T.

C DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES ENDSTR MHENDSL BLM

BTRME PROJES

YALIN RETM SSTEM

HAZIRLAYAN

KAYA METNKAYA

YNETEN R. GR. EYDA TOPALOLU

ZMR, 2003
I

NDEKLER

YALIN RETM SSTEM..................................................................................I HAZIRLAYAN.................................................................................................I ekil 8 : Tek Para Aknn leyii 52.........................................................V ekil 10 : Makinalarn Stoksuz alma Durumlar 54...............................................V ekil 18 : Srekli Gelime Sistemi 96.........................................................................V TABLOLAR....................................................................................................V GR............................................................................................................................1 YALIN RETM DNCESNN TEMELLER....................................................3 1.1 YALIN RETMIN TANIMI............................................................................3 1.2 YALIN RETMN DOUU..........................................................................5 1.2.1 Seri retim Sisteminin Unsurlar................................................................6 1.2.2 Yaln retim Dncesine Gtren Nedenler...........................................10 1.3 SER RETME KARI YALIN RETM....................................................15 1.3.1 Seri retimin D / Yaln retimin Ykselii ....................................15 1.3.2 Yaln retim ile Seri retim Karlatrmas ...........................................17 1.3.2.1 Klasik Seri retim .............................................................................18 1.3.2.2 Klasik Yaln retim ...........................................................................19 1.3.2.3 Yaln retimin Baars .....................................................................21 YALIN RETM SSTEMNN UNSURLARI........................................................24 2.1 YALIN RETM SSTEMNN TEMEL KAVRAMLARI ...........................25 2.1.1 TAM ZAMANINDA RETM.................................................................25 2.1.2 STOKSUZ RETM ................................................................................28 2.1.3 SRAFLAR (3M KAVRAMI)...................................................................32 2.2 YALIN RETM TEKNKLER ....................................................................36 2.2.1 KANBAN ve EKME SSTEM .............................................................36 2.2.2 TEK PARA AKII..................................................................................49 2.2.3 DENGEL RETM (HEIJUNKA)..........................................................55 2.2.4 TOPLAM DENETM..........................................................................60 2.2.5 U-HATLARI..............................................................................................63 2.2.6 ROTASYONU (SHOJINKA)...............................................................67 2.2.7 OTONOMASYON (JIDOKA)....................................................................1 2.2.8 DENEY TASARIMI..................................................................................11 2.2.9 BR DAKKADA KALIP DETRME (SMED).................................14 2.2.10 TOPLAM RETKEN BAKIM...............................................................16 2.2.11 5S (DZEN ve TEMZLK).................................................................20 2.2.12 KAIZEN ve KALTE EMBERLER ...................................................22 ekil 17 : Kanban Sistemi ile yiletirme Sreci Arasndaki liki ............23 Yaln retim sadece mhendis kadrolarnn deil, tm alanlarn yaratc potansiyeline sayg duyan bir sistemdir ve kaizen anlaynda bu potansiyelin retime kanalize edilmesi de kalite emberleri kanalyla gerekleir.

II

Maliyetleri drp kaliteyi arttrmaya ynelik birer problem zme ve uygulama grubu olan kalite emberleri, yaln retimin problem zme yntemlerini kullanrlar. Bu yntemin admlarn u ekilde sralayabiliriz : ........................................................................................................................24 SMED LE LGL BR SANAY UYGULAMASI..................................................30 3.1 UYGULAMA YAPILAN FRMANIN TANITIMI ........................................30 3.2 KALIP DETRME SRELERNN AZALTILMASI ................................................................................................................................34 LE LGL ALIMALAR ...........................................................................34 SONU.......................................................................................................................38 KAYNAKA.............................................................................................................41 ekil 8 : Tek Para Aknn leyii 52........................................................47 ekil 10 : Makinalarn Stoksuz alma Durumlar 54..............................................47 ekil 18 : Srekli Gelime Sistemi 96........................................................................47 TABLOLAR...................................................................................................47 GR..........................................................................................................................49 YALIN RETM DNCESNN TEMELLER..................................................51 1.1 YALIN RETMIN TANIMI..........................................................................51 1.2 YALIN RETMN DOUU........................................................................53 1.2.1 Seri retim Sisteminin Unsurlar..............................................................54 1.2.2 Yaln retim Dncesine Gtren Nedenler...........................................58 1.3 SER RETME KARI YALIN RETM....................................................63 1.3.1 Seri retimin D / Yaln retimin Ykselii ....................................63 1.3.2 Yaln retim ile Seri retim Karlatrmas ...........................................65 1.3.2.1 Klasik Seri retim .............................................................................66 1.3.2.2 Klasik Yaln retim ...........................................................................67 1.3.2.3 Yaln retimin Baars .....................................................................69 YALIN RETM SSTEMNN UNSURLARI........................................................73 2.1 YALIN RETM SSTEMNN TEMEL KAVRAMLARI ...........................73 2.1.1 TAM ZAMANINDA RETM.................................................................74 2.1.2 STOKSUZ RETM ................................................................................76 2.1.3 SRAFLAR (3M KAVRAMI)...................................................................81 2.2 YALIN RETM TEKNKLER ....................................................................36 2.2.1 KANBAN ve EKME SSTEM .............................................................36 2.2.2 TEK PARA AKII..................................................................................49 2.2.3 DENGEL RETM (HEIJUNKA)..........................................................55 2.2.4 TOPLAM DENETM..........................................................................60 2.2.5 U-HATLARI..............................................................................................63 2.2.6 ROTASYONU (SHOJINKA)...............................................................67 2.2.7 OTONOMASYON (JIDOKA)..................................................................71 2.2.8 DENEY TASARIMI..................................................................................81

III

2.2.9 BR DAKKADA KALIP DETRME (SMED).................................84 2.2.10 TOPLAM RETKEN BAKIM...............................................................86 2.2.11 5S (DZEN ve TEMZLK).................................................................90 2.2.12 KAIZEN ve KALTE EMBERLER ...................................................92 Yaln retim sadece mhendis kadrolarnn deil, tm alanlarn yaratc potansiyeline sayg duyan bir sistemdir ve kaizen anlaynda bu potansiyelin retime kanalize edilmesi de kalite emberleri kanalyla gerekleir. Maliyetleri drp kaliteyi arttrmaya ynelik birer problem zme ve uygulama grubu olan kalite emberleri, yaln retimin problem zme yntemlerini kullanrlar. Bu yntemin admlarn u ekilde sralayabiliriz : ........................................................................................................................94 SMED LE LGL BR SANAY UYGULAMASI................................................100 3.1 UYGULAMA YAPILAN FRMANIN TANITIMI ......................................100 3.2 KALIP DETRME SRELERNN AZALTILMASI ..............................................................................................................................104 LE LGL ALIMALAR .........................................................................104 SONU.....................................................................................................................108 KAYNAKA...........................................................................................................111

EKLLER ekil 1 : Otomotiv Endstrisinde rn eitlilii ve retim Hacmi...............14 ekil 2 : Amerikan irketlerinin Amerikan Otomobil Pazarndaki Pay.........16 ekil 3 : Dnya Motorlu Ara retiminde Japon Pay.....................................17 ekil 4 : Tam Zamannda retim Felsefesi......................................................27 ekil 5 : Yaln retime Giden Yol...................................................................35

IV

ekil 6 : Kanban Kart zerindeki Bilgiler......................................................39 ekil 7 : Kanban Sisteminin leyii.................................................................43 ekil 8 : Tek Para Aknn leyii................................................................52 ekil 9 : Makinalarn Stoklu alma Durumlar.............................................53 ekil 10 : Makinalarn Stoksuz alma Durumlar...........................................54 ekil 11 : Dengeli retim Teknii.....................................................................58 ekil 12 : Makinalar Aras Uyumsuzluk Durumu..............................................61 ekil 13 : U Tipi Hat Yerleimi..........................................................................64 ekil 14 : Birleik U Hatt Uygulamas..............................................................69 ekil 15 : Andon Mekanizmasnn leyii.........................................................75 ekil 16 : Otonomasyon Uygulamasnn Hedefleri............................................79 ekil 17 : Kanban Sistemi ile yiletirme Sreci Arasndaki liki....................92 ekil 18 : Srekli Gelime Sistemi.....................................................................96 ekil 19 : Norm Cvata 2002 Yl retim Standartlarnn Dalm...............101 ekil 20 : Norm Cvata retim Ak emas...................................................102 ekil 21 :

TABLOLAR Tablo 1 : Yaln retim ile Seri retim Arasnda Bir Puantaj............................22 Tablo 2 : Dnya Otomobil reticilerinin Karlatrlmas...............................23 Tablo 3 : Toyota General Motors retkenlik Karlatrmas........................65

VI

GR

Biz kazandk, siz kaybettiniz; biz kazanacaz, siz kaybedeceksiniz. Hibir ey yapamazsnz nk baarszlnz bir i hastalktr. Firmalarnz Taylorun ilkelerine dayandrlmtr. Daha beteri kafalarnz da Taylorlatrlmtr. Kat bir biimde inanmaktasnz ki; iyi bir ynetim yneticilerin bir tarafa, alanlarn dier bir tarafa ayrld bir dzendir. Bir baka anlatmla iyi ynetim; bir tarafta dnen adamlar, dier tarafta da yalnzca i grebilen adamlar anlamna gelmektedir. Sizler iin yneticilik, ynetimin fikirlerini yumuak bir biimde alanlarn ellerine ulatrma sanatdr. Bizim iin ynetim; kendi bireysel ya da snfsal engellerinden bamsz, tm i gcnn firma hizmetine bilinli balldr. Biz, yeni teknolojik ve ekonomik talepleri sizlerden daha iyi bir biimde karladk. Biz biliyoruz ki, ok parlak da olsa birka teknokratn zekas bu talepleri karlamada tam anlamyla yetersiz kalr. Yalnzca tm alanlarn zekalar bir firmann yeni evresinde karlat ini, k ve gereksinimlerle yaabilmesine imkan tanr. Evet, biz kazanacaz ve siz kaybedeceksiniz! nk sizler zihinlerinizi modas gemi Taylorizmden kurtaramyorsunuz, bizlerse ona hi taklmamtk.

Japon sanayici Konosuke Matsushita, 1988de ABDli yneticilere ynelik konumasnda bu szleri sylerken phesiz ki en byk dayana, endstriyel savata Japonlarn gizli silah olan yaln retimin gcyd.

inde bulunduumuz yzylda otomotiv endstrisi, nesnelerin nasl yaplaca hakkndaki en temel fikirlerimizi iki defa deitirmiti. Yaln retim bu temel fikirleri tekrar deitirmektedir. Gemite seri retim, emek-sanat baml retime nasl son vermise, son yllarda da yaln retim, seri retimi hzla devre d brakmaktadr. Yaln retim Sistemi, Frederick Taylorun zaman etd almalarndan bu yana verimlilii arttrmay hedefleyen ynetim bulularnn en nemlisi olarak kabul edilmektedir. Uzmanlara gre; eer Batl firmalar, ynetici ve alanlar ile 2000li yllarda ayakta kalmak istiyorlarsa yaln retimi renmek ve uygulamak zorundadrlar, zira yaln retim, 21. yzyln geerli tek imalat modeli olarak takdim edilmektedir.

Yaln retim Sistemi baln tayan bu almann ilk blmnde; yaln retimin hangi koullarda ve hangi dnce yapsyla ortaya kt incelenmi, yaln retim ile seri retimin farkllklar ortaya konmutur. kinci blmde; yaln retimin temel unsurlar aklanm ve yaln retimin -neredeyse topik olan- hedeflerine ulamak iin hangi teknikleri kulland incelenmitir. nc ve son blmde ise, bir otomotiv yan sanayi firmasnda, yaln retim tekniklerinden biri olan SMED ile ilgili bir uygulama almas yaplmtr.

BRNC BLM

YALIN RETM DNCESNN TEMELLER 1.1 YALIN RETMIN TANIMI

Yaln retim Sisteminin (Lean Production) karl olarak literatrde, Tam Zamannda retim (Just-in-Time Production), Toyota retim Sistemi (Toyota Production System), Stoksuz retim gibi terimler kullanlmaktadr. Yaln retim (Lean Production) terimi, A.B.Ddeki Massachusetts Institute of Technology (MIT) bnyesinde dnya otomotiv sanayi zerine almalar yapan International Motor Vehicle Program (IMVP) tarafndan 1980lerin ortaya atlm bir terimdir. Terimin dnya apnda geerlilik kazanmas, IMPVnin kard The Machine That Changed the World kitabnn 1990da yaynlanmasyla mmkn olmutur. Tam Zamannda retim (Just-in-Time) ilk olarak sz konusu retim sistemini tanmlamak iin sistemin kurucularndan Taiichi Ohnonun kulland bir terimdir. Toyota retim Sistemi terimini ise genellikle Japon uzman ve aratrmaclar tercih etmilerdir. Stoksuz retim, Toyota dahil pek ok firmaya sistemin zgn teknikleri konusunda danmanlk yapm Japon Shigeo Shingo tarafndan kullanlan bir terimdir.

Yaln retim Sisteminin farkl zelliklerine vurgu yapan birok tanm yaplabilir. Yaln retim Sistemi ya da Tam Zamannda retim iin yaplan tanmlardan bazlar unlardr :

Tam Zamannda retim; ksa dnemde, gerekli zamanda, gerekli miktarda, gerekli rnleri retmektir. [Monden,1983, s.23]

Tam Zamannda retim; fabrika iinde retilecek paralarn tam zamannda satn alnmas, paralarn tam zamannda alt montajlara gnderilmesi, alt montajda ilem gren paralarn tam zamannda son montaja, son montajdan da retimi ve datm tamamlanm olarak mterilere ulatrlmasdr. [Schonberger, 1982, s.16]

Yaln retim, israflar ortadan kaldrarak maliyetleri azaltmak suretiyle kar arttrmay amalayan bir felsefedir. [Browman, 1991, s.38]

Yaln retim, mkemmele ulamak iin herkesin katld, srekli aratrmalar yoluyla problemlerin zlmesi esasna dayal bir sistemdir. [Bermudez,1991, s.37]

Yaln retim en az kaynakla, en ksa zamanda, en ucuz ve hatasz retimi, mteri taleplerine birebir yant verecek ekilde ve tm retim faktrlerini en esnek ekilde kullanp, potansiyellerinin tmnden yararlanlarak gerekletirilen bir retim biimidir.

Yukardaki tanmlardan yola karak Yaln retim iin u genel tanm yaplabilir : Yaln retim; israf srekli ortadan kaldrmaya dayal, mkemmellie ulamaya ynelik ve faaliyetlerin ihtiya duyulduu ya da talep edildii anda gerekletirilmesi temeline dayanan bir sistemdir. Yaln retim, tedariki-retici-mteri zincirini kapsayan temel tekniklerden oluan ve retim faaliyetlerinin yaln olmasn hedefleyen bir retim ve ynetim biimidir. [Okur, 1997, s.28 ]

Yaln retim yaln dnce sisteminin bir paras olarak deerlendirilir. Yaln retim sisteminin dayana olan yaln dnce; genel olarak kabul edilmi geerlilii olan tm kural ve ilkeleri sorgulayan, hibir yerleik kanya mutlak gzyle bakmayan, pheci bir felsefedir. Bir sistemin, dzenin ya da organizmann yaln olmas; sadece ihtiya duyduu unsurlara sahip olan, gereksiz arlk tamad iin hzl ve esnek hareket edebilen bir yap anlamna gelmektedir.

Yaln retim, hepsi de ayn temel mantk ve dnceden klarak gelitirilen ok sayda teknii bnyesinde bulunduran bir ilkeler btndr. Yaln retim, sadece retim veya ynetim sistemi olmayp bir dizi dnce ve felsefenin rndr.

1.2 YALIN RETMN DOUU

Hibir yeni fikir, tamamen olgunlam olarak bir boluktan ortaya kmaz. Yeni fikirler ounlukla eski fikirlerin artk alamaz olduu veya eski fikirlerin yeni durumlar karlayamayacak dzeyde kald bir dizi artlardan ortaya karlar. Bu genellemelerin yaln retim iin tamamyla doru olduu sylenebilir. nk yaln retim bir lkenin endstriyel gelimesi iin o gne kadar geerli kabul edilen geleneksel fikirlerin almaz olduu belli bir zamanda domutur. Yaln retim, Bat lkelerinde 1900lerin balarndan beri hakim olmu geleneksel kitle retimi yaklamn tersyz eden, bir anlamda her eye allmn tam tersi ynnde yaklaan, genel geer kabul edilmi tm kural ve ilkeleri sorgulayan bir yaklamn, ya da felsefenin rn olarak domu ve gelimitir. Nesnelerin retim tekniklerini

birer anlayn ve felsefenin rn olarak kabul edersek, yaln retim, klasik seri retimin anti tezidir sonucuna ulaabiliriz.[Womack, Jones, Roos, 1990, s.19] Seri retimin temel unsurlarn, zelliklerini ve amalarn tam anlamyla anlamadan yaln retim felsefesinin temelini anlamak ok mmkn deildir. Bu blmde, yaln retimin ncl olan seri retim hakknda genel bilgiler verilecek ve yaln retim dncesini ortaya karan Toyota mhendislerini, yeni bir retim sistemi arayna iten sebepler ortaya konacaktr.

1.2.1 Seri retim Sisteminin Unsurlar

El sanat retim tarznn dk hacimli ve pahal retim yapsn deitirmeye ynelik ilk giriimler 1900l yllarn banda Henry Ford tarafndan gerekletirilmitir. I. Dnya Savandan sonra Henry Ford ve General Motors firmasndan Alfred Sloan dnya otomotiv sanayini yzlerce yldr Avrupal firmalarn nclnde yryen emek sanat arlkl retim tarzndan seri retim ana tamlardr. retim anlayndaki bu devrim Amerika Birleik Devletlerinin ksa srede dnya ekonomisine hakim olmasna byk katklar yapmtr. Henry Ford, tasarlad yeni sistemle birim bana maliyetleri drrken, kalite ve verimlilii de arttrmay baarmtr. Bu yeni sistem Henry Ford tarafndan Seri retim olarak adlandrlmtr.

Seri retim ile alan firmalar; pahal ve tek amal makinalar kullanarak , yar vasfl ve vasfsz alanlar istihdam ederek, yksek hacimli retim ile standartlatrlm mamuller retmekteydiler. Makina maliyetleri yksek olduu ve belli bir hata pay dikkate alnd iin seri reticiler, belli bir retim seviyesini

tutturmak amacyla yksek hacimli retime ynelmekteydi. Ayrca yeni rn tasarmnda maliyetler hzla artndan, retici mamul mmkn olduunca standart dzeyde tutmaktayd. Sonu olarak, tketici dk maliyetli fakat standart mamuller elde ederken, alanlarn ou bu retim metotlarn skc ve keyif karc bulmaktayd. [Akgeyik, 1998, s.49]

Seri retim sistemi konuda standartlatrma getirmekteydi : lk olarak mamul standartlatrlmaktayd. retici retim teknolojisini deitirmeden uzun yllar varln koruyabilmekte, ve ekonomik avantajlar edinebilmekteydi. kinci olarak igc standartlatrlmaktayd. Bu standartlatrma; bata Frederick W. Taylor olmak zere onunla ayn disipline sahip Henry Gannt, Harrington Emerson ve Frank Gilbreth gibi nclerin gelitirdikleri ilkelerle salanmaktayd. Bu aratrmaclar, alma sresi ve grevleri temel paralara blerek, bir ii rutin ancak en etkin ekilde yapabilme metodunu oluturmulard. nc olarak seri retim sreleri de standartlatrmaktayd. Bu, hareket eden imalat hatlar ile salanmaktayd. Bylece retimi hi durdurmadan srdrmek mmkn olabilmekteydi. Hareket eden imalat hatlar ilk defa Henry Fordun Michigan otomobil fabrikasnda 1913 ylnda kullanlmt.

malat alannda tek kelime ile yeni bir a aan seri retim sistemi I. Dnya Sava esnasnda ekonomik bir g olma vasfn zellikle sava sanayiinde kazanarak, sava sonras dnemde nce ABDde ve daha sonra da Avrupada dier sektrlere de yayld. 1945 dneminden sonra sanayilemi tm dnyaya yaylan seri retim 7

sistemi, bnyesinde tad baz ekonomik avantajlar nedeniyle reticilere nemli kazanmlar getirmekteydi. Bu avantajlar arasnda nemli olanlar yle sralanabilir : retici firmalar, dk birim maliyetler ile standartlam yksek hacimli retim elde etmekteydiler. retim ak bir makinaya ve firma ii organizasyona bal olduundan, iletme organizasyonu kat olmak ve ayn nitelikli ilemleri tekrarlamak zorundayd. Bu da retim hzn arttrmaktayd. Srekli akan retim, yksek hacimli stoklar yaratmaktayd. Ancak, o yllardaki zellikle tketimi arttrmaya ynelik politikalar bu konuda ilave bir avantaj salamaktayd.

Seri retim sistemi, 1950li ve 1960l yllarda altn an yaayarak imalat sektrleri dnda hizmet sektrlerine de yayld. Standartlama prensibi, McDonalds gibi hazr yiyecek satcs iletmeler yannda bankaclk ve finans sektrlerinde de uyguland. Ancak, 1970li ve 1980li yllarda seri retimin baars yavalamaya ve ortaya kan alternatifler karsnda gerilemeye balad. Seri retimin 1970li yllardan itibaren eski baarsn gsterememi olmas temelde iki nedene balanabilir. lk olarak, seri retim sisteminin kendisi beraberinde baz problemler ve gelimeyi engelleyici snrlamalar getirmekteydi. Bu problem ve snrlamalardan bazlarn yle sralayabiliriz : [Akgeyik, 1998, ss.49-53]

retimin standart ve tek tip olmas nedeniyle sistem piyasa deimelerine snrl llerde cevap verebilmekteydi.

letme iinde kaynaklarn tahsisinde fazlalk ve darlklardan kanmak pahal bilgi ve denetim sistemleri gerektirmekteydi. 8

Byk stok birikimleri ek bir maliyet unsuru getirmekteydi. retim ve kalite problemleri stoklar iinde gizli kalabilmekte, ayrca retim seviyelerini devam ettirmeye verilen ncelik, sorunlarn kaynakta zmne engel olmaktayd.

Kalite denetimi ek bir maliyet unsuru olmakta ve ayr bir kalite kontrol departman katma deerde ilave bir art yaratmadan genel giderleri arttrmaktayd.

Sistem, koordinasyon ve kontrol iin kat bir dikey hiyerari gerektirmekteydi. Bu hiyerari, verimlilik ve motivasyonu, yksek denetimin yol at problemler nedeniyle olumsuz etkilemekteydi.

Ayrca, tm bu nedenlere ek olarak seri retim, ya da dier bir deyile kitle retimi, arz ve talebin dzenli olduu dnemler iin uygundu. Seri retim dorultusunda Frederic W. Taylor tarafndan gelitirilen ve fonksiyon temelinde blmlerden oluan geleneksel rgt yaps da, arz ve talebin dzenli olmas artlarna gre dzenlenmiti. Ancak, istikrar ve byme ortamnda baarl olacak ekilde, kitle retimine gre yaplanm iletmelerin deiim hzn yakalamaya almalar ok byk sorunlar ortaya koyuyordu. Bu sorunlar; esnek olamama, tepkisizlik, mteriye odaklanamama, sonutan ok faaliyetlere nem verme, brokratik fel, yenilik eksiklii ve genel giderlerin yksek olmas eklinde ortaya kyordu.

Yukarda saylan tm faktrler, dinamik ekonomik gelimeleri byk lde snrlandrmaktayd. Seri retim ryasnn sona ermesinin ikinci ve daha nemli nedeni olarak, Japonlarn seri retimden belirgin ekilde ayrlan yeni bir retim sistem ile dnya piyasalarnda rekabet etmeleri gsterilebilir. 9

Japonlarn Toyota retim Sistemi olarak adlandrdklar bu yeni imalat modeli, ncl olan seri retim ya da kitle retim sisteminin temel dncelerini ykarak kendisini var ediyordu.

1.2.2 Yaln retim Dncesine Gtren Nedenler Yaln retim Sisteminin temel ilkeleri, ilk kez 1950lerde, Toyoda ailesinin bireylerinden mhendis Eiji Toyoda ve beraber alt mhendis Taiichi Ohnonun nclnde, Japon Toyota firmasnda atlmtr. Eiji Toyoda ve Taichi Ohno 1950de Ford firmasn incelemek zere Amerikaya yaptklar gezide edindikleri bilgiler nda, Fordun yzyln bandan beri nclk ettii kitle retim sisteminin Japonya iin hi de uygun olmadna karar vermilerdir ve bu karar yepyeni bir retim ve ynetim anlaynn ilk admlarnn atlmasna sebep olmutur. Taiichi Ohno ve Eiji Toyoda, Amerikan modeli byk parti retimini ok iyi ett etmi ve pek ok ciddi eksiklii ve hatalar olduuna kanaat getirmitir. Eiji Toyoda ve Taichi Ohnonun Ford retim sistemine ilikin saptamalar zetle yledir : [Okur, 1997, ss.23-32 ]

Kitle retiminde her retim faktr ya da unsuru olabildiince ok sayda kullanlp, retim pek ok gereksizlik ya da israf iermektedir. srafn kayna; sistemin ar bir i blmne dayanmas, gerek makinalar gerekse iilerin ou kez sadece tek bir rn iin tek bir operasyon gerekletirecek ekilde organize edilmeleri, yani tek bir ie / operasyona adanm olmalardr.

10

retim organizasyonuna bu ekilde yaklalmas, bir yandan retim faktrlerinin gereksiz yere kitlesel boyutta kullanlmalarna yol amakta, dier yandan retime ar bir katlk ve hiyerari getirip, retimde esnekliin nne gemektedir. iler birer el gc olarak alglanp, beyin gleri retimin iyiletirilmesine kanalize edilmemektedir. iler deiken maliyet olarak grlp, ilerin kt gittii dnemlerde rahatlkla iten karlabilmektedirler. Sonu olarak, retim faktrlerinin salayabilecei azami potansiyellerden yararlanlmamaktadr.

retimde ar adanmlk ve esneksizliin doal bir sonucu olarak, kalp deitirme -ya da bir rnden dierine geebilmek iin gerekli ayarlamalar (setup)- ok uzun sre almakta, dolaysyla byk lot retim zorunluluu domaktadr. Byk lot retimin en nemli yan etkisi, zellikle ilenmekte olan rn (work-in-process) stokunun ok yksek dzeylere kmasdr. Yksek stok, hem nemli bir maliyet kaynadr hem de retime bir tr rehavet getirmekte, retimde kalitenin yzde yz salanmas gereken bir olgu olarak grlmemesine neden olmaktadr.

Kitle retiminde bir ana sanayi firmasnn yan sanayileri ile olan ilikileri de, Ohno ve Toyoda ikilisinin fabrika ii retiminde gzlemledikleri ayn israf ve hiyerarik yapy yanstmaktadr. Yan sanayilerin yaratc potansiyellerinden minimal dzeyde bile yararlanlmamakta, kendilerinden sadece spesifikasyonlara uygun retim yapmalar beklenmektedir. Yan sanayi ile yaplan szlemeler ksa vadeyi kapsamakta ve ilerin iyi gitmedii dnemlerde, szlemeler aniden feshedilmektedir. Sonu olarak yan sanayi firmalar da ii kitlesi gibi birer deiken maliyet olarak alglanmaktadrlar.

11

Ayrca yan sanayi firmalaryla ilikiler, fiyatn temel alnd bir pazarlk sistemine oturtulmutur ve yan sanayiler birbirlerine kar fiyat sava vermeye zorlanmaktadrlar.

Eiji Toyoda ve Taichi Ohno, sistemin btnn incelemeleri sonucu u yargya varmlardr : Kitle retim sistemi esneklikten yoksundur, kat bir hiyerariye dayanmaktadr ve israf iermektedir.

Ancak, tm bu saylan unsurlar 1950li yllarn ekonomik ve sosyal durumu gz nne alndnda, kitle retimin beii Amerikada bir sorun yaratmamaktayd. Amerika 1950lerde farkllamam ama geni, yani kstl tipte aracn ok sayda satlabilecei, ounluunu elinde harcayacak paras olan orta snfn oluturduu henz doymam bir pazard. irketlerde zaman iinde byk sermayeler birikmiti ve otomobil piyasasnda sadece firmann ekimesi sebebiyle rekabet grece dkt. dev otomobil reticisi (Ford, General Motors, Chrysler) tm satlarn % 95ine cevap vermekteydi ve 6 model satlan tm otomobillerin % 80ini karlamaktayd. Dolaysyla kitlesellik ve israf irketlerce bir sorun olarak alglanmad gibi, tersine ar i blmne ve her retim faktrnn bonkrce kullanlmasna dayal bu sistemde, retim adetleri olabilecek en yksek dzeyde tutulabildii ve pahal makinalar uzun vadede tam kapasite kullanlabildii srece, lek ekonomilerine ulalmaktayd. Dier bir deyile birim maliyetler ok dk tutulabilip, karlar azami dzeye kabilmekteydi. Ford firmasnn 1923 ylnda, Model T otomobilinden 2.1 milyon adet retmesi yksek retim hacimlerinin hangi boyutlarda olduuna bir rnek tekil etmektedir. [Womack, Jones, Roos, 1990, ss.37-53]

12

1950li yllarda Amerika bu ekilde bir tablo izerken, ayn yllarn Japonyas ok farkl bir yap sergilemekteydi. Toyoda ve Ohnonun kitle retim sistemine eletirici bir gzle yaklamalarnn en byk nedeni de Japonyann bu kendi koullaryd.

Japon pazar ok daha kk bir pazard, kii bana milli gelir olduka dkt ve sermeye birikimi yetersizdi. Pazar kk olmasna karn tek tip deil farkl tip aralara gerek vard ve otomobil sektrnde rekabet Amerikaya gre ok daha yksekti. 1950li yllarda Japonyada ayn pazar diliminde rekabet eden toplam 12 otomobil reticisi bulunuyordu. Bu koullarda Japon reticileri iin, adanm ii ve makinalar topluluu ile kstl tipte aratan ylda milyonlarca retmek gndem d kalmaktayd. Tam tersine, 1950li yllarda Japonyada reticilerin gndeminde olan; ayn anda farkl tip aralar her birinden ok dk sayda retip bunlara ramen -rekabet ve tketicilerin gelir dzeyi nedeniyle- dk maliyet tutturma zorunluluuydu. O yllarda Japon reticiler, retim adetlerindeki snrllk ve sermaye birikiminin yetersiz oluu dolaysyla, ok daha az saydaki retim faktrn esnek ve etkin kullanmann; retimi maliyeti arttrc tm etkenlerden ve tm gereksizliklerden arndrmann aray iindeydiler. stelik 1950lerde getirilen yeni yasalarla, gerek ii snf gerek de yan sanayiler nemli bir pazarlk gc elde etmilerdi ve Amerikadaki uygulamalarn tersine istenildii zaman iten karlacak veya szlemesi feshedilecek birer deiken maliyet olarak alglanmaya kar kmaktaydlar. [Okur, 1997, ss.26-28 ]

13

Tm bu koullar ve zorunluluklar; Taichi Ohnonun nclnde, adm adm ilerleyerek, retimin her annn ve srecinin titizlikle incelenmesi ve gelitirilmesiyle, bugn yaln retim olarak tanmlanan sistemin ortaya kmas ve ksa srede Japonyaya, daha sonra da tm dnyaya yaylmas sonucunu vermitir.

Seri retim sistemindeki az sayda modelden yksek hacimlerde retim ve yaln retim sistemindeki ok sayda modelden dk hacimlerde retim anlaylarnn dnya retim tarihindeki yansmalar ekil 1de gsterilmitir.

SER RETM (FORD) 1914

SER RETM (SLOAN) 1920

ekil 1 : Otomotiv Endstrisinde rn eitlilii ve retim Hacmi Kaynak : Womack, J.P., Jones, D.T., Roos D., (1990) : The Machine That Changed The World, Rawson Associates, New York, s.128

R N B A I N A H A C M

YALIN RETM 1970

YALIN RETM 1990

EMEK SANAT BAIMLI RETM 1900

SATITAK RN SAYISI

14

1.3 SER RETME KARI YALIN RETM

Seri retim ya da dier adyla kitle retim- sistemi, iinde bulunduu zamann gereksinimlerine cevap veremez bir duruma geldiinde, karsnda yaln retim gibi bir alternatif bulmutur. Tez-anti tez ilikisi iinde bulunan bu iki retim sisteminin karlatrmal analizi, bu sistemlerin temellerini anlamamzda byk fayda getirecektir. Bu blmde yaln retimin dnya otomotiv pazarnda nasl boy gsterdii incelenecek ve seri retim ile yaln retim arasndaki temel farkllklar aratrma sonularna bal olarak aklanacaktr.

1.3.1 Seri retimin D / Yaln retimin Ykselii

Yaln retim anlay ve uygulamalar, temellerinin atld Toyota fabrikalarnn dna 1970 ylndan sonra hzl bir ekilde tamaya balamtr. 1971 petrol krizi sonrasnda yaln retim felsefesinin nemi dier Japon firmalar tarafndan anlalm ve bu yaklam lke genelinde uygulanmaya balanmtr. 1980lerin bandan itibaren de yaln retim sistemlerinin Amerika ve Avrupada uygulanmaya balad grlmektedir.Amerikada yaplan bir aratrmaya gre 1987 ylnda bu lkede yaln retim yaklam uygulayan iletmelerin oran %25 iken , bu orann 1992 de %55 seviyesine ykseldii belirlenmitir [Womack, Jones, Roos, 1990, s.75-90]

Seri retimin ana vatan kabul edilen Amerika, Amerikan otomobil piyasalarndaki hakimiyetini zellikle 1955 ylndan sonra kaybetmeye balamtr.

15

Amerikan otomobil irketlerinin 1955 ylnda % 100e yakn olan Amerikan pazarlarndaki paylar 1989 ylna gelindiinde % 60 dzeyine gerilemitir. Bununla beraber, 1955 ylnda % 2 dolaylarnda olan Japon irketlerinin dnya pazarlarndaki paylar ise, 1989 ylnda % 30 dzeyine kadar ykselmitir. Dnya otomobil pazarlarnda Amerikan ve Japon irketlerinin 1955-1989 ylar arasndaki paylarn gsteren grafikler ekil 2 ve ekil 3de verilmitir.

Amerikan irketlerinin Amerikan Otomobil Pazarndaki Pay

120 100 80 PAYLAR (%) 60 40 20 0

1955
1955

YILLAR

1989

ekil 2 : Amerikan irketlerinin Amerikan Otomobil Pazarndaki Pay Kaynak : Womack, J.P., Jones, D.T., Roos D., (1990) : The Machine That Changed The World, Rawson Associates, New York, s.45

16

Dnya Motorlu Ara retiminde Japon Pay (1955 - 1989)

35 30 25 PAYLAR (%) 20 15 10 5 0

1955

YILLAR

1989

ekil 3 : Dnya Motorlu Ara retiminde Japon Pay Kaynak : Womack, J.P., Jones, D.T., Roos D., (1990) : The Machine That Changed The World, Rawson Associates, New York, s.71

1.3.2 Yaln retim ile Seri retim Karlatrmas

Yaln retimin, seri retim karsnda neden byk bir baar kazandn ve retim yntemlerinde bir devrim olarak kabul edildiini daha iyi anlamak iin seri retimin ve yaln retimin gerek hayatta karlatrmasn yapmak iyi bir bak as kazandracaktr. Massachusetts Institute of Technologynin (MIT) otomobil endstrisi zerine yapt almalara dayanan ve yaln retimi konu alan The Machine That Changed The World adl kitapta, seri retim ve yaln retim sistemlerinin gerek uygulamalarndan rnekler verilerek bu iki retim yaklam karlatrmal olarak deerlendirilmitir.

17

Karlatrma iin; General Motors Framingham ve Toyota Takaoka fabrikalar belirlenmitir. Burada Amerikan General Motors irketine ait Framingham fabrikasnda seri retim, Japon Toyota firmasna ait olan Takaoka fabrikasnda ise yaln retim uygulanmaktadr. Aratrmann ortaya koyduu sonular u ekilde zetlenebilir : [Womack, Jones, Roos, 1990, s.75-90]

1.3.2.1 Klasik Seri retim

General Motors Framingham fabrikas seri retimin tm elerini bir btn halinde bnyesinde toplamaktadr. Aratrmaclarn fabrika iini gezerek edindikleri izlenimler ve gzlem sonular unlardr :

Fabrikadaki montaj hattnn yanndaki koridorlarda ok sayda dolayl ii olarak adlandrlan iiler bulunmaktayd. (Dolayl iiler bir baka alann nbetini devralmaya giden iiler, bir arzann sebebinin aratran makina tamircileri, temizlikiler, para tayclar olarak tanmlanabilir. Dolayl iilerin hibiri retime gerek anlamda bir deer eklememektedirler.)

Montaj hattnda bulunan her i istasyonunun yannda (baz durumlarda haftalarca yetecek kadar) para ynlar mevcuttu.

Hattn zerinde iiler, i younluu bakmndan eit olmayan bir biimde datlmt. Baz iiler i yk nedeniyle ok fazla aba harcarken, baz iilerde bo ve kayp zamanlar meydana geliyordu.

18

Montaj hattnn zerindeki birka noktada baz iiler, otomobile tam olarak uymayan paralar takmaya alyorlard. Yerine uymayaca kesinleen paralar ise p tenekesine atlyordu.

Montaj hattn sonunda, iinde ok sayda arzal yerleri tamir edilen bitmi otomobiller bulunan, geni bir alma alan vard. Yapm tamamlanan tm otomobiller sevkyattan nce zaman alc ve youn bir tamirat gerektiriyordu. Arzalarn birou eitli para veya demelerin altnda sakl olmas nedeniyle, baz aralar arzalar tam olarak giderilemeden piyasaya srlyordu.

Boya kabinlerine ve oradan da son montaj hattna yolculuk iin srada bekleyen byk bir bitmi gvde stoku ve General Motorsun para retim tesislerinden sevk edilmi ok byk bir para stoku dikkati ekmekteydi.

ilerin almalar cansz ve evksiz olarak nitelenebilirdi. Burada alan iiler krizler baladndan beri birka kez iten karlm ve tekrar ie alnmlard.

1.3.2.2 Klasik Yaln retim

Japonyada bulunan Toyota Takaoaka fabrikas yaln retimin dou yerinde bulunmas sebebiyle ideal bir yaln retim tesisidir. Aratrmaclarn fabrika iini gezerek edindikleri izlenimler ve gzlem sonular unlardr :

General Motors fabrikasnda ok fazla sayda bulunan dolayl iilere Toyota fabrikasnda rastlanmamaktayd, dolaysyla koridorlarda neredeyse kimse

19

yoktu. Bu sebeple pratik olarak grlen her ii retilen otomobile bir deer eklemekteydi. Toyota fabrikasnda koridorlarn ok dar oluu dikkat eken bir dier zellikti. Belirli bir retimim gerekletirmek iin gerekli tesis alan hakknda Toyotann felsefesi, General Motorsun fabrikalarnda uygulad felsefenin tam tersiydi. Toyota, iiler arasnda yz yze iletiimin daha kolay olabilmesi iin mmkn olabilecek en az alann kullanlmasna inanmaktaydlar ve fabrika alannda para stoku iin yer yoktu. Bunun tam tersi olarak General Motors, onarm ihtiyac olan paralar zerinde almak ve przsz retimi salamak iin gereken byk miktarda paray depolamak amac ile fazladan alann gerekli olduuna inanmt. Son montaj hattnda Toyotada her iinin yannda ancak bir saatten daha az sre iin yetecek kadar para bulunmaktayd. Para sorunsuz olarak ilerlemekteydi ve iler, her iinin ayn sratte alaca ekilde dengelenmiti. retimin herhangi bir srecinde bir ii bozuk bir paraya rastladnda onu dikkatlice etiketliyor ve yenisini almak iin kalite kontrol alanna gnderiyordu.. Daha sonra alanlar paradaki hatay inceleyerek arzann bir daha olmamas iin gerekli nlemleri almaktaydlar. Son montaj hattndaki tm iiler, ilemiyle ilgili bir sorun tespit ettiinde alma istasyonunun zerindeki kordonu ekerek hatt durdurabiliyorlard. General Motorsda emniyet hari herhangi bir sebep iin hatt ancak kdemli yneticiler durdurabilirdi. Buna ramen General Motorsda hat, makina veya para teslimat sorunlar nedeniyle sk sk durmaktayd. Toyotada her ii hatt durdurabilmesine ramen hat neredeyse asla durmamaktayd. nk 20

hatalara ve durmalara neden olan sorunlar nceden zmlenmekte ve ayn sorun asla ikinci kez ortaya kmamaktayd. Sonu olarak, arzalar nlemek iin sarfedilen dikkat, hattn durmasn gerektiren nedenlerin ounu ortadan kaldrmaktayd. Son montaj hattnn sonunda tamir alan bulunmamaktayd. Neredeyse tm otomobiller hattan dorudan doruya otomobilleri alclara gtren aralara yklenmekteydiler. Kaynak atlyesi ile boyahane ve boyahane ile son montaj blmleri arasnda pratik olarak hibir tampon stok bulunmamaktayd. Ayrca bu fabrikann eitli alanlarnda hibir para stoku grlmemekteydi. Paralar birer saat ara ile yapldklar ikmal tesislerinden dorudan doruya hatta teslim edilmekteydiler. Toyotada i hz ve yk aka daha zorluydu. Ancak iilerde bir amaca ulama hissi vard. Sadece ustabann gzetimi altnda akllar baka yerde ayn hareketleri yapan iiler yerine bir rn meydana getirdiinin bilincinde motivasyonu yksek iiler gzlenmekteydi. Bunun en nemli nedeni Toyota iilerinin garanti edilmi bir ie sahip olmalar ve Toyotann mr boyu iileri olmalaryd.

1.3.2.3 Yaln retimin Baars

Seri retim ile yaln retim arasndaki farkllklarn gerek hayattaki uygulamalarn aa karmak iin yaplan aratrmada; yukarda saylan gzlemlerden sonra, her iki tesisin ne kadar retken ve kusursuz olduunu belirlemek iin baz performans kriterleri belirlenmi ve bu kriterlerin deerleri bulunmutur. 21

Tablo 1de bu aratrmadan elde edilen deerler gsterilmitir. Burada ara bana ayarlanm montaj sresi, ara bana montaj sresi deerinden -faaliyetlerin ayn hacimde olmasnn salanmasyla- elde edilmitir.

Tablo 1 : Yaln retim ile Seri retim Arasnda Bir Puantaj

GENERAL MOTORS / TOYOTA (1989) Karlatrma Parametresi Ara Bana Brt Montaj Sresi (saat) Ara Bana Ayarlanm Montaj Sresi (saat) Her 100 Otomobildeki Montaj Hatalar Ara Bana Montaj Alan (feet2 / yllk retim) Ortalama Para Stoklar GM 40.7 31 130 8.1l 2 hafta TOYOTA 18 16 45 4.8p 2 saat

Kaynak : (1986) : UMAP Dnya Montaj Fabrikalar Aratrmas

Aratrmann sonularna bakldnda iki retim sisteminin arasndaki fark aka grlmektedir. Toyota fabrikas standart otomobil zerinde ayn standart faaliyetleri yerine getirmekte, General Motors fabrikasndan yaklak iki kat daha retken ve kat daha kusursuz, imalat sahas asndan % 40 daha verimlidir. Ayrca Toyota fabrikasndaki para stoklar, General Motors fabrikasnn stoklarnn ok kk bir blm kadardr. Seri retim ile yaln retim arasndaki farkllklar daha geni bir biimde ortaya koyan dier bir aratrmada ise, tm dnyadaki yksek hacimde otomobil retimi yapan firmalar blgelerine gre karlatrlmlardr. Bu aratrmada Amerika, Avrupa ve Japonyada bulunan otomobil firmalarnn ortalama performans deerleri kullanlmtr. Aratrmann sonular Tablo 2de zetlenmitir. Tablodan anlalaca gibi, yaln retim anlayn benimseyen Japon firmalar; retkenlik, kalite, para stoku, retim alan, ekip almas, alan eitimi ve neri 22

says gibi kriterler gz nne alndnda seri retim yaklamn benimseyen Amerika ve Avrupal rakiplerinden stn durumda bulunmaktadrlar.

Tablo 2 : Dnya Otomobil reticilerinin Karlatrlmas

MONTAJ TESS KARAKTERSTKLER ZET (1989) Karlatrma Kriteri Performans retkenlik (saat / ara) Kalite (Montaj hatalar / 1000 ara) Yerleim Alan (ft2 / ara / yl) Para Stoku (gn) gc Ekip Halindeki gc Yzdesi (%) Rotasyonu ( 0= hi, 4=sk) alan Bana neri Says Snf Says Yeni iilerin Eitimi (saat) 69,3 3 61,9 11,9 380,3 17,3 0,9 0,4 67,1 46,4 0,6 1,9 0,4 14,8 173,3 12,1 5,7 0,2 7,8 2,9 7,8 2 16,8 60 25,1 82,3 36,2 97 Japonya Amerika Avrupa

eKaynak : (1989) : UMAP Dnya Montaj Fabrikalar Aratrmas 11,7 Devamszlk (gn) 5

Yaln retim sisteminin seri retim sistemi karsnda elde ettii bu tartlmaz stnlk, bir ok farkl nedenle aklanabilir. Ancak bu iki retim sisteminin performans konusunda birbirlerinden bu derece ayrlmalar, ana bir nedene 23

balanmaktadr. Seri retim ile yaln retim arasndaki en belirgin farkllk onlarn asl amalarnda yatmaktadr. Seri reticiler kendilerine snrl bir hedef tayin ederler, yeterince iyi dzeyine ulamak onlar iin yeterlidir. Bu da kabul edilebilir sayda bozuk mal, azami kabul edilebilir seviyede stoklar, eidi az sayda ve standartize edilmi rnler anlamna gelmektedir. Seri retim anlayna gre daha iyisini yapmak, ok pahalya mal olacaktr veya insann doal yeteneklerini aacaktr. Dier taraftan yaln reticiler kesin olarak kusursuzluu hedef almlardr. Devaml den maliyetler, sfr bozuk mal, sfr stok ve sonu gelmeyen rn eitlilii bu hedeflerden en nemlileridir. Amalardaki bu farkllk seri retimin, yaln retim karsnda geri kalmasna, gelimek isteyen tm firmalarn yava yava seri retimi terk edip yaln retime gemesine neden olmutur. [Womack, Jones, Roos, 1990, s.14]

KNC BLM YALIN RETM SSTEMNN UNSURLARI

24

2.1 YALIN RETM SSTEMNN TEMEL KAVRAMLARI

Yaln retim sistemi; rnlerin ve paralarn ihtiya duyulduu anda retilmesi veya temin edilmesi anlamna gelen tam zamannda retim, retimin btn srelerindeki stoklarn sfr dzeyine indirilmesi ve retim faaliyetlerindeki btn israflarn yok edilmesi gibi ana unsurlar zerine kurulu bir sistemdir. Yaln retim, tm bu ana unsurlar erevesinde; retim maliyetlerini azaltmay ve rn kalitesini ykseltmeyi hedeflemektedir. Yaln retim tekniklerini daha iyi anlamak ve ilevlerini daha iyi aklamak iin, bu blmde yaln retim sisteminin ana unsurlar olan tam zamannda retim, stoksuz retim ve retim faaliyetlerinde israflarn yok edilmesi kavramlar incelenecektir.

2.1.1 TAM ZAMANINDA RETM

Tam zamannda retim; mterinin istedii, ihtiya duyulan rn, en az miktarda malzeme, ekipman, igc ve alan kullanarak, ihtiya duyulan zamanda, ihtiya duyulan miktar kadar retmek tekniidir. Tam zamannda retim; ak eklinde retim yaplmasnn salanmas, takt zaman uygulamasnn yerletirilmesi, retim temposunun talep hzna eitlenmesi, eken retim sisteminin kurulmas gibi prensipler zerine kuruludur. retim sistemi iinde aksaklklara kesinlikle izin vermeyen bir sistem yaratr, retimde israf ve ona neden olan etmenleri en aza indirir, tm retim srelerinde ak sresini azaltr.

25

Tam zamannda retim kavramn dnya retim sistemleri literatrne kazandran Taiichi Ohno, bu sistemin ilk tohumlarn Amerikan spermarket sisteminden etkilenerek atmtr. Ohnonun, Amerikaya yapt bir gezi srasnda, bir spermarketi gezerken edindii izlenimler unlardr : Bir spermarkette ara aamalar yoktur ve mteriler dorudan ok sayda farkl rnle kar karya gelmektedirler. Bu arada bozuk ya da kalitesiz rnler ile aranan bir maln bulunmamas ya da deitirme ve iade gibi sorunlar dorudan mterilere yansmaktadr. Genellikle boalan raflar bir mal iin sipari verme noktasn beklerken, byk hacimli rnler iin stok alanlar ayrlmtr. Spermarket ortamndaki bu ve bunlara benzer baz ilke ve uygulamalar balang noktas olarak alan Taiichi Ohno, tam zamannda retim felsefesini bu ilkelere dayanarak gelitirmitir. Tam zamannda retim kavramnn ematik gsterimi ve kitle retim sisteminden fark ekil 4de verilmitir.

Tam zamannda retim sisteminin gerek anlamyla uygulanabilmesi iin aada belirtilen sistemlerin devreye girmesi salanmaldr : [Gne, 1999, s.11 ] 1- Tam zamannda retimi gerekletirebilmek iin kanban sistemi 2- Talep dalgalanmalarna uyum salayabilmek iin retim dengeleme yntemleri 3- malat n srelerini azaltmak iin tezgah hazrlk zamanlarn azaltma yntemi 4- Hat dengesinin salanmasiin operasyonlarn standardizasyonu 5- Esnek igc kavramnn olumas iin yerleim planlamas ve ok fonksiyonlu iiler 6- Srekli gelimeyi salamak zere sorun zme gruplar ve neri sistemleri 7- Otonomasyon kavramn gerekletirebilmek zere grsel kontrol sistemleri 26

8- letme genelinde kalite kontrol yaklamn uygulayabilmek iin ilevsel ynetim modeli.

KTLE RETM SSTEM

SPAR BTM TALEP

RET M

R N STOK ARZ

PAZA R

YALIN RETM SSTEM

TALEP

RETM

PAZA R

ARZ

ekil 4 : Tam Zamannda retim Felsefesi Kaynak : Harrison, A., (1992) : Just In Time Manfacturing in Perspective, Prentice Hall Inc. (UK), s.21

Yaln retim, yukarda saylan tm koullara ait zmleri ve uygulamalar ieren teknikleri bnyesinde bulundurur. Burada zerinde nemle durulacak nokta, btn bu tekniklerin ayr ayr dnlmemesi, ancak hepsinin bir arada doru uygulanmas sayesinde tam zamannda retimin gerekletirilebilmesidir.

27

2.1.2 STOKSUZ RETM

retim alannda rn veya para stoklarnn sfr dzeyinde gerekletirilmesi, yaln retimin en nemli unsurlarndandr. Hatta baz aratrmaclar, yaln retim veya Toyota retim sistemi yerine stoksuz retim ifadesini kullanrlar. Japon aratrmac Shigeo Shingonun szleriyle, stok retimdeki tm ktlklerin kaynadr [ Shingo, 1988, s.44 ].

Yaln retim tekniklerini uygulayan bir fabrikann amalarn ve ileyiini u ekilde zetleyebiliriz : Bata insan olmak zere tm kaynaklar en verimli ekilde kullanp, gereksiz tm operasyonlarn, gereksiz yere maliyetleri ykselten ama katma deer etkisi olmayan tm faktrlerin adm adm eliminasyonuna dayanr. Kalitede hata pay anlay yoktur; sfr hata hedeflenir. Kaliteyi ykseltici, maliyetleri drc, israflar ortadan kaldrc abalarn sreklilii esas alnr. Tm alanlar ve yan sanayilerin bir takm almas anlay iinde, bu abalara entegre edilmeleri salanr. retimin, mteri talebinin esnekliine birebir uyacak, talebe annda yant verecek ekilde ayarlanmas ilkesi ncelik tar.

Toyota dahil pek ok firmaya yaln retim sisteminin zgn teknikleri konusunda danmanlk yapm ve yaln retim konusunda kitaplar yaynlam olan Japon uzman Shigeo Shingoya gre yaln retimde tm bu hedefleri kucaklayan, gereklemelerini salayan; sistemin srekli bir iyiletirme (kaizen) anlay 28

etrafnda geliip ilerlemesini tevik eden ve yaln retimi alternatiflerinden ayran kilit zellik, bu sistemin stoksuz retim ilkesi zerine kurulmu olmasdr. [ Shingo, 1988 ].

Her eyi gerektii anda, gerektii kadar, ksaca tam zamannda retmek olan stoksuz retim uygulamas, yaln retimde hem ana sanayi hem de yan sanayi retimlerini kapsar. Buna gre hem ana sanayi hem de yan sanayi retimlerinde retimin tm aamalarnda (son rn, son rnde kullanlan bitmi paralar, retim srecinde ilenmekte olan paralar, retimde kullanlan ham maddeler) tmyle stoksuz ya da minimal dzeyde stokla allmaldr. Yaln retim anlayndaki stoksuz retim hedefinin hangi boyutlarda uygulanabileceine arpc bir rnek Toyota firmasndan verilebilir. 1986da Japon Toyota firmasnn Takaoka fabrikasnda temel sistem paralarnda ortalama stok sadece 2 saatlikti. Bu rnek bize stoksuz retimin, eer yaln retimin tm teknikleri bir arada uygulanabilirse mmkn olabileceini gstermektedir. [Womack, Jones, Roos, 1990, s.83]

Stoksuz retimde ulalan noktaya bir baka rnke de bir aratrmadan verilebilir. 1987 ve 1989 yllar arasnda Amerika, Avrupa ve Japonyay kapsayan ve her bir lkede otomobil retici firmalara alan 18 yan sanayi firmasnn incelendii bir aratrmann sonularna gre; ilenmekte olan rn stoku (WIP) Amerikan ve Avrupa yan sanayilerinde ortalama 6 gn iken, Japon firmalarnda sdece 0.85 gndr. Bitmi rn stoku ise, Amerikan irketlerinde ortalama 2.4 gn, Avrupa yan sanayilerinde 10 gn iken, Japon firmalarnda sadece 0.67 gndr.

29

[Nishiguchi, 1989, s.337]

Yaln retim anlayna gre neden stoksuz allmas gerektiini ve stok tutmann getirdii zararlar u ekilde aklayabiliriz : Stok, zamanndan nce ve gerekenden fazla retmek anlamna gelmektedir. Gerekenden nce ve fazla retmek, gerektiinden fazla igc, ekipman, mekan ve enerji kullanlmas anlamna gelir. Bir baka deyile firmann stoklar ne kadar fazlaysa, firmann ii, ekipman, mekan ve enerji giderleri de o kadar ve gereksiz yere- yksek olacaktr. Stok, retim srecinin tm iinde bir beklemeyi ifade eder. lenmekte olan paralarn (WIP), fabrika ii atlyelerden ya da yan sanayiden gelmi bitmi paralarn ve son rnn stoklanmas demek, btn bu para veya rnlerin bir yerde hibir ilem grmeden beklemeleri anlamna gelmektedir. Oysa, retimin hangi aamasnda olursa olsun, bekleme rne hibir deer katmayan, stelik retkenlii drc, maliyetleri arttrc, retim srelerini uzatc bir faktrdr, dolaysyla bir israftr. Zaten yaln retimin en nemli k noktalarndan biri retimin bu boyutuyla ilgilidir. Hedef, retimi bata bekleme olmak zere, rne deer katmayan tm operasyon ve etkenlerden arndrmak, sadece katma deer katks bulunan operasyonlar koruyup gelitirmektir. Stokun en byk zararlarndan biri de, sermaye dnm hzn ve dolaysyla karll drmesidir. Bir firma gerekletirdii bir yatrm ne kadar ksa srede geri alabilirse, karll o kadar ykselir, nk yatrm retken bir ekilde kullanm demektir. Bir baka deyile bir yatrm, bir mali dnem iinde ne kadar sk gelir olarak geri dnmse, karllk o kadar yksek 30

olacaktr. Stok da bir yatrm trdr, fakat bu yatrm stok sresi boyunca geri gelmeyen l bir yatrmdr. Dolaysyla stok, yaln retime gre sadece kanlmas gereken bir maliyet esi olarak alglanr. Stokun bir baka olumsuz yan etkisi de frsat maliyetleri ile ilgilidir. Bir firma stoka yatrd nakit paray, rnein bankaya ya da retken bir baka giriime yatrm olsa, kendisine faiz ya da kar eklinde bir getiri salayabilecektir. Ayn nakit parann stoka yatrlmasyla, bu tr frsatlardan yoksun kalnmaktadr. Stok; son rn, bitmi paralar ve ilenmekte olan paralarda hata / skarta orann ve olasln da arttrr. Stok, belli bir hata marjn veri kabul eden, benimseyen bir olgudur. Geleneksel kitle retim sisteminde stoklu almann gerekelerinden biri olarak, herhangi bir aamada bir hata kefedildiinde, stoktaki hatasz para veya rnle hemen takviye edebilme avantaj da gsterilmektedir. Dolaysyla stok, hatasz retimi kstlayc, hatasz retime ulama abalarn snrlayc, retime geveklik getiren bir mekanizmadr. Stok, mteri talebinin deikenliini takip etme, mteri talebine annda yant verme olanan da nler, nk talep ne olursa olsun, stoktaki rnn kullanlmasn, satlmasn, daha dorusu mteriye empoze edilmesini gerekli klar. Oysa pazarn bir satc pazar olmaktan kp bir alc pazarna dnt youn rekabet koullarnda, stokla almak ne kadar iyi planlama yaplrsa yaplsn- firmann zerine risk almas anlamna gelmektedir. Stok, mteri talebine yant verme hzn da drr. Bu durumda, talebi ok daha yakn zamanda karlayabilen stoksuz alan firmalar mterilere daha

31

cazip gelecektir. nk mteriler dier her koul ayn olsa da (fiyat, kalite..) sipariini kendisine en yakn zamanda ulatrabilen firmay tercih edecektir. irketlerin stoklu almalarnn zellikle enflasyonist ortamlarda ekonomilerdeki dalgalanmay kamlayc bir zellii de vardr. Bu tr ortamlarda stok seviyelerinin artmasnn bir nedeni de, firmalarn ileride fiyatlarn artaca eklindeki speklatif beklentilerdir. Oysa arz-talep yasasna gre, rnler stokta tutulup pazara sunulmadnda fiyatlar giderek artmakta ve bir noktada fiyat art talebi frenleyip drmektedir. Bu durumda firmalar retimi durdurup stoklarn eritmeye alrlar. Stoksuz alma ekonomilerdeki bu dalgalanmay da dizginleyici, istikrar tevik edici bir zellik tar.

Sonu olarak, geleneksel kitle retim sisteminde stok bir yandan retim aksamalarn nleyici bir gereklilik, te yandan da istenilse de kanlmayacak bir gereklik olarak alglanrken, yaln retim 1950lerden itibaren geleneksel retimi ters yz edercesine stoksuz almay hedeflemi ve iinde barndrd teknikler yoluyla stoksuz almann mmkn olduunu tm dnyaya kantlamtr.

2.1.3 SRAFLAR (3M KAVRAMI)

Yaln retim, retime yk getiren tm israflardan arnmay hedef alan bir yaklamdr. Yaln retimin ana stratejisi retim hzn artrp, ilem ak sresini azaltarak kalite, maliyet, teslimat performansn ayn anda iyiletirmektir. Yaln retim anlaynda retim srelerinde iki tr faaliyet vardr. Bunlardan birincisi,

32

mteri ihtiyalar dorultusunda malzeme ile bilgiyi dntren veya ekillendiren ve katma deer yaratan faaliyetlerdir. kincisi ise, zaman ve kaynak kullanan, ancak rn stne mteri ihtiyalar dorultusunda deer ilave etmeyen ve katma deer yaratmayan faaliyetlerdir. Yaln retim anlayna gre bu iki faaliyet tr birbirinden kesin olarak ayrlmal ve rne deer katmayarak gereksiz maliyet yaratan faaliyetler yok edilmelidir.

Yaln retimde, gereksiz faaliyetler yani israflar 3M terimiyle tanmlanr. 3M terimi Japoncada M harfi ile balayan kelimenin ba harflerinden meydana gelmitir. Bu kelimeler muda, muri ve mura olarak sralanabilir. Bu kelimelerin ifade ettikleri anlamlar yledir : Muda : Kayp anlamna gelir. Yaplmas halinde ek bir fayda salamayan ilemlerdir. Balca muda trleri; gereinden fazla retim, tama mudas, bekleme mudas, gereksiz ilem mudas, stoklama mudas, hareket mudas ve tamir mudasdr. Muri : Ar yk anlamna gelir. alma alannda bulunana ekipman ve insanlarn normal kapasitelerinin zerinde altrlarak zorlanmalar olaydr. Mura : Dzensizlik anlamna gelir. alma alanndaki ii engelleyen veya zorlatran her trl dzensizliklerdir.

Ohno bir retim sisteminde bulunabilecek 7 tr israf olduunu saptamtr : [Ohno, 1988, s.76 ] 1. retim fazlas 2. inin makina zaman iinde beklemeleri (l zamanlar) 3. Gereksiz malzeme tamalar ve bakm faaliyetleri 4. Gereksiz ya da uygun olmayan alma sreleri

33

5. Yar mamul ve bitmi rn stoklar 6. Gereksiz ii hareketleri 7. Hatal para retilmesi ve hurdalar retim srelerinde bulunan bu israflarn neden olan etmenler; yetersiz alma metotlar, uzun hazrlk zamanlar, alanlarn bilgi veya eitim eksiklii, yetersiz makina - tehizat bakm ve retim istasyonlar arasnda bulunan uzun mesafeler olarak sralanabilir.

Yaln retimin felsefesi; muda, muri ve murann n birden devaml ve srarl olarak azaltmaya dayanr. Bylece daha verimli bir retime ulalacaktr. Gerekletirilen toplam i hacmine katma deer salayan operasyonlarn oran ne kadar fazlaysa, retimin verimlilik dzeyi de o kadar yksek olur.

retim sisteminde bulunan israflarn saptanmas ve yok edilmesi almalarnn son noktas, 6 Sfr olarak adlandrlan hedefe ulamaktr. Bu hedef; sfr stok, sfr hata, sfr eliki, sfr l zaman, mteri iin sfr bekleme sresi, sfr kat (sfr gereksiz iletiim) olarak tanmlanabilir. Yaln retimin bnyesinde bulunan tm teknikler dolayl ya da dolaysz olarak bu nihai hedefe ulamak amacyla gelitirilmilerdir.

34

35

2.2 YALIN RETM TEKNKLER

Yaln retim sistemi; tam zamannda stoksuz retim ve retim srelerinde israflarn yok edilmesi hedeflerine ulamak iin bnyesinde bir ok etkili teknik bulundurmaktadr. Bu blmde yaln retim sisteminin ierdii teknikler ayrntl olarak incelenecektir. ekil 5de yaln retim tekniklerinin aralarndaki ilikiler gsterilmi ve yaln retime giden yol tanmlanmtr.

2.2.1 KANBAN ve EKME SSTEM

Yaln retimin temel ilkelerinden biri olan, paralar veya rnleri gerektii an ve miktarda retmek, sadece mteri talebine en yakn zamanda ve talebin belirledii miktar ve eitlilikte retmek anlamna gelmeyip, ayn ilke bir fabrikann kendi i retim ak iin de geerli olmaktadr. Tam zamannda retim anlaynda ama, tm retim aamalarnn gereksiz retim yapmalarn nlemektir. Gereksiz retimi nlemek iin; her bir retim istasyonunun, sadece kendisinden bir sonraki istasyonun hemen ileme geirebilecei miktarda paray tam zamannda retmesi ilkesi benimsenmitir. retimi tam zamannda gerekletirebilmenin n koulu ise, tm srelere ne zaman ve ne miktarlarda retim yapacaklarn zamannda bildiren bir bilgi sisteminin kurulmasdr.

Yaln retim sisteminde tam zamannda retim faaliyetlerinin programlanmasnda kullanlan ara kanbandr. Kanban kelimesi Japoncada kart anlamna gelmektedir. Tam zamannda retim felsefesinin bir paras olarak gelitirilmi olan kanban

36

sistemi ve onun trevleri, belli bir retim alan iinde yer alan tm srelerde ve ayrca iletmeler arasnda gerekli rnn, gerekli miktarda ve gereken zamanda retilmesini salayan bir bilgi, denetim ve iletiim sistemidir. Yaln retim sistemini destekleyen bir alt sistem olan kanban sistemi bir malzeme planlama ve kontrol sistemidir Bu sistemde, her hangi bir aamada retilecek veya ileme geecek her paraya bir kanban kart atanmtr. Sistemde belli bir ilem iin gerekli paralar tr ve miktar olarak kanbanlara yazlmakta, bunlar da retim srecinde paralarn temininde ve retiminde kullanlmaktadrlar. Kanbanlarn sipari emirleri ve malzeme istek fileri yerine gemesi nedeniyle, planlama ve denetim iin ek krtasiye bazl ilere gerek kalmamaktadr. Kanban sistemi ile blmler aras iliki salanarak, planlama ve kontrolde kullanlan emir rapor ak ortadan kalkmtr. Ayrca bu sistem ile malzeme ak srasnda ilem aralarnda bekleme sreleri azalmtr. Kanban sisteminin ileyii, srekli hareket eden kartlarn i istasyonlar arasnda iletiimin salanmas zerine kuruludur. [Gne, 1999, s. 30-31]

Kanban sistemi klasik itme esasna gre deil, ekme esasna gre alr. Kanbanlar daima retim akna ters ynde ancak fiziksel birimlerle birlikte, sondan baa doru hareket ederek, retim aamalarn birbirlerine balarlar. retim aamalarnn bu ekilde birbirine balanmas sonucunda ise sadece gereken paralar, gerekli olan miktarda ve gerektii zaman retilmekte ve aamalar arasnda ara stoklara ihtiya kalmamaktadr. Bu zincirin iletme dnda yan sanayi irketlerine kadar uzatlmas durumunda ise hammadde stoklar da kaldrlm olacaktr.

37

Konvansiyonel kitle retim sisteminde retim ak srecin en sonundan balayp en bana doru ilerler. Baka bir ifadeyle, bir nceki istasyon bir istasyona ileyecei paralar iter. Yani bir sonraki istasyon, her zaman bir nceki istasyondaki retimden veya ilemden sonra kendi faaliyetine balayabilir. Yaln retim sisteminde ise, hibir istasyonun gereinden fazla retim yapmamas iin, bir nceki aamann hangi paray ne kadar miktarda ileyeceine bir sonraki aamann karar vermesi uygulamas geerlidir. Yaln retime bu adan bakldnda, retim akn tmyle bir ekme sistemi olarak tanmlamak mmkndr. Sistem tmyle bir sonraki retim aamasndaki bir iinin, bir nceki retim aamasna giderek, kendi retim istasyonu iin o an gerekecek olan paralar trne ve saysna gre ekmesine dayanr. Bir sonraki aamann kendi ihtiyac olduu paralar ekmesi, bir nceki istasyon iin yeni bir retim gerekletirme sinyalidir. Yeni retimin ne miktarda ve hangi eitlerde olaca da bu ekme sistemi sayesinde bir nceki istasyona iletilmektedir. [Okur, 1997, s.39 ]

Bu sistem sayesinde, hibir retim aamas daha nce belirlenmi miktarda parann bir sonraki istasyon tarafnda alnmasndan nce yeni para retimine geemez. Ayrca retim hibir zaman istenilenden fazla sayda ya da farkl zellikte olamaz.

Tam zamannda retimi gerekletirmek iin kullanlan kanbanlarn zerinde; parann numaras, parann ismi, parann stok adresi, parann hangi palaetlerle ve kalk partiler halinde tand, parann retim blgesine gelirken izleyecei yol (rota), para evrim kodu gibi bilgiler yer almaktadr. ekil 6de bir kanban rnei grlmektedir.

38

39

Genel olarak retim faaliyetlerinde iki tr kanban kullanmaktadr. Bunlardan ilki olan ekme kanban, montaj hattndan balayarak farkl atlyeler arasnda ve fabrika ile yan sanayi tesisleri arasnda rn / para ekilmesi amacyla kullanlr. kinci kanban tr olan retim kanban ise her bir atlyenin ya da yan sanayi firmasnn kendi iinde retimin gereklemesi srasnda, retilme geilmesi iin sinyal verilmesi amacyla kullanlr.

Kanban sisteminin kullanlmasyla retim sreleri arasndaki bilgi iletiiminin nasl gerekletirildii ekil 7de grlmektedir. ekildeki numaral srelerin aklanmas u ekildedir : [Okur, 1997, ss.40-44 ]

1. Son montaj hattnda, talal imalat atlyesinde ilenip otomobile monte edilmek iin getirilen paralarn olduunu varsayalm. Bu paralarn iinde bulunduu paletlerin her birinin zerinde, parann ne olduunu (trn), hangi rn modeline ait olduunu, palet kapasitesini ve paletlerin hangi atlyeden geldiini belirten bir ekme kanban kart bulunmaktadr. Paralar iinde bulunduklar paletlerden alnp otomobillere monte edildike ve her bir palet boaldka, zerleindeki ekme kanbanlar karlp bir ekme kanban kutusuna yerletirilir. 2. ekme kanbanlarnn topland kutudaki ekme kanbanalar nceden belirlenmi bir sayya ulanca ya da nceden belirlenmi zaman aralklarnn sonunda, montaj hattndaki bir ii boalm paletlerle birikmi ekme kanbanlarn alp bir forklift yardmyla talal imalat atlyesine gider. 3. Talal imalat atlyesine gelen ii ilk i olarak getirdii bo paletleri belirli bir blgeye brakr. Daha sonra atlyede belirli bir alanda hazr olarak

40

beklemekte olan ilenmi para paletlerine ynelir. Burada elindeki kanban says kadar paleti alr ve forklift aracna yerletirir. 4. inin talal imalat atlyesinden ald her para paletinin zerinde parann ne olduunu, hangi otomobil modeline ait olduunu hangi ilem srecinden getiini ve palet kapasitesini belirten bir retim kanban bulunmaktadr. i paletleri forklifte yerletirirken her paletin zerindeki retim kanbanlarn karr ve her birinin yerin beraberinde getirdii ve o retim kanbanna karlk gelen bir ekme kanban yerletirir. i, elindeki ekme kanbanlarnn tm bitene kadar bu ilemi srdrr. 5. Talal imalat atlyesinde son i olarak ii, paletlerden kard retim kanbanlarn talal imalat atlyesinde bulunan bir retim kanban kutusuna yerletirir. Sonu olarak iinin montaj hattna gtrmek iin ektii para paleti kadar retim kanban bu kutuya konulmu olmaktadr. 6. i talal imalat atlyesinden ald dolu para paletlerini alarak tekrar montaj hattna dner. Montaj hattna gelen ii dolu paletleri otomobillere taklmalar iin montaj hattndaki ilgili yerlerine brakr. Bu aamadan sonra montaj hatt iin adm 1deki devir yeniden balam olur. 7. Talal imalat atlyesindeki retim kanban kutularndaki retim kanbanlar belli bir sayya ulanca ya da nceden belirlenmi bir zamanda, bu atlyedeki bir ii retim kanbanlarn alr. Bu andan sonra talal imalat atlyesinde birikmi retim kanbanlar kadar ve bu kanbanlarn kutudaki sralamasna da aynen uyularak tekrar retime geilir. 8. Talal imalat atlyesinde ilenen paralar birer birer retim kanbanlaryla birlikte bo paletlere yerletirilir. Bir sre sonra montaj hattndan bo paletleri

41

ve ekme kanbanlarn getiren ii tekrar gelecek ve 3. admdan sonraki dng yeniden balayacaktr. 9. Kanban kartlaryla ihtiya duyulan kadar para ekme sistemi talal imalat atlyesi ile bu atlyeye para veya hammadde temin eden dier atlyeler arasnda da ayn ekilde gerekleecektir. Hatta talal imalat atlyesinin retim iin ihtiya duyaca hammadde yan sanayi firmasndan temin ediliyorsa talal imalat atlyesi ilke yan sanayi tesisi arasnda da yukardaki ilemler izlenir.

( ekil 7deki kanban tiplerinin gsterimi aadaki ekildedir)

EKME KANBAN KARTI

PALET

RETM KANBAN KARTI PARA

YAN SANAY KANBAN KARTI

42

43

Kanbanlarn yaln retim sisteminin amacna hizmet edebilmeleri iin aadaki kurala gre kullanlmalar gerekmektedir. [Monden, 1981, ss.31-36 ] Kural 1 : Bir sre bir nceki sreten gerekli paralar, gerekli miktarda ve zamanda ekmelidir. Bu kuraln uygulanabilmesi iin aadaki kurallarn da uygulanmas gereklidir. Kanban olmadan herhangi bir parann ekilmesine izin verilmemelidir. Kanbanlarn saysndan fazla miktarda para ekilmesine izin verilmemelidir. Fiziksel rne daima bir kanban yaptrlm olmaldr.

Kural 2 : Belli bir sre, kendisinden sonraki sre tarafndan ekilen para miktarna eit miktarda para retmelidir. Bu kuraln uygulanabilmesi iin kanbanlarn saysndan daha fazla retim yaplmasna izin verilmemeli ve nceki srete farkl paralarn retimi sz konusuysa, bunlarn retimi kanbanlarn geli srasna uygun olarak yaplmaldr. Kural 3 : Hibir zaman hatal paralar bir sonraki srece aktarlmamaldr. Bu kuraln uygulanmamas halinde kanban sistemi ilerliini kaybedecektir. Hatal kavram, Toyota sisteminde hatal retim operasyonlarn da ierecek ekilde geniletilmitir. Hatal operasyon; standardizasyona tam olarak ulalamam ve bir takm yetersizliklerin sz konusu olduu ilem olarak tanmlanmtr. Hatal operasyonlar ayn zamanda hatal para retimine de neden olacandan, retim operasyonlarnn standardizasyonu kanban sisteminin nemli bir koullarndan biri olmaktadr. Kural 4 : Kanbanlarn says mmkn olduunca az tutulmaldr. Toplam kanban says, sistem iindeki sre ii envanter dzeyini belirledii iin, yaln retim

44

sisteminde hedef bu sayy mmkn olan en alt dzeyde tutabilmektir. Eer yn bykl azaltlp, evrim sresi ksaltlabilirse kanban says da azalacaktr. Kanban sisteminde retim hatlarnn, talepte olabilecek % 10 12 dolayndaki dalgalanmalar, toplam kanban saysn deitirmeden karlayabilecek esneklikte yaplanmalar gerekmektedir. Esneklik ise srete iyiletirmeler yaplarak salanacaktr. Bu tr bir esnekliin salanamad ortamlarda ise toplam kanban saysn ya da gvenlik stoku dzeyini arttrarak talep artlarna uyum salamak mmkndr. Kural 5 : Kanban sistemi talepteki kk dalgalanmalara uyarlanacak ekilde kullanlmaldr. Kanban sisteminin, talep dalgalanmalar karsnda retim hzn ayarlama zellii son derece nemlidir. Kanban d retim kontrol teknii kullanan sistemlerde, retim izelgelerinin merkezi olarak belirlenmesi nedeniyle, ani talep deimeleri karsnda tm retim birimlerine ayr ayr gnderilen izelgelerin deitirilebilmesi iin en az yedi en fazla on gnlk bir sre gerecektir. Kural 6 : emri kanban olmakszn retime geilmemelidir. ki ilem arasnda paralarn hareketi yalnzca kanbanla salanmaldr. nceki ilem kanban istemi olmadan paralar hareket ettiremez. Bu ilke hat iileri asndan byk bir disiplin gerektirmektedir. iler kanban olmadan paralar hareket ettirmeme bilincinde olmaldrlar. Kural 7 : Her kutunun zerinde bir kanban olmaldr. Bir tam zamannda retim ortamnda kanban srekli dolam halindedir. Bir kanban, bir sonraki ilemden bir nceki ileme yeni para ekmeye gnderildiinde yalnzdr. Ancak yeni bir yna ilitirildiinde, o yndaki en son para kullanlncaya kadar ynla birlikte hareket eder. Yndaki en son para kullanldktan sonra yeni yn ekmek iin nceki ileme gnderilir.

45

Kural 8 : Paralar sadece kendi standart kutularna konulmal, her kutu ierdii paralarla dolu olmaldr.

Kanban tekniinde en kritik etken, herhangi bir aamada kullanlan kanban kartlarnn saysdr. Her bir srete herhangi bir para iin belirlenecek toplam retim kanban says olabilecek en dk dzeyde tutulmaldr. nk kanban uygulamasnn temel ilkelerinden biri, herhangi bir paradan ancak eldeki kanban says kadar retmektir. Dolaysyla belirlenen kanban says da yksekse retilen rn miktar da yksek olacaktr. Sonu olarak kanban kullanlarak nlenmesine allan ilenmekte olan rn stoku (WIP) istenilmeyen yksek dzeylerde kalmaya devam edecektir. Bu yzden kanban saysnn saptanmas yaln retim sisteminde en ok nem verilen noktalardan biridir ve bu amala eitli formller gelitirilmitir. [Harrison, 1992, s.190] Kanban saysnn hesaplanmasyla ilgili bir forml aada verilmitir :

GNLK HTYA KANBAN SAYISI = VARDYA *

FREKANS + 1

*
LOT MKTARI EVRM SAYISI

GVENLK STOKU

Kanban saysn belirleyen en temel etken, makinalarda bir rnden farkl bir rne geerken ortaya kan kalp deitirme (setup) sresidir. Eer bir proseste kalp deitirme sresi uzunsa retim parti saylar (production lots) o proseste byk tutulmak zorundadr. Eer parti saylar byk tutulmazsa birim bana maliyet yksek ve retim sreci verimsiz olacaktr. Bu durumda firma kanban sistemine

46

geerken sz konusu retim prosesi iin kullanaca kanban saysn yksek tutacak, sonu olarak da retimin ana amac olan stoksuzluk beklenildii lde yakalanamayacaktr.

Kanbanla almak, binlerce parann retimini kapsayan otomobil gibi karmak bir rn sz konusu olduunda, son derece etkin ve esnek bir haberleme sistemi salamaktadr. rnein, kark ykleme yani ayn hatta farkl modellerin birbiri ard sra montajlarnn yaplmas durumunda, atlyeler ars ak kanban kullanlarak saland zaman, herhangi bir atlyeni ya da yan sanayinin, hangi model iin hangi paray nceden reteceini bilmesine gerek yoktur. retilecek modellerin montaj srasnn bir tek son montaj hatt tarafndan bilinmesi yeterlidir. Modellerin srasna ilikin bilgiler, alt atlye ve yan sanayilere kanban kartlaryla iletilir.

Kanban retimde esneklii de kendiliinden salamaktadr. Montaj hattnda bir gecikme veya durma durumunda, bir nceki atlyelerden para ekilemeyeceinden ve dolaysyla retim kanbanlar birikmeyeceinden, retimdeki yavalama ya da durma dier atlyelere de yansm olacaktr. Talebin artma ve azalma durumlarnda, kanbanlarn atlyeler arasndaki ya da fabrika ile yan sanayiler arasndaki devir skl (hznn) son montaj hattndan balanarak ayarlanma srecine girmektedir. Bu sayede tm atlyelerin ve yan sanayilerin retimlerinin yavalatlp hzlandrlmas da salanabilmektedir.

Kanbandan sadece fabrika ii atlyeler aras deil, ana sanayi ile yan sanayi arasndaki retim senkronizasyonunun gereklemesinde de yararlanlmaktadr. Bu durumda kullanlan ekme kanbanlarna yan sanayi kanban ad verilmektedir. Yan

47

sanayi kanbanlarndaki ileyiin, kanbanlarn fabrika iinde kullanlmalarnda gzlenen ileyiten fark yoktur. Burada tek fark, bo paletlerle yan sanayi kanbanlarnn yan sanayi firmasna tanmasnda ve dolu paletlerle yan sanayi kanbanlarnn fabrikaya geri gtrlmesinde kamyonlarn kullanlmasdr.

Uzmanlar, tam zamannda sevkyata geilmeden nce , mutlaka ama mutlaka yan sanayi firmalarna stoksuz retime geme yntemlerinin retilmesi gerektiini belirtmektedirler. Bu zorunluluun sebebi olarak yle bir aklama yaplabilir : Yan sanayi stoklu altnda ve ana sanayi firmasna sevkyat tam zamannda (ana sanayi firmasnn ihtiyac olduu anda) gerekletirdiinde yan sanayi stoklad rnlerin bir ksmnn ana sanayi firmas tarafndan talep edilmemesi gibi bir riskle kar karya kalmaktadr. Yan sanayi ve ana sanayi firmalar arasndaki retim anlaynn farkllamasndan dolay yan sanayi firmasndaki stok seviyeleri yksek miktarlara kabilmektedir. Sonu olarak ana sanayiye satlamama riski yksek para miktar ve stok maliyetleri ortaya kmaktadr. [Nishiguchi, 1989, s.44-51]

Japon yan sanayilerinin tam zamannda retime nasl adapte olduklarna dair arpc bir rnei Nissan firmasndan verebiliriz. Nissan firmasnn yan sanayisi olan ve radyatr, klima donanm ve egzost sistemleri reten Calsonic firmas dier yan sanayiler gibi tam zamannda retim anlayna gre faaliyet gstermektedir. Gnlk sipari ve sevkyat programna gre, bir sipari iin talep gelmeden o sipari iin retime geilmemektedir. Calsonic firmasnn tam zamannda retimde geldii nokta o dzeye gelmitir ki, bir sipari iin istek geldikten sadece 148 dakika iinde o sipariin retimi tamamlanmakta ve Nissana sevkyat gerekletirilmektedir. [Ikeda, Sei, 1989 ]

48

Kanban, stoksuz retim gerekletirmek iin gelitirilmi yaln retim felsefesinin en dahiyane buluu olarak kabul edilmektedir. Kanban, son derece etkin, ayrca uygulamaya geirilmesi kolay ve az maliyetli bir tekniktir. Ancak tm bu stnlklerine karn, kanban her sorunu zebilecek gte sihirli bir bulu olarak da grmemek gerekir. Kanban, stoklar sfr dzeyine indirmek ve tam zamannda retimi salamak iin tek bana yeterli olmamaktadr. Her teknik gibi kanban tekniinin de snrllklar vardr. Dolaysyla tam zamannda retime gemeyi dnen firmalarn, kanbann hassas noktalarn da dikkate almalar, kanbann zellikleri kadar nem tayan snrllklarn da gz ard etmemeleri gerekmektedir.

Uzmanlara gre ne kadar gelimi olursa olsun bir bilgisayar sistemi retim blmleri aras haberlemeyi kanbann salad dakiklik ve esneklikte gerekletiremez. Toyotann bulularnn en nemlilerinden olan kanban sistemi, hemen hibir yatrm gerektirmeden bu karmak iletiim an ve atlyeler ya da yan sanayi - ana sanayi arasndaki senkronizasyonu son derece etkin bir ekilde salamaktadr. [Okur, 1997, s.44 ]

2.2.2 TEK PARA AKII

Yaln retimde tam zamannda retimin salanmas, tm retim birimlerinin kanban ve retimde dzenlilik ilkesine gre mmkn olan en az para saylaryla (lot size) alabilmeleri, baz n koullara baldr. Bu koullardan en nemlileri; retkenliin ok yksek ve retim zamanlarnn ok ksa olmasdr. Ayrca retim ak iinde iilerin, bitmi ya da ilenmekte olan paralarn beklemeyle hi vakit kaybetmemeleri gerekmektedir. lenmekte olan paralarn beklemesi, bir parann

49

bir ilenme aamasndan dierine hemen gememesi anlamna gelmektedir. Yaln retimin bu zaman harcanmasna bulduu zmlerden biri, herhangi bir atlye iinde bir parann nihai halini almas iin gereken tm makinalarn, paralarn ilenme akna dayanarak birbiri ard sra yerletirilmeleridir. Bylece parann bir nceki sre iin gereken makinadan bir sonraki sre iin kullanlacak makinaya hi beklemeden gemesi salanmaktadr. Makinalarn bu ekilde yerletirilmelerine sre bazl yerleim ve paralarn sreler arasnda beklemeden teker teker aktarlmalarna da tek para ak (one piece flow) denilmektedir. Tek para ak; sreler ve makinalar aras aktarma adetinin bire indirilmesi, hat ya da makina yan stok miktarlarnn sfr dzeyine ekilmesi olarak da tanmlanabilir. [ Shingo, 1988, ss.358-362]

Stoksuz retimin temel koullarndan biri olan tek para ak, yaln retime gre alan fabrikalarn hem kendi atlyelerinde hem de yan sanayilerinde ayn anda senkronize olarak gerekleir. deal olarak gerekletirilmek istenen, kark ykleme, retimde dzenlilik ve kanban kartlaryla eki sistemine gre, bir sonraki rn grubuna monte edilecek tm paralarn, ayn anda ya da ksa aralklarla retilmeleri, ayn anda ya da ksa aralklarla son montaj hattna teker teker ulatrlmalardr.

Sonu olarak tek para aknn amac, Her bir parann beklemeden bir sreten dierine gemesi, ayn anlayla atlye ii montaj hattna ve rnn son montaj hattna iletilmesidir. Tek para ak anlaynn temelinde yatan dnce, retim faaliyetlerinde gereksiz bekleme ve zaman kayplarnn elimine edilmesidir.

50

Bu dnce ayn zamanda yaln retimin nihai hedefini ve k noktasn oluturmaktadr. Dolaysyla tek para ak, yaln retim felsefesini tamamlayan ve yaln retimin farkl teknikleri arasnda balant kuran bir dncedir.

ekil 8de grlebilecei gibi; geni anlamda tek para ak, son montaj hatt uygulamasnn, tm retim istasyonlarn kapsayacak ve tm retim istasyonlarn birbirine son montaj hatt anlayyla balayacak ekilde geniletilmesidir. Bu anlaya gre, son montaj hattna para besleyen i merkezlerinin kendi araklarnda ve son montaj hattyla olan ilikileri, paralarn bekleyerek zaman kaybetmemesi amacna ynelik olarak kurulur.

51

52

Tek para aknn zamandan ne lde tasarruf saladn, bylece retim srelerini ne kadar ksalttn aadaki rnekle aklayabiliriz. [Monden, 1983, ss.72-74] rnein, bir atlyede ilenecek bir para nihai halini almas iin 3 farkl makinann kullanld, 3 farkl ilemden gemek zorundadr ve her bir ilem 1 dakika tutmaktadr.

500

500

500

ekil 9 : Makinalarn Stoklu alma Durumlar

1 . Stoklu alma Durumunda : Stoklu alma ortamnda, makinalar yan yana olsalar bile birbirlerinden bamsz alrlar. Birinci makina durmadan ilemini srdrr ve iledii para says 500e ulanca bu paralar birinci makinadan alnp ikinci makinaya aktarlr. Yani aktarma lotu (conveyance lot) 500 paradan olumaktadr. kinci makina da yine ayn ekilde 500 para ileyince, bu paralar nc makinaya aktarlr. Birinci makinaya da ileyecei paralarn, bir baka atlyeden yine 500 paralk koliler halinde geldii dnlebilir. Bu durumda herhangi bir para 3 ilemden getiine ve

53

her bir ilem 1 dakika tuttuuna gre, 500 parann herhangi bir ilemi tamamlamas 500 dakika, 3 ilemden geip nihai halini almas 3 * 500 = 1500 dakika tutacaktr.

2. Stoksuz alma Durumunda Stoksuz (beklemesiz) tek para aknda makinalar birbirlerine bal almaktadr. Bir makina n nolu paray ilerken, bir nceki makina (n+1) nolu paray ilemekte ve ilemi tamamladnda para bir sonraki makinaya aktarlmaktadr. Bu durumda 500 parann nihai halini almas sadece 502 dakika tutmutur. Bu sre stoklu alma durumundaki sreden dktr.

1
N+ 2

2
N+ 1

3
N

ekil 10 : Makinalarn Stoksuz alma Durumlar

Yukardaki rnekten de grld gibi, tek para akna ne kadar yaklalr, paralarn sreler arasnda bekleme sresi ne kadar drlrse, toplam ilem zaman da o kadar azalacaktr. Bylece retim daha ksa sre iinde gerekletirilebilecektir. Tek para ak ile ayn miktar rnn veya parann daha ksa srede retilebilecei dnldnde iilik maliyetleri asndan da nemli boyutlarda tasarrufa gidilebilecei sonucuna varlabilir.

54

2.2.3 DENGEL RETM (HEIJUNKA)

Heijunka, yaln retim felsefesi iinde retimin dengelenmesi anlamnda kullanlr ve retim planlama ve kontrol sisteminin hedefini ifade eden bir terimdir. Yaln retim sisteminde, retimin deiken talep koullarna uyumu sreci retim dengeleme olarak tanmlanr. retim dengeleme sreci sonunda bir retim hattnn, tek tip bir rnn yksek hacimlerde retimine ayrlmas sz konusu olamaz. Tam tersine, retim hatlarnn talepteki deiimlere uyumlu olarak, ayn gn iinde eitli rn tiplerini kk miktarlarda retilebilecek ekilde dzenlenmesi gereklidir. Kanban sistemi ile yan sanayinin ve fabrika iindeki i merkezlerinin tam zamannda retime ekilmeleri ile birlikte, son montaj hattnda gerekletirilecek olan retim sralamalar belli bir dzen korunarak yaplmak durumundadr. Bu dzen salanmaz ise yan sanayi firmalar ve nceki retim istasyonlar stoksuz alma ilkesine ters derek, yedek stok ile almak zorunda kalacaklardr. [Cusumano, 1989, ss.281]

retimin, talepte oluabilecek deiikliklere stok tehlikesine dmeden uyum salamak iin bir sreklilik ve dzen iinde yrtlmesine ve retilecek rnlerin adet olarak birbirlerine en kk oranlarda olmasna dengeli retim ad verilmektedir. Kark ykleme ve retimde dzenlilik olarak da adlandrlabilen dengeli retim, ayn son montaj hattnda birbirinden farkl modelleri veya rnleri birbiri ard sra monte etme yntemidir.

Yaln retim sisteminin temellerini ortaya karan Taiichi Ohno, Toyota Ruhu adl kitabnda bir retim srecinin hangi sebeplerden dolay dengelenmesi gerektiini yle aklamaktadr :

55

Bir retim hattnda oluan retim dalgalanmalar kayplara neden olur. Bunun nedeni, endstri faaliyetine neden olan donanm, ii, envanter ve dier unsurlarn retimde zirveyi (sonraki sreleri) izlemek zorunda olmalardr. Bir nihai sreteki talep, zaman ve miktar anlamnda deiirse, bu dalgalanma tepedeki srelerde etkisini gsterecek, yava yava nceki srelere ulaldka olumsuzluklar da genileyecektir. Yan sanayi firmalaryla da retim dalgalanmasn nlemek amacyla, son montaj aamasnda retim dalgalanmalarn sfr noktasna getirmek bir zorunluluktur. Toyotann son montaj aamas, allan modelleri farkl dizililere sokarak bu hedefe ulamaktadr. Dnml olarak bir model, sonra baka bir model, ardndan yine ilk model allarak retim dengelenmektedir. [Ohno, 1996, s.188]

Kark yklemeye rnek olarak bir firmann aylk sipari bileimlerini rnek olarak alabilir ve kark ykleme yoluyla retimin nasl dengelendiini ekil 11 yardmyla aklayabiliriz : [Okur, 1997, ss.53-56 ]

56

Firmann aylk sipari bileimine gre bir ay iinde ayn montaj hattndan kacak A,B,C tipi rnlerinden 6000 palet A, 3000 palet B ve 3000 palet C rn retmek zorundadr. Ayda ortalama 20 alma gn olduuna gre sz konusu bileim, gnde 300 A, 150 B, 150 C paleti retilmesi anlamna gelir. Yaln retim anlayna gre rnler son montaj hattndan A,B,A,C,A,B,A,C,A,B palet sralamasna gre karlr ve bu sralama ilke olarak gn boyu korunur. Sonu olarak, bir yandan her rnn de talep bileimlerindeki paylarn yanstacak frekansta retilmeleri salanr; te yandan da her bir rnden mmkn olduunca birer palet retilir. (Burada otomobil gibi kompleks rnler sz konusu olduunda birer adet olacaktr.) Bu ekildeki bir sistem, hem gnlk retim adetlerinin tutturulmas zorunluluuna ters dmez; hem de bir nceki istasyonlar, montaj hattnn belli bir dzene dayanmayan eki yapmas durumunda yedekte bulundurmak zorunda kalacaklar WIP stoku tutmalarn nler. Herhangi bir gn ortasnda bayilerden ya da mterilerden gelen acil talep deiikliklerine gre, gnlk toplam rn adetinin drlmesi gerei ile karlaldn ve toplam adetteki de karn rnlerin birbirlerine orannda bir deiiklik sz konusu olmadn varsayarsak; son montaj hattnda yine A,B,A,C,A,B,A,C dzeni aynen devam edecektir. Ancak bu durumda hat yavalatlr yani rnler hattan daha uzun aralklarla karlmaya balanr. Son montaj hattnn yavalamas, otomatik olarak kanbanlarn nceki retim istasyonlarnda daha yava bir tempoda birikmesine yol aar ve retim biriken kanban saysna gre yrtldne gre, sonuta ayn zaman dilimi iinde retilen ya da ilemden geen rn says tm istasyonlarda hep birlikte der. Talebin azalmak yerine artmas durumunda ise retimin son montaj hattndan balanarak hzlandrlmas sz konusu olacaktr.

57

Talep deiiklii adet deil, rn bileiminin deimesi eklinde gerekletiinde retimde dzenlilik kural yine ayn ekilde uygulanr. rnein, rn bileiminin gn sonunda 300 A, 150 B, 150 C paleti yerine 150 A, 225 B, 225 C paleti olmas gerektii renilirse retim bileimlerine ilikin yeni bir dzenleme yapmak gerecektir. Gn ortasnda gelindiinde A,B,A,C,A,B,A,C dzenine gre 150 palet A, 75 palet B ve 75 palet C retilmi olacaktr. Kanbanla ekilerin ideal olarak birer palet olduunu ve ayarlarn ok ksa srdn dnrsek, son montaj hatt gn ortasndan itibaren, A tipi rn retmeyi kesip sadece B ve C tiplerine ynelecek, bir nceki istasyonlardan birer paletlik sadece B ve C rnlerini ekmeye balayacaktr. Bu deiimin etkisi, tm istasyonlarn dalga dalga ama ksa bir sre iinde B,C,B,C,B,C sistemine gemeleri eklinde olacaktr. Sistem batan beri birer paletlik retime gre iledii iin de, deiiklik hibir istasyonda ilenmekte olan rn (WIP) stoku birikmesine yol amayacaktr. Talep deiiklii, hem toplam adet hem de rn bileimini ayn anda kapsarsa, son montaj hattndan balamak zere bir yandan retim hzn yavalatmak (ya da hzlandrmak) bir yandan da rn bileimini deitirmek gerecektir.

300 A 150 B 150C 150 A 225 B 225 C B C B C B C B C A B A C A B A C

ekil 11 : Dengeli retim Teknii

58

Yukardaki rnekte anlatld gibi retimin bir sreklilik ve dzen iinde yrtlmesi ve rnlerin adet asndan birbirlerine oranlarnn olabilecek en kk birimlere indirgenerek retilmeleri anlamna gelen dengeli retim, yaln retimin en temel tekniklerinden biridir. retimde dzenlilik ya da dengeli retim ilkesinin avantajlarn u ekilde sralayabiliriz : retimin, talep deiikliklerine hesapta olmayan bitmi ya da ilenmekte olan rn stoku (WIP) ile karlamakszn kolayca adapte olabilmesini salar. Ayn hatta birden fazla rnn veya modelin monte edilmesi, gereken toplam hat saysn ve dolaysyla toplam fabrika alann da azaltr. rnlerin bayilere veya mterilere istenilen sipari bileimine eriildikten hemen sonra sevk edilebilmelerini salayarak, reticileri gereksiz stok alan bulundurma zorunluluundan kurtarmaktr. retimin tm prosesleri arasndaki retimin dengelenmesi, satlabilecek miktarda ve tipteki rnlerin tam zamannda retimini olas hale getirir. Dzenlenmi retim toplam retim sistemini mmkn olduu kadar verimli ve esnek hale getirir, zaman ve para israfn ortadan kaldrr ve alanlara ar yk bindirmez.

Dengeli retim anlay iinde, takt time kavram nemli bir yere sahiptir. Takt time, belli miktardaki bir iin bitirilmesi iin gerekli zamandr ve evrim sresi ile a anlaml kabul edilebilir. Burada belli miktardaki bir i; tek bir operasyonun gerekletirilmesi, tek bir parann retilmesi ya da btn bir otomobilin montajnn gerekletirilmesi faaliyetlerinden herhangi biri olabilir. Takt time (evrim sresi) gnlk toplam alma sresinin gnlk toplam retim talebine oranlanmasyla bulunabilir. Her bir proses iin kesin evrim srelerinin belirlenmesi; bir nihai rne

59

(rnein otomobil) zaman geldiinde dahil olan pek ok farkl parann retiminin yaplmasnn ve bunlarn montaj hatt sresince bir araya getirilmesinin anahtardr. Burada nemli olan nokta, paralarn bir araya getirilmelerinin, montajn tm aamalarnda, retim akn sat hzyla dengede tutacak ekilde tam zamannda gereklemesidir. retimin iinde yer alan tm proseslere ait operasyonlar, belirlenen evrim srelerine gre gerekletirildiklerinde, retim kesin olarak ihtiya duyulduu zamanda ve ihtiya duyulduu kadar yaplabilecektir. retimlerin evrim sresine uygun olarak gerekletirilmesi, tm retimin son montaj hattndaki ileyie uygun olmasn salar. Bylece yaln retimin temel hedefleri olan tek para ak ve dengeli retime ulalabilir.

2.2.4 TOPLAM DENETM

Yaln retimde, retimi meydana getiren aamalarn ya da her bir retim aamasnn iinde bulunan makinalarn birbirleriyle uyum iinde almalar amacyla yaplan almalara toplam i denetimi ad verilmektedir. Toplam i denetimi yoluyla salanan makinalar ve sreler aras senkronizasyon tek para aknn salanmas iin bir n arttr. Tek para aknn gerekletirdii sre bazl hat, makina ya da hat yan stokun sfrlanmas veya mmkn olduunca kk miktarda tutulmas iin gelitirilmi en etkin sistemlerden biridir. Ancak, sre bazl hatlarn tek bana kurulmas sz konusu hedeflere ulamak iin yeterli deildir. Sre bazl hatlarn gerekten etkin olabilmeleri iin, ayn hatt oluturan makinalarn alma tempolar veya kapasitelerinin de (bir ilemi tamamlamalar iin gereken sre) denkletirilmeleri gerekir.

60

rnein hattaki bir nceki (n-1) makinann paray ileme sresi 1 dakika, ayn hattaki bir sonraki (n) makinann paray ileme sresi 4 dakika ise, A makinasnn 1 para ileme sresi iinde B makinas 4 para ileyecek ve eer makinalar durmadan alrlarsa, B makinasnn yannda A makinasndan gelen paralar giderek artan miktarlarda birikmeye balayacaklardr. Bu durumda beklemesiz retim olan tek para ak gereklemeyecektir. ekil 12de bu durum ematik olarak aklanmtr.

HIZ : 1 dakika / para kapasitesi yksek olan makina

A makinasndan gelen ve B makinasnda ilenmek iin bekleyen paralar

HIZ : 4 dakika / para kapasitesi dk olan makina

MAKNA A (N-1)
PARA AKII

MAKNA B (N)

ekil 12 : Makinalar Aras Uyumsuzluk Durumu

Yukarda anlatlan sorun yaln retim anlaynda, hattaki makinalar birbirine senkronize ederek, yani tm makinalarn ayn sre iinde ayn miktarda para ilemeleri salanarak zlmtr. Bunun anlam; kapasitesi yksek olan (herhangi bir paray ileme sresi dierlerinden daha ksa olan) makinalara belli bir miktar paray iledikten sonra kendi kendini otomatikman durduran limit anahtarlar (limit switches) yerletirmektir. Hattaki bir sonraki (dk kapasiteli) makina yksek kapasiteli makinadan paralar tmyle ekince yksek kapasiteli makinadaki limit anahtar makinay yine otomatik olarak balatmaktadr. Bylece yksek kapasiteli

61

makina (A) gn boyu alma durma faaliyetleri arasnda gidip gelerek dk kapasiteli makinaya (B) adapte olmaktadr. Yksek kapasiteli makinalarn dk kapasiteli makinalara bu ekilde senkronize edilmelerine (makina kapasitelerinin birbirlerine yaklatrlmasna) yaln retimde toplam i denetimi (full work control) ad verilmektedir.

Toplam i denetimi uygulamasnda baz makinalar, senkronizasyonu salamak amacyla, tam kapasite almamaktadrlar. Ancak paralarn hat ya da makina yan stokta beklememelerinden elde edilecek kazan, makinalarn tam kapasite almalarndan elde edilecek kazantan daha byktr. Yaln retime hakim olan anlay; eer kapasitesi dk makinalarn verimi, o gn iinde gerekletirilmesi gereken rn miktarnn karlanmasna yetiyorsa, gereksiz rn retmektense, yksek kapasiteli makinalar toplam i denetimi teknii ile dk kapasiteli makinalara adapte etmenin daha doru olduu dncesidir. Yaln retim iin en ideal durum birbiriyle ayn (ya da yaklak) kapasitede makinalar kullanmaktr. Birbiriyle uyum iinde alacak makinalar elde etmek iin, makinalarn fabrika iinde imal edilmeleri yaln retim uygulayan fabrikalarda ska karlalan bir durumdur. [Shingo, 1988, ss.335-358]

Yaln retimde tek para ak anlaynn atlyelerle snrl kalmayp atlyeler aras aka da uyarlanmasna benzer ekilde, senkronizasyon da sadece tek bir atlye iindeki sre bazl hatlarda deil, atlyeler arasnda da uygulanmaktadr. Baka bir deyile, farkl atlyelerin kapasiteleri yukarda anlatlan anlaya gre birbirine yaklatrlmakta, ayn zaman sresi iinde ayn miktar retme ilkesi atlyeler arasnda da hayata geirilmektedir.

62

Toplam i denetimi uygulamasndan da anlalabilecei zere, yaln retimde paralarn beklemesi (stoklu alma) olabilecek en byk israftr ve sistem neredeyse tmyle bu israfn nlenmesi zerine kuruludur.

2.2.5 U-HATLARI

Yaln retim yaklamna gre, bir retimin srecinin ileyiinde ortaya kabilecek en byk israf ya da zaman kayplarndan biri; makina banda alan insanlarn bir yerden bir yere gitme, makinalarn almasn kontrol etme, makina banda makinann devrinin bitmesini bekleme gibi rne hibir deer katmayan pasif eylemlerinin getirdii zaman kayplardr. Yaln retim anlay, retkenlii son derece drc rol oynayan bu zaman kayplarnn nlenmesi ve bylece alanlarn zamanlarnn daha etkin kullanabilmesi iin etkili yntemler vardr.

Yaln retimde zaman kayplarn nlemek iin gelitirilen tekniklerden biri de UHatlar olarak adlandrlan tekniktir. U-Hatlarnn temel mant; makinalarn doru alp almadnn kontrol, makinaya paray yerletirme, ilenmi paray alma gibi eylemleri mekanikletirerek ve otomatikletirerek, kazanlan zaman her iinin birden fazla makinay altrmas eklinde deerlendirmektir. Bylece ayn miktardaki ii ok daha az sayda iiyle gerekletirmek mmkn olmaktadr. Ayrca talebin ykselme ve dme durumlarnda sadece ii says ile oynanarak retim verimimin talepteki esneklie adapte etme olana elde edilmektedir. Yaln retimin bir iinin birden fazla makinadan sorumlu olmas ilkesi, tek para ak ve sre bazl hat anlayyla birleince ortaya kan yerleim dzeni U-Hatlar olmutur. ekil 13de U-Hatlarnn ileyii grlmektedir.

63

64

U-Hatlarn getirecei faydalar gz nne alndnda, birok firmada ii verimini arttrmak iin yaplan makina yenileme operasyonunun ou durumda gereksiz hale gelecei dnlebilir. nk iletme U-Hatlar sayesinde ayn hedefe ok daha az masrafla ulaabilir. U-Hatlarnn kullanmna arpc bir rnek 1950li yllardan verilebilir. Bu yllarda Japon Toyota firmasnda talal imalat atlyesinde kullanlan makinalarn ounun konvansiyonel niversal tezgahlar olmalarna karn, bir iinin ayn anda 5 ila 10 makinann altrlmasnda sorumlu olmas U-Hatlarnn getirilerinin ne boyutlara ulaabileceini gstermektedir. Bir baka arpc rnek 1983 ylnda Amerikan General Motors ve Japon Toyota firmalarnn retim adetlerinin ve retimi gerekletiren ii saylarnn karlatrmas olarak verilebilir. 1983de Amerikan General Motors irketinin fabrikalarnda toplam 5,000,000 otomobil retilmesinde 463,000 kii alrken, Toyotada ayn yl toplam 3,400,000 otomobilin retilmesinde 59,000 kii almtr. Burada General Motors fabrikasnda alan ii bana den otomobil says 11 iken, bu say Toyota fabrikasnda 55 olarak gereklemitir. Toyotada ilerin ok daha az iiyle yrtlmesinde U-Hatlar uygulamasnn byk pay vardr.

Tablo 3 : Toyota General Motors retkenlik Karlatrmas Toyota - General Motors karlatrma kriteri otomobil retimi (adet) alan says (adet) ii / otomobil TOYOTA
3.400.000 59.000 58

GM
5.000.000 463.000 11

Kaynak : Cusumano, M.A., (1989) : The Japanese Automobile Industry, Harward University Press, Cambridge, s.188

65

U-Hatlarndan rneklerde anlatld lde kazan salamak iin dikkat edilmesi gereken bir nokta vardr. U-Hatlarnda kullanlan makinalarn, bir ok ilevi bir araya toplayan byk otomatik makinalar yerine, tek bir ii yapan ve bir rnden dierine ok ksa srede geebilen esnek ve basit makinalar olmalar nemlidir. Sonu olarak, yaln retimde makinalarn yerleim ekli olarak mmkn olduunca U tipi yerleim tercih edilmektedir.

U-Hatlarnn ilevleriyle ilgili farkl bir gr asn, Taiichi Ohno dile getirmektedir. Ohnoya gre, iilerin bir alma alan iinde birbirinden uzak yerlerde konumlandrlmalar karlkl olarak yardmlamalarn engeller. Bunun sonucunda eitli aksaklklar ortaya kar ve retkenlik olumsuz ynde etkilenir. Ancak iilerin stlendikleri grevler ok ilevli bantlarla kombine edildii ve i datm ile iilerin konumlar doru olarak gerekletii taktirde yksek verim oranlarna erimek mmkn olacaktr. Bu durumda iiler kendi aralarnda i birlii yapabilecekler, bylece i gcnden tasarruf edilebilecektir. [Ohno, 1996, s.183] Taiichi Ohno bunlara ek olarak, sre bazl hat yerleimi sayesinde hatta alan iilerin tek bir uzmanlk alanndan, birka dalda almasna olanak veren ok ynl uzmanlk alanna gemesi anlamna geldiini belirtmektedir. Bu durum alanlara i gc tatmini ve motivasyon art getirirken, iletmenin esnek bir igc potansiyeline sahip olmasn salamaktadr. [Ohno, 1996, s.187]

66

retim srelerinde U tipi yerleimin kullanlmasnn getirilerini yle sralayabiliriz [Gne, 1999, s.23 ] Uzakl minimize ederek igc esneklii salar. iler arasnda daha iyi haberleme olana yaratr. Hatalarn paralarn yeniden gnderilip dzeltilme kolayl salar. Malzeme ve takm iletiiminde kolaylk salar. Her alan kendi alann ok etkin olarak ynetebilir, faaliyetlerini planlayabilir, proseslerini kontrol edebilir, problemlerinin tanmlayabilir, zmlerini bulabilir. Her alan alanndaki ok farkl faaliyetleri ileterek iinde eitlilik salar. Talebin ve retimin artmas veya azalmasna kolayca adapte olunabilir.

2.2.6 ROTASYONU (SHOJINKA)

Yaln retimde talepteki esneklie, makina adetlerini deitirmeden, ii saysndaki ayarlamalarla uyum salayabilir hale getirilmesine Shojinka ad verilmektedir. Yaln retim sistemi iinde Shojinka, igc saysn talepteki azalma ve artlara paralel olarak azaltmak ya da arttrmak anlamna gelmektedir.

67

Yaln retime, talep dalgalanmalar karsnda esneklik kazandran Shojinka teknii birleik U-hatlar sayesinde gerekletirilmektedir. Yaln retim anlaynn temel talarndan biri olan U-Hatlar; talebin artmas ya da azalmas ve dolaysyla retimin arttrlp drlebilmesine de rahatlkla adapte olabilen son derece esnek sistemlerdir. Bu hatlarda makinalar olabilecek en yksek retim adetine yant verebilecek sayda bulundurulurlar. Hatta alan ii says saptanrken ise, olabilecek en dk retim adeti gz nne alnr. Bu sayede, talep (dolaysyla retim ihtiyac) dk olduunda hatta az sayda ii altrlmakta, her bir ii yksek sayda makinadan sorumlu olacandan hattn retim hz dmektedir. Sonu olarak retim adetleri de kendiliinden talebe yant verecek ekilde azalmaktadr. Hattaki rne talep artt zaman ise, retim hattna dier hatlardan ii takviyesi yaplmakta, yani hatta alan ii says arttrlmaktadr. Bu durumda her bir iinin sorumlu olduu makina says azalacandan, retim hz ve retim adeti de talebe yant verecek ekilde kendiliinden artmaktadr.

ekil 14ten de grlebilecei gibi, birleik U-Hatlar ve Shojinka tekniklerinin istenilen dzeyde uygulanabilmesi iin gerekli n koullardan biri, alan iilerin yksek becerilere sahip olmalar ve herhangi bir zamanda kendilerine yeni makina altrma sorumluluu verildiinde yeni ortamlarna hemen adapte olabilmeleridir. Bu sebeple iilerin gerektii anda herhangi bir makinaya hemen uyum salamalar iin, farl zaman dilimlerinde farkl makinalar ile alm olmalar gerekmektedir. ileri srekli farkl makinalarla, farkl alma ortamlarnda altrmak ilkesine dayanan i rotasyonunun en nemli nedeni iilerin yukarda anlatlan esnekliklerini salamaktr. rotasyonun uygulanmasnn bir baka nedeni ise, ilerin

68

farkllamasndan yararlanarak iilerin motivasyon ve morallerinin yksek tutulma amacdr. [Monden, 1983, s.106-107]

69

70

Shojinka kavramnn gerekletirilmesinde igcnn ok fonksiyonlu olma niteliini kazanacak ekilde eitilmesi bu tekniin en nemli aamasdr. Japonyada ok fonksiyonlu igc kavram pek ok iletmede yaygn olarak uygulanmakta, ancak Japonya dndaki lkelerde bu uygulamaya mevcut yasal dzenlemeler engel olmaktadr. Ayrca, Japonyada uygulanmakta olan istihdam sistemi, cret sistemi, iba eitim sistemi gibi sistemlerin temelinde, Japon kltrnde grup bilincine verilen deer yer almaktadr. Bu erevede, Japonyada hakim olan toplumsal gr; toplum genelinde etkinlii arttrabilmek iin ar bireyselliin engellenmesi gerektiini benimsemektir. Ancak bu tr bir sosyal gre sahip olabilmek ya da mevcut sosyal deerleri deitirebilmek ok kolay olmayp sadece ok uzun dnemli bir eitim sreci ile bu deiimi gerekletirmek mmkn olabilecektir. Bu nedenle ok fonksiyonlu igc unsuru, kltrel nedenlerden dolay, yaln retim felsefesinin Japonya dnda en zor uyarlanabilen blmn oluturmaktadr. [Akgeyik, 1998, s.123]

2.2.7 OTONOMASYON (JIDOKA)

Tm retim sistemlerinin en nemli amalarndan biri olan kalite, yaln retim felsefesinde de ok nemli bir yer tutmaktadr. Ancak klasik retim yaklamlarn benimsemi firmalarla yaln retim anlayn benimsemi firmalar arasnda, kalite konusunda hedefler ve kullanlan yntemler asndan belirgin farkllklar vardr. Bu farkllklardan en nemlisi rn kalitesi iin saptanan asgari hedef oranlardr.

Konvansiyonel anlaya gre alan firmalarda % 1 1,5 aras skarta oran normal karlanrken, yaln retimde rn kalitesi iin saptanan asgari hedef ppm (parts per million) noktasna gelinmesi, yani hatal para orannn yzdeler (%) ile deil milyonlar ile ifade edilecek dzeye indirilmesidir. Dier bir deyile hedef, her milyon parada ka hatal para var sorusunu cevaplayacak aamaya ulamaktr. Bu aamann bir adm ilerisi ise, sfr hata seviyesine gelinmesidir.

Yaln retim yaklamnda hata oranlarnn bir milyon parada bir eklinde hedeflenmesinin bir ok nedeni vardr. Yaln retim anlayna gre kalitesizliin yol at maliyetler yle sralanabilir : [Okur, 1997, s.72-73] Bir firma rnlerinin tmn istenilen kalitede retildiinin garanti edemiyorsa, srekli kalite kontrol faaliyetleri iinde bulunmak zorunda kalr. Ancak kalite kontrol rne hibir deer katmayan ve igc maliyetini arttran bir faktrdr. Kalitesiz retim, baz rnlerin hatal kmalar dolaysyla tekrar elden geirilmelerini gerektirir. Paralarn tekrar ilemden geirilmesi veya onarlmas, igc ve amortisman maliyetini gereksiz ekilde arttran bir faktrdr. Kalitesiz retim, retilen pek ok rnn / parann tamamyla skarta edilmesi anlamna gelir. Sonuta o rnlerin / paralarn retilmeleri ile bouna igc ve makina zaman harcanm olacaktr. Kalitesinden % 100 emin olunmayan rnlerin mteriye ulamas durumunda, kullanm srasnda ortaya kan arzalanmalar ve mteri ikayetleri, ek bir masraf stlenilmesi anlamna gelecektir.

Mteri ikayetlerinden doan maliyetlerden ok daha vahim olmak zere, firmann prestiji ve rnlerine duyulan gven sarslacaktr.

Yaln retimde sfr hata dzeyinde kalite tutturma zorunluluun ana nedenlerinden birisi de, retimde sfr hatay yakalamann stoksuz retime geebilmenin n koulu olduudur. Tam zamannda retimde ilenmekte olan rn stokunun (WIP) firmann tm retim srelerinde sfrlanmas, bitmi rn stokunun ise birka saat sonra yaplacak sevkyat karlayacak dzeyde tutulmasdr. Bu ekildeki bir tam zamannda retim uygulamasn gerekletirmek iin ilk yaplmas gereken kalite dzeyini radikal olarak ykseltmektir. Eer hatal para dzeyi yksekse ve retim stoksuzluk ilkesine gre yrtlmek isteniyorsa, hemen her srete kabilecek skarta, retimin tamamen durmas anlamna gelecektir. nk hatal paralarn yerine yenilerini takviye etmek iin yedek stok bulunmamaktadr.

Yaln retimde kalite gvencesi ve kalite kontrol faaliyetlerinin temelini oluturan dnce otonomasyondur. Japonca karl Jidoka olan ve zamannda yerinde kalite olarak zetlenebilen otonomasyon tekniinin temel ilkesi, hatay zerinden sre getikten sonra kefetmek ya da saptamak yerine, kaynanda ve annda saptayp nleyerek, hibir hatal parann veya rnn retilmemesini salamaktr. Otonomasyon tekniinin anlayna gre, retimin herhangi bir srecinde bir retim hatasyla karlaldnda retim aknn durmas, probleme annda mdahale edilmesi, dzeltici nlemlerin alnmas ve benzer hatalarn tekrarnn nlenmesinin salanmas faaliyetleri srayla gerekletirilecektir.

Bylece bir sonraki srece kesinlikle hatal para gemesi nlenmi ve kaliteli retim gvence altna alnm olacaktr. Taiichi Ohnoya gre, otonomasyon tekniinin altnda yatan dnce, makinalara insan zekas ve duyarlln nakletmektir. [Ohno, 1996, s.84]

Otonomasyon kavramnn esin kayna Toyota irketinin kurucularndan olan Sakichi Toyodann icat ettii oto-aktive dokuma tezgahdr. Sakichi gelitirdii bu icatla, dokuma tezgahn ipliin kopmas ya da dolamas halinde hemen devreye girerek almasn durduran bir cihazla donatmtr. Oto-aktive makina herhangi bir sorun halinde kendi kendine durarak hatann tekrarlanmasn, bunun sonucunda da sorunun bymesini nlemekteydi. Ohnoya gre bu mekanizma yaplan ilerin normal aknda ilerleyip ilerlemediini gstermesi asndan da son derece nemli bir gsterge ve destek olarak grlmelidir. Dokuma tezgahndaki bir icatla hayat bulan otonomasyon kavram, yaln retimde yalnzca makinalara deil, retim bantlarna ve iilere de uyarlanmtr. Bylece retimin hibir srecinde, bir nceki aamann hatal bir kts bir sonraki aamaya girdi olarak kabul edilmeyecektir. [Ohno, 1996, s.181]

Otonomasyon (Jidoka) teknii; hatt durdurma yetkisinin operatrlere verilmesi, problemlerin kaynann tesbit edilerek giderilmesinin salanmas, makinalara rettii rn kontrol edebilme - bir anormallik grdnde otomatik durabilme ve/veya gerekli sinyalleri verebilme yetenei kazandrlmas, birden fazla makinann ynetilmesinin salanmas, bir problemle karlaldnda derhal mdahale edilmesi ve bylece esas nedenin bulunmasnn salanmas gibi prensipler zerine kuruludur.

Otonomasyonun tam anlamyla uygulanabilmesi iin tm iilere, alma esnasnda bir hatayla karlatklarnda almaya devam etmemeleri ve gereken hallerde retim hattn durdurmalar konusunda bilin ve cesaret verilmelidir.

Otonomasyonu gerekletirmede kullanlan yardmc aralara andon ad verilmektedir. Ikl bir gsterge tablosu olan andon, herhangi bir anormallik ya da arza halinde retim hatt durdurulduunda retim sreci zerinde dorudan denetim salayan bir grsel kontrol aracdr. Genellikle andonlar zerinde retim hattnn deiik durumlarn gsterecek ekilde farkl renkte klar kullanlmaktadr.

retim hattndaki tm iler hatasz devam ettii srece andonda yeil k yanar, ii hat zerinde herhangi bir dzeltme gerekletirmek istediinde ve yardm gereksindiinde sar k yanar, sorunu zmek iin retim hattnn durdurulmas gerektiinde ise krmz k yanar. Andonlardan yararlanlarak gerekletirilen bir otonomasyon (jidoka) uygulamasnn ileyii u ekildedir : retim hattnda alan bir ii alma srasnda herhangi bir anormallikle ya da hatayla karlarsa, bann zerindeki bir ipi eker. Bu byk bir elektrikli tabela olan andonu yakar ve takm liderine bir sorun olduunu haber verir. retim hatt tam bir iin sonunu belirten bir sabit pozisyona ulaana kadar ilerlemeye devam eder ve burada durur. Andondaki klar yardmyla retim hattnda bir sorun olduunu grdkten sonra olay yerine gelen takm lideri sorunun dzeltilmesine yardmc olur ve hattn durmasn engelleyen ya da durmusa yeniden harekete geiren yukardaki baka bir ipi eker. Bir takm liderinin ya da bakmcnn gecikmeye neden olan tezgahn bana gitmesiyle andon zerindeki tm klar sndrlr. ekil 15de andon mekanizmasnn retim hattndaki yeri ve ileyii grlmektedir.

KIRMIZI LAMBA SARI LAMBA

RETM HATTI

(DURDURMA)

(AIRMA)

HAT B

1
ANDON

Hatann hangi srete olduunu gsteren numaralar

ekil 15 : Andon Mekanizmasnn leyii Kaynak : (1995) : The Toyota Production System, Toyota Motor Corporation, International Public Affairs Division. s.26

Yaln retimde otonomasyonun uygulanmas iin kullanlan bir dier ara poka-yoke ad verilen dzeneklerdir. Japoncada poka dikkatsizlik, dalgnlk; yoke ise yok etmek anlamna gelmektedir. Poka-Yoke teriminin karl olarak da hata nleyici dzenekler tanm kullanlabilir. Poka-Yoke; unutkanlk, dikkatsizlik, yanl anlama, konsantrasyon eksiklii, standartlarn eksiklii, tecrbesizlik vb. insan faktrnden kaynaklanan durumlara kar hata yapmay nleyici ve yardmc ara ve stratejileri kullanarak sfr hatal retime ulamay amalamaktadr. Poka-yoke tekniindeki nemli noktalarda biri sfr hatal retime daha fazla kontrol elemanna gerek duymadan ulama amacdr. Bu amala ve gerekirse kullanlan tezgaha ilave mekanizmalarn eklenmesine ve/veya rn zerinde dizayn deiikliine gidebilir.

Poka-yoke elemanlar sonlandrc alterler, kl uyarlar, ablonlar, klavuzlar, sensrler, basnl alterler, ayar pimleri, sayalar vb. donanmdan oluur. Bu donanmlarn temel fonksiyonlar kapatma, durdurma, kontrol ve uyar ilemleridir. Hatay olumasna frsat vermeden yakalamak iin kullanlan poka - yokenin uygulamaya geirilmesi iin, makinalara hatal herhangi bir ilemi veya durumu annda otomatik olarak saptayan cihazlar yerletirilmektedir. Bu cihazlar, ilemde bir hata meydana geldiinde makinay veya ilemi otomatik olarak durdurma zelliine sahiptir. Makina durduktan sonra alan bir zil veya yanan bir k, makinann banda alan kiilere bir aksama olduunu annda bildirir. Bu andan sonra makinadan sorumlu iiler ve mhendisler birlikte alarak hatann nedenini saptarlar ve gerekli dzeltmeleri yaparlar. Bylece hatal parann bir sonraki srece gemesi % 100 nlenir ve hata nedeni de ortadan kaldrlarak hatann bir daha tekrar etmemesi salanm olur. [Monden, 1983, ss.137-154]

Yukardaki anlatlan ileyiten de anlalaca zere, poka - yokenin tek ilevi sfr hata salamak deildir. Poka - yoke iiyi, makinalarn alma sresi iinde makinada olumas muhtemel hatalar kontrol etme zorunluluundan kurtarr. Bylece iiye birden fazla makinadan sorumlu olabilmesi iin gerekli zaman kazandrr. Dolaysyla U hatlarda retkenliin yksek tutulmas iin poka - yoke uygulamas bir zorunluluktur.

Yaln retimde poka - yoke uygulamalar incelendiinde, balca balk altnda toplandklar grlmektedir : [Shingo, 1988, ss.317]

1. Temas Yntemi : Bu yntem, makinalara yerletirilen elektronik gzler ve limit anahtarlaryla rnn herhangi bir ilem aamasnda gereken ekil ve boyutlar alp almadnn ya da ilem ncesi parann makina iinde gereken pozisyonu alp almadnn saptanmasdr. 2. Toplam lem Yntemi : Toplam ilem yntemi, herhangi bir ilemin tm aamalarnn birbiri ard sra gerektirdii ekilde tamamlanmasn garanti etmekte kullanlr. rnein bir kaynak ileminde kaynaklar sayan bir cihaz bulunabilir. Eer gerekenden az sayda kaynak yaplmsa zil alarak iiyi uyaracaktr. 3. Ek lem Yntemi : Ek ilem ynetimi zellikle farkl rnlerin ok kk birimler halinde birbiri ard sra imal / monte edilmeleri durumunda oluabilecek ii hatalarnn nlenmesinde kullanlr.

Poka-yoke ve andon gibi aralar yardmyla gerekletirilen Otonomasyon (Jidoka) uygulamasnn bir retim srecine getirdii avantajlar yle sralayabiliriz : Talep deiimlerine uyum salama becerilerinin artmas, tm makinalarn sadece hatasz paralar retmesi ve istenilen retim miktarna ulaldnda otomatik olarak durmas; otonomasyon yoluyla fazla envanterin ortadan kaldrlmasn ve tam zamannda retimin gerekletirilmesini salamaktadr. retim srelerinde ortaya kan sorunlar ortaya kt anda giderildii iin, kk sorunlarn daha sonra byk ve ba edilmesi g sorunlara dnmesi nlenir. Bir nceki srecin ya da makinann bir sonraki srece ya da makinaya kusursuz para vermesi garanti altna alnr. Bylece hurda ve yeniden ileme oranlar azalr. 8

Problemin ortaya kt noktaya dikkat ekilir ve bylece problemler ile onlar meydana getiren sebeplerin gizli kalmas nlenir. Bu ekilde tm problemler tanmlanabilir, bu da kaizen uygulamalarna yardmc olur.

malat ortam genelinde iyiletirme almalar hzlanr ve sorun zme srelerine tm alanlarn katlmas, insana saygnn nem kazand bir rgt kltrnn gelimesini salar. Ayrca iye daha verimli i gelitirme olanaklar tanr ve ortaya koyar. insan- makina ara yzn kurmakta insani bir yaklam

Belirtilen retim miktarna ulaldnda ya da bir retim hatas ortaya ktnda, otomatik olarak tezgahlarn almasn izleyen dolayl iilerinin saysnn nemli lde azalmasn salamaktadr. ilerin birden fazla saydaki tezgah altrabilmeleri ise igc saysnda azalma ve dolaysyla retim maliyetlerinde nemli kazanlar salamaktadr.

ekil 16da Otonomasyon tekniinin uygulanmasndaki hedefler grlmektedir. Buna gre otonomasyon uygulamalar sayesinde; talebe uyumlu retim, maliyet azalmas, kalite gvencesi ve insana sayg hedefler,ne ulalmaktadr.

10

Talebe Uyumlu retim

Maliyet Azalmas

Kalite Gvencesi

nsana Sayg

Tam zamannda retim gerekletirilir

gcnden ve ii saysndan tasarruf edilir

yiletirme almalar yaplr, nlemler alnr

Bir sonraki srece gerekli sayda para beslenir

Bir ii birden fazla makinay altrabilir

Hatalarn temel nedenleri aratrlr

El iilii ve makina operasyonlar birbirinden ayrlr

Bir sonraki srece sadece hatasz paralar beslenir

Andon zerindeki klar yanarak dzensizlii bildirir

Belirlenen retim miktarna ulaldnda makina otomatik olarak durur

Hatal para saptandnda makina otomatik olarak durur

Otonomasyon : Belirli bir dzensizlik durumunda retimin durmas

ekil 16 : Otonomasyon Uygulamasnn Hedefleri Kaynak : Gne, Mustafa, (1999) : Tam Zamannda retim Ortamnda Stok Kontrol. Bar Yaynlar, zmir, s.66

10

11

2.2.8 DENEY TASARIMI

retim faaliyetlerinin gerekletirilmesi srasnda her hangi bir konuda ve aamada ortaya kan problemlerin zm ve zlm problemlerin bir daha tekrar etmemesini salamak amacyla kullanlan, ok farkl yaklam ve teknikleri bnyesinde bulunduran kavram, yaln retimde deney tasarm (DOE Design of Experiments) olarak adlandrlmaktadr.

Poka yoke teknii retimde kalitenin en yksek dzeye karlmasnda kilit rol oynayan bir teknik olmasna ramen snrllklar olan bir tekniktir ve sfr hata amacna ulalmasnda tek bana yeterli deildir. Poka yoke ile tespit edilen hatadan dolay retim durdurulduunda, ii ve mhendisler birlikte alarak hatann nedenini saptamakta ve gerekli dzeltmeleri yapmaktadrlar. Ancak, poka yoke hatay meydana geldii anda yakalayp hibir hatann gzden kamamasn salayabilecek gte bir teknik olmasna ramen hatann nedenlerini kefederek zme ve bir daha yinelenmemesini salama gcnde bir teknik deildir.

Yaln retimde hatann nedeninin bulunmas grevi ii ve mhendislerin ortaklaa sorumluluundadr ve bu gerekletirilirken farkl tekniklerden yararlanlr. Yaln retimde, herhangi bir aamada ortaya kan hatalarn nedenlerini saptamak iin kullanlan teknik deney tasarm (DOE) olarak adlandrlr. Kalite ve yan sanayi ynetimi uzman Keki R. Bhote deney tasarm tekniinin iyiletirme potansiyelini u szleriyle aklamaktadr :

11

12

Eer deney tasarm zaman zaman kullanlan bir yntem deil de, gnlk bazda sistematik olarak uygulanan bir yntem olarak benimsenirse, rn kalitesinde alt ay iinde 1 / 100 boyutlarnda bir iyiletirme salanabilir. rnek olarak, eskiden %10 olan skarta oran deney tasarm uygulamalar sayesinde alt ay iinde % 0.1 dzeyine drlebilir. [Bhote, 1989, s.113]

Deney tasarmnn ileyiini ve kullanmn belirleyen baz temel yaklamlar bulunmaktadr. Deney tasarmnn bu temel yaklamlarn u ekilde sralayabiliriz : [Bhote, 1991, ss.120-134] 1. retilen tm paralarn spesifikasyon merkezlerinde retilmeleri salanmaldr. Burada spesifikasyon merkezi, o rn iin saptanm performans ve tasarm spesifikasyonlarnn hedef deerlerini ifade etmektedir. nk retilen paralarn spesifikasyon limitlerinde olup olmadn kontrol etmek maliyeti arttrc bir faaliyettir. Yaln retimin temel amalarndan biri olan kalite kontrol, hatal paralarn onarlmas gibi rne katma deer katmayan faaliyetlerin elimine edilmesi ancak rnlerin spesifikasyon merkezlerinde retilmelerini salamaktr. 2. Bir retim srecinde hatal para retimine yol aan pek ok kalite problemi olabilir. Problem zmeye gemeden nce bu problemler; sklkla oraya kt halde zlememi kronik problemler ve nadir olarak ortaya kp etkisi byk problemler olarak snflandrlmaldr. Bu aamada Pareto ilkesine bavurularak toplam kalite maliyetinin % 80 veya stnden sorumlu olan ilk % 20lik problem / hata kitlesi saptanmal ve deney tasarm teknikleri bu problemlere yneltilmelidir.

12

13

3. Deney tasarmnda Pareto ilkesi problem zme srecinin kendisi iin de geerlidir. Deney tasarm, rnde performans ya da tasarm spesifikasyonlar merkezinden kaymalara veya spesifikasyon limitlerinin dna klmasna neden olan ana etkenleri bulmaya alr. Sapmalarn % 80 veya stnden sorumlu proses parametreleri saptandktan sonra ama, bu parametrelerin her zaman kendi spesifikasyon limitlerinde olmalarn salamaktr. 4. retimin herhangi bir aamasnda kalitesiz retime yol aan birden fazla parametre varsa, birok durumda bu etkenlerin tek balarna etkisi toplam etkilerinden ok daha dk olmaktadr. Deney tasarm teknikleri parametreler arasndaki bu etkileimi ortaya karmak zere tasarlanmlardr. 5. Deney tasarmnda rnler ve proses parametreleri kullanlarak deneyler gerekletirilir. Gerekletirilen deneylerden birkan yle sralayabiliriz : rnler demonte edilir, iyi rnlerle hatal rnlerin paralar birbirleriyle deitirilir, rn performanslar llr, proses parametreleriyle oynanarak rnler karlatrlr, farkl zamanlarda farkl makinalarda retilen rnler birbiriyle karlatrlr. Bu deneyler srekli yaplarak retimin daha kaliteli olmas iin srekli yeni fikirler ortaya atlr. 6. Yaln retim anlaynda, retimde kaliteyi salamak retimde kullanlan hat iilerinin grevidir. Kitle retim sisteminde kalite mhendislerinin grevi olan kalite problemlerini zme ve kalitede sreklilii salama faaliyetleri yaln retimde hat iilerine ait bir sorumluluktur. Bu durumda iilerin kullanacaklar yntemlerin kolay renilebilecek ve uygulanabilecek yntemler olmas gerekmektedir. Deney tasarm eitim durumu ne olursa olsun herkesin kolayca renebilecei ve uygulayabilecei bir teknikler btndr.

13

14

2.2.9 BR DAKKADA KALIP DETRME (SMED)

Geleneksel kitle retim sisteminde stoklu almaya ilk srada gsterilen gereke, makinalarda bir kalptan dier kalba hatasz rn elde edecek ekilde geme sresinin (setup time) ok uzun tutmasdr. Kitle retim sisteminde bu srenin uzun tutmas veri olarak kabul edilir ve bu srenin ksaltlmas iin gereken aba gsterilmez. Kalp deitirme sresi uzadka, makinann ayn paray byk miktarlarda retmesi veya ilemesi bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. nk makinadan alnan verimin yksek ve iilik maliyetinin dk olmas iin makina herhangi bir kalb en az kalp deitirme (setup) sresi kadar kullanmaldr. Bu durumda stoksuz alma, yani kark ykleme akna ayak uyduracak ekilde farkl paralar birbiri ard sra gereken miktar ve zamanda retmek, dier her ey yaln retime gre yeniden dzenlense bile imkansz hale gelmektedir. [Shingo, 1985, s.128]

SMED (Single Minute of Exchange of Dies) yaln retim sisteminde, bir modelden dierine geerken ortaya kan kalp deitirme srelerinin azaltlmasn hedefleyen faaliyetlerin tmne verilen isimdir. Yaln retim anlay iinde gelitirilen, makinalarn kalp deitirme ve ayar srelerinin ksaltlmas teknikleri (SMED) sayesinde herhangi bir makina bir paradan farkl bir paraya birka dakika iinde geebilecek duruma gelmitir. Bu sayede makinalarn esneklii arttrlm ve makinalar birer stok reticisi olmaktan kmlardr.

14

15

SMED yaklamn ekillendiren ve uygulamasna yn veren asl ama, yaln retim anlaynn dier tekniklerinde olduu gibi, gereksiz zaman harcamalarndan ve faaliyetlerden kurtulmaktr. SMED bir ilkeler btndr ve bu ilkelerin bir ounda kalp deitirme srelerinin sadece mevcut kalp deitirme prosedr yeniden gzden geirerek ksaltma anlay egemendir. Kalp deitirme sresi; bir partinin son parasnn retimi ile, bir sonraki partinin ilk hatasz parasnn retimi arasnda geen sredir. Bir retim srecinde kalp deitirme; para ve aletlerin toparlanmas, paralarn deitirilmesi, kalplarn makinalara yerletirmesi, makinalarn yeni para tipi iin ayarlanmas unsurlarndan oluur. Kalp deitirme srelerinin ksalmas; retim faaliyetlerinde daha kk apta parti byklklerini, daha ksa gei srelerini beraberinde getirecektir. Bylece retim alanlarnda daha az malzeme ve para stoku amalarna ulalabilecektir. Kalp deitirme srelerinin ksaltlmas, hatta bir dakikaya indirilmesi (SMED), tam zamannda retimin gereklemesinde byk katks olan bir yaln retim tekniidir.

SMED almalarnn hangi boyutlarda baarya ulaabileceine dair u arpc rnek verilebilir : 1990larn banda Trkiyede otomotiv ana sanayiinde kullanlan byk pres makinalarnda kalp deitirme ve ayar sresi ortalama 45 dakika iken, 1971 ylnda Toyota fabrikalarnda bu sre 3 dakikaya kadar indirilmitir. [Cusumano, 1989, s.284]

SMED ile ilgili nemli bir nokta, yaln retimin ou tekniinde olduu gibi bu tekniin de ana sanayi fabrikalar yannda tm yan sanayi firmalarnda uygulanma zorunluluudur. Bir ok ana sanayi firmasnn retim maliyetlerinin nemli bir

15

16

ksmn yan sanayiden alnan paralar oluturmaktadr. Bir ana sanayi firmas kendisini SMEDin dnyadaki en iyi uygulaycs konumuna getirse bile, eer yan sanayilerinde de ayn boyutta bir iyiletirme salayamamsa, kendi konumunun salayaca kazan potansiyelinin ok altnda kalacaktr. [Okur, 1997, s.106]

2.2.10 TOPLAM RETKEN BAKIM

Toplam retken bakm (Total Productive Maintenance TPM); retim faaliyetlerinde kullanlan ekipmanlarn verimliliini arttrmak ve olas makina hatalarndan kaynaklanacak bozuk veya hatal paralar nlemek amacyla yaplan faaliyetler btndr. Toplam retken bakm; iletmelerde ekipman, iilik ve enerji gibi alanlarda ortaya kan israflarn ortadan kaldrlmasna ve toplam verimlilik ile rn kalitesinin arttrlmasna nemli boyutlarda katkda bulunabilecek bir tekniktir. Toplam retken bakmn geni anlamda, deney tasarm (DOE) ve otonomasyona destek veren yardmc bir kalite teknii olduu sylenebilir.

Toplam retken bakm 1969 ylnda, Toyota grubunun bir firmas olan dnyann en byk otomobil elektrik aksam reticilerinden Japon Nippondenso irketi tarafndan gelitirilmitir. Toplam retken bakm, Japon JIPM (Japanese Institute of Plant Maintenance) kuruluunun aracl ile tm dnyada yaygnlamtr ve JIPM her yl dnya apndaki irketlere mkemmellik dl vermektedir. [Okamoto, 1989, s.97 ]

Toplam retken bakm ad altndaki faaliyetlerin amalar, Japon Enstits tarafndan u ekilde belirlenmitir : [Harrison, 1992, s.176 ]

16

17

1. Takm, donanm ve ekipman etkinliini gelitirmek. 2. Ekipmann mrn uzatmak iin retken bakm sistemini kurmak. 3. Toplam retken bakm faaliyetlerinin yrtlmesine firma iindeki btn departmanlarn ve alanlarn katlmn salamak. 4. Kk grup gelitirme faaliyetleri gibi motivasyon ynetimine ynelik toplam retken bakm almalarn desteklemek.

Toplam retken bakm kavram altnda, retken bakm ve dzeltici bakm olmak zere iki tr bakm faaliyeti bulunmaktadr. retken bakm, makinalarda herhangi bir arza ortaya kmadan veya retimin aksamasna yol aacak bir olay gereklemeden nce, arza ve aksaklk ihtimalini ortadan kaldrmak amacyla yaplan faaliyetlerdir. Dzeltici bakm ise, retimin aksamasna neden olan arza veya bozulma sonras makina veya tehizatlarn eski haline getirilmesi ve yeniden altrlmas amacyla yaplan bakm, onarm ve yenileme ilemleridir.

Toplam retken bakm tekniinin en nemli unsuru, isminde bulunana toplam (total) kavramdr. Toplam retken bakmda toplam kavramnn 3 anlamndan sz edilebilir : 1. Kullanlan ekipmann etkinliini / verimliliini arttrc almalarn, ekipmann toplam mr boyunca srdrlmesi. 2. Ekipmann almadan beklemesine neden olan tm etkenlerin kontrol altna alnmas. Bu etkenleri u ekilde sralayabiliriz : Ekipmann bizzat bozulup durmas Kalp deitirme ve ayar sreleri Baka nedenlerle ekipmann durdurulmak zorunda kalnmas 17

18

Ekipmann hznn dmesi Ekipmann veriminin, hatal rn dolaysyla dmesi

3. Ekipmann verimini arttrma almalarna, firmada grev yapan tm personelin katlmas.

Toplam retken bakm, firmada st ynetimden balayan bir politika oluturulmasna ve fabrika zemininde de oluturulacak kk ii ekipleri kanalyla hayata geirilmesine dayanr. ilerden oluan ekipler toplam retken bakmn ekirdek birimleridir. Bu ekiplerin yaptklar tm almalarda asl grevleri problem zmektir. Toplam retken bakm ekipleri yaptklar her ite bir problem ararlar ve problemi saptadklar zaman da zm gelitirirler. Yaln retimin rne deer katmayan ve sadece zaman harcanmasna yol aan tm operasyonlarn elimine edilmesi ilkesi burada da geerlidir.

Toplam retken bakm uygulamalarn gerekletiren ii ekipleri ncelikle ekipman toz ve kirden arndrmakla balar. Ekipmann hangi parasnn, nasl, ne zaman ve kim tarafndan temizlenecei ekip tarafnda kararlatrlr. Ekibin asl amac olan problem saptama ve zme anlay erevesinde, ekip elemanlar temizlenmesi ya da yalanmas zor olan ekipman paralarn saptayp bu zorluklara kar zm aray iine girerler. Ekibin bir dier nemli grevi de, ekipmann ne kadar sklkla durduunu saptayp kayda geirmektir. Bunun sonrasnda ekipman durmasnn hangi ekipman parasnn ya da paralarnn bozulmas sonucu meydana geldii saptanp zm nerileri getirilir. nerilerin iinde gerekirse ekipman paralarnn tasarmnda deiiklie gidilmesi de yer alabilir.

18

19

Toplam retken bakm, U-Hatlarnn oluturulmasnda da nemli rol oynayan bir tekniktir. U-Hatlarnda ilenmekte olan rn stoku (WIP) olmadndan, retim hattndaki her hangi bir makinann bozulup durmas tm hatt etkileyecek ve hattan sz konusu rnden hi kmamas anlamna gelecektir. Dolaysyla U-Hatlarnn uygulanmasndan nce toplam retken bakm almalar balatlmal ve toplam retken bakmn U-Hatlarnn organik bir paras olmas mutlaka salanmaldr. [Okur, 1997, s.97] Sadece U-Hatlarnda deil, yaln retim sisteminde, retimin herhangi bir srecinde bir makina arzaland anda sistemde malzeme veya para kuyruu olmad ve tm ilemler birbirine bal olduu iin, tm i aknn durmas gerekecektir. Tm retim aknn durmasnn nlenmesi amacyla, tm alanlara altklar makinalarn bakm ihtiyalar konusunda eitim verilmektedir. Ayrca alanlara gereken durumlarda makinann onarmn kendilerinin yapabilecei ekilde sorumluluk da verilmektedir. Bylece kk boyutlardaki sorunlarn sistemin btnn etkilemesiyle byk sorunlara dnmeleri nlenmektedir.

19

20

2.2.11 5S (DZEN ve TEMZLK)

Dzen ve temizlik faaliyetleri ile ilgili abalar kapsayan 5S teknii, adn Japonca S harfi ile balayan 5 kelimeden almaktadr. Bu kelimeler ve anlamlar yledir : Ser (Ayklama) Seton (Dzenleme) Seso (Temizlik) Seketsu (Standartlatrma) Shtsuke (Disiplin)

letmelerde atlyelerin, ofislerin yani tm retim alanlarnn temiz, dzenli ve gvenli olmalarn salamay hedefleyen 5S teknii, tm dnyada en ok bilinen ve uygulanmaya allan yaln retim tekniidir. 5S tekniinin temizlik ve dzen ile ulamak istedii seviye, israfta, i kazasnda, arza oranlarnda, hurdada, kalp deitirme srelerinde, makina ayarlarnda, gecikmelerde, beklemelerde ve ikayette sfr noktasna ulamaktr.

Ser (Ayklama) Seiri Japoncada ayklama anlamna gelmektedir ve 5 S tekniinin ilk aamasn oluturmaktadr. Bu aamadaki ama alma ortamndaki tm gereksiz nesnelerin temizlenmesidir. Bu ama dorultusunda eyalar doru yerlere yerletirmek, eyalar snflandrmak, kir ve pisliin gerek sebebini bulmak, temizlemesi zor alanlardan kurtulmak, gereksiz alanlardan kurtulmak, kir ve kaaklarn sebebini bulmak, yerleri temizlemek, ambarlar dzenlemek gibi faaliyetler gerekletirilir.

20

21

Seton (Dzenleme) Seiton Japoncada dzen anlamna gelmektedir. Bu aamadaki ama, retim alanndaki tm nesneleri gerektii anda ve kolayca bulabilmek ve bulunduklar yerden alabilmek iin bir dzen kurulmasdr. Bu dzenin kurulmas amacyla; fonksiyonel yerleim plann belirlemek, yerleri tanmlamak-snflandrmakiaretlemek, arama abasn minimize etmek, ilk giren ilk kar kuraln uygulamak, retim alanna ak uyar panolar yerletirmek gibi yntemler kullanlr.

Seso (Temizlik) Seiso Japoncada temizlik anlamna gelmektedir. Temizleme amac dorultusunda; retim alannn p- pislik ve yabanc maddelerden arndrlmas, temizlemek faaliyeti ile ilgili bireysel sorumluluklarn tanmlanmas, temizlik kampanyasnn balatlmas, temizlik kontrollerinin yaplmas gibi yntemler kullanlr.

Seketsu (Standartlatrma) Bu aamada, retim alannn yeniden eski dzensiz haline gelmemesi iin elde edilen seviyenin standartlatrlmas amalanmaktadr. Sreklilik amacyla ideal durumun -standart zmlerin ve sorumluluklarn tanmnn yaplmas, tehlikeli blgelerin iaretlenmesi, etiketlerin kullanlmas, fonksiyonel iaretlemelerin yaplmas, fonksiyonel renk gstergelerinin kullanlmas, kablolarn dzenlenmesi, kontrol noktalarnn-hassas bakm noktalarnn-alt st limitlerin iaretlenmesi, effafln salanmas, organizasyonun dzen ve srekliliinin korunmas gibi yntemler kullanlr.

21

22

Shtsuke (Disiplin) Bu aamann amac, daha nceki aamalarda yaplan faaliyetlerin bir alkanlk haline getirilip disiplinli bir ekilde uygulanabilmesi amalanmaktadr. Uygulamalarda disiplinin salanmas amacyla her zaman doru eylerin kurallarna gre yerine getirilmesi, alkanlklarn yaratlmas, toplu temizlik, alma alann toplama egzersizleri, gvenlik kyafetlerinin giyilmesi, topluma ak yerlerin ynetimi, acil durumlar iin tatbikat yaplmas gibi yntemler kullanlr.

5S teknii genellikle sonu olmayan bir faaliyetler btndr. Yaln retim faaliyetlerini gerekletirmek iin gerekli olan temiz ve dzenli bir retim ortam, yukarda saylan aamalarn srekli bir ekilde uygulanmasyla mmkn olabilmektedir. Bunun iin, alanlarn temizlik, dzen ve disiplin konularnda bilinlendirilmeleri en nemli kouldur.

2.2.12 KAIZEN ve KALTE EMBERLER Stokla beslenmeyen ve bu anlamda son derece hassas olan yaln retim asla gelinmi noktayla yetinen duraan bir sistem deildir. Yaln retim anlaynda olabilecek tm zaman kayplarnn ve israfn adm adm saptanp gerekli nlemlerin alnmas, sistemin devam ve hassaslnn azaltlmas iin n kouldur. retimin her aamasnda sistemin iyiletirilmesine ynelik srekli ve dzenli almalarn tmne kaizen ad verilmektedir. Kaizen, hibir ilemin veya srecin son halini almad ve daha mkemmeline ulalabilecei anlaynn hakim olduu bir yaklamdr.

22

23

Kaizen, Japoncada iyiletirme anlamna gelmektedir ve btn alanlar kapsayan bir srekli iyiletirme / daha iyi yapma kavramna karlk kullanlr. Kaizen, kademeli ve srekli iyiletirme faaliyetleri ile kk ileri daha iyi yapmak; standartlar devaml olarak gelitirmek ve gelitirilen standart her defasnda amak amalarn barndrr. Kaizen kitabnn yazar Masaaki mai; Japonyann esnek retim teknolojisindeki baarsnn, retim proseslerini deien mteri ve pazar taleplerine hzla uyumlu hale getirme yeteneinin gerek nedeni olarak kaizeni gstermektedir.maiye gre kaizen anlaynda iyiletirme, sonu olmayan ve srekli bir faaliyettir ve Kaizen hareketi bir kez baladktan sonra bu gidii tersine evirmek artk mmkn deildir. ekil 17de kanban sistemi ile iyiletirme sreci arasndaki iliki gsterilmitir.

Yksek Verimlilik yiletirme Etkinlikleri Problemlerin Ortaya kmas Envanter Dzeylerinin

Azalmas

Takm almas

Kanban Sistemi

ekil 17 : Kanban Sistemi ile yiletirme Sreci Arasndaki liki Kaynak : Gne, Mustafa, (1999) : Tam Zamannda retim Ortamnda Stok Kontrol. Bar Yaynlar, zmir, s.81

23

24

Yaln retim sadece mhendis kadrolarnn deil, tm alanlarn yaratc potansiyeline sayg duyan bir sistemdir ve kaizen anlaynda bu potansiyelin retime kanalize edilmesi de kalite emberleri kanalyla gerekleir. Maliyetleri drp kaliteyi arttrmaya ynelik birer problem zme ve uygulama grubu olan kalite emberleri, yaln retimin problem zme yntemlerini kullanrlar. Bu yntemin admlarn u ekilde sralayabiliriz : 1. Problemlerin Saptanmas : Bir retim srecinde baz problemler ok aktr ve bunlar saptamak ok fazla aba gerektirmez. Kaizende esas olan ise mevcut durumda problem olarak kendini gstermeyen gizli problemleri aratrp ortaya karmaktr. Gizli problemleri yakalamann ilk adm, tm ilem ve sreleri rne deer katanlar ve rne deer katmayanlar olarak ayrmak ve rne deer katmayan faaliyetleri ana problem alanlar olarak belirlemektir. 2. Problemin Yaratan Durumun ncelenmesi : Problem alanlar saptandktan sonra mevcut ileyite problemin nereden kaynaklandn bulmak aamasna geilir. Burada yaln retimde 5 sorudan oluan bir analiz yntemi kullanlmaktadr. Kim, neyi, ne zaman, nerde, nasl gerekletiriyor sorusuna yantlar bulunduktan sonra ayn sorulara bir de neden sorusu eklenerek analiz devam eder. Mevcut durumun analizinde dikkat edilmesi gereken bir nokta, ii hareketlerinin gzlenmesi, iilerin bir ii gerekletirirken ne tr hareketleri, nasl ve ne kadar srede yaptklarnn saptanp kaydedilmesidir. Bylece daha sonra bu hareketler standart hale getirilerek gereksiz zaman kayplarnn nlenmesi mmkn olacaktr.

24

25

3. Fikir retme : Problemin her yanyla tanmlanmasndan ve mevcut durumun analizinin yaplmasndan sonra iyiletirmeye ynelik fikir retme aamasna geilir. Fikir retme aamasnda ama; bir iin daha kolay, daha kaliteli, daha abuk ve daha az maliyetli bir ekilde nasl yaplabileceini aratrmaktr. ember yelerinin zm nerileri gelitirirken dikkat edecei noktalardan ilki, gereksiz ilemlerin nasl ortadan kaldrabileceini aratrmalardr. Bir iin tmyle engellenemeyecei ortaya karsa, iin daha hzl ve daha iyi yaplmas iin zmler getirilmelidir. Dikkat edilecek ikinci nokta ise, mevcut makinalar yenilenmeden iilerden maksimum verim alnp alnmayacann aratrlmas, makina yenilemenin en son dnlmesidir. Burada U hatalarna gei ve ii hareketlerinin standartlatrlmas gibi konular zerine younlalmaldr. 4. Deerlendirme : Fikir retme aamasnn ardndan uygulanabilir fikirlerin ortaya karlmas ve aralarndan en iyisinin seilmesi aamasna geilir. Bu aamada fikirlere olumlu ve yapc bir tavrla yaklalmal, fikirlerin iyi yanlarnn ne kadar gelitirilebilecei zerinde durulmaldr. 5. Uygulama Programnn Hazrlanmas : Bir fikir kabul edildikten sonra uygulama plannn hazrlanma aamasna geilir. Bu planda, iyiletirme programnn yatrm maliyeti bulunmal ve bu yatrmn ne kadar sre iinde kendini amorti edecei hesaplanmaldr. Yaplan hesaplamalar gz nne alnarak yatrm verimlilii yksek planlara ncelik verilmelidir.

25

26

Kaizen sistemindeki neriler aadaki hedeflerden herhangi birine uygun dmelidir i kolaylatrmak Arl ve skcl yok etmek Rahatszl yok etmek i daha gvenli hale getirmek i daha retken hale getirmek rn kalitesini iyiletirmek Zamandan ve yoldan tasarruf etmek i daha az maliyetle yapmak

Kaizen uygulamasndaki grup faaliyetlerinin getirilerini yle sralayabiliriz : [Kavrakolu, 1992, s.31] Ortak hedefler iin almak, takm almas ruhunu glendirir. Grup yeleri rollerini daha iyi paylar ve koordine eder. Farkl kuaktan iiler arasndaki ilikileri iyiletirir. ilerin moralleri nemli lde ykselir. iler yeni bilgi ve beceriler kazanr, ibirlii yaklamlar gelitirilir. Grup kendi gcne dayanr ve sorunlarn kendi iinde zer. i ynetim ilikileri byk lde iyileme gsterir. alann kendi nerileriyle dzenleyen ve deitiren iinin iine ilgisi artar.

26

27

ekil 18de srekli gelime sistemi olan kaizenin aamalar ve ulamak istedii hedefler gsterilmitir.

Yksek Verimlilik

nsana Sayg

gc Saysnda Azalma

gc Moralinde Art

Standart Operasyonlarda Deiiklik

Operasyonlarn Standardizasyonu

yiletirme Etkinlikleri

Takm almas

El iliklerinin yiletirilmesi

Tezgahlarda yiletirme

Malzemelerin Kullanmnda yiletirme

Kalite emberleri ve neri Sistemleri

yiletirme in zendirme

Kanban Sistemi

ekil 18 : Srekli Gelime Sistemi 27 Kaynak : Gne, Mustafa, (1999) : Tam Zamannda retim Ortamnda Stok Kontrol. Bar Yaynlar, zmir, s.80

28

Yaln retim anlay iinde kalite emberlerini tevik iin dllendirme uygulamalar da gerekletirilir. Kalite ve retkenlii nemli lde arttrc fikirler ne sren kalite emberlerinin yelerine para armaan vermek dllendirmede en sk bavurulan yntemdir. Ayrca, rnein Toyota ve yan sanayilerinde her ay dzenlenen trenlerde baarl olan takmlara birer sertifika verilir. Ylda bir kez yaplan byk bir trende ise, dnya apndaki tm Toyota fabrikalarnda en iyi fikirleri gelitiren takmlar belirlenir ve dllendirilir. Yaln retim sistemini benimsemi iletmelerde alanlar srekli olarak irket ii sistem ve prosedrlerin iyiletirilmesi konusunda yollar aramaktadrlar. Bu iletmelerde ynetim, alanlarn neriler getirerek kaizen faaliyetlerine katlmalarn salamak zere youn aba harcamaktadr. neri sistemi, mevcut ynetim sisteminin ayrlmaz bir parasdr ve iilerden gelen neri says, bu iilerin performanslar deerlendirilirken gz nne alnan ok nemli bir kriterdir. Ynetim, alanlarn iyiletirme dorultusundaki tm abalarn destekler abalara gzle grlr bir ilgiyle yaklar. ou zaman bireysel veya grup olarak yaplan neri saylar atlyelerdeki panolara aslarak iiler arasndaki rekabet krklenir. neri sisteminin nemli bir yn uygulanan her nerinin mevcut standartn gzden geirilmesine yol amasdr. rnein, bir iinin nerisiyle makinaya eklenen basit bir para, o iinin daha farkl ve zamanla daha dikkatli almasn salayabilmektedir. Yeni standart kendi iradesi ile olutuu srece ii bu standartla gurur duyacak ve izlemekte istekli olacaktr. Dier taraftan ynetimin belirledii

28

29

standart izlemesi sylendiinde, ii onu uygulamakta fazla istekli olmayacaktr. Kaizen uygulamasnn nemli bir yn de prosesi vurgulamasdr. Kaizen, prosese ncelik veren dnce tarzn ve iyiletirme iin kiinin proses ncelikli abalarn destekleyen bir ynetim sistemini gelitirmitir. Bu sistem, insanlarn almasn kat bir ekilde sonularna gre deerlendiren ve gsterilen abay dllendirmeyen batl ynetim uygulamalar ile tmyle terstir. [Shingo, 1988, ss.61-107] Kaizen stratejisinin egemen olduu Japon ynetimlerinde, problemlerin zmne sistematik ve ibirlii iinde yaklama olana vardr. Japon firmalar gnmzde kaizen programn daha etkili ve hzl uygulama konusunda bile yarmaktadr! Kaizen uygulamalarnn hangi boyutlara ulaabileceinin rneini Toyotann eski ynetim kurulu bakanlarndan Eiji Toyoda u szleriyle gzler nne sermektedir : Japon iilerinin zelliklerinden biri de elleri kadar zekalarn da kullanmalardr. ilerimiz ylda 1.5 milyon neri getirir bu nerilerin % 95i uygulamaya konur. Toyotann atmosferinde iyiletirme istei elle tutulacak kadar somuttur. [TMC, 1995, s.32]

29

30

NC BLM SMED LE LGL BR SANAY UYGULAMASI

3.1 UYGULAMA YAPILAN FRMANIN TANITIMI

Uygulama almasnn yapld firmann ticari unvan, Norm Cvata Sanayi ve Ticaret A.dir. Yurt dnda ise bu unvan Norm Fateners Co. olarak gemektedir. Norm Cvata, 1973 ylnda lkemizin o yllardaki en byk ihtiyalarndan biri olan balant elemanlarnn da bamlln kendi apnda nlemek amacyla ift vurulu bir set makine ile retimine balamtr. Somun retimine ise i piyasann ihtiyacn karlamak amacyla 1977 ylnda girmitir. 1994 ylnn mays aynda, Bornovadaki eski tesisinden, u anda faaliyette olduu ili Atatrk Organize Sanayii Blgesindeki (A.O.S.B.) yeni ve modern tesisine tanmtr. letme burada 22166 m2 ak alan ve 12450 m2 kapal alan zerine kuruludur. letmenin 1973 ylnda 300 ton / yl kapasite ile balad cvata retimi, 1997 ylnn bana 10.000 ton / yla km ve 2002 yl itibariyle 18.000 ton / yl kapasiteye ulamtr.

Norm Cvata,Trkiye cvata retiminin %70ini karlamaktadr ve ayrca yapt retimin %55i ihra edilmektedir.Norm Cvatann hracat yapt lkeler; Almanya, Fransa, ngiltere, Belika, sve, svire, Finlandiya, Danimarka, A.B.D., Kanada, srail, Tunus, Kuveyt, ran, Suudi Arabistan ve rdndr. Yurt iinde ise retim yaplan firmalar arasnda Tofa, Otoyol, BMC, Chrysler, Mercedes ve Volvo gibi otomotiv sektrnden irketler bulunmaktadr. letme 3 farkl retim merkezinde faaliyet gstermektedir.

30

31

Uygulamann yapld Norm Cvata bu fabrikalardan biri olup burada sadece cvata ve perin retimi yaplmaktadr. Dier iki fabrika ise somun, rondela retimi ve istee gre cvatalarn kaplama proseslerini gerekletirmektedir. ve d piyasann ihtiyalarn karlayabilmek iin Norm Cvatann rn yelpazesi olduka geniletilmitir.

letmede retilen cvatalarn %95lik ksmn metrik cvatalar oluturmaktadr. Bir cvatann hangi standartlarda, boyda, apta ve kalitede olacann yannda kaplama yaplp yaplmayacann bilinmesi sipari miktar ile birlikte o standart cvatann retimi iin yeterli planlama verisini oluturmaktadr. letmede 6.8 - 8.8 - 10.9 12.9 kalitelerinde ve aadaki standartlarda retim yaplmaktadr :

DIN 931 (Alt Ke Cvata, Yarm Paso) DIN 933 (Alt Ke Cvata, Tam Paso) DIN 960 (nce Dili Alt Ke Cvata, Yarm Paso) DIN 961 (nce Dili Alt Ke Cvata, Tam Paso) DIN 912 (Inbus Cvata, tam paso) DIN 912 (Inbus Cvata, yarm paso) ANSI B 18.2.1 ( Yarm Paso / Tam Paso, Alt Ke Cvata)

letmenin 2002 ylnda retmi olduu rnlerin standartlara gre dalm Pareto analizi kullanlarak ekil 19da oluturulmutur. Ayrca standart retimlerde bulunmayan ve teknik resmi ile birlikte sipari edilen rnlerinde,onay alndktan sonra zel sipari adyla retimi yaplmaktadr.

31

32

Standart retim kavram iletmede daha nce retilmi olan ve retimi iin halihazrda kalp bulunan cvatalar iin kullanlmaktadr. Standart d retimler iin kalp tasarm yaplmakta ve kalphanede uygun kalplar retilmektedir. Ayrca bu tr retimlerdeki yksek ayar zaman ve genellikle bir seferlie mahsus retiminin yaplmas zel rn siparilerinin, bir n deerlendirme aamasndan sonra retimine karar verilmesi sonucunu dourmaktadr.

45 40 35 30 % Oran 25 20 15

40,6

20,8

8,5

10 5 0
DIN 933 DIN 912 DIN 931

8,1 6,2 6 3,3

2,6

1,1

0,9

0,7

0,7
DIN 7984

0,6
DIN 4014

ZEL

DIN 6921

DIN 18,2,1

DIN 7991 DIN 4017 DIN 961 DIN 7380 DIN 960

retim Standard
ekil 19 : Norm Cvata 2002 Yl retim Standartlarnn Dalm

Belirtilen kalite saylar cvatalarn ekme mukavemeti deerlerini gstermektedir. Bu deerlere gre retilecek olan cvatalarn sl ilem prosesi tayin edilmaktadir. retimin ana hammaddesi yurtdndan getirilen farkl cins ve aplardaki kangallardr. Bunlar stok sahasnda tantm renklerine boyanp depolanmaktadr. Bu hammaddelerin yan sra cvata ve somun retiminde kalp, delici, itici, bak v.b.

32

33

yardmc malzemeler de kullanlmaktadr. Yardmc malzemeler fabrika ierisinde bulunan ve muhtelif tip tornalar, talama tezgahlar, presler, CNC tezgahlar ile donatlm olan kalphanede imal edilmektedir. Norm Cvatada uygulanan retim faaliyetlerinin ak emas ekil 20de verilmitir.

ekil 20 : Norm Cvata retim Ak emas

33

34

3.2 KALIP DETRME SRELERNN AZALTILMASI LE LGL ALIMALAR

Kalp deitirme srelerinin azaltlmas ile ilgili olarak yaplan almada, Norm Cvatann seilmesinin bir ok nedeni vardr. Bu nedenlerden en nemlisi, bu iletmede, standartlar ve kalitesi eitlilik gsteren cvata gibi bir rnn retilmesidir. Farkl standart ve kalite dzeyleri, farkl tipte rnler, kalplar, makinalar anlamna gelmektedir. Dolaysyla iletmede farkl rn tipleri iin farkl kalplar kullanlmakta ve her bir rn tipinden dierine geerken kullanlan kalplarn deitirilmesi gerekecektir. Norm Cvata fabrikasnn ikinci nedeni ise, firmann ok sayda byk apl otomotiv firmasna para imal etmesidir. Dier bir deyile Norm Cvata bir otomotiv yan sanayi firmasdr.

Yaln retimin en nemli teknii olan kalp deitirme ve ayar srelerinin azaltlmas (SMED) almalar Norm Cvata retim mdr Akn Aytu ve retim efi smail Bber ile birlikte gerekletirilmitir. Bu almadaki ama, firmann zerinde en ok durduu konu olan, uzun sreli kalp deitirme ve ayar srelerinin ksaltlmas iin eitli neriler getirmektir. lk olarak fabrikada halihazrdaki kalp deitirme faaliyetleri gzlemlenmi ve mevcut durumun analizi yaplmtr. Kalp deitirme srelerinin azaltlmas amacyla ne gibi deiikliklerin yaplabilecei aratrlmtr. Bu aratrmalar sonucunda, bir rnden dierine geerken yaplan kalp deiiklikleri ve ayar srelerinin, azaltlmas konusunda byk bir potansiyel olduu gzlenmitir.

34

35

Yaplan almalar sonucu kalp deitirme ve makina ayarlar srelerinin azaltlmasn salayaca dnlen nerileri u ekilde sralayabiliriz :

1. Bir kalptan dier bir kalba gei srecinde makina durduu zaman yaplan ilerle makina alrken yaplan iler saptanmaldr. Bu ayrmdan sonra ama, mmkn olduunca ok ii makina alrken gerekletirmeye ynelmek olmaldr. Bu yolla zamandan % 30 - 5 0 arasnda tasarruf salayabilme imkan doabilir. Belirlenen iler iinde, rahatlkla ve nemli bir deiiklie gidilmeden makina alrken de yaplabilir olmalarna karn, halihazrda makina durduu zaman yaplan iler bulunmaktadr. Bu tr iler mutlaka makina alrken yaplmaldr. Kullanlan kalplar ve takmlar zerinde, yukardaki amaca hizmet edecekse, gerekli modifikasyonlar yaplmaldr. 2. Kalp deitirme ileminde, bir nceki kalbn karldktan sonra zerine yerleecei ve bir sonraki kalb tayan, yerine taklmasn kolaylatran rulmanl sistemler veya tayclar kullanlmaldr. Bu tr bir mekanizma bir kalptan dierine gei sresini ksaltacaktr. 3. Kalp balama srasnda makinay ayarlama gereini nlemek zaman tasarrufu salayacaktr. Kalb makinaya balama srecinde kullanlan kalp ve makina blmlerinde standartlatrmaya gitmek kalp balama sresini drecektir. Bunun iin kalplarn makinaya balant ksmlar ayn boyut ve ekilde olursa (standart hale getirilirse) kalplar balanrken ayn balayclar (jigs) ve takmlar kullanlabilir. Bu ekilde standartlaan kalp deitirme ii daha ksa sre tutacaktr.

35

36

4. Kalp balamada kullanlan vida ve cvatalarn byk zaman kaybettirici eler olduu saptanmtr. Mengene ve balayclar vida ve cvata gerektirmeyecek ekilde tasarlamak zaman tasarrufu salayacaktr. Bylece iiler ok daha ksa srede sktrma ve gevetme ilemlerini gerekletirebilir. 5. Kalp deitirme sresinin yaklak olarak yars, bir kalp takldktan sonra yaplan ayarlama ve deneme almalarna harcanmaktadr. Kalbn ilk anda tam gerektii ekilde yerine oturmas salanabilirse, kalp takldktan sonraki ayarlama ilemine gerek kalmayacak ve zaman kayb nlenmi olacaktr. Bu sorunu zmek iin, kalbn bir dokunuta yerine oturabilecei kaset sistemler ve ya da makinaya eklenecek limit anahtarlar kullanlabilir. 6. Kalplar makinalardan uzak depolarda saklamak, tama ile vakit kaybedilmesine yol amaktadr. Bu zaman kayplarn nlemek iin sk kullanlan kalplar makinalarn yanlarnda tutulmaldr. Ayrca ie yeni giren elemanlarn bir an nce yetitirilip depoya nceden belirlenen operatrlerin alnmas ve depoda her iki vardiyada da eleman bulundurulmas salanmaldr. 7. Gemi aylarda zerinde allm zel rnlerin, makinalara retim program verildike depoya dnlerinde kalp teknik resimlerinin izilip bilgi dosyalar hazrlanarak kaytlarnn tutulmas salanmaldr. 8. Makinalara yklenen retim programlar,mmkn olduu srece 24 saat nceden planlama mdrl tarafndan retim mdrlne ulatrlmaldr. Ayrca zel retimlerde (sipari zerine, bir defalk yaplan retimler) retim mdrlne gelen i emirlerinin beraberinde; orijinal kalp resminin ve kalp montaj resminin bulunmasu salanmaldr.

36

37

9. Fabrikann eitli alanlarnda uygulanan 5S (Dzen ve Temizlik) faaliyetlerinin kalplarn stoklanmas ve kalp deitirme alan iinde de uygulanmas iin iilere bilgi verilmelidir. 5S faaliyetlerinden kan sonular, kalp deitirme srelerinin azaltlmasnda yardmc olabilecektir.

37

38

SONU

Yaln retim sistemi, seri retimin doludizgin gittii nehri tersine aktarak, seri retimin dnya ekonomisi zerindeki saltanatna son vermitir. Bu almada sunulan ve dnyann en saygn kurumlarnn yapt aratrmalarn kan bulgular bunu kantlamaktadr. Yaln retim anlayyla alan bir firma, her trl deiiklie ok daha kolay adapte olabilmekte, hem alanlarn hem de mterilerinin yzn gldrebilmektedir.

Yaln retimin bu baarsnn arkasndaki nedenler sorgulandnda; srekli geliime ak, mkemmeli hedef alan ve bundan taviz vermeyen, hibir olumsuzluu zorunluluk olarak alglamayp btn sorunlar kaynandan ve kkten zmeye alan bir sistem olduu sonularna varlabilir. Bunlara ek olarak yaln retimin insana ve insan zekasna verdii nem, yaln retimin baarsndaki en byk etken olarak grlebilir. Yaln retim, kdem ve stat ayrt etmeden tm insanlarn zihinsel potansiyelinden faydalanma amacn barndrr. Yaln retim insan unsuruna verdii bu deerin fazlasyla faydasn grr. Bu sonuca armamak gerekir; nk varlklar belki yaratan deil ama- yneten ey insan zekasdr. Dolaysyla her ey insanda balayp yine insanda bitmektedir.

Yaln retimin baarsnn nemli nedenlerinden biri olarak; sistemin kendi iinde son derece tutarl ve ince planlanm olmasn gsterebiliriz. Yaln retimin tm teknikleri ayn ortak amalara hizmet etmektedirler ve bu tekniklerin arasnda nceden kolay sezilemeyen, fakat konunun derinine inildike ortaya kan balantlar ve mantksal ilikiler bulmak mmkndr. 38

39

Ayrca mutlak baar iin, btn teknikler bir btn olarak dnlmeli, tmnn birden ayn anda uygulanmas salanmaldr. Ancak o zaman yaln retimden beklenen sihirli sonular ortaya kabilecektir.

Yaln retim, sadece bir retim veya ynetim sistemi deildir. Yaln retim, bir dnceler ve ilkeler btn, bir baka deyile bir felsefedir. Yaln retim felsefesi, sadece imalat alanndaki uygulamalarla kstl bir sistem deildir. Yaln retim felsefesinin, tm dnyada ok farkl alanlarda uygulamalarna rastlamak mmkndr ve bu felsefe hayatn her alannda uygulanabilecek fikirleri ve yaklamlar bnyesinde barndrmaktadr. Bunlara ek olarak, yaln retim bir ulusun veya bir firmann tekelinde olan bir sistem deildir. Geliime ve farkl dnceye ak olan her firma veya her insan bu yaln retim felsefesini uygulayabilir.

Yaln retim sisteminin uygulanmasnda ortaya kabilecek belki de en byk sorun, sistemin bir sihirli denek gibi alglanmas ve anlalmas iin aba gsterilmeden sistemden byk kazanlar beklenmesi olmaktadr. Oysa bir firmada yaln retimin sisteminin baaryla uygulanabilmesi iin en nemli n koul, en st dzeyindekinden en alt dzeyindekine kadar tm alanlarn bu sistemi ok iyi anlamalardr. Yeterince anlalamadan uygulanan bir yaln retim sistemi firmaya yarardan ok zarar getirecektir.

Bu almada yalnzca yaln retimin salad faydalardan ve avantajlarndan sz edilmitir. Unutmamak gerekir ki; her fikir veya dnsel yapt gibi, yaln retim sisteminin de kart fikirleri veya eletirilen noktalar vardr.

39

40

Yaln retim anlaynn sadece Japon kltrne uygun olduu, sistemin otomotiv endstrisinin dnda uygulama alan bulamad, sistemin yaygnlamasyla byk apl isizliklerin yaanaca, verimlilik adna sistemin iileri byk yk altna soktuu hatta smrd ve bunlara benzer birok eletiri her zaman yapla gelmitir. Btn bu eletirilerin ve kart grlerin mantkl cevaplar verilebilmektedir. Ancak, bu konular, almann snrlarnn dnda kalmaktadr. Bu kart grler ve cevaplar baka bir tezin veya aratrmann konulardr.

Son olarak; dileim, her sektrden ve her lekten Trk firmalarnn yaln retim felsefesini benimsemeleri ve uygulamalar, bu konuda dnyann en iyi uygulayclar konumuna gelmeleridir. Bu vizyona sahip bir projede alabilme ve yaln retim anlaynn lkemizde yaylmasnda rol alabilme frsatna sahip olursam, mesleki hayatmn hedeflerinden birine ulam olacam..

40

41

KAYNAKA Akgeyik, Tekin., (1998) : Stratejik retim Ynetimi, Sistem Yaynclk, stanbul. Bermudez, J.,(1991) : Using MRP System to Implement JIT in Continous Improvemnet Effort, Industrial Engineering Journal, C:23, No:11. Bhote, K.R., (1989) : Strategic Supply Management, American Mnanagement Association, New York. Bhote, K.R., (1991) : World Class Quality-Using Design of Experiments, American Management Association, New York. Browman, J., (1991) : If You Don't Understand JIT, How Can You Implement It, Industrial Engineering Journal, C:3, No:2. Cusumano, M.A., (1989) : The Japanese Automobile Industry, Harward University Press, Cambridge. Gne, Mustafa, (1999) : Tam Zamannda retim Ortamnda Stok Kontrol. Bar Yaynlar, zmir. Harrison, A., (1992) : Just In Time Manfacturing in Perspective, Prentice Hall Inc. (UK), s.21 Ikeda, M.,Sei S., (1989) : The Transfer of Flexible Production Systems, IMPV working paper. Ikeda, M.,Sei S., Nishiguchi, T., (1988) : U-Line Auto Parts Production, IMPV working paper.

41

42

Kavrakolu, ., (1992) : Toplam Kalitenin Temelleri, Kalite Dergisi, Kalder Yaynlar, Y:1, S:1 Monden Y., (1981) : Adaptable Kanban System Helps Toyota Maintain Jus-in-time Production, Industrial Engineering Journal, C:13, Say:5. Monden Y., (1983) : Toyota Production System : Practical Approach to Production Management, Industrial Engineering and Management Press, Norcross, Georgia. Nishiguchi, T., (1989) : Strategic Dualism: An Alternative in Industrial Societies, University of Oxford, Nuffield College. Ohno, Taichi., (1988) : Toyota Production System : Beyond Large Scale Production, Productivity Press, Cambridge. Ohno, Taichi., (1996) : Toyota Ruhu, Scala Yaynclk, stanbul. Okamoto, K., (1989) : Planning and Control of Maintenance Costs for Total Productive Maintenance, Productivity Press, Cambridge. Okur, Ayperi S., (1997) : Yaln retim; 2000li Yllara Doru Trkiye Sanayii in Bir Yaplanma Modeli, Sz Yaynclk, stanbul. zelikel, H., (1994) : Japon Ynetim Sistemleri, MESS Eitim Vakf Yayn, No: 177, stanbul. Ross, D., (1992) : Beyond the Toyota Production System; The Era of Lean Production, Manufacturing Strategy, Chapman Hall, London. Schonberger, R.J., (1982) : Japanese Manufacturing Techniques, The Free Press. Setsio, Mito, (2000) : Honda Ynetim Kitab, Academy Plus Yaynevi, Ankara.

42

43

Shingo, S., (1985) : A Revolution in Manufacturing-The SMED System, Productivity Press, Cambridge. Shingo, S., (1988) : Non-Stock Production - The Shingo System for Continuous Improvement, Productivity Press, Cambridge. Womack, J.P., Jones, D.T., (1994) : From Lean Production to the Lean Enterprise, Harvard Business Review. Womack, J.P., Jones, D.T., Roos D., (1990) : The Machine That Changed The World, Rawson Associates, New York. (1995) : The Toyota Production System, Toyota Motor Corporation, International Public Affairs Division.

43

44

NDEKLER

YALIN RETM SSTEM..................................................................................I HAZIRLAYAN.................................................................................................I ekil 8 : Tek Para Aknn leyii 52.........................................................V ekil 10 : Makinalarn Stoksuz alma Durumlar 54...............................................V ekil 18 : Srekli Gelime Sistemi 96.........................................................................V TABLOLAR....................................................................................................V GR............................................................................................................................1 YALIN RETM DNCESNN TEMELLER....................................................3 1.1 YALIN RETMIN TANIMI............................................................................3 1.2 YALIN RETMN DOUU..........................................................................5 1.2.1 Seri retim Sisteminin Unsurlar................................................................6 1.2.2 Yaln retim Dncesine Gtren Nedenler...........................................10 1.3 SER RETME KARI YALIN RETM....................................................15 1.3.1 Seri retimin D / Yaln retimin Ykselii ....................................15 1.3.2 Yaln retim ile Seri retim Karlatrmas ...........................................17 1.3.2.1 Klasik Seri retim .............................................................................18 1.3.2.2 Klasik Yaln retim ...........................................................................19 1.3.2.3 Yaln retimin Baars .....................................................................21 YALIN RETM SSTEMNN UNSURLARI........................................................24 2.1 YALIN RETM SSTEMNN TEMEL KAVRAMLARI ...........................25 2.1.1 TAM ZAMANINDA RETM.................................................................25 2.1.2 STOKSUZ RETM ................................................................................28 2.1.3 SRAFLAR (3M KAVRAMI)...................................................................32 2.2 YALIN RETM TEKNKLER ....................................................................36 2.2.1 KANBAN ve EKME SSTEM .............................................................36 2.2.2 TEK PARA AKII..................................................................................49 2.2.3 DENGEL RETM (HEIJUNKA)..........................................................55 2.2.4 TOPLAM DENETM..........................................................................60 2.2.5 U-HATLARI..............................................................................................63 2.2.6 ROTASYONU (SHOJINKA)...............................................................67 2.2.7 OTONOMASYON (JIDOKA)....................................................................1 2.2.8 DENEY TASARIMI..................................................................................11 2.2.9 BR DAKKADA KALIP DETRME (SMED).................................14 2.2.10 TOPLAM RETKEN BAKIM...............................................................16 2.2.11 5S (DZEN ve TEMZLK).................................................................20 2.2.12 KAIZEN ve KALTE EMBERLER ...................................................22 ekil 17 : Kanban Sistemi ile yiletirme Sreci Arasndaki liki ............23 Yaln retim sadece mhendis kadrolarnn deil, tm alanlarn yaratc potansiyeline sayg duyan bir sistemdir ve kaizen anlaynda bu potansiyelin retime kanalize edilmesi de kalite emberleri kanalyla gerekleir.

44

45

Maliyetleri drp kaliteyi arttrmaya ynelik birer problem zme ve uygulama grubu olan kalite emberleri, yaln retimin problem zme yntemlerini kullanrlar. Bu yntemin admlarn u ekilde sralayabiliriz : ........................................................................................................................24 SMED LE LGL BR SANAY UYGULAMASI..................................................30 3.1 UYGULAMA YAPILAN FRMANIN TANITIMI ........................................30 3.2 KALIP DETRME SRELERNN AZALTILMASI ................................................................................................................................34 LE LGL ALIMALAR ...........................................................................34 SONU.......................................................................................................................38 KAYNAKA.............................................................................................................41 ekil 8 : Tek Para Aknn leyii 52........................................................47 ekil 10 : Makinalarn Stoksuz alma Durumlar 54..............................................47 ekil 18 : Srekli Gelime Sistemi 96........................................................................47 TABLOLAR...................................................................................................47 GR..........................................................................................................................49 YALIN RETM DNCESNN TEMELLER..................................................51 1.1 YALIN RETMIN TANIMI..........................................................................51 1.2 YALIN RETMN DOUU........................................................................53 1.2.1 Seri retim Sisteminin Unsurlar..............................................................54 1.2.2 Yaln retim Dncesine Gtren Nedenler...........................................58 1.3 SER RETME KARI YALIN RETM....................................................63 1.3.1 Seri retimin D / Yaln retimin Ykselii ....................................63 1.3.2 Yaln retim ile Seri retim Karlatrmas ...........................................65 1.3.2.1 Klasik Seri retim .............................................................................66 1.3.2.2 Klasik Yaln retim ...........................................................................67 1.3.2.3 Yaln retimin Baars .....................................................................69 YALIN RETM SSTEMNN UNSURLARI........................................................73 2.1 YALIN RETM SSTEMNN TEMEL KAVRAMLARI ...........................73 2.1.1 TAM ZAMANINDA RETM.................................................................74 2.1.2 STOKSUZ RETM ................................................................................76 2.1.3 SRAFLAR (3M KAVRAMI)...................................................................81 2.2 YALIN RETM TEKNKLER ....................................................................36 2.2.1 KANBAN ve EKME SSTEM .............................................................36 2.2.2 TEK PARA AKII..................................................................................49 2.2.3 DENGEL RETM (HEIJUNKA)..........................................................55 2.2.4 TOPLAM DENETM..........................................................................60 2.2.5 U-HATLARI..............................................................................................63 2.2.6 ROTASYONU (SHOJINKA)...............................................................67 2.2.7 OTONOMASYON (JIDOKA)..................................................................71 2.2.8 DENEY TASARIMI..................................................................................81

45

46

2.2.9 BR DAKKADA KALIP DETRME (SMED).................................84 2.2.10 TOPLAM RETKEN BAKIM...............................................................86 2.2.11 5S (DZEN ve TEMZLK).................................................................90 2.2.12 KAIZEN ve KALTE EMBERLER ...................................................92 Yaln retim sadece mhendis kadrolarnn deil, tm alanlarn yaratc potansiyeline sayg duyan bir sistemdir ve kaizen anlaynda bu potansiyelin retime kanalize edilmesi de kalite emberleri kanalyla gerekleir. Maliyetleri drp kaliteyi arttrmaya ynelik birer problem zme ve uygulama grubu olan kalite emberleri, yaln retimin problem zme yntemlerini kullanrlar. Bu yntemin admlarn u ekilde sralayabiliriz : ........................................................................................................................94 SMED LE LGL BR SANAY UYGULAMASI................................................100 3.1 UYGULAMA YAPILAN FRMANIN TANITIMI ......................................100 3.2 KALIP DETRME SRELERNN AZALTILMASI ..............................................................................................................................104 LE LGL ALIMALAR .........................................................................104 SONU.....................................................................................................................108 KAYNAKA...........................................................................................................111

EKLLER

ekil 1 : Otomotiv Endstrisinde rn eitlilii ve retim Hacmi...............14 ekil 2 : Amerikan irketlerinin Amerikan Otomobil Pazarndaki Pay.........16 ekil 3 : Dnya Motorlu Ara retiminde Japon Pay.....................................17

46

47

ekil 4 : Tam Zamannda retim Felsefesi......................................................27 ekil 5 : Yaln retime Giden Yol...................................................................35 ekil 6 : Kanban Kart zerindeki Bilgiler......................................................39 ekil 7 : Kanban Sisteminin leyii.................................................................43 ekil 8 : Tek Para Aknn leyii................................................................52 ekil 9 : Makinalarn Stoklu alma Durumlar.............................................53 ekil 10 : Makinalarn Stoksuz alma Durumlar...........................................54 ekil 11 : Dengeli retim Teknii.....................................................................58 ekil 12 : Makinalar Aras Uyumsuzluk Durumu..............................................61 ekil 13 : U Tipi Hat Yerleimi..........................................................................64 ekil 14 : Birleik U Hatt Uygulamas..............................................................69 ekil 15 : Andon Mekanizmasnn leyii.........................................................75 ekil 16 : Otonomasyon Uygulamasnn Hedefleri............................................79 ekil 17 : Kanban Sistemi ile yiletirme Sreci Arasndaki liki....................92 ekil 18 : Srekli Gelime Sistemi.....................................................................96 ekil 19 : Norm Cvata 2002 Yl retim Standartlarnn Dalm...............101 ekil 20 : Norm Cvata retim Ak emas...................................................102

TABLOLAR Tablo 1 : Yaln retim ile Seri retim Arasnda Bir Puantaj............................22 Tablo 2 : Dnya Otomobil reticilerinin Karlatrlmas...............................23

47

48

Tablo 3 : Toyota General Motors retkenlik Karlatrmas........................65

48

49

GR

Biz kazandk, siz kaybettiniz; biz kazanacaz, siz kaybedeceksiniz. Hibir ey yapamazsnz nk baarszlnz bir i hastalktr. Firmalarnz Taylorun ilkelerine dayandrlmtr. Daha beteri kafalarnz da Taylorlatrlmtr. Kat bir biimde inanmaktasnz ki; iyi bir ynetim yneticilerin bir tarafa, alanlarn dier bir tarafa ayrld bir dzendir. Bir baka anlatmla iyi ynetim; bir tarafta dnen adamlar, dier tarafta da yalnzca i grebilen adamlar anlamna gelmektedir. Sizler iin yneticilik, ynetimin fikirlerini yumuak bir biimde alanlarn ellerine ulatrma sanatdr. Bizim iin ynetim; kendi bireysel ya da snfsal engellerinden bamsz, tm i gcnn firma hizmetine bilinli balldr. Biz, yeni teknolojik ve ekonomik talepleri sizlerden daha iyi bir biimde karladk. Biz biliyoruz ki, ok parlak da olsa birka teknokratn zekas bu talepleri karlamada tam anlamyla yetersiz kalr. Yalnzca tm alanlarn zekalar bir firmann yeni evresinde karlat ini, k ve gereksinimlerle yaabilmesine imkan tanr. Evet, biz kazanacaz ve siz kaybedeceksiniz! nk sizler zihinlerinizi modas gemi Taylorizmden kurtaramyorsunuz, bizlerse ona hi taklmamtk.

Japon sanayici Konosuke Matsushita, 1988de ABDli yneticilere ynelik konumasnda bu szleri sylerken phesiz ki en byk dayana, endstriyel savata Japonlarn gizli silah olan yaln retimin gcyd.

49

50

inde bulunduumuz yzylda otomotiv endstrisi, nesnelerin nasl yaplaca hakkndaki en temel fikirlerimizi iki defa deitirmiti. Yaln retim bu temel fikirleri tekrar deitirmektedir. Gemite seri retim, emek-sanat baml retime nasl son vermise, son yllarda da yaln retim, seri retimi hzla devre d brakmaktadr. Yaln retim Sistemi, Frederick Taylorun zaman etd almalarndan bu yana verimlilii arttrmay hedefleyen ynetim bulularnn en nemlisi olarak kabul edilmektedir. Uzmanlara gre; eer Batl firmalar, ynetici ve alanlar ile 2000li yllarda ayakta kalmak istiyorlarsa yaln retimi renmek ve uygulamak zorundadrlar, zira yaln retim, 21. yzyln geerli tek imalat modeli olarak takdim edilmektedir.

Yaln retim Sistemi baln tayan bu almann ilk blmnde; yaln retimin hangi koullarda ve hangi dnce yapsyla ortaya kt incelenmi, yaln retim ile seri retimin farkllklar ortaya konmutur. kinci blmde; yaln retimin temel unsurlar aklanm ve yaln retimin -neredeyse topik olan- hedeflerine ulamak iin hangi teknikleri kulland incelenmitir. nc ve son blmde ise, bir otomotiv yan sanayi firmasnda, yaln retim tekniklerinden biri olan SMED ile ilgili bir uygulama almas yaplmtr.

50

51

BRNC BLM YALIN RETM DNCESNN TEMELLER 1.1 YALIN RETMIN TANIMI

Yaln retim Sisteminin (Lean Production) karl olarak literatrde, Tam Zamannda retim (Just-in-Time Production), Toyota retim Sistemi (Toyota Production System), Stoksuz retim gibi terimler kullanlmaktadr. Yaln retim (Lean Production) terimi, A.B.Ddeki Massachusetts Institute of Technology (MIT) bnyesinde dnya otomotiv sanayi zerine almalar yapan International Motor Vehicle Program (IMVP) tarafndan 1980lerin ortaya atlm bir terimdir. Terimin dnya apnda geerlilik kazanmas, IMPVnin kard The Machine That Changed the World kitabnn 1990da yaynlanmasyla mmkn olmutur. Tam Zamannda retim (Just-in-Time) ilk olarak sz konusu retim sistemini tanmlamak iin sistemin kurucularndan Taiichi Ohnonun kulland bir terimdir. Toyota retim Sistemi terimini ise genellikle Japon uzman ve aratrmaclar tercih etmilerdir. Stoksuz retim, Toyota dahil pek ok firmaya sistemin zgn teknikleri konusunda danmanlk yapm Japon Shigeo Shingo tarafndan kullanlan bir terimdir.

Yaln retim Sisteminin farkl zelliklerine vurgu yapan birok tanm yaplabilir. Yaln retim Sistemi ya da Tam Zamannda retim iin yaplan tanmlardan bazlar unlardr : Tam Zamannda retim; ksa dnemde, gerekli zamanda, gerekli miktarda, gerekli rnleri retmektir. [Monden,1983, s.23]

51

52

Tam Zamannda retim; fabrika iinde retilecek paralarn tam zamannda satn alnmas, paralarn tam zamannda alt montajlara gnderilmesi, alt montajda ilem gren paralarn tam zamannda son montaja, son montajdan da retimi ve datm tamamlanm olarak mterilere ulatrlmasdr. [Schonberger, 1982, s.16]

Yaln retim, israflar ortadan kaldrarak maliyetleri azaltmak suretiyle kar arttrmay amalayan bir felsefedir. [Browman, 1991, s.38]

Yaln retim, mkemmele ulamak iin herkesin katld, srekli aratrmalar yoluyla problemlerin zlmesi esasna dayal bir sistemdir. [Bermudez,1991, s.37]

Yaln retim en az kaynakla, en ksa zamanda, en ucuz ve hatasz retimi, mteri taleplerine birebir yant verecek ekilde ve tm retim faktrlerini en esnek ekilde kullanp, potansiyellerinin tmnden yararlanlarak gerekletirilen bir retim biimidir.

Yukardaki tanmlardan yola karak Yaln retim iin u genel tanm yaplabilir : Yaln retim; israf srekli ortadan kaldrmaya dayal, mkemmellie ulamaya ynelik ve faaliyetlerin ihtiya duyulduu ya da talep edildii anda gerekletirilmesi temeline dayanan bir sistemdir. Yaln retim, tedariki-retici-mteri zincirini kapsayan temel tekniklerden oluan ve retim faaliyetlerinin yaln olmasn hedefleyen bir retim ve ynetim biimidir. [Okur, 1997, s.28 ]

Yaln retim yaln dnce sisteminin bir paras olarak deerlendirilir. Yaln retim sisteminin dayana olan yaln dnce; genel olarak kabul edilmi geerlilii olan tm kural ve ilkeleri sorgulayan, hibir yerleik kanya mutlak gzyle 52

53

bakmayan, pheci bir felsefedir. Bir sistemin, dzenin ya da organizmann yaln olmas; sadece ihtiya duyduu unsurlara sahip olan, gereksiz arlk tamad iin hzl ve esnek hareket edebilen bir yap anlamna gelmektedir.

Yaln retim, hepsi de ayn temel mantk ve dnceden klarak gelitirilen ok sayda teknii bnyesinde bulunduran bir ilkeler btndr. Yaln retim, sadece retim veya ynetim sistemi olmayp bir dizi dnce ve felsefenin rndr.

1.2 YALIN RETMN DOUU

Hibir yeni fikir, tamamen olgunlam olarak bir boluktan ortaya kmaz. Yeni fikirler ounlukla eski fikirlerin artk alamaz olduu veya eski fikirlerin yeni durumlar karlayamayacak dzeyde kald bir dizi artlardan ortaya karlar. Bu genellemelerin yaln retim iin tamamyla doru olduu sylenebilir. nk yaln retim bir lkenin endstriyel gelimesi iin o gne kadar geerli kabul edilen geleneksel fikirlerin almaz olduu belli bir zamanda domutur. Yaln retim, Bat lkelerinde 1900lerin balarndan beri hakim olmu geleneksel kitle retimi yaklamn tersyz eden, bir anlamda her eye allmn tam tersi ynnde yaklaan, genel geer kabul edilmi tm kural ve ilkeleri sorgulayan bir yaklamn, ya da felsefenin rn olarak domu ve gelimitir. Nesnelerin retim tekniklerini birer anlayn ve felsefenin rn olarak kabul edersek, yaln retim, klasik seri retimin anti tezidir sonucuna ulaabiliriz.[Womack, Jones, Roos, 1990, s.19] Seri retimin temel unsurlarn, zelliklerini ve amalarn tam anlamyla anlamadan yaln retim felsefesinin temelini anlamak ok mmkn deildir. Bu blmde, yaln

53

54

retimin ncl olan seri retim hakknda genel bilgiler verilecek ve yaln retim dncesini ortaya karan Toyota mhendislerini, yeni bir retim sistemi arayna iten sebepler ortaya konacaktr.

1.2.1 Seri retim Sisteminin Unsurlar

El sanat retim tarznn dk hacimli ve pahal retim yapsn deitirmeye ynelik ilk giriimler 1900l yllarn banda Henry Ford tarafndan gerekletirilmitir. I. Dnya Savandan sonra Henry Ford ve General Motors firmasndan Alfred Sloan dnya otomotiv sanayini yzlerce yldr Avrupal firmalarn nclnde yryen emek sanat arlkl retim tarzndan seri retim ana tamlardr. retim anlayndaki bu devrim Amerika Birleik Devletlerinin ksa srede dnya ekonomisine hakim olmasna byk katklar yapmtr. Henry Ford, tasarlad yeni sistemle birim bana maliyetleri drrken, kalite ve verimlilii de arttrmay baarmtr. Bu yeni sistem Henry Ford tarafndan Seri retim olarak adlandrlmtr.

Seri retim ile alan firmalar; pahal ve tek amal makinalar kullanarak , yar vasfl ve vasfsz alanlar istihdam ederek, yksek hacimli retim ile standartlatrlm mamuller retmekteydiler. Makina maliyetleri yksek olduu ve belli bir hata pay dikkate alnd iin seri reticiler, belli bir retim seviyesini tutturmak amacyla yksek hacimli retime ynelmekteydi. Ayrca yeni rn tasarmnda maliyetler hzla artndan, retici mamul mmkn olduunca standart dzeyde tutmaktayd. Sonu olarak, tketici dk maliyetli fakat standart mamuller

54

55

elde ederken, alanlarn ou bu retim metotlarn skc ve keyif karc bulmaktayd. [Akgeyik, 1998, s.49]

Seri retim sistemi konuda standartlatrma getirmekteydi : lk olarak mamul standartlatrlmaktayd. retici retim teknolojisini deitirmeden uzun yllar varln koruyabilmekte, ve ekonomik avantajlar edinebilmekteydi. kinci olarak igc standartlatrlmaktayd. Bu standartlatrma; bata Frederick W. Taylor olmak zere onunla ayn disipline sahip Henry Gannt, Harrington Emerson ve Frank Gilbreth gibi nclerin gelitirdikleri ilkelerle salanmaktayd. Bu aratrmaclar, alma sresi ve grevleri temel paralara blerek, bir ii rutin ancak en etkin ekilde yapabilme metodunu oluturmulard. nc olarak seri retim sreleri de standartlatrmaktayd. Bu, hareket eden imalat hatlar ile salanmaktayd. Bylece retimi hi durdurmadan srdrmek mmkn olabilmekteydi. Hareket eden imalat hatlar ilk defa Henry Fordun Michigan otomobil fabrikasnda 1913 ylnda kullanlmt.

malat alannda tek kelime ile yeni bir a aan seri retim sistemi I. Dnya Sava esnasnda ekonomik bir g olma vasfn zellikle sava sanayiinde kazanarak, sava sonras dnemde nce ABDde ve daha sonra da Avrupada dier sektrlere de yayld. 1945 dneminden sonra sanayilemi tm dnyaya yaylan seri retim sistemi, bnyesinde tad baz ekonomik avantajlar nedeniyle reticilere nemli kazanmlar getirmekteydi. Bu avantajlar arasnda nemli olanlar yle sralanabilir :

55

56

retici firmalar, dk birim maliyetler ile standartlam yksek hacimli retim elde etmekteydiler.

retim ak bir makinaya ve firma ii organizasyona bal olduundan, iletme organizasyonu kat olmak ve ayn nitelikli ilemleri tekrarlamak zorundayd. Bu da retim hzn arttrmaktayd.

Srekli akan retim, yksek hacimli stoklar yaratmaktayd. Ancak, o yllardaki zellikle tketimi arttrmaya ynelik politikalar bu konuda ilave bir avantaj salamaktayd.

Seri retim sistemi, 1950li ve 1960l yllarda altn an yaayarak imalat sektrleri dnda hizmet sektrlerine de yayld. Standartlama prensibi, McDonalds gibi hazr yiyecek satcs iletmeler yannda bankaclk ve finans sektrlerinde de uyguland. Ancak, 1970li ve 1980li yllarda seri retimin baars yavalamaya ve ortaya kan alternatifler karsnda gerilemeye balad. Seri retimin 1970li yllardan itibaren eski baarsn gsterememi olmas temelde iki nedene balanabilir. lk olarak, seri retim sisteminin kendisi beraberinde baz problemler ve gelimeyi engelleyici snrlamalar getirmekteydi. Bu problem ve snrlamalardan bazlarn yle sralayabiliriz : [Akgeyik, 1998, ss.49-53]

retimin standart ve tek tip olmas nedeniyle sistem piyasa deimelerine snrl llerde cevap verebilmekteydi.

letme iinde kaynaklarn tahsisinde fazlalk ve darlklardan kanmak pahal bilgi ve denetim sistemleri gerektirmekteydi.

Byk stok birikimleri ek bir maliyet unsuru getirmekteydi.

56

57

retim ve kalite problemleri stoklar iinde gizli kalabilmekte, ayrca retim seviyelerini devam ettirmeye verilen ncelik, sorunlarn kaynakta zmne engel olmaktayd.

Kalite denetimi ek bir maliyet unsuru olmakta ve ayr bir kalite kontrol departman katma deerde ilave bir art yaratmadan genel giderleri arttrmaktayd.

Sistem, koordinasyon ve kontrol iin kat bir dikey hiyerari gerektirmekteydi. Bu hiyerari, verimlilik ve motivasyonu, yksek denetimin yol at problemler nedeniyle olumsuz etkilemekteydi.

Ayrca, tm bu nedenlere ek olarak seri retim, ya da dier bir deyile kitle retimi, arz ve talebin dzenli olduu dnemler iin uygundu. Seri retim dorultusunda Frederic W. Taylor tarafndan gelitirilen ve fonksiyon temelinde blmlerden oluan geleneksel rgt yaps da, arz ve talebin dzenli olmas artlarna gre dzenlenmiti. Ancak, istikrar ve byme ortamnda baarl olacak ekilde, kitle retimine gre yaplanm iletmelerin deiim hzn yakalamaya almalar ok byk sorunlar ortaya koyuyordu. Bu sorunlar; esnek olamama, tepkisizlik, mteriye odaklanamama, sonutan ok faaliyetlere nem verme, brokratik fel, yenilik eksiklii ve genel giderlerin yksek olmas eklinde ortaya kyordu.

Yukarda saylan tm faktrler, dinamik ekonomik gelimeleri byk lde snrlandrmaktayd. Seri retim ryasnn sona ermesinin ikinci ve daha nemli nedeni olarak, Japonlarn seri retimden belirgin ekilde ayrlan yeni bir retim sistem ile dnya piyasalarnda rekabet etmeleri gsterilebilir.

57

58

Japonlarn Toyota retim Sistemi olarak adlandrdklar bu yeni imalat modeli, ncl olan seri retim ya da kitle retim sisteminin temel dncelerini ykarak kendisini var ediyordu.

1.2.2 Yaln retim Dncesine Gtren Nedenler

Yaln retim Sisteminin temel ilkeleri, ilk kez 1950lerde, Toyoda ailesinin bireylerinden mhendis Eiji Toyoda ve beraber alt mhendis Taiichi Ohnonun nclnde, Japon Toyota firmasnda atlmtr. Eiji Toyoda ve Taichi Ohno 1950de Ford firmasn incelemek zere Amerikaya yaptklar gezide edindikleri bilgiler nda, Fordun yzyln bandan beri nclk ettii kitle retim sisteminin Japonya iin hi de uygun olmadna karar vermilerdir ve bu karar yepyeni bir retim ve ynetim anlaynn ilk admlarnn atlmasna sebep olmutur. Taiichi Ohno ve Eiji Toyoda, Amerikan modeli byk parti retimini ok iyi ett etmi ve pek ok ciddi eksiklii ve hatalar olduuna kanaat getirmitir. Eiji Toyoda ve Taichi Ohnonun Ford retim sistemine ilikin saptamalar zetle yledir : [Okur, 1997, ss.23-32 ]

Kitle retiminde her retim faktr ya da unsuru olabildiince ok sayda kullanlp, retim pek ok gereksizlik ya da israf iermektedir. srafn kayna; sistemin ar bir i blmne dayanmas, gerek makinalar gerekse iilerin ou kez sadece tek bir rn iin tek bir operasyon gerekletirecek ekilde organize edilmeleri, yani tek bir ie / operasyona adanm olmalardr.

58

59

retim organizasyonuna bu ekilde yaklalmas, bir yandan retim faktrlerinin gereksiz yere kitlesel boyutta kullanlmalarna yol amakta, dier yandan retime ar bir katlk ve hiyerari getirip, retimde esnekliin nne gemektedir. iler birer el gc olarak alglanp, beyin gleri retimin iyiletirilmesine kanalize edilmemektedir. iler deiken maliyet olarak grlp, ilerin kt gittii dnemlerde rahatlkla iten karlabilmektedirler. Sonu olarak, retim faktrlerinin salayabilecei azami potansiyellerden yararlanlmamaktadr.

retimde ar adanmlk ve esneksizliin doal bir sonucu olarak, kalp deitirme -ya da bir rnden dierine geebilmek iin gerekli ayarlamalar (setup)- ok uzun sre almakta, dolaysyla byk lot retim zorunluluu domaktadr. Byk lot retimin en nemli yan etkisi, zellikle ilenmekte olan rn (work-in-process) stokunun ok yksek dzeylere kmasdr. Yksek stok, hem nemli bir maliyet kaynadr hem de retime bir tr rehavet getirmekte, retimde kalitenin yzde yz salanmas gereken bir olgu olarak grlmemesine neden olmaktadr.

Kitle retiminde bir ana sanayi firmasnn yan sanayileri ile olan ilikileri de, Ohno ve Toyoda ikilisinin fabrika ii retiminde gzlemledikleri ayn israf ve hiyerarik yapy yanstmaktadr. Yan sanayilerin yaratc potansiyellerinden minimal dzeyde bile yararlanlmamakta, kendilerinden sadece spesifikasyonlara uygun retim yapmalar beklenmektedir. Yan sanayi ile yaplan szlemeler ksa vadeyi kapsamakta ve ilerin iyi gitmedii dnemlerde, szlemeler aniden feshedilmektedir. Sonu olarak yan sanayi firmalar da ii kitlesi gibi birer deiken maliyet olarak alglanmaktadrlar.

59

60

Ayrca yan sanayi firmalaryla ilikiler, fiyatn temel alnd bir pazarlk sistemine oturtulmutur ve yan sanayiler birbirlerine kar fiyat sava vermeye zorlanmaktadrlar.

Eiji Toyoda ve Taichi Ohno, sistemin btnn incelemeleri sonucu u yargya varmlardr : Kitle retim sistemi esneklikten yoksundur, kat bir hiyerariye dayanmaktadr ve israf iermektedir.

Ancak, tm bu saylan unsurlar 1950li yllarn ekonomik ve sosyal durumu gz nne alndnda, kitle retimin beii Amerikada bir sorun yaratmamaktayd. Amerika 1950lerde farkllamam ama geni, yani kstl tipte aracn ok sayda satlabilecei, ounluunu elinde harcayacak paras olan orta snfn oluturduu henz doymam bir pazard. irketlerde zaman iinde byk sermayeler birikmiti ve otomobil piyasasnda sadece firmann ekimesi sebebiyle rekabet grece dkt. dev otomobil reticisi (Ford, General Motors, Chrysler) tm satlarn % 95ine cevap vermekteydi ve 6 model satlan tm otomobillerin % 80ini karlamaktayd. Dolaysyla kitlesellik ve israf irketlerce bir sorun olarak alglanmad gibi, tersine ar i blmne ve her retim faktrnn bonkrce kullanlmasna dayal bu sistemde, retim adetleri olabilecek en yksek dzeyde tutulabildii ve pahal makinalar uzun vadede tam kapasite kullanlabildii srece, lek ekonomilerine ulalmaktayd. Dier bir deyile birim maliyetler ok dk tutulabilip, karlar azami dzeye kabilmekteydi. Ford firmasnn 1923 ylnda, Model T otomobilinden 2.1 milyon adet retmesi yksek retim hacimlerinin hangi boyutlarda olduuna bir rnek tekil etmektedir. [Womack, Jones, Roos, 1990, ss.37-53]

60

61

1950li yllarda Amerika bu ekilde bir tablo izerken, ayn yllarn Japonyas ok farkl bir yap sergilemekteydi. Toyoda ve Ohnonun kitle retim sistemine eletirici bir gzle yaklamalarnn en byk nedeni de Japonyann bu kendi koullaryd.

Japon pazar ok daha kk bir pazard, kii bana milli gelir olduka dkt ve sermeye birikimi yetersizdi. Pazar kk olmasna karn tek tip deil farkl tip aralara gerek vard ve otomobil sektrnde rekabet Amerikaya gre ok daha yksekti. 1950li yllarda Japonyada ayn pazar diliminde rekabet eden toplam 12 otomobil reticisi bulunuyordu. Bu koullarda Japon reticileri iin, adanm ii ve makinalar topluluu ile kstl tipte aratan ylda milyonlarca retmek gndem d kalmaktayd. Tam tersine, 1950li yllarda Japonyada reticilerin gndeminde olan; ayn anda farkl tip aralar her birinden ok dk sayda retip bunlara ramen -rekabet ve tketicilerin gelir dzeyi nedeniyle- dk maliyet tutturma zorunluluuydu. O yllarda Japon reticiler, retim adetlerindeki snrllk ve sermaye birikiminin yetersiz oluu dolaysyla, ok daha az saydaki retim faktrn esnek ve etkin kullanmann; retimi maliyeti arttrc tm etkenlerden ve tm gereksizliklerden arndrmann aray iindeydiler. stelik 1950lerde getirilen yeni yasalarla, gerek ii snf gerek de yan sanayiler nemli bir pazarlk gc elde etmilerdi ve Amerikadaki uygulamalarn tersine istenildii zaman iten karlacak veya szlemesi feshedilecek birer deiken maliyet olarak alglanmaya kar kmaktaydlar. [Okur, 1997, ss.26-28 ]

61

62

Tm bu koullar ve zorunluluklar; Taichi Ohnonun nclnde, adm adm ilerleyerek, retimin her annn ve srecinin titizlikle incelenmesi ve gelitirilmesiyle, bugn yaln retim olarak tanmlanan sistemin ortaya kmas ve ksa srede Japonyaya, daha sonra da tm dnyaya yaylmas sonucunu vermitir.

Seri retim sistemindeki az sayda modelden yksek hacimlerde retim ve yaln retim sistemindeki ok sayda modelden dk hacimlerde retim anlaylarnn dnya retim tarihindeki yansmalar ekil 1de gsterilmitir.

SER RETM (FORD) 1914

SER RETM (SLOAN) 1920

ekil 1 : Otomotiv Endstrisinde rn eitlilii ve retim Hacmi Kaynak : Womack, J.P., Jones, D.T., Roos D., (1990) : The Machine That Changed The World, Rawson Associates, New York, s.128

R N B A I N A H A C M

YALIN RETM 1970

YALIN RETM 1990

EMEK SANAT BAIMLI RETM 1900

SATITAK RN SAYISI

62

63

1.3 SER RETME KARI YALIN RETM

Seri retim ya da dier adyla kitle retim- sistemi, iinde bulunduu zamann gereksinimlerine cevap veremez bir duruma geldiinde, karsnda yaln retim gibi bir alternatif bulmutur. Tez-anti tez ilikisi iinde bulunan bu iki retim sisteminin karlatrmal analizi, bu sistemlerin temellerini anlamamzda byk fayda getirecektir. Bu blmde yaln retimin dnya otomotiv pazarnda nasl boy gsterdii incelenecek ve seri retim ile yaln retim arasndaki temel farkllklar aratrma sonularna bal olarak aklanacaktr.

1.3.1 Seri retimin D / Yaln retimin Ykselii

Yaln retim anlay ve uygulamalar, temellerinin atld Toyota fabrikalarnn dna 1970 ylndan sonra hzl bir ekilde tamaya balamtr. 1971 petrol krizi sonrasnda yaln retim felsefesinin nemi dier Japon firmalar tarafndan anlalm ve bu yaklam lke genelinde uygulanmaya balanmtr. 1980lerin bandan itibaren de yaln retim sistemlerinin Amerika ve Avrupada uygulanmaya balad grlmektedir.Amerikada yaplan bir aratrmaya gre 1987 ylnda bu lkede yaln retim yaklam uygulayan iletmelerin oran %25 iken , bu orann 1992 de %55 seviyesine ykseldii belirlenmitir [Womack, Jones, Roos, 1990, s.75-90]

Seri retimin ana vatan kabul edilen Amerika, Amerikan otomobil piyasalarndaki hakimiyetini zellikle 1955 ylndan sonra kaybetmeye balamtr.

63

64

Amerikan otomobil irketlerinin 1955 ylnda % 100e yakn olan Amerikan pazarlarndaki paylar 1989 ylna gelindiinde % 60 dzeyine gerilemitir. Bununla beraber, 1955 ylnda % 2 dolaylarnda olan Japon irketlerinin dnya pazarlarndaki paylar ise, 1989 ylnda % 30 dzeyine kadar ykselmitir. Dnya otomobil pazarlarnda Amerikan ve Japon irketlerinin 1955-1989 ylar arasndaki paylarn gsteren grafikler ekil 2 ve ekil 3de verilmitir.

Amerikan irketlerinin Amerikan Otomobil Pazarndaki Pay

120 100 80 PAYLAR (%) 60 40 20 0

1955
1955

YILLAR

1989

ekil 2 : Amerikan irketlerinin Amerikan Otomobil Pazarndaki Pay Kaynak : Womack, J.P., Jones, D.T., Roos D., (1990) : The Machine That Changed The World, Rawson Associates, New York, s.45

64

65

Dnya Motorlu Ara retiminde Japon Pay (1955 - 1989)

35 30 25 PAYLAR (%) 20 15 10 5 0

1955

YILLAR

1989

ekil 3 : Dnya Motorlu Ara retiminde Japon Pay Kaynak : Womack, J.P., Jones, D.T., Roos D., (1990) : The Machine That Changed The World, Rawson Associates, New York, s.71

1.3.2 Yaln retim ile Seri retim Karlatrmas

Yaln retimin, seri retim karsnda neden byk bir baar kazandn ve retim yntemlerinde bir devrim olarak kabul edildiini daha iyi anlamak iin seri retimin ve yaln retimin gerek hayatta karlatrmasn yapmak iyi bir bak as kazandracaktr. Massachusetts Institute of Technologynin (MIT) otomobil endstrisi zerine yapt almalara dayanan ve yaln retimi konu alan The Machine That Changed The World adl kitapta, seri retim ve yaln retim sistemlerinin gerek uygulamalarndan rnekler verilerek bu iki retim yaklam karlatrmal olarak deerlendirilmitir.

65

66

Karlatrma iin; General Motors Framingham ve Toyota Takaoka fabrikalar belirlenmitir. Burada Amerikan General Motors irketine ait Framingham fabrikasnda seri retim, Japon Toyota firmasna ait olan Takaoka fabrikasnda ise yaln retim uygulanmaktadr. Aratrmann ortaya koyduu sonular u ekilde zetlenebilir : [Womack, Jones, Roos, 1990, s.75-90]

1.3.2.1 Klasik Seri retim

General Motors Framingham fabrikas seri retimin tm elerini bir btn halinde bnyesinde toplamaktadr. Aratrmaclarn fabrika iini gezerek edindikleri izlenimler ve gzlem sonular unlardr :

Fabrikadaki montaj hattnn yanndaki koridorlarda ok sayda dolayl ii olarak adlandrlan iiler bulunmaktayd. (Dolayl iiler bir baka alann nbetini devralmaya giden iiler, bir arzann sebebinin aratran makina tamircileri, temizlikiler, para tayclar olarak tanmlanabilir. Dolayl iilerin hibiri retime gerek anlamda bir deer eklememektedirler.)

Montaj hattnda bulunan her i istasyonunun yannda (baz durumlarda haftalarca yetecek kadar) para ynlar mevcuttu.

Hattn zerinde iiler, i younluu bakmndan eit olmayan bir biimde datlmt. Baz iiler i yk nedeniyle ok fazla aba harcarken, baz iilerde bo ve kayp zamanlar meydana geliyordu.

66

67

Montaj hattnn zerindeki birka noktada baz iiler, otomobile tam olarak uymayan paralar takmaya alyorlard. Yerine uymayaca kesinleen paralar ise p tenekesine atlyordu.

Montaj hattn sonunda, iinde ok sayda arzal yerleri tamir edilen bitmi otomobiller bulunan, geni bir alma alan vard. Yapm tamamlanan tm otomobiller sevkyattan nce zaman alc ve youn bir tamirat gerektiriyordu. Arzalarn birou eitli para veya demelerin altnda sakl olmas nedeniyle, baz aralar arzalar tam olarak giderilemeden piyasaya srlyordu.

Boya kabinlerine ve oradan da son montaj hattna yolculuk iin srada bekleyen byk bir bitmi gvde stoku ve General Motorsun para retim tesislerinden sevk edilmi ok byk bir para stoku dikkati ekmekteydi.

ilerin almalar cansz ve evksiz olarak nitelenebilirdi. Burada alan iiler krizler baladndan beri birka kez iten karlm ve tekrar ie alnmlard.

1.3.2.2 Klasik Yaln retim

Japonyada bulunan Toyota Takaoaka fabrikas yaln retimin dou yerinde bulunmas sebebiyle ideal bir yaln retim tesisidir. Aratrmaclarn fabrika iini gezerek edindikleri izlenimler ve gzlem sonular unlardr :

General Motors fabrikasnda ok fazla sayda bulunan dolayl iilere Toyota fabrikasnda rastlanmamaktayd, dolaysyla koridorlarda neredeyse kimse

67

68

yoktu. Bu sebeple pratik olarak grlen her ii retilen otomobile bir deer eklemekteydi. Toyota fabrikasnda koridorlarn ok dar oluu dikkat eken bir dier zellikti. Belirli bir retimim gerekletirmek iin gerekli tesis alan hakknda Toyotann felsefesi, General Motorsun fabrikalarnda uygulad felsefenin tam tersiydi. Toyota, iiler arasnda yz yze iletiimin daha kolay olabilmesi iin mmkn olabilecek en az alann kullanlmasna inanmaktaydlar ve fabrika alannda para stoku iin yer yoktu. Bunun tam tersi olarak General Motors, onarm ihtiyac olan paralar zerinde almak ve przsz retimi salamak iin gereken byk miktarda paray depolamak amac ile fazladan alann gerekli olduuna inanmt. Son montaj hattnda Toyotada her iinin yannda ancak bir saatten daha az sre iin yetecek kadar para bulunmaktayd. Para sorunsuz olarak ilerlemekteydi ve iler, her iinin ayn sratte alaca ekilde dengelenmiti. retimin herhangi bir srecinde bir ii bozuk bir paraya rastladnda onu dikkatlice etiketliyor ve yenisini almak iin kalite kontrol alanna gnderiyordu.. Daha sonra alanlar paradaki hatay inceleyerek arzann bir daha olmamas iin gerekli nlemleri almaktaydlar. Son montaj hattndaki tm iiler, ilemiyle ilgili bir sorun tespit ettiinde alma istasyonunun zerindeki kordonu ekerek hatt durdurabiliyorlard. General Motorsda emniyet hari herhangi bir sebep iin hatt ancak kdemli yneticiler durdurabilirdi. Buna ramen General Motorsda hat, makina veya para teslimat sorunlar nedeniyle sk sk durmaktayd. Toyotada her ii hatt durdurabilmesine ramen hat neredeyse asla durmamaktayd. nk 68

69

hatalara ve durmalara neden olan sorunlar nceden zmlenmekte ve ayn sorun asla ikinci kez ortaya kmamaktayd. Sonu olarak, arzalar nlemek iin sarfedilen dikkat, hattn durmasn gerektiren nedenlerin ounu ortadan kaldrmaktayd. Son montaj hattnn sonunda tamir alan bulunmamaktayd. Neredeyse tm otomobiller hattan dorudan doruya otomobilleri alclara gtren aralara yklenmekteydiler. Kaynak atlyesi ile boyahane ve boyahane ile son montaj blmleri arasnda pratik olarak hibir tampon stok bulunmamaktayd. Ayrca bu fabrikann eitli alanlarnda hibir para stoku grlmemekteydi. Paralar birer saat ara ile yapldklar ikmal tesislerinden dorudan doruya hatta teslim edilmekteydiler. Toyotada i hz ve yk aka daha zorluydu. Ancak iilerde bir amaca ulama hissi vard. Sadece ustabann gzetimi altnda akllar baka yerde ayn hareketleri yapan iiler yerine bir rn meydana getirdiinin bilincinde motivasyonu yksek iiler gzlenmekteydi. Bunun en nemli nedeni Toyota iilerinin garanti edilmi bir ie sahip olmalar ve Toyotann mr boyu iileri olmalaryd.

1.3.2.3 Yaln retimin Baars

Seri retim ile yaln retim arasndaki farkllklarn gerek hayattaki uygulamalarn aa karmak iin yaplan aratrmada; yukarda saylan gzlemlerden sonra, her iki tesisin ne kadar retken ve kusursuz olduunu belirlemek iin baz performans kriterleri belirlenmi ve bu kriterlerin deerleri bulunmutur. 69

70

Tablo 1de bu aratrmadan elde edilen deerler gsterilmitir. Burada ara bana ayarlanm montaj sresi, ara bana montaj sresi deerinden -faaliyetlerin ayn hacimde olmasnn salanmasyla- elde edilmitir.

Tablo 1 : Yaln retim ile Seri retim Arasnda Bir Puantaj

GENERAL MOTORS / TOYOTA (1989) Karlatrma Parametresi Ara Bana Brt Montaj Sresi (saat) Ara Bana Ayarlanm Montaj Sresi (saat) Her 100 Otomobildeki Montaj Hatalar Ara Bana Montaj Alan (feet2 / yllk retim) Ortalama Para Stoklar GM 40.7 31 130 8.1l 2 hafta TOYOTA 18 16 45 4.8p 2 saat

Kaynak : (1986) : UMAP Dnya Montaj Fabrikalar Aratrmas

Aratrmann sonularna bakldnda iki retim sisteminin arasndaki fark aka grlmektedir. Toyota fabrikas standart otomobil zerinde ayn standart faaliyetleri yerine getirmekte, General Motors fabrikasndan yaklak iki kat daha retken ve kat daha kusursuz, imalat sahas asndan % 40 daha verimlidir. Ayrca Toyota fabrikasndaki para stoklar, General Motors fabrikasnn stoklarnn ok kk bir blm kadardr.

Seri retim ile yaln retim arasndaki farkllklar daha geni bir biimde ortaya koyan dier bir aratrmada ise, tm dnyadaki yksek hacimde otomobil retimi yapan firmalar blgelerine gre karlatrlmlardr. Bu aratrmada Amerika, Avrupa ve Japonyada bulunan otomobil firmalarnn ortalama performans deerleri kullanlmtr. Aratrmann sonular Tablo 2de zetlenmitir.

70

71

Tablodan anlalaca gibi, yaln retim anlayn benimseyen Japon firmalar; retkenlik, kalite, para stoku, retim alan, ekip almas, alan eitimi ve neri says gibi kriterler gz nne alndnda seri retim yaklamn benimseyen Amerika ve Avrupal rakiplerinden stn durumda bulunmaktadrlar.

Tablo 2 : Dnya Otomobil reticilerinin Karlatrlmas

MONTAJ TESS KARAKTERSTKLER ZET (1989) Karlatrma Kriteri Performans retkenlik (saat / ara) Kalite (Montaj hatalar / 1000 ara) Yerleim Alan (ft2 / ara / yl) Para Stoku (gn) gc Ekip Halindeki gc Yzdesi (%) Rotasyonu ( 0= hi, 4=sk) alan Bana neri Says Snf Says Yeni iilerin Eitimi (saat) e Devamszlk (gn) 69,3 3 61,9 11,9 380,3 5 17,3 0,9 0,4 67,1 46,4 11,7 0,6 1,9 0,4 14,8 173,3 12,1 5,7 0,2 7,8 2,9 7,8 2 16,8 60 25,1 82,3 36,2 97 Japonya Amerika Avrupa

Kaynak : (1989) : UMAP Dnya Montaj Fabrikalar Aratrmas

71

72

Yaln retim sisteminin seri retim sistemi karsnda elde ettii bu tartlmaz stnlk, bir ok farkl nedenle aklanabilir. Ancak bu iki retim sisteminin performans konusunda birbirlerinden bu derece ayrlmalar, ana bir nedene balanmaktadr. Seri retim ile yaln retim arasndaki en belirgin farkllk onlarn asl amalarnda yatmaktadr. Seri reticiler kendilerine snrl bir hedef tayin ederler, yeterince iyi dzeyine ulamak onlar iin yeterlidir. Bu da kabul edilebilir sayda bozuk mal, azami kabul edilebilir seviyede stoklar, eidi az sayda ve standartize edilmi rnler anlamna gelmektedir. Seri retim anlayna gre daha iyisini yapmak, ok pahalya mal olacaktr veya insann doal yeteneklerini aacaktr. Dier taraftan yaln reticiler kesin olarak kusursuzluu hedef almlardr. Devaml den maliyetler, sfr bozuk mal, sfr stok ve sonu gelmeyen rn eitlilii bu hedeflerden en nemlileridir. Amalardaki bu farkllk seri retimin, yaln retim karsnda geri kalmasna, gelimek isteyen tm firmalarn yava yava seri retimi terk edip yaln retime gemesine neden olmutur. [Womack, Jones, Roos, 1990, s.14]

72

73

KNC BLM YALIN RETM SSTEMNN UNSURLARI 2.1 YALIN RETM SSTEMNN TEMEL KAVRAMLARI

Yaln retim sistemi; rnlerin ve paralarn ihtiya duyulduu anda retilmesi veya temin edilmesi anlamna gelen tam zamannda retim, retimin btn srelerindeki stoklarn sfr dzeyine indirilmesi ve retim faaliyetlerindeki btn israflarn yok edilmesi gibi ana unsurlar zerine kurulu bir sistemdir. Yaln retim, tm bu ana unsurlar erevesinde; retim maliyetlerini azaltmay ve rn kalitesini ykseltmeyi hedeflemektedir. Yaln retim tekniklerini daha iyi anlamak ve ilevlerini daha iyi aklamak iin, bu blmde yaln retim sisteminin ana unsurlar olan tam zamannda retim, stoksuz retim ve retim faaliyetlerinde israflarn yok edilmesi kavramlar incelenecektir.

2.1.1 TAM ZAMANINDA RETM

Tam zamannda retim; mterinin istedii, ihtiya duyulan rn, en az miktarda malzeme, ekipman, igc ve alan kullanarak, ihtiya duyulan zamanda, ihtiya duyulan miktar kadar retmek tekniidir. Tam zamannda retim; ak eklinde retim yaplmasnn salanmas, takt zaman uygulamasnn yerletirilmesi, retim temposunun talep hzna eitlenmesi, eken retim sisteminin kurulmas gibi prensipler zerine kuruludur. retim sistemi iinde aksaklklara kesinlikle izin vermeyen bir sistem yaratr, retimde israf ve ona neden olan etmenleri en aza indirir, tm retim srelerinde ak sresini azaltr.

73

74

Tam zamannda retim kavramn dnya retim sistemleri literatrne kazandran Taiichi Ohno, bu sistemin ilk tohumlarn Amerikan spermarket sisteminden etkilenerek atmtr. Ohnonun, Amerikaya yapt bir gezi srasnda, bir spermarketi gezerken edindii izlenimler unlardr : Bir spermarkette ara aamalar yoktur ve mteriler dorudan ok sayda farkl rnle kar karya gelmektedirler. Bu arada bozuk ya da kalitesiz rnler ile aranan bir maln bulunmamas ya da deitirme ve iade gibi sorunlar dorudan mterilere yansmaktadr. Genellikle boalan raflar bir mal iin sipari verme noktasn beklerken, byk hacimli rnler iin stok alanlar ayrlmtr. Spermarket ortamndaki bu ve bunlara benzer baz ilke ve uygulamalar balang noktas olarak alan Taiichi Ohno, tam zamannda retim felsefesini bu ilkelere dayanarak gelitirmitir. Tam zamannda retim kavramnn ematik gsterimi ve kitle retim sisteminden fark ekil 4de verilmitir.

Tam zamannda retim sisteminin gerek anlamyla uygulanabilmesi iin aada belirtilen sistemlerin devreye girmesi salanmaldr : [Gne, 1999, s.11 ] 1- Tam zamannda retimi gerekletirebilmek iin kanban sistemi 2- Talep dalgalanmalarna uyum salayabilmek iin retim dengeleme yntemleri 3- malat n srelerini azaltmak iin tezgah hazrlk zamanlarn azaltma yntemi 4- Hat dengesinin salanmasiin operasyonlarn standardizasyonu 5- Esnek igc kavram iin yerleim planlamas ve ok fonksiyonlu iiler 6- Srekli gelimeyi salamak zere sorun zme gruplar ve neri sistemleri 7- Otonomasyon kavramn gerekletirebilmek zere grsel kontrol sistemleri

74

75

8- letme genelinde kalite kontrol yaklamn uygulayabilmek iin ilevsel ynetim modeli.

KTLE RETM SSTEM

SPAR BTM TALEP

RET M
STOK

R N ARZ

PAZA R

YALIN RETM SSTEM

TALEP

RETM
ARZ

PAZA R

ekil 4 : Tam Zamannda retim Felsefesi Kaynak : Harrison, A., (1992) : Just In Time Manfacturing in Perspective, Prentice Hall Inc. (UK), s.21

Yaln retim, yukarda saylan tm koullara ait zmleri ve uygulamalar ieren teknikleri bnyesinde bulundurur. Burada zerinde nemle durulacak nokta, btn bu tekniklerin ayr ayr dnlmemesi, ancak hepsinin bir arada doru uygulanmas sayesinde tam zamannda retimin gerekletirilebilmesidir.

75

76

2.1.2 STOKSUZ RETM

retim alannda rn veya para stoklarnn sfr dzeyinde gerekletirilmesi, yaln retimin en nemli unsurlarndandr. Hatta baz aratrmaclar, yaln retim veya Toyota retim sistemi yerine stoksuz retim ifadesini kullanrlar. Japon aratrmac Shigeo Shingonun szleriyle, stok retimdeki tm ktlklerin kaynadr [ Shingo, 1988, s.44 ].

Yaln retim tekniklerini uygulayan bir fabrikann amalarn ve ileyiini u ekilde zetleyebiliriz : Bata insan olmak zere tm kaynaklar en verimli ekilde kullanp, gereksiz tm operasyonlarn, gereksiz yere maliyetleri ykselten ama katma deer etkisi olmayan tm faktrlerin adm adm eliminasyonuna dayanr. Kalitede hata pay anlay yoktur; sfr hata hedeflenir. Kaliteyi ykseltici, maliyetleri drc, israflar ortadan kaldrc abalarn sreklilii esas alnr. Tm alanlar ve yan sanayilerin bir takm almas anlay iinde, bu abalara entegre edilmeleri salanr. retimin, mteri talebinin esnekliine birebir uyacak, talebe annda yant verecek ekilde ayarlanmas ilkesi ncelik tar.

Toyota dahil pek ok firmaya yaln retim sisteminin zgn teknikleri konusunda danmanlk yapm ve yaln retim konusunda kitaplar yaynlam olan Japon uzman Shigeo Shingoya gre yaln retimde tm bu hedefleri kucaklayan, gereklemelerini salayan; sistemin srekli bir iyiletirme (kaizen) anlay 76

77

etrafnda geliip ilerlemesini tevik eden ve yaln retimi alternatiflerinden ayran kilit zellik, bu sistemin stoksuz retim ilkesi zerine kurulmu olmasdr. [ Shingo, 1988 ].

Her eyi gerektii anda, gerektii kadar, ksaca tam zamannda retmek olan stoksuz retim uygulamas, yaln retimde hem ana sanayi hem de yan sanayi retimlerini kapsar. Buna gre hem ana sanayi hem de yan sanayi retimlerinde retimin tm aamalarnda (son rn, son rnde kullanlan bitmi paralar, retim srecinde ilenmekte olan paralar, retimde kullanlan ham maddeler) tmyle stoksuz ya da minimal dzeyde stokla allmaldr. Yaln retim anlayndaki stoksuz retim hedefinin hangi boyutlarda uygulanabileceine arpc bir rnek Toyota firmasndan verilebilir. 1986da Japon Toyota firmasnn Takaoka fabrikasnda temel sistem paralarnda ortalama stok sadece 2 saatlikti. Bu rnek bize stoksuz retimin, eer yaln retimin tm teknikleri bir arada uygulanabilirse mmkn olabileceini gstermektedir. [Womack, Jones, Roos, 1990, s.83]

Stoksuz retimde ulalan noktaya bir baka rnke de bir aratrmadan verilebilir. 1987 ve 1989 yllar arasnda Amerika, Avrupa ve Japonyay kapsayan ve her bir lkede otomobil retici firmalara alan 18 yan sanayi firmasnn incelendii bir aratrmann sonularna gre; ilenmekte olan rn stoku (WIP) Amerikan ve Avrupa yan sanayilerinde ortalama 6 gn iken, Japon firmalarnda sdece 0.85 gndr. Bitmi rn stoku ise, Amerikan irketlerinde ortalama 2.4 gn, Avrupa yan sanayilerinde 10 gn iken, Japon firmalarnda sadece 0.67 gndr. [Nishiguchi, 1989, s.337]

77

78

Yaln retim anlayna gre neden stoksuz allmas gerektiini ve stok tutmann getirdii zararlar u ekilde aklayabiliriz : Stok, zamanndan nce ve gerekenden fazla retmek anlamna gelmektedir. Gerekenden nce ve fazla retmek, gerektiinden fazla igc, ekipman, mekan ve enerji kullanlmas anlamna gelir. Bir baka deyile firmann stoklar ne kadar fazlaysa, firmann ii, ekipman, mekan ve enerji giderleri de o kadar ve gereksiz yere- yksek olacaktr. Stok, retim srecinin tm iinde bir beklemeyi ifade eder. lenmekte olan paralarn (WIP), fabrika ii atlyelerden ya da yan sanayiden gelmi bitmi paralarn ve son rnn stoklanmas demek, btn bu para veya rnlerin bir yerde hibir ilem grmeden beklemeleri anlamna gelmektedir. Oysa, retimin hangi aamasnda olursa olsun, bekleme rne hibir deer katmayan, stelik retkenlii drc, maliyetleri arttrc, retim srelerini uzatc bir faktrdr, dolaysyla bir israftr. Zaten yaln retimin en nemli k noktalarndan biri retimin bu boyutuyla ilgilidir. Hedef, retimi bata bekleme olmak zere, rne deer katmayan tm operasyon ve etkenlerden arndrmak, sadece katma deer katks bulunan operasyonlar koruyup gelitirmektir. Stokun en byk zararlarndan biri de, sermaye dnm hzn ve dolaysyla karll drmesidir. Bir firma gerekletirdii bir yatrm ne kadar ksa srede geri alabilirse, karll o kadar ykselir, nk yatrm retken bir ekilde kullanm demektir. Bir baka deyile bir yatrm, bir mali dnem iinde ne kadar sk gelir olarak geri dnmse, karllk o kadar yksek olacaktr. Stok da bir yatrm trdr, fakat bu yatrm stok sresi boyunca

78

79

geri gelmeyen l bir yatrmdr. Dolaysyla stok, yaln retime gre sadece kanlmas gereken bir maliyet esi olarak alglanr. Stokun bir baka olumsuz yan etkisi de frsat maliyetleri ile ilgilidir. Bir firma stoka yatrd nakit paray, rnein bankaya ya da retken bir baka giriime yatrm olsa, kendisine faiz ya da kar eklinde bir getiri salayabilecektir. Ayn nakit parann stoka yatrlmasyla, bu tr frsatlardan yoksun kalnmaktadr. Stok; son rn, bitmi paralar ve ilenmekte olan paralarda hata / skarta orann ve olasln da arttrr. Stok, belli bir hata marjn veri kabul eden, benimseyen bir olgudur. Geleneksel kitle retim sisteminde stoklu almann gerekelerinden biri olarak, herhangi bir aamada bir hata kefedildiinde, stoktaki hatasz para veya rnle hemen takviye edebilme avantaj da gsterilmektedir. Dolaysyla stok, hatasz retimi kstlayc, hatasz retime ulama abalarn snrlayc, retime geveklik getiren bir mekanizmadr. Stok, mteri talebinin deikenliini takip etme, mteri talebine annda yant verme olanan da nler, nk talep ne olursa olsun, stoktaki rnn kullanlmasn, satlmasn, daha dorusu mteriye empoze edilmesini gerekli klar. Oysa pazarn bir satc pazar olmaktan kp bir alc pazarna dnt youn rekabet koullarnda, stokla almak ne kadar iyi planlama yaplrsa yaplsn- firmann zerine risk almas anlamna gelmektedir. Stok, mteri talebine yant verme hzn da drr. Bu durumda, talebi ok daha yakn zamanda karlayabilen stoksuz alan firmalar mterilere daha cazip gelecektir. nk mteriler dier her koul ayn olsa da (fiyat, kalite..) sipariini kendisine en yakn zamanda ulatrabilen firmay tercih edecektir. 79

80

irketlerin stoklu almalarnn zellikle enflasyonist ortamlarda ekonomilerdeki dalgalanmay kamlayc bir zellii de vardr. Bu tr ortamlarda stok seviyelerinin artmasnn bir nedeni de, firmalarn ileride fiyatlarn artaca eklindeki speklatif beklentilerdir. Oysa arz-talep yasasna gre, rnler stokta tutulup pazara sunulmadnda fiyatlar giderek artmakta ve bir noktada fiyat art talebi frenleyip drmektedir. Bu durumda firmalar retimi durdurup stoklarn eritmeye alrlar. Stoksuz alma ekonomilerdeki bu dalgalanmay da dizginleyici, istikrar tevik edici bir zellik tar.

Sonu olarak, geleneksel kitle retim sisteminde stok bir yandan retim aksamalarn nleyici bir gereklilik, te yandan da istenilse de kanlmayacak bir gereklik olarak alglanrken, yaln retim 1950lerden itibaren geleneksel retimi ters yz edercesine stoksuz almay hedeflemi ve iinde barndrd teknikler yoluyla stoksuz almann mmkn olduunu tm dnyaya kantlamtr.

2.1.3 SRAFLAR (3M KAVRAMI)

Yaln retim, retime yk getiren tm israflardan arnmay hedef alan bir yaklamdr. Yaln retimin ana stratejisi retim hzn artrp, ilem ak sresini azaltarak kalite, maliyet, teslimat performansn ayn anda iyiletirmektir. Yaln retim anlaynda retim srelerinde iki tr faaliyet vardr. Bunlardan birincisi, mteri ihtiyalar dorultusunda malzeme ile bilgiyi dntren veya ekillendiren ve katma deer yaratan faaliyetlerdir. kincisi ise, zaman ve kaynak kullanan, ancak rn stne mteri ihtiyalar dorultusunda deer ilave etmeyen ve katma deer

80

81

yaratmayan faaliyetlerdir. Yaln retim anlayna gre bu iki faaliyet tr birbirinden kesin olarak ayrlmal ve rne deer katmayarak gereksiz maliyet yaratan faaliyetler yok edilmelidir.

Yaln retimde, gereksiz faaliyetler yani israflar 3M terimiyle tanmlanr. 3M terimi Japoncada M harfi ile balayan kelimenin ba harflerinden meydana gelmitir. Bu kelimeler muda, muri ve mura olarak sralanabilir. Bu kelimelerin ifade ettikleri anlamlar yledir : Muda : Kayp anlamna gelir. Yaplmas halinde ek bir fayda salamayan ilemlerdir. Balca muda trleri; gereinden fazla retim, tama mudas, bekleme mudas, gereksiz ilem mudas, stoklama mudas, hareket mudas ve tamir mudasdr. Muri : Ar yk anlamna gelir. alma alannda bulunana ekipman ve insanlarn normal kapasitelerinin zerinde altrlarak zorlanmalar olaydr. Mura : Dzensizlik anlamna gelir. alma alanndaki ii engelleyen veya zorlatran her trl dzensizliklerdir.

Ohno bir retim sisteminde bulunabilecek 7 tr israf olduunu saptamtr : [Ohno, 1988, s.76 ] 8. retim fazlas 9. inin makina zaman iinde beklemeleri (l zamanlar) 10. 11. Gereksiz malzeme tamalar ve bakm faaliyetleri Gereksiz ya da uygun olmayan alma sreleri

12. Yar mamul ve bitmi rn stoklar 13. Gereksiz ii hareketleri 14. Hatal para retilmesi ve hurdalar

81

82

retim srelerinde bulunan bu israflarn neden olan etmenler; yetersiz alma metotlar, uzun hazrlk zamanlar, alanlarn bilgi veya eitim eksiklii, yetersiz makina - tehizat bakm ve retim istasyonlar arasnda bulunan uzun mesafeler olarak sralanabilir.

Yaln retimin felsefesi; muda, muri ve murann n birden devaml ve srarl olarak azaltmaya dayanr. Bylece daha verimli bir retime ulalacaktr. Gerekletirilen toplam i hacmine katma deer salayan operasyonlarn oran ne kadar fazlaysa, retimin verimlilik dzeyi de o kadar yksek olur.

retim sisteminde bulunan israflarn saptanmas ve yok edilmesi almalarnn son noktas, 6 Sfr olarak adlandrlan hedefe ulamaktr. Bu hedef; sfr stok, sfr hata, sfr eliki, sfr l zaman, mteri iin sfr bekleme sresi, sfr kat (sfr gereksiz iletiim) olarak tanmlanabilir. Yaln retimin bnyesinde bulunan tm teknikler dolayl ya da dolaysz olarak bu nihai hedefe ulamak amacyla gelitirilmilerdir.

82

35

35

36

2.2 YALIN RETM TEKNKLER

Yaln retim sistemi; tam zamannda stoksuz retim ve retim srelerinde israflarn yok edilmesi hedeflerine ulamak iin bnyesinde bir ok etkili teknik bulundurmaktadr. Bu blmde yaln retim sisteminin ierdii teknikler ayrntl olarak incelenecektir. ekil 5de yaln retim tekniklerinin aralarndaki ilikiler gsterilmi ve yaln retime giden yol tanmlanmtr.

2.2.1 KANBAN ve EKME SSTEM

Yaln retimin temel ilkelerinden biri olan, paralar veya rnleri gerektii an ve miktarda retmek, sadece mteri talebine en yakn zamanda ve talebin belirledii miktar ve eitlilikte retmek anlamna gelmeyip, ayn ilke bir fabrikann kendi i retim ak iin de geerli olmaktadr. Tam zamannda retim anlaynda ama, tm retim aamalarnn gereksiz retim yapmalarn nlemektir. Gereksiz retimi nlemek iin; her bir retim istasyonunun, sadece kendisinden bir sonraki istasyonun hemen ileme geirebilecei miktarda paray tam zamannda retmesi ilkesi benimsenmitir. retimi tam zamannda gerekletirebilmenin n koulu ise, tm srelere ne zaman ve ne miktarlarda retim yapacaklarn zamannda bildiren bir bilgi sisteminin kurulmasdr.

Yaln retim sisteminde tam zamannda retim faaliyetlerinin programlanmasnda kullanlan ara kanbandr. Kanban kelimesi Japoncada kart anlamna gelmektedir. Tam zamannda retim felsefesinin bir paras olarak gelitirilmi olan kanban

36

37

sistemi ve onun trevleri, belli bir retim alan iinde yer alan tm srelerde ve ayrca iletmeler arasnda gerekli rnn, gerekli miktarda ve gereken zamanda retilmesini salayan bir bilgi, denetim ve iletiim sistemidir. Yaln retim sistemini destekleyen bir alt sistem olan kanban sistemi bir malzeme planlama ve kontrol sistemidir Bu sistemde, her hangi bir aamada retilecek veya ileme geecek her paraya bir kanban kart atanmtr. Sistemde belli bir ilem iin gerekli paralar tr ve miktar olarak kanbanlara yazlmakta, bunlar da retim srecinde paralarn temininde ve retiminde kullanlmaktadrlar. Kanbanlarn sipari emirleri ve malzeme istek fileri yerine gemesi nedeniyle, planlama ve denetim iin ek krtasiye bazl ilere gerek kalmamaktadr. Kanban sistemi ile blmler aras iliki salanarak, planlama ve kontrolde kullanlan emir rapor ak ortadan kalkmtr. Ayrca bu sistem ile malzeme ak srasnda ilem aralarnda bekleme sreleri azalmtr. Kanban sisteminin ileyii, srekli hareket eden kartlarn i istasyonlar arasnda iletiimin salanmas zerine kuruludur. [Gne, 1999, s. 30-31]

Kanban sistemi klasik itme esasna gre deil, ekme esasna gre alr. Kanbanlar daima retim akna ters ynde ancak fiziksel birimlerle birlikte, sondan baa doru hareket ederek, retim aamalarn birbirlerine balarlar. retim aamalarnn bu ekilde birbirine balanmas sonucunda ise sadece gereken paralar, gerekli olan miktarda ve gerektii zaman retilmekte ve aamalar arasnda ara stoklara ihtiya kalmamaktadr. Bu zincirin iletme dnda yan sanayi irketlerine kadar uzatlmas durumunda ise hammadde stoklar da kaldrlm olacaktr.

37

38

Konvansiyonel kitle retim sisteminde retim ak srecin en sonundan balayp en bana doru ilerler. Baka bir ifadeyle, bir nceki istasyon bir istasyona ileyecei paralar iter. Yani bir sonraki istasyon, her zaman bir nceki istasyondaki retimden veya ilemden sonra kendi faaliyetine balayabilir. Yaln retim sisteminde ise, hibir istasyonun gereinden fazla retim yapmamas iin, bir nceki aamann hangi paray ne kadar miktarda ileyeceine bir sonraki aamann karar vermesi uygulamas geerlidir. Yaln retime bu adan bakldnda, retim akn tmyle bir ekme sistemi olarak tanmlamak mmkndr. Sistem tmyle bir sonraki retim aamasndaki bir iinin, bir nceki retim aamasna giderek, kendi retim istasyonu iin o an gerekecek olan paralar trne ve saysna gre ekmesine dayanr. Bir sonraki aamann kendi ihtiyac olduu paralar ekmesi, bir nceki istasyon iin yeni bir retim gerekletirme sinyalidir. Yeni retimin ne miktarda ve hangi eitlerde olaca da bu ekme sistemi sayesinde bir nceki istasyona iletilmektedir. [Okur, 1997, s.39 ]

Bu sistem sayesinde, hibir retim aamas daha nce belirlenmi miktarda parann bir sonraki istasyon tarafnda alnmasndan nce yeni para retimine geemez. Ayrca retim hibir zaman istenilenden fazla sayda ya da farkl zellikte olamaz.

Tam zamannda retimi gerekletirmek iin kullanlan kanbanlarn zerinde; parann numaras, parann ismi, parann stok adresi, parann hangi palaetlerle ve kalk partiler halinde tand, parann retim blgesine gelirken izleyecei yol (rota), para evrim kodu gibi bilgiler yer almaktadr. ekil 6de bir kanban rnei grlmektedir.

38

39

39

40

Genel olarak retim faaliyetlerinde iki tr kanban kullanmaktadr. Bunlardan ilki olan ekme kanban, montaj hattndan balayarak farkl atlyeler arasnda ve fabrika ile yan sanayi tesisleri arasnda rn / para ekilmesi amacyla kullanlr. kinci kanban tr olan retim kanban ise her bir atlyenin ya da yan sanayi firmasnn kendi iinde retimin gereklemesi srasnda, retilme geilmesi iin sinyal verilmesi amacyla kullanlr.

Kanban sisteminin kullanlmasyla retim sreleri arasndaki bilgi iletiiminin nasl gerekletirildii ekil 7de grlmektedir. ekildeki numaral srelerin aklanmas u ekildedir : [Okur, 1997, ss.40-44 ]

10. Son montaj hattnda, talal imalat atlyesinde ilenip otomobile monte edilmek iin getirilen paralarn olduunu varsayalm. Bu paralarn iinde bulunduu paletlerin her birinin zerinde, parann ne olduunu (trn), hangi rn modeline ait olduunu, palet kapasitesini ve paletlerin hangi atlyeden geldiini belirten bir ekme kanban kart bulunmaktadr. Paralar iinde bulunduklar paletlerden alnp otomobillere monte edildike ve her bir palet boaldka, zerleindeki ekme kanbanlar karlp bir ekme kanban kutusuna yerletirilir. 11. ekme kanbanlarnn topland kutudaki ekme kanbanalar nceden belirlenmi bir sayya ulanca ya da nceden belirlenmi zaman aralklarnn sonunda, montaj hattndaki bir ii boalm paletlerle birikmi ekme kanbanlarn alp bir forklift yardmyla talal imalat atlyesine gider. 12. Talal imalat atlyesine gelen ii ilk i olarak getirdii bo paletleri belirli bir blgeye brakr. Daha sonra atlyede belirli bir alanda hazr olarak

40

41

beklemekte olan ilenmi para paletlerine ynelir. Burada elindeki kanban says kadar paleti alr ve forklift aracna yerletirir. 13. inin talal imalat atlyesinden ald her para paletinin zerinde parann ne olduunu, hangi otomobil modeline ait olduunu hangi ilem srecinden getiini ve palet kapasitesini belirten bir retim kanban bulunmaktadr. i paletleri forklifte yerletirirken her paletin zerindeki retim kanbanlarn karr ve her birinin yerin beraberinde getirdii ve o retim kanbanna karlk gelen bir ekme kanban yerletirir. i, elindeki ekme kanbanlarnn tm bitene kadar bu ilemi srdrr. 14. Talal imalat atlyesinde son i olarak ii, paletlerden kard retim kanbanlarn talal imalat atlyesinde bulunan bir retim kanban kutusuna yerletirir. Sonu olarak iinin montaj hattna gtrmek iin ektii para paleti kadar retim kanban bu kutuya konulmu olmaktadr. 15. i talal imalat atlyesinden ald dolu para paletlerini alarak tekrar montaj hattna dner. Montaj hattna gelen ii dolu paletleri otomobillere taklmalar iin montaj hattndaki ilgili yerlerine brakr. Bu aamadan sonra montaj hatt iin adm 1deki devir yeniden balam olur. 16. Talal imalat atlyesindeki retim kanban kutularndaki retim kanbanlar belli bir sayya ulanca ya da nceden belirlenmi bir zamanda, bu atlyedeki bir ii retim kanbanlarn alr. Bu andan sonra talal imalat atlyesinde birikmi retim kanbanlar kadar ve bu kanbanlarn kutudaki sralamasna da aynen uyularak tekrar retime geilir. 17. Talal imalat atlyesinde ilenen paralar birer birer retim kanbanlaryla birlikte bo paletlere yerletirilir. Bir sre sonra montaj hattndan bo paletleri

41

42

ve ekme kanbanlarn getiren ii tekrar gelecek ve 3. admdan sonraki dng yeniden balayacaktr. 18. Kanban kartlaryla ihtiya duyulan kadar para ekme sistemi talal imalat atlyesi ile bu atlyeye para veya hammadde temin eden dier atlyeler arasnda da ayn ekilde gerekleecektir. Hatta talal imalat atlyesinin retim iin ihtiya duyaca hammadde yan sanayi firmasndan temin ediliyorsa talal imalat atlyesi ilke yan sanayi tesisi arasnda da yukardaki ilemler izlenir.

( ekil 7deki kanban tiplerinin gsterimi aadaki ekildedir)

EKME KANBAN KARTI

PALET

RETM KANBAN KARTI PARA

YAN SANAY KANBAN KARTI

42

43

43

44

Kanbanlarn yaln retim sisteminin amacna hizmet edebilmeleri iin aadaki kurala gre kullanlmalar gerekmektedir. [Monden, 1981, ss.31-36 ] Kural 1 : Bir sre bir nceki sreten gerekli paralar, gerekli miktarda ve zamanda ekmelidir. Bu kuraln uygulanabilmesi iin aadaki kurallarn da uygulanmas gereklidir. Kanban olmadan herhangi bir parann ekilmesine izin verilmemelidir. Kanbanlarn saysndan fazla miktarda para ekilmesine izin verilmemelidir. Fiziksel rne daima bir kanban yaptrlm olmaldr.

Kural 2 : Belli bir sre, kendisinden sonraki sre tarafndan ekilen para miktarna eit miktarda para retmelidir. Bu kuraln uygulanabilmesi iin kanbanlarn saysndan daha fazla retim yaplmasna izin verilmemeli ve nceki srete farkl paralarn retimi sz konusuysa, bunlarn retimi kanbanlarn geli srasna uygun olarak yaplmaldr. Kural 3 : Hibir zaman hatal paralar bir sonraki srece aktarlmamaldr. Bu kuraln uygulanmamas halinde kanban sistemi ilerliini kaybedecektir. Hatal kavram, Toyota sisteminde hatal retim operasyonlarn da ierecek ekilde geniletilmitir. Hatal operasyon; standardizasyona tam olarak ulalamam ve bir takm yetersizliklerin sz konusu olduu ilem olarak tanmlanmtr. Hatal operasyonlar ayn zamanda hatal para retimine de neden olacandan, retim operasyonlarnn standardizasyonu kanban sisteminin nemli bir koullarndan biri olmaktadr. Kural 4 : Kanbanlarn says mmkn olduunca az tutulmaldr. Toplam kanban says, sistem iindeki sre ii envanter dzeyini belirledii iin, yaln retim

44

45

sisteminde hedef bu sayy mmkn olan en alt dzeyde tutabilmektir. Eer yn bykl azaltlp, evrim sresi ksaltlabilirse kanban says da azalacaktr. Kanban sisteminde retim hatlarnn, talepte olabilecek % 10 12 dolayndaki dalgalanmalar, toplam kanban saysn deitirmeden karlayabilecek esneklikte yaplanmalar gerekmektedir. Esneklik ise srete iyiletirmeler yaplarak salanacaktr. Bu tr bir esnekliin salanamad ortamlarda ise toplam kanban saysn ya da gvenlik stoku dzeyini arttrarak talep artlarna uyum salamak mmkndr. Kural 5 : Kanban sistemi talepteki kk dalgalanmalara uyarlanacak ekilde kullanlmaldr. Kanban sisteminin, talep dalgalanmalar karsnda retim hzn ayarlama zellii son derece nemlidir. Kanban d retim kontrol teknii kullanan sistemlerde, retim izelgelerinin merkezi olarak belirlenmesi nedeniyle, ani talep deimeleri karsnda tm retim birimlerine ayr ayr gnderilen izelgelerin deitirilebilmesi iin en az yedi en fazla on gnlk bir sre gerecektir. Kural 6 : emri kanban olmakszn retime geilmemelidir. ki ilem arasnda paralarn hareketi yalnzca kanbanla salanmaldr. nceki ilem kanban istemi olmadan paralar hareket ettiremez. Bu ilke hat iileri asndan byk bir disiplin gerektirmektedir. iler kanban olmadan paralar hareket ettirmeme bilincinde olmaldrlar. Kural 7 : Her kutunun zerinde bir kanban olmaldr. Bir tam zamannda retim ortamnda kanban srekli dolam halindedir. Bir kanban, bir sonraki ilemden bir nceki ileme yeni para ekmeye gnderildiinde yalnzdr. Ancak yeni bir yna ilitirildiinde, o yndaki en son para kullanlncaya kadar ynla birlikte hareket eder. Yndaki en son para kullanldktan sonra yeni yn ekmek iin nceki ileme gnderilir.

45

46

Kural 8 : Paralar sadece kendi standart kutularna konulmal, her kutu ierdii paralarla dolu olmaldr.

Kanban tekniinde en kritik etken, herhangi bir aamada kullanlan kanban kartlarnn saysdr. Her bir srete herhangi bir para iin belirlenecek toplam retim kanban says olabilecek en dk dzeyde tutulmaldr. nk kanban uygulamasnn temel ilkelerinden biri, herhangi bir paradan ancak eldeki kanban says kadar retmektir. Dolaysyla belirlenen kanban says da yksekse retilen rn miktar da yksek olacaktr. Sonu olarak kanban kullanlarak nlenmesine allan ilenmekte olan rn stoku (WIP) istenilmeyen yksek dzeylerde kalmaya devam edecektir. Bu yzden kanban saysnn saptanmas yaln retim sisteminde en ok nem verilen noktalardan biridir ve bu amala eitli formller gelitirilmitir. [Harrison, 1992, s.190] Kanban saysnn hesaplanmasyla ilgili bir forml aada verilmitir :

GNLK HTYA KANBAN SAYISI = VARDYA *

FREKANS + 1

*
LOT MKTARI EVRM SAYISI

GVENLK STOKU

Kanban saysn belirleyen en temel etken, makinalarda bir rnden farkl bir rne geerken ortaya kan kalp deitirme (setup) sresidir. Eer bir proseste kalp deitirme sresi uzunsa retim parti saylar (production lots) o proseste byk tutulmak zorundadr. Eer parti saylar byk tutulmazsa birim bana maliyet yksek ve retim sreci verimsiz olacaktr. Bu durumda firma kanban sistemine

46

47

geerken sz konusu retim prosesi iin kullanaca kanban saysn yksek tutacak, sonu olarak da retimin ana amac olan stoksuzluk beklenildii lde yakalanamayacaktr.

Kanbanla almak, binlerce parann retimini kapsayan otomobil gibi karmak bir rn sz konusu olduunda, son derece etkin ve esnek bir haberleme sistemi salamaktadr. rnein, kark ykleme yani ayn hatta farkl modellerin birbiri ard sra montajlarnn yaplmas durumunda, atlyeler ars ak kanban kullanlarak saland zaman, herhangi bir atlyeni ya da yan sanayinin, hangi model iin hangi paray nceden reteceini bilmesine gerek yoktur. retilecek modellerin montaj srasnn bir tek son montaj hatt tarafndan bilinmesi yeterlidir. Modellerin srasna ilikin bilgiler, alt atlye ve yan sanayilere kanban kartlaryla iletilir.

Kanban retimde esneklii de kendiliinden salamaktadr. Montaj hattnda bir gecikme veya durma durumunda, bir nceki atlyelerden para ekilemeyeceinden ve dolaysyla retim kanbanlar birikmeyeceinden, retimdeki yavalama ya da durma dier atlyelere de yansm olacaktr. Talebin artma ve azalma durumlarnda, kanbanlarn atlyeler arasndaki ya da fabrika ile yan sanayiler arasndaki devir skl (hznn) son montaj hattndan balanarak ayarlanma srecine girmektedir. Bu sayede tm atlyelerin ve yan sanayilerin retimlerinin yavalatlp hzlandrlmas da salanabilmektedir.

Kanbandan sadece fabrika ii atlyeler aras deil, ana sanayi ile yan sanayi arasndaki retim senkronizasyonunun gereklemesinde de yararlanlmaktadr. Bu durumda kullanlan ekme kanbanlarna yan sanayi kanban ad verilmektedir. Yan

47

48

sanayi kanbanlarndaki ileyiin, kanbanlarn fabrika iinde kullanlmalarnda gzlenen ileyiten fark yoktur. Burada tek fark, bo paletlerle yan sanayi kanbanlarnn yan sanayi firmasna tanmasnda ve dolu paletlerle yan sanayi kanbanlarnn fabrikaya geri gtrlmesinde kamyonlarn kullanlmasdr.

Uzmanlar, tam zamannda sevkyata geilmeden nce , mutlaka ama mutlaka yan sanayi firmalarna stoksuz retime geme yntemlerinin retilmesi gerektiini belirtmektedirler. Bu zorunluluun sebebi olarak yle bir aklama yaplabilir : Yan sanayi stoklu altnda ve ana sanayi firmasna sevkyat tam zamannda (ana sanayi firmasnn ihtiyac olduu anda) gerekletirdiinde yan sanayi stoklad rnlerin bir ksmnn ana sanayi firmas tarafndan talep edilmemesi gibi bir riskle kar karya kalmaktadr. Yan sanayi ve ana sanayi firmalar arasndaki retim anlaynn farkllamasndan dolay yan sanayi firmasndaki stok seviyeleri yksek miktarlara kabilmektedir. Sonu olarak ana sanayiye satlamama riski yksek para miktar ve stok maliyetleri ortaya kmaktadr. [Nishiguchi, 1989, s.44-51]

Japon yan sanayilerinin tam zamannda retime nasl adapte olduklarna dair arpc bir rnei Nissan firmasndan verebiliriz. Nissan firmasnn yan sanayisi olan ve radyatr, klima donanm ve egzost sistemleri reten Calsonic firmas dier yan sanayiler gibi tam zamannda retim anlayna gre faaliyet gstermektedir. Gnlk sipari ve sevkyat programna gre, bir sipari iin talep gelmeden o sipari iin retime geilmemektedir. Calsonic firmasnn tam zamannda retimde geldii nokta o dzeye gelmitir ki, bir sipari iin istek geldikten sadece 148 dakika iinde o sipariin retimi tamamlanmakta ve Nissana sevkyat gerekletirilmektedir. [Ikeda, Sei, 1989 ]

48

49

Kanban, stoksuz retim gerekletirmek iin gelitirilmi yaln retim felsefesinin en dahiyane buluu olarak kabul edilmektedir. Kanban, son derece etkin, ayrca uygulamaya geirilmesi kolay ve az maliyetli bir tekniktir. Ancak tm bu stnlklerine karn, kanban her sorunu zebilecek gte sihirli bir bulu olarak da grmemek gerekir. Kanban, stoklar sfr dzeyine indirmek ve tam zamannda retimi salamak iin tek bana yeterli olmamaktadr. Her teknik gibi kanban tekniinin de snrllklar vardr. Dolaysyla tam zamannda retime gemeyi dnen firmalarn, kanbann hassas noktalarn da dikkate almalar, kanbann zellikleri kadar nem tayan snrllklarn da gz ard etmemeleri gerekmektedir.

Uzmanlara gre ne kadar gelimi olursa olsun bir bilgisayar sistemi retim blmleri aras haberlemeyi kanbann salad dakiklik ve esneklikte gerekletiremez. Toyotann bulularnn en nemlilerinden olan kanban sistemi, hemen hibir yatrm gerektirmeden bu karmak iletiim an ve atlyeler ya da yan sanayi - ana sanayi arasndaki senkronizasyonu son derece etkin bir ekilde salamaktadr. [Okur, 1997, s.44 ]

2.2.2 TEK PARA AKII

Yaln retimde tam zamannda retimin salanmas, tm retim birimlerinin kanban ve retimde dzenlilik ilkesine gre mmkn olan en az para saylaryla (lot size) alabilmeleri, baz n koullara baldr. Bu koullardan en nemlileri; retkenliin ok yksek ve retim zamanlarnn ok ksa olmasdr. Ayrca retim ak iinde iilerin, bitmi ya da ilenmekte olan paralarn beklemeyle hi vakit kaybetmemeleri gerekmektedir. lenmekte olan paralarn beklemesi, bir parann

49

50

bir ilenme aamasndan dierine hemen gememesi anlamna gelmektedir. Yaln retimin bu zaman harcanmasna bulduu zmlerden biri, herhangi bir atlye iinde bir parann nihai halini almas iin gereken tm makinalarn, paralarn ilenme akna dayanarak birbiri ard sra yerletirilmeleridir. Bylece parann bir nceki sre iin gereken makinadan bir sonraki sre iin kullanlacak makinaya hi beklemeden gemesi salanmaktadr. Makinalarn bu ekilde yerletirilmelerine sre bazl yerleim ve paralarn sreler arasnda beklemeden teker teker aktarlmalarna da tek para ak (one piece flow) denilmektedir. Tek para ak; sreler ve makinalar aras aktarma adetinin bire indirilmesi, hat ya da makina yan stok miktarlarnn sfr dzeyine ekilmesi olarak da tanmlanabilir. [ Shingo, 1988, ss.358-362]

Stoksuz retimin temel koullarndan biri olan tek para ak, yaln retime gre alan fabrikalarn hem kendi atlyelerinde hem de yan sanayilerinde ayn anda senkronize olarak gerekleir. deal olarak gerekletirilmek istenen, kark ykleme, retimde dzenlilik ve kanban kartlaryla eki sistemine gre, bir sonraki rn grubuna monte edilecek tm paralarn, ayn anda ya da ksa aralklarla retilmeleri, ayn anda ya da ksa aralklarla son montaj hattna teker teker ulatrlmalardr.

Sonu olarak tek para aknn amac, Her bir parann beklemeden bir sreten dierine gemesi, ayn anlayla atlye ii montaj hattna ve rnn son montaj hattna iletilmesidir. Tek para ak anlaynn temelinde yatan dnce, retim faaliyetlerinde gereksiz bekleme ve zaman kayplarnn elimine edilmesidir.

50

51

Bu dnce ayn zamanda yaln retimin nihai hedefini ve k noktasn oluturmaktadr. Dolaysyla tek para ak, yaln retim felsefesini tamamlayan ve yaln retimin farkl teknikleri arasnda balant kuran bir dncedir.

ekil 8de grlebilecei gibi; geni anlamda tek para ak, son montaj hatt uygulamasnn, tm retim istasyonlarn kapsayacak ve tm retim istasyonlarn birbirine son montaj hatt anlayyla balayacak ekilde geniletilmesidir. Bu anlaya gre, son montaj hattna para besleyen i merkezlerinin kendi araklarnda ve son montaj hattyla olan ilikileri, paralarn bekleyerek zaman kaybetmemesi amacna ynelik olarak kurulur.

51

52

52

53

Tek para aknn zamandan ne lde tasarruf saladn, bylece retim srelerini ne kadar ksalttn aadaki rnekle aklayabiliriz. [Monden, 1983, ss.72-74] rnein, bir atlyede ilenecek bir para nihai halini almas iin 3 farkl makinann kullanld, 3 farkl ilemden gemek zorundadr ve her bir ilem 1 dakika tutmaktadr.

500

500

500

ekil 9 : Makinalarn Stoklu alma Durumlar

1 . Stoklu alma Durumunda : Stoklu alma ortamnda, makinalar yan yana olsalar bile birbirlerinden bamsz alrlar. Birinci makina durmadan ilemini srdrr ve iledii para says 500e ulanca bu paralar birinci makinadan alnp ikinci makinaya aktarlr. Yani aktarma lotu (conveyance lot) 500 paradan olumaktadr. kinci makina da yine ayn ekilde 500 para ileyince, bu paralar nc makinaya aktarlr. Birinci makinaya da ileyecei paralarn, bir baka atlyeden yine 500 paralk koliler halinde geldii dnlebilir. Bu durumda herhangi bir para 3 ilemden getiine ve

53

54

her bir ilem 1 dakika tuttuuna gre, 500 parann herhangi bir ilemi tamamlamas 500 dakika, 3 ilemden geip nihai halini almas 3 * 500 = 1500 dakika tutacaktr.

2. Stoksuz alma Durumunda Stoksuz (beklemesiz) tek para aknda makinalar birbirlerine bal almaktadr. Bir makina n nolu paray ilerken, bir nceki makina (n+1) nolu paray ilemekte ve ilemi tamamladnda para bir sonraki makinaya aktarlmaktadr. Bu durumda 500 parann nihai halini almas sadece 502 dakika tutmutur. Bu sre stoklu alma durumundaki sreden dktr.

1
N+ 2

2
N+ 1

3
N

ekil 10 : Makinalarn Stoksuz alma Durumlar

Yukardaki rnekten de grld gibi, tek para akna ne kadar yaklalr, paralarn sreler arasnda bekleme sresi ne kadar drlrse, toplam ilem zaman da o kadar azalacaktr. Bylece retim daha ksa sre iinde gerekletirilebilecektir. Tek para ak ile ayn miktar rnn veya parann daha ksa srede retilebilecei dnldnde iilik maliyetleri asndan da nemli boyutlarda tasarrufa gidilebilecei sonucuna varlabilir.

54

55

2.2.3 DENGEL RETM (HEIJUNKA)

Heijunka, yaln retim felsefesi iinde retimin dengelenmesi anlamnda kullanlr ve retim planlama ve kontrol sisteminin hedefini ifade eden bir terimdir. Yaln retim sisteminde, retimin deiken talep koullarna uyumu sreci retim dengeleme olarak tanmlanr. retim dengeleme sreci sonunda bir retim hattnn, tek tip bir rnn yksek hacimlerde retimine ayrlmas sz konusu olamaz. Tam tersine, retim hatlarnn talepteki deiimlere uyumlu olarak, ayn gn iinde eitli rn tiplerini kk miktarlarda retilebilecek ekilde dzenlenmesi gereklidir. Kanban sistemi ile yan sanayinin ve fabrika iindeki i merkezlerinin tam zamannda retime ekilmeleri ile birlikte, son montaj hattnda gerekletirilecek olan retim sralamalar belli bir dzen korunarak yaplmak durumundadr. Bu dzen salanmaz ise yan sanayi firmalar ve nceki retim istasyonlar stoksuz alma ilkesine ters derek, yedek stok ile almak zorunda kalacaklardr. [Cusumano, 1989, ss.281]

retimin, talepte oluabilecek deiikliklere stok tehlikesine dmeden uyum salamak iin bir sreklilik ve dzen iinde yrtlmesine ve retilecek rnlerin adet olarak birbirlerine en kk oranlarda olmasna dengeli retim ad verilmektedir. Kark ykleme ve retimde dzenlilik olarak da adlandrlabilen dengeli retim, ayn son montaj hattnda birbirinden farkl modelleri veya rnleri birbiri ard sra monte etme yntemidir.

Yaln retim sisteminin temellerini ortaya karan Taiichi Ohno, Toyota Ruhu adl kitabnda bir retim srecinin hangi sebeplerden dolay dengelenmesi gerektiini yle aklamaktadr :

55

56

Bir retim hattnda oluan retim dalgalanmalar kayplara neden olur. Bunun nedeni, endstri faaliyetine neden olan donanm, ii, envanter ve dier unsurlarn retimde zirveyi (sonraki sreleri) izlemek zorunda olmalardr. Bir nihai sreteki talep, zaman ve miktar anlamnda deiirse, bu dalgalanma tepedeki srelerde etkisini gsterecek, yava yava nceki srelere ulaldka olumsuzluklar da genileyecektir. Yan sanayi firmalaryla da retim dalgalanmasn nlemek amacyla, son montaj aamasnda retim dalgalanmalarn sfr noktasna getirmek bir zorunluluktur. Toyotann son montaj aamas, allan modelleri farkl dizililere sokarak bu hedefe ulamaktadr. Dnml olarak bir model, sonra baka bir model, ardndan yine ilk model allarak retim dengelenmektedir. [Ohno, 1996, s.188]

Kark yklemeye rnek olarak bir firmann aylk sipari bileimlerini rnek olarak alabilir ve kark ykleme yoluyla retimin nasl dengelendiini ekil 11 yardmyla aklayabiliriz : [Okur, 1997, ss.53-56 ]

56

57

Firmann aylk sipari bileimine gre bir ay iinde ayn montaj hattndan kacak A,B,C tipi rnlerinden 6000 palet A, 3000 palet B ve 3000 palet C rn retmek zorundadr. Ayda ortalama 20 alma gn olduuna gre sz konusu bileim, gnde 300 A, 150 B, 150 C paleti retilmesi anlamna gelir. Yaln retim anlayna gre rnler son montaj hattndan A,B,A,C,A,B,A,C,A,B palet sralamasna gre karlr ve bu sralama ilke olarak gn boyu korunur. Sonu olarak, bir yandan her rnn de talep bileimlerindeki paylarn yanstacak frekansta retilmeleri salanr; te yandan da her bir rnden mmkn olduunca birer palet retilir. (Burada otomobil gibi kompleks rnler sz konusu olduunda birer adet olacaktr.) Bu ekildeki bir sistem, hem gnlk retim adetlerinin tutturulmas zorunluluuna ters dmez; hem de bir nceki istasyonlar, montaj hattnn belli bir dzene dayanmayan eki yapmas durumunda yedekte bulundurmak zorunda kalacaklar WIP stoku tutmalarn nler. Herhangi bir gn ortasnda bayilerden ya da mterilerden gelen acil talep deiikliklerine gre, gnlk toplam rn adetinin drlmesi gerei ile karlaldn ve toplam adetteki de karn rnlerin birbirlerine orannda bir deiiklik sz konusu olmadn varsayarsak; son montaj hattnda yine A,B,A,C,A,B,A,C dzeni aynen devam edecektir. Ancak bu durumda hat yavalatlr yani rnler hattan daha uzun aralklarla karlmaya balanr. Son montaj hattnn yavalamas, otomatik olarak kanbanlarn nceki retim istasyonlarnda daha yava bir tempoda birikmesine yol aar ve retim biriken kanban saysna gre yrtldne gre, sonuta ayn zaman dilimi iinde retilen ya da ilemden geen rn says tm istasyonlarda hep birlikte der. Talebin azalmak yerine artmas durumunda ise retimin son montaj hattndan balanarak hzlandrlmas sz konusu olacaktr.

57

58

Talep deiiklii adet deil, rn bileiminin deimesi eklinde gerekletiinde retimde dzenlilik kural yine ayn ekilde uygulanr. rnein, rn bileiminin gn sonunda 300 A, 150 B, 150 C paleti yerine 150 A, 225 B, 225 C paleti olmas gerektii renilirse retim bileimlerine ilikin yeni bir dzenleme yapmak gerecektir. Gn ortasnda gelindiinde A,B,A,C,A,B,A,C dzenine gre 150 palet A, 75 palet B ve 75 palet C retilmi olacaktr. Kanbanla ekilerin ideal olarak birer palet olduunu ve ayarlarn ok ksa srdn dnrsek, son montaj hatt gn ortasndan itibaren, A tipi rn retmeyi kesip sadece B ve C tiplerine ynelecek, bir nceki istasyonlardan birer paletlik sadece B ve C rnlerini ekmeye balayacaktr. Bu deiimin etkisi, tm istasyonlarn dalga dalga ama ksa bir sre iinde B,C,B,C,B,C sistemine gemeleri eklinde olacaktr. Sistem batan beri birer paletlik retime gre iledii iin de, deiiklik hibir istasyonda ilenmekte olan rn (WIP) stoku birikmesine yol amayacaktr. Talep deiiklii, hem toplam adet hem de rn bileimini ayn anda kapsarsa, son montaj hattndan balamak zere bir yandan retim hzn yavalatmak (ya da hzlandrmak) bir yandan da rn bileimini deitirmek gerecektir.

300 A 150 B 150C 150 A 225 B 225 C B C B C B C B C A B A C A B A C

ekil 11 : Dengeli retim Teknii

58

59

Yukardaki rnekte anlatld gibi retimin bir sreklilik ve dzen iinde yrtlmesi ve rnlerin adet asndan birbirlerine oranlarnn olabilecek en kk birimlere indirgenerek retilmeleri anlamna gelen dengeli retim, yaln retimin en temel tekniklerinden biridir. retimde dzenlilik ya da dengeli retim ilkesinin avantajlarn u ekilde sralayabiliriz : retimin, talep deiikliklerine hesapta olmayan bitmi ya da ilenmekte olan rn stoku (WIP) ile karlamakszn kolayca adapte olabilmesini salar. Ayn hatta birden fazla rnn veya modelin monte edilmesi, gereken toplam hat saysn ve dolaysyla toplam fabrika alann da azaltr. rnlerin bayilere veya mterilere istenilen sipari bileimine eriildikten hemen sonra sevk edilebilmelerini salayarak, reticileri gereksiz stok alan bulundurma zorunluluundan kurtarmaktr. retimin tm prosesleri arasndaki retimin dengelenmesi, satlabilecek miktarda ve tipteki rnlerin tam zamannda retimini olas hale getirir. Dzenlenmi retim toplam retim sistemini mmkn olduu kadar verimli ve esnek hale getirir, zaman ve para israfn ortadan kaldrr ve alanlara ar yk bindirmez.

Dengeli retim anlay iinde, takt time kavram nemli bir yere sahiptir. Takt time, belli miktardaki bir iin bitirilmesi iin gerekli zamandr ve evrim sresi ile a anlaml kabul edilebilir. Burada belli miktardaki bir i; tek bir operasyonun gerekletirilmesi, tek bir parann retilmesi ya da btn bir otomobilin montajnn gerekletirilmesi faaliyetlerinden herhangi biri olabilir. Takt time (evrim sresi) gnlk toplam alma sresinin gnlk toplam retim talebine oranlanmasyla bulunabilir. Her bir proses iin kesin evrim srelerinin belirlenmesi; bir nihai rne

59

60

(rnein otomobil) zaman geldiinde dahil olan pek ok farkl parann retiminin yaplmasnn ve bunlarn montaj hatt sresince bir araya getirilmesinin anahtardr. Burada nemli olan nokta, paralarn bir araya getirilmelerinin, montajn tm aamalarnda, retim akn sat hzyla dengede tutacak ekilde tam zamannda gereklemesidir. retimin iinde yer alan tm proseslere ait operasyonlar, belirlenen evrim srelerine gre gerekletirildiklerinde, retim kesin olarak ihtiya duyulduu zamanda ve ihtiya duyulduu kadar yaplabilecektir. retimlerin evrim sresine uygun olarak gerekletirilmesi, tm retimin son montaj hattndaki ileyie uygun olmasn salar. Bylece yaln retimin temel hedefleri olan tek para ak ve dengeli retime ulalabilir.

2.2.4 TOPLAM DENETM

Yaln retimde, retimi meydana getiren aamalarn ya da her bir retim aamasnn iinde bulunan makinalarn birbirleriyle uyum iinde almalar amacyla yaplan almalara toplam i denetimi ad verilmektedir. Toplam i denetimi yoluyla salanan makinalar ve sreler aras senkronizasyon tek para aknn salanmas iin bir n arttr. Tek para aknn gerekletirdii sre bazl hat, makina ya da hat yan stokun sfrlanmas veya mmkn olduunca kk miktarda tutulmas iin gelitirilmi en etkin sistemlerden biridir. Ancak, sre bazl hatlarn tek bana kurulmas sz konusu hedeflere ulamak iin yeterli deildir. Sre bazl hatlarn gerekten etkin olabilmeleri iin, ayn hatt oluturan makinalarn alma tempolar veya kapasitelerinin de (bir ilemi tamamlamalar iin gereken sre) denkletirilmeleri gerekir.

60

61

rnein hattaki bir nceki (n-1) makinann paray ileme sresi 1 dakika, ayn hattaki bir sonraki (n) makinann paray ileme sresi 4 dakika ise, A makinasnn 1 para ileme sresi iinde B makinas 4 para ileyecek ve eer makinalar durmadan alrlarsa, B makinasnn yannda A makinasndan gelen paralar giderek artan miktarlarda birikmeye balayacaklardr. Bu durumda beklemesiz retim olan tek para ak gereklemeyecektir. ekil 12de bu durum ematik olarak aklanmtr.

HIZ : 1 dakika / para kapasitesi yksek olan makina

A makinasndan gelen ve B makinasnda ilenmek iin bekleyen paralar

HIZ : 4 dakika / para kapasitesi dk olan makina

MAKNA A (N-1)
PARA AKII

MAKNA B (N)

ekil 12 : Makinalar Aras Uyumsuzluk Durumu

Yukarda anlatlan sorun yaln retim anlaynda, hattaki makinalar birbirine senkronize ederek, yani tm makinalarn ayn sre iinde ayn miktarda para ilemeleri salanarak zlmtr. Bunun anlam; kapasitesi yksek olan (herhangi bir paray ileme sresi dierlerinden daha ksa olan) makinalara belli bir miktar paray iledikten sonra kendi kendini otomatikman durduran limit anahtarlar (limit switches) yerletirmektir. Hattaki bir sonraki (dk kapasiteli) makina yksek kapasiteli makinadan paralar tmyle ekince yksek kapasiteli makinadaki limit anahtar makinay yine otomatik olarak balatmaktadr. Bylece yksek kapasiteli

61

62

makina (A) gn boyu alma durma faaliyetleri arasnda gidip gelerek dk kapasiteli makinaya (B) adapte olmaktadr. Yksek kapasiteli makinalarn dk kapasiteli makinalara bu ekilde senkronize edilmelerine (makina kapasitelerinin birbirlerine yaklatrlmasna) yaln retimde toplam i denetimi (full work control) ad verilmektedir.

Toplam i denetimi uygulamasnda baz makinalar, senkronizasyonu salamak amacyla, tam kapasite almamaktadrlar. Ancak paralarn hat ya da makina yan stokta beklememelerinden elde edilecek kazan, makinalarn tam kapasite almalarndan elde edilecek kazantan daha byktr. Yaln retime hakim olan anlay; eer kapasitesi dk makinalarn verimi, o gn iinde gerekletirilmesi gereken rn miktarnn karlanmasna yetiyorsa, gereksiz rn retmektense, yksek kapasiteli makinalar toplam i denetimi teknii ile dk kapasiteli makinalara adapte etmenin daha doru olduu dncesidir. Yaln retim iin en ideal durum birbiriyle ayn (ya da yaklak) kapasitede makinalar kullanmaktr. Birbiriyle uyum iinde alacak makinalar elde etmek iin, makinalarn fabrika iinde imal edilmeleri yaln retim uygulayan fabrikalarda ska karlalan bir durumdur. [Shingo, 1988, ss.335-358]

Yaln retimde tek para ak anlaynn atlyelerle snrl kalmayp atlyeler aras aka da uyarlanmasna benzer ekilde, senkronizasyon da sadece tek bir atlye iindeki sre bazl hatlarda deil, atlyeler arasnda da uygulanmaktadr. Baka bir deyile, farkl atlyelerin kapasiteleri yukarda anlatlan anlaya gre birbirine yaklatrlmakta, ayn zaman sresi iinde ayn miktar retme ilkesi atlyeler arasnda da hayata geirilmektedir.

62

63

Toplam i denetimi uygulamasndan da anlalabilecei zere, yaln retimde paralarn beklemesi (stoklu alma) olabilecek en byk israftr ve sistem neredeyse tmyle bu israfn nlenmesi zerine kuruludur.

2.2.5 U-HATLARI

Yaln retim yaklamna gre, bir retimin srecinin ileyiinde ortaya kabilecek en byk israf ya da zaman kayplarndan biri; makina banda alan insanlarn bir yerden bir yere gitme, makinalarn almasn kontrol etme, makina banda makinann devrinin bitmesini bekleme gibi rne hibir deer katmayan pasif eylemlerinin getirdii zaman kayplardr. Yaln retim anlay, retkenlii son derece drc rol oynayan bu zaman kayplarnn nlenmesi ve bylece alanlarn zamanlarnn daha etkin kullanabilmesi iin etkili yntemler vardr.

Yaln retimde zaman kayplarn nlemek iin gelitirilen tekniklerden biri de UHatlar olarak adlandrlan tekniktir. U-Hatlarnn temel mant; makinalarn doru alp almadnn kontrol, makinaya paray yerletirme, ilenmi paray alma gibi eylemleri mekanikletirerek ve otomatikletirerek, kazanlan zaman her iinin birden fazla makinay altrmas eklinde deerlendirmektir. Bylece ayn miktardaki ii ok daha az sayda iiyle gerekletirmek mmkn olmaktadr. Ayrca talebin ykselme ve dme durumlarnda sadece ii says ile oynanarak retim verimimin talepteki esneklie adapte etme olana elde edilmektedir. Yaln retimin bir iinin birden fazla makinadan sorumlu olmas ilkesi, tek para ak ve sre bazl hat anlayyla birleince ortaya kan yerleim dzeni U-Hatlar olmutur. ekil 13de U-Hatlarnn ileyii grlmektedir.

63

64

64

65

U-Hatlarn getirecei faydalar gz nne alndnda, birok firmada ii verimini arttrmak iin yaplan makina yenileme operasyonunun ou durumda gereksiz hale gelecei dnlebilir. nk iletme U-Hatlar sayesinde ayn hedefe ok daha az masrafla ulaabilir. U-Hatlarnn kullanmna arpc bir rnek 1950li yllardan verilebilir. Bu yllarda Japon Toyota firmasnda talal imalat atlyesinde kullanlan makinalarn ounun konvansiyonel niversal tezgahlar olmalarna karn, bir iinin ayn anda 5 ila 10 makinann altrlmasnda sorumlu olmas U-Hatlarnn getirilerinin ne boyutlara ulaabileceini gstermektedir. Bir baka arpc rnek 1983 ylnda Amerikan General Motors ve Japon Toyota firmalarnn retim adetlerinin ve retimi gerekletiren ii saylarnn karlatrmas olarak verilebilir. 1983de Amerikan General Motors irketinin fabrikalarnda toplam 5,000,000 otomobil retilmesinde 463,000 kii alrken, Toyotada ayn yl toplam 3,400,000 otomobilin retilmesinde 59,000 kii almtr. Burada General Motors fabrikasnda alan ii bana den otomobil says 11 iken, bu say Toyota fabrikasnda 55 olarak gereklemitir. Toyotada ilerin ok daha az iiyle yrtlmesinde U-Hatlar uygulamasnn byk pay vardr.

Tablo 3 : Toyota General Motors retkenlik Karlatrmas Toyota - General Motors karlatrma kriteri otomobil retimi (adet) alan says (adet) ii / otomobil TOYOTA
3.400.000 59.000 58

GM
5.000.000 463.000 11

Kaynak : Cusumano, M.A., (1989) : The Japanese Automobile Industry, Harward University Press, Cambridge, s.188

65

66

U-Hatlarndan rneklerde anlatld lde kazan salamak iin dikkat edilmesi gereken bir nokta vardr. U-Hatlarnda kullanlan makinalarn, bir ok ilevi bir araya toplayan byk otomatik makinalar yerine, tek bir ii yapan ve bir rnden dierine ok ksa srede geebilen esnek ve basit makinalar olmalar nemlidir. Sonu olarak, yaln retimde makinalarn yerleim ekli olarak mmkn olduunca U tipi yerleim tercih edilmektedir.

U-Hatlarnn ilevleriyle ilgili farkl bir gr asn, Taiichi Ohno dile getirmektedir. Ohnoya gre, iilerin bir alma alan iinde birbirinden uzak yerlerde konumlandrlmalar karlkl olarak yardmlamalarn engeller. Bunun sonucunda eitli aksaklklar ortaya kar ve retkenlik olumsuz ynde etkilenir. Ancak iilerin stlendikleri grevler ok ilevli bantlarla kombine edildii ve i datm ile iilerin konumlar doru olarak gerekletii taktirde yksek verim oranlarna erimek mmkn olacaktr. Bu durumda iiler kendi aralarnda i birlii yapabilecekler, bylece i gcnden tasarruf edilebilecektir. [Ohno, 1996, s.183] Taiichi Ohno bunlara ek olarak, sre bazl hat yerleimi sayesinde hatta alan iilerin tek bir uzmanlk alanndan, birka dalda almasna olanak veren ok ynl uzmanlk alanna gemesi anlamna geldiini belirtmektedir. Bu durum alanlara i gc tatmini ve motivasyon art getirirken, iletmenin esnek bir igc potansiyeline sahip olmasn salamaktadr. [Ohno, 1996, s.187]

66

67

retim srelerinde U tipi yerleimin kullanlmasnn getirilerini yle sralayabiliriz [Gne, 1999, s.23 ] Uzakl minimize ederek igc esneklii salar. iler arasnda daha iyi haberleme olana yaratr. Hatalarn paralarn yeniden gnderilip dzeltilme kolayl salar. Malzeme ve takm iletiiminde kolaylk salar. Her alan kendi alann ok etkin olarak ynetebilir, faaliyetlerini planlayabilir, proseslerini kontrol edebilir, problemlerinin tanmlayabilir, zmlerini bulabilir. Her alan alanndaki ok farkl faaliyetleri ileterek iinde eitlilik salar. Talebin ve retimin artmas veya azalmasna kolayca adapte olunabilir.

2.2.6 ROTASYONU (SHOJINKA)

Yaln retimde talepteki esneklie, makina adetlerini deitirmeden, ii saysndaki ayarlamalarla uyum salayabilir hale getirilmesine Shojinka ad verilmektedir. Yaln retim sistemi iinde Shojinka, igc saysn talepteki azalma ve artlara paralel olarak azaltmak ya da arttrmak anlamna gelmektedir.

67

68

Yaln retime, talep dalgalanmalar karsnda esneklik kazandran Shojinka teknii birleik U-hatlar sayesinde gerekletirilmektedir. Yaln retim anlaynn temel talarndan biri olan U-Hatlar; talebin artmas ya da azalmas ve dolaysyla retimin arttrlp drlebilmesine de rahatlkla adapte olabilen son derece esnek sistemlerdir. Bu hatlarda makinalar olabilecek en yksek retim adetine yant verebilecek sayda bulundurulurlar. Hatta alan ii says saptanrken ise, olabilecek en dk retim adeti gz nne alnr. Bu sayede, talep (dolaysyla retim ihtiyac) dk olduunda hatta az sayda ii altrlmakta, her bir ii yksek sayda makinadan sorumlu olacandan hattn retim hz dmektedir. Sonu olarak retim adetleri de kendiliinden talebe yant verecek ekilde azalmaktadr. Hattaki rne talep artt zaman ise, retim hattna dier hatlardan ii takviyesi yaplmakta, yani hatta alan ii says arttrlmaktadr. Bu durumda her bir iinin sorumlu olduu makina says azalacandan, retim hz ve retim adeti de talebe yant verecek ekilde kendiliinden artmaktadr.

ekil 14ten de grlebilecei gibi, birleik U-Hatlar ve Shojinka tekniklerinin istenilen dzeyde uygulanabilmesi iin gerekli n koullardan biri, alan iilerin yksek becerilere sahip olmalar ve herhangi bir zamanda kendilerine yeni makina altrma sorumluluu verildiinde yeni ortamlarna hemen adapte olabilmeleridir. Bu sebeple iilerin gerektii anda herhangi bir makinaya hemen uyum salamalar iin, farl zaman dilimlerinde farkl makinalar ile alm olmalar gerekmektedir. ileri srekli farkl makinalarla, farkl alma ortamlarnda altrmak ilkesine dayanan i rotasyonunun en nemli nedeni iilerin yukarda anlatlan esnekliklerini salamaktr. rotasyonun uygulanmasnn bir baka nedeni ise, ilerin

68

69

farkllamasndan yararlanarak iilerin motivasyon ve morallerinin yksek tutulma amacdr. [Monden, 1983, s.106-107]

69

70

70

71

Shojinka kavramnn gerekletirilmesinde igcnn ok fonksiyonlu olma niteliini kazanacak ekilde eitilmesi bu tekniin en nemli aamasdr. Japonyada ok fonksiyonlu igc kavram pek ok iletmede yaygn olarak uygulanmakta, ancak Japonya dndaki lkelerde bu uygulamaya mevcut yasal dzenlemeler engel olmaktadr. Ayrca, Japonyada uygulanmakta olan istihdam sistemi, cret sistemi, iba eitim sistemi gibi sistemlerin temelinde, Japon kltrnde grup bilincine verilen deer yer almaktadr. Bu erevede, Japonyada hakim olan toplumsal gr; toplum genelinde etkinlii arttrabilmek iin ar bireyselliin engellenmesi gerektiini benimsemektir. Ancak bu tr bir sosyal gre sahip olabilmek ya da mevcut sosyal deerleri deitirebilmek ok kolay olmayp sadece ok uzun dnemli bir eitim sreci ile bu deiimi gerekletirmek mmkn olabilecektir. Bu nedenle ok fonksiyonlu igc unsuru, kltrel nedenlerden dolay, yaln retim felsefesinin Japonya dnda en zor uyarlanabilen blmn oluturmaktadr. [Akgeyik, 1998, s.123]

2.2.7 OTONOMASYON (JIDOKA)

Tm retim sistemlerinin en nemli amalarndan biri olan kalite, yaln retim felsefesinde de ok nemli bir yer tutmaktadr. Ancak klasik retim yaklamlarn benimsemi firmalarla yaln retim anlayn benimsemi firmalar arasnda, kalite konusunda hedefler ve kullanlan yntemler asndan belirgin farkllklar vardr. Bu farkllklardan en nemlisi rn kalitesi iin saptanan asgari hedef oranlardr.

71

72

Konvansiyonel anlaya gre alan firmalarda % 1 1,5 aras skarta oran normal karlanrken, yaln retimde rn kalitesi iin saptanan asgari hedef ppm (parts per million) noktasna gelinmesi, yani hatal para orannn yzdeler (%) ile deil milyonlar ile ifade edilecek dzeye indirilmesidir. Dier bir deyile hedef, her milyon parada ka hatal para var sorusunu cevaplayacak aamaya ulamaktr. Bu aamann bir adm ilerisi ise, sfr hata seviyesine gelinmesidir.

Yaln retim yaklamnda hata oranlarnn bir milyon parada bir eklinde hedeflenmesinin bir ok nedeni vardr. Yaln retim anlayna gre kalitesizliin yol at maliyetler yle sralanabilir : [Okur, 1997, s.72-73] Bir firma rnlerinin tmn istenilen kalitede retildiinin garanti edemiyorsa, srekli kalite kontrol faaliyetleri iinde bulunmak zorunda kalr. Ancak kalite kontrol rne hibir deer katmayan ve igc maliyetini arttran bir faktrdr. Kalitesiz retim, baz rnlerin hatal kmalar dolaysyla tekrar elden geirilmelerini gerektirir. Paralarn tekrar ilemden geirilmesi veya onarlmas, igc ve amortisman maliyetini gereksiz ekilde arttran bir faktrdr. Kalitesiz retim, retilen pek ok rnn / parann tamamyla skarta edilmesi anlamna gelir. Sonuta o rnlerin / paralarn retilmeleri ile bouna igc ve makina zaman harcanm olacaktr. Kalitesinden % 100 emin olunmayan rnlerin mteriye ulamas durumunda, kullanm srasnda ortaya kan arzalanmalar ve mteri ikayetleri, ek bir masraf stlenilmesi anlamna gelecektir.

72

73

Mteri ikayetlerinden doan maliyetlerden ok daha vahim olmak zere, firmann prestiji ve rnlerine duyulan gven sarslacaktr.

Yaln retimde sfr hata dzeyinde kalite tutturma zorunluluun ana nedenlerinden birisi de, retimde sfr hatay yakalamann stoksuz retime geebilmenin n koulu olduudur. Tam zamannda retimde ilenmekte olan rn stokunun (WIP) firmann tm retim srelerinde sfrlanmas, bitmi rn stokunun ise birka saat sonra yaplacak sevkyat karlayacak dzeyde tutulmasdr. Bu ekildeki bir tam zamannda retim uygulamasn gerekletirmek iin ilk yaplmas gereken kalite dzeyini radikal olarak ykseltmektir. Eer hatal para dzeyi yksekse ve retim stoksuzluk ilkesine gre yrtlmek isteniyorsa, hemen her srete kabilecek skarta, retimin tamamen durmas anlamna gelecektir. nk hatal paralarn yerine yenilerini takviye etmek iin yedek stok bulunmamaktadr.

Yaln retimde kalite gvencesi ve kalite kontrol faaliyetlerinin temelini oluturan dnce otonomasyondur. Japonca karl Jidoka olan ve zamannda yerinde kalite olarak zetlenebilen otonomasyon tekniinin temel ilkesi, hatay zerinden sre getikten sonra kefetmek ya da saptamak yerine, kaynanda ve annda saptayp nleyerek, hibir hatal parann veya rnn retilmemesini salamaktr. Otonomasyon tekniinin anlayna gre, retimin herhangi bir srecinde bir retim hatasyla karlaldnda retim aknn durmas, probleme annda mdahale edilmesi, dzeltici nlemlerin alnmas ve benzer hatalarn tekrarnn nlenmesinin salanmas faaliyetleri srayla gerekletirilecektir.

73

74

Bylece bir sonraki srece kesinlikle hatal para gemesi nlenmi ve kaliteli retim gvence altna alnm olacaktr. Taiichi Ohnoya gre, otonomasyon tekniinin altnda yatan dnce, makinalara insan zekas ve duyarlln nakletmektir. [Ohno, 1996, s.84]

Otonomasyon kavramnn esin kayna Toyota irketinin kurucularndan olan Sakichi Toyodann icat ettii oto-aktive dokuma tezgahdr. Sakichi gelitirdii bu icatla, dokuma tezgahn ipliin kopmas ya da dolamas halinde hemen devreye girerek almasn durduran bir cihazla donatmtr. Oto-aktive makina herhangi bir sorun halinde kendi kendine durarak hatann tekrarlanmasn, bunun sonucunda da sorunun bymesini nlemekteydi. Ohnoya gre bu mekanizma yaplan ilerin normal aknda ilerleyip ilerlemediini gstermesi asndan da son derece nemli bir gsterge ve destek olarak grlmelidir. Dokuma tezgahndaki bir icatla hayat bulan otonomasyon kavram, yaln retimde yalnzca makinalara deil, retim bantlarna ve iilere de uyarlanmtr. Bylece retimin hibir srecinde, bir nceki aamann hatal bir kts bir sonraki aamaya girdi olarak kabul edilmeyecektir. [Ohno, 1996, s.181]

Otonomasyon (Jidoka) teknii; hatt durdurma yetkisinin operatrlere verilmesi, problemlerin kaynann tesbit edilerek giderilmesinin salanmas, makinalara rettii rn kontrol edebilme - bir anormallik grdnde otomatik durabilme ve/veya gerekli sinyalleri verebilme yetenei kazandrlmas, birden fazla makinann ynetilmesinin salanmas, bir problemle karlaldnda derhal mdahale edilmesi ve bylece esas nedenin bulunmasnn salanmas gibi prensipler zerine kuruludur.

74

75

Otonomasyonun tam anlamyla uygulanabilmesi iin tm iilere, alma esnasnda bir hatayla karlatklarnda almaya devam etmemeleri ve gereken hallerde retim hattn durdurmalar konusunda bilin ve cesaret verilmelidir.

Otonomasyonu gerekletirmede kullanlan yardmc aralara andon ad verilmektedir. Ikl bir gsterge tablosu olan andon, herhangi bir anormallik ya da arza halinde retim hatt durdurulduunda retim sreci zerinde dorudan denetim salayan bir grsel kontrol aracdr. Genellikle andonlar zerinde retim hattnn deiik durumlarn gsterecek ekilde farkl renkte klar kullanlmaktadr.

retim hattndaki tm iler hatasz devam ettii srece andonda yeil k yanar, ii hat zerinde herhangi bir dzeltme gerekletirmek istediinde ve yardm gereksindiinde sar k yanar, sorunu zmek iin retim hattnn durdurulmas gerektiinde ise krmz k yanar. Andonlardan yararlanlarak gerekletirilen bir otonomasyon (jidoka) uygulamasnn ileyii u ekildedir : retim hattnda alan bir ii alma srasnda herhangi bir anormallikle ya da hatayla karlarsa, bann zerindeki bir ipi eker. Bu byk bir elektrikli tabela olan andonu yakar ve takm liderine bir sorun olduunu haber verir. retim hatt tam bir iin sonunu belirten bir sabit pozisyona ulaana kadar ilerlemeye devam eder ve burada durur. Andondaki klar yardmyla retim hattnda bir sorun olduunu grdkten sonra olay yerine gelen takm lideri sorunun dzeltilmesine yardmc olur ve hattn durmasn engelleyen ya da durmusa yeniden harekete geiren yukardaki baka bir ipi eker. Bir takm liderinin ya da bakmcnn gecikmeye neden olan tezgahn bana gitmesiyle andon zerindeki tm klar sndrlr. ekil 15de andon mekanizmasnn retim hattndaki yeri ve ileyii grlmektedir.

75

76

KIRMIZI LAMBA SARI LAMBA

RETM HATTI

(DURDURMA)

(AIRMA)

HAT B

1
ANDON

Hatann hangi srete olduunu gsteren numaralar

ekil 15 : Andon Mekanizmasnn leyii Kaynak : (1995) : The Toyota Production System, Toyota Motor Corporation, International Public Affairs Division. s.26

Yaln retimde otonomasyonun uygulanmas iin kullanlan bir dier ara poka-yoke ad verilen dzeneklerdir. Japoncada poka dikkatsizlik, dalgnlk; yoke ise yok etmek anlamna gelmektedir. Poka-Yoke teriminin karl olarak da hata nleyici dzenekler tanm kullanlabilir. Poka-Yoke; unutkanlk, dikkatsizlik, yanl anlama, konsantrasyon eksiklii, standartlarn eksiklii, tecrbesizlik vb. insan faktrnden kaynaklanan durumlara kar hata yapmay nleyici ve yardmc ara ve stratejileri kullanarak sfr hatal retime ulamay amalamaktadr. Poka-yoke tekniindeki nemli noktalarda biri sfr hatal retime daha fazla kontrol elemanna gerek duymadan ulama amacdr. Bu amala ve gerekirse kullanlan tezgaha ilave mekanizmalarn eklenmesine ve/veya rn zerinde dizayn deiikliine gidebilir.

76

77

Poka-yoke elemanlar sonlandrc alterler, kl uyarlar, ablonlar, klavuzlar, sensrler, basnl alterler, ayar pimleri, sayalar vb. donanmdan oluur. Bu donanmlarn temel fonksiyonlar kapatma, durdurma, kontrol ve uyar ilemleridir. Hatay olumasna frsat vermeden yakalamak iin kullanlan poka - yokenin uygulamaya geirilmesi iin, makinalara hatal herhangi bir ilemi veya durumu annda otomatik olarak saptayan cihazlar yerletirilmektedir. Bu cihazlar, ilemde bir hata meydana geldiinde makinay veya ilemi otomatik olarak durdurma zelliine sahiptir. Makina durduktan sonra alan bir zil veya yanan bir k, makinann banda alan kiilere bir aksama olduunu annda bildirir. Bu andan sonra makinadan sorumlu iiler ve mhendisler birlikte alarak hatann nedenini saptarlar ve gerekli dzeltmeleri yaparlar. Bylece hatal parann bir sonraki srece gemesi % 100 nlenir ve hata nedeni de ortadan kaldrlarak hatann bir daha tekrar etmemesi salanm olur. [Monden, 1983, ss.137-154]

Yukardaki anlatlan ileyiten de anlalaca zere, poka - yokenin tek ilevi sfr hata salamak deildir. Poka - yoke iiyi, makinalarn alma sresi iinde makinada olumas muhtemel hatalar kontrol etme zorunluluundan kurtarr. Bylece iiye birden fazla makinadan sorumlu olabilmesi iin gerekli zaman kazandrr. Dolaysyla U hatlarda retkenliin yksek tutulmas iin poka - yoke uygulamas bir zorunluluktur.

Yaln retimde poka - yoke uygulamalar incelendiinde, balca balk altnda toplandklar grlmektedir : [Shingo, 1988, ss.317]

77

78

4. Temas Yntemi : Bu yntem, makinalara yerletirilen elektronik gzler ve limit anahtarlaryla rnn herhangi bir ilem aamasnda gereken ekil ve boyutlar alp almadnn ya da ilem ncesi parann makina iinde gereken pozisyonu alp almadnn saptanmasdr. 5. Toplam lem Yntemi : Toplam ilem yntemi, herhangi bir ilemin tm aamalarnn birbiri ard sra gerektirdii ekilde tamamlanmasn garanti etmekte kullanlr. rnein bir kaynak ileminde kaynaklar sayan bir cihaz bulunabilir. Eer gerekenden az sayda kaynak yaplmsa zil alarak iiyi uyaracaktr. 6. Ek lem Yntemi : Ek ilem ynetimi zellikle farkl rnlerin ok kk birimler halinde birbiri ard sra imal / monte edilmeleri durumunda oluabilecek ii hatalarnn nlenmesinde kullanlr.

Poka-yoke ve andon gibi aralar yardmyla gerekletirilen Otonomasyon (Jidoka) uygulamasnn bir retim srecine getirdii avantajlar yle sralayabiliriz : Talep deiimlerine uyum salama becerilerinin artmas, tm makinalarn sadece hatasz paralar retmesi ve istenilen retim miktarna ulaldnda otomatik olarak durmas; otonomasyon yoluyla fazla envanterin ortadan kaldrlmasn ve tam zamannda retimin gerekletirilmesini salamaktadr. retim srelerinde ortaya kan sorunlar ortaya kt anda giderildii iin, kk sorunlarn daha sonra byk ve ba edilmesi g sorunlara dnmesi nlenir. Bir nceki srecin ya da makinann bir sonraki srece ya da makinaya kusursuz para vermesi garanti altna alnr. Bylece hurda ve yeniden ileme oranlar azalr. 78

79

Problemin ortaya kt noktaya dikkat ekilir ve bylece problemler ile onlar meydana getiren sebeplerin gizli kalmas nlenir. Bu ekilde tm problemler tanmlanabilir, bu da kaizen uygulamalarna yardmc olur.

malat ortam genelinde iyiletirme almalar hzlanr ve sorun zme srelerine tm alanlarn katlmas, insana saygnn nem kazand bir rgt kltrnn gelimesini salar. Ayrca iye daha verimli i gelitirme olanaklar tanr ve ortaya koyar. insan- makina ara yzn kurmakta insani bir yaklam

Belirtilen retim miktarna ulaldnda ya da bir retim hatas ortaya ktnda, otomatik olarak tezgahlarn almasn izleyen dolayl iilerinin saysnn nemli lde azalmasn salamaktadr. ilerin birden fazla saydaki tezgah altrabilmeleri ise igc saysnda azalma ve dolaysyla retim maliyetlerinde nemli kazanlar salamaktadr.

ekil 16da Otonomasyon tekniinin uygulanmasndaki hedefler grlmektedir. Buna gre otonomasyon uygulamalar sayesinde; talebe uyumlu retim, maliyet azalmas, kalite gvencesi ve insana sayg hedefler,ne ulalmaktadr.

79

80

Talebe Uyumlu retim

Maliyet Azalmas

Kalite Gvencesi

nsana Sayg

Tam zamannda retim gerekletirilir

gcnden ve ii saysndan tasarruf edilir

yiletirme almalar yaplr, nlemler alnr

Bir sonraki srece gerekli sayda para beslenir

Bir ii birden fazla makinay altrabilir

Hatalarn temel nedenleri aratrlr

El iilii ve makina operasyonlar birbirinden ayrlr

Bir sonraki srece sadece hatasz paralar beslenir

Andon zerindeki klar yanarak dzensizlii bildirir

Belirlenen retim miktarna ulaldnda makina otomatik olarak durur

Hatal para saptandnda makina otomatik olarak durur

Otonomasyon : Belirli bir dzensizlik durumunda retimin durmas

ekil 16 : Otonomasyon Uygulamasnn Hedefleri Kaynak : Gne, Mustafa, (1999) : Tam Zamannda retim Ortamnda Stok Kontrol. Bar Yaynlar, zmir, s.66

80

81

2.2.8 DENEY TASARIMI

retim faaliyetlerinin gerekletirilmesi srasnda her hangi bir konuda ve aamada ortaya kan problemlerin zm ve zlm problemlerin bir daha tekrar etmemesini salamak amacyla kullanlan, ok farkl yaklam ve teknikleri bnyesinde bulunduran kavram, yaln retimde deney tasarm (DOE Design of Experiments) olarak adlandrlmaktadr.

Poka yoke teknii retimde kalitenin en yksek dzeye karlmasnda kilit rol oynayan bir teknik olmasna ramen snrllklar olan bir tekniktir ve sfr hata amacna ulalmasnda tek bana yeterli deildir. Poka yoke ile tespit edilen hatadan dolay retim durdurulduunda, ii ve mhendisler birlikte alarak hatann nedenini saptamakta ve gerekli dzeltmeleri yapmaktadrlar. Ancak, poka yoke hatay meydana geldii anda yakalayp hibir hatann gzden kamamasn salayabilecek gte bir teknik olmasna ramen hatann nedenlerini kefederek zme ve bir daha yinelenmemesini salama gcnde bir teknik deildir.

Yaln retimde hatann nedeninin bulunmas grevi ii ve mhendislerin ortaklaa sorumluluundadr ve bu gerekletirilirken farkl tekniklerden yararlanlr. Yaln retimde, herhangi bir aamada ortaya kan hatalarn nedenlerini saptamak iin kullanlan teknik deney tasarm (DOE) olarak adlandrlr. Kalite ve yan sanayi ynetimi uzman Keki R. Bhote deney tasarm tekniinin iyiletirme potansiyelini u szleriyle aklamaktadr :

81

82

Eer deney tasarm zaman zaman kullanlan bir yntem deil de, gnlk bazda sistematik olarak uygulanan bir yntem olarak benimsenirse, rn kalitesinde alt ay iinde 1 / 100 boyutlarnda bir iyiletirme salanabilir. rnek olarak, eskiden %10 olan skarta oran deney tasarm uygulamalar sayesinde alt ay iinde % 0.1 dzeyine drlebilir. [Bhote, 1989, s.113]

Deney tasarmnn ileyiini ve kullanmn belirleyen baz temel yaklamlar bulunmaktadr. Deney tasarmnn bu temel yaklamlarn u ekilde sralayabiliriz : [Bhote, 1991, ss.120-134] 7. retilen tm paralarn spesifikasyon merkezlerinde retilmeleri salanmaldr. Burada spesifikasyon merkezi, o rn iin saptanm performans ve tasarm spesifikasyonlarnn hedef deerlerini ifade etmektedir. nk retilen paralarn spesifikasyon limitlerinde olup olmadn kontrol etmek maliyeti arttrc bir faaliyettir. Yaln retimin temel amalarndan biri olan kalite kontrol, hatal paralarn onarlmas gibi rne katma deer katmayan faaliyetlerin elimine edilmesi ancak rnlerin spesifikasyon merkezlerinde retilmelerini salamaktr. 8. Bir retim srecinde hatal para retimine yol aan pek ok kalite problemi olabilir. Problem zmeye gemeden nce bu problemler; sklkla oraya kt halde zlememi kronik problemler ve nadir olarak ortaya kp etkisi byk problemler olarak snflandrlmaldr. Bu aamada Pareto ilkesine bavurularak toplam kalite maliyetinin % 80 veya stnden sorumlu olan ilk % 20lik problem / hata kitlesi saptanmal ve deney tasarm teknikleri bu problemlere yneltilmelidir.

82

83

9. Deney tasarmnda Pareto ilkesi problem zme srecinin kendisi iin de geerlidir. Deney tasarm, rnde performans ya da tasarm spesifikasyonlar merkezinden kaymalara veya spesifikasyon limitlerinin dna klmasna neden olan ana etkenleri bulmaya alr. Sapmalarn % 80 veya stnden sorumlu proses parametreleri saptandktan sonra ama, bu parametrelerin her zaman kendi spesifikasyon limitlerinde olmalarn salamaktr. 10. retimin herhangi bir aamasnda kalitesiz retime yol aan birden fazla parametre varsa, birok durumda bu etkenlerin tek balarna etkisi toplam etkilerinden ok daha dk olmaktadr. Deney tasarm teknikleri parametreler arasndaki bu etkileimi ortaya karmak zere tasarlanmlardr. 11. Deney tasarmnda rnler ve proses parametreleri kullanlarak deneyler gerekletirilir. Gerekletirilen deneylerden birkan yle sralayabiliriz : rnler demonte edilir, iyi rnlerle hatal rnlerin paralar birbirleriyle deitirilir, rn performanslar llr, proses parametreleriyle oynanarak rnler karlatrlr, farkl zamanlarda farkl makinalarda retilen rnler birbiriyle karlatrlr. Bu deneyler srekli yaplarak retimin daha kaliteli olmas iin srekli yeni fikirler ortaya atlr. 12. Yaln retim anlaynda, retimde kaliteyi salamak retimde kullanlan hat iilerinin grevidir. Kitle retim sisteminde kalite mhendislerinin grevi olan kalite problemlerini zme ve kalitede sreklilii salama faaliyetleri yaln retimde hat iilerine ait bir sorumluluktur. Bu durumda iilerin kullanacaklar yntemlerin kolay renilebilecek ve uygulanabilecek yntemler olmas gerekmektedir. Deney tasarm eitim durumu ne olursa olsun herkesin kolayca renebilecei ve uygulayabilecei bir teknikler btndr.

83

84

2.2.9 BR DAKKADA KALIP DETRME (SMED)

Geleneksel kitle retim sisteminde stoklu almaya ilk srada gsterilen gereke, makinalarda bir kalptan dier kalba hatasz rn elde edecek ekilde geme sresinin (setup time) ok uzun tutmasdr. Kitle retim sisteminde bu srenin uzun tutmas veri olarak kabul edilir ve bu srenin ksaltlmas iin gereken aba gsterilmez. Kalp deitirme sresi uzadka, makinann ayn paray byk miktarlarda retmesi veya ilemesi bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. nk makinadan alnan verimin yksek ve iilik maliyetinin dk olmas iin makina herhangi bir kalb en az kalp deitirme (setup) sresi kadar kullanmaldr. Bu durumda stoksuz alma, yani kark ykleme akna ayak uyduracak ekilde farkl paralar birbiri ard sra gereken miktar ve zamanda retmek, dier her ey yaln retime gre yeniden dzenlense bile imkansz hale gelmektedir. [Shingo, 1985, s.128]

SMED (Single Minute of Exchange of Dies) yaln retim sisteminde, bir modelden dierine geerken ortaya kan kalp deitirme srelerinin azaltlmasn hedefleyen faaliyetlerin tmne verilen isimdir. Yaln retim anlay iinde gelitirilen, makinalarn kalp deitirme ve ayar srelerinin ksaltlmas teknikleri (SMED) sayesinde herhangi bir makina bir paradan farkl bir paraya birka dakika iinde geebilecek duruma gelmitir. Bu sayede makinalarn esneklii arttrlm ve makinalar birer stok reticisi olmaktan kmlardr.

84

85

SMED yaklamn ekillendiren ve uygulamasna yn veren asl ama, yaln retim anlaynn dier tekniklerinde olduu gibi, gereksiz zaman harcamalarndan ve faaliyetlerden kurtulmaktr. SMED bir ilkeler btndr ve bu ilkelerin bir ounda kalp deitirme srelerinin sadece mevcut kalp deitirme prosedr yeniden gzden geirerek ksaltma anlay egemendir. Kalp deitirme sresi; bir partinin son parasnn retimi ile, bir sonraki partinin ilk hatasz parasnn retimi arasnda geen sredir. Bir retim srecinde kalp deitirme; para ve aletlerin toparlanmas, paralarn deitirilmesi, kalplarn makinalara yerletirmesi, makinalarn yeni para tipi iin ayarlanmas unsurlarndan oluur. Kalp deitirme srelerinin ksalmas; retim faaliyetlerinde daha kk apta parti byklklerini, daha ksa gei srelerini beraberinde getirecektir. Bylece retim alanlarnda daha az malzeme ve para stoku amalarna ulalabilecektir. Kalp deitirme srelerinin ksaltlmas, hatta bir dakikaya indirilmesi (SMED), tam zamannda retimin gereklemesinde byk katks olan bir yaln retim tekniidir.

SMED almalarnn hangi boyutlarda baarya ulaabileceine dair u arpc rnek verilebilir : 1990larn banda Trkiyede otomotiv ana sanayiinde kullanlan byk pres makinalarnda kalp deitirme ve ayar sresi ortalama 45 dakika iken, 1971 ylnda Toyota fabrikalarnda bu sre 3 dakikaya kadar indirilmitir. [Cusumano, 1989, s.284]

SMED ile ilgili nemli bir nokta, yaln retimin ou tekniinde olduu gibi bu tekniin de ana sanayi fabrikalar yannda tm yan sanayi firmalarnda uygulanma zorunluluudur. Bir ok ana sanayi firmasnn retim maliyetlerinin nemli bir

85

86

ksmn yan sanayiden alnan paralar oluturmaktadr. Bir ana sanayi firmas kendisini SMEDin dnyadaki en iyi uygulaycs konumuna getirse bile, eer yan sanayilerinde de ayn boyutta bir iyiletirme salayamamsa, kendi konumunun salayaca kazan potansiyelinin ok altnda kalacaktr. [Okur, 1997, s.106]

2.2.10 TOPLAM RETKEN BAKIM

Toplam retken bakm (Total Productive Maintenance TPM); retim faaliyetlerinde kullanlan ekipmanlarn verimliliini arttrmak ve olas makina hatalarndan kaynaklanacak bozuk veya hatal paralar nlemek amacyla yaplan faaliyetler btndr. Toplam retken bakm; iletmelerde ekipman, iilik ve enerji gibi alanlarda ortaya kan israflarn ortadan kaldrlmasna ve toplam verimlilik ile rn kalitesinin arttrlmasna nemli boyutlarda katkda bulunabilecek bir tekniktir. Toplam retken bakmn geni anlamda, deney tasarm (DOE) ve otonomasyona destek veren yardmc bir kalite teknii olduu sylenebilir.

Toplam retken bakm 1969 ylnda, Toyota grubunun bir firmas olan dnyann en byk otomobil elektrik aksam reticilerinden Japon Nippondenso irketi tarafndan gelitirilmitir. Toplam retken bakm, Japon JIPM (Japanese Institute of Plant Maintenance) kuruluunun aracl ile tm dnyada yaygnlamtr ve JIPM her yl dnya apndaki irketlere mkemmellik dl vermektedir. [Okamoto, 1989, s.97 ]

Toplam retken bakm ad altndaki faaliyetlerin amalar, Japon Enstits tarafndan u ekilde belirlenmitir : [Harrison, 1992, s.176 ]

86

87

5. Takm, donanm ve ekipman etkinliini gelitirmek. 6. Ekipmann mrn uzatmak iin retken bakm sistemini kurmak. 7. Toplam retken bakm faaliyetlerinin yrtlmesine firma iindeki btn departmanlarn ve alanlarn katlmn salamak. 8. Kk grup gelitirme faaliyetleri gibi motivasyon ynetimine ynelik toplam retken bakm almalarn desteklemek.

Toplam retken bakm kavram altnda, retken bakm ve dzeltici bakm olmak zere iki tr bakm faaliyeti bulunmaktadr. retken bakm, makinalarda herhangi bir arza ortaya kmadan veya retimin aksamasna yol aacak bir olay gereklemeden nce, arza ve aksaklk ihtimalini ortadan kaldrmak amacyla yaplan faaliyetlerdir. Dzeltici bakm ise, retimin aksamasna neden olan arza veya bozulma sonras makina veya tehizatlarn eski haline getirilmesi ve yeniden altrlmas amacyla yaplan bakm, onarm ve yenileme ilemleridir.

Toplam retken bakm tekniinin en nemli unsuru, isminde bulunana toplam (total) kavramdr. Toplam retken bakmda toplam kavramnn 3 anlamndan sz edilebilir : 4. Kullanlan ekipmann etkinliini / verimliliini arttrc almalarn, ekipmann toplam mr boyunca srdrlmesi. 5. Ekipmann almadan beklemesine neden olan tm etkenlerin kontrol altna alnmas. Bu etkenleri u ekilde sralayabiliriz : Ekipmann bizzat bozulup durmas Kalp deitirme ve ayar sreleri Baka nedenlerle ekipmann durdurulmak zorunda kalnmas 87

88

Ekipmann hznn dmesi Ekipmann veriminin, hatal rn dolaysyla dmesi

6. Ekipmann verimini arttrma almalarna, firmada grev yapan tm personelin katlmas.

Toplam retken bakm, firmada st ynetimden balayan bir politika oluturulmasna ve fabrika zemininde de oluturulacak kk ii ekipleri kanalyla hayata geirilmesine dayanr. ilerden oluan ekipler toplam retken bakmn ekirdek birimleridir. Bu ekiplerin yaptklar tm almalarda asl grevleri problem zmektir. Toplam retken bakm ekipleri yaptklar her ite bir problem ararlar ve problemi saptadklar zaman da zm gelitirirler. Yaln retimin rne deer katmayan ve sadece zaman harcanmasna yol aan tm operasyonlarn elimine edilmesi ilkesi burada da geerlidir.

Toplam retken bakm uygulamalarn gerekletiren ii ekipleri ncelikle ekipman toz ve kirden arndrmakla balar. Ekipmann hangi parasnn, nasl, ne zaman ve kim tarafndan temizlenecei ekip tarafnda kararlatrlr. Ekibin asl amac olan problem saptama ve zme anlay erevesinde, ekip elemanlar temizlenmesi ya da yalanmas zor olan ekipman paralarn saptayp bu zorluklara kar zm aray iine girerler. Ekibin bir dier nemli grevi de, ekipmann ne kadar sklkla durduunu saptayp kayda geirmektir. Bunun sonrasnda ekipman durmasnn hangi ekipman parasnn ya da paralarnn bozulmas sonucu meydana geldii saptanp zm nerileri getirilir. nerilerin iinde gerekirse ekipman paralarnn tasarmnda deiiklie gidilmesi de yer alabilir.

88

89

Toplam retken bakm, U-Hatlarnn oluturulmasnda da nemli rol oynayan bir tekniktir. U-Hatlarnda ilenmekte olan rn stoku (WIP) olmadndan, retim hattndaki her hangi bir makinann bozulup durmas tm hatt etkileyecek ve hattan sz konusu rnden hi kmamas anlamna gelecektir. Dolaysyla U-Hatlarnn uygulanmasndan nce toplam retken bakm almalar balatlmal ve toplam retken bakmn U-Hatlarnn organik bir paras olmas mutlaka salanmaldr. [Okur, 1997, s.97] Sadece U-Hatlarnda deil, yaln retim sisteminde, retimin herhangi bir srecinde bir makina arzaland anda sistemde malzeme veya para kuyruu olmad ve tm ilemler birbirine bal olduu iin, tm i aknn durmas gerekecektir. Tm retim aknn durmasnn nlenmesi amacyla, tm alanlara altklar makinalarn bakm ihtiyalar konusunda eitim verilmektedir. Ayrca alanlara gereken durumlarda makinann onarmn kendilerinin yapabilecei ekilde sorumluluk da verilmektedir. Bylece kk boyutlardaki sorunlarn sistemin btnn etkilemesiyle byk sorunlara dnmeleri nlenmektedir.

89

90

2.2.11 5S (DZEN ve TEMZLK)

Dzen ve temizlik faaliyetleri ile ilgili abalar kapsayan 5S teknii, adn Japonca S harfi ile balayan 5 kelimeden almaktadr. Bu kelimeler ve anlamlar yledir : Ser (Ayklama) Seton (Dzenleme) Seso (Temizlik) Seketsu (Standartlatrma) Shtsuke (Disiplin)

letmelerde atlyelerin, ofislerin yani tm retim alanlarnn temiz, dzenli ve gvenli olmalarn salamay hedefleyen 5S teknii, tm dnyada en ok bilinen ve uygulanmaya allan yaln retim tekniidir. 5S tekniinin temizlik ve dzen ile ulamak istedii seviye, israfta, i kazasnda, arza oranlarnda, hurdada, kalp deitirme srelerinde, makina ayarlarnda, gecikmelerde, beklemelerde ve ikayette sfr noktasna ulamaktr.

Ser (Ayklama) Seiri Japoncada ayklama anlamna gelmektedir ve 5 S tekniinin ilk aamasn oluturmaktadr. Bu aamadaki ama alma ortamndaki tm gereksiz nesnelerin temizlenmesidir. Bu ama dorultusunda eyalar doru yerlere yerletirmek, eyalar snflandrmak, kir ve pisliin gerek sebebini bulmak, temizlemesi zor alanlardan kurtulmak, gereksiz alanlardan kurtulmak, kir ve kaaklarn sebebini bulmak, yerleri temizlemek, ambarlar dzenlemek gibi faaliyetler gerekletirilir.

90

91

Seton (Dzenleme) Seiton Japoncada dzen anlamna gelmektedir. Bu aamadaki ama, retim alanndaki tm nesneleri gerektii anda ve kolayca bulabilmek ve bulunduklar yerden alabilmek iin bir dzen kurulmasdr. Bu dzenin kurulmas amacyla; fonksiyonel yerleim plann belirlemek, yerleri tanmlamak-snflandrmakiaretlemek, arama abasn minimize etmek, ilk giren ilk kar kuraln uygulamak, retim alanna ak uyar panolar yerletirmek gibi yntemler kullanlr.

Seso (Temizlik) Seiso Japoncada temizlik anlamna gelmektedir. Temizleme amac dorultusunda; retim alannn p- pislik ve yabanc maddelerden arndrlmas, temizlemek faaliyeti ile ilgili bireysel sorumluluklarn tanmlanmas, temizlik kampanyasnn balatlmas, temizlik kontrollerinin yaplmas gibi yntemler kullanlr.

Seketsu (Standartlatrma) Bu aamada, retim alannn yeniden eski dzensiz haline gelmemesi iin elde edilen seviyenin standartlatrlmas amalanmaktadr. Sreklilik amacyla ideal durumun -standart zmlerin ve sorumluluklarn tanmnn yaplmas, tehlikeli blgelerin iaretlenmesi, etiketlerin kullanlmas, fonksiyonel iaretlemelerin yaplmas, fonksiyonel renk gstergelerinin kullanlmas, kablolarn dzenlenmesi, kontrol noktalarnn-hassas bakm noktalarnn-alt st limitlerin iaretlenmesi, effafln salanmas, organizasyonun dzen ve srekliliinin korunmas gibi yntemler kullanlr.

91

92

Shtsuke (Disiplin) Bu aamann amac, daha nceki aamalarda yaplan faaliyetlerin bir alkanlk haline getirilip disiplinli bir ekilde uygulanabilmesi amalanmaktadr. Uygulamalarda disiplinin salanmas amacyla her zaman doru eylerin kurallarna gre yerine getirilmesi, alkanlklarn yaratlmas, toplu temizlik, alma alann toplama egzersizleri, gvenlik kyafetlerinin giyilmesi, topluma ak yerlerin ynetimi, acil durumlar iin tatbikat yaplmas gibi yntemler kullanlr.

5S teknii genellikle sonu olmayan bir faaliyetler btndr. Yaln retim faaliyetlerini gerekletirmek iin gerekli olan temiz ve dzenli bir retim ortam, yukarda saylan aamalarn srekli bir ekilde uygulanmasyla mmkn olabilmektedir. Bunun iin, alanlarn temizlik, dzen ve disiplin konularnda bilinlendirilmeleri en nemli kouldur.

2.2.12 KAIZEN ve KALTE EMBERLER Stokla beslenmeyen ve bu anlamda son derece hassas olan yaln retim asla gelinmi noktayla yetinen duraan bir sistem deildir. Yaln retim anlaynda olabilecek tm zaman kayplarnn ve israfn adm adm saptanp gerekli nlemlerin alnmas, sistemin devam ve hassaslnn azaltlmas iin n kouldur. retimin her aamasnda sistemin iyiletirilmesine ynelik srekli ve dzenli almalarn tmne kaizen ad verilmektedir. Kaizen, hibir ilemin veya srecin son halini almad ve daha mkemmeline ulalabilecei anlaynn hakim olduu bir yaklamdr.

92

93

Kaizen, Japoncada iyiletirme anlamna gelmektedir ve btn alanlar kapsayan bir srekli iyiletirme / daha iyi yapma kavramna karlk kullanlr. Kaizen, kademeli ve srekli iyiletirme faaliyetleri ile kk ileri daha iyi yapmak; standartlar devaml olarak gelitirmek ve gelitirilen standart her defasnda amak amalarn barndrr. Kaizen kitabnn yazar Masaaki mai; Japonyann esnek retim teknolojisindeki baarsnn, retim proseslerini deien mteri ve pazar taleplerine hzla uyumlu hale getirme yeteneinin gerek nedeni olarak kaizeni gstermektedir.maiye gre kaizen anlaynda iyiletirme, sonu olmayan ve srekli bir faaliyettir ve Kaizen hareketi bir kez baladktan sonra bu gidii tersine evirmek artk mmkn deildir. ekil 17de kanban sistemi ile iyiletirme sreci arasndaki iliki gsterilmitir.

Yksek Verimlilik

yiletirme Etkinlikleri

Takm almas

Problemlerin Ortaya kmas

Envanter Dzeylerinin
Azalmas

Kanban Sistemi

ekil 17 : Kanban Sistemi ile yiletirme Sreci Arasndaki liki Kaynak : Gne, Mustafa, (1999) : Tam Zamannda retim Ortamnda Stok Kontrol. Bar Yaynlar, zmir, s.81

93

94

Yaln retim sadece mhendis kadrolarnn deil, tm alanlarn yaratc potansiyeline sayg duyan bir sistemdir ve kaizen anlaynda bu potansiyelin retime kanalize edilmesi de kalite emberleri kanalyla gerekleir. Maliyetleri drp kaliteyi arttrmaya ynelik birer problem zme ve uygulama grubu olan kalite emberleri, yaln retimin problem zme yntemlerini kullanrlar. Bu yntemin admlarn u ekilde sralayabiliriz : 6. Problemlerin Saptanmas : Bir retim srecinde baz problemler ok aktr ve bunlar saptamak ok fazla aba gerektirmez. Kaizende esas olan ise mevcut durumda problem olarak kendini gstermeyen gizli problemleri aratrp ortaya karmaktr. Gizli problemleri yakalamann ilk adm, tm ilem ve sreleri rne deer katanlar ve rne deer katmayanlar olarak ayrmak ve rne deer katmayan faaliyetleri ana problem alanlar olarak belirlemektir. 7. Problemin Yaratan Durumun ncelenmesi : Problem alanlar saptandktan sonra mevcut ileyite problemin nereden kaynaklandn bulmak aamasna geilir. Burada yaln retimde 5 sorudan oluan bir analiz yntemi kullanlmaktadr. Kim, neyi, ne zaman, nerde, nasl gerekletiriyor sorusuna yantlar bulunduktan sonra ayn sorulara bir de neden sorusu eklenerek analiz devam eder. Mevcut durumun analizinde dikkat edilmesi gereken bir nokta, ii hareketlerinin gzlenmesi, iilerin bir ii gerekletirirken ne tr hareketleri, nasl ve ne kadar srede yaptklarnn saptanp kaydedilmesidir. Bylece daha sonra bu hareketler standart hale getirilerek gereksiz zaman kayplarnn nlenmesi mmkn olacaktr.

94

95

8. Fikir retme : Problemin her yanyla tanmlanmasndan ve mevcut durumun analizinin yaplmasndan sonra iyiletirmeye ynelik fikir retme aamasna geilir. Fikir retme aamasnda ama; bir iin daha kolay, daha kaliteli, daha abuk ve daha az maliyetli bir ekilde nasl yaplabileceini aratrmaktr. ember yelerinin zm nerileri gelitirirken dikkat edecei noktalardan ilki, gereksiz ilemlerin nasl ortadan kaldrabileceini aratrmalardr. Bir iin tmyle engellenemeyecei ortaya karsa, iin daha hzl ve daha iyi yaplmas iin zmler getirilmelidir. Dikkat edilecek ikinci nokta ise, mevcut makinalar yenilenmeden iilerden maksimum verim alnp alnmayacann aratrlmas, makina yenilemenin en son dnlmesidir. Burada U hatalarna gei ve ii hareketlerinin standartlatrlmas gibi konular zerine younlalmaldr. 9. Deerlendirme : Fikir retme aamasnn ardndan uygulanabilir fikirlerin ortaya karlmas ve aralarndan en iyisinin seilmesi aamasna geilir. Bu aamada fikirlere olumlu ve yapc bir tavrla yaklalmal, fikirlerin iyi yanlarnn ne kadar gelitirilebilecei zerinde durulmaldr. 10. Uygulama Programnn Hazrlanmas : Bir fikir kabul edildikten

sonra uygulama plannn hazrlanma aamasna geilir. Bu planda, iyiletirme programnn yatrm maliyeti bulunmal ve bu yatrmn ne kadar sre iinde kendini amorti edecei hesaplanmaldr. Yaplan hesaplamalar gz nne alnarak yatrm verimlilii yksek planlara ncelik verilmelidir.

95

96

Kaizen sistemindeki neriler aadaki hedeflerden herhangi birine uygun dmelidir i kolaylatrmak Arl ve skcl yok etmek Rahatszl yok etmek i daha gvenli hale getirmek i daha retken hale getirmek rn kalitesini iyiletirmek Zamandan ve yoldan tasarruf etmek i daha az maliyetle yapmak

Kaizen uygulamasndaki grup faaliyetlerinin getirilerini yle sralayabiliriz : [Kavrakolu, 1992, s.31] Ortak hedefler iin almak, takm almas ruhunu glendirir. Grup yeleri rollerini daha iyi paylar ve koordine eder. Farkl kuaktan iiler arasndaki ilikileri iyiletirir. ilerin moralleri nemli lde ykselir. iler yeni bilgi ve beceriler kazanr, ibirlii yaklamlar gelitirilir. Grup kendi gcne dayanr ve sorunlarn kendi iinde zer. i ynetim ilikileri byk lde iyileme gsterir. alann kendi nerileriyle dzenleyen ve deitiren iinin iine ilgisi artar.

96

97

ekil 18de srekli gelime sistemi olan kaizenin aamalar ve ulamak istedii hedefler gsterilmitir.

Yksek Verimlilik

nsana Sayg

gc Saysnda Azalma

gc Moralinde Art

Standart Operasyonlarda Deiiklik

Operasyonlarn Standardizasyonu

yiletirme Etkinlikleri

Takm almas

El iliklerinin yiletirilmesi

Tezgahlarda yiletirme

Malzemelerin Kullanmnda yiletirme

Kalite emberleri ve neri Sistemleri

yiletirme in zendirme

Kanban Sistemi

ekil 18 : Srekli Gelime Sistemi 97 Kaynak : Gne, Mustafa, (1999) : Tam Zamannda retim Ortamnda Stok Kontrol. Bar Yaynlar, zmir, s.80

98

Yaln retim anlay iinde kalite emberlerini tevik iin dllendirme uygulamalar da gerekletirilir. Kalite ve retkenlii nemli lde arttrc fikirler ne sren kalite emberlerinin yelerine para armaan vermek dllendirmede en sk bavurulan yntemdir. Ayrca, rnein Toyota ve yan sanayilerinde her ay dzenlenen trenlerde baarl olan takmlara birer sertifika verilir. Ylda bir kez yaplan byk bir trende ise, dnya apndaki tm Toyota fabrikalarnda en iyi fikirleri gelitiren takmlar belirlenir ve dllendirilir. Yaln retim sistemini benimsemi iletmelerde alanlar srekli olarak irket ii sistem ve prosedrlerin iyiletirilmesi konusunda yollar aramaktadrlar. Bu iletmelerde ynetim, alanlarn neriler getirerek kaizen faaliyetlerine katlmalarn salamak zere youn aba harcamaktadr. neri sistemi, mevcut ynetim sisteminin ayrlmaz bir parasdr ve iilerden gelen neri says, bu iilerin performanslar deerlendirilirken gz nne alnan ok nemli bir kriterdir. Ynetim, alanlarn iyiletirme dorultusundaki tm abalarn destekler abalara gzle grlr bir ilgiyle yaklar. ou zaman bireysel veya grup olarak yaplan neri saylar atlyelerdeki panolara aslarak iiler arasndaki rekabet krklenir. neri sisteminin nemli bir yn uygulanan her nerinin mevcut standartn gzden geirilmesine yol amasdr. rnein, bir iinin nerisiyle makinaya eklenen basit bir para, o iinin daha farkl ve zamanla daha dikkatli almasn salayabilmektedir. Yeni standart kendi iradesi ile olutuu srece ii bu standartla gurur duyacak ve izlemekte istekli olacaktr. Dier taraftan ynetimin belirledii

98

99

standart izlemesi sylendiinde, ii onu uygulamakta fazla istekli olmayacaktr. Kaizen uygulamasnn nemli bir yn de prosesi vurgulamasdr. Kaizen, prosese ncelik veren dnce tarzn ve iyiletirme iin kiinin proses ncelikli abalarn destekleyen bir ynetim sistemini gelitirmitir. Bu sistem, insanlarn almasn kat bir ekilde sonularna gre deerlendiren ve gsterilen abay dllendirmeyen batl ynetim uygulamalar ile tmyle terstir. [Shingo, 1988, ss.61-107] Kaizen stratejisinin egemen olduu Japon ynetimlerinde, problemlerin zmne sistematik ve ibirlii iinde yaklama olana vardr. Japon firmalar gnmzde kaizen programn daha etkili ve hzl uygulama konusunda bile yarmaktadr! Kaizen uygulamalarnn hangi boyutlara ulaabileceinin rneini Toyotann eski ynetim kurulu bakanlarndan Eiji Toyoda u szleriyle gzler nne sermektedir : Japon iilerinin zelliklerinden biri de elleri kadar zekalarn da kullanmalardr. ilerimiz ylda 1.5 milyon neri getirir bu nerilerin % 95i uygulamaya konur. Toyotann atmosferinde iyiletirme istei elle tutulacak kadar somuttur. [TMC, 1995, s.32]

99

100

NC BLM SMED LE LGL BR SANAY UYGULAMASI 3.1 UYGULAMA YAPILAN FRMANIN TANITIMI

Uygulama almasnn yapld firmann ticari unvan, Norm Cvata Sanayi ve Ticaret A.dir. Yurt dnda ise bu unvan Norm Fateners Co. olarak gemektedir. Norm Cvata, 1973 ylnda lkemizin o yllardaki en byk ihtiyalarndan biri olan balant elemanlarnn da bamlln kendi apnda nlemek amacyla ift vurulu bir set makine ile retimine balamtr. Somun retimine ise i piyasann ihtiyacn karlamak amacyla 1977 ylnda girmitir. 1994 ylnn mays aynda, Bornovadaki eski tesisinden, u anda faaliyette olduu ili Atatrk Organize Sanayii Blgesindeki (A.O.S.B.) yeni ve modern tesisine tanmtr. letme burada 22166 m2 ak alan ve 12450 m2 kapal alan zerine kuruludur. letmenin 1973 ylnda 300 ton / yl kapasite ile balad cvata retimi, 1997 ylnn bana 10.000 ton / yla km ve 2002 yl itibariyle 18.000 ton / yl kapasiteye ulamtr.

Norm Cvata,Trkiye cvata retiminin %70ini karlamaktadr ve ayrca yapt retimin %55i ihra edilmektedir.Norm Cvatann hracat yapt lkeler; Almanya, Fransa, ngiltere, Belika, sve, svire, Finlandiya, Danimarka, A.B.D., Kanada, srail, Tunus, Kuveyt, ran, Suudi Arabistan ve rdndr. Yurt iinde ise retim yaplan firmalar arasnda Tofa, Otoyol, BMC, Chrysler, Mercedes ve Volvo gibi otomotiv sektrnden irketler bulunmaktadr. letme 3 farkl retim merkezinde faaliyet gstermektedir.

100

101

Uygulamann yapld Norm Cvata bu fabrikalardan biri olup burada sadece cvata ve perin retimi yaplmaktadr. Dier iki fabrika ise somun, rondela retimi ve istee gre cvatalarn kaplama proseslerini gerekletirmektedir. ve d piyasann ihtiyalarn karlayabilmek iin Norm Cvatann rn yelpazesi olduka geniletilmitir.

letmede retilen cvatalarn %95lik ksmn metrik cvatalar oluturmaktadr. Bir cvatann hangi standartlarda, boyda, apta ve kalitede olacann yannda kaplama yaplp yaplmayacann bilinmesi sipari miktar ile birlikte o standart cvatann retimi iin yeterli planlama verisini oluturmaktadr. letmede 6.8 - 8.8 - 10.9 12.9 kalitelerinde ve aadaki standartlarda retim yaplmaktadr :

DIN 931 (Alt Ke Cvata, Yarm Paso) DIN 933 (Alt Ke Cvata, Tam Paso) DIN 960 (nce Dili Alt Ke Cvata, Yarm Paso) DIN 961 (nce Dili Alt Ke Cvata, Tam Paso) DIN 912 (Inbus Cvata, tam paso) DIN 912 (Inbus Cvata, yarm paso) ANSI B 18.2.1 ( Yarm Paso / Tam Paso, Alt Ke Cvata)

letmenin 2002 ylnda retmi olduu rnlerin standartlara gre dalm Pareto analizi kullanlarak ekil 19da oluturulmutur. Ayrca standart retimlerde bulunmayan ve teknik resmi ile birlikte sipari edilen rnlerinde,onay alndktan sonra zel sipari adyla retimi yaplmaktadr.

101

102

Standart retim kavram iletmede daha nce retilmi olan ve retimi iin halihazrda kalp bulunan cvatalar iin kullanlmaktadr. Standart d retimler iin kalp tasarm yaplmakta ve kalphanede uygun kalplar retilmektedir. Ayrca bu tr retimlerdeki yksek ayar zaman ve genellikle bir seferlie mahsus retiminin yaplmas zel rn siparilerinin, bir n deerlendirme aamasndan sonra retimine karar verilmesi sonucunu dourmaktadr.

45 40 35 30 % Oran 25 20 15

40,6

20,8

8,5

10 5 0
DIN 933 DIN 912 DIN 931

8,1 6,2 6 3,3

2,6

1,1

0,9

0,7

0,7
DIN 7984

0,6
DIN 4014

ZEL

DIN 6921

DIN 18,2,1

DIN 7991 DIN 4017 DIN 961 DIN 7380 DIN 960

retim Standard
ekil 19 : Norm Cvata 2002 Yl retim Standartlarnn Dalm

Belirtilen kalite saylar cvatalarn ekme mukavemeti deerlerini gstermektedir. Bu deerlere gre retilecek olan cvatalarn sl ilem prosesi tayin edilmaktadir. retimin ana hammaddesi yurtdndan getirilen farkl cins ve aplardaki kangallardr. Bunlar stok sahasnda tantm renklerine boyanp depolanmaktadr. Bu hammaddelerin yan sra cvata ve somun retiminde kalp, delici, itici, bak v.b.

102

103

yardmc malzemeler de kullanlmaktadr. Yardmc malzemeler fabrika ierisinde bulunan ve muhtelif tip tornalar, talama tezgahlar, presler, CNC tezgahlar ile donatlm olan kalphanede imal edilmektedir. Norm Cvatada uygulanan retim faaliyetlerinin ak emas ekil 20de verilmitir.

ekil 20 : Norm Cvata retim Ak emas

103

104

3.2 KALIP DETRME SRELERNN AZALTILMASI LE LGL ALIMALAR

Kalp deitirme srelerinin azaltlmas ile ilgili olarak yaplan almada, Norm Cvatann seilmesinin bir ok nedeni vardr. Bu nedenlerden en nemlisi, bu iletmede, standartlar ve kalitesi eitlilik gsteren cvata gibi bir rnn retilmesidir. Farkl standart ve kalite dzeyleri, farkl tipte rnler, kalplar, makinalar anlamna gelmektedir. Dolaysyla iletmede farkl rn tipleri iin farkl kalplar kullanlmakta ve her bir rn tipinden dierine geerken kullanlan kalplarn deitirilmesi gerekecektir. Norm Cvata fabrikasnn ikinci nedeni ise, firmann ok sayda byk apl otomotiv firmasna para imal etmesidir. Dier bir deyile Norm Cvata bir otomotiv yan sanayi firmasdr.

Yaln retimin en nemli teknii olan kalp deitirme ve ayar srelerinin azaltlmas (SMED) almalar Norm Cvata retim mdr Akn Aytu ve retim efi smail Bber ile birlikte gerekletirilmitir. Bu almadaki ama, firmann zerinde en ok durduu konu olan, uzun sreli kalp deitirme ve ayar srelerinin ksaltlmas iin eitli neriler getirmektir. lk olarak fabrikada halihazrdaki kalp deitirme faaliyetleri gzlemlenmi ve mevcut durumun analizi yaplmtr. Kalp deitirme srelerinin azaltlmas amacyla ne gibi deiikliklerin yaplabilecei aratrlmtr. Bu aratrmalar sonucunda, bir rnden dierine geerken yaplan kalp deiiklikleri ve ayar srelerinin, azaltlmas konusunda byk bir potansiyel olduu gzlenmitir.

104

105

Yaplan almalar sonucu kalp deitirme ve makina ayarlar srelerinin azaltlmasn salayaca dnlen nerileri u ekilde sralayabiliriz :

10. Bir kalptan dier bir kalba gei srecinde makina durduu zaman yaplan ilerle makina alrken yaplan iler saptanmaldr. Bu ayrmdan sonra ama, mmkn olduunca ok ii makina alrken gerekletirmeye ynelmek olmaldr. Bu yolla zamandan % 30 - 5 0 arasnda tasarruf salayabilme imkan doabilir. Belirlenen iler iinde, rahatlkla ve nemli bir deiiklie gidilmeden makina alrken de yaplabilir olmalarna karn, halihazrda makina durduu zaman yaplan iler bulunmaktadr. Bu tr iler mutlaka makina alrken yaplmaldr. Kullanlan kalplar ve takmlar zerinde, yukardaki amaca hizmet edecekse, gerekli modifikasyonlar yaplmaldr. 11. Kalp deitirme ileminde, bir nceki kalbn karldktan sonra zerine yerleecei ve bir sonraki kalb tayan, yerine taklmasn kolaylatran rulmanl sistemler veya tayclar kullanlmaldr. Bu tr bir mekanizma bir kalptan dierine gei sresini ksaltacaktr. 12. Kalp balama srasnda makinay ayarlama gereini nlemek zaman tasarrufu salayacaktr. Kalb makinaya balama srecinde kullanlan kalp ve makina blmlerinde standartlatrmaya gitmek kalp balama sresini drecektir. Bunun iin kalplarn makinaya balant ksmlar ayn boyut ve ekilde olursa (standart hale getirilirse) kalplar balanrken ayn balayclar (jigs) ve takmlar kullanlabilir. Bu ekilde standartlaan kalp deitirme ii daha ksa sre tutacaktr.

105

106

13. Kalp balamada kullanlan vida ve cvatalarn byk zaman kaybettirici eler olduu saptanmtr. Mengene ve balayclar vida ve cvata gerektirmeyecek ekilde tasarlamak zaman tasarrufu salayacaktr. Bylece iiler ok daha ksa srede sktrma ve gevetme ilemlerini gerekletirebilir. 14. Kalp deitirme sresinin yaklak olarak yars, bir kalp takldktan sonra yaplan ayarlama ve deneme almalarna harcanmaktadr. Kalbn ilk anda tam gerektii ekilde yerine oturmas salanabilirse, kalp takldktan sonraki ayarlama ilemine gerek kalmayacak ve zaman kayb nlenmi olacaktr. Bu sorunu zmek iin, kalbn bir dokunuta yerine oturabilecei kaset sistemler ve ya da makinaya eklenecek limit anahtarlar kullanlabilir. 15. Kalplar makinalardan uzak depolarda saklamak, tama ile vakit kaybedilmesine yol amaktadr. Bu zaman kayplarn nlemek iin sk kullanlan kalplar makinalarn yanlarnda tutulmaldr. Ayrca ie yeni giren elemanlarn bir an nce yetitirilip depoya nceden belirlenen operatrlerin alnmas ve depoda her iki vardiyada da eleman bulundurulmas salanmaldr. 16. Gemi aylarda zerinde allm zel rnlerin, makinalara retim program verildike depoya dnlerinde kalp teknik resimlerinin izilip bilgi dosyalar hazrlanarak kaytlarnn tutulmas salanmaldr. 17. Makinalara yklenen retim programlar,mmkn olduu srece 24 saat nceden planlama mdrl tarafndan retim mdrlne ulatrlmaldr. Ayrca zel retimlerde (sipari zerine, bir defalk yaplan retimler) retim mdrlne gelen i emirlerinin beraberinde; orijinal kalp resminin ve kalp montaj resminin bulunmasu salanmaldr.

106

107

18. Fabrikann eitli alanlarnda uygulanan 5S (Dzen ve Temizlik) faaliyetlerinin kalplarn stoklanmas ve kalp deitirme alan iinde de uygulanmas iin iilere bilgi verilmelidir. 5S faaliyetlerinden kan sonular, kalp deitirme srelerinin azaltlmasnda yardmc olabilecektir.

107

108

SONU

Yaln retim sistemi, seri retimin doludizgin gittii nehri tersine aktarak, seri retimin dnya ekonomisi zerindeki saltanatna son vermitir. Bu almada sunulan ve dnyann en saygn kurumlarnn yapt aratrmalarn kan bulgular bunu kantlamaktadr. Yaln retim anlayyla alan bir firma, her trl deiiklie ok daha kolay adapte olabilmekte, hem alanlarn hem de mterilerinin yzn gldrebilmektedir.

Yaln retimin bu baarsnn arkasndaki nedenler sorgulandnda; srekli geliime ak, mkemmeli hedef alan ve bundan taviz vermeyen, hibir olumsuzluu zorunluluk olarak alglamayp btn sorunlar kaynandan ve kkten zmeye alan bir sistem olduu sonularna varlabilir. Bunlara ek olarak yaln retimin insana ve insan zekasna verdii nem, yaln retimin baarsndaki en byk etken olarak grlebilir. Yaln retim, kdem ve stat ayrt etmeden tm insanlarn zihinsel potansiyelinden faydalanma amacn barndrr. Yaln retim insan unsuruna verdii bu deerin fazlasyla faydasn grr. Bu sonuca armamak gerekir; nk varlklar belki yaratan deil ama- yneten ey insan zekasdr. Dolaysyla her ey insanda balayp yine insanda bitmektedir.

Yaln retimin baarsnn nemli nedenlerinden biri olarak; sistemin kendi iinde son derece tutarl ve ince planlanm olmasn gsterebiliriz. Yaln retimin tm teknikleri ayn ortak amalara hizmet etmektedirler ve bu tekniklerin arasnda nceden kolay sezilemeyen, fakat konunun derinine inildike ortaya kan balantlar ve mantksal ilikiler bulmak mmkndr. 108

109

Ayrca mutlak baar iin, btn teknikler bir btn olarak dnlmeli, tmnn birden ayn anda uygulanmas salanmaldr. Ancak o zaman yaln retimden beklenen sihirli sonular ortaya kabilecektir.

Yaln retim, sadece bir retim veya ynetim sistemi deildir. Yaln retim, bir dnceler ve ilkeler btn, bir baka deyile bir felsefedir. Yaln retim felsefesi, sadece imalat alanndaki uygulamalarla kstl bir sistem deildir. Yaln retim felsefesinin, tm dnyada ok farkl alanlarda uygulamalarna rastlamak mmkndr ve bu felsefe hayatn her alannda uygulanabilecek fikirleri ve yaklamlar bnyesinde barndrmaktadr. Bunlara ek olarak, yaln retim bir ulusun veya bir firmann tekelinde olan bir sistem deildir. Geliime ve farkl dnceye ak olan her firma veya her insan bu yaln retim felsefesini uygulayabilir.

Yaln retim sisteminin uygulanmasnda ortaya kabilecek belki de en byk sorun, sistemin bir sihirli denek gibi alglanmas ve anlalmas iin aba gsterilmeden sistemden byk kazanlar beklenmesi olmaktadr. Oysa bir firmada yaln retimin sisteminin baaryla uygulanabilmesi iin en nemli n koul, en st dzeyindekinden en alt dzeyindekine kadar tm alanlarn bu sistemi ok iyi anlamalardr. Yeterince anlalamadan uygulanan bir yaln retim sistemi firmaya yarardan ok zarar getirecektir.

Bu almada yalnzca yaln retimin salad faydalardan ve avantajlarndan sz edilmitir. Unutmamak gerekir ki; her fikir veya dnsel yapt gibi, yaln retim sisteminin de kart fikirleri veya eletirilen noktalar vardr.

109

110

Yaln retim anlaynn sadece Japon kltrne uygun olduu, sistemin otomotiv endstrisinin dnda uygulama alan bulamad, sistemin yaygnlamasyla byk apl isizliklerin yaanaca, verimlilik adna sistemin iileri byk yk altna soktuu hatta smrd ve bunlara benzer birok eletiri her zaman yapla gelmitir. Btn bu eletirilerin ve kart grlerin mantkl cevaplar verilebilmektedir. Ancak, bu konular, almann snrlarnn dnda kalmaktadr. Bu kart grler ve cevaplar baka bir tezin veya aratrmann konulardr.

Son olarak; dileim, her sektrden ve her lekten Trk firmalarnn yaln retim felsefesini benimsemeleri ve uygulamalar, bu konuda dnyann en iyi uygulayclar konumuna gelmeleridir. Bu vizyona sahip bir projede alabilme ve yaln retim anlaynn lkemizde yaylmasnda rol alabilme frsatna sahip olursam, mesleki hayatmn hedeflerinden birine ulam olacam..

110

111

KAYNAKA Akgeyik, Tekin., (1998) : Stratejik retim Ynetimi, Sistem Yaynclk, stanbul. Bermudez, J.,(1991) : Using MRP System to Implement JIT in Continous Improvemnet Effort, Industrial Engineering Journal, C:23, No:11. Bhote, K.R., (1989) : Strategic Supply Management, American Management Association, New York. Bhote, K.R., (1991) : World Class Quality-Using Design of Experiments, American Management Association, New York. Browman, J., (1991) : If You Don't Understand JIT, How Can You Implement It, Industrial Engineering Journal, C:3, No:2. Cusumano, M.A., (1989) : The Japanese Automobile Industry, Harward University Press, Cambridge. Gne, Mustafa, (1999) : Tam Zamannda retim Ortamnda Stok Kontrol. Bar Yaynlar, zmir. Harrison, A., (1992) : Just In Time Manfacturing in Perspective, Prentice Hall Inc. (UK), s.21 Ikeda, M.,Sei S., (1989) : The Transfer of Flexible Production Systems, IMPV working paper. Ikeda, M.,Sei S., Nishiguchi, T., (1988) : U-Line Auto Parts Production, IMPV working paper.

111

112

Kavrakolu, ., (1992) : Toplam Kalitenin Temelleri, Kalite Dergisi, Kalder Yaynlar, Y:1, S:1 Monden Y., (1981) : Adaptable Kanban System Helps Toyota Maintain Just-in-time Production, Industrial Engineering Journal, C:13, Say:5. Monden Y., (1983) : Toyota Production System : Practical Approach to Production Management, Industrial Engineering and Management Press, Norcross, Georgia. Nishiguchi, T., (1989) : Strategic Dualism: An Alternative in Industrial Societies, University of Oxford, Nuffield College. Ohno, Taichi., (1988) : Toyota Production System : Beyond Large Scale Production, Productivity Press, Cambridge. Ohno, Taichi., (1996) : Toyota Ruhu, Scala Yaynclk, stanbul. Okamoto, K., (1989) : Planning and Control of Maintenance Costs for Total Productive Maintenance, Productivity Press, Cambridge. Okur, Ayperi S., (1997) : Yaln retim; 2000li Yllara Doru Trkiye Sanayii in Bir Yaplanma Modeli, Sz Yaynclk, stanbul. zelikel, H., (1994) : Japon Ynetim Sistemleri, MESS Eitim Vakf Yayn, No: 177, stanbul. Ross, D., (1992) : Beyond the Toyota Production System; The Era of Lean Production, Manufacturing Strategy, Chapman Hall, London. Schonberger, R.J., (1982) : Japanese Manufacturing Techniques, The Free Press. Setsio, Mito, (2000) : Honda Ynetim Kitab, Academy Plus Yaynevi, Ankara.

112

113

Shingo, S., (1985) : A Revolution in Manufacturing-The SMED System, Productivity Press, Cambridge. Shingo, S., (1988) : Non-Stock Production - The Shingo System for Continuous Improvement, Productivity Press, Cambridge. Womack, J.P., Jones, D.T., (1994) : From Lean Production to the Lean Enterprise, Harvard Business Review. Womack, J.P., Jones, D.T., Roos D., (1990) : The Machine That Changed The World, Rawson Associates, New York. (1995) : The Toyota Production System, Toyota Motor Corporation, International Public Affairs Division.

113

114

114