1.

DL ARK MEKANZMALARI

1.1 Genel fadeler ve Snflandrmas Dili arklar; aralarnda bir kayma olumadan, iki mil arasnda kuvvet ve hareket ileten elemanlardr. G iletme bakmndan, mekanizmann bir dndren ve bir veya birka dndrlen eleman vardr. Genellikle mekanizmann kk dilisine pinyon, dierine ark denir. Millerin konumuna gre dili arklar ve ark mekanizmalar u ekilde snflandrlabilir. a) Eksenleri ayn dzlemde paralel olan iki mil arasnda g ve devir ileten arklara silindirik veya aln dili arklar denir. Dilerin yn ark eksenine gre paralel ise dz silindirik (ekil-1.1), eik ise helisel silindirik (ekil 1.2a) veya ift helisel silindirik (ok) (ekil-1.2b) dili ark adn alrlar. Ayrca arklar, birbirinin dnda veya iinde yuvarlamalarna gre d (ekil 1.1a) veya i (ekil 1.1b) silindirik dili arklar eklinde adlandrlrlar. dili arklar dz (ekil 1.1b), helisel (ekil 1.3a) ve ift helisel (ekil 1.3b) olabilirler. Herhangi bir dili arkn yarap sonsuz yapldnda kremayer denilen ubuk eklinde bir dili eleman elde edilir. Bu elemann dz veya helisel silindirik dili arkla almasna gre dz kremayer mekanizmas (ekil 1.1c) veya helisel kremayer mekanizmas (ekil 1.2c) meydana gelir.

ekil-1.1

ekil-1.2

ekil-1.3

b) Eksenleri ayn dzlemde bulunan fakat kesien iki mil arasnda g ve devir ileten arklara konik dili arklar denir. (ekil-1.4). Dilerin uzunluk ynndeki durumlarna gre dz (a), helisel veya erisel (b) konik dililer vardr.

ekil 1.4 c) Eksenleri ayn dzlemde olmayan miller arasnda g ve devir ileten dili arklara spiral dili arklar (ekil-1.5.a) denir. Bu dililerin pratikte ok kullanlan zel bir hali, uzayda eksenleri birbirine dik olan sonsuz vida mekanizmasdr. Bu mekanizmann silindirik (ekil1.5.b) ve globoid (ekil 1.5.c) tipleri vardr. Ayrca spiral dili ark grubuna dahil olmayan fakat eksenleri ayn dzlemde olmayan ve keismeyen hipoid konik dililer (ekil 1.5.d) de vardr.

ekil-1.5

1.2 Dili arklarn Ana Boyutlar

ekil-1.6 Dili arka ait boyutlar

Taksimat Dairesi:

zerinde dilerin taksimat yaplan ve esas dili arkn

bykln belirleyen dairedir. Bu daire zerinde llen ve bir di kalnl ile bir di aras boluu kapsayan uzunlua di taksimat veya hatve denir.

Di balarndan geen daireye ba dairesi, di tabanlarndan geen daireye de taban dairesi denir.

Diin taksimat dairesi ile ba dairesi arasndaki boyuna ba ykseklii, taksimat dairesi ile taban dairesi arasndaki uzunlua ise taban ykseklii denir.

Ba ykseklii modle eittir. Taban ykseklii ise dili arkn taban dairesi ile e alacak dili arkn ba dairesi arasnda bir boluk olmas gerektiinden modl kadar deil, biraz daha byk, yaklak 1,2.m kadar alnr. Ba ve taban yksekliklerinin toplam di yksekliini verir.

Taksimat P; di kalnl S0 ve di aral e0a ayrlr.

Bir dili arkn ana boyutlar ve aralarndaki bantlar yukardaki tanmlara gre yledir: Taksimat dairesi ap Taksimat (hatve) Di says : d0 :P : Z= d 0 . P
P

Modl Ba ykseklii Di ba dairesi ap Taban ykseklii Di ba boluu Taban dairesi ap Di kalnl Di aral

: m= : ha= m

: da = d0 +2 . ha = d0 + 2 m : hf= m + Sk : Sk

1.2 m

0.2 m
d0-2.4 m

: df= d0 2 hf : s0 = : e0 =
p 2

p 2

1.3 Dili arkn malat

En yaygn tala kaldrlarak yaplan dili ark imalat metodu, azdrmal, ve vargellemeli yuvarlanma metodlardr. CNC kumandal di ama tezgahlar, yuvarlanmann oluturulmas esnasnda, 4 ile 5 eksenli kumandalarn ayr ayr tahrik edilmeleriyle takmn i parasna gre her trl konuma getirilmesini mmkn klar. Bu suretle en uygun (optimum) di profili imal edilebilir. En uygun bir di profili, * Aktarlabilen dnme momentini, * Byk titreimlere

* Hareket dzgnln ve mr * Verimi arttrr

* Fazla snmaya * Dilerin anmasna engel olur.

Azdrma freteleri, genellikle aln dilerin almas iin uygulanr. Helisel ekildeki azdrma frezeleri, imal edilmesi gereken dili ark ileyerek ekillendirir. lerleme ve azdrma (yuvarlanma) hareketine klavuzluk eder ve tam olarak tala derinliine ayar edilir. Azdrma frezesinin helis adm, dili arkn admna karlk gelir.

Azdrma frezerinin ekseni, dz dili arklarda ykselme asnda, helisel dili arklarda ilave olarak arkn eiklik asnda ayarlanr.

Vargellemeli frezelerde, takm ve i paras, dnme hareketine uyum saladnda imalat yaplr. Ayn anda takm (kesici ark), tala kaldrmas iin gerekli olan ileri geri hareketini (kesme hareketini) eksen boyunca yapar. Helisel dilerin imal edilmeleri iin kesici ark (freze aks), ilave bir vidalama hareketini de yapar. Vargellemeli metod sayesinde dar olarak arka arkaya bulunan eitli dililer imal edilebilir.

Talasz imalat metodu, zellikle kk aln ve konik dili ark imalatnda uygulama alan bulmaktadr. Yaygn olarak (rnein mikro teknoloji, ayrca ev ve bro makinalarnda) pskrtme dkml plastik maddeden yaplm dili arklar kullanlr. Tablo-1, dili ark imalat iin eitli metodlar hakknda bir zet vermektedir.

2. HELSEL DL ARKLAR Birbirine yakn olan (paralel, dikey ve herhangi bir ada) bir mildeki hareket ve kuvveti dier bir mile iletmek iin kullanlan mekanik elemanlardr. Dz dili arklarn almalar di yzeylerinin bir doru boyunca birbirine demesi neticesinde, hareket ve kuvvet iletiminde vuruntu ile beraber bir ses kartr. Bu vuruntu ve sesi nlemek iin dililer helis olarak yaplr. Di dorultular di ekseniyle sa ve sol eimli olarak oluturulur. Helisel dililer alma konumunda millerin durumuna gre: * mil eksenleri paralel alan helisel dililer * mil eksenleri dikey alan helisel dililer *mil eksenleri herhangi bir a altnda alan helisel dililer diye snflandrlr.

Helisel dililere eksenel olarak gelen kuvvetleri karlamak iin dililerin milleri iyi yataklanmaldr. Kaymal ve rulmanl yataklar kullanrken yataklarn seiminde gereken kuvvetlere dikkat edilmesi gerekir. Grup halinde alan helis dililerin birinin eimi, saa ise dierinin eimi sola olmaldr. Bylece yataklara gelen eksenel kuvvetler yok edilmi olur.

ki Kademeli Helisel Dili ark Mekanizmas rnek Hesab

letilen g

: 7 kW

Giri devir says : 2780 d/d k devir says :240 d/d

evrim oran :

T =

2780 = 11,583 240

Birinci kademe evrim oran :

1 = 1,25 T 1 = 1,25 11,583 1 = 4,254

kinci kademe evrim oran :

T = 1 2
2 = T 1

2 =

11,583 4,254

2 = 2,722

10

Dili ark malzemesi :

16 MnCr 5 seildi. (Tablo 2)

F lim =460 N/ mm2

H lim =1630 N/ mm2

Emniyet katsays :

S=1,8

Dili entik faktr :

YS = 0,95

Yzey prz faktr :

ok hassas ilenip parlatlm dili iin ; ZR = 1

Deerleri kabul edildikten sonra ;

11

 em = e

lim

. YS . Z R

em

460 0,95 1 = 242 ,7 N / mm 2 1,8

Eim as :

= 15

Di form faktr : Minimum boyutlar istenildiinden Z1 = 7 seilir ve profil kaydrma uygulamak zorundayz. X1 = 0,5 orannda birinci diliye profil kaydrma uygularz.
YF = 2,84

(Tablo 3)

b/m oran :

Kutu eklinde gvde iinde, iyi yataklanm ise 15 b/m 25 arasnda bir deer seilmelidir.

Burada b/m=20 seildi.

Yan yzey form faktr:

12

 = 15 ve X1 = 0,5 profil kaydrma hali iin;

Z H = 1,59

Malzeme faktr: Tablo 4den elik malzeme iin

Z M = 271 N/ mm2

Yalama faktr:

K L =1

Hz faktr:

Z V =1

Yzey basnc emniyet deeri:

b em =

lim

. K L ZR ZV [ N / mm ]

em

1630 1 1 1 1,8

b = 905,5 N / mm 2
em

13

Dnme momenti :

Md =

P W

Md =

7 103 30 = 24,04 Nm 2780

M d = 24045 Nmm

Modl :

Di Dibi Mukavemetine Gre Modl Deeri:

m=

3 M d Cos YF b Z1 eem m

m =3

3 24045 Cos15 2,84 20 7 242,7

m =1,79

Yan Yzey Mukavemetine Gre Modl Deeri:

14

m = 3,6
3

i + 1 M d Cos 2 ( Z H Z M ) 2 i b 2 2 Z1 b em m

m = 3 3,6

11,583 + 1 24045 Cos 2 15 (1,59 271 ) 2 11,583 20 7 2 780 ,95 2

m =3

Modl deeri Dizi 1 e gre;

m = 3 seildi. (Tablo 7)

Aln modl:

mt =

m co s

mt =

3 Cos 15

m t = 3,11

Aln taksimat:

15

Pt = m t
Pt = 3,11 Pt = 9,77

I. Kademe Dililerinin Boyut Hesaplar

Bir Nolu Dilinin Hesab:

Taksimat dairesi ap:

d o1 = m t Z1
d o1 = 3,11 7

d o1 = 21,77

Ba dairesi ap:

d a1 = d o1 + (2 m) + (2 x1 m)
d a1 = 21,77 + (2 3) + ( 2 0,5 3)

d a1 = 30,77 mm

Taban dairesi ap:

16

d f1 = d o1 (2,4 m) + (2 x1 m)
d f1 = 21,77 (2,4 3) + (2 0,5 3)

d f1 = 17 ,57 mm

Di kalnl:

h f1 = 1,2 m
h f1 = 1,2 3

h f1 = 3,6 mm

ki Nolu Dilinin Hesab:

Di says:

1 =

Z2 Z1

Z 2 = 1 Z1 Z 2 = 4,254 7 Z 2 = 30

Taksimat dairesi ap:

17

d o2 = m t Z 2

d o 2 = 3,11 30
d o 2 = 93,3 mm

Ba dairesi ap:

d a 2 = d o 2 + (2 m)
d a 2 = 93,3 + (2 3)
d a 2 = 99,3 mm

Taban dairesi ap:

d f 2 = d o 2 (2,4 m)
d f 2 = 93,3 ( 2,4 3)
d f 2 = 86,1 mm

Di genilii:

b = 20 m
b = 20 3

b = 60 mm

18

Di Dibi Mukavemetinin Kontrol

Teetsel kuvvet:

Ft =

2 Md d o1
2 24045 21,77

Ft =

Ft = 2209 N

letme faktr:

Tablo 8den Ki = 1,25 seilir.

Dinamik faktr:

V=

d o1 2

V=

21,77 2780 10 3 2 30

V = 3,16

m/sn

Tablodan 9dan DIN 8 kalitesini seersek;

K v = 1,04 olur.

19

Kavrama Oran:

= p + sp p =Profil kavrama oran sp =Adm kavrama oran

Profil Kavrama Oran:

ra1 rg1 + ra 2 rg 2 (a 0 Sin t )

2 2 2 2

Pt Cos t

ra1 = ra 2 = rg1 = rg 2 =

d a1 2 d a2 2 d o1 2 d o2 2

30,77 = 15,385 mm 2 99,3 = 49,65 mm 2 21,77 Cos 20 = 10,22 mm 2 93,3 Cos 20 = 43,83 mm 2

Cos =

Cos =

20

Eksenler aras mesafe:

a0 = m ( Z1 + Z 2 ) 2 Cos

a0 =

3 ( 7 + 30 ) 2 Cos 15

a 0 = 57 ,45 mm

t = Aln kavrama as
tan t = tan 20 Cos15

t = 20,65

p =
p = 1,59

15 ,385

,22 10

49 ,65 43 ,83 9,77 C os20,65

(57 ,45 Sin 20

21

Adm kavrama oran:

sp =

b tan Pt

sp =

60 tan15 9,77

sp = 1,64
Toplam kavrama oran:

= p + sp = 1,59 + 1,64 = 3,23

Kavrama faktr: Y =

1 3,23

Y = 0,31

Eim as faktr:
Y = 1 120

Y = 1

15 120

Y = ,8 5 0 7

22

Kavrama hatas:

f e = 18 (tablo 10)

Ft 2209 = b 60 Ft = 36 ,81 b

K f = 3,23 (qL 1den byk olduundan)[tablo 11-12]

Genilik Yk Dalm Faktr

Kf

=1,2 5

Di Kalitesi
Kf

5-6 7-8 9-10 1.15 1.25 1.35

11-12 1.5

e =

Ft K i K v K f K f YF Y Y bm

2209 e = 60 3 1,25 1,06 3,23 1,25 2,84 0,31 0,875

e = 5 0,5 8
S=

N/ mm 2

e e

em

S=

242 ,7 50 ,58

23

S = 4,7

Emniyet Asndan Uygundur.

Yan Yzey Mukavemetinin Kontrol:

bem =

H lim K L Z R Z V

1 S m in

Yzeyde hertz basnc:

H lim

= 1 6 3 0 / m m2 N

Yalama faktr:

K L =1

Yzey prz faktr:

ZR = 1

Hz faktr:

24

Z V =1

Emniyet katsays:

S min = 1,4

bem

= 1630 1 1 1

1 1,4

bem

= 1 3 7 N / m m2 8

Oluan Yzey Basnc:

WHt i1 + 1 Z H Z M Z d 01 i1

evresel kuvvet:

WHt =

Ft K i K v K H K H b

Adm kavrama oran:

25

b tan 60 tan15 = = 1,65 Pt 9,77

Aln yk dalm faktr:

Z = 0,70

K H = 1,55 (Tablo 13)

Genilik yk dalm faktr:

K H = ,5 1 0

Di Kalitesi
K H

5-6 7-8 9-10 1.30 1.50 1.70

11-12 2.00

WHt =

2209 1,25 1,06 1,55 1,50 60

WHt =108 ,41

b =

108 ,41 4,254 +1 1,59 271 0,70 21 ,77 4,254

b = 748 N/mm

S=

bem b
1378 748

S =

26

S= 1,85

Emniyet Asndan Uygundur.

II.Kademe Dililerin Hesab:

kinci kademe evrim oran:

T = 1 2
2 = T 1

2 =

11,583 4,254

2 = 2,722

alma momenti:

M d 2 = M d1 1 M d 2 = 24045 4,254

27

M d 2 = 102287,43N.mm

Z3 = 7 di olarak alalm.X=0,5 orannda profil kaydrma uygulanr.

Di form faktr:

YF = 2,84 (Tablo 3)

Modl hesab:

Malzeme, I. Kademe dili malzemesiyle ayn seildi. Buna gre;

Di Dibi Mukavemetine Gre Modl Deeri:

m=

3 M d Cos YF b Z3 eem m 3 102287,43 Cos15 2,84 20 7 242,7

m=3

m = 2,91

Yan Yzey Mukavemetine Gre Modl Deeri: 28

m = 3,6
3

i + 1 M d Cos 2 ( Z H Z M ) 2 i b 2 2 Z 3 bem m
11,583 +1 102287 ,43 Cos 2 15 (1,59 271 ) 2 11,583 20 7 2 780 ,95 2

m = 3 3,6

m = 4,87

Modl deeri Dizi 1 e gre; m = 4,5 seildi.

Aln modl:

mt =

m co s

mt =

4,5 Cos 15

m t = 4,65

Aln taksimat:

Pt = m t
Pt = 4,65 Pt =14 ,6

Drdnc dilinin di says: 29

Z 4 = 2 Z3 Z 4 = 2,722 7 Z 4 = 19 di

No lu Dilinin Hesab:

Taksimat dairesi ap:

d o3 = m t Z 3 d o3 = 4,65 7 d o3 = 32,55 mm

Ba dairesi ap:

d a3 = d o3 + ( 2 m) + ( 2 x 1 m) d a3 = 32,55 + ( 2 4,5) + ( 2 0,5 4,5) d a3 = 46,05 mm

Taban dairesi ap:

d f3 = d o3 ( 2,4 m) + (2 x 1 m)

30

d f3 = 32 ,55 ( 2,4 4,5) + (2 0,5 4,5) d f3 = 26 ,25 mm

Di kalnl:

h f3 = 1,2 m h f3 = 1,2 4,5 h f3 = 5,4 mm

Drt No lu Dilinin Hesab:

Taksimat dairesi ap:

d 04 = m t Z 4 d 04 = 4,65 19 d 04 = 88,35 mm

Ba dairesi ap:

d a4 = d 04 + ( 2 m) d a4 = 88,35 + (2 4,5) d a4 = 97,35 mm

31

Taban dairesi ap:

d f4 = d 04 ( 2,4 m)

d f4 = 88,35 (2,4 4,5) d f4 = 77 ,55 mm

Di genilii:

b = 20 m
b = 20 4,5

b = 90 mm

Di Dibi Mukavemetinin Kontrol

e =

Ft K i K v K f K f Yf Y Y b m

32

Ki= 1,25 olarak nceden seilmiti. (Tablo 8)

Dinamik faktr:

V=

d 03 w 2
32,55 240 10 3 2 30

V=

V = 0,4m/sn Tablo 9 dan K v = 1 seildi.

Teetsel kuvvet:

Ft =

2 Md d 03
2 102287,43 32,55

Ft =

Ft = 6285 N

Kavrama Oran:

= p + sp p =Profil kavrama oran

33

 sp =Adm kavrama oran

Profil Kavrama Oran:

ra3 rg3 + ra4 rg4 (a 02 Sin t )

2 2 2 2

Pt Cos t

ra3 = ra4 = rg3 = rg4 =

d a3 46,05 = = 23,025 mm 2 2 d a4 97 ,35 = = 48,675 mm 2 2 d o3 32,55 Cos = Cos 20 = 15,29 mm 2 2 d o4 88,35 Cos = Cos 20 = 41,51 mm 2 2

Eksenler aras mesafe:

a0 = m ( Z3 + Z 4 ) 2 Cos

a0 =

4,5 ( 7 + 19 ) 2 Cos 15

a 0 = 60 ,56 mm

t = Aln kavrama as

34

tan t =

tan 20 Cos15

t = 20,65

p =

23 ,045

,29 15

48 ,765

41 ,51

(60 ,56 Sin 20 ,

14 ,6C os20,65

p = 1,5 7
Adm kavrama oran:

sp =

b tan Pt

sp =

90 tan15 14,6

s p = 1,6 5
Toplam kavrama oran:

= p + sp

= 1,5 7+ 1,6 5
35

 = 3,2 2
Kavrama faktr:

Y =

1 3,22

Y = 0,31

Eim as faktr:

Y = 1
Y = 1

120
15 120

Y = ,8 5 0 7

Kavrama hatas:

Kalite 8

d o3 = 32,55 mm

m = 4,5

Tablo 10 dan

f e = 18

Ft 6285 = b 90 Ft =69 ,83 N / mm b

36

K f = 3,23 (qL 1den byk olduundan)[tablo 11-12]

Genilik Yk Dalm Faktr

K F =

1,25 olarak daha nceden bulunmutu

e =

Ft K i K v K f K f YF Y Y bm

6285 e = 90 4,5 1,25 1 3,23 1,25 2,84 0,31 0,875

e = 6 0,3 3
S=

N/ mm 2

e e

em

S=

242 ,7 60 ,33

S =4

Emniyet Asndan Uygundur.

YAN YZEY MUKAVEMETNN KONTROL

37

Yzeyde Hertz Basnc

H lim = 1630 N / mm

Yalama Faktr KL= 1 (Tablo 5)

Yzey Prz Faktr ZR= 1 seildi.

Hz Faktr ZV= 1dir. (Tablo 6)

Emniyet katsays:

S min = 1,4

Oluan emniyet basnc:

bem =

H lim K L Z R Z V

1 S m in

bem

= 1630 1 1 1

1 1,4

bem

= 1 3 7 N / m m2 8

Oluan Yzey Basnc:

38

WHt i 2 + 1 Z H Z M Z d 03 i2

evresel kuvvet:

WHt =

Ft K i K v K H K H b

Adm kavrama oran:

b tan 90 tan15 = = 1,65 Pt 14,6

Aln yk dalm faktr:

Z = 0,70

K H = 1,55 (Tablo 13)

Genilik yk dalm faktr:

K H = ,5 1 0

Di Kalitesi
K H

5-6 7-8 9-10 1.30 1.50 1.70

11-12 2.00

WHt =

6285 1,25 1 1,55 1,50 90

WHt = 200 ,95

39

b =

200 ,95 2,722 +1 1,59 271 0,70 32 ,55 2,722

b = 867N/mm

S=

bem b
1378 867

S =

S= 1,6

Emniyet Asndan Uygundur.

DL ANA BOYUTLARI TAKSMAT DARES API BA DARES API TABAN DARES API D SAYISI D GENL 1. DL 21,77 30,77 17,57 7 60 2. DL 93,3 99,3 86,1 30 60 3. DL 32,55 46,05 26,25 7 90 4. DL 88,35 97,35 77,55 19 90

40

Tablo 2

41

42

Tablo 3 : Di Form Faktr YF

43

Tablo 4 : Malzeme Faktr ZM

44

45

Tablo 5 : Yalama Faktr KL

46

evre Hz V

Tablo 6 : Hz Faktr ZV

Tablo 7 : Standart Modl Deerleri

47

48

Tablo 8 : letme Faktr K

49

Tablo 9 : Dinamik Faktr KV

Tablo 10 : DIN 867ye gre zin Verilen Kavrama Hatalar fpe ve fe

50

Genilik Yk Dalm Faktr K F

Tablo 11 : Yardmc Faktr qL

51

Tablo 12 : Aln Yk Dalm Faktr K F

Tablo 13 : Kavrama Faktr Z

52

Tablo 14 : Yan Yzey Form Faktr ZH

TABLO LSTES

Tablo-1 Dili arklar in malat Metodlar Tablo-2 26 Tablo-3 Di Form Faktr YF Tablo-4 Malzeme Faktr ZM Tablo-5 Yalama Faktr KL Tablo-6 Hz Faktr ZV Tablo-7 Standart Modl Deerleri Tablo-8 letme Faktr K Tablo-9 Dinamik Faktr KV

27 28 29 29 30 31 31

53

Tablo-10 DIN 867ye Gre zin Verilen Kavrama Hatalar fpe ve fe Tablo-11 Yardmc Faktr qL Tablo-12 Aln Yk Dalm Faktr K F Tablo-13 Kavrama Faktr Z Tablo-14 Yan Yzey Form Faktr ZH

32 32 33 33 33

54

KAYNAKLAR

Kay Kasnak ve Dili ark Mekanizmalar Prof. Dr. Ing. Fatih C. Babalk

Makine Elemanlar Cilt II- G ve Hareket letim Elemanlar Prof. Dr. Mustafa Akkurt

55