Professional Documents
Culture Documents
Alper
SAYISAL HABERLEME
Alper
TEMEL KAVRAMLAR
Temel Kavramlar saysal haberleme ile ilgili teorik ve uygulama konularnn anlalmasn salamak iin ncelikle ele alnmtr.
Bit
0 ya da 1 bilgisine bit denir.
Seri iletimde saniyede iletilen bit saysna BPS denir.Saniyede iletilen bit hz 56600 bpsin stne kabilir ___________________________________________________________________ RNEK: Aadaki ekilde bir veri katar iinde yer alan 1 bitlik bir veri iin osiloskopta elde edilen ekil verildiine gre saniyede iletilen bit saysn (hzn) bulunuz. ZM:
T=52 microsaniye
0 T=52 sn f=
___________________________________________________________________
SAYISAL HABERLEME RNEK: Aadaki ekilde 8 bitlik bir verinin osiloskopta elde edilen ekli verildiine gre saniyede iletilen bit hzn bulunuz. ZM:
833 mikro saniye
Alper
833sn = 104,125sn 8
___________________________________________________________________
Baud
Sembol ya da sinyal elemanna baud denir.Bir sinyal eleman 1 den fazla bitden oluabilir. RNEK: 8 farkl seviye durumunu kodlamak iin 3 bite ihtiya vardr . ( 23=8 olmas nedeniyle).Burda 3 bit bir sembol ya da baudu gsterir.
Baud Rate
Data iletiminde modlatr knda bir saniyede meydana gelen sembol (sinyal) deiikliine baud hz denir. Baud hz baud/sn ile gsterilir. Baud hz sinyalin anahtarlama hzn gsterir. RNEK: Bir data iletim hattnn iletim hz 4800 baud olsun .Bu iletim hattnda 8 farkl seviye 3 bit ile kodlanmsa bps olarak hzmz 4800*3=14400 bps olur.
SAYISAL HABERLEME
Alper
RNEK: BER=10-7 demek 10 milyon bit gnderildiinde 1 bitin hatal gnderilmesi demektir. BER = Gnderilenhatalibitsayisi 1 1 = = 7 = 10 7 Toplamgnderilenbitsayisi 10000000 10
___________________________________________________________________
460 000 000 bit gnderildiinde 17 bit hata meydana geliyorsa RNEK: bit-error oran nedir? ZM: BER = Gnderilenhatalibitsayisi 17 = = 0,36 * 10 7 = 3,6 * 10 8 Toplamgnderilenbitsayisi 46 * 10 7
___________________________________________________________________
Kanal
Frekanslardan oluan bant
Kanal Kapasitesi
Bir ortamda 1 saniyede iletilebilecek maksimum bit miktarna kanal kapasitesi denir. Bir Ortamn Kanal Kapasitesi aada verilen Shannon eitlii ile ifade edilir C = B * Log 2 (1 + Sinyal ) Grlt
Alper
S Sinyal = N Grlt ___________________________________________________________________ Glerin Oran olarak RNEK: Standart bir telefon hattnda (B=3 KHz) S/N oran 2047 ise kanal kapasitesini hesaplaynz. ZM: C = B * Log 2 (1 + Sinyal ) Grlt
211=2048
___________________________________________________________________ RNEK: Standart bir telefon hattnda (B=3 KHz) S/N oran 40 dB ise kanal kapasitesini hesaplaynz. ZM: dB = 10 Log P2 P1 P2 P1
SAYISAL HABERLEME
Alper
10 4 =
P2 P1 Sinyal ) Grlt
C = B * Log 2 (1 +
C = B * Log 2 (1 + 10000) C = B * Log 2 (10001) Log 2 (10001) = log10 10001 4 = = 13,28 Log10 2 0,3
C=B*13,28 C=3000*13,28
C=39863 bps
___________________________________________________________________
Grlt
Sisteme nezaman girecei belli olmayan rastgele enerjidir
rnekleme Teoremi
rnekleme Teoremi zaman oullama yaplan bir iaret iin geerlidir. B Bant geniliine sahip orijinal bir iaret 2B hiziyla rneklenip iletim hattna verilirse alcda orijinal sinyal elde edilebilir.
SAYISAL HABERLEME
Alper
2B
f(t)
f(t)
zaman 2 B Hiziyla rnek Alan Anahtar Anahtarlama hizi ne kadar yksek olursa rneklenen isaret ,orijinal isarete o kadar daha ok benzer rneklenmis Isaret
Kodlama
Batan belirlenmi bir takm kurallara gre sinyalin deitirilmesi ilemine kodlama denir.K sayda karakter , bit olarak kodlanmak istendiinde gerekli bit says aadaki formlden bulunur. n = log 2 K Burda : n=Kodlamak iin gerekli 2 li bit says K=Karakter says
___________________________________________________________________ RNEK: 32 adet karakteri kodlamak iin gerekli bit saysn bulunuz ZM n = log 2 32 2 n = 32 2 5 = 32 n=5 ___________________________________________________________________
SAYISAL HABERLEME
Alper
Kod Etkinlii
Gerekli bit ve kullanlan bit arasnda karlatrma imkan salar gerekli Bit Sayisi Kullanilan Bit Sayisi
ke =
___________________________________________________________________ RNEK: 28 harfi kodlamak iin gerekli bit saysn ve kod etkinliini bulunuz log 10 28 1.447 = = 4.8 Log 10 2 0.3 gerekli Bit Sayisi 4.8 = = %96 ke = Kullanilan Bit Sayisi 5 ___________________________________________________________________ n = log 2 28 = RNEK: Kullanlan bit says 4 iken %90 kod etkinlii elde edilmektedir . Kodlanmas istenen karakter says iin gerekli bit says nedir ? ZM: ke = gerekli Bit Sayisi Kullanilan Bit Sayisi
Parite
Gnderilen data da hata olup olmadnn kontrol ou sistemde parite biti tarafndan test edilir.Parite biti kullanan sistemlerde gnderilen her bir karakterin sonunda ilave bir bit bulunur. Bu bite parite biti denir. Parite biti parite generatr tarafndan retilir.Parite generatr zel veya (XOR) kaplar ile retilir.Parite bitinde hatann olmas durumunda gndericiye hata bayra (NAK) kaldrlr. Gnderici ayn blou parite hatas seilmeyene kadar tekrarlar Tek Parite: Parite biti de dahil olmak zere gnderilen tm bitlerin says tek ise parite tek parite olarak ismlendirilir.
Alper
1000001 1 (Birlerin says tek olduu iin tek parite) ___________________________________________________________________ ift Parite : Parite biti de dahil olmak zere gnderilen tm bitlerin says ift ise parite ift parite olarak isimlendirilir. RNEK: 1000010 0 (Birlerin says ift olduu iin ift parite) ___________________________________________________________________
LETM KODLARI
1. Morse kodu (nokta ve izgi lerden oluur) 2. BCD kodu 3. Excess-3 kodu 4. Gray kodu 5. Baudot kodu (5 bitlik bir kodlama yapsna sahiptir.) 6. ASCII kodu ( 7 bitlik bir kodlama yapsna sahiptir.) 7. EBCDIC kodu ( 8 bitlik bir kodlama yapsna sahiptir. ) 8. Bar kod
SAYISAL HABERLEME En az nemse nebilir (hex) digit 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 0 NUL SOH STX ETX EOT ENQ ACK BEL BS HT LF VT FF CR SO SI 1 DLE DCI DC2 DC3 DC4 NAK SYN ETB CAN EM SUB ESC FS GS RS US
Alper
3 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 : ; < = > ?
4 @ A B C D E F G H I J K L M N O
5 P Q R S T U V W X Y Z [ \ ] ^ `
6 a b c d e f g h i j k l m n o
7 p q r s t u v w x y z { | } ~ DEL
Alper
DEC Hex ASCII DEC Hex ASCII 40 64 @ 96 ` 60 65 41 A 97 61 a 66 42 B 98 62 b 67 43 C 99 63 c 68 44 D 100 64 d 69 45 E 101 65 e 70 46 F 102 66 f 71 47 G 103 67 g 72 48 H 104 68 h 73 49 I 105 69 i 74 4A J 106 6A j 75 4B K 107 6B k 76 4C L 108 6C l 77 4D M 109 6D m 78 4E N 110 6E n 79 4F O 111 6F o 80 50 P 112 70 p 81 51 Q 113 71 q 82 52 R 114 72 r 83 53 S 115 73 s 84 54 T 116 74 t 85 55 U 117 75 u 86 56 V 118 76 v 87 57 W 119 77 w 88 58 X 120 78 x 89 59 Y 121 79 y 90 5A Z 122 7A z 91 5B [ 123 7B { 92 5C \ 124 7C | 93 5D ] 125 7D } 94 5E ^ 126 7E ~ 95 5F _ 127 7F (sp)
10
SAYISAL HABERLEME 4) Bilgi Ayrclar Cihaz Kontrol Karakterleri 11 DC1 Device control 1 12 DC2 Device control 2 13 DC3 Device control 3 14 DC4 Device control 4
Alper
Bunlar genellikle bilgisayardan evre birimlerine bilgi akn kontrol eden tulardr. Printere yaz yazma komutunu verdiimiz zaman printerin buffer (geici tampon hafza) hafzas dolmamsa printer tarafndan bilgisayaraDC1 Device control 1 (Xon transmit on) kodu gnderilir.Printerin buffer dolu olduu zaman bilgisayarn veri akn durdurmas iin yazc tarafndan bilgisayara DC3 Device control 3 (Xoff transmit off) komutu gnderilir. Yaz Metni Format Etkileyiciler Yaz metni format etkileyicilerin yapt ii grmek iin bilgisayarda numlock tuu ak iken aadaki ilemleri yapabiliriz. 08 BS (BACKSPACE) 0=000 8=1000 Bilgisayarmzda ALT+08 tuuna bastmzda bilgisayarmz silme ilemi gerekletirecektir. 09 HT (HORTZONTAL TABULATON) 0=000 9=1001 Bilgisayarmzda ALT+09 tuuna bastmzda TAB tuunun ilevini yerine getirecektir. 0A LF (LNE FEED) 0=000 A=1010=10 Bilgisayarmzda ALT+10 tuladmzda ( ) iaretini retecektir. 0B VT (VERTCAL TABULATON) 0=000 B=1011=11 Bilgisayarmzda ALT+11 tuunu tuladmzda Dikey satr atlatma ilevini yapacaktr. 0C FF (FORM FEED) 0=000 F=1100=12 Bilgisayarmzda ALT+ 12 tuunu tuladmzda satr atlamas yapacaktr bilgisayarmz 0D CR (CARRAGE RETURN) 0=000 D=1101=13 Bilgisayarmzda ALT+13 tuunu tuladmzda bilgisayarmz ENTER ilevini yapacaktr.
11
SAYISAL HABERLEME
Alper
BLG AYIRICISI 1C FS (FLE SEPARATOR) 1=001 C=1100=12 Bilgisayarmzda ALT+12 tuunu tuladmzda bilgisayarmz dosya atlatmasn gerekletirecektir. RNEK: ASCII kodlamasnda parite biti hangi kap devreleri ile elde edilir ? g (67H) harfi iin tek pariteyi elde ediniz. ASCII kodlamasnda parite biti Ex-Or kap devreleri ile elde edilir.
ZM:
g ( 6 7 H)
110 3 bit +
0111 4 bit
1100111
1 1 0 0 1 1 1 0
12
SAYISAL HABERLEME
Alper
stop
___________________________________________________________________ RNEK: g (67H) harfini ASCII koduyla RS-232 asenkron , (1 start, 1 stop , tek parite ) ilettiimizde elektriksel iaret dalga eklini iziniz. g ( 1100111 ) ( g nin tek paritesi 0 dr)
stop
___________________________________________________________________
13
SAYISAL HABERLEME
Alper
SYN
16
SYN
16
SOH
01
HEADER
STX
02
Data blok
ETB
17
ETX
03
EOT
04
BCC
BCC
14
SAYISAL HABERLEME
Alper
15
SAYISAL HABERLEME
Alper
Dinamik Blge:
PCM sistemlerde maksimum giri voltajnn kuantalama aralna oranna dinamik blge denir. Vmax = 2n kuantalama aralik voltaji DR=Dinamik Blge n=Bit says DR = Burda
Dinamik Blge logaritmik olarakda ifade edilebilir. Vmax = 20 Log 2 n kuantalama aralik voltaji
DR = 20 Log 10
1 bit iin dinamik blge 6 dB dir. oklu bitli sistemlerde dinamik blge aadaki forml ile bulunur DR=Bit Says*6 ___________________________________________________________________ RNEK: 5 Voltluk bir sinyal 1mV aralklarla rneklenecek ise dinamik blgeyi ve bu i iin kullanlacak olan bit saysn bulunuz. DR = 20 Log 10 Vmax 5 = 20 Log 10 = 73.97 dB = 74dB Vmin 0.001
n=74/6=12.3 bit=13 bit kullanlmak zorundadr (Ksurlu bit olamayaca iin) Aralksays = 5 = 5000 0.001
213 = 8192aralk 212 = 4096aralk 5000 aralk iin 12 bit yetmedii iin 13 bit kullanmak gereklidir. ___________________________________________________________________
16
SAYISAL HABERLEME
Alper
RNEK: 10 Voltluk bir analog sinyal 8 bit kullanan bir PCM dntrc ile gnderilmek istendiinde kuantalama aralk saysn, kuantalama aralk voltajn ve decibel olarak dinamik blgeyi bulunuz Vmax = 2 n = 2 8 = 256 Vmin
DR =
Burda; n=Kuantalama ileminde kullanlan bit says S/N = dB olarak sinyal/grlt orandr. ___________________________________________________________________ RNEK: rnek :8 bit kullanan bir PCM sistemde S/N=(1.76+6.02*n) S/N=(1.76+6.02*8)=49.92 dB dir. ___________________________________________________________________ sinyal/grlt orann bulunuz
17
SAYISAL HABERLEME RNEK: Bir PAM sinyali 60 dB dinamik blgeye sahip olacak ekilde 5mV kuantalama aralklarla PCM sinyaline dntrlmektedir.Bu maximum voltaj deeri nedir? ZM: Birinci yol: Dinamik Blge= 20 Log V max 0,005
Alper
sinyalin
60 = 20 Log
103=
5 = 1000 0,005 Kuantalama aralk Blgesinin 2 nin kat olmas yani 1024 olmas gerekmektedir. Vmax= 1024*5=5120 mV kinci Yol:
Toplam dinamik Blge (dB)= 6*bit says Bit says = 60dB = 10bit 6
Kuantalama aralk says =2A/D dntrc bit says Kuantalama aralk says=210=1024 Vmax= 1024*5=5120 mV Vmax=5,12 Volt
18
SAYISAL HABERLEME
Alper
MODEMLER
Bilgisayarlar arasnda iletiim kurabilmek iin ou kez telefon hatlar kullanlr.Telefon hatlar ses bandnda analog bilgi iletirler. Telefon hattna klaca zaman digital bilginin analog bilgiye dntrlmesi gereklidir.Analog bilgiyi dijital bilgiye ya da dijital bilgiyi analog iarete eviren devrelere modem denir. Modemlere data communication equipment (DCE) cihazlar denir. Modemlere bal bilgisayarlara (DTE) cihazlar denir. Modem-bilgisayar arasnda iletiimi ve protokol alveriini salayan kabloya RS-232 denir. Aadaki ekilde balantlar gsterilmitir.
DTE Bilgisayar
DCE Modem
DCE Modem
DTE Bilgisayar
RS-232 kablo
RS-232 kablo
19
SAYISAL HABERLEME
Alper
1=0 Hz)
20
SAYISAL HABERLEME
Alper
21
SAYISAL HABERLEME
Alper
22
SAYISAL HABERLEME
Alper
QPSK (QUADRATURE- EYREK CYCLE FAZ KAYDIRMALI ANAHTARLAMA veya 4 PSK veya DPSK)
Bitler 2 li grup halinde okunur. 2 bit bir faz deiikliine kar gelir. QPSK giriinde 2 bit , knda tayc faznda 4 deiiklik vardr 0 0 1 1 0 1 1 0 Faz Kaydrma 450 1350 2250 3150
23
SAYISAL HABERLEME
Alper
24
SAYISAL HABERLEME
Alper
25
SAYISAL HABERLEME
Alper
26
SAYISAL HABERLEME
Alper
rnekleme
ekil 1A'daki basit devreyi ele aln. Anahtar periyodik olarak iki balant arasnda rnekleme oran fs'te deiir. ki ardk seme pulsu arasndaki zaman aral Seme Periyodu Ts = 1/fs'tir. Balantnn ON pozisyonunda olduu zaman-sreci, T ile belirtilmektedir. ekil 1 B, sonu dalga eklinin rneini gsterir: anahtarn ilemi orannda dalga ekli "kesik" grnmektedir, ancak "nemli ekilde farkedilebilir" dir. Daha sonra orijinal sinyalin, bilgi ieriinin kaybolmamasn garantilemenin hangi durumlarda olabileceini aratracaz.
Shannonun Teoremi
C.E. Shannon, Enformasyon Teorisinin babasdr. Adnn verildii teorem, ayn zamanda Seme Teoremi olarakta isimlendirilir ve seme ilemiyle oluan sinyalin orijinal bilgi ieriini korumak iin iki nemli art aklar: Seme genilii (ekil 1 B deki T) ksa, sfra yakn olmaldr. Seme aral, orijinal sinyalin spektrumunun maksimum frekans blmnn en az iki misline eit olmaldr (fs = 1/T). ki arttan ikincisi daha nemlidir. Belirli bir orijinal sinyalin doru iletilebilmesi iin minimum seme orann veya tersine fs orannda belirli bir sistem rneklemesi iin orijinal sinyalin maksimum iletilebilen frekans bileenini gsterir. Bu teoremin temsili ar matematiksel hesaplamalar ierir ve bu klavuzun kapsam dndadr. Ancak aadaki paragrafta anlalr bir anlatm verilmektedir.
27
SAYISAL HABERLEME
Alper
28
SAYISAL HABERLEME
Alper
Nyquist Oran
nceki paragraftaki durumu salayan seme frekans, bu konu zerinde alm olan bir baka matematikinin onuruna, Nyquist'in oran ad verilmitir. Bunu anlamak iin, seme frekans fs 'i yavaa drdmz hayal ettiimiz, ekil 2B'ye baknz. A ve B 'nin karlat bir noktaya ulalacaktr. Daha ileriye gtrlerek, spektrumun iki ksm, stste gelecek ve karacaktr. Bu sinyalin yeniden inas bu noktadan sonra mmkn deildir. A ve B 'nin karlat yer bir limit durumudur, yani FM = fs - FM veya fs = 2fm olduu zaman.
Aliasing
Yukardaki paragraftaki belirlemeler dorultusunda, seme sisteminden iletilmesi gereken sinyallerin bant-snrl olmas gerektii anlalmaktadr. Bir sinyalin, FMin stndeki frekans bileeni (bak. ekil 2A) kk ve bilgi aktarmak iin o kadar nemli deilse, bu sinyal band snrl olarak bilinir. Bu koul rnekleme durumlar iin geerli deildir nk FMin stndeki herhangi bir frekans bileeni ister istemez tayfl paralarn birbirleri zerine geme etkisi yaratr. Yeniden yaplma esnasnda, orijinal olarak nominal mesaj bandnn dnda olan frekans ktlar da daha dk frekanslar olarak belirirler. Aa doru olan bu frekans dnm olay, bir frekans paras yetersiz rneklenmi olduu zaman meydana gelir, yani eer FM < 2fm ise , ve buna aliasing ismi verilir. Aliasing etkisi, ideal olmayan yeniden oluturucu filtrelerce gnderilen parazit frekanslardan,.daha ciddidir, nk bu ekilde gnderilen frekanslar mesaj bandnn dna debilirler ama alias olmu paralar mesaj bandnn iine debilirler. Aliasing, mesajn rneklemeden nce mmkn olduu kadar filtrelenmesi ve ,eer gerekiyorsa, rneklemenin nominal Nyquist oranndan daha byk oranda yaplmasyla gerekleir. Aliasing olayyla ilgili olarak, rnekleme sistemlerindeki bozukluklarn bir dier nedeni de Shannon'un teoremininin ilk koulunun pratikte tamamen salanamamasndandr; nk gerek sistemler ksa fakat sfr olmayan, sreli rnekleme pulslar ile alr. Bu, rneklenmi sinyalin tayfnn ekil 2B'deki idealinkinden daha farkl olmas demektir. ounlukla tayf genliklerinin an ekilli erisinde "kuyruklar" belirir. (Eer bunu anlamak istiyorsanz, teori ders kitabndaki deiik genilikteki kare dalga dizi pulslarn Fourier tayfn yeniden gzden geirin). Kuyruklar stste gelecek ve yeniden yapmda, aliasing'e benzeyen bir ilemle, ok fazla "arpma" bileenleri oluturacaktr. Baka bir deyile, rnekleme iin kullanlan karedalgalar, gereksiz dk-frekans terimler reten, numune sinyalle karan harmonikler ierir. Bu yn, B4310A eiticisinde incelenecektir.
29
SAYISAL HABERLEME
Alper
Ancak, ilgileneceimiz 3 tip; puls-genlik modlasyonu (PAM), puls-genilik modlasyonu (PWM) ve puls-pozisyon modlasyonu (PPM) olara isimlendirilmektedir. PWM ve PPM ayn zamanda puls-zaman modlasyonu bal altnda da incelenir. ekil 3, tipik bir mesaj ve ilgili puls-modle olmu dalga ekillerini gstermektedir Anlalr olmas iin, pulslar dikdrtgen eklinde gsterilmi ve puls sresi olduka abartlmtr. Dahas, seme anlarndan nce puls retilemeyeceinden, asl modle dalgalar, mesajla karlatrldnda zaman olarak biraz gecikecektir. ekilde de gsterildii gibi, modle puls parametresi - genlik, sre, ve uygun durum numune deerlerle direk orantl olarak deiecektir. Ancak, PAM ve PWM 'de 0'a ei numune deerleri , genellikle sfrdan farkl genlik veya sre ile belirtilir. Bu uygulama puls 'kaybolmasn" nlemek ve sabit bir pulsda kalmay salamak iindir. kincisi zaman-blm katalamada senkronizasyon amalar asndan nemlidir.
Puls-genlik modlasyonu
PAM 'daki dalga ekli, en st genlikleri, mesajn anlk rnek deerleriyle orantl, tek ve ift kutuplu pulslardan oluur. PAM sinyali genellikle, analog sinyalleri ift kodlara (binary codes) deitirecek, puls-modle olmu A/D dntrcsne giri olarak kullanlr. Tayc dalgann , PAM ve Lineer Genlik Modlasyonlar arasnda belli paralelle izilebilir: her iki durumda da sinyalin genlii tarafndan mesaj ierii dntrlr. PAN da aslnda AM 'deki iletim zayfl, deformasyon ve grlt gibi parazit dezavantajlarndan etkilenmektedir. PAM sinyalinin tekrar elde edilmesi: PAM sinyali telefon hatlar zerinden tand zaman, alc ucundaki basit bir dk-geirici filtre, puls-oran frekansn saptracak ve mesaj sinyalinin doruluunu yenilemek iin, pulslar arasndaki alan yeterli lde . doldurulacaktr. PAM sinyali, radyo iletimi iin, yksek bir tayc frekans direk modlE etmek amacyla kullanld zaman, alcdaki AM dedektr puls frekansn ortadan kaldrmak iin dkgeirici filtre gibi davranacaktr. Yine, hibir doruluu kaybedilmez Tekrar elde edilme ileminde gzlemlenecek tek n uyar; dk geirici filtrenin tm temel bant frekans deerlerine, dz bir frekans cevabn ve puls oran frekansnda yeterli zayflatma salamasdr.
Puls-genilik modlasyonu
PWM 'de, orijinal) sinyalin her rneinin genlii, ilgili pulsun srekliliine ifrelenmitir Puls, iletim bozukluklarna (zayflama ve parazit) kar korunakl bir parametre olarak PWM PAM zerinden alla gelmi AM 'in yerine getirdii avantajlardan dolay, Analog FM'de olduu gibi daha yararldr. ekil 4, PWM modlatrnn temel ilemlerini gstermektedir.
30
SAYISAL HABERLEME
Alper
PWM 'in tekrar elde edilmesi: PWM sinyali hedefine telefon hatlar yoluyla ulat zaman, orijinal sinyali zmede basit bir entegratr (dk geirici filtre) kullanlr. Filtre kondansatrndeki yk, PWM dalgasnn herhangi bir devrindeki ortalama voltaj, olacaktr. Puls genilii byk olduu zaman, farzedelim ki bir devir zamannn %95'i kondansatr voltaj yk, en yksek tayc voltajn yaklak %95'i olacaktr. Puls genilii kk olduu zaman, farzedelim ki bir devir zamann %5'i , kondansatrdeki voltaj yk, en yksek tayc voltajnn yaklak %5'i olacaktr. Elde edilen k voltaj, genlik olarak PWM dalgasndaki pulslarn geniliine orantl olarak deiir. PWM dalgas, anten-yayml sinyal yoluyla hedefine ulatnda, 'nce bir diod redresr tarafndan fark edilip ve sonra entegratrden (dk geirici filtre) geirilen, tam tayc, bir ift-yan bant sinyalidir. Her AM radyo alcsnda bulunan dedektr, bu ie uygundur. Bu da, normal AM radyo alcsnda bulunan dedektrn, PWM (ifte modle olmu) AM- iletimli sinyali, daha fazla devre deiiklikleri gerekmeden zecei anlamna gelir.
31
SAYISAL HABERLEME
Alper
32
SAYISAL HABERLEME
Alper
Puls-pozisyon modlasyonu
PPM 'de orijinal sinyalin her rneindeki genlik, daha nce belirlenmi puls pozisyonuna deitirilir. PPM sistemlerinde, analog sinyal ilk olarak PWM sinyaline deitirilir ve sonra PWM sinyali puls pozisyon modleli sinyale dntrlr. leticideki bu ifte modlasyon gereksiz gibi grnebilir, ancak parazite kar korunmada ilerleme kaydetmesi bu abaya deer. Orijinal PWM sinyalinin neden kullanlmad, modlasyon ekli (PAM, PWM ve PPM) iin, alcnn yksek parazit durumlarnda hatalar karlatrldnda aklk kazanacaktr. PPM iletimi, hatalar ortaya karabilecek parazitleri nlemede dier iki sistemden daha iyidir. Bu da en byk avantajdr. En byk dezavantajysa daha kark bir devreye sahip oluu ve pahalya mal olmasdr. ekil 5 'teki PWM sinyali, bir ters eviriciye giri sinyali olarak kullanlacak; ardndan negatif pulslar bastran bir blok ve kalan ekillendirip iletecek bir dieri takip edecektir. PPM iletiminin tekrar elde edilebilmesi: Alcda, flipflop 'u (ift stabil multivibratr) harekete geirmek iin, PPM giri sinyalinden bir sabit frekans pulsu oluturulur. PPM sinyali, ayn zamanda flip-flop 'un kapanmas iin RESET terminaline uyarlanr. Bu, basit bir dk geirici filtre (voltaj ortalaycs) tarafndan demodle olabilen bir PWM sinyalini yeniden yaratr.
33
SAYISAL HABERLEME
Alper
34
SAYISAL HABERLEME
Alper
Saat puls jeneratr k 8 kHz 'de %25 grev devir kare dalgadr ve bir elektronik analog anahtar olan Q1'de kap olarak kullanlr. Ayn kap pulsu 90 derece (bir eyrek devir) geciktirilir ve Q2 anahtarnda kap olarak kullanlr. Daha sonra, Q3' altrmak iin, bir baka 90 derece (toplam 180 derece) daha geciktirilir ve Q4'n de kaplar eyrek devir gecikmeden sonra alr. Her amplifikatrn sadece zamann %25'inde altn aklnzda bulundurun. Drt PAM sinyali, ekil 7'de zaman paylaml voltajlarn toplamlarna karlk gelen k dalga yapsna sahip, toplayc amplifikatrde lineer olarak toplanr. k bazbant frekans, 300 Hz ile 3 kHz aral art 8 X 4 = 32 kaplama sinyal frekans aralnda herhangi bir veya tm frekanslar ierir. TDM iletiminin tekrar salanmas: TEM sinyali, kablo a(Network) zerinden alcya aktarldnda, alcnn her zaman aralnda bilgiyi,
35
SAYISAL HABERLEME
Alper
gidecek kanala doru olarak nitelendirebilmesi iin ereveleme veya senkronizasyon bilgisi ile donatlmaldr. Gerekli bilgi ereve Senkronizasyon ve Zaman Birimi Senkronizasyonu tarafndan ierilmektedir. lki alcy her yeni ereve periyodunun balangcna dair bilgilendirir, ve ikincisi de erevedekiher yeni zaman birimi (kanal) hakknda bilgilendirir. lk sistemlerde bu bilgi, ereve Senkronizasyon Bilgisini (Birleik-kanal sinyalleme) tamak iin bir ses kanaln bu i iin boaltarak tanmtr; dier sistemde ise senkronizasyon bilgisi verinin iine yerletirilmitir (Kanal Kanal sinyalleme). ou modem sistemlerde, birok TDM gvdesi iin senkronizasyon bilgisi ve dier yardmc sinyaller, ayr bir iletim hattyla tanr. (Alla Gelmi Kanal sinyallemesi) Alc, modlatrde kullanlan gibi geciktirilmi kl senkronize kaplama osilatre sahiptir. Bizim rneimizde drt-kanall PAM 0 gvdesinde her kanal 900 lik bir faktrle geciktirilmi kaplama sinyaline sahipti. Kanal 1, kanal 1'in mesaj sinyalinin sisteme girdii zaman alan iletici gibi analog anahtara sahiptir. kinci, nc ve drdnc kanallar da mesaj sinyallerin gemesine izin vermek iin ilgili zamanda alrlar. Drt sinyalin herbiri bireysel devrelere ayrldktan sonra, dk geirici filtre (entegratr) pulslu bilgiyi, analog sinyal haline getirir.
36
SAYISAL HABERLEME
Alper
37
SAYISAL HABERLEME
Alper
38
SAYISAL HABERLEME
Alper
39
SAYISAL HABERLEME
Alper
Eer gerekirse, test sinyallerinin maksimum genlikleri ve lm osilatrnn frekans, eitim setinin iindeki titreimlerle ayarlanabilir. Giri Amplifikatr/Genlii ve Frekans Snrlayclar Bu blok, seviye adaptasyonu ve katlaycnn d evreyle balantsn salar. Buna ek olarak, amplifikatrler sonraki ksmlar fazla yklemelerden korumak iin genilik snrlamas (doruklar keserek) salarlar. Ayn zamanda, konuma aralnda band kstlamas temin edilmitir (yaklak 300 ils 3000 Hz arasnda), bu da bu dokmann birinci ksmndaki "Aliasing" paragrafnda anlatlanlara baldr. st frekans kesiminin tek kutupla, dk geirim filtrelemeyle(rencinin Aliasing ola test edip alabilmesi iin yeterli yksek frekans brakr) olduuna dikkat edin. Zamanlama Jeneratr Bu blok, ortak bir kaynaktan balyarak, eitim setinin iletici blmn altrmak gereken zamanlama sinyallerini temin eder. Bu sinyaller unlardr: T1 , T2, T3, T4 : kare dalgalar, i periyodu %25, herbiri bir ncekinden 90 gecikmeli olarak deiirler (1 . ksmn "Zaman Blm Katlama" paragrafna bakn) Bu nedenle 4 sinyalin her biri 4 sinyal giriinin (CH1'den CH4'e kadar) PAM(zar blm katlamas) katlamas iin olan analog anahtarlar harekete geirmek amacyla sra ile aktif olarak dar puls halinde belirir. ereve Senkronizasyonu ve CH senkronizasyonu : bu sinyaller alcnn verici ile senkronize olmas iindir; bylece ,her kanal kna vericinin ilgili giriinden alnan sinyali yklemek iin, alcnn TDM sinyalini doru bir ekilde amas (de-multiplex) salanr. PWM ve PAM iin retilen testere dii sinyali bu klavuzun 1. Blmnde prensipleri takip eden aklanmaktadr. Bu sistem bir TDM sisteminin 4 kanall eitim modeli ve her kanaln bir ses frekans band geii (300 den 3 KHz 'ye kadar) olduundan, her kanaln nominal rnekleme oran 8 KHz tir (1 . Blmdeki Shannon'un teoreminde belirtilen artlara bakn), ve bu nedenle TDM operasyonunun nominal zamanlamas 4 kanal x 8 KHz = 32 KHz dir. leticinin ana osilatr, rencilerin iletim kalitesinin rnekleme oranyla ne gibi bir ilikisi olduunu aratrabilmeleri iin yaklak 20 ile 40 KHz arasnda deiebilir durumda yaplmtr.
40
SAYISAL HABERLEME
Alper
Analog Multiplexer Bu esas olarak 4 analog anahtar, tamamlayc P-kanal ve N-kanal mos transistrlerinden yaplm kat-durumlu cihazlardan olumu bir pakettir. Bu cihazlar devre mhendisine 3-terminalli "siyah kutu" halinde grnrler. ki terminal ift ynl sinyal giri/kdr (veya k/giriidir), nc terminal ise kontrol pinidir bu pindeki yksek seviye, sinyalin gemesi iin anahtar zerindeki ilemi (kapatma) beli Bunlar ok hzl cihazlar olup maksimum ak/kapal ilem hzlar 10 MHz aralndadr T1 den T4'e kadar olan 4 zamanlama sinyali, her kanala bir tane olmak zere, 4 Analog anahtar sra ile harekete geirir. Ortak kta oluan sinyal, CH1 den CH4'e kadar olan 4 giriin zaman-katlamal (time-multiplexed) dalga eklidir. PWM Jeneratr Bu blok esas olarak bir karlatrma devresi (komparatr) iermektedir. "Tayc" testere dii bir girie uyarlanrken PWM TDM sinyali de bir dier girie uyarlanmaktadr. Karlatrc her PAM rneini "dilimler" ve her rnek iin bir puls retir. Bu pulslarn genilikleri PAM dan PWM 'ye evrilen rneklerin genlik seviyeleri ile orantldr. Bu devrenin ilemi bu klavuzun 1. blmnde anlatlan PWM prensiplerinde kullanlan devrenin aynsdr, tek fark bu devrede eit yukar/aa eimleri olan bir testere dii kullanlmasdr; polarizasyon ve bunun gibi dier detaylar kavramsal olarak pek nemli deillerdir. PWM 'den PPM 'e evirici Bu blok, eitim setinin n yznde tek bir kutu halinde gsterilmektedir, bu klavuzun 1. blmndeki ilgili paragrafta anlatlmtr. Her PWM pulsunun n kesici ucunda dar pulslar retilmektedir, bu yzden uygun bir zaman aralnda pulsun pozisyonu orijinal analog sinyalinin genliine baldr. RX Zamanlama Jeneratr Bu blok iletici tarafndan verilen senkronizasyon(sync) bilgisini alr ve ileme sokar. CH senkronizasyon sinyalinin nden gelen blmnn, TDM sinyalinin her zaman aralnn balangcn belirten bir puls olduunu hatrlatalm. te yandan, ereve senkronizasyonunun nden gelen blm her yeni TDM erevesinin balangcn belirtir. Bu hemen hemen 1. Kanaln zamanlama pulsu olan T1 ile ayn anda meydana gelir, bu da her TDM devresinde ilk iletilendir. Analog Demultiplexerlar Bu blok uygun katlayc(multiplexer) birimi olarak ilem grr ve girileri birbirlerine balanm olan 4 analog anahtardan olumaktadr. Anahtarlarn kontrol girileri, alnan TDM sinyali ile balantl olarak sra ile harekete
41
SAYISAL HABERLEME
Alper
geirilir. Bu durumda alnan katlama(multiplex) sinyalinin her rneinin doru ka gnderilmesi salanr. k Amplifikatrleri ve Filitreleri Bunlar, tamamlayc olup ardndan orijinal kanal sinyalinin ekillerini yeniden oluturan dk-geirimli aktif filitreler gelir. X PAM Kprs Bu TX PAM olarak adlandrlr ve PAM ileticisi tarafndan verilen TDM PAM sinyali iin bir alc terminalidir. PAM zerinde alrken bu kpr devresinin k, bir dahaki ilem iin analog demultiplexer 'a balanmaldr. RX PWM Kprs Bu, TX PWM k zerindeki iletici tarafndan verilen TDM PWM sinyalinin alnd terminaldir. PWM 'nin PAM 'ye evrilmesi ayarlanabilir akm kaynayla salanr. Bu kaynak, PWM sinyalinin aktif olduu her zaman kesimi iin devre kesiminde alr. Bu sinyal, uygun ma kablosu ile demultiplexer 'e verilmesi gereken yeniden yklenmi PAM- TDM sinyali olarak belirir. RX PPM Kprs Burada, alnan PPM sinyali ilk olarak PWM 'ye dntrlr ve bu da stte grld zere PAM 'ye dntrlr. PPM 'den PWM 'ye dntrlme u ekilde yaplr : Her PPM pulsu bir ters yz harekete geirir, bu da daha sonra takip eden zaman, aralnn balangcnda yeniden ayarlanr. Meydana gelen dalga ekli ( ters yzn Q sinyali), grev devresi PPM pulsuna bal olan bir kare dalgadr, yani bir PWM TDM sinyali. Daha sonraki ilemler PWM 'deki gibidir.
42
SAYISAL HABERLEME
Alper
DENEYLER
NO. 1- PAM lemi
ekil 10, PAM ilemi iin eitim seti zerinde yaplacak olan balantlar gstermektedir 1 ) letim Zamanlamalar: Osiloskobun 1 . Kanalnda FR Senkronizasyonu devaml grntlenirken, iki ynl osiloskopta T1 , T2, T3, T4 FR SYNC ve CH SYNC deki dalga ekillerini grntleyin. Ayn Y1 zerinde tetikleyin. Her sinyalin dalga eklini inceleyin, ln ve kaydedin ve aralarndaki zamanlama ilikisini tartn. 2) 4-ton jeneratrleri: osiloskobun Y1'i zerinde F1'i sabit bir ekilde grntleyin. Y1i harekete geirin. F1'de olan Y2 balant kn F4'e tayn, seviye kontrollerini gzden geirin ve frekanslar ln. 4 test sinyalinin sabit faz ilikisini gsteren grntnn sabitliini inceleyin. 3) Giri amplifikatrleri: harici sins dalga jeneratr yolu ile 1 . Kanal giriine (eitim seti zerinde CH1 olarak gsterilmitir) 1 KHz lik bir ton uyarlayn. Osiloskop balant k 1'i bu sinyal zerine yerletirin ve balant k 2'yi de giri amplifikatrnn uygun olan kna yerletirin. Uyarlanan sinyalin seviyesini kesinti olmaya balayan (genlik snrlamalar) noktaya kadar ykseltin. Seviyeyi dayanlabilir bir deere yeniden ayarlayn, sonra giri amplifikatrnn band snrlayc zelliklerini kefetmek iin ton jeneratrnn frekans kontroln tayn. 4) Panelin zerindeki F1 test sinyalini sadece CH1'e uyarlayn (gelitirilmi ses azalmalar iin CH2, CH3, CH4 girilerini eer isterseniz topraklayabilirsiniz). Y1'in ve osiloskopun tetii ereve Senkronizasyonu zerindeyken harekete gemesi ile tm test terminalleri zerindeki sinyalleri osiloskopun balant k 2 ile inceleyin, her incelenen dalga ekillerinin aklamasn yapn ve her ynyle kaydedin. TX frekans kontroln deitirirken dalga ekillerinin deimelerini inceleyin ve kaydedin. Alcnn CH1 kndaki yeniden ina edilmi sinyalin kalitesini inceleyin 5) F4' (2720 Hz nominalde) test girii olarak yerletirerek ve TX saat frekans dmesini altrrken yeniden ina edilmi sinyali inceleyerek aliasing fenominasn inceleyin Bu testi F4 yerine F1'i girii olarak kullanarak tekrarlayn. Aliasing bu frekansta dikkate alnmayacak kadar azdr. Nedenini aklayn.
43
SAYISAL HABERLEME
Alper
NO.2-PWM LEM
ekil 11, eitim setinin PWM-TDM modunda almas iin gereken balantlar gstermektedir.
44
SAYISAL HABERLEME
Alper
45
SAYISAL HABERLEME
Alper
1) lk olarak CH1 deki sinyali uyarlayn ve sonra CH1 giriinden (TX taraf) CH1 kna (RX taraf) kadar olan iletim yolu zerindeki eitli dalga ekillerini kontrol edin. 2) Osiloskopun Y2sinde (Y1 ve osiloskop tetii her zaman "ereve Senkronizasyonunda" sabit bir referans iin) TX PWM dalga eklini grntlerken, bir taraftan da TX frekans kontrolnn etkilerini inceleyin ve ayn zamanda test sinyalinin genlik kontroln deiik deerlere kaydrn. Gzlemlerinizi kaydedin, zellikle sinyallerin zamanlamalarn. 3) Eim kontrolnn deiik deerlerinde PWM den PAM ye yeniden evrilmesini inceleyin. Bunu yaparken ayn zamanda CH1 deki k sinyalinin seviyesini kontrol edin. 4) Aliasingdaki PWM durumunu, PAM durumundaki ayn prosedr ile inceleyin. 5) Alcdaki senkronizasyon kaybolmasnn etkilerini aadaki biimde aln: F1'i sadece CH1'e (CH2, CH3, CH4 girileri topraklama iin ak veya kapal) uyarlayn. Osiloskopun Y1 inde harici tetik FR Senkronizesinin zerinde olmakla birlikte TX PWM sinyalini grntleyin. Osiloskopun Y2 sinde alcnn CH1 kn grntleyin. balantsn kesin. Alc, daha nceden ereve senkronizeli olduundan bir sre daha almaya devam eder (birka saniyeden onlarca saniyeye kadardr bu sre), fakat senkronizasyonu rastgele kaybedebilir: k izi CH1 kndan kaybolur ve senkronizasyon kaybndan dolay her ereve aral meydana geldiinde sra ile CH2, CH3, CH4, CH1 vs. de yeniden belirir. 6) Kanal senkronizasyon kaybnn etkilerini grmek iin yukardaki ilemlerin aynsn F1 ve F2 'yi CH1 ve 2 ka uyarlayn: alrken uygun marn balantsn kesin. k sinyali hemen deiecektir: daha nceden demultiplex olmu ve CH1 ve CH2 klarna verilmi olan sinyallerin her ikisi de sinyale irkin bir grnm vererek CH1'e ular..
46
SAYISAL HABERLEME
Alper
47
SAYISAL HABERLEME
Alper
48
SAYISAL HABERLEME
Alper
lk olarak F1'i CH1'e giri sinyali olarak yerletirerek ve zayflatma yolunu deiik mertebelere ayrrken alcnn CH1 kn ve ses kontrollerini (B4350'yi BB sesine ayarlayn, RF sesine deil) inceleyerek performans deneyin. PAM sistemi, teoriden de beklendii zere (bak blm 1 ), sesten kuvvetli bir biimde etkilenmi olarak belirir. PWM ve PPM, yeniden ina edilmi sinyalin aniden kaybolduu noktaya kadar zayflatmadan (ve ses/zayflatma ayarlamalarndan) etkilenmemi olarak belirir. Bu fenomoni FM analog sistemlerinde gelitirilmi olan ve bu duruma benzeyen "threshold etkisini" renciye hatrlatmaldr.
49
SAYISAL HABERLEME
Alper
50
SAYISAL HABERLEME
Alper
ki temel puls modlasyon eidi vardr: puls modlasyonu, puls genilii, veya puls pozisyonu gibi analog olanlardr-ki linear modlasyona bir bakmdan benzemektedir; ve ikincisi de digital veya kodlanm pulslardr, bunlarn hi bir CW eiti yoktur. B43 eitim setleri iinde B4310A paneli, ilk eit olan analoglarla ilgilenirken dier paneller B4310B (PCM) ve 84330 (Delta Modlasyonu), belirli tip puls kodlanm modlasyonlarla ilgilenmektedirler. Her iki tip pulslu iletim iin de ana ilem, mesaj dalga ekillerinden meydana gelmi rnek deerlerdir. Biz de tekrarmz bu noktadan balayarak yapacaz.
rnekleme
ekil 1 A daki basit devreyi gz nne aln. Anahtar, belirli aralklarla rnekleme Oran olan fs deki iki kontak arasnda deimektedir. ki baarl rnekleme pulsu arasndaki zaman aralna rnekleme Sresi Ts = 1 / fs denmektedir. Kontan ak pozisyonda kalma sresinin uzunluu T ile belirtilmitir. ekil 1 B, sonuta meydana gelen dalga eklini gstermektedir: orijinal dalga yaps, anahtarn ilem orannda "kesik kesik" belirir, fakat hala znde "tannabilir" durumdadr. Biz ileride orijinal sinyalinin bilgi ieriinin kaybolmama koullarn aratracaz.
Shannon'un Teorisi
C. E. Shannon, Bilgi Teorisinin babasdr. Ondan sonraki teoreme rnekleme Teoremi ismi verilmitir ve bu teorem, rnekleme ileminden geen bir sinyalin orijinal bilgi ieriklerinin korunmas konusunda ksaca iki nemli koul belirtmektedir: rnekleme genilii (ekil 1 B deki T) ksa olmaldr; nerdeyse sfra yakn.olmaldr.
51
SAYISAL HABERLEME
Alper
rnekleme aral yle olmaldr ki, rnekleme frekans (fs = 1/T) en azndan orijinal sinyalin tayfndaki maksimum frekans bileiinin iki katna eit olmaldr. Bu koullardan ikincisi en nemli olandr. Bu koul, verilen orijinal bir sinyalin minimum rnekleme orann doru bir ekilde iletilmeye, veya tam aksine, fs orannda bir sistem rneklemesi verilmi ise orijinal sinyal iin maksimum iletilebilir frekans bileiklerini belirtir. Bu teoremin ileme konulmas yksek matematik ierir ve bu klavuzun alan dnda kalr. Fakat bu teoremin aklanmas aadaki pararafta yaplacaktr.
52
SAYISAL HABERLEME
Alper
53
SAYISAL HABERLEME
Alper
54
SAYISAL HABERLEME
Alper
DM 'de ift deikenli numarann uzunluu, tek bir bit uzunluunda olan kelime kadardr ve modlasyon algoritmas aadaki gibidir: her rnekleme zamannda, eer rnein genlii bir nceki rnein genliini geiyorsa "1" numaras iletilir, yoksa "0" iletilir. DPCM de her rnek bir nceki ile eletirilir ve genliklerdeki farkllklar ift deikenli numaralara kodlanp (yine normalde 8-bitli bir numara) alcya gnderilir.
SAYISAL HABERLEME
Alper
56
SAYISAL HABERLEME
Alper
Quantumlama ve Kodlama
PM oluturma elemanlar ekil 4A'da gsterilmitir. Daimi sinyal ilk olarak dk gei ile filitrelenir (neden?) ve rneklenir. rnek deerler sonra bir st rakama tamamlanr veya daha nceden belirlenmi olan bir deere doru quantumlanr. En son olarak da bir ifreleyici quantumlanm olan rnekleri doru DJTAL KODLU KELMELERE dntrr; her rnek iin bir kod kelimesi, ve bunlara karlk gelen anaband PM sinyalini, bir dijital dalga formu halinde retir. ekil 4A'da gsterilen tm ilem ANALOGDAN DJTALE EVR ismini alr. ekil 4B tm ilemi grafik formda zetlemektedir. Her rnek iin bir ka rakam gerektiinden dolay, PCM band genilii mesaj band geniliinden daha byk grnr.
57
SAYISAL HABERLEME
Alper
58
SAYISAL HABERLEME
Alper
59
SAYISAL HABERLEME
Alper
60
SAYISAL HABERLEME
Alper
61
SAYISAL HABERLEME
Alper
62
SAYISAL HABERLEME
Alper
Sins dalgalar, alt blmler tarafndan genel bir kare dalga kaynandan elde edilirler; bunun nedeni ise 2720, 1380, 760, 3340 Hz de (nominal deerleri) kare dalga elde etmektir. Bundan sonra kare dalgalar, sins dalga elde etmek iin dk seviyede filtreden geirilirler. Bu ilemin avantaj eitim seti ile allrken belli olur: 4 test sinyalinin birbirleriyle sabit aralklarda duraklama ilikileri vardr; ve bu da dalga yaplarnn osiloskopta dzgn ve sabit grnmelerini salar. Birbirleri ile ilikisi olmayan 4 sinyalin kullanm sinyallerin kolay bir ekilde gzlemlenmesini zorlatrr. Eer ihtiya varsa, hem ana osilatrn frekans, hem de test sinyallerinin maksimum genlii, eitim setinin iindeki cihaz tarafndan ayarlanabilir. Giri Amplifikatr/Genlii ve Frekans Snrlayclar Bu blok, multiplexer 'in d evreye seviye adaptasyonunu ve balantsn temin eder. Bunun yan sra, amplifikatrler sonraki ksmlarn fazla yklenmesine kar genlik kstlamas (doruklar keserek) temin eder. Ayn zamanda, konuma aralnda band snrlamas temin eder (yaklak 300'den 3000 Hz 'ye kadar). Bu durum, bu klavuzun birinci blmnde "Aliasing" isimli pararafta anlatlanlar ile balantldr. st frekansn kesilmesi tek kutuplu, dk filtre seviyesi tarafndan yaplr; bylece geriye, yksek frekansl paralar rencilerin Aliasing kavramn incelemeleri ve aratrmalar iin braklmaktadr. A/D eviricileri Her kanal iin bir evirici temin edilmitir. Bu cihazlar monolitik biimde entegre olmu cihazlardr. Bu cihazlar 0 ile +5 V aralndaki analog girilerine 0 ile 255 arasnda deien 8 bitli dijital kod temin ederler. evirme lineerdir (cihazlarn retim kesinlilii iinde olmak kaydyla), bylece quantumlama basama 5V/256=19.5 mV 'ye tekabl eder. A/D eviricileri, saniyede 40 K evirme ilemi yapabilen hzl cihazlardr, ve bunlarn blok emalar ekil 8 de gsterilmektedir. Bunlar "serbest alma" modunda alrlar; yani giri sinyali zerinde daimi evirim yaparlar ve kta uygun olan kodu temin ederler (belli bir "eviri gecikmesi" vardr). Dijital Multiplexer Bu fonksiyonel blok (bak ekil 9) zamanlama jeneratrnden alnan komutlar zerine, A/D eviricisinin klarndan (birer birer) Paralel'den Seri'ye olan eviricinin girilerinin yolunu daireler halinde aar. Aslnda bu blok fiziksel olarak A/D evirici bloundan ayrt -edilemez, nk dzeyleme (multiplexing), A/D eviricisinin ktlarnn seri halinde elde edilmesi demektir. Tm k portlar (her biri 8 bit) paralel olarak balanmtr ve P/S eviricisinin giri portuna kna giderler. Paralel' den Seri'ye evirim Bu "Paralel ieri/Seri dar" eidinin bir Deiim Kaydedicisidir. P/S eviricisi zamanlama jeneratrnden iki sinyal alr: bir tanesi multiplexerdan verilen sekizlinin (bir adet 8 bitli) PARALEL GRN salamak iin' her zaman aralnn balangcnda beliren ksa bir pulstur.
63
SAYISAL HABERLEME
Alper
64
SAYISAL HABERLEME
Alper
65
SAYISAL HABERLEME
Alper
kinci sinyal, alnan sekizliyi seri halinde deitirmesi iin bir zaman kesiminin zaman aralna eit aralklarla yerletirilmi olan bir dizi 8 pulsdan olumaktadr. Btn bitler yerlerini aldktan sonra bir sonraki zaman blm balar: yeni bir Paralel Giri A/D eviricisinden alnan bir sekizlinin ban eker ve bu byle devam eder. Seri bit sralamasnda En nemli Bit ilk k olandr. Bir sonraki basamak tampon ykseltmesi veya hat ykseltmesidir, ancak blok emasnda gsterilmemitir. TX Zamanlama Jeneratr gerekli olan tm zamanlama sinyallerini temin eder. Bu sinyaller unlardr: T1, T2, T3, T4 : kare dalgalar, devir sreleri %25, her biri bir ncekinden 90 faz gecikmeli olarak deiirler (1 . ksma bakn, paragraf "Zaman Blm Multiplexing"). 4 sinyalin her biri dijital Multiplexerin ilemlerini kontrol etmek iin sra ile harekete geen dar pulslar halinde belirirler. at Senkronizasyonu ve Bit Senkronizasyonu : bu sinyaller iletici ierisinde alcnn senkronize olmasn salarlar, bylece ileticinin uygun giriinde alnan sinyali her kanal kna yeniden vermesi iin alcnn TDM sinyalini doru bir ekilde de- multiplex yapmasn salarlar. Bu sistem TDM sisteminin 4 kanall eitim modeli olduundan ve her kanaln ses frekansn geiren bant (300 den 3 KHz ye kadar) olduundan, her kanaln normal rnekleme oran 8 KHz dir (Birinci ksmdaki Shannon 's teorisine bakn), ve bunun iin TDM ileminin nominal zamanlamas 4 kanal X 8 KHz = 32 KHz dir. rencinin iletim kalitesinin rnekleme oranna olan ilikisini aratrmas iin ileticinin ana osilatr yaklak olarak 20 ile 40 KHz aralnda deiken hale getirilebilir. RX Zamanlama Jeneratr Bu blok, iletici tarafndan verilen senkronize bilgiyi alr ve ileme sokar. BIT Senkronize sinyalinin nde gelen kenarnn, iletici tarafndan verilen her seri bit'in balangcn iaretleyen bir puls olduunu unutmayalm. ereve Senkronizasyonu ise nde gelen kenar, her yeni TDM atsnn balangcn belirten bir pulstur. Bu puls neredeyse Kanal 1'in zamanlama pulsu olan T1'e tekabl eder. Bu zamanlama pulsu da her TDM dngsnde ilk olarak iletilendir. Bunun iin bir atda 8 bit X 4 kanal = 32 bit vardr. Seriden Paralele evirim Bu blok, ileticinin P/S eviricisinin yapt ilemin tam tersini yapan bir dier Deiim Kaydedicisidir. S/P eviricisi, RX zamanlama jeneratrnn vermi olduu zamanlamalar zerine SER ER/PARALEL DIARI tarznda alr. RX PCM terminalinden gelen her yeni bit seri biimde deitirilir. 8 bitten oluan bir grup (4 analog giri mesajlarnn birine tekabl eden) hazr olduu zaman, PARALEL DIARI komutu yeni paralel sekizlisinin D/A eviricisine verilmesini salar ve dng baka bir sekizli iin yeniden tekrarlanr. Akca, RX jeneratrnden alnan zamanlamalarn doru olmas ilemlerin de doru yaplmas ve ileticiye mkemmel bir ekilde iletilmesi demektir.
66
SAYISAL HABERLEME
Alper
67
SAYISAL HABERLEME
Alper
letilen ve alnan at arasnda bir bitin kaymasnn ne demek olduunu tahmin edin: bu durumda sekizliden bir bit kaybolur, arka veya n pozisyona kaym olur, ve bir bit de bir nceki, veya bir sonraki sekizliye eklenmi olur. Bu durumda da, rnekler tannmaz bir ekil alrlar. D/A eviricisi Bu yine monolitik IC tabanl bir devre bloudur. Bunun grevi girdi sekizlilerini hzl bir biimde 256 mmkn kt analog seviyelerinden birine evirmesidir. Analog Demultiplexer Bu ksm, tam durum anahtarlar olan, RX zamanlama jeneratrnden alnan komut zerine sra ile alan 4 analog anahtar ierir. Rx'den alnan komut rnekleri uygun k amplifikatrlerine ve filtrelere gnderir. k Amplifikatrleri ve Flitreleri Bunlar orijinal kanal sinyalinin yapsn yeniden ina eden, dk gei seviyeli flitrelerden nce gelen entegratr grevini yaparlar.
DENEYLER
DENEY No. 1 - ETM SETNN ALIMA EKL
ekil 11, eitim setinde yaplan balantlar gsterir. letim zamanlamalar: iki yollu osilaskopta dalgayaplar T1, T2, T3, T4, FR SYNC ve CH SYNC grntlenir, osilaskopun birinci kanalnda ie BIT sync sabit bir ekilde belirir. Ayn Y1'de harekete geirin. Her sinyalin dalga yaplarn inceleyin, ln ve kaydedin ve birbirleri aralarndaki zamanlama ilikileriri tartn. 4 tonlu jeneratr: F1'i, osilaskopun Y1'inde grntleyin. Y1'i harekete geirin. F1 deki Y2 probunu f4'e tayn, seviye kontrollerini yapn ve frekanslar ln. 4 test sinyalinin sabit faz ilikisini gsteren resmin sabitliini inceleyin. Giri amplifikatrleri: harici sins dalga jeneratrleri yardmyla Kanal 1 giriine, (eitim seti zerinde CH1 olarak belirir) 1 KHzlik ton uyarlayn. Osiloskop probunu bu sinyalin zerine yerletirin, ve prob 2'yi de uygun giri amplifikatrnn kna yerle~irin. Kesilme (amplitd kstlanmas) olana kadar uyarlanan sinyalin seviyesini ykseltin. Seviyeyi yeniden, dayanlabilir bir deer iin ayarlayn, sonra ton jeneratrnn frekans kontroln giri amplifikatrnn bant kstlama zelliini kefetmek iin tayn. Sistemin iine yerletirilmi olan F1 sinyalini sadece CH1'e uyarlayn (daha az parazit duymak iin CH2, CH3, CH4 klarn etkisiz hale getirmek iin kapatabilirsiniz). Y1 ve osiloskopun tetii at Sync ile btn test terminalleri zerindeki sinyalleri Y2 ile inceleyin, sonra incelenen dalga yaplarnn her ynn aklayn ve kaydedin. Siz TX frekans kontroln altrrken, dalga yaplarnn nasl deitiklerini inceleyin ve kaydedin. Ayn zamanda, alcnn CH1 kndaki yeniden oluturulmu sinyalin kalitesini de inceleyin. 43 68
SAYISAL HABERLEME
Alper
F4' (nominal olarak 2720 Hz de) nam dier kavramn incelemek iin bir test girii yerine yerletirin ve TX saat frekans kumanda dmesini altrrken yeniden oluturulmu sinyali inceleyin. Bu testi F4 yerine F1'i giri olarak alarak tekrarlayn. Bu frekans da nam dier (aliasing) dikkate alnmaz bir durumdadr. Nedenini aklayn. Alcda senkronizasyonun kaybolma etkilerini aadaki ekilde inceleyin: Sadece CH1'e F1 uyarlayn (CH2, CH3, CH4 girileri topraklama iin ak veya kapal). Osiloskopun Y1 inde, harici tetik FR Sync zerinde olmak kaydyla, alcnn CH Sync sinyalini grntleyin. Osiloskopun Y2sinde alcnn CH1 ktsn grntleyin. Sistem alr haldeyken, ileticiden alcya olan ereve Sync mar kablosunu karn. Alc bir sre daha almaya devam eder (alma sresi saniyenin bir ksmndan bir ka saniyeye kadar olabilir), fakat daha nceden atsenkronize olduundan, senkronizasyonu kaybeder ve CH1 k sinyali bunu takiben akllln kaybeder. Bu durumun ayns BT SYNC balants geici olarak kesildii zaman da meydana gelir.
69
SAYISAL HABERLEME
Alper
Gvenlik
843108, personel ve cihazn gvenliini ilgilendiren gerekli standartlar ile ina edilmitir. Modl, dk voltajl, dk g kayna tarafndan altrlr. Gerekli akm kstlamalar ve fazla yklemelerden korunmak iin 84190 g kaynan kullann. Modln giri ve klar renciler tarafndan, ksa devre ve yabanc potansiyaller gibi yanl kullanmlara kar korunmutur.
70
SAYISAL HABERLEME
Alper
71
SAYISAL HABERLEME
Alper
72
SAYISAL HABERLEME
Alper
B43 eitim setleri iinde 84310A paneli, ilk eit olan analoglarla ilgilenirken dier paneller 843108 (PCM) ve 84330 (Delta Modlasyonu), belirli tip puls kodlanm modlasyonlarla ilgilenmektedirler. Her iki tip pulslu iletim iin de ana ilem, mesaj dalga ekillerinden meydana gelmi rnek deerlerdir. Biz de tekrarmz bu noktadan balayarak yapacaz.
rnekleme
ekil 1 A daki basit devreyi gz nne aln. Anahtar, belirli aralklarla rnekleme Oran olan fs deki iki kontak arasnda deimektedir. ki baarl rnekleme pulsu arasndaki zaman aralna rnekleme Sresi Ts = 1 / fs denmektedir. Kontan ak pozisyonda kalma sresinin uzunluu T ile belirtilmitir. ekil 1 B, sonuta meydana gelen dalga eklini gstermektedir: orijinal dalga yaps, anahtarn ilem orannda "kesik kesik" belirir, fakat hala znde "tannabilir" durumdadr. Biz ileride orijinal sinyalinin bilgi ieriinin kaybolmama koullarn aratracaz.
Shannon'un Teorisi
C. E. Shannon, Bilgi Teorisinin babasdr. Ondan sonraki teorem'e rnekleme Teoremi ismi verilmitir ve bu teorem, rnekleme ileminden geen bir sinyalin orijinal bilgi ieriklerinin korunmas konus~nda ksaca iki nemli koul belirtmektedir: rnekleme genilii (ekil 1 B deki T) ksa olmaldr; nerdeyse sfra yakn olmaldr. rnekleme aral yle olmaldr ki, rnekleme frekans (fs = 1/T) en azndan orijinal sinyalin tayfndaki maksimum frekans bileiinin iki katna eit olmaldr.
73
SAYISAL HABERLEME
Alper
Bu koullardan ikincisi en nemli olandr. Bu koul, verilen orijinal bir sinyalin minimum rnekleme orann doru bir ekilde iletilmeye, veya tam aksine, fs orannda bir sistem rneklemesi verilmi ise orijinal sinyal iin maksimum iletilebilir frekans bileiklerini belirtir. Bu teoremin ileme konulmas yksek matematik ierir ve bu klavuzun alan dnda kalr. Fakat bu teoremin aklanmas aadaki pararafta yaplacaktr.
74
SAYISAL HABERLEME
Alper
75
SAYISAL HABERLEME
Alper
Aliasing
Yukardaki pararafta da tartld zere, bir rnekleme sistemi zerinden iletilecek olan sinyalin, band-snrl olmas arttr. Bir sinyalin fm'in stndeki (bak. ekil 2A) frekans ierii kk ve bilgi aktarabilmek iin o kadar nemli deilse, bu sinyal band snrl olarak bilinir. Bu koul, rnekleme durumlar iin geerli deildir; nk fm'in stndeki herhangi bir frekans ierii ister istemez tayfl paralarn birbirleri zerine geme etkisi yaratr. Yeniden yaplma esnasnda, orijinal olarak nominal mesaj bandnn dnda olan frekans ktlar da daha dk frekanslar olarak belirirler. Bu aa doru olan firekans evirim olay, bir frekans paras az miktarda rneklenmi olduu zaman meydana gelir, yani fm<2fm, ve bu duruma aliasing ismi verilir. Aliasing etkisi, ideal olmayan yeniden ina edici flitrelerce gnderilen taklit frekanslardan daha ciddidir, nk bu ekilde gnderilen frekanslar mesaj bandnn dna derler ama alias olmu paralar mesaj bandnn iine debilirler. rneklemeyi gndermeden nce mesaj elden geldii kadar filtrelenmelidir; ve eer gerekirse rnekleme nominal Nyquist oranndan daha fazla yaplmak kayd ile aliasing gerekleir. Aliasing olayyla ilgili olarak, rnekleme sistemlerindeki bozukluklarn dier bir nedeni de Shannon'un teoremininin ilk koulunun pratikte tamamen salanamamasdan dolaydr; nk gerek sistemler ksa fakat sfr olmayan bir dizi rnekleme pulslar ile alr. Bunun anlam, rneklenmi sinyalin tayfnn ekil 2B'deki idealden daha farkl olmasdr. zelde tayf genliklerinin orjinal an ekilli erisinin dnda "kuyruklar" belirir. (Eer bunu anlamanz gerekiyorsa, teorik ders kitabndaki deiik geniliklikteki kare dalga dizi pulslarn Fourier tayfn yeniden gzden geirin). Aliasing ilemine benzer bir prosedr ile, yeniden oluma srasnda kuyruklar st ste binerler ve gereksiz olan "salnm" paralar retilir. Bir baka deyile 76
SAYISAL HABERLEME
Alper
rneklemede kullanlan kare dalgalar, rneklenen sinyale karan harmonikler iermektedirler, bu da istenmeyen dk frekansl terimler meydana getirir. PCM'de orijinal mesajn her rneinin genlikleri ift deikenli bir numarayla kodlanr normalde bu numara 8 bittir, ve dier u taraftan alnp zlmesi iin bir dizi "0" ve 1 retilir. DM'de ift deikenli numarann uzunluu, tek bir bit uzunluunda olan kelime kadardr ve modlasyon algoritmas aadaki gibidir: her rnekleme zamannda, eer rnein genlii bir nceki rnein genliini geiyorsa "1" numaras iletilir, yoksa "0" iletilir. DPCM de her rnek bir nceki ile eletirilir ve genliklerdeki farkllklar ift deikenli numaralara kodlanp (yine normalde 8-bitli bir numara) alcya gnderilir.
77
SAYISAL HABERLEME
Alper
parametreye sadece bir ka gizli deer verilmi olduunu farz edin; eer bu deerler arasndaki ayrm, parazitin verdii rahatszla kyasla daha byk ise, alcda kesin olarak hangi belirli deerin gnderildiini anlama ilemi kolaylar. Bunun iin tesadf parazitin etkisi hemen hemen yok edilebilir, bu da PCM'nin arkasndaki genel mantktr. Keskin genlik zellikleri ile ayn sonuca giden uzun ekimli PCM sistemleri yeniden retici tekrarlayclar ierirler; bylece herhangi bir analog iletim eitlerine gre daha fazla bir avantaj elde etmi olurlar. imdi u soru ortaya kyor; bir analog mesajn dijital formda nasl gsteririz? Bu sorunun cevab rnekleme, quantumlama ve kodlamada yatmaktadr.
78
SAYISAL HABERLEME
Alper
Quantumlama ve Kodlama
PM oluturma elemanlar ekil 4A'da gsterilmitir. Daimi sinyal ilk olarak dk gei ile filitrelenir (neden?) ve rneklenir. rnek deerler sonra bir st rakama tamamlanr veya daha nceden belirlenmi olan bir deere doru quantumlanr. En son olarak da bir ifreleyici quantumlanm olan rnekleri doru DJTAL KODLU KELMELERE dntrr; her rnek iin bir kod kelimesi, ve bunlara karlk gelen anaband PM sinyalini, bir dijital dalga formu halinde retir. ekil 4A'da gsterilen tm ilem ANALOG 'dan DJTAL 'e EVR ismini alr. ekil 48 tm ilemi grafik formda zetlemektedir. Her rnek iin bir ka rakam gerektiinden dolay, PCM band genilii mesaj band geniliinden daha byk grnr.
Delta Modlasyonu
DM, geleneksel PCM'den de te, her iki iletim ve alm ucunda bulunan terminal cihazlarnn salad kolaylk avantajlarn sunmaktadr. Bu gerek, bu metodun dier zellikleri ile beraber (sonradan da grlecei zere) bu teknie gsterilen ilginin nedenidir. PCM sistemlerinde her rneklenen deer bir seri ift deikenli rakamla kodlanr. Her ift deikenli puls kmesi, uygun quantumlanm rnek deerlerin incelenmesini salayacak derecede yeterli bilgi vermektedir. Bundan dolay sistemin hafzas yoktur. Delta modlasyonu ile gemi bilgilerin bilinmesi, kodlama tekniini ve meydana gelen sinyal formatn kolaylatrmada kullanlr. Sinyal ilk olarak kesik seviyelere quantumlanr, fakat orijinal fonksiyona basamak yaklamnda her basaman ebat sabit olarak korunur. Yani, quantumlanm olan sinyal her gei annda sadece bir quantumlama seviyesinde hareket edebilecek ekilde kstlanmtr. Bu basamaklarn yerleri rnekleme anna uyacak ekilde kontrol edilmektedirler. Bylece, her rnekleme noktasnda quantumlanan dalga ekli ya standart basamak ebatnda ykselmeli veya bu miktarda alalmaldr. Quantumlanan sinyal her rnekleme noktasnda mutlaka deimelidir. 79
SAYISAL HABERLEME
Alper
80
SAYISAL HABERLEME
Alper
Bu sinyalin sabit kalmasna izin verilmemektedir nk sabit kald takdirde ortaya olaslk kmaktadr, bu durumda da ift deikenli iletiim tekniklerinin kullanlmas reddedilmi olur. Bu quantumlama ileminin bir rnei ekil 6 da gsterilmitir. Quantumlama ilemi meydana geldikten sonra quantumlanm olan sinyalin iletimi ift deikenli iletiim durumuna gelmektedir. Sadece '1' ve '0' lar dizisi iletilir. 1 pozitif bir iletimi gsterirken 0 da negatif bir iletimi gsterir. ekil 6 rnei iin iletilen bit kmesi aadaki gibi olacaktr: 111110000111111100000 Bir Delta modlatr (kodlaycs) basamak jeneratr ve karlatrc kullanarak ina edilebilir. Her rnekleme annda jeneratr kts, giri dalga ekli ile kyaslanr. Eer girdi basamak fonksiyonundan byk ise pozitif bir basamak balatlr. Eer girdi basamaktan kk ise negatif bir basamak meydana gelir. ekil 7 modlatrn blok emasn gstermektedir. ekil 8, basamak jeneratr yerine entegratr kullanan bir dier DM modlatrnn blok emasn gstermektedir. Entegratr, yukar veya aa doru olan her basaman pozitif veya negatif girdi pulslarnn sonucu olan, orijinal mesajn basamaa benzer bir yaklan retir.
81
SAYISAL HABERLEME
Alper
Delta-modle olmu bir dalga ekli iin olan demodlatr sadece bir basamak jeneratrdr (veya entegratrdr). Eer 1 alnrsa, basamaklar pozitif bir biimde artar. Eer 0 alnrsa, basamak negatif bir biimde artar. Basamak ktlarn daimi bir fonksiyona dntrmek iin jeneratr genelde dk geili bir filtre tarafndan takip edilir. Bu ekil 9 da gsterilmitir. Delta modlasyonunu en etkili ekilde kullanmann anahtar basamak ebat ve rnekleme periyodu olan iki parametredir. Bunlar yle seilmelidirler ki basamaklarn doru bir biimde sinyali takip edebilmeleri iin sinyalin ok abuk deimemesi gerekmektedir. Eer basamaklar sinyaldeki deiiklikleri takip edemezler ise bu durum fazla yklenme olarak bilinir. Sinyalin tanmlanabilir st frekans kesim deeri olduundan biz en hzl oranda deiebildiini biliyoruz. Ancak sinyaldeki mmkm olan en hzl deiikliin sebebini izah etmek iin rnekleme frekans ve/veya basamak ebat ykseltimelidir. rnekleme frekansnn ykselmesi delta modle olmu (kodlanm) dalga eklinin iletimi iin daha byk band genilii kullanma gereini dourur. te yandan, basamak ebatn ykseltmek quantumlama hatasn arttrr. Yani, fonksiyonu olan basamak yaklam, basamak ebat arttka kuvvetsiz olur. Bu durum en belirgin fonksiyon hemen hemen sabit olduu durumlarda olur. ekil 10, basamak ebatnn zayf seeneinin sonularn gstermektedir. PCM durumunda da olduu gibi quantumlama ilemi, alcda yaplan ilemler sonucunda bile iptal edilemiyecek hata ekli meydana getirir. quantumlanm (basamak yaklam) fonksiyon ve orijinal mesaj arasnaki fark quantumlama parazidi olarak tanmlanr.
82
SAYISAL HABERLEME
Alper
83
SAYISAL HABERLEME
Alper
84
SAYISAL HABERLEME
Alper
85
SAYISAL HABERLEME
Alper
86
SAYISAL HABERLEME
Alper
87
SAYISAL HABERLEME
Alper
88
SAYISAL HABERLEME
Alper
leticinin iindekiler Giri Amplifikatr Ses bandndaki giri sinyallerini kabul eder (yaklak olarak 300 den 3000 Hz 'ye kadar) ve dahili devrelere elektrik adaptasyonu salar. Bu blok ayn zamanda genlik kstlamas (kesilmeler) ve band geim kstlamas temin eder. TX zamanlama jeneratr: leticinin ileminin gerektirdii kadar zamanlama temin eder. Bu deney seti modeli iin TX frekans yaklak olarak 24 KHz ile 64 KHz aralnda deiebilir durumda yaplmtr. Bunun nedeni ise iletim kalitesi zerine eitli iletim frekanslarnn etkilerini incelemek iindir. Karlatrc: Bu blok devaml olarak entegratr tarafndan retilen tahmini basama giri amplifikatrnden gelen orijinal mesaj ile eletirir. Giri sinyali yaklak basama genlik olarak getiinde karlatrcnn k yksek lojik seviyesi olur. Kontroll puls jeneratr Bu blok, giriin lojik seviyesine gre pozitif veya negatif, dar puls reten bir rnek alc olarak grlebilir. rnekleme komutu TX Zamanlama Jeneratr tarafndan temin edilir. Bu blok tarafndan retilen puls ykseklii, emada gsterilen anahtar seici tarafndan temin edilen voltaj seviyesi tarafndan kontrol edilir. Anahtar, potansiyometreyi (DC seviyesi 0'dan 7.5 V'a kadar; 0 = maksimum puls ykseklii; 7.5 = minimum puls ykseklii) veya daha sonra aklanacak olan Deiken Eimli Kontrol edicinin bir paras olan D/A kontrol edicisinin kn kontrol eden puls ykseklii kaynaklarn seer. Bu yolla manuel veya otomatik basamak ykseklik kontrol ve bu yksekliin etkileri iletim kalitesi zerinde denenebilir. Entegratr: Her giri pulsu iin yukar veya aa doru giden basamak retir. Bunlar, amplitdler tarafndan kontrol edildiklerinden dolay, ayn zamanda k basama da kontrol edilir ( potansiyometreyi manuel veya otomatik olarak kullanmak) Hat srcs: Hattan gnderilecek olan pulsun karesini alr ve ekle sokar. Bu basit bir amplifikatr deildir, nk alcnn doru ilem yapabilmesi iin pulsun genilii kstlanmaldr. Bu nedenle Hat Srcs TX Saat Jeneratrnden alnan doru zamanlama sinyalini kullanr. Kaydrma Kaydedicisi / A/D eviricisi: Bu iki blok UYARLANBLR SIKITIRMA/GENLETME olayn aadaki ekilde yerine getirirler: Karlatrcnn k, deiim kaydedicisinin SER DATA GRNE getirilir. Veri, saat jeneratrnden gelen her zamanlama pulsnda ieri kaydrlr. Kaydrma Kaydedicisinin 8 bitlik kapasitesi vardr. Bunun sonucunda modlatr tarafndan retilen en son 8 sembol ieren sra ( "Sfrlar" ve "Birler" ) doru bir ekilde dzenli olarak yklenirler. Yeni bir bit yerletirildiinde en eski bit yerinden karlr ve kaybolur. 67
89
SAYISAL HABERLEME
Alper
Kaydrma Kaydedicisinin Paralel knda bulunan 8 bit ift deikenli kelime, ekil 14'te gsterildii gibi devaml olarak analog deerlere dntrlr. Bu, basamak yksekliini kontrol eden kullanlabilir bir voltaj retir : kontrol voltaj 0'larn says 1'lere eit olduu zaman maksimumdur (yaklak olarak 7.5 V), yani orijinal mesaj dzdr veya yava bir biimde deiiyordur. Bu durumda yksek bir kontrol voltaj, Kontroll Puls Jeneratrnn knda minimum-ykseklikte puls retir, yani minimum- ykseklik basamaklar ve basamak yaklam orijinal fonksiyonu yakndan takip eder. Kaydrma Kaydedicisindeki 1'ler ve 0'larn says farkl olduu zaman, rnein hepsi 1. olduu zaman, orijinal sinyal ani bir deiiklie uram demektir. A!D eviricisi dk kontrol voltaj verir ve bu da entegratrn giriinde yksek amplitd pulslar retir. Entegratr daha yksek seviyeli yaklak basamaklar retir. Bunun btn amac ok hzl gelien giri mesajna yetimek ve "fazla yklenmi eimi" snrlamaktr. Puls ykseklii zerinden alnan geri besleme eilimi aka, hemen verilen bir tepki deildir; nk maksimum etkiye ulalmadan nce tutarl bir sayda rnekleme devreleri (maksimum 8 tane) meydana gelmelidir. Bu olay ilemin ADM modunun etkili bir ekilde almasn kstlar, ancak bu mod daha sonra da grlecei gibi basit bir DM 'ye gre daha stndr. Alcnn iindekiler Hat alcs: Gelen sinyali doru balanglar ile eletirir ve "1" veya "0" geldiine karar verir. Bu ayn zamanda alnan bir dizeden TX Zamanlama Jeneratrn senkronize etmek iin bir zamanlama sinyali karr. Ykseklik-Kontroll Puls jeneratr: Bu blok ileticide bulunan bloun bir kopyasdr. Kontrol voltaj potansiyometreden manuel veya atomatik olarak retilir. Deiim Kaydedicisi / A/D eviricisi: Bunlar alcnn Uyarlanan DM de almasn salarlar. Bu bloklar ileticide bulunan bloklarn ikizidir. Entegratr : Jeneratrden gelen dar pulslar alr ve bunlar giri mesajnn basamaa benzer bir kopyas haline evirir. k Amplifikatr / LP Filitresi: Entegratr tarafndan verilen sinyali dzeltir.
90
SAYISAL HABERLEME
Alper
DENEYLER
DENEY NO. 1 - TEMEL LEMLER
Deney setini ekil 15'de gsterildii zere balayn. Saat frekansn yarya ayarlayn. Her iki manivela anahtarn manuel puls ykseklii kontroln semesi iin ayarlayn (manivela potansiyometreye doru olmaldr). 800 Hz 'ye ayarlanm bir sins dalga jeneratr ve en fazla 6 Vpp 'lik bir genlik balayn. 68
91
SAYISAL HABERLEME
Alper
92
SAYISAL HABERLEME
Alper
Y1'i giri sinyalinde, harekete geiricisi(tetik} ise Y1'de olan ift yollu bir osiloskop balayn ve Y2 probu ile giriten ka olan tm sinyalleri ln ve kaydedin.
93
SAYISAL HABERLEME
Alper
94
SAYISAL HABERLEME
Alper
95
SAYISAL HABERLEME
Alper
Bu panel ayn zamanda zamanlama jeneratr ve bir de pseudo-randon (sahte- rastgele) veri sralama jeneratr gibi yardmc paralar iermektedir. Bu son parann, kullanmnn nasl olduuna dair aklama sonra yaplacaktr; ksa (15 bit) ve uzun (255 bit) veri sralarn gndermeye ayarlanabilir. Panel, ayn zamanda Bit Hata Orannn lmlerinin yaplmasna izin veren veri karlatrma devresi de iermektedir. Panel, ses ve zayflatmann aktarma performans zerindeki etkilerini gstermek ve incelemek zere B4350 iletme kanal simulatr ile birlikte kullanlabilir. Panel "B" tipi masa zerine uyacak ekilde yaplmtr, bylece B43 serilerinin bir ou rahat bir ekilde birbirleri ile balanp ileme girebilirler. Snftaki deneylerin yaplmas srasnda kullanlacak olan bu dzenek retmen tarafndan gerekletirilir. Deney Seti (84340), +15 V 'da stabilize olan ve DC salayan bir kaynak tarafndan iletilir. Kaynaktan gelen devre akm 250 ma 'i gemez. B4190 g kaynamzn kullanlmas tavsiye edilir.
SSTEMN TANIMLANMASI
Bi blmde, 84340'n bloklarnn her birisinin kullanm, fonksiyonlar ve karakteristiklerinin anlatm verilmitir. Bu klavuzda olan ekil 1'e, bu blm okurken devaml baklmas gerekmektedir, zira bu ekil deney setinin nden grnm gstermektedir. Labarotuvar almalarna balamadan nce rencinin bu ksm dikkatlice okumas tavsiye edilmektedir; bunun nedeni sistemin karakteristiklerinin tam olarak anlalmas ve deneylerin daha abuk yaplabilmesi iindir. ZAMANLAMAJENERATR: Bu blok 2.4576 MHz ile ileyen, quartz kontroll bir ana osilatrden olumaktadr. Bu osilatrden saniyede 600, 1200, 2400. . . . 19 200 devir elde edilmektedir. Bu rakamlar veri aktarm iin endstri-standard Bit Oranlarna uymaktadr. Sistem, saniyede en dk bit oran olan 600 ve 1200 Bps de alabilecek ekilde dizayn edilmitir. Daha yksek oranlar, sadece iletim hznn artmas ile olan iletim kalitesinin dn gsteren deneyler iin oluturulmulardr. Bu nedenle panelinizin en yksek Bit orannda hatasz alacan dnmeyin. Tab bu, ASK., FSK veya PSK, bu deney seti modelinin izin verdii 19.200 Bps hzndan daha yksek hzda alamaz demek deildir. Bu yalnzca eitim ne iin yaplm bir seenektir. TEST SIRALAMA JENERATR : Bu blok bir nceki zamanlama jeneratr tarafndan iletilmektedir. sralama jeneratr iki sra standart veri srasnn depoland EPROM Hafzadan olumaktadr. EPROM ana zamanlama cihaznn rettii SAAT sinyali ile senkronize olarak devirler halinde okunur. 96
SAYISAL HABERLEME
Alper
Test sralar (sequences) deney srasnda rnek veri akmlar olarak kullanlacak olan rastgele "BR" ve "SIFIR" dizileridir. ki sra, bir kumanda anahtar yardmyla seilebilirler: ksa olan osiloskop ekrannda aka grlebilecek kadar ksa olup sadece 15 Bit uzunluundadr. Bu, zerinde allan iletim sistemlerindeki veri sinyalini kopyalama ve takip etme iini kolaylatrr.
97
SAYISAL HABERLEME
Alper
Dier srann uzunluu 255 Bittir ve matematiksel ynden dier ksa sra ile kyaslandnda bu uzun srann daha rastgele bir sralama olduu grlr. Tabii ki rnek dizilerin her birisi devirler halinde tekrar edildikleri iin tam anlamyla rasgele deildirler. Bu nedenle bu tip test sralarna ou zaman PSEUDO-RANDOM (sahte rastgele) ismi verilir. Uzun sra rastgele dalma en yakn olduu iin BER (Bit Hata Oran)'nn lmnde kullanlmas en uygundur. HAT KODLAYICILARI : Bu blok, saat sinyalleri ve veri akmn TTL eklinde girdi olarak alr ve farkl standart sra kodlar halinde gndermek iin srayla sinyalleri oluturur; sras ile, NON-RETURN-TO-ZERO(NRZ) - Sfrlanamama kodu, RETURN-TOZERO(RZ) - Sfrlanma kodu, ve DIFFERANTIAL(Diferansiyel) kodu. Hat kodlanmasnn, bu kodu alan tarafn ilemlerini ve iletim yolundaki sinyal tekrarlamalarn kolaylatracak ekilde yapldn, renciye ksaca hatrlatalm. yi kodlamann dier bir olumlu nedeni ise bu sinyalleri alan ucun bir saat rejeneratr (yenileyici) cihaz olmasdr. Bu rejeneratr de ilemciye, bu sinyallerin ne zaman geldiini gstererek yardmc olur. Saat rejeneratr gelen dizeye "kilitlenmek" zorundadr fakat uzun dizeler halinde gelen "BRLER" ve "SIFIRLAR" 'n ilemlerinde zorlanabilir. Bu nedenle ou standart hat kodlamalar, aktarlan sralamalardaki geileri yapay olarak tantrlar. Kullanlmakta olan ok eit hat kodlamalar vardr. B4340 modelinde verilen eit hat kodlamalar, her byk kodlama kategorisi iin birer tane olmak zere, rencinin konuyu anlayabilmesi iin verilmi rneklerdir. NRZ kodu en basit koddur, bu kodlamada TTL seviyesinde "BR" yksek seviyeli Bit tarafndan temsil edilmekte ve "SIFIR" da dk TTL seviyesi tarafndan temsil edilmektedir (bak ekil 2). RZ kodu "BR" iin yksek seviyede yaklak olarak bir buuk Bit sre uzunluundaki bir dalga kullanr ve arta kalan zamanda dk seviye kullanr. "SIFIRLAR" iin de basit olarak bir Bit sre uzunluunda dk TTL seviyesi kullanr. DFERANSYEL kodlamada eer "SIFIR" gnderilecek ise, aktarc sinyal seviyesini o anki deerinden bir baka deere deitirir. Eer sinyal seviyesi o anda dk ise aktarcya "SIFIR" girer; bylece dkten yksek sinyale gemi olur. "BR" gndermek iin Bit aralnda aktarc tarafndan hi bir seviye deiiklii yaplmaz. Alcnn iki veri Bitlerinden hangisinin gnderildiini fark edebilmesi iin, verilen her hangi bir zaman aralnda her Bitin mutlak deerlerinin gzlemlenmesi yeterli deildir. Kii o anki Bitin deerini bir nceki Bitin deeri ile karslatrmak zorundadr. Bu karlatrma, alglaycnn iletilmesinde baz avantajlar salar fakat srpriz bir sonuca yol aar; eer Bit yanl alglanrsa, bu ilemi takip eden sralama iaretlerle ters yz edilir. Bunun stesinden
98
SAYISAL HABERLEME
Alper
gelmek iin aktarma sralamasna dahil bir ka hile vardr, fakat bunlar bu basit retim modelinde dahil edilmemilerdir.
99
SAYISAL HABERLEME
Alper
ASK MODLATR : Bu blokta, bir tane tayc iin ve dieri de TX-veri dijital sinyali iin olmak zere iki giri ile oluturulmutur. Tipik dalga ekli %100 mod. indeksi ile AM dalga eklinde grnr. PSK MODLATR : Bu blok, bir giri zerindeki zamanlama jeneratr tarafndan retilen tayc girdisini alr ve bu veriden 180 derece deitirilmi sinyali oluturur. Faz-deitirici ve asl tayclar, iletilecek olan verilerin seviyesini kontrol eden elektronik bir anahtar tarafndan seilirler: buna gre asl tayc, Bit deeri "SIFIR" olduu zaman ve faz deitirici Bit deeri "BR" olduu zaman gnderilir. FSK MODLATR : Bu blok, kontrol girdisi DC voltaj seviyesi tarafndan salanan Voltaj Kontroll Osilatr (VCO)'den olumaktadr. Bu seviye VCO 'nun dinlenme frekansn , art aktarlacak olan dijital sinyalin voltajn belirler. VCO reticisini bir filtre takip eder. Bu filtre dk-Q tank olup, oluan FSK sinyalinin band geniliini alcda gerekli olan emniyet bilgisine gre snrlar. ktlar veren filtrenin, belirli bir miktar AM dalgasn FSK sinyaline bastrma etkisi vardr. Bu, FSK sisteminde nemsiz bir etkidir nk bunlarn hepsi alcda gerekli snrlama devresi iermektedirler. RX AMPLFKATR : Bu amplifikatr iletim sisteminden alnan sinyali paraleldeki alglaycya gnderir. ASK sistemlerinin RX Amplifikatrleri ou zaman, deien yol incelmelerinin etkilerinin stesinden gelmek iin Otomatik Kazan Kontrol ile desteklenmiken, bu tr zellikler, bilinen FSK ve RSK sistemlerine ou zaman dahil edilmezler. (Bunlar FSK ve PSK tiplerinde, atlayarak seme zelliinden baka bir zellii olmayan masa tipi modemler ve telefon hatlarn kullanarak haberleen kiisel bilgisayarlardr.) AM DEDEKTR : Bu, renciler tarafndan ok iyi bilinen zarf tr bir dedektrdr. Dedektrn performans sonraki filitrenin RC zaman-sreklilii tarafndan belirlenir. rencinin bildii gibi, bu dedektrn performans, taycnn frekans yksek olduu zaman, modlasyon sinyal frekansna gre daha iyidir ve bu durum salanmadnda ise performans gittike der. Bu performans, yeniden retilen verilerin dalgabantlarn, durmadan artan Bit oranlarnda inceleyerek denenir. FSK DEDEKTR : Bu da ayarlanm devre araclyla frekans deiikliklerini genlik deiikliklerine eviren basit tip bir cihazdr. Bundan dolay meydana gelen sinyal sanki bir AM sinyaliymi gibi yeniden deitirilir. Bu dedektrde, nceki ASK dedektr gibi performans snrlamalarndan dolay zorlanr.
100
SAYISAL HABERLEME
Alper
PSK DEDEKTR : Bu, alglaycnn uyumlu tipi olduu iin, demodlatr taycy oluturmak iin taycnn yeniden retilmesi gerekmektedir. Bu, ou zaman PLL devresinin gelen sinyallerine kilitlenmesi ile elde edilir ve gelen sinyallerin hzl faz deiikliklerine duyarsz olmas iin yava, geici bir tepki salanmtr. SAAT REJENERATR : Bu devre blou temel olarak PLL sisteminden olumaktadr. PLL sisteminin serbest alma frekans, FO ismini alan bir anahtar yoluyla geni bir alana gre ayarlanabilir. Alcya gelen veri sistemi, saniyede Bit oranna yakn olan bir frekansa el ile ayarlandktan sonra PLL sinyali "yakalar" ve ona kilitlenir, bylece TX saatinin ayns olan kare dalga ktsn retir. Aslnda sistemin ilemleri etkilenmeden, rejeneratr RX saati ile TC saati arasnda faz hatas meydana gelebilir. Bu da sadece alcnn almasnn ne ekilde dizayn edildiine baldr. Ayarlayc dme, B4340 deney setinde renciye kolaylk salamas iin yaplmtr fakat bu dme standart-endstri cihazlarnda yoktur. Standart-endstri cihazlarnda deiik BPS oranlarna geilecei zaman, deiik eleman deerleri ayn PLL rejeneratrnde deitirilir. unu sylemek gerekir ki, saat rejeneratr alcnn iindeki anahtar cihazdr ve bu fonksiyon iin pek ok teknik kullanacak cihazlar yaplm ve gelitirilmitir. Saat rejeneratrne, PLL 'nin Lock (kilitlenme) durumunu gstermek iin bir LED lambas dahil edilmitir. In yanmas durumunda saat rejeneratrnn alt anlalr. Ayarlayc dmenin her zaman maksimum k kuvvetine ayarl olmasna dikkat edin. Alan utan yakalanrsa PLL 'nin ilemi gvenilir olmaz nk bu kilitlenme ileminde meydana gelen kayplar sistemin yanl altnn dnlmesine yol aar, veya bu durum ok yksek Bit Hata Orannn meydana gelmesine neden olur. VER REJENERATR (ALICIDA) : Bu rejeneratr, demodlatr tarafndan verilen pulslarn ynlendirilmesinde kullanlan bir cihazdan oluur. Bu rejeneratr ayn zamanda verilen bir Bitin deerinin YKSEK veya DK olduuna karar veren bir eik (threshold) devresi ile gelen her Bitin aralklar ortasnda bu kararn verilmesini salayan rnekleyici (sampler) cihaz da iermektedir. HAT KOD ZCLER : Bunlar, aktarcnn hat kodlamasnda tamamlayc fonksiyon ilemini yaparlar, bylece orijinal verilerin orijinal TTL/NRZ grnmn de korumu olurlar. una dikkat edin: ilemi yapmak iin hat kodlayclar, kanal kapa, flip-floplar ve dier lojik cihazlar iermektedirler. Yalnz bu cihazlar, orijinal aktarmalar zerinden gnderilen kt dizilerinin gecikmesine yol aarlar. Bu "kod zme gecikmesi", iletici yolundaki sinyallerin hazrlanma srecinden dolay gecikmesi nedeniyle meydana gelir. Bu durum iletilen/alnan sinyal ekillerinin gzle grlerek kontrol edilmesini (osiloskopta) zorlatrr. 79
101
SAYISAL HABERLEME
Alper
VER ELETRCS : Bu yardmc cihaz, Bit Hata lmn ve iletim kalitesinin deerlendirmesini nmerik olarak kolaylatrmak iin B4340'n zerinde oluturulmutur. Bu devre temel olarak "EXCLUSVE OR" devresi ve rnek vericidir. EX-OR 'un girdileri srasyla aktarlan ve alnan sinyallerdir. Aktarlan ve alnan sinyaller arasnda yanl eletirme olursa EX-OR 'un ktlar aktif (yksek) olur. Bu durumda rnek verici (sampler).her yanl eletirilen Bitlerin HATA SAYIMINDA bir puls verir. BER parametresini hesaplamak iin, hatalar, verilen zaman aral ierisinde dardan bir saya ile bir araya toplanabilirler. Saya, sradan bir frekans sayac olabilir. ou bu tip olan laboratuvar donanmlar, hem frekans hem de dizi-sayac olarak kullanlabilirler. DENEY NO. 1 GENLK DETRME MANPLASYONU ekil 3, B4340 deney seti ile beraber kullanlacak olan ASK iletme teknikleri deneylerinin emasn gstermektedir. Kitapn daha nceki blmnde de anlatld gibi ilk olarak Bit orann en yksek deeri olan 600 Bps' ye ayarlayn. Osiloskopta veri dizisinin tamamn grebilmek iin kelime uzunluu S (=ksa)'yi sein. Osiloskopu harici harekete geirme (External Trigger) moduna ayarlayn ve panelden gnderilen kar TRIG sinyalini kullanarak senkronize edin. lk olarak NRZ kodu ile deney yapn. Bu kodu anlamas ve ileme koymas hemen gerekleir. Bundan sonra RZ ve DIFF'i de deneyin. Ses ve karmalar snrlamak iin mmkn olduu kadar ksa bir mar kablosu kullanarak eitli bloklar birbirlerine balaynz. Bu balantlar yaparken hangi bloklar birbirlerine baladnz grmek iin farkl renkte kablolar kullannz. Test noktalarndaki sinyallerin deiimlerini inceleyiniz ve bunlar zerinde alnz. lerki tartmalar iin bilgileri gerektii zaman yaznz.
102
SAYISAL HABERLEME
Alper
81
103
SAYISAL HABERLEME
Alper
104
SAYISAL HABERLEME
Alper
105
SAYISAL HABERLEME
Alper
106
SAYISAL HABERLEME
Alper
107
SAYISAL HABERLEME
Alper
108
SAYISAL HABERLEME
Alper
Bir kere kurulduktan sonra balantlar, ASK, FSK, PSK sistemlerinin performanslarn nitelik olarak yava yava artan en kt S/N oranlarn vurgulayarak incelemeye koyulun. Sonra seilmi S/N koullarnda BT HATA ORANI lleri yapnz ve sonularn bir grafiini iziniz. Son sz: rnein, eer sonularnz belirli koullarda FSK 'nin ASK 'den daha iyi altn gsterir ise, bunu tm gerek durumlara uygulanacak kesin sonu olarak almaynz. Her zaman gz nnde bulundurunuz ki, sonu sadece , bu 3 tekniin nasl uygulandna baldr. GVENLK B4340 deney seti, hem kullancnn hem de donanmn en emniyetli ekilde kullanlmas iin yaplmtr. Deney seti, dk voltaj ve dk akm kaynaklar tarafndan altrlr. Test noktalar, uygun bir ekilde fazla ykleme ve yanl balantlara kar korunur. Herhangi bir durumda, her IC bileenlerinin basit yer deiimi, prizler tarafndan temin edilir. DENEY SETNN KULLANIMI Donanmn kullanm, bu kitapktaki talimatlara uyulduu takdirde ok aktr. Burada gsterilmemi ilave deneyler, retmen tarafndan gelitirilip programlanabilinir. Bu deney seti ile almak isteyen rencilerin, konuyu teorik olarak ilemi olmalar gerekir. Bu konu, genelde, Analog Modlasyon tekniklerinden sonra, ve PCM, PWM, PPM , gibi kompleks konulardan nce olacak ekilde laboratuar program ayarlanabilir.
109
SAYISAL HABERLEME
Alper
110
SAYISAL HABERLEME
Alper
111
SAYISAL HABERLEME
Alper
3 pozisyonlu dme S / S+N / N , sadece grltden baka sinyalin de ka gemesini izin verir. Bu, dmeye dokunmadan S ve N terimlerinin kndaki lmleri kolaylatrmak iindir. Bu dmenin normal pozisyonu S+N 'dir. Dengenlenmi modlatr. Bu cihaz,deneyleri yapmakta gereken yapay grltlerin frekans daki spektrumlarn deitirmeye izin verir. Bu sinyal pulslar tayc tarafndan modle edilir. rnek : ASK, PSK, FSK sinyalleri. Uygun frekans daki tayc dtan bir retici tarafndan CARRER IN ( Tayc ) balaycsna uygulanmaldr. 500 mVpp genlik dengelenmi modlatr iletmek iin gerektiinden de yeterlidir. 1 Vpp deerini amaynz. BB/RF dmesi, "BASEBAND" (anaband) grltsn veya frekans deitirme grlts olan "RF SES"ni semeye izin verir. (Grlt iin "BASEBAND" terimi kullanlmas ters olabilir, fakat etkilidir ve tabirlerin bir parasdr).
NEML NOTLAR
Fonksiyonsal Test B4350 incelticisinin girdisinde bir kare dalga uygulamas yapn. 0-10 aras her hangi bir seviye (veya ortalama deeri 0 olan 10 Vpp ) uyar. Skop toplaycnn ktsnda olmakla beraber, aadaki durumlardaki incelme ve sesleri test edin : lk olarak "Sadece S" : ncelticiyi ve DC PARASI ON/OFF u kontrol etmek iin 0 ila 10 V girdi kare dalgasn kullann. "Sadece N" : uygun amplitd kontrolnden (BB 'deki) ve ses reticisinden gelen sinyali gzlemlemek. "S+N" : toplam gzlemlemek. 50 kHz 'li 0.5 Vpp taycsn 200 kHz 'lik taycya uygulayn ve ses amplitd kontrol dmesinin eitli pozisyonlarnn ktlarn grntleyin. Bunu "Sadece N" ve "RF" 'deki uygun dmeler ile yapabilirsiniz. Gvenlik B4350 , hem personelin hem de cihazn kendisi iin gerekli standartlar takip edilerek ina edilmitir. Bu modl gcn dk voltajl, dk gl bir kaynaktan alr. Gereken akmlarn snrlandrlmas ve fazla yklemeden korunmak iin 84190 g kaynan kullann. Modln girdi ve ktlar, ksa ve yabanc potansiyeller gibi muhtemel hatalara kar korunmal olarak ina edilmitir.
112