TTHAT TERAKK VE KRTLER ttihat Terakki Cemiyeti, Partisi ve anlay, Trkiyede lehinde ve aleyhinde en ok yazlan ve tartlan konulardan biri.

Son yzyla byk lde ttihat Terakki, (yaznn dier blmlerinde T olarak ksaltlacaktr) Cemiyeti ve Partisi damgasn vurdu. Altyz yl akn bir yaamdan sonra, Osmanl Devletinin sonu geldiinde, deiimlerin ve gelecein dinamiklerini T temsil etti. Hatta gnmzde yaananlar byk lde bu olgunun yansmalardr. Ortadounun, Balkanlarn ve genel olarak komu lkelerin tarihleri, bir lde T ile ilintilidir. 1889de kurulan Cemiyetin kuruluunun 100. yldnmnde svein bakenti Stockholmde siyasi snmacydm. Trkiyeli siyasi mlteci bir Krt. Tnin beni ilgilendiren yann daha ok hissettim. lk be kurucularndan ikisinin Krt kkenli olmas ilgimi daha da arttrd. lgintir, hibir kurucu da Trk kkenli deil. En nde gelen ideolog da, Diyarbekirli Krt Ziya Gkalp. stelik Trklemek, Muassrlamak ve slamlamak eklindeki ilkeleri koymu. TCnin Krtlerle olan ilikilerini bulmalydm. Konu bu ynyle ele alnmamt, kaynak ve olanaklar yok denecek kadar azd. ran, Irak, Suriye, Yunanistan, Ermenistan, tm Kafkaslar ve Balkanlar Tden etkilendiler. Olumlu ya da olumsuz, yaamlarna yansd. Cumhuriyet yaam ve ncesindeki Merutiyet ve sivil-askerlerin tm; Mustafa Kemal, smet nn, Kazm Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Fethi Okyar ve Celal Bayar, hepsi Tci. Kltr dnyas da yle. Yunus Nadi, F.Rfk Atay, H.Cahit Yaln, Halide Edip ve dierleri. Arap milliyetilii, Ermeni ve Krt sorunlar, Balkan ve Kafkasyadaki deiimler, Tyi bilmeden aklayamayz. Prof. T.Z.Tunaya, T ve dnemini toplumsal laboratuar olarak grd. T yani Jn Trklk yle etkili oldu ki, Jn Krtlk ve dier toplumlarn isimlerinin nne Jn kelimesi gelerek yeni bir siyasi anlay ifade etti. Gnmzde de Trk-slam Sentezini ve Ordu faktrn T bilinmeden derinliine aklayamayz. Ne var ki, Tye ilikin yerli ve yabanc aratrma eserleri ve anlar giderek artt. Ancak, Krtlerle Tnin balarn bulmak yine de zor. Yz yl nce Krtlerde kentlilik ve eitim dzeyi yetersizdi, dorusu Krt toplumu da Tye scak bakmamt. Bunlar ii zorlatran faktrler. Bir de T, Krt elitlerin ilgisini bile doru drst ekemedi. T dncesi modernleme, yenileme ve burjuvalama hareketidir. Bundandr 1908 Merutiyet hareketine birok tarihiler Burjuva Devrimi dediler. Ermeni tehciri, Balkan ulusal kurtulu hareketleri, Mslman Araplarn ayrlma mcadeleleri ve Krt toplumuna kar baskc ve asimilasyoncu politikalarn uygulanmas, T dneminin yapsal eserleridir. Bunlarn sonular gnmzdeki ulusal soruna ekil verdi. Sosyal ve siyasal olaylarla ilgilenenlerin ilk duraklar TCdir. B.Nikitin Krtlerin bilinmezlikler iinde unutulmasna zlr. Bir gn Krdistan normal bir bar iinde bir hayat yaama olanana kavuursa, bilim bundan sadece kazanl kacaktr. Krtlerin kendi aralarndan da bir gn aratrmaclar karaca nitekim bunun imdiden ilk habercileri kmtr- ve bunlarn yabanc bilginlerle etkin biimde ibirlii edecekleri umulur diye yazd. Nikitin Basil. Krtler. 1986. S.12. Bir Krt olarak bana da sorumluluk dyordu. Beni T Cemiyeti ve Partisi ile Krtler konusunu incelemeye iten bir etken oldu bu anlay. 1889 ylnda Osmanl Devletini yklmaktan korumak isteyen aydnlar, Tp Okulu rencileri, Sultann despotizmine kar olmak zere ttihad- Osmani Cemiyetini 21 Mays 1889da kurdular. Osmanllarn Birlii Cemiyetiydi. O denli Osmanlydlar ki, hibiri Trk kkenli deildi. Krt, Arnavut, erkez ve Azeri kkenliydiler. Etnisiteler Osmanl olmak istediler, ama Trk deil. 19.Yzyln ortalarnda Krt mirlikleri ortadan kaldrld, byk feodallerin yerini orta feodaller ve dinsel nderler ald. Bu dnem Krt siyasal ve toplumsal aray yllardr.

Krtlerde de burjuva istem ve rgtlenmeler grld. Giderek saylar artt. 1898de Kahirede ilk Krte-Trke gazete olan Krdistan yaynland. Gazete, siyasal ve kltrel arlklyd. 1906 ran, 1905 Rusya ve 1908 Osmanl Merutiyet hareketleriyle Krtlerin yeni bir evresi balyordu. Bu yllarda kurulan (1891-92) Hamidiye Alaylar, daha ok Sultan yanlln, airetsel yap ve feodalizmi korumak istedi. TC, Hamidiye Alaylarn ancak hkmet yararna kullanlacak yapda tutmak istedi. Sultan A.Hamidin Krt feodalleriyle iyi ilikiler iinde olmas TCni huzursuz klyordu. Baz tarihiler bu nedenle Krtlerin Abdlhamidi Bav Kurdan Krtlerin Babas- olarak andklarn yazdlar. Sultan A.Hamid bu Krt feodallerini zamanla kendimize maletmek istediini Siyasi Hatratmda dile getirdi. 19. Yzyln son eyreinde Trk-Krt-Ermeni ilikilerinde nemli deiimler oluyordu. Nitekim 1894-96 yllarnda Sultann tevikiyle Hamidiye Alaylar ve Devlet askeri glerinin yeil k yakmalar ve katlmlar ile ok sayda Ermeni ldrld. 1878 Berlin Anlamasnn 61. Maddesi ile Batl Devletler bu nedenle Krtlerin cezalandrlmalarn istediler. 1905-1908 yllarnda Krt illerinde nemli olaylar oldu. Diyarbakr, Erzurum, Bitlis, Harput, Van ve Svasta kentli tccar ve esnafn nderliinde demokratik ierikli kk ve orta apl bakaldrlar ve huzursuzluklar yaand. Bu hareketlerde bir dereceye kadar Jn Trk rgt ve fikirlerin katklar var. u husus nemli; daha nceki yllarda bakaldrlar feodal airet bakanlarnn eliyle olmaktayken, imdi aydnlarn, esnaf ve tccarn nderliinde oluyordu. Hamidiye Alaylarndan ikayetler de sz konusuydu. Telgrafhaneler igal edilerek Sultana ulalmak istendi. Diyarbakrda Mehmet Ziya Gkalp-, Pirinizade Arif, Yasinzade evki Ekinci-, Cizreli Aziz, Hac Kadiraazade Rza Beyler T anlayn paylaan Krtlerdi. Kars H.Zafer. Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, Kaynak Yay.1984, S.90. Erzurumdaki mcadelelerde, Erzurum kent merkezinde yaayan Krtlerin youn olmamalar nedeniyle aktif rolleri belirleyici olmad. Revue Du Monde Musulman Paris, Nisan 1908, Cilt 4 ve Say 4te Erzurum, Bitlis, Diyarbakr, Dersim ve Van illerinde aralarnda Krtlerin de bulunduu halk hareketleri dile geldi. Dersimde Diyap Aa aktif olarak yer ald. Osmanl toplumunda Krt illerinde younluklu ikayetler ve gsteriler dikkat ekicidir. Bu illere illegal T bildiri ve yaynlarnn ulatrlmas sz konusu. Paristen Kafkasya yoluyla yurda sokuluyordu bu tr yaynlar. ttihatlardan Krt illerine srlenlerin buralarda uyank Krtlerle iliki kurduklar polis kaytlarnda ve anlarda yer ald. Krtlerin nce Kahirede ve sonra Avrupada srdrdkleri Krdistan gazetesinin yaynlanmasnda, gazetenin sahibi Abdurrahman Bedirhan Tcilerle dayanma halindeydi. Avrupaya iltica eden iki ttihat nl Krt Dr. Abdullah Cevdet ve Dr. shak Sukti bu dzenlemelerde aktif rol aldlar. 20. Yzyln balarnda Nehri, Baban, Bedirhan ve Cemilpaa gibi nde gelen Krt ailelerin stanbula yerlemeleri ile uyanmakta olan Krt milliyetiliine eilim gsterdiler ve bu arada Sultan A.Hamidin antidemokratik uygulamalarna kar konum aldlar. Tcilerin dile getirdikleri zgrlkleri arzuladklar iin bu Krtlerin ayn zamanda Tye sempati duyduklar biliniyordu. lk dnemlerde henz Tcilerin Trk-milliyeti yanlar ne kmamt. ttihatlarn Avrupadaki gazetesi Osmanl ile Krtlerin Krdistan dnsel paralellik gsterdiler ve dayantlar. Haniolu M.kr, ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889-1902). letiim Yay. S.535. Bu yllarn sz edilmesi gereken bir baka olay da, Rus arnn despot ynetimine kar Sivastopolda isyan eden denizcilerden Temen midin idam edilmesi zerine, Osmanl Donanmasndan 28 kiinin Rus arna durumu protesto eden bir telgraf ekmeleriydi. Telgrafta imzas olanlar arasnda iki de Krt bulunuyordu. Kutlay N. ttihat Terakki ve Krtler, 3.Bask, Beybun Yay. 1992. S.59.

Krt aydnlarnn saylarnn yetersizliine karn, blge halklarna ulamak isteyen, onlara seslenen eylemlerde bulundular. Dr. Abdullah Cevdetin 1906 ylnda Azerbaycan Mslman halklarna olan ars bunlardan biri. Kars H.Z. Age. S.110. 19. Yzyl ikinci yarsnda Osmanl Devletindeki unsurlarn uluslama srecinde artk gzle grlr yol aldklar grlr. Parla Taha, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm. letiim Yay. 1989. S.13. Her toplumun Avrupada yayn kyordu; Arapa, Arnavuta, Ermenice, Trke ve Krte. ttihad- Osmani Cemiyetini kuranlardan Arnavut brahim Temo, anlarnda renci Krtlerden sz eder. En ok da Diyarbekirli shak Suktiden. Mezopotamya ve arki Anadolu kltrne olduka hkimdi. ok iyi dost ve arkada oldukbrahim Temonun ttihat ve Terakki Anlar. 1987, Arba Yay. S.8-9. Arnavut .Temo ve Krt .Sukti, Osmanl ynetiminin hakszlklarna kar mcadele iin bir Cemiyet kurma fikrini gelitirirler, snf arkadalar erkez Mehmet Reite aarlar bunu. Ayn gnlerde Krt Abdullah Cevdet de drdnc kii olarak katlr onlara. Daha sonra hep dinsizlikle sulanan A. Cevdet, o yllarda namaznda niyaznda dindar bir rencidir. Bylece 1889 yl Mays ay sonlarnda, ilerde 1908 Devrimini gerekletirecek olan Cemiyet kurulmu oldu. Beinci arkadalar Azerbaycanl Hseyinzade Alidir. Din ve millet ayrm yaplmadan tm Osmanllar kapsayan bir cemiyet. Yazm ve kayt ilerini shak Sukti yrtr. Yeni arkadalar oldu, tutuklandlar ve srldler. brahim Temo Romanyaya kat. A.Cevdet, .Sukti ve arkadalar srgn edildiler ve 1898de Parise geldiler. Avrupa bakentlerinde gazete kardlar. Cemiyetin kuruluundan sonra stanbula gelen Ziya Gkalp, .Temo ve .Sukti tarafndan Baytar Mektebine yerletirildi. Onu da Cemiyete aldlar. Bitlisli Kemal Fevzi subayd ve ordudaki ttihatlarla beraberdi. Zihni Paa, Krt erif Paa ve Sleymaniyeli Mustafa Paa sonradan Nemrut Mustafa Paa olarak anld- bunlar da ttihat Krtlerdi. Araplardan, Arnavutlardan ve Krtlerden, sonradan milliyeti olarak tannacak olanlar o yllarda katksz Osmanlcydlar. Her ikisi de doktor olan Krt kurucular alkan ve aktiftiler. A.Cevdet, enerjik, Franszca, ngilizce, Almanca ve Farsadan baka talyanca biliyordu. Bu dillerden eviriler yapt. Ramsaur E.E., Jn Trkler ve 1908 htilli. S.33. .Sukti erken yata, 1903 ylnda Romada tberkloz hastalna yenilerek ld. 1909da kemikleri getirilip Sultanahmet Trbesi bahesine gmld. Beysanolu . Diyarbakrl Fikir ve Sanat Adamlar. S.114. Diyarbakrn tarihi ismi olan Amedden olacak, .Sukti Amedi adn kulland. Kendisine ait belgeler Arnavutluk Sosyalist Halk Cumhuriyeti Merkez Arivinde bulunuyor. Osmanl Devleti ile anlaarak A.Cevdet Viyana ve .Sukti Roma eliliklerinin doktorluunu yrttler ve arkadalar zaman zaman onlar eletirdiler. A.Cevdet tihat Matbaas ve Dergisini kurdu, Krt kltrne ilikin yazlar yazd. .Sukti Osmanl gazetesinde 1 Ocak 1900 tarihli sayda Arnavutlar ve Krtler makalesini yazd, z kltrlerini koruyarak deiik etnik topluluklarn birlikte yaayabilmelerini nerdi. Her ikisi de Osmanllk iinde eit ve zgr olmay vurguladlar. tihad dergisinde Mekatib Okullar- makalesinde bu grleri savundu A.Cevdet. te bakn ben Krdm. Krdleri ve Krdl severim. Fakat madem ki hukuk ve vezaife mtesvi Trkiye vatandalarndanm, her eyden evvel Trkm. Benim iiliim, Snniliim, mtekidliim, hrendiliim, rk- asfer veya beyzden oluum hususi ve fenni ilerdir. Benim bu szmden, ben madem ki Trkiya vatandaym Krd lisan unutulsun, Krdlm unutulsun dediim anlalmasn. Bilakis, Krd Krdesini, Ermeni Ermenicesini hars-- ihya etsin. Bundan Trkiyaya mazarrat geleceine sahib olan ancak kabak kafal, yahud hain ruhlu kimselerdir Haniolu M..Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi. dal Ne.1981.S.217. ura-y Osmani Gazetesi Mdirine balkl yazs tihadn 20 Mart 1906 tarihli 3. saysnda kt. Vatandalar! Trkiya Trkiyallarndr. Trkiya vatandalar

katiyyen ayn hukuk ve hrriyete maliktir. Hibir unsurun mesel Ermeninin Trke, Trkn Araba, Arabn Arnavuda hibir tefzul yoktur (Fazla bir yan) Haniolu M.. Age. S.217. slamiyeti ok iyi incelemi olan A.Cevdet, birlik iinde ayr olma anlayn dini prensiplere gre aklad. 1918 ylna gelindiinde, Osmanl Devletinin ortadan kalkaca belli olduunda da Osmanllk iinde Krt kltr ve varln savundu. Krdistan Teli Cemiyetinin organ Jin Gazetesinin 1. saysnda, Bir Krd imzasyla Krdler Uykuda Deil makalesini yazd. Bir blm yledir: Krdler, byle bir asrn byle bir kiyametinde uyumak mmkn mdr? Ey Krd, uyan! Diye barmaya ben lzum grmem. Zira eer Krdler uykuda, hl uykuda iseler, oktan pek oktan lmler demektir Krd uyanktr ve kendisini asrlardan beri uykuya dvet etmi ve uykuya dalm olan hdavendleri (Trkleri) de uyandracaklardr. O, kendisine suikast etmi olanlara hsnikast ile mukabele edecektir. Biz bir asrda yayoruz ki bir saat uyumak, bir millet iin lmektir Haniolu M.. Age. S.218. Daha sonra Krtlerin zerklii veya bamszl fikirlerine yaknlk duydu. ABD Cumhur Bakan Wilsonun prensiplerinin aklanmas zerine bu noktaya geldi. Bu anlayn Jin, Serbesti ve nkilb- Beer gazetelerinde srdrd.

ttihat-Terakki Kurucusu ki Krdn Belirgin zellikleri

Jn Trklere yaknlk duyan Krtlerin byk blm, eitimin ve ilerlemenin deerini anlyor ve buna uygun hareket ediyorlard. Bu anlay Krdistan gazetesinde yer ald ve ilendi. A.Cevdet ve .Suktinin Elazda kurduklar Mazraat-l-Maarifet adl okulun program bunu aka gsteriyor. Kz ve erkeklerin birlikte okuduklar modern bir eitim rnei. Mslim ve gayr Mslimleri, Trk unsuru ile Osmanl olan dier unsurlar eit grdler. Osmanllk henz Trklk olmamt. Ama byle bir potansiyelin tehlikesi seziliyordu. Osmanllklarn savunan Krtler, etnik niteliklerini birlikte yrttler. 1907de A.Cevdet, Bir Hutbe Hemehrilerime brornde bu gr dile getirdi. Bunu anladnz gn, Arab, Arnavud, erkes, Krd, Ermeni, Rum, Yahudi, Geldani, Sryani, Trk, Laz, Grc hasl Mslim gayr-i Mslim zkr ve ins Trkiyenin btn vatandalar mtereken bir vata- umumi, adalet ve hrriyet evkleriyle ayaa kalktklar dakika Haniolu M.. OsmanlAge S.628 . Sukti, benzeri anlay Osmanlda Ocak 1900de Arnavutlar ve Krtler makalesinde yazd. Krtler, Hetavi Kurd ve dier Krte yaynlarda duygular bastran ve akl ne karan istemleri dile getirdiler. Roj-i Kurd gazetesinde yabanc klasiklerin Krteye evrilerek okunmas salk verildi. Din ve inan zgrl ile hogr yceltildi ve banazla kar kld. ttihat-Terakki ile Krt ulusal demokratik hareketinin benzerlikleri yannda, farkllklar giderek grld. Farkllklar ve gelimeler, TCne sempati duyan Krtleri zora soktu. Birok Krt aydn ve stanbuldaki Krt dini nderler giderek kart konum almaya baladlar. 1908 Merutiyetinde Selanikteki Hrriyet Meydannda ttihatlarla birlikte olan Said-i Krdi 1909da artk ttihad- Muhammediyyedeydi. Krt eyhleri, feodalleri, ttihatlarla uyum salamadklar bir yana, zel bask grdler. Mustafa Barzaninin aabeyi Abdsselam Barzani idam edildi. Sleymaniyeli eyh Mahmut Berzencinin babas eyh Said ve arkadalar ttihat tertiplerle ldrldler. Bedirhan Bey ailesinin ocuklarnn bir ksm aktif olarak Tye yardm ettiler ve rgtte yer aldlar. Bir blm sempati duydular ve iyi ilikiler kurdular. Tye kart konum alanlar da oldu. Ksaca deinmek istedim.

Osman ve Hseyin Bedirhanlar; 1879da Bothandaki yerel bakaldry ynettiler. Hseyin, 1910 tarihinde T dneminde idam edildi. Mikdat Mithat Bey, 1898de Kahirede Krdistan gazetesini yaynlad ve T ile zaman zaman scak ilikileri oldu. Kardei Abdrrahman Bedirhan Avrupada gazeteyi srdrd. Kamil Bey, Krt zerklii iin Rusya ile iliki kurdu. Tifliste yaad. T anlayyla uygar ilikileri oldu. Abdrrahman Bedirhan, Avrupada Krdistann yaynn srdrrken, T ile birlikte oldu. 1902 ve 1907 T kongrelerinde Krtleri temsil etti. 1902 Kongresinde bulunan bir dier Krt de Hikmet Baband. Emin Ali Bedirhan, 1908 Krd Teavn ve Terakki Cemiyeti kurucu ve 2. Bakan. Demokratiklemeye ve Krt haklarna getirilen yenilikler nedeniyle 1908de Tye scak bakt. zgrlk olan aile genelde bu anlaytayd. Abdrezzak Bedirhan, Sultana kar mcadele etti, srld, 1908 sonras Dilerinde iyi grevlerde bulundu, Krt otonomisini salamak zere Rusyaya ve rana geti, 1918 ylnda T ynetimince Musulda idam edildi. Sreyya Bey, Msrda Krt Haklar rgtn kurdu. Tye kar ya da yandal bilinmiyor. Bamsz Krt devleti iin mcadele etti. Celadet ve Kamuran Beyler, Krt mcadelesinin kltrel urasnda bulundular. T kart olmadlar, 1918den sonra Krt milliyetiliinin T kartl izgisinde yer aldlar. Bedirhanlarn bir ksm Kutay ve nar soyadlarn aldlar. Vasf nar Tciydi, M.Kemal Paann ilk dnem Maarif Vekili ve Moskova Elisi oldu. T ile Bedirhan Ailesinin ilikileri sorunsuz gidiyorken, 1912 ylnda Bothandaki karklklarda Sleyman Bedirhan polis tarafndan ldrlnce, ilikiler bozuldu. En nemlisi, Seyyid Abdlkadir (Nehrili) ile Tnin ilikileridir. Seyyid A.Kadir, hem Krtler arasndaki etkinlii ve hem de dinsel otoritesi Sultan A.Hamid tarafndan iyi biliniyordu. Nakibendiliin Halidiye kolunun (Cedidciler) en nfuzlu ailesi ve tekkesinin postunda oturuyordu. rana kar yaptklar 1880 isyanndan sonra Mekkeye srld aile ve babas 1883de orada ld. Sultan A. Hamid hem S.Abdlkadirden ekiniyor ve hem de Onu ho tutuyordu. Hala izah edilemiyor, bu iki yakn messese nasl kar karya geldiler. 1896 ylnda T stanbulda bir atak yaparak genlerden ok toplumun saygn ve etkileyici kiilerinden rgt kurma gerei duydu. Bunlarn birisi de Seyyid Abdlkadirdi. A.Hamidi devirip yerine Reat Efendiyi geirmek istediler. S.A.Kadir de stanbul T Merkezinde yer ald. Darbe ve komplo giriiminden Sarayn haberi oldu. Tm tutukland ve S.A.Kadir Medineye srld. 1908 Merutiyeti zerine stanbula dnebildi. S.A.Kadirin kiilii ve dnce yaps ile Tcileri badatrmak kolay deil. Yakn akrabalar da Medineye srldler. Sultan kendi zel btesinden de para verdi. Hariciye Nazr Sleymaniyeli Krt Sait Paann olu erif Paa, hem Tc ve ayn zamanda kart oldu. Pangalt T ubesi Bakan ve 1898-1908 yllarnda Stockholm Elisi iken Paris ve Cenevredeki T rgtlerine ekonomik yardmda bulundu. Resmi yazmalarda ve an kitaplarda bunlar yer alr. Giyabnda iki kez idama mahkum oldu. Birisi Sadrazam Mahmut evket Paann ldrlmesi olayyla ilgiliydi. M.evket Paa, Tlarn sadrazam yapt bir kiiydi. erif Paa, Merutiyet gazetesini kard Pariste ve T kartl yapt. 1909 ylnda Yldz Sarayndaki gizli belgelere el konulduunda, Sultan A.Hamide gelen jurnaller ortaya kt. erif Paann jurnalleri de dile getirildi. Yakn Osmanl ve Trkiye tarihinde Krt erif Paa olarak tannr. Yaam ve dnsel izgisi deiimler gsterdi. Bar Grmelerinde Trk temsilcisi, ardndan Krtleri savundu ve oray da yzst brakt. Sadrazam olmak iin Talat Paann yardmna ba vurdu. Son zamanlarda elime geen bir belgede kinci Dnya Sava iinde de Nazi Almanya ve Faist Mussolini ile ilikileri oldu. Bu ilikinin belgesini sunarken, erif Paay incelemek isteyenlere belki bir yararm olur diye dndm.

Mirella Galletti, bir talyan gazeteci. talyann Archivio Centrale dello Stato, Segreteria paricolare del Duce, n. 541.245, 1922-43, dossier Chrif Pacha ariv ve dosyasnda erif Paann Benito Mussolliniye iki mektubunu buldu. Bunlar Paristeki Krt Enstitsnn yaynlar arasnda kan tudes kurdesn 2000 yl Kasm ayndaki 2. nolu yaynnda yaynlad. 1942 ylnda Nazi Almanyas ile Faist talyann ayn cephede II.Dnya Savan yrttkleri yllar. erif Paann gizli ilikileri mektuplardan anlalyor. Konumuzun dndadr, mektuplardan ilgin cmleler yle: erif Paann 27 Temmuz 1942 tarihli, Benito Mussoliniye mektubu. Ekselans, Alman Hkmetinin Daveti zerine 22 Haziranda Parise vardm ve akabinde 25ine kadar orada kaldm. Alman yetkilileriyle grtm farkl sorunlar ieren grmelerimin bir kopyasn siz ekselanslarn yksek makamna sunmaktan eref duyarm. Mektubun nemli cmlelerini aktarmakla yetiniyorum. Kudus Byk Mftsne gnderilen Halifenin mektubunun bir kopyas. Halifenin Papaya gnderdii mektubun kopyas Halifenin Japon mparatoruna gnderdii telgrafn bir kopyas Trkiye Cumhurbakanna 21 Temmuz tarihli kaleme aldm muhtrann metni hakknda Alman Hkmetine teslim ettiim mektubun kopyas Arap ve Krt sorunu ile ilgili muhtrann kopyas.. Bolevizme kar ibirliinden yana olan siz ekselasnzdan sizin byk eseriniz karsnda eilmez sayglarmn kabuln rica ederim. mza erif Paa. Mektup Franszcadr. kinci mektup 16 Aralk 1942 tarihli. fadeler benzer ieriktedir. Daha uzuncadr..Hotel De Paris Monte-Carlo antetli. Ekselans, diye balyor. nemli cmleleri aktaraym: 26 Temmuzda Monte-Carloya dnmden hemen sonra Alman ve talyan yetkililerine bilgileri iletmekten geri kalmadm. Bu esnada Bolevizm kart Mihver lkelerden dolay Alman yetkililerinin yannda grevimi bitirmem gerektii konusunda bir an bile tereddt etmedim. Siz ekselansnza sunduum muhtrann kopyas Rusyadaki Mslman esirlerin arasndaki unsurlar silah altna alma biiminde Mslman blgelerdeki bilgilerimi iermektedir Ekselanslarn yksek iradesiyle yapmam iin tarafma verdikleri izinle Bolevizme kar kutsal mcadelenin sadk grevlileriyle birlikte yaptmn kk bir hizmet olduuna inanyorum. Grlerimin iten ifadelerinin kabul buyrulmasn rica ederimerif Paa. (mza) Mektuplardaki Halife, (Le Calife ABDUL-MEDJD II) dir ve Paristen yazlp gnderilmiler. erif Paa 1936da Monte Carloda yayordu. talyann Niceteki konsolosu yoluyla Duce (Mussolini) ile gizli iliki kurmay denedi. Daha sonra kz Melek Hanm talyan kontu Pecorini Manzoni ile 1948 ylnda evlenince onlarla birlikte 1950ye kadar Roma yaknlarnda yaad. 22 Aralk 1951de Calabrede Catanzaroda ld. Msrda Kraliyet Mezarlnda topraa verildi.. 1901 yl balarnda Bedirhanzade Osman Paay ve Beyrut Jandarma Binbas Krt Ecelyaknzade Mustafa Beyleri Jn Trk yandal iinde grrz. amda Bedirhan Paazade Mahmut Bey ve Halepte olu Salih Avni Bey Jn Trklerin yannda yer aldlar. Sleyman Nazif ttihat bir dier Krt. Osmanlc ve ardndan ya da beraberinde slamc, daha sonra Trk oldu. O dnem ngiliz gizli belgelerinde Krt nderlerinden biri olarak yer alr. Tm peygamberleri Trk yapan bir Trk. 1918 tarihinde Krt dergi ve rgtleriyle de flrt etti. Krtlerle Trklerin Kuvayi Milliyede birlikte olmalarna alt. Baarl olmaynca Krtlere kart bir konum ald. Maltaya srld. Ancak Sleyman Nazif, Maltada ayn

kararll gsteremez. Maltada srgnler arasnda Harputlu Yakup evki Paa da var. Yakup evki Paay ikna etmek ve bu amala bir neride bulunmak ister. Snrlar nehirler izer. En dorusu da budur. Paam ben Diyarbakrlym. Siz Harputlusunuz. Bu iki ehir de Frat ve Dicle nehirleri iindeki blgededir. Siz de ben de Irakl olarak Badat hkmetine katlmalyz. Osmanl mparatorluundan umut yoktur. Bamzn aresine bakalm.der. ngilizlere mracaat etmek ister. Krt erif Paay yeren Beau Cherif Gzel erif-i alay konusu yapan Bo Herif risalesini yazd. 1918den sonra kan Krte-Trke yaynlarda Krtleri ve haklarn konu alan yaz yazd. Babanzade Ahmet Naim Efendi, slamc bir Darlfnun hocas. T kartyd. Ayn aileden smail Hakk Baban, Darlfnun Anayasa hocas, T Merkez-i Umumi yesi ve Badat Mebusuydu. Krt Teavn ve Terakki gazetesinde Krtlk lehine yazlar yazd. Tnin Tanin gazetesinde ideolojik ve dnsel yazlar kt. Dreyfs adnda ve Dreyfs olayn ele alan bir de kitap yazd.i T ile iliki kuran bir dier Krt, 1904de Msra kaan Liceli Ahmet Ramiz Beydir. Orada Krt Azm-i Kavi Cemiyetinin kurucusu oldu. Palolu Kr Sadinin o dnemde T ile ilikilerini bilmiyoruz. 1925de Diyarbakr stikll Mahkemesince asld. Kosova Valisi Krt Hseyin Fikri Beyin olu, 1908 Dersim Mebusu Ltfi Fikri Tnin anlaynda bir gen olarak Parise kat ve 1908de dnd. Ateli bir ttihat iken sonradan kart konum ald. T Krt Mustafa Paa Sleymaniyelidir. Nemrut Mustafa olarak da bilinir. Tekilat- Mahsusa yesiydi. T Trkletike Mustafa Paa kar cepheye geti. M.Kemal Paa dahil birok kiiyi cezalandran stanbul rfi dare Mahkemesinin bakanln yapt, sonra memleketi olan Irak-Sleymaniyeye geti. eyh Mahmut Berzenci Hkmetinde yer ald. nl T Merkezi Umumi Azas ve teorisyeni Ziya Gkalp Diyarbakrn ermik ilesinden ve annesi de yine Diyarbakr Lice ilesinden. Osmanlclkta fazla sebat etmedi. Trkl seti. Selanik T Kongresinde Merkezi Umumi yesi seildi. Krt dili ve kltr zerindeki almalarn srdrmedi ve Turancl nerdi. Trklemek, slamlamak ve Muassrlamak eseriyle Trklerin ba yaptn yazd. Krt Airetleri zerinde Sosyolojik Tetkik incelemesini Rza Nurun arzusu zerine kaleme ald. Sleymaniyeli Refik Hilmi T yllarnda hareketin anlayndan olduka etkilendi. Sleymaniyede kurulan Hiva partisinin kurucularndand. Sleymaniyeli Tevfik Vehbi Bey de stanbul Harp Akademisini okudu ve ordudaki T akmndan etkilendi. Sleymaniyeli Premerd (1868-1950) stanbul Hukuk Mektebini bitirdi, avukatlk yapt, nceleri ttihatlarn zgrlk vaad eden anlaylarn paylat; beklediklerini bulamadan yurduna dnd. Sultan A.Hamidin yeenleri Prens Sebahattin ve Ltfullah yaynladklar beyannamede, 1901 yl balarnda, amacmz Trk, Arap, Arnavut, Ermeni, Makedonyal, Yunan, Krt, Yahudi ve br tm yurttalarn gbirliini salamak urunda almak diyorlard. Kutlay N. ttihat Terakki ve Krtler. 3. Bask. Beybun Yay.S.109. 1902 T kongresine 47 delege katld. Trk, Ermeni, Arap, Rum, Krt, Arnavut, Yahudi ve erkes delegelerdi. Abdrrahman Bedirhan ve Hikmet Baban katldlar Krt olarak. Bu kongreden sonra Prens Sebahattin Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurdu. Krtler, zerkliki ierdii iin bu cemiyetten yana olmak istedilerse de, rgt gelimedi. A. Cevdet bu yeni cemiyette yer ald. Said-i Krdi de yaknlk duydu. Prens Sebahattin, Krtler yerleik dzene gemediklerinden tr, zerklik taleplerine kukuyla bakyordu. Haniolu M..Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi. Age. S.201. 1907 Jn Trk (T) 2. Kongresinde Abdrrahman Bedirhan ve Krdistan Gazetesi evresi katldlar. Her topluluun lisanyla ve bu arada Krte sonu bildirisi yaynland.

ttihat- Terakkinin Snfsal ve Sosyal zellikleri

7

Yaplan deerlendirmelerin ou snf ve sosyal yap analizlerinden ok, rk ve din farkllklarnn n plana karld deerlendirmelerdir. Memur, subay, esnaf ve bir lde ulema hareketiydi T Orta burjuvazi hareketi de diyebiliriz. Kk burjuvazi ve milliyetileri etkilendiler. Eraf kazanmaya altlar. Kyl ve ii diye bir sorunlar yoktu. Bu, onlarn burjuva ideolojilerine uygun dyordu. yelerin hemen hemen tm ve bu arada o dnemdeki Krtlerin de sosyalizme antipatiyle baktklar biliniyor. 1910 ylnda Meclis-i Mebusanda Babanzade smail Hakk Bey tartrken sosyalizme olumsuz yaklatn dile getirdi. Osmanllk Trklk ekline dntke, Krtler olumsuz etkilendiler. Tnin Trk milliyetilii zellikleri aa ktka, Cemiyette yer alan Krtler, uyumda glk ekmeye baladlar Toplumsal yapdan ok, tm kabahati Sultan A.Hamidde bulan bir anlaylar vard.Her eyin kendileriyle baladn sanan dik kafal, politik deerlendirmeleri yzeysel ve henz biimlenmemi, Merutiyet hayranydlar. rgte kr krne balydlar. Kapasiteleri snrl ve sorunlarn bykl karsnda arp kaldlar. Onlarsz vatan kurtulamazd. Sorunlarn karmakl onlar hzla Trklke gtrd. Krt kentlerinde T, az da olsa yanda buldu. Krsal alanlar ve Krt feodalleri kart konum aldlar. Krt aydn ve yurtseverleri nce Tye ilgi duydular ve desteklediler, daha sonra kart konum aldlar. Ne olursa olsun, kazanmakt amalar ttihatlarn. Bu nedenle bask ve iddete bavurmay doal saydlar. Demokratik ileyi, eletiri ve zeletiri sz konusu deildi rgtte. T, halk rgtlemekten ok aydn ve burjuvalarn desteini dnd. Miriktipzade Ahmet Cemil Bey, Airet Mektebini okudu, st blm olan Mlkiyeden mezun oldu. 1908 Krt Teavn ve Terakki Gazetesi bayazarln yapt. Diyarbakrn etkin ve okumu bir ailesinden. Cumhuriyet dneminde Asena soyadn ald. Ziya Gkalpn samimi bir arkadayd. Tyi ve olanaklar iyi anlad. Yazlar modernizmi, toplumlarn beraberlii ve kimlik sorunundaki gereksinimlerin eksiksiz uygulann istedi. Krtler T dneminde Merutiyet adyla bir de Krt Mektebi atlar. Osmanlclk egemen ve etkendi. Dnemin etkin Krtlerinden olan Bedizzaman Said-i Krdi, Merutiyet iln edildiinde, Sadaret Babakanlk- yoluyla Krt airetlerine ektii telgraflarda Merutiyete sahip kmalarn ve en ok biz Krtler- mutlakiyetten zarar gryoruz, diyordu. Krt hamallara da benzeri arlarda bulundu. Bir yl gemeden Said-i Krdi kart konum ald. Dinsel duygulardan tr olmal. 1.Dnya Sava iinde Talt Paa, Seyyid Abdlkadirin Rusyaya kar, Krdistana gidip ayaklanma balatmasn istedi, Rus tarihi Lasaref, Seyyid A.Kadirin gizlice Rusya ile anlaarak hareket ettiini sylyor. Diyarbakrdaki Tcilerin yardm ve zendirmeleri ile Diyarbakr Vilayet Matbaasnda baslan Peyman gazetesi, yazlarn ounu Tliler yazd, Krtlerin konumlarna ilikin ilgin belirlemeler yer ald yazlarda. Merutiyetin ilan zerine, 79 tutuklu ve hkml af yasasndan yararlanacaklar. Jandarma Yzbas Mahzar Efendi bir konuma yapar ve Peymann sorumlu mdr de konumann Krtesini yineler. Krtleri bekleyen daha demokratik ve modern yaam dile getirdiler. Krte yazlarn Ziya Gkalp tarafndan yazld iddia edildi. Beysanolu . Age. C.2, S.756. 1908 yl zgrlk ve grece demokrat aray ve aba yldr. zellikle Diyarbakrda bu anlayla ileri eyler yazld ve sylendi. Yaanan durumu ve gelecee ilikin beklentileri gstermesi bakmndan bu konuma ve yazy nemli grdm iin aktarmak istedim: Kardalar! Bugn nasl bir gndr biliyor musunuz? Bugn aff- umumi gndr, bugn byk bir bayramdr. imdiye kadar byle bir gn grmemisiniz. Bu mbarek gnn kadrini biliniz,

sizin iin bilmesini iddetle lazm gelen dier bir ey daha vardr. O da ne iin hapsolmu olduunuzu bilmektir. te ben bu hususu size bildireceim. inizde kiminiz aalk yznden hapse girmisiniz.. Evet aalk, fukaray soymakszn yaplmaz. Soymak ise korkutmakszn ldrmeksizin icra olunmaz. Merutiyet aal lavetti, beylii kaldrd. Bugnden itibaren beyle hamal birdir. Aalk yoktur. Airet yoktur. Hayr, hayr airetlik var fakat eskisi gibi deildir. imdi her millet bir airettir. Biz de Osmanl Airetiyiz. Artk Milli, Silivi, Zrki, Pencinari, Rekoti yoktur. Yalnz Osmanl vardr. Biz btn Osmanllar birbirimizin kardeiyiz, yoldayz. Dekuri, Hewerki yoktur. Xelil Begi, sa Begi yoktur. Sleman Begi, smail Begi yoktur. Kar karya yalnz Osmanl ile Yunani vardr. Bizim airetimiz Osmanllktr. Moskof, ngiliz, Fransz gibi dier airetler dostlarmzdr. Alman, Nemse (Avusturya), talya gibi airetler ise bunlara kardr. Airetimiz yani milletimiz evvelce zayft, imdi kuvvetlidir. Niin? nk o zaman Padiahmz Abdlhamitti. Abdlhamit bahtszd. Abdlhamit haindi, zalimdi. Bugn padiahmz Sultan Mehmet Reat Handr. Sahib-i din imandr. Sahib-i baht vicdandr. Adildir. Adalet-efandr. Dorudur. Hami-i mstakimandr. Biz imdi byk bir airetiz. slam, Hristiyan herkim gnlden vicdandan Osmanl ise bizim airetimize mensubdur. Yalnz bir reisimiz ve babamz vardr ki o da Padiahmzdr. Ondan baka ne reis; ne beg, ne efendi ve ne aga yoktur. Kim ki aa olmak, byk olmak isterse iyilik yapsn,doruluk gstersin. Bazlarnz aalar yznden hapse girdiinizi de sylemitim, evet dorudur. nk aa dediimiz adamlar bir takm avclardr. Avclarn tazlara ihtiyalar vardr. Bazlar aalarn emirleriyle adam ldrmler, hrszlk etmiler, talan gtrmler. Evet bunlar yapmlar da yle hapse girmilerdir. Bazlar ise aalarn kurbanlar olmulardr. Daha dorusu kendi arazilerinin kendi servetlerinin yznden hapse girmilerdir. nk aalar ve beyler kendilerinden baka hibir kimsenin arazi ve mlk sahibi olmasn, balara ve koyunlara malik olmasn ekmezler. Onlarn fikrince btn arazi ve emlak aalarndr. te bu sebeple btn servet onlarn eline gemitir. Kardalar, amcazadeler. Arazi rencberlerindir. Koyun, kei, ba ve tarla kyllerindir. Beyler ve aalar insaf etsinler. Fukarann mallarn geri versinler. Bugnden itibaren herkes renberlik ediniz, ift srnz. Birbirinizden vazgeiniz. Buz ve adaveti terk ediniz. inizle gcnzle uranz. iftlik Hz. Adem Aleyhsselamn sanatdr. Eskisi gibi askerlerden kamaynz. Askerlik Farza-i Cihaddr. Krtlerin airet hesabna gazveye gittikleri zaman lm var, dnmek yok derler. Halbuki airet dleri eytan iidir. Askerlik ise Allah iindir. Namusumuzu, dinimizi, vatanmz muhafaza iindir. Bundan byle yiit olanlarn kendi gnl ve arzularyla, evk ve sevinleriyle mukaddes (bir kelime okunmad) gitmelidirler. Asker ya gazi ya ehittir. Her ikisi de byk fazilettir. ndellah son derece makbuldur. Kla kudsiyete mabed gibidir. Muharebe korkulacak bir yer deildir. Allahn hfz ve himayesi dorulara hami ve nigehbandr. Devr-i istibdadda olduu gibi vergiye derd bela demeyiniz. Aar ve anama zlm teadi demeyiniz de, bunlar zekat- eriyedir. Hepsi milletin ihtiyacna sarfolunacaktr. Her kyde medrese,, mekteb lzmdr. Bilen insan kuvvetlidir. Bilmeyen adam zebundur. Okuyanlar bilenler kendilerini hapse sokacak hibir i ilemezler. Mahpuslarn umumuna baknz, hepsi cahildir. Hibiri okumak yazmak bilmez. Cahil olduklar iin Allaha kar isyan, hkmete kar tuyan ederler. Cezaya mstehak olurlar. Krdlerin yalnz bir derdi vardr, o da cehalettir. Bu derdi derman okumak yazmak ve dnyay renmektir. Bundan byle Krde kitaplar yazlacak, Krde gazeteler nerolunacak. Mekteblerde Krd lisanyla ilim ve marifet retilecek. O zaman Krdler de zengin olacaklar, bahtiyar olacaklar, iyi yaamak usulne agah olacaklardr. Vatan ve millet ne demek olduunu bilecekler, anlayacaklar ki airet dedikleri ey vatan ve milletten baka bir ey deildir. Btn Osmanllarn yalnz bir airet olduunu hepsinin

birbirine dost ve karde olduunu idrak edecekler. Bilecekler ki dmanmz ancak Yunandr. Girit, vatanmzn bir kesi, canmzn bir parasdr. Biz hep askeriz. Ne zaman bizi (birka kelime siliktir) vazifeye can gnlden Yunanllara doru hcum etmeye hazrz. Kulak veriniz. Dikkatle dinleyiniz. Padiahmz, milletimize merhamet ettiler, sizi affettiler. Fakat gafil olmayn, unutmayn ki o gnden itibaren artk katiyen af yoktur. Ceza gayet ardr. Katlin cezas daraacdr. Bir daha pene-i hkmetten firar etmek mmkn deildir. Hkmet kuvvet ve satvetine tamamiyle malik olmutur. Nevm-i gafletten kamilen uyanmtr. Bugnk hkmet adildir. Artk fukaraya zulm yaplmaz ve katiyen meydan vermeyecek. Yaasn Padiahmz. Yaasn millet, yaasn hrriyet, yaasn Merutiyet, yaasn ttihat ve Terakki Cemiyeti. Malmsanj. Yzylmzn Balarnda Krt Milliyetili ve Doktor Abdullah Cevdet Uppsala/sve. 1986 .S.36 Tnin getirdii Merutiyetle dnsel bir srama yaand. Birok dergi ve gazete yaynland. stanbulda Sreyya Bedirhann Krdistan Gazetesi, Diyarbakrl Mehmet krnn nl yazar ve dnce adam Ali Emirinin yardmlaryla kard Amid-i Sevda Kara Amid- gazetesi ve Divane-i Dehri kitab gibi. 1913te Yekbun Birlikadnda Trke-Krte gazeteyi, Krt Hvi Cemiyeti karyordu. Hetawi Kurd gazetesini de biliyoruz. Revanduzlu Fanizade Zeynelabidin, Mesut ve Ali lmi Beyler, Tnin liberal burjuva grlerinden yana olan alkan ve etkin kiilerdi. 1908 Merutiyetiyle gelen seimlerde Krtler Trklerle birlikte sayldklar iin milletvekillerinin kkenlerini bilmiyoruz. TCnin 10. maddesi, ilk okullarn parasz ve her toplumun kendi lisanyla olaca eklindeydi. Ancak uygulama yle olmad ve giderek sorunlar yaand. T, Trkl ne kardka ve milliyetiletike, Trk olmayan toplumlarla aras ald. ler iyi gitmedike T sertleti. Trk olmayan toplumlara bask uygulanmaya balad. Artk kar tutum alnyordu ve Krtlerde de byle oldu. Arnavutlar ve Araplar Mslman iki halk ve Ermeniler de Hristiyan toplum olarak bakaldr noktalarna geldiler. Krtlerde de kuku ve huzursuz artt. Kimlik olumasnda, ulusal duygularn gelimesinde, Osmanl vatanda Krtler, Tanzimatlardan, Gen Osmanllardan ve ttihat Terakkiden etkilendiler. Bu nedenle Trk milliyetilii ile Krt milliyetiliinin benzer yanlar, dier milliyeti akmlarn benzerliklerinden fazladr. Bazlarna ilgin gelebilir ama makul nedenleri var. Sleymaniyeli Krt Mustafa Paa, ttihat ve Tekilat Mahsusa yesiydi. Zaman iinde Tnin Trkl karsnda, kart konum ald. stanbul Divan- Harb Mahkemesi ye ve bakanl yapt. Ermeni krmna katlanlar ve ayrca M.Kemal Paa ve milliyeti nderleri yarglad. dam kararlarnda imzas var. Krdistan Teli Cemiyetine yakn durdu. Akrabalar KTCde yer aldlar ve bu siyasi Krt cemiyetini ynettiler. Memleketi Sleymaniyeye dnd, eyh Mahmut Berzencinin kurduu Krt Hkmetinde Maarif Nazr oldu. Trkiyede Nemrut Mustafa olarak anld. Namk Kemal ve Gen Osmanllardan ylesine etkilenmiti ki, Sleymaniyede ldnde vasiyeti zerine mezar tana u drtlk yazld: Etirsim ey weten bimrim, Nebnim bextyar t. Ba binosn li ser qebrim, Weten xemgn, min xemgn. Ey vatan korkarm ki leyim, Mutluluunu grmeden senin. Mezar tama yazlsn Vatan mahsun, ben mahsun

10

Krt Mustafa Paann mezartanda yazl olan bu drtl okuyunca, ayn anlam ve kelimeleri ieren Namk Kemalin bilinen dizesini anmsamamak olanaksz. lrsem grmeden milette mit ettiim feyzi, Yazlsn seng-i kabrime; vatan mahzun, ben mahzun. ttihatlar, 19. Yzyln sonlarnda, Osmanl Devletindeki reformlarn ortaya kard yeni sosyal snfn zlerini dile getirdiler. zgveni az olan bu orta snf, meslek sahibi kimselerdi. Gazeteci, avukat, retmen, doktor, yksek rtbeli olmayan subaylar, kk memurlar, zanaatkarlar ve orta tccarlard. Feroz Ahmad. ttihclktan Kemalizme Kaynak Yay. 1986. S.13 19.Yzyl sonlarnda, TCnin kurulaca yllarda, henz Krt kylleri feodallerin angaryalarnda alan toprak klesi konumundaydlar diyor Yuriy aataovi petrosyan. Sovyet .Gzyle Jn Trkler. Bilgi Yay. 1974. S.146 Hamidiye Alaylarnn varl devletin zulmn kolaylatryordu. Yuriy .a .p. Age.S.167. ttihatlar, maceraperest giriimlerinde Krtleri en tehlikeli durumlarda kullanmaktan geri kalmadlar. Talt Paa istifa edip, T Merkezi Umumisi, Talt, Enver, Cemal Paalar, Dr. Bahattin akir ve Dr. Nazm yurt dna kamalarna karar verince, Enver Paa nce kar koydu, Krt illerine Vilyat- arkiye- gidip mcadeleye devam etmeyi dnd. Oysa 1915/16 knda Sarkamta lenlerin ou blge Krtleriydi. Mustafa Kemal Paa da, Enver Paa da Vilyat- arkiyeyi dndler mcadele etmek iin. erif Paa Sadrazam olmak ister ve Almanyada illegal yaayan Talt Paa ile gizlice svirede grr. Ancak Talt Paadan bekledii sz alamaz. Arif Cemal. ttihat eflerin Gurbet Maceralar. Arma Yay.1992. S.13 ve 50. Abdrezzak Bedirhan, 1910larda Bat randa iken, Paristen erif Paann, ttihatlara kart olan Merutiyet gazetesinin erif Paa karyordu- baz saylarn ran zerinden Krdistana gnderdi. Abdrezzak Bedirhan. Kendi Elyazs le Otobiyografya. Peri Yay.(1910-16).2000.S.30. Jn Trklerin devletin sosyal yapsn reforme edecek bir amalar yoktu. Padiahn kiisel despotluundan kurtulmak istediler. stten gelen reformlar arzuladlar. ok kkl reformlar myd korktuklar? Kolayca evet demek zor. Toplumun modernlemesini arzuladlar, bu da elitler eliyle olacakt. nderlerin kafalarndaki en byk sorun mparatorluun yklmamasyd. zgrlkler bu endienin nne gemiyordu. 1898lerde Abdullah Cevdet, illerden Giyyom Telli evirdi. nsz Kzm Nami Duru yazd. Abdlhamide ve istibdada amansz bir hcumdu bu nsz. Mardin erif. Jn Trklerin Siyasi Fikirleri. 1895-1908. letiim Yay. S.163. Giyyom Telli anlatrken A.Cevdet, bununla halkn ezildii kanaatna vard. tihad dergisini karmasnda bu dnce etken oldu. Kltrel sorunlar zlmeden siyaset yaplamayacan savundu. Halkn sessizlii TCni halktan uzak tuttu. Karlkl gvensizlik yaand Bu durum Krt kkenli Tlilerde daha ak ekilde grld. Halk ve Krt Tliler birbirlerinden uzak durdular. Osmanl Meclis-i Mebusannda ve 1.BMM.de 1. Dnem Erzurum Mebusu olan Krt kkenli Hseyin Avni Ula, ttihatyd. Prensipleri Parti programyla ok uyumazd. z Mahir. Yllarn zi. st. Yine 1.dnem Erzurum Mebusu Krt kkenli, Kl Necati Bey, radikal bir ttihatyd. T Sadrazamlarndan Sait Halim ve Talt Paann nazrlarndan elde olanlarn, 1918 yl sonlarnda, sorgu ve yarglanmalar yapld. 6 Kasm 1918de, Meclis-i Mebusanda 5. ubede soruturma balad. rksulu Mahmut Paa 10 Kasmda sorguland. Anlatmlarndan anlald kadaryla, T eteleri Hoy ve Salmasta ran Krtlerinden eteler oluturup Ruslara saldrnca,. Ruslar da daha byk glerle Krt kylerini imha ettiler. Tekilat- Mahsusa ve eteler komu lkelerde ihtilal eylemlerine girimekle meguldular. Kocakolu Osman Selim. TTnin Sorgulama-Yarglanmalar. Temel Yay. 1998.

11

TC, Merutiyeti ilan ederek hareketi baardnda, iktidara gelmek zere hazrlkl deildi. Bir sre sonra TC ve Partisi, ideolojisini bilime uyarlamay ve ekil vermeyi Ziya Gkalp yerine getirdi. T, II..Merutiyet boyunca Trk milliyetiliini ak veya gizlice yceltme kararllyla hkmet eden bir askeri oligaridir. Balangta eski rejimin memurlarn kulland. Daha sonra adem-i merkeziyetilerin basklaryla karlat. Hrriyet ve tilaf Frkas iktidar oldu. Ocak 1913te. Bb- Ali baskn ile T iktidar ele geirdi. Balkan Savalarndan sonra, Balkan Hristiyan toplumlarna kartlklar gibi Mslman halklara da kar oldular. T iinde birok Trk olmayan Hristiyan ve Mslmanlarn bulunmasna karn. T hep milliyeti oldu. Bu anlay daha sonra Kemalizmle devam etti. Trk milliyetilii dier Mslman Osmanllarn milliyetiliklerini hainlikle nitelendirdiler. Kayal Hasan, Jn Trkler ve Araplar. Osmanlclk, Erken Arap Milliyetilii ve slamclk. (1908-1918) Tarih Vakf Yay. 1998.S.4. kr Haniolu, Said-i Krdinin T ileri gelenlerinden, Krt aydn A.Cevdet ile yaknlamasn etnik bir boyutun, Krt insan olma zelliinin varlna dikkat eker. Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah Cevdet ve Dnemi. S.315. Said-i Krdi, muhafazakar, dindar ve slamc bir kii. Nasl oldu da lik, Batl ve pozitivist bir Tye yardmc oldu? lk zamanlar zgrlkler ve Krdistanda eitim olanaklarnn artmas ve geniletilmesi iin yanda oldu. Dini inanlar incitici ve Halife kartln sezince Tye kart oldu denebilir. T.Z.Tunayaya gre, Tnin bir yz ne denli Trk-milliyeti ise teki yz de o kadar slamcdr. Asl gerek yz, an gerek yz olan milliyetiliktir. Tunaya T.Z. Siyasi Partiler Sreci. ttihat Trakki Partisi.C.III. S.308. ttihat Terakki Devriminin Krdistandaki yansmalarn Krt airi Cigerhun siyasi gmen olduu svete yazd Krte anlarda dile getirdi. Padiahn ve zgrlk Tlilerin yandalar vard Krdistan corafyasnda ve stanbuldak Krtler arasnda. Krt eyh, aa ve beylerin ounluu T kart ve Sultan yanlsydlar. Haydaran Airet Reisi Kr Hseyin Paa, Milli Airet Reisi ve Miranl Mustafa Paa nde gelenlerden birka. Krdistanl iki nl din hocas molla- bu iki anlayn propagandsn yaptlar. Said-i Krdi zgrlkleri, Jn Trkleri ve hrriyeti ne karyordu. Solhanl Molla Selim ise Sultan tutuyor ve hrriyeti yeriyordu. 1914 Hizan-Bitlis bakaldrsnn organizatr olacaktr sonra. kisi de birer bror yazdlar, Arapa ve Krteydi brorler. Mela Seid Efend dibj: Hurriyetun etyetu rehman, z eneka textesu bil man. Mela Selim Efend dibj: Hurriyetun heryetun binar z eneka textesu bilkufar. Trkeleri yle; zgrlk rahmettir ve imandr diyordu Molla Said Efendi. Molla Selim de; zgrlk atetir ve kfrdr diyordu. Uzun iirlerden Cigerhunun anmsayabildii msralar, siyasal ve sosyal yapy yeterince gsteriyor sanrm. Cigerxwn, Jinengeriya Min. Stockholm 1995. S.29-31.(Hayatm). APEC Yay. 1908 Milletvekili seiminde Arnavut, Srp, Rum, Ermeni, Arap, Drz toplum ve topluluklar kendi isimleri anlarak aratrmalara konu oldular. Aykut Kansu 1908 Devrimi adl eserinde bu tasnife uymu, Krtler Trklerin iinde saylm. stisna tutulan birka kiiyi aktaraym. Erzurum Mebusu Hafz Ahmet Ziya Krd Bamsz Diyarbakr Pirinizade Arif Krd Diyarbakr Pirinizade Feyzi Dersim mer Ltfi Fikri Badat Babanzade smail Hakk T Partisi

12

Konya Krdzade Hac Mustafa Ef. Trk Tm Krt illerinden olanlar Trk olarak ifade edilmi. Bunlardan sonra 1. BMMnden takip edip Krt olduklarn bildiklerimiz, ailelerini tandklarmz hep Trk gsterilmi. Beyazit Mebusu Sleyman Sudi (ttihat), Van Mebusu Tevfik Demirciolu, Hakkri Mebusu Taha Efendi Arap olarak kayda gemiler. Bitlisten Arif Ef., Mutan Hac lyas Ef. Krt olduklarn bildiklerimiz. Merutiyet ncesi Krdistandaki huzursuzluklara ve kentsel, krsal bakaldrlara bakp, baz yazar ve aratrmaclar Manastrdaki devrim hareketi benzeri giriimler beklenebilirdi dediler. Dervi Vahdeti; Hrriyet toplar Manastrda atlmam olsayd, mutlaka Krdistanda iln-i hrriyet edilecekti diyor. Emirolu Kudret. Anadoluda Devrim Gnleri,. II Merutiyetin ln. mge Yay. 1999. S.272. Tnin ve kurduu devlet dzeninin Krtlerle ve Krdistan corafyasndaki uygulamalarnn iyi anlalmas iin somut bir olguya deinmem gerekiyor. T Diyaarbakrda etkiliydi. Ziya Gkalp, shak Sukti, Sleyman Nazif ve Pirinizadeler, Yasinzade evki Efendiler Diyarbakrldrlar. nl Cemilpaa ailesinin ocuklar 1908 Hareketinden sonra stanbul ve Diyarbakrdaki etkinliklerde yer aldlar. Ekrem ve Kadri Beyler Krt yurtseverleri tarafndan sayg grdler. Ailenin byklerinden Mustafa Bey kati bir Mslman ve M.Kemal hayran. 1915 ylnda erkez Mehmet Reit Diyarbakr valisi. Tnin be kurucusundan biri ve doktor. Ermeni kartl ve Trkl iyi biliniyor. En gvenilir korumalar yanndaki erkez birlii. Onlara gvenir daha ok. Vali Diyarbakr erafndan Ermenilere kar kullanmak zere bir milis gc oluturur. Ermeni ldrlmeleri bunlarn eliyle olur. Mustafa Cemilpaa milis albaydr. Olu Zraat Mhendisi Esat Cemilole yllar sonra 1959 ylnda 49lar Olaynda Krt milliyetisi olarak tutukland. 1904 doumlu Esat bey 101 yanda Ankarada lmeden nce Ermeni olaylar hakknda bildiklerini ve anmsadklarn kendi el yazs ile yazd. O dnemin havasn ve yaananlar iletmesi bakmndan nemli. mlasna dokunmadan aktaryorum, el yazmasnn fotokopisi silik de olsa vereceim. Yaadm ve grdklerim. Ermeni katliamnda Cemilpaa zade Mustafa Bey milis albayyd. (Esat Beyin babas NK) Yasinzade Efendi evki Efendile, Pirinizade Stki Taranci (Diyarbakr milletvekili Mustafa Ekincinin babas ve air Cahit Stk Tarancnn babas NK) maiyetinde yzba idiler. erkes Reit Bey validi. Krk erkes svarisi vard. Ermeni erkekleri toplanarak keleklerle gtrlerek gya slam edilecekler. Karadan da, kamamalar iin svariler ynetiminde gidiyorlar. Krk Diree (D.Bakrda Dicle nehrine yakn bir yer NK) gelince hepsini kltan geiriyorlar. Bizim Bahecik kynde Mala Nezzo denilen drt alkan karde vardi. Herkesten ewel eker, bier, harmani bitirir anbar ve samanl tarlard. Kendi ilerinden baka bir ey bilmezlerdi. Ne zamanki erkekler toplanmaa balad Kasm Amca teslim etti ve arkalarndan da hngr hngr alad. Bu ilerde temamlannca, Vali Reit kadn ve ocuklarnda sevkini istedi. Mustafa Bey bu i ne Mslmanla nede insanla yarar. Mustafa Beyinde iki emirberi vardi. Hemid kahya ve Arslan ailesinden Henifi idiler. erideki konumalar dinleyince tabancalarn ekip ieri dalarlar. Vali Bey senin erkeslerin varsa, beyin de bizim gibi fedaileri vardr derler. Mustafa Bey kar klla epoleti (apolet olmal NK) kumandana gnderir ve istifa eder. Artk kafile balamtr. Sivastan, Erzincandan, Elazizden getirilen gen kz ve kadnlar kapatma olarak alrlar. M. naln babas Asm Efendi (1954 ylnda DP Diyarbakr Milletvekili Mehmet nal NK) bunlardan birini almak ister, kz yzne tkrr ve benim btn akrabalarm lrken ben senin keyfini yerine getirmem der ve kendini nehre atar. (Eski D.Bakr-Silvan yolu Krk Gzeli kpr ile Dicle nehrini geerdi NK) Bir gn aabeyimle Mksi Olu kyne giderken ondrt onbe ocuk pnarn etrafnda kimisi patlcan gibi morarm. Kimisi de lmek zereydi. Reit Beyi ngilizler Beikta srtlarnda fulya tarlasnda vurdular, veya intihar etti. ki kz vard. Birisi Tekirda basavcs Mukara ile evli, dieri ressam ve Milli Tayyare piyangosnn resimlerini

13

izerdi. zmir fuarndaki Ziraat paviyonunu tanzim eder, yeni tablolar izerdi. Ad Ratib Tahirdi. Soyad Burak idi. Ermenilerin Tanak Tanaksiyon ve Hnak adi altnda iki tehdit ve terr tekilat vard. Her yerde Mslmanlar ldryor ve kyleri yamalyorlardi. Bir clusi Humayunda ehrin btn erkan ve okul talebeleri Mftinin dua edecei zaman bir adamn surlara ktn gren jandarmalar hemen mani olur ve yakalarlar, zerinde iki tane bomba kar. Boynuna ip takp sokak sokak amurlar iinde gezdirirlerken tuvalete kacam syler, piaile tenasl cihazn kkten keserek husyelerini eline alarak ben Tanaksiyon Cemiyetindenim. Benden en ufak bir sz dahi alamazsnz der ve lr. Cemil Paa zadelerde alan be Ermeni karde vard. Bunlara Behto giller denirdi. Karabet kahveci idi. Abdlkerim vekilharc ve dierleri de kylerden eltik, pamuk, arpa, buday, nohut, mercmek, di budak aci direkleri ve Hami, Ali Kekl, Kara aa, Haci Mehi gibi bahelerin ok fazla olan meyvalarn deerlendirirlerdi. Hergn hepisi konan selamlnda akama kader bekler verilecek ileri yaparlardi. Hibir siyasi fealiyetleri yoktu, buna ramen hepisi teslim edildi. Bir ok Ermeni masum olarak ldrld. Gn geldi bir ayak kabi penesini veya bir pantolon diken bulunmad. Ermeni maln kim yedi ise hi biri iflah olmad. Bir mddet sultanlar gibi en lks bir hayat yaadlar. Bunlarn banda Hsso giller gelir. Oullar Haci ve Sabit okul arkadalarmzd. En sonunda yokluk ve sefalet iinde ldler. Faik Ali validir. Mustafa Beyi tevkif edip Maltaya gnderme isterse de muvaffak olamaz. M.B. halas oludur..(Faik Ali, Sleyman Nazifin kardei ve D.Bakr Vali vekilliine getirildi. Cemilpaa ailesiyle de hsmdlar.NK) Rahmetli Esat amca babas dahil Diyarbakr nde gelenlerin konumlarna bylece deinmi. imdi bir parantez amak istiyorum. ttihatln kurulu ve geliim srecinde grld gibi Krtler Osmanl st kimlii altnda Krt olular bir sorun olmad ve bunu seve seve kabul ettiler, hatta milliyeti projelere sahip olma abalar grlecektir. En ak ekilde Mslman olmayan dier halklar da bu anlay paylaarak hareket ettiler. Ancak yz yl sonra Trkiyelilik kimliini taleb eden Krtler sorunlarla karlayor ve kabul grmyorlar. Fransz Devrimi Bat Avrupay ve ardndan Avrupann dier yrelerini ve Osmanl mparatorluunu etkiledi. ttihatlar da Pariste ekillendiler ve dnsel gelime buldular. Batnn ulus-devlet yaratma, kendi kaderini belirleme ve halka yakn ynetimler isteme modeli ister istemez halklar arasnda srtme, atmaya neden olan bir yol izledi. Ancak Fransz Devriminden 1900lara gelindiinde Bat Avrupa bu tr sorunlarn ounu zmlemiti.. Milli olan sorunlarn evrensel yanlar kabul edilir noktalara tanmt. Osmanl Devletini oluturan toplumlar milliyetilikle tanp siyasi projeler eklinde tarihe tandklarnda ncelikle Hristiyanlar nde grndler. Mslman Osmanl toplumlarndan bylesi siyasi projeyi ise ncelikle Trkler uygulamaya koymak istediler ve sosyal deiim ve planlar bu yolla oldu. Bu anlayn sahipleri Jn Trklerdi. Tnin tarihi rol buradadr. Dier Mslman Osmanllar da bundan etkilendiler. Araplar, Kafkasyallar ve Balkanlardan sonra gecikerek Krtlerin de 20. Yzyln ilk eyreinde milliyeti alglarla Ortadoudaki mcadelelere katldklar biliniyor. Btn bunlara bakarak dnsel etkileim ve zincire bakarak Ortadoudaki gnmz Krt sorununun iki yz yl ncesinin ulus-devlet sorunu olduunu kabul etmemiz gerekiyor. Burjuva devriminin gelitirdii ve yaratt milliyeti sorunlar, kapitalizmin geldii gnmzde form deitirdi. Bu nedenledir ki, Trkiye, ran, Irak ve Suriye Krt sorununa yz yl ncesi bir anlayla bakmamal. Krt sorununun bir yerel o lkeye zg- ve bir de Ortadou blgesi karakterinin yannda uluslar aras yan var. Krtlerin, dinsel, kltrel, siyasal ve ekonomik haklar dayatc konumdadr. Blge lkelerinden birisindeki uygulamalar, Krtlerin yaamakta olduklar dier lkeleri de etkilemektedir. Uzad parantez, kapatyorum.

14

Makalemizin sonlarnda syleyeceklerimizi toparlayacak olursak; Trkiyenin belirgin ideolojisi olan Kemalizm, Tnin ekonomik ve ideolojik yapsnn ve mirasnn zerinde geliti diyebiliriz. Byk lde baarl olunan nokta, her ikisinin bir Trk-slam burjuvazisi yaratma arzu ve abalardr. Tccar, komisyoncu ve toprak ilikileri T eliyle oldu ve Cumhuriyet yllarnda da CHP ve Tek Parti Ynetimleriyle. Devlet eliyle oluan burjuvazi. Avrupa burjuvazisine ve emperyalizme kar olmayan bir burjuvazi. Milli yan clz olan bir burjuvazi. Byk korkular Avrupa devletlerinden ok yerli Rum ve Ermeni sermayedarlardr.. Yerlerine gemek istediklerinden korkuyorlar. Liklik ve din konusunda da T. zgnle sahip ve bu anlay Kemalizme de tand. Esnaf rgtlenmesine ve ekonomiye yansd. Anadoluda Ortaadan beri dinsel motiflerin esnaf rgtlenmelerindeki etkisi biliniyor.. Bu geleneksel anlay Cumhuriyet dnemine de yansd. Oysa beklenen geleneki burjuvazinin yerini modern Avrupai burjuvaziye brakmasyd. Anadolu burjuvazisi de politik rgtlenmeye kavumad, koullar yoktu ve ama da deildi. Siyaseten Anadolu esnaf silik ve sinmi bir konum ald. Dini yaplanmalar gizli olarak etkilerini srdrseler de etkinliklerine ara verildi. Dinsel koruyuculuk esnaftan vazgemi deildi. Anadolu burjuvazisi ve esnaf dinsel ilgisini kaybetmi deildi, ancak grnmyordu arenada. Korku bu insanlar ve snf CHPde olmaya gtrd Kurulu yllar ve sonrasnda. Uzun sre byle oldu, ister istemez lkenin snfsal yapsn etkiledi bu durum. Krt illerinde eraf, lkenin dier blgelerindeki olanaklara sahip deildi. Bu nedenle gelimesi daha snrl oldu. Bu konum eraf dinsel motiflere ekinerek de olsa yaknlk duymasna neden oluyordu. Doaldr bu konum greceliydi. Dinsel rgtlenme Krt kimlik sorununu ve ilgisini yaatyordu. Devlet medrese yap ve anlayn tamamen kontrol altna alabildi denemez, bu nedenle azalm olsa da bu olanak henz vard. Tccar ve ekonomik koullara yansyordu bunlar. Halkn da destei kaybolmu deildi. Krt illerinde kendine zg bir durum vard. Geleneksel yap, jakoben yntemli ynetim, koullar yetersiz burjuvazinin ekirdek kadrolar, dinsel motifler ve etnik farkllklarn yaama getirdikleri, yakn gemite yaananlar. Medreseler zar zor da olsa yaamlarn srdrmeye altlar, Krtler konumadan, bakarak Krtlklerini gstermek istediler. Aza inmi canllkla Krt kltr ve edebiyat sz konusu oldu. Dinin yerine Trk milliyetiliinin konmak istenmesi Krtleri dine, ticarete ve Krt geleneklerine sahip olmaya gtryordu. Devleti de idare(!) ediyorlard doal olarak. Merkeziyetilik egemendi, szn ettiim kurum ve anlaylar bask altna alyordu. Bunlar gerici, eriat ve uygar olmayan dnceler olarak kabul ediyordu. Bu nedenle Krt illerinde ve Anadolunun geleneki yrelerinde huzursuzluklar durmad. Bu yaplarn feodal dzenin ve geleneki yapnn karakterini tam olmalar dorudur, ancak eriat istediklerini iddia etmek gtr. steyenler olabilir, tehlikeli bir snrda olduunu ne srmek doru deildir. I.Dnya Sava ve Lozan Anlamas sonrasnda Krtlerin paralanml daha da somutlat ve artt; eskiden airetleri ayran snrlar imdi daha geni anlamda Krtleri ayryordu. Yalnz bu olumsuzluuna karn, ran, Irak, Trkiye ve Suriye devletleri snrlar iinde kalan Krtlerde Krtlk dncesi gelimeye balad. Olmayan yerlerde oluma iaretleri grld. Ortak belleklerde ve duygularda ayn Krtln paralar olduklar konuuldu ve dnld. Bu devletlerdeki Krtlerin kendi aralarndaki ekonomik ve siyasi ilikileri ise giderek azald. Tahran, Ankara, Musul, Halep, am ve Badatla olan ticari ve ekonomik ilikiler artt. Bunun bir de siyasete yansyan yan vard. Her devletin Krtleri kendi ilerinde deiime uradlar. Artk krsal alanlar azalyordu ve yerleik dzendeki Krtlerin saylar giderek artyordu. Kylerden kentlere doru nfus akm ve g yaand. Kentlerde Krt kkenli memurlara gereksinim ve yaam onlarn saylarn arttrd. Kentlerde esnaf Krtlerin says da yle. Krt burjuva snfnn ve orta snfn oluum ve geliimi diyebiliriz buna. Az toprakl ve topraksz kyller kentlere gt. Bunlar yeni bir Krt milliyetiliine ekil vereceklerin olumakta olan kitleleriydi. Er ya da ge, Krt nderlikleri deiecekti. Doald

15

bu. Kyller zerindeki basklar da karakter deitiriyordu ve azalyordu. Geleneksel Krtlk az da olsa modern Krtle dnyordu. Krtlerde ayrmann bir yandr bu. ki anlay karmak ekilde de olsa geliiyor. Modernistlerin bir zorluu da gelenekilerle de mcadele etmi olmalardr. Mahabat Hareketinde, Irak Ulusal Demokratik mcadelesinde ve Trkiyedeki bakaldrlarda bu eliki hep yaand. Modernistlerin clzl etkinliklerini aza indirdi o dnemde ve dnem deiti giderek. Deiimler yle kolay olmuyor. Airet yapl ve paral Krt toplumunda ilk Krte kitap Nakibendiliin Halidiye kolu nderi Mevlana Halidin eseridir. 1844 ylnda yaynland. Farsa, Arapa ve Krtenin Hewrami diyalektiyle yazlm iirlerdir. Daha sonra Latin alfabesiyle ve Arap alfabesiyle yaynlanm ncil yaynland 1857 ylnda. Krtlerde okur yazar orannn dkl, Krt kentlerine matbaann gecikerek girmesi, Kuran dilinin Arapa olmas toplumsal deiimi geciktirdi. Krtler Tye kar oldular, ama ondan da etkilendiler. Modernlemede ve milliyetilikte bunu rahatlkla grebiliyoruz.. Dnemini iyi anlayan ve deerlendiren Haci Qadir Koy bu deiim gereksinimini dile getirir. Sed qaime w qesde naykr be pul Rozname w ceride kewtote qmet an. Yzlerce mektup ve iir bir kuru bile etmez artk, Gazete ve dergiler saygn ve deerli olmutur imdi.. Bu msralar Krtlerin T ile tantklar 20.Yzyla girerken yazlyor ve bu yllarda ilk Krt gazetesi Krdistan kyor. Krt uyan, demokratikleme arzular ve milliyetilii bu dnemin eseridir. Bu dnem Osmanl toplumunun deiim arzularnn mcadele yllardr. Bylece gelinen 20.. Yzyl Krt kimliinin olumasnda yeni ve nemli bir evreye giriliyor. Krt milliyetiliinde ve rgtlenmesinde nderlik yine de Krt aristokrat ve feodal soyluluun egemenliindedir. Ancak yeni eilimlerin tohumlarndan sz edilebilir. Birinci Dnya Sava sonunda Osmanl Devleti ykldnda Krdistan Corafyas bir kez daha blnd. Birinci blm Kasr irin Anlamas ile 1639da olmutu, bu ikinci blmn benzer yanlar vard, ama farkllklar da aka grlebiliyordu. Corafya blmnde etnik zellikler ne kyordu imdi. Birincide blnen yar bamsz Krt mirlikleriydi, imdi merkezi devletlere daha sk balarla olan ballklar sz konusu. Bir ulus olmaya daha yakn toplumun blnmesiydi. Yeni ulus-devletler ekonomi, dil, kltr ve politik alanlar bata olmak zere tm alanlar yneten merkezi devlet ynetimleriydi. Bu nedenle de sk denetimli ve otoriter rejimlere sahip devletlerdi. ncelikle yaplmas gereken Krtlerin asimilasyonuydu. Tmnn bu konudaki deney, g kadro ve amalar farklyd. Geni zaman iinde yumuak yntemler projelendiren rann ve Irakn yannda baskc ve zora dayanan ksa zamanda baarya gitmek isteyen bir Trkiye vard. Suriye Fransann gsterecei yolu deneyecekt. Daha ok Irak ve randa boy veren bir Krt orta snf gzlemlendi bu dnemde. Orta snfn eskiden farkl bir milliyetilik anlay bekleniyordu. Protesto ve direni yntemleri hemen atmalarla son bulmuyordu. Ancak bu devletlerin tm Krt sorununu bastrmay ilk hedef olarak semilerdi. Zorla grme, mal ve topraklarna el koyma eksik olmuyordu. Krt sorununda birlikte hareket ediyordu bu devletler. 1937 Sadabad Pakt bunu arttrd ve resmiletirdi. Krsal yrelerdeki yar gebe Krt nfus artk topraa yerleik insanlardi. Kylerden kentlere g oldu ve kentler giderek bydler. Dnsel deiim de buna uyumlu olarak aray iine girdi, mcadele yntemleri deiti. En nemlisi de politik gelimeler ve toplumun nderlik sistemindeki mstakbel gelimelerdi. Geleneksel politik ve sosyal nderlikler glerini muhafaza etmede glk ekmeye baladlar. nderlikleri yer yer sarslmaktayd. Airet balar gevemekte ve feodal efe bamllk zayflamakta, ba skanlar kentlerde are aramaktayd. Bu konum airet bireylerinin daha serbest hareket etmelerini salyordu. Gelenekilerle modernistlerin mcadeleleri ve ayrmalar daha da ileri gitti. Beraberinde organize olmay getiriyordu. Krtler giderek ulus olmada az da olsa yol aldlar. Yeni yeni solcu kiilikler sz konusu oldu.

16

Krt kltr, dil ve edebiyatna sahip kanlar oldu, evre edindiler. Krtlerin en azndan zerk olabilme dnceleri tartlmaya baland; bu son ifademi daha ok Irak ve ran Krtleri iin kullandm. Snrlar henz bu paralardaki Krtleri tamamen ilikilerden arndrm deildi. Krt milliyetiliinin giderek bir ideoloji halini alacan tahmin etmek kolayd. II. Dnya Sava ncesinde de, gl olmasa bile, bir Krt devletine sahip olma duygusu baz Krtlerde vard 17.Yzylda Ahmed Xannin yazdklarnda da bunlar vard. Ancak gl bir istem ve eilim olmad, Osmanl Devletinin ykl gnlerinde Ortadou ve Dnya konjonktrnn deitii 1918-1930 yllarnda somut bir milliyeti istem oldu. Ne kadar glyd, o baka bir konu. 1918-20 Osmanl Devletinin varlna son verili yllar. Bu yllar Krt milliyetilii iin yeni bir evre. Hem de nemli bir evre. Krt milliyetilii bu evreye girerken ne kadar hazrlklyd ve sonras ne oldu? Gnmzde de en ok tartlan bir evre.. O dnem Krt milliyeti kadrolarn snf ve dnce yaplar, Kemalist iktidarn bask, iddet ve red-inkar yllar. Tek Partili Trkiye ve uzun suskunluk yllar. 1960l yllarn ardndan gelen Krt kk burjuva-aydn nderlikli sol rgtler.. 1980de Krt milliyetilii bu kez yeni bir evreye girdi. Bu nitelikli rgtler silahl mcadeleyi planlad, kimisi buna giritiler ve kimisi de giderek mcadelenin dna dtler. Tnin Krt toplumundaki olumlu ve olumsuz etkilerin en ok grld, daha dorusu sonularn aa kt yllar I.Dnya Sava sonu yllardr. mparatorluun, Trklerin ve Krtlerin kader yllar. Bu yllarda yani Osmanl Devletinin yklma dneminde Krt milliyetiliinde bir canlana ahit oluruz. Ama bu yetkin ve mit veren bir milliyetilik deil. Karar verici ve gelecei belirlemede beklentilere yant vermiyor. Bu canlan muhafazakar elit milliyetiliidir. Ancak kabul edelim yine de yeni bir evredir. Trk milliyetilii Tnin baka bir ekibi tarafndan toparlanacak ve bundan bir ulus devlet karacaktr. Krtler rgtlenemediler, kararsz ve ne yapacaklar belli olmayan birka yldan sonra, 1923lere gelindiinde yapacaklar ok azd. Dnemi inceleyen Hamid Bozarslan sosyolojik, tarihi ve rgtsel olarak artk yaplacak ok ey olmadn dnr.(La question kurde: Etats et minorits au Moyen Orient, Paris. Presses de Sciences Po 1997) Ardndan gelen direniler, tarihen baar anslar olmayan paral,amalar toplumca paylalmayan paral kyl karakterli ve en nemlisi de nderlikleri bilinmeyen hareketlerdi. Bunlardan en etkili olan eyh Sait, Dersim ve Ar direnilerinin kabul gren nderleri vard. 1908 Barzanl eyh Abdsselam ve 1914 Bitlis-Hizan bakaldrlar T kart ve bu nedenle Trk milliyetiliine kart hareketlerdi. Yaananlara ve konjonktre baklrsa bu karakterleri her iki bakaldrnn doal karakterleriydi. Bir noktann irdelenmesi gerekir. Trkiye Kurtulu Sava dediimiz olgu baaryla sonuland. 1923 ylnn sonlarnda artk Trkiye Cumhuriyeti kurulmu ve salama erimitir. O yllarda Krtlerin Cumhuriyete kar radikal bir ekilde kar k yoktur. 1923n ardndan direniler balyor. Bunu nasl aklamak gerekir? Rahatlkla kabul edilen gr, hkmetin baskc ve milliyeti ynelimleridir. Bu doru, ancak yeterli midir? Trk kartlndan sz edilebiliyor. Ancak yine de bu kartlkta T. kartl var. slami ideoloji bir erozyon mu geirecekti acaba.? Byle bir ruh yaps yaand. Btn balarn, mitlerin birlikte olma alkanlklarnn aniden kesilme olasln insanlar kabullenemediler. Krtler de yle. T, Krt aydnlar, brokras hep etkileim iinde olmulard. Baz alkanlklar ve davran biimlerini birbirlerinden renmilerdi. Bu denli rgt, modernist ve Batl anlaya yakn olan ;Tnin halka bak ilginti. Halka inanmyorlard. Onu kk gryor, tepeden bakyorlard, halk sorgu sual etmeden ttihatlarn arkasndan gidip onlarn dediklerini yapmalydlar. Bu ynden Krtlere baktmzda ayn eyleri sylemek olanakl m? Krt toplum yaps henz byle deildi, ama Krt aydn ve ttihatlar da bir lde byleydiler. Henz airet yaps yaand iin ok kopuk deillerdi Krt halkndan, ama yle scak da deillerdi. Krt milliyetiliinde bu da bir konumdu. 1918-20 yllarnda imparatorluk k yllarnda, halklarn balarnn aresine

17

bakacaklar bu yllarda Krt elitlerinin halklaamadklar grld. stanbulu brakp airetlerine ve yrelerine ve onlarn grlerine ba vurma sz konusu olmad. ttihatlar da Krtler de Osmanll kolay kolay terk edemediler. Birinci Dnya Sava iinde bir imparatorluun paralar da olsalar, iktidardaki Tnin ve devletin bir unsuru olan Krtlerin hesaplar ayryd. Politikalarn ounun gizli yan kalmamt. Trk ttihatlar ve zellikle de ynetimin rk-Trk kanad Krtleri Bat ve Orta Anadoluya nakletmek ve oralarda toplu bulunmalarn engellemek, zaman iinde Trkletirmeleri dnlyordu. Krtler de artk bu projeleri konuuyorlard. ngr sahibi, uyank ve bir lde okumu Krtler ciddi cidi dnmeye baladlar. Korktuklar balarna geliyordu. Sra bize mi geliyor diye dndler. ttihatlarla bir olup Ermeni krmlarna katlmaktan pimanlk duyanlar bile vard. Talat Paa Anadolu illerine ifre telgraflarla hazrlkl olmalarn bildirdi. Krtlerin kk birimler halinde deiik illere yerletirilmeleri uygulanacakt. Krtler nderlerinden tefrik edilmeliydiler. Trk nfus iinde datlacakt Krtler. Talat Paa 2 Mays 1916 tarihinde Diyarbakr vilayetine ifre ile bildirdi: Krt mltecilerini Urfa, Zor gibi havali-i cenubiyyeye gndermek kesinlikle caiz deildir. Bunlar oralarda Araplamak veyahut milliyetlerini muhafaza etmek suretiyle yine gayri mfid (faydasz NK) ve muzir bir anasr halinde kalacaklar cihetle..sevk ve iskanlar lzmdr Parla Suat Krtler ncelemesi.S.595.. Seyahata uygun olmayan yal ve hasta Krtlerin ise Maden kasabasyla Ergani ve Behramaz nahiyeleri gibi Trk kyleri bulunan yerlere yerletirilmeleri istendi. Trk uluslamas iin bunlar gerekli grld. lm kalm gnlerinin srd sava annda bunlar dnld ve uyguland. Genelletirirsek ttihatlar Krtleri ve Krtler de ttihatlar sevmedi. Jn Trk hareket ve anlaynn benzeri Krtlerde sz konusu oldu. Benzeyen yanlar kadar benzemeyen yanlar vard. Jn Trk bir elit okumu hareketti. Oysa Krtlerde ve hem de Osmanl Devletinin sava kaybettii yllarda bile okumu Krtlerin says azd. Jn Trkler daha ok Batdan etkilendiler.. Baz aratrmaclarn Jn Krtler olarak andklar Krtler de Bat yanls idiler. ngiltere ve Rusyann Krtlerle snrl ilgilenmeleri Jn Krtleri bulunduklar izgide tuttu. Orta Dou, Balkanlar, Kafkasya, ran ve Osmanldaki tm toplumlarda Tnin dnce, siyasi, kltrel ve her trl eylemleri etkili ve belirleyici oldu. Birinci Dnya Savan kaybedip lkeyi terk ettikten sonra ok ak bir ekilde etkileri srd. Hatta gnmzdeki tm siyasi partilerimizin, kltrel ve yaammzn her alannda etkisi sryor. Bu konuda ciltlerle kitaplar yazld. T Partisi ynetici ve nderlerin lkeyi terk ettikleri yllar ve ardndan gelen gelimelerde Kafkaslarda, randa ve Anadoluda yaananlar bir de btnlkl tetkiki gerektiriyor. !918-1923 arasnda ok eyler oldu. Kafkaslarda halklar hem milliyeti ve hem de sosyalist devrimler yaadlar. nce sosyal demokrat ve sonra sosyalist ynetimler kuruldu. Bugn bile Trkiyede ok kiinin izlemedii, buna Krtlerde dahil, bir ey gerekleti. Azerbaycan ile Ermenistan Sosyalist Cumhuriyetleri arasndaki corafyada, Krtlerin yaad kk bir blgede Kzl Krdistan kuruldu. randa, Trkiyede Krt milliyetileri birtakm araylarda ve bakaldrlarda bulundular. ttihatlarn nderleri lkeyi terk ederken bir blm de M.Kemal Paann evresinde rgtlendiler. Her toplum ve anlay iin gerekten yeni bir evre balad. Sancl ve hareketli bir dnem. Tnin Selanikteki kongresine Mustafa Kemal Bingazi delegesi olarak katlr. Balkanlardaki subaylarn byk ounluu ye. Fethi Okyar, Enver Bey, Niyazi Bey, Sabri Bey, Karabekir Kazm, Rauf, Ali Fuat ve Kuvayi Milliye hareketinde M.Kemalin yannda yer alanlar. M.Kemalin TC. inde bir grubu var, ama etkinlikleri snrl. Enver ve arkadalar M.Kemale engel. Onun iin M.Kemal taraftar gibi grnen arkadalar M.Kemalin askerlerin siyaset ve T Partisinin parti ilerinden uzak durmalarn istediini sylerler. Uygulamalar ve M.Kemalin daha sonraki davranlar bu gr ok hakl bulmuyor. kinci, nc plana itili etken olmal. Cemil Koakn Belgelerle ktidar ve Serbest Cumhuriyet Frkas eseri baz hususlara fazlasyla k tutuyor. M.Kemalin Krtler ve 1919-1924 aras

18

ynetimi zerinde yeniden dndm. Leyla Zana, Hatip Dicle, Orhan Doan ve Selim Sadaklarn Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesindeki yarglanmalarn anmsadm. Hatip Dicle, Mustafa Kemal Paa ile Enver Paann dnce farklarn ve dolaysyla M.Kemalin Krtlere ve demokrasiye bakn anlatt. Enverizmi rk ve totaliter milliyeti bulurken M.Kemalin Kurtulu Savandaki birletiriciliini vurgulad. Dorusu, tarihe ters dmeyen bu yorumu zellikle sol eilimli birok Krt de paylat. Hem daha nceki yllarda ve hem de gnmzde, insann elinde olmadan Nutukun okunduu 1927 ve 1931 CHF (Cumhuriyet Halk Frkas-Partisi) Kongrelerini anmsyor. 1930lu yllarn Tek Parti Ynetimi, Trk Tarih Kurumu ve Gne Dil Tezleri ve yar faist o yllar yeniden dnyor. Bunlarn mimarlar kimlerdi? Gerisini Cemil Koaktan srdrmek gerekiyor, konumuzun dnda kald iin sadece deineyim, M.Kemal Serbest Cumhuriyet Frkasn, benzeri anlaylarla kurdurmu olmal. Hem de en gvendii arkadana. 1930 deneyimi tutmad. Ekonomik durum bozuktu ve yolsuzluk sylentileri gklere kmt. Bask had safhadayd. Ar syan byk kayplara neden olarak bastrld. sveten Kibrit Tekeline karlk alnan borlar Ar Dana yatrld. Bunlar 12 Eyll 1980 sonrasnda siyasi snmac olarak yaadm Stockholmdaki sve Devlet Arivlerinden rendim. 1929 Dnya Ekonomik Krizi vard stelik. Mustafa Kemal Paann morali de iyi deil. 1931 ubatnda yurt gezisine kt. 1919larda Krtleri, Araplar, Alevileri ve tm dier kimlikleri birletiren M.Kemal, eski toleransa sahip deil sanki. SCFna oy verenlerin iinde 1000 Krt amele, Bonak, Dnmeler ve Araplar var. M. Kemalin ilgisini eken ve zerinde durduu raporlar sorun yapar. Koak sabrla aktarr bunlar. Bu nedenle Trkiye tarihinin ve zellikle de ttihat ve Terakkinin bir kez daha ve yeni bir gzle ele alnmas gerekiyor. Bunu Krtler de ok iyi yapmallar ki, gelecek ve dorular bunlarn irdelenmesinde gizlidir. Naci Kutlay

19