ise, iyi bilinen bir televizyon reklmnn radyoda yaynlanmas tketicilerin reklm mesaj hakknda dnmeleri iin etkin bir yoldur. Reklmn bu radyo versiyonu, tamamlanmam uyarcdr ve bizim tamamlama eilimimiz reklmn grsel esini tamamlamamza nclk eder.434 Algnn zihinsel dzenlenmesi safhasnda bir dier davran ise

basitletirmedir. Alglamann bu prensibi, tamamlama prensibine ters gibi grnmektedir. Basitletirmede alnanlara gre bilgiler btnletirilmekten ziyade kolay kavranacak ve deerlenecek hale getirilir. Kii elde ettii bilgiyi deerleme d tuttuunda bu bilgiyi ilerde kullanmak zere basitletirir, anlalr hale getirir.435

3.2.4. Algsal Yorumlama Alglamann zihinsel oluum sreci ierisinde nc aamas, olaylar veya cisimlerden alnanlarn yorumlanmasdr. Kii, evresinden edindii uyaranlar kendisine gre dzenler ve yorumlar. Bylelikle anlamsz olan bilgiler bir deer kazanmaya balar. Algsal yorumlamann belirgin temel zellikleri bulunmaktadr. Algsal yorumlama nesnel olabilir. Kiinin hislerine, dncelerine ve sahip olduu
431 432

ERDOAN, a.g.e., s.10, 1999 CCELOLU, a.g.e., s.124. 433 ODABAI, BARI, s.134 434 HOYER, MACLNNIS, a.g.e., s.98-99 435 ERDOAN, a.g.e., , s.10-11, 1999

120

ruh haline gre yorumlamay kiiselletirmesi olasdr. Birey aldklarn ihtiyalarna gre dzenler ve yorumlar ve bylelikle algsal btnle ular.436 Algsal yorumlamann pazarlama asndan nemi arlkl olarak pazarlama iletiimi srecinde etkili ve nemli olmaktadr. Tketicilere ynelik pazarlama mesajlar tketicilerin algsal srelerinde dzenlenecek ve yorumlanacaktr. Bu noktada iletilmek istenen mesajn tketicinin alglama srecinde nasl yorumland nemlidir. Bu noktada marka imaj ve marka kimlii kavramlar arasndaki fark alglama srecinde bireyin alglad mesajlar yorumlamasna rnek tekil etmektedir. Marka imaj, tketicinin alglad, marka kimlii ise pazarlamacnn tketiciye ulatrmak istedii mesajdr. Mterilerin sahip olduu marka imaj, onlarn marka hakknda kendisine sunulan mesajlar nasl yorumladnn bir sonucudur.437

436 437

ERDOAN, a.g.e., , s.11, 1999 Peter DOYLE, Deer Temelli Pazarlama, eviri:Glfidan BARI, MediaCat Yaynlar, Birinci Basm, stanbul., s.411, 2003

121

3.3. Alglanan Risk Kavram 3.3.1. Belirsizlik Sanayi toplumundan bilgi toplumuna dnen medeniyet, gnmzde risk ve belirsizliin insan davranlarndaki ncelikli belirleyici konumuyla yeni bir boyuta ulamtr. Risk toplumu olarak tanmlanan bu yeni toplumsal yap ok boyutlu, karmak ve belirsizdir.438Belirsizlik altnda karar verme, karar vericilerin mmkn alternatifleri potansiyel bilmemeleri, kt hakknda gerekleme ngrde olaslklarn bulunamamalar hesaplayamamalar durumunda ve meydana

gelmektedir. Belirsizlik durumlar, daha ok gemi veri bulunmamas durumunda ortaya kmaktadr.439 3.3.2. Risk ve Belirsizlik likisi Riskkelimesi Rnesans talyancasndaki, risicare, cesaret etme

kelimesinden gelmektedir440 Risk kavram, belirli bir tehlikeyle ilikili olarak hasar grme, yararlanma, hastalanma, lm ve baka olumsuzluklarn meydana gelme olasln ifade eder.441Risk, iktisadi karar birimlerinin verecekleri kararlar sonucunda ortaya kacak getiriyi olumsuz etkileyebilecek olaylarn gerekleme olasl, baka bir ifadeyle olaylarn gerekleme olaslnn bilindii durumdur.442 Belirsizlik kavramnn, riski kapsayan bir anlam olmasna karn, risk, insan faaliyetinin ana belirleyicilerinden biri olarak daha sk dile gelmektedir. nsan davrannn bilgi eksenli karakteri, risk eksenli bir hl almaktadr. Davran biimleri bilgi-youn olduu gibi, buradaki bilginin yan sra risk de ne kmakta, risk-youn davran biimlerinden sz etmek mmkn olmaktadr. Konu iktisadi alan iin deerlendirildiinde, ihtiyalarn giderecek mal ve hizmetlerin fiyat, kalite, pazar vs. bilgilerine gereksinim duyan karar biriminin, gnmz toplum yapsnda
438

Timuin YALINKAYA, Risk ve Belirsizlik Alglamasnn ktisadi Davranlara Yansmalar, Mula niversitesi BF Tartma Teblileri, No:2004/05, s.1, Mula, 2004, <http://www.deu.edu.tr/userweb/timucin.yalcinkaya/dosyalar/06.doc > , (07.02.2008) 439 Hilmi ERDOAN YAYLA, G ve Yetki likilerinin Muhasebe Bilgisi Kararlar zerindeki Etkisi: Trkiyedeki zel Hastaneler zerine Yapsal Bir Model nerisi, T.C. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, s.69, 2006 440 Richard SENNETT, Karakter Anmas: Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri, eviren: BARI Yldrm, Ayrnt Yaynlar, kinci Basm, stanbul, s.84, 2005 441 Frank FUREDI, Korku Kltr: Risk Almamann Riskleri, eviren: BARI Yldrm, Ayrnt Yaynlar, stanbul, s.43, 2001 442 <http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=veritbn&kelimesec=267075> , (07.11.2008)

122

her zaman aklc davranmayp, duygusal faktrler ile gvenlik ihtiyacn n planda tutuu grlmektedir. Karar birimi riskten kanmaya ya da risk ortamnda bile gvenli ekilde iktisadi faaliyetini srdrmeye alma arzusundadr.443 Risk bir karar zelliidir ve kararlarn uygulanmasnn sonucunda elde edilecek ktlara ilikin belirsizlii ifade eder. Bu manada belirsizlik, kararlarn sonularnn hayal krklna neden olaca anlamna gelir. Potansiyel kayplar, bu kayplarn anlamll ve kayplarn belirsizlii risk yapsnn nemli unsurlardr; risk arttka, potansiyel kayplarn belirsizlii de artmaktadr. Risk, bir olayn meydana gelme olaslnn oran iken, belirsizlik ise, bir olasla bal olmadan, herhangi bir eyin olabileceine ynelik beklentidir ve kaygya neden olur. Eer belirsizlik, risk olarak aklanrsa bir kayg kayna olmaktan kmaktadr.444 Risk, belirsizlik kavramndan farkldr. Risk, hesaplanabilir, sonularna belirli olaslklar atfedilebilir.445Risk ve belirsizlik arasnda bilgi asndan da farkllk sz konusudur. Risk durumunda bilgi mevcuttur ancak belirsizlikte bilgisizlik esastr. Riskte bilgiyi salayan, gemie ilikin olarak yaplan istatistiksel veridir, olaslk hesabdr. Bilgisizlik ise belirsizlie karakter kazandran iki ana faktrden biridir ve belirsizliin zmlemesinin felsef dzlemde kalmasna neden olan da, ngrlemezlii ve llemezlii getiren bu bilgisizliktir.446

3.3.3. Karar Alma ve Risk Karar alma, farkl durumda gerekleebilir. Bunlar; belirlilik, belirsizlik ve risk durumlardr. Belirlilik ortamnda karar vermede, seeneklerin hangi koullarda gerekleecei kesin olarak bilinmektedir. Baka bir ifadeyle ortaya kaca beklenen olayn olasl birdir.447Karar alma teorisi risk kavramn karar verenin alternatiflerin sonular ve gerekleme olaslklar hakknda ncelikli bilgiye sahip

YALINKAYA, a.g.e., s.2 Ferda ERDEM, Giriimcilerde Risk Alma Eilimi ve Belirsizlie Tolerans likisine Kltrel Yaklam, Akdeniz . .B.F. Dergisi (2), s.44, 2001 445 Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Blteni, Say:10, s.2, Haziran 2008, <http://www.tcmb.gov.tr/yeni/iletisimgm/Bulten_Turkce10.pdf >, (03.07.2008) 446 YALINKAYA, a.g.e., s.10 447 Ahmet ZTRK, Yneylem Aratrmas, Ekin Kitapevi Yaynlar, Geniletilmi 7.Basm, Bursa, s.7, 2001
444

443

123

olduklar durum olarak tanmlamaktadr.448 Bireyler, bir karar veya eylem kesin olarak tahmin edilemeyen sosyal ve ekonomik sonular douraca zaman riskle karlarlar. Risk, belirli bir durumun nesnel zellii olarak kavramsallatrlabilir ancak risk dncesi bireylerin risk durumuna ve deerine verdikleri kendi deer yarglarn ierir.449 Risk ortamnda karar vermede alnacak karara ilikin deiik sayda koullar bulunmaktadr. Her seenein her koul altnda ulaaca sonular belirli bir olaslkla gerekleir. Karar verme, yeni seeneklerin seimi belirli olaslklara dayandrlarak yaplr ve bu durum risk ortamnda karar verme olarak tanmlanr.450Btn risk tanmlar gereklik ve olaslk arasndaki ayrma dayanr. Gelecein nceden belirli olmas veya mevcut insan faaliyetlerinden bamsz olmas durumunda risk kavramnn hibir anlam olmayacaktr.451 Herhangi bir konuda karar kelimesinin kullanlmas en az iki mmkn hareket tarzndan birinin seimi anlamna gelir. Karar, deiik seenekler arasndan yaplan bir seimdir. Karar verme ise yaplacak eylem iin alternatiflerin seimi ve tanmlanmas ilemidir. Hellere gre karar, alternatifler arasndan seim yapmaktr ve karar verici bu seimi yapan kiidir. Bu durumda uygulanabilecek tekbir hareket ynelimi varsa seim yoktur ve karar vermeden bahsedilesi mmkn deildir.452

3.3.4. Alglanan Risk Kavram Risk kavram tketicilerin seimlerini nasl yaptklarn anlamak iin nemlidir. Risk hakkndaki kararlar daima alternatifler arasndan seimler hakkndadr. Pazarlamada risk zerine, ekonomi, psikoloji, karar bilimleri, ynetim, risk ve sigorta, kamu politikas ve finans gibi disiplinlerde olduu gibi, geni bir literatr bulunmaktadr. Her literatr farkl bir yntem kullanmakta ve riskin farkl ynlerine odaklanmaktadr: (durumsal zellik olarak risk, bireylerin tercihleri veya
DOWLING , Perceived Risk: The Concept and Its Measurement, Psychology & Marketing, Volume 3, ssue3, s. 193, 1986 449 Margy P. CONCHAR, George M. ZINKHAN, Cara PETERS, Sergio OLAVARR ETA, An Integrated Framework for the Conceptualization of Consumers Perceived-Risk Processing, Journal of the Academy of Marketing Science, Volume 32, No. 4, s. 419., 2004 450 ZTRK, a.g.e., s.7 451 FUREDI, a.g.e., s.44 452 YAYLA, a.g.e., s.51,
448

124

eilimleri olarak risk, Risk nasldr veya nasl olmaldr, insan karar alma srecinde deerlendirme; ve gerek seimlerde riskin sonular gibi).453 Alglanan risk kavramnn arkasndaki temel dnce asla yeni deildir. Yapnn arkasndaki dnce istatistiksel karar teorisi, psikoloji ve ekonomideki nceki almalardan esinlenmektedir. Ancak, risk kavramnn dier disiplinlerde nasl tasarland ve kullanld ile risk kavramnn tketici aratrmalarna nasl sokulduu ve nasl adapte edildii karlatrldnda nemli farkllklar olduu ortaya kmaktadr.454 Ekonomi, psikoloji, istatistiksel karar teorisi ve oyun teorisi gibi disiplinlerde risk kavram potansiyel olumlu ve olumsuz sonular ieren seim durumu ile ilikilidir. En tipik rnek kazanma ve kaybetme olasln ieren piyango/ekili durumudur. Tketici davranlarnda ise alglanan risk alldnda ancak odak birincil olarak sadece potansiyel olumsuz sonular zerine olmaktadr. Bu risk kavramnn pazarlamada anlaldna karn dier disiplinlerde nasl anlald arasnda nemli bir ayrm olmaktadr.455 30 yl nce Raymond A. Bauer, alglanan risk kavramn tketici davranlar aratrmalarna sokmutur. Bauer, ilk aklamalarnda tketicinin yaklak olarak belirliliini tahmin edemedii ve bazlarn ho olmayan sonular douran nitelikte alglad eylemlerin risk ierdiini ileri srmtr. Ancak Bauer tarafndan balatlan, yardmclar ve dier aratrmaclar tarafndan zerine kuram gelitirilen alglanan risk kavram baz ek aklamalara ihtiya duymaktadr. Alglanan risk kavram, ilk ortaya atldnda Bauerin bilgi aray, marka sadakati ve satn alma kararyla ilikili dier kavramlarla ilgili olgular aklamak iin kulland varsaymsal bir psikolojik yap olarak sunulmutur.456 Alglanan risk; bireylerin satn alma kararlarnn sonularn tahmin edemedikleri zaman karlaacaklar belirsizlik olarak tanmlanmaktadr. Bu tanm; alglanan riskin birbiriyle ilikili belirsizlik ve sonular gibi iki boyutuna dikkat

453 454

CONCHAR, ZINKHAN, PETERS, OLAVARR ETA, a.g.e., s. 418. Robert N.STONE, Kjel GRONHAUG, Perceived Risk: Further Considerations For The Marketing Discipline, European Journal of Marketing, Bradford:, Vol.27, Iss. 3;, s.39-40, 1993 455 STONE, GRONHAUG, a.g.e., s.40 456 STONE, GRONHAUG, a.g.e., s.39

125

ekmektedir.457Alglanan risk kavram birok deiik tketici davran konusuyla ilikilendirilmitir. rnein; maaza seimi, reklm etkinlii, yenilik ve yenilikilerin snflandrlmas, bilgi edinme-ileme, marka sadakati, satn alma ekli vb gibi. Alglanan risk kavram baz aratrmaclar tarafndan da kiilik yaps olarak allmtr. Tketici davranlar literatrnde birka kavramsal tanmlama bulunsa da, Bauer ve Taylorun her ikisi de alglanan riskin belirsizlik kavramyla denk olduunu ileri srmlerdir. Ancak bu kavramlarn denk kabul edilmesi gnmz risk kavramsallatrmalarnda kabul edilmemektedir.458 Paradoksal olarak, eer alglanan risk belirsizlie denk ise, bir tketici bir markann sonu olarak satn alma iin kabuk edilebilir olmad konusunda tam olarak eminse, bu tanma gre her hangi bir belirsizlik veya alglanan risk olmamaldr. Ancak, eer bu durumda alglanan risk yoksa sz konusu marka neden tamamen kabul edilemezdir? Eer alglanan risk kavram sadece zarar grme riski veya olumsuz fayda beklentisi olarak tanmlanrsa bu bilmece zlm olacaktr.459

3.3.4.1.Alglanan Risk Boyutlar Aratrmaclar arasnda kayplarn (risklerin) farkl trleri olduu konusunda uzlama salanm durumdadr. Jacoby ve Kaplan (1972) finansal, performans, fiziksel, psikolojik ve sosyal olmak zere be tr olas kayp olduunu ileri srmlerdir. Roselius (1971) bunlara ek olarak zaman veya kullanm riski boyutlarn dikkate almtr. Berkman, Lindquist, ve Sirgy (1996) bal karar riskini risk boyutlarna ilave olarak listelemilerdir. Bu tartmalar takiben, risk kavram, yukarda belirtilen tiplerdeki kayplar gibi, kayplarn gereklemesinin sralanan boyutlar zerine ok boyutlu olaslk dalm eklinde
460

mantkl

olarak

kavramsallatrlabilir.

457

Leon G.SCHIFFMAN, Leslie Lazar KANUK, Consumer Behavior, nternational Edition, Eighth Edition, Pearson Prentice Hall, United States of America, s.196, 2004 458 J.Paul PETER, Michael J.RYAN, An nvestigation Of Perceived Risk At the Brand Level, Journal of Marketing Research, Vol:13, May, s.184, 1976. 459 PETER, RYAN, a.g.e., s.185. 460 CONCHAR, ZINKHAN, PETERS, OLAVARR ETA, a.g.e., s. 419.

126

3.3.4.1.1. Performans Riski Fonksiyonel risk satn alnan/alnacak rnn ilevini beklendii gibi yerine getirmeyeceine ilikin ristir. (rnein: Yeni PDA arj edilmeye ihtiya duymadan btn bir hafta boyunca alabilecek mi?).461rnein, bir araba satn alcs yeni veya kullanlm bir aracn gvenli olup olmayaca konusunda belirsizlik iinde ise alglanan performans riski yksektir.462 3.3.4.1.2. Fiziksel Risk Fiziksel risk satn alnan/alnacak bir rnn kiinin kendisine veya bakalarna zarar verebilme olaslna karlk gelen bir risktir. (Cep telefonu gerekten gvenli mi veya zararl radyasyon yayar m?).463Fiziksel risk, kararn birisinin salna zarar verilmesine ya da fiziksel olarak yaralanmasna neden olabilmesiyle ilgilidir.464 Birok tketici karar, fiziksel riski nleme gds ile gerekletirilmektedir.465 3.3.4.1.3. Psikolojik Risk Psikolojik risk, bir rn seiminin tketicinin benliini/egosunu zedeleme riskidir.(Arkadalarm eski mzik setimde mzik dinlemeye davet edersem utan duruma der miyim?).466Psikolojik risk, satn alnan rnn ya da alveri yaplan bir maazann tketicinin kendi imajna uygun olamama olasl ile ilgilidir.467 3.3.4.1.4. Sosyal Risk Sosyal risk kt bir rnn seiminin sosyal bir utan olarak sonulanma riskidir.468Myers ve Reynolds alglanan sosyal riski sosyal risk aral kavram olarak ele almlardr. Bunu, tketicinin ailesi ve arkadalarna kars manevi olarak deer kaybettii noktadan arkadalarna ve ait olduu grubun gerekletirdii satn almann uygunluunu kabul ettii noktaya kadar olan aralk olarak

461 462

SCHIFFMAN, KANUK, a.g.e., s.197 HOYER, MACLNNIS, a.g.e., s.68 463 SCHIFFMAN, KANUK, a.g.e., s.197 464 Yavuz ODABAI, Tketici Davran ve Pazarlama Stratejisi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Yayn No:908, Eskiehir, s.71, 1998 465 HOYER, MACLNNIS, a.g.e., s.68 466 SCHIFFMAN, KANUK, a.g.e., s.197 467 ODABAI, a.g.e., s.72, 1998 468 SCHIFFMAN, KANUK, a.g.e., s.197

127

tanmlamaktadrlar.469Sosyal riskte danma gruplarnn duygu ve dnceleri tketiciler tarafndan nemli olarak alglanmaktadr. Perry ve Hamm, sosyal riskin finansal riskten ok daha nemli olduunu belirtmilerdir.470 Pazarlama ve sosyal psikoloji literatr tketicilerin informel grup tartmalarndan sonra, tartmalardan nceki duruma
471

gre

daha

yksek

risk

alglamaya

istekli

olduklarn

savunmaktadr.

3.3.4.1.5. Finansal Risk Finansal risk, rnn maliyetine deer, maliyeti kadar iyi olmayacana ilikin risktir.472Finansal risk rn veya hizmet pahall olduu zaman yksektir. Mesela, ev pahall bir satn almadr ve bu tip parasal yatrmlarla ilikili risk dzeyi yksektir.473Derbaixe gre finansal risk nisbeten ve belirgin olarak en tehlikeli risk trdr. Satn alma esnasnda yanl bir satn alma kararn riske etmenin finansal sonular ok yksek ise gelir seviyesi ne olursa olsun satn alc riske girip girmeme konusunda tereddt yaamaktadr.474 3.3.4.1.6. Zaman Riski Zaman riski satn alnan bir rnn, beklendii gibi ihtiyac karlamad zaman, rn arama srecinde harcanan zamann boa gitmesi riskidir.475Zaman riski, tketicinin satn alma sonrasnda enerji ve zaman kaybetmeden rn ayarlayamama, deitirememe ya da tamir edilememe durumuyla karlama olasldr. Servis ann geniletilmesi, rn tamiri esnasnda kullanlmak zere baka bir rnn geici olarak verilmesi, maazalarda ve bankalarda alma saatlerinin tketiciye frsatlar olarak
476

sunulmas

geni

biimde

pazarlamaclar

tarafndan

uygulanmaktadr.

469

Leyla ZER, Serdar GLPINAR, Hizmet Sektrnde Algladklar Riskler: Hava Yollar Sektrnde Bir Aratrma, Ticaret ve Turizm Egitim Fakltesi Dergisi, Say: 1, s.54, 2005 470 Yeim TUNCER, Yeni rn Gelitirmede Tketici Asndan Alglanabilir Riskin Rol ve Bir Uygulama, T.C. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal retim Ynetimi ve Pazarlama Bilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, s.29, 2000 471 Arch G. Woodside, Informal Group Influence on Risk Taking, Journal of Marketing Research, Vol. IX , s. 223, May 1972 472 SCHIFFMAN, KANUK, a.g.e., s.197 473 HOYER, MACLNNIS, a.g.e.,.s.68 474 TUNCER, a.g.e., s.29 475 SCHIFFMAN, KANUK, a.g.e., s.197 476 ODABAI, a.g.e., s.72, 1998

128

3.3.4.2.Alglanan Riski Etkileyen Faktrler Aratrmaclar tketicilerin belirli bir durumda algladklar riski etkileyen birok faktr olduunu tespit etmitir.477 Tketicilerin risk eitleri algs, kiiye, rne, duruma ve kltre baldr. Alglanan risk miktar tketiciye zgdr. Baz tketiciler eitli tketim durumlarnda riskin yksek derecelerini alglamaya eilimli iken, bazlar ise dk dzeyde alglamaya meyillidirler. rnein yetikin genler arasnda yaplan almalarda, yksek riske sahip tketim aktivitesinde bulunanlarn (sigara imek veya ila kullanmak) gibi), yksek derecede riske sahip aktivitelerde bulunmayanlara gre daha dk alglanan riske sahip olduklar tespit edilmitir. Yksek risk alglayclar ounlukla, seimlerini az olan gvenli alternatiflerle snrladklar iin dar grl snflandrclar olarak tanmlanmaktadrlar. 478 Alglanan risk bireysel ilgileri ve gdleri etkileyen dier bir faktrdr. Eer olumsuz sonular bekleniyorsa veya olumlu sonular beklenmiyorsa alglanan risk yksektir. Tketiciler, alglanan risk yksek olduu zaman, pazarlama iletiimi srecine daha fazla dikkat vermeye ve zen gstermeye meyillidirler. Dahas, alglanan risk ykseldike tketiciler daha fazla bilgi toplamaya ve daha dikkatli deerlendirmeye eilimlidirler. Alglanan risk herhangi bir rnle veya hizmetle ilikili olabilir. Fakat ;479 rn-hizmet ile ilgili ulalabilir az bilgi olduunda. rn-hizmet yeni/ilk olduunda. rn-hizmet yksek fiyatl ise. rn-hizmet teknolojik olarak karmak bir yapya sahip ise. Markalar arasnda tatmin asndan olduka fazla kalite farkllklar var ise dahas tketici bu markalar arasnda seim yapt zaman daha ktsn seme ihtimali var ise. rn-hizmeti deerlendirmede tketici az gvene veya deneyime sahip ise

477

John C. MOWEN, Consumer Behaviour, Prentice Hall, United States of America, 4th. Ed, s.211, 1995 478 SCHIFFMAN, KANUK, a.g.e., s.197 479 HOYER, MACLNNIS, a.g.e., s.68

129

Bakalarnn dnceleri nemli olduu zaman ve rn kazanm, kullanm veya elden karma kararna niyetli olduklarnda yarglanmaya meyilli iseler, Risk alglar daha yksek olmaya eilimlidir.

Alglanan risk kltrel gruplar arsnda deikenlik gstermektedir. zellikle, az gelimi lkelerde yksek risk seviyeleri, bu lkelerde rnler dk kaliteli olduu iin, daha fazla rnle alakal olma eilimindedir. Ayn zamanda alglanan risk, yolculuk esnasnda yabanc lkelerde satn alnan gdalarda genellikle yksektir. Alglanan risk zellikle kltrler iinde deikenlik gstermektedir. rnein bat erkekleri, menkul kymet borsalarnda kadnlara gre, genlerde yal birinin aldndan daha fazla risk almaktadrlar.480Bireyci toplumlarda birey ve aile karlar toplumun karlarndan daha stn tutulmaktadr. oulcu toplumlarda ise toplum karlar birey ve aile karlarndan stn tutulmaktadr. Bireyci toplumlarda kendi kendine gven ve prensip, kolektivist toplumlarda ise stat uyumu daha fazla n plana kmaktadr. Riskten kanma derecesi bir kltrdeki bireylerin riskten ne kadar kandklarn veya riskle ne kadar rahat yaayabildiklerini gstermektedir.481 rnn veya hizmetin zellikleri de alglanan riske etki etmektedir. Genellikle, kullanm byk lde olumsuz sonular dourabilecek rnlerin kullanm daha riskli olarak alglanmaktadr. Olumsuz sonularla ilgili faktrler, rnn veya hizmetin maliyetini, sosyal grnrln ve kullanm sonucu oluacak olas fiziksel riskleri kapsamaktadr. rnein, insanlarn ou bir silaha sahip olmann risk gibi grndn dnrler.482Tketiciler, kendileri asndan nemi olan, pahall ve teknik rnleri daha sk aldklar ucuz rnlere gre daha riskli alglarlar. rnein; bulak makinesi satn alrken alglanan risk, ekmek satn almna gre ok farkldr.483 rn veya hizmetin kusurlarndan kaynaklanan olumsuz sonular son derece grnr olduunda, aklda daha ok kalc olabilir ve bylelikle tketiciler hatal bir ekilde rn veya hizmeti gerekte olduundan daha riskli olarak alglarlar. rnein
480 481

HOYER, MACLNNIS, a.g.e., s.68 KO, a.g.e., s.214 482 John C.MOWEN, Michael S.MINOR, Consumer Behaviour: A Framework, Prentice-Hall, 1st Ed., United States of America, s.91-92, 2001 483 KAVAS, a.g.e., s.96, 1997

130

1996da ValueJetin bir yolcu ua Floridada bir batakla saplanmtr. Yeni balayan hava yolu tamacl olan ValueJet, gvenlii ile ilgili ve koruyucu bakm teknikleri ile ilgili sorular cevaplanana kadar birok ay havalanamamtr. Tm yeni hava yolu iletmeleri iin alglanan risk artmtr. Bunun bir sonucu olarak yolcular, Kiwi International Hava Yollar ve Frontier Hava Yollar gibi irketlerden uzak durmulardr.484 Alglanan risk alveri ekline gre deimektedir. Telefonla, posta yoluyla ya da kapdan yaplan satn almalarda alglanan risk daha fazladr.485nceki aratrmalar, yeni bir alveri kanalnn alglanan riski ile bu kanaln satn alma iin seilmesi arasnda bir iliki olduunu ortaya koymutur. Tketiciler, birok satn alma kararnda risk algladklar zaman maazadan olmayan satn alma kararlar daha yksek risk alglamaya meyillidirler. nternet zerinden Online satn alma dorudan pazarlama uygulamalar ile ilikili ok yeni bir bilgi teknolojisidir ve bununla birlikte tketiciler tarafndan yksek riskli olarak alglanmaktadr.486 Tketicinin bireysel zellikleri risk algsn etkilemektedir. Aratrmaclar, daha yksek zgven, daha yksek zsayg, daha dk kayg ve probleme ainalk gibi kiisel zelliklerin riski daha istekli bir ekilde kabul etmek ile ilgili olduunu saptamlardr.487 Yaplan iin doas risk algsn etkilemektedir. rnein, aratrmaclar, gnll riskin, gnll olmayan riske gre daha kabul edilebilir olduunu saptamlardr. Gnll risk, bir seyahat esnasnda otomobil kullanmak veya bir kayak tatiline kmak gibi tercihleri kapsamaktadr. Gnll olmayan risk, nkleer g santralinin kurulmu olduu bir yerin yanndaki evde oturmay veya kiinin bana yaamn tehdit eden cerrahi bir durumun gelmesi gibi durumlar kapsamaktadr. Tketiciler, gnll faaliyetler iin sistematik olarak gerekte

484 485

MOWEN, MINOR, a.g.e., s.92 KAVAS, a.g.e., s.96 486 Bill DOOLIN, Stuart DILLON, Fiona THOMPSON, James L Corner, Perceived Risk, The nternet Shoping Experience and Online Purchasing Behavior:A New Zealand Perspective, Journal Of Global nformation Management, Apr-Jun, s.68, 2005 487 MOWEN, MINOR, a.g.e., s.91

131

olduundan daha az risk alglarlar. Buna karn gnll olmayan riskte, tketiciler gerekte olduundan daha ok risk alglamaktadrlar.488

3.3.4.3.Risk Azaltma Stratejileri Riskin giderek tehlike ile e kabul edilmesi ile birlikte, riskten kanma stratejileri benimseme eilimi glenmitir. Geleneksel olarak risk almaya atfedilen olumlu armlar yerini knamaya brakmtr. Buna bal olarak birok durumda risk almak toplumun dikkatini ekmektedir.489 Alglanan riskin belirli bir miktar, neredeyse tm tketici kararlarnda mevcuttur. Bireyler gvenle karar vermelerine yardmc olacak yntemlere sahip olmaldrlar. nemli bir teori, tketicilerin algladklar riskleri mevcut risk ile kabul edilebilir riski karlatrarak oluturduklarn savunmaktadr. Tketicilerin kararlarnda alglanan riski azaltan faaliyetler, risk azaltma stratejileri olarak

adlandrlmaktadr. Bu stratejiler yle sralanabilir:490

1. Markaya sadk kalmak ve srekli ayn markay satn almak 2. Tamamen marka imaj satn almak ve kaliteli bir ulusal marka satn almak. 3. Gvenilir bir perakendeciden tamamen maaza imaj satn almak. 4. yi bir karar vermek iin bilgi aramak.

5. En kaliteli olmas muhtemel olan en pahall rn satn almak 6. Finansal riski azaltmak iin en ucuz olan rn satn almak

488 489

MOWEN, MINOR, a.g.e., s.91 FUREDI, a.g.e., s.44 490 MOWEN, MINOR, a.g.e., s.92

132

DRDNC BLM:
UYGULAMA FARKLI K L K ZELL KLER NE SAH P B REYLER N R SK ALGILARININ TKET C DAVRANII AISINDAN NCELENMES : N VERS TE RENC LER ZER NE B R ARATIRMA

4.1. Aratrmann Yntemi Teknikleri 4.1.1. Aratrmann Amac Kapsam ve Kstlar Aratrma, farkl kiilik zelliklerine sahip bireylerin dizst bilgisayar satnalmaya ilikin alglanan risklerinin tketici davran erevesinde incelenmesini amalamaktadr. Bu balamda ncelikle aratrmaya katlan bireylerin kiilik zelliklerinin ve bu kapsamda kiilik zellikleri itibariyle farkllklarn saptanmas amalanmtr. kinci olarak bireylerin dizst bilgisayar satn alma davran kapsamnda algladklar risklerin tketici davran erevesinde tespit edilmesi amalanmtr. nc olarak aratrmaya katlan bireylerin kiilik zellikleri ile risk alglar arasnda iliki ve farkllk olup olmad tespit edilmeye allmtr. Drdnc olarak aratrmaya katlan bireylerin alglanan risk deikenleri ile satn alma davran ve demografik deikenleri arasnda ilikilerin ve farkllklarn ortaya konmas amalanmtr. Aratrmada kullanlan envanterlerin nitelii ve aratrmaya konu rnn nitelikleri gz nnde bulundurularak aratrmann kapsamna belirli eitim dzeyine sahip bireylerin dhil edilmesi uygun bulunmutur. Bu kapsamda aratrma Anadolu niversitesinde okuyan lisans, yksek lisans ve doktora rencilerini kapsamaktadr. Aratrmada kullanlan kiilik envanterinin uygulama sresinin uzun olmas ve sz konusu envanterden elde edilecek bilgilerin kiisellik arz etmesi aratrmaya katlmn dk olmasna neden olmutur. Bu durum aratrmann en nemli kst olarak ortaya kmtr.

133

4.1.1.1.Aratrmann Hipotezleri

1. H0: Aratrmaya katlan erkekler ve bayanlar arasnda dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk boyutlar ve dzeyleri asndan anlaml farkllk yoktur. H1: Aratrmaya katlan erkekler ve bayanlar arasnda dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk boyutlar ve dzeyleri asndan anlaml farkllk vardr. 2. H0: Aratrmaya katlan bireylerden dizst bilgisayar sahibi olan bireyler ile olmayan bireyler arasnda dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk boyutlar ve dzeyleri asndan anlaml farkllk yoktur. H1: Aratrmaya katlan bireylerden dizst bilgisayar sahibi olan bireyler ile olmayan bireyler arasnda dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk boyutlar ve dzeyleri asndan anlaml farkllk vardr. 3. H0: Aratrmaya katlan bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskler ile ortalama aylk gelir dzeyleri arasnda anlaml bir iliki yoktur. H1: Aratrmaya katlan bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskler ile ortalama aylk gelir dzeyleri arasnda anlaml bir iliki vardr. 4. H0: Aratrmaya katlan bireylerden bir dizst bilgisayara sahip olanlarn rn kullanm sreleri ile dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk dzeyleri arasnda anlaml bir iliki yoktur. H1: Aratrmaya katlan bireylerden bir dizst bilgisayara sahip olanlarn rn kullanm sreleri ile dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk dzeyleri arasnda anlaml bir iliki yoktur.

134

5. H0: Aratrmaya katlan bireylerin 16 Temel Kiilik zellii itibariyle sahip olduklar standart puanlar ile dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk dzeyleri arasnda anlaml bir iliki yoktur. H1: Aratrmaya katlan bireylerin 16 Temel Kiilik zellii itibariyle sahip olduklar standart puanlar ile dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk dzeyleri arasnda anlaml bir iliki vardr. 6. H0: Aratrmaya katlan bireylerin Be Genel Kiilik Eilimi itibariyle sahip olduklar standart puanlar ile dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk dzeyleri arasnda anlaml bir iliki yoktur. H1: Aratrmaya katlan bireylerin Be Genel Kiilik Eilimi itibariyle sahip olduklar standart puanlar ile dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk dzeyleri arasnda anlaml bir iliki vardr. 7. H0: Aratrmaya katlan bireylerden 16 Temel Kiilik zellii itibariyle farkl kiilik zelliine sahip bireyler arasnda dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk boyutlar ve dzeyleri asndan anlaml farkllk yoktur. H1: Aratrmaya katlan bireylerden 16 Temel Kiilik zellii itibariyle farkl kiilik zelliine sahip bireyler arasnda dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk boyutlar ve dzeyleri asndan anlaml farkllk vardr. 8. H0: Aratrmaya katlan bireylerden Be Genel Kiilik Eilimi itibariyle farkl kiilik zelliine sahip bireyler arasnda dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk boyutlar ve dzeyleri asndan anlaml farkllk yoktur. H1: Aratrmaya katlan bireylerden Be Genel Kiilik Eilimi itibariyle farkl kiilik zelliine sahip bireyler arasnda dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar risk boyutlar ve dzeyleri asndan anlaml farkllk vardr.

135

4.1.2. Aratrmann Metodolojisi 4.1.2.1.rnekleme Sreci Aratrmann anaktlesini Eskiehir Anadolu niversitesinde okuyan lisans, yksek lisans ve doktora rencileri oluturmaktadr. Bu kapsamda Aratrmann anaktlesini oluturan renci says 869.093 (Erkek:485.797 Kz:383.296) olarak tespit edilmitir.491 %95 gven snrlarnda, %5 anlamllk seviyesinde ve varyans 0,21 (0,3x0,7) olduu durumda 500.000 ve zeri anaktle bykl iin rnek bykl 322 olarak belirlenmitir.492 Aratrmann amac, ierii ve snrlar dikkate alnarak baz tr aratrmalarda tesadf olmayan rnekleme daha anlaml sonular verebilmektedir. Bu yntem zellikle zaman kst olan, mali imknlarn yetersiz olduu, ana ktlenin ok snrl olduu veya pilot nitelikteki aratrmalarda yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Tesadf olmayan rnekleme trleri iinde en yaygn kullanlanlar, kolayda rnekleme, kota rneklemesi ve kastl rneklemedir. Kolayda rnekleme, rnek kapsamna bilgi ve verilerin en kolay toplanabilecei bireylerin alnmasn amalar. rnein anketr sokakta nne gelene soruyu sorabilir veya kendi arkada evresinde anketi uygulayabilir.493 Bu balamda aratrmada tesadf olmayan rnekleme yntemlerinden kolayda rnekleme yntemi kullanlmtr. Aratrma 24 Mays 2008-1 Austos 2008 tarihleri arasnda yaplmtr. Bu sre ierisinde Anadolu niversitesinde okuyan 423 renciye ulalm ancak bunlarn 219u aratrmaya katlmay kabul etmitir. 219 kiiden toplanan envanterlerin 49u eksik olduklar ve zensiz olarak doldurulduklar gerekesiyle aratrmaya dhil edilmemitir. Bylelikle aratrmann rnek bykl 170 olarak gereklemitir. Bu nedenle aratrmann tm anaktleye genellenmesi sz konusu deildir. Aratrma sonular sadece aratrmaya dhil edilen bireyleri temsil etmektedir. Bu ynyle aratrma pilot aratrma niteliindedir.

<http://ogrsayi.anadolu.edu.tr/aozet.htm> , (24.08.2008) Kemal KURTULU, Pazarlama Aratrmalar, Literatr Yaynclk, Geniletilmi 7.Basm, s.192, stanbul, 2004 493 KURTULU, a.g.e., s.188
492

491

136

4.1.3. Aratrmann Modeli

Tanmlayc aratrma modelinde ama, eldeki problemi, bu problemle ilgili durumlar, deikenleri ve deikenler arasndaki ilikileri tanmlamaktadr. Bu tr aratrmalar genellikle, iki veya daha fazla deiken arasndaki ilginin derecesinin belirlenmesini ierir. Neden sonu ilikisi aratran aratrma modeli esas olarak eldeki problemle ilgili neden-sonu ilikisini (illiyet) saptamay amalayan aratrma modelidir.494Bu balamda aratrma, tanmlayc aratrma modeline uymaktadr.

494

Kemal KURTULU, Pazarlama Aratrmalar, Literatr Yaynclk, Geniletilmi 7.Basm, s.252-254, stanbul, 2004

Sosyo-Ekonomik Demografik Deikenler 1. Gelir 2. Cinsiyet ekil 4.1. Aratrmann Modeli

16 Temel Kiilik zellii

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

Scakkanllk Problem zme Strese Tolerans Basknlk Canllk Kurallara Ballk Sosyal Girikenlik Duyarllk htiyatllk Soyuta Odakllk Ketumluk Kendini Sorgulama Deiimlere Aklk Kendine Yeterlilik Mkemmeliyetilik Gerginlik

Global 5 Kiilik zellii 1. Dadnklk 2. Endie Dzeyi 3. Gerekilik 4. Bamszlk 5. Oto Kontrol

Alglanan Risk 1. Sosyal Risk 2. Zaman Riski 3. Finansal Risk 4. Fiziksel Risk 5.Performans Riski 6. Psikolojik Risk

TUTUM

DAVRANI

rn Sahiplii Deikenleri 1.Dizst Bilgisayar Sahiplii 2.Dizst Bilgisayar Kullanm Sresi

137

138

4.1.4. Veri ve Bilgi Toplama Yntem ve Arac Aratrmada veri toplama yntemi olarak yz yze anket yntemi kullanlmtr. kapsamndaki nceden bireylere hazrlanm dorudan sorulardan oluan anketler aratrma uygulanmtr. Anketler kiisel grme

yntemiyle 4 anketr tarafndan uygulanlmtr. Anket uygulamasna geilmeden nce anketrlere anketler hakknda bilgi verilmitir. Anket formu hazrlanrken sorularn anlalabilir olmasna ve ynlendirici olmamasna zen gsterilmitir. Bu amala tesadf olmayan kolayda rnekleme yntemi ile seilen 25 kii ile n anket almas yaplmtr. Bylelikle anket sorularnn anlalabilirlii ve cevaplama sresi tespit edilmitir. Daha sonra taslak anket formu zerinde herhangi bir deiiklik yaplmamtr. 4.2. Aratrmann Veri Kaynaklar Aratrmann amalarna hizmet edecek verileri toplamak amacyla eitli envanterlerden yararlanlmtr. Verilerin toplanmas amacyla kullanlan envanterler 3 ksma ayrlmaktadr. 4.2.1. 16 PF (Sixteen Personality Factor) Kiilik Envanteri Aratrma kapsamnda kullanlacak, bireylerin kiilik zelliklerine ilikin veriler, 16PF Kiilik Envanteri(16PF Fifth Edition Trke formu) kullanlarak elde edilmitir. Bu envanter araclyla bireylerin 16 Temel Kiilik zellii ve 5 Genel Kiilik Eilimi llmtr. 16PF Kiilik Envanteri tek bir formdan ve 185 sorudan olumaktadr. 16PF Kiilik Envanteri Raymond B.Cattell tarafndan oluturulmu, IPAT tarafndan gelitirilmi ve Davran Bilimleri Enstits tarafndan (DBE) Trk Kltrne uyarlanmtr.495 16PF Fifth Edition Trke formu norm almas sonucunda bireylerin aldklar ham puanlar, bireyler aras karlatrmalar mmkn klan standart

16PF Kiilik Envanteri (Beinci Versiyon), <http://www.dbe.com.tr/Default.aspx?SectionID=338>, (8.11.2008)

495

139

puanlara dntren Trk norm tablosu Davran Bilimleri Enstits (DBE) tarafndan oluturulmutur.496 16PF Kiilik Envanterinin Trkiye'deki tek temsilcisi Davran Bilimleri Enstitsdr (DBE). Bu balamda 16 PF Kiilik Envanterleri Davran Bilimleri Enstitsnden temin edilmi ve Enstitnn izniyle almada kullanlmtr. Ancak envanterin tezde ek olarak yaynlanmas iin Enstitden izin alnamad iin envanter ek olarak sunulamamtr. Envanterlerin deerlendirilmesi (DBE) Davran Bilimleri Enstits tarafndan yaplmtr. Bu balamda aratrmaya katlan bireylere ait 16 Temel Kiilik zelliini ve 5 Genel Kiilik Eilimini aklayan standart puanlar temin edilmi ve analizlerde kullanlmtr. 4.2.2. Alglanan Risk Envanteri Aratrmaya katlan bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ynelik risk alglarn lebilmek amacyla literatr taramas yaplm ve Robert N.Stone ve Kjel Gronhaug tarafndan gelitirilen (Perceived risk: Further considerations for the marketing discipline, European Journal of Marketing. Bradford:, Vol.27, Iss. 3; 1993) alglanan risk lm envanteri Trkeye evrilmitir. Yazarlar bu almalarnda bireylerin kiisel bilgisayar satn alma dncelerinden yola karak alt temel risk boyutunu lmeye ynelik bir anket gelitirmilerdir. Ankette alt risk boyutunu lmeye ynelik 18 soru bulunmaktadr. Sorular srasyla sosyal risk, zaman riski, finansal risk, fiziksel risk, ilevsel risk ve psikolojik riski lmeye ynelik sorulardr. Orijinal ankette her risk boyutunu lmeye ynelik 3 soru bulunmaktadr. Aratrmada yer alan sorular 7li likert lei ile deneklere yneltilmitir. Bu balamda Robert N.Stone ve Kjel Gronhaug (1993) tarafndan gelitirilen envanter formu esas alnm ve aratrmaya konu rnn zellikleri gz nne alnarak farkl risk boyutlarn lmeyi amalayan alt soru, aratrmac tarafndan envantere eklenmitir. Bylelikle bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin alglanan risk dzeylerini lmeye ynelik 24 sorudan oluan anket formu oluturulmutur. Ankette, sosyal riski lmeye ynelik 3 soru, zaman riskini lmeye

496

16PF Kiilik Envanteri Test Knyesi, <http://www.dbe.com.tr/Default.aspx?SectionID=339>, (8.11.2008)

140

ynelik 4 soru, finansal riski lmeye ynelik 7 soru, fiziksel riski lmeye ynelik 3 soru, performans riskini lmeye ynelik 4 soru ve psikolojik riski lmeye ynelik 3 soru bulunmaktadr. Sorular 7li likert lei araclyla uygulanmtr. Anket formu Ek1de yer almaktadr. 4.2.3. rn Kullanm, Sahiplii ve Sosyo-Ekonomik ve Demografik Bilgi Anketi Aratrmaya katlan bireylerin sosyo-ekonomik ve demografik zelliklerini, rn kullanm ve rn sahiplii ile ilgili verileri toplamak ve aratrmada kullanmak amacyla aratrmac tarafndan 8 sorudan oluan bir anket formu oluturulmutur. Anket formunda bireylerin, dizst bilgisayar sahipliini, rn kullanm sresini, varsa dizst bilgisayarn markasn, cinsiyeti, gelir dzeyi ve renim dzeyini tespit etmeye ynelik sorular bulunmaktadr. Anket formu Ek2 de sunulmutur.

4.3. Verilerin Analizinde Kullanlan statistiksel Yntemler Aratma kapsamnda elde edilen veriler SPSS for Windows 11.5 (Statistical Package For Social Sciences) istatistik paket program ve Office Exell program ile deerlendirilmitir. Analiz ncesinde veriler kodlanm, istatistiksel analize uygun hale getirilmitir. Aratrmada kullanlan istatistiksel testler aadaki alt balklarda belirtilmitir. Aratrmada tanmlayc istatistiksel yntemlerden, normal dalm gstermeyen veriler iin parametrik olmayan istatistiksel yntemlerden ve ok deikenli istatistiksel yntemlerden yararlanlmtr. Aratrma verileri %95 gven aralnda, %5 anlamllk seviyesinde incelenmitir. Bu manada 0,05>p deeri anlaml olarak deerlendirilmitir.

4.3.1. Normal Dalm Testi (Kolmogorov-Simirnov, Shapiro-Wilks) Parametrik testler aralk veya oran lei kullanlm verilere

uygulanabilmekte ve anaktle dalmlar hakknda varsaymlara dayanmaktadr. Bu sebeple ordinal ve nominal lek ile llm verilere uygulanmadklar gibi anaktle dalmlarnn bilinmesini de gerektirmektedir. Anaktle dalmlarnn

141

hakknda karar verilemedii durumlarda uygulanamazlar, uygulansalar bile gvenirliklerini kaybederler. Ayrca bu testlerin uygulanabilmesi iin rnek birim saysnn belirli bir byklkte olmas da gerekir. Bu iki snrlayc art parametrik testlerin kullanlmalarn zorlatrmaktadr.497 Normallik testleri sonucunda lm yaplan verilerin normal dalma uymad tespit edilirse bu verilerle yaplan dier istatistiksel analizler ve yorumlar yanl ve ynlendirici olmaktadr.498Bu balamda, analize dhil edilen verilerin normal dalma uygunluu, Kolmogorov-Simirnov ve Shapiro-Wilk W testi ile analiz edilmitir. Sig.:p>0,05 anlamllk dzeyindeki verilerin normal dalma uyduu Sig.:p<0,05 kabul edilmitir. anlamllk dzeyindeki verilerin normal dalma uymad

4.3.2. Gvenilirlik Testi (Cronbach Alfa) Aratrmada bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskleri lmek amacyla hazrlanan lein ve lei oluturan deikenlerin gvenilirlii Cronbach alfa gvenilirlik analizi ile test edilmitir. lekten elde edilen alt faktrlerin gvenilirlikleri de ayrca bu yntemle test edilmitir.

4.3.3. Tanmlayc Yntemler (Frekans, Dalm, Grafik) Aratrmada kiilik zelliklerine, alglanan risk dzeylerine, sosyo-ekonomik ve demografik zelliklere, rn sahiplii ve kullanm ile ilgili bilgilere yer vermek amacyla frekans tablolarndan, ortalama ve standart sapmaya ilikin verilere yer vermek amacyla tanmlayc tablolardan ve grafiklerden yararlanlmtr.

497

Neyran ORHUNB LGE,. rnekleme Yntemleri ve Hipotez Testleri, stanbul niversitesi letme ktisad Yaynlar No:8, stanbul, s.245 2000. 498 Hner ENCAN, Sosyal ve Davransal lmlerde Gvenilirlik ve Geerlilik, Birinci Bask, Sekin Yaynevi, Ankara, s. 202, 2005

142

4.3.4. Faktr Analizi Aratrmada bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskleri lmek amacyla hazrlanan lek faktr analizine tabi tutulmutur. Verilerin faktr analizine uygunluu Barlett kresellik testi (Barlet test of Sphericity) ile rneklem byklnn faktr analizi iin yeterlilii Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) rneklem yeterlilii lt ile analiz edilmitir. Anlamlandrlabilir ve yorumlanabilir faktrlerin oluturulmas iin Varimax rotasyonu kullanlmtr. Faktr saylar aratrmac tarafndan belirlenmitir.

4.3.5.

kili Grup Karlatrmalar (Mann-Whitney U)

Bamsz iki grup karlatrmalarnda normal dalma uymayan veriler iin Mann Whitney-U testi kullanlmtr. Mann Whitney U testi aralksz llen iki bamsz gurup arasndaki farkllklarn analiz edilmesi amacyla kullanlr. Bu test, normal dalm gsteren bamsz rnekler iin uygulanan t testinin parametrik olmayan alternatifidir.499

4.3.6. Deikenler Arasnda liki (Spearman ) Be ya da yedi dereceli likert lei araclyla toplanan veriler normallik varsaymn salayamamsa, veriler saa veya sola arpk ise verilerin dntrlmesi yoluna gidilmeli veya Pearson korelasyon analizi yerine Spearman rho korelasyon analizi uygulanmaldr. Likert lei araclyla toplanan veriler genellikle normal dalm zellii gstermediinden bu gibi durumlarda Spearman rho analizinin uygulanmas daha dorudur.500Aratrmada veriler aras ilikilerin incelenmesi amacyla Spearman rho korelasyon analizi kullanlmtr.

Hakan DEM RGEL vd, SPSS Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri, Asil Yayn, Ankara, s.99, 2005 500 Hner ENCAN, Sosyal ve Davransal lmlerde Gvenilirlik ve Geerlilik, Birinci Bask, Sekin Yaynevi, Ankara, s. 252, 2005

499

143

4.4. Aratrmann Bulgular 4.4.1. Sosyo-Ekonomik ve Demografik zelliklere likin Tanmlayc Veriler Bireylerin sosyo-ekonomik ve demografik zellikleri, cinsiyet, eitim dzeyi ve gelir dzeyi asndan deerlendirilmitir. Deikenlere ait veriler izelge 4.1.de verilmitir. izelge 4.1. Aratrmaya Katlan Bireylerin Sosyo-Ekonomik ve Demografik zelliklerine likin Tanmlayc Veriler

Bayan Erkek Toplam niversite rencisi Yksek Lisans Doktora Toplam 300 YTL ve Aas 301-500 YTL 501-850 YTL 851-1500 YTL 1501-3000 YTL Belirtmemi Toplam

Cinsiyet Frekans Yzde % 75 %44,1 95 %55,9 170 %100,0 Eitim Dzeyi 163 %95,9 5 %2,9 2 %1,2 170 %100,0 Gelir Dzeyi 12 %7,1 45 %26,5 44 %25,9 11 %6,5 7 %4,1 51 %30,0 170 %100,0

Geerli Yzde% %44,1 %55,9 %100,0 %95,9 %2,9 %1,2 %100,0 %7,1 %26,5 %25,9 %6,5 %4,1 %30,0 %100,0

Kmltif Yzde% %44,1 %100,0

%95,9 %98,8 %100,0

%7,1 %33,5 %59,4 %65,9 %70,0 %100,0

Aratrmaya katlan bireylerin %44,1i(n:75) bayan rencilerden, %55,9u


(n:95) erkek rencilerden olumaktadr. Eitim dzeyi itibariyle aratrmaya katlan

bireylerin %95,9u lisans rencisi, %2,9u yksek lisans rencisi, %1,2si doktora rencisidir. Bu manada aratrmaya katlan bireylerin tamam niversite rencisidir. Katlmclarn aylk ortalama gelir dzeyleri incelenmi ve %7,1inin 300 YTL ve aa, %26,5inin 301-500 YTL aras, %25,9unun 501-850 YTL aras,

144

%6,5inin 851-1500 YTL aras, %4,1inin 1501-3000 YTL aras gelire sahip olduu belirlenmitir. Bireylerin %30u gelir dzeyine belirtmemitir.

4.4.2. rn Sahiplii ve Kullanmna likin Tanmlayc Veriler Alglanan risk dzeyi ile bilgisayar sahiplii ve kullanm sresi arasnda iliki ve farkllklarn varln ortaya koymak amacyla katlmclarn rn sahiplii ve kullanm srelerine ilikin veriler toplanmtr. Bu ksmda sadece tanmlayc verilere deinilmitir. izelge 4.2. Aratrmaya Katlan Bireylerin Bilgisayar Sahiplii ve Dizst Bilgisayar Kullanm Sreleri
Geerli Yzde % 31,8 21,8 17,1 17,1 12,4 100,0 Geerli Yzde % 33,3 3,0 21,2 19,7 7,6 6,1 4,5 3,0 1,5 100,0 Kmltif Yzde % 31,8 53,5 70,6 87,6 100,0 Kmltif Yzde% 33,3 36,4 57,6 77,3 84,8 90,9 95,5 98,5 100,0

rn Sahiplii Sadece Masast Sadece Dizst Her kisi Birden Yok Belirtmemi Toplam Kullanm Sresi 1,00 1,50 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 Toplam

Frekans 54 37 29 29 21 170 Frekans 22 2 14 13 5 4 3 2 1 66

Yzde % 31,8 21,8 17,1 17,1 12,4 100,0 Yzde % 12,9 1,2 8,2 7,6 2,9 2,4 1,8 1,2 ,6 38,8

Katlmclarn %31,8i sadece masast bilgisayara, %21,8i sadece dizst bilgisayara, %17,1i hem dizst hem de masast bilgisayara sahip olduunu belirtmitir. Katlmclarn %17,1i ise dizst veya masast bilgisayara sahip

145

olmadn belirtmitir. %12,4 ise bilgisayar sahiplikleri hakknda bilgi vermemitir. Bir dizst bilgisayara sahip olduunu belirten katlmclarn dizst bilgisayar kullanm srelerine ilikin frekans dalmlar izelge 4.2.de yer almaktadr. izelge 4.3. Aratrmaya Katlan Bireylerin Dizst Bilgisayar Markalar
Geerli Yzde % 7,6 ,6 2,9 ,6 ,6 ,6 3,5 3,5 7,1 ,6 1,8 ,6 5,9 ,6 ,6 1,2 ,6 48,8 12,4 100,0 Kmltif Yzde % 7,6 8,2 11,2 11,8 12,4 12,9 16,5 20,0 27,1 27,6 29,4 30,0 35,9 36,5 37,1 38,2 38,8 87,6 100,0

Frekans Acer Apple Asus Beko Casper Datron Dell Fujits-Siemens HP-Compaq Lenovo LG Packard Bell Toshiba Sony Vestel MSI Exper Dizst Bil. Olm. Belirtmemi Toplam 13 1 5 1 1 1 6 6 12 1 3 1 10 1 1 2 1 83 21 170

Yzde % 7,6 ,6 2,9 ,6 ,6 ,6 3,5 3,5 7,1 ,6 1,8 ,6 5,9 ,6 ,6 1,2 ,6 48,8 12,4 100,0

Katlmclardan bir dizst bilgisayara sahip olanlarn sahip olduklar bilgisayar markalarna ilikin frekans dalmlar izelge 4.3.te belirtilmitir. Bu balamda katlmclar tarafndan tercih edilen markalar arasnda 1.srada Acer, 2.srada Hp-Compaq, 3. srada Toshiba markas yer almaktadr.

146

4.4.3. Kiilik zelliklerine likin Tanmlayc Veriler Aratrmaya katlan bireylerin kiilik zelliklerine ilikin verilerin toplanmas amacyla kullanlan 16PF Kiilik Envanterinden elde edilen bilgiler, Davran Bilimleri Enstits tarafndan deerlendirilmitir. Bu balamda bireylere ait ham puanlar, DBE tarafndan hazrlanan Trk norm dnm tablosuna gre 10 puan zerinden deerlendirme yaplabilecek standart puanlara dntrlmtr. DBE tarafndan yaplan uyarlama almalar sonucunda 16 Temel Kiilik zelliine ve 5 Genel Kiilik Eilimine ilikin istatistiki deerler tespit edilmitir. Bu balamda DBE yetkilileri, bireyin ilgili faktrden alm olduu standart puanlarn yorumlanmasnda sol anlam ve sa anlam yorumlarnn yaplabilmesi iin 10 puan zerinden bir aralk belirlemitir. Bu arala gre; 8-9-10 puanlarnn sa anlam, 1-2-3 puanlarnn sol anlam ifade ettii,4-5-6-7 puanlarnn orta olarak deerlendirildii belirtilmitir. Buna gre, bireyin ilgili faktrn temsil ettii kiilik zelliine ait puannn yorumlanmasnda, sa anlam olarak ifade edilebilmesi iin 8-9-10 puanlar, sol anlam olarak ifade edilebilmesi iin 1-2-3 puanlar referans alnmtr. Aratrmaya katlan bireylerin 16 Temel Kiilik zelliine ve 5 Genel Kiilik Eilimine ait standardize edilmi puanlara ilikin ortalama, standart sapma, en dk ve en yksek puanlar tanmlayc istatistikler olarak izelge 4.4. ve izelge 4.5.te verilmitir. Ayrca verilerin grsel olarak yorumlanabilmesi amacyla aratrmaya katlan bireylerin 16 Temel Kiilik zellii ve 5 Genel Kiilik Eilimine ilikin ortamla deerleri gsteren stun grafikleri hazrlanmtr. Grafikler ekil 4.2. ve ekil 4.3.te grlebilir.

147

izelge 4.4. Aratrmaya Katlan Bireylerin 16 Temel Kiilik zellii


n
(A):Scakkanllk (B):Problem zme (C):Strese Tolerans (E):Basknlk (F):Canllk (G):Kurallara Ballk (H):Sosyal Girikenlik (I):Duyarllk (L): htiyatllk (M):Soyuta Odakllk (N):Ketumluk (O):Kendini Sorgulama (Q1):Deiimlere Aklk (Q2):Kendine Yeterlilik (Q3):Mkemmeliyetilik (Q4):Gerginlik

Min. 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 3,00 1,00 1,00 1,00 2,00 1,00 2,00

Max. 10,00 4,00 9,00 9,00 9,00 9,00 9,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 9,00 10,00

Ort. 5,0118 1,6529 3,8706 4,2412 5,2824 4,2000 4,8412 5,5000 7,0824 7,2647 6,2412 7,2706 5,7941 6,8412 4,1941 7,7412

SS 2,06116 ,79392 2,17728 2,16906 1,75824 1,58245 2,43339 2,05040 1,94730 1,88907 2,16086 1,97252 2,04938 2,07081 2,47902 1,61833

170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170

Katlmclarn 16 Temel Kiilik zelliine ait tanmlayc istatistikler incelendiinde, (B) faktr (Problem zme: Ort: 1,6529, SS:79392) dndaki dier faktrlerin, temsil ettii kiilik zellii itibariyle orta aralk deerlerine sahip olduu grlmektedir. (L) ( htiyatllk: Ort.:7,0824, SS.:1,94730), (M) (Soyuta Odakllk: Ort.:7,2647, SS:1,88907), (O) (Kendini Sorgulama:Ort.:7,2706, SS:1,97252), (Q4) (Gerginlik: Ort.:7,7412, SS:1,61833) faktrlerinin temsil ettii kiilik zelliklerine ait ortalama deerlerinin orta aralkta yer ald ancak dier faktrlere gre sa anlama daha yakn olduu sylenebilir. Ayrca bireylerin, Ego kontrollerinin ne derece baarl olduunu temsil eden (C) faktrnden (Strese Tolerans: Ort:3,8706, SS: 2,17728) dk puana yakn bir ortalamaya sahip olduu sylenebilir.

148

Sol Anlam

Ortalama

Sa Anlam

10

5,0118 (A):Scakkanllk 1,6529


(B):Problem zme

3,8706 (C):Strese Tolerans 4,2412


(E):Basknlk

(F):Canllk 5,2824

4,2 (G):Kurallara Ballk 4,8412 (H):Sosyal Girikenlik


(I):Duyarllk

5,5 7,0824 7,2647 6,2412 7,2706 5,7941 6,8412

(L): htiyatllk

(M):Soyuta Odakllk

(N):Ketumluk

(O):Kendini Sorgulama (Q1):Deiimlere Aklk (Q2):Kendine Yeterlilik

4,1941 (Q3):Mkemmeliyetilik
(Q4):Gerginlik

7,7412

ekil.4.2. 16 Temel Kiilik zellii tibariyle Aratrmaya Katlanlarn Kiilik Profili

149

izelge 4.5. Aratrmaya Katlan Bireylerin 5 Genel Kiilik Eilimi


n Da Dnklk Endie Dzeyi Gerekilik Bamszlk Oto Kontrol 170 170 170 170 170 Min. 1,00 3,00 1,00 1,00 1,00 Max. 9,00 10,00 10,00 10,00 9,00 Ort. 4,3059 7,8706 5,8059 4,7882 3,8588 SS 1,95223 1,83192 2,05630 2,02116 1,76523

Katlmclarn kiilik zellikleri 5 Genel Kiilik Eilimi itibariyle incelendiinde genel itibariyle eilimlere ait ortalama deerler orta aralktadr. Ancak bireylerin kukuya, pheye ve tehlikelere duyarlln ifade eden Endie Dzeyine ait (Ort: 7,8706, SS: 1,83192) puan ortalamasnn orta aralkta olmakla birlikte sa anlama yakn olduu, bireylerin evrenin beklentilerine uygun davranta bulunma eilimini ifade eden Oto Kontrol Eilimine (Ort:3,8588, SS:1,76523) ait puan ortalamasnn da orta aralkta olmakla birlikte sol anlama yakn olduu sylenebilir. Katlmclarn 16 Temel Kiilik zelliine ve Be Genel Kiilik Eilimine ilikin standart puanlarn normal dalma uygunluu Kolmogorov Simirnov normallik testi ile test edilmitir. Katlmclarn 16 Temel Kiilik zelliine ve Be Genel Kiilik Eilimine ilikin standart puanlarn normal dalma uymad (p<0,05) tespit edilmitir. Bu balamda farkl kiilik zelliklerine sahip bireylerin alglanan risk dzeyleri itibariyle karlatrlmalarnda parametrik olmayan istatistiksel yntemler kullanlmtr.

150

Sol Anlam

Ortalama

Sa Anlam

10

4,3059 Da Dnklk

Endie Dzeyi

7,8706

Gerekilik

5,8059

4,7882 Bamszlk

3,8588 Oto Kontrol

ekil 4.3. Be Genel Kiilik Eilimi tibariyle Aratrmaya Katlanlarn Kiilik Profili

151

4.4.4. Alglanan Risk Deikenlerine ve Boyutlarna likin Veriler Bireylerin alglanan risk dzeylerini tespit etmek amacyla 24 soru belirlenmitir. Sorular katlmclara 7li Likert lei ile yneltilmitir(7:tamamen katlyorum, 6:byk lde katlyorum, 5:biraz katlyorum, 4:fikrim yok, 3:pek katlmyorum, 2:katlmyorum,1:kesinlikle katlmyorum). Bu manada ncelikle bu deikenlere ait tanmlayc istatistiklere izelge 4.6.de yer verilmitir. izelge 4.6. Aratrmaya Katlan Bireylerin Alglanan Risk Deikenlerine Ait Tanmlayc statistikleri 1
n Sosyal Risk 1 Sosyal Risk 2 Sosyal Risk 3 Zaman Riski 1 Zaman Riski 2 Zaman Riski 3 Zaman Riski 4 Finansal Risk 1 Finansal Risk 2 Finansal Risk 3 Finansal Risk 4 Finansal Risk 5 Finansal Risk 6 Finansal Risk 7 Fiziksel Risk 1 Fiziksel Risk 2 Fiziksel Risk 3 Performans Riski 1 Performans Riski 2 Performans Riski 3 Performans Riski 4 Psikolojik Risk 1 Psikolojik Risk 2 Psikolojik Risk 3 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 Min. 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 Max. 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 Ort. 2,5176 2,7118 2,3647 2,4706 3,3412 3,1471 3,2882 2,8000 2,7529 3,3824 3,8176 3,7765 3,7000 3,7471 2,8412 3,0118 3,1294 4,1824 3,5471 3,8118 3,8412 2,5294 2,5706 2,4412 SS 1,77165 1,85395 1,71210 1,82091 1,94634 1,88630 1,83147 2,00768 1,82297 1,80752 1,94198 1,84215 1,90251 1,94620 1,76540 1,85571 1,77283 1,84511 1,85913 1,90914 1,94406 1,72066 1,75690 1,83959

lekte yer alan sorular tez metni ierisinde kolaylk salanmas amacyla lmesi amalanan farkl risk boyutlar itibariyle kodlanarak verilmitir. Deikenlerin temsil ettii ifadeler tam ve ak olarak Ek.1de verilmitir.

152

Bireylerin alglanan risk dzeylerini lmek amacyla hazrlanan lekte yer alan 24 deikenin belirli faktrler altnda toplanp toplanmadnn, bir baka deile deikenlerin farkl risk boyutlarn oluturup oluturmadnn belirlenmesi amacyla lekte yer alan deikenler faktr analizine tabi tutulmutur. Veri setinin faktr analizi iin uygunluu Bartlett Kresellik testi ile, rnek hacminin faktr analizi iin yeterlilii Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) rneklem yeterlilii testi ile test edilmitir. Faktrlerin elde edilmesinde temel bileenler analizinden (Principal Components Analysis) yararlanlmtr. Yorumlanabilir faktrlerin oluturulmas iin veriler Varimax rotasyonuna tabi tutulmutur. Faktr saylar aratrmac tarafndan belirlenmitir. Faktr analizine ilikin sonulara izelge 4.9., 4.10., 4.11., 4.12.de yer verilmitir. izelge 4.7. Aratrmaya Katlan Bireylere Ait Alglanan Risk Deikenleri tibariyle Tanmlayc statistikleri 2
n Sosyal Risk 1 Sosyal Risk 2 Sosyal Risk 3 Finansal Risk 1 Finansal Risk 2 Finansal Risk 3 Finansal Risk 4 Finansal Risk 5 Finansal Risk 6 Finansal Risk 7 Fiziksel Risk 1 Fiziksel Risk 2 Performans Riski 1 Performans Riski 2 Performans Riski 3 Psikolojik Risk 1 Psikolojik Risk 2 Psikolojik Risk 3 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 170 Min. 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 Max. 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 Ort. 2,5176 2,7118 2,3647 2,8000 2,7529 3,3824 3,8176 3,7765 3,7000 3,7471 2,8412 3,0118 4,1824 3,5471 3,8118 2,5294 2,5706 2,4412 SS 1,77165 1,85395 1,71210 2,00768 1,82297 1,80752 1,94198 1,84215 1,90251 1,94620 1,76540 1,85571 1,84511 1,85913 1,90914 1,72066 1,75690 1,83959

153

Faktr analizi sonucunda, lekte yer alan zaman riskini lmek amacyla hazrlanan 4 soru, performans riskini lmeye ynelik 1 soru, fiziksel riski lmeye ynelik 1 soru, yorumlanabilir faktrler oluturmadklarndan ve farkl faktrlere daldndan lekten karlmtr. Bu anlamada 18 deiken faktr analizine tabi tutulmutur.18 deikene ilikin tanmlayc veriler izelge 4.7.da yer almaktadr izelge 4.8. Alglanan Risk leine Ait Gvenilirlik Analizi Sonular

SR1 SR2 SR3 FR1 FR2 FR3 FR4 FR5 FR6 FR7 FIZ1 FIZ2 PER1 PER2 PER3 PIS1 PIS2 PIS3

Madde ptal Madde iptal Edilirse edilirse lek lek Ort. Varyans 53,9882 398,2484 53,7941 389,6438 54,1412 392,0628 53,7059 383,2621 53,7529 388,1161 53,1235 382,6770 52,6882 383,4703 52,7294 393,7133 52,8059 381,2343 52,7588 389,5924 53,6647 390,2242 53,4941 384,4645 52,3235 389,4391 52,9588 381,1995 52,6941 380,1071 53,9765 382,9344 53,9353 382,2384 54,0647 383,3863

Dzeltilmi MaddeToplam Korelasyon ,4177 ,5171 ,5300 ,5551 ,5497 ,6361 ,5744 ,4626 ,6201 ,4887 ,5389 ,5911 ,5229 ,6374 ,6337 ,6687 ,6638 ,6129

Madde ptal Edilirse Alfa Deeri ,9076 ,9050 ,9046 ,9040 ,9041 ,9017 ,9034 ,9065 ,9020 ,9059 ,9044 ,9029 ,9048 ,9016 ,9016 ,9009 ,9010 ,9023

Risk Boyutlarna Ait Alfa Deeri ,7303 Sosyal Risk ,8036 Finansal Risk(B) ,8207 Finansal Risk (A) ,8729 Fiziksel Risk ,8262 Performans Riski ,8864 Psikolojik Risk

Faktr analizine tabi tutulan lein gvenilirlii Cronbach Alpha gvenilirlik analizi ile test edilmitir. Bu balamda lee ait (18 deiken) alfa gvenilirlik katsays ,9085 olarak tespit edilmitir. lein yksek derecede gvenilir olduu sylenebilir. Risk boyutlar itibariyle oluan alt leklerin alfa gvenilirlik katsaylar izelge 4.8.de belirtilmitir. lei oluturan alt leklerin de yksek derecede gvenilir olduu sylenebilir.

154

izelge 4.9. KMO ve Bartlett's Test Sonular

Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii lt Ki -Kare Bartlett' Kresellik Testi Sd pift

,862 1697,464 153 ,000

Faktr analizi sonularna gre veri setinin faktr analizi iin uygun olduu Barlett test sonularndan anlalmtr. Buna gre X deeri :1697,464, Serbestlik derecesi :153, anlamllk dzeyi (pift) :,000 olarak tespit edilmitir. rnek byklnn faktr analizi iin yeterli olduu Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii lt test sonularndan anlalmtr. Buna gre test istatistii ,862 olarak tespit edilmitir. izelge 4.10. Deikenlerin Ortaklk Paylar (Communalities)
Initial 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 Extraction ,727 ,697 ,708 ,717 ,809 ,716 ,674 ,713 ,657 ,749 ,884 ,862 ,771 ,811 ,758 ,848 ,869 ,785

Sosyal Risk 1 Sosyal Risk 2 Sosyal Risk 3 Finansal Risk 1 Finansal Risk 2 Finansal Risk 3 Finansal Risk 4 Finansal Risk 5 Finansal Risk 6 Finansal Risk 7 Fiziksel Risk 1 Fiziksel Risk 2 Performans Riski 1 Performans Riski 2 Performans Riski 3 Psikolojik Risk 1 Psikolojik Risk 2 Psikolojik Risk 3

155

Deikenlerin, analizde kullanlan dier deikenlerle paylat ortakl ifade eden (Communalities), baka bir deile her deikenin lt deeri ifade eden ortaklk paylar ,657 ile ,884 arasnda deimektedir. Bu manada ortaklk paylarna ilikin deerler olumlu olarak deerlendirilebilir. izelge 4.11. Temel Bileenler Analizi Sonucunda Elde Edilen Deerler ve Aklanan Toplam Varyans(Total Variance Explained)
Balang zdeerleri Initial Eigenvalues Var. Km. % % Top. 7,139 39,662 39,662 2,102 11,677 51,339 1,443 8,017 59,356 1,154 6,409 65,765 1,023 5,683 71,448 ,896 4,976 76,424 ,642 3,565 79,989 ,594 3,299 83,288 ,484 2,686 85,974 ,409 2,272 88,246 ,375 2,084 90,330 ,345 1,918 92,248 ,313 1,737 93,985 ,293 1,630 95,615 ,237 1,315 96,930 ,227 1,263 98,194 ,188 1,043 99,237 100,00 ,137 ,763 0 Balang Faktr Yklemeleri Var. Km. % % Top. 7,139 39,662 39,662 2,102 11,677 51,339 1,443 8,017 59,356 1,154 6,409 65,765 1,023 5,683 71,448 ,896 4,976 76,424 Rotasyon Sonras Faktr Yklemeleri Var. Km. % % Top. 2,768 15,376 15,376 2,528 14,045 29,420 2,324 12,911 42,331 2,319 12,883 55,214 1,966 10,920 66,134 1,852 10,290 76,424

Bileen 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Temel bileenler analizi sonucunda elde edilen verilere gre deikenlerin 6 faktr altnda topland tespit edilmitir. Bu alt faktr toplam varyansn %76,424n aklamaktadr. Baka bir deile bu alt faktrn bireylerin alglanan risklerinin %76,424n aklad sylenebilir. Bulunan faktrler Varimax rotasyonuna tabi tutulmutur. Bu balamda deikenlerin aklad toplam varyansta bir deiiklik meydana gelmemitir. Ancak rotasyon sonras faktrlerin aklad varyans miktarlarnn, toplam varyans

156

ierisindeki oranlar deimitir. Bylelikle rotasyon sonras yeni bir faktr ykleme matrisi (Rotated Component Matrix) elde edilmitir. izelge 4.12. Rotasyon Sonras Faktr Ykleme Matrisi (Rotated Component Matrix)
Faktrler-Bileenler (Component) 3 4 -,129 ,157 ,315 ,068 ,296 ,036 ,089 ,762 ,128 ,838 ,386 ,652 ,022 ,341 ,266 ,067 ,159 ,156 -,001 ,140 ,128 ,094 ,116 ,236 ,179 ,744 ,178 ,804 ,099 ,750 ,142 ,261 ,202 ,231 ,388 ,033

Sosyal Risk 1 Sosyal Risk 2 Sosyal Risk 3 Finansal Risk 1 Finansal Risk 2 Finansal Risk 3 Finansal Risk 4 Finansal Risk 5 Finansal Risk 6 Finansal Risk 7 Fiziksel Risk 1 Fiziksel Risk 2 Performans Riski 1 Performans Riski 2 Performans Riski 3 Psikolojik Risk 1 Psikolojik Risk 2 Psikolojik Risk 3

1 ,119 ,126 ,016 ,111 ,074 ,334 ,703 ,781 ,678 ,836 ,171 ,186 ,424 ,111 ,175 ,187 ,130 ,070

2 ,100 ,175 ,363 ,291 ,247 ,054 ,139 -,009 ,242 ,095 ,162 ,125 -,018 ,244 ,316 ,825 ,833 ,739

5 ,761 ,736 ,690 ,103 ,142 ,138 ,202 -,070 ,071 ,138 ,162 ,219 -,041 ,196 ,105 ,180 ,247 ,173

6 ,287 ,067 ,109 ,143 ,056 ,090 ,051 ,154 ,289 ,036 ,881 ,834 ,051 ,150 ,211 ,111 ,067 ,229

Faktr ykleme matrisinden elde edilen verilere gre deikenlerin yorumlanabilir 6 faktr altnda toplandklar tespit edilmitir. Bu balamda her deikenin mutlak deer itibariyle en yksek deere sahip olduu faktr altnda deerlendirilmesi yaplm ve faktrler tanmlanmtr. Bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskleri len deikenlerin srasyla u faktrler altnda topland tespit edilmitir; Birinci faktr altnda, bireylerin algladklar finansal riski lmeye ynelik finansal risk 4 (,703), finansal risk 5 (,781), finansal risk 6(,678), finansal risk 7 (,836), deikenlerin mutlak deerce en yksek arla sahip olduu tespit edilmitir. kinci faktr altnda, bireylerin algladklar psikolojik riski lmeyi amalayan psikolojik risk 1(,825), psikolojik risk 2(,833), psikolojik risk

157

3(,739) deikenlerinin mutlak deerce en yksek arla sahip olduu tespit edilmitir. nc faktr altnda, bireylerin algladklar finansal risk dzeyini lmeyi amalayan finansal risk 1(,762), finansal risk 2(,838), finansal risk 3 (,652) deikenlerinin mutlak deerce en yksek arla sahip olduu tespit edilmitir. Drdnc faktr altnda bireylerin algladklar performans riski dzeylerini lmeye ynelik performans riski 1(,744), performans riski 2(,804), performans riski 3(,750) deikenlerin mutlak deerce en yksek arla sahip olduu tespit edilmitir. Beinci faktr altnda bireylerin algladklar sosyal risk dzeyini lmeye ynelik deikenlerin sosyal risk 1(,761), sosyal risk 2(,736), sosyal risk 3(,690) mutlak deerce en yksek arla sahip olduu tespit edilmitir. Altnc faktr altnda bireylerin algladklar fiziksel risk dzeyini lmeye ynelik fiziksel risk 1(,881), fiziksel risk 2(,834) deikenlerinin mutlak deerce en yksek arla sahip olduu tespit edilmitir. Rotasyon sonras elde edilen faktrler, ilgili faktr altnda yer alan deikenlerin temsil ettikleri ifadeler dikkate alnarak yorumlanm ve isimlendirilmitir. Analiz sonularndan hareketle alt risk boyutu ortaya konmutur. Bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskler srasyla Finansal Risk (A), Psikolojik Risk, Finansal Risk (B), Performans Riski, Sosyal Risk ve Fiziksel Risk faktrleri(boyutlar) ad altnda tanmlanmtr. Bu balamda bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskler ierisinde zaman riski boyutu deerlendirmeye alnamamtr. Aratrmada finansal riski lmeye ynelik 7 sorunun da ayr iki faktr altnda topland tespit edilmitir. Ortaya kan risk boyutlar u ekilde tanmlanmtr:

158

1. Finansal Risk (A): Bu faktrn, bireylerin nmzdeki 12 ay ierisinde dizst bilgisayar satn aldklar takdirde, rnn kolay tanabilir bir rn olmasndan dolay kaybolma, alnma gibi nedenlerle parasal olarak zarara uranabileceine ilikin duyulan endielerini (finansal risk 4:,703), daha uygun kampanyalardan (fiyat indirimleri, hediye kampanyalar vb.) faydalanlamayacana ilikin endielerini (finansal risk 5 :,781), dviz kurlarnda meydana gelebilecek deimeler nedeniyle yaanabilecek finansal kayplara ilikin endielerini (finansal risk 6:,678), dizst bilgisayarn kolay hasar grebileceinden dolay (krlma, izilme, bozulma) yaanabilecek olas parasal kayplara ilikin endielerini (finansal risk 7 :,836) ifade eden risk deikenlerinden olutuu tespit edilmitir. Finansal risk (A) boyutunun genel olarak rnn zelliklerinden kaynaklanabilecek finansal kayplar ve satn alma sonras oluabilecek frsatlardan yararlanamamadan kaynaklanabilecek finansal kayplar ifade ettii sylenebilir. 2. Psikolojik Risk: Psikolojik risk faktrnn, bireylerin nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar alma satn alma dncesinin kendilerini psikolojik olarak rahatsz hissetmelerine neden olacana ilikin endieleri (psikolojik risk 1:,825), bu satn dncesinin bireyin arzu etmedii bir gerginlik (anksiyete) hissi yaatabileceine dair endieleri (psikolojik risk 2:,833), satn almann gereklemesi durumunda gereksiz bir eyi denemi olmaya neden olacana ilikin endieleri (psikolojik risk 3:,739) ifade eden risk deikenlerinden olutuu tespit edilmitir. 3. Finansal Risk (B): Bu faktrn, bireylerin nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde, bu satn almann para harcamak iin kt bir yol olacana dair endielerini (finansal risk 1:,762), yaplacak olan bu finansal yatrmn akllca olmayacana dair endielerini (finansal risk 2:,838) ve bu rne yaplacak olan harcama edilmitir karlnda harcamann tam karlnn alnamayacana ilikin endielerini (finansal risk 3 :,652) ifade eden risk deikenlerinden olutuu tespit

159

4. Performans Riski Bu faktrn, bireylerin nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde, rnn iddia edildii gibi performans (hz, grnt kalitesi, ses kalitesi vb.) gstermeyeceine dair endielerini (performans riski 1:,744), rnden beklenen faydann salanamayacana dair endielerini (performans riski 2:,804), rnn gerek anlamda gvenilir ve salam olmayacana dair edilerini (performans riski 3:,750) ifade eden risk deikenlerinden olutuu tespit edilmitir. 5. Sosyal Risk: Bu faktrn, bireylerin nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde, okul-i evresi tarafndan yksek bir itibarla karlanmayacana dair endielerini (sosyal risk 1:,761), baz arkadalar tarafndan sadece gsteri yapt dnleceine ilikin endielerini (sosyal risk 2:,736) ve fikrine deer verilen baz insanlar tarafndan mantksz olarak deerlendirileceine ilikin endielerini (sosyal risk 3:,690) ifade eden risk deikenlerini ierdii tespit edilmitir. 6. Fiziksel Risk: Bu faktr, bireylerin nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde, rnn fazla kullanm nedeniyle aile bireylerinden baz kiilerin zarar grmelerine (grme, iitme kayb, cinsel bozukluk, duru bozukluu, kilo alma vb.) neden olacana ilikin endielerini (fiziksel risk 1:,881) ve bireyin bu zararlara maruz kalmaya ilikin endielerini (fiziksel risk 2:,834) ifade eden risk deikenlerinden olutuu tespit edilmitir.

160

izelge 4.13. Bireylerin Algladklar Risk Boyutlarna likin Tanmlayc Bilgiler

n Finansal Risk (A) Psikolojik Risk Finansal Risk (B) Performans Riski Sosyal Risk Fiziksel Risk 170 170 170 170 170 170

Min. 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00

Max. 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00 7,00

Ort. 2,9784 2,5137 3,7603 3,8471 2,5314 2,9265

SS 1,59435 1,60050 1,53903 1,61196 1,43475 1,70594

Katlmclarn rne ynelik algladklar riskler, risk boyutlar itibariyle incelendiinde, genel itibariyle yksek derecede risk alglamadklar sylenebilir. Bireylerin rne ynelik algladklar risklerden finansal risk (B) ve performans riski boyutlarnda greceli olarak daha yksek risk algladklar sylenebilir. Alglanan risk boyutlarna ilikin tanmlayc veriler izelge 4.13.te yer almaktadr.

161

4.4.5. Deikenler Aras likilere Ait Veriler (Korelasyonlar) Bu ksmda ncelikle aratrmaya katlan bireylerin rne ynelik algladklar riskler ile sosyo-ekonomik ve demografik deikenler arasndaki ilikiler incelenmitir. Bununla birlikte, alglanan risk dzeyleri ile rn kullanm ve sahiplii deikenleri arasndaki ilikiler ve farkllklar incelenmitir. Son olarak katlmclarn kiilik zellikleri ile algladklar riskler arasndaki ilikiler ve farkllklar incelenmitir. Analizlere ilikin veriler alt balklar halinde sunulmutur.

4.4.5.1.Demografik Deikenler - Alglanan Risk Arasndaki likiler Demografik deikenler ile alglanan risk dzeyleri arasndaki ilikiler Spearman rho korelasyon analizi ile deerlendirilmitir. Bu balamda p<0,05 anlaml kabul edilmitir. izelge 4.14. Alglanan Risk Dzeyi ile Ortalama Aylk Gelir Arasndaki likiler

Ortalama Aylk Net Gelir

rs pift

Finansal Risk (A) ,025 ,789

Psikolojik Risk -,198(*) ,031

Finansal Risk(B) -,061 ,510

Performans Riski -,093 ,315

Sosyal Risk -,067 ,466

Fiziksel Risk -,139 ,130

Not. rs:Spearman rho korelasyon katsays, pift:ift ynl anlamllk, *: pift<,05, **:pift<,01 Bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskler ile ortalama aylk gelir dzeyleri arasndaki iliki, alglanan risk boyutlar itibariyle incelenmitir. Analiz sonucuna gre bireylerin ortalama aylk gelirleri ile rne ynelik algladklar psikolojik risk arasnda anlaml olarak ters ynl bir korelasyon (pift:,031, rs:-,198) tespit edilmitir. Bu anlamda katlmclarn ortalama gelir dzeyi arttka rne ynelik algladklar psikolojik risk azalmaktadr denebilir. Ortalama gelir dzeyi ile dier risk boyutlar arasnda anlaml korelasyon tespit edilmemitir

162

Aratrmaya katlan erkek ve bayanlarn alglanan risk dzeylerinin birbirinden farkllk gsterip gstermedii Mann Whitney U testi ile test edilmitir. Bu balamda p<0,05 anlaml kabul edilmitir. izelge 4.15. Alglanan Risk-Cinsiyet Tanmlayc statistikler
Ort. Md. 77,10 92,13 83,43 87,14 87,79 83,69 92,29 80,14 77,82 91,56 91,49 80,77 Md. Top. 5782,50 8752,50 6257,00 8278,00 6584,50 7950,50 6922,00 7613,00 5836,50 8698,50 6861,50 7673,50

Cinsiyet Finansal Risk (A) Bayan Erkek Toplam Bayan Erkek Toplam Bayan Erkek Toplam Bayan Erkek Toplam Bayan Erkek Toplam Bayan Erkek Toplam

n 75 95 170 75 95 170 75 95 170 75 95 170 75 95 170 75 95 170

Psikolojik Risk

Finansal Risk (B)

Performans Riski

Sosyal R sk

Fiziksel Risk

izelge 4.16. Alglanan Risk-Cinsiyet Farkllklar

Finansal Risk (A) U W Z

Psikolojik Risk

Finansal Risk (B)

Performans Riski

Sosyal Risk

Fiziksel Risk

pift

2932,500 5782,500 -1,983 ,047

3407,000 6257,000 -,494 ,621

3390,500 7950,500 -,541 ,589

3053,000 7613,000 -1,602 ,109

2986,500 5836,500 -1,820 ,069

3113,500 7673,500 -1,422 ,155

Analiz sonucuna gre erkekler ve bayanlar arasnda finansal risk (A) noktasnda anlaml farkllk tespit edilmitir (pift:0,47<0,05, Z:-1,983). Erkekler ve

163

bayanlar arasnda dier risk boyutlar itibariyle herhangi bir anlaml farkllk tespit edilmemitir. Medyan ortalamalar incelendiinde erkeklerin bayanlara gre algladklar finansal risk (A) dzeyinin daha yksek olduu sylenebilir. Bu balamda erkeklerin dizst bilgisayar satn alrken rnn kolay hasar grebileceine ilikin finansal riskleri, olas kampanyalar karabileceine ilikin finansal riskleri ve dviz kurlarndan kaynaklanabilecek olas kayplara ilikin riskleri bayanlara gre daha yksek algladklar sylenebilir.

4.4.5.2.rn Kullanm, rn Sahiplii-Alglanan Risk Arasndaki likiler Aratrmaya katlan bireylerden bir dizst bilgisayara sahip olanlar ile olmayanlarn alglanan risk dzeylerinin birbirinden farkllk gsterip gstermedii Mann Whitney U testi ile test edilmitir. Bu balamda p<0,05 anlaml kabul edilmitir. Analiz sonucuna ilikin veriler izelge 4.17. ve izelge 4.18.de belirtilmitir. izelge 4.17. Alglanan Risk-rn Sahiplii Tanmlayc statistikler
Dizst Bil.Sahiplii Var Yok Toplam Var Yok Toplam Var Yok Toplam Var Yok Toplam Var Yok Toplam Var Yok Toplam Ort. Md. 72,08 77,33 66,41 81,83 70,52 78,56 71,79 77,55 68,86 79,88 69,39 79,46 Top. Md 4757,00 6418,00 4383,00 6792,00 4654,50 6520,50 4738,00 6437,00 4545,00 6630,00 4579,50 6595,50

Finansal Risk (A)

Psikolojik Risk

Finansal Risk (B)

Performans Riski

Sosyal Risk

Fiziksel Risk

n 66 83 149 66 83 149 66 83 149 66 83 149 66 83 149 66 83 149

164

izelge 4.18. Alglanan Risk-rn Sahiplii Farkllklar


Finansal Risk (A) U W Z Psikolojik Risk Finansal Risk (B) Perfor. Riski Sosyal Risk Fiziksel Risk

pift

2546,0 4757,0 -,740 ,459

2172,0 4383,0 -2,191 ,028

2443,5 4654,5 -1,131 ,258

2527,0 4738,0 -,812 ,417

2334,0 4545,0 -1,560 ,119

2368,5 4579,5 -1,427 ,154

Analiz sonucuna gre dizst bilgisayar sahibi olanlar ile olmayanlar arasnda psikolojik risk boyutu itibariyle anlaml bir farkllk tespit edilmitir (pift:0,28<0,05, Z:-2,191). Ortalama medyan deerleri incelendiinde rne sahip olmayanlarn sahip olanlara gre daha yksek psikolojik risk algladklar sylenebilir. Bu balamda, rne sahip olmayanlarn dizst bilgisayar satn alrken, satn almadan kaynaklanabilecek psikolojik gerginlik, gereksiz bir eyi denemi olmaya ilikin deikenlerin ifade ettii riskleri, rne sahip olanlara gre daha yksek algladklar sylenebilir. izelge 4.19. Alglanan Risk rn Kullanm Sresi likileri

Finansal Risk (A) Kullanm sresi rs pift ,014 ,910

Psikoloj ik Risk ,133 ,286

Finansal Risk (B) -,204 ,101

Perfor mans Riski ,018 ,883

Sosyal Risk -,086 ,494

Fiziksel Risk ,081 ,520

Not. rs:Spearman rho korelasyon katsays, pift:ift ynl anlamllk, *: pift<,05, **:pift<,01 Katlmclardan bir dizst bilgisayara sahip olanlarn (n:66) rn kullanm sreleri ile algladklar riskler arasnda bir iliki olup olmad incelenmitir. Analiz sonular rn kullanm sresi ile alglanan risk miktar arasnda herhangi bir ilikinin olmadn gstermektedir.

165

4.4.5.3. Alglanan Risk -Kiilik zellikleri Arasndaki likiler Bu ksmda katlmclarn algladklar risk dzeyleri ile kiilik zellikleri arasndaki ilikiler incelenmitir. ncelikle 16 Temel Kiilik zellii ile alglanan risk dzeyleri arasndaki ilikiler incelenmi, daha sonra alglanan risk dzeyleri ile 5 Genel Kiilik Eilimi arasndaki ilikiler incelenmitir. likilerin varl Spearman rho korelasyon analizi ile deerlendirilmitir. Bu balamda p<0,05 anlaml kabul edilmitir. Analize ilikin veriler izelge 4.20. ve izelge 4.21.de yer almaktadr. izelge 4.20. 16 Temel Kiilik zellii (Sixteen Personality Factor) le Alglanan Riskler Arasndaki likiler 1

Finansal Risk (A) (A):Scakkanllk (B):Problem zme (C):Strese Tolerans (E):Basknlk (F):Canllk (G):Kurallara Ballk (H):Sosyal Girikenlik

Psikolojik Risk ,095 ,217 ,000 ,998 -,147 ,056 -,008 ,921 -,162(*) ,035 ,012 ,878 -,149 ,052

Finansal Risk (B) -,011 ,886 -,132 ,085 -,132 ,087 -,003 ,973 -,190(*) ,013 ,098 ,203 -,141 ,066

Perfor mans Riski -,013 ,869 ,018 ,814 -,152(*) ,048 -,024 ,752 -,053 ,489 -,089 ,246 -,171(*) ,026

Sosyal R sk -,008 ,921 ,080 ,299 -,025 ,748 ,068 ,379 -,070 ,366 ,056 ,469 -,151(*) ,049

Fiziksel Risk -,121 ,115 ,028 ,715 -,116 ,131 -,022 ,778 -,304(**) ,000 ,141 ,067 -,240(**) ,002

rs pift rs pift rs pift rs pift rs pift rs pift rs pift

,014 ,859 -,029 ,703 -,220(**) ,004 -,027 ,729 -,023 ,762 -,056 ,465 -,174(*) ,023

Not. rs:Spearman rho korelasyon katsays, pift:ift ynl anlamllk, *: pift<,05, **:pift<,01 Analiz sonularna gre bireye ait Egonun ne kadar baarl altn temsil eden (C) Strese Tolerans temel kiilik zellii ile bireylerin algladklar Finansal Risk (A) (rs:-,220, pift:,004) ve Performans Riski arasnda (rs:-,152, pift:,048) anlaml ve ters ynl korelasyon tespit edilmitir. Bu manada katlmclarn (C)

166

faktrnden aldklar standart puanlar arttka alglanan psikolojik risk ve performans riski dzeyleri azalmaktadr. Bireyin coku durumunu-canlln temsil eden (F) Canllk temel kiilik zellii ile katlmclarn algladklar Psikolojik Risk (rs:-,162, pift:,035), Finansal Risk (B) (rs: -,190, pift:,013) ve Fiziksel Risk (rs: -,304, pift:,000) dzeyleri arasnda anlaml ve ters ynl korelasyon tespit edilmitir. Katlmclarn (F) faktrnn temsil ettii Canllk temel kiilik zelliinden aldklar standart puanlar arttka algladklar finansal risk (B), psikolojik risk ve fiziksel risklerin azald sylenebilir. Bireyin sosyal girikenliini temsil eden (H) Sosyal Girikenlik temel kiilik zellii ile bireylerin rne ynelik algladklar Finansal Risk (A)(rs: -,174, pift:,023), Performans Riski (rs: -,171, pift:,026), Fiziksel Risk (rs: -,151, pift:,049), Sosyal Risk (rs: -,240, pift:,000) arasnda anlaml ve ters ynl korelasyon tespit edilmitir. Katlmclarn (H) faktrnn temsil ettii Sosyal Girikenlik temel kiilik zelliinden aldklar standart puanlar arttka algladklar finansal risk (A), performans riski, fiziksel risk ve sosyal risklerin azald sylenebilir.

167

izelge 4.21. 16 Temel Kiilik zellii (Sixteen Personality Factor) le Alglanan Riskler Arasndaki likiler 2
Perform ans Riski ,033 ,670 ,039 ,615 ,154(*) ,044 ,061 ,429 ,139 ,071 -,070 ,363 ,014 ,852 -,105 ,171 ,104 ,178

(I):Duyarllk (L): htiyatllk (M):Soyuta Odakllk (N):Ketumluk (O):Kendini Sorgulama

rs pift rs pift rs pift rs pift rs pift rs pift rs pift rs pift rs pift

Finansal Risk (A) ,080 ,300 ,141 ,067 ,238(**) ,002 ,111 ,150 ,148 ,054 -,099 ,198 ,126 ,101 -,146 ,058 ,109 ,159

Psikolojik Risk ,059 ,444 ,072 ,349 ,096 ,212 ,032 ,680 ,201(**) ,008 -,281(**) ,000 -,007 ,927 -,097 ,209 ,110 ,155

Finansal Risk (B) ,037 ,635 ,060 ,440 ,181(*) ,018 ,110 ,152 ,095 ,218 -,028 ,716 ,169(*) ,027 ,004 ,957 ,039 ,610

Sosyal R sk -,041 ,592 ,081 ,293 ,141 ,068 ,013 ,871 ,084 ,273 -,196(*) ,010 ,056 ,472 -,081 ,294 ,035 ,655

Fiziksel Risk ,012 ,881 ,102 ,185 ,176(*) ,022 ,126 ,101 ,098 ,205 -,185(*) ,016 ,238(**) ,002 ,039 ,614 ,046 ,548

(Q1):Deiimlere Aklk (Q2):Kendine Yeterlilik

(Q3):Mkemmeliyetilik

(Q4):Gerginlik

Not. rs:Spearman rho korelasyon katsays, pift:ift ynl anlamllk, *: pift<,05, **:pift<,01 Bireyin soyuta odakl m yoksa pratie ve zme odakl m olduunu ifade eden (M) Soyuta Odakllk temel kiilik zellii ile bireylerin rne ilikin algladklar Finansal Risk(A) (rs: ,238, pift:,002), Finansal Risk(B) (rs: ,181, pift:,018), Performans Riski(rs: ,154, pift:,044), Fiziksel Risk(rs: ,176, pift:,022) dzeyleri arasnda anlaml ve dorusal korelasyon olduu tespit edilmitir. Bireye ait z saygy ifade eden (O) Kendini Sorgulama temel kiilik zellii ile bireylerin rne ynelik algladklar psikolojik risk (rs: ,201, pift:,008) arasnda anlaml ve dorusal bir korelasyon olduu tespit edilmitir.

168

Bireyin deiimle ilgili psikolojik ynelimini temsil eden (Q1) Deiimlere Aklk temel kiilik zellii ile bireylerin algladklar psikolojik risk (rs: -,281, pift:,000), sosyal risk (rs: -,196, pift:,010) ve fiziksel riskler(rs :-,185, pift:,016) arasnda anlaml ve ters ynl bir korelasyon olduu tespit edilmitir. Bireyin birine ya da bir gruba bamllk derecesini ifade eden (Q2) Kendine Yeterlilik temel kiilik zellii ile bireylerin algladklar fiziksel risk (rs: ,238, pift:,002), finansal risk(B) (rs: ,169, pift:,027) dzeyleri arasnda anlaml ve dorusal bir korelasyon olduu tespit edilmitir.

169

Aratrma kapsamndaki bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskler ile Be Genel Kiilik Eilimleri arasndaki ilikiler incelenmitir. Bu balamda alglanan risk dzeyleri ile Da Dnklk, Endie Dzeyi ve Bamszlk genel kiilik eilimi arasnda anlaml ilikiler tespit edilmitir. izelge 4.22. Be Genel Kiilik Eilimi le Alglanan Riskler Arasndaki likiler

Da Dnklk Endie Dzeyi

rs pift rs pift rs pift rs pift rs pift

Finansal Risk (A) -,121 ,115 ,193(*) ,012 -,063 ,415 -,121 ,115 -,104 ,175

Psikolojik Risk -,055 ,479 ,157(*) ,041 -,104 ,176 -,158(*) ,039 ,033 ,673

Finansal Risk (B) -,167(*) ,029 ,133 ,083 ,019 ,806 -,077 ,316 ,012 ,878

Performans Riski -,076 ,323 ,166(*) ,030 -,011 ,882 -,098 ,202 -,100 ,194

Sosyal Risk -,074 ,338 ,062 ,420 ,039 ,614 -,089 ,249 ,022 ,776

Fiziksel Risk -,299(**) ,000 ,099 ,197 ,080 ,299 -,182(*) ,017 ,129 ,094

Gerekilik Bamszlk Oto Kontrol

Not. rs:Spearman rho korelasyon katsays, pift:ift ynl anlamllk, *: pift<,05, **:pift<,01 Bireyin sahip olduu i enerjinin i dnyasna veya d dnyaya ve insanlara ynelik olup olmadn temsil eden Da Dnklk genel kiilik eilimi ile bireylerin algladklar Finansal Risk (B) (rs:- ,167, pift:,029) ve Fiziksel Risk (rs:,299, pift:,000) dzeyleri arasnda anlaml ve ters ynl iliki tespit edilmitir. Gnlk hayatta stresli (kaygl) veya rahat (kaygsz) olma durumunu ifade eden Endie Dzeyi genel kiilik eilimi ile katlmclarn rne ilikin algladklar Finansal Risk (A) (rs: ,193, pift:,012), Psikolojik Risk (rs: ,157, pift:,041, Performans Riski (rs: ,166, pift:,030) arasnda anlaml ve dorusal bir iliki olduu tespit edilmitir. Bu manada katlmclarn Endie Dzeyi genel kiilik eiliminden aldklar standart puanlar arttka alglanan finansal risk (A) ve psikolojik risk ve performans riski dzeyleri de artmaktadr denebilir.

170

Kendi bana harekete geebilme, davranta bulunma veya pasif-gruba baml olma eilimini ifade eden Bamszlk genel kiilik eilimi ile katlmclarn rne ilikin algladklar Psikolojik Risk (rs:- ,158, pift:,039, ve Fiziksel Risk (rs:- ,182, pift:,017) arasnda anlaml ve ters ynl bir iliki olduu tespit edilmitir. 4.4.5.4. On alt Temel Kiilik zellii Farkllklar Bu balk altnda aratrmaya katlan bireylerin 16 Temel Kiilik zellii itibariyle algladklar risklerin farkllk gsterip gstermedii incelenmitir. Bireylerin 16 Temel Kiilik zelliini temsil eden faktrlerden aldklar puanlar snflandrlarak (puan 1-2-3 ise sol anlam: dk skor, puan 8-9-10 ise sa anlam: yksek skor) ilgili faktrn temsil ettii hangi kiilik zelliine sahip olduklar belirlenmitir. Daha sonra farkl kiilik zellii gsteren bireylerin algladklar risklerin farkllk gsterip gstermedii Mann Whitney U testi ile analiz edilmitir. Bu anlamda tespit edilen farkllklar alt balklarda ele alnmtr. tibariyle Farkl Kiilik

zelliklerine Sahip Bireylerin rne likin Algladklar Risk

171

4.4.5.4.1. Faktr(C):Strese Tolerans-Alglanan Risk Farkllklar Strese Tolerans (C) temel kiilik zellii Egonun ne kadar baarl altn gstermektedir. Bu faktrden yksek puan (8-9-10) alanlar sa anlam olarak, dk puan alanlar (1-2-3) sol anlam olarak snflandrlmtr. Bu manada (C) faktrnden dk puan alanlar (C-) abuk etkilenen, ihtiyalarn fark edemeyen, zayf ego kontrol kiilik zellii gsteren, yksek puan alanlar (C+) duyguca dengeli, gl egoya sahip, soukkanl kiilik zellii gsteren bireyler olarak tanmlanmtr. izelge 4.23. abuk Etkilenen-Duyguca Dengeli Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler

Temel Kiilik zellii (C) Sol Anlam(C-): abuk Etkilenen-Sa Anlam(C+): Duyguca Dengeli
Ort. Md 48,64 31,46 47,75 36,36 47,51 37,68 48,09 34,50 46,17 45,07 47,73 36,50 Top. Md 3745,50 440,50 3677,00 509,00 3658,50 527,50 3703,00 483,00 3555,00 631,00 3675,00 511,00

Alglanan Risk Finansal Risk (A)

Psikolojik Risk

Finansal Risk (B)

Performans Riski Sosyal Risk

Fiziksel Risk

Sa Anlam -Sol Anlam abuk Etkilenen Duyguca Dengeli Toplam abuk Etkilenen Duyguca Dengeli Toplam abuk Etkilenen Duyguca Dengeli Toplam abuk Etkilenen Duyguca Dengeli Toplam abuk Etkilenen Duyguca Dengeli Toplam abuk Etkilenen Duyguca Dengeli Toplam

n 77 14 91 77 14 91 77 14 91 77 14 91 77 14 91 77 14 91

Katlmclarn (C) Strese Tolerans temel kiilik zelliinden aldklar standart puanlar incelendiinde, 170 kiiden, 77 kiinin abuk etkilenen, zayf ego kontrolne sahip, ihtiyalarnn farkna varamayan bireyler olduu, 14 kiinin duyguca dengeli, gl egoya sahip, soukkanl bireyler olduu, 79 kiinin ise

172

ortalama puanlara sahip olduu tespit edilmitir. Karlatrma yksek ve dk puan alanlar arasnda yaplmtr. izelge 4.24. abuk Etkilenen-Duyguca Dengeli Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri

U W Z pift

Finansal Risk (A) 335,5 440,5 -2,247 ,025

Psikolojik Risk 404,0 509,0 -1,503 ,133

Finansal Risk (B) 422,5 527,5 -1,284 ,199

Performa ns Riski 378,0 483,0 -1,775 ,076

Sosyal Risk 526,000 631,000 -,144 ,886

Fiziksel Risk 406,0 511,0 -1,478 ,139

Mann Whitney U test sonularna gre abuk Etkilenen bireyler ile Duyguca Dengeli bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (A) asndan anlaml (pift: ,025, Z:-2,2247) farkllk olduu tespit edilmitir. Bu erevede abuk etkilenen, zayf ego kontrolne sahip, ihtiyalarnn farkna varamayan bireylerin duyguca dengeli, gl egoya sahip, soukkanl bireylere gre daha yksek finansal risk (A) algladklar sylenebilir. Baka bir deyile abuk etkilenen bireylerin, rnn kolay tanabilir bir rn olmasndan dolay kaybolma, alnma gibi nedenlerle parasal olarak zarara uranabileceine ilikin duyulan endieleri (finansal risk4), daha uygun kampanyalardan (fiyat indirimleri, hediye kampanyalar vb.) faydalanlamayacana ilikin endieleri (finansal risk 5 ), dviz kurlarnda meydana gelebilecek deimeler nedeniyle yaanabilecek finansal kayplara ilikin endieleri (finansal risk 6), dizst bilgisayarn kolay hasar grebileceinden dolay (krlma, izilme, bozulma) yaanabilecek olas parasal kayplara ilikin endieleri (finansal risk 7 ) ifade eden riskleri duyguca dengeli (gl ego kontrol) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir.

173

4.4.5.4.2. Faktr (F):Canllk-Alglanan Risk Farkllklar (F) Canllk temel kiilik zellii bireyin coku durumunu-canlln ler. Bu faktrden yksek puan (8-9-10) alanlar (F+) sa anlam olarak, dk puan alanlar (1-2-3) (F-) sol anlam olarak snflandrlmtr. Bu manada (F) faktrnden dk puan alanlar temkinli, ciddi, sessiz, tutuk kiilik zellii gsteren, yksek puan alanlar cokulu, spontan, iyimser, neeli, rahat davranan kiilik zellii gsteren bireyler olarak tanmlanmtr. izelge 4.25. Ciddi, Tedbirli-Cokulu Spontan Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler

Temel Kiilik zellii (F) Canllk: Sol Anlam(F-): Ciddi Tedbirli -Sa Anlam(F+): Cokulu Spontan
Alglanan Risk Finansal Risk (A) Ciddi, Tedbirli Cokulu, Spontan Toplam Ciddi, Tedbirli Cokulu, Spontan Toplam Ciddi, Tedbirli Cokulu, Spontan Toplam Ciddi, Tedbirli Cokulu, Spontan Toplam Ciddi, Tedbirli Cokulu, Spontan Toplam Ciddi, Tedbirli Cokulu, Spontan Toplam n 24 11 35 24 11 35 24 11 35 24 11 35 24 11 35 24 11 35 Ort. Md 20,23 13,14 20,00 13,64 20,69 12,14 20,23 13,14 20,13 13,36 21,38 10,64 Top. Md 485,50 144,50 480,00 150,00 496,50 133,50 485,50 144,50 483,00 147,00 513,00 117,00

Psikolojik Risk

Finansal Risk(B)

Performans Riski

Sosyal Risk

Fiziksel Risk

Katlmclarn (F)

Canllk temel kiilik zelliinden aldklar standart

puanlar dikkate alndnda 24 kiinin temkinli, ciddi, sessiz, tutuk kiilik zellii gsterdii, 11 kiinin cokulu, spontan, iyimser, neeli, rahat davranan kiilik zellii gsterdii, 135 kiinin ise ortalama puanlara sahip olduu tespit edilmitir. Karlatrma yksek ve dk puan alanlar arasnda yaplmtr.

174

izelge 4.26. Ciddi, Tedbirli-Cokulu Spontan Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri

U W Z pift Pift exact

Finansal Risk (A) 78,5 144,5 -1,909 ,056 ,056(a)

Psikolojik Risk 84,0 150,0 -1,731 ,084 ,092(a)

Finansal Risk (B) 67,5 133,5 -2,298 ,022 ,020(a)

Performans Riski 78,5 144,5 -1,908 ,056 ,056(a)

Sosyal Risk 81,0 147,0 -1,830 ,067 ,072(a)

Fiziksel Risk 51,0 117,0 -2,922 ,003 ,003(a)

Test sonularna gre Ciddi, Tedbirli bireyler ile Cokulu, Spontan bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (B) (pift: ,022, Z:-2,298) ve Fiziksel Risk (pift: ,003, Z:-2,922) asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bu erevede temkinli, ciddi, sessiz, tutuk bireylerin, cokulu, spontan, iyimser, neeli, rahat davranan bireylere gre, rne ilikin daha yksek finansal risk (B) ve fiziksel risk algladklar sylenebilir. Dier bir ifadeyle ciddi, tedbirli bireylerin bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde, bu satn almann para harcamak iin kt bir yol olacana dair endieleri (finansal risk 1), yaplacak olan bu finansal yatrmn akllca olmayacana dair endieleri (finansal risk 2) ve bu rne yaplacak olan harcama karlnda harcamann tam karlnn alnamayacana ilikin endieleri (finansal risk 3 ) ifade eden riskleri, cokulu, spontan bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir. Ayn ekilde ciddi, tedbirli bireylerin, bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn fazla kullanm nedeniyle aile bireylerinden baz kiilerin zarar grmelerine (grme, iitme kayb, cinsel bozukluk, duru bozukluu, kilo alma vb.) neden olacana ilikin endieleri (fiziksel risk 1:,881),ve bireyin bu zararlara maruz kalmaya ilikin endielerini (fiziksel risk 2:,834) ifade eden riskleri, cokulu, spontan bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir.

175

4.4.5.4.3. Faktr (H): Sosyal Girikenlik-Alglanan Risk Farkllklar Sosyal Girikenlik (H) temel kiilik zellii bireyin sosyal girikenliini lmektedir. Bu faktrden yksek puan (8-9-10) alanlar (H+) sa anlam olarak, dk puan alanlar (1-2-3) sol anlam olarak snflandrlmtr. Bu manada (H) faktrnden dk puan alanlar tehlikelere duyarl, risk almak istemeyen, rekabetten holanmayan, utanga kiilik zellii gsteren, yksek puan alanlar giriken, gz pek, risk alabilen, cesur, macerac, kendine gvenen kiilik zellii gsteren bireyler olarak tanmlanmtr. izelge 4.27. Tehlikelere Duyarl-Giriken Gz pek Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler

Sosyal Girikenlik (H) Sol Anlam(H-): Tehlikeye Duyarl- Sa Anlam (H+):Giriken Gz pek
n Alglanan Risk Finansal Risk(A) Tehlikelere Duyarl Giriken Gz pek Toplam Tehlikelere Duyarl Giriken Gz pek Toplam Tehlikelere Duyarl Giriken Gz pek Toplam Tehlikelere Duyarl Giriken Gz pek Toplam Tehlikelere Duyarl Giriken Gz pek Toplam Tehlikelere Duyarl Giriken Gz pek Toplam 49 32 81 49 32 81 49 32 81 49 32 81 49 32 81 49 32 81 Ort. Md 45,83 33,61 45,51 34,09 45,17 34,61 46,05 33,27 44,19 36,11 47,26 31,42 Top. Md 2245,50 1075,50 2230,00 1091,00 2213,50 1107,50 2256,50 1064,50 2165,50 1155,50 2315,50 1005,50

Psikolojik Risk

Finansal Risk (A)

Performans Riski

Sosyal Risk

Fiziksel Risk

Katlmclarn (n:170) Sosyal Girikenlik (H) temel kiilik zelliinden aldklar standart puanlar incelendiinde, 49 kiinin Tehlikelere Duyarl, 32 kiinin

176

Giriken Gz pek, bireyler olduu tespit edilmitir. 89 bireyin ise ortalama puanlar ald tespit edilmitir. Karlatrma yksek ve dk puan alanlar arasnda yaplmtr. izelge 4.28. Tehlikelere Duyarl-Giriken Gz pek Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri

U W Z pift

Finansal Risk (A) 547,500 1075,500 -2,294 ,022

Psikolojik Risk 563,000 1091,000 -2,159 ,031

Finansal Risk(B) 579,500 1107,500 -1,980 ,048

Performans Riski 536,50 1064,50 -2,396 ,017

Sosyal Risk 627,500 1155,50 -1,521 ,128

Fiziksel Risk 477,500 1005,50 -2,998 ,003

Mann Whitney U test sonularna gre Tehlikelere Duyarl bireyler ile Giriken Gzpek bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (A) (pift: ,022, Z:2,294), Psikolojik Risk (pift: ,031, Z:-2,159), Finansal Risk (B) (pift: ,048, Z:1,980), Performans Riski (pift: ,017, Z:-2,396), Fiziksel Risk (pift: ,003, Z:-2,998) asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bu erevede tehlikelere duyarl, risk almak istemeyen, rekabetten holanmayan, utanga bireylerin giriken, gz pek, risk alabilen, cesur, macerac, kendine gvenen bireylere gre daha yksek finansal risk (A), Psikolojik Risk, Finansal Risk (B), Performans Riski, Fiziksel Risk algladklar sylenebilir. Tespit edilen bu farkllklar u ekilde yorumlanabilir; Tehlikelere duyarl bireylerin (H-), nmzdeki 12 ay ierisinde dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn kolay tanabilir bir rn olmasndan dolay kaybolma, alnma gibi nedenlerle parasal olarak zarara uranabileceine ilikin duyulan endieleri (finansal risk 4), daha uygun kampanyalardan (fiyat indirimleri, hediye kampanyalar vb.) faydalanlamayacana ilikin endieleri (finansal risk 5), dviz kurlarnda meydana gelebilecek deimeler nedeniyle yaanabilecek finansal kayplara ilikin endieleri (finansal risk 6), dizst bilgisayarn kolay hasar grebileceinden dolay (krlma, izilme, bozulma) yaanabilecek olas parasal kayplara ilikin endieleri (finansal risk 7) ifade eden riskleri, Giriken Gzpek(H+) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir.

177

Tehlikelere duyarl bireylerin (H-), nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn alma dncesinin kendilerini psikolojik olarak rahatsz hissetmelerine neden olacana ilikin endieleri (psikolojik risk 1), bu satn alma dncesinin bireyin arzu etmedii bir gerginlik (anksiyete) hissi yaayabileceine dair endieleri (psikolojik risk 2), satn almann gereklemesi durumunda gereksiz bir eyi denemi olmaya neden olacana ilikin endieleri (psikolojik risk 3) ifade eden riskleri, Giriken Gz pek (H+) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir. Tehlikelere duyarl bireylerin (H-), nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde bu satn almann para harcamak iin kt bir yol olacana dair endieleri (finansal risk 1), yaplacak olan bu finansal yatrmn akllca olmayacana dair endieleri (finansal risk 2) ve bu rne yaplacak olan harcama karlnda harcamann tam karlnn alnamayacana ilikin endieleri (finansal risk 3) ifade eden riskleri, Giriken Gzpek (H+) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir. Tehlikelere duyarl bireylerin (H-), nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn iddia edildii gibi performans (hz, grnt kalitesi, ses kalitesi vb.) gstermeyeceine dair endieleri (performans riski 1), rnden beklenen faydann salanamayacana dair endieleri (performans riski 2), rnn gerek anlamda gvenilir ve salam olmayacana dair edileri (performans riski 3) ifade eden riskleri, Giriken Gz pek (H+) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir. Tehlikelere duyarl bireylerin (H-), nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn fazla kullanm nedeniyle aile bireylerinden baz kiilerin zarar grmelerine (grme, iitme kayb, cinsel bozukluk, duru bozukluu, kilo alma vb.) neden olacana ilikin endieleri (fiziksel risk 1),ve bireyin bu zararlara maruz kalmaya ilikin endieleri (fiziksel risk 2) ifade eden riskleri, Giriken Gzpek (H+) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir

178

4.4.5.4.4. Faktr (M): Soyuta Odakllk-Alglanan Risk Farkllklar Soyuta Odakllk (M) temel kiilik zellii bireyin soyuta odakl m yoksa pratie ve zme odakl m olduunu ler. Bu faktrden yksek puan (8-9-10) alanlar (M+) sa anlam olarak, dk puan alanlar (M-) (1-2-3) sol anlam olarak snflandrlmtr. Bu manada (M) faktrnden dk puan alanlar zm ynelimli, pratik, mantkl, kiilik zellii gsteren, yksek puan alanlar dnce ynelimli, hayal gc fazla kiilik zellii gsteren bireyler olarak tanmlanmtr. izelge 4.29. zm Ynelimli-Dnce Ynelimli Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler
Soyuta Odakllk(M) Sa Anlam(M-):zm Ynelimli Pratik- Sol Anlam (M+):Dnce Ynelimli
n Finansal Risk (A) zm Ynelimli Dnce Ynelimli Toplam zm Ynelimli Dnce Ynelimli Toplam zm Ynelimli Dnce Ynelimli Toplam zm Ynelimli Dnce Ynelimli Toplam zm Ynelimli Dnce Ynelimli Toplam zm Ynelimli Dnce Ynelimli Toplam 12 78 90 12 78 90 12 78 90 12 78 90 12 78 90 12 78 90 Ort. Md 30,50 47,81 39,25 46,46 33,33 47,37 29,42 47,97 41,25 46,15 38,50 46,58 Top. Md 366,00 3729,0 471,00 3624,0 400,0 3695,0 353,0 3742,0 495,0 3600,0 462,0 3633,0

Psikolojik Risk

Finansal Risk (B)

Performans Riski

Sosyal Risk

Fiziksel Risk

Katlmclarn Soyuta Odakllk (M) temel kiilik zelliinden aldklar standart puanlar incelendiinde, 12 kiinin zm Ynelimli, 78 kiinin dnce ynelimli bireyler olduu tespit edilmitir. 80 kiinin ise ortalama puana sahip

179

olduu tespit edilmitir. Karlatrma yksek ve dk puan alanlar arasnda yaplmtr izelge 4.30. zm Ynelimli-Dnce Ynelimli Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri

Finansal Risk (A) U W Z

Psikolojik Risk

Finansal Risk (B)

Performans Riski

Sosyal Risk

Fiziksel Risk

pift

288,0 366,0 -2,145 ,032

393,0 471,0 -,899 ,369

322,0 400,0 -1,737 ,082

275,0 353,0 -2,296 ,022

417,0 495,0 -,608 ,543

384,00 462,00 -1,005 ,315

Test sonularna gre zm ynelimli bireyler ile dnce ynelimli bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (A) (pift: ,032, Z:-2,145), Performans Riski (pift: ,022, Z:-2,296) asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bu anlamda dnce ynelimli bireylerin zm odakl bireylere gre daha yksek Finansal Risk (A) ve Performans Riski algladklar sylenebilir. Farkllklar u ekilde yorumlanabilir: Dnce ynelimli bireylerin (M+), nmzdeki 12 ay ierisinde dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn kolay tanabilir bir rn olmasndan dolay kaybolma, alnma gibi nedenlerle parasal olarak zarara uranabileceine ilikin duyulan endieleri (finansal risk 4), daha uygun kampanyalardan (fiyat indirimleri, hediye kampanyalar vb.) faydalanlamayacana ilikin endieleri (finansal risk 5), dviz kurlarnda meydana gelebilecek deimeler nedeniyle yaanabilecek finansal kayplara ilikin endieleri (finansal risk 6), dizst bilgisayarn kolay hasar grebileceinden dolay (krlma, izilme, bozulma) yaanabilecek olas parasal kayplara ilikin endieleri (finansal risk 7) ifade eden riskleri, zm Ynelimli(M-) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir. Dnce ynelimli bireylerin (M+), nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn iddia edildii gibi performans (hz, grnt kalitesi, ses kalitesi vb.) gstermeyeceine dair endieleri (performans riski 1), rnden beklenen faydann salanamayacana dair endieleri (performans riski 2), rnn gerek anlamda gvenilir ve salam olmayacana dair edileri (performans

180

riski 3) ifade eden riskleri, zm Ynelimli(M-) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir. 4.4.5.4.5. Faktr (Q1): Deiimlere Aklk-Alglanan Risk Farkllklar Deiimlere Aklk (Q1) temel kiilik zellii kiinin deiimle ilgili psikolojik ynelimini ifade etmektedir. Bu faktrden yksek puan (8-9-10) alanlar (Q1+) sa anlam olarak, dk puan alanlar (Q1-) (1-2-3) sol anlam olarak snflandrlmtr. Bu manada (Q) faktrnden dk puan alanlar Geleneksel Muhafazakr kiilik zellii gsteren, yksek puan alanlar Deiimlere Ak kiilik zellii gsteren bireyler olarak tanmlanmtr. izelge 4.31. Geleneksel, Muhafazakr-Deiimlere Ak Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler
Deiimlere Aklk (Q1) Sa Anlam (Q1-): Geleneksel, Muhafazakr-Sol Anlam(Q1+): Deiimlere Ak
Alglanan Risk Finansal Risk (A) Sa Anlam Sol Anlam Geleneksel, Muhafazakr Deiimlere Ak Toplam Psikolojik Risk Geleneksel, Muhafazakr Deiimlere Ak Toplam Finansal Risk (B) Geleneksel, Muhafazakr Deiimlere Ak Toplam Performans Riski Geleneksel, Muhafazakr Deiimlere Ak Toplam Sosyal Risk Geleneksel, Muhafazakr Deiimlere Ak Toplam Fiziksel Risk Geleneksel, Muhafazakr Deiimlere Ak Toplam n 15 28 43 15 28 43 15 28 43 15 28 43 15 28 43 15 28 43 26,70 19,48 400,5 545,5 27,17 19,23 407,5 538,5 23,87 21,00 358,0 588,0 21,70 22,16 325,5 620,5 27,37 19,13 410,5 535,5 Ort. Md 25,53 20,11 Top. Md 383,0 563,0

181

Bireylerin Deiimlere Aklk (Q1) temel kiilik zelliinden aldklar standart puanlar incelendiinde, 15 kiinin Geleneksel Muhafazakr, 28 kiinin Deiimlere Ak kiilik zellii gsterdii tespit edilmitir. 127 kiinin ise ortalama puanlara sahip olduu tespit edilmitir. Karlatrma yksek ve dk puan alanlar arasnda yaplmtr izelge 4.32. Geleneksel, Muhafazakr-Deiimlere Ak Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri

U W Z

pift

Finansal Risk (A) 157,000 563,000 -1,356 ,175

Psikolojik Risk 129,500 535,500 -2,093 ,036

Finansal Risk (B) 205,500 325,500 -,115 ,909

Performa ns Riski 182,000 588,000 -,716 ,474

Sosyal Risk 132,500 538,500 -1,983 ,047

Fiziksel Risk 139,500 545,500 -1,815 ,069

Analiz sonularna gre, Muhafazakr, Geleneksel bireyler ile Yeniliklere Ak bireyler arasnda alglanan Psikolojik Risk (pift: ,036, Z:-2,093) ve Sosyal Risk (pift: ,047, Z:-1,983) asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Muhafazakr, Geleneksel bireylerin Yeniliklere Ak bireylere gre daha yksek psikolojik risk ve sosyal risk algladklar sylenebilir. rne ynelik alglanan risk boyutlar dikkate alndnda gruplar aras anlaml farkllar u ekilde yorumlanabilir: Muhafazakr (Q1-) bireylerin, nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn alma dncesinin kendilerini psikolojik olarak rahatsz hissetmelerine neden olacana ilikin endieleri (psikolojik risk 1), bu satn alma dncesinin bireyin arzu etmedii bir gerginlik (anksiyete) hissi yaatabileceine dair endieleri (psikolojik risk 2), satn almann gereklemesi durumunda gereksiz bir eyi denemi olmaya neden olacana ilikin endieleri (psikolojik risk 3) ifade eden riskleri Deiimlere Ak (Q1+) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir. Muhafazakr (Q1-) bireylerin nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde okul-i evresi tarafndan yksek bir itibarla karlanmayacana dair endieleri (sosyal risk 1), baz arkadalar tarafndan sadece

182

gsteri yaptn dneceklerine ilikin endieleri (sosyal risk 2) ve fikrine deer verilen baz insanlar tarafndan mantksz olarak deerlendirileceine ilikin endieleri (sosyal risk 3) ifade eden riskleri Deiimlere Ak (Q1+) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir.

183

4.4.5.4.6. Faktr (Q2):Kendine Yeterlilik-Alglanan Risk Farkllklar Kendine Yeterlilik (Q2) temel kiilik zellii kiinin birine ya da bir gruba bamllk derecesini lmektedir. Bu faktrden yksek puan (8-9-10) alanlar (Q2+) sa anlam olarak, dk puan alanlar (Q2-) (1-2-3) sol anlam olarak snflandrlmtr. Bu manada (Q2) faktrnden dk puan alanlar Katlmc, Grup Tarafndan Ynlendirilen, kiilik zellii gsteren, yksek puan alanlar Bireysel Kendine Yeten kiilik zellii gsteren bireyler olarak tanmlanmtr. izelge 4.33. Katlmc-Bireysel Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler

Kendine Yeterlilik (Q2) Temel Kiilik zellii Sol Anlam: Katlmc Grup Tarafndan Ynlendirilir -Sa Anlam: BireyselKendine Yeten
Alglanan Risk Finansal Risk (A) Sa Anlam Sol Anlam Katlmc -Grup Ynlendirir Bireysel -Kendine Yeten Toplam Katlmc Grup Ynelimli Bireysel Kendine Yeten Total Katlmc Grup Ynelimli Bireysel Kendine Yeten Total Katlmc Grup Ynelimli Bireysel Kendine Yeten Total Katlmc Grup Ynelimli Bireysel Kendine Yeten Total Katlmc Grup Ynelimli Bireysel Kendine Yeten Total n Ort. Md Top. Md

Psikolojik Risk

Finansal Risk (B)

Performans Riski

Sosyal Risk

Fiziksel Risk

11 68 79 11 68 79 11 68 79 11 68 79 11 68 79 11 68 79

25,59 42,33 41,91 39,69 31,59 41,36 38,00 40,32 37,05 40,48 25,05 42,42

281,50 2878,5 461,00 2699,0 347,50 2812,5 418,00 2742,0 407,50 2752,5 275,50 2884,5

184

Katlmclarn (Q2) Kendine Yeterlilik temel kiilik zelliinden aldklar standart puanlar incelendiinde, 11 kiinin katlmc grup tarafndan ynlendirilen, 68 kiinin Bireysel, Kendine yeten kiilik zellii gsteren bireyler olduu tespit edilmitir. 91 kiinin ise ortalama puan aldklar tespit edilmitir. Karlatrma yksek ve dk puan alanlar arasnda yaplmtr izelge 4.34. Katlmc-Bireysel Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri

U W Z

pift

Finansal Risk (A) 215,500 281,500 -2,254 ,024

Psikolojik Risk 353,000 2699,000 -,301 ,764

Finansal Risk (B) 281,500 347,500 -1,312 ,190

Performans Riski 352,000 418,000 -,312 ,755

Sosyal Risk 341,500 407,500 -,463 ,643

Fizikse l Risk 209,50 275,50 -2,346 ,019

Analiz sonularna gre, Bireysel Kendine Yeten bireyler ile KatlmcGrup Tarafndan Ynlendirilen bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (A) (pift: ,024, Z:-2,254) ve Fiziksel Risk (pift: ,019, Z:-2,346) asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bireysel Kendine Yeten bireylerin Katlmc Grup Tarafndan Ynlendirilen bireylere gre daha yksek finansal risk(A) ve fiziksel risk algladklar sylenebilir. rne ynelik alglanan risk boyutlar dikkate alndnda gruplar aras anlaml farkllar u ekilde yorumlanabilir: Bireysel Kendine Yeten bireylerin (Q2+), nmzdeki 12 ay ierisinde dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn kolay tanabilir bir rn olmasndan dolay kaybolma, alnma gibi nedenlerle parasal olarak zarara uranabileceine ilikin duyulan endieleri (finansal risk 4), daha uygun kampanyalardan (fiyat indirimleri, hediye kampanyalar vb.) faydalanlamayacana ilikin endieleri (finansal risk 5), dviz kurlarnda meydana gelebilecek deimeler nedeniyle yaanabilecek finansal kayplara ilikin endieleri (finansal risk 6), dizst bilgisayarn kolay hasar grebileceinden dolay (krlma, izilme, bozulma) yaanabilecek olas parasal kayplara ilikin endieleri (finansal risk 7) ifade eden riskleri, Katlmc Grup Tarafndan Ynlendirilen(Q2-) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir.

185

Bireysel Kendine Yeten bireylerin (Q2+), nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn fazla kullanm nedeniyle aile bireylerinden baz kiilerin zarar grmelerine (grme, iitme kayb, cinsel bozukluk, duru bozukluu, kilo alma vb.) neden olacana ilikin endieleri (fiziksel risk 1),ve bireyin bu zararlara maruz kalmaya ilikin endieleri (fiziksel risk 2) ifade eden riskleri, Katlmc Grup Tarafndan Ynlendirilen(Q2-) bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir.

4.4.5.5. Be Genel Kiilik Eilimi tibariyle Farkl Kiilik zelliklerine Sahip Bireylerin rne likin Algladklar Risk Farkllklar Bu balk altnda aratrmaya katlan bireylerin Be Genel Kiilik Eilimi itibariyle algladklar risklerin farkllk gsterip gstermedii incelenmitir. Bireylerin Be Genel Kiilik Eilimini temsil eden eilimlerden aldklar puanlar snflandrlarak (puan 1-2-3 ise sol anlam: dk skor, puan 8-9-10 ise sa anlam: yksek skor) ilgili faktrn temsil ettii hangi kiilik zelliine sahip olduklar belirlenmitir. Daha sonra farkl kiilik zellii gsteren bireylerin algladklar risklerin farkllk gsterip gstermedii Mann Whitney U testi ile analiz edilmitir. Bu anlamda tespit edilen farkllklar alt balklarda ele alnmtr

186

4.4.5.5.1. Da Dnklk-Alglanan Risk Farkllklar Da Dnklk temel kiilik eilimi bireyin dikkatinin, ilgisinin ynelimini ifade etmektedir. Bu faktrden yksek puan (8-9-10) alanlar Da Dnk sa anlam olarak, dk puan alanlar (1-2-3) e Dnk sol anlam olarak snflandrlmtr. Bu manada bu genel kiilik eilimden dk puan alanlar e Dnk: yalnz olmay tercih eden, sosyal olma eilimi dk, kendi bana hareket eden kiilik zellii gsteren, yksek puan alanlar Da dnk: Giriken, dikkatleri ve ilgileri d dnyaya ynelik, sosyal kiilik zellii gsteren bireyler olarak tanmlanmtr izelge 4.35. Da Dnk- e Dnk Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler

Da Dnklk Genel Kiilik Eilimi Sa Anlam: e Dnk-Sol Anlam: Da Dnk


Sa Anlam Alglanan Risk Finansal Risk (A) Sol Anlam e Dnk Dadnk Toplam e Dnk Dadnk Toplam e Dnk Dadnk Toplam e Dnk Dadnk Toplam e Dnk Dadnk Toplam e Dnk Dadnk Toplam 63 9 72 63 9 72 63 9 72 63 9 72 63 9 72 63 9 72 n Ort. Md 38,37 23,39 37,03 32,78 38,41 23,11 37,45 29,83 37,13 32,06 39,15 17,94 Top. Md 2417,50 210,50 2333,00 295,00 2420,00 208,00 2359,50 268,50 2339,50 288,50 2466,50 161,50

Psikolojik Risk

Finansal Risk (B)

Performans Riski

Sosyal R sk

Fiziksel Risk

Katlmclarn da dnklk genel kiilik eiliminden aldklar standart puanlara gre, 63 bireyin ie dnk, 9 bireyin da dnk kiilik zellii

187

gsterdii tespit edilmitir. 98 bireyin ise ortalama puanlara sahip olduu tespit edilmitir. Karlatrma yksek ve dk puan alanlar arasnda yaplmtr izelge 4.36. Da Dnk- e Dnk Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri

U W Z pift

Finansal Risk (A) 165,5 210,5 -2,020 ,043

Psikolojik Risk 250,0 295,0 -,578 ,564

Finansal Risk (B) 163,0 208,0 -2,055 ,040

Performan s Riski 223,50 268,50 -1,024 ,306

Sosyal Risk 243,50 288,50 -,686 ,493

Fiziksel Risk 116,5 161,5 -2,873 ,004

Analiz sonularna gre, e Dnk bireyler ile Da Dnk bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (A) (pift: ,043, Z:-2,020) ve Finansal Risk (B) (pift: ,040, Z:-2,055), Fiziksel Risk (pift: ,004, Z:-2,873) asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. e Dnk bireylerin Da Dnk bireylere gre daha yksek finansal risk(A) ve finansal risk (B) ve fiziksel risk algladklar sylenebilir. rne ynelik alglanan risk boyutlar dikkate alndnda gruplar aras anlaml farkllar u ekilde yorumlanabilir; e Dnk bireylerin, nmzdeki 12 ay ierisinde dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn kolay tanabilir bir rn olmasndan dolay kaybolma, alnma gibi nedenlerle parasal olarak zarara uranabileceine ilikin duyulan endieleri (finansal risk 4), daha uygun kampanyalardan (fiyat indirimleri, hediye kampanyalar vb.) faydalanlamayacana ilikin endieleri (finansal risk 5), dviz kurlarnda meydana gelebilecek deimeler nedeniyle yaanabilecek finansal kayplara ilikin endieleri (finansal risk 6), dizst bilgisayarn kolay hasar grebileceinden dolay (krlma, izilme, bozulma) yaanabilecek olas parasal kayplara ilikin endieleri (finansal risk 7) ifade eden riskleri, Da Dnk bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir. e Dnk bireylerin, nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde bu satn almann para harcamak iin kt bir yol olacana dair endieleri (finansal risk 1), yaplacak olan bu finansal yatrmn akllca olmayacana dair endieleri (finansal risk 2) ve bu rne yaplacak olan harcama

188

karlnda harcamann tam karlnn alnamayacana ilikin endieleri (finansal risk 3) ifade eden riskleri, Da Dnk bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir. e Dnk bireylerin, nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn fazla kullanm nedeniyle aile bireylerinden baz kiilerin zarar grmelerine (grme, iitme kayb, cinsel bozukluk, duru bozukluu, kilo alma vb.) neden olacana ilikin endieleri (fiziksel risk 1) ve bireyin bu zararlara maruz kalmasna ilikin endieleri (fiziksel risk 2) ifade eden riskleri, Da Dnk bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir. .

189

4.4.5.5.2. Endie Dzeyi-Alglanan Risk Farkllklar Endie Dzeyi temel kiilik eilimi, bireyin psikolojik olarak endieli veya rahat olup olmadn ifade etmektedir. Bu faktrden yksek puan (8-9-10) alanlar Gergin, Sabrsz, Endieli sa anlam olarak, dk puan alanlar (1-2-3) Rahat, Sabrl, Kaygsz sol anlam olarak snflandrlmtr. Bu manada bu genel kiilik eilimden dk puan alanlar Rahat, Sabrl, Sakin, Kendine Gvenen, Gereki, kiilik zellii gsteren, yksek puan alanlar Endieli: Kaygl, Stresli, Kukucu kiilik zellii gsteren bireyler olarak tanmlanmtr. izelge 4.37. Rahat Sabrl-Gergin Sabrsz Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler

Endie Dzeyi Genel Kiilik Eilimi Sa Anlam: Rahat Sabrl -Sol Anlam: Gergin Sabrsz
Sa Anlam Sol Alglanan Risk Finansal Risk (A) Anlam Rahat Sabrl Gergin Sabrsz Toplam Rahat Sabrl Gergin Sabrsz Toplam Rahat Sabrl Gergin Sabrsz Toplam Rahat Sabrl Gergin Sabrsz Toplam Rahat Sabrl Gergin Sabrsz Toplam Rahat Sabrl Gergin Sabrsz Toplam n 7 114 121 7 114 121 7 114 121 7 114 121 7 114 121 7 114 121 Ort. Md 38,14 62,40 42,00 62,17 37,93 62,42 32,57 62,75 46,07 61,92 36,43 62,51 Top. Md 267,00 7114,00 294,00 7087,00 265,50 7115,50 228,00 7153,00 322,50 7058,50 255,00 7126,00

Psikolojik Risk

Finansal Risk (B)

Performans Riski

Sosyal Risk

Fiziksel Risk

Katlmclarn Endie Dzeyi genel kiilik eiliminden aldklar standart puanlara gre, 7 bireyin Rahat, 114 bireyin Gergin Sabrsz kiilik zellii

190

gsterdii tespit edilmitir. 49 bireyin ise ortalama puanlara sahip olduklar tespit edilmitir. Karlatrma yksek ve dk puan alanlar arasnda yaplmtr. izelge 4.38. Rahat Sabrl-Gergin Sabrsz Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri

U W Z pift

Finansal Risk (A) 239,000 267,000 -1,782 ,075

Psikolojik Risk 266,000 294,000 -1,493 ,135

Finansal Risk (B) 237,500 265,500 -1,796 ,073

Performans Riski 200,000 228,000 -2,214 ,027

Sosyal Risk 294,500 322,500 -1,168 ,243

Fiziksel Risk 227,000 255,000 -1,926 ,054

Analiz sonularna gre, Gergin Sabrsz bireyler ile Rahat Sakin bireyler arasnda alglanan Performans Riski (pift: ,027, Z:-2,214) asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Dolaysyla Gergin Sabrsz bireylerin Rahat Sabrl bireylere gre daha yksek performans riski algladklar sylenebilir. rne ynelik alglanan risk boyutlar dikkate alndnda gruplar aras anlaml fark u ekilde yorumlanabilir. Gergin Sabrsz bireylerin, nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn iddia edildii gibi performans (hz, grnt kalitesi, ses kalitesi vb.) gstermeyeceine dair endieleri (performans riski 1), rnden beklenen faydann salanamayacana dair endieleri (performans riski 2), rnn gerek anlamda gvenilir ve salam olmayacana dair edileri (performans riski 3) ifade eden riskleri, Rahat Sabrl bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir.

191

4.4.5.5.3. Bamszlk-Alglanan Risk Farkllklar Bamszlk temel kiilik eilimi bireyin kendi bana karar verebilme zelliini, girikenliini, birlikte hareket etme, zelliini temsil etmektedir. Bu faktrden yksek puan (8-9-10) alanlar Bamsz Saldrgan sa anlam olarak, dk puan alanlar (1-2-3) Baml Pasif sol anlam olarak snflandrlmtr. Bu manada bu genel kiilik eilimden dk puan alanlar Baml Pasif: destee ihtiya duyan, sorumluluk almaktan kanan, gvenilir kiilik zellii gsteren, yksek puan alanlar Bamsz Saldrgan: Cesur, kendi banda karar verebilen, giriken, yeniliki kiilik zellii gsteren bireyler olarak tanmlanmtr.

izelge 4.39. Baml Pasif-Bamsz Saldrgan Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Tanmlayc Veriler
Bamszlk Genel Kiilik Eilimi Sa Anlam:Baml Pasif Sol Anlam:Bamsz Saldrgan
Sa Anlam Sol Alglanan Risk Finansal Risk (A) Anlam Baml Pasif Bamsz Saldrgan Toplam Baml Pasif Bamsz Saldrgan Toplam Baml Pasif Bamsz Saldrgan Toplam Baml Pasif Bamsz Saldrgan Toplam Baml Pasif Bamsz Saldrgan Toplam Baml Pasif Bamsz Saldrgan Toplam 45 15 60 45 15 60 45 15 60 45 15 60 45 15 60 45 15 60 n Ort. Md 31,32 28,03 31,61 27,17 31,30 28,10 32,07 25,80 30,18 31,47 33,38 21,87 Top. Md 1409,50 420,50 1422,50 407,50 1408,50 421,50 1443,00 387,00 1358,00 472,00 1502,00 328,00

Psikolojik Risk

Finansal Risk (B)

Performans Riski

Sosyal Risk

Fiziksel Risk

192

Katlmclarn Bamszlk genel kiilik eiliminden aldklar standart puanlara gre, 45 bireyin Baml Pasif, 15 bireyin Bamsz Saldrgan kiilik zellii gsterdii tespit edilmitir. 110 bireyin ise ortalama puanlara sahip olduklar tespit edilmitir. Karlatrma yksek ve dk puan alanlar arasnda yaplmtr. izelge 4.40. Baml Pasif-Bamsz Saldrgan Bireyler Arasndaki Alglanan Risk Farkllklar Test statistikleri

U W Z pift

Finansal Risk (A) 300,500 420,500 -,634 ,526

Psikolojik Risk 287,500 407,500 -,866 ,387

Finansal Risk (B) 301,500 421,500 -,616 ,538

Performans Riski 267,000 387,000 -1,206 ,228

Sosyal Risk 323,000 1358,000 -,249 ,804

Fiziksel Risk 208,000 328,000 -2,229 ,026

Analiz sonularna gre, Baml Pasif bireyler ile Bamsz Saldrgan bireyler arasnda alglanan Fiziksel Risk (pift: ,026, Z:-2,229) asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bu anlamda Baml Pasif bireylerin Bamsz Saldrgan bireylere gre daha yksek fiziksel risk algladklar sylenebilir. rne ynelik alglanan risk boyutlar dikkate alndnda iki grup arasndaki anlaml fark u ekilde yorumlanabilir: Baml Pasif bireylerin, nmzdeki 12 ay ierisinde bir dizst bilgisayar satn aldklar takdirde rnn fazla kullanm nedeniyle aile bireylerinden baz kiilerin zarar grmelerine (grme, iitme kayb, cinsel bozukluk, duru bozukluu, kilo alma vb.) neden olacana ilikin endieleri (fiziksel risk 1) ve bireyin bu zararlara maruz kalmasna ilikin endieleri (fiziksel risk 2) ifade eden riskleri, Bamsz Saldrgan bireylere gre daha yksek algladklar sylenebilir.

193

BE NC BLM: SONU
Aratrma sonular bireylerin dizst bilgisayar satn alamaya ynelik algladklar risklerin farkl boyutlar itibariyle incelenebileceini gstermitir. Bu balamda bireylerin rne ynelik risk alglarn ifade eden alt risk boyutu ortaya konmutur. Katlmclarn risk boyutlar asndan genel itibariyle yksek derecede risk alglamadklar tespit edilmitir. Bireylerin rne ynelik algladklar risklerden finansal risk (B) ve performans riski boyutlarnda dier risk boyutlarna gre daha yksek risk algladklar tespit edilmitir. Bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskler ile ortalama aylk gelir dzeyleri arasndaki iliki alglanan risk boyutlar itibariyle incelenmi ve aratrma sonular, bireylerin ortalama aylk gelirleri ile rne ynelik algladklar psikolojik risk arasnda anlaml olarak ters ynl bir ilikinin varln ortaya koymutur. Aratrmann bulgularna gre erkekler ve bayanlar arasnda finansal risk (A) noktasnda anlaml farkllk tespit edilmi fakat erkekler ve bayanlar arasnda dier risk boyutlar itibariyle herhangi bir anlam farkllk tespit edilmemitir. Yine aratrma sonularna gre rne sahip olmayanlarn sahip olanlara gre daha yksek psikolojik risk algladklar tespit edilmitir. Analiz sonularna gre bireye ait Egonun ne kadar baarl altn temsil eden (C) Strese Tolerans temel zellii ile bireylerin algladklar finansal risk (A) ve performans riski arasnda anlaml ve ters ynl korelasyon tespit edilmitir. Bireyin coku durumunu-canlln temsil eden (F) Canllk temel kiilik zellii ile Psikoloji Risk, Finansal Risk (B) ve Fiziksel Risk dzeyleri arasnda anlaml ve ters ynl korelasyon tespit edilmitir. Bireyin sosyal girikenliini temsil eden (H) Sosyal Girikenlik temel kiilik zellii ile bireylerin rne ynelik algladklar Finansal Risk (A), Performans Riski, Fiziksel Risk, Sosyal Risk arasnda anlaml ve ters ynl korelasyon tespit edilmitir.

194

Bireyin soyuta odakl m yoksa pratie ve zme odaklm olduunu ifade eden (M) Soyuta Odakllk temel kiilik zellii ile bireylerin rne ilikin algladklar Finansal Risk(A), Finansal Risk(B), Performans Riski, Fiziksel Risk dzeyleri arasnda anlaml ve dorusal korelasyon olduu tespit edilmitir. Bireyin z saygsn ifade eden (O) Kendini Sorgulama temel kiilik zellii ile rne ynelik alglanan psikolojik risk arasnda anlaml ve dorusal korelasyon olduu tespit edilmitir. Bireyin deiimle ilgili psikolojik ynelimini temsil eden (Q1) Deiimlere Aklk temel kiilik zellii ile psikolojik, sosyal ve fiziksel risk arasnda anlaml ve ters ynl bir korelasyon olduu tespit edilmitir. Bireyin birine ya da bir gruba bamllk derecesini ifade eden (Q2) Kendine Yeterlilik temel kiilik zellii ile algladklar fiziksel risk, finansal risk(B) dzeyleri arasnda anlaml ve dorusal bir korelasyon olduu tespit edilmitir. Aratrma sonular genel olarak deerlendirildiinde bireylerin dizst bilgisayar satn almaya ilikin algladklar riskler ile sosyo-ekonomik ve demografik zellikleri arasnda ve Temel Kiilik zellikleri arasnda anlaml ilikilerin varl saptanmtr. Katlmclarn rne ilikin algladklar riskler ile Be Genel Kiilik Eiliminden aldklar standart puanlar arasnda anlaml ilikiler tespit edilmitir. Bu anlamda, bireyin sahip olduu i enerjinin i dnyasna veya d dnyaya ve insanlara ynelik olup olmadn temsil eden Da Dnklk genel kiilik eilimi ile bireylerin algladklar Finansal Risk (B) ve Fiziksel Risk dzeyleri arasnda anlaml ve ters ynl iliki tespit edilmitir. Gnlk hayatta stresli (kaygl) veya rahat (kaygsz) olma durumunu ifade eden Endie Dzeyi genel kiilik eilimi ile katlmclarn rne ilikin algladklar Finansal Risk (A), Psikolojik Risk, Performans Riski, arasnda anlaml ve dorusal bir iliki olduu tespit edilmitir. Kendi bana harekete geebilme, davranta bulunma veya pasif-gruba baml olma eilimini ifade eden Bamszlk genel kiilik eilimi ile katlmclarn rne ilikin algladklar Psikolojik Risk ve Fiziksel Risk arasnda anlaml ve ters ynl bir iliki olduu tespit edilmitir.

195

Aratrma kapsamnda temel kiilik zellikleri ve genel kiilik eilimleri ile alglanan risk dzeyleri arasnda anlaml ilikiler tespit edilmitir. Bu noktadan hareketle elde edilen bu anlaml deiikliklerin farkl kiilik zellii gsteren bireyler asndan deerlendirilmesi amalanmtr. Analiz sonular, farkl kiilik zelliine sahip bireyler arasnda alglanan risk boyutlar ve dzeyi asndan anlaml farkllklar olduunu gstermitir. Farkllklarn yorumlanmas gruplarn ortalama medyan deerleri dikkate alnarak yaplmtr. Bu farkllklara aada ksaca deinilmitir. abuk Etkilenen bireyler ile Duyguca Dengeli bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (A) asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bu erevede abuk etkilenen, zayf ego kontrolne sahip, ihtiyalarnn farkna varamayan bireylerin duyguca dengeli, gl egoya sahip, soukkanl bireylere gre daha yksek finansal risk (A) algladklar sylenebilir. Ciddi, Tedbirli bireyler ile Cokulu, Spontan bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (B) ve Fiziksel Risk asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bu erevede temkinli, ciddi, sessiz, tutuk bireylerin cokulu, spontan, iyimser, neeli, rahat davranan bireylere gre, rne ilikin daha yksek finansal risk (B) ve fiziksel risk algladklar sylenebilir. Tehlikelere Duyarl bireyler ile Giriken Gz pek bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (A), Psikolojik Risk, Finansal Risk (B), Performans Riski, Fiziksel Risk asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bu erevede tehlikelere duyarl, risk almak istemeyen, rekabetten holanmayan, utanga bireylerin giriken, gz pek, risk alabilen, cesur, macerac, kendine gvenen bireylere gre daha yksek finansal risk (A), Psikolojik Risk, Finansal Risk (B), Performans Riski, Fiziksel Risk algladklar sylenebilir. zm ynelimli bireyler ile dnce ynelimli bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (A), Performans Riski asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bu anlamda dnce ynelimli bireylerin zm odakl bireylere gre daha yksek Finansal Risk (A) ve Performans Riski algladklar sylenebilir. Muhafazakr, Geleneksel bireyler ile Yeniliklere Ak bireyler arasnda alglanan Psikolojik Risk ve Sosyal Risk asndan anlaml farkllk olduu tespit

196

edilmitir. Muhafazakr, Geleneksel bireylerin Yeniliklere Ak bireylere gre daha yksek psikolojik risk ve sosyal risk algladklar sylenebilir. Bireysel Kendine Yeten bireyler ile Katlmc-Grup Tarafndan Ynlendirilen bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (A) ve Fiziksel Risk asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bireysel Kendine Yeten bireylerin Katlmc Grup Tarafndan Ynlendirilen bireylere gre daha yksek finansal risk(A) ve fiziksel risk algladklar sylenebilir. e Dnk bireyler ile Da Dnk bireyler arasnda alglanan Finansal Risk (A) ve Finansal Risk (B), Fiziksel Risk asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. e Dnk bireylerin Da Dnk bireylere gre daha yksek finansal risk(A) ve finansal risk (B) ve fiziksel risk algladklar sylenebilir. Gergin Sabrsz bireyler ile Rahat Sakin bireyler arasnda alglanan Performans Riski asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Dolaysyla Gergin Sabrsz bireylerin Rahat Sabrl bireylere gre daha yksek performans riski algladklar sylenebilir. Baml Pasif bireyler ile Bamsz Saldrgan bireyler arasnda alglanan Fiziksel Risk asndan anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Bu anlamda Baml Pasif bireylerin Bamsz Saldrgan bireylere gre daha yksek fiziksel risk algladklar sylenebilir.

197

KAYNAKA

Kitaplar: ALTINKPR, T., ahsiyet Analizi, Hayat Yaynclk, stanbul, 2003 ANDREWS, M. ve M.M. TALBOT, All Her World and Her Husband, Cassell, New York, 2000. ARNOULD, E.J., L.L. PIRICE, G.M. ZINKHAN, Consumers, nternational Edition (2nd edition), Mc.Graw Hill, Singapore, 2005 ARSLAN, M., Maaza Atmosferi, T.C.Anadolu niversitesi Yaynlar, Yayn No:1696, Birinci Bask, Eskiehir, 2006 ATKINSON, R.L. ve dierleri, Psikolojiye Giri, Arkada Yaynevi, 2.Bask, eviren: Yavuz Alagon, Ankara, 2002 BAYSAL, A.C., E. TEKARSLAN, Davran Bilimleri, Fakltesi Yaynlar, Yayn No:275, stanbul, 1998 BAYSAL, C., E. TEKARSLAN, Davran Bilimleri, Avcol Basm Yayn, Geniletilmi 4.Bask, stanbul, 2004 BAYMUR, F. Genel Psikoloji, nklp Yaynlar, 14.Bask, stanbul, 1998 BOCOCK, R., Tketim, Dost Kitabevi Yaynlar, kinci Basm, Trkesi; rem Kutluk, Ankara, 2005 BOGAZZ , R.P., Z.G.CANLI, PRIESTER, J.R., The Social Psychology of Consumer Behaviour, Buckingham : Open University, 2002 BURGER, J.M., Kiilik, Kakns Yaynlar, 1.Basm, Trkesi: nan Deniz Erguvan Sarolu, stanbul, 2006 CEMALCILAR, ., Pazarlama, Eskiehir ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn, 2. bask, Eskiehir, 1979. CCELOLU, D., nsan ve Davran: Psikolojinin Temel Kavramlar, Remzi Kitapevi, 16.Basm, stanbul, Austos 2007 DEM RGEL, H., vd, SPSS Uygulamal ok Deikenli Teknikleri, Asil Yayn, Ankara, 2005 DE MOZOTTO, B.B., Tasarm Ynetimi, eviri: Sibel Kaamak, MediaCat Yaynlar, Birinci basm, stanbul, 2005 statistik .. letme

198

DOYLE, P., Deer Temelli Pazarlama, eviri: Glfidan BARI, MediaCat Yaynlar, Birinci Basm, stanbul, 2003 ENGEL, J.F, R.D. BLACKWELL, P.W. MINIARD, Consumer Behavior, Seventh Edition, The Dryden Pres, U.S.A, 1993 ERDOAN, ERDOAN, ., ., letmelerde Davran, stanbul niversitesi letme stanbul Fakltesi Yaynlar, Yayn No: 272, stanbul, 1997 letme Ynetiminde rgtsel Davran, niversitesi letme Fakltesi letme ktisad Enstits Aratrma ve Yardm Vakf Yaynlar, No:5, stanbul, 1999 EREN, E., rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, Beta Yaynlar, Geniletilmi 9. Bask, stanbul, 2006 EROLU, F., Davran Bilimleri, Beta Yaynlar, 3.Bask, stanbul, 1996 EVR M, S., Psikoloji Asndan Bir Buud Olarak ednklk-Da Dnklk (Introversion-Extraversion) Sorunu zerine Bir Aratrma, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:1284, 1967 EYSENCK, H.J., G. W LSON, Kiiliinizi Tanyn, Remzi Kitabevi, 4.basm, eviren: Erol Erduran, stanbul, 2000 FEIST, J., Theoris of Personality, Holt Rinehart, and Winston, nc. Saunders Collage Puplishing, Second Edition, United State of America, 1990 FORDHAM, F., Jung Psikolojisinin Ana Hatlar, Say Yaynlar, 6. Bask, stanbul, 2004 FREUD, S., Metapsikoloji, Payel Yaynlar, FREUD Kitapl, eviri: Emre Kapkn-Ayen Teken Kapkn, 1.Basm, stanbul, 2002 FUREDI, F., Korku Kltr: Risk Almamann Riskleri, eviren: BARI Yldrm, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001 GETAN, E., ada Yaam ve Normal D Davranlar, Remzi Kitabevi, 7.Basm, stanbul, 1989 GETAN, E,, Psikanaliz ve Sonras, Remzi Kitapevi, 4.Basm, stanbul, 1990 HALL, C.S., G. L NDZEY, J.B. CAMPBELL, Theories of Personality, John Wiley & Sons, Inc., Fourth Edition, United State of America, 1998

199

HEWSTONE, M., F. FINCHAM, J. FOSTER, Psychology, Blackwell Puplishing, United States of America, 2005 HOYER, W.D., D.J. MACLNNIS, Consumer Behaviour, Houghton Mifflin Company, Third Edition, Boston-New York, 2004 NAN, B.Y., E.E. YERL KAYA, Kiilik Kuramlar, Pegem Akademi Yaynevi, 1.Bask, Ankara, Temmuz 2008 NCEOLU, M., Tutum, Alg ve letiim, Elips Kitap, 1.Bask, stanbul, Eyll 2004. SLAMOLU, A.H., Tketici Davranlar, Beta Yaynlar, 1.Basm, stanbul, 2003 KALAYCI, . (Editr), SPSS Uygulamal ok Deikenli Teknikleri, Asil Yayn Datm, Ltd.ti, 1.Basm, Ankara, 2005 KANAT, A., Renk ve Duyu Psikolojisi, lya Matbaas, 1.Basm, zmir, 2001 KANNER, B., Kadnlar Ne ster?, eviren: Fsun Kamolu, MediCat Yaynlar, stanbul, 2003. KARABULUT, M., Tketici Davranlar: Pazarlama Yeniliklerinin Kabul ve Yayl, Geniletilmi 3.Bas, .. letme ktisad Enstits Yaynlar, No:102, stanbul, 1989 KARALAR, R., Tketici Davranlar, T.C. Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar, Yayn No:874, Eskiehir, 2006 KAVAS, A.C., A. KATR NL , .T. ZMEN, Tketici Davranlar, Anadolu niversitesi Yayn No:880, AF Yayn No:468, Eskiehir, 1997 KAVAS, A.C., Tketici Davranlar, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, No:880, Eskiehir, 1997 KO, E., Tketici Davran ve Pazarlama Stratejileri: Global ve Yerel Yaklam, Sekin Yaynclk, 1.Basm, Ankara, 2007 KOTLER, P., Pazarlama Ynetimi, eviren: Nejat Muallimolu, Beta Yayn Evi, Onuncu Baskdan eviri, 1999 KOTLER, P., K.L. KELLER, Marketing Management, Twelfth Edition, Prentice Hall, New Jersey, 2006. KKNEL, ., Kaygdan Mutlulua Kiilik, Altn Kitaplar Yaynevi, 17.Basm, Ankara, 2005 statistik

200

KURTULU,

K.,

Pazarlama

Aratrmalar,

Literatr

Yaynclk,

Geniletilmi 7.Basm, stanbul, 2004 MOOIJ, D.M., Consumer Behavior and Culture, Sage Publications, 2004 MORGAN, C.T., Psikolojiye Giri, Meteksan Yaynlar, eviri:Hsn Arc vd., 10.Bask, Ankara,1993 MOWEN, J.C., Consumer Behavior, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, Fourth Edition New Jersey, 1994 MOWEN, J.C., M.S. MINOR, Consumer Behaviour: A Framework, Prentice-Hall, 1st Ed., United States of America, 2001 MUCUK, stanbul, 2002 ODABAI, Y., Post Modern Pazarlama; Tketim ve Tketici, MediaCat Yaynlar, 1.Basm, stanbul, 2004 ODABAI, Y., Tketici Davran ve Pazarlama Stratejisi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Yayn No:908, Eskiehir, 1998 ODABAI, Y., Tketim Kltr; Yetinen Toplumun Tketen Topluma Dnm, Sistem Yaynclk, 1.Basm, stanbul, 1999 ODABAI, Y., G. BARI, Tketici Davran, MediaCat Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 2002 ORHUNB LGE, N., rnekleme Yntemleri ve Hipotez Testleri, stanbul niversitesi letme ktisad Yaynlar No:8, stanbul, 2000 NER, N., Trkiyede Kullanlan Psikolojik Testler: Bir Bavuru Kayna, 3.Basm, Boazii niversitesi Yaynlar, Yayn No:584, stanbul, 1997 ZGVEN, .E., Psikolojik Testler, PDRM Yaynlar, 3.Bask, Ankara, 1999 ZKALP, E., Psikolojiye Giri Dersleri, Anadolu niversitesi Basmevi, 1. Bask, Eskiehir, 2003 ZKALP, E., . KIREL, rgtsel Davran, T.C. Anadolu niversitesi, Eitim, Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf Yayn No:149, Eskiehir, 2001 ZTABA, L., Psikolojide lk Adm, nklap ve Aka Kitapevleri, stanbul, 1983 ., Temel Pazarlama Bilgileri, Trkmen Kitabevi, 1.Basm, Trke

201

ZTRK,

A.,

Yneylem

Aratrmas,

Ekin

Kitapevi

Yaynlar,

Geniletilmi 7.Basm, Bursa, 2001 PETER, J.P., J.C. OLSON, America, 1996 SCHIFFMAN, L.G., L.L. KANUK, Consumer Behaviour, Pearson Prentice Hall, nternational Edition (Eighth Edition), USA, 2004 SCHULTZ, D.P., S.E. SCHULTZ, Modern Psikoloji Tarihi, Kakns Yaynlar, 1.Basm, Trkesi: Yasemin Aslay, stanbul, 2007 SENNETT, R., Karakter Anmas: Yeni Kapitalizmde stanbul, 2005 SOLOMON, M.R., Consumer Behavior:Buying, Having And Being, Sixth Edition,Pearson Prentice Hall, nternational Edition, United States of America, 2004 ENCAN, H., Sosyal ve Davransal lmlerde Gvenilirlik ve Geerlilik, Birinci Bask, Sekin Yaynevi, Ankara, 2005 TORLAK, ., R. ALTUNIIK, . ZDEM R, Deiim Yaynlar, Gelitirilmi kinci Bask, stanbul, 2002 UAR, T.F., Grsel stanbul, 2004 NL, S.,Psikoloji, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yaynlar, Yayn No:710, Eskiehir, 2001 VEL OLU, P., Hemirelikte Kiiler Aras niversitesi Yaynlar, Yayn No:226, Eskiehir, 1991 WELLS, W.D., D. PRENSKY Consumer Behavior,John Wiley&Sons, Inc.,USA, 1996 YALINKAYA, Davranlara No:2004/05, Mula, 2004 YANBASTI, G., Kiilik Kuramlar, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 53, Ege niversitesi Basmevi, zmir; 1996 YANIKLAR,C., Tketimin Sosyolojisi, Birey Yaynclk, stanbul, 2006. T., Risk Mula ve Belirsizlik Alglamasnn BF Tartma ktisadi Teblileri, Yansmalar, niversitesi likiler, T.C. Anadolu letiim ve Grafik Tasarm, nklp Yayn Evi, Modern Pazarlama, in Kiilik zerindeki Etkileri, eviren: BARI Yldrm, Ayrnt Yaynlar, kinci Basm, Consumer Behaviour and Marketing Strategy, 4.th. Edition, Times Miror Higher Education Group, United States of

202

YARAMAN,

A.,

Toplumsal

Deime

ve

Kiilik

zellikleri;

Prometheustan Narkissosa, Balam Yaynlar, 1.Basm, stanbul, 2003 YRKAN, T., Alfred Adler Sosyal Roller ve Kiilik, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2.Bask, 2006 YKSELEN, C., Pazarlama lkeler-Ynetim, Detay Yaynclk, 5.bask, Ankara, 2006. Makaleler: AKYILDIZ, H. ve M. KAYALAR, letmelerin Ruhsal Tasarmnda Psikoteknik Yntemin Transaksiyonel Analiz le Boyutlandrlmas, Uluda niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt XXII, Say 2, 2003 AKIN, M., Gnmzde Kullanlan Nihai Tketicinin Satn alma Davran Modelleri, Pazarlama Dnyas Dergisi, Yl:12, say:68, Mart-Nisan ARKAR, H., Miza ve Karakter Envanterinin Trke Formunun Faktr Yaps, Geerlik ve Gvenilirlii, Trk Psikiyatri Dergisi, 16(3), 2005 BABACAN, M., Hedonik Tketim ve zel Gnler Alverilerine Yansmas, 6.Ulusal Pazarlama Kongresi Bildiri Kitab, Erzurum, HaziranTemmuz 2001 BAYRAKTAR, M., Ailelerin Tketim Alkanlklar ve Atk Ynetimlerinin evre Asndan nemi, Kalknmada Anahtar Dergisi, TSE Yaynlar, Yl:6, Say:68, Austos 1994 CONCHAR, M.P. ve G.M. ZINKHAN, C. PETERS, S. OLAVARRETA, An Integrated Framework for the Conceptualization of Consumers Perceived-Risk Processing, Journal of the Academy of Marketing Science, Volume 32, No. 4, 2004 UHADAROLU, F.., Kendilik Patolojisi Belirtisi Olarak Kimlik Kargaas, Trk Psikiyatri Dergisi, 12(4), 2001 D KMEN,.,Organizasyonel renme ve renen Organizasyonlar, .. letme Fakltesi Ynetim Dergisi, Yl:10, Say 34 Ekim, 1999

203

DOKSAT, K., Kiilik Bozukluklar, .. Cerrahpaa Tp Fakltesi Srekli Tp Eitimi Etkinlikleri, Trkiyede Sk Karlalan Psikiyatrik Hastalklar Sempozyum Dizisi, No:62, Mart 2008 DOKSAT, M.K. , B. . NSALVER ve F. BEKARDE, Bireysel, Sosyal Ve Siklotimik Bir Adam: Alfred Adler, Yeni Symposium, 43 (2), 2005 DOOLIN, B., S. DILLON, F.THOMPSON, J. L. CORNER, Perceived Risk, The nternet Shoping Experience and Online Purchasing Behavior:A New Zealand Perspective Journal Of Global nformation Management, Apr-Jun, 2005 DOWLING, G.R., Perceived Risk: The Concept and Its Measurement, Psychology & Marketing, Volume 3, Issue3, 1986 ELDEN, M., Hedef Kitle Davranlarn Etkileyen Psikolojik Bir Faktr Olarak renme: renme ve Reklm likisi, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, 2003/18. ERDEM, F.,Giriimcilerde Risk Alma Eilimi ve Belirsizlie Tolerans likisine Kltrel Yaklam, Akdeniz . .B.F. Dergisi, (2), 2001 HAZAR, .M., Kiilik ve letiim Tipleri, Seluk niversitesi Akademik letiim Dergisi, Cilt:4, Say:2, 2006 KARANCI, N., G. D R K, O. YORULMAZ, Eysenck Kiilik AnketiGzden Geirilmi Ksaltlm Formunun (Eka-Ggk) Trkiyede Geerlik ve Gvenilirlik almas, Trk Psikiyatri Dergisi, 18(3), 2007 KASSARJIAN, H.H., Personality and Consumer Behavior: A Review, JMR, Journal of Marketing Research, (pre-1986), Nov ,1971 KAUR, P., R.SINGH, Dinamics Of Purchase Decision-Making in Families, South Asian Journal of Management; Oct-Dec; 11, 4; 2004 KILI, S., A. GKSEL, Tketici Davranlar: ndirim Kartlarnn Tketici Satn alma Karar Sreci zerindeki Etkisine Dair Ampirik Bir alma, Standart Teknik Ekonomi Dergisi, Mays, 2004. KOPTAGEL- LAL, G., Psikodinamik Adan Depresyon, .. Cerrahpaa Tp Fakltesi Srekli Tp Eitimi Etkinlikleri Depresyon, Somatizasyon ve Psikiyatrik Aciller Sempozyumu 23 Aralk, stanbul, 1999 KURT, M., Grsel-Uzaysal Yeteneklerin Bileenleri, Klinik Psikiyatri Dergisi, Cilt:5, Say:2, 2002

204

KHEYLAN, E., eitli Mal Gruplarnn Satn Alma Kararlarnda Aile Bireylerinin Rolleri , 6. Ulusal letmecilik Kongresi Kitab, Antalya: Akdeniz niversitesi BF, 1998 NAMLI, T., Arketipsel Sembolizm Asndan Elif afakn Pinhan Romannn ncelenmesi, Turkish Studies. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4 Fall, 2007 OSHAUGHNESSY, J., ve N.J. OSHAUGHNESSY, Marketing, The Consumer Society and Hedonism, European Journal of Marketing, 36, 5/6, 2002 ORDUN, G.Be Temel Kiilik zellii ve Alt Faktrlerin Analizine likin Bir alma, stanbul niversitesi letme Fakltesi letme Dergisi, Cilt:33, Say:2, Kasm 2004 ZER, L. ve S. GLPINAR, Hizmet Sektrnde Algladklar Riskler: Hava Yollar Sektrnde Bir Aratrma, Ticaret ve Turizm Egitim Fakltesi Dergisi, Say: 1, 2005 ZER, P.S., .N.T.ZMEN ve E.D.ER , renilmi Gereksinimlere Ynelik Bir lek Gelitirme almas, Ege Akademik Bak Dergisi, 7(2), 2007 ZGEN, ., ocuun Tketici Olarak Sosyallemesinde Ailenin Rol, Kalknmada Anahtar Dergisi, TSE Yaynlar, Yl: 3, Say: 30,Haziran, 1991 PETER, J.P. ve M.J. RYAN, An Investigation Of Perceived Risk At the Brand Level, Journal of Marketing Research, Vol:13, May, 1976. SAOCAK, M. D., Ergonomik Tasarmda Renk Trakya Univ J Sci, 6(1), 2005 SAYIN, A., ASLAN S., Duygudurum Bozukluklar le Huy, Karakter ve Kiilik likisi, Trk Psikiyatri Dergisi, 16(4), 2005 SOYKAN, A.,Hasta ve Terapist Etkileimi: Cinsiyetin Rol, Kriz Dergisi (Ankara niversitesi. Psikiyatrik Kriz Uygulama ve Aratrma Merkezi Yayn), Cilt: 6, Say:2, Gz Dnemi, 1998 STONE, R.N., K. GRONHAUG, Perceived Risk: Further Considerations For The Marketing Discipline, European Journal of Marketing. Bradford:, Vol.27, Iss. 3, 1993 WOODSIDE, A.G., Informal Group Influence on Risk Taking, Journal of Marketing Research, Vol. IX, May 1972

205

TARLACI, S., Jungn Yanlgs: Ezamanllk Yeni bir Teori, Yeni Symposium, Temmuz Cilt 44, Say 3, 2006 YE LYAPRAK, B., Kiilik Geliiminde Ailesel Faktrlerin Etkisine likin Bir Aratrma, Aile ve Toplum Dergisi, Sayi:3, Cilt:1, Yil:3, Eyll-Aralik, 1993,

Dier: Tezler: ISIR, T., rgtlerde Personel Seim Sreci: Bir Kamu Kuruluundaki Ynetici Personelin Kiilik zelliklerinin Tespit Edilerek Personel Seim Srecinin yiletirilmesi zerine Bir Aratrma, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, Adana, 2006 KARABACAK, E. G., Tketicilerin Korunmas Ynnden Aldatc Yanltc Reklmlarn Etkileri: Gda Maddeleri zerine Bir Aratrma, Yaynlamam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, zmir, 1997. TUNCER, Y., Yeni rn Gelitirmede Tketici Asndan Alglanabilir Riskin Rol ve Bir Uygulama, T.C. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal retim Ynetimi ve Pazarlama Bilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2000 YAYLA, H. E., G ve Yetki likilerinin Muhasebe Bilgisi Kararlar zerindeki Etkisi: Trkiyedeki zel Hastaneler zerine Yapsal Bir Model nerisi, T.C. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2006

206

nternet Kaynaklar: Kokular Maslow (09.05.08) Projektif (11.05.08) Psikiyatride Raymond Rorschach (11.05.08) Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Blteni, Say:10, s.2, Haziran 2008, <http://www.tcmb.gov.tr/yeni/iletisimgm/Bulten_Turkce10.pdf >, (03.07.2008) Aysun Z KA , 16PF 16PF Kiilik Kiilik Zamane Vitrinleri, <http://www.aksam.com.tr/ (Beinci Test Versiyon), Knyesi, tarih=05.01.2008>, (02.01.2008) Envanteri Envanteri <http://www.dbe.com.tr/Default.aspx?SectionID=338>, (8.11.2008) <http://www.dbe.com.tr/Default.aspx?SectionID=339>, (8.11.2008) Psikanalitik Yaklam: Bilinaltndan Notlar, Tbitak Bilim ve Teknik Dergisi Rorschach (11.05.08) <http://ogrsayi.anadolu.edu.tr/aozet.htm> , (24.08.2008) <http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=veritbn&kelimesec=267075> (07.11.2008) , Testi, psikoloji Kesi, <http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/kisilik.htm#bilincalti>, (09.03.08) <http://www.rorschachturk.org/ror_rorschach.asp>, Testi, nemli Kiiler:Henry Murray, Cattell, <http://www.rorschachturk.org/ror_rorschach.asp>, <http://www.dpsikiyatri.com/HenryMurray.asp>, (17.07.2008) <http://en.wikipedia.org/wiki/Raymond_Cattell#Factor_Analysis>, (21.11.2008) Testler, <http://www.rorschachturk.org/ror_projektif.asp>, Teorisi, ve Marka armlar, >,

<http://www.kobifinans.com.tr/tr/bilgi_merkezi/0203/17701> , (02.01.2008) <http://tr.wikipedia.org/wiki/Maslow_teorisi

207

Hlya ALTINOK, birlikli ve Bireysel Kavram Haritalamann Fen Baars ve Baar Gds zerindeki Etkileri, <http://www.qafqaz.edu.az/journal/Hulya%20ALTINOK.pdf >, (05.06.2008) Hner ENCAN, renme, stanbul niversitesi letme Fakltesi Ders Notlar, <www.hunersencan.com>, (21.11. 2006) Kokulu Pazarlama, <http://marketallica.blogspot.com/2005/03/kokulupazarlama.html> , (02.08.2008) Meltem Kavcar SIRMALI, Hmanistik Yaklam ada Bir Psikoloji Akmdr, <http://www.genbilim.com/content/view/3446/38/> , (8 Mays 2008) Tdk, <http://www.tdk.gov.tr>, (09.03.08) Tun EREM, .Baybars TEK, A.Ercan GEGEZ, Deniz BR, Global Pazarlarda Pazarlama Stratejilerinin Tasarm ve Uygulanmasnda Kltrel Etkileimin Rol, <http://www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/deniz4.pd> s.10, (05.01.2009) ,

208

EKLER

209

EK-1. Anket rnei


7:Tamamen katlyorum, 6:Byk lde Katlyorum, 5:Biraz Katlyorum, 4:Fikrim Yok, 3:Pek Katlmyorum,2:Katlmyorum,1:Kesinlikle Katlmyorum

1. Sosyal Risk1:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn aldm takdirde, okul/i evrem tarafndan yksek bir itibarla karlanacam dnmekteyim. 1 2 3 4 5 6 7 2. Sosyal Risk2:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn alma dncesi, baz arkadalarmn sadece gsteri yaptm dnecekleri konusunda beni endielendirir. 1 2 3 4 5 6 7 3. Sosyal Risk 3:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn almam, fikrine deer verdiim baz insanlarn mantksz olduumu dnmelerine sebep olacaktr. 1 2 3 4 5 6 7 4. Zaman Riski1:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn almam, bilgisayar nasl kullanacam renmek iin ok zaman harcayabileceim konusunda beni endielendirir. 1 2 3 4 5 6 7 5. Zaman Riski2:Alveri listemde nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar alma isteinin bulunmas, zerimde istemediim ve her zamankinden daha fazla bir zaman basks oluturaca iin beni endielendirir. (Fiyat, kalite, marka, zellik vs konusunda aratrma ve karlatrma yapmak iin harcanan zaman) 1 2 3 4 5 6 7 6. Zaman Riski3:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn almam, bilgisayar oyunlar oynamak, deiik yazlm programlarn anlamaya almak vb, gibi nedenlerle zamanm verimsiz kullanmama neden olabilir. 1 2 3 4 5 6 7 7. Zaman Riski4:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn aldm takdirde, tamir, servis bakm vb konularda zaman kayb yaayabileceim konusunda endie duyarm. 1 2 3 4 5 6 7 8. Finansal Risk1:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn almam param harcamak iin kt bir yol olacaktr. 1 2 3 4 5 6 7

210

9. Finansal Risk2:Eer nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn alacak olsaydm, yapm olduum bu finansal yatrmn akllca olmayacana dair endie duyardm. 1 2 3 4 5 6 7 10. Finansal Risk3:Eer nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn alacak olsaydm, bu rnden paramn karln tam olarak alamayacamdan endie duyardm. 1 2 3 4 5 6 7 11. Finansal Risk 4:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn aldm takdirde, kolay tanabilir bir rn olduu iin kaybolma, alnma gibi nedenlerden dolay parasal olarak zarara urayabileceim konusunda endielenirim. 1 2 3 4 5 6 7 12. Finansal Risk 5:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn aldm takdirde, daha uygun kampanyalardan(fiyat indirimleri, hediye kampanyalar vb) faydalanamayacam konusunda endie duyarm 1 2 3 4 5 6 7 13. Finansal Risk 6:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn aldm takdirde, dviz kurlarnda meydana gelebilecek deimeler nedeniyle, finansal kayplar yaayabileceim konusunda endie duyarm 1 2 3 4 5 6 7 14. Finansal Risk 7:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn aldm takdirde, bilgisayarn daha kolay hasar(izilme, dme, krlma, bozulma) grebilecei konusunda endie duyarm 1 2 3 4 5 6 7 15. Fiziksel Risk1:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn almam durumunda, fazla kullanm nedeniyle aile bireylerinden baz kiilerin zarar grmelerine (grme, iitme, uyku ve cinsel bozukluklar, bel arlar, kilo alma, duru bozukluu vb) sebep olacandan endie duyarm. 1 2 3 4 5 6 7 16. Fiziksel Risk2:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn almam durumunda, fazla kullanm nedeniyle zarar grmeme (grme, iitme, uyku ve cinsel bozukluklar, bel arlar, kilo alma, duru bozukluu vb) sebep olacandan endie duyarm. 1 2 3 4 5 6 7

211

17. Fiziksel Risk 3:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn alma niyetinde olduum takdirde, dizst bilgisayarlarn tamamen gvenli olamayacandan dolay rnle ilgili olas fiziksel riskler (patlama, paralanma, krlma, nedeniyle yaralanma, radyasyona maruz kalma vb) hakknda endielenirdim. 1 2 3 4 5 6 7 18. Performans Riski 1:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn almay dnrken rnn iddia edildii gibi performans gsterip gstermeyecei konusunda endielenirim(rn:hz, grnt kalitesi, ses kalitesi,vb). 1 2 3 4 5 6 7 19. Performans Riski 2:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn alm olsaydm umduum derecede fayda salamayaca konusunda endielenirim. 1 2 3 4 5 6 7 20. Performans Riski 3: nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn alma dncesi, beni bu rnn gerekten ne kadar gvenilir ve salam olaca konusunda endielenmeme neden olacaktr. 1 2 3 4 5 6 7 21. Performans Riski 4:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amacyla bir dizst bilgisayar satn aldm takdirde, teknolojik gelimeler nedeniyle satn alm olduum bilgisayarn ilevselliini kaybedebilecei konusunda endie duyarm. 1 2 3 4 5 6 7 22. Psikolojik Risk 1:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn alma dncesi psikolojik olarak kendimi rahatsz hissetmeme neden olur. 1 2 3 4 5 6 7 23. Psikolojik Risk 2:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn alma dncesi, bana istemediim bir gerginlik/anksiyete hissi verir. 1 2 3 4 5 6 7 24. Psikolojik Risk 3:nmzdeki 12 ay ierisinde kiisel kullanm amal bir dizst bilgisayar satn alma dncesi, gereksiz bir eyi denemi/kullanm olmama neden olur. 1 2 3 4 5 6 7

212

EK-2. Anket rnei


1. Bilgisayarnz var m? Ne tr bilgisayarnz var? a) b) c) d) Sadece Masast (PC) Sadece Dizst (Laptop/Notebook) Her kisi Birden Yok

2. Ne zamandan Beri Dizst veya masast bilgisayar kullanmaktasnz? a) Masast.. b) Dizst. 3. Kullandnz bilgisayar kanc bilgisayarnz? Ltfen rakamla belirtiniz. a) Masast: b) Dizst: 4. imdiye kadar herhangi bir ekilde (size veya bakasna ait) dizst bilgisayar kullandnz m? a) Evet b) Hayr 5. Varsa Dizst Bilgisayarnzn Markasnz belirtiniz?................................. 6. Aylk Ortalama Geliriniz?Ltfen Rakamla Belirtiniz... 7. renim Dzeyiniz? a) niversite b) Yksek Lisans c) Doktora 8. Cinsiyetiniz? a) Bayan b) Bay

213

ZGEM
Kiisel Bilgiler: Ad ve Soyad: Veysel Dal Doum Yeri: Siirt Doum Yl: 1981 Medeni Hali: Bekr Eitim Durumu: Lise: 1996- 1999 Van zel Serhat Erkek Fen Lisesi Lisans: 2001 2005 stanbul niversitesi letme Fakltesi Yabanc Dil: ngilizce: Orta st Bilimsel Yaynlar ve almalar: 1. rfan Ateolu, Veysel Dal, KOB lerin Markalama Sorunlar, 4.KOB ler ve Verimlilik Kongresi Kongre Kitab, stanbul, s.379-394, 2007

You might also like