13.

KABLE

THE THIRTEENTH TRIBE

ARTHUR KOESLER

TARAYAN @isiklar

EVR BELKIS DBUDAK

PM
PLATO FLM YAYINLARI

PLATO FLM YAYINLARI

O n n c Kabile /Arthur Koestler z g n Ad / T h e Thirtcenth T r i b e

Genel Yayn Ynetmeni: Sinan etin

Editr: U y g a r Karal eviren: Belks D i b u d a k Yayna H a z r l a y a n : G n e K e e b a K a p a k Fotoraf: Sinan etin K a p a k T a s a r m : Serkan D u r a n Bask ve Cilt: Rengin Matbaaclk Sanayi ve Ticaret Limited irketi info@renginmatbaa.com 1. Bask: stanbul, E k i m 2006 2. Bask: stanbul, T e m m u z 2007 I S B N : 978-975-6381-23-6 P l a t o Film Production C o . Limited irketi Intercontinental Literary Agency Akal T e l i f Haklar Ajans kanalyla alnmtr. Plato Film Production C o . Yaynlar Akyol C a d d e s i Vine S o k a k 14/2 C i h a n g i r / stanbul Telefon: (212) 252 45 83 (pbx) F a k s : (212) 249 35 84 yayin@platofilm.com

indekiler

1. H A Z A R L A R I N Y K S E L VE K I. Y K S E L II. D N D E M III. G E R L E M E IV. Y I K I L I 2. H A Z A R L A R I N M R A S I V. G L E R VI. N E R E D E N ? VII. K A R I L I K L I A K I M L A R VIII. I R K V E E F S A N E 3. Z E T 4. E K L E R EK Yazllar s t n e E K II Kaynaklar stne A) Esl(i Kaynaklar B) ada E K III H a z a r Yazmas E K IV Baz Y o r u m l a r srail ve D a l m Y a h u d i l e r DPNOTLAR S E L M BBLYOGRAFYA. DZN..... Kaynaklar

1 1 60 94 132 165 165 188 200 215 238 241 241 244

256 266

271 285 .293

1. Blm

Hazarlarn Ykselii

ve

k
Mukaddesi

"Hazarya'da koyun, bal ve Yahudi ok bulunur" (Descriptio Imperii Moslemici, X. yy.)

YKSEL 1
Batda Charlemagne'n ta giydii sralarda, D o u Avrupa'nn Kafkaslarla Volga arasnda kalan blm, bir Yahudi devleti olan Hazar imparatorluu tarafndan ynetilmekteydi. VII. yy .'dan X. yy.'a kadar sren parlak anda, bu devlet, gerek Ortaa Avrupas'nn, gerek modern Avrupa'nn kaderinde nemli bir rol oynam tr. Bizans imparatoru ve tarihisi Constantine Porphyrogenitus (Konstantin Porphyrogonete [913-959]) sa ray protokolyle 1 ilgili nodarnda, Roma'daki Papa'ya ve Bat mparatoru'na yollanan mektuplarn aluna iki solidi deerinde altn mhr koyduklarn, oysa Hazar mpa ratoru'na gnderilenlere solidi deerinde mhr koy duklarn not ederken, bu gerei onaylamaktadr. As lnda bu bir iltifat deil, gereki politikann ta kendi sidir. Bury'ye gre, "incelediimiz alarda Hazarlarn Han' ile Byk Charles ve onun yerine geenler arasn da nem halamndan pek de byk bir fark olmamas

mmkndr." 2 Hazarlar Trk kkenli bir ulustu. lkeleri, Karade niz'le Hazar Denizi arasnda, nemli geit niteliinde, stratejik, kilit nemi haiz bir noktada bulunmaktayd. Bu devlet, Bizans' yzyllar boyunca kuzey steplerinden ge len agzl barbarlarn, Bulgarlarn, Macarlarn, Peeneklerin, daha sonra da Vikinglerin ve Ruslarn saldr larndan koruyan bir tampon durumundayd. Bunun ya nnda, gerek Bizans diplomasisi, gerek Avrupa tarihi a sndan daha nemli olan bir baka nokta da, Araplarn, Avrupa'ya doru gibi ilerleyiini, bu aknlarn en bez dirici dnemi olan balang alarnda Hazar ordular nn durdurmas ve Dou Avrupa'nn Mslmanlar tara fndan alnmasn engellemi olmalardr. Hazar tarihinin en bata gelen uzmanlarndan olan Prof. Dunlop (Columbia niversitesi), kesinlemi bulunan, ama geni kitlelerce bilinmeyen bu gerei yle zedemektedir: Ha%ar lkesi Araplarn doal ilerleme yolu rerinde bulun maktayd. Muhammed'in lmnden (MS 632) birka yl son ra Halifelik ordular iki imparatorluun kalntlar rerinden, her eyi nlerine katarak kuleye doru ilerlemi ve doal bir en gel olan Kafkas Dalar'na varmt. Bu engel aldnda Dou Avrupa topraklarnn yolu ak demekti. Oysa Araplarn, Kaf kas engeline vardklarnda dzenli bir ordu tarafndan kar landklarn ve bu ordunun onlarn Avrupa ynnde ilerlemesi ni durdurduunu bilmekteyim Araplarla Hararlar arasnday% yl aan bir sre devam eden bu savalara ilikin pek a% bilgimi^ olmasna karn, bunlarn tarihsel neminin byk olduu orta dadr. Franklarn Charles Martel komutasnda, Araplar Tours Meydan Sava 'nda durdurmas ne kadar nemliyse, ayn ta rihlerde Dou Avrupa'y tehdit eden Arap ordularnn Kafkas-

larda durdurulmas da ayn derecede nemlidir... O gne kadar pe pee ^a/erler kadanan Mslmanlar, Ha sar kuvvetleri tarafndan karlanm ve durdurulmutur... Eer Kafkaslarn kuzeyinde Hararlar bulunmasayd, Avrupa uygar lnn doudaki temsilcisi olan Bizans, Araplar tarafndan si linip sprlecek, bugn okuduumu^ Hristiyanlk ve Msl manlk tarihi de ok daha farkl olacakt.1 Bu olaylarn altnda, MS 732 ylnda, yani Ha zarlarn Araplar yenmesinden hemen sonra, Bizans m paratoru V. Constantine'in bir Hazar prensesiyle evlen mesi de bizleri pek artmamaldr. Bu evlilikten doan erkek evlt, mparator IV. Leon'dur ve " L e o n , Hazar" adyla tannmaktadr. Garip olan nokta, MS 737 ylndaki son savan Ha zarlar tarafndan kaybedilmi olmasdr. Fakat o zama na kadar Mslmanlarn "cihad" ruhu eski hzn yitir mi bulunmakta ve Halifelik i karklklarla mcadele etmektedir. Bu yzden Arap kuvvetleri kuzeyde salam bir biimde slenemeden geri ekilmek zorunda kalm lardr. Oysa Hazarlar bu tarihten sonra glerini eskiye oranla daha da artrmlardr. Bundan birka yl sonra, MS 740 ylnda Hazar Han'nn, saraynn ve asker komutanlarnn Yahudi dini ni benimsediini ve bu dinin Hazarlarn resmi dini du rumuna geldiini gryoruz. Bugn Arap, Bizans, Rus ve bran kaynaklarnda bu olaylar okuyan tarihiler bu duruma ne kadar ayorsa, o ada yaam kimselerin de bu karar karsnda ayn aknl duymu olduuna kuku yoktur. Bu konuda yaplan en yeni yorumlardan biri, Marksist tarihi Dr. Anthal Bartha'nn VIII. ve IX. yy. 'larda Macar Toplumu* adl kitabnda yer almaktadr. Bu
3

kitapta Hazarlara birok blm ayrlmtr. Bu pek ola andr, nk sz edilen dnemde Macarlar, Hazarla rn egemenlii altnda bulunmaktadr. Ama Hazarlarn Yahudi dinine geii konusuna kitapta yalnzca bir tek paragraf ayrlm ve olay belirgin bir utanma havas iin de dile getirilmitir: Aratrmalarmz dnce tarihinin sorunlarn kapsama

maktadr. Ama yine de okuyucunun dikkatini, Hazar Devle ti'nin dinine ekmek %orunday% Ynetici dzeyindeki kiiler arasnda resmen kabul edilen din, Yahudi dinidir. Irk olarak Yahudilikle ilgisi olmayan bir toplumun bu dini seip benimse mesi rerine, ortaya ok ilgin grler atlabilir. Biz burada, bu din deitirme olaynn gerekesine eilirken bununyalnzca Hristiyanl kabul ettirmeye alan Bizans'a ve doudan sokulma ya allan Mslmanla kar, bu iki siyasal baskdan kurtul mak iin atlm bir adm olabileceine denmekle yetinebitiriz ki siyasal g tarafndan da desteklenmeyen, aksine herkesin zulmetmeye kalkt bu dinin kabul edilmesi, Hararlarla ilgi lenen btn tarihileri artmakla birlikte, yine de bir rastlant olarak deerlendirilemez Bunu yalnzca, bu kralln uygulad bamszpolitikann bir belirtisi olarak nitelendirmek gerekir. Bu satrlar okumak, bize k tutaca yerde, eski sinden daha derin bir aknla srklenmemize sebep oluyor. eitli kaynaklarda okuduumuz kk ayrnt lar farkllklar gstermektedir, ama ana gerekler her tr l tartmann tesindedir. E s a s tartlan nokta, Yahudi Hazarlarn, imparator luklar ykldktan sonra, yani X I I . ve X I I I . yy .'da srdr dkleri inantr. Bu konuya deinen pek fazla kaynak yoktur. Yalnzca ortaan son dnemlerinde Krm'da, Ukrayna'da, Macaristan, Polonya ve Litvanya'da, Hazar

topluluklarnn yerlemi bulunduunu reniyoruz. N a diren rasdadmz bu bilgileri bir araya getirdiimiz za man karmza yle bir tablo kmaktadr: Hazar kabile leri, yenian balamasndan nce Orta Avrupa blgele rine, zellikle Rusya ve Polonya topraklarna g etmi, buralara yerlemi bulunmaktadr. D o u Avrupa'da, Ya hudi topluluklarnn en fazla younlat alann buralar olduu da bilinmektedir. Tarihilerin pek ou, bu ger ee dayanarak D o u Avrupa Yahudilerinin ve dolaysy la dnya Yahudilerinin bir blmnn, belki de byk ounluunun, Sami rkndan olmayp Hazar soyundan olmalar olasl zerinde durmaya ynelmilerdir. Bu tezin kapsamnn ok geni olmas ve yanklarnn ok baka konulara varabileceinin bilinmesi, tarihileri bu konudan uzak durmaya itmitir. Bunun sonucu ola rak Encyclopaedia Judaica'vun 1973 basksna, Hazarlarla il gili olan ve Dunlop imzasn tayan blmden baka, yaymclarn imzasn tayan, "Hazar Krall'nn Ykl masndan Sonra Hazar Yahudileri" balyla bir blm daha eklenmi bulunmaktadr. Bu ek blmn, "tanr nn setii halk" dogmasna inananlar tedirgin etmemek iin eklendii ok aktr. Trke konuan Karaitter (temel ilkelerinde Yahudi olan bir mezhep) genellikle Krm'da, dirler. Polonya'da ve yakn evrelerde ya amakta olup, Hararlarla ilikili olduklarn kabul etmekte Gerekte folklorlarnda, antropolojide ve hatt dillerin de de bu iliki grlmektedir. Hararlarn torunlarnn Avrtpa'dakiyaamlarn srdrdne ilikin haylifa%k kant bu lunmaktadr. Acaba Yafes'in* bu beyaz rktan olan torunlarnn,
N u h ' u n olundan biri. Yafet de denir. Yahudi peygamberidir. (Ed. n.) 5

Samiler arasna karmas hangi oranda gereklemi tir? Ve ne kadar nemlidir? Yahudiliin Hazar kke ni konusunda en radikal tarih kuramclarndan biri, Tel Aviv niversitesi'nin Ortaa Yahudi Tarihi Profesr A. N. Poliak'tr. Ha^arya adn verdii eseri, Ibrance ola rak 1944 ylnda Tel Aviv'de yaymlanmtr. (Bu kitabn ikinci basks 1951'de yaplmtr.) 5 Poliak, kitabn ns znde konu hakknda unlar sylemektedir: Ha%ar Yahudilerinin teki Yahudi topluluklaryla olan ili kileri ve Dou Avrupa Yahudilerinin ne kadarnn Hararlar dan kalma bir ekirdekten tremi olabilecekleri konusu, yepye ni biryaklamgerektirmektedir. Bu toplumun torunlar, bulun is duklar yerde yaamay srdrenler, Amerika'ya g edenler, unu oluturuyor olabilirler. Bu satrlar, geri konunun dnya kamuoyunda frt nalar koparmasndan ok nce yazlmt, ama byle ol mas, bugn yaayan Yahudilerin pek ounun D o u Avrupa kkenli olduu gereini deitiremez. Bu da, bunlarn byk bir olaslkla Hazar kkenli olduu an lamna gelebilir. Eer bu doruysa, sz konusu Yahu dilerin atalarnn Tur-u Sina'dan* deil, Kafkas Dalar'ndan geldii; rdn dolaylarndan deil, Volga dolay larndan koptuu gereklik kazanr ki, bilindii gibi Kaf kaslar, Ari rknn beii olarak kabul edilmektedir. By le olunca, bu insanlarn brahim'e, shak'a, Yakub'a ya kn olmaktan ok, Hunlara, Uygurlara, Macarlara yakn olduklar kabul edilmelidir. Eer bu kuramn gerek ol duu anlalrsa, anti-semitizm (Sami dmanl - Yahu' Tur: Musa'nn tanryla konutuu da. 6

rail'e gelenlerle birlikte, dnya Yahudilerinin byk bir ounlu

di dmanl) deyimi de anlamsz bir deyim olarak kala cak; gerek ldrenler, gerek ldrlenler tarafndan yan l bilgiler zerine kurulmu bir kavram olmaktan teye gitmeyecektir. Hazar mparatorluu'nun tarihi, gemi in sisleri arasndan su yzne ktka, tarihin insano luna oynad en zalimce oyunlardan biri gze grnme ye balar gibidir.

2
Attila, alt taraf bir gebe balknn kaanyd. Devleti y klp tarihe kart... Oysa aalanan kent Constantinopolis'in gc srp gitti. adrlar silinip yok oldu, kentler yaamaya de vam ettiler. Hun Devleti, aslnda gelip geen bir kasrgadan ba ka bir ey deildi... X I X . yy.'da yaam dou tarihilerinden Cassel 6 , Hazarlarn da benzer nedenlerle ayn sonuca vard n ima etmektedir. Hunlann Avrupa sahnesindeki var l yalnzca seksen yl* kadar srd halde, Hazarla rn devleti drt yz yllk bir srenin byk bir dilimin de gcn korumay bilmitir. Onlar da genellikle adr larda yaam bir ulustular, ama ok gelimi kendeme merkezleri de vard. G e b e bir savalar topluluu ol maktan uzaklap, iftilik, hayvanclk, balklk, bac lk, caret ve kk sanatlar toplumu olma yolunda ge liiyorlard. Sovyet arkeologlar, bu insanlara ait bulgula rndan, bunlarn " H u n kasrgasna" hi de benzemeyen ileri uygarlk dzeyinde kiiler olduunu kandayan bir sr eser ele geirmi bulunmaktadr. Birka bin metre' Hunlann H a z a r Denizi dolaylanndan Avrupa'ya doru ilerlemeye baladklar 372 ylndan, Atilla'nn 453'de lmne kadar olan sre. 7

karelik alana yaylm kent kalntlar , dehlizlerle ahrlara balanm evler, geni ahr ve allar, 3-3.5 x 10-14 met re boyudarnda stunlu yaplardan baka, ileri iilik d zeyinin varln gsteren kz sabanlar, ara-gereler de bulunmutur.
9 8

zellikle ilgin olan, toprak altnda bulunan temel lerdir. Bunlardan anlaldna gre, yaplar, ember bi iminde kurulmutur. Sovyet arkeologlarna gre, byle yuvarlak yaplara ait temeller Hazarlarn yaad toprak larn her yannda ortaya karlm olup, tarihleri de daha sonra grlen drtgen konudardan daha eskidir. Aka grld gibi, bu yuvarlak biimler, tanabilir adrlar dan temelli konudara, gebelikten yerleik dzene ge me dneminin simgesidir. nk Arap yazl kaynaklar, bizlere, Hazarlarn yalnzca k sresince kenderde otur duklarn, yaz gelince bakenderi til'i bile boaltp adr larn alarak, sr ve koyun srleriyle birlikte steplere ktklarn ya da msr tarlalarnda, balarda konakladk larn anlatmaktadr. Kazlar, snrlarn son dnemlerde salam kalelerle korunduunu da gstermektedir. Bu sur kalntlarnn tarihi VIII. ve IX. yy.'dan balamakta, kentlerin steple re ak olan kuzey snrn evrelemektedir. Bir sre Ha zar egemenliinde kalan Krm'dan balayan surlar, ya rm daire biiminde D o n ve Volga'ya kadar uzanmak tadr. lkenin gneyini ise Kafkas Dalan korumakta dr. Banda Karadeniz, douda Hazar Denizi bulunmak tadr.* Bununla birlikte lkenin kuzeyini koruyan kale' Hazar aknlar nedeniyle duyduklar korkular hala unutamayan Araplar, aknlarn kopup geldii taraftaki denize Bahrl Hazer (Ha zar Denizi) demektedirler (W. E. O. Allen'in Grc Ulusunun Tarihi adl eserinden, L o n d r a 1952). 8

ler dizisi gerekte hayvanlar korumak iin kurulmu bir i ember niteliindedir. D snrlar, daha ok o ylla rn savata getirdii ansa bab olarak ilerleyip gerileyen deiken snrlardr. Kralln gcnn doruuna var d yllarda otuzu akn ulus ya da kabileyi denetimle ri altna alm, Kafkaslardan Aral Denizi'ne, Ural Dalar'ndan Kiev kentine, Ukrayna steplerine kadar olan alanda yaayan toplumlar haraca balamlardr. Hazar egemenlii altnda yaayan bu toplumlar arasnda Bul garlar, Ouzlar, Macarlar, Krm'n G o t ve Yunan kolo nileri ve kuzeybat ormanlarnda yaayan Slavlar bulun maktadr. Bu yaygn egemenlik alannn dnda Grcis tan ve Ermenistan'a da aknlar dzenlenmi, Musul'da bulunan Arap Halifelii'nin topraklarna szmaya bala mlardr. Bu konuda Sovyet arkeologu M. I. Artamonov unlar yazmaktadr: 10 IX. yy. 'a kadar, Karadenizlin kuryinden Dinyeper'in or manlklarna ulanan steplerde Hararlarla boy lecek hibir g yoktu. Hararlar birbuukyryl boyunca Dou Avrupa'nn gney kesiminde rakipsir egemenliklerini srdrdler ve Harar Denir}'nin ku'ryiyle Ural Dalan arasndaki geidi ellerinde tuttular, hu sre iinde Asya'dan kopup gelen gebe kavimlerin Avrupa'ya girmesi s'r konusu olamad. Doudaki byk gebe imparatorluklarn tarihle rine yle bir baktmzda, Hazarlarn kendilerinden nce gelen Hun ve Avar imparatorluklanyla kendilerin den sonra gelen Mool mparatorluu arasnda, hem za man hem byklk hem de uygarlk dzeyi bakmndan bir gei dnemi oluturduunu grmekteyiz.

Peki, bu dikkate deer insanlar kimdir? Gerek g leri ve ortaya koyduklaryla, gerek hor grlen bir kavi min dinini kabul etmi olmalaryla dikkati eken bu in sanlar kimdir? Bu konuda, gnmze ulaabilen bilgile rin tm onlara dman olan evrelerin kaynaklarndan alnd iin, bunlar olduu gibi ele alp deerlendirmek doru olmaz. rnein bir Arap tarihisinin" u satrla rna gz atalm: Hararlara gelince, bunlar insanlarn yaad topraklarn en kuzeyinde, yedinci iklime yakn yerde yerlemilerdir. Saban burcu nun altndadrlar. lkeleri souk ve rutubetlidir. Bymden ciltleri bey a^, gkleri mavi, uuan salar genellikle krl ve gr, bedenleri iriyar, huylar souk kiilerdir. Ana nitelikleri vahiliktir. Yzyl sren savalardan sonra bu Arap yazarn Hazarlara byk bir sevgi beslemedii ortadadr. ok daha eski bir kltrleri olan ve lkelerini durmadan Ha zar aknlarna kar savunmak zorunda kalan Grcler le Ermeniler iin de durum ayndr. Eski inanlar yan stan bir Grc kayna, Hazarlar "Yecc ve Mecc"ler* olarak nitelendirmektedir: "...iren suratl, yabanl hayvan davranl, kan ien insanlar." 12 Ermeni bir yazar da u satrlarla karmza kyor: "Hazarlarn byk bir ounluu kstah, iriyar, kirpiksiz, kadn gibi uzun sa ldr." 13 Son olarak Arap corafya bilgini stakhri'nin, u satrlarna bir gz atalm: 14 Hararlar Trklere benremer, salar siyahtr, iki tr Harar vardr. Bir blmne Kara-Hararlar denir. Bunlar ok esmerdir.
' Kyametin kopacan gsteren iki kavim... Batniler'e g r e Yecc ve Mecc eriatlarn simgeleridir. (Ed. n.) 10

Hemen hemen Hintlileri andrrlar. Bir de Ak-Ha^arlar vardr ki, bunlar dikkati ekecek kadar yakkl insanlardr. Bu szler; az nce sarfedilen szlerle mukayese edil diinde iltifat saylacak niteliktedir ama durumu daha da kartrmaktan baka ie yaramamaktadr. nk bildii mize gre Trkler ynetici snflara "beyaz" deyip, top lumun alt kesimlerini "kara" diye tanmlama alkanl na sahipti. Bu nedenle Beyaz Rus misali, Beyaz Bulgarla rn, Siyah Bulgarlardan daha beyaz tenli olduklarn ya da V. ve VI. yy.'larda Hindistan'la ran' igal eden Ak-Hunlarn Avrupa'ya gelen Hunlardan daha beyaz olduunu varsaymamz iin pek geerli bir neden yoktur. Zaten stakhri'nin ve arkadalarnn esmer ciltli Hazarlar st ne yazdklar da hep kulaktan dolma, bir lde de efsa ne niteliindeki bilgilere dayanmaktadr. Bu satrlar oku mak bizi Hazarlarn genel grnm konusunda da, et nik kkenleri konusunda da daha bilgili klmamaktadr. zellikle etnik kkenler sorunu, ancak genellemelerle cevaplanabilmektedir. Ama te yandan Hunlann, Alanla rn, Avarlarn, Bulgarlarn, Macarlarn, Bakirlerin, Burtalarn, Sabirlerin, Uygurlarn, Saragurlarn, Onogurlarn, Utigurlann, Kutrigurlarn, Turniaklarn, Kotragarlarn, Kabarlarn, Zebenderlerin, Peeneklerin, Ouzlarn, Kumanlarn, Kpaklarn ve Hazar anda bu topraklardan gelip gemi olan daha nice kabile ve boylarn kkenlerini aratrmak da ayn derecede gtr. Haklarnda ok daha fazla ey bildiimiz Hunlann kkeni bile belirsizdir. Hun szc byk bir olaslkla ince "Hiungnu" szcn den gelmektedir ve sava gebe gruplar tanmlamak ta kullanlr. Oysa baka uluslar Hun deyimini aynm yap makszn btn gmen selleri iin kullanmlardr. Bu

deyim yukarda ad geen Ak-Hunlar, Sabirler, Macarlar ve Hazarlar iin de sz konusu olmutur.* MS I. yy.'da inliler bu istenmeyen Hun komularn batya doru srm ve yzyllar boyu Asya'dan kopup Avrupa'ya akacak balatmlardr. I. yy.'dan bala yarak srekli olarak batya akan bu gruplar ounluk la genel bir szck olan " T r k " szcyle tanmlan mtr. Bu szcn de in dilinden geldii ve gerek te bir tepenin adndan alnd ne srlmektedir. A m a sonradan bu szck, belirli karakteristikleri tayan dil leri konuan, yani "Turluk" dilleri konuan btn ka vimlere mal edilmitir. Dolaysyla, Trk deyimi, orta a yazarlarnn ve baz ada yazarlarn kulland an lamda, bir rktan ok, bir dil grubunu anlatan bir deyim dir. Bu adan bakldnda Hunlar ve Hazarlar da "Trkik" uluslardr." Hazarlarn dili, bilindii kadaryla Trkenin uva lehesidir. Bu dil Sovyeder Birlii iindeki zerk uva Cumhuriyeti'nde (Volga ile Sura arasnda) hl konuulmaktadr. uvalarn, Hazar diline benze yen bir dil kullanan Bulgarlarn torunlar olduuna ina nlmaktadr. Yine de btn bu ilikiler biraz belirsiz kal makta, dou dnrlerinin dnce yoluyla vardklar sonulara dayanmaktadr. Kesin olarak syleyebilecei miz tek ey, Hazarlarn "Trkik" bir ulus olduu ve V. yy. dolaylarnda Asya steplerinden koparak batya ynel dikleridir.
* I. Dnya Sava yllarnda ngiltere'de " H u n " deyiminin ayn olum suz anlamda kullanlmasna karlk, d o d u u m lke olan Macaris tan'da ilkokul ocuklarna anl Hun atalarndan gurur duymalarnn retilmesi ilgintir. Budapete'de pek kibar bir deniz sporlar kul bnn ad Hunya'dr. Macaristan'da birok kimse ocuklarna Atilla adn koymaktadr. " Fin- Uygur dil grubuna giren Macarlar bunun dnda kalmaktadr. 12

Hazar (Khazar) szcnn ve modern ala orta ya km trevlerinin de birok yeni dne yol at ortadadr. Byk bir olaslkla bu szck, Trke " G e z " kknden gelmekte, ald ekle " G e z e r " haline gelip, gebe anlamn yanstmaktadr. Bu konu stnde de rinlemesine inceleme yapmam kiilere ilgin gelebile cek baz ada trevler de vardr. Bunlar arasnda Rus a'da Kazak, Macarca'da Hussar kavramlarnn sava, atl kiiler iin kullanlmas*, Almanlarn Ketzer szc n imansz, yani Yahudi anlamnda kullanmas sayla bilir. Eer bu dn doruysa, bundan Hazarlarn bir ok ortaa toplumunun hayal gcn byk lde et kiledii sonucu karlabilir.

4
Baz ranl ve Arap tarihiler ie bir hayli efsane ve dedikodu katmaktadr. Bu tr yazlar dnyann yaratlyla balayp kendi gnlerinde yer alan baz sansr olay larna kadar varabilmektedir. IX. yy. Arap tarihisi Yakubi, Hazarlarn soyunu Nuh'un nc olu Yafes'e dayandrmaktadr. Bu yorum, ana kaynaklarda sk sk or taya kmaktadr. Hazardan dorudan doruya sz eden kaynaklarn en eskilerinden biri Zacharia Retor'un VI. yy.'n orta larndan kalma Siriak'dr." Bu kaynakta Hazarlar, Kaf kaslarda yaayan uluslar arasnda sralanmaktadr. Baka
H u s s a r szc herhalde Srp ve Hrvatlar kanalyla Yunanllara gemi olan ve Hazarlar tanmlamakta kullanlan bir szcktr. " Bu eser aslnda ad belirsiz bir kii tarafndan derlenmi, iinde ese rinden geni biimde s z edilen bir Yunan tarihisinin adyla anlagelmitir. 13

kaynaklar ise Hazarlarn bir nceki yzylda da bu ev relerde var olduunu ve Hunlarla ilikileri bulunduu nu ne srmektedir. MS 448 ylnda Bizans imparatoru II. Theodosius, Attila'ya bir elilik heye gnderdiin de, bu kurulda Priscus adnda ok nl bir yazar da bu lunmaktayd. Bu dikkatli kii, yolculuu boyunca yalnz diplomatik ilikileri harfi harfine not etmekle kalmam, ayn zamanda Attila'nn sarayndaki btn ufak tefek entrikalar ve len salonlarnn olaylarn da kayda geir mitir. Belli ki Priscus, gelmi gemi en byk dediko du yazarlarndan biriydi. Bugn bile Hun yaam ve gele nekleriyle ilgili ana kaynamz onun satrlardr. Priscus, bize Hunlann egemenlii altnda yaayan ve Akatzirler' diye anlan bir toplulukla ilgili birok fkra da anlatmak tadr. Bu Akatzirlerin Ak-Hazarlar olmas akla ok ya kndr." Priscus'un bize anlattna gre Bizans mpara toru, bu sava ulusu kendi tarafna ekmeye alm, ama ok agzl biri olan Hazar Han Karidak, kendisi ne sunulan rveti yeterli bulmayarak Hunlann tarafna gemitir. Attila, Karidak'n rakibi olan hanlar yenerek, onu tek bana Akatzirlerin bana geirmi ve kendisi-

' Yunan kaynaklarnda Akatzirler, Agathir ya da Agatzir olarak geer ve Aaeriler olarak addedilir. G. Nemeth, dil (Volga) boyunda otu ran ve Hunlar tarafndan zikredilen Akatzir kavmini 'orman kavimi' olarak tanr. ( E d . n.) " Akatrizler, nl G o t tarihisi J o r d a n e s tarafndan da sava bir ulus olarak taruulmaktadr. J o r d a n e s , Priscus'dan yzyl kadar sonra yaamtr. Ravenna Corafyacs diye tannan yazar, onlarn Hazarlar olduundan emindir. Bunun byle olduu ada bilimcilerin ou tarafndan da kabul edilmektedir. (Marquart bu dnceye katlmaz sa da, Dunlop'un onun grlerini rtmeye almas ilgintir.) t e yandan Cassel de Priscus'un yazlarnda szcn yazl bii minin, E r m e n i ve G r c dillerindeki (Khazir) szcnn yazlyla ayn olduuna iaret etmektedir. 14

ni saraynda ziyaret etmesi iin de arda bulunmutur. Karidak bu arya iten teekkrlerini sunmu, ancak, "basit, lml bir insan iin bir tanrnn yzne bakma nn ok g olacam" ne srerek, "Nasl gnee bak mak insann gzn kamatrrsa, tanrlarn en ulusunun yzne bakmak da insana ac verir" demitir. Attila bu szlerden pek honut kalm olmal ki, Karidak'n hanl n onaylam ve iyi ilikilerini srdrmtr. Priscus'un anlattklarna gre, Hazarlar Avrupa sah nelerinde V. yy. ortalannda belirmitir. O alarda, Ha zarlar Hun egemenlii altnda yaamaktayd. Macarlar ve teki baz toplumlar gibi onlarn da Attila'nn buraya ge tirdii topluluklardan tredikleri varsaylabilir.

5
Attila'nn lmnden sonra Hun mparatorluu'nun yklmas, D o u Avrupa'da bir otorite boluu yaratm tr. Bu srada birbirini izleyen gebe topluluklarn arkas kesilmeyen bir sel halinde yeniden Avrupa'ya doru ak maya baladn gryoruz. Bunlar arasnda dikkati e kenler Uygurlarla Avarlardr. Hazarlar bu srada Kafkas ya evrelerinde Ermenistan ve Grcistan' sk sk yama layarak mudu bir yaam srdrmektedirler. VI. yy.'n ikin ci yarsnda, Hazarlann Kafkaslarn kuzeyindeki kabileler arasnda belirgin bir g kazandklar grlr. Bu kabile lerden bazlarnn, rnein Sabirler, Saragurlar, Samandarlar, Balanjarlar vb., bundan sonra yazlan kaynaklar da adlar gememektedir. Yani, bu kabileler ya Hazarlar tarafndan sindirilmi ya da onlarn iine karp erimi lerdir. Anlaldna gre, Hazarlara kar koyanlarn ba nda, o sralarda hayli gl olan Bulgarlar gelmekte15

dir. A m a MS 641 ylnda Hazarlar onlar da yenmi ve ulusu ikiye ayrmlardr. Bir blm batya gp Tuna dolaylarna yerlemi, yani imdiki Bulgaristan' olutur mu, tekiler de kuzeydouya ynelerek Volga dolayla rna yerlemi ve Hazarlarn egemenlii altnda yaama ya balamlardr. Bu kitapta, gerek Tuna Bulgarlarndan, gerek Volga Bulgarlarndan sk sk sz edilecekr. Hazarlar egemenliklerini kazanmadan nce, bir sre, ksa mrl bir baka devledn, Bat Trk mparatorlu u ya da Turkut mparatorluu diye anlan devledn ege menliinde yaamak zorunda kalmlardr. Bu impara torluk, bir kabileler konfederasyonu yapsndadr. Bata, hepsini yneten bir kaan ya da hakan* bulunur. Hazar larn da daha sonra bu szc alp kendi en byk y neticileri iin kullandklarn gryoruz. Bu ilk Trk dev letinin (byle demek de doru mudur bilmem) mr, aa yukar yz yl kadar srm (MS 550-660), ardn dan bu devlet hemen hibir iz brakmadan paralanm tr. A m a yine de, Trk adnn ilk defa belirli bir ulus iin kullanlmas, "Trkik" dil grubunu kapsayan genel bir deyim olmaktan kmas bu devlet sayesinde olmutur." Hazarlar nce Hun egemenliinde, daha sonra Trk egemenliinde yaadlar. VII. yy.'da Bat Trk mparatorluu'nun yklmasndan sonra, Perslerin ve Bizansl larn deyimiyle, "Kuzey Krall"n ynetme sras onla ra geldi. Bir sylentiye 15 gre, byk Pers Kral Hsrev
' K a a n ya da hakan vb. D o u bilimcilerin yazm konusunda tuhaf alkanlklar var. (Bkz. I. Ek) Ben bathlann g z n d e en az hakaret " k a a n " szcn kullanacam. " Bu durum, eski kaynaklarda Trk szcnn hibir ayrm yapl makszn btn g e b e bozkr halkna mal edilmesini, " b a r b a r " sz cyle ya da " H u n " szcyle e anlaml olarak kullanlmasn n lememitir.

16

Anuirvan'n saraynda tane altn konuk taht bulu nur; bunlardan biri Bizans mparatoru, ikincisi in m paratoru, ncs de Hazar mparatoru iin saklanrm. Ama her nedense bu byk imparatorluktan hi bir zaman konuk gelmemi ve altn tahdar -eer gerek ten var idiyseler- sembolik bir hizmet grmekten te ye gitmemirir. Yine de, ister doru olsun ister olmasn, bu sylenti mparator Constantine'in Hazarlara al tn mhrl mektup gnderildiine ilikin anlattklar n onaylamaktadr.

6
Bu arada, VII yy.'n balarnda Mslman kasrga snn Arabistan'dan koptuunu gryoruz. O sralarda Ortadou byk gcn denetimi altndadr: Bizans, Persler ve Bat Trk mparatorluu. Bunlardan ilk ikisi, son yzyldan beri birbirleriyle bitip tkenmek bilmez bir savaa tutumu bulunmakta ve her ikisi de gc n tketmi gibi grlmektedir. Bir sre sonra Bizans'n kendini topladn, oysa Pers Krall'nn bir daha toparlanamadn, tarihe kartn biliyoruz. Onlara son darbeyi indirenler de yine Hazarlar olmutur. Szn ettiimiz ada Hazarlar henz Bat Trk mparatorluu'nun egemenlii alnda olup, bu impa ratorluun en etkin gcn oluturmaktadr. Zaten ok gemeden de imparatorluu devralacaklardr. 627 yln da Roma imparatoru Heraclius, Hazarlarla asker bir andama imzalam (bu andama iki lke arasnda im zalanacak ayn nitelikteki birok antlamann ilkidir) ve kendini Perslere kar son ve yok edici bir sefere hazr lamtr. Bu sefer srasnda Hazarlarn oynad rol ko17

nusunda birbiriyle elien, hibiri de Hazarlara onur ka zandrr nitelikte olmayan birka kuram vardr. Ama ne kadar elikili olursa olsun, bu kuramlarn baz nemli ortak ynleri bulunmaktadr. Hazarlar, Heraclius'a, Ziebel adl bir babuun komutasnda 40.000 ad vermiler dir. Bu atllar Pers seferine katlm, ama bir sre sonra, herhalde Yunanllarn fazla tedbirli ilerleyiinden usana rak yollarn evirmi ve Tiflis'i kuatmaya girimilerdir. Bu abalar baarl olmamsa da, ertesi yl yeniden Heraclius'la ibirlii ederek Grcistan'n bakentini alm ve byk ganimetlerle dnmlerdir. Gibbon bu konu da (Theophanes'i kaynak gstererek) hayli renkli bilgiler vermekte, zellikle Roma mparatoru'nun Ziebel'le ilk karlamasn ayrntl biimde anlatmaktadr. 16 .. .Hsrev'in Avarlarla anlamasna karlk, Roma impa ratoru da Trklerle onurlu bir anlamaya girimiti. Onun a rs rerine Ha^argruplar adrlarn Volga boylarndan ske rek Grcistan dalarna kurdular. Heraclius onlar Tiflis dolay larnda karlad. Ziebelyanndaki adamlaryla birlikte attan indi ve (Yunan kaynaklan doru sylyorsa) kendilerini yz koyun yere atarak mparatorun mor harmanisinin eteini pt ler. Bu gnll sayg gsterisi, salad byk yardm da dikka te alnrsa, elbette, en scak karl hak ederdi, imparator der hal tacm kard, Trk babuunun bana koydu, sonra da onu efkatle kucaklayarak selamlad ve ona "olum" dedi. Zen gin bir lenden sonra Ziebel'e bir tepsi iinde mcevherler sundu. Altnlar, deerli talar, imparatorluk saraynda kullanlan ipek ler verdi. Daha sonra deerli mcevherleri, kpeleri kendi elleriy le bu yeni mttefiklerine datt. Gizli bir grmede kz> Eudocia'nn bir resmini gsterdi, bir barbara, soylu ve beyaz bir gelin
' 'Trkler' derken, Hazarlar kastediyor. 18

vererek onu mutlu etti. Ve krk bin at ilkyardm s\n by le kopard... Eudocia (ya da Epiphania), Heraclius'un ilk karsn dan olma tek kzyd. Onun Trk'e sz vermi olmas, Bizans saraynda Hazarlarla yaplan dostiuk antlamas na ne kadar nem verildiini gstermeye yeterlidir. A m a sonradan bu evlilik gereklemedi. nk Eudocia ile gelin alay henz yola kmken Ziebel'in ld habe ri geldi. (Bu arada Theophanes'in satrlar arasnda Zie bel'in de imparatora gen olunu verdiine ilikin zm ni bir ifade vardr.) Ermeni tarih metinlerinde de, Hazarlarn ikinci Pers seferi iin iln ettii seferberlikle ilgili renkli bir blm grlr. Bu seferberlik emri, Hazar egemenlii altndaki btn kabilelere ve halka gnderilmitir: "Dalarda, ova larda yaayan, dam altnda ya da gkyz altnda oturan, san tra etmi olsun, uzatm olsun, herkese." 1 7 te bu satrlar bize Hazar mparatorluu'nu olutu ran rklar mozaii hakknda fikir verebilen ilk satrlardr. Herhalde lkeyi yneten "Gerek Hazarlar", genellikle aznlkta kalmlardr. Avusturya-Macaristan mparatorluu'ndaki Avusturyallarn durumu gibi.

7
Pers devleti 627 ylnda mparator Heraclius kar snda urad yenilgiden sonra bir daha toparlanama d. Bir ayaklanma sonucu kral kendi olu tarafndan l drld ve birka ay sonra oul da lnce, tahta bir o cuk karld... On yllk anari ve kargaadan sonra ilk Arap ordular lkeye girdi. Ayn sralarda Bat Trk Im19

paratorluu da paralanarak kabilelere ayrlmt. Byle ce, eski kuvvet lsnn yerini bir yenisinin ald g rld. slm Halifelii, Hristiyan Bizans ve kuzeyde de yeni glenen Hazar Devleti. Arap saldrlarn, balan g alarnda gslemek grevi ite bu sonuncusuna dm ve D o u Avrupa ovalarn igalcilerden onlar korumutur. Hicret'i (622) izleyen ilk yirmi yl iinde Mslman lar, ran', Suriye'yi, Mezopotamya'y, Msr' alarak Bi zans' (yani bugnk Trkiye topraklarn), Akdeniz'den Kafkaslara kadar uzanan yarm daire biiminde bir ks kacn iine almlard. Kafkaslar almaz bir doal en geldi, ama yine de, Pireneler kadar engeldi. Ayrca Dariel Geidi'nden (imdiki adyla Kesbek) ve Hazar Denizi kysndaki Derbend'den (Demir Kap) gemek de ola nak d deildi. Bu sonuncusuna Araplar bab l ehvab*, yani Kap lar Kaps derlerdi. Bu adn kk, Hazarlarn ve ben zeri kavimlerin ok eski alardan beri buradan gne ye saldrp sonra geri ekilmelerine dayanyordu. Bu kez sra Araplara gelmiti. 642 ile 652 yllar arasnda defalar ca Derbend'den geerek Hazar topraklarnda ilerlediler. Balanjar adndaki en yakn kenti alp Avrupa toprakla rnda bir s edinmeye altlar. Ama her defasnda geri pskrtldler. Sonunda, 652'de, taraflar arasndaki en byk sava vuku buldu. Her iki taraf da mancnk kul land. Drt bin Arap ld. Yaamn yitirenler arasnda komutanlar Abdl Rahman bn-Rabiya da bulunuyor du. Ordunun geri kalan ksm kargaa iinde gerisin ge riye dalara kat.
' irvan civarndaki derbent ( E d . n.) 20

Bundan sonra, krk yl boyunca Araplar, Hazar lke sine girmeye kalkmadlar. Saldrlarn Bizans'a ynelt tiler. Birka kez* Constantinopolis'i karadan ve deniz den kuattlar. Eer bu arada Kafkaslarn te yanndaki bakenti alm, Karadeniz'in kuzeyini ele geirmi olsa lard, D o u Roma Imparatorluu'nun sonunun gelmesi muhtemeldi. Bu arada Hazarlar da Bulgarlarla, Macarlar egemenlikleri altna alm, batda Ukrayna ve Krm'a ulamlard. Ne var ki, bu kez savalar artk rastgele ya plan aknlar olmaktan km, fetih savalar durumunu almt. Yama edip, tutsak alp ekilmiyorlar, ele geir dikleri lkeleri salam ynetimi olan bir imparatorlua katyorlard. mparatorluklarn kaan ynetiyor, fethe dilen yerlere valiler atayp, vergi koyuyordu. VIII. yy.'n balarnda Hazar Devleti, Araplara saldrya geecek ka dar glenmiti. Bin yl ileriden dnp baktmz zaman, "kinci Arap Savalar" (722-737) denilen bu savalar bize dur madan yinelenen, tekdze, yresel atmalar gibi g rnmektedir. Hepsinde olaylar ayndr. Hazarlarn atl lar ya Dariel Geidi'nden ya da Derbend Kaps'ndan Halifenin topraklarna saldrrlar, bir sre sonra da Arap kar saldrs balar, ayn yollardan Volga'ya doru uza nr ve geri ekilirler. imdi adeta drbnn ters yann dan bakarken, bu olaylar bizlere York Dk ile ilgili des tans arky anmsatyor. York Dk'nn on bin aske ri vardr. "Onlar tepenin doruuna kartp sonra geri sin geri aaya yrtr." Arap kaynaklarnda yazl olan lara bakarsak (bu kaynaklar genellikle abartma eilimin dedir), 100.000'lik, hatt 300.000'lik ordulardan soz edil-

M S 669, 673-8.717-18. 21

diini grrz. Ne olursa olsun, bu saylar Batnn kade rini izen Tours Meydan Sava'ndaki askerlerin saysn dan ok daha fazladr. Bu savalarn belirgin zellii, lme meydan oku yan bir fanatizmdir. rnein, bir Hazar kentinin teslim olmaktansa kendi kendini yakp yok ettii anlatlr. Ba ka bir olayda, bir Arap komutan bab-l-ehvab'n suyu nu zehirler. Bozguna urayp kaan bir Arap ordusunun yolunu yine Araplar keser, adamlar tek kii kalana kadar savamaya zorlanr. "Cennet'e gidelim ey Mslmanlar, Cehennem'e deil!" nk bilindii gibi, savata ehit olan her Mslmann gidecei yer Cennet'tir. Bu on be yllk savalar srasnda Hazarlar, Grcistan ve Ermenistan' silip gemi, 730 ylnda Arap ordular n Ardabil'de byk ve kesin bir yenilgiye uratmlardr. Bundan sonra Musul ve Diyarbakr' alp Halifeliin mer kezi olan am'a yaklatklar bilinir. Oysa bu srada yeni kurulan bir Halife ordusu aknty tersine evirir, Hazar lar dalarn zerinden kendi lkelerine ekilirler. Ertesi yl Maslamah bn Abdl Malik adl nl Arap komutan (daha nce Constantinopolis'i kuatan komutan) Balanjar' alr, Samandar'a, daha kuzeydeki bir Hazar kentine kadar ilerler. Oysa saldrganlar bu kez de salam bir s edinemezler. Yeniden Kafkaslar zerinden gneye do ru kaarlar. Bu arada Bizans imparatorluu da derin bir soluk alabilmitir. zellikle veliahtlar bir Hazar prensesiyle evlendii iin. Daha nce belirtildii gibi, bu evlilik ten Bizans mparatoru Leon Hazar domutur. Son Arap saldrs, daha sonra kinci Marvan ady la halifelie geecek olan komutanca ynetilmi ve za ferle sonulandrlmtr. Marvan, nce Hazar Kaan'na bar elileri gndermi sonra da her iki geitten
22

artc bir saldrya gemitir. Hazar ordusu bu aknl n etkisinden kurtulamayarak, ta Volga'ya kadar gerile mi ve Kaan bar istemek zorunda kalmtr. Marvan, dier fethedilen lkelerdeki ynteme uyarak Kaandan hak dinine dnmesini istemi, Kaan da bunu kabul et mitir. Ama bu Mslmanla gei laftan teye gitme mi olmal ki ne Arap ne de Bizans kaynaklarnda bu konuya bir daha deinilmemektedir. Oysa bundan bir ka yl sonra Yahudiliin resmi din olarak benimsenme si btn kaynaklarda bulunmaktadr.* Elde ettii sonu lardan memnun kalan Marvan, Hazar topraklarna veda edip, geride ne bir s ne de bir ynetim kadrosu brak makszn, ordularyla birlikte Kafkasya zerinden ekil mitir. Ksa bir sre sonra da gneydeki birtakm kabi lelerin ayaklanmasn bastrmak iin Hazarlardan yardm istedii bilinmektedir. Buna "ucuz kurtulu" demek yerinde olur. Marvan'n bu geni gnll davran, gerekte evre koul larndan trdr. Tarihte karmza kan daha nice ga rip olay gibi... Belki Araplar da bunun farkndayd. Uy gar olan Perslere, Ermenilere ve Grclere benzeme yen bu kuzey barbarlarn, orada braklacak kukla bir Mslman prensi eliyle ynetmek dnlecek ey de ildi. Ayrca Marvan, gneydeki ayaklanmalar, Suriye'de ve teki yerlerde Emevi Halifelii'ne kar ba gsteren olaylar bastrabilmek iin herkese gereksinme duymak tayd. Nitekim bundan sonra gelien i savalarda ba komutanlk grevi Marvan'a kalm, ayrca 744 ylnda da son Emevi Halifelii'ne getirilmitir (Sonradan Hali felik, Abbasi slalesine gemi ve alt yl sonra da Mar' Bu olayn, daha sonra grlecei gibi, 740 dolaylarnda gerekle tii sanlmaktadr. 23

van ldrlmtr). Bu bilgilerin nda Marvan'n ar tk Hazarlarla olan savalar uzatacak durumda olmad kolayca anlalmaktadr. Onlara bir ders vermek ve Kaf kaslardan aa kolayca saldrmalarn nlemekle yetin mek zorundadr. Bylelikle, Mslmanlarn batda Pireneler ve dou da Kafkaslar zerinden yaptklar saldrlar aa yukar ayn zamanda sona ermi bulunmaktadr. Charles Martel'in Franklar, Galya ve Bat Avrupa'y kurtarrken, Ha zarlar da Volga kylarn, Tuna'y ve D o u R o m a Imparatorluu'nu kurtarmlardr. Hi deilse, bu nokta ze rinde Sovyet arkeolog ve tarihisi Artamonov'la Ameri kan tarihisi Dunlop'un tmyle ayn kanda olduu g rlr. Bu kitabn balangcnda yazdm gibi, Dunlop'a gre eer Hazarlar olmasayd "Avrupa uygarlnn do udaki temsilcisi Bizans'n topraklar, Araplarn eline ge ecek ve tarihin ak deiecekti." Artamonov da bu konuda yle demektedir: 1 8 Ha^arya, Dou Avrupa'nn ilk feodal devletlerinden biri

dir. Bizans mparatorluu ve Arap Halifelii ile boy lebile cek nemde bir devlettir... Bizans'n Araplara kars koyabilmesi, ancak gl Ha^ar ordularnn onlar Kafkaslardan ieriye sok mamas sayesinde gerekleebilmitir....

Son olarak Oxford niversitesi Rus Tarihi Profes r Dimitri Obolensky'nin satrlarna gz atalm: 19 Hararlarn dnya tarihine en byk katks, Araplarn ku%ey ynndeki saldrlarna kars Kafkaslar geilme^ bir engel haline getirmeleridir. Marvan, yalnzca Hazarlarla savaan son Arap ko mutan deil, ayn zamanda, slam dinini btn dnya24

ya yayma lksne dayal bir genileme politikas uygu layan son Arap Halifesi'ydi. Abbasi slalesinin halifeli i devralmasyla birlikte fetihler durdu, eski Pers klt rnn etkileri daha yumuak bir hava yaratt ve zamanla Harun el Reid'in renkli Badat'nn domasna yol at.

8
Birinci ve ikinci Arap Savalar arasnda geen uzun ca sre iinde Hazarlar, Bizans tarihinde bir kez daha nemli bir rol oynadlar. MS 686 ylnda D o u Roma imparatorluu tahtna Jstinyen II. Rhinotmetus geti. Tahta kt zaman on alt yandayd. Gibbon kendine zg slubuyla bu gen cin portresini yle izmektedir: 20 Hrslar gl, giriimleri %ayft. stelik budalaca bir gu rur duygusunun etkisi altndayd... iki bakan, insanca duygu lara kar pek a% duyarllk gsteren bir hadm ile bir rahipti. Bunlardan birincisi, imparatorun annesini gnahlarndan kur tarmak iin kamlam, ikincisi de dik bal beyleri hafif, du manl bir ate rerinde ba aa asma uygulamasn alkan lk edinmiti. On yl sren dayanlmaz, kt bir ynetimin sonun da ayaklanma oldu. Yeni imparator Leontius, Justinyen'e ikence edilmesine ve ardndan hapse atlmasna karar verdi: 21 Burnunun (ve byk bir olaslkla dilinin) kesilmesi, usul ne uygun olarak yaplmamt. Grekenin o mutlu esneklii saye sinde Rhinotmetus (Burnu Kesik) szc ona ikinci bir ad oldu. Ve eski %orba, Chersonae denilen ss% bir yere srlp, orada
25

msr, arab ve ya bile yabanc lksler olarak deerlendiren ki iler arasnda yaamaya balad.' Chersonae'deki srgn yllar boyunca Jstinyen, tahtn yeniden ele geirme plnlar kurdu. yl kadar sonra, Bizans'ta Leontius da tahtndan indirilip burnu kesilince, ansnn biraz aldn dnd, Krm yakn larnda bulunan Chersonae'den Hazar ynetiminde bir kent olan D o r o s ' a kat ve orada Hazarlarn Kaan Busir (ya da Bezir) ile grt. Herhalde parmaklarn Bi zans hanedannn atmalarna batrmak Kaann hou na gitmi olmal ki, Jstinyen'le hemen anlaarak kz kar deini onunla evlendirdi. Bu kz karde sonradan Theodora adyla vaftiz edildi ve tacn bu adla giydi. Hile hur da dolu bu olaylar dizisinde tek drst kiinin bu kadn olduunu sylemek yerinde olur. Burunsuz kocasna kar derin bir sevgi beslemitir Qstinyen o sralarda he nz otuz yalarnda bulunuyordu). Yeni evliler, adamla ryla birlikte Phanagoria (bugnk Taman) kentine gel diler. Bu kent Kerch Boaz'nn kysnda bulunmakta ve Hazar valisi tarafndan ynetilmekteydi. Bizans' Busir'in sz verdii Hazar ordularnn yardmyla igal etme plnlarn burada tamamladktan sonra, yola kmaya ha zr olarak beklediler. Oysa bu srada yeni imparator III. Tiberias, Busir'e eliler gndermi ve Jstinyen'i l ya da diri Bizans'a teslim ederse kendisine dl olarak bol miktarda altn vaat etmiti. Bunun zerine Busir, Papatzes ve Balgitres adl iki adamna, yeni enitesini ldr' Justinyen'e ynelik davran aslnda hogrl bir eylem olarak g rlyordu. O dnemdeki genel eilim, lm cezas yerine sakat b rakmak, bylelikle cezay insaniletirmeku. Elin ya da burnun kesil mesi en yaygn ceza ekliydi. Bizansl yneticiler canlarn baladk lar tehlikeli rakiplerinin gzlerini kr etmeye de alktlar. M

meleri iin emir verdi. Bu arada sadk Theodora iin rzgarn koklam, kocasn uyarmt. Jstinyen, Papatzes'le Balgitres'i kendi odasna bir bir ararak iple bo du, sonra bir gemiyle Karadeniz'in Tuna az dolaylar na gelip, gl bir Bulgar kabilesiyle anlama yapt. Bul gar Kral Terbolis o sra Hazar Hanndan daha gvenilir bir dost olduunu kantlad ve 704 ylnda Jstinyen'in emrine 15000 atl vererek Constantinopolis'e saldrma sn salad. Bizansllar aradan geen on yl iinde Jstin yen dneminin kara gnlerini unutmua benziyorlard. Ya da yeni imparatorlarn ondan daha beter buluyorlar d. Nedeni ne olursa olsun, hemen Tiberias'a kar ayak lanp Jstinyen'i yeniden tahta kardlar. Bulgar Kralna da dl olarak ykl miktarda altn verildi, o da bunlar alp, birka yl sonra Bizans'la yeniden savaa girecein den habersiz, yurduna dnd. Jstinyen'in ikinci krallk dnemi (704 -711) birinci sinden daha kt oldu. "Baltay, ipi ve ikence alederini krallnn en byk dayana sayd." 2 2 Ruhsal dengesini yitirdi, srgn yaamnn en ac gnlerini geirdii Chersonae'nin halkna kar kin beslemeye balad. Chersonae'ye bir kuvvet yollad. Kentin bata gelen kiilerinden bazlar diri diri yakld, bazlar boduruldu, birou da tutsak alnd. Ama Jstinyen'in gazab bir trl dinmek bilmiyordu, ikinci bir kuvveti daha yola karp kentin yerle bir edilmesini emretti. Bu kez kuvvetlerin yolu g l Hazar ordular tarafndan kesildi. Jstinyen'in Krm temsilcisi olan Bardanes, Hazarlardan yana geti. Ken dilerine gvenleri sarslan Bizans kuvvetleri Jstinyen'e ballklarndan kopup Bardanes'i kendilerine imparator setiler ve ona Philippicus adn verdiler. Ama Philippicus, Hazarlarn elinde olduu iin bu adamlar yeni impa27

ratorlann geri alabilmek amacyla Hazar Kaanna yk l bir fidye vermek zorunda kaldlar. Sonunda Constantinopolis'e dnebildiklerinde Jsnyen'le olunun ba n kestirip, kurtarc olarak karlanan Philippicus'u tah ta oturttular. (Birka yl sonra onun da tahttan indirilip, gzlerinin uydurulduunu da ekleyelim.) Bu rktc yknn burada anlatlmasnn nedeni, Hazarlarn o dnemde D o u Roma Imparatorluu'nun kaderinde ne lde etkili olduklarn gstermektir. Oy nadklar bu roln nemi, Kafkasya'da Mslmanlar durdurmu olmalaryla karlatrlabilecek byklkte dir. Bardanes-Philippicus, Hazarlarn imparator yapt biridir. Jstinyen dneminin sonunu getiren de kayn biraderi olan kaandr. Dunlop'un bu konudaki szle ri yledir: Bu dnemde, kaann, can istedii ^aman Bizans'n bana yeni bir ynetici getirebilecek durumda olduunu sylemek yan l olma%2i

9
Kronolojik adan, u anda Hazarlarn Yahudi dinini benimsemesi konusuna gememiz gerekir. Bilindii gibi din deitirme olay 740 yl dolaylarnda olmutur. Ama bu dikkate deer olay, uygun bir bak asndan deer lendirebilmek iin hi deilse o insanlarn din deitir meden nceki detleri, gelenekleri ve gnlk yaamla r stne biraz bilgi sahibi olmamz yerinde olacaktr ka nsndayz. Ne yazk ki Hazarlar hakknda, Attila'nn sarayn zi yaret eden Priscus gibi birinci derece tanklarmz yok.
28

Elimizde yalnzca Bizans ve Arap tarihilerinin derledi i kulaktan dolma baz bilgiler bulunmakta. Bunlar biraz ematik ve kopuk kopuk olup, yalnzca iki tanesi kap samldr. Birincisi, 1. Blm'de incelenecek olan Hazar Kaan'nn mektubu, ikincisi de gezgin ve gzlemci bn Fadlan'n notlardr. nde gelen, bilgili ve nfuzlu bir Arap olan bn Fadlan da, Priscus gibi, uygar bir sarayn kuzey barbarlarna gnderdii bir elilik heyetinin yelerindendi. ()nu bu yolculua gnderen saray, Halife El-Muktcdir'in Badat'ta bulunan sarayyd. Heyet, ran'dan ve Buhara'dan geerek Volga Bulgarlarnn lkesine gide cekti. Bu grkemli yolculuun nedeni, Bulgar Kralndan Halifeye gelen bir aryd. Bu mektupta Kral, Halifeden iki ey istiyordu: a) Kendi halkn slm dinine geirebil mek iin dini retebilecek kiiler gndermesi, b) Ken disini bal bulunduu Hazar Kaanndan koruyacak bir kalenin yaplmas. Kukusuz daha nceki diplomatik ilikiler sonu cu kararlatrlan bu arnn amalarndan biri de, yol stnde bulunan ve ilerinden geilmesi zorunlu olan Trk kabileleriyle iyi ilikileri gelitirmek, Kur'an'n se sini onlara duyurmak ve bu arada ykl miktarda bah i datmakt. Gzlemci gezginimizin notlarnn girii yledir:'' Bu kitap, Ahmed ibn Fadlan Ibnel Abbas ibn Raid, ibn Ham kitabdr. (Halife) El-Muktedir'in Bulgarlara gnderdii eli komutan Muhammed ibn Sleyman 'n hikmetinde yolculuk

' Bu

satrlar Zeki Velid Togan'n Arapadan Almancaya yapt evi

rinin Blake ve Frye tarafndan ngilizceye yaplm evirisinden aln m ve pek az aklama eklenerek sunulmutur. 29

ederken, Trklerin, Hararlarn, Ruslarn, Bulgarlarn, Bakirlerin ve teki toplumlarn lkelerinde grdklerimi, inandklar eitli dinleri, krallarnn tarihini ve gnlk yaamlarnda nasl davrandklarn anlatmaktaym. Bulgar Kralnn mektubu, mminlerin komutan Hl-Muktedir'in eline gemiti. Kral ondan kendisine din bilgileri vere cek, slm'n kurallarn anlatacak, bir cami ile bir vaa^ kr ss yaparak hak dinini halkna anlatmasn salayacak biri ni istiyordu. Halife, kraln btn istediklerini kabul etti. Halife nin mesajn ve gnderdii armaanlar krala vermek, eriat reten ve yorumlayanlarn almalarn denetlemek iin ben seil dim... (Burada yolculuumun nasl finanse edildiini ve katlan larn kimler olduunu anlatan bir blm bulunmaktadr.) By lece 309ylnn Sefer aynn on birinci gn olan Perembe gn (21 Hayran 921), Bar kentinden (Halifeliin bakenti Ba dat) yola ktk. Grld gibi bu yolculuun tarihi, bir nceki b lmde tarttmz olaylardan bir hayli sonradr. Ama Hazarlarn putperest komularnn gelenek ve yaamla r asndan bunun nemli bir fark yaratacan sanmyo rum. Ayrca, bu gebe kavimlerin yaamlarna bil gz atmann, Hazarlarn din deitirmeden nceki yaamla r -yani amanizm'e ya da baka inanlara bal oldukla r zamandaki gelenekleri cana inanyorum. Elilik heyeti, pek yava giden bir yolculuk yapm tr. Halifelik topraklarnn Aral'n gneyindeki snr eya leti olan Khvarizm'e varncaya kadar da pek bir olay la karlamamlardr. Oraya vardklarnda eyaledn va lisi, lkesiyle Bulgar Kralnn lkesi arasnda "binlerce inansz kabile"nin yaamakta olduu ve bu insanlarn
30

konusunda bizleri bilgili kla

heyettekileri sa brakmayaca gerekesiyle, yolculukla rn durdurmaya kalkmtr. Gerekte Halifenin emir lerine kar gelip elilik heyetinin geiini engellemeye kalkmasnn nedenleri ok daha baka olabilir. Bu vali, heyetin yolculuk amacnn dolayl bile olsa, Hazarlara kar bir ama olduunu anlam olmaldr. Oysa ken disinin Hazarlarla iyi ilikileri ve krl bir ticareti vardr. Ama sonunda o da boyun emek zorunda kalm ve he yetin Amuderya yresindeki Gurganj'a doru ilerlemesi ne izin vermitir. Heyet oraya varnca, havann ok so umas nedeniyle, aylk bir k uykusuna yatmak zo runda kalmtr. Bu, birok Arap gezgininin notlarnda yinelenen bir durumdur: Nehir ay boyunca dondu. evremize baktmzda buy

lu bir cehennemin nmzde biy bek/edii duygusuna kapldk. Sokaklar ve paar yerleri soukjynden hemen hemen bombo tu... Bir defasnda hamamdan kp eve giderken sakalmn bir topak bur haline geldiini grdm, atein nne oturup sakalm eritmek orunda kaldm. Gnlerimi evin iine baka bir ev gibi kurulmu kee bir Trk adrnda geiriyordum. nam donup yastma yapyordu... .ubat ay ortalarnda buzlar zlmeye balad. He yet, 5000 kii ve 3000 hayvandan oluan byk bir ker vana katlarak, kuzey steplerini onlarla birlikte gemeye hazrland. Bu yolculuk iin gerekli malzemeyi, devele ri, nehir geerken giyilecek deve derisi izmeleri, ekmek, katk ve baharl kuru ederi satn aldlar ve kendilerine ay yetecek hazrlklarn tamamladlar. Yerliler, kuzey y relerin daha da souk olacan syleyip onlar uyardlar ve neler giymeleri gerektiini dediler.
31

O adrda ka

ln giysilere, krklere sarlp yatyordum, ama yine de sk sk ya

Bylece hepimiz stmze birer kurtak, onun stne yn bir kaftan, onun stne de buslin (ii krkl ceket) giydik. Buslinin stne krk palto aldk. Bamzda krk apkalarmz vard. Yaln gmerimiz grnyordu. Altmza nce basit bir klot, sonra astarl bir klot, onun stne de pantolon giydik. Ayakla rmzda kay mut (deri orap), birde izme vard. D evey edindii miz Zaman bu giysiler yznden kprdayamaz haldeydik. Titiz bir Arap olan bn Fadlan, Khvarizm'in ne ikli minden ne de insanlarndan holanmt: Dilleri ve binalar asndan bunlar dnyann en iren insan lar. Dilleri tavuk gdaklamasna benziyor. Buraya bir gnlk yerde Ardkva adndaki bir kasabada Kardallar diye bir kabile yayor. Onlarn dili de adeta kurbaa viyaklamas gibi. Martn nde yola kp geceyi geirmek zere Zamgan kervansaraynda konakladlar. Buras Ouz Trkleri nin topraklarnn balangcyd. Bundan sonra heyet, ar tk yabanc topraklarda yolculuk yapyor olacakt. "Kaderimizi her eye kadir byk Allah'a emanet ettik." Sk sk karlatklar kar frtnalarndan birinde bn Fad lan bir Trk'le yan yana yolculuk ederken, Trk ona ya knm: "Babu bizden ne istiyor? ldrecek bizj bu souk ta! Ne istediini bilsek, hemen verir kurtulurduk." demi. bn Fadlan buna cevap olarak, "Btn istedii, 'Allah'tan ba ka Tanr yoktur' demeniz" diye karlk verince, Trk gl m: "Doru olduunu bilsek, sylerdik." demi. bn Fadlan'n kitabnda bu trden birok olay anlatl maktadr. Yazar bunlar anlatrken o toplumda egemen olan dnce zgrln hi de takdir ediyor gibi g zkmemektedir. Badat Saray'nn elisi, gebelerin ya ratlnda yatan bamllk nefredni de takdir etmiyor.

32

Aada anlatlan olay, gl Ouz Trklerinin toprakla rnda gemektedir. O sra Ouzlar, Hazarlara vergi de yen bir kavimdi ve baz kaynaklara gre de Hazarlarla yakn soydatlar: 24 Ertesi gn Trklerden biri karmza kt. Grn pek irkindi ve kirliydi, davranlar kaba ve nefret uyandrcyd. O sra saanak yamur altnda ilerliyorduk. 0, de durdu. Adam, 'Durun/' diye ba rd. 3000 hayvan ve 5000 kiiden oluan kervan olduu yer "Biriniz ^ e bir adm ileriye gemeyeceksiniz' BizKudarkin'in (vali) dostlaryz] dedi. Emrine uyup durduk.

dedik. Glmeye balad. 'Kudarkin de kimmi peki? Sakalna edeyim, ben onun.' dedi. Sonra "Ekmek', diye seslendi. Ona bir ka somun ekmek verdim. Ekmekleri ald, edin, acdm size'dedi. Ouzlarn bir karar alrken uyguladklar demokradk yntemler ise totaliter uygulamalarn ve dinin geerli ol duu bir sarayn elisine daha da artc gelmektedir: Bunlar deri adrlarda oturan gebe insanlar. Bir sre bir yerde kalp, sonra baka yere gidiyorlar. Yol stnde bunlara ait adrlarn her yanda kurulu olduunu gryoruz Yaaylar g, ama kendileri de yollarn yitirmi eekler gibi davranyorlar. On lar tanrya balayan bir dinleri yok. Mantklarn da kullanm yorlar. Hibir eye tapmyorlar. Balarndakilere "Bey" diyorlar, ilerinden biri Bey 'e danmak istedii zpman
o n a

"Yolunuza devam

gidip,

'Bey,

falanca ite ne yapaym?" diye soruyor. Ne yapacana, aralarn da yaptklar toplantda hep birlikte karar veriyorlar. Ama ka rart verip uygulamaya geecekleri zaman, ilerinden en basit, en aalk olanlar bile ortaya kp, karara kar gelebiliyor. Ouzlarn ve teki kabilelerin cinsel tutumlar, bu gzlemciye gre bir serbestlik ve vahilik karmdr:
33

Kadnlar, ne kendi erkeklerinin ne de yabanclarn yannda pee kullanyor; vcutlarn da rtmyorlar. Bir gn bir Ouz'un evinde kad... tp, oturuyorduk. Kars da yanmdayd. Bi konuurken kadn bir ara vcudunun grnmemesi gereken bir tarafn ap Hepimigrdk. Hemen ellerimizle gklerimizi kapa "Allahm, sen bi%e gnah yazma." diye yakardk. Koca

s gld, evirmenimize unlar syledi: "Sizin, nnzde al mamzn nedeni, grdnz halde kendinizi tutmay renesiniz diyedir. nk ulaamazsnz Byle olmas, gizli olup da elde edilebilir olmasndan daha iyidir." Zina bu insanlara ok yabanc. Ama birisinin zjna ilediini renirlerse, onu iki par aya ayryorlar. Bunu yapmak iin gnahkr iki aacn dalla rna balyorlar, sonra deviriyorlar aalar. O zaman, adam iki ye blnyor. bn Faldan, bu gnah ileyen kadnn da ayn biim de cezalandrlp cezalandrlmadn anlatmyor. Daha sonra, Volga Bulgarlar'ndan sz ederken, onlarn zina ileyenleri, kadn olsun, erkek olsun, ikiye blerek ceza landrdklarn aka sylyor. Ayn sayfada, Bulgarla rn kadn erkek bir arada nehirlerde plak yzdn, Ouzlar gibi utanmaz olduklarn anlatrken byk a knlk gsteriyor. Homoseksellie gelince; bu davrann Arap lkele rinde pek olaan olduu bilinmektedir. bn Fadlan, bu nun "Trkler arasnda ok byk gnah sayldn" an latyor. Bununla birlikte, verdii tek rnekte, sakal k mam bir genci ifal eden adamn, 400 koyun gibi bir cezayla yakay syrdn sylyor. Badat'n muhteem hamamlarna alkn olan gezgi nimiz, Trklerin kirliliini bir trl hazmedemiyor: Ouzlar doal gereksinimden sonra bile kendilerini ykam34

yorlar. Seminal svnn pisliini de temizlemiyor, vcutlarn arn drmyorlar. Suya dokunmak istemiyorlar sanki. zellikle k gelince... Ouz komutan, heyetimizin kendisine armaan ettii yeni kaftan giymek iin srtndaki ilemeli kaftan kardnda, i giysilerinin kirden rmek zere olduunu grdk. Bu insan larn geleneine gre ten stne giyilen i giysi eskiyip paralanncaya kadar stten karlmyor." Yol stnde grd Bakirler kabilesi halknn ise "sakallarn tra ettiklerini ve bitlerini yediklerini" anla tyor. "amarlarnn aralarn aratrp bulduklar bitleri di leriyle tlatyorlar" Bir gn, bn Fadlan bir Bakir'in bu ii yapmasn seyrederken, Bakir ona "ok lezzetli oluyor lar." diye aklamada bulunmu. Btn olarak ele alndnda, bu anlatlanlar pek olumlu bir etki yaratmyor. Ama garip olan nokta, bn Fadlan'n yalnzca pislik ve plaklk karsnda tepki gstermesi, buna karlk o toplumlarda uygulanan vah i cezalar pek olaan karlamasdr. rnein Bulgarla rn adam ldrenlere uyguladklar cezay teki konular da gsterdii heyecanl tepkiye hi de benzemeyen bir soukkanllkla anlatyor: Sulu iin aatan byke bir kutu yapyorlar, iine so mun ekmekle bir kap su koyuyorlar, sonra kutuyu iki direk ara sna asp, 'Onu yerle gn arasna koyduk, gnei, yamuru tat sn, belki yaratan onu affeder' diyorlar. Adam orada ryp tozu rzgarda savrulana kadar kalyor. Gezgin, yzlerce atn ve bykba hayvann cenaze de nasl kurban edildiini, bir Rus esir kzn nasl vah i bir biimde ldrldn ayn soukkanllkla anla tyor.

35

Putperest dinler hakknda fazla bir aklama yapm yor. Yalnzca Bakirler'in "Phallus" putu onun ilgisini ekiyor. Tahtadan yaplm bir penise tapmann neden lerini evirmenine soruyor, ald cevab da yle not ediyor: "nk ben de dnyaya buna benzeyen bir nesneden geldim ve beni yaratan bir baka g tanmyorum." Bundan sonra evirmen, Bakirler'in on iki tanrya inandn an latyor. Bir k tanrs, bir yaz tanrs, bir yamur tanrs, bir rzgar tanrs, bir aa tanrs, bir insan tanrs, bir at tanrs, bir su tanrs, bir gndz tanrs, bir lm tanrs, bir toprak tanrs. Gkte oturan tanr, bunlarn en by olmakla birlikte, kararlarnda btn tanrlara dan yor, bu yzden her tanr tekilerin yapt ilerle de ili kili oluyor... "Yolda ylanlara tapan bir grupla, baka ey lere tapan dier gruplar da grdk.." ibn Fadlan Volga Bulgarlar arasnda da pek garip detlerle karlayor: Zeksyla, bilgisiyle dikkati eken bir insana rastlaynca,

"Bu adam Tanrya hikmet etmeye daha lyk, " deyip onu yaka lyorlar, boynuna bir ip geirip bir aaca asyor, ryene kadar orada brakyorlar... bn Fadlan ve yaad a konusunda tartmasz bir uzman olan dou tarihisi Zeki Velid Togan, bu satr lar hakknda unlar sylyor:
25

"Bulgarlarn fayla yeki olan

kiilere byle yalimce davranmasnda pek alacak bir ey yok tur. Bu davran, orta snf bir yurttan olaan bir yaam srmek istemesi gibi uyank bir dnceye dayanmaktadr. Ortaya ka bilecek bir 'dhi'nin kendilerini bir tehlikeye ya da bir serve ne srklemesine frsat vermek istememektedirler." Yazar bun dan sonra bir Tatar ataszne deiniyor: "Fayla ey bilir sen seni asarlar, ok alakgnllysen stne basarlar." Bu du36

rumda sz konusu kiinin yalnzca bilgili biri olmaktan te, hizaya gedrilmesi g bir dhi, kimseyle karlatr lamayacak kadar zeki biri olmas gerektii zerinde du ruyor. Bu detin, deiiklie ve hzl geliime kar, top lumun bir savunmas olduu ortadadr. Toplum, kendi iinde erimeyenleri, kendisini yeniliklere srkleyebile cek olanlar bu yolla cezalandrmay amalamaktadr. Ayn yazar birka satr aada ise u yorumu yap makta: ibn Fadlan 'm amac, iki eki insann nasl ldrldkleri ni anlatmak deil, bir putperest gelenei hakknda bite bilgi ver mektir; insan kurban etme gelenei! Bu olayda insanlar arasn da en stn olanlar seilip tanrya kurban edilmektedir. Her halde bu kurban edilme ilemi, sradan yurttalar tarafndan de il, Bulgarlarn tabipleri, yani doktorlar tarafndan, baka de yile, Samanlar, din adamlar, gerek o toplumda, gerek baka toplumlarda lm kalm sorunlarn denetleyen snf tarafndan uygulanmaktadr, ibn Rus ta 'nn anlattklarna gre, Rus top lumunda da tabipler istedikleri insann boynuna ilmik geirip, 1 anrnn gazabn yumuatmak iin ant aaca asabilmek hak kna sahiptir, ilemi bitirince, "Bu Tanrya sunulmu bir kur bandr" demektedirler. Belki de, ilk bakta eliik gibi grnen bu iki d n bir araya gelerek uygulamaya yol amtr: "Madem ki kurban gerekli, bari bamza dert aabilecek olanlardan kur tulalm." Bu insan kurban etme geleneinin, Hazar toplumun da da uygulandn greceiz. Krallk dnemleri sonun da krallarn da trenle ldrlmesi, bu gelenein bir par as olsa gerektir. Herhalde bn Fadlan'in bize anlatt eidi toplumlarla Hazarlarn gelenekleri arasnda bun37

dan baka benzerlikler de vardr. Ne yazk ki, kendisi hibir zaman Hazarlarn bakentine sokulmad iin, onun yalnzca Hazar topraklar zerinde yaayan teki toplumlara ilikin, zellikle de Bulgar sarayndaki yaam stne verdii bilgilerle yetinmek zorundayz.

10
Halifenin elilik heyetinin gidecei yere varmas aa yukar bir yl srmtr (21 Haziran 921 'den 12 Mays 922'ye kadar). Volga Bulgarlarnn lkesine varmak iin gemek zorunda olduklar yol, Kafkaslar ve Hazar top raklarndan getii iin bu yolu tercih etmemi, koskoca bir yay izerek Hazar Denizi'nin dousundan dolamak zorunda kalmlardr. Bununla birlikte yol boyu Hazar lara ne kadar yakn olduklarn, bu nedenle ne byk tehlike iinde bulunduklarn sk sk hissetmilerdir. Aadaki ilgin olay, Ouz ordu komutannn (kir li amar olann) yannda kaldklar sre iinde gemi tir. Balangta komutan onlar pek konuksever biimde karlar, onurlarna bir len verir. Ama sonradan Ouz bykleri Hazarlarla srdregeldikleri iyi ilikileri d nerek grlerini deitirmi gibi davranrlar. Komutan, bykleri evresine toplar ve ne yaplmas gerektii ko nusunda onlara danr: lerinde en stn, en saygn olan Tarkan 'd. Bir aya to pal, g kr, bir eli sakatt. Komutan hepsine seslenerek konu tu 'Bu adamlar Arap Sultannn habercileridir. Siklere dan madan onlarn geiine iyn vermeyi doru bulmadm. " O yaman Tarkan s% ald. 'Bu daha nce benlerini grp duymadm^ bir durum. Binler ve atalarm^ buraya geldiinden beri sultann
38

elileri topraklarmzdan hi gemedi.

Sultann biy kandrmak

istediine kuku yok. Gerekte bu adamlar Hararlara gnde rip onlar biy kar kkrtmak istiyor. Yaplacak en iyi ey el ilerin her birini ikiye blp mallarna el koymak." Bir bakas s\ alp, yle dedi: "Hayr. Mallarn alp, onlar rlplak so yarak geldikleri yere geri yollamaly." Yine bir bakas, "01may1" diye dncesini bildirdi. 'Hayr Kaannn elinde biyden rehineler var. Bunlar yollayp biymkileri geri alalm. " Aralarnda yedi gn tarttlar. bn Fadlan'la adamla r bu sralarda yaamlarnn en byk korkusunu geir diler. Sonunda, Ouzlar, onlarn yollarna devam etme sine izin verdi ve bu kararlarnn nedenini aklamad lar. Herhalde bn Fadlan yolculuklarnn amacnn, ger ekte I [azarlara kar bir ama olduuna onlar inandr m olmal. Geri Ouzlar daha nce Hazarlarla birlik te baka bir Trk boyu olan Peeneklere kar savam lard. Ama daha sonra fikirleri deimi, Hazarlara d man olmulard. Hazarlarn ald rehineler, bu tutumla rnn sonucu olabilir. Yol boyunca Hazar tehlikesi her an stlerinde kol gezdi. Hazar Denizi'nin kuzeyine gelince bir byk ka vis daha izip, Volga ve Kama nehirlerinin yaklat yerde bulunan Bulgarlara doru yneldiler. Orada Bul gar Kralyla nde gelenlerini kendilerini byk bir he yecan ve sabrszlkla bekler buldular. Karlama tren leri biter bitmez Kral hemen bn Fadlan' artt ve i konuma zamannn geldiini belirt. bn Fadlan'a g l bir dille (sesi sanki bir fnn dibinden gelir gibi n lyordu) yolculuklarnn esas amacn hatrlatt ve onlar dan, kendilerini egemenlikleri altna alan Yahudilere kar koruyabilmeleri iin gerekli olan kaleyi ina etmek iin
39

gerekli olan paray istedi. Ne yazk ki, aa yukar drt bin dinar kadar tutan bu para, Badat'taki baz yazma ve krtasiyecilik ilemlerinin gecikmesi nedeniyle heye te teslim edilememid. Daha sonra gnderilecekti. Kral bunu renince btn umudunu yitirmi grnd. n san etkileyen o koca vcudu sanki kt. lk i olarak, gelen heyetin paray harcadndan kukuland. Onlara yle bir soru yneltti: Eer bir grup insana, yay/, aresiy yulm gren kiilere g trlmek yre bir miktar para verilirse, onlarda bu paray ken dilerine saklarlarsa, o adamlar hakknda ne dnrsnz? bn Fadlan devam ediyor: Ben de ona, diye cevap verdim. 0 sordu: Bu kiisel bir dnce mi, yoksa herkesin katld genel bir yarg m? "Ccnel bir yarg. " diye karlk verdim. Herhalde zamanla bn Fadlan kral parann yalnz ca biraz gecikmi olduuna, er ge geleceine inandm bilmi olmal, ama yine de kraln kayglarn tmden silip dertlerine are bulduu sylenemez.' Kral durmadan bu arnn tek nedeninin kalenin yapm olduunu, n k kemlisinin Hazar Kaanndan ok korktuunu yine leyip duruyordu. Besbelli korkmas iin yeterince neden de vard. bn Fadlan bize unlar anlatyor: Bulgar Kralnn olu Hararlarn elinde rehine olarak tutu luyor. Hayr Kaan nereden duyduysa, Bulgar Kralnn ok gyl bir ky olduunu renmi, bir haberci gnderip ky istetmi.
' Para bir sre sonra gerekten gelmi olmal, nk bundan sonra kaynaklar artk bu konuya deinmemektedir. 40

"Bu yasaktr. O adamlar haramyde saylr. "

Bulgar Kral bahaneler bulup kyn vermek istemeyince, ikinci bir grup adam gnderip ky yrla aldrm, k^Mslman, ken disi Yahudi olduu halde onunla evlenmi. Ama k% sarayda l m. Bunun yrine Hayr Kaan hemen bir haberci daha kartarak Bulgar Kralnn ikinci kyna talip olmu. Oysa haber ci sarayna girer girmey Bulgar Kral, kyn kendi tebaasndan As kil Prensiyie evlendirip, birinci kyn bana geldii gibi Ha zar'n onu yrla almasn nlemeye alm, ite Bulgar Kralnn kendisine bir kale yaplmas iin Halifeye bavurmasnn, Hayr Kaanndan korktuunu sylemesinin asl nedeni budur. Bir arknn nakarat gibi, ayn sz ikide bir yinele nip duruyor. bn Fadlan bize Bulgar Kralnn her yl Ha zarlara dedii harac da yle anlatyor: "Her Bulgar evi (yani adr) iin bir samur krk." Bulgarlarn 50.000 kadar evi olduu tahmin edildiine, Bulgar samuru da ok de erli sayldna gre, bu hara hi de azmsanacak l de deildir. bn lallan' Hazarlar hakknda bize anlattklar, ilaha nce ile belirttiimiz gibi, yolculuu srasnda kula gna gelenlerden derlenmi olup, byk blm Bulgar Saray'ndaykcn duyduklarna dayanr. Hikyesinin teki blmlerine, kendi gzyle grp anlattklarna benze mez. Hep kulaktan dolma, biraz yass, renksiz bilgiler dir. stelik, bu bilgileri ald kaynaklarda tarafldr. Bul gar Kralnn Hazar Kaanna kar duygular zaten bel lidir. 1 lalfenn de kendi dini dururken rakip dine kuca m aan bir kralla kar ne gibi duygular besleyece i ortadadr. Bulgar Saray anlatlrken konunun birden bire deitii ve 1 lazar Saray'nn anlatlmasna geildii grlr: Hayrlarn hanna gelince, ona 'Kaan" (Khagan) denir.
41

Halk nne ancak drt ayda bir kar. O, "Byk Kaandr". Yardmcsna 'Kaan Beg" denir. Orduya komuta eden, ordu nun gereksinimlerini salayan, devlet ilerini yneten, halk ii ne kan, savata nderlik yapan hep odur. Komu krallar hep onun emirlerine uyarlar. Her gn Byk Kaann huturuna kar. Saygyla, alakgnll bir klkta, yalnayak, elinde bir tek denekle. Kaana saygsn belirtip deneini yakar. Denekyanp bittii zaman Kaann sana, tahtna oturur. Rtbe srasna gre, Kaan Begden sonra K-nd-r Kaan, ondan sonra da Covigir Kaan gelmektedir. Byk Kaann insanlarla sosyal iliki kurma deti yoktur. Onlarla konumaz turuna kabul etmez revleridir. Byk Kaan lnce, gelenee gre byk bir kabir hazrla nr, iinde yirmi oda bulunur. Her odaya bir mezar kazlr. Ta lar kum haline gelinceye kadar ufalanr, yere yaylr, zeri zift le kaplanr. Yapnn altndan suyu bol, hzla akan bir nehir ge mektedir. Bu nehrin suyunu evirip mezarn stnden aktrlar ve bunu ne eytann, ne insann, ne de srngenlerin Kaanlar na ulaamamas iin yaptklarn sylerler. Kaan gmldkten sonra onu gmenlerin ba kesilir. Bylece Kaann hangi oda da gml olduunu bilen hi kimse kalmaz Bu mezara "Cen net" derler. Kaanlar lnce, leryayldr. Hazar Kaannn gelenee gre yirmi be kars olur. Bun larn her biri, kendi egemenlii altndaki krallardan birinin kZidtr. Bu kadnlar ya kendi istekleriyle ya da zprla alr. Altm da cariyesi vardr. Her biri olaanst gzelliktedir. "Cennete girdi" deyimini kulla nrlar Btn odalarda altn ipliklerle dokunmu ipekli ilemeYukarda saylanlar dnda hi kimseyi hu Tutuklamak, serbest brakmak, ceza uy

gulamak, lkeyi ynetmek hep yardmcs olan Kaan Begin g

42

bn Fadlan bundan sonra bize Kaann haremini pek renkli bir biimde izer. Anlattna gre, saraydaki Ka ana ait seksen be kadndan her birinin kendine ait bir evi, bir de ona hizmet eden adam ya da harem aas var dr. Harem aasnn grevi arlma emri kendisine ile tildiinde, gz ap kapayncaya kadar kadn hazrlayp Kaan'n yanna gtrmektir. Hazar Kaannn gelenek ve dederi hakknda daha sonra deineceimiz birka kuku verici ifadeden sonra, bn Fadlan'n bu lkeye ilikin birka gerek bilgi ver meye baladn da gryoruz: Kraln itil (Volga) Nehri rerinde, nehrin her iki yakasna yaylm byk bir kenti var. Bir kyda Mslmanlar, teki k yda kraln kendisi ve saray erkan yayor. Mslmanlar kra ln adamlarndan Mslman olan biri tarafndan ynetiliyorlar. Hay7r bakentinde yaayan Mslmanlar ve oradan gemekte olan yabanc tccarlar arasnda kan anlamazlklar yargla ma grevini bu ynetici ykleniyor. Bu insanlarn iine baka hi kimse karmyor ve onlara buyruk veremiyor. ibn Fadlan'n gezi nodar, elimizde olduu kadaryla u szlerle son bulmaktadr: Hazarlar ve krallar hep Yahudidir.' Bulgarlar da, teki komular da onlarn emrindedir. Hepsi, Hazar Kaanna ta parcasna itaat ederler. Bazlarna gre, Yecc ve Meccler, Ha zarlardr.
" Bakentin iinde bir Mslman kolonisinin varln bildiimize gre, bu sz biraz abartl gibi grnmektedir. Bu yzden Zeki Velidi, ken di evirisinde "hep" szn adamtr. Herhalde burada Hazarlar der ken, yneten ulus ya da kabile anlatlmaya allmaktadr. Hazarya'nn etnik mozaii arasnda Mslmanlarn yasal ve dinsel zerklik iinde yaadklar, ama gerek Hazar saylmadklar dnlebilir. 43

12
bn Fadlan'n Odise'sini byle uzun uzadya anlat m, Hazarlara ilikin bilgi verdii iin deil, iinde yaa dklar halkn barbarlna k tuttuu iindir. Bu yaam, elbette, Hazarlarn din deitirmeden nceki yaamndan da izler tamaktadr. Bildiimiz kadaryla, bn Fadlan'n Bulgarlar ziyareti srasnda Hazarya, artk komularyla karlatrlamayacak kadar modern bir lke olmutur. Aradaki bu ayrm, teki Arap tarihilerinin anlatm larnda* da ortaya kmakta olup, evlerden, yaamdan, devlet ynetimine ve adalet uygulamasna kadar her d zeyde kendini gstermektedir. Bulgarlar o dnemde, krallar dahil, hep adrlarda yaamaktadr. Kraliyet a drnn ok byk olduuna, bin kiiyi iine alabildii ne zellikle iaret edilmektedir.2'' Ama Hazarlarn Ka an, yanm tuladan yaplm bir atoda oturmaktadr. Karlarnn her birinin "tik aacndan" dam olan ayr bir evi vardr.
27

Kentin Mslman kesiminde birok cami

28

bulunmaktadr. Bunlardan ykselen minarelerden biri "kral atosundan bile daha yksek" olmasyla nldr. Verimli yrelerdeki iftlikleri ve ekili topraklar alt m yetmi millik alanlar boyunca uzanmaktadr. ok geni balar bulunmaktadr. bn Havkal bize bu konu da unlar syler: Hayristan'da Asmid (Samandar) adl bir kent vardr. Bu kentin yle bol meyvelikleri ve baheleri vardr ki, Derbend'den Serir'e kadar olan alann tm bu kente ait bahe ve ekinlerle kapldr. Bu bahelerin saysnn krk bin dolaynda olduu syBunu izleyen sayfalar Istakhri, al-Masudi, bn Rusta ve bn Havkal'n almalarna dayanr. (Bkz. II. E k ) 44

Jettir. Bunlarn ounda zm yetimektedir.29 Kafkaslarn kuzeyinde kalan topraklar ok verimli dir. MS 968'de bn Havkal, bu topraklar Rus basknn dan sonra ziyaret etmi bir kiiyle tanmtr. Adamn sylediklerini bize u szlerle anlatr: Hibir bada, bir fakirin kursana gidecek tek bir koruk ve hibir bahede tek bir yaprak kalmadn syledi... (Ama topra n zenginlii, rnn bolluu sayesinde yla kalmadan bura larn yine eskisi kadar zenginleeceini anlatt. Kafkas arab bugn bile ok deerli bir arap say lr ve Sovyetler Birlii'nde byk lde tketilmektedir. Ama o alarda kraliyet hazinesinin ana gelir kayna nn d ticaret olduunu biliyoruz. Orta Asya ile VolgaUral yresi arasnda gidip gelen kervanlarn bykl n bize bn Fadlan da bildiriyor. Kendi grubunun kanl l kervann 3000 hayvan ve 5000 insandan kurulu ol duunu biliyoruz. Abartma payn karsak bile, bunun yine de hayli byk bir kervan olduu ortadadr. Bylelerinden ka tanesinin belirli zamanlarda hareket halinde olduunu bilemeyeceimiz gibi, ne yk tadklarn bil me olanamz da yoktur. Fimin olduumuz tek nokta; dokuma, kuruyemi, bal, balmumu ve baharatn nem li bir pay kapsaddr. kinci dikkate deer dcaret yolu, Kafkaslar zerinden Ermenistan, Grcistan, ran ve Bi zans'a giden yol, ncs ise Rus ticaret filolarnn git tike sk aralarla inip kt Volga Nehri'yle, Hazar D e nizi'nin dou kylardr. Rus filolar, Mslman soylula rn ok nem verdii deerli krklerle, kuzeyden getir dikleri esirleri til pazarlarnda satmaktadrlar. Btn bu transit mallar, esirler de dahil olmak zere, Hazarlar ta45

rafndan yzde on orannda vergilendirilmi bulunmak tadr. Bu gelire Bulgarlardan, Macarlardan, Burtalardan ve teki kabilelerden alnan haralar da eklersek, Hazarya'nn epeyce zengin bir lke olmas gerektii kendi liinden ortaya kar. Bu zenginliin byk lde aske r gce, bir o kadar da vergi toplayanlarn ve gmrk g revlilerinin uyandrd saygya dayand gzden karl mamaldr. Gneyin verimli topraklar, balk bahelik alanla r dnda, doal kaynaklar asndan lkenin zengin ol duu pek sylenemez. Arap tarihilerinden biri (Istakhri), buradan ihra edilen tek yerli maln, koyultucu bir madde (niasta ya da jelatin gibi) olduunu sylemek tedir. Bunun da bir abart olduu aktr. Ama te yan dan, bu lkenin ticaretinin genellikle dardan ithal edil mi mallarn yeniden ihracna dayand da bir gerektir. Bunlar arasnda bal, balmumu gibi maddeler, Arap ta rihilerinin hayal gcn zellikle etkilemektedir. Mukaddesi'nin (corafyac) satrlarna bir gz atalm: "Ha%arya'da koyun, bal ve Yahudi pek oktur." Baka bir kay nan (Derbend Namah'n) Hazarya'da bulunan altn ve gm madenlerinden sz ettii de bilinmektedir, ama bu madenlerin yerleri aka belirtilmemitir. teki kay naklarda, Hazar tccarlarna Constantinopolis'te, sken deriye'de, hatt amara ve Pergana gibi uzak kenderde rastland belirtilmektedir. Yani Hazarya, uygar dnyadan ayr kalm bir diyar asla deildi. Kabile dzeyinde yaayan kuzeyli komula rna oranla kozmopolit bir lkeydi. Her trl kltr ve dinin etkilerine akt. Bununla birlikte egemenliini, ba mszlm, yeryznn iki byk din gcne kar b yk bir kskanlkla savunuyordu. Yahudi dininin res46
m

m din olarak kabul edilmesine yol aan giriimi hazr layan nedenlerin de bu tutumda gizli olduunu az son ra greceiz. Gzel sanadar ve el sanatiannda, moda ve giyim de ok ilerlemi olduklarn biliyoruz. leride mparator V. Constandne adyla tahta geecek olan Bizans Prensi, Hazar Kaannn kzyla evlendiinde (Bkz. 1. Blm), Prenses, eyizi iinde Bizans Sarayn ok etkileyen bir de elbise getirmiti. Bu elbise ylesine hayranlk uyandr d ki, erkeklerin trenlerde giydii giysi olarak kabul edil di. Adna "iakyon" dediler. Bu szn kk Hazarla rn prenseslerine Trke olarak "iek" adn takm ol malarna dayanyordu. (Bizans'a geldikten sonra Eirene adyla vaftiz edildi.) Toynbee'ye gre, bu olay tarihe k tutan niteliktedir.
31

Bir baka Hazar prensesi Ermenis

tan'n Mslman valisiyle evlenmeye giderken, kervann da hizmetkr ve esirlere ek olarak, tekerler stne kurul mu tam on adr gtryordu. Bunlarn her birinin altn ve gm ipliklerle dokunmu kaplar vard. Tabanlar samur krklerle denmiti. Bunlardan baka, yirmi a dr dolusu da altn ve gm kupa, kap ve prensesin e yizine dahil olan baka deerli eya vard. 32 Kaan yolcu lua, bunlardan da daha deerli bir adrla kard. Onun adrnn tepesinde altndan bir nar aslyd.

13
Hazar sanat da, Bulgarlarn ve Macarlarn sanat gibi genellikle bir taklit sanatyd. Bu sanatn asl, ran-Sasanid desenlerine dayanyordu. Sovyet arkeologu Bader 3 3 , Pers sitili gm atal bak ve gm eya desenlerinin kuzeye doru yaylmasnda Hazarlarn byk rol oldu47

una deinmektedir. Bu tr eserlerin bazlar Hazarlar ta rafndan buralara ihra edilmi olabilecei gibi, bazlar nn da Hazar atlyelerinde yaplm taklitier olmas ihti mali vardr. Bu tr atlyelerin kalntlar, Hazarlarn Sarkel Kalesi yresinde bulunmutur.* Bu kalenin iindeki dehlizlerde bulunan mcevherler de yerli yapmdr. 34 s veli arkeolog T. J. Arne, bulunan eserler arasnda ss l tabaklar, klips ve tokalar gibi paralarn benzerlerinin ta sve'e kadar uzanan alanda da karldklarn, Sasanid ve Bizans etkisini yansttklarn ve Hazarya'da, ya da Hazar etkisi altndaki topraklarda yaplm olduklarn sylemektedir. 35 Bylece Pers ve Bizans sanadarnn yar barbar D o u Avrupa halk arasnda yaylmasn salayan araclarn Hazarlar olduu ortaya kmaktadr. Bartha, genellikle Sovyet kaynaklarndan elde ettii arkeolojik ve belgesel bulgulara dayanarak bize unlar sylemekledir: Tiflis'in Hay r/ar tarafndan igali MS 629 tarihine rastla maktadr ve konumumla ilgilidir... (igal srasnda) Kaan m fettiler gndererek altn, gm, demir ve bakr eyann nasl ya pldn incelettirmitir. Ayn biimde, yakarlar, genel olarak ti careti, hatt balkhaneleri bile denetimleri altna almlardr... (Bylelikle) VI. yy. boyunca ard kesilmeksiyn srp giden Kaf kas atmalar srasnda Hayrlar, Pers-Sasanid geleneinden gelimi bir kltrle iliki iinde bulundu. Bu ynden, o insanla ra ait eserler steplere yalnzca ticaret yoluyla yaylmakla kalmad, ayn yamanda yama ve vergileme yoluyla da gtrld. Onuncu yzyl Macar sanatnn kkenlerini bulmak iin yaptm^ b tn incelemeler, biy, Hayrlara ve Hayr toprana gtrm

' Ne yazk ki Hazarlar'n en nemli arkeolojik yresi olan Sarkel, yeni yaplan bir hidroelektrik santralin baraj gl altnda kalm bulun maktadr. 48

bulunmaktadr." Macar bilimcisinin bu son sz "Nagyszentmiklos' Hazinesi" diye tannan ok deerli ve nemli arkeolojik eserlere ynelikdr. Bu hazine X. yy.' dan kalm olan, bu adadaki bir kasaba yaknlarnda 1791 ylnda ele geen yirmi para altn kupay kapsamaktadr.* Bartha'ya gre, bu vazolarn stnde grlen, esirini salarndan tutmu srklemekte olan garip prens de, arka plndaki mitolojik grntler de, tpk baka ss eyas desenle ri gibi, Bulgaristan'n Novi Pazar yresinde ve Sarkel'de bulunan eserleri hatrlatmaktadr. Macarlarn da, Bulgar larn da uzun sre Hazar egemenlii altnda yaam ol duklar dnlrse, bunda pek alacak bir ey yoktur. Ayrca vazolarn stnde gsterilen sava deseni, te ki deerli paralarn da yardmyla bize Hazar mpara torluu snrlar iinde uygulanan sanat stne hayli bilgi vermektedir. (Bu arada Pers ve Bizans etkisinin de g l olduu aktr.)" Arkeologlarn bir blm, X. yy.'da Macaristan'da a lan altn vc gm ileme sanatlarnn Hazar oldukla rn savunmaktadr.'' lende greceimiz gibi (Bkz. 1. B lm, III. Ksm/7 ve 8) Macarlar, bugnk Macaristan'a gtklerinde (MS 896) onlar oraya gtrenler, Kabarlar adyla bilinen bir Hazar kabilesiydi. Bu kabile, Macarlarla birlikte bu yeni yreye yerleti. Kabar Hazarlar, yetenekli altn ve gm ilemecileri olarak n yapmlard. O sra
' imdi bu blge Romanya snrlan iindedir ve ad Sinnicolaul Mare olmutur. " lgilenen okurlar Gyula laszio'nun The Art of Migration Period adl eserinde bu konuda ok iyi bir fotoraf ne iaret edelim. koleksiyonu bulabilirler. A m a kitaptaki yorumlar konusunda kukulu davranmak gerektii

49

Hazarlardan daha geri dzeyde olan Macarlar ise bu sanadar yeni lkelerine yerledkten ok sonra renmiler dir. Dolaysyla Macaristan'da ortaya karlan arkeolojik eserlerin hi deilse bir blmnn Hazar kkenli olma s ihtimali hayli yksektir. Bu durum ilerideki blmlerde tartlacak Macar-Hazar ilikisi ve karm konular ince lenirken daha da aydnla kacaktr.

14
Altn kupann zerindeki sava ister Macar, ister Ha zar olsun, bize o an bir adisinin neye benzediine ili kin bir gr vermektedir. stelik, resmini grdmz bu atl, her halde sekin bir birlie baldr. Masudi'ye gre, Hazar ordusundaki bu ad askerlerden yedi bini", kraln yannda savaa katlr, gslerinde zrh, balarnda tolga tayan okular bunlarn arasnda bulunurdu. Bun lardan bir blm Mslmanlar gibi giyinmi, onlar gibi silahlanm olurdu... O blgede baka hibir kraln daimi, dzenli ordusu yoktu. Bu, yalnzca Hazar Kaanna z gyd. bn Havkal yle diyor: "Bu kraln emrinde 12.000 asker var. lerinden biri lnce,yerine hemen biryenisi atanyor!' Burada Hazarlarn bir stnl daha karmza k m oluyor: Daimi, profesyonel bir ordu. Bar zama nnda etnik karm dikkatle denetleyen bir Hassa ala y, sava geldiinde bu ordunun belkemiini oluturu yor. Byle zamanlarda, bu ordunun sayca kabararak yz binlere, belki daha byk saylara ulaabildiini de daha nce grdk."
' stakhri'ye g r e 12000. Masudi'ye gre Hazarlarn kraliyet ordusu, KJvarizm yresinden g m Mslmanlarn oluturduu bir kuvvettir. ok eskiden, Is 50

15
Bu yaygn ve gl imparatorluun bakenti, ilk za manlarnda herhalde Kafkaslarn kuzey yamalar dibin deki Balanjar'd. Bakent daha sonra Arap saldrlar ne deniyle, VIII. yy.'da Samandar'a alnm, daha sonra Ha zar Denizi'nin bat kysnda bir yere, en sonra da Volga boyundaki til kenne tanmtr. til'i ilgilendiren birok tanm elimize gemi bulun makta ve bunlarn pek ou elikili grnmemektedir. Bu kent, ikiz bir kentdr. Nehrin iki yanna, karlkl ola rak kurulmutur. Dou kesimine Hazaran, bat kesimi-

lamiyet ortaya kmadan nce, bu blgede sava > : ve hastalklar hal . k krp geiriyormu. Bu yzden Hazar Kaannn egemenlii altna girmiler. "Ama Hazar Kaan Mslmanlarla savaa girdiinde, or duda bu askerlere baka bir yer veriliyormu ve bu yzden kendi dindalaryla arpmak zorunda kalmyorlarm." yleyse orduyu Msl manlarn oluturduu yolundaki genellemenin abart olduu ortadadr. nk, Masudi'nin kendisi bile birka satr sonra bu szyle elikiye dmekte, Mslman askerlerin kendi dindalaryla savamak zorunda kalmamalar iin onlara ayn bir yer verildiini sylemektedir. Bundan baka, bn Havkal, bize, kraln emrinde 4000 Mslman asker bulun duunu aklamaktadr. Oysa biz kraln emrindeki asker toplamnn 12000 olduunu biliyoruz. Khavizm'den gelenler, modern alarda Avrupa lkelerinde rastladmz isvire paral askerleri gibi bir grup oluturuyor olabilirler. Yurttalarnn Hazarlann elinde kendilerinden rehineler bulunduu yolundaki konumalar da bunlara ilikin olabilir (Bkz. 1. Blm, 1. Ksm/10). Ayrca Bizans imparatoru Constantinc Porphyrogenitus'un saraynn kapsnda da sekin Hazar askerlerinden kurulu bir koruyucu birlik beklemektedir. Bu ayrcalk epeyce pahalya elde edilmektedir: " B u askerler yerlerini olduka byk paralar deye rek kazanabilmektedirler. Maalar, kendi deneklerinin ortalama yz de 2.25-4' kadar olmaktadr, r n e i n bugn maa olarak 7 ngiliz li ras alan bir askerin, grevini kazanabilmek iin 302 ingiliz liras para demesi gibi." (Bury, sayfa 228).

51

ne ise til denmektedir.* ki kesimi bir kpr birbirine balamaktadr. Bat kesimini gl bir sur evrelemek tedir. Bu sur, tuladan yaplmtr. Bat kesiminde Kaa nn ve Begin saraylaryla, onlara hizmet edenlerin ve saf kan Hazarlarn evleri bulunur." Surun drt kaps var dr. Biri nehir tarafna almaktadr. Nehrin kar ky snda, yani dou kesiminde, Mslmanlarla putperesder yaamaktadr. 1 8 Bu kesimde ayn zamanda camiler, pa zarlar, hamamlar ve teki kamu yaplar da bulunmakta dr. Birok Arap gezgini, Mslman kesimindeki cami lerin okluu ve zellikle de, byk minarenin ykseklii karsnda pek etkilenmir. Ayn zamanda, Mslman evrelerin ve din adamlarnn nasl zerk bir yaam sr drdklerine de sk sk deinilmektedir. Araplarn Heredot'u olarak tannan Al Masudi'nin sk sk kaynak olarak kullanlan Altn ve Mcevher Tarlalar adl kitabnda bu ko nuda neler sylendiine bir gz atalm: Hayr bakentinin geleneinde yedi yarg bulunur. Bunla rn ikisi Mslmanlarn davalar iin (eriata gre), ikisi Ha yrlarn davalar iin (Tevrat 'a gre), ikisi Hristyanlann dava lar iin (incil'e gre), biri de Saaualiba, Rus ve teki putperestle rin davalarn, putperest kurallarna gre ymek yre bulunur lar... Bu kentte (Hayr Kaantnn kentinde) birok Mslman tccar ve sanat bulunmaktadr. Bunlar, kente, adil ve gvenli olduu iin gelip yerlemitir. Burada byk bir camileri, kral sa rayndan daha yksek bir minareleri, ocuklarnn Kuran ilkele rini renebildii okullar bulunmaktadr.

' eitli alarda kente deiik adlar da verilmitir. rnek. Albayda (Beyaz Kent). Masudi'ye g r e bu yaplar kentin bat kesimine ok yakn bir ada zerindedir. 52

En bata gelen bu Arap tarihisinin X. yy.'n ilk ya rsnda yazm olduu bu satrlar okurken", insan belki de Hazar lkesini bir masal diyaryla kartrma yanlna debilir. Buna ilikin olarak Encyclopaedia Judaica'z (Yahudi Ansiklopedisi) Hazarlar bal altnda neler yazd na da bakabiliriz: Bat Avrupa topraklarnda fanatizmin, cehaletin ve anari nin hkm srd bu alarda, Hayar Hanl, adil ve geni grl ynetim biimiyle ne kadar gururlansa aydr" Bu szlerin ksmen doru olduunu zaten biliyoruz. Ama "ksmen" sznn nemine dikkati ekmek yerin de olur. Hazarlarn gerek Yahudi olmadan nce, gerek olduktan sonra, bir kimseye din bir zorlamada bulun duklarna ya da bu nedenlerden dolay ikence uygula dklarna ilikin hibir belirti yoktur. Bu bakmdan, ger ekten Dou Roma Imparatorluu'ndan da, slm Imparatorluu'nun ilk alarndan da daha hogrl ve daha aydn olduklar ne srlebilir. Ama te yandan, bu insanlar, gemiteki kabile yaamlarndan kalma baz barbarca uygulamalardan da syrlm deildir. bn Fad lan'n, kral mezarn kazanlarn nasl ldrldn anla tn biliyoruz. Gzlemci, bundan baka, bir kalnt det ten daha sz ediyor. O da, kaanl biten kaann ld rlmesi. "Kaann ynetim sresi krk yldr. Eer bu s reyi bir gn bile aarsa, adamlar, 'mantnn krletii, sezgilerinin bulanklat' gerekesiyle onu ldrr." stakhri ise bunu daha deiik biimde anlatyor:
' Herhalde MS 943-947 arasnda. " 1901-06'da baslan Yahudi Ansiklopedisi, 1971 baskl Encyclopedia Judaica'da Hazarlar hakknda D u n l o p imzasyla sunulan bilgiler ise rnek bir tarafszlk dzeyinde bulmaktadr. 53

Kaan tahta karmak istedikleri yaman boynuna ipek bir ilmik geirip, soluksuy kalncaya kadar sktryorlar. Sonra so ruyorlar ona: "Ne yamana kadar hkm srmek istiyorsun" O yamana kadar lmemise, gn gelince ldryorlar. Bury w , Arap gezginlerinin bu tr masallarna inanp inanmamakta kararsz kalmaktadr. Gerekten de, olaan olarak insann iinden gelen ilk tepki, bu masallar bir yana itmektir. Ama ne var ki, gerek ilkel, gerek yar ilkel (diyelim) toplumlarda, yneticiyi sresi sonunda ldr mek pek yaygn bir gelenektir. Frazer almasnda, kral ln tanrsall ile belirli sre sonunda kral ldrme zo runluluu (kutsal bir zorunluluk) arasndaki ilikiye b yk nem vermektedir. Bu, belki de, kraln canll artk azalm olduu iin, tanrsal gcn kendine daha gen ve atak bir beden bulaca dncesine dayanmaktadr.* Tahta geecek kraln grtlan skma uygulamasnn pek de eski olmayan bir baka toplumda, Gktrkler'de de geerli olmas, Istakhri'nin anlattklarna puan kazan drmaktadr. Zeki Velid, bir Fransz antropologu olan St. Julien'in 1864 ylnda yazd eserinden baz satrlar bize yle yanstmaktadr: Yeni bir bakan seilecei yaman subaylar ve hiymetkarlar onu bir ata bindiriyorlar. Boynuna ipek bir kurdele geirip s kyorlar, ama boulmasna sebep olacak kadar deil. Sonra il mii biray bollatrarak srarla soruyorlar: 'Sen ka yl hanmy olabilirsin?' Kral, yihni kark olduu iin bir say soy ley emeyince, adamlar onun yerine karar veriyorlar ve bu kararlar n, kraln ay nce istemeyerek ayndan kan ses ve sylerin g cne dayandrarak, ynetiminin ksa m, yoksa uyun mu olaca' Frazer, Hazarlarn kral ldrme gelenei zerine zel bir kitap da yazmtr. (Folklore X X V I I I , 1917). 54

n saptyorlar.1 Hazarlarn Yahudi dinini kabul ettikten sonra da kra l kadetme geleneini uygulayp uygulamadklarn bil miyoruz. Eer bu gelenei uygulamaktan vazgemiler se, Arap yazarlar, gemii imdiki zamanla kartrmlar demektir ki, bu da sk sk yaptklar bir eydir. Gezgin ler nodarn, raporlarm derlediklerinde anlatlan olayla r imdiki zamana yorma detini bir trl brakamazlar. Fakat gerek ne olursa olsun, krala, sonunda ldrlse de ldrlmese de, tanrsal bir g verildii ortadadr. D a h a nce, krala byk sayg gsterildiini, ama ken disinin yalnz bana yaadn, halkyla ilikisi olmad n, ancak byk bir trenle gmlmesi esnasnda on larla yeniden bir araya geldiini grmtk. Devlet ile ri, ordunun komutanl da dahil olmak zere, Beg (ya da Kaan Beg) tarafndan ynetilmekteydi. Btn etkin gler, bu kiinin elinde toplanmt. Bu nokta, Arap kaynaklaryla modern tarihilerin gr birliine vard noktalardan biridir. Modern tarihiler, Hazar hkmet sistemini genellikle "ifte krallk" deyimiyle anlatr. Bu adlandrma Kaann tanrsal, Begin dnyev gc elinde bulundurduunu ifade etmektedir. Hazarlarn ifte krallk uygulamas ok yanl bir e kilde Sparta sistemiyle ve eitli Trk boylarnn uygula d ift nder sistemleriyle kartrlmaktadr. Oysa r nein Sparta'da iki kkl ve eski aileden gelen iki kra ln gleri ve yetkileri eittir. G e b e kabilelerdeki ift nderler arasnda da Hazarlardaki belirgin grev farkl l hi grlmez.* Bu rnee ille de geerli bir karlk
' Afldi'ye gre, bu iki nder, toplumun iki kesiminin komutanlar da olabilir. (Dunlop, sayfa 159, no. 123). 55

bulunmak istenirse, Ortaa'dan 1867 ylna kadar J a ponya'da hkm sren ynetim biimi daha uygundur. nk orada da dnyev gler ogun'un elinde toplan m, Mikado ise uzaktan taplan tanrsal bir sembol ha line gelmitir. Cassel 4 1 ise, Hazar sistemiyle satran arasnda ok il gin bir iliki bulunduuna dikkad ekmektedir. Bu ifte krallk, satranta da ah (kral) ve vezir (beg) tarafndan temsil edilmektedir. ah tek bana durur, hizmetkrla r tarafndan korunur, gc azdr, ancak adm adm iler leyebilir. Vezir ise tam tersine, tahta zerindeki en g l kiidir. Btn tahtaya o hakimdir. Ama yine de, vezir vitirildiinde, oyun srer, oysa ahn yidrilmesi son fela kettir ve oyunu noktalar. ifte krallk, Hazarlarn dnnde "ruhsal" ve "dnyasal" kavramlar arasnda kategorik bir farkllk yaratma benzer. Kaana verilen tanrsallk, bn Havkal'n aadaki satrlarnda ok belirgindir:' Khaqan'n mutlaka kraliyet slalesinden (Istakhri; soylular dan) olmas gerekmektedir. Konu ok nemli deilse yanna hi kimse sokulmay. Huyura girenler derhal yere kapanr, ykleri Bir Khaaan lnce... meyarnayakla orada saygsn belirtmeli, ayrlrken ni yerlere srerler. Kral onlara kalkp konumalarn emredinceye kadar ylece beklerler. an, yryerek yaklamal,

de atna binmemeli, meyar gyden silininceye kadaryrmelidir. Kraln yetkisi ylesine mutlak, emirleri ylesine tartlma^
' bn Havkal da ok gezmi Arap tarihi ve corafyaclarndan biridir. Dou Corafyas adl eserini 977 tarihinde yazmtr. Buraya aldmz satrlar hemen hemen Istakhri'nin krk yl nce yazdklarnn kopyas gibidir. Yalnz karanlk noktalar daha azalmtr. Bu yzden buraya, bn Havkal'n satrlarnn Ouseley tarafndan (1800) yaplan eviri sini aldm. 56

niteliktedir ki, soylulardan birinin lmesi gerektiine inand ya man, ona, "Git kendini ldr," der. Adam hemen evine gider, emre uyarak kendini ldrr. Kralln bir kiiden tekine geii hep ayn aile iindedir (Istakhri: Ne paras ne de gc olan soy lular slalesi iindedir). Bu grev ilerinden birine verilecei ya man, dnyada kendi adna tek kuruu olmad hlde, ona b yk bir paye verilir. Gvenilir kiilerin bana anlattna gre, arnn bir kesindeki kk bir dkkanda oturan bir gen varm. Ufak tefek eyalar (Istakhri: ekmek) satarm. Herkes onun iin, "imdiki Khaaan lnce tahta bu adam geecek," der mi. (Istakhri: Hi kimse kaanla bunun kadar lyk deildir, dermi.) Ama o gen Mslmanm, oysa krall yalnyca Ya hudilere verirler. Khaaan'n taht ve taht salonu altndandr. Baka kimse byle bir eye sahip olamay. deerli ve ssldr.*
2

Khagan'nyeri herkesinkinden daha

arda ekmek ya da dier ufak tefek eya ticaretiy le uraan yetenekli gencin hikyesi, tpk Harun el Reid masallarn anmsatmaktadr. Eer bu gen, srf Ya hudilerin giyebilecei altn tacn varisi ise, niin fakir bir Mslman olarak yetitirilmektedir? Bu hikyeye mut laka bir anlam kazandrmak istiyorsak, kaann gerek te kiiliinin deerine gre, ama "hanedan ailesinden" ya da "soylular arasndan" seildiini kabul etmemiz ge rekir. Aslnda Artamonov'un da, Zeki Velid'nin de g rleri bu yoldadr. Artamonov'a gre, Hazarlar da, te ki Trk kabileleri gibi, Turkut hanedan soyundan ge lenler tarafndan, yani yklan Bat Trk mparatorluu'nun ynetici ailesi tarafndan (Bkz. 1. Blm, III. K sm) ynetilmektedir. Zeki Velid'ye gre, "hanedan s lalesi" ya da "soylular" dendii zaman, in kaynaklarn57

da da geen " A s e n a " adl bir soy, bir eit l aristok rasisi anlalmaldr. Trkler de, Moollar da Asena so yundan geldiklerini ne srmektedirler. Bu aklamalar olduka akla yakn gzkmekte, az nce okuduumuz hikyenin anlalmasna da byk katkda bulunmakta dr. Gerek tek kuruu bulunmayan soylu gencin duru mu, gerek altn tahtn koullar bylelikle daha bir ak la kavumaktadr. Burada, tpk bir ekranda iki opdk dalgann birbiri stne dmesi gibi, iki gelenein ak masna tank olmaktayz. Bir yanda glklerle boua rak yaayan gebe kabilenin gelenei; te yanda da ti caretiyle, sanatyla zenginlemi gz kamatran bir sara yn, Constantinopolis'deki, Badat'taki benzerlerini gl gede brakma abas. Ak konumak gerekirse, bu gs terili saraylarda geerli olan geleneklerin hemen hep si gemiin l peygamberlerine, onlarn verdikleri ilha ma dayanmaktadr. Ama btn bunlar, ilah ve dnyev glerin o a da ve o yrede benzeri grlmemi biimde birbirinden ayrln aklamaya yetmemektedir. Bury'nin ifade etti i gibi: 4 1 Kaann etkin yetkilerinin ne yaman ilah bir hareketsizlie dntn bilme olanamyyoktur. Kendisini ne yaman Ja pon imparatorunun durumuna benyer bir mahkumiyete soktuk larn kestiremeyiy Ynetiminin deil de, varlnn esas saylma s kesinlikle bilmediimiy bir yamanda oluvermitir. Bu soruya ancak son zamanlarda Artanionov dn ce yoluyla bir cevap bulmu grnmektedir. Tarihiye gre, Yahudiliin resmi din olmasn salayan devrim, kaan da, gerekte putperest bir hanedann temsilcisi olduu ve Musa'nn kurallarn ona emanet etmenin ye58

rinde olmad gerekesiyle, yalnz bir sembol durumu na indirmi olabilir. Bu dnce de ancak teki bir sr dnce kadar geerlidir. Tpk btn teki dnceler gibi bu da destekleyici belgelerden yoksundur. A m a bu iki olayn, yani Yahudi dininin kabulyle ifte krallk uy gulamasna geiin birbiriyle u ya da bu biimde ilikili olmalar yine de mmkndr."

' D i n deiiminden nce Kaann etkin bir rol oynamaya hala devam ettii eitli kaynaklarda belli olmaktadr. rnein, Kaan'n Jstin yen ile ilikilerinde bu durum aka grlr. lerin bylesine kark olmas yetmiyormu gibi, Arap kaynaklan zaman zaman " B e g " de meleri gerektii yerde " K a a n " deyimini kullanmaktadrlar. (Birok kabilede K a a n szc geleneksel olarak "ynetici" anlamna gel mektedir.) Aynca Araplar be iin de ok eitli adlar kullanmakta drlar. Minorsk'nin Hudud al-Alem, sayfa 451'den ald aadaki lis te bu durumu iyice ortaya sermektedir. Constanne Prorphyr. ibn Rusta Masudi Istakhn bn Havkal Gardezi Khaqan Khazar Khaqan Khaqan Melik Khazar Khaqan Khazar Khazar Khaqan Beg Aysha Melik Khaqan Khazar** Melik Khazar ya da Beg Abshad

** Burada yneticilerin sras kartrlma benzemektedir. 59

DN D E M

1
Burry yle der: bran dini, slm dininin oluumunu byk lde etkile mitir. Hristiyanln temeli yaten bu dine dayanr. Sada solda tek tk kiilerin bu dine getii de sk sk grlr, ama Harar larn Yehova dinine toptan geii gibi bir olay, tarih boyunca g rlm deildir} Bu kendine zg olay douran nedenler neydi aca ba? Bir Hazar Prensinin dncesini etkilemek, bnye s i n e sokulmak kolay olmasa gerekti (hele o zrhlarnn iinden). Ama durumu kuvvet politikas asndan de erlendirirsek, ilerin deitiini grrz. Gerekte, bu politikann kurallar alar boyunca aa yukar hi de imeden egemenliini srdrmtr. te bu kurallar nda, olayn hayli kabul edilebilir bir aklamas da karmza kmaktadr. VIII. yy.'n balarnda dnya iki byk gcn elin de kutuplamt. Bir yanda Hristiyanlk, te yanda da Mslmanlk vard. Her iki grubun ideolojik doktrin leri, kuvvet politikas ilkelerine gre iliyor, klasik pro paganda yntemleriyle -ikna ve fetih yollaryla- inan larn yaylmasna allyordu. Hazar mparatorluu bu dnemde nc g grnmndeydi. Bu imparator60

luk, gerek dost, gerek dman olarak, her iki byk g le de boy lebileceini daha nce ortaya koymutu. Ama kendi bamszln srdrebilmenin tek yolu, ne Hrisdyanl ne de Mslmanl kabul etmeyerek yaa mn srdrmekti. nk bu inanlardan herhangi biri ni tercih etmesi durumunda ya D o u Roma mparatorluu'nun ya da Badat Halifesi'nin nfuzu altna girme si kanlmazd. Hazarlara inanlarn kabul etdrmek iin her iki yan dan da az aba harcanmad. Ama btn bu abalar dip lomatik saray ziyaretleri, hanedanlar aras evlilikler veya karlara gre ortak savunma anlamalar imzalamaktan teye gitmedi. Hazar Krall kendi askeri gcne daya narak, srtn topraklarndaki ve daha gerideki feodal ka bilelere yaslayarak, nc g durumunda kalmaya ka rarlyd. Yani, steplerin bamsz ve tarafsz uluslarnn nderi olmay srdrecekti. Bu sralarda gerek Bizans'la, gerek halifelikle olan ilikileri, Hazarlara amanizm dininin modern tek tan rl dinlere oranla, daha barbarca ve modas gemi bir din olduunu retmekle kalmam, ayn zamanda yeni dinlerin bir yararna dikkatlerinin ekilmesine de yol a mt. amanizm'i uyguladklar srece, gerek Halifenin, gerek imparatorun rahata tadn kard "yasal ve ruh sal nder" olma avantaj, kendi yneticilerine nasip ol mayacakt. Ama te yandan, bu dinlerin herhangi birine gemek, taraflardan birinin etki alan iinde erimek de mekti. Bu durumda, kendilerine bask yapan her iki din den uzak, ama her ikisinin de temelini oluturmu olan nc bir inanc kabullenmekten daha mantkl bir davran dnlebilir mi? Bu dncede bugn grdmz mantk, olaylar
61

olup bittikten sonra geriye baktmzda, gze her eyin ok daha kolay, ok daha anlalabilir grnmesine da yanmaktadr. Gerekte, o ada Yahudi dinini kabul et meyi dnmek, bir deha eseriydi. Din deitirme ola ynn tarihesine deinen gerek Arap, gerek bran kay naklar, ayrntlarda farldlk gstermekle birlikte, yuka rdaki dnce yolunda birlemektedirler. Bir kez daha Bury'nin satrlarna gz atalm: Bakanlarnn Yahudi dinini kabul etmekteki amacnn si yas olduuna hi kuku yoktur, islm dinini kabul etmek, Ha lifenin ruhsal tebaas arasna karmak demekti. Zaten Hali fe, epey yamandan beri Hayarlart kendi dinine girmeye yortuyor du. Hristiyanlkta ise, Roma kilisesinin vasatlar durumuna gel me tehlikesiyatmaktaydt. Oysa Yehova'nn dini de saygn bir din di, teki iki dinin kitaplarnda saygyla anlyordu ve o iki dinden olanlar bu dine sayg gsteriyordu. Bu inana kabul etmek Hayarlar hem putperest barbarlar dyeyinden kurtarp yceltiyor, hem de Halifenin ve imparatorun basksna kar koruyordu. Ama yine de Hayarlarn bakam, Yahudi inancnn btn katlm, snnet dahil, kabul etmi deildi. Halkn inanlarn srdrmesi ne, eski putlarna tapmasna iyin vermekten de kanmad.
2

Hazar Saray'nn din deitirmesi kukusuz siyas ne denlere dayanyordu, ama gereklerini pek bilmedikle ri bir dini, bir gece iinde kr krne kabul ettikleri ne inanmak sama olur. Gerekte Hazarlar, gerek Yahu dilerle, gerek onlarn inanlaryla, aa yukar yz yldan beri iliki halindeydi. Bu ilikiyi salayan, Bizans'n din sel basksndan kaan Yahudi kalabalyla, n Asya'nn Araplar tarafndan fethedilen blgelerinden kuzeye ka an daha kk Yahudi gruplaryd. Hazarya'nn kuzey barbarlar arasnda olduka uygar bir lke olduu ve as62

ker bask uygulayan inanlardan ikisine de bal olmad bilindiine gre, ikide bir vaftiz edilmeye zorlanan ve zu lmle karlaan Bizans ynetimindeki Yahudilerin, zu lmle karlatka oraya kamalar ok doald. Bu zu lmler, eitli biimleriyle I. Jstinien (527-565) dne minde ortaya km, VII. yy.'da Heraclius, VIII. yy.'da III. Leo, IX. yy.'da Basil ve IV. Leo, X. yy.'da Romanus dnemlerinde zellikle younlamt. Hazarlarn din de itirmesinden nceki 20 yl boyunca tahtta bulunan III. L e o , ii kknden zmeye karar vererek (yani Yahudile re kadanma zorunluluunu bir rpda yok etme eylemi ne girierek), topraklarnda yaayan tm Yahudilerin der hal vaftiz edilmesini emretti. Bu emrin uygulanmas pek etkin olmamakla birlikte, epey kalabalk bir Yahudi nfu sunun Bizans topraklarn terk etmesine yol at bilin mektedir. Masudi bu konuda bize unlar sylyor: Bu kentte (Hayaran-Itil) Mslmanlar, Hristiyanlar, Ya hudiler ve putperestler yayor. Kral, adamlar ve onlarn cinsin den olan Hararlar, Yahudidir' Hararlarn han, Halife Harun el Keid yamannda Yahudi oldu" ve slm dnyasnda ve Yu nan (Biyans) dnyasnda yaayan btn Yahudiler ona kotu lar. O ada,yani Hicri 332ylnda (MS 943-944) Yunanlla rn kral onlar yorla Hristiyanyapmaya alyordu... denpek ok BuyyYahudi,yurtlarndan kp Hayarya'ya kat?*

Son iki cmle, Hazarlarn Yahudilii benimsemesin den iki yzyl sonraki olaylar anlatmakta ve bize bu zu lm ve g olaylarnn alar boyunca nasl srarl bir sHerhalde ynetici durumunda olan Ak-Hazarlardan s z ediliyor. (Bkz. 1. B l m , I. K s m / 3 ) " Yani 786-809 arasnda. A m a genel kanya gre, Masudi bu tarihi kolay bir tantma iareti olarak kullanmaktadr. Gerekte Hazarlann din deitirme tarihi 740 olarak kabul edilir. 63

rcklilik gsterdiini aklamaya yaramaktadr. Ama buna karlk, Yahudiler de byk bir direni gstermiler dir. Birou zulme dayanm, dayanma gc olmayanlar yine kendi inanlarna dnm, bir Hristiyan tarihinin pek zarif ifadesiyle, "kustuklarn yiyen kpekler gibi" davranmlardr. 4 Buna karlk, ibrani tarihilerinden birinin\ mparator Basil anda Gney talya'da Oria Yahudi toplumunun zorla Hristiyanlatrlma abasn anlat biimi de ayn dere< ede renklidir: Onlar nasl m zorladlar? Kendi yanl inanlarn payla mak islemeyenleri tahtadan bir zeytin deirmenine yatrdlar ve tpk zeytinleri ezdikleri gibi ezdiler. Baka bir brani kayna ila'' mparator Romans a ndaki (Masudi'nin sz ettii Yunan kral) zulm y le anlatmaktadr: " D a h a sonra bir kral kacak ve onla ra, ldrerek deil, insafl m biimde l k e d e n kovarak bask yapacak." Diyebiliriz ki, gerekte kaanlara ya da karlanlara felein gsterdii tek insaf, kuzeyde I lazarya gibi bir l kenin (Yahudi dinini benimsemesinden (ince ya da son ra) varlyd. 74()'tan nce bu lke bir gmen cennetiy di. Daha sonra ise bir tr "Ulusal Yuva" oluverdi. Dur madan oraya akan gmenler, daha stn kltrlerin meyveleriydi. Yukarda yorumlarna deindiimiz Arap tarihilerini etkileyen, bylesine hayran brakan o ho grl, kozmopolit tutumun yaratlmasnda onlarn kat ks olduuna hi kuku yoktur. Bu gmenlerin etkisi ve lkenin din deiimi karar yolundaki abalar' hernanszlarn ikna yoluyla ya da zorla bir dine geirilmesi, o ada ok n e m verilen bir konuydu. Yahudilerin de ayn yntemleri za man zaman uyguladklar eitli kaynaklarda kendini belli etmekte64

halele kendini ilk olarak ve en gl bir biimde, sarayda ve soylular arasnda duyurmu olmaldr. Bu gmenler misyonerce abalarna baz peygamber kehanetlerini de ekleyerek Hazarlarn tarafsz bir dini kabul etmekle elde edecekleri siyas karlar zekice sergilemi olmallar. Gmenlerin Hazarya'ya gelirken Bizans sanatlarn, tarm ve dcarette baz yeni yntemleri ve bran alfabesi ni de birlikte gedrdiklerini bilmekteyiz. Hazarlarn daha nce ne tt bir yaz kulland bilinmemekle birlikte, bn

Nadimin

l-hrist'f

(MS 987'de yazlm bir tr evrensel

bibliyografya) Hazarlarn, o sra bran alfabesini kullan dklarn belirtmektedir. Bu alfabe Hazarlara iki bakm dan yararl olmutur: I lem bran dinindeki vaaz ve ara trmalara br yaknlk salam (Ortaa boyunca Bat'da 1 .atmcenm kullanlmasnda olduu gibi), hem de Hazarya iinde konuulan eitli dillerin yazya dklmesini salayan (Bat Avrupa'daki toplumlarn Ladn alfabesini kullan gibi) bir alfabe vermi bulunmaktadr. bran al fabesi Hazarya'dan yakn komularna da yaylma ben zemektedir. Chwolson'a gre: "Sami olmayan bir ya da iki dilde bran alfabesinin kullanld, Krm'da, Phanagoria ve Parthcnit'de bulunmu iki mezar tandaki ya ztlardan anlalmaktadr." Bu mezar talarndaki yazlar henz okunamamtr.* 8 (Krm zaman zaman Hazar y netimine girmi bir yredir. Ama burada ayn zamanda, eskiden beri yerlemi bir Yahudi toplumu da yaamakdir. rnein Jstinyen devrinde Bizans yasalarna eklenen bir maddye gre, bir Hristiyan' Yahudi yapmaya alann ar cezalara arptlaca duyurulmutur. Hrisyanlk' kabul etmi kiilere "musallat" olan Yahudiler iin ceza, yaklarak ldrlmektir. (Shari, sayfa 25). ' Bu yazlar, tarihiler arasnda pek n yapm olan Firkovitch taklit lerinden deildir (Ek IH'e baknz.) 65

tadr. Dolaysyla, sz edilen yazdar 740 ylndan daha eski bir tarihe ait de olabilir.) bran harflerinden bazlar (rnein sihin ve tsadei) Kiril alfabesine 9 de girmitir. Ay rca ele geen X I I . ve X I I I . yy .'dan kalma Polonya para larnn zerine, Polonya dilinde, bran harfleriyle yazlar baslm olduu grlmtr. (rnek, Lesyek KrolPolskiPolonya Kral Leszek). Bu paralar Latince yazl paralar la birlikte kullanlmtr. Poliak bu konuda yle demek tedir: " B u paralar, bran alfabesinin Hazarya'dan kom u Slav lkelerine yaylm olduunun son kantdr. Bu paralarn kullanlmas dinle ilgili deildir. Polonya'da pa ralarn bu harflerle baslmasnn nedeni, halkn pek o unun bu harfleri Roma harflerinden daha iyi tanmas dr ve onlar bunu, Yahudilikle ilikili olarak da dn memektedirler. 10 Yani din deitirme, gerekte kurnaz bir siyasal ma nevra olarak, karc amalarla yaplm olmakla birlikte, peinden hi akla gelmeyen, n hesaplara girmeyen bir takm kltrel gelimeleri de birlikte getirmitir. bran alfabesi bunlarn yalnzca balangcdr. yz yl sonra Hazar mparatorluu kmeye balaynca, ortaya sk sk Siyonist kurtarclar kar olmu, rnein David El-Roi gibi (Disrael'in bir romannn da kahraman) dzmece peygamberler, Kuds' yeniden almak amacyla D o n Kiotvari seferlere kalkmlardr.* 737 ylnda Araplar tarafndan yenilgiye uratldk tan sonra, Kaann slm dinini zorla kabul etmesi, her halde geri dnlmesi pek kolay olan bir ilemden iba rettir. Bu, grne gre, halk zerinde hibir iz brak mamtr. Oysa, Yahudi dinini isteyerek kabul edi bun* B k z . 1. B l m , IV. K s m / 1 1

66

dan farkl olmu, derin ve srekli etkileri alann tesi ne yansmtr.

2
Din deitirme olaynn koullar destanlar arasnda bulanklam, grnmez olmutur. Ama yine de, bel li bal Arap ve ibran kaynaklar baz noktalarda birle mektedir. Al-Masudi'nin Hazarya'daki Yahudi ynetimine ili kin satrlar (yukarda deinmitik), yine kendisinin daha nce yazm olduu bir esere atf yaparak son bulmak tadr. Ne yazk ki, atf yaplan eser kaybolmutur. Bu ki taba dayanlarak yazlm yalnzca iki yaz bulunmakta dr. Bunlardan birincisi, Dimaski tarafndan 1327 ylnda yazlmtr ve Harun el Reid ana rasdayan zamanda Bizans mparatoru'nun Yahudileri nasl Bizans'tan ge zorladn anlatmaktadr. Hazar lkesine gelen gmen ler orada zeki, ama eitimsiz bir rk bulur, onlara kendi dinlerini sunarlar. Onlar da, bu dini kendilerininkinden daha iyi bularak kabul ederler.
11

kinci yaz ok daha ayrntl olup, el-Bekri'nin Kral lklar ve Yollar adl kitabndan alnmtr (XI. yy.): Daha nce putperest olan Hayar Kaannn Yahudi dinini kabul etmesinin nedeni udur: Bu kral nce Hristiyanl kabul etmitir.' Sonra bu dinin yanlln grm, duruma can ok s klm ve iini emrindeki yksek rtbelilerden birine amtr. 0
' Bildiim kadaryla baka hibir kaynak byle bir ey sylemez. Belki de bu ifade, Yahudilik'ten nce bir ara Mslmanhk' kabul etmi olan kaann servenini Mslman okurlar g z n d e daha renkli hale getirmek iin eklenmitir. 67

yksek rtbeli adam krala yle demitir "Ey Kaanm, kut sal yaylar ayr toplumun elindedir. Onlardan birer kii ar tp inanlarn anlatmalarn emredin. O yaman doru olan se ip onun yolunda gidebilirsiniy" Bunun yerine Kaan, Hristiyan/ara haber gnderip bir pis kopos istetmi. Kraln yannda tartma yetenei ok stn olan, onunla sk sk konuan bir de Yahudi varm. Piskopos gelin ce bu Yahudi ona, pos buna, "Amran'n olu Musa hakknda ve ona gn Pisko derilen Tevrat hakknda grn nedir?" diye sormu.

"Musa bir peygamberdir ve Tevrat'ta yaylanlar da

dorudur" diye karlk vermi. O yaman Yahudi krala dnp, "Bakn, daha imdiden benim inancmn doruluunu kabullen di. imdi ona kendisinin neye inandn sorun" demi. Kral bu soruyu sorunca, piskopos, "Benim inancma gre, kurtarc sa, Meryem 'in oludur, esas gerek onun soyudur, biye tanrnn sesini yanstan da odur, "demi. O yaman Yahudi, yine krala dnm ve yle konumu: "Onun syledikleri benim bilmediim eyler. Oysa o, benim dediklerimi kabul ediyor. " Piskopos sylerini ka ntlarla desteklemeyi baaramaynca, davay kaybetmi. yerine kral, buyuruna bir Mslman artm. Bunun Mslmanlar

ona ok okumu, akll, iyi tartan bir adam gndermiler. Ama krala yakn olan ) ahtd, birisine para vermi ve o Mslman yolculuu srasnda yehirletmi. Bylelikle Yahudi, kral ikna et meyi baarm ve kral da, Yahudi dinini kabul etmi.
12

Arap tarihilerinin, ilcn stn ekerle kaplamak ko nusunda gerekten pek byk bir yetenekleri var. Eer Mslman temsilci de gelip bu tartmaya katlm olsay d, onun da piskoposun dt tuzaa decei gn gibi ortadadr. nk onun dini de, tpk Hrisdyanlk gibi, Tevrat' kabul etmektedir. Buna karlk, ncil'le Kuran, oylama srasnda ikiye bir farkla kaybetmek durumunda68

dr. Kraln bu dn yolunu semesi de sembolikdr. O yalnzca her temsilci tarafndan da kabul edilen dokt rinleri doru sayacaktr. Yani inancn ortak arpanlar n bilmek istemektedir. Bunun dnda kalan, birbirine ra kip olan grleri hesaba katmak niyetinde deildir. Bu rada yine karmza tarafsz dnyann (nc dnyann) amaz ilkesi, bu kez teolojiye uygulanm haliyle kyor. Bury'nin" iaret ettii bir noktaya daha deinmek ye rinde olur. Grne gre, Hazar Saray'nda din dei tirme olayndan nce de, Yahudi etkisi olduka gl dr. nk kral, piskoposla Mslman bilimciyi yanna artmak zorunda kalmaktadr. Oysa Yahudi daha n ceden kraln yannda hazrdr.

imdi de, din deitirme olayna k tutan belli bal Arap kaynaklarn brakp, ibran kaynaklarna dnyo ruz. Bu kaynaklarn en nemlisi, "Hayar Yaysmas" diye bilinen mektuplardr. Bu mektuplar, spanya'da Cordoba Halifesi'nin Babakan olan Yahudi devlet adam (I lasda ibn aprut) ile Hazar Kral J o z e f a t asnda, daha dorusu bunlarn yazclar arasnda gidip gelmitir. Ba langta bu mektuplarn gereklii tartma konusu ol mu, a m a gnmzde, sonradan kopya eden ya da evi ren ahslarn yapm olabilecei yanllklar iin pay b raklarak kabul grmektedir.* Bu mektuplama, grne gre 954 ylndan sonra ve 961 ylndan nce gereklemitir. Bu yllar aa yu kar Masudi'nin de eserlerini yazd yllara rastlamakta-

dr. Mektuplarn neminin daha iyi anlalabilmesi iin, nce Hasdai bn aprut'un kiiliiyle ilgili bir iki akla ma yapmakta yarar vardr. nk o, spanya Yahudile rinin altn anda (900- 1200) yaam en renkli kiiler den biridir. 929 ylnda Emevi slalesinden III. Abdl-Rahman, berik Yanmadas'nn gney ve orta yrelerinde yaayan Araplar kendi ynetimi altnda toplayarak, Bat Halifelii'ni kurmutu. Halifeliin bakenti olan Cordoba, Arap spanyas'nn gzbebei, Avrupa kltrnn odak nok tas hline geldi. Kitaplnda 400.000'i akn dizinlenmi cilt bulunuyordu. bn aprut 910 ylnda Cordobal say gn bir Yahudi ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. Ba langta, uygulad olaanst tedavilerle bir doktor ola rak Halife'nin dikkatini ekti. Abdl-Rahman onu saray doktoru olarak atad, ama dnne ylesine gvendi ki, bn aprut'tan, nce devlet maliyesini yoluna koymak iin yardm istedi, sonra kendisine dileri bakanl g revini stlenmesini nerdi. Daha sonra da kendisine Ha lifeliin Bizans'la, Alman mparatoru Otto ile, Castilya, Navarra, Arragon gibi spanyol prenslikleriyle ilikilerin deki krizlerde diplomat ve zmleyici olarak hizmederi iin bavuruldu. Hasdai, daha Rnesans'n balamasn dan yzyllarca nce, gerek anlamda evrensel bir kiiydi. Devlet ilerinden vakit bulduka tp kitaplarn Arapaya evirdiini, Badat'n bilgili hahamlaryla mektuplat m, bran edebiyat ve airlerine de yol gstericilik yap tn biliyoruz. ok aydn bir insan olmakla birlikte, ayn zamanda r kna ok bal bir Yahudi'ydi de. Diplomatik ilikilerin den yararlanp, dnya zerinde yaylm Yahudi toplum laryla ilgili bilgi topluyor, gerektike onlar yararna giri70

simlerde bulunuyordu. zellikle Bizanstaki Yahudi d manl (mparator Romanus a - 1. Blm, I. Ksm) onu ok ilgilendirmekteydi. Neyse ki Hasdai, Bizans sa raynda ok etkin olabiliyordu. Bunun nedeni, doudaki Mslmanlarla srekli atma halinde bulunan Bizans'n, Cordoba'nn tarafszlna nem vermesiydi. Hasdai bu temaslar yaparken, frsattan yararlanm, Bizans Yahudi lerinin karna baz avantajlar salamay bilmiti.
14

Kendi ifadesine gre, Karadeniz'in kuzeyinde ku rulmu bir Yahudi krallnn varln, Hasdai ilk kez, ran'n Horasan kentinden gelmi birtakm tccarlarla konuurken duymutur. Ama balangta, Hasdai, tc carlarn sylediklerine pek inanmamtr. Daha sonra, Bizans'n Cordoba'ya gnderdii diplomatik heyetin yetkililerine sorular sormu, onlar da, tccarlarn szleri ni dorulamlardr. Ayrca Hasdai'ye, Hazar Devleti'ne ilikin birok gerek bilgi vermi, o sradaki kraln ad nn J o s e p h olduunu da sylemilerdir. Hasdai bunlar dinledikten sonra, Kral Joseph'e bir mektup yazmaya ve bunu habercilerle ona gndermeye karar vermitir. Daha sonra ayrntl biimde incelenecek olan bu mek tup, Hazar Devleti'nin halk, ynetim biimi, ordular gibi konularda birok sorudan olumaktadr. Mektupta Has dai, Joseph'e, on iki Yahudi kabilesinden hangisinin so yundan geldiini de sormaktadr. Bu sorudan anlaldna gre, Hasdai, Yahudi Hazarlann, spanya'daki Yahudiler gibi, Filistin'den gelmi olduklarn sanmaktadr. Kaybol mu kabilelerden birinin torunlar olduuna inanmaktadr belki de. Oysa Joseph, Yahudi soyundan gelmedii iin el bette bu kabilelerden hibiriyle akraba deildir. Hasdai'ye yazd karlkta, ona baka trl bir seere yollar. Ama gerekte Joseph'in cevabnda esas ama, yan efsane nite71

liginde de olsa, din deiimine ilikin bilgi vermek, kendi lerini buna iten koullar anlatmaktr. (Mektuplama, din deitirme olayndan iki yz yl sonra gereklemitir.) Joseph'in hikyesi, atalarndan Kral Bulan adndaki zeki ve yetenekli fatihin lkedeki bycleri ve puta ta panlar snr d ediini anlatarak balar. Kral Bulan'a r yasnda bir melek grnr ve ona tek gerek tanrya tap masn emreder. Karlnda Bulan'n dln tanrnn kutsayacan, oaltacan ve kralln dnyann sonu na kadar srdreceini syler. Bu, Tevrat'n balangcn da anlatlan "Antlama"dan esinlenilerek oluturulmu bir hikyedir. Hazarlarn "tanrnn setii halk!' olma iddi asn ortaya koyar. Onlar da, tanryla kendi zel antla malarn yapmlardr. Tek ayrm, brahim'in soyundan gelmcyilcridir, Ama bu noktada foseph'in hikyesinin beklenmedik bir deiiklik gsterdii grlr. Kral Bu lan, ulu tanrya inanmaya, ona hizmet etmeye raz ve ha zrdr. YalniZ ortaya bir sorun kmakladr. Tanrm, kalbimin giyli srlarn sen de bilirsin, bbreklerimin iine kadar bakp sana ne byk bir inanla bal olduumu an layabilirsin. Ama ynetmekte olduum halkn, putperest bir kafa yaps var. Bana inanp inanmayacaklarndan emin deilim. Eer senin gynde biray deer kayanmtssam, yalvarrm, halkmn b yk Prensi'ne de grn, onun da beni desteklemesini sala. Ulu Tanr, Bulan'n duasn kabul etmi, prensin de ryasnda grnm. Prens sabah uyannca kraln yan na gelmi ve durumu ona anlatm... Tevrat'n ve ncil'in balangcnda olsun, din dei tirme olaynn Araplar tarafndan kaleme alnnda ol sun, bu konuda onay gereken Byk Prens'den sz edilmemektedir. Bu szler, Hazar ifte krallnn belir72

gin bir anlatmdr. Anlaldna gre, Byk Prens'in beg olmas gerekmektedir, ama kraln gerekte beg, B yk Prens'in kaan olmas da o kadar uzak bir olaslk deildir. stelik Arap ve Ermeni kaynaklarna gre MS 731 ylnda (yani din deitirme tarihinden pek az nce) Tnnskafkasya'y igal eden Hazar ordularnn komutan da Bulkan adl biridir. 15 Joseph'n mektubu, bundan sonra melein ikinci kez kraln ryasna girdiini ve iinde tanrnn yaayabilece i bir tapnak yapmasn ona sylediini anlatr: "nk gkyz ve onun stndeki gkler tanry iine alacak kadar byk deil!" Kral Bulan utanarak karlk verir ve bu i iin yeterli altn ve gme sahip olmadn anlatr. Bununla birlikte, "steini yerine getirmek grevim ve en byk dlcgiulir," def. Melek, o zaman o n a yol gl terir: Bulan'n tek yapaca ey ordularnn bana geip Ermenistan'daki Darielave Ardabl' almaktr. (irada al tn ve gm; d o l u hazineler onu beklemektedir. Bu hi kye Bulan'n ya da Bulkan'n din deitirme olayndan nce Kafkaslar igal etmesi gereine pek gzel uymak tadr. Ayrca Arap kaynaklarnda Hazarlar bir zamanlar Kafkaslardaki altn ve gm madenlerine sahip olduu na dair szleri de onaylar grnmektedir."' Bulan, me lein kentlisine syledii gibi davranr, ganimetlerle yur duna dner ve hemen kutsal tapna yaptrp, iine kut sal eyay yerletirir, "ki bu eya da bugne kadar benim (Kral Joseph'n) elimde bulunmaktadr." Joseph'n mektubu X. yy.'n ikinci yarsnda yazlm tr. Anlatt olaylardan sonra aradan iki yz yl kadar bir zaman gemitir. Bu yzden, mektup, besbelli ki bir ger ekler ve efsaneler karmdr. Mektupta, tapnan ii ne konulduu sylenen tek tk eya, sonradan mektu73

bun teki blmlerinde, lkesinin ne kadar zengin ol duunu anlatrken sylediklerine biraz ters dmekte dir. Atas Bulan'n yaad a, Joseph'e ok eskiymi gibi gzkmektedir. yi yrekli, yetenekli, ama be para sz olan kral, bir kutsal tapnak yapmak iin gerekli para y bile bulamamaktadr. Oysa o tapnak, alt taraf bir a drdan baka nedir ki! Ama Joseph'n mektubunun buraya kadar olan bl m, din deitirme olaynn anlatmna bir giritir. Bun dan sonra, olaylar daha ayrntl bir ekilde anlatmaya balar. Grldne gre, Bulan'n putperestlii, gerek tanr akna reddedii, iin yalnzca ilk admdr. Bundan sonra Hazarlarn yolu, tek tanrl dinden herhangi bi rini semek zere almtr, o kadar. Daha dorusu, J o seph'n mektubundan, durumun byle olduu anlal maktadr. Bu atmadan sonra (Ermenistan igali) Kral Bulan 'n n btn lkelere yayld. Edom Kral (Bizans) ile Ismailin Kral (Mslmanlar) haberi duydular ve ona elilerle deerli armaan lar, bol para, bilgili hocalar gndererek, onu kendi dinlerine ek meye altlar. Ama Kral ok akllyd. Bilgili bir Yahudiyi de hemen artt ve dinin, temsilcilerini bir araya getirip kendi buyurunda doktrinlerini tarttrd. Bylece, zek yarmas ya da yuvarlak masa tar tmas, Masudi'den baka bir kaynakta daha karm za km oluyor. Yalnz bu anlattaki tek fark, Msl man temsilcinin yolda zehirlenip lmeyiidir. Bunun d nda, tartma biiminde ve mantnda pek bir ayrm yoktur. Uzun sren ve pek bir ie yaramayan tartma lardan sonra kral, toplanty gn iin tatil eder ve bu sre iinde temsilcinin kendilerine ayrlan adrlarda
74

kafalarn dinlendirmelerini ister. Kendisi de bu arada bir strateji uygular. temsilciyi teker teker yanna ka bul ederek, onlarla konuur. Hrisdyana, teki iki dinden hangisinin geree daha yakn olduunu sorar. Hrisdyan hemen "Yahudilik" der. Kral, sonra Mslman artr, ona da ayn soruyu sorar ve ayn karl alr. Bylelikle tarafszlk, bir kez daha kendi ilkelerinin uygulanmasn salam olmaktadr.

4
Din deitirme olayna ilikin blmleri burada bra kp, biraz da nl "Hazar Yazmalarndan baka neler rendiimize bakalm. n c e Hasdai'nin mektubunu ele alrsak, bunun, bra n dilinde bir iirle baladn grrz. Bu balang, za mann modasna uygundur. inde yar gizli bilmeceler ya da imalar bulunan, msra balarndaki harflerin ou za man ayr bir szck oluturduu rapsodik iirlerin, mek tuplarda sk sk balang olarak kullanld grlr. Bu mektuptaki iir, Kral Joseph'n asker zaferlerini vmek teydi ve ba harflerinden de Hasdai Bar Isaac bar Ezra bar Shaprut'un tam ad okunmaktayd. Bundan sonra ge len samlarn balarndaki harfler ise Menahem ben Sharuk'un adn vermekteydi. Menahem, zamann ok tann m bran ozan ve edebiyatlarndan biriydi. Hasdai'nin hem yazman olarak hizmet gryor, hem de bir sanat olarak onun tarafndan korunuyordu. Herhalde Kral J o seph'e yazlan mektubun sslenmesi grevi de ona ve rilmi olmal ki, o da bu frsattan yararlanan efendisinin akrostii aluna kendi adn da skdrm, bu yolla kendi ni de lmszletirmeye almt. Menahem Ben-Sha75

ruk'un eserlerinden birka daha gnmze kadar ula mtr. Hasdai'nin mektubunun da onun elinden kt na hi kuku yoktur." iirden sonra sra ildfatlara, diplomatik szlere gel mektedir. Mektupta Arap spanyas'nn zenginlii ve grkemi, Halife Abdl-Rahman ynedminde Yahudi lerin ne kadar mutlu olduu, 'daha nce byle bir peyin rneinin grlmedii, anlatlmakta ve yle denilmek tedir: "Bylelikle babo koyunlar, baklacak bir yuva bulmu, onlara zulmedenlerin kollar kanatlar krlm tr. Yaadmz lkenin ad brance Sefarad'dr ama smaelitler buraya LU Andalus demektedirler." Hasdai bundan sonra, Yahudi bir kralln varln Horasanl tccarlardan ilk kez nasl duyduunu, sonra da Bizans elilerinden ald ayrntl bilgiyi anlatmaya koyu luyor ve elilerin kendisine sylediklerini yle zetliyor: Onlara (Bizansllara) bu konuda sorular sordum, onlar da bana bunlarn doru olduunu, kralln adnn da et-Hayar ol duunu sylediler. Constantinopolis'ten bu lkeye varmak iin de nizyoluyla on be gnlk bir yolculuk gerektiim', karadan gidil diinde ise birok baka ulusun topraklarndan geileceini anlat tlar. 0 lkeyi ynetmekte olan kraln adnn Joseph olduunu be lirttiler ve unlar sylediler: 'Biye onlarn lkesinden gemiler geli yor, balk, krk ve eitti mallar getiriyor. Aramyda dostluk an la ma lan vardr ve onlara sayg gsteririy. Eliler gnderir, arma anlar verir, karln da kabul ederiy. ok gldrler. D s' Ek I H ' e baknz. " Bu szlerle herhalde "Hazar Yolu" diye anlan yol kastedilmektedir. Bu; Constantinopolis'ten kp Karadeniz'in kuzeyine geen, Azak'tan girip D o n nehrinden yukar, sonra Don-Volga Geidi'nden douya ve Volga boyunca gneye inerek ItiPe varan yoldur. (Constanunopolis'den Karadeniz'in dou kysna gemek daha ksa bir seenektir.) 76

nrlartm koruyan bir kaleleri, yaman yaman akna kan birlik leri vardr.' Hasdai'nin Hazar lkesine ilikin Hazar Han'na sun duu bu bilgi krntlar, hi kukusuz, ondan daha ayrn tl bir karlk koparmak iindir. Bu iyi bir psikolojik uy gulamadr. Hasdai, dorudan doruya bilgi vermenin in sana daha g geldiini, oysa yanl kanlar dzeltmek iin kalemin ok daha abuk ilediini biliyor olmaldr. bundan sonra Hasdai, Joseph'le iliki kurmak iin daha nce giritii abalar anlatr. nce Isaac bar Nathan adl bir haberciyi yola karm, ona, Hazar Saray'na gitmesini sylemitir. Ama Isaac ancak Constantinopolis'e kadar gelebilmi, oradaki sarayda ok iyi karlanmsa da daha ileri gitmesine izin verilmemitir. (Bu nun nedenlerini anlamak hi de g deildir. mparator'un Hazar Kaan'na kar sk sk deien tutumu nun nda, Hazarlarla, Babakan Yahudi olan Cordoba Halifelii arasnda bir yaknlamay istemeyecei or tadadr.) Bu yzden Hasdai'nin habercisi grevini yerine getiremeden spanya'ya geri dnmek zorunda kalmtr. Ama az sonra ikinci bir frsat km, Dou Avrupa'dan Cordoba'ya bir elilik heyeti gelmitir. Bu heyetin yele ri arasnda Mar Saul ve Mar J o s e p h adnda iki de Yahudi bulunmaktadr. Bunlar, I lasdai'nin mektubunu Kral Joseph'e ulatrabileceklerini ifade etmitir. (Joseph'n ce vabndan anlaldna gre, mektubu Hazar Saray'na getiren Isaac ben-FJiezer adnda nc bir kiidir.)
' S z edilen kale herhalde D o n boyundaki Sarkel kalesidir. "Onlara sayg duyarz" sz, Constantinc Porphyrenitus'un Hazar mparato ru iin kulland zel altn mhrle ilgili szlerini anmsatmaktadr. S z konusu heyetin, spanya'ya gidip Hasdai ile konutuu yllarda D o u R o m a imparatoru Constantine Porphyrogenitus'dur. 77

Mektubunun hangi koullar altnda yazldn byle ce anlattktan sonra, Hasdai, Hazarlara ilikin daha fazla bilgi edinmek isteiyle, sorularn yadrmaya balar. l kenin corafi durumundan, Sebt faullerine sayg gelene ine kadar her eyi sorar. Hasdai'nin mektubunun aa ya alnan son blm, balang blmlerinin havasna hi uymayan bir biimde yazlmtr: Kendimi gerei bilmek zorunda hissediyorum. Bu yeryznde bahtsy srail'in kendi kendini ynettii bir lke, hi kimsenin bo yunduruunda olmadan yaad bir lke gerekten var m, bilmek istiyorum. Eer bunun doru olduunu renirsem, kazandm b tn onurlar feda etmek, yksek mevkiimden istifa etmek, ailemi terk etmek, da ova, deniz, kara stnden yollara dp efendi nin (Yahudi Kral) ynettii diyara varmak iin bir an bile durak samam... Bir dileim daha var. En son mucize stne (zamanyla ilgili olarak) bir ey bilip bilmediinizi renmek istiyorum. lke den lkeye dolaa dolaa bekleyip durduunuz o mucize (kurtarc nn gelii) acaba ne zamandr? Bu yaylm, dalm durumumuz^ da utan iinde yayor, bize, "her ulusun topra var, yalnz bu dnyada yerinizyok," diyenlere cevap bile veremiyoruz Mektubun balangc spanya'daki Yahudilerin mut luluunu gklere karrken, sonunun byle srgnlk eziklii, Siyonist fke ve Mesih umutlaryla gelmesi ga riptir, ama tarih boyunca Yahudilerin kalplerinde bu duy gular zaten bir arada barnagelmitir. Hasdai'nin mektu bundaki bu eliki, yazmann tarihsel bir belge olarak gerekliine puan bile kazandrmaktadr. Hazar Krah'nn emrine girme nerisinin ise ne derece ciddi olduunu bil memize olanak yok. Belki kendisi de bilmiyordu.

78

5
Kral Joseph'n cevab, Hasdai'ninkine oranla hem daha snk, hem de daha heyecanszdr. Cassel bize, "Buna hi amamak gerek," diyor. "Bilgi ve kltr, Volga Yahudileri arasnda deil, spanya nehirlerinin sularn da reyen bir deerdi." Cevaben yazd mektubun en can alc noktas, yukarda da deinilen "din deidrme yks"dr. Kukusuz, Kral Joseph de mektubunu yaz drmak iin bir yazcy grevlendirmidr; herhalde Bi zans'tan gelen bir gmeni. Ama yine de onun cevab, X. yy. diplomatnn trplenmi nanslar yannda, ilk kutsal kitaptan seslenen bir peygamberin sesini andrmaktadr. Mektup bir selamlama ve sevgi gsterisiyle balar, daha sonra Hasdai'nin yazsnn zedne deinmektedir. Yalnzca Hazar Devled varlnn bile, "Judah emane ti Yahudilerin elinden kat!" tezini rtmeye yettii ni, "dnyada bu ulusun kendi krall olmad" efsane sini yalana kardn gururla ifade etmektedir. Bundan sonra, "Babalanmz da daha nce mektuplamlard. O mektuplarn rnekleri arivlerimizde saklanmakta, yallanmzca da anmsanmaktadr" gibi pek anlalmayan bir cmle gelmektedir.' J o s e p h daha sonra kendi halknn kkenini anlatma ya giriir. ok ateli bir Yahudi milliyetisi olmasna, J u ' Burada muhtemelen IX. yy. Yahudi gezgini Eldad ha-Dani'den sz edi liyor. Bu gezginin ortaada ok okunan hikayelerinde Hazarya'dan sz edilirken, kayp srail kabilelerinden nn bu yrede yaad ve yirmi sekiz kavmin onlara vergi dedii belirtilmitir. Eldad 880 yl dolaylannda spanya'ya uram, ama Hazarya'y ziyaret edip etmediini aka be lirtmemitir. Hasdai de, Joseph'e yazd mektupta Eldad'a ksaca dein mi ve sanki onu nasl yorumlamak gerektiini sormak istemitir. 79

dah'n dinine bal olmaktan gurur duymasna ramen, rk kkenlerini S a m V dayandrmaya kalkmaz. Hazar larn Sam soyundan deil, Nuh'un nc olu Yafes'in soyundan geldiini, daha ak konumak gerekirse, Ya fes'in torunu ve btn Trk boylarnn atas olan Togarma'nn soyundan geldiklerini anlatr. Kesin bir ifadeyle yle der: "Atalarmzdan kalan soy kaydarmzdan rendiklerimize gre, Togarma'nn on olu vard. Bunla rn soylarndan Uygur, Dursu, Avar, Hun, Basili, Tarniak, Hazar, Zagora, Bulgar ve Sabirler gelmektedir. Biz yedinci oul olan Hazar soyundan geliyoruz." Adlar bran alfabesiyle yazlm bu boylarn bazla rnn kimlii kesinlikle anlalm saylamaz, ama bunun da pek bir nemi yoktur. Bu satrlarn konumuz asn dan en nemli yan, kutsal kitap ifadelerinin Trk kabile geleneiyle kaynatrlma biimidir." Soy tanm blmnden sonra J o s e p h , ksaca dede lerinin yapt baz asker fedhlere deinip, Tuna boyla rna kadar olan alan nasl ele geirdiklerini anlatr, bu radan Bulan'n din deirirmesine geer ve bunu uzun uzadya anlatr: O gnden sonra Tanr ona g verdi ve yardm etti. Bulan kendini ve adamlarn snnet ettirdi, kendisine kurallar, on emri aklayacak Yahudi bilgeleri getirtti. Bundan sonra yine bir sre asker zaferlerle gurur lanma blmleri gelip geer, ama bunlar nemli bir b* Nuh'un olundan en by. Kutsal kitaba g r e Araplar, Fars lar onun soyundan tremiler. (Ed. n.) " Bu szler Hazarlar Mecc'lere benzetme eilimini de akla getiri yor. Kutsal kitabn ilk babnda, 2-3'de anlatlanlara baklrsa, Mecc, Togarma'nn hi sevilmeyen amcasnn addr. 80

lm izler: Bu olaylardan sonra (Bulan'n) torunlarndan biri kral oldu. Ad Obedya idi. Cesur ve bilgili bir adamd. Kurallar dzelt ti, din kanunlarn gelenek ve uygulamaya gre glendirdi, sina goglar, okullaryaptrd, birok israil bilgesini toplayp onlara bol bol altn ve gm armaanlar vererek, yirmi drt (kutsal) kita b, ayrca Minah', Talmud'u'yorumlatt, dualarn sylenme s rasn saptatt. Bundan anlaldna gre, Bulan'dan bir iki kuak sonra bir din devrimi ya da reform eylemine giriilmi tir. (Artamonov'un szn ettii hkmet darbesinin de bununla birlikte gereklemi olmas byk bir olaslk tr.) Gerekte Hazarlarn Yahudilemesi adm adm ol mu gibi grnmektedir. Kral Bulan'n, daha melek ken disine gzkmeden nce, bycleri ve puta tapanlar lkeden kovduunu zaten biliyoruz. Bundan sonra, tan rnn Yahudi mi, Hristiyan m, yoksa Mslman m ol duunu bilmeden, tanryla kendi anlamasn yapm tr. Byle olunca, Bulan'n ve evresindekilerin Yahudi lii kabul etmesi de arada atlan admlardan biri saylabi lir. Bu insanlar Yahudiliin yalnzca kutsal kitaba daya nan ilkel bir hlini kabul etmi, Talmud'u, tm haham li teratrn iin dnda brakm olabilirler. Eer durum byle idiyse, bir bakma, Karaidere benzedikleri syle' Talmud'un bir blm... branice yeni reti anlamndadr, midra da denir. Yahudi tanrbiliminde ok ilgin bir gelimeyi adlandnr. (ed. n.) Dinsel yasalarn yorumlamalarn ve bu yasalara g r e yeni so runlarn zmlerini kapsayan derleme yapt... slam dininde nasl Kur'an'n boluklar peygamber szleri olan hadislerle tamamlanma ya allmsa, Yahudilik'te de yazl olan Tora'nn (Tevrat) boluklar ve yetmezlikleri Talmud adl yaptta derlenen yorumlar ve kyaslama larla tamamlanmaya allmtr, (ed. n.) 81

nebilir. Karaizm de, VIII. yy.'da ran'da ortaya km, sonra btn dnya Yahudileri arasnda yaylm, zellik le Kk Hazarya'da (Krm) rabet grm bir Yahu dilik trdr. Dunlop ve birka baka yazara gre, Bu lan ile Obediya arasnda geen sre boyunca, yani 740800 yllar arasnda, bu lkede Karaizm'in bir tr ege mendi. Bildiimiz anlamda Yahudilik, yani din bykle rinin katklaryla gelien bir yazna dayanan Yahudilik, ancak Obediya'nn yapt din reformla ortaya kmt. Bu nokta olduka nemlidir, nk dier taraftan Kara izm de Hazarya topraklarnda Hazarlarn sonuna kadar sregelmitir. Hatt modern alarda bile, Trke konu an (herhalde Hazar kkenli) Karait Yahudilerinin ky leri bulunmaktadr (Bkz. 1. Blm). Buna gre, Hazarlarn Yahudilemesi, balangta si yas ihdyalar yznden ortaya km, sonra adm adm gelimi bir sredr diyebiliriz. Yllar gedke bu din Hazarlarn zihinlerinin daha derinliklerine sinmi, so nunda, devledn yklmas sralarnda Mesihlik dzeyine varmtr. Dinlerine ballklar, devlederinin yklmasn dan sonra da srm, ileride greceimiz gibi, Rusya ve Polonya'daki Hazar-Yahudisi kentieri oluturmulardr.

6
J o s e p h , Obediya'nn dinsel devrimini anlattktan sonra, Obediya'dan sonra yerine geen krallar mektu bunda saymaktadr. Onun olu Hiskia, onun olu Manassaeh, Obediya 'nn kar dei anukah, olu Isaac, onun olu Manasseh, onun olu Nissi, onun olu Menahem, onun olu Beniamin, onun olu Aaron ve
82

ben de Kutsal Aaron 'un olu joseph 'im. Biy hepimiy kral oullanyy. Babalarmzn tahtna birjabananm kmasna asla iyin verilmemitir. Bundan sonra Joseph, Hasdai'nin topografya konu sunda sorduu sorulara cevap vermeye alr. Ama an lalan, Joseph'n saraynda Arap corafyaclar seviyesin de bilimciler yoktur. Mektupta, civar lkelere ve uluslara yapt belirginlikten uzak atflar, daha nce bn Havkal, Masudi ve teki Arap ve Acem tarihilerinden rendik lerimize pek bir ey eklememektedir. J o s e p h , otuz yedi ulustan vergi topladn sylemektedir. Bu say gze bi raz ikin gibi grnr. Ama Dunlop mektupta saylan bu otuz yedi ulusun dokuzunun Hazar lkesi iinde ya ayan kavimler olduunu belirtmektedir. Geri kalan yirmisekiz toplum ise, bn Fadlan'n verdii sayya uymak tadr. (Kendine bal yirmi sekiz kraln birer kzyla ev lenip, yirmi sekiz e sahibi olan Hazar Kaann anlatr ken, Arap gezgini de ayn say stnde durmutur.) Ayn r a gezgin Bidat ha-Dani'nin de yirmi sekiz toplumdan sz ettii bir gerektir. Bunlardan baka Dinyeper'in ku zeyinden Moskova'ya kadar olan topraklarda yaayan b sr Slav kabilesinin Hazarlara hara dediini de az sonra greceiz. Baka kaynaklardan duyduklarmz ne olursa olsun, J o s e p h bu mektubunda bir kraliyet hareminden sz et memektedir. Yalnzca bir kralieden ve onun nedimeleriyle harem aalarndan sz eder. Anlattna gre, bun lar, bakent til'in blmnden birinde otururlar. kincisinde srailler, smailler, Hristiyanlar ve baka dil ler konuan teki kimseler oturur. "nc blm ise bir adadr. Orada ben, prenslerim, askerlerim ve bana
83

bal olan hizmetkarlarmla birlikte otururum..." K bo yunca kentte yaarz. Ama nisan geldiinde yola karz, herkes tarlasnda, bahesinde almaya koyulur. Her klann atalarndan kalma topraklar vardr. Bir sevin ve bayram havasnda oralara gidilir. Oralarda hibir yaban cnn sesi duyulmaz, hibir dman grnmez. O blge ler pek ya almaz, ama oralarn birok akarsuyu vardr. Bu akarsularn iinde byk balklar bulunur. Birok da kaynak fkrr. Topra verimlidir. Tarlalarndan, ba larndan, meyve bahelerinden zengin rn alnr. B tn bu baheler akarsularla sulanmaktadr... Tanrnn da yardmyla, bar iinde yaamaktaym." Bundan sonra gelen blm Mesih'in dnyaya dn ne aitr: Gylerimiyi Kuds ve Babil'in bilgelerine dikmi beklemek teyim Geri oradan ok uyaklarda yayoruy ama yine de ilen mi gnahlarn okluu yynden yaplm hesaplarn hep yanl olduunu duyduk ve bu hesab yapmay yalnyca Ebedi G'n bildiini, biyjm hibir ey bilmediimizi anladk. Bugn elimiyde Danyel'in kehanetlerinden baka bir iaret yok. Yalnyca Ebedi G'n kurtuluumuyu hylandrmas iin duactyty...

Joseph'n mektubunun en son paragraf, Hasdai'nin Hazar Kaan'nn hizmetine girme nerisine verdii kar lk nitelii tamaktadr: Yym grmek dileini seslendiriyorsun. Ben de senin gyel yyn, grkemini, bilgeliini, bykln grme ylemini du yuyorum. Umarm sylerin gerek olur, bir gn seni kucaklamak, sevgili dost yyn grmek bana ksmet olur. Ben sana bir baba
' til'in bu blml tanm, bilindii gibi baz Arap kaynaklarnda da gemektedir. 84

olurum, sen de bana bir evlt. Halkm gelip seni per, hepimi^ se nin isteklerine, senin akllca tlerine uygun davranr^. Joseph'n mektubunda blge politikasna deinen ve anlam pek de ak olmayan bir blm vardr: Tanrnn yardmyla nehrin (Volga'nn) ayn tutuyor,

Rus'un gemileriyle oradan geip Arap topraklarn igal etmesine iyin vermiyorum... Onlarla (Ruslarla) ok sert savalar yapyo rum. nk ben braksam, ismail topraklarn ta Badat'a ka dar yakp ykarlar. J o s e p h burada Badat Halifelii'ni N o r m a n R u s yamaclarna kar korur durumda grnmektedir (Bkz. 1. Blm). Cordoba'daki Emevi Halifeliiyle Ba dat'taki Abbasi Halifelii arasndaki ac dmanlk dik kate alndnda, bu szler bir taktik hatas gibi grn mektedir. Ama, te yandan, Bizans'n Hazarlara kar gtt kararsz politika, Joseph'n slm'n savunucusu pozunda grnmesini
ve

iki Halifelik arasndaki gergin

lie nem vermemesini de zorunlu klmaktadr. Hi de ilse Hasdai gibi tecrbeli bir diplomatn bu imay anla yacan mit edebiliriz. Mektuplaan bu iki kii bulumay gerekten pln lamlar mdr, bilemeyiz. Ama plnlamlarsa bile, bu bulumann hibir zaman gereklemediini biliyoruz. Eer aralarnda daha baka mektuplar gidip gelmise bile bunlar saklanamamtr. "Hazar Yazmas"nn ger ekler asndan kapsam pek zayftr ve bize teki kay naklardan rendiklerimizin dnda pek az bilgi ver mektedir. Bu yazlarda ilgimizi eken ey, para para olaylar ve durumlar stne garip bir k tutmas, sanki o a kaplayan youn sisin iinden tek tk yreleri aydn latmaya alan esrarl bir projektr olmasdr.
85

7
teki bran kaynaklar arasnda, u anda Cambridge niversitesi Kitapl'nda oluundan tr "Cambridge Belgesi" adn alm bir belge de dikkad ekmekte dir. Bu belge, geen yzyln sonlarnda "Cairo Geniza" da, yani Kahire'nin ok eski bir sinagogunun byk depo sunda, Cambridge aratrmacs Solomon Schechter tara fndan bulunmutur. Mektubun ya da mektup parasnn ok kt durumda olmas znt vericidir. Ba ve sonu yoktur. Bu yzden, yazy kimin yazd veya kime yazld bilinememektedir. Kral Joseph'n o sralarda yaamakta olduu bu satrlardan anlalmakta ve kendisinden "Efen dim" diye sz edilmektedir. Hazarya'dan ise "vatanmz" diye sz edildiini gryoruz. Demek ki, en akla yakn aklama, bu mektubun Joseph'n yaad yllarda sara yndaki Hazar Yahudilerinden biri tarafndan yazlm ol duudur, yani "Hazar Yazmas"yla aa yukar ayn aa aittir. Baz uzmanlara gre, bu mektup da Hasdai bn aprut'a yazlm, Hasdai'nin Constantinopolis'den baarsz dnen elisi Isaac bar Nathan'a verilmi, o da Cordoba'ya gtrmtr. (Byle diyenler sonralar Yahudiler span ya'dan karld srada mektubun her naslsa Kahire'ye gelmi olduunu savunmaktadrlar.) Ne olursa olsun, mektuptan edindiimiz bilgiler, bize, bunun X I . yy.'dan daha yeni olmadn ve byk bir olaslkla X. yy.'da ve kesinlikle Joseph devrinde yazldn gstermektedir. Bu mektupta din deiiminin anlatld deiik bir efsane daha yer almaktadr. Yine de, bu admn ilk ve en nemli nedeninin siyas olduu aktr. Mektup, Alanla rn Hazarya'ya yapt bir saldrdan sz eder. Bu sald r Joseph'n babas Kutsal Aaron zamannda, Bizans'n
86

kkrtr.

... oa?<mtr. Hibir Yunan ya da Arap kay

na bize byle bir savatan sz etmemektedir. Ama Constantine Porphyrogenitus'un De Administrado Imperio (947-50) adl kitabnda bu mektubu destekleyecek ok nemli bir paragraf bulunmaktadr: Kharaya'yagelince; onlarla kim, nasl savaabilir? Oulla

rn onlarla savaabildiim, nk Hayrlara okyakmyerde ya adklarn biliyoruz. Tpk Oullar gibi, Alanlarn bakan da onlarla savaabilir. nk Hayrya'nn dokuz iklimi (Kafkas larn kuyyinde kalan verimli topraklar) onlara yakndr. Yani Alanlar isterlerse Haytrya'ya saldrabilir, onlara byk kayp lar verdirebilir, yaamlarn gletirebilir. Biz, daha nce Joseph'n mektubundan, Alanlarn kendisine hara dediini bilmekteyiz. Gerekte d yor muydu, yoksa demiyor muydu kesinlikle emin ola mayz, ama ne olursa olsun, Hazar Kaan'na kar bes ledii duygularn Bulgar Kral'nn duygularna benzeme si ihtimal dahilindedir. Constandne'nin yazlar arasnda, Alanlar Hazarlara kar kkrtmay amaladn ortaya koyan bu satrlar, bn Fadlan'n yolculuk amacnn da buna benzediini anmsatyor. Anlalan, Bizans dost luu J o s e p h zamannda oktan tarihe karmt. Ama bundan sonra ok daha deiik gelimeler olacak, bun lar 1. Blm, III. Ksm'da incelenecekdr.

8
"Hazar Yazmas"ndan bir yzyl sonra ve aa yu kar "Cambridge Belgesi"nin yazld tarihlerde, Jehuda Halevi, nl kitab Kuyri'yi (Hayrlar) yazd. Halevi (1086-1141) spanya'nn en byk bran ozan olarak
87

tannsa da, kitabn Arapa yazm, sonradan branceye evirmidr. Kitabn alt bal yledir: "Nefret Edilen Dini Savunan Kant ve Grler Kitab". Halevi bir Siyonist'tir. Kuds'e yapt bir hac sefe ri srasnda lmtr. lmnden bir yl nce yazlm olan Kuyari, Yahudi ulusunun tanr ile teki insanlar ara snda tek arac olduunu savunan bir felsefe sunmakta dr. Tarihin ak sonuna vard zaman btn uluslarn Yahudilik dinini kabul edeceini sylemekte, Hazarlarn bu dine geiinin de, bu kanlmaz olayn bir n belirti si, bir sembol olduunu ne srmektedir. Kitabn, adna karn, Hazarlarn lkesinden pek sz etmedii grlr. Oras, kitaba fon olarak kullanlm tr. Din deitirme olayna ilikin yeni bir efsane sunu lur. Yine kaan, yine melek, yine Yahudi bilgenin adlar geer. Kaan ile dinin temsilcileri arasndaki teolojik konumalar, biraz daha felsefi olarak verilmitir. Ama kitapta gereklere deinen bir iki sz de yok de ildir. Bu szlerden ya Halevi'nin nl "Hazar Yazma s n (Hasdai'nin ve Joseph'n mektuplarn) okumu ol duu ya da Hazar lkesi stne bilgi edinecek baka kay naklara sahip olduu anlalmaktadr. Bu kitaptan ren diimize gre, melein ryada kendisine grnmesin den sonra Hazarlarn kaan "ryasnn srrn ordular nn komutanna aar." Bu komutann ad kitapta sk sk gemektedir. Yine Hazarlarn ifte krallk sistemine, ka an ve beg sistemine atf yapld ortadadr. Halevi ta rihlerden, Hazarlar anlatan kitaplardan sz eder. Bunlar herhalde Joseph'n de szn ettii, "Arivlerimiz" ola rak tanmlad belgelerdir. Son olarak, Halevi'nin kitab nn iki ayr yerinde din deitirme olaynn "400 yl n c e " olduunu ifade etmesi ilgintir. "4500 ylnda" (Yahudi
88

takvimine gre) diye aklama yapmaktadr. Bu tarih bize MS 740' iaret etmektedir ki, olayn en akla yakn tari hi de zaten budur. Bir genel deerlendirme de, Ortaa boyunca Yahudilerin bylesine ilgisini ekmi bir kita bn iindeki gerek bilgi orannn pek az olduudur. Ama Ortaallarn kafas, gerekten ziyade efsaneye ilgi du yan bir kafayd. O zamann Yahudileri de, coraf ger eklerden ok, Mesih'in ne zaman gelecei konusuna ilgi duyuyorlard. Arap tarih ve corafya bilimcilerinin de d ve gerek arasndaki uzaklklara, srelere, snrlara kar biraz valyece bir tutum takndklar ortadadr. Ayn tutum, Alman-Yahudi gezgin Ratisbon Haha m Petachia iin de geerlidir. Bu kii 1170-1185 tarihle ri arasnda D o u Avrupa'y ve Bat Asya'y ziyaret etmi, Sibuh Ha'olam (Dnya evresinde Geyi) adl kitabn, gr ne gre, bir rencisi kaleme almtr. renci kitab ya notlardan derleyerek ya da dikte alarak oluturmu tur. Kitapta haham, Krm'n kuzeyinde yaayan Yahudi Hazarlarn ilkelliini grnce nasl byk bir aknla kapldn anlatmakta ve bu ilkellii o insanlarn Karaitler gibi inansz olmalarna yormaktadr: Ve haham onlara sordu: "Neden bilgelerin (Talmud'u olu turanlarn) sylerine inanmyorsunuz? Onlar da cevap verdi: "nk babalarmy ^Z zrlyorlar.
e 0 S0

Z^

en

retmedi." Hafta tati

linden nceki gece, ertesi gn yiyecekleri btn ekmei kesip ha Tatil gn bunu karanlkta yiyorlar ve btn gn Dualar yalnzca "mezmur"ayn noktada oturup duruyorlar. lardan oluuyor.*17 Haham, bu grdklerine ylesine kzmtr ki, son' Haftalk tatilini karanlkta geirmek, Karaitler'in ok iyi bilinen bir geleneidir. 89

radan Hazarya'nn tam ortasndan gemi olduu hlde, bu konuda bize, yalnzca, yolculuunun sekiz gn sr dn ve bu sekiz gn boyunca kulaklarnn hep "ka dn alamas ve kpek havlamas" duyduunu syle mekle yetinmektedir.
18

Ama bu arada, Badat'tayken Hazar Kral'nn gn derdii elileri grdn, bu elilerin Badat'a geli ne deninin Mezopotamyal, Msrl fakir Yahudi bilgeleri aramak olduunu, ocuklarna Tevrat ve Talmud'u retmeleri iin onlar lkelerine gtrmeyi amaladklar n da anlatmaktadr. Batl Yahudi gezginlerin pek az Volga boylarna ya plabilecek tehlikeli yolculuu gze alabilmitir, ama uy gar dnyann byk kentlerinin hepsinde Hazar Yahudileriyle karlatklarn yazmaktadrlar. Haham Petachia onlar Badat'ta grm, X I I . yy.'n baka nl bir gez gini olan Tuledal Benjamin ise, Constantinopolis ve s kenderiye'de Hazar soylulanyla karlamtr. Judah Ha levi ile ada olan braham ben Daud, " T o l e d o ' d a on larn soyundan gelenleri, bilgelerin rencisi olarak tan dn" anlatr. 19 Genel kanya gre bunlar, Hazar prens leridir. Ama insann aklna ister istemez, Cambridge'de okumaya gnderilen gen Raca'lar geliyor. Yine de, dounun sofu Yahudilerinin bata gelenle ri arasnda Hazarlara kar garip ve olduka kt bir tu tumun geerli bulunduu ve bunun merkezinin de Ba dat'taki Talmud Akademisi olduu bir gerektir. Aka deminin bandaki Grion (Ibrance'de Ekselans), Yakn dou'da ve Ortadou'da dank durumda yaayan tm Yahudilerin dinsel nderi durumundadr. Exilarch (Esir Prens) ise, olduka zerk toplumlarla ilgili dnyev gc elinde tutmaktadr. Dinsel nderler arasnda en nller90

den biri olan ve bize ynla yaz brakan Saadiah G a o n (882-942), bu yazlarnda sk sk Hazarlara da deinmek tedir. Hazarya'ya gidip orada yerleen bir Mezopotam ya Yahudisi'nden sz eder ve bunu, sanki her gn gr len doal bir olaym gibi anlatr. Hazar Saray'na deini i kapal anlatmlarla olmaktadr. Baka bir yerde Kutsal Kitap'taki " H i r a m " szcn aklarken yle demek tedir: "Hiram zel bir ad deildir. Bir soyluluk rtbesidir. Araplarn ynedcisine halife, Hazarlarn kralna ka an denmesi gibi bir deyimdir." Yani Hazarya gerek szck anlamyla, gerekse meca z anlamda, "haritada kesinlikle varolan" bir lkedir ve bu, D o u Yahudiliinin nde gelenleri iin de byledir. Ama ayn zamanda Hazarlara biraz kukuyla bakldn, gerek rk asndan, gerek Karaitlere benzer bir inanc srdrmelerinden kukulanld iin, Yahudi toplumu na kabul edilmedikleri ortadadr. X I . yy.'da ibrani yazar larndan Japheth bn Ali (kendisi de Karait'dir), mamzer (pi) szcn aklarken, rnek olarak Hazarlar gs termitir. Yahudi rkndan gelmedikleri halde Yahudi ol duklar iin bu deyimi onlara uygun grmtr. Onun la ada olan J a c o p ben Reuben ise, Hazarlardan sz ederken ayn dmanl bambaka bir biimde dile ge tirmektedir: " o k iyi sava olup, srgn yaam sr meyen ve Hristiyanlara vergi demeyen tek ulus." Hazarlarla ilgili ve bize kadar gelen bran kaynak lar yle zedersek, heves, kuku ve aknlk duygula r birbirine karmtr demek yanl olmaz. Sava bir Trk-Yahudileri ulusu, an hahamlarna "snnet edil mi efsanev bir hayvan" gibi garip grnm olmal dr. Binlerce yldan beri dank olarak yaayan Yahudi ler, bir krala, bir lkeye sahip olma duygusunu oktan
91

unutmutur. Mesih onlara kaandan ok daha gerek bir kavram gibi grnmektedir. Din deiimine ilikin Arap ve Yahudi kaynaklar n bir yana brakmadan nce, eldeki bir Hrisdyan kay nan dierlerinden daha eski olduunu belirtmek gere kir. 864'ten daha eski bir tarihte Westfalia rahibi Akitanyal Crisdan Druthmar, Latince olarak yazd Expositio in Evangelium Mattel adl eserinde yle demektedir: " B u gkkubbenin altnda, hibir Hristiyann bulunmad yer lerde, adlar Yecc ve Mecc olan insanlar yaamaktadr. Bunlar Hun'dur. lerinden bir blm Gazari diye an lr ve Yahudi dinine inandklar iin snnet edilmilerdir." Bu cmle, Matta ncili'nin 24.14 bab'n* yorumlarken konulmusa da, ncil'de yazl olanlarla ilgisi bulunmayan bir konudur. Yazar bir daha da buna deinmez.

9
Druthmar'n Hazarlarla ilgili kulaktan dolma bilgile rini kada geirmesi srasnda, nl bir Hristiyan misyo neri de onlar Hristiyan yapmak amacyla Bizans impa ratoru tarafndan Hazar topraklarna gnderilmitir. Bu misyoner, "Slavlarn Havarisi" diye tannan ve Kiril Alfabesi'nin de mucidi olarak bilinen Aziz Kiril'in ta ken disidir. Aabeyi Aziz Methodius'la birlikte, mparator III. Michael tarafndan bu Hristiyanlatrma kampanyas iin grevlendirilmilerdir. Bu ie girime yolunda impa ratoru etkileyen kii Patrik Photius'dur. (Herhalde Pat rik Photius'un kendisi de Hazar soyundan gelmektedir.

" ncil'in bu retileri btn dnyada, btn lkelere tank olarak an latlacak; sonra da sonu gelecek. 92

nk bir keresinde imparatorun sinirlenerek ona " H a zar suratl" diye bard bilinmektedir.) Kiril'in Hristiyanlatrma kampanyas D o u Avru pa'nn Slavlar arasnda baaryla yrr, ama Hazarlar zerinde ayn etkiyi yapmaz. Kiril, Hazar lkesine Chersonae ve Krm zerinden geerek gelir. Chersonae'de alt ay kalp, kendisine grevinde gerekli olacak branceyi rendii bilinir. Daha sonra "Hazar Yolu"ndan, yani Don-Volga kanalndan geerek dl'e varr, oradan Hazar Denizi kys boyunca gneye inerek Kaanla buluma ya gider (bulumann nerede olduu belirtilmemektedir). Bunu her zamanki teolojik tartmalar izler, ama geen szlerin Hazar Yahudileri zerinde pek byk bir etkisi olmaz. Vita Constantine'de bile (Kiril'in yaam hikyesi) ancak misyonerin kaan zerinde iyi bir izlenim brakt, birka kiinin vaftizine yol at ve iki yz kadar Hristi yan mahkumun da Kaan tarafndan bir iyi niyet gste risi olarak serbest brakld sylenmektedir ki, impara torun bunca zahmete giren elisi iin Kaann bu kadar kk bir nezaket gstermesi de olaandr. Slav filolojisi zerine eilenler, bu hikyeye garip bir yorum getirmi bulunmaktadr. Onlara gre, Kiril yal nzca Kiril alfabesini dzenlemekle kalmam, ayn za manda Glacolytic alfabeyi de dzenlemitir. Baron'a gre, bu ikinci alfabe, XVII. yy.'da Hrvatistan'da kul lanlm olan bir alfabedir. bran alfabesinden hi de ilse on bir kadar harf alnmtr. Bu harflerin Slav dil lerinin sesleri iin kullanld bilinmektedir (Bu on bir harf unlardr: A, B, V, G, E, K, P, R, S, , T.) Bu g r, bran alfabesi sayesinde Hazarlarn komular ara snda okuma yazma orannn artt sylentisine g ka zandrmaktadr.
93

GERLEME
1

D. Sinor'un bize sylediine gre, "Hazar mparatorluu'nun en parlak ana varmas, VIII. yy.'n orta larna rasdamaktadr." Yani Bulan'n din deitirmesiyle Obediya'nn reformlar arasnda bir tarihe denk d mektedir. Ama bu, Hazarlarn iyi anslarn Yahudilikle rine borlu olduklar anlamna asla gelmez. Tersine, ikti sad ve asker bakmdan ok gl olduklar iin Yahudi olmay gze alabilmilerdir. Bu glerinin canl bir sembol, Bizans imparatoru Leon Hazar'dr. Bu imparator 775-780 yllar arasnda Bizans' yneten kiidir. Ad, annesinin saraya yeni bir moda gedren Prenses "iek" olmasndan tr yle konmutur. Bu evliliin Hazarlarn Mslmanlar Ardabil'de yenilgiye uratmasndan az sonra gerekletii ni biliyoruz. Bu olay, gerek Joseph'n mektubunda, ge rek teki kaynaklarda gemektedir. Dunlop'a gre, bu asker olayn, kendisini izleyen evlilikle ilikisiz olduu dnlemez. 2 Ne var ki, o aa zg gizli dzenler ve entrikalar iinde hanedanlar aras evliliklerin epeyce tehlikeli oldu unu biliyoruz. Bu olaylar ounlukla savalarn doma sna yol am ya da hi deilse savalarn domas iin zr olarak kullanlmtr. Moday ilk karan Attila'dr.
94

450 ylnda Attila'ya, Bat Roma mparatoru III. Valentinian'n kz kardei Honoria'dan bir mektup ve bir nian yz geldii rivayet edilir. Bu romantik ve hrsl pren ses, kendisini lmden de beter bir yazgdan kurtarma sn, yani yal bir senatrle zorla evlendirilmesine engel olmasn Hun Babuu'ndan dilemekte ve ona yz n gndermektedir. Attila bu mesaj alr almaz prensesi kendi nianls saydn iln eder ve Bat R o m a mpara torluu topraklarnn yarsn da gelinin eyizi olarak is tediini belirtir. Valentinian bu istei reddedince, Atdla Galya'y igal eder. Bu olayn benzerlerine Hazar tarihi boyunca sk sk rasdanmaktadr. Bulgar Kralnn, kznn karlmas ze rine nasl kprdn ve kendisini Hazarlardan koru yacak bir kale yapmasn Halifeden istediini zaten gr mtk. Eer Arap kaynaklarna inanrsak, VIII. yy.'n sonunda, uzunca srm bir bar dnemini sona erdi ren o son savan sebebi de, buna benzeyen (yalnz, bi raz daha deiik ayrntl) olaylardr. Al-Tabiri'ye (Taberi) gre, MS 798 ylnda* bu ta rih pek de kesin saylamaz Ermenistan'n valisi, lke sinin Hazar snrn daha da salam hle gedrmek ama cyla Kaann kzlarndan biriyle evlenmeye karar ve rir. Bu vali, ok gl ve saygn bir aile olan Barmecideler'dendir (bu ad akla Bin Bir Gece Masa/iar'nda. sof rasna bir yoksulu davet edip, ona altn kapakl bo ta baklar sunan prensi getirmektedir.) Barmecide'in talebi zerine Hazar Prensesi, yanndakiler ve eyiziyle birlik te ok zengin bir kafile hlinde yola kar. (Bkz. 1.. B lm, I. Ksm/10) Ama prenses doum yaparken l,
' Ancak bu tarih kesin deildir. 95

doan bebei de yaamaz. Yannda gelenler, Hazarya'ya dndklerinde Kaana Prensesin zehirlenmi olduun dan kukulandklarn anlatrlar. Kaan hemen Ermenis tan' igal eder ve (iki Arap kaynana gre) 50.000 esir alr. Halife, Hazarlarn daha fazla ilerlemesine engel ol mak iin zindanlarndan binlerce suluyu karp silah landrmak zorunda kalr. Arap kaynaklar benzer bir olayn daha VIII. yy. iin de meydana geldiinden sz eder. Bu da, baarsz bir hanedan evliliinin peinden gelen Hazar igaliyle ilgili dir. Ayrca Grc tarihlerinde bu hikyelerin en gadda rnn anlatldm sylemek de gereklidir. Bu kez Pren ses bakas tarafndan zehirlenmez, tersine Kaann ya tandan kurtulmak iin kendini ldrr. Ayrntlar ve kesin tarihler bunda da bilinmedii gibi , doan savan gerek nedeni de belirtilmemitir. Ama o tarihlerde ta kas edilen gelinlerin, zehirlenen kralielerin hikyeleri ne sk sk rasdandna gre, bu konunun insanlarn d gc stnde, hatt belki siyas olaylar stnde de ayn derecede gl etkisi olduuna kuku yoktur.
4 1

2
VIII. yy.'dan sonra Hazar-Arap savandan bir daha sz edilmez. IX. yy.'a girdiimizde Hazarlarn otuz krk yllk bir bar dneminin tadm karmakta olduklarn gryoruz. Daha dorusu, kronolojik sralamalarda Ha zarlarn ad gemiyor demek, yerinde olur. Tarihte, ses sizlik her zaman iyi haber demektir. lkenin gney snr lar sakinlemi, Halifeyle ilikilerde bir eit saldrmaz lk pakt salanm, Bizans'la ilikiler ise kesinlikle dost a bir havaya girmitir.
96

Ama bu olduka huzurlu dnemin ortasnda, ba ka tehlikelere gebe yeni bir serven yaamr. 833 yln da ya da o yl dolaylarnda Hazar Kaan'yla Beg'i, D o u Roma mparatoru Theophilus'a bir elilik heyed gnde rip, D o n nehrinin aa blmnde bir kale yapabilecek kapasitede mimar ve usta talebinde bulunur. mparator bu istee hevesli bir tepki gsterir. Karadeniz ve Azak Denizi stnden D o n azna hemen bir filo gnderir. te Sarkel'in yks byle balar. Deeri llemeyen arkeoloji hazinesi ve bize Hazar tarihine ilikin bilgi ve ren tek kalnt olan nl kale, byle olumu ve Tsimlyansk Baraj Gl altnda kalncaya kadar da varln srdrmtr. Constanune Porphyrogenitus kalenin ya pmn bize olduka ayrntl bir biimde verir. Blge de hi ta bulunmad iin Sarkel'in tuladan yapld n, tulalarn zel olarak kurulmu ocaklarda yakldktan oma kullanldn anlatr. Bunlar anlatrken sonradan Sovyel arkeologlarnn (site henz gezilebilir durumday ken) farkna vardklar bir noktay sylemeyi unutmu gzkr. Buray yapanlar Bizans ii mermer stunlar da kullanmlardr, Bu stunlar VI. yy.'dan kalmadr. Her halde bir Bizans harabesinden kurtarlmlardr. Bunun da, eski eser hrszlnn canl ve renkli bir rnei olma s muhtemeldir. 5 Roma Hazar ibirliiyle bir kale kurmay gerekli k lan muhtemel dman, sahneye daha yeni kan kor kun, kar konmas g bir gruptu. Batllar bunlara Vikingler ya da Norsemenler diyor, doulular ise Rhous, Rhos ya da Rus diye adlandryorlard. ki yzyl nce ftuhat Araplar uygar dnyann s tne koca bir dev gibi ilerlerken, bir kanatlan Pirenelere uzanm, tekiyse Kafkaslar iteklemekteydi. Tarih, Vi97

king anda ayn olay aynada tersine gsterir gibi dav ranmaktadr. Araplarn fedh savalarm balatan akm, uygar dnyann gneyinden, Arabistan llerinden ko pup ortaya kmtr. Viking saldrlar ve fedhleriyse uy gar dnyann en kuzeyinden, skandinavya'dan kopup gelir. Araplar kara yoluyla kuzeye, Vikingler su yolla rndan gneye doru ilerlemilerdir. Araplar, hi deil se kuramsal olarak, kutsal bir sava yapmaktaydlar. Vkinglerin savalar kutsallktan pek uzak, korsanlk, bas kn, yamaclk savalaryd. Ama yine de kurbanlar a sndan sonular birbirine ok benziyordu. Tarihiler, Arap lleri ya da skandinavya gibi sakin grnl yerleri birdenbire bir volkan haline gedren ekonomik, ekolojik ya da ideolojik nedenlere inandrc bir aklama bulamamaktadr. Her iki padamann gc de en ok iki yzyl iinde tkenmi, ama yeryznn grnm ze rinde silinmeyecek izler brakmtr. Ayrca, zamanla her ikisi de vahilik ve ykclk dzeyinden, stn bir klt rel yaratclk dzeyine gemitir. Sarkel'in Bizans-Hazar g birlii sonucu yapld yllarda, Vikinglerin bat kolu Avrupa'nn belli bal su yollarna szm ve rlanda'mn yarsndan ounu ele ge irmi bulunuyordu. Bundan sonraki yllarda zlanda'y koloniletirip, Normandiya'y ele geirdiler. Paris'i, Al manya'y, Ron Deltas'n, Genova Krfezi'ni defalarca yamaladlar, berik Yarmadas'n sk sk tedirgin edip Akdeniz ve anakkale yoluyla Constantinopolis'e bile saldrdlar. Bu saldrnn Dinyeper'den inip Karadeniz yoluyla gelen bir Rus saldrsyla aym zamanda olmas da ilgintir. Toynbee unlar sylemektedir: 6 " I X . yy. Rus larn, Hazarlara ve D o u Roma mparatorluu'na bask yapt bir dnemdir. skandinavlar bu sra durmakszn
98

yamalyor, fethediyor, koloniletiriyor, gneyde ta Ku zey Afrika'ya, gneydouda Hazar Denizi'ne kadar uza nyorlard." Batllarn dualar arasna "A furore Normannorum libe ro nos Domine"' diye zel bir cmle sktrmalar hi de bouna deildir. Constandnopolis'in kuzeyden aa ka yp duran ejder bal Viking gemilerine bir kalkan olsun diye Hazar dostluuna ihtiya duymas da bouna de ildir; iki yzyl nce Halife'nin yeil bayra karsnda ayn ihtiyac duyduu gibi. lk saldry yine Hazarlar g slemek zorunda kalm, ama bu sefer kendi bakent lerinin harabe haline geliini seyretmek durumuna d mlerdir. Viking filolarnn yolunu kesdi iin Hazarlara k ran duymas gereken yalnzca Bizans deildir. Bu olay lar Joseph'n bir yzyl sonra Hasdai'ye yazd mektup taki baz blmlerin anlamn daha da belirginletirmidr: "Tann'nn yardmyla nehrin azn tutuyor, Rus'un gemileriyle geip de Arap topraklarn igal etmesine izin vermiyorum... Sert savalar yapyorum."

3
Bizansllarn Rus diye adlandrdklar Viking kolun dan, Arap tarihileri de Varangian (Vareng) diye sz et mektedir. Toynbee'ye gre Rus szcnn nereden tredii konusunda en akla yakn tahmin, svee "rodher" yani babo, serseri, korsan anlamna gelen szc e dayanmaktadr. 7 "Varangian" szcne gelince, bu szck Araplar tarafndan kullanld gibi, ilk Rus tarih"Tanr bizleri kuzeylilerin hmndan korusun.' 99

lerinde de skandinavlardan ya da Norsemenlerden sz edilirken gemektedir. Baltk Denizi'ne de bu kaynaklar da Varangian Denizi dendiini gryoruz. Geri bura da sz konusu olan Vikingler, D o u sve'ten gelenler olup, Bat Avrupa'y igal eden Norveli ve Danimarka llardan farkldr, ama yine de ilerleyileri ortak nitelikler gstermektedir. Bir kere eylemleri mevsimlikd. Stratejik yerlerde bulunan adalar alp, oray gl kaleler olarak kullanmak dncesindeydiler. Silah ve cephanelikleri ni buralarda tutar, yakn topraklara saldrlarm oradan balatrlard. Zamanla, bu slerin nitelii deiti. Koul lar elverdike, buralar vahi aknlarn merkezi ve zoraki bir dcaret yuvas olmaktan kp, onlarn yerleim yerle ri hline geldi ve zapt ettikleri yrelerin yerli halkyla iliki kurmaya, sonra da onlarla karmaya baladlar. rne in Vikinglerin rlanda'ya szmas, nce Rechru (Lambay) Adas'n ele geirmeleriyle balamtr (ada Dublin Krfezi'ndedir). ngiltere'ye yaplan saldr Thanet Adas'ndan, Avrupa ktasna yaplan saldrlar ise, Hollan da aklarndaki Walcheren Adas'yla, Loire yresinde ki Noirmoutier Adas'ndan kmtr. Norsemenler, Avrupa'nn dou kesiminde de yine ayn sistemi uygulayarak ilerlemekteydiler. Baltk D e nizi'ni ve Finlandiya Krfezi'ni getikten sonra Volkov Nehri'nden girerek St. Petersburg'un gneyindeki lmen Gl'ne gelmi, orada isteklerine uygun bir ada bularak yerlemilerdir. Adann ad Holmgard'dr ve ilk yerle im yerlerini buraya kurmulardr. Sonradan bu yerleim yeri gelimi, Novgorod kentine dnmtr.* Bundan
8

' S o n zamanlarda G o r k i olarak yeniden adlandrlan Niznny N o v godrad'la kartrlmamaldr. 100

sonra byk su yollarndan geerek gneye aknlar yap m, Volga'dan Hazar Denizi'ne, Dinyeper'den Karade niz'e inmilerdir. Volga yolu onlar sava uluslarn, Bulgarlarla Ha zarlarn topraklarna gtrmtr, ikinci yol ise, Hazar mparatoru'na bal Slav kabilelerinin arasndan geme lerini gerekdrmidr. Bunlar arasnda Kiev yresinde ki Polyano, Moskova'nn gneyindeki Viadi, Dinyeper'in dousundaki Radimii ve Derna Nehri zerinde ki Severyane saylabilir." Slavlarn ileri tarm yntemleri ni bildikleri ve Volga boyunda yaayan Trk komular na oranla daha ekingen yaradlta kiiler olduklar sa nlmaktadr. Bury'ye gre: "Slavlar, skandinav yamac lar iin doal kurban hline gelmilerdir." Sonunda ya maclar, ak biiminin tehlikelerine ramen, Dinyeper'i Volga'ya ve D o n ' a tercih eder olmulardr. Kuzeylilerin "Byk Su Yolu" (Austrvegr) diye getikleri nehir, Dinyeper olmutu. Baluk'tan Karadeniz'e, dolaysyla Constantinopolis'e ini yolu burasyd. Nehir boyunda rasdanan alayanlarn birouna, esas Slavca adndan baka, birer de skandinavca ad vermilerdi. Constantine yaz larnda byk bir alkanlkla her ikisini de not etmek tedir. "Barufors (skandinav dili), Volnyi (Slav dili) An lam: Dalgal alayan." Bu Varengian Ruslar, kendi Viking kardelerine oranla daha farkl bir topluluk gibi grnrd. Korsan lk, soygunculuk ve kendi koullar erevesinde uygula dklar bir tr ticarede yaamakta, bu ticaretlerini kl ve balta gibi aralar yardmyla uygulamaktaydlar. Krk, k' Bu kabilelerin gerek adlar, gerek yerkleri, gerekse Hazarlar'a hara veriyor olmalar konusunda, Constandne Porphurogenitus ile Rus tarihleri g r birlii iindedir.. 101

l ve deerli talar altn karlnda dei-toku ederler di, ama temel mallar esirlerdi. O ada yaam bir Arap tarihisi bize yle syler: Bu adada (Novgorod) 100.000 kii bulunur. Bu adamlar sk sk gemileriyle Slavlar yamalamaya giderler. Esir aldklar Slavlar, Hararlara ve Bulgarlara satarlar. (Masudi 'nin anlat t itil esir payarn anmsamamak elde deil.) Ekili toprakla r yoktur. Tohum da kullanmaylar;yalnyca S lavlardan, yama ettikleriyle yayorlar. Bir ocuklar dounca babas klcn ekip, ocuun nne koyarak ona yle diyor: "Ne altnm, ne de gm m var. Sana brakacak bir servetim de yok. Tek mirasm bu dur. Sen de bununla kendi rykn karacaksn.19 Modern bir tarihi Olan McEvedy de konuyu yle zetlemektedir: Iytanda 'dan Trkistan snrlarna, Constantinopolis 'ten Ku tup D eni yi'ne kadar yaylm olan ]/iking-Varengian eylemleri inanlmay bir canllk ve ataklktayd. Bunca canlln yalny Kuyeyli kahraman ca yama amacyla kullanlmas ycdr.

lar, ancakyenip eymedikleri rakipleriyle ticaret yapmaya katla nrd. Kan lekeli kahramanlk altnlarn, tekdye bir ticaret k rna tercih ederlerdi.10 Yani baka bir deyile, yaz mevsiminde nehirler bo yunca gneye doru inmekte olan Rus konvoylar hem dcari filolar hem de asker armadalardan oluuyordu. ki fonksiyon bir arada yryordu. Yaklaan filonun tc carlarnn ne zaman savaya dneceini bilme ola na yoktu. Filolarn bykl de pek korkuntu. Ma sudi, Volga'dan Hazar Denizi'ne giren bir Rus filosu nun (912-13) "her birinde 100 kii bulunan tam 500 ge miden olutuunu" anlatmaktadr. " B u 50.000 kiinin
102

35.000'inin de yaplan savata ldn" de ekler.* Bel ki Masudi biraz abartyor olabilir, ama pek de fazla abartamaz. Ruslar 860 yl dolaylarndaki ilk eylemlerinde bile, Karadeniz'i geip, 200-230 arasnda sanlan gemiy le Constantinopolis nlerine gelmilerdir. Ne yapaca bilinmeyen, szlerine asla gvenilemeye cei atasz hline gelmi olan bu korkun igalciler kar snda Bizans'n ve Hazarlarn anlama yollarn aramala r pek doald. Sarkel'in yaplmasndan sonraki bir buuk yzyl boyunca Ruslarla ikide bir ticaret anlamalar yap lp, karlkl eliler gnderildi, arkasndan da kanl sava lar padayp durdu. Kuzeylilerin kiiliklerini deitirmele ri, kendilerine sabit kender kurmalan, esirleriyle ve vasallaryla karp Slavlamalar ve sonunda Bizans'n di nini kabul etmeleri epey yava oldu. Bu olaylar ancak X. yy.'n sonlarnda rayna oturmu ve Rus deyiminin o gn k anlam, yerini bugnk anlamna brakmr. lk Rus prensleri ve soylular hl biraz Slavlam skandinav ad lar tarlard. rnein Hrrekr yerine Rurik, Helgi yeri ne Oleg, ngvar yerine gor, Helga yerine Olga gibi. Prens gor-ngvar'n 945 ylnda Bizans'la imzalad ticaret ant lamasnda, baz arkadalarnn adlar da yazldr. Andamadaki elli addan yalnz Slav addr.11 Ancak ngvar'la Helga'nn oullarna Svyatoslav diye bir Slav ad koyma larndan sonra, kaynama daha bir hz kazanm, Varangianlar kendi benliklerini, kuzeyden getirdikleri niteliklerini brakarak Rus tarihini oluturmaya koyulmulardr. O vahilik anda bile vahilikleriyle dikkati eken bu insanlar gz nnde canlandrmak kolay deildir. Tarihiler genellikle tarafldr. Kuzeylilerin eziyet ettii
1. B l m IV. K s m / 1 103

uluslarn ocuklardr. Madalyonun teki yz hi bilin mez. Hikyeyi bir de Iskandinavlardan dinleyebilen yok tur. nk skandinav edebiya Vikinglerden ok sonra gelimi, o gne kadar da bu eski olaylar bir efsane ha line gelmidr. Bununla birlikte skandinav edebiyatnda da atalarnn savatan holand, savaa girilince benlik lerini bir atein kaplad anlatlmaktadr. O duygunun "Berserksgang" diye bir ad bile vardr. Arap tarihileri bu insanlar karsnda yle byk bir aknla uramlardr ki, yalnz birbirleriyle elikiye dmeyip, birka satr arayla kendi kendileriyle bile eli kiye dmeye balamlardr. Eski dostumuz bn Fadlan Volga boylarnda Bulgarlarn lkesinde karlat Rusla rn pis ve ayp alkanlklarndan tam anlamyla tiksinmek tedir. Aadaki satrlar, kitabnda yukarda aktardmz Hazarlara deinen blmden daha nce yer almaktadr: Tanrnn en pis kullar bunlar. Sabahlan bir hiymeti ky evin reisine bir leen getiriyor. 0, bu suyla yyn, salann al kalayp iine tkrp burnunu smkryor. Ky sonra bu lee ni ailenin ikinci kiisine gtryor, o da ayn suda ykanyor. Bu iler, evdeki herkes o suya tkrp, smkrp, yyn ve san ykayncaya kadar srp gidiyor.
n

Bu anlatlanlara karlk bn Rusta, aa yukar ayn yllarda, yle yazyor: "Giyimleri ve grnleri temiz dir." bn Rusta bu konuda baka bir ey sylemiyor.'
1

bn Fadlan, Ruslarn herkesin iinde iftleme ve doal gereksinimlerini karlama gibi huylar karsn da da aknla dyor. Krallarnn bile byle davran dn sylyor. Oysa bn Rusta ve Gardezi byle i ren detlerden hi sz etmiyor. Ne var ki, onlarn satr lar da ayn derecede elikili ve kuku verici. bn Rus104

ta yle yazyor: Konuklarna sayg gsteriyorlar. Kendilerine snan yabanc lara iyi davranyorlar. lerinden birinin bylelerine eyiyet etmesi ne iyin vermiyorlar. Kusur ileyen, eyiyet eden karsa, onu bulup aralarndan hemen atyorlar.14 Oysa bir iki paragraf sonra, Rus toplumunu bize bambaka bir biimde anlatyor: Hibiri doal gereksinimlerini grmeye tek bana gitmiyor.

Yanna iki arkadan alyor. Hepsi kllarn alp birlikte gidiyorlar. nk aralarnda gvensiylik, hilekrlk ok yaygn. Bir adamn birka kuru serveti olmaya grsn, kendi kardei ya da arkada bile onu ldrmeye kalkabiliyor.'s Ama i, askeri yeteneklerine gelince, kaynaklarn hepsi ayn grte birleiyor: Bu insanlar ok ateli ve cesur insanlar. Savamaya kalktk lar yaman karlarnda durmak olanaksy. Kar gelen cann dan oluyor, kadnlar yabanclarn eline geiyor, kendisi de lmemise esir ediliyor."

4
Demek, o sralarda Hazarlarn karsna kan koul lar bunlard. Sarkel tam zamannda yaplmt. Bu sayede Rus fi lolarnn Don'un gneyinde, Don-Volga kanalnda, yani Hazar Geidi'nde, gidi gelilerini denedm altna alabil diler. Grne baklrsa Ruslar, buralara gelilerinin ilk yzylnda* aknlarn daha ok Bizans'a yneltmi bulu' Aa yukar 830-930 aras. 105

nuyorlard. Bunun nedeni de herhalde orada yama edi lecek daha deerli mallarn bulunmasyd. Hazarlarla ili kileri daha ok dcariydi. Sk sk kan atmalar ve e kimeler nlenemiyordu. Bununla birlikte Hazarlar, Rus ticaret yollarn denedm altnda tutmay, Bizans'a ve Mslman lkelere gitmek zere kendi lkelerinden ge en btn mallardan yzde on vergi almay baardlar. Ayrca kuzeyliler zerinde ok byk lde kltrel etkileri oldu. Kuzeyliler, btn hrn davranlaryla bir likte, karlatklar kiilerden bir eyler renmek konu sunda saf bir istek ve heves tayorlard. Bu istein en belirgin rneklerinden biri, ilk Novgorod ynedcilerinin, krallarna kaan demeleridir. Bu durum hem Bizans, hem de Arap kaynaklar tarafndan belirdlmektedir. rnein bn Rusta, Novgorod'un bulunduu aday bize iyice ta rif etdkten sonra yle demektedir: " K a a n Rus dedikle ri bir krallar vardr." bn Fadlan, Kaan Rus'un ordusu nu yneten ve onu temsil eden bir de komutan olduu nu sylemektedir. Zeki Velid bu konuda yap yorum da, kuzeyin Germanik kavimlerinde daha nce byle as ker yetki dalmnn hi grlmediini belirtir ve kra ln zellikle en kahraman asker olmas gerektiine dei nir. Velid bu noktadan karak, Ruslarn byk bir olas lkla Hazar ift ynetim sistemini uygulamaya altklar sonucuna varmaktadr. Bu olmayacak ey deildir. n k o sra evrede yaayan toplumlar arasnda en zengin, kltrel bakmdan en ileri halk, Hazar halkdr. Ruslar da fetihlerinin balang dnemlerinde onlarla sk sk kar karya gelmi, toprak yaknl nedeniyle ilikileri ol mutur. Bu ilikilerin epey youn olduunu da dnebi liriz. nk til'de Rus tccarlarnn bir kolonisinin, Ki ev'de de, Hazar Yahudilerinin bir topluluunun olduu106

nu bilmekteyiz. Bu konuyla ilgili olarak, aradan bin yl gedkten son ra Hazarlarn tarihte oynad roln ve kltrel dzeyle rinin izlerini silmek iin Sovyet rejiminin elinden geleni yaptn sylemek zorunda kalmak, olduka zcdr. 12 Ocak 1952 tarihli The Times gazetesinde yle bir ha ber kmtr: ESK RUS KLTRN KMSEYEN SOVYET TARHS YERLD Pravda gayetesiyine bir Sovyet tarihisini Rus halknn eski kltr ve geliimini kmsedii gerekesiyle yermitir. Sy konu su tarihi, Prof Artamonov'dur. SSCB Bilim Akademisi Tarih ve Felsefe Blm'nde bir konunun tartlmas srasnda, Artamonov, 1937ylnda yaymlanan kitabnda savunduu teyiniyi neleyerek, tarihi Kiev kentinin Hayar halkna ok ey borlu ol duunu ne srmtr. Hayarlan, Ruslarn hrn saldrlarna kurban gitmi ileri bir topluluk olarak gstermitir. Pravda, 'Btn bu sylerin, tarihsel gereklerle hibir ilikisi yoktur" demektedir. 'Hayar Krall birok kabilenin bir araya gelmesinden olumu ilkel bir topluluktu ve dou S lavlarnn ken dilerine devlet kurmas yerinde hibir olumlu rol de oynam de ildi. Eski kaynaklar, dou Slavlannn Hayarlardan ok nce de devletler kurduklarna tanktr." "Hayar Krall, eski Rus Devleti'nin kurulmasn hylandrmak bir yana, dou Slav kabilelerinin ilerlemesini de geciktir mitir. Arkeologlarmyn bulgular, eski Rusya 'nn kltrel a dan gelimiliini kantlamaktadr. Hayar kltrnn stn Rus ln ifade etmek, ancak tarihsel gerekleri arptmak ve grmeyden gelmekle mmkndr. Hayar Krall'nyceltmek, halknn gelimesini her yaman kmseyen burjuva tarihileri107

nin hatal gr ve tutumlarndan artakalm bir davrantr. Bu tutumunyanll ortadadr. Byle bir dn Sovyet "historiografi"si tarafndan asla kabul edileme?." Daha nce sk sk atfta bulunduum Artamonov'un eitli dergilerde kan yazlar dnda, ilk kitab 1937 tari hinde baslmtr. Bu kitapta, Hazarlarn tarihine deinil mektedir. Grne gre, Pravda'mn tokad indii zaman, Artamonov'un en kapsamb eseri olan Hararlarn Tarihi henz hazrlk devresindedir. Sonu olarak kitap ancak on yl sonra, yani 1962'de yaymlanabilmi ve kitabn so nuna, sayfalar boyunca anlatlanlar reddeden, daha do rusu yazann yaamnn rnn reddeden bir iki paragraf eklenerek yaymlanmtr. Bu paragraflar yledir: Hayr Krall dalm, paralanm, ou baka toplumla ra katlm, kk bir aynl ise itil boyunda yerleerek milli yetini yitirmi, Yahudi dinine inanan asalak bir topluluk olup kalmtr. Ruslar, hibir yaman dounun kltrn kmsemekler. Ama itil Hayarlan Ruslara hibir ey retmemitir. Militan Hayar Yahudilii'ne kar teki toplumlann tutumu da ayn dr. Macarlar, Bulgarlar, Peenekler, Alanlar ve Polovstianlar gibi... ltil'in smr amal eylemlerine kar savamak yomnluluu, gerek Ouylann, gerek Slavlann, Kiev'in altn tac evresin de birlemesine yol am ve bu birleme sonucu yalnyca Rus dev let sisteminin dev admlarla gelimesi deil, eski Rus kltrnn ilerlemesi de gereklemitir. Bu kltr her yaman iin ygndr. Hayarlann etkisiyle hibir ilikisi yoktur. Rus kltriindeki o nemsiy tek tk dou etkilerini Rus-Hayar ilikilerini inceler ken genellikle gy nne almaktaysak da, bu etkiler, Rus kltriinn ekirdeine sokulamam, yyeyde kalan, ksa mrl ve nemleri snrl niteliktedir. Rus kltr tarihinde bir 'Hayar"
108

dnemi yaratacak kadar nemli deildirler. Parti'nin unutturma politikas, Sarkel kalntlarnn baraj gl altnda braklmasyla tmyle uygulanm bulunmaktadr.

5
Youn ticaret ve bunun sayesinde gelien kltrel alveri, Ruslarn yava yava Hazar mparatorluu ii ne sokulmalarna, kendilerine Slav tebaalar ve vasallar edinmelerine sebep oldu. lk Rus tarihlerinden 859 yln da yani Sarkel'in yaplmasndan 25 yl kadar sonra yazl m olan birinde, "Slav halkn dedii hara Hazarlarla Baltk'dan gelen Varangianlar arasnda paylalmaktay d," denilmektedir. Varangianlarn vergilendirdii toplu luklar arasnda Chudlar, Krivicnianlar vb. bulunmaktay d. Yani kuzey yrelerinde yaayan Slavlar, onlara ver gi veriyordu. Hazarlar ise, Viatii, Seviane gibi topluluk lardan vergi almay srdryor ve en nemlisi, Kiev'in orta blgesindeki Polyane'den hara alyorlard. Ama bu uzun srmedi. yl sonra (tabi eer bu Rus kaynan daki tarihe inanmak doruysa) Dinyeper zerindeki kilit kent olan Kiev, Hazarlardan Ruslarn eline ged. Bu olay kansz bir biimde gereklemi olduu hl de, Rus tarihinde ok nemli bir dnm noktas sayl maktadr. Ayn kaynaa gre, o srada Novgorod'u y neten, yan efsanelemi Prens Rurik'dr. Bu prens, b tn Vikinglerin kuzeydeki Slav topluluklarnn ve baz Finlerin badr. Rurik'in adamlarndan ikisi, Oskold ile Dir, Dinyeper Nehri boyunca aa doru inerken bir yer grm ve oray beenmilerdir. Sorduklarnda ora109

nn Kiev olduunu, Hazadara hara dediklerini ren miler ve ailelerini de getirerek ikisi birlikte o kente yer lemilerdir. Sonra yanlarna birok kuzeyliyi getirmi, Rurik'in Novgorod'u ynetmesi gibi, onlar da, evrede ki Slavlar ynetmeye balamtr. Yirmi yl kadar sonra Rurik'in olu Ogel (Helgi) gelip Oskold ile Dir'i ldr m, Kiev'i kendi topraklarna katmtr. Kiev, nem bakmndan Novgorod'u ok gerilerde brakmtr. Ksa zamanda Varangianlarn bakenti, Rus kentlerinin anas saylm, kentin adm tayan prenslik, ilk Rus devletinin ekirdeini oluturmutur. Joseph'n mektubu, Ruslarn Kiev'i ele geirmesin den aa yukar yz yl kadar sonra yazlmtr. Mektup ta kentin ad, Hazar kenderi arasnda saylmamtr. Bu nunla birlikte, o kentte de etkin bir Hazar-Yahudi top luluu yaamaktadr, imparatorluk ykldktan sonra, o yana akan bir sr gmen de onlara katlmtr. Rus ta rihi sk sk Zemlya Zhidovskaya'dan, yani "Yahudiler lkesi"nden gelen kahramanlardan sz etmektedir. K i ev'deki "Hazarlar Kaps" da bu eski yneticilerin anla rn modern alara kadar taze tutmaya yaramtr.

6
u anda IX. yy.'n ikinci yarsna gelmi bulunuyoruz. Ruslarn gelime srecini anlatmaya bir sre ara vererek, bu srada steplerde yaayan insanlarn, zellikle Macarla rn durumuna bir gz atmak yerinde olacaktr kansnda yz. Bu olaylar, Ruslarn glenmesiyle birlikte gelimi tir ve Hazarlar ve Avrupa haritasn dorudan doruya etkileyen bir neme sahiptir. Macarlar, Hazarlarn mttefiki ve anlaldna gre
110

onlarn istekli yasallardr. Bu durum, Hazar gnei nin parlamasndan balayarak bylece srp gitmekte dir. Macarlarn kkeninin ne olduu, nerelerden gee rek geldikleri sorunu tarihileri her zaman artm, a resizlikler iinde brakmtr.
17

Macartney buna, "tarihin

18

en karanlk bilmecelerinden biri," demektedir.

Kkle

riyle ilgili tam olarak bildiimiz tek ey, Finlerle akraba olduklar, dillerinin de Fin-Uygur dil grubuna girdiidir. Ayn gruba, Urallarn ormanlk yrelerinde yaayan Vogullar ile Ostyaklar da girmektedir. D e m e k ki, balang ta Macarlar, iinde yaadklar Slavlardan da, Trklerden de ayr bir topluluktur. Bu durum da bugne kadar etnik bir bilmece olagelmidr. Modern Macaristan'n, teki l kelerden farkl olarak, komularyla dil balantlar yok tur. Tek yaknlar, kendilerinden pek uzakta yaayan Finler gibi grnmektedir. Hrisdyanln balang dnemlerine kadar uzanan, bilinmeyen bir tarihte, bu gebe kavim, Urallar yresin deki yerinden batya doru kovalanm, stepler arasndan gney-bat dorultusunda ilerlemi, sonunda D o n ve Kuban nehirleri arasna yerlemidr. Bylelikle, daha Hazar lar glenmeden nce onlara komu olmulardr. Macar lar bir sre yar-gebe bir topluluun federasyonu iin de yaamlardr. Bu topluluk, Onogurlar (On ok ya da On kabile) olup, Hungarian szcnn de "Onogur"un Slavlam hli olduu ne srlmektedir. 19 "Macar" ise, bu halkn kendini bildi bileli kendisine verdii addr. VII. yy.'n ortalarndan IX yy.'a kadar, Macarlar daha nce de sylediimiz gibi Hazar egemenlii altnda, Ha zar mparatorluu'nun halk arasnda yaamlardr. Bu sre iinde btn kavimler birbirleriyle kanl arpmalar yaptklar hlde, Macarlarla Hazarlar arasnda bir tek a-

111

umann bile ad gememesi ilgintir. Oysa her iki top luluk da sk sk uzak ya da yakn komularyla savaa tu tumu kavimlerdir. rnein Volga Bulgarlaryla, Tuna Bulgarlanyla, Ouzlarla, Peeneklerle ve tabi bu ara da Araplarla ve Ruslarla. Rus ve Arap kaynaklarn ge nel olarak yorumlayan Toynbee, bu sre iinde Macarla rn Slavlardan, Finlerden, kendi kuzeylerinde kalan yer lerde yaayanlardan, Hazarlar adna vergi topladklarm ne srmektedir. Macar adnn bu sralarda kullanld na iaret eden rnekler, Rusya'nn btn kuzey blge sinde sk sk karmza kmaktadr. Ayrca birok yerle im birimine de Macarca adlar verilmitir. Bunun nede ni, herhalde bu yerlerin o sra Macar garnizonu ve ileri karakolu olarak kullanlmas ya da o amala kurulmas dr. 20 Yani Macarlar, Slav komularndan daha gl ve stndr. Toynbee bu konuda yapt yorumda, " H a zarlar, Macarlar bu vergi iinde arac olarak kullanyor lard. te yandan, Macarlarn da bu aracl kendile ri iin krl hale getirdiklerine kuku yok," demektedir.
21

Sahneye Ruslarn kmas, bu krl dzeni kkn den deitirmi bulunmaktadr. Sarkel'in kurulu ylla rnda Macarlarn srekli olarak D o n Nehri'nin kar k ysna (bat kysna) doru kaydklar dikkati ekmekte dir. 830 ylndan sonra Macar halknn byk ksm D o n ile Dinyeper arasnda yerlemi gzkr. Bu yreye son radan Lebedia ad verilmitir. Bu yava gn nedenle ri, tarihiler arasnda ska tartlmaktadr. Toynbee'nin bunu aklay biimi, yorumlarn hem en yenisi, hem de akla en yakn olandr: Macarlarn Don Nehri'nin batsna gemek iin Hayar efen dilerinden iyin alm olduklarn dnmek gerekir... Daha nce
112

bu stepler Hayrlara aitti. Macarlar da, Hayrlarn egemenli i altnda olduklarna gre, bu Hayr toprana onlarn iyi ol madan gelip yerlemeleri pek olaan gzkmemektedir... teyan dan, Hayrlarn oraya yerlemek iin Macarlarayalny iyn ver mekle kalmayp, onlarn oraya yerlemesini kendi karlar a sndan yilikle istedikleri sonucuna da varabiliriy Emirleri al tndaki topluluklar bir yerden kaldrp baka bir yere yerletir mek, gebe imparatorluklarn teden beri uygulad bir yntem dir. Bu yeni yerleim yerinde Macarlar, Ruslarn gneydouya ve gneye ilerleyilerini Hayrlar hesabna denetleyebilecek gelmi bulunuyorlard. Macarlan Don Nehri'nin duruma batsna yer

letirmek ve Sarkel Kalesi'ni Don Nehri'nin dou kysna kur mak ayn plnnn birer paras olabilir.27

7
Bu yeni ayarlama, yarm yzyl kadar iyi iledi. Bu sre iinde Macarlarla Hazarlar arasndaki ilikiler daha da yaknlat ve zellikle iki olay, Macar ulusu zerinde bir daha silinmeyecek izler brakt. Bunlardan birincisi, Hazarlarn Macarlara bir kral vermesi oldu. Bu kral, ilk Macar hanedann kurdu, ikinci olay ise, Hazar kabilele rinin Macarlar arasna karp onlarn etnik zelliini b yk lde deitirmesidir. Birinci olay, Constantine'in De Administrado'sunda anlatlmakta, verdii adlar, Macar kronolojik sralamasnda da getii iin belgelenmi sa ylmaktadr. Constantine bize, Macarlarn eskiden -yani Hazarlar ie karmadan nce- bir krallar bulunmad n, yalnzca kabile bakanlarnn olduunu sylemekte dir. Bunlardan en nls Lebedias'dr. (Lebedia sonra dan onun amsna adlandrlmtr.)

113

Macarlar yedi gruptan oluurdu. O sra bir yneticileri yok tu. Ne kendilerinden biri, ne de bir yabana. Yalnyca kabilele rin balar vard. Bunlarn en nemlisi, yukarda ad geen Lebedias'd... Hayarya'nn yneticisi olan kaan, Macarlarn cesare ti ve asker yardmlar karlnda Lebedias adndaki bu adama soylu bir Hayar kadnn e olarak verdi, o kadnn ona ocuk lar vermesini istedi. Ama Lebedias her naslsa o Hayar kadnn dan bir aile sahibi olamad. Bylelikle hanedanlar aras evliliklerden biri daha ba arszla uram oluyordu. Ama Kaan, Lebedias'n ve kabilelerinin Hazar Krall'na olan balarn glen dirmekte kararlyd: Ardndan bir sre geince, Hayarya'nn yneticisi olan Ka Le

an, Macarlara haber gnderip birinci bakanlarn istetti.

bedias, Hayar Kaan 'ntn buyuruna geldi ve kendisini niin a rttn sordu. Kaan da ona yle syledi: "Seni u nedenle a rttk. Soylusun, akllsn, cesursun, Macarlarn birinci adam sn. Buyyden seni kendi rknn yneticisi olarak ykseltiyoruy. Biyim yasalarmya ve dyenimiye uyarak onlar sen yne teceksin. " Ama anlalan Lebedias ok onurlu bir kimseydi. kran duyduunu belirttikten sonra, kendisine sunulan bu kukla kral lk nerisini reddetti ve bu onurun, bakanlardan Almus'aya da Almus'un olu Arpad'a verilmesinin daha uygun olacan sy ledi. Kaan bu konumadan memnun kald, Lebedias'yanna adamlar katarak geri yollad. Macar halk kendilerine kral ola rak Arpad' seti. Arpad'n tahta kma treni Hayar gelene ine gre yapld. Yeni kral, kalkanlar yerine oturtup hava ya kaldrdlar. Ama Arpad'dan nce Macarlarn hibir yaman kral olmamt. Bugne kadar Macar krallar hep onun soyun dan gelmitir.
114

Constantine'in "bugn" dedii tarih, MS 950'dir. Yani tahta kma olayndan yz yl sonradr. Arpad, Ma adan Macaristan'n fethinde ynetmi olan kraldr. S lalesi 1301'e kadar tahtta kalmtr. Macar ocuklarnn okula balar balamaz rendii ilk adlardan biri onunkidir. Tarihin nice sayfasnda Hazarlarn parmak izini grmek mmkndr.

8
Az nce sz edilen ikinci Hazar etkisi ise Macarla rn ulusal zellii bakmndan daha da nemli saylmak tadr. Constandne'in bize sylediine gre
21

bilinmeyen

bir tarihte Hazar ulusunun bir blm ynedcilerine kar ayaklanmt. syanclar kabileden oluuyor ve Kavar (ya da Kabar) diye anlyordu. Hazarlarla soyda tlar. Ynedciler onlar yendi, isyanclarn kimi ldrl d, kimi de lkeden kaarak Macarlarla birlikte yaama ya balad. Birbirleriyle dost oldular. Macarlara Hazarla rn dilini retuler. Kabarlar, bugn de hl Hazarcamn ayn lehesini konuurlar, ama Macarlarn dilini de bilir ler. ok iyi sava olduklar iin, sekiz kabilenin (yedi Macar kabilesi, bir de Kabarlar) en yiidi ve sava nderi olduklar iin, Macar kabilelerinin birincisi olarak seil diler. Kabileleri gruptan oluur ve bunlardan biri n der grup durumundadr. Constandne her bilgiyi noksansz vermek amacyla bundan sonraki blme Kavar ve Macar kabilelerinin listesini vererek balar. Listenin banda Hazarlardan ay rlan ilk kabile vardr. 24 Kendisine " M a c a r " diyen kabile ancak nc sray alabilmektedir. Grne gre, Macarlara Hazarlardan mecaz an115

lamda, hatt belki de gerek anlamda kan nakli yapl mtr. Bu durum, onlar birka ynden etkilemi bulun maktadr. Bizi ilk artan nokta, X. yy.'n ortasna kadar Macaristan'da Macar ve Hazar dillerinin bir arada kulla nlmasdr. Modern tarihilerin birou bu nokta zerin de yorumlar yapmaktadr. rnein Bury yle demekte dir: "Bugnk Macarcamn kark niteliinin ve Macar larn etnik kkenleri konusunda birbirinden ok ayr iki tezin bulunmasnn nedeni de yine budur."
25

Toynbee

26

ise, "Macarlar oktan beri ift dil kullanmyorlar, ama devlederinin ilk gnlerinde kullanyorlard." diyor. " B u nun byle olduu Hazarlarn dili olan Trkenin uva lehesinden alnm iki yz kadar szcn tanklyla dorulanmaktadr." (Bkz. 1. Blm, I. Ksm/3). Macarlar da, Ruslar gibi, Hazarlarn ifte krallk sis teminin bir eidini kabullenmi bulunmaktayd. Gardezi yle yazyor: "... nderleri 20.000 adyla yola kar. Ona K a n d a (Macarcada Kende) derler. Bu, byk kral larnn addr. Ama gerekte ynetici durumunda olan kii 'Jula'dr. Macarlar jula ne emrederse onu yapar" Ma caristan'n ilk julalarnn Kabarlar olduunu dnmek iin her trl neden vardr. 27 Ayrca, Macarlarn nderi durumuna geliveren bu Ka bar gruplar arasndan bir blmnn de Yahudi dinin den olduunu, ya da hi deilse Yahudilemekte olan bir dine bal bulunduunu dnmek de pek olaandr. 2 " Artamonov ve Bartha'nn ne srd gibi 2 ' Kabarlarn isyan belki de Obediya'nn reform giriimine kar olmu olabilir. Haham edebiyat, sk perhizler, Talmud eitimi, prl prl zrhl bu step savalarna belki biraz fazla gel mitir. Eer bir temel ilke Yahudiliine inanyorlarsa, o zaman dinleri, bilinen Yahudilikten ok, bir eit l b116

ranliine benziyor demektir. Hatt belki de bu insanlar, Karaiderin mezhebinden bile olabilir. Bu yzden, teki Yahudiler tarafndan inansz olarak nitelendiriliyor ola bilirler. Ama btn bunlar yalnzca dnceden ibarettir.

9
Hazarlarla Macarlar arasndaki yakn ibirlii MS 896 tarihinde, Macarlar steplere veda edip Karpat Dalar'n aarak son vatanlarna yerleince sona erdi. Bu gn nedenleri zerinde eitli grler vardr. Bu grler den hi deilse biri olduka kapsamhdr. IX. yy.'n sonlarna doru yeni bir gebe kavim daha ortaya kp kovalamaca oyununa katlmt. Bun lar Peeneklerdi.* Bu Trk kabilesiyle ilgili btn bildik lerimiz, Constantine'in u birka cmlesinden ibarettir: "Bunlar, ok a gulii barbarlar olup, para karl teki bar barlarla ve Kularla savatnlabilirler." Yaadklan yer Volga ile Ural Dalar arasndayd. Hazarlarn egemenlii altn daydlar. bn Rusta'ya 3 0 gre, Hazarlar, her yl onlara sal drr, haralarn zorla alrlard. IX. yy.'n sonlarna doru Peeneklerin bana pek sk rasdanan bir felaket geldi. Doudaki komular (ibn Fadlan'n hi sevmedii) Ouzlar tarafndan vatanlarn dan srldler. Ouzlar da, Orta Asya dalarndan ko pup batya ynelen, ard arkas gelmez Trk kabilelerin den biriydi. Peenekler kovalannca, Hazarya'ya yerle mek istediler, ama Hazarlar onlar geri pskrtt." Pe' 'Paccinaklar' ya da Macarcada olduu gibi 'Besenyk'. Constantine'in "Hazarlar ve Ouzlar, Peeneklerle savat" bii mindeki ifadeleri, belki de bu olaylarn yorumudur. 117

enekler batya doru yollarna devam ettiler, D o n Nehri'ni geip Macarlarn topraklarm zapt ettiler. Macar lar da, bu yzden daha batya kayarak Dinyeper ile Sereth nehirleri arasndaki alana yerlemek zorunda kald lar. Buraya Etel-Kz, yani "iki nehir aras" diye ad takl mt. 889 ylnda oraya yerletiler, ama 896'da Peenekler yeniden saldrd. Bu kez Tuna Bulgarlaryla ibirlii yapmlard. Macarlar da, bunun zerine, bugn Maca ristan'n kurulduu blgeye ekilerek oraya yerletiler. Macarlarn dou steplerinden ayrlnn ksa hikyesi bu olsa gerektir. Bu olay ayn zamanda Hazar-Macar ili kilerinin de sonunu noktalamaktadr. Ayrntlar zerin de gr birlii yoktur. Baz tarihiler
12

inatla, Macarla

rn Peenekler karsnda yalnzca bir kez yenilgiye ura dn, iki kez yenilmediini savunur, Etel-Kz'n Lebedia'mn ikinci ad olduunu ne srerler. Ama biz bu tar tmalar konunun uzmanlarna brakabiliriz. Bizi daha ok ilgilendiren nokta, Macarlarn btn o byk sava nlerine ramen, birok yerden geri ekilmek zorunda kalmalardr. Hinkmar Rheims kronolojisinden rendi imize gre 3 3 862 ylnda Macarlar, D o u Frank mpa ratorluu topraklarn yamalamlard. Yani bir yzyl boyunca Avrupa'y titreten vahi saldrlarn ilkini onlar gerekletirmitir. te yandan, Slavlarn Havarisi Aziz Kiril'in 860 ylnda bir Macar grubuyla karlamasnn korku verici hikyesini de bilmekteyiz. Hazarya yolunda ilerleyen aziz, bir gn dua etmekteyken, Macarlar, kurt lar gibi uluyarak saldrr. Azizi bu g durumdan ancak kutsall kurtarmtr. 34 Baka bir kaynaa gre 3 5 Macarlarla Kabarlar 881 ylnda Franklarla anlamazla der ler. Constantine'in anlattna gre bundan on yl kadar sonra Macarlar, Simeon'a (Tuna Bulgarlarna) sava iln
118

etmi, onu byk bir yenilgiye uratarak Preslav'a kadar ilerlemi, Simeon'u Mundraga adnda bir kaleye kapat tktan sonra geri dnmlerdir. 3 6 nsan, onlarn bunca atak ve cengverce davranlar n, pe pee geri ekilerek bugnk Macaristan'a gelme leriyle nasl badatrabilir? zellikle bu olaylarn aa yukar ayn a iinde yer almas nasl aklanabilir? Her halde bunun tek cevab, Constantine'in az nce not etti imiz satrlarndan sonraki paragrafta bulunmaktadr: ...Ama Bulgarlarn Kral Simeon, Yunanllarn imparato ruyla bara varp gvenliini saladktan sonra, Geeneklere ha ber gnderdi. Ve onlarla, Macarlara kar savap onlar yok etme stne bir anlamaya vard. Macarlar bir sefere kt sra Simeon 'la Peenekler onlarn yurdunu basarak, geride kalan ay saydaki nbetiyi kovaladlar, ailelerini ldrdler. Macarlar dndklerinde yurtlarn yle yklm ve harap olmu grnce,

bugnk yaadklar yere ekildiler, oraya yerletiler. Yani anlalan, yurda ve ailelere saldrldnda, or dunun byk blm savaa gitmi bulunuyordu. Yu karda szn ettiimiz tarih kaynaklara bakldnda, Macar ordularnn sk sk byle seferlere kt doru lanm oluyor. Bu seferler srasnda yurtlarn iyice sa vunmasz brakm olmalar olasl vardr. Bu tehlikeyi, Hazarlarn ve barsever Slav kabilelerinin arasnda yaa dklar srece gze almak kolayd. Ama ortaya, topraa susam Peeneklerin kmas bu durumu byk lde deitirmitir. Belki Constantine'in anlatt olay, buna benzer bir dizi olayn en sonuncusudur. Ama bu olay, Macarlara, dalarn gerisinde, aknlar srasnda tandkla r yerlerde kendilerine daha gvenli bir vatan edinme ka rarn verdirmi olabilir.
119

Bu tezi kuvvedendiren baka bir dn daha var dr. Macarlar aknclk alkanln IX. yy.'n ikinci yar snda edinmi gibi grnmektedir. Bu zaman, Hazarlar dan kan nakli yaptklar zamana rasdamaktadr. Demek ki, bu ilemin, iyi ve kt etkileri bir araya gedrilmi ola bilir. Kabarlar "daha sava ve daha yiit" kiiler olduk lar iin ba kabile durumuna gelince, herhalde serven ci ruhlarn Macarlara da alamlardr. Bylelikle Ma carlar, ksa zamanda Avrupa'nn kabusu hline gelerek, daha nce Hunlarn doldurduu yere gemilerdir. K a barlar, Macarlara ayn zamanda tarihin balangcndan beri her Trk toplumu tarafndan uygulanan (Hunlarn da, Avarlarn da, Trklerin de, Peeneklerin de, Kumanlarn da bildii) sava taktiini retmilerdir. Bu takti e gre, hafif svariler sahte bir kaa geip, arkalar na ok atarak kaar, sonra kanadar iki yandan kurtlar gibi uluyarak bastrnca, kaanlar da geri dnp kovalayanla r kuatrlar." IX. ve X. yy.'larda bu taktik, Macarlar tarafndan Al manya topraklarnda Balkanlar'da, talya ve hatt Fran sa'da byk baaryla uyguland. Ama sra Peeneklere geldiinde pek ie yaramad nk Peenekler de ayn taktikleri uyguluyor ve onlar da Macarlar kadar korkun biimde uluyabiliyordu. Byle olunca, tarihin kalleliini bir kez daha gster dii ortaya kyor. Hazarlar dolayl olarak Macar Devleti'nin kurulmasn salarken, bu arada, kendilerinin sis ler iine karp yok olduklar anlalyor. Macartney buna benzer bir dnce sistemi uygulayarak Hazar kan nakli nin etkileri konusunda daha da ileri sonulara varabiliyor: Macar ulusunun ounluu, Fin - Uygur rkndan olanlar120

d. bunlar bar ruhlu, tarmla uraan kiilerdi. Tuna'nn bat yamacndaki topraklara yerlemi, yayorlard. Alfld Ova s 'nda ise, gebe bir topluluk olan Kabarlar yaamaktayd. Ka barlar gerek Trklerdi. Hayvan yetitiriyor, ata biniyor, dv yorlard. Ordunun ve ulusun gl bir unsuruydular, ite Cons tantine'in yamannda "Macar kabilelerinin ilki"diye onurlu bir yer kayanan rk bunlard, bence, steplerden gelerek S lavlara ve Kulara saldranlar, daha ok Kabarlard. 895ylnda Bulgar savama nderlik edenler de yine onlard. Bundan sonra gelenyarmyyyl boyunca Avrupa'nn byk korkusunu oluturanlar gerekte Kabarlard."

Bununla birlikte, Macarlar, etnik kimliklerini koru may yine de bildilcr. "Altm yl sren aralksz aknla rn ve savalarn acsn ekmek yine Kabarlara dt. Saylar bu savalar nedeniyle bir hayli azald. te yan dan gerek Macarlar, onlara oranla daha bar iinde bir yaam srebildikleri iin, sayca arttlar.'" 9 ift dil dne mi bittikten sonra kendi bin kkenli dillerini srdrerek, Germen ve Slav dillen konuan toplumlarn orlasnda yaadklar halde, kendi dillerinden kopmamay baard lar. Oysa komular olan Tuna Bulgarlar kendi dilleri olan Trk dilini ninniyle yitirmilerdir ve bugn bir Slav lehesi konumaktadrlar. Bununla birlikte, Kabar etkili Macaristan'da kendi ni hissettirmeyi srdrd. Hazar-Macar ilikisine gelin ce, aralarna Karpat Dalar girdikten sonra bile, bu ili kinin tmyle sona erdii sylenemez. Vasilev'e gre 4 0 X. yy.'da Macar Dk Taksony, bilinmeyen sayda bir grup Hazar' kendi topraklarnda yaamaya armt. Bu gmenler arasnda ok sayda Hazar Yahudisi'nin de bulunmas pek olaandr. Gerek Kabarlarn, gerek
121

daha sonra gelen bu gmenlerin, yanlarnda byk n yapm baz mahir ustalar gedrmi olduklar dnle bilir. Bu ustalar, Macarlara kendi sanatlarm retmi olabilir (Bkz. 1. Blm, I. Ksm/13). Yeni yurtlarna yerleebilmek iin Macarlarn daha nce burada yaayanlar yerlerinden karmalar gereki yordu. Orada daha nce oturanlar ise, Moravyallar ile Tuna Bulgarlaryd. Onlar yaadklar blgeyi terkederek bugn yaadklar yerlere gtler. teki Slav komula r, yani Srplar ve Hrvadar zaten oradan uzaklam bu lunuyorlard. Yani ta uzaktan balayp buraya kadar etki yapan zincirleme bir dalga gibi, Ural Dalar'ndan gelen Ouzlarn Peenekleri kovalamas, Peeneklerin Macarlar kovalamas, Macarlarn Bulgarlar ve Moravyallar yerlerinden etmesiyle modern an Orta Avrupa hari tas da yava yava biimlenmeye balam oldu. O gne kadar durmadan renk deidren grnm artk durulma yoluna girmekteydi.

10
imdi Ruslarn g kazanmas hikyesine brakt mz yerden devam edebiliriz. Braktmz yer, Kiev'in MS 862 yl dolaylarnda Rurik'in adamlar tarafndan kansz bir ekilde ele geiriliiydi. Ayn tarih, Macarlarn da Peenekler tarafndan batya doru srld srala ra rastlamaktadr. Bu durum, Hazarlarn bat kanadm bir savunma kalkamndan yoksun brakmaktadr. Rusla rn Kiev'i nasl byle kolayca alabildiinin bir aklamas da burada gizli olabilir. A m a Hazar asker gcnn zayflamas, Bizanslla r da tehlikeyle kar karya gedrmi oluyordu. Kiev'e
122

yerleme tarihine yakn zamanlarda Rus gemileri, Dinyeper'den aa inmi, Karadeniz'i gemi, Constantinopolis'e saldrmt. Bury bu olay ok renkli bir biimde anlatmaktadr: MS 860 ylnn Hayran aynda imparator (III. Micha-

el) btn kuvvetleriyle Sarasenlerin stne yryordu. Kendisi ni ok artan haber kulana ulat yaman Contantinopolis 'ten epey uyaklam bulunmaktayd. Gelen haberde imparato run derhal ve son hyla Constantinopolis'e dnmesi gerektii be lirtiliyor, Rus'un ikiyy kadar gemiyle Euxine'i (Karadeniy) ge ip Boayii'ne girdii, Boay kylarndaki manastr ve kyleri yamalayp, Adalar'a kt anlatlyordu. plmt. Kent halk apansty karlarna kan bu tehlike karsnda aresiylikten panie ka Genellikle kent yaknlarnda bulunan askerler (Tagnata) o sra imparatorla birlikte ok uyaklardayd, donanma da li manda deildi. evre kyleri talan edip bitiren barbarlar, imdi de kente saldrmaya haytrlanyorlard. Bu kriy srasnda... Bil ge Patrik Photius duruma bir are dnd, kentlilerin, morali ni ykseltme grevini stlendi. Dnya kentlerinin kraliesi olan bu imparatorluk bakentinin, byle barbar bir topluluun elinde oyuncak olamayacan syledi. Patrik, daha nce de eitli olay larda bavurulmu olan kilise bysne yneldiinde, kentlilerin avunmaktan yiyade etkilendiini sylemek yerinde olur. Meryem Ana'nn deerli elbisesi ortaya karld ve kentin surlar nn de dolatrld. Elbisenin deniy sularna batrlm olduu, hemen bir frtna karaca, syleniyordu. Frtna falan kmad ama ay sonra Ruslar kendiliklerinden ekilmeye baladlar. Kent hal k arasnda, bu kurtuluu kutsal bakirenin gcneyormayanlar herhalde olduka aynlktayd.4' Burada, ie biraz tat kazandrmak iin, mparator luk bakentini mahvolmaktan kurtaran Patrik Photius'un
123

Aziz Kiril'i Hristiyanlatrma misyonuna gnderen " H a zar SurauY'dan bakas olmadn eklemek yerinde olur. Ruslarn ekilmesine gelince, bunun nedeni o sra ara buk geri dnen Yunan ordu ve donanmas olsa gerek. Ama yine de, o ac bekleyi gnlerinde kent halkna g venlerini kazandrann Hazar Suratl olduu bir gerektir Toynbee de bu olay zerine bir iki ilgin sz syle mitir. Ona gre, "Belki de 860 ylnda Ruslar, C o n s tantinopolis'i almaya bir daha grlmeyecek derecede yaklamlard." 4 2 Ayrca Toynbee, birok Rus tarihisi nin ne srd gre kalarak, Dinyeper ve Karade niz yoluyla gelen bu kuzey saldrsnn, Akdeniz ve a nakkale yoluyla gelmekte olan bir Bat Viking saldrsy la aym zamana denk dnlmeye alldn savun maktadr: Vasiliev, Pasykievcy ve Vernadsky'ye gre, Marmara Deniyi'ne iki yandan giren bu filolar, yalnyca ayn yamana rast lamakla kalmayp, birbirleriyle ilikilidir de. Bu uymanlar, soy konusu byk stratejik plan yaratan beynin kimin beyni olduu konusunda da tahmin yrtmektedir. Onlara gre, Novgorod'lu
4

Kurik ile Jutland'l Rurik ayn insandr. ' Bu durum, Hazarlarn ne tr bir dmanla boy l mek zorunda kald konusunda bize daha iyi bir ak lama verebiliyor. Zaten Bizansllar da bunu anlamak ta gecikmemi, ara sra, baka are kalmaynca savaa rak, geri kalan zamanlarda iyi niyede Ruslarn elbet bir gn Hrisdyan olacaklarn sabrla bekleyerek, ikili poli tika gtmeye balamlard. Hazarlara gelince, Bizans'n gznde onlar hl nemli dost saylyorlard, ama ka cak ilk uygun (ya da uygunsuz) frsatta onlar satmak i ten bile deildi.
124

11
Bundan sonra gelen iki yzyl boyunca Bizans-Rus ilikileri silahl atmalar ve dostluk antlamalar arasn da dalgaland durdu. Constantinopolis'in 860 ylnda ku atlmas sonrasnda 907, 941, 944, 969, 971 yllarnda savalar padad, bar antlamalar da srasyla 838, 839, 861, 911, 945, 957 ve 971 yllarnda yapld. Bu yar giz li antlamalarn iinde neler yazl olduu konusunda bil diklerimiz pek azdr, ama bu kadar bile oynanann pek kark bir oyun olduunu anlamaya yetmektedir. Constantinopolis'e yaplan saldrdan birka yl sonra, Rus'un eliler gndererek vaftiz isteini imparatora bildirdiini, bize Patrik Photius (yine ayns) anlatmaktadr. Bury'nin yorumuna gre: "Rus yerleim yerlerinden kann ya da hangilerinin bu elilik heyeti tarafndan temsil edil diini bilme olanamz yoktur. Amalar herhalde ge mi saldrnn izlerini silmek, belki de kentte kalan esir leri geri almakt. Geri birtakm Ruslarn Hristiyan ol may kabul ettii kesindir, ama bu dn pek verim li topraklar stnde tohumlanmam olmal, nk bun dan sonra yzyl boyunca bir daha Ruslarn Hristiyanlyla ilgili tek szck iitmiyoruz. Oysa 860-866 ylla r arasnda imzalanan andamann dourduu sonular ok daha deiikti." 4 4 Bu sonular saymaya, Bizans donanmasna skandi nav askerler alnmas olayn not ederek balayalm. 902 ylnda Bizans donanmasnda tam yedi yz skandinav denizcisi bulunmaktayd. Bir baka gelime, nl Vareng (Varangian) alaynn kurulmasdr. Bu alay, seil mi Ruslardan ve baka kuzeyli paral askerlerden kurul mutu. Aralarnda ngilizler bile vard. 945 ve 972 ant125

tamalarnda Kiev'deki Rus Prenslii, Bizans mparatoru'na istedii zaman asker verme ykmlln kabul ediyordu.
45

Constantine Porphyrogenitus'un zamann

da, yani X. yy.'n ortalarnda, Boazii'nde Rus gemileri grmek pek olaan bir durumdu. Bu gemiler artk kente saldrmak amacyla deil, mallarn satmak amacyla ge liyorlard. Ticaret olduka dikkatli biimde planlanm t ve silahl atmalarn ba gsterdii zamanlarn dn da, iyi uygulanyordu. Rus tarihilerine gre 907 ve 911 tarihli antlamalarda Rus konuklarn Constandnopolis kendne yalnzca bir tek kapdan ve en ok ellier kiilik topluluklar hlinde girebilecekleri, balarnda da subay larn bulunaca kararlatrlmt. Kentte bulunduklar sre iinde onlara istedikleri kadar tahl verilecek, bun dan baka, alt aylk gereksinimlerini karlayacak malze meler de aydan aya teslim edilecekd. Bu malzeme ara snda ekmek, arap, et, balk, meyve ve gerekirse banyo malzemeleri de olacakt. Btn alverilerin usulne uy gun ve dzenli biimde yaplmasn salamak amacyla, karaborsa mal satanlar bir elleri kesilerek cezalandrla cakt. Bu arada Hristiyanlatrma abalan da ihmal edil miyordu, nk gl Ruslarla bar iinde bir arada ya amann tek yolu, onlar er ya da ge kendi dinlerinin n fuzu altna almakt. Yine de iler kolay yrmyordu. Rus tarihlerine gre Kiev Prensi Oleg 911 andamasn imzalad za man, Bizans' bir arada yneten mparator L e o ile m parator AIexander andamaya sadk kalacaklarna yemin edip ha pm, sonra Oleg'in de, ayn biimde yemin etmesini istemilerdi. Ruslarn kendi dinine gre, Oleg, silah stne yemin etmi, inand tanr olan Perun'un ve sr tanrs olan Volos'un adn sylemi, andama126

y byle bitirmiti. 46 Yarm yzyl getikten birka sava sonra Hristiyan Kilisesi'nin zaferi de gzle grlecek kadar yaklama benzemekteydi. 957 ybnda Kiev Prensesi Olga (Prens Igor'un dul ei) Constantinopolis'e yapt resm ziyaret srasnda vaftiz edilmiti. (Yola karken vaftiz edilmi olduu ortaya atlmsa da, bu konu biraz tartmaldr.) Olga'nn onuruna verilen lenler, dzenlenen en likler, De Caerimons'de enine boyuna anlatlmamakta, yalnzca konuk kadnn, rnein taht odasnda gste riye karlan kocaman mekanik oyuncaklara, bu arada korkun grltler karan ii saman dolu aslanlara na sl tepki gsterdii belirtilmektedir. (Bizans'n bir baka sekin konuu olan Patrik Liutprand, ziyareti srasnda soukkanlln korumay baardn, nk daha n ceden taht odasnda kendisini ne gibi srprizlerin bekle dii konusunda uyarldn sylemitir.) Bu tr konuk lar, Bizans'n len ve enlik grevlisi iin olduka b yk dert olsa gerek, (ama bu grevli Constandne'in ken disinden baka biri deildir), nk Olga, bir kadn h kmdar olmakla kalmayp, yanndakileri de hep kadn lardan semi bulunuyordu. Bu yzden erkek diplomat lar ve danmanlar seksen iki kiilik bir topluluk hlinde ki Rus delegasyonunun arkasnda yrmek zorunda ka lyorlard.47" lenden hemen nce, Bizans-Rus ilikilerinin ne derece nazik durumda olduunu ortaya koyan kk bir hadise yaand. Bizans saraynn kadnlar salona gir diklerinde hemen imparator ailesinin nnde yere kapa' D o k u z u Olga'nn akrabas, yirmisi diplomat, krk ticari dan man, biri papaz, ikisi evirmen, alts diplomadann hizmetkarlar, biri de Olga'nn zel evirmeniydi. 127

np onlar selamlayarak protokol gereini yerine getirir ler. Fakat Olga ayakta kalr, ban ok az, ama fark edi lebilecek kadar eerek selam verir. Onun bu davranna kar aznn pay verilir ve Olga tpk Mslman resm konuklara yapld gibi ayr bir masaya oturtulur.
48

Rus tarihleri bu resm ziyared ok daha deiik, ok daha ince ilenmi bir biimde anlatrlar. Epey hassas bir konu olan vafdz konusu aldnda Olga, Constanune'e eer kendisini vafdz etmek istiyorsa, bu ii bizzat yap mas gerektiini syler. Aksi takdirde vaftiz olmay kabul etmeyeceini belirtir, imparator raz olur ve Patrik'ten Olga'ya dinin gereklerini retmesini ister. Patrik, konu a dualar, orular, sadaka vermeyi, bekaretin kutsall n uzun uzun anlatr, Olga da ban ne eip btn bun lar bir snger gibi ier... Vaftizden sonra mparator, Olga'y yanna artp ona kars olmasn istediini syler. Ama Olga buna yle karlk verir: "Beni kendiniz vaftiz ettikten, k zm diye ardktan sonra, benimle nasl evlenebilirsi niz? Hristiyanlar arasnda byle bir ey yasak ve gnah tr. Bunu sizin de bilmeniz gerekir." O zaman impara torun ona "Olga, sen benden daha baskn ktn," dedi i rivayet edilir.49 Olga Kiev'e dnnce Constantine ona bir mesaj gn derir: " B e n sana armaanlar verdiim zaman, sen de bana yurdundan balmumu, esir, krk gndereceini, askeri yar dm yollayacam sylemi, sz vermitin," der. Olga eli lere cevap olarak, "Eer imparator da Poayna'da benim Boazii'nde kaldm kadar uzun sre kalrsa, o zaman istediini yaparm," diyerek elileri geri yollar.50 Bu Olga-Helga herhalde yaman bir skandinav ama zonu idi. Daha nce de belirtildii gibi, kendisi Prens
128

Igor'un dul eidir. Igor'un da, Rurik'in olu olduu sy lenmektedir. Rus tarihleri Igor'u agzl, budala, zalim bir ynetici olarak tanmlar. 941 ylnda Bizans'a byk bir donanmayla saldrm, " E s i r ald insanlarn kimi ni kesmi, kimini hedef gibi asp stne ok atm, kimi nin elini ayan baladktan sonra kafasna demir iviler akm, kutsal kiliselerin birounu da atee vermitir." ' Sonunda Bizans donanmasnn att Rum atei sayesin de uzaklatrlabilmitir. Gemilerine den yanar topla r grnce, Ruslar kendilerini aknlk iinde denize at m, kurtulanlar yurtlarna dnp orada Bizansllarn yl drmlar silah olarak kullandn, bu yzden Ruslarn oray asla alamayacan anlatmlardr.* Bu olay, birka yllk bar salayan yeni bir antlama izler. Denizci bir ulus olan Ruslar, Rum ateini grnce, Bizans'a saldran teki uluslardan daha fazla etkilenmilerdir. Bu "yld rm silah" Hristiyan kilisesinin byk reklam arac ola rak kullanlmtr. Ama bununla birlikte, o tarihte Ruslar din deitirmeye henz hazr deildir. 945 ylnda gor, ok fazla vergi ykledii bir Slav ulusu olan Derevlianlar tarafndan ldrlnce, Olga dul kalm ve Kiev tahtna konmutur. Ynetimine nce Derevlianlardan alarak balam, kendisine gnderi len bar elileri topluluunu diri diri yaktrm, bundan sonra gelen soylular delegasyonunu hamama kapatp diri diri yaktrm, daha sonra bir katliama girimi, en sonunda da, Derevlianlarn bakentini yakp ykarak yer le bir etmitir. Olga'nn kana susaml gerekten, vafToynbee, Bizansllar'n bu nl silahna "napahn" adn yakurmakta bir an bile duraksamamaktadr. Ate toplar, bilinmeyen bile imde kimyasal bir maddedir. Belki de petrolde slatlmtr. Suya de er d e m e z atelenmekte, suyla asla sndrlememektedir. 129
5

tizine kadar, dinmek bilmemidr. Ama o gnden sonra tarihler bu kadnn deitiini, Hristiyan Rusya'nn n cs hline geldiini anlatmaktadr. Gne domadan nce afak skmesi gibi. Geceleri mehtap gibi parlayan, inanszlar arasnda dolatka talar arasndaki inci gibi k saan biri olmutur. ok sonra, Ortodoks kilisesinin ilk Rus azizesi olarak iln edilmitir.

12
Olga'nn vaftizi ve Constantine'in sarayna yapt resm ziyarede ilgili koparlan btn patrt bir yana, Bi zans kilisesiyle Ruslar arasndaki frtnalar bu olayla son bulmamtr. Olga'nn olu Svyatoslav yeniden putpe restlie dnm, annesinin szlerini hi dinlememi tir. Derhal byk bir ordu toplam, "leopar gibi e vik admlarla" pe pee seferlere km
52

bu arada bir

kez Hazarlarla, bir kez de Bizansllarla savamtr. An cak 988 ylnda Svyatoslav'n olu Aziz Vladimir'in za mannda, Ruslar Ortadoks mezhebini srekli olarak ka bul etmilerdir. Bu tarih Macarlarn, Polonyallarn ve skandinavlar ile zlandallarn da Katolik dinini ka bul ettii yllara rasdamaktadr. Dnyay paralara ay ran farkl din yaplar yava yava biimlenmeye bala mtr. Bu arada Yahudi Hazarlar, yanl yzylda ya yormu gibi bir grnme brnmlerdir. Constantinopolis ile Kiev arasndaki glenen yaknlama, ara sra dalgalanmalar gstermesi yannda, til'in nemini azalt maya balamtr. Rus-Bizans ticaret yollar zerinde, ge lip geen her mala yzde on vergi uygulayan Hazarlarn varl, hem Bizans hazinesine, hem Rus tccar-savalarna ar gelmeye balamtr.
130

Bizans'n bu eski mttefiklerine kar tavrnn ne ka dar deitiini ortaya koyan bir olay da, Chersonae'nin Ruslara teslim olmasdr. Yzyllardan beri Bizansllarla Hazarlar, bu nemli Krm Liman'nn kimin elinde kal mas gerektii konusunda bir trl anlaamyor, bu yz den ara sra ciddi biimde atyorlard. Oysa 987 y lnda Vladimir bu kenti igal ettiinde, Bizansllar itiraz bile etmediler. nk Bury'nin de ifade ettii gibi, "Ar tk byk bir g hline gelmeye balayan Rus Devleti'yle srekli bir bar ve dostluk salayabilmek iin bu fedakarlk fazla byk bir kayp saylmazd."
53

Evet, belki Chersonae'nin gzden karlmas yerin de bir davrant, ama Hazar dostluunun feda edilmesi, uzun vadede pek isabetsiz bir karar oldu.

131

YIKILI 1
IX. ve X. yy.'lardaki Rus-Bizans ilikilerini tartrken iki kaynaktan bol bol bilgi verme olanana sahip bulun maktaydm. Bunlardan biri Constandne'in De Administrado'su, ikincisi de ilk Rus tarihidir. Ama konu ayn d nemdeki Rus-Hazar ilikilerine gelince ne yazk ki elde byle kaynaklar bulunmamaktadr. di arivlerinin, eer gerekten vardysa, artk yerlerinde yeller esmektedir. Hazar mparatorluu'nun son yzyllk tarihi iin yine Arap tarih ve corafyaclarnn kopuk, dolayl ve para para anlatmlanna bavurmak zorundayz demektir. Sz geen dnem, 862 ylnda Ruslarn Kiev'i ele geirmesinden 965 ylnda til'in Svyatoslav tarafndan yklmasna kadar olan sredir. Kiev'in yitirilmesinden sonra Macarlarn bugnk Macaristan topraklarna do ru ekilmesiyle, Hazar mparatorluu'nun bat yrele rindeki (Krm dolaylar dnda) denetiminin Kaan'n elinden km olduunu biliyoruz. Bylece Kiev Pren si de bundan byle rahatlkla Dinyeper kylarndaki Slav kabilelerine "Hazarlara be kuru bile vermeyin!" diye feryat etme olanana kavumu bulunuyordu. 1 Hazarlar belki de bat blgelerindeki egemenlikleri ni yitirmeye razydlar. Ama te yandan, dou snrlarn da da gittike artan bir Rus basks vard. Volga yoluyla
132

Hazar Denizi'ne inen Ruslar, dou snrlarna ulam t. Hazar Denizi'nin gney kylarnda bulunan Azerbay can, Jilan, irvan, Tabaristan, Grcistan gibi topraklar Viking filolar iin gerek yama, gerek Mslman halife nin de iinde bulunduu bir dcaret merkezi olma asn dan epeyce ekici hedeflerdi. Ama Hazar Denizi'ne ine bilmek iin gemek zorunda olduklar di Yolu ve Vol ga Deltas, Hazar denetimindeydi; Kiev'in Hazarlar elin de olduu sralarda, Karadeniz kn onlarn denetle mesi gibi. stelik bu " d e n e d m " szcnn anlam da, her geminin geii iin Ruslarn izin almak zorunda kal mas ve yzde on vergiyi demesi demekti ki, bu durum hem onurlarna, hem keselerine ar gelen bir darbe sa ylmaya balamt. Bu dnemde "idare-i maslahat" polidkas gdld. Ruslar gmr deyerek Hazar Denizi'ne ktlar ve o kylarda yaayanlarla dcaret yaptlar. Ama bu dcaret, daha nce de grdmz gibi, kolaylkla bir yama h line gelebiliyordu. 864-884 yllar arasnda bir ara Rus fi lolarndan biri Tabaristan'daki Abaskun'a saldrd ve ye nildi. 910 ylnda oraya geri dnerek kend yakp yktlar, evreyi yamaladlar, birok Mslman da esir ederek sattlar. Bu durum Hazarlar pek utandrm olmal, n k o srada Halife'yle dosta ilikilerini srdrmekteydi ler. te yandan, ordularnda paral Mslman askerleri nin varln da biliyoruz. yl sonra, yani 913 ylnda iler kzt ve silahl atmaya dnt. Bunun sonunda pek ok kan dkld bilinmektedir. 1. Blm, III. Ksm/3'te sz edilen bu byk olay bize Masudi tarafndan ayrntl bir biimde tarif edil mektedir. Rus tarihi ise, bu konuda sessiz kalr. Masu di'ye gre, Hicri 300 ylnda (MS 912-913) her birinde
133

100 kii bulunan 500 Rus gemisi Hazar topraklarna yak lamaktayd: Rus gemileri Hararlarn boaya koyduu nbetilerin n ne gelince... Hayar Kaan'na mektup gnderdiler ve nehirden ge ip Hayarlarn deniyinegirmek iin ondan iyin istediler... Buna karlk kylarda yaayanlardan elde edecekleri kayancn yar sn ona vereceklerini belirttiler. Kaan iyin verince, nehre girerek til'den getiler ve nehrin Hayar Deniyi'yle birletii yere geldiler. Burada krfey ok geniliyor, derinleiyordu. Rus gemileri yayld. ]Han'a, Grcistan'a, Tabaristan'a Abaskun'a ve Bak'ye ayr ayr gruplar saldrd... Ruslar ok kan dktler, kadnlar ve o cuklar ldrdler, mallar yamaladlar ve her eyi yaktlar.. .2" Bu olaylar srasnda Ruslarn kyya gn uzaklkta olan Ardabil kentini bile yamalam olmalar ilgintir. Blge halk ilk aknln etkisinden kurtulunca silaha sarlm, Ruslar da hemen klasik stratejilerini uygulaya rak oradan uzaklam, Bak dolaylarndaki adalara e kilmilerdir. Yerliler kk teknelerle onlar tedirgin et meye alnca; Rus, bu key onlara saldrd, binlerce Mslman ldrld ya da bouldu. Rus bu deniyde aylarca kald... Yeterli ganimeti top ladklar yaman ya da bu iten bktklarnda Hayar Nehri'nin ayna doru yola ktlar, yolladlar... l askerler) nn payn rn, Arsiyaltlar Hayar Kaanna haber gndererek, ordusundaki Mslman para teki Mslmanlar Rus'un "Brak bunlarn ayt"Onlar Mslmanla kan daha nce varlm anlamaya gre elde ettiklerinin yarsn ona (Hayar ve Hayarya'dayaayan

yaptklarn renince, Hayar Kaanna, biy verelim," diye yakardlar.

biyim din kardelerimiyin topraklarn yamaladlar,

dkp kadn ve ocuklar esir ettiler," dediler. Kaan onlarn bu

134

isteine kar duramad.

Kulara haber gnderip, Mslmanla

rn onlarla savamakta kararl olduklarn bildirdi. Hayar Mslmanlar toplanp Kular aramaya koyuldu. O sra Kular, nehrin aa blgelerine doru inmekteydi. (til'den Volga ayna doru.) iki ordu birbirini grnce Kular gemiler den inip sava dyenlerine getiler, Mslmanlarla dvmeye ha srlandlar. Mslmanlarn arasnda til'deyaayan bay Hris tiyan lar da vard. Buyyden saylan 15.000 'i buluyordu. Atlan ve malyemeleri de vard. Sava gn srd. Tann Mslmanlarayardm etti. Kular kltan geirildi. Kimi ld, kimi de boul du. Hayar Nehri stnde Mslmanlann ldrd Kus cesetle rinin says 30.000 kadard...2h Be bin Rus kurtulmutu, ama bunlar da, Burtalar ve Bulgarlar tarafndan ldrldler. Ruslarn 912-913 yllarnda Hazar Denizi'ne yapt saldry Masudi bize ite byle anlatmaktadr. Tabi bu anlatm tarafldr. Hazar Kaan bu hikyede ikiyz l bir kalle gibi grnmektedir. nce Rus yamaclar nn ibirlikisi olmakta, sonra Ruslara yaplacak bir sald rya izin vermekte ve aym zamanda emri altndaki Ms lmanlarn kuraca tuzaa kar Ruslar uyarmaktadr. Masudi bize Bulgarlarn bile Mslman olduunu sy lemektedir. Oysa Bulgarlar on yl sonra ziyaret eden bn Fadlan'dan bu halkn henz din deitirmekten pek uzak olduunu reniyoruz. Ama ne kadar din yanda lk etkisinde olursa olsun, Masudi Hazar yneticilerinin ne gibi g durumlarla kar karya geldiiyle ilgili bir gr verebilmektedir. Belki Hazarlar, Hazar Denizi k ylarnda yaayan insanlarn uradklar zararlara fazla zlmemi olabilirler. Ne de olsa, yaadklar a duygu sal bir a deildir. Ama ya Rus, Kiev'i ve Dinyeper'i ele geirdikten sonra Volga'da da ayana yer bulursa? Ay135

rica, Hazar kylarna yaplacak ikinci bir saldr Halife'yi de fkelendirebilirdi. Halife belki fkesini ok uzaklar da olan Ruslara deil, yan banda olan masum, yani, ol duka masum Hazarlara yneltecekti. Halife'yle ilikiler bar iindeydi. Ama yine de hassas ilikilerdi. Bunu, bn Fadlan'n anlattklarndan da anl yoruz. Masudi'nin sz ettii Rus baskn 912-913'te ger eklemitir. bn Fadlan'n Bulgarlar ziyare ise 921922 tarihine rasdamaktadr. O, bu olay yle anlatr: 1 Bu kentin (til) Mslmanlarnn cuma gnleri dua ettikle ri byk bir camileri var. Eskiden bu camiin yksek bir mina resi ve birka meypjni bulunuyormu. Hicri 310 (MS 922) y lnda Hayar Kaan'na, Der al-Rabunuj'daki (Mslman top raklarnda, yeri iyice bilinemeyen bir kent) bir sinagogu Msl manlarn ykt sylenince o da minarenin yklmas ve meyyinlerin ldrlmesi iin emir vermi. Ve demi ki, "Eer slam top raklarnda bir tek sinagogu bile ayakta brakmayacaklarndan korkmasam, camiyi deyktrrdm."

Bu olay, stratejik bir uzak grlln varln, mi sillemelerin durumu daha da ktye gtrmesinden ekinildiini gsteren iyi bir rnektir. Ayrca bu olay, Ha zar yneticilerinin dnyann baka yrelerinde yaayan Yahudilerin kaderi konusunda da sorumluluk duydukla rn gstermektedir.

2
Masudi, 9 1 2 9 1 3 Rus Baskn'nn hikyesine u szlerle son vermektedir: "O yldan sonra Rus bir daha bu yrelerde buna benzer bir eyleme girimemitir." Ne rasdantdr ki, Masudi'nin bu satrlar yazd 943 yl,
136

Ruslarn daha byk bir donanmayla Hazar Denizi'ne ikinci kez geldii yl olmutur. Ama, tabi, Masudi bunun byle olacan bilemezdi. 913 faciasndan sonra otuz yl boyunca Ruslar bu blgeye sokulmamlard. Anlalan artk kendilerini bir deneme daha yapabilecek kadar g l gryorlard. gor'un Bizans'a yapt saldryla bu gi riimin, arada bir iki yllk bir fark olsa bile, aa yukar ayn zamana rastlamas ilgintir. Bu ikinci saldr srasnda Ruslar, Hazar Denizi'nde kendilerine bir s kazanmay baardlar. Bardha kenti ni alp bir yl boyunca ellerinde tuttular. Sonunda Ruslar arasnda salgn hastalk kt, Azerbaycanllar da geri ka lanlar karmay baardlar. Arap kaynaklar, yama edi len mallarda Hazarlarn pay olduundan sz etmemek tedir. Savalarda da, Hazarlarn katks bulunduunu ifa de etmezler. Ama J o s e p h syler. Hasdai'ye yazd mek tupta yle der: "Nehrin azn tutuyor, gemileriyle A r a p topraklarn yama etmeye gelen Rus'u aaya brakm yorum... Onlarla zorlu savalar yapyorum." Bu olayda Hazar ordusu savaa katld m, yoksa ka tlmad m bilemeyiz, ama birka yl sonra Ruslara ar tk 1 lazar Denizi'ne inme izni vermemeyi kararlatrdk larn, 943'den idbaren de, Ruslarn Hazar Denizi'nde olay kardn bir daha duymadmz belirtmek ye rinde olur. Bu ni karar, belki de Hazarlarn iinde yaayan Ms-

' Ayn mektubun uzun versiyonunda (Bkz. III. Ek), kopya eden kii tarafndan eklenmi baka bir cmle vardr: "Onlara bir saat izin verseydim, Badat'a kadar btn lkeyi yakp ykarlard..." Ruslar Ha zar'da bir saat deil, bir yl kaldklarndan, bu olduka b o bir vn me gibi grnyor. Geri bunun gemie deil, gelecee g n d e r m e yaptn kabul edersek, bunun pek de ' b o ' olduu sylenemez. 137

lmanlarn etkisiyle alnmt ve Hazarlar Ruslarla zor lu savalara srkleyen nedenlerden biri olmutu. Ama bu konuya deinen tek kaynak Joseph'n yazd mek tuptur. Bu atmalar zorlu savatan ok, kk atma lar niteliinde de olabilir. lerinden yalnz 965 olay Rus tarihlerine gemitir. Bu da, Hazar mparatorluu'nun paralanmasna yol aan olaydr.

3
Bu savata Ruslarn nderi, gor ile Olga'nn olu olan Kiev Prensi Svyatoslav'd. Daha nce Svyatoslav'n "admm leopar gibi h a f i f atn grm, "birok sa va yaptm" okumutuk. Gerekte, tm yaam sava larla gemiti denilebilir. Annesinin srekli yaknmalar nn yannda, vaftiz olmay kabul etmemi, nk bunun "kendisini adamlannn gznde gln dreceine" inanmt. Rus tarihi bize onunla ilgili baka eyler de sylemektedir. rnein sefere ktnda yanna ne ara ba ne de eya alr. Yiyecei ed asla halamaz. Av ya da s r ednden ince dilimler keser, kmr atei zerine tuta rak kzartktan sonra yer. adr da yoktur. Atn eyerini altna serip ylece uyur. Yanndaki adamlar da yle ya parlar. 4 Dmana saldrlarn baskn biiminde yapmak tan holanmaz, nceden haber gnderip "stnze ge liyorum," diye onlar uyardktan sonra saldrr. Hazarlarla olan savaa bu tarih kitabnda pek ksa yer ayrlmtr: Svyatoslav, Oka'ja ve Volga'ja gitti. Vyatii'lerle (bugn k Moskova'nn yerinde yaayan bir Slav kabilesi) karlan ca, onlara "Kime vergi veriyorsunuz?" diye sordu. Hararlara her
138

saban pay iin bir gm verdiklerini sylediler. Hararlar bu olup bitenleri duyunca, balarnda prensleri olan Kaan'la bir likte Svyatoslav' bulmaya ktlar. Ordular kar karya geldi. Savata Svyatoslav, Hararlar yendi ve onlarn kenti Biela Vieyba'y ald.4" Biela Viezha, Beyaz ato anlamna gelmektedir ve Sarkel'in Slavcas olmaktadr. Yani sz konusu kent, Hazarlarn D o n Nehri zerindeki nl kalesidir. Ama burada dikkati eken bir nokta, Rus tarihlerinde bakent til'in yklyla ilgili tek satrn bile bulanmaydr. Bu konuya daha sonra yeniden deineceiz. Kaynak, bundan sonra Svyatoslav'n Yasianlar ve Karugianlar (Osetyanlar ve erkezler) da ortadan kal drdn, Tuna Bulgarlarn yendiini, ama Bizans'a ye nildiini, sonra Kiev'e dnerken yolda Peeneklerden olumu bir grup tarafndan ldrldn anlatmakta dr. "Ban kestiler, kafatasn fincan yapp altnla kapla yarak iinden iki itiler." 5 Baz tarihiler, Svyatoslav'n zaferini Hazarya'nn sonu olarak deerlendirmektedir. Oysa az sonra greceimiz gibi, bu gr doru olamaz. Sarkel'in 965 ylnda yok edil mesi geri Hazar imparatorluu'nun sonu olmutur, ama Hazar Devled'nin sonunu gedrmi deildir. Tpk 1918 tarihinin Avusturya mparatorluu'nun sonu oluu, ama Avusturya ulusunun sonu olmay gibi. ok dank ya ayan Slav kabilelerinin denedmi artk Hazarlarn elinden km bulunuyordu. Yine de Kafkaslar, D o n ve Volga arasndaki esas Hazarya, yerli yerindeydi. Hazar Denizi'ne ini yolu Ruslar iin yine kapalyd. Bu yolu zorladklarna ilikin bir kayt da yoktur. Toynbee'nin stne basa basa yineledii gibi, "Ruslar, Hazar Bozkr mparatorluu'nu
139

ykmay baardlar, ama gerek anlamda ele geirdikleri tek yer Taman Yarmadas'ndaki (Krm'n kars) Tmutorakan'd ki, bu kazan pek nemsiz saylr. Mukoviderin Volga Nehri'ni Ruslar adna gerek anlamda ele geirme si ve bu nehrin Hazar Denizi'ne alan aznn denetimini kazanmalar ancak XVI. yy.'n sonlarnda olmutur." 6

4
Svyatoslav'n lmnden sonra oullar arasnda taht kavgas balad ve sonunda en byk oul olan Vladimir hepsini yenip tahta kmay baard. O da ncele ri, babas gibi putperestd, daha sonra bykannesi Olga gibi gnahlarndan pimanlk duyarak vaftiz olmay ka bul etd ve yine onun gibi aziz iln edildi. Yine de Aziz Vladimir'in, genliinde Aziz Augusdne gibi dnd n kabul etmek gerekir: "Tanrm beni gnahsz yap... Ama hemen deil." Rus tarihi bu konuda hayli sert bir tutum taknyor: Vladimir'in kadnlara kar ehvet duygular ok gly d. Vigorod'da yy Belgorod'da yy Berestovo 'da da iki Gnahlarnn sonu gelmiyor, evli kadnlar yy metresi vard.

bile batan karp, gen kzlara dknlk gsteriyordu. n k, o da Hazreti Sleyman gibiydi. Hazpeti Sleyman'n da yedi yz kam ve yz metresi olduu sylenir. Akllyd, ama sonu kt geldi. Oysa Vladimir, nceleri gz kamam gibi davran makla birlikte, sonradan kendini kurtarmay bildi. Tanr b yktr, gcnn ve aklnn sonu yoktur.7 Olga'nn 947 ylndaki vafdzi, Ruslarn genel hava sn pek deidrememid, hatt kendi olunu bile etkileyememid. Oysa Vladimir'in 989 ylnda vafdz olma140

s, dnya tarihi zerinde azmsanmayacak izler brakan bir olayd. Vaftizin n sra birtakm diplomatik manevralar ve teolojik tartmalar gelip geti. Bu tartmalar, drt dinin temsilcileri arasnda yaplan tartmalard ve bir bakma, Hazarlarn Yahudi dinini kabulnden nce yer alan g rmelere benziyordu. Rus tarihinde bu olaylar anlatan satrlar, akla Kral Bulan'n gtt mant getirmekte dir, ama sonu biraz daha deiik geliir. Bu kez yarmaya deil drt aday katlmaktadr. nk Latin Kilisesi'yle Bizans Kilisesi'nin ayrl ar tk daha da belirginlemitir. (Bu ayrm XI. yy.'da resm lemitir, ama X. yy.'da bu olaylar geliirken de yeterin ce bellidir.) Rus tarihi, Vladimir'in din deitirmesini anlatmadan nce, Volga Bulgarlarna kar kazand zaferden sz eder. Bunun ardndan bir dostluk antlamas gelir. Bul garlar, "dostluumuz talar yznceye, samanlar bancaya kadar srsn," derler. Vladimir bundan sonra Ki ev'e dner, Bulgarlar da peinden onu Mslman yap mak amacyla bir heyet gnderirler. Bu kiiler ona cen netin gzelliini, orada nasl her erkee yetmi gzel ka dn verileceini anlatrlar. Vladimir bu szleri ok hola narak dinler, ama sz domuz yememeye, arap imemeye gelince daha fazlasn dinlemek bile istemez. "mek Ruslarn zevkidir. O zevk olmadan yaayamayz," der. 8 Bundan sonra Katolik Germen bir grup gelir. Bun lar Latinlerin inand dini temsil etmektedirler. nan larn anlatrken, insann kuvvetine gre perhiz yapmas gereine geldiklerinde, Vladimir yle cevap verir: "Ar tk gidebilirsiniz... Atalarmz byle bir ilkeyi hi kabul etmemitir." 9
141

ncs Hazar Yahudilerinin heyetidir. En byk baarszl bunlar tadar. Vladimir onlara, neden K u ds' kendilerinin ynetmediini sorar. Onlar da, "Tan r atalarmza kzmt ve gnahlarmza karlk bizleri Hrisdyanlarn arasna serpitirdi," diye karlk verirler. O zaman prens, "Siz tanrnn eliyle datlmken, na sl bakalarna inancnz retmeyi umabiliyorsunuz? Bizim de ayn kadere boyun ememizi mi bekliyorsu nuz?" der.
10

Drdnc ve son heyet, Bizansllar tarafndan gn derilendir. Szlerine Mslmanlar ktleyerek balar lar. Onlarn herkesten fazla lanetlenmi olduklarm, tan rnn ate yadrd Sodom* ve Gomora'nn halk kadar gnahkar olduklarn sylerler... nk dklarn sla tp, azlarna su alp, sakallarn onunla svazlamaktadr lar. Vladimir bunu duyunca yere tkrp " B u ok kt bir ey!" diye barr. Bizansl bundan sonra Yahudileri, tanry armha germekle sular; Katolikleri ise dini deitirmeye al mak gibi ok daha hafif bir sula lekeler. Bu girilerden sonra ncil'in eski ve yeni kitabn uzun uzadya anlatma ya koyulur, ta en bandan, dnyann yaratlndan ba layp sonuna kadar anlatr. Ama o sznn sonuna var dnda Vladimir ancak yar yarya ikna olmu durum dadr... Vaftiz olmas iin srar edince, o, "Biraz daha beklemek istiyorum" der. Bundan sonra kendi adam larndan iyi ve akll on kiiyi seerek, eitli lkelerde ki inanlar incelemek zere yola karr. Zaman gelin' Erkekler arasnda cinsel iliki kurulduu iin tanr tarafndan ceza l a n d r d n a inanlan rdn ken... Tevrat'a g r e (Tekvin, X I X , 23) ayn nedenden tr G o m a r a kentiyle birlikte bir volkanla yerle bir edilmi. ( E d . n.) 142

ce bu heyet, ona "Bizans ibadetinin teki lkelerdeki ibadetten ok daha gzel olduunu, onlar seyrederken kendilerinin dnyada m yoksa cennete mi bulunduunu bilmediklerini" sylerler. Vladimir hl kararszdr. Rus tarihi anlatmay sr drr: "Aradan bir yl gedkten sonra, 988 ylnda Vladimir, ordusunun bana geip, bir Bizans kend olan Chersonae'ye doru ilerler..."
11

(Bu nemli Krm Liman'nn sa

hiplii konusunda Hazarlarla Bizansllarn yllardan beri bir trl anlaamadn zaten bilmekteyiz.) Cesur Chersonaeliler teslim olmaya yanamazlar. Vladimir'in asker leri kendn surlarna doru dehlizler kazar, ama Chersonaeliler de surun altnda bir tnel kazp kan topra a larak kentin iine tar, oraya yarlar. O srada bir hain, Rus kampna bir okla, okun ucuna bal bir mesaj gn derir. Bu mesajda unlar yazldr: "Gerinizde, douya doru kaynaklar greceksiniz. Oradan borularla su gelir. Kazp borular kesin." Vladi mir bu haberi alnca gzlerini gkyzne kaldrp, eer umutlar doru karsa vaftiz olacan syler. 12 K e n d n suyunu kesmeyi baarr, bunun zerine de, Chersonae teslim olur. O zaman Vladimir adam unu tarak Bizans' bir arada ynetmekte olan Basil ve Constandne adl imparatorlara mesaj gnderir ve onlara, "nl kendnizi ele geirdim. Bir de bekar kz karde iniz olduunu duydum. Eer onu bana e olarak ver mezseniz, sizin kendnize de Chersonae'ye yaptm ya parm," der. imparatorlar cevap olarak, "Vafdz olursan karde imizi sana e olarak veririz. O zaman, tanrnn krall iinde sen de hak sahibi olursun ve din kardei olu143

ruz," derler. Ve sonu da yle olur. Vladimir bunca servenden sonra vaftiz olmay kabul eder ve Bizans Prensesi Anna ile evlenir. Birka yl sonra Bizans Ortodoks mezhebi yalnzca yneticilerin deil, tm Rus halknn resm dini hline gelir ve 1037'den bu yana Rus Kilisesi Constantinopolis'teki Patrik tarafndan ynetilir.

5
Bu olay Bizans diplomasisinin kazand ani ve b yk zaferi simgelemektedir. Vernadsky, "tarih okuma y bylesine ilgin klan o inanlmaz rastlantlardan biri" demektedir. " R u s prenslerinin Ortodoksluk yerine teki iki dinden (Yahudilik ya da Mslmanlk) birini seme si hlinde olaylann nasl gelieceini dnmek ok il gintir." Herhalde teki dinlerden birinin seilmesi Rus ya'nn gelecekteki kltrel ve siyas gelimesini ok b yk lde etkilerdi. slmiyet'in kabul Rusya'y Arap kltrnn, yani Asya-Msr kltrnn emberi ii ne alrd. Germenlerin nerdii Katolikliin kabul ise, Rusya'y Larin-Avrupa kltr iine katard. Yahudi dini ile Ortodoksluk arasnda bir din semekle Ruslar, hem Avrupa'da hem de Asya'da bir kltrel zgrlk kazan m olacaklard. 1 3 Ama Ruslarn zgrlk kadar, belki ondan daha ok, yeni mttefiklere gereksinimleri vard. D o u R o m a m paratorluu btn rmlnn yannda, yine de paralanmakta olan Hazar mparatorluu'na oranla hem g, hem kltr, hem de dcaret bakmndan daha stn bir dost durumundayd. Bu kararn elde edilme sinde Bizans devlet adamlannn diplomadk yetenekleri144

nin, yz yl akn bir sredir bu konuda ddzce direnme lerinin pay da byktr. Rus tarihinin bize Validimir'in vafdz olmaya nasl karar verdiini byle saf bir biimde, stnkr anlatmas, karardan nce kesinlikle yer alm olmas gereken diplomadk manevralarla ilgili bilgi edin memizi olanaksz klmtr. Herhalde Chersonae, bu ka rar iin Bizans'n dedii bedellerden biridir. Prenses Anna'nn gelin olarak verilmesi gibi... Ama yine de bu kararn yaratt sonular arasnda en nemlisi, Ruslara kar geerli olan Bizans-Hazar ittifaknn sona erip, ye rini Bizans-Rus ittifakna brakmasdr. Bu yeni ittifak, kukusuz, Hazarlara kardr. Birka yl sonra, 1016'da Bizans-Rus birleik ordular Hazarya'y igal etmi, K a an yenmi ve lkeyi ynetimleri altna almtr (Bkz. 1. Blm, IV. Ksm/8). Yine de Hazarlara kar soukluun, daha nce gr dmz gibi, Constantine Porphyrogenitus zamann dan beri var olduunu bilmekteyiz. Bu tarih, Vladimir'in vaftizinden elli yl ncesine rastlar. Constantine'in " H a zarlarla kimler, nasl savaabilir?" balkl dncelerini daha nce (11/7) okumutuk. O satrlar aadaki ifa deler izlemektedir: Eer Alania'nn yneticisi Hararlarla bar istemez de

Roma Imparatoru'nun dostluunu daha deerli bulursa ve Ha rarlar imparatorla dost kalmak istememene, Alanlarn Harar lara byk yarar dokunabilir. onlar Sarkel'e giderlerken, Yollarna tuyaklar kurabilir, Kara Bulgarlar (Volga
14

"dokur blgeye giderlerken ya da

Chersonae'ye giderlerken vurabilirler...

Bulgarlar) da Hararlarla savaabilecek durumdadr.

Toynbee yukardaki blm kendi metni iine aldk tan sonra bize u dokunakl szleri sylemektedir:
145

Eer Constantine Porphyrogenitus'un Dou Koma mpara torluu dilerini nasl ynettiine dair yayd bu el kitab, Ha yar Kaan'nn ya da yardmclarnn eline geseydi, herhalde bun dan ok alnrlard. O gnlerde Hayarya'nn dnyann en bar sever lkelerinden biri olduunu, daha nce savap bir kavim olmularsa bile, silahlarn hibir yaman Dou Koma mparatorlu u yerine evirmediklerini sylerlerdi. Gerekte de, bu iki byk devlet hibir yaman birbiriyle ciddi biimde savaa girmemi, ter sine, Hayarlar sk sk Dou Koma mparatorluu 'nun dman laryla, o mparatorluun yararna savamak yorunda kalmlar dr. Dou Koma mparatorluu, Pers Sasani imparatoru 'nun sal drlarna ve Mslman Araplara kar durabilmi olmasn da Hayarlar a borludur... Araplarn bundan sonraki saldrlar da Kafkaslarda Hayarlar tarafndan yenilgiye uratld iin yararsy hle gelmitir. Biyans ile Hayarlarn dostluu, iki hanedan evliliiyle de simgelenmitir. O hlde, Constantine 'in Hayarlar ye rine komularn saldrtmaktan ne gibi bir kar olabilir?'! Toynbee'nin bu karlksz kalmaya mahkum soru suna kar ancak bir tek ey sylenebilir: O da bu dev letin Realpolitik uygulama eilimidir. nk yaadklar a, duygusal bir a deildir. Bizim amz da duygu sal deildir.

6
Ama her ey bir yana, bu politikann dar grl bir politika olduu kantlanmtr. Bir kez daha Bury'nin satrlarna gz atalm: mparatorluun gtt siyasetin ilk ilkesi, Hayarlarla

olan barn srdrlmesidir. Bunun nedeni, Hayar topraklar nn coraf yeridir. Hayarlar Dinyeper ile Kafkaslar arasndaki
146

alanda yaamaktadr.

VII. yy.'da Heraclius'un Perslere kar

Hararlardan yardm istemesiyle balayarak, X.yy. 'da til'in g cnn eksiliine kadar, imparatorlarn politikas her yaman bu olmutur. Kaann, barbar komularn denetim altnda tutmas imparatorun yararnadr. '6 Bu "denetim", artk Hazar Kaannn elinden kp, Rus Kaannn, yani Kiev Prensinin eline gemek tedir. Ama her naslsa, bu yeni kurgu iyi ilemez. Hazar lar bozkrlarda yaayan bir Trk kabilesidir. Dalga dal ga kopup gelen Trk ve Arap igalcileriyle baa kabile cek kiilerdir. Bulgarlar, Burtalan, Peenekleri, Ouzla r ve bakalarn boyunduruklar altna almay bilmiler dir. Ruslar ve onlarn egemenliinde bulunan Slav kabi leler ise, bozkrlarn gebe savalaryla ve onlarn ge rilla taktikleriyle baa kabilecek yetenekte deildir.* S rekli, gebe basksyla yaamak zorunda kalan Ruslarn kuvvet merkezi zamanla gney steplerinden kuzey or manlarna doru kaym, Galiya, N o v g o r o d ve Mos kova'ya doru uzaklamaya balamtr. Bizansllar ba langta bu politikay tercih ederken til'den boalan yeri Kiev'in dolduracan varsaymlardr. Bu durumda tica ret merkezi olarak kalacak olan D o u Roma mparator luu, yeni bir paravanaya sahip olacaktr. Oysa Kiev, ok ksa sre iinde, hzla gerilemeye balamtr. Bu olay, Rus tarihinde " 1 . Blm"n sonu niteliindedir. Bunu, byk bir boluk, bir sr prensliin birbiriyle sonu gel mez savalara girmesi izler. D o a n kuvvet boluuna yeni yeni gebe dalga lar dolumaya balar. Daha dorusu, eskiden tand' Zamann en nl kahramanlk destannda Ruslar'n Ouzlar'a kar yapt bir sava anlatlmaktadr. 147

mz Ouzlarn yeni bir kolu kagelmitir. Bu Ouzlar bn Fadlan'n ziyaret etmek zorunda kald gebe ka vimler arasnda en ok nefret ekenlerdir. Yeni gelenle re Rus tarihleri "Polovtsiler" derken; Bizansllar onla r " K u m a n " , Trkler ise " K p a k " diye adlandrmakta dr. Bu insanlar, X I I I . yy.'a dek Macaristan'a kadar uza nan topraklar ynetmi, ancak o zamanki Mool islas sonucu ellerinden karmlardr." Bizansllarla da birok sava yapmlardr. Yine Ouzlarn baka bir kolu olan Seluklar (bu ad hanedan slalesinden gelir), ok byk bir Bizans ordusunu 1071 ylnda Malazgirt Sava'nda yenmi ve mparator IV. Romanus Diogenes'i esir al mlardr. Bu olaydan sonra Bizansllar, Trklerin Ana dolu'nun denetimini ele geirmelerine engel olamam lardr. Bugn Trkiye topraklar olan o yreler, o srada Bizans mparatorluu'nun anavatan saylmaktayd. nsann aklna, eer Bizans eski politikasn deitirmeseydi, yzyllardan beri yapt gibi, yine Hazar dost luunu, Mslman, Trk ve Viking aknlarn nlemekte Hazarlarn yardmn istemeyi srdrseydi, acaba tarih na sl biim alrd diye bir soru geliyor. Nasl bir biim alrsa alsn, imparatorluun gtt Rea/po/ttik'in hi de gerek i bir politika olmad aka kantlanm bulunuyor.

7
Kumanlarn ynetiminde geen iki yz yldan son ra sra Mool istilasna gelmi bulunmaktadr. Bu istilay la dou stepleri bir kez daha karanlklara gmlm ve
-

Kumanlarn Moollardan kaan dikkate dier bir koluna 1241'de Ma

caristan tarafndan snma hakk verildi. Bu kol, zamanla lke nfusuyla kaynat. 'Kun' Macaristan'da hala sk rasdanan bir soyaddr. 148

Hazar tarihinin son blmleri, balang blmlerinden daha glgeli hle gelmidr. Hazar Devled'nin son gnlerinden sz eden kaynaklar hemen hemen yalnzca Mslman kaynaklardr. Ama az sonra greceimiz gibi bu kaynaklarda geen her ad, her tarih, her corafi yer tartmaya ve yoruma aktr. Ger eklere susayan tarihiler bu karanlk ima krntlarn, n lerine yl kei boynuzu kmelerine benzetmektedir. Bu sylenenlerin nda, Hazarlarn gcne son ve ren olayn Svyatoslav'n zaferi olmayp, Vladimir'in din deidrmesi olduu sonucuna da varlabilir. X I X . yy. ta rihilerinin Hazarlarn sonu saydklar bu son zafer aca ba gerekte ne kadar nemlidir?' lk Rus Tarihinin Sar kel'in yklmasn sz konusu etdini, ama bakent dl'in ortadan kalkna hi deinmediini biliyoruz. dl'in ykl dn, yamalandn, tmyle ortadan kaldrldn ise, birok Arap kaynandan reniyoruz. Bu kaynaklar bu konuda inanma zorunluluu douracak kadar srarl g zkmektedir. Ne var ki, kendn ne zaman ve kimler tara fndan yok edildii aka belli deildir. bn Havkal bu konudaki en belli bal kaynaklardan biridir. Grne gre, Hazaran ile dl'in iki ayr kent olduuna inanmak tadr. Oysa biz, bu adlann ayn kendn paralar iin kulla nldn bilmekteyiz. bn Havkal, Hazaran, Samandar ve idl'in Ruslar tarafndan tmyle yok edildiini sylemek te, ancak olaya verdii tarih, Rus tarihinin Sarkel'in ykl iin verdii tarihi tutmamaktadr. bn Havkal, Sarkel'in yklna hi deinmez. Bu durumda Marquart, belki de dl'in Svyatoslav'n emrindeki Ruslar tarafndan yklma dn, onlarn yalnzca Sarkel'e kadar geldiini, dl'e ge' X I X . yy. tarihilerini bu konuya iten, 1882 ylnda Fraehn'in yazd Rus Akademisi'nin Anlar adl eseridir. 149

lenlerin yeni bir Viking dalgas olabileceini ne srmek tedir. leri daha da kartran bir ayrnt, bn Miskavayh adl ikinci bir Arap tarihisinin 965 ylnda Hazarlara Trklerin saldrdn sylemesidir. Belki de, Barthold'un dedii gibi, yazar "Trk" deyimini " R u s " deyimi yerine kullanmur. Belki de gelenler bir Peenek grubudur. Bu varsaymlar ne kadar zorlarsak zorlayalm, til'i kimin yktn belki de hibir zaman renemeyeceiz. Kentin ne lde tahrip edildii de bilinmemektedir. Ana kaynak olan bn Havkal nce "dl'in tmyle imhas"ndan sz etmekte, ama birka yl sonra da, "Hazaran hl Rus ticaret merkezlerinden biri olarak kullanlyor," demektedir. "Tmyle imha" deyiminin biraz abartl kullanlm olmas mmkndr; nk ayn yazar, Volga Bulgarlarnn bakenti olan Bulghar kentinin de tmyle imha edildiini sylemitir. Oysa Ruslarn Bulghar'a ver dii zarar pek de byk olamaz. nk elimize 976 -977 yllarnda o kentte baslm paralar gemektedir. Bu tarih, Svyatoslav'n saldrsndan on yl kadar sonradr. X I I I . yy.'da ise, Bulghar'n hl ok nemli bir kent olduunu biliyoruz. Dunlop bu konuda unlar yazmaktadr: Kularn X.yy. 'da Hayarya'y mahvettii yolundaki yayla rn tmnn kaynann ibn Havkal olduuna kuku yoktur... bn Havkal ayrca, Volga boylarndaki Bulgarlarn da imha Oysa XIII. yy. 'daki Mool saldrlar edildiini yaymaktadr.

srasnda Bulghar'n bir refah toplumunu barndrmakta olduu nu ok iyi biliyoruy. Acaba Hayarya'nn imhas da bunun gibi geici bir olay mdr?'
7

Herhalde yledir. Hazaran-til ve teki Hazar kenderi genellikle adrlardan, ahap evlerden ve kerpiten ya plm yuvarlak yaplardan kurulu kentlerdir. Bunlar, ok kolay imha edildii gibi, ok kolay da onarlabilir. Kentte
150

tuladan yapdan, yalnzca kral saray ile resm yaplardr. Yine de verilen zarar olduka byk olmab. nk birok Arap tarihisi, o sralarda halkn kend terk edip Hazar kylarna ya da adalarna getiinden sz etmek tedir. bn Havkal, til Hazarlarnn Bak aklarndaki bir adaya getiklerini, ama daha sonra irvan'n Msbm ahinin yardmyla Hazaran'a geri dndklerini yazmak tadr. Bu da olabibr, nk irvan halknn, kendi top raklarn daha nce yamalayan Ruslara bir sevgi bes lemesi pek beklenemez. bn Miskavayh ve Mukaddesi gibi baka Arap tarihileri de Hazarlarn bu gnden ve daha sonra Mslmanlar yardmyla Hazaran'a geri d nlerinden sz etmektedirler. bn Miskavayh'a gre bu yardm karlnda, kaan dnda Hazarlarn tm, s lm dinini kabullenmilerdir. Mukaddesi ise, baka ey ler sylemektedir. O, Rus saldrsndan sz etmez. Yal nzca Hazar kenti halknn deniz kysna inip slmiyeti, kabul ederek geri dndn anlatr. Bu szlerin ina nlrln bozan bir dier nokta da, yazarn Bulghar ken tini Hazar Denizi'ne til'den daha yakn olarak tanmla masdr ki, bunun da, Londra'nn Glasgow'dan daha ku zeyde olduunu sylemekten fark yoktur.' Bu kaynaklarn btn karmakl ve tarafll ya nnda, baz gerekleri de dile getirdiklerini dnmek doaldr. Saldrnn psikolojik etkisi, deniz kysna ka, Mslmanlarn yardmna bavurma zorunluluu, Hazarya'daki Mslman topluluuna, devlet ilerinde daha byk sz hakk verilmesine yol am olabibr. Daha nce Marvan'la yaplan benzer bir anlama da unutul-

' Bununla birlikte Barthold adl bir uzman onu dnyann en byk corafyacs olarak nitelemektedir. D i p n o t 18.

151

mamahdr. O olayda Kaann kendi inancn deitirme si de sz konusudur. Yine de, o bile Hazar tarihinde faz la iz brakamamtr. Biruni (Beynini)* adl baka bir Arap yazar ise (1048'de lmtr), yaad ada tilin bir yknt h linde olduunu, daha dorusu, bir kez daha ykn h line geldiini yazmaktadr.
19

Kent daha sonra onarlm

ve Saksin adn almtr." X I I . yy. ortalarna kadar olan tarihlerde Saksin "Volga zerinde byk bir kent olup, bunun Trkistan'da bile benzeri yoktur,"
20

diye anlatl

maktadr. Bir kaynaa gre, kent sonradan sel basknla ryla yok olmu, Mool igali srasnda Batu Han kendi bakentini bu yreye kurmutur.
21

965 felaketine ilikin Rus ve Arap tarihlerinin bize sylediklerini zedemeye alrsak, tilin Ruslar ya da daha baka saldrganlar tarafndan bilinmeyen bir lde harap edildii, sonradan yeniden onarld sonucunu karabiliriz. Bu felaketten Hazar Devleti'nin olduka za yflam olarak synldn da anlamak g deildir. Yine de, klm snrlar iinde, bu devletin daha en az iki yzyl yaadn, yani X I I . yy. ortalarna kadar varlm koruduunu biliyoruz. mr bundan da uzun, X I I I . yy. ortalarna kadar srm de olabilir.

' Biruni ya da Beyruni (ebu Reyhan M u h a m m e d bin Ahmet-l) ok ynl bir bilgindir. Biruni'nin matematik, astronomi, tp, trigono metri, fizik, doabilim, eczaclk, jeodezi, yerbilim, sosyoloji, tarih, corafya, felsefe, etnoloji, dinler tarihi ve dilbilim konularnda yz den fazla kitab vardr. Bat dnyasnda Alibaron olarak tannr. D o umunun 1000. yldnm dolaysyla U N E S C O ' n n n ayak olma syla btn dnyada anld (1973). " Saksin'in Hazaran-tiPle ayn kent olmas ya da hi deilse bu kent ten pek uzak olmamas, adnn ise daha nceki Sarisshin'den gelmesi byk bir olaslk tamaktadr. 152

8
965 ylndan sonra Hazarlardan sz eden ve Araplar dnda kalan tek kaynak, bir spanyol Yahudisi olan ve Byk Otto'ya eli olarak gnderilen brahim bn Yakub'un notlardr. Bu notlarn 973 ylnda yazlm ol mas gerekmektedir. Bunlarda yazar, Hazarya'nn hl zengin bir lke olduunu belirtmektedir.
22

Tarih sras

na gre onu izleyen kaynak, Rus tarihidir. Yahudilerin 986 ylnda Hazarya'dan Kiev'e geldiklerini, Vladimir'i kendi dinlerine ekmeye alp baarszla uradkla rn anlatmaktadr. X I . yy.'a girdiimizde, daha nce de deindiimiz 1016 tarihli Bizans-Rus ortak saldrsnn Hazarya'ya ynelmesi olay karmza kmaktadr. Bu olayda lke bir kez daha yenilgiye urar. Bunlar rendiimiz kay nak, epeyce gvenilirdir. Olay bize anlatan, X I I . yy. Bi zans tarihilerinden Cedrenus'dur." Hazarya'ya saldr mak iin herhalde olduka byk bir kuvvet gerekmek tedir; nk Cedrenus, byk bir Bizans donanmasnn, Rus ordusunun desteiyle yola ktn syler. Anla lan, Hazarlarn belki baka Trk boylarndan, belki Ya hudi dininden gelen bir dokuz canll vardr. Cedre nus, bu olayda yenilgiye urayan Hazar nderinin ad n da Georgius Tzul olarak vermektedir. Georgius ad, Hristiyan addr. Daha nceki kaynaklardan da bildii mize gre, Kaann ordusunda Mslmanlar da, Hristiyanlar da bulunmaktadr. Bundan sonra Hazarlarn ad Rus tarihinde 1023 ola yn anlatrken gemektedir. Prens Mdslavin, karde i Prens Yaroslav zerine yrrken Hazarlar ve K a s o 153

gianlardan kurulu bir ordu gtrd sylenmektedir. Mdslav, ksa mrl Tmutorakan Devled'nin yneticisidir. Bu devledn bakenti Tamatarkha (imdiki Taman) adl Hazar kentidir ve Kerch'in dousuna dmektedir. Daha nce belirtildii gibi, 965 zaferinden sonra Rusla rn igal ettii tek Hazar blgesi, burasdr. Buna gre, Mtislavin ordusundaki Hazarlar, blge halk arasndan Rus prensinin ekip toplad askerler olabilir. Yedi yl sonra (1030'da) bir Hazar ordusunun bir Krt ordusunu pskrttn, saldrganlarn 10.000'ini ldrp silahlarn ele geirdiini okumaktayz. Eer bu satrlar da olduu gibi kabul edersek, bu yllarda Ha zarlarn varln pekl srdrdn ve hatt canll n da koruduunu kabul etmek zorunda kalrz. Ama bu olay bize yalnzca bir tek Arap kayna tarafndan (ibn al-Atir XII. yy.) anlatld iin, pek de gvenilir saylma maktadr. Kronolojik kaydar arasnda bize k tutacak olaylar arayp dururken, birden karmza ad az duyulmu Hris tiyan azizi Eustratius'un hikyesi kmaktadr. 1100 yl dolaylarnda bu aziz, Krm'da Chersonae kentinde mah kumdur. Yahudi efendisi kendisine kt davranmakta, ona geleneksel "hamursuz" yemekleri yedirmektedir. 24 Geri bu hikyenin gerekliine inanmak pek yerinde ol mayabilir (nk armha gerildiinde onun on be gn canl kald da sylenmektedir), ama bundan bizim iin ilgin bir nokta belli olmaktadr, o da, o sralarda kentte geerli bir Yahudi nfusun varldr. stelik Chersonae kentinde... Oysa Chersonae, Hristiyanlarn ynetiminde
Kasogianlar ya da Hashaklar, Hazar egemenlii alanda yaayan Kafkasyal bir kabiledir ve belki de ok iyi tandmz Kazaklar'n atalardr. 154

bir kenttir. Bizansllarn bir trl Hazarlara vermek iste medii, sonradan Vladimir tarafndan fethedilen ve 990 ylnda yeniden Bizansllara geri verilen kenttir. Yahudiler, Tmutorakan'da da ayn derecede g ldrler. 1079 ylndaki olaylar sralarken Rus tarihin de yine baz karanlk satrlar gze arpar. (Tmutorakanl) Hazar, Oleg'i esir alp gemiye bindirerek Tsargad'a (Constandnopolis) yollar. Anlalan, Bizansllar yeni bir entrika peindedir. Bir Rus prensini rakiplerine kar ko ruma abas iindedirler. Bununla birlikte, eer Hazar lar bir Rus prensini esir edip darya karabiliyorlarsa, o kentte olduka gl durumda olduklar dn lebilir. Aradan drt yl getikten sonra Oleg, Bizansl larla anlamaya varr, yeniden Tmutorakan'a dnmesine izin verilir. Dndnde, kardeinin lmne yol aan ve kendisine ynelik plnlar yapan Hazarlar ldrtr. Oleg'in kardei Roman, gerekte Oleg'in yakaland yl, Kpak-Kumanlar tarafndan ldrlmtr. Bu cinaye ti planlayanlar da acaba Hazarlar mdr? Yoksa Bizansl larn kurnaz hilelerinin kurban m olmulardr? Ne olur sa olsun, XI. yy.'n sonlan saylan bu yllarda hl sahne de olduklar bir gerektir. Birka yl sonras iin (1106 dolaylar), Rus tarihi daha deiik olaylar anlatmaktadr. Polovtsi, yani K u manlar, Kiev'in batsndaki Zaretsk'e saldrrlar. Rus prensi, saldrganlar izlemek zere komutann yne timinde bir ordu yollar. Bu komutanlar, Yan, Putyata ve Hazartvan'dr. Eski Rus tarihinde Hazar admn son ge ii bu olaydadr ve kitap da zaten on yl sonra, 1116'da kesilmektedir. Ama X I I . yy.'n ikinci yarsnda iki Acem airi, Khakani (1105-1190) ve daha nl olan Nizam (1141155

1203), kendi yaadklar yllarda irvan'n Hazar-Rus or tak kuvvetlerince igal edildiini sylemektedir. Ger i bu kiiler airdir, ama mrlerini Kafkasya yresin de eitli memuriyetlerde geirdikleri ve Kafkas kabi lelerini iyi tandklar iin szlerini ciddiye almak gere kir. Khakani "Derbend Hazarlar"ndan sz etmektedir. Derbend, Hazar Denizi ile Karadeniz arasndaki toprak larda bulunan bir geittir. Bilindii gibi, Hazarlar VII. yy.'da buradan geerek Grcistan' sk sk yamalamtr. Sonralar durmu oturmu bir devlet kuran Hazar lar, son yllarda acaba yeni batan eski gebelik detle rine mi dndler? Bu Pers kaynaklarndan sonra, hatt belki de nce, nl Yahudi gezgini Regensburg Haham Petrachia'nn notlar yazlmtr. Daha nce (11/6) bu gezginin, Ha zar Yahudilerinin Talmud eitiminden yoksun olma sna ok hrslandm, hatt Hazar lkesini bir batan bir baa getii halde kulana yalnz kpek havlamasyla kadn alamas seslerinin geldiini yazdn grm tk. Bu szler, gezginin bu insanlardan holanmadnn belirtisi midir; yoksa Kuman saldnsndan yeni kurtulan yrelerin geici koullarn m yanstmaktadr? Gezinin tarihi 1170 ile 1185 arasna rastlamaktadr. Bu sralarda steplerin en gl hakimi ise Kumanlardr. X I I I . yy.'a girdiimizde karanln daha da younla tm gryoruz. Ama hi deilse ok inanlr bir tan n yapt bir atf elimizdedir. Hazarlarn bir ulus olarak son kez anlmalar 1245-1247 tarihlerine rastlamaktadr. Bu sralarda Moollar, Kumanlar oktan Avrasya'dan karm, tarihte gelmi gemi en byk gebe impa ratorluunu, snrlar Macaristan'dan in'e kadar uzanan o koca imparatorluu, kurmu bulunmaktadr.
156

1245 ylnda Papa Innocent, Cengiz H a n i n torunu olan ve Mool mparatorluu'nun bat blgelerini y neten Batu Han'a eliler gndererek, olanaklar aratr mak ve bu yeni oluan gcn bykln lmek is ter. Elilik heyednin ba, altm yandaki Papaz J o a n nes de Plano Carpini'dir. Bu papaz, Aziz Francis d'Assisi'yle ayn dnemde yaam olmasnn yam sra, tecr beli bir gezgin, bir kilise diploman ve hiyeraride yksel mi bir din adamdr. Elilik heyeti 1245 ylnn Paskalya gn Kolu kentinden yola kar, Almanya topraklarn geer, Dinyeper'i ve Don'u aar, yola ktndan bir yl sonra da, Batu H a n i n oturduu, Altnordu Devleti'nin Volga zerindeki bakentine varr. Bu kentin ad SarayBatu, yani Saksin, yani til'dir. Yolculuk bitip lkesine dnd zaman Carpini nl Historica Mongolorum adl eserini yazmtr. Bu eserde zen gin tarih, etnografik ve asker bilgilerden baka, ziyaret ettii blgelerde yaayan toplumlarn bir listesi de bulun maktadr. Kafkaslarn kuzey yresinde yaayan insanla r sralayan bu listede yazar, Alanlar ve erkezlerden ba ka, "Yahudi dinine inanan Hazarlar'i da saymaktadr. Az nce de sylediimiz gibi, perde bsbtn kapanmadan nce Hazarlara bir ulus olarak yaplan son af budur. Bununla birlikte, adlarnn anlardan silinmesi iin epey zaman gerekmitir. Cenevizli ve Venedikli tccar lar Krm'dan hep "Gazarya" diye sz etmektedirler. Bu szck, XVI. yy.'daki talyan dokmanlarnda da ge mektedir, ama o ada, artk yalmzca bir coraf terim den ve silinmi bir ulusun brakt bir yadigardan ba ka bir ey deildir.

157

9
Siyas gleri tkendikten sonra bile Yahudi Hazar lar birok toplum zerinde ve en umulmadk yerlerde, etki ve izler brakmay srdrmlerdir. Bunlar arasnda, Mslman Trkiye'nin gerek kuru cular diye nitelendirebileceimiz Seluklular bata gelir. X. yy.'n sonlarna doru, yine Ouzlarn bir kolu olan bu topluluk gneye, Buhara dolaylarna inmi, ksa za manda buradan Bizans topraklarna ilerleyip Anado lu'yu koloniledrmeye hazrlanmtr. Bu ulus, bizim ko numuza dorudan doruya girmese de, konumuzla ok nemli bir ilikisi vardr, nk Byk Seluklu haneda nnn Hazarlarla ili dl olduu bilinmektedir. Bu Ha zar yaknln bize anlatan Bar Hebraeus E b u i Ferec (1226-1286), Suriyeli bilge ve yazarlarn en byklerin den biridir. Adndan anlalaca gibi Yahudi asll ol makla birlikte, sonradan Hrisdyanl kabul etmi, yirmi yandayken bir piskoposun hizmedne girmidr. Bar Hebraeus'un anlattna gre, Seluk'un babas Tukak (Timr-yayl), Hazar Kaannn ordusunda ko mutandr. Onun lmnden sonra, hanedan slalesinin kurucusu olan Seluk, kaann saraynda bytlmtr. Seluk dik bal bir gendr. Kaanla konuurken kafa tu tar gibi davranmaktadr. Katun, yani kralie bu iten hi holanmaz. Bunun sonucu olarak Seluk saraydan uzak lar ya da uzaklatrlr.25 Bu kaynakla ayn zamanlarda yazlm baka bir kay nak da, Kemaleddin bn l-Adim'in Tarihi Hakb, Histoire d'Alep adl eseridir, burada yine Seluk'un babasnn Hazar Trklerinin nde gelenlerinden biri olduu sy lenmektedir. 26 bn Hassul adl tarihi ise 2 7 Seluk'un, k158

han ekip Hazar Kaanna vurduunu ve elindeki kam yla onu

dvdn anmsyor.)

anlatmaktadr. (Burada insan is

ter istemez bn Fadlan'n satrlarn dnyor ve Ouz Trklerinin Hazarlara kar ne byk dmanlklar duy duklarn Bylelikle Hazarlarla Seluklu slalesinin kurucula

yakn ilikiler olduu, sonradan bu yaknl bozulduu belli olmakladr. Bunun nedeni belki de Seluklularn slam dinini kabul etmesidir. Oysa bu sra da Kuman ve teki ()uz boylan putperest kalmlardr. Ne olursa olsun, uzaklamadan sonra bile, Hazar etki
r arasnda n si bir zaman srm olmal ki, Seluk'un drt olundan

biri, ancak Yahudilere zg bir ad olan srafil' adn ta maktadr. Torunlarndan biri ise Davut'tur (David)." Genellikle pek ihtiyatl bir yazar olan Dulop y le demektedir:
) ukanda sylenenlerin sttnda, bu adlarn, nde gelen Ousr aileleriyle I lagarlar arasndaki ilikinin sonucu olduu dn lebilir. Oayi'ii'nin'" Onylarn tapna diye anlatt yer, pe' Seluk'un sz konusu olunun genel kaimi grm ad Arslan Yal>
g'dr. Seluk'un oullarnn Tevrat isimleri tamas trl iddialara neden olmutur. rnein Zckerya Kazvini, Sultan Sancar'a ayak

lanan Ouzlar Hristiyan (Nasara) addeder, Barthold da bu gr

destekler. Bu kan, /.eki Vtiidi'nin eletirisi sonucu deiir. Minosky ise Hazar menci'ni varid kkenini geerli grmekte, fakat Scluklu-

lar'n Yahudi olduklarna ihitmal vermemektedir. (Ed. n.)

Davn, tarih kitaplarnda ilaha ok Kulan Arslan olarak geer ve 2. Kl Arslan'n (1092-1107) kardeidir. (Ed. n.) Burada sz edilen Qaz\vini'nin, Zekeriyn Kazvini mi, yoksa I l.nlullah Kazvini mi olduu belli deildir. Zekeiva Kazvini, daha ok AfarU-biladadil almas ile bilinir, I lamdullah Kazvini ise Nu\bel il-kliib adl eserini 'maliye nazr' sfatyla kaleme alr ve bu eser genellikle "ok kifayetsiz ve eksik bilgiye sahip" bulunur. (Koesler, baz ver ve zel adlar, yararland kaynak(lar)daki yazmna sadk kalarak kullanm, gerekesini ise Ek I'dc aklamtr.) (Ed. n.) 159

kl bir sinagog olabilir.2* Burada Artamonov'a dayanarak, Yahudi adlarnn Ouzlann bir baka kolu olan Kumanlarda da kullanl dn sylemek yerinde olur. Kuman Prensi K o b i a k i n oullarnn adlar zak ile Daniel'dir.

10
Tarihilerin elindeki kaynaklar tkendiinde, efsane ler ve folklor zaman zaman onlara yararl k tutmak tadr. lk Rus Tarihini derleyenler, rahiplerdir. i din d ncelerle, ncil'den alnma satrlarla doludur. Bundan baka, yine kilise literatrne dayanmakla birlikte Kiev dneminin de kendine zg bir literatr vardr. Bilina diye bilinen kahramanlk destanlarndan, halk arklarn dan oluan, yar efsanelemi kahraman prenslerin ser venlerini anlatan bu literatr iinde, gor'un Kumanlara yenik dmesine ilikin blme daha nce de dein mitik. Bilina, szl bir gelenek halinde kuaktan kua a gemekte ve Vernadsky'nin dediine baklrsa, X X . yy.'n balarnda bile, Kuzey Rusya'nn ssz kelerinde hl sylenmektedir.
29

Rus tarihinin tersine, bu epiklerde Hazar ad geme mekte, Hazar lkesi diye bir lkeden sz edilmemekte dir. Bunun yerine destanlar 'Yahudiler lkesi"ne (Zemlya Jidovskaya) deinip durmaktadr. Sk sk Yahudi baha drlarndan (Jidovin Bogatir), onlarn stepleri nasl y nettiinden, Rus prenslerinin ordularn nasl bozguna urattndan sz etmektedir. Destana baklrsa, bu kah ramanlardan biri de, Zemlya Jidovskaya'dan gelen dev
160

bir Yahudidir. Sorochin Da eteklerindeki Tsetsar step lerine yerleen bu kahramanla baa kabilen tek kii Vla dimir'in komutan lya Murometz olmu ve Vladimir'in askerleri Yahudi ordusundan g kurtulmutur. 10 Bu hikyenin birok deiik anlatm vardr. Tsetsarin ve Sorochin Da'nn nerede olduu konusu ise, tarihiler iin elenceli yeni bir oyun yaratmtr. Ama Poliakin da ifade ettii gibi, bizi esas ilgilendiren nok ta, Hazarlarn bu son dnemlerinde Rus halk gzn de "Yahudi devlet" olmas ve ordusunun da "Yahudi ler ordusu" grnmne brnmesidir. 11 Ruslarn ho una giden bu gr, Arap tarihilerin stne basa basa yineledii baz noktalar, rnein Hazar ordusunda ok sayda paral Mslman asker bulunmas yolundaki sz lerini, di kendnde (ka sinagog okluuna hi aldrmakszn) ka cami bulunduunu inada saylarn grmez den gelmektedir. Ortaa'da Batl Yahudilerin arasnda dolaan ef saneler de, Ruslarn bilinasna uygunluk gstermekte dir. yle demektedir: "Yahudi halk efsaneleri, Hazar Krall'n hi anmaz. Ama onun yerine 'Kzl Yahu diler Kall'n anar" Baron'un eserinde ise u satrla

ra rastlyoruz:
Baka lkelerin Yahudileri, bamsy bir Yahudi devleti nin bulunmasndan onur duyuyorlard. Halkn hayal gc bu rada ok verimli alanlar bu im u tu. Nasl incil kafal Slav epik leri, Hayrlardan soy etmektense, sk sk "Yahudiler" deyimi ni kullanyorsa, batl Yahudiler de, duyduklar romantik hik yelerden sonra "Kyl Yahudiler"le ilgili efsanelere saplanp kal mlard. Bunun bir nedeni de bay Hayarlarn Mool pigmentasyonu tamas olabilir.'2
161

11
Hazarlarla ilgili olan yar efsane, yan tarihsel bir folk lor daha modern alara ulamr. Bu hikye, Benjamin Disraeli'yi ylesine etkilemitir ki, Alroy'un Hariku lade Hikyesi adl tarih ak romanna konu olarak bu hi kyeyi almtr. X I I . yy.'da Hazarya'da bir Mesih hareketi ba gster mitir. Bu bir eit Yahudi din seferine ya da hal seferi ne benzemektedir. Bu mesih hareketinin amac, Filistin'i silah gcyle fethetmektir. Hareketi balatan, Solomon ben Duji (Ruhi ya da Roy) adl bir Hazar Yahudisidir. Olu Menahem ile Filistinli bir yazar da kendisine yar dmc olmulardr. "Yakndaki ve uzaktaki tm Yahudi lere mektuplar yazmlar, evrelerindeki lkelere haber salmlardr. Artk, Tanrnn srail'i toplama zamannn geldiini, kendi halkn her yandan Kuds'e toplayaca n, kutsal kente gedreceini, Solomon ben Duji'nin Elijah, olunun da Mesih olduunu bildirmilerdir.* Bu arlarn hedefi herhalde Ortadou'da yaayan Yahudilerdir. Oysa arlar pek de etki yapma benze mez, nk bundan sonraki olay ancak yirmi yl sonra geliir. G e n Menahem, David al-Roy adn alm, Mesih kiiliini benimsemidr. Geri hareket Hazarya'da balar ama merkezi ksa zamanda Krdistan'a geer. David bu rada byk bir ordu toplar. Orduya orada yaayan Ya hudileri alr, sonra da Hazarlarla destekler. Bu orduyla
' Bu hareketi anlatan esas kaynaklar Yahudi gezgin Tuledal Benjamin'in notlan (Bkz. 1. Blm II. Ksm/8) ile Arap yazan Yahya alMagribi'nin dmanca satrlardr. Bundan baka Kahire'de ele geen iki brani manskrisi (Bkz. 1, B l m II. K s m / 7 ) de bu olaya dein mektedir. Bu kitapta Baron'un dikkadi yorumu esas kabul edilmir. 162

Musul'un kuzeydousunda stratejik bir kale olan Amadie'yi ele geirir. Niyednin buradan Edessa'ya gemek, arparak Suriye iinden ilerleyip Kutsal Topraklara gir mek olduu sanlmaktadr. Gerekte bu atlm, bugn gzmze grnd ka dar D o n Kiotvari olmayabilir. O sra deiik Mslman topluluklar arasnda sk sk silahl atmalar olduu bi linmektedir. Hal Seferleri sonucunda ele geen sler de artk zayflamaya balamtr. Ayrca, baz Mslman komutanlar, ortaya kan bir Yahudi seferini, Hal Seferleri'ne tercih edebilirler. Ortadou'daki Yahudiler arasnda David'in, Mesihliinin epey bir heyecan yarattna kuku yoktur. Ulak larndan biri Badat'a geldiinde oral Yahudilere belirli bir gecede evlerinin yass damlarna kp beklemelerini, nk o gece damlarndan alnp bulutlarn zerinden Mesih'in yanna uurulacaklarn sylemitir. O gece, ok sayda Yahudi geceyi damlarn zerinde geirmi, mucizevi uuu bekleyerek sabahlamtr. Ama Badat'taki haham hiyerarisi, yetkililerin hn cndan korktuu iin olacak, bu uydurma Mesih'e kar km, onu toplum dna itmekle korkutmaya alm tr. David al Roy bir gece uyurken ldrlm ve hik ye bylece noktalanmtr. Onu ldrenin kendi kaynbabas olduu ve bu ii birisinden para ald iin yapt da sylenmektedir. Ans uzun sre yaam, olaydan yirmi yl sonra Tuledal Benjamin, ran'dan geerken orada yaayanlarn nderlerinden hl sevgiyle sz ettiklerini grmtr. Ama hikye bitse bile, yanklar orada kalmamtr. Bir kurama gre, bugnk srail bayram oluturan alt k eli Davud yldz, ilk kez David al-Roy'un seferinde or163

taya km ve zamanla ulusal bir simge hline gelmitir. Baron'a gre, " D a h a nce dekoratif bir motif ya da bir uur iareti olan bu alt keli yldzn, Yahudilerin en nl milli-din simgesi olma yolundaki geliimi bu olayla balar. Balangta Sleyman mhryle birlikte kullan lan bu simge, X I I I . yy.'dan bu yana, Germen yazlarnda David'e atfedilmi ve 1527 ylnda Prag'da Yahudi bay randa kendini gstermitir." 3 3 Baron bu konuya deinirken, al-Roy ile alt keli yl dz arasndaki ilikinin hl kesinlikten uzak olduunu, kant beklediini sylemektedir. Oysa Baronun Hazarya ile ilgili blme son veren satrlarn doru kabul etmek ten daha doal bir ey olamaz: Gerek bin yln yars kadar sren yaam srasnda, gerek se yklmasndan sonra dourduu etkileri nedeniyle, Yahudi dev letiliinin bu dikkate deer denemesi, Yahudilik tarihi rerin de baka hibir olayn yaratmad kadar byk etkiler yarat mtr.

164

2. B l m

Hazarlar'n GLER 1

Miras

Bundan nceki sayfalarda aklanan kantlar, X I X . yy. tarihilerinin grlerinin tersine, Hazarlarn 965 y lnda Ruslar tarafndan yenildikten sonra yalnzca impa ratorluklarn yitirdiini, daha kk snrlar iinde de olsa, bamszlklarn ve inanlarn srdrerek, XIII. yy. ortalarna kadar vardklarn gstermektedir. Hatt ilk dnemlerinden kalma vahiliklerinin bazlarn da ye niden edinmilerdir. Baron yle yazmaktadr: Genel olarak klm bulunan Hayar Krall, yaama ya devam etti. XIII. yy. ortalarna kadar btn saldrlara kar olduka etkin bir savunma yapmay baard ve ancak o ya man, Cengiy Han'n balatt byk igale kurban gitti. Onda bile inatla kar koydu ve ancak btn komular teslim olduk tan sonra boyun edi. Halknn byk blm Altnordu Dev leti iinde eridi. Altnordu Devleti de bakentini Hayar toprak lar yerinde kurmutu. Ama Hayarlar, gerek Mool istilasn dan nce, gerek sonra, egemen Slav topraklarna pek ok gmen gnderdiler ve sonunda Dou Avrupa 'nn en byk Yahudi merkeylerini oluturdular.'

Bugn sz konusu blgeler Yahudilerin sayca en ka165

labalk olduu ve kltrel adan en stn nfusun bu lunduu alanlardr. Baron'un szn etdi gmenler, gerekte Hazar Devleti'nin Moollar tarafndan yklmasndan ok nce gmeye balama. Eskia Yahudilerinin Kuds'n imhasndan nce dalmaya balamalar gibi. rdn Nehri kylarnn Sami kabileleriyle, Volga'nn Trk-Hazar kabileleri etnik adan elbette birbirlerinden olduk a farklydlar. Ama hi deilse aralarnda ok nemli bir ortak nokta vard. Her iki topluluk da douyla baty, g neyle kuzeyi birbirine balayan nemli dcaret yollarnn kesitii yerlerde yayordu. Bu durum her iki topluluu da tccar topluluklar olmaya, ok seyahat etmeye, d man propagandann yaktrd gibi "kksz kozmo politler" olmaya itmid. Ama, te yandan, kendilerine zg dinleri onlar yaknlatryor, toplumlarn olutur maya, kendi okullarn, tapnaklarn, mahallelerini kur maya itiyordu. Yerledkleri her lke ya da kentteki ilk gettolar byle kendi talepleri dorultusunda oluturul mutu. Bir araya gelmesi g olan bu gurbet duygusu ile getto kafas, ilerindeki Mesih umudunu besliyor, seil mi rk olma vncn kamlyordu. te bu nitelikler, hem Eskia hem de Ortaa Yahudilerinde ortakt. Bi rinci grubun kkeninin am'a, ikincisinin Yafes'e dayan mas bu gerei deitirmiyordu.

2
Bu gelime, "Macaristan'da Yahudi Dalm" diye adlandrabileceimiz harekette ok daha aka grle bilmektedir. Hazar Devled'nin yklmasndan ok nce, Kabar166

lar dediimiz birka Hazar boyunun Macarlara kalarak Macaristan'a gtn zaten bilmekteyiz. Bundan son ra, X. yy.'da Macar soylularndan Dk Taksony ikinci bir grup Hazar kafilesini kendi topraklarna yerlemeye a rmtr (Bkz. 1. Blm, III. Ksm/9). ki yz yl sonra Bizans tarihisi John Cinnamus, Dalmaya'da 1154 y lnda Macar ordusu iinde Yahudi dinini uygulayan bir liklerin arptn yazmaktadr.
2

Belki Macaristan'da

eski Roma alarndan kalma birka gerek Yahudinin yaad dnlebilir. Ama, yine de, gnmz Yahudi kalabalnn byk blmn, Macar tarihinin ilk say falarnda bylesine nemli bir rol oynayan Kabar-Hazar gruplarnn oluturduu da, kuku gtrmez bir gerekdr. Yalnz Constandne'in bize dedii gibi lke balang ta iki resm dile sahip olmakla kalmam, ayn zamanda, Hazar sisteminin bir benzeri olan bir ifte ynedm sis temi de uygulamtr. Bu sisteme gre, kral kendi yetkile rini ordularnn bakomutanyla paylamaktadr. Bu ba komutana Jula ya da Gyula ad verilir ki, bu da, bug ne kadar Macaristan'da ok kullanlan bir addr. Bu sis tem X yy. sonlarna kadar srm, Aziz Stephenin Ka tolik dinini benimsemesi ve buna bakaldran Gyula'y yenmesiyle son bulmutur. Aka belli olduu gibi, bu Gyula "kendi inancndan gururlanan ve Hrisdyan olma ya yanamayan bir Hazar"dr. 3 Bu olay geri ifte ynedm sistemine son vermi tir ama, Hazar Yahudilerinin Macar toplumu zerinde ki etkilerine son vermi deildir. Bu etkilerin bir rne i, Magna Carta'nn Macaristan'daki rnei saylabilecek olan "Altn B o a " d a ortaya kmaktadr. Bu yasa, 1222 ylnda Kral II. Endre (Andrew) tarafndan karlm olup, Yahudilerin para basma, vergi toplama gibi ileri
167

yrtmesini ve kraliyet tuz tekelinin denetimini ellerinde tutmasm yasaklamr. Bundan anlaldna gre, bu yasadan nce birok Yahudi bu nemli grevleri elin de bulundurmaktayd; hatta daha st dzeylere de kabilmekteydi. Kral Endre'nin hazine gelirleri sorum lusu K o n t Teka da, Hazar kkenli bir Yahudiydi. Zen gin bir toprak sahibi, ayn zamanda dhi bir maliyeci ve diplomam. mzas o an birok bar antlamasnda ve mali andamalarda grlmektedir. Bu antlamalara bir rnek, Avusturya Kral II. Leopold'un Macar Kral'na 2000 Mark deme ykmlln belgeleyen antlama dr. Bu durum insana ister istemez, spanya'da Cordoba Halifesi'nin saraynda buna benzer bir grevde bulunan baka bir Yahudiyi, Hasdai bn aprut'u anmsatmak tadr. Bat Avrupa'daki Filistin dalmn D o u Avrupa'daki Hazar dalmyla karlatrmak, belki de arala rndaki ayrmlar gzmzde kltmeye yarayabilir. Burada belirtilmesi gereken bir dier nokta da, Kral II. Endre'nin lke soylularnn zorlamasyla Alun B o a'y imzalamakla birlikte, Teka'y grevinde tutma y srdrddr. K o n t Teka daha on bir yl grevini mutluluk iinde srdrmtr. Ancak o zaman, Papa nn Krala yapt bask, Teka'ya artk istifa edip Avustur ya'ya gemenin akllca bir davran olduunu gstermi, oraya vardnda da sevgiyle karlanmtr. Sonradan, Kral II. Endre'nin olu Kral IV. Bela, Teka'nn yeniden yurduna dnmesi iin Papadan izin alm, Teka dnm ve Mool igali srasnda kayplara karmtr.*4

Hazar literatrnde her nedense ihmal edilmi olan Teka olayna dikkatimizi eken Bayan St. G. Saunders'a kranlarm sunarm. 168

3
Bylelikle, Ortaa'da gerek say, gerek kltr d zeyi asndan stn gzken Macar Yahudilerinin Ha zar kkenleri, inandrc bir ekilde belgelenmi gibidir. Eskiden beri var olan Hazar-Macar yaknl nedeniy le Macaristan'n durumunun bir isdsna olduu da d nlebilir. Ama gerekte Hazarlarn Macaristan'a sokul mas, Avrasya steplerinden batya, D o u ve Orta Avru pa'ya toplu geiin yalnzca bir parasn oluturmakta dr. Macaristan'a insan yollayan tek ulus Hazarlar deil dir. Maadan D o n dolaylarndan, Karpatlar zerinden bugnk yerlerine kovalayan Peenekler de, pelerinden Kumanlar geldiinde Macar topraklarna yerlemek iin izin istemek zorunda kalmlar, Kumanlar da, Moollar gelince ayn zorunlulua dmlerdir. Macar Kral Bela "Yanlarnda kkleriyle birlikte" 40.000 kadar Kuman'a Macar topraklanna yerleme izni vermitir. 5 Batya doru akp duran bu hareket, bar dnemle rinde yalnzca bir dalgadan ibaret saylabilirse de, zaman zaman bir hlini almt. zellikle Moollar sahne de belirdiinde olay, peinden toprak kaymalarn gedren bir depreme dnmt. 'Yeryznn efendisi Cengiz H a n " adn alan Babu Timuin teki kentlere rnek ol sun diye kendisine kar koyan kentlerde yaayanlar tek kii brakmamacasna ldrm, sava esirlerini ilerleyen birliklerin nnde canl kalkan olarak kullanm, Volga Deltas'ndaki sulama ebekesini mahvetmi, Hazarlara bol pirin ve baka rnler veren verimli topraklar, k ra araziler (Rusa'da dikoyehpole) haline gedrmi, zerin de bir tek ifti yaamayan, iinden yalnzca parah asker lerin ve kaan insanlarn getii bo alanlar yaratmt. 6

169

1347-1348 tarihlerine rastlayan veba salgn da Kaf kaslarla D o n ve Volga arasndaki Hazar topraklarnn s szlamasnda rol oynam, eskiden step kltrnn do rua vard bu yerleri, evredeki blgelerden daha derin bir barbarla doru itmidr. Baron yle yazmaktadr:
7

"alkan Yahudi iftilerin ve zanaatkarlarn yok olma s ya da gmesiyle oluan byk boluk ancak son yl larda yeni yeni dolmaya balamtr." Mahvolan yalnzca Hazar lkesi deil, ayn zamanda Volga Bulgarlarnn lkesiyle Alan ve Kumanlarn Kaf kaslardaki sleridir. Gney Rus Prenslikleri ve Kiev de bu arada saylabilir. XIV. yy.'dan balayarak Alnordu'nun dalmas srasnda durum daha da ktye gitmidr. "Av rupa steplerindekilerin yaamlarn srdrmeleri iin g etmek, tek kar yol hline gelmitir."" Daha verimli top raklara gmek yzyllarca srm ve Hazar g de bu genel grnmn yalnzca bir paras olmutur. Daha nce de ifade etdimiz gibi, bu gten evvel, Uk rayna ve Gney Rusya'da birtakm Hazar kolonileri yerle rini alm, rnein Ruslar Hazarlarn bakentini ykmadan ok nce Kiev'de zengin bir Yahudi topluluu olumutur. Perislavel ve ernigov'da da buna benzer topluluklar ya amaktadr. Kievli Haham Moeh 1160 ylnda Fransa'da eidm grm, ernigovlu Haham Abraham 1181 yln da Talmud okuluna gitmidr. Igor'un destannda ada bir Rus ozan olan Koganin ad gemektedir. Bu ad, olsa olsa "kohen" (din adam) ile "kaan'in karm olabilir.9 Hazarlarn, Ruslarn Biela Veza dedii Sarkel kendnin tah ribinden sonra ernigov yaknlarnda ayn isimde bir kent kurduunu da bilmekteyiz.1" Ukrayna ve Polonya'da "Ha zar" ya da "Zhid" (Yahudi) szcnn trevi olan bir ok kent ad vardr: Zydowo, Kozarzewek, Kozara, K o 170

zarzow, Zhydowsky, Vola, Zydacze vb. Bunlar, balan gta belki kk kylerdi veya Hazar Yahudi toplulukla rnn batya giderken konaklad kamplard." Ayn tr ad lara Karpat ve Tatra dalar zerinde de rastlanmakta, hat t bunlarn benzerleri Avusturya'nn dou yrelerinde bile karmza kmaktadr. Krakovi ve Sandomierz'in eski Ya hudi mezarlklar da "Kaviory" diye anlmaktadr ve Hazar-Kabar kkenli olduu izlenimini uyandrmaktadr. Geri, Hazarlarn asl g bat isdkamendedir, ama baz topluluklar geride kalm, zellikle Krm ve Kafkas lar yresinde, modern alara kadar yaayan Yahudi top luluklarn oluturmulardr. Eski Hazar kuvvet merkez lerinden Tamatarkha (Taman), bilindii gibi Kerch Boa z zerinden Krm'n karsna rastlamaktadr. Bu yrede bir Yahudi Prensin, XV. yy.'da, Ceneviz Cumhuriyed'nin egemenlii altnda hkm srdn okumaktayz. Daha sonra bu prens Cenevizlilerin hakimiyetinden rkm ve bu kez Krm Tatarlarnn egemenliine girmitir. En son prensleri Prenz Zakharia, Moskova Prensiyle iliki kur mu, Moskova'ya arlm, Rusya'ya gelip vaftiz olma y kabul etmesi karlnda kendisine Rus soylularna ta nnan haklarn tannaca bildirilmi, ama prens, bu neri yi reddetmitir. Poliak'a gre, bu prens, neriyi reddetmi olsa da benzer durumdaki baka prenslerin ayn neriyi kabul etmi olmas ve XVI. yy.'da Rus soylular arasndaki Yahudilik akmn (Zhidovstbuyushtchik) yaratan etken lerden birinin bu olabileceini akla getirir. Ayrca Kazak lar ve kyller arasnda Sebt' gelenei uygulayanlarn bir
' Sebt (abbat): Tanrnn Musa'ya bildirdii on buyruktan birine gre Yahudilerin dinlenmek zorunda olduklar haftann yedinci gn... Yahudiler her yedi ylda bir nadas iin tarla almalarn durdurarak a b b a t yl yaparlar. Ayrca elli ylda bir yinelenen bir baka a b b a t yl da vardr ki buna Jbile yl denir. (Ed. n.) 171

mezhebi bulunmas da bu olaylarn sonucu olabilir.

12

Hazar kalmalarnn bir kolunu, Kafkaslarn kuzey dou yamalarnda yaayan D a Yahudilerinin tekil et mi olmas muhtemeldir. Bunlar, tekiler giderken asl yurtlarn terk etmeyip geride kalanlar olmaldr. Saylar nn sekiz bin kadar olduu ve Kpak ve Ouzlar gibi eski kabilelerin yaknnda yaadklar bilinir. Kullandklar dil, baka bir Kafkas kabilesinden aldklar Tat dilidir. Kendi lerine bu dilde Dagh Chufuty (Da ft) demektedirler. Haklarnda daha baka bir ey bilinmemektedir.* Krm'da daha baka Hazar topluluklar da yaam ve kukusuz ayn durum, bir zamanlar kendi imparator luklarnn snrlar iinde kalan baka yrelerde de sr mtr. Yine de bunlar, Polonya ve Litvanya'ya doru gibi akan gerek byk Hazar gnn ve bu g n tarihilerin nne att sorunlarn yannda solda s fr kalmaktadr.

4
Hazarlarn yeni yurdar saydklar ve bir dereceye ka dar gvenliini salayabildikleri D o u ve Orta Avrupa blgesi, siyasal nemini birinci bin yln sonlarna doru kazanmaya balamtr. 962 yl dolaylarnda birok Slav kabilesi, ilerinden en glleri olan Polanlarn evresinde bir birlik kurmu ve bylece bugnk Polonya'nn ekirdeini oluturmutur.
' Bu veriler Encyclopedia Britannica'run son Sovyet kaynaklaryla des teklenen 1973 basksnda bulunmaktadr. Ayrca G e o r g e Sava'nn Unutulmu nsanlar Vadisi (Londra, 1946) adl kitab da D a Yahudi lerinin lkesini ziyaretini anlatan bir melodramdr, a m a ne yazk ki iinde yeterli bilgi yoktur. 172

Polonya'nn gelimeye balamasnn, Hazar mparatorlu u'nun yklmas sralarna rastlad ortadadr (Sarkel 965 ylnda yklmt). Polonya Krall'nn kuruluuna ilikin destanlarda Yahudilerin ok nemli roller sdendii an latlmaktadr. Bu destanlara gre, birleen kabileler ken dilerini ynetecek bir kral semek ister ve Abraham Prokovnik adb bir Yahudiyi bu greve getirirler.
13

Bu Yahu

di, Slav orman halknn yararlanmay dnd zengin ve tecrbeli bir Hazar tccar olabilecei gibi, yalnzca uy durma bir efsane kahraman da olabilir. Ne olursa olsun, destan bize bu tr Yahudilerin sayg grdn anlatma ya yetmektedir. Hikye srer ve bize Abrahamin byk bir alakgnlllk iinde tahtn Piast adb bir kylye b rakarak ekildiini anlatr. Piast, Polonya'y 962-1370 yl lar arasnda yneten Piast slalesinin kurucusudur. Abraham Prokovnik gerekten yaam olsa da ol masa da, lke ekonomisine ve ynetimine katklar ne deniyle Hazar Yahudisi gmenlerin buralarda ho kar land ortadadr. Piast slalesinin ynetimi altnda ki Polonyallar ve bu lkenin Baltk komular olan Litvanyablar* ksa zamanda snrlarn geniletmi, yeni topIki lke bir dizi antlamayla yaknlam ve 1386 ylnda Polonya Krall ad alanda birlemitir. Aklk salamak amacyla her iki lkenin Yahudilerinden sz ederken Polonya Yahudileri deyimini kullanacam ve X V I I I . yy. sonunda Polonya'nn Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda blldn, halknn da bu lkenin halk durumuna geldiini dikkate almayacam. Gerekte arlk Rusyas snrlar iinde karlan ve Yahudilerin yaayacaklar yerleri saptayan "Yerleme Yasas"nn 1792 ylnda yrrle girmesi, Polonya'dan ve Ukrayna'dan alnan topraklarn Rusya'ya kalmas sralarna rastlar. Bu yasaya gre Pale diye anlan eski Polonya topraklar, Yahudilerin yaayacaklar yerdir. Ancak baz s e m e Yahudiler Pale'nin dnda yaama ayrcaln kazanmlardr. Bunlarn says 200 000'i gemez ken, Pale'de be milyona yakn Yahudi yaamaktadr. 173

raldarnn koloniletirilmesi iin gmen alma gereksini mi duymaya balamlar, kentlemi bir uygarlk yarat mak iin bunu zorunlu saymlardr. nce Alman kyl lerinin gn tevik etmiler, burjuvalar ve zanaatla r ekmeye almlar, daha sonra Alunordu egemenlii aldndaki topraklarn halkna kaplarn aarak, Ermenile ri, gney Slavlarn ve Hazarlar ieriye almlardr.* Bu gmenlerin tamamnn kendi iradeleriyle hare ket ettii sylenemez. Aralarnda ok sayda sava esi ri de vardr. Bunlara rnek, Litvanya ve Polonya top rak sahiplerinin arazilerini ilemek zere altrlan K rm Tatarlardr. zellikle yeni fethedilen topraklarda ele geen araziler, bu Tatarlara iletdrilmidr. nk XV. yy.'da Bizans' fetheden Osmanl Trkleri kuzeye doru ilerlemeye balamlar ve toprak sahiplerini, snr yre sindeki halk ierilere ekmeye zorlamlardr.
14

Bu ekilde zorla g ettirilen topluluklar arasnda Karaitlerin oran hayli yksektir. Bilindii gibi Karaitler, haham literatrn renmeyi reddeden bir temel felsefe mezhebidir. Karaitler arasnda yakn alara ka dar yaayan bir gelenee gre, atalarn Polonya'ya ge tiren, Vytautas (Vitold) adl bir Litvanya prensidir. K rm'daki Sulkhat'dan buraya sava esiri olarak getirilmi lerdir. 15 Bu efsaneyi onaylayan tarih bir gerek de, Vtold'un 1383 ylnda Troki Yahudilerinin haklarn belir leyen bir yasa karmasdr. Ayrca Fransz gezgini Lanoi, "birok Yahudinin Almanlarn ve yerlilerin kullan d ok daha farkl bir dil kullandn" sylemektedir. 1 6

' Polonya ve Macaristan da 1241-1242 ylnda Moollar tarafndan isla edilmi, a m a igal edilmemitir. gal edilmemi olmalar bu lke lerin ilerideki tarihini biimlendiren en byk etkendir. 174

Bu dil, Trkenin bir diyalektidir. Altnordu anda Ha zar topraklarnda kullanlan lingua cumanica'ya en ya kn diyalekt budur. Zajaczkovvski'ye gre 1 7 Troki, Vilna, Ponyeviez, Lutzk ve Halitch'de yaayan Karaitler konu urken ve dua ederken hl bu dili kullanmaktadr. K a raitlerin ayrca 1710 byk salgnndan nce Polonya ve Litvanya'da otuz iki ya da otuz yedi topluluklar bulun duunu savunmaktadr. Eski diyalektlerine "Kedar dili" demektedirler; X I I . yy.'da Haham Petachia'nn Karadeniz'in kuzeyinde ka lan Karait topraklarn Kedar lkesi olarak adlandrd gibi. Ayrca, bu gezginin onlara ilikin olarak anlatt Sebt gn hep karanlkta oturmalar ve haham literat rn bilmeyileri, mezheplerinin uygulamasna uymakta dr. nl ada Trkolog Zajaczkowski kantlara daya narak, Karaideri, dilleri asndan eski Hazarlarn torun lar olarak nitelendirmektedir. 18 Hazar Yahudilerinin pek ou eski dillerini brakp (Yiddish) lingua Jranca"y be nimserken, bu mezhebin niin be yz yl akn bir sre kendi dilini koruduuna ise, daha ileride deinilecektir.

5
Polonya Krall daha banda, Piast slalesinin y netimi altnda, Katolik mezhebiyle birkte batya d nk tutumu benimsemi bulunmaktadr. Ama batsn da kalan komularna oranla yine de gerek kltrel ge rek ekonomik bakmdan geri kalm bir lke olarak ya amtr. G m e n ekme politikasnn, yani batdan Al manlar, doudan Ermenileri ve Hazar Yahudilerini l' Ortak dil, anlama dili. 175

kelerine alarak gelimeyi hzlandrma areleri aramalar nn ve onlara yasalarla zel haklar tanmalarnn nedeni bu olsa gerektir. 1264 ylnda Boleslav tarafndan karlan ve 1334'te Byk Casimir tarafndan onaylanan yasa, Yahudilere kendi sinagoglarna sahip olma, okul ve mahkemeleri ni kurma, gayrimenkullerin mlkiyetine sahip olma, iste dikleri meslee ya da ticarete atlma haklarn tanmakta dr. Kral Stephen Bathory dneminde (1575-86) Yahudi ler, ylda iki kez toplanan bir meclis kurma hakkn da ka zanma. Bu parlamento, kendi dindalarnn deyecekle ri vergiyi saptama yetkisine sahipti. Kendi yurdarnn ykl mas Hazar Yahudilerinin tarihinde yeni bir sayfa amt. Onlarn bu mudu durumu, X I I I . yy.'da Papann -her halde Papa IV. Clement'in- ad belli olmayan bir Polon ya prensine yazd mektupla belgelenmektedir. Bu mek tupta Papa, Roma yetkililerinin Polonya kentlerinde ok sayda sinagogun bulunduunu bildiklerini, hatt bu kentlerin birinde be sinagogun bulunduunun farkn da olduklarn belirtmektedir. Bundan rahatsz olmas nn sebebi, sinagoglarn kiliselerden daha yksek olu lar, daha byk ve daha ssl olular, renkli levhalarla kaplanm damlarnn, yaknlarndaki Katolik kiliselerini fakir gstermeleridir. (nsan burada, Masudi'nin til'deki cami minaresinin sinagogdan yksek oluuna nasl se vindiini ammsyor.) Papann bu mektuptaki yaknma larm kandayan tarihsel gerek, 1267 ylnda Kardinal Guido'nun "Yahudilerin bir kentte birden fazla sinago gu olamaz..." biiminde yaynlad karardr. Moollarn Hazarya'y igal ettii sralara rastlayan bu belgelerden anlayabildiimiz kadaryla, bir kentte bir den fazla sinagoga sahip olmalar, Polonya'da yaayan
176

Hazar Yahudilerinin saysnn daha o zamandan epey ce yksek olduunu gstermektedir. Ayrca tapnaklan bu kadar byk ve ssl olduuna gre, refah dzeyleri de olduka iyiydi. Bu nokta bizleri, Polonya'ya ynelen Hazar gnn kalabalkln ve bileimini dnmeye iter. Say sz konusu olduunda, bize k tutacak hi bir bilgi yoktur. Araplarn, Mslman-Hazar savalarn da 300.000 kiiyi akn Hazar ordularndan sz ettiini biliyoruz (Bkz. 1. Blm, 1. Ksm/7). Bu saynn olduk a abartl olduunu kabul etsek bile, Hazar nfusunun hi deilse yarm milyon kii kadar olmas gerekdi orta dadr. bn Fadlan Volga Bulgarlarnn 50.000 kadar a tln olduunu sylemektedir. Bu yalnzca orada 300.000400.000 kiilik bir nfus yayor demekdr ki, bunun Ha zarlara aa yukar denk saylmas gerekir. Ayrca XVII. yy.'da Polonya ve Litvanya'da yaayan Yahudilerin say s da gnmz tarihileri tarafndan 500.000 (tm n fusun yzde bei) olarak tahmin edilmektedir. 19 Bilinen veriler nda, yani Sarkel'in yklmasyla bir Hazar g nn Ukrayna ve Polonya-Litvanya zerine ynelme si, bin ylna doru Piast slalesinin i bana gemesi, Mool istilas srasnda bu gn hzlanmas ve XV. ve XVI. yy.'larda sona ermesi, o srada steplerin aa yuka r tmyle boalm olmas ve Hazarlarn dnya yzn den silinmesi gibi bilgilerin nda, bu saylarn tutar l olduu bir gerekdr.* Genel anlamda bu halk, be alt yzyllk bir sre iinde yer deitirmie benzemektedir. Bizans'tan ve Arap topraklarndan Hazarya'ya gelen YaDinyeper zerindeki en son Hazar kyleri, K a z a k isyan srasn da X V I I . yy.'da Chmelmicky tarafndan yklm, canlarn kurtaranlar Polonya-Litvanya'da yaayan Yahudiler arasna katlarak, orann Ya hudi nfusunu yine byk lde arttrmlardr. 177

hudileri hesaba katar ve Hazar nfusunun kendi arasn da da biraz arttn kabul edersek, imparatorluun ihti amnn doruuna ulat yllardaki Hazar nfusunun, XVII. yy.'da Polonya'da yaayan Yahudi nfusu dze yinde olmas -bilgisizliimizi karlamak zere arada bir ka yz bin kiilik bir fark pay tanmakla birlikte- gerek tiini dnyorum. Bu saylarda bir lde gariplik ve alay gizlidir. Encyclopaedia Judaica'da "statistikler" bal alndaki yazya baktmz zaman, XVI. yy.'da dnya Yahudi nfusunun bir milyon dolaylannda olduunu gryoruz. Poliakin, Kutschera'nn 2 0 ve dier baz yazarlarn iaret ettii gibi, bu durumda Ortaa'da Yahudi dinine inananlarn b yk ounluunun Hazarlar olduu anlalmaktadr. Ha zarlarn olduka byk bir blm Polonya, Litvanya, Macaristan ve Balkanlara yerlemi, bir D o u Avrupa Yahudi toplumu oluturmu ve yine dnya Yahudileri nin ounluu tekil etmeyi srdrmlerdir. Bu toplu mun ilk ekirdei, teki yrelerden gen baka Yahudi ler tarafndan gelitirilmi bile olsa (ileride aklanacak tr), Hazar-Trk kkeni kuramm destekleyen belgelerin okluu, bu kurama hi deilse incelenmeye deer bir nitelik kazandrmaktadr. Polonya ve D o u Avrupa'da yaayan Yahudi top luluklarnn genilemesindeki barol Hazar unsuruna yklenip, batdan gelen gmenlere tanmaysn dier nedenleri gelecek blmlerde incelenecektir. Yine de, Polonyal tarihi Adam Vetulani'nin szlerine burada yer vermekte yarar olduu kansndaym: Aratrmaclar, bu ilk yerleim yerlerinin Hayar toprakla

rndan ve Rusya'dan gelenler tarafndan kurulmu olduunda g178

r birlii iindedir. Gney ve Bat Avrupa'dan gelipyerleen Ya hudiler, buraya ok daha sonra gelmilerdir. Buradaki Yahudi nfusunun bir blm (ilk yamanlarda tm) doudan, Hayar topraklarndan, daha sonra da Kiev Rusyasndangelmitir.2'

6
Say konusunu burada brakabiliriz. te yandan, aca ba bu Hazar gmen topluluunun sosyal yaps ve kar m oranlar stne neler biliyoruz? lk bakta dikkat eken nokta, Macaristan ve Polon ya'da ilk zamanlarda sekin Yahudilere verilen grev ve mevkilerin birbirine ok benzemesidir. Gerek Macar, gerekse Polonya kaynaklar Yahudilerin darphanelerde grev aldn, hazine ynedcisi, tuz tekeli denetisi, ver gi toplama grevlisi ve faizci, yani bankac olduklarn belirtmektedir. Bu uygunluk bize bu iki gmen toplulu un ayn kkenden gelmi olabileceini dndrtmek le, ayrca Macar Yahudilerinin kkn Macar-Hazar ya knlna kadar izleyebildiimize gre, vardmz bu yar gnn doru olduu izlenimini vermektedir. Eski kaynaklar, her iki lkenin tomurcuklanan eko nomik yaam zerinde gmen Yahudilerin oynad rol yanstmaktadr. Bu roln nemli bir rol olmas biz leri pek artmaz, nk d ticaretin ve transit mallara gmrk resmi uygulamann Hazarlarn en nemli gelir kalemlerini oluturduunu zaten bilmekteyiz. Gmen lerin bu konularda lke halkndan daha tecrbeli olduu dnlrse sarayn ve soylularn mali ilerini yklenme lerini normal karlamak gerekir. X I I . ve X I I I . yy.iarda baslan Polonya paralarnda Lehe yazlardan baka, b ran harfleriyle baslm yazlar da grlmektedir (Bkz. 1.
179

Blm, II. Ksm/1). Bu paralar, yukardaki varsaymla rn garip birer kant niteliindedir. Yazlarn neye yara d ise bir bilmecedir. Bazlar bir krabn adn verir (Leszek, Mieszko gibi), bazlar ise "Prens Abraham ben J o seph'n evinden" gibi yazlardr. Bu byk olaslkla pa ray bastran ahs ya da bankac olabilir. Birtakm pa ralarda " a n s " ya da " M u k a d d e s " gibi szckler okun maktadr. Ayrca gnmz Macar kaynaklarnn da, Ya hudilerden alnan gmlerden para basldn belirt mesi ilgindr.
22

Ama Bat Avrupa'da grlen durumun tersine, bu lkelerde yaayan Yahudilerin tek ura maliye ve dca ret deildir. Macaristan'da K o n t Teka'nn durumu gibi, Polonya'da da birok zengin Yahudi gmen toprak sa hibi olmutur, rnein 1203'den nce Breslav yaknla rnda Yahudi toprak sahiplerinin oluturduu birlikler den kurulmu kasabalar belirmitir. dilindeki ky adlarndan da bellidir. Bu kylerin ve kasabalarn nasl olutuu konusun da bize k tutan Karait kaynaklar vardr. Bu kaynak lardan birinde Prens Vitold'un bir grup Karait sava esi rini " K r a s n a " y a yerletirmesi, onlara evler yapm, birbir buuk millik topraklar verii anlalmaktadr. (Krasna'nn Polonya'daki Krasnoia adl Yahudi kasabas ol duu sanlmaktadr.) 24 Yahudi toplumu iin iftilik yine de salam bir ge lecek saylamamr. Bunun nedenleri eitlidir. X I V yy.'da feodalitenin glenmesi, Polonya iftilerini serf durumuna getirmi, kylerinden kmalanm yasaklam, onlar hareket zgrlnden yoksun brakmUr. Daha sonra, kilise hiyerarisiyle derebeylerinin ortak bask180
21

Ayrca bu yreler

de birok Hazar kylsnn yerlemi olduu, Hazar

s sonucu, 1496 ylnda Polonya parlamentosu Yahudi lerin tarm arazisine sahip olmasn yasaklayan bir yasa karmtr. Yine de, Yahudileri topraktan uzakladrma akmnn bundan ok nce balad sanlmaktadr. Yu karda saylan nedenlerin, yani din ayrmnn, kyllerin serflemesinin dnda, gerekte bir tarm toplumu olan Hazarlarn yava yava bir kent toplumu hline dn mesi, gler tarihinin en belirgin zelliklerinden biridir. Deiik iklim koullar ve iftilik yntemleriyle kar lama gibi glkler bir yana, yeni geldikleri lkede kent yaamnn sunduu daha kolay yaam ardar, bir iki ku ak iinde yaay biimlerini deitirmelerine yol amur. Abruzzi kyllerinin yeni dnyada lokantac ve gar son olarak almas gibi, Polonya iftilerinin torunlar nn da mhendislik ya da psikanalizm gibi uralar se meleri olaandr.' Bununla birlikte, Hazar Yahudilerinin Polonya Ya hudileri hline gelmesi, gemile aralarndaki balarn sarsntl bir biimde koparlmasn ya da bu kiilerin kimliklerini yitirmesini gerektirmemitir. Bu yava yava beliren organik bir deiim olmu, Poliakin ok inan drc biimde ortaya koyduu gibi, Hazar toplumuna yeni lkede birok geleneini uygulama olana tanmur. Bunun nedeni, Yahudilerin daldklar dier lkele rin hibirinde grlmeyen bir sosyal yap, daha doru su bir yaam biimi elde edebilmeleridir. Yahudi kasaba s, yani brancede ayarah olarak adlandrlan, Yiddish di linde shtetl, Lehede rniastecko olarak tanmlanan toplum,

' Gmenlerin b o topraklar zerine yerleip ifilik yolunu seme leri, ancak gelimi ya da az gelimi yrelerden gelenler iin geer li olan bir yoldur. 181

yalnzca Polonya'ya zgdr. Bu szckderin her biri kltmeli adlarsa da, bu, hibir zaman sz konusu toplu mun kk olduu anlamna gelmemektedir. Kasabala rn bazlar epeyce byktr. Adlarn kltme oluu, az da olsa zerklie sahip oluundan, kk birimler gibi gzkmelerindendir. tetl (shtetl) hibir zaman getto ile kartrlmamal dr. Getto, Hrisdyan kentlerinde Yahudilerin yaamaya zorland bir sokaklar topluluunu ya da mahalleyi ta nmlamaktadr. Ancak XVI. yy.'n ikinci yarsndan iti baren, Hristiyan ve baz Mslman kentlerinde Yahu dilerin evrensel yaam alan olarak evrilmitir. Gettonun evresi duvarlarla evrilidir, geceleri kilidenen kapla r vardr. Bu durum, ieride yaayanlarda boulma duy gusu yaratmakta ve ie dnkle yol amakta ise de, gergin zamanlarda gven vermek gibi bir dereceye ka dar yararlar da salamaktadr. Gettonun genileme ola na olmad iin evler genellikle dar ve yksek yapda dr, ierideki nfusun srekli olarak artmas ve skmas hi ho olmayan salk koullarna yol aar. Bu koullar da yaayan insanlarn kendilerine sayg duymay srdre bilmesi iin ruhsal ynden gl olmalar gerekir. Bunda hepsinin baarl olamad ortadadr. tetl ise ok daha deiik bir yerdir. Yalnzca Litvanya-Polonya'da bulunan, dnyann baka blgelerin de rastlanmayan bir yerleme biimi olduu daha nce de belirtilmiti. tetl, Yahudilerin yaad ya da halkn ounun Yahudi olduu bir kasabadr. Kkeni herhal de X I I I . yy.'a dayanmakta ve belki de, Hazarlarn pazar kentleriyle Polonya'daki Yahudi kasabalar arasndaki bi linmeyen balanty temsil etmektedir. Bu yar-krsal, yar-kentsel yerleim yerlerinin ekono182

mik ve sosyal ilevi her iki lkede de birbirine benze mektedir. Hazarya'da, daha sonra Polonya'da da oldu u gibi, bu yreler dcaret merkezi, pazar-kend grevi ni yklenmi olup, byk kentlerle krsal yreler arasn da bir kpr vazifesi grmektedir. Srekli fuarlarnda, koyun, sr rnleri, kentlerde retilen mamuller, krsal yrelerin aile endstrisi rnleri alnp satlr ya da dei tirilir. Buralar, ayn zamanda, sanatkrlarn da eserlerini piyasaya srd yerler olup, anak mlekten demir cilie, gmle, terzilie, kasapla, deirmencilie, frncla, amdanclk ve mumculua kadar her tr ite alanlarn sat merkezidir. Okuma yazma bilmeyenler iin mektup yazclar, inanllar iin sinagoglar, yolcu lar iin hanlar, ocuklar iin okullar (heder: brance oda anlamna) bulunmaktadr. Gelip geen hikye anlatclar (Velvel Zbarzher gibi bazlarnn ismi kalc olmutur) 211 buralarda konaklar ve dinleyici bulur, Polonya iinde bir tetl'den tekine geerek yolculuk yaparlar. Daha nce ayn eyi Hazarya'da da yaptklar dnlebilir. Anlat tklar hikyelere inanlrsa, bu da bir gerektir. Baz ticaretler Polonya'da yalnzca Yahudilerin teke line gemitir. Bunlardan biri odun ve kereste ticareti dir. Bu durum bize, kerestenin Hazarya'nn bir numaral ihra rn olduunu anmsatr. Yahudilere zg ikinci ura nakliyeciliktir. Poliak bize, "tediarn sk rlm bir a biimindeki dalm, mallarn btn lke iinde Yahudilerin salam yapl ad arabalaryla tanabilmesi olanan yaratmtr" demektedir. 26 Bu tr ulam, lke nin dousunda ylesine yerlemitir ki, brance araba c anlamna gelen ba'alagalah szc Rusa'ya balagula biiminde girmi bulunmaktadr. Bu ticaret ancak X I X . yy.'n ikinci yarsnda, demiryollarnn hizmete giriin183

den sonra baltalanm ve gerilemeye balamtr. Araba yapm ve tama ileri gibi uralarn Bat Ya hudilerinin yaad gettolarda doup gelitiini dn mek gtr. Bu uralarn Hazar kkenli olmas gere kir. Gettoda yaayanlar bir yerden bir yere gitmeyen ki ilerdir. Oysa Hazarlar, teki yar-gebe kavimler gibi, adrlarn, yiyecek ve eyalarn tamak iin at ya da kz arabas kullanmaya alkn kimselerdir. Sirk ad r boyundaki byk kraliyet adrlarn da bu yolla ta mak zorundadrlar. Yeni lkelerinin g alan yollarn da ulam iin gerekli teknik bilgi, olsa olsa onlarda bu lunabilir. teki Yahudi uralar arasnda hanclk, un deir mencilii, krk ticareti de saylabilir ki, bu uralarn hi birine bat gettolarnda rastlanmamaktadr. K a b a izgileriyle bir Polonya /te/Anda yaamn genel grnm budur. Bu niteliklerin bazs herhangi bir l kedeki eski pazar kentlerinde grlen niteliklerdir. Dier baz nitelikler ise, Hazar kenderi stne pek de fazla ol mayan bilgilerimize tpatp uymaktadr. Bu yzden Ha zar kentlerinin, Polonya //W/larnn prototipi olduunu dnmek yanl olmayacaktr. Burada deinilmesi gerekli kendine zg bir nitelik de, pagoda tipi sinagoglardr. ted'larda bulunan XV. ve X V I . yy.'lardan kalma bu ahap sinagoglar, gerek lke nin mimari stilinden, gerek Bat Yahudilerinin getirdii, daha sonraki yllarda uygulanan getto tr sinagoglardan ok daha deiik yaplardr. tetl sinagogunun duvarla r arabesk desenlerle, Acem etkisiyle, Macar-Hazar mi marisine (1/13) giren hayvan figrleriyle kapl olup, Er meni gmenlerin Polonya'ya getirdii ssl sluba uy maktadr.
184
27

Polonya Yahudilerinin geleneksel giysileri de kesin likle dou etkisindedir. Her ne kadar dpik uzun ipek kaf tan, Polonya soylularnn bir taklidi gibi gzkse de, ger ekte bu giysi de, Altnordu Devle'nde yaayan Mool lardan kopya edilmitir. Modann siyas snrlar aarak yol ald bir gerektir. Ama uzun kaftanlarn gebeler den ok nce de giyildiini biliyoruz. Yarmolka ad veri len ve gnmze kadar dindar Yahudilerin giymekte ol duu takke, Sovyeder Birlii snrlar iinde yaayan z bek ve Trk toplumlar tarafndan da giyilmektedir. Po lonya'nn Yahudi erkekleri bu takkenin zerine streimel olarak adlandrlan, evresi tilki krkyle kapl, k ve yu varlak bir apka giyerlerdi. Bu apkay Hazarlar Kazak lardan ya da Kazaklar Hazarlardan kopya etmi olabilir ler. Daha nce de belirtildii gibi, tilki ve samur krk leri Hazarya'nn en belli bal ticaret mallarndan biriy ken, sonradan bu ticaretin, Polonya'da Yahudilerin te kelinde olduu grlmtr. Kadnlar ise X I X . yy. orta larna kadar uzun beyaz trban takmaktaydlar. Bu ba lk da Kazak ve Trkmen kadnlarnn takt jauluk'un eidir. 28 (Gnmzde dindar Yahudi kadnlar trban ye rine kendi salarndan yaplm bir peruk takmaktadr, nk salar evlendikleri zaman tra edilmektedir.) Burada, aradaki iliki biraz kukulu bile olsa, Polonya Yahudilerinin gefilte (balk dolmas) tutkusuna da dein mek yerinde olur. Sonradan ulusal bir yemek olarak l kedeki Hristiyanlar tarafndan da benimsenen balk dol mas iin, "Balksz Sebt olmaz," diye bir atasz bile vardr. Acaba bu gelenek, baln esas yemek olduu Ha zar Denizi dolaylarndan m gelmektedir? tetl'de yaam, Yahudi edebiyat ve folklorunda b yk bir romantik zlemle dile getirilmektedir. Bu yaa185

ma ve geleneklere 2 '' ilikin ada bir aratrmada, halkn Sebt'i neeyle kutlay yle anlatlyor: nsanlar nende olurlarsa olsunlar, bir an nce evlerine ula mak ve Sebt'i aileleriyle birlikte karlamak iin acele ederler. Kyden kyege^ip arabasyla sat yapan da, teresi de, ayakka bcs da, seyahate km tccar da, cuma akam gne batma dan nce evine ulamak iin aba gsterir. Onlar abucak evlerine koarken tetl sokaklarnda, "Ya hudiler hamama!" diye baran tellallar dolar. Hamamlar si nagogun bir parasdr. Baran kii, kendi yetkisinden daha b yk bir yetkiyle seslenmektedir, nk Yahudileri hamama a rrken, gerekte, onlar tanrnn emirlerinden birine uymaya a ryordun tetl yaamnn en canl biimde yansd yer, Marc Chagall'n srrealist tablo ve basklardr. Buralarda n cil'den simgeler, kaftan giymi, balaryarmolkal haham larla yan yana grlmektedir. Garip kkenlerinin izlerini yanstan garip bir top lumdur tetl toplumu. lk kasabalarn sava esirleri tara fndan kurulmu olmas muhtemeldir. Karaitler ve Trokiler gibi. Polonya soylularnn bu topluluklar kendi bo arazilerinde yerletirmeye heveslendiklerini zaten bili yoruz. Ama yine de, bu kasabalarn pek ou, lle mekte olan yaban bozkrlarndan gelen gn rn dr. Poliak'n ifadesine gre, "Mool istilas srasnda Slav kasabalar batya doru kaymaya baladnda, Ha zar tetl'leri de onlarla birlikte gitmitir."
30

Yeni kasaba

larn ncleri byk bir olaslkla, sk sk Polonya top raklarndan geerek Macaristan'a gidip gelen zengin Ha zar tccarlardr. "Macaristan'a gelen Magyar ve Kabar g, Polonya topraklarna yerleen Hazarlarn saysn
186

da artrmtr. Polonya, iki lke arasnda transit yol h line gelmi 3 1 ve bu yzden gelip geen Yahudi tccarlar lkeyi iyi tanma frsat bulmu, kirac arayan toprak sa hipleriyle iliki kurarak kendilerine buralarda yeni yurt lar semilerdir." Abraham Prokovnik'i de anmsama mak elde deildir: "Toprak sahipleri, kendi topraklarna yerleecek ve arkalarndan bakalarn da getirecek zen gin ve saygn Yahudilerle anlama yaparlard. Genellik le kendi eski yurtlarndan gelenleri seerlerdi." 1 2 Demek, bu kimseler, ifti, kk sanatkr ve benzer topluluk lardan oluan, yani kendi kendini geindiren bir top lum olabilecek nitelikte kiilerdir. Bunun sonucu ola rak Hazar tetl'i niteliklerini koruyarak yerini deitir mi ve Polonya tett\ hline gelmitir. iftilik zaman la bir yana braklacak, ama o zamana kadar da, deien koullara uyum salanm olacaktr. G n m z Yahudiliinin ekirdeinin de, yine eski il keye gre olutuu ortadadr: "Yeni ufuklara doru iler leyin, ama bir arada ilerleyin."

187

NEREDEN?
1

Aratrmamz sonucunda ortaya iki gerek kmakta dr: Hazarlarn eski yurtlarndan bir ulus olarak silinmesi ve ayn sralarda, eski yurda yakn kuzey-bat blgelerde tarihin en byk Yahudi toplumlarnn gelimesi. Bu iki olayn birbiriyle ilikisi ortada olduu iin, tarihiler Po lonya Yahudiliinin gelimesine katkda bulunan unsu run Hazarya'dan gelen g olduu konusunda gr bir lii iindedir. Varlan bu sonu, daha nceki blmlerde anlatlan verilere dayanmaktadr. Ama tarihilerin emin olmadklar nokta, Hazar gnn bu Yahudi toplumla rnn olumasna ne oranda ve ne lde katkda bulun duudur. Bu gelimede Hazar oran yzde ka, batdan gen Yahudilerin oran yzde katr? G n m z Yahu diliinin genetiini oluturan oranlar nedir? Baka deyile, Polonya'ya ok sayda Hazar'n gt kesinlikle bilinmekte ve artk tartma konusu olma maktadr. Tartlan nokta, bu gmenlerin yeni toplu mun ounluunu mu, yoksa kk bir orann m olu turduudur. Bu soruya bir karlk bulabilmek iin, bat dan gelen "Gerek Yahudiler"in ne sayda ve nasl g etdi konusuna eilmek gerekmektedir. 1000 yl dolaylarnda Bat Avrupa Yahudilerinin en nemli topluluklar Fransa'da ve Ren yresinde yaa188

maktadr." Bu topluluklarn byk bir ksmnn R o m a dneminde teekkl etmi olmas muhtemeldir. nk Kuds'n yklmasndan Roma mparatorluu'nun k mesine kadar geen sre iinde Yahudiler, Roma'ya ba l deiik topraklarda yerlemi, sonradan italya ve Ku zey Afrika'dan gelen glerle desteklenmilerdir. Fran sa, Normandiya, Provence ve Akdeniz kylarna kadar olan alanda, IX. yy.'dan bu yana Yahudilerin yaamakta olduunu belirten veriler karmza kmaktadr. Bir grup Man Denizi'ni de gemi, N o r m a n kar masndan hemen sonra ingiltere'ye gelmitir. Bunlar Fatih William'n ard sanlmaktadr. 1 nk nl hkmdarn, bu kiilerin sermayesine ve giriim yetene ine gereksinimi vardr. Olayn tarihi Baron tarafndan yle anlatlmaktadr: Zamanla, gerek siyasal, gerek ekonomik di salamak iin almaya baladlar. atlmlara kre Yksek faille epeyce bir

sermaye biriktirdikten sonra, faizcilere u ya da bu biimde bas k yaplarak, paralar bakine adna ellerinden alnyordu. Yahu di ailelerin utun sre refah iinde, g^el evlerde yaayabilmesi, kamu sorunlarnda s\ sahibi olmas, biroklarnn gln ka rartyor ve bu durum Yahudilerin, borlularn byyen nefretini ve yalnzca hkmdarn koruyucu kanatlar altna snm olarak yaamann tehlikelerim grmelerine engel oluyordu... Gittike b yyen homurtular sonucu, 1189-90yllarnda son trajedi gerek leti. Bunun at yol, sonunda 1290ylnda Yahudilerin snr d edilmesi kararna vard. Ingili^ Yahudilerinin ksa saman daki ykselii ve bundan da ksa gamanda sonulanan d, Bat Yahudilerinin ikinci bin yln ilkyars boyunca srdrd

' Ayr bir kategoriye giren ve sz konusu g e katlmayan spanyol Yahudileri dikkate alnmamtr. 189

yaam dngsn belirgin biimde izmektedir.2 ingiltere tecrbesi olduka reticidir. nk bu olay, Avrupa ktasndaki eski Yahudi tarihine oran la ok daha iyi belgelenmitir. Buradan alabileceimiz en nemli bilgi, Yahudilerin sosyo-ekonomik etkisi nin, saylaryla oranlanamayacak lde byk olduu dur. 1290 ylnda dar atlmalanna kadajr, herhangi be lirli bir tarihte ingiltere'deki Yahudi says asla 2500' gememitir.* Oysa, Ortaa'n bu kk Yahudi top luluu, ingiltere'nin ekonomik oluumu zerinde ok nemli, hatt Polonya'daki kalabalk Yahudi topluluk larndan da nemli bir rol oynamtr. Yine de, Polon ya'daki Yahudilerle karlatrldnda, ingiltere Yahu dilerinin baz avantajlardan yoksun olduunu gryo ruz. Orada lkenin her yerine serpilmi, bir a olutu ran Yahudi kasabalar yoktur. Gsterisiz bir yaam s ren kk sanatlar, orta snf iiler, hanclar yoktur. Yani bu topluluun halk iinde bir kk yoktur. Dolay syla bu tipik olayda Angevin Ingilteresi, bize Bat Avrupa'daki gelimelerin bir zeti gibi grnmektedir. Fran sa ve Almanya Yahudileri de ayn aln yazsna mahkum dur. Onlarn toplumlar da daha ok st seviyedeki kii lerden kuruludur. Aada kk yoktur. Bu durum, her yerde ayn ackl sona yol amtr. Bu korkun hikye her zaman bir balayyla balam, boanma ve kanla son bulmutur. Balangta Yahudilere yz verilmi, zel ya salar karlp onlara ayrcalklar tannm, ikramlar su nulmutur. Tpk saray simyagerleri gibi, aranan kiiler olmulardr. Bunun nedeni, ekonominin arkn dnd recek srlan yalnzca onlann bilmesidir. Cecil Roth yle
' J o s e p h J a c o b s ' u n klasik aratrmasnda {Angevin ngilteresi'nin Yahudi leri) Yahudi ailelerin adlar ve teki ilgili belgeler bulunmaktadr. 190

yazmaktadr: "Karanlk alarda Bat Avrupa'nn ticare ti genellikle Yahudilerin elindeydi. Esir ticareti de buna dahildi. Hatt Karolenj Fransasnda Yahudi szcy le tccar szc e anlaml olarak kullanlrd.4 Ne var ki, yerli bir tccar snf olumaya balaynca, Yahudiler, yalnz en krl ilerden uzak tutulmakla kalmam, onla rn allm ticaretlerine bile engel olunmaya balanm tr. Bu durumda, onlara ak tek yol, faizle para vermek olmutur. "...Tedavl eden servet nce Yahudiler tara fndan yutulur, sonra belirli aralklarla hazineye kusturulurdu..." 5 Yani nl Shylock karakteri, Shakespeare'den ok nce yerlemi bir tipti. Balay gnlerinde Charlemagne, Badat Halifesi Ha run el Reid'e bir heyet gndermi, 797 ylnda bir dost luk antlamas yapmt. Elilik heyetinde zak adl bir Yahudi ile iki Hristiyan soylu bulunmaktayd. Bu tatl dnemin sonu 1306'da geldi. O tarihte, Gzel Philip, Yahudileri Fransa topraklarndan att. D a h a sonra ba zlarnn dnmesine izin verildiyse de, basklar ve eziyet srd. Yzyln sonunda Fransa'da hemen hemen hi Yahudi kalmamt.*

2
Alman Yahudilerinin tarihine baktmzda ilk gr dmz ey, bu lke Yahudilerine ait bilimsel bir tari hin yokluudur... Germanica judaica yalnzca 1238 ylna kadar olan sre iinde, tek tek topluluklara k tutan bir

Fransa'nn bugnk Yahudi toplumu, ngiltere'de olduu gibi, s panya engizisyonundan kaan Yahudiler tarafndan X V I . Ve X V I I . yy.'larda oluturulmutur. 191

kaynak niteliindedir. 6 Tuttuu k da olduka soluk bir ktr, ama hi deilse Hazar Yahudilerinin Polonya'ya olan g doruk noktasna yaklat sralarda, Bat Av rupa Yahudi toplumlarnn blgesel dalmn gstere bilmektedir. Almanya'da bu tr bir toplumun varlna iaret eden ilk kaynak, Kalonymous adl birinin 906 ylnda akraba ve yaknlaryla birlikte talya'daki Lucca'dan Mayence'e gtn anlatmaktadr. Ayn tarihte Spires'de ve Worms'da da Yahudilerin varolduunu okuyoruz. Treves, Metz, Strasbourg ve Kln gibi yerlerdeki Yahudiler daha sonra ortaya kyor. Bunlarn tm Alsas ve Ren yresinde ince uzun bir erit stnde yerlemie benzi yorlar. Yahudi gezgini Tuledal Benjamin (Bkz. 1. B lm, II. Ksm/8) X I I . yy.'n ortasnda bu blgeyi ziyaret etmi ve " B u kentlerde ok akll ve ok zengin bir hayli sraelit var," diye yazmtr. 7 Ama bir hayli dedii, ne ka dardr? Az sonra greceimiz gibi, pek az. D a h a nce (MS 960-1030) Mayence'de G e r s h o m ben Yahuda adl bir haham yaamaktayd. Bilgelii ken disine "Diaspora'nn " adn kazandrmt. Fransa ve Ren-Alman yresi Yahudilerinin din nderiydi. 1020 yl dolaylarnda Gershom, Worms'da bir hahamlar kon seyi toplad, baz kurallar onaylad, bu arada birden faz la kadnla evlenmeye yasal olarak son verdi (gerekte bu uygulama uzun yllardan beri fiilen ortadan kalkmt). Konseyde alnan kararlarn altnda, bunlarn acilen de itirilmesi gerektiinde Burgundy, Normandiya, Fransa lkeleri ile Mayence, Spires ve Worms kenderinden ge len delege hahamlardan oluan bir konsey kararnn ye tecei yazlyd. Baka haham belgelerinde de, bu tarih ler arasnda yalnzca bu kentin adlarna rasdamakta192

yz. Bundan karlabilecek tek sonu, Ren blgesinde ki teki Yahudi topluluklarnn X I . yy. balarnda dikka te alnmayacak kadar nemsiz olduudur. 8 Ayn yzyln sonunda, yani I. Hah Seferi'nin tari hi olan 1096'da Alman Yahudi toplumlar toplu halde imha edilmekten kl pay kurtuldular. E. Barker, Halla rn tutumunu, Encyclopaedia Britannica'du ender rasdanan bir duygusallkla anlatmaktadr: 9 Kan/ar ayak bileklerine ykselinceye kadar, nne geleni ke sip, gece olunca da, kilisede neesinden hkrarak diy kmeye hayrd... nk st ba tanrnn arap skacandan kpkr mz kesilmiti. Ren Yahudileri de ite bu arap skacana skm durumdayd. Bu pres onlar hemen hemen tmyle yok etti. Ayrca kendileri de baka bir salgna kaplm gidi yorlard. Din uruna lme tutkusu. Kendini feda etme, "martir" olma tutkusu, ibran tarihisi Solomon bar Simon'a gre, (bu yazar genellikle gvenilir bir kaynak ola rak bilinir)'" Mayence Yahudileri, ya dinlerini deitirip vaftiz edilmeyi kabul etmek ya da saldrganlar gruhu nun elinde can vermek gibi korkun bir ikilemle kar karya gelince, kolektif intihar yolunu seerek teki top lumlara rnek olmutur:" ibrahim 'in, olu Isak ' kurban etmeye nasl hayr olduunu anmsayan babalar, oullarn; kocalar, karlarn kestiler, insa nn kann donduran bu rknt verici kahramanlklar iin, b aklar Yahudi geleneine gre bileniyor, ldrmeler kurban ritellerine gre yaplyordu. Genellikle toplumun bilgeleri, bykle ri, btn katliamlar seyredip, sonra kendi yaamlarna kendi el leriyle son vermek zorunda kalyorlard... Toplumu saran bu he193

pes, din uruna ehit olmak ve cennette dllendirilmek gibi ka zanlar birlikte getiriyordu. En nemli ey, dmann eline d meden nce lebilmek, byleceyokyere ldrlmekten ya da Hristiyanlatnlmaktan kurtulmakt. Korku hikyelerini brakp daha soukkanl istatistik lere dndmzde, Almanya'da yaayan Yahudi nfu su hakknda kabaca da olsa bir gr edinebiliyoruz. b ran kaynaklar Worms'da 800 kurbandan sz ederken Mayence iin 900 ya da 1300 saylarn vermektedir. Ya hudilerin bazlarnn vaftiz edilmeyi lme tercih etmi olmas da hesaba katlmaldr. Oysa kaynaklar sa kalan larn saysn vermemektedir, t e yandan, martirlerin sa ysnn abartl olmadndan da emin olamayz. Ne olur sa olsun, Baron'un yapt hesaplamalara gre her iki toplumun nfusu yukarda ller iin verilen sayy ge meyecektir. 12 Yani Worms ve Mayence nfuslarnn yz l saylar amasnn zorluu ortadadr. Ama bildiimiz gibi bu iki kent (bir de Spires'in eklenmesiyle) Haham Gershom'un adn anmaya deer bulduu en byk Ya hudi toplumlarnn yaad kender olmaktadr. Bundan kan sonu ortadadr. Almanya'nn Ren y resinde, 1. Hal Seferi'nden nce bile, ok az sayda Ya hudi yaamaktadr. Tanrnn arap presi ilemeye ba ladktan sonra saylar daha da azalmtr. Ren'in dou sunda, Orta ve Kuzey Almanya'da ise henz hi Yahu di yoktur. Uzun sre de olmamtr. Yahudi tarihilerin "1096 Hal Seferi Alman Yahudilerini sprgeyle sprrcesine Polonya'ya att," biimindeki geleneksel inan c efsaneden baka bir ey deildir. Daha dorusu are sizlikle uydurulmu bir aklama biimidir. O sralarda Hazar tarihine ilikin ok az ey bilindii iin, hi yoktan
194

Dou Avrupa'da ei grlmemi Yahudi topluluklarnn belirmesini bu ekilde aklamlardr. Bununla birlikte, ada kaynaklarda Ren dolaylarndan Orta Almanya'ya giden iri ya da ufak hibir Yahudi gnden sz edilme mektedir... Nerede kald ki, ok daha uzaklarda olan Po lonya'ya bir g olsun. Eski gelenein temsilcilerinden saylan Simon D u b n o v adl tarihi bize yle sylemektedir: " I . Hal Sefe ri Hristiyanlar Asya'ya doru yola karrken, Yahudileri de D o u Avrupa'ya srmtr."
11

Ama ayn yazar birka

satr sonra ila yle deme gereini duymaktadr: "Yahu di tarihi iin ok byk nem tayan bu gle ilgili hi bir bilgimiz yoktur."' Buna karlk, ilk ve daha sonraki hal seferleri srasnda eziyete urayan Yahudilerin ne ler yaptna ilikin pek ok bilgimiz bulunmaktadr. Ba zlar kentlini ldrm, bazlar kar koymaya alt iin lin edilmitir. Kurtulabilenler ise bunu tehlike sra snda baz kimselerin kendilerini korumasna, onlara s nacak bir yer vermesine borludur. rnein kuramsal olarak onlar korumakla ykml olan Burgrave Piskoposu'nun salam atosuna snanlar gibi. Genellikle bu nlem katliama engel olamamtr ama sa kalanlar, ha llar yollarna koyulduktan sonra yine yuvalarna, yama edilmi evlerine dnm, yeni bir balang yapmaya a lmlardr. Ayn uygulamaya tarihte sk sk rasdamaktayz. Treves'de, Metz'de ve daha birok yerde, ikinci ve daha sonraki hal seferlerinde artk bu i bir alkanlk hali ne gelmid: "Yeni bir hal seferi iin kargaa balad aula, Mayence, Worms, Spires, Strasbourg, Wrzburg ve teki kenderin Yahudileri hemen yakn yerlerdeki a tolara kamakta, kitaplarn ve deerli eyalarn dosda195
4

r olan kentlilere emanet etmekteydiler." 15 Bu konuda ki ana kaynaklardan biri Ephraim bar Jacob'un yazd Anlar Kitab'dr. Yazar, on yandayken Kln'den na sl muhacir kp ailesi ve yaknlaryla birlikte Wolkenburg atosu'na sndklarn anlatmaktadr. 16 Solomon bar Simon da, II. Hal Seferi srasnda Mayence Yahu dilerinin Spires'e katn, sonra yeniden eski kenderine dnp orada bir sinagog yaptklarn sylemektedir. 17 Bu hikyeler tarihte bir nakarat gibidir. Yani baka bir de yimle, Yahudilerin Almanya'nn dousuna doru g et tiklerine ilikin hibir belirti yoktur. Almanya'nn dou su, Miesses'in deyimiyle 18 , o sralarda Judenrein (Yahu dilerden arnm) durumdadr ve daha birka yzyl yle kalacaktr.

3
X I I I . yy. bir bakma toparlanma a olmutur. Ren yresinde Yahudilerin yaadn ilk kez ancak bu yzyl da duyabiliyoruz. Palatinete (MS 1225), Freiburg (1250), Ulm (1243), Heidelberg (1255) vb. gibi. Ama bu rahat lk da geici bir sre iindir. XIV. yy. Fransz ve Alman Yahudilerine daha yeni ve deiik felakeder getirmitir. lk felaket, Gzel Philip'in btn Yahudileri lkesin den dar atmasyla balar. Fransa o sra bir ekonomik krizle kar karyadr. Parann deeri dm, sosyal te dirginlikler balamtr. Philip de bunun aresini her za manki gibi Yahudileri soymakta bulur. Onlardan 1292 ylnda 100.000, 1295, 1299, 1302 ve 1305 yllarnda da 215.000 altn vergi olarak toplar. Daha sonra, hl aclar iinde kvranan ekonomisini daha kkl yollardan teda vi etmeye karar verir. 21 Haziran 1306 tarihinde bir emir
196
19

imzalayarak, krall iinde yaayan Yahudilerin hepsi nin belli bir gnde tutuklanmasn, mallarnn ellerin den alnmasn ve kendilerinin snr d edilmesini ister. Tutuklamalar 22 Temmuz'da yaplr, srgn de birka hafta sonra balar. Kovulanlar Fransa'nn krallk snr lar dndaki blgelerine geerler. Provence, Burgondiya, Akitanya ve birka baka beylik topraklarna snr lar. Ama Miesses'e gre, "Fransz Yahudilerinin bu te dirginlii srasnda Almanya'daki Yahudi nfusunun art tn gsteren hibir belirti yoktur."
20

Ayrca hibir ta

rihi Fransz Yahudilerinin yola koyulup Almanya top raklarndan geerek Polonya'ya vardn, ne o sra ne de daha sonraki tarihler iin sz konusu etmemitir. Philip'ten sonra tahta geenlerin dneminde Yahu dilerin bir blm geri arlm (1315 ve 1350), ama yaralar sarlamad gibi, toplumun yeniden Yahudile re bask yapmasna da engel olunamamtr. X I V . yy.'n sonlarnda Fransa da, tpk ingiltere gibi, hemen hemen Judenrein duruma gelmitir.

4
Ayn yzyln ikinci felaketi, 1348 ve 1350 yllarn da yaylan ve Kara lm diye bilinen veba salgndr. Bu salgn Avrupa nfusunun te birinin, baz blgelerde de te ikisinin lmne yol amtr. Asya'dan Trkis tan yoluyla gelen salgnn Avrupa'ya yaylmas ve orada ortaya kard zarar, insanolunun lgnlna en be lirgin rnektir. Canibey adl bir Tatar 1347 ylnda K rm'daki Kaffa (bugnk Peodosya) kentini kuatmtr. Kent o sra Cenevizlilere ait bir ticaret limandr. Hasta lk, Canibey'in askerleri arasnda ok yaygndr. O da ve197

bal cesetleri mancnkla kentin iine frlatm, kentlilerin de hastala tutulmasn salamtr. Ceneviz gemileri fa releri ve ldrc pireleri batya, Akdeniz limanlarna ta m, mikrop buralardan batya yaylmtr. Pasteurella pesus basilinin rklar arasnda bir aynm gtmesi beklenemezse de, bu olaydan da en zararl kan yine Yahudiler olmutur. Daha nceleri Hrisdyan ocuklarn dinleri gereince ldrmekle sulandklar yetmiyormu gibi, bu kez de kuyular zehirledikleri, has tal onlarn yayd sylentisi ortaya kmtr. Bu sy lentiler farelerden ok daha hzl yol ald iin, ksa za manda Yahudiler btn Avrupa'da grup grup yaklmaya balanm, bundan kurtulmak iin intiharlar bir kez daha kar yol saylmtr. Bat Avrupa nfusunun tekrar vebadan nceki dze ye kmas XVI. yy.' bulmutur. Yahudilere gelince, on lar hem farelerin hem insanlarn saldnsna ayn anda u radklar iin ilerinden kurtulanlar pek azdr. Kutschera bu konuda yle yazar: Halk, kaderin yalim darbesinin ansn onlardan kard, ve badan kurtulanlarn stne kllajrd. Salgn ortadan kalk mayayy tuttuu yaman Almanya'da hemen hi Yahudi kalma dn biye gnmy tarihileri sylemektedir. Almanya'da Ya hudilerin yaten pek iyi yaama olana bulamadna, geni top luluklar oluturmadna inanmak yorundayy. O halde bu in sanlar, bugn Polonya'da grdmy bu kadar youn bir nfu sun temellerini nasl atm olabilirler? Polonya Yahudileri bugn (MS. 1909) Almanya Yahudilerinin on kat kadardr. Bu du rumda Dou Yahudilerinin buraya batdan geldii, yellikle Al manya 'dan geldii inanann nasl olup da taraftar bulduunu an lamak gtr.
198
21

Bununla birlikte, I. Hal Seferi'yle veba salgn, tarih ilerin D o u Yahudiliinin olumasna neden olarak or taya koyduklar iki temel olay saylmaktadr. Veba olayn da da, tpk hali seferinde olduu gibi, toplu ge ilikin hibir belirti yoktur. Tersine, Yahudilerin bu olayda da kurtulabilmek iin birbirlerine sokulduklarn, yakndaki dost atolara snmaya altklarn biliyoruz. Veba s ralarnda bir tek g olayndan sz edilir, o da Mieses'in anlatt olaydr. Spires Yahudileri, on mil kadar uzakta bulunan Heidelberg'e gitmi, oraya snmlardr. Fransa ve Almanya'da Yahudi nfusunun vebadan nce yok olma durumuna geldiini gz nne alarak, Bat Avrupa'nn bundan sonra birka yzyl Judenrein olduunu, yalnzca Ispanya'daki Yahudiler dnda, kta da tek tk Yahudi kaldn kabul etmek zorundayz. n giltere, Fransa ve Hollanda'nn Yahudi nfusunu X V I . ve X V I I . yy.'larda oluturanlar bambaka bir soydan gel mektedir. Sephardimler (ispanyol Yahudileri) bin yldan beri yaadklar spanya'dan kamak zorunda kaldkla rndan buralara g etmilerdir. Onlarn tarihi, yani a da Avrupa Yahudilii tarihi, bu kitabn kapsam dn da kalmaktadr. Dolaysyla, batl Yahudilerin Ren'den kalkp, d man topraklar saylan Almanya'nn iinden geerek Po lonya'ya geldikleri tezini hi duraksamadan reddedebili riz. Ren dolaylarnda yaayan bir avu Yahudinin says, g etmekteki isteksizlikleri, tersine, olduklar yerde sak lanma alkanlklar, tarihlerde g belirtisi ifade eden sa trlarn olmayyla birleince, bu tezi tmyle rtmek tedir. Bu konuda baz ek kandar da 2. Blm VII. Ksm'da, dil konusu incelenirken aklanacaktr.

199

K A R I L I K L I AKIMLAR 1
Daha nceki blmlerde sunulan kandar gz nne alnnca, kaynaklara en yakn durumda olan Polonya ta rihilerinin niin "Yahudi nfusunun en byk blm n Hazarlar oluturmutur," tezinde birletiini anlamak kolaylayor. 1 nsann iinden Kutschera gibi durumu biraz abartp, " D o u Yahudilii yzde yz Hazar k kenlidir" diyecei geliyor. Bu kk arama konusunda Ha zarlarn tek rakibi bahtsz Fransz ve Alman Yahudileri olsayd, byle bir abartma doru bile saylabilirdi. Ama Ortaa'n sonlarnda Avusturya-Macaristan mparator luu topraklarndaki Yahudi topluluklarnn sosyal ko numlarnda inili kl hareketler olmutur. Balkanlarda da durum ayndr. Yalnzca Viyana ve Prag'daki Yahudi nfusu artmakla kalmam, Karint Alpleri'nde en azn dan be Yahudi kasabas ortaya km, Stirya Dalarn da da birok Yahudi kenti, Yahudi devletilii belirmi tir. XV. yy.'n sonlarnda Yahudiler bu yerlerin her iki sinden de srlp talya'ya, Polonya'ya ve Macaristan'a gemilerdir. Ama bu insanlar balangta nereden gel mitir? Herhalde batdan deil. Mieses bu lkeleri ince lerken yle der: Ortaada Bavarya 'dan Iran 'a, Kafkaslara, n Asya'ya ve
200

Biyans'a kadar olan alan iinde Yahudiyerleimleri bir yincir gibi grlmektedir. Oysa Bavarya'dan batya doru baktmz da, Almanya boyunca bir bolukla karlar^... Yahudilerin Alpler yresine nereden, nasl gtn bilmiyorum ama bun da byk lkenin Yahudilerinin katks olmaldr. Bu lke ler italya, Biyans ve iran'dr.2 Kurulmaya allan bu ilikide de, zincirin eksik olan halkas yine Hazarya'dr. Daha nce grdmz gibi, gerek Bizans'tan gerek Halifelik topraklarndan gen Yahudilerin ilk yneldii yer orasdr. Mieses geri, D o u Yahudiliini Ren kkenine dayandrma kuramyla tarihi ler dnyasnda sekin bir yer kazanmtr, ama o da, Ha zar tarihini pek az bilmektedir. Hele nfus oluumu a sndan neminin hi farknda deildir. Yine de, Avustur ya'ya gen Yahudilerin arasnda italya'dan gelme top luluklarn bulunduunu sylerken belki de hakldr. tal ya'da Roma dneminden kalma Yahudilerin yaad ger ek olduu gibi, bu lkeye sonradan Bizans'tan da epey ce Yahudi gmen gitmitir. Demek ki, Dou Yahudileri arasnda, gerekten Sami rkndan gelen baz kk top luluklar da bulunabilir. Kk demek gerekir, nk tari h kaynaklarda talya'dan Avusturya'ya ok sayda Yahudi gtne ilikin hibir kayt yoktur. Oysa tersine, Alplerden kovulduktan sonra Yahudilerin talya'ya pek yo un olarak gtn ve bunun XV. yy.'da yer aldn tekrar tekrar okumaktayz. Bu tr aynntlar ortaya kan grnm biraz bulandrmaktadr. Keke Yahudiler Po lonya'ya nl Mayflower gemisiyle gitselerdi de, Ameri ka'ya ilk genler gibi, btn soy kadarn yanlarnda gtrselerdi, durum ne kadar kolay aydnlanrd. Yine de g srecinin ana izgileri olduka bellidir.
201

Alp topluluklar byk bir olaslkla Hazarlarn Polon ya'ya olan gnden daha batya uzanm filizlerdir. Ana g zaten yzyllara yaylm, birok koldan ilerlemidr. Ukrayna'dan, Macaristan'n kuzeyindeki Slav topraklarn dan geenler olduu gibi, Balkanlardan da geenler olmu olabilir. Bir Romanya destannda bilinmeyen bir tarihte si lahl Yahudilerin lkeyi igal etdi anlatlmaktadr.
3

2
Avusturya Yahudilerinin tarihini ilgilendiren ok ga rip bir destan daha vardr. Bunu ilk anlatanlar, Ortaa Hrisdyan tarihileri olmakla birlikte, XVIII. yy. balar na kadar yaam tarihilerin de ciddi ciddi buna dein dikleri grlmektedir. Destana gre, Hristiyanlktan n ceki zamanlarda Avusturya topraklar bir Yahudi hane dan tarafndan ynetilmektedir. Avusturya kaynakla r arasnda III. Albert (1350-1395) dneminde Viyanal bir bilginin derledii notlar, bu srada tahta km yir mi iki Yahudi prensin adlarn saymaktadr. Bunlarn bir biri arkasndan tahta kt sylenmektedir. Liste yalnz bu kiilerin kesinlikle Ural-Altay dil grubuna alan adla rn vermekle kalmamakta, lkeyi ynettikleri sreyi ve ldklerinde nereye gmldklerini de belirtmektedir. rnek: "Sennan 45 yl hkm srd, ldnde Stubentor'a (Viyana) gmld. Zippan 43 yl hkm sr d, Tulln'a gmld." Listedeki adlarn bazlar Lapton, La'alon, Raptan, Rabon, Effra, Samek vb.'dir. Bu Yahudilerden sonra ynetimi putperest prensler dev ralm, daha sonra da ortaya Hristiyan yneticiler k mtr. Ayn destan, Avusturyann Latince kaynaklarnda da ufak tefek deiikliklerle yinelenmektedir. Henricus
202

Gundelfingus'un 1474'te yazd eserde grld gibi, en son Anselmus Schram'n Flores Chronicorum Austriae adl ve 1702 tarihli kitabnda da savunulmutur. 4 Bu inanlmaz masal ortaya nasl km olabilir? imdi yine Mieses'e kulak verelim: "Byle bir destann ortaya kp yzyllar boyunca yaayabilmesi, bize eski Avusturyal larn topraklarnda ok sayda Yahudi'nin bulunduu gn lerin anlann tadn gstermektedir. Kim bilir, belki de Hazarlarn Dou Avrupa'daki dominyonlarndan kopan dalgalar Alp eteklerine de varmtr. O zaman, bu prensle rin adlarnda Turani dilinin hakim oluu da akla kavu abilir. Ortaa tarihileri bu masallar, az da olsa toplum belleinde kalm yansmalarla desteklemeseydi, bu masal lar halka mal olamaz, bu kadar uzun sre yaayamazd." 5 Daha nce de deinildii gibi Mieses, Hazarlarn Ya hudi tarihine katksn kmseme eilimindedir. Bu nunla birlikte, bu destann yaamasn sadece bu yolla aklayabileceini kabul etmektedir. Belki bu konuda bi raz daha ayrntya inebiliriz. 955 ylna kadar, yarm yz yldan fazla bir sre, Avusturya'nn Enns Nehri'ne ka dar olan blm Macaristan egemenliindeydi. Macar larn yeni lkelerine 896 tarihinde Kabar-Hazar kabilecriyle birlikte geldiklerini zaten biliyoruz. Ayrca Macar larn, o dnemde henz Hrisyanl kabul etmemi ol duunu da biliyoruz. (Bu olay, bir yzyl sonra, MS 1000 dolaylarnda olmutur.) Bu yzden, tek tanrl dinler ara snda Macarlarn tek bildii Hazarlarn dini olan Yahudi dinidir. Herhalde askerler, komutanlar arasnda bir eit Yahudi dinini kabul edenler de olmaldr. Bizans tarihi si J o h n Cinnamus'un Macar ordusunda' Yahudi birlikle Bkz. V / 2
203

rin bulunduu yolundaki szn gz ard etmemek ge rekir. Bu duruma gre, destann bir dereceye kadar da yana bulunabilir; zellikle, Macarlarn henz vahi bir yamaclk dnemi yaad unutulmazsa. Yani, onlarn dominyonu durumunda yaayan Avusturyallarn, kolay unutamayacaklar baz kat deneylerden gemi olmalar n dnmek epeyce olaandr. Btn bu dsel kuram lar birbirine iyi de yakyor hani.

3
D o u Yahudiliine Fransa-Almanya kkenleri yak trma tezine ilikin baz veriler de, bu yre Yahudilerinin konutuu, eskiden son derece yaygn olan, bugn ise, Sovyetler Birlii'nde ve Amerika'da yaayan, gelenekle rine ok bal kk topluluklar arasnda varln srd ren, Yiddish dilinin literatrnde bulunmaktadr. Yiddish dili, brance, Ortaa Almancas, Slav dille ri ve teki baz dil ve lehelerin garip bir karm gibi g rnmektedir. Ortadan kalkmaya yz tuttuu anlalnca, gerek Amerika'da gerek srail'de geni aratrmalara konu olmaya balamtr. Oysa X X . yy.'n ortalarna kadar batl dil uzmanlar bu dili acayip bir diyalekt olarak nitelendir mi, ciddi incelemelere lyk bulmamlardr. H. Smith'in dedii gibi, "Aratrmaclar Yiddish diline pek dikkat et memilerdir. Birka dergide km tek tk yaz dnda bu dili inceleyen bilimsel saylabilecek tek alma, Mieses'in Historical Grammar adn tayan ve 1923 ylnda ba slan kitabdr. Almancay eitli leheleriyle inceleyen Al mamann Tarihsel Grameri adl kitabn son baksnda Yid dish iin yalnzca on iki satr ayrlmas ilgintir."6 Yiddish dilinde, ilk bakta gze arpan Almanca
204

szck bolluu, D o u Yahudilerinin kkenlerine ilikin bizim desteklediimiz tezi rtr gibi gzkmektedir. Geri, az sonra bu grnn doru olmadn grece iz, ama bu konudaki tartmalarn birka aamada geli tii ve srd de bir gerekdr. Bunlardan birincisi, Almancann hangi blge lehesinin Yiddish diline kart dr. Meises'den nce hi kimse bu soruna dikkat etme mitir. Bu yazarn bu konuya eilmesi ve kesin bir kar lk saptam olmas, yapt ilerin belki de en by dr. Dildeki szckleri, sesleri ve cmle kurulularn in celeyip bunlar Ortaa Almancasyla karlatran yazar yle demektedir: Yiddish diline, Almanya'nn Fransa snrna komu olan yrelerinden hibir szck girmemitir. J. A. Ballas'n derledi i Moselle-Franconian szckler listesinden (Beitrage yur Kenntnis der Trierischen Volkssprache, 1903, 28 ff.) bir tek szck bile Yiddish szlnde yoktur. Almanya'nn daha orta blgele ri saylm I nkfurt dolaylarnn dili de, Yiddish 'e hibir katk da bulunmamtr...7 Bu dilin kklerini aratrrken Bat Al manya'y tmyle bir kenara brakmak yerinde olur.. .* Acaba ounluun kabul ettii, Alman Yahudilerinin Fransa'dan Ren yoluyla buraya gm olabilecekleri teyi yanl olabilir mi? Al man Yahudilerinin, Akenayi Yahudiliinin tarihi kesinlikle yeniden glden geirilmelidir. Tarihin yapt yanllarn yaman yaman dil aratrmalar yoluyla dyeltildii bir gerektir. Akenayf Yahudilerinin Fransa'dan geldii inanc da, dyeltme bek' Yafes'in torunlarndan birinin addr. O r t a a haham metinlerinde ki bu terim Almanya'y ve giderek Almanca konuulan lkeleri belirt mek iin kullanlyordu. Dolaysyla akenazi terimi, nce aslen bu l kelerde olan, sonra da, daha ileri tarihlerde bu lkelerden D o u Av rupa'ya, oradan da Ban Avrupa, Yeni Dnya, O r t a d o u , Avustralya, ya da Gney Afrika'ya g eden Yahudileri ifade eder. (Bkz. Ake nazi iin VIII/1) 205

ley en bu yanllar arasnda gibi grnmektedir.9 Yazar bundan sonra, bu tr tarihsel yanllar arasn da ingenelerin durumuna deinmektedir. ingene hal knn Msr'dan geldiine uzun sre inanldn, oysa sonradan yaplan dil incelemelerinin bu insanlarn Hin distan kkenli olduunu aka gsterdiini anlatmak tadr. 10 Yiddish dilindeki Almanca etkilerinin batdan kay nakland ihtimalini bylece bir kenara braktktan son ra, Mieses bu dile karan Almanca'nn "Dou-Orta Al manya" leheleri olduunu, bu lehelerin Avusturya ve Bavyera'nn Alpler yresinde de XV. yy.'a kadar konu ulduunu anlatmaktadr. Yani baka bir deyile, bu me lez Yahudi diline karan Almanca, Almanya'nn dou kesiminde, D o u Avrupa'nn Slav kuana komu olan yresinde doan Almancadr. Bylelikle, dilbilimin sunduu kantlarn, D o u Ya hudiliine Fransa-Almanya kkenleri bulma abas n bsbtn rttn gryoruz. Oysa, bu olum suz veriler, Dou-Orta Almanya lehesinin brance ve Slavca ile kararak nasl Hazar kkenli saydmz D o u Yahudileri arasnda yaygn bir dil oluturduunu akla maya yetmemektedir. Bu soruya karlk vermeye alrken birok unsuru dikkate almak zorundayz. nce, Yiddish dilinin oluu munun ok uzun sren, karmak bir sre olduu ger eini kabul etmemiz gerekir. Bu srecin XV. yy.'da, hatt daha nce baladn, bir sre yalnzca konuulan dil olarak kalp, ancak X I X . yy .'da yazl biimde grn meye baladn biliyoruz. Bundan nce kesin bir gra meri olmad gibi, dile yabanc szckler katmann da konuann dileine gre serbest braklm olduu orta206

dadr. Telaffuz ve iml iin de belirli kurallar yoktur... imldaki bu boluk, Jdische Volks-Bibliothek'de. gze g rnr hale gelmektedir: 1) Konutuunuz gibi yazn. 2) Hem Polonyal, hem de Litvanyal Yahudilerin anlayaca gibi yazn. 3) Sesi ayn, anlam deiik olan szckleri deiik iml ile yazn." te Yiddish, bylelikle yzyllar boyu geliti, kural sz bir babozukluk iinde, sosyal evresinden bir ko numa dilinin amalarna uygun olan her trl szc ve deyimi emerek byd. Ama Polonya'daki klt rel ve sosyal alanda hakim olan, Alman etkisiydi. lkeye gelen gmenler arasnda ekonomik ve entelektel a dan Yahudilerden stn olan tek topluluk onlard. D a h a nce Piast slalesi dneminden balayarak ve zellikle Byk Casimir'in hkmdarl srasnda lkeye gmen ekmek, onlara yeni kentler kurdurmak iin her tedbi rin alndn zaten grmtk. Casimir iin, "Ahap bir lke buldu, tatan bir lke brakt," denmektedir. Ama bu tatan kentler, Krakau (Krakow), Lemberg (Lwow) gibileri, Magdebourg Yasas ynetiminde yaayan Al man gmenleri tarafndan kurulmutu. Yani, kendi be lediye hkmederi tarafndan geni bir zerklik iinde ynetilirlerdi. Polonya'ya 1 2 gen Almanlarn drt mil yondan az olmad ve bunlarn daha nce lkede hi bulunmayan kentli bir orta snf oluturduu sylen mektedir. Poliak'n dedii gibi, Polonya'ya ynelik Al man gn Hazar gyle karlatrdmzda, "lke yneticilerinin bu gmenlerden, gereksinme duyulan giriimci yabanclar olmalarn beklediini ve onlar ken di lkelerinde altklar yaam srdrebilecekleri yerle re yerletirmeye dikkat ettiklerini" grrz. Alman kasa balar ve Yahudi terfian ite byle domutur. (Ama bu
207

kesin ayrmn sonradan kart, batdan gelmeye bala yan Yahudilerin de, kentlere yerleip gettolar kurdukla r bir gerekdr.) Yalnz okumu kentliler deil, din adamlar da genel likle Alman'd. Polonya'nn Roma Katolikliini semesi nin ve batya dnmesinin olaan bir sonucuydu bu. Tp k Vladimir'in din deitirmesinden sonra Rusya'daki papazlarn genellikle Bizansllardan vuct bulmas gibi. Dolaysyla din kltr, Polonya'nn bat komusunun paralelinde geliti. 1364 ylnda Krakow'da Polonyallar niversite atklarnda, buras Alman kenti saylabilecek nitelikteydi.* Kutschera'nn vnerek belirttii gibi: Alman gmenleri, balangta kukuyla, gvensizlikle bak lan kiilerdi. Yine de kendilerine bu toplumda salam bir yer bu labildiler. Alman eitim sistemini lkeye getirmeyi bile baard lar. Polonyallar bylelikle daha yksek bir kltrn avantajla rn fark edip, Almanlarn yaamn taklit etmeye baladlar. Po lonya soylular da Alman detlerini beenir oldular ve yamanla Almanya'dan gelen her eyde gzellik bulmaya baladlar,"

Bunlar belki pek alakgnll szler deildir, ama ge nellikle doru olduklarn kabul etmek gerekir. X I X . yy.'da Rus aydnlar arasnda "Alman Kltr"nn ne kadar say g grdn de bu arada anmsamadan geemeyiz. Bu durumda, Ortaa Polonyas'na akp duran Ha zarlarn da, eer ilerlemek istiyorlarsa, Almanca ren melerinin art olduu bellidir. Yerli halkla ilikisi youn olanlar, kukusuz bir eit kudili Lehesi de renmek
" Bu niversitenin, kuruluunun ikinci yzylnda yetitirdii deerli renciler arasnda Nicolaus Copernicus saylabilir. Bilindii gibi, sonradan bu bilim adamn Polonyallar da, Almanlar da kendilerin den sayma iddiasna girimilerdir. 208

zorunda kalmlardr (ya da Litvanya, Ukrayna, Sloven dillerini). Ne olursa olsun, Almanca, kenderde iliki ku rabilmek iin esastr. te yandan, sinagoglar da vardr, Tevrat da renilmektedir. nsan bir ted'da yaayan k k sanaty gznde canlandrabiliyor. Alman mteri lerine bozuk bir Almancayla, kyllere ya da arazi kom ularna bozuk bir Leheyle dert anlatmak zorunda ka lrken, evlerine dndklerinde bu iki dilin en rahat ifade deyimlerini branceyle kartrarak kendilerine zel bir dil kurmalar epeyce olaandr. Bu karmn nasl kamulat ve standardat, bugnk hline geldii konu sundaki tartmalar dil uzmanlarna brakmak gerekir. Ama en azndan, bu sreci kolaylatran baz etkenlerin neler olduunu anlayabiliriz. Polonya'ya sonradan genler arasnda, daha nce grdmz gibi, Alplerden gelen, Bohemya ve Dou Al manya'dan gelen baz "gerek" Yahudiler de vardr. Bun larn says olduka az olsa da, kltr dzeylerinin ve ei timlerinin Hazarlardan stn olduu ortadadr. Hrisdyan Almanlarn Polonyallardan stn olduu gibi, Katolik din adamlar nasl genellikle Alman oluyorsa, hahamlarn da batdan gelen Yahudiler arasndan kmas, Hazarlarn Almanlatrlmasnda rol oynamas ve bylece Hazarlarn srarl fakat ilkel Yahudiliinin yeni bir yne ynelmesi, akla yakndr. Yine Poak'n satrlarna gz atalm: Polonya - Litvanya Krall 'na gelen Alman Yahudileri, do udan gelmi olan kardeleri zerinde olduka etkili olmutur. (Hazar) Yahudilerinin onlara bu kadar balanmasnn neden leri, din bilgilerine duyduklar hayranlk ve Alman kltrnn hakim olduu kentlerde i grebilme imkanlar olmutur... Heder'de, yani din bilimleri okulunda konuulan dil de, Ghevir'in
209

(yengin saylan kii) evinde konuulan dil de, tm toplumu elbet te etkileyecektir.14 X V I I . yy.'dan kalan bir duann szlerinde u satrlar dikkad ekecek niteliktedir. "Tanr lkeye bilgelik versin ve tm Yahudiler Almanca konumay rensin." 1 5 Polonya'daki Hazar Yahudileri arasnda Alman dili nin getirdii gerek ruhan gerek dnyev heveslere kar kan tek topluluk Karaitlerdir. Bu insanlar zaten ha hamlarn retilerine de, maddesel zenginlie de nem vermemilerdir. Dolaysyla, Yiddish'i de renmemeleri doaldr. 1897 ylnda Rusya'nn tmnde yaplan ilk n fus saymnda, ar lkesinde, 12.894 Karait'in yaamak ta olduu saptanm olup, bu sayya Polonya toprakla rnda yaayanlar da dahildir. Bunlarn arasndan 9666's, ana dilleri sorulduunda " T r k e " demiler (herhalde kendi deiik Hazar diyalektleri olmal), 2632'si Rusa konutuklarn ifade etmi ve yalnzca 383' Yiddish di lini kullandklarn sylemilerdir. Karait mezhebinin kuraldan ok istisna nitelii yan stt da bir gerektir. Genellikle yeni bir lkeye yerle en gmenlerin iki ya da kuak sonra kendi dilleri ni tmyle bir yana brakp o lkenin dilini benimsedii grlr.* D o u Avrupa'dan Amerika'ya genlerin to runlar hibir zaman Leheyi ya da Ukrayna dilini renmezler, stelik dedeleriyle nenelerinin konumalarn da gln bulurlar. Tarihilerin, be yz yl sonra deiik bir dil konuuyorlar diye, Polonya Yahudilerinin Hazar kkenini reddetmeye kalkmalarn anlamak gtr.
' Tabi, bu kural lkeyi fetheden ya da smrgletirenler iin geerli deildir. Onlar kendi dillerini yerli halka zorla kabul ettirme eili mindedirler. 210

Bu arada ncil'de sz geen kabilelerin torunlar nn da dil yetenei konusunda klasik bir rnek olutur duunu anmsamak gerekir. Balangta brance konu an bu insanlar Babil'in srgnleri olduklar sra Kaldae dilini, sa'nn yaad yllarda Aramaik dilini, skenderi ye'de Yunancay, spanya'da nce Arapay, daha son ra Ladino dilini, yani bir spanyolca-brance (Aramca) karmn konumulardr. Ladino dilinin yazl bra n harfleriyledir. Yani bu dil, Sephardikler iin bir eit Yiddish saylabilir. Szn ksas, bu insanlar, din inan larn korumakla birlikte ilerine geldike dillerini sk sk deitirmilerdir. Geri, Hazarlar bu soydan gelmemek tedir ama daha nce grdmz gibi, dindalarna ge rek kozmopolit zellikleri, gerek sosyal nitelikleri asn dan fazlasyla benzemektedirler.

4
Poliak, Yiddish dilinin douu konusunda yeni bir tez gelitirmitir. Olduka sorunlu bir tez olmakla bir likte, onu da burada sz konusu etmek gerekir. Bu yaza ra gre, "Yiddish dilinin douu, Hazar Krm'nn G o tik blgelerinde olmutur. Bu blgelerdeki yaam bii mi, Alman ve bran unsurlarn, Polonya ve Litvanya krallklarnn topraklarna yerlemeden yzyllarca nce bir araya getirmeyi gerekli klmtr." 16 Poliak kant olarak, Tana'da (Don aznda bir tal yan ticaret kenti) yaayan J o s e p h Barbaro adb Venedik liden sz etmektedir. Bu kii 1436-1452 yllar arasn da yazd bir yazda, kendi Alman uann Krml bir Got'la rahata konuabildiini, bir talyan, bir Ceneviz linin dilini nasl anlyorsa, onu yle rahata anlayabildi211

ini yazmtr. Gerekten de G o d k dil, yalnzca Krm'da XVI. yy.'n ortalarna kadar yaayabilmi bulunmaktadr. O srada stanbul'da Habsburg elisi olan Ghiselin de Busbeck, baz Krmllarla karlam, onlarn dilindeki G o d k szcklerin bir listesini karmtr. (Bu Busbeck gerekten ok dikkate deer bir kii olmaldr. Ortado u'dan ilk lale soann alp Avrupa'ya gtren de odur.) Poliak, bu szcklerin Yiddish dilindeki Almanca sz cklere ok benzediini sylemektedir. Krm Godarnn teki Germen kabilelerle ilikilerini srdrdklerini, dillerinin onlardan etkilendiini savunmaktadr. Biz ne dnrsek dnelim, bu tez de, dil uzmanlarnn dik katine sunulmaya lyktr.

5
Cecil Roth, "Bir bakma Yahudilerin karagzll Rnesans'la balad diyebiliriz," demektedir." 1 7 Daha nce birok kadiam ve baka tr ikenceler, Hal Seferleri srasnda, veba bahanesiyle ya da baka nedenlere ve bahanelere dayandrlarak yaplmtr. Yine de bunlarn hepsi bilinsiz toplumun yasa d patlama larn temsil eder ve yetkililer bunlar ya durdurmaya a lr ya da grmezden gelir. Ama "Kar-Reformasyon" hareketinden bu yana Yahudiler yasal olarak " t a m insan saylmama" dzeyine indirilmi, bir bakma Hindu kast sistemindeki paryalara benzetilmilerdir. "Bat Avrupa topraklarnda, yani talya, Almanya ve Gney Fransa topraklarnda yaayan az sayda topluluk, daha nceleri hkmederin "ideal"' 8 olarak niteledikle ri kstlamalarnn, sonunda kendilerine de uygulandn grmlerdir. Kilise ve devlet kararlarnda ideal diye ge212

en, ama genellikle o zamana kadar kat zerinde kalm olan bu nlemler, artk gerekten uygulanmaktadr (Bkz. 2. Blm V. Ksm / 2'de anlatlan Macaristan olaylar gibi). Bunlar arasnda mahallelerin ayrm, cinsel uzakla mana, saygn i ve mesleklerden men etme, deiik giy siler giymeye zorlanma (sar rozet ya da sivri klah gibi) saylabilir. 1555 ylnda Papa VI. Paul, imzalad cum nimis absurdunida daha nce alnm kararlarn sk ve s rekli hiimde uygulanmasn emretmi ve Yahudileri ka pal gettolarda yaamaya mahkum etmidr. Bir yl sonra da, Roma'da yaayan Yahudilerin buradan zorla karl dklarn biliyoruz. C) zamana kadar Yahudilerin olduka zgr saylabilecek koullarda yaad teki Katolik l kelerde, uygulamalar ayn dorultuda evrilmitir.

Polonya'da Byk Casimir dneminde getto

balayan ba

lay her yerdekinden daha uzun srm, ama XVI. yy.'n sonunda o da devrini tamamlamtr. Artk, tetl ya da snrlar iinde yaamaya zorlanan Yahudiler fazla kalabalklam, Ukranya'daki Kazak kadiamndan kur tulup gelenlerin eklenmesiyle buralardaki yerleme du rumu ve ekonomik koullar daha da bozulmutur. Bu nun sonucunda, yeniden Macaristan, Bohemya, Roman ya ve Almanya'ya doru Yahudi gleri balam, bura larda veba srasnda neredeyse yok olan Yahudi nfusu yenilen kabarmtr. Bylelikle, batya doru ilerleyi srm saylabilir. Bu ak daha yz yl srecek, II. Dnya Sava yllar n bulacaktr. Dolaysyla, bugn Avrupa'da yaayan Ya hudi topluluklarn besleyen, bu glerdir. Tabi Ameri ka ve srail'de yaayan topluluklar iin de ayn ey sy lenebilir. G n hz yavaladnda X I X . yy. kymlar ona yeniden hz kazandrmtr. Roth yle yazmaktadr:
213

"kinci g (birincisi Kuds'n fethi olaynn yol at oluyor) X X . yy.'a kadar srmtr. Bu hareken balatan olayn 1648-49 tarihli Polonya (Chmelnicky) katliamlar olduu sylenebilir."

6
Bu ve bundan nceki blmlerde anlatlan kant ve veriler, ister Avusturyal, ister srailli, ister Polonyal ol sun, birbirinden ayr olarak ayn kanya varm ada tarihilerin tezini, yani gnmz Yahudi toplumlarnn byk blmnn Filistin deil, Kafkas kkenli olduu tezini desteklemektedir. Yahudi gleri, Fransa ve Al manya'dan balayarak Akdeniz zerinden douya akm, sonra geri dnm deildir. Bu ak dzenli bir biim de her zaman doudan batya olmu, Kafkaslardan ko pup Ukrayna ve Polonya'ya, oradan da Orta Avrupa'ya gemidr. Daha nce benzeri grlmemi kalabalk bir Yahudi topluluu Polonya'da belirdiinde, batda bunu salayacak sayda Yahudi yoktur. D o u d a ise, koskoca bir ulus yeni bir yurt bulmak zere yollara dm durumdadr. Bugnk Yahudi toplumunun, baka rktan kaynak larla beslenmi olabilecei tezini reddetmek ok gln tr. Hazar katksnn Sami ve teki kkenlerden gelen katkya orann bilme olanamz yoksa da, eldeki veriler, bizi, Polonya tarihilerinin grn kabul etmeye zor lamaktadr. "lk zamanlarda topluluun ou Hazar l kesinden gelmidr," szne eilim duyarken, Hazarlarn bugnk Yahudi nfusuna katksnn epeyce byk ol duunu ve belki de hkim unsur olduunu kabul etmek artk normaldir.
214

I R K VE EFSANE

1
Gnmzn Yahudileri iki ana gruba ayrlr: Sephardimler ve Akenaziler. Sephardim grubu, eski alardan beri spanya'da ya ayan Yahudilerin soyundan gelmektedir. Bu spanya Yahudileri, XV. yy.'da spanya'dan karlm, Akdeniz'e yakn baka lkelere, Balkanlara, daha az olarak da, Bat Avrupa'ya yerlemilerdir. Konutuklar dil, spanyolcabrance karm olan Ladino'dur, (Bkz. VII. 3). Bunlar kendi geleneklerini, din ritellerini korumulardr. 1960 tahminlerine gre, saylar 500.000 dolaylarndadr. Ayn ylda, Akenazilerin says ise, on bir milyonu bulmaktadr. Byle olunca, bir bakma konuma dilinde, Yahudi kelimesi, Akenazi Yahudisi anlamna gelmekte dir. Oysa bu kavram iin seilen szck insan yanlta bilir. Akenaz szc brancede, zellikle Ortaa ha ham literatrnde, Almanya'y anlatmak iin kullanlan bir szcktr. Bylece, bu szck gnmz Yahudilii nin Ren blgesinden doduu efsanesine katkda bulun mutur. Ama ne yapalm ki, Sefarad olmayan ve onlar dan ok daha kalabalk olan ada Yahudiler iin kulla nlan baka bir deyim de yoktur. e biraz lezzet katmak iin, kutsal kitabn Akenaz derken Ararat (Ar) Da ve Ermenistan dolaylarnda
215

yaayan insanlar kastettiini belirtmek iyi olur. Bu sz ck kutsal kitabn (ncil'in) Tekvin 10, 3 ve 1; Tarihler 1 ve 6 blmlerinde geer; Gomer'in oullarndan birinin ad olarak verilir. G m e r de Yafes'in oludur. Akenaz ayn zamanda, Togarmah'n erkek kardei, Mecc'n de yeenidir. Bilindii gibi Hazarlar, Togarmah' kendi de deleri saymlardr (Kral Joseph'in mektubundan). Ama i bu kadarla da kalmamaktadr. Akenaz'n ad Yeremya 5 k, 27'de de gemektedir. Burada peygamber, halkna ve mttefiklerine ayaklanp Babil'i ykmalar arsnda bulunur: "Ararat, Minni ve Akenaz krallklarna bavu run," der. Bu szler X. yy.'n D o u Yahudilerine ruha n nderlik yapan Sadiah G a o n tarafndan, bir kehanet olarak yorumlanmtr: "Babil szyle Badat Halifeli i anlatlmak istenmidr. Oraya saldracak olan Akenaz Krall ise, ya Hazarlar ya da onlarn mttefiki olan bir kabiledir." Foliak'a gre 1 , bu kehaned duyan baz bilgili Hazarlar, Polonya'ya gtklerinde kendilerine Akenazi demeye balamlardr. Btn bunlar hibir ey kant layamad gibi karkl daha da artrmaktadr.

2
Eski ve ac bir ekimeyi zedemeye alan Raphael Patai yle yazmtr:
2

Fiyiksel antropolojinin

biye gsterdiine gre, yaygn

inanla

rn tersine, Yahudi rk diye bir rk yoktur. Dnyann pek ok yerinde yaayan Yahudilerin antropometrik lleri, nemli fiyjksel yellikler bakmndan bunlarn birbirlerinden ok farkl ol duklarn ortaya koyar. Yaplar, kilolar, ciltlerinin rengi, sefalik endeksleri, yy endeksleri, kan gruplar hi tutarl deildir.
216

Gerekten de, bugn antropologlar ve tarihiler ara snda kabul edilen gr budur. Bu yetmiyormu gibi, Yahudilerle yaamakta olduklar lke halk arasndaki endeks ve kan grubu benzerlikleri, eitli lkelerde yaa yan Yahudiler arasnda olandan daha fazladr. Ama buna ters den yaygn bir inan daha vardr. Yahudilerin, daha dorusu baz tip Yahudilerin, bir ba kta tannabilecei inanc. Bunu da bir kalemde kenara atmak doru deildir. nk bu inancn gnlk yaam mzda ok geerli rnekleriyle her zaman karlamakta yz. Yani antropologlarn szleri, bizim gnlk gzlem lerimize ters dmektedir. Ortadaki belirgin elikiyi incelemeye kalkmadan nce, bilimcilerin, Yahudi rkn reddederken nelere da yandna bir gz atmak yerinde olacaktr. nce U N E S CO tarafndan yaymlanan Modem Bilimin Irk Sorunu adl kitaplar dizisinden bir blm alalm. Yazar Prof. Juan C o m a s , elindeki istatistiklerden yle bir sonu kar maktadr: Bylece, genellikle kabul edilen inanan tersine, Yahudilerin

rk bakmndan kark olduunu anlyoruz. Isteyerekya da zor lanarak durmadan g etmi olmalar ve ok sayda ulus ve halk la iliki kurmu bulunmalar, onlara yle karmak nitelikler kazandrmtr ki, bugn "israil'in ocuklar" dediimiz ^ ' ~
u n

sanlarda, dnyann her halkyla ortak zellikler grlmektedir. Bunu kantlamak iin renkli yzl, iri kym Rotterdam Yahudisini, dinda olan Selanik Yahudisiyle, hasta benizli, sska, parlak z}, kuru insanla karlatrmak yetecektir. Buna da yanarak, Yahudiler arasnda grlen morfolojik farkllklarn, herhangi iki ya da daha ok rk arasnda grlen farkllk ka dar ok ve belirgin olduu sonucuna varabiliriz?

217

Bundan sonra antropologlarn l olarak ele ald ve Comas'n da tezlerini dayandrd fiziksel zelliklere eilelim. Bu zelliklerin en basiderinden biri vcut ya psdr. Uygulanan lder arasnda en safdil ltn bu olduu ortaya kmtr. 1900 ybnda yaymlanan Avrupa Irklar adl dev eserde William Ripley yle demektedir: "Avrupa Yahudilerinin hepsi ufak tefektir. Bu yetmiyor mu gibi, ounlukla kavruk kalmlardr." 4 Ripley, kendi zaman iin belki bir dereceye kadar hakl olabilir. Zaten tezini savunmak iin dnya kadar istatistik de vermitir. Yine de, bu ufak tefekliin belki de evre etkisinden kay naklandn kestirecek kadar ileri grllk gsterme mitir. 5 Bundan on bir yl sonra Maurice Fishberg, Yahudiler-Bir rk ve evre incelemesi adl kitabn yaymlam tr. Bu kitap ngilizcede yaynlanm bu tr antropolojik aratrma eserlerinin ilkidir. Burada, Dou Avrupa'dan Amerika Birleik Devlederi'ne gen Yahudi gmen lerin ocuklarnn ortalama 167,9 boyuna ulatklar ve ana-babalarnn dnemindeki 164,2 boy ortalamasn a tklar belirtilmektedir. Yani bir tek kuak iinde 3,7 san timlik bir fark olmutur. 6 O gnden bu yana, Yahudi ol sun, italyan olsun, J a p o n olsun, o lkedeki btn g men ocuklarnn ana-babalanndan olduka uzun olduk lar kesinlikle kabul edilmitir. Bu herhalde daha iyi bes lenme ve evresel etkilerden kaynaklanmaktadr. Fishberg bundan sonra Polonya, Avusturya, Roman ya, Macaristan ve teki lkelerdeki Yahudileri lkenin asl halkyla karlatran istatistiklere dnmtr. Bun dan kan sonu yine artcdr. Her lkenin Yahudisinin vcut yaps, o lkenin halknn boyuyla ve yapsyla orantl olarak deimektedir. 7 Halk uzun boylu olan l kelerde onlar da daha uzun, halk ksa olan yerlerde ise,
218

daha ksa olmaktadr. Bundan baka, ayn lke iinde, hatt bazen ayn kent iinde (Varova) hem Yahudile rin, hem yerli halkn boylar, iinde yaadklar mahalle nin ekonomik dzeyine gre deimektedir. Yine de b tn bunlar, kaltmn boy zerinde hibir etkisi olmad anlamna gelmemektedir. Yalnzca, lein evre koul larndan etkilendii ve rk saptamakta geerli bir lek olmaktan kt anlamna gelebilir. imdi de kafatas llerine geelim. Bir zamanlar antropologlar arasnda moda olan bu ller, bugn ar tk demode saylmaya balamtr. Burada da karmza ayn tip sonular kmaktadr: "eitli lkelerdeki Ya hudi olan ve olmayan insanlarn sefalik endeksleri kar latrldnda, ayn lkede yaayan Yahudi ve Hristiyan halkn llerinde benzerlik grlrken, eitli lkeler de yaayan Yahudiler arasnda byk ayrlklar saptan mtr. Bu durumda Yahudilerin rk bakmndan birbi rinden farkl olduklar sonucuna varmak kanlmaz g rlmektedir." 8 Farklarn en by ve en belirgini de Sephardim Yahudileri ile Akenazi Yahudileri arasnda ortaya k maktadr. Sephardimler genellikle dolikosefal, yani uzun kafal olurken, Akenaziler brakisefal, yani geni kafal olmaktadr. Kutschera bu farkll, Sami rkndan gelen Sephardim Yahudileriyle, Hazar-Akenazilerinin rk far kna ek bir kant olarak deerlendirmitir. Oysa kafatas lmleri, az nce grdmz gibi, Yahudilerin yaa makta olduklar lke halkna benzedii iin, bu varsaym geerliini yitirmektedir. Dier fiziksel niteliklere ait istatistikler de bir rk bir liine iaret eder gibi grnmemektedir. Yahudiler ger i ounlukta siyah sal, kara gzl olmaktadr, ama o219

unlukla deyimi ne dereceye kadar genelleme saylabilir? Ayrca Comas, Polonya Yahudilerinin yzde 49'unun ak renk sal olduunu ifade etmektedir. 9 Avustur ya'da okul yandaki Yahudi ocuklarnn yzde 54' mavi gzldr. 1 0 Virchov'un Almanya'da " s a d e c e " yz de otuz iki sarn Yahudi renci bulduu gerektir. 11 Buna karlk, Hristiyan halkta sarnlk oran daha faz ladr. Ama bu sadece, katsaynn eit olmadn gsterir. Bu da pek olaandr. Bugne kadar kan kandarn en kats kan grubu konusunda olandr. Son zamanlarda bu konuda birok alma yaplmtr; ama aikr olan tek bir rnek ver mek yeterli olacaktr kansndaym. Patai'nin satrlarna dnelim: Kan gruplarna gre, Yahudi topluluktan kendi aralarnda

byk farkllklar gsterirken, iinde yaadklar Hristiyan hal ka benler sonular vermektedir. Birka rnek verelim: Alman Yahudileri 2.74, Alman Hristiyanlar, 2.63, Romanya Yahu dileri 1.54, Romanya Hristiyanlar 1.55, Polonya Yahudileri 1.94, Polonya Hristiyanlar 1.55, Fas Yahudileri 1.63, Fas yerli halk 1.63, Irak Yahudileri 1.22, Irak yerli halk 1.37, Trkistan Yahudileri 0.97, Trkistan yerli halk 0.99,12 D e m e k ki durumu iki matematiksel formlle zet leyebiliriz: H a - Y a < Y a - Y b v e H a - H b = Y a -Y b Yani geni adan bakldnda, herhangi bir lke de yerli Hristiyan halk (Ha) ile Yahudiler (Ya) arasn daki antropolojik l fark, iki ayr lkede yaayan Ya hudiler arasndaki antropolojik l farkndan daha k ktr. Ayrca a ve b lkelerindeki yerli halklar arasnda ki fark, ayn lkelerdeki Yahudiler arasndaki farka aa220

 yukar eittir. Bu konuyu yine U N E S C O dizisindeki, bu kez Harry Shapiro tarafndan yazlm birka satrla toparlayalm. Aadaki blm, Yahudi Halk-Biyolojik Tarih adl kitap tan alnmtr: 13 Yahudi halklarn fiyiksel niteliklerinde grlen byk dei iklikler ve kan gruplarndaki byk farkllklar, onlar tek bir rk kategorisine sokma abalarngereksiz ve olanaksy klmak tadr. Her ne kadar, modem rk teorisi bir dereceye kadar polimorfiyme,ya da bir rk grubu iinde bay farkllamalara pay ta nyorsa da, birbirinden ok farkl olan, rk lmlemesine sma yacak kadar geni farkllklar gsteren gruplar bir araya topla yamamadadr. Aslnda buna iyin vermek, rklar gruplama i leminin biyolojik amalarn gereksiz klacak, btn ilemi yoru ma ak, anlamsy hle getirecektir. Ne yayk ki, bu konu biyo loji d dncelerden tmyle syrlm deildir ve bu yyden tm kantlara ramen, Yahudileri ayr bir rk olarak tanmlama yo lunda epey aba harcanmaktadr.

3
Acaba bu ikili iliki, yani niteliklerdeki farkllama ve lkenin yerli halkna benzeme durumu, nasl gelimi, nasl ortaya kmtr? Genetik bilimcilerin buna verece i karlk ok aktr: Bu olaylar karmalarn ve ayrma l basklarn sonucunda gelimitir. Fishberg yle yazmaktadr: Yahudi antropolojisinde en can aha nokta budur. Bu insan lar saf bir rktan gelen, evre etkileriyle ay ok deien insanlar mdr, yoksayalnya din bir inanan bir araya toplad, alar boyunca dnyann her yannda birbirleriyle evlenmi ve benyerya221

samlar srerek ortak ynlerini artrm kiiler midir? Yazar bundan sonra satrlarn srdrmekte ve okur larnn zihninde herhangi bir kukuya yer brakmamak tadr: 14 ncil'in verdii kant ve anlatmlardan da, daha balang ta, srail kabilesi oluurken bile, iine eitli rklardan unsurla rn kart belli olmaktadr. O alarda gerek Kk Asya'da, gerek Suriye ve Filistin 'de birok rkn yaamakta olduunu biliyoruy. Sansn, dolikosefal, uyun boylu Amoritler, esmer bir rk olan ve byk bir olaslkla Moollara benyeyen Hititler, siyah rktan Kuitler ve bakalan. Eski Ibraniler bu rklann hepsin den kiilerle evlenmilerdir. Bunun byle olduu incil'de anlatl maktadr. Peygamberler istedikleri kadar "Yabanc bir tanrnn kzlaryla evlenmeyin," diye grlesinler, yaramaz srailli ler bu d hibir zaman tutmamlardr. En bata, n derleri onlara kt rnek olmutur. Birinci Peygamber brahim bile, Hacer'le, bir Msrlyla iliki kurmu, daha sonra Yusuf, Asenat'la evlenmir. Asenat yalnz Msr l olmakla kalmaz, ayn zamanda, bir papazn da kz dr. Musa, aslen Midianit olan Zipporah ile evlenmitir. Byk Yahudi kahraman Samson, Filistinlidir. Hazreti Davut'un annesi bir Moabit'dr. Davud'un kendisi bir Geur prensesiyle evlenmir. Annesi Hitit olan Hazreti Sleyman'a gelince, "Birok yabanc kadn sevdi. Bunlarn arasnda firavunun kz, Moabider Amonitler, Edonmider, Zidonyallar ve Hitider vard..." 1 5 te skandallar tarihi bylece srp gitmektedir. Ayn zamanda, krallarn ortaya koyduu bu rneklerin halk tarafndan da taklit edildii, sk sk her snftan insann yabanclarla
222

evlendii sylenmektedir. Ayrca baka dinlerden olan larla evlenme yasa, savata alnm esir kadnlar iin ge erli deildir. Esir kadnlar ise, olduka byk bir kala bal oluturmaktadr. BabiPden gelen bir esir, rkn saf lna elbette katkda bulunamaz. Dinin nde gelen ai leleri bile yabanclarla evlenmilerdir. Yani szn ksas, srailliler daha balangta bile hibridlemi bir rktr; b tn dier kavimler gibi. Eer ncil'de, sz edilen rkn alar boyu safln koruduuna ilikin srarl bir efsa ne bulunmasayd, burada bunun szn etmek bile ge reksiz olacakt. Bu rk karmasnn dier bir nemli kayna da, ok eitli rklardan olan kalabalk gruplarn Yahudi dinine geileridir. Balang dnemlerinde Yahudilerin ba kalarn kendi dinlerine geirme abalarnn bir kant, Abissinal Falaalar diye bilinen zencilerdir. Kai-Feng'in inli Yahudileri tpk inlilere benzemekte, Yemen Ya hudileri ile Sahral Berberi Yahudiler kahverengine alan tenleriyle Tuaregleri anmsatmaktadr. Bu olaylar bu e kilde srm, konumuz olan I hzarlarn Yahudi olmas na kadar devam etmitir. Kuds'e yakn evrelerde Yahudiletirme ilemleri nin doruk noktasna varmas, Roma mparatorlumu nun yklmasyla, Hristiyanln douu arasndaki sreye rastlar. talya'nn birok soylu ailesi, bu dnemde Ya hudilii kabul eder. Ayrca Adiabene'yi yneten krali yet ailesi de Yahudi olmutur. Philo, Yunanistan'da bir ok benzer din deitirme olaynn bulunduunu belir tir. Flavius Josephus da, Antioch halknn byk bir b lmn Yahudi olduunu syler. Aziz Paul, Atina'dan Kk Asya'ya kadar yapt yolculuklarda sk sk Ya hudi dinini yeni kabul etmi kiilere rasdamr. Yahudi
223

tarihi T h . Reinach yle yazar: "Yahudiletirme kam panyas, Yunan-Roma anda en parlak dzeyine ula mtr. Ne daha nce, ne de daha sonra bu kadar yo un Yahudiledrme faaliyetleri grlmemitir. Bu dinin, sz geen iki yzyl iinde en kalabalk gruplar top ladna kuku yoktur. Msr'da, Kbrs'da, Cirene'de Ya hudilerin byle oalmas ancak ilerine yabanc kanla rn karmasyla mmkn olabilir. Yahudi dinine geme ler, toplumlarn hem st hem de alt kesimlerinde ayn hzla devam etmitir." Hristiyanln douu, Yahudilerin bu ekilde kar masn yavalatm, daha sonraki getto yaam da, buna geici olarak son vermiti. Ama getto kurallarnn XVI. yy.'da kesinlikle uygulanmaya balamasna kadar, ayn ka rmalar yava da olsa srmekteydi. Bunun byle olduu sk sk kilisenin Yahudilerle evlenmeyi yasaklayan karar lar almasndan belli olmaktadr. Bunlara rnek, 589 yln da Toledo Konseyi'nin, 743 ylnda Roma Konseyi'nin, 1123'de ve 1139'da Birinci ve kinci Lateran Konseyleri'nin kararlaryla, 1092'de Macaristan Kral II. Ladislav'n kard yasadr. Btn bu yasaklamalarn ancak bir dereceye kadar etkili olabildiini, rnein 1229 ylnda Macar Bapiskoposu Robert Von Glain'in papaya yazd mektupta grmekteyiz. Bapikopos bu mektupta, birok Hristiyan kadnn Yahudilerle evlendiinden yaknmakta ve bu yzden son birka ylda "Binlerce Hristiyan"n kili se bakmndan yitirilmi olduunu sylemektedir. 17 Bu duruma en etkin engel, getto duvarlar olmutur. Getto duvarlan ykldnda, bu tr evlilikler yine bala m ve zellikle 1921-1925 yllar arasnda Almanya'da ylesine hzlanmtr ki, her yz Yahudi evliliinin krk ikisi yabanclarla yaplmtr. 18
224

16

Sephardimlere, yani gerek Yahudilere gelince, bunla rn bin yl akn bir sre spanya'da yaamas, gerek ken dileri, gerek yaadklar lkenin halk zerinde derin etki ler brakmtr. Arnold Toynbee yle yazmaktadr: Bugn spanya ve Portekiz'de, zellikle st ve orta snfla r oluturan Iberyallarn damarlarna pek ok Yahudi kan ka rm olduuna inanmamz 'Pn ^er *ur& se^eP vardr. Yine de, bir st ya da orta snf Ispanyoluna ya da Portekizlisine bakan en keskin gzlpsikanalist bile, bu insanlarn Yahudi atalardan geldiini fark edemez " Ayn sre iki yanl olarak ilemitir. 1391 ve 1411 katliamlarndan sonra, berik Yarmadas'nda 100.000 kadar Yahudinin vaftiz olmay kabul ettii sanlmakta dr. Ama bunlarn byk blm, gizliden gizliye yine Yahudi inanlarn srdrmlerdir. Bu gizli Yahudiler, ya da Marranolar, zamanla ok yksek mevkilere yk selmi, sarayda olsun, kilise hiyerarisinde olsun, itibarl kiiler olmu, soylularla evlenmilerdir. Dinlerinde dire nen Yahudilerin 1492 ylnda spanya'dan, 1497 ylnda da Portekiz'den srlmesi zerine, Marranolara daha bir kukuyla baklmaya balanm, bunlarn bazs Engizis yon tarafndan yaklmtr. Bu yzden, Marranolarn b yk bir ksm XVI. yy.'da Akdeniz evresindeki lkelere, Hollanda, ngiltere ve Fransa'ya g etmitir. Kendile rini gvende hissedince de, aka eski inanlarna dn m, 1492-1497 srgnleriyle birlikte bu lkelerin yeni Sephardim topluluklarn oluturmulardr. Dolaysyla, Toynbee'nin "spanya soylular arasn da hibridleme" tezi, Bat Avrupa'nn btn Sephar dim Yahudileri iin de geerlidir. Spinoza'nn annesiy le babas Portekizli Marranolardr. Amsterdam'a Por225

tekiz'den gmlerdir. ngiltere'nin eski Yahudi aile leri (yani ngiltere'ye X I X . ve X X . yy .'da D o u Avru pa'dan gelen Yahudi aknndan ok nce gelip yerleen ler), Montefioreler, Loussadalar, Mantagueler, Avigdorlar, Sutrolar, Sassoonlar vb. hep berya denilen karm anandan gelme olup, Akenazilerden daha safkan ol duklarn iddia edebilecek durumda deildirler. Onlarn safkanl da ad Davis, Harris, Phillips ya da Hart olan Yahudilerden teye gidememektedir. ok sk grlen bir karma nedeni de rza gemeler olmutur. Bunun da, Filisdn'de balayan ok uzun bir tarihi vardr. rnein Juda ben Ezekial adl bir adamn, olunun "srail ocuklarndan olmayan" bir kadnla ev lenmesine kar kt, arkada Ulla'nn ona yle sy ledii anlatlmaktadr: "Bizim de Kuds'n igali srasn da Sion kadnlarnn rzna geen putperesderin soyun dan gelmediimizi nereden bilebiliriz?" haklar arasnda saylmaktayd. Graetz'in belirttii eski bir inan da, Almanya'daki ilk Yahudi toplumlarnn kkenini, Sabine kadnlar nn rzna geilmesine benzer bir olaya dayandrmakta dr. Bu hikyeye gre, Filistin'de Roma lejyonlarna kar savaan Vangioni adl bir Alman birlii, "Yahudi esir ler arasndan en gzel kadnlan semi, bunlar Ren ve Maine kysnda bulunan slerine getirmi, kendi cinsel duygularn tatmin etmeye zorlamlardr. Bylelikle Ya hudi ve Alman karm olarak doan ocuklar, annele ri tarafndan Yahudi dininde yetitirilmi, babalar onlar la ilgilenmemitir. te Worms'daki ve Mayence'deki ilk Yahudi topluluklarn oluturanlarn, bu ocuklar oldu u sylenmektedir. 21
226
20

Bilindii gibi,

rza geme ve yamaclk, zafer kazanan ordunun doal

D o u Avrupa'da rza gemeler daha da youndur. Yine Fishberg'in satrlarna gz atalm: israil oullarnn yit damarlarna byle youn biimde yaban c kan alanmas, zellikle Slav lkelerinde daha sk gerekle mektedir. Kayaklarn Yahudilerden para koparmak iin en sk uyguladklar yntem, bol sayda esir toplayp bunlara kar fid ye istemektir. Yahudilerin istenen paralar vereceinden emindir ler. Bu yolla, yar vahi Kayaklarn, esir alnan kadnlarn ryna getikleri gn gibi aktr. Nitekim 1650 ylnda topla nan "Drt klim Konseyi", Kayaklar elinde esir kaldklar s renin sonucu ocuk douran yavall kadnlarla ocuklarn dik kate almak ve sosyal yaam iinde Yahudi ailelerine yeni batan bir dyen kurmak gereini duymutur. Yahudi kadnlarna y nelik ayn vahi davranlar, Rusya'da 1903-05 katliam sra snda da srmtr.22

4
Bununla birlikte, rk ya da Yahudi dman sayl mayan birok kii, bir bakta Yahudileri tanyabildikle rine inanmaktadr. Eer Yahudiler, tarihin ve antropo lojinin bize gsterdii kadar kark bir nesilse, bu nasl mmkn olabilir? Sanrm bu soruya Ernest Renan 1883 ylnda bir de receye kadar karlk verebilmitir. Yazar bize, "Yahudi tipi yoktur. Yahudi tipleri vardr," 21 demektedir. lk ba kta tannan Yahudi tipi, teki Yahudi tiplerinden yal nzca biridir. Ama dnyadaki on drt milyon Yahudinin ancak pek az bu tipe girmekte, o nitelikleri tayan btn insanlar da mudaka Yahudi olmamaktadr. G e rek gerek, gerek mecaz anlamda, bu belirli tip Yahu227

diyi karakterize eden en nemli nitelik, burun biimidir; Semitik burun, Sami burnu, kanca burun, kartal gagas burun diye adlandrlan burun. Ama artc nokta, N e w York kentinde yaayan 2836 Yahudi zerinde yaplan in celemede, bunlarn ancak yzde on drdnn, yani her yz kiiden yalnzca on drdnn kanca burunlu olmas, geri kalanlardan yzde elli yedisinin dz burunlu, yzde yirmisinin kalkk burunlu, yzde alt buuunun ise yas s ve enli burunlu olmasdr.
24

Baz antropologlar Polonya ve Ukrayna Yahudile rinin Sami burunlaryla ilgili olarak da benzer sonula ra varmlardr.
26 25

Ayrca, gerek Samiler saylmas gere

ken saf kan Bedevilerde bu tr burun hi grlmemek tedir. te yandan, ayn burna Kafkas kabilelerinde, Er meniler, Grcler, Osseder, Lesgianlar, Aissorlar ve bir de Suriye halk arasnda sk sk rastlamaktayz. Akdeniz evresindeki Avrupa lkelerinde de, -rnein Yunanis tan, italya, Fransa, spanya ve Portekiz'de- kanca burna, D o u Avrupa Yahudilerinde olduundan daha ok rast lanmaktadr. Kuzey Amerika kzlderililerinin burnu da genellikle "Yahudi" burnudur. 27 D e m e k ki, burun tek bana bir tanmlama lt de ildir. Yahudilerin ancak pek az kanca burunludur. Ba ka birok kabile ve ulusta da ayn burun grlmekte dir. A m a iimizden gelen bir sezgi bize antropologlarn bu konuda yanldn fsldayp durmaktadr. Bu soru na kurnaz bir zm yolu nerenler, Beddoe ile J a c o b s olmutur. Bu yazarlara gre, "Yahudi burnu"nun pro filden bakldnda mudaka kemerli olmas gerekmez. Ama alt izginin yukar doru girind yapmas, burun kanadarnn kvrk olmas nedeniyle, bu burnun kancaym gibi etki yapmas doaldr.
228

ekil 1

ekil 2

ekil 3

J a c o b s , kanca burun grnmn gerekte burun de likleri biiminden geldiini daha iyi anlatabilmek iin okurlarn, ekil Tdeki gibi uzun kvrml bir 6 rakam yazmaya davet eder. Daha sonra kvrk u silinince (e kil 2), Yahudilik grnmnn byk lde deitii fark edilmektedir. Alt izgi ekil i'teki gibi yatay izil dii zaman ise, bu etki bsbtn ortadan kalkmaktadr. Jacobs'un satrlarna atf yapan Ripley, " u deiiklie bakn!" der. "Bizim Yahudi birdenbire tam bir Romal oldu. O halde biz neyi kandadk? Gerekten bir Yahudi burun tipinin var olduunu, ama bunun sandmz gibi st izginin kancalyla bir ilgisinin olmadn." 2 8 Ama acaba var mdr gerekten? Bir numaral ekil, burun delikleri dahil, bir talyann, Yunanlnn, spanyolun, Ermeninin, Kzlderilinin burnu da olabilir. Bunun Yahudi burnu olup, Ermeni ya da Kzlderili burnu ol madn, bir bakta, ancak teki belirtilerden anlayabi liriz. Yani yz ifadesinden, o insann davranlarndan, giyiminden. Demek ki bu, manta dayal bir analizden ok bir psikolojik gzlemdir. Karmzdaki insan tm olarak incelemekle ilgilidir. Ayn dnceler, yzn Yahudi nitelii tayan dier izgileri iin de geerdir. Dolgun dudaklar, koyu renk dalgal ya da kvrck salar, melankolik ya da kurnaz ifa de, padak ya da Mool tipi ekik gzler vb. Bu nitelikler
229

teker teker ele alndnda birok ulusa uymaktadr. Bir araya geldikleri zaman, polislerin kulland robot-portreler gibi, ortaya "belirli tip bir Yahudinin prototipi" k maktadr. Bu Yahudi tipi, ok iyi tandm D o u Avru pa Yahudisi tipidir. Ama robot, teki Yahudilere uymaz. Ne ngiltere'de yaayan ve ora halkna benzeyen Sephar dim Yahudilerine, ne Orta Avrupa'nn Slav Yahudisi ti pine, ne sarn Teutonik ekik gzl Yahudilere, ne de kvrck sal Negroit Yahudiye benzer. Gerekte sz edilen "belirli tip Yahudi"yi bile bu yolla kesin biimde tanyabilmemiz kukuludur. Fishherg ve Ripley tarafndan yaymlanan portreler adeta "ister inan, ister inanma" oyununa benzemektedir. Res min altndaki yazy kapadnz zaman, onun Yahudi mi, Hristiyan m olduunu anlamak gtr. Ayn oyun, Akdeniz lkelerinin herhangi birinde, sokak kahvelerin de oturup gelen geeni seyrederken de oynanabilir. Ta bi oyun sonusuz kalacaktr. Ne de olsa, hakknda ko nutuunuz insana gidip hangi dine inandn soramaz snz. Ama oyunu bir toplulukla birlikte oynuyorsanz herkesin verecei karlklarn farkl olmas sizi yeterin ce artacaktr. Telkinin de pay byktr. "Harold'n Yahudi olduunu biliyor muydun?" "Hayr, ama imdi sen syleyince fark edebiliyorum." "Falan kraliyet aile sinde Yahudi kan olduunu biliyor muydun?" "Hayr, ama imdi sen syleyince..." Hutchinson'n insan Irklar adl kitabnda yan yana durmu geyann resmi altn da u satrlar okunur: "Yahudi fizyonomisine sahip J a ponlar." Bu yazy okur okumaz insann iinde bir duy gu belirir: "Elbette. Nasl da fark edemedim!" nsan bir sre bu oyunu oynadktan sonra her yerde Yahudi izgi leri, yani Hazar izgileri grmeye balar.
230

5
Bir baka glk de, kaltmsal nitelikleri sosyal ya amn ve evrenin etkilerinden ayrmaktr. Boy sorunu nu tartrken ayn konuya deinmidk. Ama sosyal et kenlerin fizyonomi, davran, konuma, jesder ve giyini zerindeki etkileri, Yahudi robot-portresini hazrlarken daha karmak sorunlar karmaktadr. Giyim ve bu ara da sa biimi, bunun en belirgin rneklerinden biridir. Herhangi bir kimseye, ie aaca gibi bukleli favoriler takn, kafasna siyah takke, onun stne geni kenarl si yah apka, srtna uzun siyah kaftan giydirin, dindar Ya hudi ripini bir bakta tanrsnz. Burnu ne biim olursa olsun, yine de Yahudiye benzeyecektir. eitli toplum larn eitli dzeylerinde yaayan Yahudileri belirleyen baka iaretler de vardr. Bunlar aksanla, el kol hareket leriyle, konuma biimiyle, sosyal davranla ilgili eyler dir. Bir an iin Yahudilerden uzaklap, Fransz bir yaza rn ingilizleri nasl "bir bakta" tanyabildiine gz ata lm. Michel Leiris nl bir yazar olmasnn yan sra Bi limsel Aratrmalar Merkezi'nin Mdr, Musee de l'Homme'un da Ynetim Kurulu yesidir: Ingiliy 'rk 'ndan sy etmek, hatt Ingiliyleri kuyeyliler r kndan saymak bile samadr. Tarih biye, btn Avrupa ulusla r gibi Ingitiy ulusunun da bugnk haline eitli uluslarn katk laryla geldiini gstermektedir, ingiltere Keltik bir lkedir. Bura ya dalgalar halinde S aksonlar, Danimarkallar, Normonlar gel mi, Jl Seyar dneminden balayarak Romallarn katks ol mutur. Ayrca her ne kadar bir Ingiliy'igiyiminden, davrann dan tanmak mmkn olsa da, onu fiyiksel grnmnden tan maya olanak yoktur. Btn Avrupa uluslarnda olduu gibi ingi

ni

liyler arasnda da sarnlar, esmerler, uyun boylular, ksa boylu lar, dolikosefaller, brakisefaller bulunmaktadr. Yine de bir ingi liz'in, kendisine belirgin bir hava veren d grnnden tanna bilecei ne srlmektedir: Bu grn, el ve kollarn ay hareket ettirmek (gneyliler gibi iaretlerle konumamak), yyndeki ifa de vb.dir. Ama bu iddiada bulunan kimseler ska yanlmaktadr. nk btn Ingiliylerde bu nitelikler bulunmad gibi, bulunsa bile, bunlarfiyiksel saylamay. Daha ok davran bal altnda toparlanabilecek eylerdir. Yani sy konusu kiinin sosyal gemii ne bal olan, doal deil, kltrel niteliklerdir. stelik btn bir ulusu deil, o ulusun iinde belirli bir sosyal dyeyde yaayanlar temsil ettikleri iin, rk ayrm arac olarak ieyaramaylar.29 Leiris, yz ifadesinin fiziksel bir farkllk olmadn, davran grubuna girdiini sylerken, davrann zaman la fizik zerinde iz braktn, onu deitirdiini unut mu grnmektedir. Yeteneksiz sahne oyuncularnn, bekr yaayan papazlarn, askerlii meslek semi kii lerin, uzun sre cezaevinde kalm tutuklularn, deniz cilerin, iftilerin yz ifadelerini dnmek bunu ortaya koymaya yeter. Yaay biimleri bu insanlarn yalnzca yz ifadelerini etkilemekle kalmamakta, bu ifadelerin ka ltmsal olduu yolunda yanl bir etki de yapmaktadr.* Burada izninizle bir gzlemimi aktarmak istiyorum: Amerika Birleik Devlederi'ne yaptm seyahaderde, sk sk, genliimde Orta Avrupa'dan tandm, II. Dnya Sava'ndan nce bu lkeye gp yerlemi kiilerle kar larm. Bunlar genellikle krk yldr grmediim kiiler
' E m e r s o n , bir yazsnda ingiliz tekniklerinden s z ederken yle der: " H e r dinsel inancn kendine gre bir fizyonomisi vardr. Metodistler deyince bir yz, Quakerler deyince bir yz, rahibeler deyince bir yz dnrz. Bir ngiliz davran biiminden hemen tannabilir. M e s lek ve iler de yzde ve vcutta kendi izlerini brakrlar." 232

olur. Her zaman, bu insanlarn Amerikal gibi giyinmek le, konumakla, davranmakla kalmayp, Amerikan fizyo nomisine brndklerini grerek anrm. Bu deiikli i szcklerle anlatmak g, ama enenin genilemesiy le, gzlerde ve gz evresinde baz deiikliklerle ilgili ol duklarn biliyorum. (Antropolog bir dostum, ene geli mesini Amerikallarn konutuu dildeki szckleri telaf fuz ederken yaplan harekedere, gzlerdeki deiiklii ise, hzl yaamaya ve lsere yormaktadr.) Bu gzlemlerim de yalnz olmadm bilmek beni sevindirir. nk Fishberg'in 1910'da yazd satrlarda unlar okuyoruz: .. .Fiyiksel iygiler, deien sosyal evreye pek kolay uymak tadr. Byle hzl bir deimeyi Amerika'ya genler arasnda fark ettim... Yeni kazanlan fiziksel nitelikler, asl bu insanlar eski yurtlarna seyahat ettikleri zaman fark edilmektedir. Bura dan, iinde yaanan evrenin, fiziksel izgilere byk etki yapt n anlayabiliriz"' Sanrm ataszlerine geen "ergitme kab", Amerika llar iin de bir fizyonomi yaratma yoluna girmitir. ok eitli jenotiplerden oluan olduka standart bir fenodp. Safkan inliler ve Japonlar bile, Amerika'da yaarken bundan bir dereceye kadar etkilenmektedir. Bir Ameri kalnn yzn "bir bakta" tanmak, giyimine, kuam na bakmadan mmkn olabilmekte, o Amerikalnn aile kkenlerinin talyan, Polonyal ya da Alman olmas pek bir rol oynamamaktadr.

6
Yahudilerin biyolojik ya da sosyal kaltm tartlr ken, getto yaamna ister istemez byk pay tanmak zo233

rundayz. Avrupa ve Amerika Yahudileri, hatt Kuzey Amerika Yahudileri, hep getto ocuklardr. Gettodan en fazla drt, be kuak uzaklamtr. Coraf kkenle ri hangi lkeye dayanrsa dayansn, getto duvarlar iinde aa yukar ayn koullarda yaamlardr. Yzyllar bo yunca onlar biimlendiren ya da biimlerini bozan, ayn etkilerle yz yze gelmilerdir. Genetikinin gzyle, byk etkeni dikkate almak gerekir: eriden evlenme, genetik dalm, seleksiyon. Toplum iinden evlenme, zaman zaman Yahudi rk nn tarihinde, kendi kart olan kanmalar kadar byk rol oynamtr. ncil alarndan zorla ayrlma alarna kadar geen sre iinde olduu gibi, Yakn ada da ka rma eilimi daha oktur. Ama aralarda, lkeye gre, ya da be yzyl uzayan endogami, yani ieriden evlenme dnemleri vardr. eriden evlenmede bir araya gelmeme si gereken genlerin bir araya gelme tehlikesi vardr. Yahu diler arasnda gerizeklk orannn yksek olduu teden beri bilinmektedir.31 Bu, byk bir olaslkla ieriden ev lenmelerin sonucudur ve baz antropologlarn sand gibi Sami rkna zg bir nitelik deildir. Zihinsel ya da fizik sel arpklklarn zor ulalan Alp kasabalarnda ok oldu u, bu kasabalarn mezarlklarndaki talara bakldnda yalnzca alt kadar soyadna rasdand iyi bilinmektedir. Bunlar arasnda Kohen gibi, Levi gibi adlar da yoktur. te yandan, ieriden evlenmenin, uygun gen birleimi bulunduu zaman, ampiyon yar adar kard da bili nen bir gerektir. Belki getto ocuklar arasndan hem ah maklar, hem dahiler kmasndaki neden budur. nsan is ter istemez Chaim Weizmann'n vard yargy anmsyor: "Yahudiler de teki insanlara benzer, ama daha ok ben zer!" Ne var ki, bu konu da bize ok az veri sunmaktadr.
234

Getto halkn derin bir biimde etkileyen bir baka unsur da "genetik dalm"dr. Buna "Sewall Wright et kisi" de denir. Bunun anlam, kk topluluklar halin de kapal yaam srenlerin, rksal niteliklerinden bazla rn yitirmeleridir. Nedeni, ya toplumun kurucularnda o genlerin rasdant eseri olarak bulunmay ya da pek az sayda bulunup, bir sonraki kuaa geemeyiidir. By lelikle kk topluluklarn kaltmsal niteliklerinde epey deiiklikler grlebilir. Getto duvarlar iinde geerli olan ayrm basklan ise, tarihte eine ender rastianacak kadar gldr. nce, Ya hudiler tarmdan uzak braklmtr. Tmyle kendemi, kasaba ya da tetl'lara yerlemilerdir. Buralar sonradan pek kalabalklamtr. Bunun sonucu olarak, Shapiro'nun dedii gibi, "kentleri kaplayan salgn hastalklar uzun s rede Yahudi toplumlarn, teki toplumlardan daha faz la hrpalam ve onlara gn getike artan bir baklk kazandrmtr...Bunlarn yakn ada yaayan ocuklar, doal olarak, kat bir seleksiyon srecinden gemi say lrlar.32 Yazar, verem hastalnn Yahudiler arasnda daha az grlmesini ve Yahudilerin evre halkna oranla daha uzun mrl olmasn buna yormaktadr. (Fishberg'in is tatistiklerinde buna ilikin saylar aktr.) Gettoyu evreleyen dmanca etkiler, souk nefret ten, hrn saldrlara kadar her trlsn kapsar. Birka yzyl bu koullar altnda yaadktan sonra geriye kala bilenlerin en esnek, zihnen en salam tipler olmas, yani getto tipi denen tipler olmas doaldr. Bu psikolojik ni teliklerin, zerine seleksiyon uygulanan kaltmsal nite likler mi, yoksa ocukluktan beri kazanlan sosyal nite likler mi olduu, antropologlar arasnda bugn bile ate li biimde tartlmaktadr. Yksek bir zek dzeyinin de
235

ne derece kaltmsal olduu, ne derece evre etkisinden doduu bilinememektedir. Yahudilerin bir zamanlar ok sz edilen iki nefred iin de durum ayndr. Alko lizm uzmanlarnn bir blm bunu rksal bir nitelik say mlardr. 33 Ama bu tutum yine getto etkisi olarak da yo rumlanabilir. alar boyunca tehlikeli koullar altnda ya ayan bu insanlar iin, siperleri indirmek ok byk fe laketler getirebilir. Srtna sar yldz yaptrlm bir Ya hudi her zaman ayk ve temkinli olmak zorundadr. Kar sndaki sarholarn neesini alayl bir nefrede seyreder oturur. Alkole ve sefahate kar nefret, kuaktan kua a ilenerek verilmektedir. Ancak getto anlar tmyle silindikten sonra, teki Yahudi nitelikleriyle birlikte bu nun da izleri silinebilmekte, rnein Anglo-Sakson lke lerde Yahudiler arasnda da alkol tketiminin artt orta ya kmaktadr. Bylelikle iki nefretinin de biyolojik de il, sosyal kkenli bir nitelik olduu ortadadr. En son olarak, bir evrim srecinden daha sz etmek gerekir ki, bu da cinsel seleksiyondur. Tipik Yahudi nite lii dediimiz niteliklerin oluumuna bu sre de katkda bulunmu olabilir. Bu konuya ilk deinen Ripley'dir: Yahudiler, rk bakmndan ok karmak olmakla birlikte, Yahudiliin tm mirasna isteyerek sahip kan yasal miras du rumundadr. .. Bu onun yaamnn her ayrntsn etkiler. O hal de neden gzellik anlayna da yansmasn? Neden cinsel seimi ni de, e seimini de etkilemesin? ite bunun da sonulan kaltm da ortaya kmaktadr.*4 Ripley, gettonun iindeki gzellik kavramn sorutu rup incelememitir. Ama Fishberg incelemitir. Bize u sonucu yanstr: " D o u Avrupa'nn dindar Yahudisine gre, kaslar gl olan insan makbul deildir. Yakup'un
236

ideal olu, X I X . yy. ortalarna kadar, ipek gibi bir gen ola gelmitir."
35

Yani zarif tavrl, kansz, ekingen, duygulu

bakl, ok akll, fiziksel gc az olan biri. Fishberg sz lerini yle srdrr: "Bat Avrupa ve Amerika'da bugn ters ynde gl bir akm vardr. Birok Yahudi, Yahudiye benzememekle gurur duymaktadr. Bu durumda, "Ya hudi" grnm olarak tanmlanan grnm iin pek de parlak bir gelecek yoktur diyebiliriz. Bu yargnn zellikle gen srailliler iin doru olduunu da biz ekleyelim.
36

237

3. Blm

zet

E ZT
Bu kitabn 1. Blmnde, eldeki tek tk kaynaklara dayanarak Hazarlarn tarihini izlemeye altm. Kitabn 2. Blmnde, D o u Yahudiliinin ve dola ysyla dnya Yahudiliinin byk ounluunun Sami kkenli olmayp, Hazar-Trk kkenli olduunu ortaya koyan tarihsel kandan derledim. Bu son blmde ise, halk arasnda yaygn olan, Ya hudilerin ncil'de anlatlan bir kabilenin soyundan geldi i yolunda inancn, antropoloji ve tarih bilimlerinin bul gularna nasl ters dtnn kandann gstermeye a ltm. Antropologlara gre, bu inanca ters den iki ger ek vardr: Biri Yahudilerin fiziksel nitelikleri asndan birbirinden ok farkl oluu, ikincisi de iinde yaadk lar lkenin yerli halkna benzemeleridir. Bu gereklerin her biri, boy, kafa endeksi, kan grubu, sa ve gz rengi istatistiklerinde aka ortaya kmaktadr. Bu antropo lojik lderden hangisini ele alrsak alalm, bir lkenin Yahudileriyle o lkenin yerli halk arasndaki benzerliin deiik lkelerde yaayan Yahudiler arasndaki benzer likten daha fazla olduunu gryoruz. Bu durumu zedeyebilmek iin aadaki formlle238

ri nermekteyim: , H -Y < Y - Y,
I a a 1

ve H - H, = Y - Y,
a b a b

Her iki hal iin ilk akla gelen biyolojik aklama, ka rmadr. Bu da tarihin belirli alarnda deiik neden lerle olmutur. Bunlar arasnda evlenmeleri, kalabalk topluluklarn din deitirmesini, savan yasal (ya da hi deilse kabul edilebilir) bir sonucu saylan rza gemele ri sayabiliriz. Istatistik bilgilerin tersine, ilk bakta tannabilen Ya hudi tipinin varolduu inanc, genellikle (ama tmyle deil) yanl bir inantr. Bu gr, kuzey insanlar ara snda tipik Yahudi izgileri saylan niteliklerin, Akde niz evresine inildiinde artk yle grnmedii gere ini gzden karmaktadr. Ayrca sosyal evrenin fizik ve davran zerindeki etkilerini de bilmez grnmekte dir. Bu yzden, sosyal etkenlerin, biyolojik etkenlerle ka rt ortadadr. Yine de, ne olursa olsun, baz kaltmsal nitelikler a mz Yahudileri arasnda belirli bir tipi karakterize eder. ada nfus genetiinin kazandrd bilgiler nda, bu niteliklerin birka yzyl boyunca snrl koullar iin de gettolarda yaamaktan kaynaklanm olduu da d nlebilir. Bu belirli koullar, ieriden evlenme, gene tik dalm ve selektif basklardr. Selektif basklar da bir ka biimde etki yapar. Doal seleksiyon (salgn hasta lklar gibi), cinsel seleksiyon ve belki bir de, gettoda ya am srdrebilmek iin geerli olan karakter izgilerinin seilip benimsenmesi. Bunlara ek olarak, sosyal kaltm ve ocukluktan beri artlandrlma gibi etkenler de, biimleyici ya da biim bozucu unsurlar olarak kendini gstermektedir. Bu srelerin her biri, getto-tipinin olumasna ken239

di lsnde katkda bulunmutur. Kazanlan nitelikler, getto andan sonra gittike seyrelmitir. Getto an dan nce bu insanlarn genetik bileiminin ne olduu, fi ziksel grnmlerinin nasl olduu konusunda ise, he men hibir ey bilmemekteyiz. Bu kitapta sunulan gr e gre, bu eski Yahudilerin ounluu, Trk kkenlidir. Aralarna biraz da Filistinli ya da baka toplumlardan ki iler katlmtr. Bilemediimiz baka bir ey de, ' Y a h u d i burnu" ya da tipik saylan teki niteliklerin hangi oran da gettodaki cinsel seleksiyonun rn ya da kabile iin deki dominant bir genin sonucu olduudur. Burun deliklerindeki kvrnt, Kafkas halklar arasnda ok gr len, Sami rkndan olan Bedevilerde ise hi grlmeyen bir nitelik olduuna gre, Onnc Kabile'nin Yahudi biyolojik tarihi zerinde oynad byk role iaret eden bir gsterge daha bulmu saylabiliriz.

240

4. Blm Ekler

EK

YAZILILAR STNE
Bu kitapta szcklerin yazl olduka tutarszdr. Zaman zaman baka yazarlarn satrlarn aldmda, zel adlar onlarn yazd biimde yazmak zorunluluu nu hissettim (Baka ne yaplabilir?) ve bu yzden, ayn insann adn deiik yazllarla vermek zorunda kaldm. Ayn durum, kent ve kabile adlar iin de geerli oldu. Kendi satrlarmda ise daha ok Batl gzlere en uygun gelen yazl biimini benimsemeye altm. T. E. Lawrence, D o u dnyas zerine parlak bir uz mand. Ama szcklerin yazln verirken, tpk Trk garnizonlarn basarken olduu kadar kalpsiz oluyordu. Kardei A.W. Lawrence, Bilgeliin Yedi Stunu'na yazd nszde bize unlar sylemektedir. Arap adlarnn yayl her kitapta deimektedir. Ben de hibir dyeltme yapmadm. Bu noktaya ilikin olarak Arap di linde yalnyca sesli harfin bulunduunu belirtmem yerinde olur. Kullanlan bay sessiy harflerin ise Ingiliycede karl yoktur. Son yamanlarda Dou yerinde alma yapan kiiler genellikle Arapadaki sesleri verebilmek iin deiik harfler kullanma yo luna gitmilerdir. Buna rnek olarak Mohamedyerine Muham241

med,

meyjyin yerine mu'edhdhin,

Koran yerine Qur'an ya da

Kur an yaymalarn gsterebiliriy. Hu yntem, neden sy edildi ini bilenler iin yararl olabilir. Ama ben bu kitapta yine eski ynteme uyarak ayn sesi vermeye olduka yaklaan, allm Ingiliyceyayllar setim.

Eer ada Arapay okunur biimde kada geirir ken byle sorunlar kyorsa, D o u bilimcilerinin gz lerini Ortaaa evirdiklerinde ortaya kacak sorunlar ok daha rktc olacak demekr. Bu durumda, yaz larn kopya edilmesi srasnda gsterilmi dikkatsizlikler iin daha byk bir tolerans pay tanmak gerekir. " E b u Haukal"n (ya da bn Havkal) eserini ngilizceye ilk kez eviren* Sir William Ouseley, kitabn nsznde yle yaknmaktadr: Harflerin dyensiy birleiminden, bir sycuun tekiyle ka rtrlmasndan, bir satrn tmyle atlanmasndan doan g lklerden yaknmamam gerekir. nk alkanlk ve srarl bir dikkat beni genel anlatm iinde, belirli kuruluu olan cmleler de bu dyensiyliklerin anlamn yebilecek duruma getirmi bu lunuyor. Ama daha nce hi duyulmam yer ve insan adlar sy konusu olduu yaman, cmlenin gelii de yardmc olamayaca iin, tek kurtulu umudu, baka bir metinde ayn syce rast lamak olabilir... brantce, Arapa ve Farsann bilgili yayarlar da ayn gylemiyapmtr, ama belki belirli bir rnekle durumu aklamak daha yararl olabilir. Bir tek rnek yetecektir... Tibet sycn oluturan harfler den nn ayn biimde yayldn, aralarndaki tek farkn st lerine ya da altlarna yerletirilen noktalar olduunu dnelim.
' bn Havkal kitabn Arapa yazm, fakat Ouseley, Farsadan e virmitir. 242

ilk harfi ele alp rerine tek nokta koyarsak N sesi, iki nokta koyarsak T sesi nokta koyarsak TH sesi ya da S sesi, alt na bir nokta koyarsak B sesi, altna iki nokta koyarsak Y sesi, nokta koyarsak P sesi verdiini gy nnde tutalm. kin ci harf iin de ayn uygulama yaplabilir. nc harf ise, yine ayn kk deiikliklerle B, P, T, THya da S gibi okunabilmektedir."

' Bu yaznn orijinalinda Farsa harfler de gsterilmitir, ama ben ya yncnn hatrn saydm iin onlar karmay uygun grdm. 243

E K II

KAYNAKLAR STNE

(A) Eski Kaynaklar

Hazar tarihine ilikin bilgilerim, esas olarak Arap, Bi zans, Rus ve bran kaynaklanndan gelmekte, biraz da Pers, Suriye, Ermeni, Grc ve Trk kkenli kandarla desteklenmektedir. Esas kaynaklarn bazlarna dein mek isdyorum.

1. Arap
Eski Arap tarihiler, yazlarnn kompozisyonunda teki ta rihilere hi benzemeyen bir slup kullanmlardr. Her olay, gr g tanklarnnja da adalarn kendi szckleriyle anlatlmak ta, sonra, bunu dinleyip anlatann szleri eklenmekte, bylelikle ta en son anlatcya kadar gelinmektedir. Yani esas rapor birok kiinin elinden gemitir. Bazen, ayn olay iki ya da daha ok de iik biimde anlatlr. Bunun nedeni, hikyenin ayr ayr kiile rin elinden geerek gelmesidir. Bazen de bir olay ya da nemli bir ayrnt, deiik biimlerde ifade edilir... Ana fikir, az nce yeterli bir aklkla anlatlann ayndr ve deiik biimde yinelenmesine gerek yoktur. Yazar, kendi kaynaklarnn szcklerine elinden geldii kadar sadk kalarak, kendinden sonra gelen yazarlarn da ilk anlatcnn szcklerini kullanabilmesini salar... Britannica'nn ilk basklarnda Arap historiografisi ko nusundaki blm yazan H. A. R. Gibb ile M. J. de G o 244

eje byle sylemektedirler. Belki oktan kaybolmu bu lunan ilk kayna bulmaktaki glklerin nedeni de bu satrlarda belli olmaktadr. lk kaynak, ayn konuda ayn szleri yazan sonraki yazar ve anlatclarn, derleyicile rin yazlar arasnda boulmu gitmitir. Bu yzden, an latlan olayn tarihini saptamak zellikle g olmaktadr. nk yazar, her eyi imdiki zaman kipi kullanarak an latr ve hangilerini ok eski kaynaklardan alp naklettii ni aklamaz. Bu yzden yz yla varan yanllar bile ya plmtr. Buna bir de kiileri, kabileleri ve yerleri anlat makta kan iml hatalar ya da yaz glkleri eklenirse, durumun, paralarndan yars kaybolmu bir yap-boza benzeyecei aktr. Hele araya kkeni belirsiz yabanc paralar da karmsa... naatn benzetilecei resim de soluk ve belirsizse... Hazarya ile ilgili belli bal Arap kaynaklar, bu kitap ta sk sk sz edilen bn Fadlan'al -stakhri, bn Havkal ve al-Masudi'dir. Bunlardan bile pek az ilk kaynak nite liindedir. nk hepsi bn Fadlan gibi kendi grdk leri olaylar anlatmazlar. rnein bn Havkal'n 977'de yazlm yazlar, daha nce 932 dolaylarnda stakhri ta rafndan yazlanlarn ayndr. stakhri'nin yazlarnn ise 921 sralarnda el-Balkhi adl bir corafyacnn yazd satrlardan alnd sanlmaktadr. Bu kiilerin gerek yaamlar gerekse bilimsel deerle ri konusunda pek az ey bilmekteyiz. lerinde en can ls, diplomat ve gzlemci olarak tandmz bn Fadlan'dr. Yine de, X. yy.'da tarih biliminin tomurcuklan maya balad bellidir. Zincirin ilk halkas olan El-Balk hi klasik Arap corafya anlaynn balangcn simge ler. Kendisi haritalara nem veren, yazlan ancak ak layc olarak ikinci plnda kullanan biridir. stakhri, dik245

kat merkezini haritadan yazya kaydrma konusunda be lirgin bir k yapmtr. (Yaam stne hibir ey bi linmemektedir. Elde bulunan yazlarnn ise daha byk bir eserinin zeti niteliinde olduu bellidir.) Gezgin bir tccar ve misyoner olduunu bildiimiz bn Havkal ile daha belirli bir aamaya varlmtr. Metinler artk Balkhi'de ve biraz da stakhri'de olduu gibi haritalar ak lamak iin bir ara deildir. Kendi hikyelerini anlatmak zere yazlmlardr. Son olarak, iki yzyl sonra gelen Yakut (1179-1229) ile derleyiciler ve ansiklopedisder ana geilir. Yakut stne bilgilerimiz, Yunanistan'da doduu, ocukken Badat'taki esir pazarnda satld, satn alan tccarn ona iyi muamele ettii ve onu gezgin bir tccar olarak yetitirdii yolundadr. Daha sonra Yakut dolaarak ki tap satmaya balam ve sonunda Musul'da yerleerek byk tarih ve corafya ansiklopedisini yazmtr. Bu nemli eserde Hazarlar, hem bn Fadlan'n hem stakhri'nin azndan anlatlmaktadr. Ama ne yazk ki Yakut, bir yanlg sonucu, stakhri'nin anlatmn da bn Fad lan'n anlatm sanmtr. ki anlatm baz nemli nok talarda deiiklikler gsterdii iin bunlarn ayn yazara yorulmas birtakm samalklar dourmu, sonu olarak gnmz tarihilerinin gznde bn Faldan saygnln biraz yitirmitir. Sonunda, ran'n Mehed yresinde bn Fadlan'n kendi yazlarnn tm ele geince durum daha deiik bir hl almtr. D o u tarihi uzmanlar arasnda byk sansasyon douran bu bulu 1923 tarihinde Dr. Zeki Velid Togan tarafndan yaplmtr. leride bu tarihi stne daha ayrntl bilgi verilecektir. Bu belgeler, yal nz Yakut'un yazlarna ald, Hazarlarla ilgili blmle246

rin gerekliini kantlamakla kalmam, Yakut'un dein medii, dolaysyla hi bilmediimiz blmleri de ortaya karm bulunmaktadr. Ayrca, Yakut'un yol at ka rklk dzelmi, bn Fadlan, stakhri ve bn Havkal'n ayr ayr kaynaklar olduu da belirlenmitir. Birbirini kandayan bilgiler asndan bn Rusta, alBekri ve Gardezi'nin almalar da deerlidir. erik ba kmndan bunlar ana kaynaklarn ayns olduundan, pek deinme olana bulamadm. Bamsz gibi grnen baka bir kaynak da, al-Masudi'dir. 956 ylnda len bu tarihi, Araplarn Herodot'u olarak anlmaktadr. Durmak bilmez bir gezgin olan alMasudi, tkenmeyen bir renme tutkusuna sahiptir, ama yine de ada Arap tarihileri ona dudak bker grnmektedirler. slm Ansiklopedisi onun "gezileri nin gl bir renme gdsnden" doduunu syler ken, bunun yzeyde kaldna, derine inmediine iaret etmektedir. Yazarn hibir zaman ana kaynaklara inmek zahmetine girmedii, yalnzca yzeysel sorular sormak la yetindii, anlatlan hikye ve efsaneleri sorgusuz kabul ettii ne srlr. Ama bu eletirilerin hepsi, ister Hris tiyan ister Arap olsun, teki Ortaa tarih ve corafyac lar iin de geerlidir.

2. Bizans
Bizans kaynaklar arasnda tartmasz en deerlisi Constantine X I I . Porphyrogenitus'un 950 ylnda yazd De Administrado Imperio'duT. nemi yalnzca Hazarlar (ve onlarn Macarlarla ilikileri) konusunda verdii bilgi den tr deil, ayn zamanda, Ruslar ve kuzey steple rinin teki halklarna ilikin verdii bilgilerden tr de
247

byktr. Constantine (904-959) hem bilimci bir imparator, hem de insan hayran eden kiilie sahip biri... Arnold Toynbee'nin ona gnln kaptrdn itiraf etmesi bo una deildir. 2 stelik, bu ak daha niversite rencisiyken balam, sonunda da deerli bir meyve vermi tir. Toynbee Constantine Porphyrogenitus ve Dnyas adl dev eseri 1973 ylnda yaymlad zaman seksen drt yan dayd. Adndan da anlalabilecei gibi, kitapta Constantine'in kiiliine ve almalarna verilen nem, yaad (ve Hazarlarla paylat) dnyaya verilen nem kadar ar basmaktadr. Yine de, Toynbee'nin Constantine'e duyduu hay ranlk, onun bilimci olarak eksikliklerini grmesini en gellememitir: "De Administrado Imperio'da veri/en bilgiler deiik yaman larda deiik kaynaklardan toplanm olduundan, eser bir ya yarn haymettii, dyenledii bilgilere dayanan kitaplara benyememektedir. Daha ok bir araya getirilmi, stnkr dyeltilmi bir dosya dolusu belgeyi andrmaktadr. '* Toynbee daha sonra da yle der: "De Administrado Imperio ve De Caeromoniis, Constantine'in gelecek kuak lara miras brakt haliyle, karkl yznden pek ok okuru artacaktr." Constantine kendisi De Caeromoniis'in "teknik bir aheser" olduuna, ayn zamanda ti tiz bilimciliin ve alma aknn bir ant olduuna, do kunakl biimde inanmaktayd. 5 Buna benzer eletiriler, Bury
6 4

tarafndan da, daha nce Macartney tarafndan

da yaplm, bu yazarlar, rnein Macar gleri stne Constantine'in elikili ifadelerinden sonu karmakta glk ekmilerdir.
248

"...De Administrado lmperio"'nun ne tr kitap olduunu hatrdan karmamak gerekir, iindekiler eitli kaynaklardan alnm notlardr. Zaman yaman birbirini yineler, ounlukla e likiye derler. Aralarnda ok stn kr bir balant kurul mutur.7 Yine de, banyo suyunu dkerken bebei de birlikte atmamaya dikkat etmemiz gerekir. Bilimsel eletirmen ler, genellikle buna bile raz gibi grnrler. Constanti ne'in imparatorluk arivlerini kartrma olanaklar te ki tarihilerin hepsinden fazladr. Gnderdii eliler den, atad grevlilerden bilgi toplama olanaklar da yle. Dikkatli biimde baka kaynaklarla uyarl olarak deerlendirildiinde De Administrado karanlk bir dne me epey deerli k tutabilecek bir eserdir.

3. Rus
Dilden dile gelen folklor, efsane ve arklarn dnda, ilk yazl Rus kayna Povety Vremennikh Lef (Gemi Yllarn Hikyesi). eitli yazarlar, bu kaynaktan "lk Rus Tarihi", " E s k i Rus Tarihi", "Pseudo-Nestor Rus Tarihi" diye deiik adlarla sz ederler. Bu kitap, X I I . yy.'dan bu yana yazlm tarihlerin tashih edilmi halini kapsamann yan sra, bundan ok daha eski gelenek ve kaydara da yer vermektedir. Bu nedenle, Vernadsky'nin dedii gibi " X I I . yy.'dan X. yy.'a kadar geen sreyle ilgili gerek bilgiler vermesi" de mmkndr. Bu dnem ise, Hazar tarihi asndan hayati nemi haiz bir dnemdir. Eserin esas derleyicisi, herhalde, Kiev'deki Crypt Manastr'nn rahiplerinden olan Nestor'dur. Ama bu nokta bilimciler arasnda tartmal olduu iin "Pseudo-Nestor" (Sah249
8

te Nestor) deyimi kullanlmaktadr. Yazarn kimlii bir yana, Povety o alar inceleyenler iin deeri lleme yecek bir hazinedir (Fakat bu iinde hibir hata olmad anlamna gelmemelidir). Ne yazk ki, 1112 tarihi ile son bulmaktadr. O tarih de, Hazarlarn esrarengiz yok olma dneminin balangcdr. Hazarya ile ilgili Ortaa ibran kaynaklarndan, Ek I I I ' de sz edilecekdr.

(B) ada Kaynaklar

Bu sayfalarda, Hazar tarihinin u ya da bu yny le ilgili ara sra yazlar yazm olan nl ada tarihile re, rnein Toynbee'ye, Bury'ye, Vernadsky'ye, Baron'a, Macartney'e deinip zerlerinde yorum yapmak kstah lk olur. Bizim szlerimiz, eldeki soruna katklar ok nemli olan, oysa genel kamuoyunun pek tanmad ya zarlarla ilgili olacaktr. Bunlarn banda, merhum Prof. Paul E. Kahle ile rencisi Douglas Morton Dunlop gelir. Bu satrlar ya zld srada Prof. Dunlop, Colombia niversitesi'nde Ortadou Tarihi dersleri vermektedir. Prof. Paul Eric Kahle (1875-1965) Avrupa'nn en nde gelen dou uzmanlarndan biridir. D o u Prus ya'da domu, Luther mezhebinde din adam olarak ei tilmi, alt yl Kahire'de grevli olarak kalmtr. Daha sonra, baz Alman niversitelerinde ders vermi, 1923 ylnda B o n n niversitesi'ndeki D o u Semineri yneti ciliine getirilmitir. Bu seminer, dnyadaki tm dou uzmanlarn evresine eken uluslararas bir merkez dir. Kahle yle yazmaktadr: 9 "Seminerin, yneticileriy le, katlanlaryla, konuklaryla birlikte yanstt uluslara250

ras hava, Nazilerin etkisine doal bir siper yaratm ve almalarmz Nazi rejiminin Almanya'da egemen oldu u ilk alt yl boyunca huzur iinde srebilmir... Asis tan Polonyal Yahudi bir haham olan tek Alman profe sr bendim." Bu durumda, lekesiz Aryan (Ari) kkenlerine ra men, Kahle'nin 1938 ylnda Almanya'dan g etmek zorunda kalmasna amamak gerekir. Bilimci, bundan sonra Oxford'a yerlemi, orada iki doktora tezi daha vermi (biri felsefe, teki ilahiyat), 1963 ylnda Bonn'a dnm ve 1965'te yine orada lmtr. Bridsh Museum katalogunda yirmi yedi eseri bulunmaktadr. Kahle'nin sava ncesinde Bonn'daki rencileri arasnda, dou tarihi uzman D. M. Dunlop da vardr. Kahle, Hazar tarihine byk ilgi duymu, hatt Bel ikal tarih profesr Henri Grgoire 1937 ylnda " H a zar Yazmas"nn gerekliinden kuku duyduunu be lirten bir yaz 10 yaynlad zaman, hemen onunla iliki kurmutur: "Grgoire'a yanld birka noktay belirt tim ve kendisiyle bunlar tartma olana buldum. 1937 ylnda Bonn'a yapt ziyaret esnasnda birlikte baz eyler yaynlama kararna vardk. Ama siyasal gelime ler bunu gerekletirmemize engel oldu. Bunun zeri ne yine Bonn'da rencim olmu olan D. M. Dunlop'a nerdim ve almay onun yapmasn istedim. Dunlop, hem Arap hem ibran kaynaklarn tarayabilecek biriydi. Hem ok dil bilirdi, hem de byle bir grevin gerektir dii titiz bilimcilik niteliklerini tayordu." 1 1 Bu atlmn sonunda, Dunlop'un Yahudi Hararlarn Tarihi adl eseri dodu. Bu kitap 1954 ylnda, Princeton niversitesince basld. Hazar tarihiyle ilgili ok deerli bir kaynak olma snn yan sra, bu eser ayn zamanda, Yayma'nn ger251

eldii konusunda yeni kantlar da sunmaktadr (Ek III'e baknz). Kahle, kitab her konuda onaylamaktadr. 1 2 Sras gelmiken, Prof. Dunlop'un 1909'da skoya'da yksek bir din adamnn ocuu olarak dnyaya geldi ini ve meraklarn Kim Kimdir? kitabnda, "yry yap mak ve skoya Tarihi" olarak sraladn belirtmekte yarar vardr. Yani, amzda Hazar Yahudiliinin en b yk iki yorumcusu da kuzey kkenli Protestandr. Prof. Kahle'nin ok deiik dnyalardan gelen dier bir rencisi de Ahmet Zeki Velid Togan'dr. Togan, bilindii gibi Mehed'de bn Fadlan'n Hazarya gezisiy le ilgili notlar bulan kiidir. ok ynl kiiliini gerekti i gibi yanstabilmek iin onu Kahle'nin anlarndan ta nmakta yarar vardr. 13 ... (Bonn 'daki) Seminerin alma grubunda pek nl dou uzmanlar vard. Bunlar arasnda Dr. Zeki Velid'nin adn anmak isterim. Kendisi Sir Aurel S tein 'in koruduu bir Bakir'di. Eitimini Kayan niversitesi'nde tamamlam, I. Dnya Savaindan nce Petersburg niversitesi'nde bay aratrmalar yapmt. Sava srasnda, byk lde kendisi, kurmu olduu Bakir Ordusu'nun (Boleviklerle mttefik) nderi olarak arp t. Rus Duma yesiydi. Bir sre, Lenin, S talin ve Troki'nin de bulunduu Altlar Komitesi'nde ye olarak alt. Daha sonra, Boleviklerle arasnda anlamazlk kt ve iran'a kat. Trk dili uyman olarak (Bakir dili de Trkedir) 1924ylnda An kara'da, Mustafa Kemal'in Milli Eitim Bakanl'nda dan man olarak greve balad. Bunu izleyen yllarda istanbul ni versitesinde Trke profesr oldu. Yedi yl sonra ondan ve te ki profesrlerden uygarln Trklerden doduu yolunda eitim Viyana'yagitti. Prof Dopsch'un yapmalar istenince, istifa edip

krssnde Ortaa Tarihi zerinde almaya balad, ibn E ad isi

lan'n Kuyey Bulgarlar,

Trkler ve Hararlar diyarna yapt

yolculuun Arapa notlarn Mehed'de kefetmi bulunuyordu. Viyana 'ya yerletikten iki yl sonra bu konuda verdii stn bir te?le doktorasn kazand. Ben, sonradan Togan 'n bu almas n 'Abhandlugen fr dic Kunde des Morgenlandes" adyla yayn ladm. Kendisini Viyana 'dan Bonn 'a "Honorar Profesr" ola rak ardm. Gerek bir bilimciydi. ok geni bilgisi olmakla birlikte renmeye her zaman hazrd. Onunla almak verimli oldu. 1938 ylnda tekrar Trkiye'ye dnd ve bir kez daha is tanbul niversitesinde Trke profesrlne balad. Bambaka ynlerden ilgin olan bir kii de, Hugo Freiherr von Kutschera'dr (1847-1910). Kutschcra, D o u Yahudiliinin Hazar kkenli olduu tezini ilk ele alanlardandr. Avusturya yksek memurlarndan birinin oludur. Diplomat olmaya hazrland iin Viyana'da D o u Akademisi'nde okumu, Trke, Arapa, Fars a ve baka dou dillerini renmitir. Bir sre Constantinopolis'teki Avusturya-Macaristan imparatorluu Bykeliliinde atae olarak hizmet grdkten sonra, 1882 ylnda Saraybosna'da Bosna-Hersek yresi yne ticisi olarak greve balad. Bu yre, Avusturya-Maca ristan ordular tarafndan yeni igal edilmiti. Kutschera'nn dou gelenek ve detlerini iyi bilmesi, onu Bos na Mslmanlar arasnda sevilen biri kii haline getirdi ve eyalette barn (bir dereceye kadar) salanmasna yar dmc oldu. Bunun zerine kendisine Preiherr (baron) rtbesiyle birlikte eitli nianlar verildi. Emekli olduktan sonra, 1909 ylndan balayarak ya amn eski merakna adad ve Avrupa Yahudileriyle Ha zarlar arasndaki ilgiyi aratrmaya koyuldu. Daha genli inde, Trkiye'de rastlad Sephardi ve Akenazi Yahu253

dileri arasndaki farkllk dikkatini ekmiti. Eski kaynak lardan Hazarlara ilikin okuduu eyler, bu kavmin, zih ninde beliren sorulara hi deilse bir dereceye kadar kar lk verebilecei inancn glendirdi. Olduka profes yonel bir dil uzman saylmakla birlikte, Kutschera ama tr bir tarihiydi. Yine de eserlerinin katks byk oldu. 1910 ylndan nce yazlm olup da onun kitabnda yer bulamayan hibir Arap kayna yok gibidir. Ne yazk ki, kitabna bir bibliyografya ve referanslar blm ekleyemeden nce lmtr. Die Charasan Hislorische Studie adl eseri, 1910 ylnda, onun lmnden sonra baslabildi. Hemen ikinci bask yapm olduu halde, tarihiler bu esere pek seyrek deinirler. Abraham N. Poliak, 1910 ylnda Kiev'de domu tur. Ailesiyle birlikte Filistin'e g edii, 1923 ylna rast lar. Tel Aviv niversitesinde Ortaa Yahudi Tarihi krssnn bana gemi, brance birok eser yaz m ve yaymlamtr. Bunlar arasnda Araplarn Tari hi, 1250-1900 Yllan Arasnda Msr'da Feodalite, srail ve Ortadou 'da jeopolitik Durum gibi kitaplar saylabilir " H a zarlarn Yahudi Dinine Geii" adl yazs, 1941 ylnda bir dergide yaymlanm ve byk yanklara yol amtr. Hayarya adl kitabnn kopard frtna, bundan daha da byktr. Kitap, 1944 ylnda Tel Aviv'de (ibrance ola rak) yaymlanm, ok olumsuz bir tepkiyle karlanm, Poliak'a, gnmz Yahudiliinin kutsal kabile soyundan geldii inancn sarsan bir bozguncu gibi davranlmtr. Enyclopadia Judaica'nn 1971-72 basksnda bu yazarn ad hi gememektedir. Buna karlk, D o u Yahudilii ve Yiddish dilinin kkenleri zerindeki grlerini sk sk belirtmi oldu um Mathias Mieses, akademik evrelerde sayg gr254

mektedir. 1885 ylnda Galiya'da domu, filoloji da lnda eitim grm, Yiddish zerinde nc almalar yapm olmakla birlikte, eserlerinin ounu Almanca, Lehe ve brance olarak yazmtr. Yiddish Dili Birinci Konferans'nda (Czernovitz, 1908) en dikkati eken kii odur. Yazd iki eser, Die Entstehungsursache der Jdischen Dialekte (191'5) ve Die Jdische Sprache (1924) kendi alanla rnda klasik saylmaktadrlar. Mieses mrnn son yllarn Krakow'da geirmi, 1945'te snr d edilerek Auschwitz'e doru yola ka rlm, yolculuk srasnda lmtr.

255

E K III

HAZAR YAZIMASI

1
spanyol devlet adam Hasdai bn aprut ile Hazar Kral J o s e p h arasndaki mektuplama, tarihilerin ok uzun sre byk ilgisini ekmidr. Geri Dunlop'un de dii gibi, "Hazar Yazmas'nn nemini biraz abartm da olabiliriz. nk bugn artk Hasdai'nin ve Joseph'in mektuplarna bavurmakszn teki kaynaklara dayana rak Hazar tarihini ayn derecede ayrntl olarak derleye bilecek durumdayz." Ne olursa olsun, okurlar bu bel gelerin tarihine ilikin neler bilindii konusuna ilgi du yabilirler. Hasdai'nin mektubu 954 ile 961 yllar arasnda yazl m olmaldr. nk D o u Avrupa'dan geldiini syle dii elilik heyeti, Cordoba'y 954 ylnda ziyaret etmitir (Bkz. 1. Blm II. Ksm/3, 4). Mektupta, spanya'nn yneticisi olarak sz edilen Halife Abd-al Rahman ise 961 ylna kadar hkm srm bulunmaktadr. Mektu bun Hasdai'nin yazman Menahem ben aruk tarafn dan kaleme alnd, bu kiinin kendi adn Hasdai'nin akrosdi altna eklemi olmasndan baka, bugne kadar gelebilmi teki eserleriyle karlatrlmasndan da an lalmaktadr. 2 Bylelikle Hasdai'nin mektubunun ger ek olduu belirlenmi ve artk tartma konusu olmak tan kurtulmutur. Ama Joseph'in cevabn gerek olarak
256
1

gsteren kantlar daha dolayl ve karmaktr. Yayma'dan ilk kez sz edilii, X. ve X I . yy.'lara rast lar. 1100 yl dolaylarnda Haham Jehudah ben Barzillai, Barselona'da Festivaller Kitab (Sefer ha-lttim) adl kitab n yazarken bu yazmaya uzun atflar yapm, hatt J o seph'in Hasdai'ye karlndan blmler almtr. Barzillai'n kitabndaki blm yle balar: Birok manskriler arasnda, Aaron'un olu Hayar Kra l Joseph'in R. Hasdai bar Isaac'a'yayd bir mektubun, kop yasn da grdk. Bu mektubun gerek olup olmadn da, as len Trk olan Hayarlarn Yahudi dinini kabul ettii yolunda ki ifadenin doru olup olmadn da bilemeyiy. Ayrca mektup ta yaylanlarn hepsinin doru olduundan da emin olamayy. Bu mektuba bay yanl bilgiler yaylm olabilecei gibi, baka ki iler de bay eyler eklemi olabilir... Biye abartma gibi grnen bu bilgileri kitabmyn kapsamna almamyn nedeni, grne gre Kral joseph'in bu mektubu R. Hasdai'nin sorular soran bir mektubuna karlk olarak yaym olmasdr. R. Hasdai,yayd mektupta ona hangi slaleden geldiini, krallnn durumunu, babalarnn Yahudi dinini nasl kabul ettiini, hkm srd topraklarn ne kadar byk olduunu sormu, Kral da onun b tn bu sorularna, ayrntl biimde karlk vermitir.' Barzillai bundan sonra Joseph'in mektubundan par alar alm ve bylece cevap mektubunun 1100 ylnda da varolduunu kandam bulunmaktadr. Hahamn bi limcilere zg kukular, durumu daha da inandrc kl maktadr. Barselona'nn dnda bir yerde yaayan bu kii, belli ki, Hazarlar stne hemen hemen hibir ey
Hasdai'nin adnn branicesi "bar Isaac bar aprut"dur. R harfi, Rabbi (yani hahm) szcn simgelemekte ve bir sayg belirtisi ola rak kullanlmaktadr. 257

bilmemektedir. Haham Barzillai'nin bu kitab yazd sralarda, Arap tarihisi bn Havkal da, Hasdai'nin Hazarlarla ilikisi ko nusunda bir eyler duymua benzemektedir. Hicri 479 (MS 1086) ylnda izdii bir haritann kesine u esra rengiz nodar ekledii grlr. Hasdai ibn Isbak", uyun ve byk bir da olan Kafkas Da 'nn Ermenistan dalaryla birletiine, Yunanllarn lkesin den geerek ta Ermenistan'a ve Hayaran'a kadar uyandna inanmaktadr. Kendisi bu yerleri ok iyi tanmaktadr, nk buralar yiyaret etmi, krallar ve bata gelen yneticileriyle ta nmtr.4 Hasdai'nin gerekten Hazarya'y ziyaret etmi olma s pek uzak bir olaslk gibi grnmektedir. Yine de mek tubunda bunu nerdiini, Kral Joseph'in de Cevap'ta bu neriyi scak bir hevesle karladn biliyoruz. Belki de, Havkal, Yayma ile ilgili baz dedikodular duymu, bura dan kendine gre baz sonular karm olabilir. O an tarihileri iin bu, pek de olmayacak bir davran deildir. Elli yl kadar sonra (MS 1140), Jedudah Halevi, Hayarlar (Kuyp) adl felsefe kitabn yazmtr. Daha nce de belirtimiz gibi, bu kitapta gerek bilgilere pek az yer verilmise de, Hazarlarn Yahudi dinini kabul edii konusundaki anlat, Joseph'in Cevap'ndaki aklama lara ana izgileriyle uymaktadr. Halevi, Yayma'ya. ak tan aa atf yapmamtr. Aslnda kitab daha ok teo lojiyle ilgilidir. Tarihsel referanslar ikinci plna atmakta dr. Belki de yazar, Haham Barzillai gibi, Yayma'mn bir kopyasn okumutur, ama bu konuda sylenecek eyler
' Hasdai'nin adnn Arapa versiyonu. 258

yorumdan teye gidemez. Ama Abraham ben Daud'un (1. Blm II. Ksm/8) Sefer ha-Kabbalah adyla 1161 ylnda yazlan kitabndaki kandar bundan ok daha salamdr: israil halknn, Sula kentinden Magrib'in sonuna kadar olan alanda, Tahart'tan Afrika'nn ucuna (lfriquiyah, Tu nus) kadar, Msr'da, Sabaenler lkesinde, Arabistan'da, Ka bil'de, Elam 'da, Iran 'da, Dedan 'da, Cirgaitler lkesinde, yani }urjan 'da, Tabaristan'da, D aylam'a kadar olan yrelerde yaa dklarm bilmekteyiy. itil Nehri dolaylarnda da, sonradan Ya hudi dinini kabul eden ve benimseyen Hazarlar yaamaktadr. Bunlarn Joseph adndaki kral, R. Hasdai bar Isaac ben-aprut'a bir mektup yazarak halknn Yahudi dinine inandn be lirtmitir. Biz de Toledo'da onlarn soyundan gelen ve nemli bil gelerden ders alan kiilerle karlam bulunmaktayz Onlar da bize, Yahudi dinine inandklarn ifade etmilerdir.5

2
Hazar Yazmas'nn baslm biimiyle ilk kez or taya k, Kol Mebasser {iyi Habercinin Sesi) adl bran ce brorde olmutur. Bu bror 1577 yl dolaylarn da Constannopolis'te, Isaac Abraham Akrish tarafn dan baslmtr. Akrish, kendi yazd nszde, bize on be yl nce Msr'a yapt gezide, bamsz bir Yahudi Krall'ndan sz edildiini duyduunu syler (bu dedi kodular belki de Abyssinia'da yaayan Falashalarla ilgi lidir). Daha sonra, "Hazarlara gnderilen bir mektupla, Kral'n buna karln" ele geirdiinden sz eder. BuBrorn iki farkl baskya ait kopyas Bodleian Ktphanesi'nde bulunmaktadr. 259

nun zerine, yazmalar yaymlayarak Yahudi rkdalarnn moralini ykseltmeye karar verdiini belirdr. Hazarya'nn hl var olduuna inanp inanmad pek belli de ildir. nszn arkasndan, baka aklamaya yer bra klmadan, iki mektubun metinleri gelmektedir. Yazma, Akrish'in nemsiz kk brornde g ml kalmamtr. Bu olaydan altm yl kadar sonra, bir dost, brorn bir kopyasn Johannes Buxtorf a gnde rir. Buxtorf ok dikkate deer Calvinist bir bilgindir. b ran tarihi zerinde uzman olup, ncil ve haham literatryle ilgili pek ok eser vermidr. Akrish'in bror n okuduu zaman, Yazma'nn gerekliinden, Haham Barzillai gibi, o da kukulanm, ama 1660 ylnda iki mektubun hem brance, hem Ladnce evirilerini, Jehudah Halevi'nin Hazarlara ilikin kitabna ek olarak bastr mtr. Byle yapmas, belki yerinde bir davrantr ama pek iyi sonu vermemitir. nk Halevi'nin efsaneyi andrr anlatmyla ayn kapak iinde kan bu mektupla r hi kimse ciddiye almamtr. Bu tutumun, ancak X I X . yy.'da, Hazarlar stne bamsz kaynaklardan elde edi len bilgiler oaldktan sonra deiebildiim biliyoruz.

3
Hem Hasdai'nin mektubunu hem de Joseph'in kar ln kapsayan tek manskri, Oxford'taki Christ Kilisesi'nde bulunmaktadr. Dunlop'a ve Rus uzman Kovtsov'a gre 6 , " B u manskri, baslm metine ok byk benzerlik gstermekte" ve "dz ya da dolayl olarak ba sl metne kaynak tekil etmi olabilecee benzemekte dir." 7 Manskrinin XVI. yy. tarihli olduu ve Christ Kilisesi'nin banda bulunan J o h n Fell'e ait olduu sanl260

maktadr. (Thomas Brown, Seni Sevmiyorum, Dr. Hell adl eseriyle, bu kiiyi lmszletirmitir). Hasdai'nin mektubuna yer vermeden, yalnzca J o seph'in karln ieren bir manskri de, Leningrad Halk Kitapl'nda bulunmaktadr. Bu metin, Akrish'in basl metninden de, Christ Kilisesi'ndeki mednden de ok daha uzundur. Bu yzden, genellikle bundan " U z u n Mektup" diye sz edilmektedir. Akrish-Christ Kilisesi metni ise, tarihiler arasnda " K s a Mektup" olarak ta nnr ve " U z u n Mektup"un bir zedne benzer. " U z u n Mektup"un ayn zamanda manskri tarihi olarak da daha eski olduu grlr. Yazl XIII. yy.'a yorulmak ladr. Oysa bildiimiz gibi, " K s a Mektup" XVI. yy. ta rihlidir. Sovyet tarihisi Ribakov 8 , "Uzun Mektup"un, hatt belki daha eski bir belgenin, Ortaa spanyol hat tatlar tarafndan ksaltlarak kopya edilmi olabileceini ne srmektedir. te tam bu srada karmza gvenimizi sarsan bir hi lekrlk rnei kmaktadr. "Uzun Mektup", "Firkowich Koleksiyonu" diye bilinen eski bran manskrileri ara sndan gelmedir. Byk olaslkla, Cairo Geniza'da bu lunmutur. nk bugn tm Leningrad Halk Kitapl 'nda bulunan koleksiyonun nemli bir blm oradan karlmtr. Abraham Firkowich, X I X . yy.'n en renk li bilimcilerinden biri olup, bu kitaba srf kendisiyle ilgili ayr bir ek konmasn bile hak edecek biridir. Kendi ala nnda ok yetkili bir bilgedir, ama ayn zamanda mensu bu bulunduu Karaiderin teki Yahudilerden ayr oldu unu arlk Rusyas'na kabul ettirmeye, bu nedenle Karaitlere Yahudiler gibi ayr bir ilem yaplmamas gerekti ini kandamaya alan, kendine zg amalara sahip bi ridir. te benliini bu amaca kaptrm olduu iin, baz
261

eski

manskrileri ve yazlar deitirmi, urasna buras

na baz eyler ekleyerek bunlara Karait havas vermidr. "Uzun Mektup"ta, Firkowich'in elinden gemi olduu iin, ilk bulunduunda belirli bir gvensizlikle karlan m bulunmaktadr. Mektubu, Rus tarihisi Harkavy, bir tomar manskri arasnda bulmutur. Harkavy'nin de Firkowich'e pek fazla inanmad bir gerektir. Daha nce Firkowich'in baz yorumlarna kar kmtr.' Ama bu nunla birlikte, bu manskrinin gereklii konusunda hi kukusu yoktur. Metni orijinal

haliyle,

yani ibrance ola

rak 1879'da yaymlam, daha sonra Rusa ve Almanca evirilerini 10 de basmtr. Bu metni, Joseph'in mektu bunun en eski kopyalarndan biri olarak kabul etmekte dir ve " K s a Mektup"un bunun zeti olarak olutuuna inanr. Harkavy'nin alma arkada (ve rakibi) Chwolson da, metnin batan baa ayn elden ktn, zerine bakas tarafndan hibir ekleme ve karma yaplmam olduunu sylemektedir. 11 Son olarak, 1932 ylnda Rus Akademisi, Paul Kokovtsov'un Onuncu Yzylda ibran Hayar Yakmas
12

adl kitabn basarken, hem Lening

rad Kitapl'ndaki "Uzun Mektup"tan paralara, hem de Akrish'in brornde ve Christ Kilisesi'nde karm za kan " K s a Mektup"tan blmlere yer vermi bulun maktadr. Yazar, metni ince bir eletiriden geirdik ten sonra, ksa ve uzun mektuplarn ayn metne dayan d kansna varm ve bu ilk metnin, "Uzun Mektup"ta daha bir ballkla izlendii yargsn ortaya atmtr.

4
Kokovtsov'un ince eletirisi ve manskrileri yaymlay ekimelere son vermi grnmektedir. Gerekte
262

tartmalar her zaman iin ancak Joseph'in mektubunun " u z u n " kopyasyla ilgili olup, " K s a Mektup" ile Hasda i'nin mektubuna hibir glge drmemekteydi. Yine de, hi beklenmeyen bir yerden baka bir idraz ykseldi. 1941 ylnda Poliak, Hazar Yazfmasimn tam bir taklit saylmasa bile, X. yy .'da, Yahudi Krall st ne bilgi vermek ya da propaganda yapmak amacyla ya zlm hayali bir yaz olabilecei kuramn ortaya att. 13 (Metinler hayali de olsa, X I . yy.'dan daha ge yazlm olamazd, nk az nce de grdmz gibi, Haham Barzillai bu yazlar 1100 ylnda okumu, bn D a u d da 1161 ylnda bunlardan paralar aktarmt.). Bu yeni g r, balangta hemen taraftar toplamakla birlikte, Landau ve Dunlop tarafndan kesinlikle rtlm bulun maktadr. Landau, Hasdai'nin mektubunun gerekten Menahem ben-aruk elinden ktna hi kuku bulun mayacan kantlam, Dunlop da, Hasdai'nin mektu bunda pek ok soru soruuna, Joseph'in ise, bunlardan bir blmn karlksz brakma iaret ederek, bunun propaganda bror dzenlemekte izlenen bir yntem olamayacan ileri srmtr: ibadet yerine nasl gittii, savan S eht gnne nasl etki yap t yolundaki sorulara Joseph hi karlk vermemektedir... ilk mektubun sorularyla cevap mektubundaki aklamalar arasn da uygunluk pek yoktur, hu durum, belgelerin gerekten sunul duklar amalaya^lmt olduklarn, n aklamaya yetmektedir.
u

edebi bir icat olmadklar

Dunlop bundan sonra u nemli soruyu sormakta dr: Bu kuram doruysa, Hasdai'nin mektubu niin yazlmtr?
263

Bu mektup hem joseph' in karlndan daha uyundur, hem de iinde Hayarlar stne hi bilgi yoktur. Eer yaklarn yaplma sndaki ama gerekten Poliak 'n dedii gibi, Hayarya ile ilgi li bilgi vermek olsayd, byle bir yahmete girmeye gerek olmayd. Yok, eer birinci mektup, srf ikincisine gei olabilsin diye ya ylmsa, spanya ve Emevilere ilikin epeyce ayrntl bilgi veren, Hayarlara ise, hi deinmeyen byle bir giri olduka gariptir.11 Dunlop, metinleri dil asndan da incelemekte ve her iki mektubun da ayr kiiler tarafndan yazldna iaret etmektedir. Verdii kant, bran gramerinin ok belirgin bir niteliine, daha ak sylemek gerekirse, "iletken vav"n cmlenin ekim zamann belirlemede kullanlm oluuna dayanmaktadr. Burada bu karmak gramer kuraln aklamak niyetinde deilim.* Yalnzca Dunlop'un verdii tabloyu buraya alarak, ilk mektupta ve cevapta gemi zaman iin her ekim biiminin kaar kez kullanlm olduunu gstermekle yetineceim: 16
letken vav'n "imperfeci" zamanla kullanlmas Basit vav'n "perfeci" zamanla kullanlmas

Hasdai'nin mektubu Cevap Uzun Mektubu

48 1

14 95

" K s a Cevap"ta, Hasdai'nin kulland gemi zaman ekimi otuz yedi kez kullanlm, ikinci tr gemi za man ekimine ise elli kez yer verilmitir. Ne var ki, " K s a Cevap"ta birinci ekimin kullanld yerler, hep " U z u n Cevap"tan ayrlm olan, deiik olan blmlerdir. Dun lop, bunu, spanyollarn "Uzun Mektup"un redaksiyo nunu yaparken uygulam olduklar inancndadr. Ayrca
' lgilenen okurlar Weingreen'in Klasik branice Grameri uygulmas adl kitabnn ikinci basksna bakabilirler (Oxford, 1959) 264

Hasdai'nin mektubunun Emevi spanyolcasyla yazld n ve iinde Arapams pek ok tamlama bulunduu nu da belirtmektedir. " H a z a r " yerine "al-Hazar" kulla nl bunlara rnek olabilir. Oysa cevapta, bu tip tamla malar hi yoktur. Son olarak Dunlop, Yazma'nn genel havas stne de unlar sylemektedir: .. .KralJoseph'in "Uyun Mektup" diye adlandrlan ve ori

jinale daha yakn olan mektubundaki bilgilerin yanl olduu yo lunda hibir iddia yoktur. Yanl slubundaki deiiklikler de, bu cevabn gerekliine iaret etmektedir. Dnyann birbirinden ok uyak yrelerinde yaayan ve kltr dyeyi birbirlerinden ok ayr olan Yahudi toplumlarnda gerekte bu tr farkllklarn be lirmesi olaandr. Mektuplarn genel havasyla ilgili iylenimimi, ne kadar deer tayacan bilmemekle birlikte buraya not etme me iyin verilirse, cevap mektubunun, ilk mektuba oranla daha ay sun ve daha saf bir dille yaylm olduunu belirtmek isterim.'7 zetlemek gerekirse, Bizans imparatoruyla da mek tuplatn bildiimiz ( solidi deerindeki mhrleri unutmuyoruz) Hazar Kaannn, bir mektup dikte etme yeteneinden yoksun olacana eski tarihilerin inanma larn anlamak gtr. Ayrca, spanya'da ve Msr'da ya ayan iyi niyetli Yahudilerin ncil'den bu yana tarihin tek Yahudi Kral'ndan gelen bir mektubu kopya edip sak lamalar kadar olaan bir tutum, acaba niin olaans t saylmaktadr?

265

E K IV

BAZI YORUMLAR - SRAL VE DAILMI YAHUDLER

Bu kitabn ana fikri tarihe ynelik olmakla birlikte, yine de imdiki zamana ve gelecee yansyan baz yo rumlara yol aabilecei ortadadr. n c e bu kitabn, srail Devleti'nin varolma hakk na saldr olarak yanl yorumlanma tehlikesiyle yz yze olduunun farkndaym. Oysa o hak, Yahudi halknn varsayml kkenlerine bal bir hak olmad gibi, b rahim'in tanr ile akdettii anlamaya bal bir hak da deildir. srail'in devlet olarak varolma hakk, devletler hukukundan doan bir haktr ve Birlemi Milleder'in 1947 ylnda ald karara, bir zamanlar bir Trk eyale ti olan, sonradan ngiliz mandas altna giren Filisdn'in, Arap ve Yahudi Devletleri arasnda paylatrlmas ka rarna dayanmaktadr. srail halknn rksal kkenleri ne olursa olsun, kendileri bu konuda neye inanrlarsa inan snlar, devlederi bugn vardr. O ulusu imha etmedik e bu gerek deitirilemez. Tartmal konulara girmek sizin, yalnzca tarihsel gereklere dayanarak u kadarn syleyebiliriz: Filistin'in paylatrlmas karar, yzyl bo yunca Yahudilerin bar iinde bu blgeye g etmi ve yerlemi olmasndan domutur. Devletlerinin varolu u, bu nedenle onlarn hakkdr. Halkn kromozomlar ister Hazar, ister Sami, ister Roma, ister spanyol genleri tasn, bunun konuyla ilgisi yoktur ve srail'in var olma
266

hakkn da, her dine mensup uygar kiilerin bu hakk sa vunma yolundaki manevi ykmlln de zedeleyemez. Bugnn yerli sraillisi, ana-babasnn, bykanabykbabasnn corafi kkenini bile, kaynayan ergitme kabnda yitirmeye yz tutmutur. Bin yl nce yer alm Hazar katks, ne kadar ilgin olursa olsun, gnmz s rail'ini etkileyemez. Orada yaayan Yahudiler, kkenleri ne olursa olsun, bir ulus olma niteliine sahiptir. Bir yurtlar, ortak bir dilleri, hkmederi ve ordular vardr. Dnyaya dalm yaayan Yahudilerde ise, byle bir ulus nitelii yoktur. Onlar yaadklar yerlerdeki yerli halktan ayran tek ey, ibadederini ister yapsn ister yapmasnlar, Yahudi dinin den olulardr. te srailli Yahudilerle, dalm Yahu diler arasndaki temel ayrm budur. Birinci grup, bir ulus kimlii edinmi, oysa ikinci grup yalnzca dinleri bak mndan Yahudi olarak kalm, ne milliyederi ne de rkla r bakmndan bir kimlik edinmemilerdir. Buradan ortaya ackl bir eliki kmaktadr. nk Yahudi dininin, Hristiyanlk'tan, Budizm'den ve slm dininden ayrld bir nokta vardr. O da, halknn tari hi bir ulustan, tanrnn setii ulustan geldii yolunda ki inantr. Btn Yahudi bayramlar ulusal tarihin olay larn anma amacyla kudanr. Kimi Msr'dan kla, kimi Makabe syan'yla, kimi zalim Haman'n lmy le, kimi tapnan yklmasyla ilgilidir. ncil'in ilk bl m, bu ulusun tarihini anlatan ilk ve en ayrntl belgedir. Bu ulus dnyaya tek tanrl dini vermi olmakla birlikte, inananlar evrensel deil, kabileler biiminde toplanm tr. Her inanan, dua ederken kendini o eski rkn toru nu olarak dnr. Bu tutum, Yahudileri iinde yaad evrenin halkndan ayrmaktadr. 2000 yllk ackl ge267

misine baklrsa, Yahudi dini, gerek ulusal gerek sosyal bakmlardan kendi kendini ekip ayrmtr. H e m Yahudiyi ayrmakta hem de bakalarnn ayrmasna zemin ha zrlamaktadr. Fiziksel ve kltrel gettolar kendi kendi ne, otomadk olarak oluturmutur. Dalm Yahudile ri, ulus olmann avantajlarna sahip klmakszn, bir sah te ulus hline getirmi, onlar rk ve tarih konularndaki geleneksel inanlar sistemiyle, gevek biimde birbirine balamtr ki, bunun da hayali olduu ortaya km bu lunmaktadr. Dindar Yahudiler, gittike azalmaya, ortadan kalk maya yz tutmu bir gruptur. En gl kaleleri olan D o u Avrupa'da, Nazilerin fkesi onlar tmyle dn ya yznden silmeye kalkm ve byk lde baarya ulamtr. Kurtulup sa kalanlardan batya yerleen tek tk kiilerin, etki bakmndan pek bir arl yoktur. Ay rca Kuzey Afrika'da, Yemen'de, Suriye'de ve rak'ta ya ayan birok dindar Yahudi topluluu, srail'e gm tr. Dolaysyla, dindarln, dalm Yahudiler arasn da lmeye yz tuttuunu, buna karlk aydn Yahudile rin byk blmnn sahte-ulus kimliine daha sk sa rlarak, Yahudi geleneini bu yoldan korumay kendileri ne grev edindiini gryoruz. Fakat "Yahudi gelenei" deyiminin bu aydnlarn g znde neyi ifade etini aklamak da gtr. nk bunlar, "tanrnn setii halk" dogmasna inanmamakta dr. ncil'in ilk blmnde sz edilen tek tanr mesaj, bu tanrnn gzle grnmez oluu, On Emir, brani pey gamberler vb. dinsel ilkeler ise, hem Yahudi hem Hristi yan hem de Ortodoks din, grup ve mezheplerinde ortak ilkeler hline gelmi, herkesin mal olmutur. Kuds'n yklmasndan sonra Yahudiler, ortak dil268

lerini de yitirmilerdir. Kltrleri de ayrlmtr. Hristiyanlk dneminin balangcnda ibrani dili yerini Aramik dile brakm, Yahudi bilginler ve ozanlar spanyol ca, Arapa, Almanca, Lehe, Rusa, ngilizce ve Fran szca yazmaya balamlardr. Baz Yahudi topluluklar kendilerine yeni bir diyalekt edinmilerdir. Buna Yiddish ve Ladino dilleri rnek gsterilebilir. Ama bu diyalekt lerde verilen eserler hibir zaman Almanya'da Avustur ya'da Macaristan'da ve Amerika'da o lkelerin kendi dil leriyle verilen eserler kadar nem tamaz. Dalm yaayan Yahudilerin en nemli edeb kat klar ilahiyat dalndadr. Yine de Talmud olsun, Kabbala olsun, ciler dolusu ncil yorumlar olsun, ada Ya hudi topluluklar tarafndan pek bilinmemektedir. Oysa bunlar, daha nce de belirtildii gibi, Yahudi gelenei nin son iki bin yl iindeki yegne eserleridir. Baka bir deyile ifade etmek gerekirse, dalm yaayan Yahudi lerden gelen katklar, spesifik olarak Yahudi katks sa ylmamakta ya da canl bir gelenei yanstmay baaramamaktadr. Tek tek Yahudilerin felsefi, bilimsel ya da sanatsal katklar, onlar barndran lkenin kltr iine karm durumdadr. Ortak bir kltrel birlii ya da ge lenekler bnyesini yanstmamaktadr. Daha ksa biimde ifade etmek gerekirse, gnm zn Yahudilerinin ortak bir kltrel gelenei yoktur. Yalnzca baz alkanlklar ve davran biimleri var dr ki, bunlarn da bir ksm gettonun hrpalayc deney lerinden domu, nesilden nesile sosyal bir miras ola rak gemi, bir blm de ounun artk inanmad ya da uygulamad bir dinden miras kalmtr. Yine de, bu alkanlklar ve davran biimleri, bu insanlar, sahte-ulus kimlii iinde bir arada tutmu bulunmaktadr.
269

Daha nce baka frsatlarda da savunduum 1 , bu so runun uzun vadede zm ancak, ya srail'e gmek le ya da iinde yaadklar lke halk arasna karp eri mekle olabilir. Gerekte bu uygulama ok yakn zama na kadar hzla yerine getirilmitir. Time1 dergisi 1975 y lnda yaynlad bir yazda, "Amerika Yahudilerinin b yk apta kendi dinleri dnda evliliklere ynelmi ol duklarn ve her evlilikten birinin kark evlilik oldu unu" belirtmidr. Yine de, Yahudiliin rk ve tarihten gelen hayali me saj, kabileye ballk duygularn krkleyen gl bir etken niteliini korumaktadr. te Onnc Kabile'nin uzak gemite oynad rol, dalm yaayan Ya hudiler iin bu bakmdan ok nemli olmaktadr. Gn mz srail'i iin bu konunun nemi kalmamtr; nk daha nce de belirtildii gibi, onlar artk gerek bir ulu sal kimlik edinmi bulunmaktadr. Belki Tel Aviv ni versitesinde tarih profesr olan ve ayn zamanda yurt sever bir Yahudi olduu bilinen Abraham Poliak'n Ha zar tarihine ilikin bilgilerimize bu kadar byk lde katkda bulunmu olmas ve "tanrnn setii halk" inan cn sarsmas semboliktir. srailli Sabra tipinin, gerek fi ziksel gerekse ruhsal adan getto tipi Yahudiyle taban tabana zt olmas da belki byk nem tamaktadr.

270

DPNOTLAR

Birinci

Blm

1. Constantine Porphyrogenitus, De Caeromons I (Pa ris, 1935-40), s. 690. 2. Bury, J. B., A History ofEastem Koman Empire (Lond ra, 1912), s. 402. 3. Dunlop, D. M., The History of the Jevish Khayars (Princeton, 1954), ss. ix-x. 4. Bartha, A., Hungarian Society in the 9*.-10*. Centuries (Budapete, 1968), s. 35. 5. Poliak, A. N., Khayaria -The History of a Jewish Kingdom in Europe (TelAviv,1951). 6. Cassel, P., Der Chasarische Knigsbrief ans dem 10. Jahrhundert (Berlin, 1876). 7. Bartha, s. 24. 8. Bartha, s. 24 ve nodar 9. Bartha, ss. 24, 147-149 ve notlar. 10. storia Khazar, 1962. 11. Dunlop'un alnt yapt bn-Said al-Maghribi (bn Sa'id Maribi), s. II. 12. Schultze, Das Martyrium o/es heiiigen Abo von Tifs, Texte und Untersuchungen fur Geschicbte o/es altchristlichen Lite ratr (1905), s. 23. 13. Marquart, Osteuropaische und ostasiatische Streifyge (Hildesheim, 1903), s. 44. 14. Dunlop'un yapt alnt (1954), s. 96.
271

15. bn el-Balkhi, Fars Namab. 16. Gibbon, The History of the Decline and Fail of the Roman Empire, 5. Cilt (Londra, 1901), ss. 87, 88. 17. Dunlop'un alnt yapt Kalankatuk'luMusa, s. 29. 18. Artamonov, M. I., Khayar History (Leningrad, 1962). 19. Obolensky, D., The Byyantine Commonmalth-Eastern Europe 500-1453 (Londra, 1971), s. 172. 20. Gibbon, s.79. 21. Gibbon, s.180. 22. Gibbon, s. 182 23. Op. cit.*, s. 176. 24. Zeki Velid Togan, Ex. 36a. 25. Ad geen eser, s. 50. 26. Ad geen eser, s. 61. 27. istakhri, Bibliotheca Geographorum Arabicorum. 28. Al-Masudi (El-Mesudi), Muruj udh-Dhahab wa Maadin ul-Javahir {Altn Madenlerinin ve Deerli Taslarn imenleri), Franszca evirisi, 9 cilt (Paris, 1861-77). 29. bn Havkal, Bibliotheca Geographorum Arabicorum (1939); ayrca (yalnzca 4000 baheden ibaret olan) stakhri. 30. III. Baron'un alnt yapt (s. 197) Muaaddasi, Deseriptio lmperii Moslemici, s. 355. 31. Toynbee, A., Constantine Porphyrogenitus and his World (Londra, New York ve Toronto, 1973), s. 549. 32. Zeki Velid Togan, s. 120. 33. Bartha'nn yapu alnt, s. 184. 34. Bartha, s. 139. 35. Dunlop'un yapt alnt, s. 231. 36. Bartha, ss. 143-145. 37. Laszlo, G., The Art of the Migration Period (Londra, 1974), s. 66. 38. Dunlop'un yapt alnt, s. 206.
272

39. Hudud el Alam (Dnyann Blgeleri), (Leningrad, 1930/evirisi ve aklamas Londra, 1937), N o . 50. 40. Aziz Julien 'Documents sur les Tou Kioue'dzn Zeki Velid'nin alnts, s. 269. 41. Cassel, op. Cit., s. 52. 42. bn Havkal, ss. 189, 190. 43. Op. Cit., s. 405. kinci Blm

1. Bury, op. cit., s. 401. 2. Ayn eser, s. 406. 3. Sharf, A., Byyantine ]ewry-From Justinian to the Fourth Crusade, (Londra, 1971), s. 61. 3a. Dunlop'in yapt alnt, s. 89. 4. Ayn eser, s. 84. 5. Sharf n yapt alnt, s. 88. 6. The Vision of Daniet, Sharf n aln yapt eski bir ke hanet olarak saklanan tarih bir s. 201. 7. Poliak'n yapt alnt, 4/3; Dunlop, s. 119. 8. Poliak'n (4/3) D. A. Chwolson'un Eighteen Hebreu> Grave Inscriptions from the Crimea adl eserinden yapt alnt (Almancas; St. Petersburg, 1865) (Rusas; Mosko va, 1869). 9. Poliak, 4/3; III. Baron, s. 210 ve 47. Not. 10. Poliak, loc. cit.' 11. Marquart'n yapt aln, s. 6. 12. Dunlop'un yapt alnu, s. 90. 13. Bury, op. cit., s. 408. 14. Sharf, s.lOOn. 15. Eury, p. 406n. 16. Dunlop, s. 227.
273

17. Baron, S. W., A Soda/ and Religious History of the ]ews, (New York, 1957), III. Cilt, s. 20if. 18. Dunlop, s. 220. 19. Baron, III. Cilt, s. 203. nc Blm

1. Encyc/opaedia Britannica'nm 1973 basksnda yer alan "Hazarlar" balkl makale. 2. Op. cit., s.177. 3. Donlop'un alnt yapu Bar Hebraeus ve al-Manbiji, s.181. 4. Marquart. Dunlop ve Bury farkl tarihler veriyorlar. 5. Bartha, s. 27f. 6. Op. cit., s. 547. 7. Op, cit., s. 446n. 8. Toynbee, s. 446; Bury, s. 422n. 9. C. A. Macartney, The Magyars in the Ninth Century (Cambridge, 1930) adl eserinde, bn Rusta'nn daha nce (905 dolaylar) anlatt bir olay 1050 dolaylarnda yeniden anlatan Gardezi'den alnt yapyor. 10. Penguin Ortaa Tarihi Atlas, 1961, s. 58. 11. Toynbee, s. 446. 12. Zeki Velid, s. 85f. 13. Macartney'nin alnt yapt bn Rusta, s. 214. 14. Loc. cit. 15. Macartney'nin alnt yapt bn Rusta, s. 215. 16. Ayn eser, ss. 214, 215. 17. Op. cit., s. i. 18. Ayn eser, s. v. 19. Toynbee, s. 419; Macartney, s. 176. 20. Toynbee, s. 418.
274

21. Ayn eser, s. 454. 22. Loc. cit. 23. Constantine Porphyrogenitus, De Administrando (Washington D C , 1967), 39. ve 40. blmler. 24. Toynbee, s. 426. 25. Op. cit., s. 426. 26. Op. cit., s. 427. 27. Macartney, ss. 127ff. 28. Baron, III. Cilt, ss. 21 lf., 332. 29. Bartha, ss. 99,113. 30. Dunlop'un yapt alnt, s. 105. 31. Bury'den, s. 424. 32. Macartney, Guillemain. 33. Macartney'nin yapt alnt, s.71. 34. Loc. cit. 35. Macartney'nin TheAnnals of Admont'tan yapt aln t, s.76. 36. De Administrando, 40. Blm. 37. Macartney, s. 123. 38. Ayn eser, s. 122. 39. Ayn eser, s. 123. 40. Dunlop'un yapu alnt, s. 262. 41. Bury, s. 419f. 42. Op. cit., s. 448. 43. Ayn eser, s. 447. 44. Op. cit., s. 422. 45. Toynbee, s. 448. 46. RMS Tarihsel Kayd, s. 65. 47. Toynbee, s. 504. 48. Loc, cit. 49. Rus Tarihsel Kayd, s. 82. 50. Ayn eser, s. 83.
275

51. Ayn eser, s. 72. 52. Ayn eser, s. 84. 53. Bury, s. 418. Drdnc Blm

1. Rus Tarihsel Kayd, s. 84. 2. Dunlop, s. 238. 2a. Dunlop' yapt alnt, s. 210. 2b. Dunlop'n yapt alnt, ss. 211, 212. 3. Zeki Velid'nin yapt alnt. 4. Rus Tarihsel Kayd, s. 84. 4a. Ad geen eser, s. 84. 5. Ayn eser, s. 90. 6. Toynbee, op. cit., s. 451. 7. Rus Tarihsel Kayd, s. 94. 8. Ad geen eser, s. 97. 9. Ayn eser, s. 97. 10. Ayn eser, s. 98. 11. Ayn eser, s. 111. 12. Ayn eser, s. 112. 13. Vernadsky, G., Kievan Russia, (New Haven, 1948), ss. 29, 33. 14. De Administrando 10. ve 12. blmler. 15. Toynbee, s. 508. 16. Bury, op. cit., s. 414. 17. Op. cit., s. 250. 18. Dunlop'un yapu alnt, s. 245. 19. Zeki Velid, s. 206. 20. Zeki Velid'nin alnt yapt Ahmed Tusi (12. yz yl), s. 205. 21. Dunlop (1954), s. 249.
276

22. Baron, IV. Cilt, s. 174. 23. Dunlop'un yapu alnt (1954), s. 251. 24. Baron'un alnt yapt Kievo Perhersii Paterik, IV. Cilt, s. 192. 25. Dunlop'un yapt alnt, s. 260. 26. Zeki Velid'nin yapt alnt, s. 143. 27. Ayn eser, s. xxvii. 28. Dunlop, s. 261. 29. Vernadsky, s. 44. 30. Poliak, VII. Blm. 31. Loc. cit. 32. Baron, III. Cilt, s. 204. 33. Baron, loc. cit. Beinci Blm

1. Baron, III. Cilt, s. 206. 2. Ayn eser, s. 212. 3. Macartney'nin alnt yapu Anonimi Gesta Hungarorum, s. 188f. 4. Evrensel Yahudi Ansiklopedisinin "Teka" maddesi. 5. Dunlop, s. 262. 6. Poliak, IX. Blm. 7. Baron, III. Cilt, s. 206. 8. Poliak, IX. Blm. 9. Poliak, VII. Blm; Baron, III. Cilt, s. 218 ve not. 10. Brutzkus, Yahudi Ahsiklopedisi'nin 'Chaseren' mad desi. 11. Poliak'n Schiper'den yapt alnt. 12. Poliak, IX. Blm. 13. Baron, III. Cilt, s. 217 ve not. 14. Poliak, IX. Blm.
277

15. Ayn eser. 16. Ayn eser. 17. Poliak'n yapu alnt, IX. Blm. 18. Dunlop'un Zajaczkowski'den yapu aln, s. 222. 19. Vetulani, A. JevishJ. Of Sociolog/den 'The Jews in Mediaval Polanct (1962), s. 278. 20. Poliak, op. Cit.; Kutschera, H. Freiherrvon, Die Chasaren (Viayna, 1910). 21. Vetulani, s. 274. 22. Vetulani, ss. 276, 277; Baron, III. Cilt; Poliak, op. Cilt, s. 218 ve notlar; Poliak, op. cit. 23. Baron, III. Cilt, s. 219. 24. Poliak, VII. Blm. 25. Enyclopedia Britannica'mn 1973 basksnda, "Yahudi Almancas Edebiya". 26. Op. Cit., III. Blm. 27. Ayn eser. 28. Ayn eser. 29. Zbrowski, M.; Herzog, E., Life is With Peopie - The Je vish Liftle Town ofEastern Europe (New York, 1952), s. 41. 30. Poliak, III. Blm. 31. Ayn eser, VII. Blm. 32. Ayn eser, III. Blm. Altnc Blm

1. Baron'un, Malmesbury'li Williamin De gestis regum Anglorum adl eserinden yapu alnya gre, IV. Cilt., s. 227. 2. Baron, IV. Cilt. ss. 75-6 3. Baronun yapu aln, IV. Cilt s. 77. 4. Roth, C, Ansiklopedi. Britannica'mn 1973 basksnn
278

"Yahudiler" maddesi. 5. Roth, loc. Cit. 6. Baron, IV. Cilt, s. 271. 7. Ayn eser, s. 73. 8. Kutshera, s. 233. 9. 14. Bask, IV, s. 772 "Hal Seferleri" maddesi. 10. Baron, IV. Cilt, s. 97. 11. Ayn eser, s. 104. 12. Ayn eser, ss. 105, 292n. 13. Dubnov, S., Weltgeshichte des jdischen Volkes, Band IV (Berlin, 1926), s. 427. 14. Ayn eser, s. 428. 15. Baron, IV. Cilt, s. 129. 16. Ayn eser, s. 119. 17. Ayn eser, s. 116. 18. Mieses, M., Die Jiddische Sprache (Berlin-Viyana, 1924), s. 275. 19. Ad geen eser, ss. 274-5. 20. Ayn eser, s. 273. 21. Kutschera, ss. 235-6, 241. Yedinci Blm

1. Vetulani, loc. cit. 2. Mieses, s. 291-2. 3. Yahudi Ansiklopedisi, X. Cilt, s. 512. 4. Mieses'in, Fuhrmann'n eseri Alt- und Neusterreich'tan (Viyana,1737) yapt alnt, s. 279. 5. Mieses, loc. cit. 6. Smith, H., Proc. V, ss. 65f. 7. Mieses, s. 211. 8. Ayn eser, s.269.
279

9. Ayn eser, s. 272. 10. Ayn eser, s. 272. 11. Smith, op. cit., s. 66. 12. Kutschera, s. 244. 13. Kutschera, s. 243. 14. Poliak, IX. Blm. 15. Poliak'n yapt alnt, loc. cit. 16. Poliak, loc. cit. 17. Roth, be, cit. 18. Roth, loc. cit. 19. Ayn eser. Sekizinci Blm

1. Poliak, op. cit., Appendix III. 2. Encyclopaedia Britannica (1973), XII. Cilt, s. 1054. 3. Comas, J . , The KaceQuestion in Modern Science (Paris 1958), ss. 31-2. 4. Ripley, W, The Races of Europe (Londra, 1900), s 377. 5. Ad geen eser, ss. 378ff. 6. Fishberg, M., The Jews- A Study of Kace and Enviro /w/(Londra,1911), s. 37. 7. Fishberg, II. Blm. 8. Patai, op. cit. 9. Comas, s. 30. 10. Fishberg, s. 63. 11. Fishberg'in yapu alnt, s. 63. 12. Patai, op. cit., s. 1054. 13. Shapiro, H, (1953), ss. 74-5. 14. Fishberg, s. 183, n. 2. 15.1 Kings, X I . 1.
280

16. Fishberg'in yapu alnt, s. 189-7. 17. Fishberg, s. 189, n. 2. 18. Comas, s. 31. 19. T o y n b e e , ^ Study of History (Oxford, 1947), s. 138. 20. Graetz, op. cit., II. Cilt, ss. 213. 21. Ayn eser, III. Cilt, s. 40-1. 22. Fishberg, s. 191. 23. Renan(1883), s. 24. 24. Fishberg, s. 83. 25. Ripley, s. 394f. 26. Fishberg Luschan'dan alnt yapyor, s. 83. 27. Fishberg, s. 83. 28. Ripley, s. 395. 29. Leiris, M., Kace and Culturt (Paris, 1958), ss. 11 ve 12. 30. Fishberg, s. 513. 31. Fishberg, ss. 332ff. 32. Shapiro, H., The Jemsh People: A BiologicolHistory (Pa ris, 1953), s. 80. 33. rnein, Fishberg'in alnt yapt Kerr ve Reid, ss. 274-5. 33. Ripley, s. 398. 34. 35. Fishberg, s. 178. 36. Loc. Cit. II. Ek 1. 1955 basbsnn II. Cildi, s. 195. 2. Toynbee, Constantine Porphyrogenitus and his World, s. 24. 3. Ad geen eser, s. 465. 4. Ayn eser, s. 602. 5. Loc. it.
281

6. Byyantinische Zeitschrift XIV, ss. 511-70. 7. Macartney, op. cit, s. 98. 8. Vernadsky, G., Ancient Russia (New Haven, 1943), s. 178. 9. Kahle, P. E., Bonn University in pre-Nayi and Nayi Ti mes: 19231939.Experiences of a German Professor (Londra, 1945). 10. Gregoire, H., Le "Gloyel" Khayare, Byyantion (1937), ss. 225-66. 11. Kahle, The Cairo Geniya (Oxford, 1959), s. 33. 12. Ad geen eser. 13. Kahle, Bonn University in Pre-Nayi and Nayi Times: 1923-1939. Experiences of a German Professor, s. 28. Z/7. Ek 1. Dunlop, The History of the Jevish Khayars, s. 125. 2. Landau, The Present Position of the Khayar Problem. 3. Kokovtsov'un snavnn ardndan, Dunlop'un yapt alnt, s. 132. 4. Dunlop'un yapt alnt, s. 154. 5. Dunlop'n yapt alnt, s. 127. 6. Kokovtsov, P., Tbe Hebrev-Khayar Correspodence in the Tenth Century (Leningrad, 1932). 7. Dunlop, s. 230. 8. Yahudi Ansiklopedisi'nde yer alan "Hazar Yazmas" ile ilgili maddeden yaplan alnt. 9. Harkavy, A. E., Altjudische Denkmaler aus der Krim (1876). 10. Harkavy, Ein Briefmechsel ymschen Cordova and Astrachan yur Zeit Sugatoslavs (uin 960), als Beitrag yuralten Geschichte Sd-Russlands in Kusssische Revue (1875).
282

11. Chowolson, D. A., Corpus of Hebrew Inscriptions (St. Petersburg, 1882). 12. Kokovtsov, op. cit. 13. Poliak, The Khayar Conversion to ]udaism, 1941. 14. Dunlop, s. 143. 15. Ayn eser, ss. 137-8. 16. Ayn eser, s. 152. 17. Ayn eser, s. 153. IV. Ek

1. Koestler A., The Trail of the Dinasaur'dan "Judah at the Crossroads" (Londra ve New York, 1955). 2. 10 Mart 1975.

283

SELM BBLYOGRAFYA

Alfldi, La Royaute Double des Turcs, 2me Cougris Tun. d'Histoire (stanbul, 1937). Ailen, W. E. D., A History of the Georgian Peop/e (Lond ra, 1932). Arne, T. A.]., La Suede et l'Orien, Archives d'Etusdes Orientales, 8. v. 8, Upsal, 1914. Artamonov, M. I., Studies in Ancient Khayar History (Le ningrad, 1936). Artamonov, M. I., Khayar History (Rusa) (Leningrad, 1962). Bader, O. H., Studies of the Kama Archeiogical Expedition (Rusa) (Kharkhov, 1953). Al-Bakri, Book of Kingdoms and Roads, Franszca eviri: Defremery.J. Asiatique, 1849. Balles.J. A., Beitrage yur Kenntnis der trierischen Volkssprac^(1903). Bar Hebreaus, Choronography (Oxford, 1932). Barker, F., Ene. Britannica'da, Crusades' maddesi, 1973 basks. Baron, S. W., A Social and Re/igious History of the ]ews, III. ve IV. cilder (New York, 1957). Bartha, A., A IX-X Sydyadi Magyar Tarsadalom (9. ve 10.

ningard, 1930), eviri: Minorsky, V. (Londra, 1937). Beddoe, J . , On the Physical Characters of the Jews. eviri: Ethn, Soc. I. Cilt, Londra, 1861. Ben Barzillay, Jehudah, Sefer ha-Ithim, {Bayramlar Kitab) (1100 dolaylar). Ben-Daud, brahim, Ortaa Yahudi Tarihi Kaydannda Sefer ha-Kabbalah, Neubauer basks, I, 79. Benjamin of Tudela, The Itinerary ofKabbiBenjamin ofTudela, eviren ve yayna hazrlayan: Asher, A., ki cilt. (Lond ra ve Berlin, 1841). Blake, R. P. ve Frye, R. R, "Notes on thi Risala of bn Fadlan" Byyantina Metabyyantina, I. Cilt, 2. Blm, 1949. Brutzkus, J . , Jevish Enc.te "Chasaren" maddesi (New York, 1901-06). Bury, J. B., A History of the Eastem Koman Empire (Lond ra, 1912). Bury.J. B., Byyantinische ZeitschriftXIV, s. 511-517. Buxtorf, J . , Fil, Yayna hazrlayan: Jehuda Nalevi, Liber Cosri (Basle 1660). Carpini, The Texts and Versions of John de Pilano Carpisni, Hakluyt, Works, Extra Series v.13 (Hakluyt Soc. 1903). Cassel, Paulus (Selig), Magyarische Alterthmer (Berlin, 1847). Cassel, Paulus (Selig), Der chasurische Knigsbrief ans dem 10. Jahrhundert (Berlin.l 876). Cedrenus, Georgius, Bekker (Bonn, 1839). Chwolson, D. A., Eighteen Hebrev Grave Inscriptions fron the Crimea (Almancas: St. Petersburg, 1865 / Rusas: Moskova, 1869). Chowolson, D. A., Corpus ofHebrerv Inscriptions (Alman ca basks: St Petersburg, 1865/Rusas: 1882). Comas, J . , "The Race Question in Modern Science"
286

( U N E S C O , Paris. 1958). Constantine Porphyrogenitus, De Administrando lmperio, Moravcsik ve Jenkins metninin gzden geirilmi 2. basks (Washington D C , 1967). Constantine Porphyrogenitus, De Cerhaonus, yayna ha zrlayan: A. Vogt (Paris, 1935-40). Dimaski, Muhammad, Manuel de la Cosmographie du MoyenAge (Kopenhag, 1874). Disraeli, B., The Wondrous Tale ofAlroy (Londra, 1833). Druthmar of Aquitania, Christian, Expositio in Evangelium Mattei, in Migne, Patrologia Eatina (Paris 1844-55). Dubnow, S., Weltgeschichte degjdischen Volkes, Band IV (Berlin, 1926). Dunlop. D. M., The History of the ]ewish Khayars, (Princeton, 1954). Dunlop D. M., 'The Kahayars"in The World History of the jevish People, bkz. Roth basks. Dunlop, D. M., Ene, Judaica'da 'Khazars' maddesi, 1971-72 basks. Eldad ha-Dani, Relations d'EJad ile Danite, Voyageur du lXe Siecle (Paris, 1838). Fishberg, M., The Jevs-A Sttdy of Race and Environment (Londra and Felling-on Tyne, 1911). Frachn, Khazars, Memoirs of the Russian Academy (1822). Frazer, Sir James, The Kilding of the Khayar Kings'in Folklore, XXVIII, 1917. Frye, R. N., Bkz. Blake, R. P. Fuhrmann, Alt- und Neu'sterreich (Viyana, 1737). Gardezi, Rusa eviri:. Barthold, Academic Imperiale des Sciences, VIII. dizi, 1. Cilt, No 4 (St Petersburg, 3897). Gibb, H. A. R. ve De Goeje, M. J . , Ene. Britannica'z "Arab Historiography" ile ilgili madde, 1955 basks.
287

Gibbon, E., The History of the Decline and Teli of the Koman Empire, V. Cilt (2. bask, Londra, 1901). Goeje, de, Ed., Bibliotheca Geogaphorum Arabicorum (Bonn). Goeje, de, Bkz. Gibh, H. A. R. Gregoire, " L e 'Glozel' Khazare", Byyantion, 1937 Graetz, H. H., History of the ]em (Philadelphia, 1891-98). Halevi, Jehuda, Kitab al Khayari, eviren: Hirshfeld, gzden geirilmi bask (London 1931); ayrca bkz. Buxtorf, J . , fil. Harkavy, A. E., Ein Briefwechsel yunschen Cordova und Astrachan yur Zeit Srvjatoslavs (um 960), als Beitrag yur alten Geschichte Sd-Russiands'in Russiche Kevue, VI. Cilt, 1875. Harkavy, A. E., Altjdische Denkmaler aus der Krim, Memories of the Russian Academy, (1876). Hussey, J. M. Cambridge Mediaval History, III. Cilt, (1966). bn Faldan, Bkz. Zeki Validi Togan, ayrca Blake R. P. Ve Frye, R. N. bn Hawkal, Bibliotheca Geographorum Arabicorum; (1939). Ayrca bkz. Ouseley, Sir W. bn Jakub, brahim, Spuler, B., n Jahrbcherfr die Geschichte Osteuropas, III, 1-10. bn Nadim, Kitab al Fihrist (Bibliographical Encylopedia), Flgel. bn Rusta,... Goeje, Bibliotheca Geographorum Arabico rum, pars. I. bn-Said al Maghribi (ibn Sa'id Maribi), Bodleian MS quoted by Dunlop (1954), P. II. istakhri, de Goeje, Bibliotheca Geographorum Arabicorum, pars I. Jacobs, J . , "On The Racial Charecteristics of Modern
288

Jews" ,/. Anthrop. Inst. XV. Cilt ss. 23-62, 1886. Kahle, P. E., Bonn University in pre-Nayi and Nayi Ti mes: 1932-1939, Experiences of a German Professor, zel olarak Londra'da baslmtr (1945). Kahle, P. E., The Cairo Geniya (Oxford, 1959). Klebel, E., Annals of Admont, Tne neu aufgefundene Sa/yburger Geschichtsauelle', Mitteilungen der Gessellscahaft fr Sa/yburger Landeskunde, 1921. Karpovich, M., Bkz. Verdansky, G. Kerr, N., nebriety (Londra, 1889). Kniper, A. H., Ene. Britannica'mn 'Caucasus People' maddesi, 1973 basks. Koesder, A., "Judah at the Crossroads" in The Trail of the Dinosaur (Londra ve New York, 1955; Danube bask s, 1970). Kokovtsov, P., The Hebrev-Khayar Correspondence in the Tenth Century (Rusas, Leningard, 1932). Kutschera, Hugo Freiherr von, Die Chasaren (Viyana, 1910). Landau, "The Present Position of the Khazar Prob lem", (branice), Sion, Kuds, 1942. Laszlo, G., The Art of the Migration Period (Londra, 1974). Lawrence, T. E., Seven Pillars ofWisdon (Londra, 1906 basks). Leiris M., "Race and Culture" ( U N E S C O ) , Paris, 1958). Luschan, F. von, "Die antropologisehe Stellung der Juden", Correspondenyblatt der deutschen Gesellschaftfiir Antropologe, ete. XXIII. Cilt, ss, 94-102,1891. Macartney, C. A., The Magyars in the Ninth Century (Cambridge, 1930).
289

McEvedy, C, The Penguin Atlas of Medieval History (1961). Marquart, J . , Osteuropaische und ostasiatiche Streifyge (Hildesheim, 1903). Al- Masudi, Muruj udh-Dhahab wa maadin ul- ]awahir ("Meadows of Gold Mines and Precious Stones"), Fran szca evirisi, 9. cilt. (Paris, 1861-77). Mieses, M., Die Entstehungsuhrsache der jdischen Dialekte (Berlin-Viyana, 1915). Mieses, M., Diejiddische Sprache (Berlin-Viyana, 1924). Minorsky, V., Bkz. Hudud al Alam. Muquadassi, Descriptio Impreii Moslemici, Bibliotheca Geog raphorum Arabica III, 3 (Bonn). Nestor and pseudo-Nestor, Bkz. Russian Primary Chronicle. Obolensky, D., The Byyantine Commomvealth-Eastem Europe 500-1453 (Londra,1971). Ouseley, Sir W., The Oriental Geography of Ebn Haukal (Londra, 1954). Paszkiewicz, H., The Origin ofRussia (Londra, 1954). Patai, R., Ene. Britannica'z "Jews" maddesi, XII. Cilt, 1054, 1973 basks. Petachia of Radsbon, Sibub Ha'olam, Benisch (Lond ra, 1856). Photius, Homilies, Mango'nun nsz ve yorumlaryla ingilizce evirisi (Cambridge, Mass, 1958). Poliak, A. N. "The Khazar Conversion to Judaism" (brance), Sion, Jerusalem, 1941. Poliak, A. N., Khazaria-TAe History of a Jervish Kingdom in Europe (brance) (Mossad Bialik, Tel Aviv, 1951). Povety Vremennikh Let, bkz. Russian Primary Chronicle. Priscus, Porcus Scriptorum Historiae Byyantinae (Bonn).
290

Reid, G. A., Alcholism (Londra, 1902). Reinach, Th., Dictionnaire des Antiauites'de "Judaei". Reinach, Th., jevish Ene. 'te "Diaspora" maddesi Ripley, W., The Raees ofEurope (Londra, 1900). Russian Primary Chorincle, Eaurentian Text, tr. and ed. Cross, S. H. ve Sherbowitz- Wetzor, C. P. (Cambridge, Mass, 1953). Roth, The World History of the ]ewish Peop/e, II. Cilt: The Dark Ages (Londra, 1966). Roth, C, Ene. Britanniea'dz 'Jews' maddesi, 1973 bas ks. Sava, G., Valley of the Forgotten People (Londra, 1946). Schram, Anselmus, Flores Chronicorum Austriae (1702). Schultze- Das Martrium Oles heligen Abo von Tiflis, Texte und Untersuchungen fr Geschichte oles altchristlichen Literatur,XUl (1905). Shapiro, H., The Jevish People: A Biological History ( U N E S C O , Paris, 1953). Sharf A., Byyantine Jevry-From Justinian to the Fourth Crusade (Londra, 1971). Sinor, D., Ene. Britannica'z "Khazars" maddesi, 1973 basks. Smith, H., in Proc. Glasgow University Orieantal Soeiety, V. ss. 65-66. Togan, bkz. Zeki Validi. Al- Tabari, Geschicte der Perser und Araber yeit der Sasaniden (Leyden, 1879-1901). Toynbee, A., A Study of History, I-VI cilderin D. C. Somervvell tarafndan ksaltlm hali (Oxford, 1947). Toynbee, A., Constantine Porrphyrogenitus and his World (Londra, New York ve Toronto, 1973). Vasiliev, A. A., The Goths in the Crimea (Cambridge, Mass, 1936).
291

Vernandsky, G., Ancient Russia in Verdansky and Karpocich, A History of Russia, I. Cilt (NewHaven, 1943). Vernandsky, G., KJevan Russia, ayn dizide, II, Cilt (New Haven, 1948). Vetulani, A., "The Jews in Mediaval Polond", Jevish J. Of Sociology, Aralk, 1962. Virchow, R., "Gesamtbericht... ber die Farbe der Haut, der Hare und der Augen der Schulkinder in Deutschland", Archio fr Anthropologie, XVI. Cilt, s. 275-475, 1886. Weingreen, J . , A Practical Gramerfor Classical Hebrev, 2. bask, Oxford, 1959. William of Malmesbury, Degestis regum Anglorum. Yakubi, Buldan, Bibliotheca Geographorum Arabica VII (Bonn). Yakut, Mujan al-Buldan, Wstenfeld (Leipzig, 1866-70). Zajaczkowski, The Khayar Culture and its Heirs (Lehe) (Breslau, 1946). Zajaczkowski, 'The Problem of the Language of the Khazars', Proc. Breslau soc. Of Sciences, 1946. Zoborowski, M. Ve Herzog, E., Life is With People- The jevish Little-Town ofEastem Europe (New York, 1952). Zeki Validi Togan, A., "bn Fadlan's Reisebericht", Abhandlungen fur die Kunde des Morgenlandes, Band 24, Nr. 3 (Leipzig,1939). Zeki Validi Togan, A., "Vlkerschaften des Chasarenreiches im neunten Jahrhundert" Krsi Csoma-Archivum, 1940.

292

DZN

Abd-l Rahman III, 70, 76, 256. Ab-dl Rahman bn-Rabiah, 20. Ak-Hazariar, 11, 14. Akrish, 259-262. Alanlar, 11. Ailen, W. E. O., 8. Almanlar, 13, 174, 175, 207. Al-Masudi, 67, 247, 245. Al-Tabiri, 95. Amerikallar, 233. Anti-Semitizm, 6. Arap savalar, 21, 25. Arap saldrlar, 20, 51. Arap spanyas, 70, 76. A alabil, 22, 73,134. Arne, T . J . , 48. Artamonov, M. I., 9,24, 57, 81, 107, 108,116, 160. Akenazi, 205, 215, 216, 219, 226, 253. Attila, 7, 14,15, 28, 94, 95. A var mparatorluu, 9. Avusturyallar, 19, 203, 204. Bab el Ahvab, bkz. Derbend

Bader, O. H., 47. Badat, 25, 29, 30, 34, 40, 58, 84, 163, 246. Balanjarflar), 15, 20, 22. BallasJ. A.,205. Barbaro,J,211. Bar Hebraeus, 158. Barker, F., 193. Baron, S. W., 93, 161, 164, 166,188,194, 250. Bartha, A, 3, 47, 49, 116. Basil I, mparator, 63, 64. Basil II, mparator, 141. Bat Trk mparatorluu, 16, 17, 19, 57. BeddoeJ., 228. Bizans mparatorluu, 22, 24, 147. Boleslav, Kral, 174. Bulgarlar, 2, 9, 11, 12, 15, 21,29, 34, 36,40, 42-48,100, 103, 107, 133, 134, 145, 249. Tuna Bulgarlar, 16,118,121, 138. Volga Bulgarlan, 16, 28, 33, 35, 37, 38, 110, 139, 143, 148, 168, 175.
293

Burtalar, 11,46, 134, 147. Bury.J. B., 1,53, 57,61,68, 101, 115, 122, 124, 130, 146, 248, 250. Busbeck, G. De., 212. Busir, Kral, 26. Buxtorf,J., 260. Byk Casimir, Kral, 176, 206,213. Cambridge Belgesi, 84, 86. Carpini, J. De. Plano, 156, 157. Cedrenus, 152. Cengiz Han, 155,165,169. Chagall, M., 186. Charlemagne, 1, 191. Chersonae, 25, 27, 92, 130, 142-145, 154. Chwolson, D. A., 65, 262. Cinnamus, J . , 167, 203. Clement IV. Papa, 176. Comas, J, 217, 220. Constandne V, mparator, 1,3, 17, 47. Constantine VII, mparator (Porphyrogenitus), 86, 92, 97, 101, 113-120, 125-130, 142145,167, 246. Cordoba, 69-71,78, 84, 86, 167,256. inliler, 12, 223, 233. Dariel Geidi, 20, 21.
294

Derbend, 20,21,45, 46,154. Diaspora, 192. Dimaski, M., 67. Dinyeper Nehri, 109. Don Nehri, 97, 112, 113, 118,139. Druthmar, Christian, 91, 92. Dubnov, S., 195. Dunlop, D. M., 2, 5, 24, 28, 81,82, 94,150,159, 249-251, 255, 259, 262, 265. El-Balkhi, 244. Eldad-ha-Dani, 83. Endre II, Kral, 167, 168. Ephraim bar Jacob, 195. Ermeniler, 10, 28,173, 174, 228. Eudocia, 18, 19. Filistin, 70, 159, 160, 166, 212, 220, 224, 239, 253, 265. Finlandiya, 100. Firkowich, A, 261,262. Fishberg, M., 218,221,226, 235, 236, 237. Frazer, J., 54. Gardezi, 104, 116, 247. Gershom ben Yehuda, Ha ham, 192, 194. Getto, 166, 182, 184, 208, 213, 224, 232-239, 268-270. Gibb, H. A. R, 244. Goeje, M. J. De, 245.

Graetz, H. H., 226. Gundelfingus, H., 202. Gurganj, 31. Grcler, 10, 23, 228. Hal Seferleri, 161, 195, 212. Harkavy, A. E., 262. Harun el Reid, 24, 57, 63, 67, 191. Hasdai bn arput, 69-71, 75, 85,168, 256. Hazar Denizi, 2, 8, 9, 20, 36, 39, 45, 51, 92, 99, 101, 102,133-138,151,155,185. Hazarlar, 2-44, 46-49, 5256, 60-64, 72-96, 101-124, 129-138, 142, 145-188, 198203, 208, 209, 215, 223, 235, 244-252, 256-263. 'Hazar Yazmas', 85, 87, 250, 256, 259. Hristiyanlk, 3, 60, 62, 68, 201,266, 269. Hun mparatorluu, 15. Innocent IV, Papa, 155. Isaac bar Nathan, 85. bn l-Adim, 157. bn Faldan, 33, 245. bn Hassul, 157. bn Havkal, 43, 44, 50, 56, 82, 148, 149, 242, 245-247, 258.

bn Miskavayh, 149-151. bn Nadim, 65. bn Rusta, 36, 104, 106, 117, 247. braham ben Daud, 89. brahim bn Yakub, 152. brani, 63, 90, 268, 269. ngilizler, 124, 229. skenderiye, 46, 89, 211. slam, 24,135,158. spanyollar, 263. srail, srailliler, 6, 76, 79, 82, 160, 161, 202, 213-216, 222-225, 235, 254, 259, 269270. stakhri, 10, 11, 46, 54, 57, 245-247. til, 8, 43, 46,51,52, 63, 83, 92, 102, 106, 108, 130, 131135, 138, 145, 148-151, 156, 161,175, 259. Jacob ben Reuben, "91. Jacobs.J., 22, 229. Japheth bn Ali, 90. Jehuda Halevi, 81. Jedudah ben Barzillai, 257. Joseph, Hazar Kral, 71-88, 94, 99, 110, 136, 179, 215, 254-265. Kabarlar, 11, 49, 115-121, 165. Kafkasya, 15, 23, 27,154.
295

Kahle, P. E., 250-251. Kalonymous, 192. Karadeniz, 2, 8, 9, 20, 26, 71, 98, 99, 102, 122, 132, 154,174. Kara-Hazarlar, 10. Karaider,5,81,89, 90, 116, 173,185,210, 261. Kara lm, 197. Kpaklar, 11. Krm, 4, 5, 7, 8,21,24, 27, 65,81,87, 92,138,153,170, 171,173, 197,211. Kiev, 9, 101, 106, 107-111, 122-126, 131, 132, 134, 138, 140, 151,170, 179, 248, 253. Kiril Alfabesi, 65, 92, 93. Kiril, Aziz, 92, 119,124. Kokovtsov, P., 263. Kuds, 66, 83,87,139,161, 166,188,213, 223, 226, 267. Kumanlar, 11, 120, 148, 155, 156, 159, 169. Kutsal Aaron, 82, 86. Kutschera, H. von, 178, 198, 200, 208, 219, 253, 254. Landau, 263. Lawrence, A. W., 241. Lawrence, T. E., 241. Lebedias, 113, 114. Leiris, M., 231,232. Leontius, mparator, 25.
296

Lirvanya, Litvanyallar, 4, 171-177,181,207,209, 211. Macaristan, 4, 49, 50, 111, 114-118, 121, 131, 146, 155, 166, 168, 178, 180, 186, 200, 202,213, 218, 268. McEvedy, 102. Marvan II, Halife, 22, 23. Masmalah bn Abdl Ma lik, 22. Mayence, 191-195, 226. Menahem ben aruk, 256. Michael I I I , mparator, 92, 122. Mieses, M., 198-200, 202, 204, 206, 253, 255. Mslmanlar, 2, 3, 20, 22, 23, 27, 43, 50, 52, 63, 68, 70, 94, 133, 134-136, 142, 151, 152, 252. Mool 155. Nestor, 248. Novgorod, 100, 102, 106, 109,123, 147. Olga, Kiev Prensesi, 103, 126, 137,139. Obediya, Kral, 81, 82, 94, 116. Obolensky, D., 24. Ouseley, W., 242. Patai, R.,216, 220. mparatorluu, 9,

Peenekler, 2, 11, 38, 108, 117-122,139,146,168. Pers Krall, 17. Petachia, Haham, 88, 89, 174. Philip IV, ('Gzel') Kral, 190,196,197. Philippicus, (Bardanes), 27. Poliak, A . N , 6, 66, 159, 170, 177, 180, 182, 186,207, 209,211,253, 263, 270. Polonya, 4, 5, 65, 82, 129, 169, 171-189, 191, 193, 196200, 207-211, 212, 218-220, 228, 233, 251. Pravda, 107. Priscus, 13-15, 28. Reinach, Th., 223. Renan, E., 227. Ribakov, 261. Ripley, W, 218, 229, 230, 236. Romanus, Diogenes, mpa rator, 63,64, 70,148. Roth, C, 190, 212, 213. Rurik, Prens, 103, 109,122, 123, 128. Rusya, 5, 82, 107, 111, 129, 143, 159, 170, 177, 207, 210, 227, 250, 261. Saadiah Gaon, 90. mparator

Samandarlar, 15. Sarkel, 47, 48, 97, 98, 103, 105, 108,109, 112, 138, 144, 148,169,172,176. Schechter, 85. Schram, A., 202. Sefarad, 75, 214. Seluklular, 156,157. Shapiro, H., 220, 235. Sinor, D., 94. Smith, H, 204. Solomon bar Simon, 193, 196. Solomon ben Duji, 160, 161. Stephen, Kral (Bathory), 175. Theodosius II, mparator, 13. Theophanes, 18. Theophilus III, mparator, 97. Tiflis, 18, 48. Tours, 2, 21. Toynbee, A., 46, 98, 99, 111, 112, 115, 123, 138, 144, 145, 224, 247, 249. Transkafkasya, 72. Trkiye, 20,147,156, 253. Tuledal Benjamin, 89, 162, 191. Ukrayna, 4, 9,21, 169, 176, 202,209,214, 228. Uygurlar, 6,11, 15. Valentinian tor, 95.
297

III,

mpara

Vasiliev, A. A., 123. Vernadsky, G, 123, 143, 159, 248, 249. Vetulani, A, 178. Vikingler, 2, 97, 98, 100, 109. Vladimir, Aziz (Byk Kiev Prensesi), 129, 130, 139-142, 144,147,151,153,159, 208. Worms, 191,193, 194, 226. Yahudi g, 194.

Yahudiler, 5, 6, 39, 57, 62, 63, 67, 69,71,75, 78,81,85, 86-92, 106, 110, 116, 135, 140, 141, 151, 153, 155, 158, 160-163, 173, 179-203, 206210, 215-220, 221-232, 235239, 252, 260, 264-270. Yakubi, 13. Yiddish, 175,181,204-206, 209-211,253, 268. Zacharia Retor, 13. Zajaczkowski, 175. Zeki Veledi Togan, 53, 57, 106,245, 251. Ziebel, 17-19.

Fitzroy New York Times liuok

Maelean Hvu m

"It kitapla ilgilenmek iin Yahudi olmanza gerek yok... (dnmz Yahudileri gerekten Sami rkna m mensuplar, yoksa asimile olmu Hazar Trklerinin torunlar m? ...It zl ve ilgin kitap modern tarihte ska karlatmz trajikomik sulamalar, imalar sorgulamakta."
Edmund Fuller

Newsweek

"Koestler konuya anlalr ve ikna edici hir dille aklk getiriyor. Ortaa Mslmanlar ve Yahudi gezginlerinin notlarndan toplad malzemelere dayanarak, tarihe k tutuyor. Hazarlarn gi/cmli tarihlerine bir yolculuk..."
Raymond Sokolm Newsweek