Batiya Yon Veren Metinler Cilt2

RNESANS
413
BATIYA YN VEREN METNLER
414
imdeki iki adamn birbirlerine stn gelmek iin dncelerimde verdikleri o inat ve henz galibi belli olmayan sava iddetle sryor. Petrarca, Dionigi DeRobertiye Mektup Karakterini biimlendirmeye altm kii Romallarn anlad anlamda bilge kii olmal, yani teorik almalarda deil, fiiliyatta ve geirdiimiz deneyimlerde kendini gsteren gerek bir devlet adam. Quintilian, Belagatin Esaslar Talih ou zaman yarn ortalarnda, bazen de sonuna doru krlgan ve kibirli hedeflerimizi hayal krklna uratt; bazen liman ok uzaktan bile gremeden onlar sulara gmd. Castiglione, Nedim Yani, okuyucu, bu kitabn konusu bizzat ben kendimim. Montaigne, Denemeler Tm o barbarlk, tm rme, tm o akl batan alan, gz kr eden Latin yozluu bu dnyann iine sokuldu ve Tully [Cicero] ve Sallustius ve Virgilius ve Terencein zamannda kullanlan, Aziz Hieronymus ve Aziz Ambrose ve Aziz Augustinein kendi dnemlerinde rendikleri eski Latin hitabetini ve Roma dilini zehirledi. Ben, gr bilahare perdelenmi bu dnya tarafndan ortaya atlan ve edebiyat deil, aybiyat olarak adlandrlabilecek tm bu kfrleri bu okulda yasaklyorum ve hocalarn rencilerine bilgeliklerini saf ve namuslu bir belagatle destekleyen yazarlar retmelerini istiyorum. John Colet, Aziz Pavlus Okulu Nizam
415
416
I RNESANS VE NSANCI AKIMLAR
air ve edebiyat eletirmeni ngiliz John Addington Symonds (18401893), Rnesans hakknda yle yazmtr: Avrupa halklarnn ortaya koyduu insani ruh tarafndan ortaya kartlan bilinli zgrle ulamann tarihidir. (...) Rnesans dneminde aniden byk nem kazanan sanat eserleri ve icatlar, bilgi ve kitaplar Orta a dediimiz l Denizin kylarnda ihmal edilip braklmt. Symondsa gre Rnesans, bugnn milletleri olarak bizlerin, demokrat dncenin oluumu ierisinde hl evrilmeye devam ettiimiz byk zgrlk tiyatrosunun ilk perdesini temsil etmektedir.1 Bu sylem, tarihilerin genel olarak ok yakn zamanlara kadar kabul ettikleri ve ders kitaplarnn lmszletirdii klasik Rnesans kavramdr. Kavramn temellerini atan yeniden dou mecaznn mucitleri talyan insanclar, tarihi de eski, orta ve modern olmak zere dneme ayrr. Bununla beraber, klasik kavram tam ifadesini, Jakob Burckhardtn usta ii eseri talyada Rnesans Uygarlnn 1860 basksndan nce bulmayacaktr. ngiliz Sydmond gibi, svireli tarihi iin de Rnesans modern tarihin ilk blmn, yani bireyin Orta an otoriterliine, kolektivizmine ve ileciliine kar ayaklanma srecini temsil eder. Burckhardt, ksmen de yaad dnemin kaydn tutmak iin yazmtr. lerlemeye inanmakla birlikte, modern kltrn tekdzelii ve bayalndan mteessirdir, Rnesans sreci ruhaniyetinin hatrlanmasnda yarar olduunu dnr. Rnesansn klasik yorumu yakn zamanlarda epeyce bir tashihe uramtr. Evrimci dncenin tarihiler zerindeki etkisi, Orta a aratrmalarnn artmas, Orta a ile Rnesans arasndaki izgileri bulandrm, Rnesansn entelektel ve kltrel tarihin olumasndaki belirleyici roln azaltmtr. C. H. Haskinsin On kinci Yzyl Rnesans (1927) ile Huizingann Orta an Gnbatm (1919) balkl kitaplar, gidiatn ynn iaretleyen eserlerdir. Haskins gibi Orta a uzmanlar Rnesans geriye, Orta aa doru iterlerken, On Beinci yzyl Burgonyasn inceleyen Huizingaya gre Orta a, Rnesansn iinde yer alr. Douglas Bush, Orta
1 talyada Rnesans, New York, 1935, I. cilt, s. 6,8.
417
a dinsellii ile Rnesansn paganizmi arasndaki arpc tezat eklindeki algya itibar etmezken, E. M. W. Tillyard, Elizabeth Dnemi Dnya mgesi adl eserinde Rnesanstan, son zamanlarda kimliini kaybetme eiliminde olan ve giderek Orta an son dnemlerinden ibaret bir kltr evresi olarak bahseder.2 Bana gelince, Bush ve Tillyardn yorumlarn ar bulmakla beraber, Rnesansn genel anlamda sanldndan daha az din kart, buna karn doa bilimlerine de sanldndan daha uzak olduunu dnyorum. Ancak bu Rnesansn bir Orta a hareketi olduu anlamna da gelmez. inde Orta a kalntlar tabii ki vardr, ancak Rnesans insanclar byk lde kendi yarattklar dnyalarda yaamtr. Bu dnya kesinlikle ne Clairvauxlu Bernardn ne de Aziz Thomas Aquinasn dnyas olmad gibi, Francis Baconn, Galileonun, Descartesn dnyas da deildi. Rnesans pek ok bakmdan modern bilimin masna tanklk etti, ancak kendisi k deildi. stisnai durumlar olmakla birlikte, genel olarak ifade edersek, insanclar bilimselden fikirlerden ziyade, insancdinsel kavramlar erevesinde almtr. Skolastik dnceyi alaya alp Kiliseyi eletirmilerdi, ancak evrensel bir dindarlktan yoksun deillerdi ve neredeyse hepsi, srekli vurgulamasalar da Hristiyan dnya grnn ana hatlarn benimsemilerdi. Rnesansn Orta a kurumlarnn kyle ayn zamana denk geldii hatrlanmaldr. Kilise, Babil Esareti3, Byk Hizip4 ve talyan Papalnn toprak hrs yznden saygnlk kaybediyordu. Feodal lkeden bamszlklarn ilan eden kimi kentler, feodal lkeye ait kimi blgeleri de kontrolleri altna almaktan kanmyorlard. zellikle Floransa gibi uluslararas ticaretle uraan kentlerdeki Orta a meslek loncalar; bankaclar ve kapitalist giriimciler karsnda g kaybetmekteydiler. talyann bu dnemi, Makyavellinin demesiyle, prensin, condottiere5nin ve sonradan grme zorbann, yani kuzeyin yeni monarisinin dnemiydi. Novi homines (yeni adamlar) her yerdeydi, ekonomik ve politik gce doru ilerliyorlard. Dier bir deyile, Rnesans entelektelleri, Orta alarda yaayan mevkidalarna kyasla ok daha laik, hatta rf ve detlerin ufaland bir dnyada yaamaktayd. On Drt ve On Altnc yzyllar arasnda Kilise kltr zerindeki tekelini kaybetmitir. Yeni aydn kesim, ounlukla laiklerden, orta tabakadan hatta alt snftan olumaktadr. Sanatlar, yazarlar himaye eden din adamlar ve feodal aristokratlar yerlerini, nlerini artrmak zere entelektel istihdam eden yeni byklere brakr. Yeni entelektel kurumlarn en nemlileri olan klasik okullar, byk oranda laik baniler tarafndan kurulmakta ve ynetilmektedir.
2 D. Bush, Rnesans ve ngiliz Hmanizmi, Toronto, 1939, s. 28; E. M. W. Tillyard, Elizabeth Dnemi Dnya mgesi, Londra, 1943, s. 41. Rnesansa dair genel bir bak as iin, bkz. W. K. Ferguson, Tarihsel Dncede Rnesans, Cambridge, Mass., 1948. Papann Avignona srgn edildii 1309-77 arasndaki dnem. (y.n.) Katolik mezhebinde rakip iki papann hkm srd ayrlk dnemi (1378-1417). (.n.) Devletler arasnda kan savalarda arpmak zere tutulan paral askerlerin liderleri. (.n.)
3 4 5
418
RNESANS VE NSANCI AKIMLAR
Yakn zamanlarda hayli popler olan bu sosyoekonomik yorum, Rnesans dncesinin tm vehelerini izaha asla yetmeyecektir. Nitekim, en parlak baarlarn neden doa bilimlerinde deil de beeri bilimlerde yaandn veya dini duygularn nasl olup da g kaybetmediklerini aklamaz. Lakin, Orta adan Rnesansa uzanan srete entelektel yapda meydana gelen deiim hibir kukuya meydan brakmayacak ekilde aikrdr; entelektel deiimin ada sosyal deiimle ilintili olduu da phe gtrmez. Alp Dalarnn ister gney, ister kuzey yamalarnda yaasnlar, entelektellerin vurgular insancdr: nsan ve gnlk yaam, soyut deil, somut ve uygulamaya dayal; ortaklaa kotarlan deil, bireysel olarak baarlan; dnsel deil, eylemsel olan. Bir zamanlar ilahiyat emsiyesi altnda birleen bilgi, tasnif edilir. Eski alarn etiketlerini tamay srdrmelerinin nedeni, Yunan ve Romann, yeni insanclara referans salayabilecek bir byk insanc kltrn temsilcileri olmalardr. Her halkrda, burada tanmlanan insanclk bir kimsenin ruhbanla dayal ve krsal toplumla badatraca bir dnce yaps deildir. Rnesans byk bir felsefe a deildi, fakat ortaya kard fikirler kesinlikle insanc bir etiket tamaktayd. Orta ada evrensellikler (tmeller) konusunda yaanan byk tartma ile On Yedi ve On Sekizinci yzyllardaki bilimadamlarn zora koan bilgi sorunu, Rnesans etkilemitir. Erasmus gibi insanclar, beeri ahlakla dorudan ilgilenmeyen btn felsefeleri mahkm etmitir. Bu denli eletirel olmasalar da, rnein Pico, Floransal Efltuncular, hatta NeoAristocu Pomponazzi gibi dierleri de insanolunun doasn, zgr iradesinin lsn ve ruhunun lmszln tartmay semitir. Ekonomik ve siyasi frsatlar anda insan doasn neredeyse Pelagiusu6 bir bak asyla ele almalar artc deildir: nsana bou bouna mikrokozmoz veya kk evren denmemitir. Bu sebeple baz kimseler insann byk bir mucize olduunu syler, nk insan dnyann btndr ve doann her trlsne dnebilir, zira hangi zellii tercih ediyorsa, o zellie ulama gcyle mcehhez klnmtr. Ne var ki, bu ve buna benzer dier ifadeler, insanolunun d olaylar zerindeki deimez gcn gstermez. nsanclar, Kader veya Talihin srlarndan fazlasyla haberdard ve bunlarn insanoluna oynayabilecekleri ve sklkla oynadklar oyunlarn bilincindedir. nsanclarn irade zgrlnden kastlar, varoluunun tehlikeleri iinde, siyasi ve ekonomik deikenliklerin dileri arasnda bouan insanolunun her eye ramen haysiyet ve erdeme ulama kapasitesidir. retilerindeki yeni ey, olumludan ok olumsuzdu: nsann ok ynl doasn vurgulamak suretiyle D [cennetten kovulma] doktrinini ve insann yapsnda gnahkrlk olduu retisini fiilen reddediyorlard. Keza, Floransal Efltuncular, ruhun lmszln savunurken insann bireyselliini ne karyorlard ki bu, o sralarda Venedik
Pelagius 354-420/440, Hristiyanln temel retilerinden asli gnah dncesini reddederek Hippolu Aurelius Augustine ters den, Kartaca Konseyi tarafndan kfir ilan edilen zahit. (y.n.)
419
niversitelerine hkim olan bni Rtlerin7 (Averroescular) insann lmden sonra ancak insanln ortak zihninde yaamaya devam ettii eklindeki kolektivist grlerine tersti. nsann doas hakkndaki iyimserlikleri insanclarn eitime byk nem vermelerini getirdi. Onlara gre insan doas kutsaldr, ancak kapasitesinin en yksek seviyeye gelebilmesi iin beslenmeye ihtiyac vardr. nann bana, der Erasmus, insanlar domaz, imal edilir. Educatio superat omnia.8 Mumu yumuakken ekillendir, amuru slakken kalba dk, yn lekelenmeden boya. talyan Guazzoya gre insan doas her zaman en iyiye meyletmitir; bu yzden, iyi ebeveynden iyi ocuklarn meydana gelmeleri beklenir ve eer bazen bunun tersi olursa, su insan doasna atlamaz. Nitekim, meselenin dikkatle incelenmesi halinde, naho durumun doutan deil, yetitirme sonucu olduu grlecektir. Bu nclden yola kan insanclarn eitim hakknda yazdklar risaleler raflar doldururken, kendileri de okullarn byk kurucular oldu. Belki de onlarn en zgn entelektel katks bu olmutur. nsanclarn ortaya karmaya altklar insan, yaadklar a yanstr. O, Ciceronun devlet adam, Quintiliann9 konuma yetenei yksek olan dzgn adamdr. Ksacas, ahlaki ve entelektel kusursuzluun getirdii erdemle, Avrupann yeni lkelerinden birinde iyi bir vatanda veya ynetici olmaya uygun bir kiidir bu. nsanclarn bu ideal insann oluturulmasnda eski zamanlardaki rnee bavurmas ok doaldr. Bilgi sahibi olduklar Roma, en byk uygarl temsil etmitir ve dolaysyla onun devlet adamlar ve hatiplerinin tekrar yaratlmas yeni bir altn a balatacaktr. nsanclarn sosyal reformu yeni kurumlar balamnda deil de yeni insanlar anlamnda dnmesi onlarn tipik zelliidir. Alberti, Palmieri, Erasmus, Sr Thomas Elliot ve aslnda btn eitimciler siyasete bireyin asndan yaklamtr. Bu kiilik kltnn en sofistike ifadesi Baldassare Castiglionenin Nedimidir (the courtier). Castiglioneye gre gelecein nedim aday, prensin sarayna yakr halde olmak ve prense doru ve gvenilir tavsiyelerde bulunabilmek iin ncelikle kendi en yksek potansiyeline ulamaldr. Bir konuda uzmanlaanlarn tersine, becerilerinin hepsini kalbini, beynini ve vcudunun sesini dinleyerek gelitirmelidir. Baz nezaket kitaplarnn balklar -Bir Hristiyan Prensin Eitimi, Nedim, Vali, Kusursuz Centilmen- Rnesansn eitim idealinin ne derece aristokratik olduunu gsterir. Ancak bu yeni bir tr aristokrasiydi: Feodal asaleti yerinden eden novi
7 1126 1198 yllar arasnda yaam Endls Cordobal lim. Latincede Averroes. Aristoyu bir nevi kefederek Aristonun almalarna dt erhler, devrini ziyadesiyle etkilemitir. bni Rtn almalar Latinceye evrilerek Hristiyan, braniceye evrilerek Musevi ilahiyatn etkilemitir. (y.n.) Eitim her eyden stndr. (y.n.) 35 100 yllar arasnda yaam spanya doumlu lakin Romal hatip. Etkisi uzun sre devam etmitir. Eitimi pedagojik mesele seviyesinde nemsemi, ocuk-merkezli eitim anlay hakknda dnmtr. (y.n.)
8 9
420
hominese (yeni adamlar) yer almas gerektii iin, doutan deil marifetle, yetenekle gelen bir aristokrasi. nsanclarn pek az herkes iin eitime inanyordu fakat doutan olan ve bakalarndan alnandan ziyade haka elde edilmi ve kazanlm olan asalet eilimine hayranlk duymaktayd.10 Ayrca insanclar genellikle faal yaam, dnce odakl yaama tercih etmitir. Bu balamda Nikomakhosa Etik11 yerine Cicero ve Quintilianu takip etmilerdir. Bu yzden Palmieri, dini tek bana yaamay, bilinli bir vatandaln medeni yaamndan ok daha aalarda tutmutur ve Alberti alkan bir hayatn, eer halka bir faydas yoksa, eksik olduunu belirtmitir. Bugnk bir eitimciye Rnesans mfredat veya alma program gerici gzkebilir. Ancak konuyu balam dnda ele almamalyz. Zamannda bu kkl bir deiimdi ve niyeti uygulamaya dayalyd. Modern konularda (bilim, anadiller, modern tarih) yetersiz olsa da Orta an soyutlamalarn antik dneme zg insancl bilgelikle deitirmitir. Hitabet (antik edebiyat ve sz sanatlar) manta yer brakmamtr. Felsefe ahlak demek olmutur. Biyografik olarak ele alnan antik dnem, erdemin ve ktln rneklerini gstermitir. Btn bu almalar gitgide daha Makyavelci olan bir dnyada asil ruhlu bir harekete rehber olma amacn tayordu. nsanclarn antik alarn bys altnda yaadn hatrladmzda, eitimlerinde neden gzlemden ziyade kitaplarn ar bastn anlayabiliriz. Birey ve insan manzaras Rnesans dncesinin dier alanlarnda da nemli bir yere sahiptir. Tarihiler topluluklara ve ulus-devletlere srarla dikkat ekerek, bunlarn kalknmasnda byk kiilerin oynad belirleyici rol kaydetmitir. Siyasi dncede zellikle talyada eilim daha gereki analiz ynndeydi. rnein Makyavelli asla grlmeyen veya gerekte varl bilinmeyen prens veya prenslikler hakknda yaz yazmama kararn zellikle almtr. Siyasi baarnn reetesini teolojinin veya doa kanununun soyutlamalarna gre deil, kendi gzlemlerine ve antik dnem hakknda okuduklarna gre oluturmutur. Makyavelli bireye kendi siyasi kaderini belirlemesi iin bir hayli serbestlik vermitir, ancak talihe de byk saygs vardr. Sanrm talihin eylemlerimizin yarsna egemen olduu dorudur ama dier yarsn veya biraz daha azn bizim ynetmemize izin verir. Ayrca Rnesans dneminde yaygn olan, tarihin dnglerden olutuu ynndeki inanc paylayordu. nsanclarn ou (geri Makyavelli bunlardan biri deildi) byk bir kltrel canlanma dneminde yaadklarnn farkndayd ama bunun devam edeceini dnmyorlard. Bireysellik bilinci belki de en ok edebiyat ve gzel sanatlarda grselletirilmitir. Birey, kiisel ak iirlerinde, Elizabeth dnemi tiyatrosunda, Donatellonun heykellerinde, Masaccio veya Leonardonun resimlerinde, gotik sanatlar tarafndan habire iine daldrld alegorinin iinden byk oranda veya tamamen avdet ediyordu. H10 Thomas Milles, Byk Britanya Adasna zg Soyluluk Antolojisi veya eref Katalou, London, 1610, Epilog. 11 Aristonun insan iin iyinin ne olduunu sorgulad eseri. (.n.)
421
manizm iin en uygun ara olduundan, resim en baskn sanat dal olmutu. Hem resim hem de heykel, Kilisenin himayesinde Orta a boyunca birletirilmi olduklar mimariden ayrlarak zgrlklerini ilan ettiler. Bylece sanatlar da politik dnce ve felsefede gzlemlediimiz biimde ksmlara ayrlma eilimi sergiliyordu. Ayrca Rnesans resmi ve sanat eletirisi, bireysel olan btnn kendisinden daha ok vurguluyordu; rnein manzaralar genelde insan figrne zemin olarak kullanlmt. Ayn ekilde On Altnc yzyldaki yeni tiyatronun mucizevi ve ahlaki konular ileyen oyunlardan aamal olarak zgrlemesini seyretmek byleyicidir. York temsillerini12 veya Everymanin arlmas13 oyununu Kydin spanyol Trajedisiyle yahut daha iyisi Shakespearein tarihleri ve trajedileriyle ve Ayakkabcnn Tatili ile karlatrn. Soyut erdem ve gnahlarn eski dzenei ikinci grupta yerini bireysel karakterlerin eylem ve tutkularn anlatan serbest vezinle kafiyesiz yazlm tiyatro eserlerine brakmtr. Ayrca birok rnekte sahne, ngilterenin yakn tarihinde yaam prenslerin saraylarna, Londra ticaret hayatna ve rstik kylere kaymtr. Rnesans, Elizabeth dnemi ngilteresinde eski ahlaki tiyatro oyunlarnn mevcudiyetine son vermitir. Bu makalenin balarnda Rnesans dncesinin tamamen Orta aa ait olmasa da Din ana ait olduunu sylemitik. Yukardaki kantlar nda bu nasl olabilir? Bunun cevab bu dnemin hmanizminin byk oranda Hristiyan hmanizmi olmas gereinde yatar bu hmanizm Orta a dininden ziyade gitgide laikleen bir topluma uygun bir tr dindarca davrantr. Rnesans dncesinin dini yann gstermek iin kantlar zorlamaya gerek yoktur. Bush, Rnesans dneminde pagan gelenein Hristiyan geleneini tahtndan etmediini ama onun tarafndan sourulduunu sylerken phesiz abartmaktadr14 ama sylediklerinde byk bir gerek pay da vardr. lahiyat o dnemde felsefe; sanat, politika ve tarihi dnce zerindeki kontrol kaybediyordu. Ayrca havada bir eletiri ruhu da vard: Rahiplerin, keilerin ve biraderlerin eletirisi (Boccaccio, Rabelais), Vulgata ncili15 ve Konstantin Ba16 gibi, Orta a metinlerinin eletirisi,
12 Orta ada ngilterenin York ehrinde sahnelenen ve konusu Hristiyanlk olan dini temsiller. (.n.) 13 Orta ada popler olmu anonim dini temsildeki Everyman adl ana karakter, tm insan soyunu simgelemektedir ki kelime herhangi biri, herkeslerden biri anlamna gelir. Everyman oyun boyunca eitli alegorik karakterler yardmyla insanolunun Hristiyanlk araclyla kurtuluunu sorgular. (.n.) 14 Rnesans ve ngiliz Hmanizmi, s. 34. 15 5. yzylda, Aziz Hieronymusun ncilin nceki dnemlere ait eitli dillerdeki evirilerini yeniden gzden geirerek hazrlad Latince yeni versiyon. Sonrasnda dnyann drt bir yanna yaylmas nedeniyle Vulgata ncili (Avami ncil) olarak anlan metin, 16. yzylda Katolik Kilisesi tarafndan ncilin resmi tercmesi olarak kabul edilmitir. (y.n.) 16 mparator I. Konstantinin Roma ve Roma mparatorluunun bats zerindeki otoriteyi Papala devrettiinin kant olarak bilinen ve sahte olup olmad Hristiyan dnyasnda byk tartma yaratm olan belge. (.n.)
422
azizlere dua etmek, hac ziyaretleri gibi dini geleneklerin eletirisi. pheciliin savunucular da yok deildi; Pomponazzi gibi dnrler ruhun lmszln inkr ediyor, antik phecilerden etkilenen Montaigne ktphanesinin kirilerine Sextus Empiricusun17 retilerini yazyordu. Makyavellinin politik analizinin Hristiyandan ziyade pagan olduunu sylemek paganlara hakszlk olur, nk onun yazdklar sekler ve din d olmakla kalmayp ayn zamanda ahlak ddr da. Ancak insanclarn byk blm Francis Baconn, Biraz felsefe insan zihninin ateizme meyletmesine neden olabilir ama felsefedeki derinlik insan zihnini dine getirir, szn muhakkak kabul ederlerdi. Ateizm ve dini phecilik her zaman insanc dncenin ar bir noktas olarak kald. talyada bile Pomponazzi18 dahi bir eliyle yktn dier eliyle dzeltiyordu: Felsefi zeminde kiisel lmszl reddediyordu ama bunu dini inann bir paras sayyordu, en azndan yle sylyordu. Montaigne tm pheciliine ramen Roma Kilisesinin sadk bir evlad olarak kald. Yani Rnesans dneminde din konusunda belirgin bir kaytszlk vardr; neredeyse hi kimse alternatif bir Hristiyan dnya gr nermez ve az sayda kii Kilisenin retilerine aka kar kar. nsanclarn en iyileri kiinin dini hayatn kmsemek deil, derinletirmek iin almtr. Vittorino da Feltreden John Sturma kadar eitimcilerin esas amac hep pietas literata [bilge ve nazik dindar] yetitirmek olmutur. Okullarn ders programlar gramer ve retoriin yan sra deimez biimde ilmihale giri, gnlk dualar ve pazar ayinlerini de ieriyordu; On Altnc yzylda bunlara ou zaman kutsal diller bilgisi ve ncil okuma da eklenmiti. nsanclarn ounun, amac ve abay temel alan Aristocu-Hristiyan evreninde gvenli biimde yaamaya devam ettiini ve kt davranlarn cezalandrlaca bir ahlak dzeni ngrdklerini sylemek sanrm doru olur. Shakespearein ngiliz tarihine ilikin iki drtlemesinin (II. Richardtan V. Henryye, VI. Henrynin ilk blmnden III. Richarda) ve Sr Walter Raleighnin Dnya Tarihinin temelinde yatan felsefe budur. Rnesansn dindarl konusunda baka delile ihtiya varsa insanclarn ounun yaad zihinsel elikiden bahsedilebilir. rnein Petrarca19, iki dnyann talepleri arasnda skm olduunu iddia eder: imdeki iki adamn birbirlerine stn gelmek iin dncelerimde verdikleri o inat ve henz galibi belli olmayan sava iddetle sryor. Petrarcann
17 160 210 yllar arasnda yaam Romal fiziki ve filozof. kinci adnda anlalaca zere deneyci yaklamyla bilgi felsefesinde mhim bir kap at sylenebilir. Bilgi deney olmadan ve deneyle snanmadan edinilemez, tavrna yakn bir tutum alr. (y.n.) 18 1462 1525 yllar arasnda yaam talyal filozof. Latince adyla da maruftur: Petrus Pomponatius. Tp eitimi ald. bni Rtlerin etkin olduu Bolognada, De Immortalitate Animae [Ruhun lmszl zerine] adl kitabyla hem Thomistler hem de Averroecularn tepkisini ekti. Din ve felsefe, inan ve bilgi taban tabana zt grnse de ayn bedende, Kilise ile elimeden bulunabilir. (y. n.) 19 1304 1374 yllar arasnda yaam talyal insanc ve air. Papalk kurumuyla zaman zaman atmal durumlar yaamak zorunda kalr. (y. n.)
423
iki adamndan biri Aziz Augustinein tiraflarnda tarif ettii ruhani adam, dieri ise edebi hret ve doann gzelliklerini arzulayan dnyevi adamdr. Petrarcann izofrenisi modernliini gsteriyorsa da ayn zamanda insan doasnn dini tarafna ilikin derin farkndalyla bariz biimde atmaktadr. Ancak daha nce de akland gibi, Rnesansn dini dnceleri sadece Orta adaki dini anlayn devam deildi. Aslnda Hristiyan insanclar, zellikle de Fransadaki Meaux grubu ve Erasmus ile onun ngiliz arkadalar, erken dnem Hristiyanlarnn basit dinine dnmeyi vazeden Aziz Pavlus Okulunun dekan John Coletin tanmlad gibi skolastisizmi edebiyat deil, aybiyat olarak gryor ve onaylamyorlard. Hristiyan hmanizmi -vurgu eyleme ynelik ve somut olan zerinde olmak kaydyla- Erasmusun Hz. sann felsefesi olarak adlandrd olguyla Yunan ve Roma medeniyetlerinin ahlaki bilgeliinin bir bileimi olarak tanmlanabilir: lahiyat ve dogma yerine ahlak, zahiri kilise detleri yerine isel dindarlk. Erasmusun liderliinde bu dnce Bat toplumunu batan aaya yenilemek zere tasarlanm bir programa dnr. Sr Thomas Moreun topyas 1516da Bat Avrupann agzl toplumuna zehir gibi szlerle saldrmtr: Mtemadiyen sava halindeki prensler tarafndan temsil edilen son moda devlet adaml, ticari kapitalistlerin ve fahi kira bedelleri alan arazi sahiplerinin son moda ekonomileri ve -ima yoluyla da olsa- Kilisedeki son moda tamahkr zihniyet bundan nasibini almtr.20 Hristiyan insanclar tm bunlarla mcadele etmek iin kapsaml bir yeni batan eitim program ileri srmtr. Lefvre dtaples ve Erasmus -insanlar tekrar Hristiyanln saf fontesine21 ulatrma umuduyla- ilim ve irfanlarn, ncilin ve Hristiyanln erken dneminde yaam Kilise Babalarna ait metinlerin gzden geirilip dzeltilmi basklarn yaymlamaya vakfettiler. John Coletin Aziz Pavlusun Mektuplar zerine Oxfordda verdii dersler, bu grubun her eyden nce uygulamaya dayal ahlaki bir amac olduunu gsterir. Colet metnin mecazi anlam yerine lafzi anlamn vurgulayarak ve metinden ilahiyat yerine insani dersler kartarak mecazi geleneklerden uzaklamtr. Kendisi baka bir yerde, meseller haricinde Yeni Ahitin anlamnn yzeyde belirdiini, bir ey sylendiinde baka bir eyin kastedilmeyip bizzat sylenen eyin kastedildiini ve anlamn bir btn olarak gerek anlam olduunu yazmtr. Ayrca Colet ruhban snfn, zellikle 1511 tarihli nl ar Vaaznda, ihmalkrlklar ve ahlakszlklar yznden knamtr ve Hristiyan hmanizmini retmek iin Londradaki Aziz Pavlus Okulunu kurmutur. Burada da vurgu yine (yeni eitim kurumlar hari) yeni kurumlardan ziyade yeni kiiler zerineydi. Hristiyan insanclar, dnyaya dalacak ve Roma kltrndeki
20 Bkz. R. W. Chambers, Thomas More, New York, 1935, s. 131 6. 21 Latince kaynak anlamna gelen terim, Rnesans balamnda klasik Yunan ve Latin metinlerinin yeniden incelenmesi, Reform balamnda ise Hristiyanln en temel kayna olan ncile dnlmesi anlamnda kullanlmtr. (.n.)
424
insan sevgisi (philantropia) ve Hristiyan kltrndeki Tanr sevgisi (agape) kavramlar yordamyla Kilise ve Devleti canlandracak Hristiyan valyeler yetitirmeyi umuyordu. Bu, onlarn Makyavellinin Prensinde tarif edilen siyasi anariye ve ok gemeden Protestan Reformunda Avrupay ele geirecek dini anariye verdikleri cevapt. Sonu olarak Rnesans, Reform dneminde snmeye yz tutmam, tam tersine, ya bu hareketle kaynam ya da ona paralel veya zt bir yn izlemitir. Her iki durumda da Bat dncesinin ana akmna karmtr. Btn bunlara ramen Rnesans Din a parantezine aldmzda, Logosun (usla kavrama) eski putperest uygarlnda ve Hristiyanlk dneminde altn gstererek Hristiyanl sarsmaya yardmc olduunu ve ayrca felsefe ve dini ayrma eilimini de baltalam ve bylece Hristiyanl entelektel olarak savunmasz gstermi olduunu grrz. Genel anlamda bilim kart bir ruha sahip olsa da eski uygarlk metinlerini canlandrarak (Hipokrat, Galenos, klid, Arimet) ve doutan gelen gnah damgasnn bir ksmn doadan silerek, gelmekte olan bilimsel devrimin zuhuruna katkda bulunmutur. Rnesans yolunun lk Hristiyanl Orta a Hristiyanlna tercih etmesi, Reform hareketine dorudan zemin oluturmutur.
Franklin Le Van Baumer, Main Currents of Western Thought, Alfred A. Knopf Publishers, New York, 1964.
A. FKR AYRILIKLARI
nsanc dncenin babalarndan olduu kabul edilen Francesco Petrarca, Avrupada klasik metinlere ve ruha yeniden dnn nclerindendir. Hukuk eitimi alm olmasna karn, asl ura insana duyulan sevgiyi konu edinen edebiyattr. Geleneksel iir anlayndan koparak sone tarznda eserler veren Petrarcann aada sunduumuz metni, Secretum Meumdan [ Dnyam] alnmtr. Secretum Meum byk hayranlk duyduu, tiraflarn yanndan ayrmad Aziz Augustinele (354430) diyaloglarndan olumaktadr.
1. Secretum Meum* Francesco Petrarca

Aziz Augustine: Gzel ve iyi olann btnne duyulan tutku, aa seviyedeki arzularn tamamndan vazgemeden var olamaz. nsann hayatta ka farkl eyi arzuladn bilirsin. En iyiye olan tutkuya ulamadan nce btn bunlar hie saymay renmelisin ki, bu da kiinin ona faydas ol-
425
mayan bir eyi buna ramen sevdiinde onu daha az sevmemesi anlamna gelmektedir. Petrarca: Bu grn ne demek istediini anladm. Aziz Augustine: Bana syler misin, tm tutkularn sndren, sndrmeyi brak, ruhunu akl ile bastran ve, Artk vcudumla iim kalmad, zamannda bana zevkli grnen eyler benim gzmde bayalamtr. Artk daha soylu bir mizacn keyiflerinin peindeyim, demeye cesaret edebilecek ka kii vardr? Petrarca: Byle adamlar gerekten az. Hakknda beni uyardn zorluklarn ne olduunu imdi anlyorum. Aziz Augustine: Btn bu ihtiraslar sndkten sonra, snene kadar deil, sndkten sonra, dilekler ikmal edilmi ve zgrle ermi olacaktr. nk ruh kendi asaletiyle bir tarafndan cennete ykseltildiinde, dier taraf cismin arl ve dnyann cazibeleriyle aaya ekilecektir ve bylece ayn anda hem ykselmek hem de alalmak isteyip zt taraflara ekilecek ve hibir yere varamayacaktr. Petrarca: Peki bir kiinin ruhunun zincirlerini krp ykseldikten sonra o diyarlara ulamas iin yapmas gereken ey nedir o zaman? Aziz Augustine: lk rnekte de sylediim gibi, bu amaca ulamak lm hakknda derin derin dnmek ve lml doamz hafzamza kalc olarak yazmaktan geer. () Aziz Augustine: Doann derinliklerinde nasl bir neeyle dolandn hatrlyor musun? Bazen kendini bir ayrla atp dere sularnn kayalar zerindeki alayn dinlerdin; bazen de bir tepenin ucuna oturup ayaklarnn altnda uzanan ovay seyre dalardn; yine zaman zaman, le vakti vadinin birinde aalarn altnda kestirip sessizliin tadn kartrdn. Asla bo durmayp kendi ruhunda derin dncelere dalardn ve aslnda arkadalarnla beraberken olduundan daha yalnz saylmazdn. Ayn Vergiliusun yal adamnn kendini anlatmas gibi: Krallar kadar zengin gn batmnda, Mutludur o kk kulbesinin yolunda, Masann zerinde birazck yiyecek, ayr imenden geldi, ne karlk ne emek. Gsterisiz yerine dner, sahip olduun iyi eylerden honut, kendini lml insanlarn en zengini ve mutlusu olarak grmez miydin?
426
Petrarca: Ah, ne gnlerdi! imdi hepsi gzmde canland ve pimanlkla ah ediyorum. Aziz Augustine: Ne ah etmekten bahsediyorsun? Senin dertlerini yazan kim? Bu aslnda uzun sredir kendi doasnn gerek kanunlarn takip etmeye cesaret edemeyen ve zincirlerini krmad iin kendini bir mahkm olarak gren senin kendi ruhundan bakas deil. u anda kontrolden km bir at gibi seni srklyor ve eer dizginleri ele geirmezsen ykma gtrecek. Yapraklarla dolu aalarndan, basit yaam biiminden ve krsal topluluktan agzlln tahrikiyle bktndan beri, her defasnda ehirlerin grltl hayatnn ortasna daha da derin saplandn. Yznden ve konumandan nasl mutlu ve huzurlu bir yaam geirdiini okuyorum; peki o zamandan beri katlandn aclar neden? Deneyimin retilerine kar isyankr olduun iin hl tereddt ierisindesin. Petrarca: Heyhat, zannettiimden daha biare haldeyim. Ruhumun hi farknda olmadm iki zincir ile bal olduunu mu sylyorsun? Aziz Augustine: Ortada apak grnyorlar, ancak gzelliklerinden ban dnm ve onlarn zincir deil, hazine olduunu dnyorsun ve ayn ekilde elleri ve ayaklar altn kelepelerle bal biri gibi onlara keyifle bakyorsun ve kelepe olduklarn asla grmyorsun. Evet, sen de grmeyen gzlerinle prangalarna bakyorsun ama nasl bir yanlgyla! Seni lme gtren zincirlerden bylenmisin ve en kts, bununla iftihar ediyorsun. Petrarca: Bu bahsettiin zincirler neden oluuyor olabilir? Aziz Augustine: Ak ve hret. () Aziz Augustine: O [Laura] senin zihnini ilahi eylere olan sevgiden ayrp Yaratandan ok yaratlan sevmeye meylettirdi: Ve bu yol seni sadece, hepsinden daha da hzl bir ekilde, lme gtrr. Petrarca: Yalvarrm hemen yargya varma. Ona hissettiim sevgi phesiz ki beni Tanry sevme yoluna gtrd. Aziz Augustine: Ancak bu asl sray tersine evirmi. Petrarca: Nasl peki? Aziz Augustine: Her canl bizi Tanrya olan sevgimizden dolay sevmelidir. Ancak senin durumunda tam tersi olarak, yaratlann ekiciliine esir olan sen, Tanry sevmen gerektii gibi sevmedin. lahi Sanatkr sanki btn almalarnda senin sevgi nesnenden daha gzel bir ey yapmam gibi sevdin ki zaten bedenin gzellii en son dikkate alnmas gereken eydir. () 427
Petrarca: Filozoflarn tartadurduu dnyann kck bir noktadan ibaret olduu, ruhun sonsuz yllar boyunca yaad, ann ne dnyay ne de ruhu doldurabilecei nevinden zihni gzellie duyulan sevgiden uzaklatrmak amacyla sylenmi daha birok sradan hikye biliyorum. Ama iddia ediyorum, eer yapabiliyorsan bunlardan daha salam grler reteceksin, nk deneyimlerim bana gsterdi ki btn bunlarn tamam inandrc deil, yanltcdr. Tanr gibi olmay veya sonsuzlua ulamay veya cennet ve cehennemi kucaklamay dnmyorum. nsanlarn sahip olduu gzellikler bana yeter. imi rahatlatan eylerin hepsi bunlar. Fani (ben), fani nimetleri ister. Aziz Augustine: Eer dediin gerekten buysa yazk sana! Eer lmsz eyleri istemiyorsan, ebedi eyleri dnmyorsan, sen gerekten de tamamen yeryznn bir parasndan ibaretsin: Senin iin her ey bitmi, hi umut kalmam... Petrarca: Bak amn senin zannettiin kadar aklszca olduunu dnmyorum. Burada, aada umut ettiimiz gzellik hakknda konumak gerekirse, bence bunu umut etmek u anda aada olduumuz srece dorudur. Bir kii cennetteki daha gz alc gzelliklerin keyfini ise oraya vardnda ve dnya gzellikleri iin herhangi bir istei kalmadnda karabilir. Bu yzden fani insann ncelikle fani eylerle ilgilenmesi ve bu geici eyleri ebedi eylerin takip etmesi her eyin gerek sralandr, nk ebediyetten tekrar zamana gemek iin bize yol alm olmasa da buradan oraya gemek, bize buyrulduu ekilde hareket etmek demektir. Aziz Augustine: Ah evlat, iin bo, orada hi bilgelik yok! O zaman cennette ve dnyada her zevkin tadn karacan ve her eyin her zaman ve her yerde hayrl ve refah dolu olacan m sanyorsun? Bu yanlg pek ok kiiyi ziyadesiyle aldatt ve cehenneme bir sr ruh srkledi. Bir ayan dnyada, dierini cennette tutmak isteyenler ne burada (aada) durabildi ne de gklere ykseldi. (...) Aziz Augustine: Hangi ayann zerinde durmak istersin, bilmiyorum. Kendini kimsesiz brakmaya meyillisin. Ben kendi amdan zerime deni yapm olacam ve vicdanm rahat olacak. Daha yksek doruklara ykselemez, ancak alalabilirsin. Bu yzden hepsini bir tarafa brak, kendine batan aaya sahip ol ve balang noktamza geri dn ve sen farknda olmadan adm adm yaklaan sonun hakknda derin derin dn. Perdeyi yrt, glgeleri dat, gzlerini ve zihnini btn dikkatinle sadece yaklaana odakla. Hibir ey senin dikkatini datamasn. Kinat, dnya, deniz hibirisi de428
iim karsnda dayanamaz. Btn canllarn en zayf olan insan ne bekleyebilir ki?
* Petrarcann Srrndan ev. W. H. Draper, s. 256, 645, 1089, 1245, 172, 176, 1845. Chatto & Windus. S. M. Drapera ulama abalarm sonusuz kalmtr.
B. YEN MERAKLAR, YEN TUTKULAR 1. talyan nsanclar ve Hamileri

Floransal Vespasiano da Bisticci (14211498) insanc dncenin nde gelen bir dier ismidir. Tutkulu bir sahaf ve ktphaneci olan Bisticci, beeri bilimlerin (litterae humaniores) hamileri iin Yunan ve Latin elyazmalarn satn alm, Eski a klasiklerini dnemin entelektellerinin urak yeri olan nl dkknnda (bottega22) altrd ktiplere kopyalatmak suretiyle oaltmtr. Papa I. Nicholasn setii ilahiyat ve dua kitaplarndan oluan bir koleksiyonu yirmi iki ay gibi ksa bir srede iki yz cilt halinde oaltm olmakla nldr. Hayatlar (Vitae) adl eseri, Papa V. Nicholas, Cosimo de Medici gibi sanatn byk hamilerinin yaamlarnn hretleri yok olmasn diye kaleme ald ksa tasvirlerini ierir. Vitae, Rnesans yaamna k tutmaktadr.
On Beinci Yzyln Tannm Kiilerinin Hayat* Vespasiano Da Bisticci

COSIMO DE MEDICI (1389 1464) Her eye dair o kadar ok ey bilirdi ki, her insanla konuacak bir ey bulurdu: Okumu insanlarla edebiyat, ftratndaki temayl ve Kutsal Kitap okumu olmaktan gelen malmat sayesinde ilahiyatlarla ilahiyat. Durum, felsefe iin de aynyd ve ayrca Maestro Pagolo ve dier astrologlarla yapt almalardan dolay hakknda eksiksiz bilgiye sahip olduu astroloji iin de bu geerliydi. Gerekten de bu konuya olan inanc tamd ve bundan ilikilerinde her zaman yararlanmtr. tenlikle btn mzisyenleri dikkate alm ve sanatlarndan byk haz duymutur. Ressam ve heykeltralarla itigal etmi ve evinde eitli byk ustalarn almalarn bulundurmutur. zellikle heykeltrala yatkn olup kymetli ustalarn hepsine byk sayg gstermitir. Heykeltralarn alma alanlar
22 Bisticcinin yannda alan ktiplerin, merakllar ve ktphaneler iin orijinal el yazmalarn kopyaladklar bu dkkn, ayn zamanda hmanist yazar ve entelektellerin buluma noktasyd. (.n.)
429
dard ve Donatellonun ve btn heykeltra ve ressamlarn arkada olarak Cosimo, keskisi bota kalmasn diye Donatelloyu S. Lorenzodaki bronz krslerin ve kutsal eya odalarnn kaplarnn yapmnda grevlendirmitir. Bankaya, Donatello ve yannda alan drt kiinin srdrdkleri alma iin her hafta yeterli demenin yaplmas direktifini vermitir. Cosimo, zellikle de yetenekli insanlara kar her zaman ak fikirliydi. Edebiyatla uraan, gelir getiren baka meslekleri olmayan mbarek din adam, tarikat ehli Kei Ambrogio degli Agnoli gibi insanlarn ou maddi eyalar bakmndan yoksuldur. Cosimo onun manastrnn her trl ihtiyacnda yardmc olmutur ve Nicolao Nicoliyi ve kardei Lorenzoyu bulabilecei Agnoliye urayp onlarla birka saat geirmedii gn says ok azdr. (...) Hayatnda da okuyabileceimiz gibi, Nicolao servetinin ounu kitaplara ve zaruri ihtiyalara harcamtr. Bunu duyan Cosimo, ondan kendini zorlamamasn rica etmi, bankaya kendisine deme yaplmas iin talimat verildiini belirtmitir. Nicolao, Cosimonun cmertliinden drst bir ekilde faydalanrken, onun gibi erefli birinin ihtiyalarn giderdii iin Cosimonun hareketi de takdire ayandr. Nicolao, mr boyunca bankadan, Cosimo olmasa bulamayaca be yz duka altn ekmek suretiyle dnyaya iyi rnek olurken, veba salgnndan kurtulmak iin Veronaya kaan Cosimo da yanna soytarsn ya da habercilerini deil, birlikte edebiyat tartabilecekleri Nicolao Nicoli ve Messer Carlo Arezzoyu almay tercih etmitir. Cosimo be yz duka altn iin Nicolaodan hibir talepte bulunmam ve bu borcu bir hediye olarak grm ve bu ekilde ihtiya iindeki tm iyi ve bilgili kimselerin yardmna komutur. Zaten bu kiiler de Cosimo gibi cmert insanlard. NICOLAO NICOLI (lm 1437): Zengin bir tccarn hepsi tccar drt olundan birisiydi. Genliinde babasnn isteiyle ticarete atld ve bu yzden zamann istedii ekilde edebiyata ayramad. Babasnn lmnden sonra amalarn gerekletirmek iin kardelerinden ayrlmtr. Onurlu bir hayat yaamt ve dorunun tarafnda durup ahlakszl knard. Gzel bir ktphane oluturmutu; fiyatn dnmeden nadir kitaplar toplard. Tm bunlar babasnn ona brakt servet ile yapt, sadece hayatn devam ettirmek iin gereken kadarn kenara ayrrd. iftliklerinden bazlarn satt ve ktphanesini oluturmaya devam etti. Sadk bir Hristiyand. (...) Yunanistan veya Fransaya veya baka bir yere giden renciler olduunu duydu mu onlara Floransada bulamad kitaplarn adlarn verir ve kendisi iin herhangi bir ey yapacak herkese Cosimo de Medicinin araclyla yardm tedarik ederdi. Bir kitaptan sadece bir nsha bulabildiyse, el yazsyla veya matbu harfler kullanarak bir kopyasn kartrd; 430
ok iyi bir el yazsna sahipti; bu iki tr harf sisteminden biriyle yazlm onun elinden kma ok sayda kitap San Marcoda grlebilir. Tertulliann ve talyada bulunmayan dier yazarlarn eserlerini kendi cebinden deyerek satn alrd. Ayrca Ammianus Marcellinusun kt bir kopyasn bulup kendi eliyle temize ekmiti. De Oratore ve Brutus adl eserler Nicolaoya Lombardiyadan Papa Martin dneminde Dk Filipponun bar istemek iin yollad elilerle gnderilmiti. Kitap, baz kadim halklara ilikin tarihi deliller aranrken ok eski bir kilisenin epey zamandr almam bir sandnda bulunmutu. Paralanm halde bulunan De Oratore Nicolaonun gsterdii zen sayesinde bugn mkemmel durumdadr. Ayrca birok kutsal eseri ve Tulliusun (Cicero) baz nutuklarn yeniden kefetti Nicolao gelecek vaat eden rencileri edebi bir yaam ynnde daima cesaretlendirirdi ve bu rencilere retmen ve kitap salama konusunda aba gsterenlere asilce yardm ederdi, nk onun dneminde kitap ve retmen ok deildi. Onun Floransada Yunan ve Latin harflerini yeniden canlandran kii olduu sylenebilir; Petrarca, Dante ve Boccaccio bu harflerin itibarn geri vermek iin uramlarsa da uzun sredir tarihe gmlm bu harfler Nicolaonun farkl sebeplerle canlandrmaya abalamas neticesinde hi olmadklar kadar popler oldular. Nicolao yazarlar koruduu gibi ressamlar, heykeltralar ve mimarlar da koruyordu ve onlarn zanaatlar konusunda derinlemesine bilgi sahibiydi; zellikle Pippo di Ser Brunellesco, Donatello, Luca della Robbia, Lorenzo di Bartolaccioyu seviyordu ve onlarla olduka yaknd. Tm gzel eylerde gerekten de uzmand. Rahip Ambrogio, Messer Poggio ve Carlo dArezzo ile arkadat ve onun sayesinde bu dhi adamlar Papa Eugenius dneminde Floransada retmenlik yapabildi. talyann neredeyse tm eitimli adamlaryla arkadat ve onlarla hem yurtiindeyken hem de yurtdndayken yazyordu. Bu kadar iyi ey yaptktan ve yksek bilimlere23 ilikin ok sayda Yunanca ve Latince kitap topladktan sonra bu eserlere herkesin ulamasn arzulad. lmnden sonra da bu kitaplarn herkese hizmet vermesini istedii ve vasiyetinde bunlarn bir halk ktphanesinde herkesin kullanmna almas iin krk vatanda grevlendirdi. Toplam sekiz yz Yunanca ve Latince kitap mevcuttu. Bu krk vatandaa verdii talimatlarla kitaplarn San Marco Ktphanesi iin Cosimo de Mediciye verilmesini istedi, vasiyetin yerine gelmesi iin bu kitaplarn isteyen herkesin eriebilecei kamusal bir yerde tutulmalarn diledi.
23 Orta an yedi temel bilimi: gramer, retorik, mantk, geometri, aritmetik, mzik, astronomi. (.n.)
431
POGGIO BRACCIOLINI (1380-1454) Messer Poggio, Floransann bir ky olan Terranuovada dodu. Babas onu niversiteye gnderdi. Latin dilini ok iyi rendi ve Yunancay iyi konuur hale geldi. Antik harfleri mkemmelen yazyordu, genliinde hayatn ktip olarak kazanmak ve bylece kitap satn alacak ve dier ihtiyalarn karlayacak kadar para kazanmak istedi. Romadaki saray evresinin ancak ok sekin kiilerin alabilecei ve gayretlerinin dln alabilecei bir yer olduu iyi biliniyordu, bu yzden oraya gitti. Temiz ve hzl yazd fark edilerek papalk sekreteri olarak atand. Bu grevle beraber bir arzuhalci dkkn at ve bu iki ite de drst bir adam olarak iyi bir hret kazand. Rahip olmak veya dini alanda ykselmek aklnda yoktu. Bunun yerine Floransann en asil ailelerinden biri olan Buondelmonti ailesinden bir kadnla evlendi; ondan drt olu ve bir kz oldu... Konstanz Konsili toplandnda Poggio da oraya gitti ve Nicolao ve dier eitimli adamlarn srarlaryla kayp birok Latince metnin dini meknlarda aranmas gibi zahmetli bir iten uzak kalamad. Ciceronun alt nutkunu buldu ve kendisinin syledii kadaryla onlar plerin arasndaki bir kullanlm kt ynnda fark etti. imdiye kadar sadece baz ksmlar bilinen Quintiliann tm eserlerini buldu ve bu kitab alamayaca iin otuz iki gnde kendi elleriyle kopyalad. Bu kitabn temize ektii el yazmas halini grdm. Orada her gn bir kopyalama defteri dolduruyordu. Uzun sredir kayp olan ve sadece baz paralar bilinen Ciceronun De Oratoresini, Silius Italicusu, kahramanlk iiri De Secundo Hello Punicoyu, Marcus Maniliusun nazm haldeki Astronomisini, Lucretiusun iirlerini, De Rerum Naturay buldu; bunlarn hepsi ok nemli eserlerdi. Ayrca Valerius Flaccusun nazm haldeki Argonauticonunu, Asconius-Pedianusun Ciceronun nutuklar hakkndaki yorumlarn, Columellann Tarmn, Cornelius Celsusun Tp adl eserini, Agelliusun Noctium Atticarumn, Tertullianusun baz ilave eserlerini, Statiusun nazm haldeki Silvaesini ve Girolamo ve Prosperonun el yazmas ilaveleriyle birlikte Eusebiusun De Temporibusunu buldu. Daha sonra Konstanzda Ciceronun Atticusa yazd mektuplar buldu ama benim bunlar hakknda bilgim yok; Messer Lionardo ile Messer Poggio birlikte Gregorio Corero, Poggio ve baka baz kiilerin bahsettikleri Plautusun son on iki komedisini buldular ve imdi bile kullanlan sraya koydular. Ciceronun Verrine Nutuklar da Konstanzdan geldi ve talyaya Lionardo ve Poggio tarafndan getirildi. Bu limlerin abalar sayesinde ne ok asil esere kavutuumuz, onlara ne kadar borlu olduumuz ve bu bulular sayesinde gnmz rencilerinin ne kadar ok aydnlandklar aka grlebilir. talyada hi Plinius kopyas yokken Nicolaoya Almanyann Lbeck ehrin432
de iyi durumda ve mkemmel bir kopya olduu haberi geldi; Cosimo de Medici araclyla o kadar etkili biimde alt ki, orada yaayan bir akrabas sayesinde kitaba sahip pederlerle pazarlk yaparak kitab yz Rhein duka altn karlnda satn ald. MATTEO PALMIERI (lm 1433) Orta snf bir Floransa ailesinin ocuudur. Kendi ailesi iin unvan kazand ve ailesini deerli eiyle daha da asilletirdi. Latince rendi ve iyi bir lim oldu. almalar srasnda ehirde yksek bir makama sahip oldu ve bu makamn salad onurla yaad. Ancak ehrin iinde ve dnda farkl grevleri vard. (...) Meziyetleri sayesinde Kral Alfonsonun sarayna eli olarak gnderildi, bilgisi ve bilgelii sayesinde orada da onurlandrld. almalar dolaysyla Napolide Matteoyu tanyan ok sayda bilgili insan vard. Hem Latince hem de talyancada mkemmel bir yazm stiline sahipti. (...) talyanca bir kitap yazarak hem halka hem de aileye nasl hkmedileceini anlatt; diyalog eklindeki bu eseri Messer Alessandro degli Alessandriye ithaf etti. Son olarak Dantenin slubuyla talyanca iirler yazd, zor bir konu hakknda yazdndan ok emek harcad; yeteneini iirlerde gsterdii ok sayda gzel pasaj bulunmaktadr. Ancak bu kitabn din konusundaki ksmlarn yazarken kutsal eyler hakknda hi bilgisi olmadndan yoldan kt ve dinimize ilikin konulardaki meselelerde byk hatalar yapt. Bu durum, Aziz Pavlusun dedii gibi, bu hayattaki eyler hakknda bilge olan kiilerin durumu gibiydi, bu kiiler dnyann delilii yznden delirir, nk Onun yolundan sapanlara Tanr bilgisini kaybettikleri iin deli denir. Matteo da neredeyse kesin bir ekilde syleyebiliriz ki, cahillii yznden bu hataya dt; eserinin sonunda hibir ekilde yoldan kmay arzulamadn Kiliseye itiraf etti ve doru olanlar onaylamalarna ve yanl olanlar onaylamamalarna izin verdi.
* Vespasiano Anlar, (ev.) William George ve Emily Waters, s. 2234, 2278, 3513, 3957, 4001, 4168, Routledge ve Kegan Paul Ltd., 1926 Tekrar basm Routledge ve Kegan Paul Ltdnin izniyle olmutur.
2. Bir Yeniden Dou (Rnesans) Kavram

Giorgio Vasari (1511-74) rinascita, rnesans, kelimesini yazl metinde kullanan ilk yazardr. talyann ilk sanat tarihisi, nispeten mehur bir mimar ve ressam olan Vasari, nn Le Vite delle pi eccellenti pittori, scultori, ed architettori (En Mkemmel Ressam, Heykeltra ve Mimarlarn Hayat) adl eserine (1550) borludur. Yukar433
da yaamn ksmen okuduumuz Cosimo Mediciye ithaf edilmi eser, sanatta kullanlan teknikleri anlatr. Orta a sanatna ilk bakaldrdan, yani Michelangelodan balayarak talyan Rnesans sanatn organik bir btn olarak inceler. Aadaki metin, Vasarinin bu eserinin nsznden alnmtr.
En Mkemmel Ressamlarn, Heykeltralarn ve Mimarlarn Hayatlar* Giorgio Vasari

Sanrm bu konuyu dikkatle inceleyen herkes benimle ayn sonuca varr: Sanatn kayna doann kendisidir, bu gzel yaratm ile Dnya bize ilk modeli vermitir ve ilk retmen de bizi dier hayvanlardan stn yaratan ilahi zekdr, yani Tanrdr. Bizim zamanmzda grld ki, umarm ksaca anlatabilirim, neredeyse vahi doaya braklan sradan ocuklar bile kendiliinden resim yapmaya balamtr; kendi doal dehlar sayesinde sadece doann o gzel resim ve heykellerini taklit etmilerdir. Bu nedenle, ilahi doasndan daha az uzaklatrlan ilk insann mkemmellie daha yakn olmas, daha parlak bir zekya sahip olmas ve doa gibi bir klavuz ve Dnya kadar gzel bir model sayesinde bu asil sanatlara ynelmilerdir; zaman iinde olgunlaan eserleri kk balang denemelerinden mkemmellie erimitir. Bunlar icat eden bir kii olmas gerektiini inkr etmiyorum, nk iyi biliyorum ki birileri sayesinde bir balang noktas olmaldr. (...) Ancak antik dneme ait olduklarndan ok mulak olan bu meseleleri imdilik geelim ve daha net sorularla ilgilenelim; yani sanatlarn mkemmelleme sreci, d dnemi ve ardndan yeniden iyiletirilmeleri yahut rnesans... te bunlardan bahsedersek daha salam bir zemin zerinde devam edebiliriz. Sanat Romada ge balad, sylendiine gre ilk figrler Ceresin metalden yaplma tasvirleriydi ve kral olabilmek amacyla komplolar kurduu iin babas tarafndan hibir pimanlk duyulmadan lme mahkm edilen Spurius Cassiusa aitlerdi. Ancak resim ve heykel, on iki sezardan sonuncusunun lmne kadar ok gelimi olsa da baarl imparatorlarn dnemlerindeki binalarda rneklerini grdmz karakteristik zellikleri olan mkemmelliklerini koruyamadlar. Bundan sonra sanatlar gnden gne de geti, aamal olarak tasarmlarndaki mkemmellii tamamen kaybettiler. Konstantin dneminde Romada yaplan heykel ve mimari eserler bunun ak bir delilidir. (...) Felein ark bazen keyif iin bazen de pimanlktan, en yukar kard insanlar dndrp en aaya indirir; gn geldi dnyann eitli yerle434
rindeki tm barbar milletler Romaya kar ayakland. Bunun neticesinde o byk imparatorluk hzla ykld, hatta Roma bile yerle bir oldu. Bu ykl o mkemmel sanatlar, heykeltralar, ressamlar ve mimarlar, eserleriyle birlikte o kutlu ehrin yknt ve enkaznn altna gmd. (...) Ancak bu gzel sanatlarn aleyhindeki en zararl ve ykc g, yeni Hristiyan dininin cokun hevesiydi; uzun ve zalim bir srtmeden sonra birok mucize ve amellerin itenlii sayesinde kfirlerin eski inancn yendi ve yok etti. Hatalara sebep olabilecek en ufak eyler bile kaldrld ve insanlarn hayatndan tamamen ekilip karld; yani sadece muhteem antlar, heykeller, resimler, mozaikler ve aslsz pagan tanrlarn ssleri yok edilmekle kalmad; mkemmel kiilerin hatrasna onlar onurlandrmak iin Antik an erdemli dnemlerinde kamusal alanda yaplan ant ve dier hatralar da yok edildi. (...) Kendi barbar milletleri iin, gotik dediimiz stilde, bizim asri gzle bugn komik bulduumuz ama kendilerinin hayran olduu binalar yaratan yeni mimarlar dodu. (...) Belli yerlerin havasnda var olan baz niteliklerin yardmyla byyp gelien ve bu kaba stilin kendilerine bulamasn engellemi birka ruh mevcuttu; Toscana gneinin mtemadiyen rettii bu nitelikli zihinlerden birkana 1250 ylnda gkler merhamet gsterdi ve onlar orijinal biimlere ynlendirdi. nceki nesiller, nlerinde Romann yaad yama, saldr ve yangnlardan artakalan kemerler, byk heykeller, antlar, stunlar ve yontulmu talar olmasna ramen, bahsettiimiz dneme kadar bunlardan yararlanamam veya onlardan bir fayda salayamamtr. Daha sonra gelenler iyi ile kty ayrt etmeyi baarm ve eski stili brakarak tm gayret ve glerini antik stili kopyalamaya ynlendirmilerdir. Antik ile eski arasnda nasl bir ayrm yaptm yle aklayabilirim: Konstantinden nce ve Neron, Vespasianus, Traianus, Hadrianus ve Antoninusun hkm srd gnlere kadarki dnemde Korint, Atina, Roma ve nl dier ehirlerde retilmi eserlere antik diyorum; eski dediklerim ise Aziz Silvester zamannda varlklarn srdren ve sanatlar boyamaktan ziyade glgelendirmek ve renklendirmekten oluan Yunanllara atfedilen eserler. (...) u ana kadar heykelin ve resmin kayna hakknda, belki de bu aamada gerekli olmad kadar ok konutum. Sanat bu kadar ok sevdiim iin deil, bugnk sanatlara kk balanglarn nasl en yksek zirvelere kmay salayabildiini ve asilken tamamen harap bir hale dlebileceini ve buna bal olarak bu sanatlarn doan, byyen, yalanan ve len insan vcudu rneinde gsterilen doay nasl taklit ettiini gstererek yardm etmek istedim; umarm bylece sanatlarn rnesansnn geliim srecini ve bugn iinde bulunduklar mkemmeliyeti daha rahat tanyabilirler. Eer 435
yeniden, Tanr korusun, byle eyler yaanrsa ve insanlarn ihmali, yaanlan an ktl yahut dnyadaki eylerin sabit kalmasn pek de istemedii anlalan gklerin takdiri yznden sanat harap ve dank bir duruma derse, benim bu almalarm (...) sanat yerini koruyabilir ve daha iyi ruhlar biraz cesaretlendirmek iin her trl yardm salayabilir. (...)
* Giorgio Vasari: En Mkemmel Ressamlarn, Heykeltralarn ve Mimarlarn Hayatlar, (ev. Everymans Library; yay. E. P Dutton & Co., Inc., New York) I. cilt, s. 5-6, 9-10, 12, . 17,19. Telif hakk: 1927, J. M. Dent & Sons Ltd. J. M. Dent & Sons Ltd. izniyle yeniden baslmtr. E. P Dutton & Co., Inc., New York. .
3. Antik Dnemin tibar

Petrarcann (130474) ciltler dolusu yazmalarnn iinde, baz klasik yazarlara hitaben yazlm mektuplar da bulunmaktadr. Aada bazlarn sunduumuz bu mektuplar, On Drdnc yzyl insanclarnn Antik Dnem Latin edebiyatna duyduklar byk heyecan aka gstermektedirler.
De Viris Ilustribus [nl Kiiler zerine]* Francesco Petrarca

MARCUS TULLUS CCEROYA: Ey Roma belagatinin yce babas! Sadece ben deil, Latin dilinin zarafetinden zevk alan herkes sana mteekkirdir. ayrlarmz canlandrmak iin su ektiimiz kaynak sensin. Aka itiraf ediyoruz ki, senin klavuzluunda yryor, senin hkmlerinden yardm alyor, senin nurunla aydnlanyoruz ve en nemlisi, deyim yerindeyse, senin himayende yazar olma yeteneini (eer varsa) kazandm ve amacma ulatm. Ancak iir lkesinde ikinci bir klavuz daha mevcuttu. Durumun doas gerei iki klavuza ihtiyacm vard; birini nesirin engelsiz yollarnda takip edecektim, dierini nazmn kstl yollarnda. Belagati ve iiri nedeniyle hayran olacam iki kiiye ihtiyacm vard. (...) Dier klavuzumun kim olduunu mu soruyorsun? Adn duyar duymaz kim olduunu anlayacaksn. Bir Mantua vatanda olan, ok byk iler yapacan senin de tahmin ettiin Publius Vergilius Maro24 da benim dier
24 70 19 yllar arasnda yaam Romal air. Sadece Vergilius olarak da bilinir. Roma mparatorluunun destan kabul edilen Aeneisi yazmtr. Dantenin yazd lahi Komedyann mhim karakterlerinden birisidir ve Danteyi cehennemde gezdirir. (y.n.)
436
klavuzumdur. Onun adn seni okurken rendik; onun genlik dnemindeki abalarna hayran olmu ve adn renmek istemitin, gen adam grnce de mutluluunu ona bildirmitin, sonraki yllarda da hayranln artmt. Tkenmez belagat kaynandan aldn kelimelerle onun hakknda bir hkm verdin, kendini de vmene ramen onun hakknda sylediklerin onurlandrc ve grkemli idi: Romann dier umudu ve dayana. Bunu senin dudaklarndan duymak bu genci o kadar mutlu etti ve zihninde yle bir kskanlkla yer etti ki, yirmi yl, (yani) sen bu dnyadaki ilerine son verdikten yllar sonra bu cmleyi o ilahi iirine kelimesi kelimesine ekledi. Eer bu almay sen de grseydin, ilk gelime iaretlerinde, gelecekteki baary bu kadar kesin biimde tahmin ettiin iin mutlu olurdun. Ayrca o kibirli Yunan ilham perileri karsnda kesin bir zafer kazanan yahut onlarn stnln pheli hale getiren Latin ilham perilerini de kutlardn. Bu iki fikri de destekleyenler var, bunu kabul ediyorum. Ama seni eserlerinden tanyorum -ve aslnda seni birlikte yaamz gibi yakndan tandm hissediyorum- ve biliyorum ki sen olsan bunun bir zafer olduu fikrinin yavuz bir savunucusu olurdun, nasl ki nutuklarda Latinceden yana olduysan, iirde de yle olurdun. SENECAYA Antik dnemin hretli karakteri, seninle konumaktan byk zevk alyorum. zleyen btn alar, eserlerinin byk oranda ihmal edilmesinden dolay ac ekti, ancak bizim amz olaand cehaleti nedeniyle bu yokluktan bile habersiz. Kendi adma ben senin szlerini inanlmayacak bir dikkatle dinliyorum; bu yzden belki bu defalk senin beni dinlemeni istemem kstahlk saylmasn. Adnn hretli isimler arasnda bulunduunun tamamen farkndaym. Bu bilgiyi baka bir kaynaktan edinemesem de byk bir otoriteden renebilirim. Bir Yunanl olup imparator Traianusa ders veren Plutarkhos, kendi lkesinin nlleriyle bizimkileri karlatrrken, Marcus Varro ile Efltun ve Aristoyu (Yunanllar ilkine ilahi, ikincisine ilham dolu diyorlard), Vergilius ile Homerosu ve Marcus Tullius ile Demosthenesi kar karya getirdi. Hatta askeri liderler konusunda da iddetli bir tartma balatmaya cret etti. Ancak bir yerde Yunan dehasnn bariz biimde daha aada olduunu kabul ederken yz kzarmad, ahlak felsefesi konusunda seninle eletirecek kimseyi tanmadn syledi. Kendi soyundan gurur duyan ve kendi Makedonyal skenderi Julius Sezar ile karlatran birinin azndan bunlar duymak artc bir ayrcalkt. 437
QUNTLANA Daha nce adn duymu ve senin yazdklarndan bazlarn okumutum, isabetli grlerin ile ne zaman yeniden tannmaya baladn merak ediyordum. Yeteneklerinle ancak ksa zaman nce tanma frsat buldum. Institutio Oratoria [Belagatin Esaslar] adl alman elime geti ama paralanm ve bozulmutu! Her eyi mahveden zamann elini tandm ve kendi kendime yle dndm: Ey tahrip eden zaman! Yok olmas fayda getirecekler dnda hibir eyi yeterince zenle korumadn. Ey tembel ve kibirli a, en deersiz eylere en iten zeni gsterdiin halde bize dhi insanlar miras brakmann sebebi bu mu? Ey bugnn kt akll ve sefil insanlar, neden kendinizi renilmemesi gerekenleri renmeye ve yazlmamas gerekenleri yazmaya adyorsunuz da bu eseri bozulmadan korumay ihmal ediyorsunuz? Ancak bu eser sayesinde senin gerek deerini anlayabildim. Senin hakknda uzun sre hatal dnmm ama imdi bunu dzelttiim iin mutluyum. Gzel bir gvdenin paralanm organlarn grdm ve hayranlm beni saran kedere kart. u an bile bu eser birilerinin ktphanesinde olabilir ve daha da kts, bu kii nasl bir kitaba ev sahiplii yaptndan tamamen habersiz olabilir. Benden daha ansl olan o kii byk bir deere sahiptir ve akllysa onu byk hazinelerinden biri olarak grr. Bu kitaplarda (phesiz ok saydadr ama ben ka tane olduklarn bilmiyorum) btn bir mr boyu biriktirdii deneyimlerle zenginleen Ciceronun kmil yetenekleriyle inceledii konuyu incelemeye cesaret etmisin. mknsz olan baarmsn. ok byk bir adamn ayak izlerini takip etmi ama taklidinin mkemmelliiyle deil, kendi eserindeki orijinal doktrinlerinin deeri sayesinde yeni bir zafer kazanmsn. Ciceronun eserlerinde hatip savaa hazrdr; senin eserlerinde ise Cicero tarafndan ihmal edilen veya nemsenmeyen eyleri dikkate aldn iin hatip daha gelimi ve medenidir. TTUS LVUSA (Yukardan izin verilseydi) ya senin doduun ada domak isterdim ya da senin bu ada doman; ilk durum sadece benim iin iyi olurdu, ikinci durum ise tm adalarm iin. Kesinlikle seni ziyarete gelen o haclardan biri olurdum. Seni grebilmek iin sadece Romaya deil, Galya veya spanyadan kp yolunu bulabilirsem Hindistana kadar giderdim. imdi ahsen seni deil, eserlerindeki seni grmekle mutlu olmak zorundaym ama amzn tembelliine ramen eserlerindeki sen zaten yok olmad. Biliyoruz ki Romadaki olaylarla ilgili yz krk iki kitap yazdn. Nasl bir evk 438
ve yorulmaz bir hevesle alm olmalsn! (Oysa) tm bu eserlerden sadece otuz tanesi var elimizde. Kendimizi bilerek kandrmak ne kadar kt bir huy! Otuz dedim, nk yaygn olarak byle syleniyor. Ancak bunlardan bile bazlarnn eksik olduunu buldum. Toplamda yirmi dokuz tane var, tane onluk gruptan oluuyor; birinci, nc ve drdnc gruplar sonuncusu eksik. inde bulunduum zaman, blgeyi ve detleri unutmak istediimde senden artakalan bu kk emanetlere snyorum. nsanlar altn ve gmten baka hibir eye deer vermediinde, bedensel ve fiziksel zevklerden bakasn arzulamadklarnda, bugnn ahlaki deerlerine kar sk sk ac bir fke duyuyorum. Eer insanolunun amac bunlar olsayd, sadece ayrdaki aptal hayvanlar deil, hissiz ve hareketsiz nesneler bile insandan daha zengin ve yksek bir amaca sahip demek olurdu. Ama bundan baka yerde bahsederiz. imdi sana teekkr etmem daha yerinde olur. Bu teekkrn birok sebebi var ama bir tanesi zellikle nemli: Sk sk gnmz eytanlarn unutmam saladn ve beni o daha mutlu zamanlara gtrdn. Okurken Cornelli Scipiones Africaninin ortasnda yayor gibiydim; Laelius, Fabius Maximus, Metellus, Brutus ve Decius, Cato, Regulus, Cursor, Torquatus, Valerius Corvinus, Salinator, Claudius, Marcellus, Neron, Aemilius, Fulvius, Flaminius, Attilius, Quintius, Curius, Fabricius ve Camillusun yannda gibiydim.
* Petrarca: De Viris Illustribus, (ev.) Mario Emilio Cosenza, s. 22-5, 43-4, 84-5, 100-1. University of Chicago Press, 1910.
4. Bireysellik ve nsanolunun Ftrat

Mirandola Kontu Giovanni Pico (1463-94) talyan Rnesansnn en iyi eitim alm kiilerinden biriydi. Latince ve Yunancaya aina, skolastisizm, branice, Arapa ve yerel talyan edebiyat alanlarnda yetkindi. nsanclarla dosttu, bir sre Floransa Akademisinin Efltuncularyla da arkadalk etti. nsann Saygnlna Dair Nutuk [De hominis dignitate] Romada ilgilenen herkesi davet ettii bir mnazarann (1486) al konumas olarak yazlmt, insanolunun bilgi peinde komasnn nemini Yeni Efltuncu balamda savunuyordu. Dokuz yz tezden oluan Nutuk, esas itibariyle dinlerin birbirine kart insanc bir uzlamclkt (sinkretizm) ve mnazaray Papa VIII. Innocent erteledi. Daha sonra kurulan Papalk Komisyonu, Piconun savunmay planlad dokuz yz tezin de sapkn olduuna karar verdi.
439
nsan Haysiyetine Dair* Mirandolal Pico

Araplarn ve saygdeer Babalarn kayda geirdiklerini okurken, Saracenli Abdalann, kendisine dnyann bu dneminde en ok neyin hayranlk uyandrc olduu sorulunca u cevab verdiini rendim: nsan. Bu gre Hermes Trismegistus25 da katlr: En byk mucize insanoludur. Ne var ki, bu szlerin ardnda yatan nedeni dnnce, insan doasnn okynl mkemmeliyetine dair sylene gelenlerin -tm yaratklarn aracs, tanrlarn mahremi, aa dzeydeki varlklarn kral; keskin duyular, muhakeme kabiliyeti ve parlak zeksyla doann mtercimi; sabit sonsuzluk ile uup kaan zaman aral ve (Perslerin dedii gibi) rabta; Davuta gre meleklerden biraz aada bir varlk- beni tatmin etmediini grdm. Bunlar esas nedenler deil, nk insanolunun en byk hayranlk uyandran yaratk olduu iddiasn hakl karmyorlar. Mesela, neden meleklere ve gklerdeki kutlu ahenge daha byk bir hayranlk duymayalm ki? yle grnyor ki, insanolunun neden en ansl yaratk ve dolaysyla hayran olmaya deer bir varlk olduunu, evrensel Varolu zincirinde payna deni ve hangi mertebede bulunduunu -ki, yldzlarn ve dnya d zihinlerin bile kskanaca bir mertebedir- sonunda tam olarak anladm. Aslnda bu mucizevi bir ey ve eskiye dayal bir inanca dayanyor. Neden olmasn? nsanolu byk bir mucize, muhteem bir varlk olarak adlandrlmay gerekten hak ediyor. Beni duyun dost murakplar, (yani) Babalarmz, bu mertebenin tam da ne olduunu duyun, bana bu iyilii yapn. Baba Tanr, o Yce Mimar, grdmz bu kozmik evi, bu en kutlu mabedini, o gizemli bilgeliinin rn olan yasalaryla oktan ina etmiti. Gklerin de stndeki blgeyi Akllarla donatm, gksel krelere ebedi ruhlar vastasyla hareket kazandrm ve aadaki dnyann mlevves blgelerini her trden hayvanla doldurmutu. Ama ii biten Zanaatkr, birilerinin bu muazzam almay grp stnde
25 Hermes Trismegistus, eski metinlere gre Hermes-Thot, eski Msrda yaam bir bilgedir. Mkemmel bir bilimadam olarak da grlr; kimilerine gre bir inisiye, kimilerine gre bir peygamberdir. Eski Yunanca metinlerde bilge Hermes-Thotdan sihrin, simyann, astronominin, tbbn ve bilgeliin kurucusu olarak sz edilir. Nitekim eski metinlerde kendisinden kere byk Hermes anlamnda Hermes Trismegistus olarak sz edilir. Kimine gre, Thot, Mu ve Atlantis dnemindeki tek tanrl dini, 16.000 yllarnda Msra getirmi, Atlantisli bir bilgedir. Baz aratrmaclar bu kayp ktalardaki tek tanrl dinin Srius kkenli bir reti olduunu ileri srer. Kimilerine gre de Hermes-Thotdan, Tevratta Enok Peygamber, Kuranda da dris Peygamber olarak sz edilir.
440
dnmesini, byklne, enginliine ve gzelliine hayran olmasn istedi. Dolaysyla, (Musa ile Timaeusun26 tanklk ettii zere) her ey bittikten sonra insanolunu yaratmay dnr oldu. Ne var ki, elindeki numuneler (arketip) istedii gibi yeni bir nesep yaratmasna elvermedii gibi, hazinesinde de bu nesebe miras olarak bahedebilecei bir ey yoktu. Dahas, dnya zerinde bu (yeni) varln oturup kainat seyrederek dnebilecei yer de kalmamt. Her ey tamamlanm, tm eylere en yksek, orta ve en aada olmak zere yer tahsis edilmiti. Ne ki, Baba, son bir eser daha yaratacak kadar glyd ve Bilgelii fikir yoksunu biri gibi kararsz kalmasna el vermezdi. lahi licenaplna kretmek, Ona vgler yadrmak iin yaratmay dnd bir varl, dier varlklarn nezdinde Kendisini knamak zorunda brakmas merhametsizlik olurdu. Zanaatkr sonunda doru drst hibir ey veremedii bu yaratn, dier yaratklarn kendine has ve birbirinden farkl zelliklerinin tmne sahip olmasn buyurdu. Dolaysyla, insanolunu doas belirsiz bir yaratk olarak tasarlayp onu dnyann tam ortasna yerletirdi ve ona yle dedi: Sana kendine has bir mekn veya ekil vermedik, dem. u nedenle ki, aklnn erdiince kendi istediin mekna, ekle ve ileve yine kendin sahip k. Dier tm yaratklarn doalar snrl, onlar Bizim tarafmzdan konulan yasalarla kstlanm durumda. Hibir ekilde kstlanmam olan sen, kendi zgr iradene teslim edildin ve yaratlnn snrlarn kendin belirleyeceksin. Seni dnyann tam ortasna yerletirdik ki dnyadaki her eyi gr. Seni ne gksel, ne dnyevi, ne lml, ne lmsz kldk ki, kendi kendinin yaratcsymasna zgrce seim yap ve kendine istediin ekli ver. Sana yozlamak suretiyle en alt dzeyde vahi bir hayvan gibi yaama gc vereceiz. Sen akln ve ruhunla yaptn muhakeme uyarnca yeniden doabilecek ve daha yksek dzeylere, ilahi bir yaama da ykselebileceksin. Ah o Baba Tanrnn licenapl, ah insanln en yce ve en muhteem mutluluu! nsana nasl isterse yle olma, ne isterse onu yapma gcn bahetmekte! Hayvanlar annelerinin rahminden karken sahip olabileceklerinin tmn beraberlerinde getirir. Ruhani varlklar ya en batan itibaren ya da doduktan hemen sonra, sonsuza dek ne olacaklarsa ona evrilir. Baba, insanolunun iine gndelik yaamn gerektirdii her trl tohumu daha doarken koyar. nsan bu tohumlardan hangisini ekip bier ve yetitirirse, odur olgunlaarak byyecek ve meyve verecek olan. nsanolu, bunlar bitkisel
26 Efltunun yegne bilimsel diyalounda Yunanllarn yaratl kuramlarndan birini dile getiren ana karakter.
441
tohumlarsa bitki gibi, duyguysa kaba ve ehvetli, aklcysa gksel bir varlk olarak byyecektir ve ayet entelektel ise Tanrnn olu, yani bir melek olacak, kendi merkezine ekilir ve ruhu Tanr ile btnleirse, Tanrnn (ki her eyin stndedir) ssz karanlnda her eyin stne kmak suretiyle yaratlanlarn olmad kadar mutlu olacaktr. O, deiken kiilii ve kendi kendini dntrebilen doasyla, Atinal Asclepiusun hakl olarak dedii gibi, Proteusun27 sembolize ettii bir varlktr. Bu metamorfoz, braniler ile Pisagorcular arasnda da yaygnd. branilerin oklt28 inanc bazen Hz. drisi, Malakh Adonay Shebaoth adn verdikleri ilahi bir melee dntrr ve bazen de dierlerini baka baka gksel varlklara. Pisagorcular takva sahibi olmayanlar vahi hayvanlara, hatta biri Empodoclese29 inanacak olsa, onu da bitkiye dntrr. Onlar rnek alan Hz. Muhammet de u szleri dilinden drmez: Allahn buyruuna uymayanlar birer hayvana dnr. Hakldr. Bitkiyi bitki yapan kabuu deil, duyarsz doas; hayvan hayvan yapan postu deil, duyarl ve fakat aklsz ruhudur. Ayn ekilde, gkleri gk yapan kresellii deil, deimez dzeni; melei melek yapan bedeninden vazgemi olmas deil, ruhani akldr. Kendini bedensel hazza kaptrp yerlerde srnen birini grrseniz bilin ki o bir insan deil, bitkidir; kendini Calypso30 gibi hayallere kaptrp baka bir ey grmez olan birini grrseniz bilin ki o bir insan deil, hayvandr. ayet her eyi muhakeme sonucu aklayan bir filozof grrseniz, nnde eilin, nk gksel bir varlktr. ayet bedeni unutup zihnin derinliklerine ulamak zere tefekkre dalm birini grrseniz, bilin ki o ne bu dnyaya, ne de gkyzne aittir; o insan derisine brnm, muhterem bir varlktr.
27 Proteus: Deniz tanrs Poseidon ile Phenikenin gemi, imdi ve gelecei grp bildiklerini kimseyle paylamak istemeyen olu. 28 Oklt: Occult szc Latincede sakl, gizli anlamna gelen occultus szcnden tremedir. Szck burada doast glerin varlna iaret etmekte ya da ncilde zikredilen Tanr bilgisinden daha farkl bilgiye sahip olma, satanizm, neo-pragmatizm, astroloji, fal vb. psiik uralar ima etmektedir. (.n.) 29 Empedocles 450lerde yaam Yunanl bilimadam, filozof ve airdir; tm varlklarn drt ana elementten, ate, toprak, hava ve sudan mrekkep olduuna inanr. Ona gre kart gler (sevgi ve nefret) bu elementlerin etkileimi sonucu birleir veya ayrlr (nefet onlar ayrr, sevgi birletirir). Ayrca, insan ve hayvanlarn evrim geirerek kendilerinden nce gelen bir formdan olutuklarna dair bir kuram ortaya atmtr. Mitolojiye gre, Pisagor ve Empedokles gibi kahramanlar havarilerin deniz ve nehirlerde daha kolay yol almas iin dalgalar, denizleri ve nehirleri mucizevi bir biimde dindirmilerdir (Iamlichus, Life of Pythagors). 30 Kalipso: Homerosa gre bir deniz perisi, Atlasn kz. Hikyeye gre Odiseusu by yapmak suretiyle yedi yl bir adada esir olarak tutmu, Odiseusun Malta olduu sanlan bu adadaki esareti, Athenann Zeusa yalvarmas zerine sona ermitir.
442
Etini (kendini) istedii her ekle sokup deien ve her yaratn zelliine brnd iin Musann ve Hristiyanlarn kutsal yazlarnda, hakl olarak, bazen et yn, bazen de her mahluk olarak tanmladklar bir adama hayranlk duymayacak biri var mdr? Bu nedenledir ki, Persli Euanthes, Babilli byclerin, insanlarn d grnlerinin doutan sahip olduklaryla uyumadn, yaratllarna ters dtn syleyerek, Chaldaean iin yle der: Hanorish tharah sharinas, yani nsanolunun doas ok deiken ve tutarsz. Neden bunun stnde duruyoruz? Duruyoruz, nk yaratlmz o ki, ne istiyorsak yle olabiliriz. Bunu iyi anlamal ve ayrcalkl zelliklerle donatlm olarak dnyaya gelen bizler, bunun idrakiyle, aklsz hayvanlar gibi davranmak yerine, Asaph peygamberin dedii gibi davranmalyz: Hepiniz birer melek ve En Yce Olann ocuklarsnz. Babann licenapln istismar etmemeli, bize bahettii zgr iradeyi ktye deil, iyiye kullanmalyz. Brakalm ruhlarmz kutsal arzular/tutkular sarsn ki, sradan olanla yetinmeyelim ve tm gcmzle en yksekleri hedefleyelim, nk buna muktediriz. Dnyevi eyleri hafife alalm, gksel eyleri kmseyelim ve sonunda dnyaya dair her eye daha az itibar etmi olarak, teki dnyaya, Tanrya en yakn yere doru koalm. Serafim, Kerubim ve Thronesin31 orada en n srada olduklar syleniyor; onlarn iradesine teslim olamayan ve daha aa bir konumda olmaya tahamml edemeyen bizler, onlara benzemeye, onlar kadar saygn olmaya alalm. Eer istersek, ikinci sradaki yerimizi alabiliriz.
* The Renaissance Philosophy of Men, The University of Chicago Press 1948.
Rotterdam doumlu Desiderius Erasmus (1466-1536) Rnesansla ortaya kan insanc akmn en byk temsilcilerindendir. Papaln dnceler zerinde kurduu hegemonyaya kar kan Erasmus, Augustine tarikat rahiplerinden olmakla birlikte, cppe giymemi, Paris niversitesinde eitim grm, ngiltereye giderek John Colet, Thomas More ve evresiyle dostluk kurmutur. Hristiyanlk ruhunu antik an yalnlnda aramakta, gzel sanatlarn ve bilimlerin yaylmasna, Avrupann ortak bir sanat ve bilim anlaynn ats altnda birlemesinde eitime byk nem vermektedir. Eitimle ilgili ok sayda risalelerinden 1529 tarihli De Pueris Statim Ac Liberaliter nstituendiste insann ftratna ilikin iyimserliini ve eitimin kudretine duyduu inancn vurgular.
31 brani ve Hristiyan ilahiyatnda geen melek isimleri. Her nn farkl grev ve mevkileri vardr. (y.n.)
443
ocuklarn Eitimine Dair* Desiderius Erasmus

nsan oluturan ey akla sahip olmasdr. Aalar ve vahi hayvanlar kendiliinden byr ama inann bana insan ekillendirilir. Eski zamanlarda ormanlarda yaayan, sadece doal ihtiyalarnn ve arzularnn harekete geirdii, hibir kanuna balanmadan, toplumlarnda belirli bir dzen olmayan eski insanlar daha ok vahi hayvanlar olarak grlmelidir. nk her eyin sadece itahlara gre belirlendii bir yerde insanln iareti olan akln yeri yoktur. Felsefenin gelitirdii aklla salam biimde eitilmemi bir insan, phesiz hayvandan daha aa bir varlktr, nk tutkular, arzular, kzgnl, kskanl veya kanunsuz doas tarafndan bir oraya, bir buraya srklenen birisinden daha tehlikeli bir kii yoktur. Bu nedenle imdi kendi olunun en iyi eitimi almasn salamayan kiiye adam, hatta bir insan evlad bile denemez... Doa sana bir oul vererek deyim yerindeyse kaba, biimsiz bir yaratk hediye etmitir; senin grevin onu bir insan olmak zere ekillendirmektir. Eer bunu ihmal edersen hl bir hayvansn demektir. Drste ve bilgece ekillendirilirse, neredeyse Tanrdan fazla uzak olmayan bir varlk olduunu ispatlayabilirsin demek istiyorum. Aklsz bir hayvan igdsel olarak kendi ocuuna kar grevini yerine getirirken, akll bir yaratk olan insann doaya, ebeveynlik sorumluluuna ve Tanrya olan borcuna kar kr olduunu kabul etmekten daha acnacak bir durum olabilir mi? Ama imdi bireysel geliimi belirleyen koulu kesinlikle incelemek istiyorum. Bunlar doa, eitim ve pratiktir. Doa derken, ksmen eitilmeye ilikin doutan gelen kapasiteyi, ksmen de mkemmellie ynelik doal eilimi kastediyorum. Eitim derken, retme ve klavuzluun yetkin biimde uygulanmasn kastediyorum. Pratik derken, doa tarafndan iimize yerletirilmi ve eitim ile ilerletilmi faaliyetin kendimiz tarafndan serbeste gerekletirilerek pekitirilmesini kastediyorum. Yetkin bir eitim olmadan doa kusursuz deildir, eitimin verdii yntem olmadan pratik yapmak ise umutsuz bir kafa karklna neden olur. Kural olarak, insann doas dendiinde, aklla ynlendirilmek gibi insanlarda ortak olan nitelikleri kastederiz. Ama bundan daha dar bir eyi de kastedebiliriz: Her kiinin kendine zg niteliklerine kiilik deriz. Bu nedenle, bir ocuk matematie, dieri ilahiyata, bir bakas retorie veya iire, dieri ise savaa doutan eilimli olabilir. Baz zihinler belirli alanlar tarafndan ylesine sahiplenilmitir ki, onlar dier alanlara ekmek mmkn deildir, bu yndeki bir deneme kesin bir tiksinmeye sebep olabilir. (...) Bu
444
sebeple retmenin bylesi doal eilimleri, bylesi kiilikleri ocukluun erken dnemlerinde gzlemesi gereklidir, nk en kolay rendiimiz eyler altmz eylerdir. nanyorum ki bir olan ocuunun yznden ve davranlarndan nasl bir yaratla sahip olduunu anlamay denemek ve karsama yapmak deersiz bir aba deildir. Doa bu adan bize klavuzluk edecek iaretler brakmay unutmamtr.
* W. H. Woodward: Desiderius Erasmus, s. 186-7, 191, 195-6. Telif hakk: 1904, Cambridge University Press. Cambridge University Pressin izniyle yeniden baslmtr.
Henry Peacham (1576-1644) bir okul mdrdr. 1622de baslan Mkemmel Centilmenin [The Compleat Gentleman] ikinci cildini oullarna bir sre zel ders verdii Arundel Kontuna ithaf eder. Bu kitap On Beinci ile On Yedinci yzyllar arasnda dzenli olarak yaynlanan adab muaeret kitaplarnn tipik bir rneidir. Novilara Kontu Baldassare Castiglionenin (1478-1529) Saray Nediminin Kitab [Il libro del Cortegiano] adl eseri gibi, Orta a valyesinin evcillemek suretiyle Rnesans tarz medeni (salon adam anlamnda) erkee dnmn zetler.
Mkemmel Centilmen* Henry Peacham

Burada size (Arundel ve Surrey Kontunun olu William Howard) genel olarak almalarnz iin kullanabileceiniz ve her asil ve centilmen iin gereken, vlmeye en deer nitelikleri kazanmanz salayacak ilk ve temel talimatlar (bu basit yntemler sizi daha ho yerlere gtrecek anahtarlar da beraberlerinde tarlar) ve en hzl yntemi sunuyorum. phelenecek bir ey yok ama burada eitimin deerini ve mkemmelliini grdkten, asaleti ne kadar gelitirdiini, cehalet yznden her saat nasl hatalar yapldn, tarihin grd en bilge insanlarla bir konuda konumann ne kadar keyifli olduunu anladktan ve matematik, iir, resim, hanedan armacl vb. gibi (burada vcut iin en fazla tavsiye edilecek egzersizleri, tama, seyahat gibi konulardaki genel talimatlar da renmenizi rica ediyorum) en keyifli ve takdire ayan bilimlerde irfan sahibi olduktan sonra bu eitimden keyif alacak, Ulyssesin Minervay dirseinde tad gibi onu bilgi yolunda klavuz edinecek ve sadece en tatl deil, en mutlu hayat iin de zemin olarak kabul edeceksiniz. Tm evrenin erevesi ve Onun eylerin biimlerini sonsuz eitlilikte yaratmaktaki mkemmel bilgelik yntemi doru biimde incelenirse, etkili olan erdemin veya zn makamna bal olarak egemenlie ve stn bir 445
hkimiyete sahip olmak ile bir yere hkmetmek ayn stnlktedir. Gksel varlklar arasnda daha asil olan kreleri grrz, daha etkililer daha yksekte, az etkili olanlar aalardadr. eler iinde en saf ve en etkin olan ate en yksek yere sahiptir; hem duyulara sahip olan hem de olmayan eylerden oluan varlklarda ekilden kaynaklanan bir mkemmellik zellii mevcuttur, bu zellik ayn trden olanlardan birini dierlerinden daha asil klar. Aslann hayvanlarn kral olduunu syleriz, kartal da kularn, balina balklarn, Jpiter meesi32 ise ormann kraldr. iekler arasnda en ok gle hayranlk duyar ve rabet ederiz, meyvelerden nar ve kralie elmasn, talar iinde hepsinden ziyade elmas, metallerden altn ve gm severiz; bunlarn ilerindeki mkemmeliyeti ve erdemi kendi trlerine aktardklarn bildiimize gre, mkemmel olan, daha asil biime sahip insann iindeki asaletin de onu dierlerinin prensi yaptn kabul etmeyecek miyiz? (...) Elbette, doann (aslnda doann Tanrsnn) bizlerin arasnda da aynsn yaratmadna inanmak, en nadir ilerin sahibini cahillikle ve taraf tutmakla sulamak ve kendimizi hayvanlarn altna drmek demektir. Yani asalet bir tr zirveden ya da dierlerinden daha yksekte olan ve iyi veya kt ama belirgin bir eylemi sebebiyle fark edilen birinden baka bir ey deildir; Latin airler de buna gre nobilis [asiller, .n.] ve ignobilis [asil olmayanlar, .n.] olarak ayrlr. Daha ayrntl ve sahici anlamda asalet, bir rkn veya soyun kannn onurudur; bu onur aileden bir veya daha fazla kiiye o lkenin veya yerin prensi, kanunlar veya gelenekleri tarafndan, bilgileri, kltrleri yahut yaadklar yerin halkna veya topraklarna faydal olmak zere gerekletirdikleri erefli bir i nedeniyle nceden verilir. Madem tm erdemler eylemdedir ve hi kimse sadece kendisi iin domaz, biz de unu ekleyelim, lkesine faydal olmak iin doar; (ok mkemmel olmasalar da) karanlk bir fener gibi kendi klarn tefekkr iinde ve stoac biimde keye ekilerek harcayan kiiler ender olarak asil olarak kabul edilirler. (...) Ayrca asalet ze aittir ve doaldr, (elmas gibi) sadece kendisinden gelebilir; onurlar ve unvanlar harici olarak verilir ama terk edilebilecek uaklardr, sadece grntedir ve gzel bir gvdenin zerindeki kuma gibidir. Bizim amacmz asndan bakldnda, i sava srasnda imparatorun elinden valyelik alm olan ve sonrasnda lim arkadalarn terk edip valyelerle arkadalk kuran bir lime mparator Sigismundun syledik32 Antik Yunan mitolojisinde Zeus -ki Romada Jpiter olacaktr- meeyi aac bellemitir. imek ve kartalla beraber mee aac Zeusun (Jpiter) atribsdr. (y.n.)
446
leri unutulmazdr; imparator bu limin davrann dikkatle gzlemlemi, (trenden nce) glmsemi ve ona yle sylemitir: Seni aptal, kim renmeyi ve senin dereceni valyelie tercih eder? Bir gn iinde binlerce kiiyi valye yapabilirim ama bin ylda bir kiiyi bile lim yapamam. Her ne kadar bu mlklerde refah iinde yaayan halk armis ve consilio33 korusa da bu aacn iki dalndan biri askeri ise, dieri de sivil disiplindir; ilkinin ne kadar deerli olduunu ve ruh ycelii gerektirdiini gryorum; dierinin altnda adalet, consilii fons34 olan kanun bilgisi, ihtiam ve belagat vardr. Gerek cesaret ve ruh ycelii iin asalet kazanan cesur Atinal Iphicratesi rnek gsterebiliriz: Bir savata Lakedemonyallar yenen ve Epaminondasn fkesini engelleyerek Pers Kral Artazerzesin yardmc komutan olan Iphicrates, aslnda fakir bir ayakkab tamircisinin oluydu. skenderin en ok deer verdii ve tavsiye istedii komutanlarndan Eumenes sradan bir nakliyecinin oluydu. Diokletianusun babas bir ktip ya da ciltiydi; Valentinianus bir urgancnn, Maximus bir demircinin, Pertinax bir odun tccarnn, Servius Tullius bir kle kadnn (ad bu yzden Serviustur), Tarquinius Priscus fakir bir tccarn yahut Korintli bir gezgin satcnn, bu isimdeki ilk Fransa kral olan Hugh Capet ise Pariste bir kasabn oluydu. (...) Bir yabanc ve bir srgn olan Tarquinius Priscus, aaas ve yaad yere salad byk faydalar nedeniyle asaletle dllendirilmiti; daha sonraki bir dnemde Floransada yaayan Cosimo di Medici de yle adil bir bakla incelendiinde erdemleri sayesinde prens saraylarna girmiti. Bana izin verin de bir seyyah olarak biraz nefesleneyim; imdi size sradan bir adam olmasna ramen Makyavellinin yazd tarihede bulduum, onun asillerde bile olmayan ihtiamnn yce kulelerini gstereyim. Bu Cosimo (diyor Makyavelli) sadece Floransada deil, tm dier ehirlerde bugne kadar bir insann hatrlad en itibarl, en mehur vatandam, nk (kendi zamanndaki) tm dier insanlar sadece otorite ve zenginlik asndan deil, cmertlik ve bilgelik asndan da ok ayormu. Onu lkesinin nderi haline getiren dier niteliklerinin yan sra dier insanlardan ok daha cmert ve muhteemmi, cmertlii ldkten sonra ok daha aka ortaya km. Olu Piero babasnn tuttuu kaytlar bulduunda Cosimonun byk miktarda bor verdii tahmin edilen herkesin ad oradaym, hatta ihtiyac olduunu bildii centilmenlere de bor vermi. htiam yaptrd farkl binalarda grnyormu: Floransada St. Marco ve St. Lorenzo tapnaklarn
33 Silah ve mzakere. (.n.) 34 Mzakerenin kayna. (.n.)
447
ve St. Verdiana Manastrn yaptrm, Fiesole Dalarnda da S. Girolamo Manastrn. (...) Ayrca ona gre talyadaki muhteem binalar yeterince hret salamadndan, fakir ve hasta haclar iin Kudste de bir hastane ina ettirmi. Bu i iin ok byk paralar harcam. Her ne kadar bu binalar ve dier ileri prenslere layk olup Floransada bir prens gibi yaam olsa da bilgelii sayesinde medeni tevazu snrlarn asla amam. Konumalarnda, ata binerken, ocuklarn ve akrabalarn evlendirirken tm dier mtevaz ve ihtiyatl vatandalar gibiydi, nk biliyordu ki, tm insanlarn hayranlkla seyrettii olaanst eyler, gsterisiz biimde ve drste yaplan ilerden ok daha fazla kskanlk yaratr: Bu arada unuttum, ksa zaman sonra Floransal genleri eitmek zere her meslekten eitimli adamlar arlamak iin byk ve zor bir grev stlendi: O dnemde konularnn tek uzman olan Yunanca uzman Argiropolo ve Marsilio Ficinoya (Ficinoya almalarn yrtebilmesi iin kendi evinde konuk etti ve Carraggideki evinin yaknlarnda deerli topraklar verdi) kar cmert davrand, nk erdemleri ona bakalarn taklit etmektense, onlara hayran kalmay dayatyordu. Devam edersek, belagat iin daha az sayg ve onur sz konusu deildir; medeniyeti barbarlktan ayran ve kaba kalabalklar kulaklarndan yakalayp Kelt herkllerini etkileyerek krallklar tamamen sarsan belagatleriyle birok kii itibar ve servet kazand. Roma mparatorluu iin Augustus ile ekien Marcus Antoninus, Cicero yaad srece bu amacna ulaamayacan anlaynca onu ldrtmt. (...) Dnceli bir prens iin burada birok ders vardr; sadece drst ve becerikli hatipleri desteklemek deil, onlar yaknnda da tutmak gerekir, bylece onlar devleti desteklemek iin (durum gerektirirse) dayanak olarak ve akortsuz halk akort edebilecek bir anahtar olarak kullanabilir. Zihnimizdeki kltr kendisine borlu olduumuz renme, asaletin temellerinden biri olduuna gre asil olarak domu kii ilimle urarsa iki kat onura sahip olmay hak eder, (...) en gzel renklerin sanca olarak uzaktan ayrt edilebilir, hem sevgi hem de hayranlk kazanr, yetenekleri sayesinde hayattaki imajn ykseltir, deerli ve gelecek nesillere aktarlacak kadar uzun mrl klar. Roma en iyi gnlerini, Numa, Augustus, Titus, Antoninus, Konstantin, Theodosius ve dier eitimli krallar ve imparatorlarn hkimiyetindeyken yaad. Plutarkhos bunun nedenini yle aklar: renmek hayat ve etvar slah eder ve milletler topluluunun yneticilerine en salkl tlerini sunar. Romann tm iyiliklerinin yan sra Liciniusun iirlerinde (Pestes Reipublicae Literae) sylediini, Fransa Kral XI Louisnin olunun Latincesinin Qui nescit dissimulare, nescit regnare zdeyiinden (Yalan syle448
meyi bilmeyen ynetmeyi de bilmez) ibaret olmasnda mahzur grmediini bilmez deilim. Ne ki, bunlar cahil ve rm yarglara sahip bir aznln fantezilerinden te deildir.
* Henry Peacham: Mkemmel Centilmen, (ed.) Tudor and Stuart Library, Epistle Dedicatory, s. 1-4, 6-8, 18-20. Clarendon Press, Oxford. 1906.
Rnesans adam, hibirinde uzman olmad birden fazla alanda baar gsteren anlamnda kullanlmaktadr; kstl bir alanda her eyi bilmektense, her ey hakknda kstl bilgi sahibi olmay tercih eden tipolojiyi temsil eder. Resim, iir, dilbilim, felsefe, kriptoloji, mzik ve mimari alanlarnda tebarz eden Leo Battista Alberti (1404-1472) tm bilgilere hkmeden Rnesans adamlarndan biri olarak tannr. Riminideki Aziz Francesko Kilisesinin mimar olan Albertinin Resim Risalesi (De Pictura) adl eseri, mimari ve heykel konusundaki tamamlayc eserleriyle birlikte sanatn bilinli prensiplerini ilk defa formle etmitir.
Resim Risalesi* Leo Battista Alberti

[Bu kitapta] sanrm ressamlar iin yeterince i yaptm, kitabm okurlarsa, bugne kadar bildiim kadaryla hibir yazar tarafndan tartlmam bu zor konu hakknda birtakm bilgiler edinebilirler. (...) Resim tm dier sanatlarn efendisi, en azndan onlarn temel ss deil midir? (...) Baka hibir sanat yoktur ki hem o konuda cahil olanlar hem de yetenekliler tarafndan renilmesi ve uygulanmas bu kadar zevkli olsun. zninizle kendimden bahsedeyim; ilerim izin verdiinde sklkla yaptm gibi ne zaman keyif almak ve elenmek iin resim yapmaya otursam, o kadar younlar ve keyif alrm ki, fark etmeden drt saat gemi olur. Yani bu sanat, geliim srecinde byk keyif verir; mkemmelletiinizde ise onur, servet ve ebedi bir hret sunar. (...) Resim konusunda ustalamay arzularken, antik dnemdekilerin kazand onuru ve hreti her zaman gznzn nne getirin. (...) Resmi blmde inceleriz [ereve, kompozisyon ve resmin renklendirilmesi] (...) Kompozisyon izimin, resmin eitli paralarnn bir btn oluturmak zere birletirildii parasdr. Ressamn en byk ii dev bir eser yaratmak deil, bir tarih oluturmaktr. Tarihin paralar gvdelerdir, gvdenin paralar organlardr, organlarn paralar da d yzeyleridir. (...) D yzeylerin kompozisyonunda en temel hedef gzellik ve zarafettir. Bunun nasl elde edilebilecei konusunda doay incelemekten, o olaanst 449
sanatkrn d yzeylerden nasl gzel organlar yarattn uzun uzun ve gayretli biimde gzlemlemekten daha kesin bir yntem bulamadm. (...) Oluturulan bir tarih parasnda bize ilk keyif veren ey nesnelerin says ve eitliliidir, nk yemekte ve mzikte olduu gibi yeni ve bol olan eyler her zaman keyif verir, ayrca belki baka sebeplerden dolay da bu byledir. zellikle srekli altmz eylerden farkl olmas, zihnin tm dier eitlerden ve bolluktan zevk almas gibi: Bu yzden resimde farkl figrler ve renkler olmas makbuldr. (...) Ben de sunulan konuya uygun eylerin bolluundan zevk alrm. nk bu, seyredenin gzn hapseder ve onu ressamn hayal gcnn zenginliine hayran olmaya zorlar. Ancak eitliliin yaratt bu bolluu bir noktada durdururum ve lllk ve haysiyet nedeniyle o noktay muhafaza ederim. (...) Ama her hikyede eitliliin zevk vermesi gibi, bir resimdeki eitli figrlerin konumlarnn ve tavrlarnn da birbirinden ok farkl olmas gerekir. (...) Ayn eyi yapan ve ayn tavrda iki figr ben asla kullanmam. (...) (Vcuda ait) Bu hareketleri tasvir ederken gereklik ve olaslk bazen ihlal edilir, burada bu hareketleri kullanrken ne derece ll olmamz gerektiini gstermek iin organlarn durumlar ve hareketleri konusunda doadan dn aldm baz gzlemlerimi yazmak istiyorum. nsan gzlediimde tm davranlarnda tm vcudunu, sanki en ar organ oymu gibi bann altna getirdiini grdm. Yani tm vcudunu tek aya zerinde tadnda bir stunun temeli gibi deyde tam bann altna getirir vb. (...) Doadaki gzlemlerimde ise ellerin ok ender olarak ban stne ktn, dirseklerin omuzu amadn, ayan dizden yukar kmadn, bir ayan dierinden en fazla o ayan boyu kadar uzak durduunu grdm. (...) (Renklendirme konusunda) ressam ve glgeyi ana alma konusu olarak semelidir. D yzeylerin k vuran parasnda rengin olabildiince parlak ve gl olduunu gzlemlemelidir: Ik azaldka ve kademeli olarak dtke renk de gitgide koyulamaldr vb. (...) Ressamn temel bilimlerde mmkn olduunca ok eitim almasn isterim ama zellikle geometri konusunda biraz bilgi sahibi olmasn arzularm. Antik ve saygn bir ressam olan Pamphilus ile bu konuda tamamen ayn fikirdeyim; centilmenlerin oullarna ncelikle bu bilimi retiyor, sezgisel olarak geometriye ilgisiz olanlarn asla iyi bir ressam olamayacan sylyordu. (...) Yine antik bir ressam olan Demetrius, eylerin kendilerine zg gzelliklerini vurgulamaktansa, eyleri tam olarak gereine benzetmeye daha merakl olduundan mkemmellie eriememiti. Bu nedenle, en gzel gvdelerin en vlesi paralarn bir araya getirmeliyiz ve gzelin ne olduu450
nu renmek, bilmek ve ifade etmek konusundaki gayretimizi asla ihmal etmemeliyiz: Bu, iin zor yandr nk gzel olan her ey tek bir nesnede bulunmaz, farkl nesnelere dalm haldedir: Ancak bunlar bulmak ve bu konuda ustalamak iin gayret gstermekten kamamalyz. (...) Bu nedenle, resmedeceimiz her eyi doadan, hem de doadaki en gzel ve itibarl paralardan kopyalayalm. *
Leon Battista Albertinin Ressaml (Londra, Thomas Eldin, 1726), s. 1, 11, 13, 15, 17-9, 21, 23-5.
451
452
II NSANCI HIRSTYANLAR VE YEN ETM
On Drdnc yzyln ortalarna doru talyada yaam birok adan ylesine deimitir ki, bu deiim bazlarna yeni bir ada yaamakta olduklarn dndrmekteydi. Bu insanlar, antik dnyay ve antik dnyann doac sekler kltrn kendilerinden nceki bin yln Orta a medeniyetinden farkl grmekte ve antik medeniyetin baz zelliklerini daha cazip bulmaktaydlar. Rnesansn mihenk ta, ite bu insanlarn sz konusu zellikleri yaatma kararll ve bu erevede gelitirdikleri vizyondur. Din, Rnesans boyunca nemli rol oynamaya devam eder. Deien tek ey, ibadet ekilleri ve dinin etki alandr. Katolik Kilisesi mali geliimini srdrrken, talyan ehirlerinin tm, On Beinci yzyl tarznda ina edilmi yeni kiliselerle dolar. Ne ki, Kilise, bireye ve topluma yn veren, hedef gsteren, yegne kurum olmaktan yine ayn yllarda kar. Sivil ynetimler ve semboller, geleneksel dini muadilleriyle rekabete girerler. Yaama etkin katlm yoluyla ahlaki mkemmeliyete nasl ulalabileceini vurgulayan kadim eserler yeniden moda olur; insanlara rehberlik etmek zere Romadan ykselen ses, papaln talyan siyaset ve diplomasisinin entrikalarna bulamasna duyulan tepkiyle kslr. Papalk da dahil olmak zere, devletin temel kurumlar arasnda, zellikle de diplomasi alanndaki ilikiler su yzne karlar. Yeni uygulamalar, yeni bak alar ve kuramlar gerektirmektedirler. Orta aa kyasla ok daha az sayda insan kendisini ncelikle Hristiyan olarak tanmlar, Roma yerine Floransa veya Venedik yurtta olarak anlmay tercih ederler. On Altnc yzyln balarnda, Makyavellinin Prens adl kitapn okuyanlar, Hristiyanlk ilkelerini reddederek siyasette pragmatik yaklam benimseyenlerdir. Deien sosyal ve siyasal artlar, yeni mfredatn ngrd amalara hizmet edecek yeni insanlarn eitimini gerektirmektedir. Bu gereksinim, Rnesans talyasnda insanc yksek okullarn, insanc hocalarnca karlanr. Sz konusu okullarn hedefi, sanattan ve bilimden anlayan, hatta dnyann anlamszln kavrad halde lkesine hakkyla hizmet edebilecek olan erdemli insan yetitirmekti. Ve bu 453
eitim, antik a klasik edebiyatnn zarif ve ahlak slubunun stne bina edilecekti. Kendilerini insanc olarak tanmlayanlar, Orta a mfredatnn geleneksel disiplinlerine karn, yeniden tercih edilmeye balanan hitabet, iir, tarih ve ahlak felsefesi gibi disiplinlere gveniyor, dinsizlikle itham edilme pahasna, Hristiyanl gnn koullarna hizmet edecek ekilde yeniden yorumlamaya giriiyorlard. Rnesans heykel ve resim sanat, ite bu yeni toplumu yanstr. Kahraman savalarn ve devlet adamlarnn ansna -tabii ki talep zerine- atl heykeller ve bstler yaplr. leri gelen tccarlar maliknelerinin duvarlarn sslemek zere aile portreleri ve klasik mitolojiden esinlenen kompozisyonlar sipari eder. ehirlerdeki muhteem saraylarn tasarm kilise mimarlarn yeni beceriler gelitirmeye sevk eder. Gotik dikmelerin yerini antik an mimari slubu aldka ehirlerin yz deiir. Avrupa, btn bunlar talyadan renecektir. Kltrl talyanlar yz yl akn bir sre boyunca megul eden yeni sanat, eitim ve siyaset anlay, Beinci yzyln sonlarna doru Kuzey Avrupa kltrn de etkilemeye balar. Yeniyle eskinin bir lkeden dierine farkl biimlerde bir araya gelii, insana Rnesansn radikal bir deiim, yeni bir medeniyet deil de, barndrd sekler ve klasik elerin Hristiyanlk tarihinde hi oynamad kadar byk bir rol oynad geleneksel unsurlarn taze bir bilekesi olduunu dndrr.
Peter Reisenberg, The Traditions of the Western World, Rand McNally&Co., Chicago, 1967.
A. HIRSTYAN NSANCILII
On Drdnc yzyl iin Petrarca, On Sekizinci yzyl iin Voltaire neyse, On Beinci yzyl iin de Erasmusun o olduu sylenir. Pagan klasikleri ve Hristiyan Kilise Babalarnn eserleri konusundaki yetkinlii, Erasmusa nsanclarn Prensi unvann kazandrmtr. Teknik olarak, bir kei ve rahip olmasna karn, gezgin bir lim gibi yaam, tm Bat lkelerinin entelijansiyasyla mnasebet kurmutur. On Altnc yzyln erken dnemlerinde, ciltler dolusu eserlerinden, Kuzeyli nsanclarn ounluu tarafndan kabul edilen dzenli ve ak bir program kotarlm, dini, siyasi ve tedris bir reformun temeli olarak kullanlmtr. Erasmusun be nemli eserinden alnan aadaki blmler, Reform dneminin eiindeki Avrupa toplumunun hastalklarnn tehis ve tedavilerine ilikin nerilerini iermektedir. Erasmus, Delilie vg [Morias enkomion seu laus stultitiae] adl en nl eserinde, yaad dnemin toplumsal ktlklerini Yunan hiciv yazar Lucianusun yntemini kullanarak tehis eder. Tm eserleri gibi, Delilie vg de Latince yazlm olmasna ramen, ok geni bir okur kitlesine ulam, kendisi hayattayken yirmi yedi bask yapmtr. Kitapta, Delilik Tanras Ate konumakta, her snftan erkein 454
NSANCI HIRSTYANLAR VE YEN ETM
kendi hkimiyetinde olduunu iddia etmektedir. Ate, Zeus tarafndan Olympostan (cennetten) kovulan tanradr.
Delilie vg* Desiderus Erasmus

I. Dorudan ok, ihtiyatsz konutuumu dnebilirsiniz. Pekl, insanlarn davranlarn inceleyelim de bana ne kadar borlu olduklar ve toplumun tm snflar tarafndan ne kadar ok taklit edildiim daha net ortaya ksn... Tccarlar en aptallardr. En kirli ileri yapp en ahlaksz yntemleri kullanrlar. Gerekli olduunda yalan syleyip yalan yere yemin eder, alp hile yapar ve halk yanl ynlendirirler. Ancak paralar sayesinde byk sayg grrler. Onlara secde eden ve onlar halkn iinde drst ve onurlu ilan eden yaltak biraderler evrelerinden hi eksik olmaz. Bu biraderlerin amac yeterince aktr: Ganimetten pay almak... Avukatlarn ardndan cppelerindeki krkler ve sakallar yznden sayg gren filozoflar gelir. Sadece kendilerinin bilge olduklarn, dier insanlarn geip giden glgeler olduklarn ilan ederler. Onlarn lgnl keyiflidir. Saysz dnyalar yaratrlar ve gnei, ay, yldzlar ve kreleri parmaklaryla ler gibi lerler. Hi tereddt etmeden yldrmlarn, rzgrlarn, tutulmalarn ve sebebi aklanamayan dier eylerin sebeplerini aklarlar. nsan onlarn her eyin yaratcs doann srlarna vakf olduunu ya da tanrlar konseyinden yeni geldiklerini sanabilir. Aslnda doa onlara her zaman kahkahalarla gler. Birbirleriyle asla anlaamadklarn aklayamamalar bile gerekleri bilmediklerinin kantdr. Aslnda hibir ey bilmezler ama her eyi bildiklerini iddia ederler. Kendilerinin bile farknda deildirler ou zaman o kadar dikkatsizdirler ki, bir adm nlerini gremezler, nlerindeki talarn ve hendeklerin farkna varmazlar. Ama ayn zamanda da idealar, evrenleri, saf biimleri, asl maddeyi ve eylerin zn belirsiz biimde grdklerini iddia ederler; Lynceusun bile bunlar algladndan emin deilim. genlerini, drtgenlerini, dairelerini ve dier matematiksel biimleri retirken meslektalarn kmserler, onlar birbirinin zerine koyup labirente dntrrler, sonra harfleri bir sava dizilimindeki gibi dizip dzeni tersine evirirler. Bunlar hep aralarna kabul edilmemi kiileri kandrmak iin tasarlanmtr. Bu filozoflar arasnda yldzlara danarak gelecei tahmin edenler ve daha da byk mucizeler vadedenler vardr. stelik bu ansl arkadalar kendilerine inanacak birilerini de bulur. 455
Belki de ilahiyatlar sessizce pas gemeliyiz. Bu abuk sinirlenen ve kibirli arkadalarla uramak en az Camarina Glyle veya anagyris foetida1 ile uramak kadar keyifsizdir. Size alt yz kyastan oluan bir orduyla saldrabilirler ve szm geri almazsam beni kfir ilan edebilirler. Bu yldrm kullanarak sevmedikleri kiileri korkuturlar. Onlara belirgin bir faydam dokunduunda bile bunu kabullenmekte gnlsz davranrlar. Kendilerini o kadar byk grrler ki, oktan cennete vardklarn dnebilirsiniz; dier insanlara solucana bakarcasna acyarak bakarlar. Heybetli tanmlardan, varglardan, sonulardan ve ak-rtk nermelerden oluan bir duvar onlar korur. Gizlenecekleri yle ok yer vardr ki, Vulcan bile ayla onlar yakalayamaz. Ayrmlarn arasndan syrlr ve dmleri Tenedosun ift azl baltasna sahipmiesine kolayca keserler. Bir sr iri laflar ve yeni icat edilmi terimleri vardr. En zorlu gizemleri (kendilerine uygun biimde) aklarlar: Dnya nasl yaratld ve nasl bir dzen kuruldu? Asl gnah hangi kanallardan sonraki nesillere geti? Mkemmel Mesih nasl, hangi biimde ve ne sreyle Bakirenin rahminde kald? Kutsal komnyonda ilgili nesneler olmadan nasl o tesadfler olabildi? Ama bunlar nedir ki! Bu byk ve szde aydnlanm ilahiyatlara sorulmas gerekenler bakadr. Bu sorularla karlatklarnda kendilerini amalar gerekecektir: lahi yaratl belirli bir anda m gerekleti? Hz. sann oullar olmann farkl dereceleri var mdr? Baba Tanrnn olundan nefret ediyor olduuna ilikin nerme mmkn mdr? Tanr kadnn, eytann, sukabann, tan biimini ngrebilmi midir? Eer ngrdyse sukaba nasl vaaz vermi, mucizeler gerekletirmi ve armha gerilmitir? Mesihin bedeni armhtayken ayini ynetmesi gerekseydi Petrus neyi takdis ederdi? O anda Mesih bir insan myd? Yeniden canlanma sonrasnda yemek ve imek yasak m olacak? - imdiden alk ve susuzlua kar hazrlk yapyorlar! Byle saysz kurnazlklar vardr; hatta zamann iindeki anlar, fikirler, ilikiler, tesadfler, zler, varlklar hakknda daha ince ve hassas nermeler de vardr; Lynceus gibi kesif karanlkta bile orada olmayan eyleri grebilen biri deilseniz, bunlarn cevabn sezmek imknszdr. laveten, Stoac paradokslarn yannda ocuk oyunca gibi kald u ahlaki kurallar, daha dorusu elikiler vardr. rnein bin adamn grtlan kesmek pazar gn fakir bir adamn ayakkabsn dikmekten daha m az gnahtr? En zararsz bile olsa tek bir yalan sylememek iin tm dn1 Keiyemii olarak bilinen ve 2 3 metre kadar ykseklikte, dallar krld zaman bulant veren, fena kokulu bir aaktr. Yapraklar l, kt, eliptik lanset biiminde, yalnz alt yzleri tyldr. ubat - Nisan aylarnda iek aar. (y.n.)
456
yay ykma gtrmek mi gerekir? Bu kurnazn kurnaz sorular, skolastik filozoflarn yntemleriyle daha da kurnazlamtr. Bir labirentten kmak bu realistlerle, nominalistlerle, Tomaslarla, Albertilerle, Okhamclarla tartmaktan kolaydr; stelik bunlar sadece byk okullardr. eitli okullarda yle bilgilikler ve yle mulaklklar vardr ki, sanrm havariler bile bu konular modern ilahiyatlarla tartmak iin biraz ruhani destee ihtiya duyard... Mutluluk iindeki ilahiyatlardan sonra yaygn biimde kendilerine dindarlar ve keiler diyenler gelir. Bu isimler yanltr nk ou, dinden mmkn olduunca uzak durmaya alr ve kimse onlar kadar halkn iinde grlmez. Onlarn skntsn eitli biimlerde hafifletmesem, bu keiler gerekten de ok mahzun adamlar olurdu. Onlardan yle nefret edilir ki, yolunuz kesiirse kt ans getireceklerine inanlr, ancak onlar kendilerinden ok memnundur. Okuma bilmezler, bu yzden edebiyatla hibir temaslarnn olmayn dindarln zirvesi olarak kabul ederler. Kilisede brerek anlamadan ezberledikleri mezmurlar sylediklerinde Tanrnn kulaklarn en gzel yalarla yaladklarn dnrler. ou kap kap dolap yemek dilenerek pisliklerini ve fakirliklerini paraya dntrr. Hanlara, gemilere ve nakliyecilerin ofislerine girip karlar ve ihtiya sahibi hakiki dilencilerin ekmeine mani olurlar. Bu sakin arkadalarmz pislikleri, cahillikleri, yabanilikleri ve cretkrlklaryla havarilerin hayatlarn taklit ettiklerini iddia eder. Her eyi bir kurala gre, neredeyse matematiksel biimde yaptklarn grmek elencelidir. Kurallardan her sap dinsel bir saygszlktr. Her ayakkab bac belirli sayda dme sahip ve belirli renkte olmaldr; cppe kesilmi olmal; kuak uygun bir kumatan ve belirli genilikte olmal; balk uygun stilde ve byklkte; salar bilmem ka parmak uzunluunda olmaldr; ka saat uyunaca bile belirlenmitir. Bu eitlii gren herkes, bnyeleri ve huylar bu kadar farkl insanlarn aslnda hi de eit olmadn grr ama bu samalk nedeniyle onlar dardan gelenleri deersiz bulur. Papaln bu merhamet hocalar, cppeye balanan kuak yanl balanmsa yahut bir ton fazla koyuysa olaanst bir kargaa iinde birbirlerini bile ayplar. Bazlar dindarlk konusunda yle titizdir ki, sadece Kilikya keisi tynden dlk ve Milet ynnden ilik giyer, bazlarysa yn zerine keten giymekte srar eder. Baz tarikatlarn keileri sanki zehirmi gibi paradan korkar ama araptan ve kadndan korkmaz. Mesih gibi olmak iin deil, birbirlerine benzememek iin byk aclara katlanrlar. Bu da farkl isimlerden aldklar o byk keyfi aklar. Bir tarikatn yeleri kendilerine Cordelier derken, bazlar Colete, bazlar Minor, bazlar Minim, bazlar da Denekliler der. 457
Bunlara ek olarak Benediktenler, Bernardinler, Bridgetineler, Agustinciler, Williamclar ve Jacobinler de vardr, sanki Hristiyan olmak yetmezmi gibi. Bunlarn ou, seremonilere ve geleneksel detaylara olan adanmlklarna karlk olarak tek bir cenneti yetersiz bir dl olarak grr. Mesihin tm bunlar ayplayacan ve emrettii hayrseverlik iin hesap soracan unutuyorlar. (...) imdi byk bir keyifle krallardan ve asillerden bahsedeceim. Onlar centilmenlere yarar biimde aka ve samimi olarak bana tapar. Bir zerre kadar dahi bilgelie sahip olsalard, onlarn hayatndan daha sefil ve kskanlmayacak baka bir hayat olamazd. (...) Bir sredir papalar, kardinaller ve piskoposlar byk bir istekle saray hayatn taklit etmeye balad, hatta tesine getiler. Bir piskopos cppesinin, o beyaz drstlk sembolnn, saf bir hayat, ular tek bir dmle balanm iki boynuzlu piskopos tacnn Eski ve Yeni Ahiti sembolize ettiini, ellerini saran eldivenlerin tm dnyevi kusurlar engelleyerek ayinin temiz biimde uygulanmas amacyla giyildiini, elindeki asann kendisine emanet edilen sry ynetirken uyank olmas iin verildiini ve nndeki han tm bedensel tutkulara kar kazanlan zaferi simgelediini gayet iyi bilir. Bylesi eyleri srekli aklndan geirmek mutsuz ve dertli bir hayata sebep olmaz m? Ancak piskoposlar (durumu) gayet iyi idare eder, nk kendilerine dikkat ederler. Koyunlara gelince, piskopos onlarn bakmn ya Mesihe brakr ya da yardmc piskoposlara veya dier vekillere teslim eder. Piskoposun kelime anlam zerinde dnmezler2; almay, uyankl, zen gstermeyi deil, sadece kazanlacak paray denetlerler. (...) Sonuncu grup, Mesihin temsilcileri olan Yce Papalk Konseyidir; Onun hayatn, fakirliini, ilerini, retilerini, Onun armhn ve dnyevi hayat hor grn taklit etmeye alrlar; Papalk makamnn, Babaln veya En Kutsal lakabnn anlamn dnmeyi braksalar bu dnyada kim etkilenir? Kim bu grevi elde etmek iin bu kadar aba gsterir? Klla, zehirle veya baka bir yntemle bunu elde etmek iin kim urar? Papalara bilgelik bahedilse onlar ne ok konfordan yoksun brakrd! Bilgelik mi dedim? Mesihin bahsettii buday kadar akl bile ayn ii grrd. Onlar tm o zenginlikten, onurdan, mlklerden mahrum brakrd; tm o zafer dolu gelimeler, makamlar, aflar, takdirler ve msamaha; atlar, katrlar ve hizmetliler; ksacas tm zevklerinden mahrum kalrlard. Bu birka kelime koca bir dnya mal ynn kapsyor. Oysa bilgelik bunlarn yerine uyank kalmay, oru tutmay, gzyalarn, dualar, seremonileri, aratrmalar, ah
2 Yun. epi (denetlemek) ve skopos (nbeti) (.n.)
458
ekmeyi ve binlerce benzer tecrbeyi getirecektir. Ayrca tm o yazclarn ve noterlerin; tm o avukatlarn, destekilerin, sekreterlerin, katrclarn, seyislerin, bankerlerin ve muhabbet tellallarnn -aslnda daha yumuak ama muhtemelen daha mnasebetsiz bir isim kullanacaktm- yaayaca zorluklar dnn. Ksacas Roma Denizine utan -hret diyecektim- getiren herkes ekmeini kazanmak iin dilenmek zorunda kalrd. Bu hi de insanca olmazd, hatta daha kts, Kilisenin prensleri ve dnyann gerek klar bir asaya ve bir czdana dnrd. imdi ise yaplacak ileri bol bol zaman olan Petrusa ve Pavlusa havale ediyorlar. Ama ihtiam ve zevki kendilerine ayryorlar. Bylece, benim de yardmmla neredeyse hi kimse onlardan daha rahat veya daha az dertli yaamyor. Piskoposlarn grevlerini gizemli ve gsterili bir klk iinde, takdislerle ve lanetlerle ve Muhteem, Saygdeer ve Kutsal gibi sfatlarla yerine getirdiklerinde Mesihi tam anlamyla tatmin ettiklerini dnyorlar. Mucizeler zerinde almak ilkel, eskimi ve tarihi gemi bir i, insanlara bir eyler retmek angarya, Kutsal Kitab yorumlamak bilgilik, dua etmek nafile ve tembelce, gzya dkmek zayflk ve zc, fakirlik iinde yaamak adice, kendini amak utan verici ve ok nadiren krallara kutsal ayan ptrecek kadar deerli, son olarak da lmek keyifsiz, armhta lmek ise rezillik. Geriye kalan ise sadece silahlar ve Pavlusun bahsettii latif kutsamalardr. Papalar da bu konuda yeterince cmerttir. Yasaklar, aforoz edilmeleri, yeniden aforozlar, lanetlemeleri, lanetleme tasvirlerini ve ufak bir hareketle insanlarn ruhlarn cehennemin derinliklerine atan Papaln silahllarnn korkun tutuklamalarn kastediyorum. Hristiyan Babalarmz ve Mesihin vekilleri, eytan tarafndan Petrusun mirasn kemirmek ve yok etmek zere kandrlm olanlara kar gsterdikleri gayretten daha fazlasn hi kimse iin sarf etmedi ve ellerindeki gle kimseyi bir yere kapatmadlar. Petrus, Biz her eyi brakp senin arkandan geldik, demiti ama onlar tarlalara, kasabalara, haralara, vergilere ve zenginlere bu mirasn adn verdi. Bu eyler iin atele ve klla savatlar, Hristiyanlk hevesiyle cotular ve Hristiyan kan dkmekten ekinmediler. Kendilerini gerek havariler olarak grdler, Mesihin Gelinini [Kilise] savundular ve sevdikleri bir ifadeyle onun dmanlarn tespit ettiler. Sanki Kilisenin; sessizlikleriyle Mesihi unutturan, para salamak iin Onun yasasn kullanan, Onun szlerini zorlama yorumlarla arptan ve rezil yaamlaryla Onu armha geren dinsiz papalardan daha lmcl bir dman varm gibi!
* Desiderius Erasmusun Bilinen Tm Diyaloglar, (ev.) N. Bailey (Londra: Hamilton, Adams & Co., 1877), s. 96-9.
459
Erasmusun reform programnn temeli eitimdi ahlak zerine yazlm antik dnem metinleri, Kilise Babalarnn eserleri ve Kutsal Kitapla eitim verecekti. Erasmusun Hristiyan nsancl, yani antik paganlar ile Hristiyan ahlak hkmleri arasndaki zdelii grebileceimiz en iyi rnek Dini Ziyafet adl eseridir. 1497 ile 1533 arasnda yazd ve gen renciler iin Latince ders kitab olarak tasarlanan ok popler Familiar Colloquies (Konumalar) adl eserinden alnan diyaloglardan biri aadadr. Aadaki blmdeki konumaclar srasyla Chrysoglottus, Eusebius (ziyafetin ev sahibi) ve Nephaliustur.* 2. Chrysoglottus: Dk enem yznden sizlerin akam yemei yemenizi engellemekten korkmasam ve adi yazarlarn yazdklaryla kutsal nutuklar birbirine kartrmann uygun olacan bilsem, bugn okuduum fazla da karmak olmayan bir eyi basit bir lezzet kabilinden arz etmeye cret edebilirdim. Eusebius: Dine uygun ve iyi tavrlara sebep olan eylere adi dememek gerekir. Elbette ilk srada Kutsal Kitapn otoritesi vardr ama bazen antik yazarlarn, hatta sapknlarn, hayr, hatta o airlerin syledii veya yazd yle temiz, yle kutsal ve ilahi eylere rastlyorum ki, bunlar yazarken ilahi bir ilham geldiini, hatta Mesihin ruhunun bizim tahmin ettiimizden daha fazla yayldn ve bizim listelerimizdekilerden daha fazla aziz olduunu dnmeden edemiyorum. Arkadalarmn yannda zgrce itiraf edebilirim: Ciceronun Eski a zerinesini, Arkadalk zerinesini, Grevlerini ve Tusculan Sorularn3 nce kitab pmeden ve bu ilahi ruha sayglarm sunmadan okuyamyorum. Ama politika, ekonomi ve etik hakknda yazan modern yazarlarmzdan bazlarn okurken aman Tanrm! tekilerle karlatrldnda nasl da souk! Yazdklarna kar nasl da ilgisizmi gibi grnyorlar? Bir Cicero veya Plutarkhosa ait kitab kaybetmektense, Scotus gibi yirmi tanesini kaybetmeyi yelerim. Onlara tmyle kar olduumdan da deil Ancak ilk sylediklerimden birini okumann beni iyiletirdiini hissediyorum. tekinin bandan kalktmda erdemlerin zerinde brakt etkinin ne denli souk olduunu kestiremezsem de, itiraz ve tartmann en iddetlisine meylettiim de bir gerek; bu nedenle diyorum ki, aklndan ne geiyorsa korkma, syle! Chrysoglottus: Bana da Ciceronun tm felsefe kitaplarnda ilahi bir nefes varm gibi gelse de Eski aa ilikin risalesini Eski ada yazd. Bu bana kadim bir Yunan ataszn hatrlatyor, lmekte olan kuunun arksn. Bugn onu okuyordum, u szler beni hepsinden ok etkiledi, sanki kalbime
3 Bahsi geen eserlerin srasyla Latinceleri: De Natura Eorum, Laelius de Amicitia, De Officiis ve Tusculuanae Quaestiones. (y.n.)
460
iledi: Tanr bana hayatma beikten itibaren yeniden balama frsat verse ve yaadm yllar bir daha yaamama izin verecek olsa, bunu asla kabul etmem. Kendi yarm bitirmiken tekrar balang noktasna da komam. nk unu dnrm: Bu hayatta zevkli olan ne var ki? Ya da yle soraym: Acsz ne var ki? Bunlar olmasayd phesiz doyum ve sorun da olmazd hayatta. Gemi hayatm iin, eitimli insanlar da dahil ounun yapt gibi alayp szlamam, ayrca yaadm iin piman da olmam, nk kymetsiz bir hayat srmediimden eminim. Bu hayattan ayrlrken bir handan ayrlm gibi olacam, meskenimden ayrlm gibi deil. nk doann bize verdii vcutlar konaklamak iindir, yerlemek iin deil. Bu ayaktakmndan ve kirli yndan kurtulup ruhlar topluluuna ve lemine gittiim gn ne muhteem bir gn olacak! Cato byle demi. Bir Hristiyan bundan daha ilahi biimde konuabilir miydi? Keke keilerimizin, kutsal bakireleriyle yaptklar da dahil, tm konumalar bu yal pagann gen paganlarla yapt konumalar gibi olsa. (...) Nephalius: (...) Catonun konumasna gelirsek, mkemmel bir konuma da olsa, bence iinde bir Hristiyana yakmayacak kadar cesaret ve kstahlk var. Ben de ayn ekilde bir Hristiyann, Sokratn zehri imeden az nce Critoya sylediklerine yakn eyler sylediini duymadm: Tanrnn gznde yaptklarm onaylanacak m, onaylanmayacak m, bilmiyorum ama emin olduum bir ey var, Onu mutlu etmek iin gnlden gayret gsterdim; gayretlerimi kabul edeceine dair midim var. Bu byk adam kendi performans konusunda phe iindeydi ama ilahi iradeye boyu emeye olan eilimi hakknda gayet bilinliydi; bu nedenle de kendi niyetinin drstlnn yz suyu hrmetine, Tanrnn inayetinin kendisini kabul edeceine dair bir umut besliyordu. Mesihi ve Kutsal Kitaplar tanmayan biri iin zihni gerekten de muhteem bir ycelie sahipti. Bu nedenle, bazlarnn, Sancte Socrates, ora pro nobis, (Aziz Sokrat, bizim iin dua et) diye haykrdklarn okuduumda zoraki de olsa sabredebiliyorum. Chrysoglottus: Ben de bazen Vergilius ve Horatiusun ruhlar iin umut beslemekten alamyorum kendimi. Nephalius: stemeden de olsa ne ok Hristiyann lmn grdm. Bazlar gvenilmeyecek eylere gveniyorlard, bazlar son nefeslerini aresizlik iinde veriyorlard, nk ya ahlak d yaamlarnn bilincindeydiler ya da lm saati geldiinde dncesiz baz kiiler tarafndan zihinlerine vicdan azab doldurulmutu, bu yzden de aresizlik iinde ldler.
* George Pearson (ed.): Myles Coverdalein Yazlar ve Tercmeleri, (Cambridge: Cambridge University Press, 1844), s. 511-2.
461
Hristiyan valyenin El Kitab, (Enchiridion Militis Christiani) isimli eserinin (1503) on nc blm, kendi zamanndaki resmi dine panzehir olarak srarla nerdii Mesih felsefesinin bir zeti gibidir. Aadaki para Exeter Piskoposu Myles Coverdalein 1545 tarihli Enchiridion evirisindeki zettendir. Her eyde mevcut olan gizem aratrlmaldr, ayrca Kutsal Kitapn sadece kelimelerini deil, ruhunu da incelediimiz gibi, Tanrnn zahiri yaratklar ve ileri de incelenmelidir; hayal ederek veya bereketsiz biimde deil, (Aristoya fazlasyla baml ilahi kiiler gibi) kurnazca tartmalarla da deil, eski limlerin izinden giderek incelemek gerekir. Hayat ve zgrl baheden Kutsal Ruh olduundan, yazdmz her eyde, her eylemimizde bedene ve ondan elde edilenlere deil, Kutsal Ruha ve onun rnlerine sayg gstermeliyiz; insann deil, Tanrnn gzlerinin nnde olmay dilemeliyiz; Tanrya bedenen deil ruhumuzla ve gerekten ibadet etmeliyiz; Mesihin etini ve kann [komnyon] sadece azmzla deil, ruhumuzla da yiyip imeliyiz; boynumuza Aziz Yuhanna ncilini veya Agnus Deiyi [Tanrnn kuzusu, Hz. sa] asp da iinde Kutsal Ruhun barnmad dnyevi eylerden zevk almak yerine dirilmeli ve Kutsal Ruhu yaatmalyz; birok ayine katld halde bir ey demeyen ve bir ey duymayan verimsiz biri deil, Mesihin Ruhuyla birlikte tek ruh, onun vcuduyla tek vcut olmal, onun kilisesinin atik yelerinden biri olmalyz; vcudunu ykayan, tuzla ovan, yalayan ve kutsal su pskrtenlerden biri olmak yerine, temiz ve aydnlk bir zihne sahip olmal ve Mesih ile yeni bir hayata yrmek iin almalyz; iinde Mesih varm gibi yapan, onun kutsal emanetlerine dokunmaktan zevk alan, kemiklerini onurlandran veya gri peder cbbesiyle gmlenlerden deil, azizlerin erdemli ve kutsal doktrinlerini takip ve temsil edenlerden olmalyz; armha doru srnmek ve onun yapld odundan bir paray evimizde saklamak yerine, Mesihin kendi doktrini ve hayat ile sergiledii canl ve gerek grntsn takip etmeliyiz; dnyevi eylere, batl seremonilere, geleneklere ve insan icatlarna gvenmek yerine Kutsal Ruhun mkemmelliine ykselmeye almal, mkemmel sevgide ve merhamette ilerleme kaydetmeli ve mtevaz ve piman kalbimizi Tanrya adamalyz; insanlarn gzlerine zevk veren eyleri deil, Tanrnn gzlerinin grmek istediklerini yapmalyz; vcudun dsal duyularn beslemek yerine zihnin sknetini ve masumiyetini salamal ve Tanr kelimesini ruhumuzda gerekten duyarak, grerek ve hissederek bu zihni beslemeliyiz; Mesihin gizemlerini renememi olarak ve onun tatl ieceklerinden mahrum biimde kirli canavarlarla birlikte yerde srnmektense ruhun yaralarn iyiletirmek iin isel ilalar almay kabul etmeli ve sevginin kanatlaryla Kutsal Ruha umalyz. 462
Erasmus, Institutio Principis Christiani (Hristiyan Prensin Eitimi) adl eserinde dini reformdan ayr biimde politik ve sosyal reform programnn taslan izer. Bu eser imparator olmak zere yetitirilen V. Charlesa hitaben yazlmtr.* 5. Efltun, devletin koruyucularnn eitiminde gsterdii zeni baka hibir yerde gstermemitir. Onlarn dier insanlar zenginlikte, kymetli talarnn gzelliinde, giysilerinde, heykellerinde ve hizmetlilerinde deil, sadece bilgelikte gemelerini istemitir. Dmende filozoflar yoksa yahut devleti ynetmekle grevli olanlar felsefeyi kucaklamyorsa hibir devletin kutlu olamayacan syler. Felsefe derken ilk balanglara, ilk unsura, harekete ve sonsuzlua ilikin tartmalar deil, zihni kalabalklarn yanl fikirlerinden ve kusurlu eilimlerinden zgrletirmeyi ve lahi G rneine uygun biimde ynetme teorisini kastediyorum. () Hristiyan teolojisi Tanrya birincil nitelik atfeder: En byk g, en yce bilgelik ve en yksek iyilik. Becerebildiiniz kadaryla bu lemeyi sahiplenmelisiniz... Nasl Tanr tm ltuflarnda iyiyse ve hi kimsenin hizmetine ihtiya duymaz ve bir karlk beklemezse, gerekten yce olan bir prens de Ebedi Prense benzemelidir. Bir karlk veya zafer beklemeden herkese aka iyilik yapmaldr. Tanr kendisinin gzel bir benzerini, gnei gklere yerletirmitir. lml insanlarn arasna da kendisinin maddi ve canl bir grntsn, kral koymutur. Gne herkese kar eit davranr ve klarn tm dier gksel varlklara verir. Prens de kendi halknn tm ihtiyalar iin eriilebilir olmaldr. Herkes krlese de o asla karanlkta kalmamal, kendi iinde el dememi bir bilgelik kayna olmaldr. Tanr hibir duyguya kaplmaz ama evrene stn bir adaletle hkmeder. Prens de tm eylemlerinde onun rneini izlemeli, tm kiisel niyetlerini bir kenara brakmal ve sadece aklyla ve adaletle karar vermelidir. Tanr ycedir. Prens de sradan insanlarn alt dzey kayglarndan ve sefil arzularndan mmkn olduunca uzak durmaldr. () yi bir prense dair en nemli umudumuz eitimidir, zellikle buna baklmaldr.... Bu nedenle, gelecein prensinin henz ak ve biimlendirilmemi olan zihni beikten itibaren faydal fikirlerle doldurulmaldr. Ardndan onun ruhunun bakir toprana ahlak tohumlar ekilmelidir, bylece yllar getike ve prens deneyim kazandka ahlak da byr ve tm hayat boyunca salam biimde yerinde durur. () Dilin eleri retilir retilmez, [retmen] hemen Sleymann Meselleri, Eklesiastes ve Bilgelik Kitabn okutmaldr; burada ama kendi-
463
ni beenmi bir mtehidin talebesine ilahiyatlara zg drt duyusuyla eziyet etmesi deil, ona iyi bir prensin grevlerine dair birka doru kelime retmektir. (...) Daha sonra, ncilleri ele almaldr. (...) nc olarak, Plutarkhosun Apophthegmata ve sonra Ahlak kitaplar ilenmelidir, nk bunlardan daha saf eserler bulunamaz. Ayrca onun yazd Hayatlar dier hepsinden daha iyidir. Plutarkhostan sonra ben olsam hemen, yazdklaryla ahlaki btnle sahip bir hayat mkemmel biimde tevik edip heyecanlandran, okuyucunun zihnini sefil meselelerden uzaklatran ve zellikle eserlerinin her noktasnda tiranl ktleyen Senecaya geerim. Aristonun Politika ve Ciceronun Grevler adl eserlerinden renilmeye deer birok pasaj alnabilir. Ancak, bylesi eylerde en saygdeer kaynak olduundan, Aristo bence en sona braklmaldr. Cicero, Kanunlar adl eserinde ksmen onun izlerini takip etmitir, Cumhuriyet adl kitab ise kayptr. Tarihileri okuyarak nemli oranda bilgelik elde edileceini inkr edecek deilim ama nceden donanmnz yoksa ve ihtiyatl biimde okumazsanz, bu eserlerden ykcln zn de renebilirsiniz. Yzyllarn onaylad yazar ve liderlerin adlarnn sizi kandrmasna izin vermeyin. Herodot ve Xenophon, ikisi de pagand ve ounlukla en kt prens tiplerini anlattlar; tarih yazmalarna ramen birisi anlatt eylerle zevk vermeyi amalad, dieri ise istisnai bir lider portresi iziyordu. Sallustius ve Livius birok eyi aka anlatr ve emin olun ok da bilgilidirler ama anlattklar eyleri tartmazlar ve bir Hristiyan prens iin asla onaylanmayacak eyleri onaylarlar. Achilles, Xerxes, Cyrus, Darius ve Julius Caesar hakknda duyduklarnza kaplmayn ve bu byk isimlerle bylenmeyin. Aslnda bahsi geen kiiler fkeli soygunculardr, Seneca bu kiileri birok yerde byle nitelendirir. () yi bir prens tebaasnn tamamna kar ayn tavr gstermelidir, tpk iyi bir paterfamiliasn [aile reisi] ailesine kar davranmas gerektii gibi bir krallk byk bir aileden baka nedir ki? Kral, insanlarn babasndan baka nedir ki? (...) Devletin kontroln ele almak zere olan bir prense devletin esas umudunun genliin eitimi olduu tlenmelidir. Xenophon Cyropaedia adl eserinde bilgece davranp bunu tlemitir. Genlerin esneklii her trl eitim sistemine uygundur. Bu nedenle, en byk nem kamu okullarna, zel okullara ve kzlarn eitilmesine verilmelidir; bylece ocuklar en iyi ve en gvenilir eitmenlere teslim edilmi olur ve Mesihin retilerini ve iyi edebiyat rneklerini renebilirler; bu da devlet iin faydaldr. Bu emann
464
sonucunda ok fazla kanuna ve cezaya gerek kalmaz, nk insanlar kendi zgr iradeleriyle doru yolu takip edeceklerdir... Prens, zenginlik konusunda ok byk bir eitsizlik olumasn engellemelidir. Kimsenin mallarna el konulduunu grmek istemem ama prens halkn zenginliinin birka kii tarafndan biriktirilmesini engelleyecek baz nlemler almaldr. Efltun, vatandalarn fazla zengin olmasn istememiti, ar fakir olmalarn da istememiti, nk fakirlerin bir faydas yoktur ve zenginler glerini kamuya hizmet iin kullanmazlar. yi bir prens toplumun en fakir yelerinin bile kulland mallara mmkn olduunca hafif bir vergi uygulamaldr; rnein tahl, ekmek, bira, arap, giysi ve insan hayatnn devamn salayan dier maddeler. Ancak bu eyler ou zaman birka sebeple en yksek vergiye tabi olurlar; birincisi genelde assisiae olarak adlandrlan vergi toplayclarn zalimce mallara el koymas, ikincisi mallara farkl biimde el koyulmasna neden olan ithalat vergileri ve son olarak da prens ufack bir faiz alabilsin diye fakirlerin paralarn hortumlayan tekellerdir. Belirttiim gibi bir prensin hazinesini artrmann en iyi yolu, Cimrilik en byk gelirdir, diyen ataszne uymak ve harcamalar dikkatlice kontrol etmektir. Ancak eer biraz vergilendirme mutlaka gerekliyse ve insanlarla olan ilikiler bunu zorunlu klyorsa, barbarlarn ve yabanclarn mallarna ar vergiler konmaldr, nk bunlar yaamak iin zorunlu deildir ve sadece zenginlerin keyif aldklar, hovardalara uygun lksler ve lezzetlerdir: rnein keten, ipek, boya, karabiber, baharat, merhemler, deerli talar ve ayn kategorideki dier eyler. Ancak bu sistemde sadece vergiye gc yetenler imdii hissedecektir. Bu dzen sonucunda daha mtevaz artlara sahip olmasalar da belki arzularn daha mtevaz hale getirebilirler; bylece, kaybedilen para alkanlklarda iyi ynde bir deiime sebep olabilir. () Hristiyan prensler arasnda, Hristiyan olmalarndan kaynaklanan, ok gl ve kutsal bir ba vardr. O zaman neden herkes birbirinin dmanym ve Mesihin salayamadn insanlarn anlamalar salayabilecekmi gibi habire anlamalar imzalanyor? Bir mesele birok yazl anlamayla zlyorsa, bu iyi niyetin mevcut olmadnn kantdr; yasal ilemleri engellemek amacyla yaplan bu anlamalarn sonucunda sklkla birok dava alr. Eer ortada iyi niyet varsa ve i drst kiiler tarafndan yaplyorsa, zenerek yaplm szlemelere gerek yoktur. lem drst olmayan kiiler arasndaysa ve iyi niyetle yaplmazsa, bu anlamalar sadece davaya zemin oluturmaya yarar... Yunanllarn Yunanllarla yapt savaa Efltun sava deil, ayaklanma der, bu durum gerekleirse hibir snr tanmadan savatklarn syler. Bir465
ok bala birbirine bal Hristiyanlar baka Hristiyanlarla savaa tutuursa bunu hangi terimle adlandrmamz gerekir? Sadece unvan iin, kiisel kinler veya aptal ve toy tutkular yznden her trl zalimlie neden olan ve yllarca sren savalara ne diyeceiz? Baz prensler savalarnn hakl bir sava olduunu ve savamak iin hakl bir sebepleri olduunu dnerek kendilerini kandrrlar. Hakl bir sava olup olamayacan tartmay denemeyeceiz ama kim kendisinin haksz olduunu dnr ki? nsan hayatnn bu kadar byk ve deiken cilveleri arasnda, bir imzalanan bir feshedilen bu kadar anlamann arasnda savaa girmenin gerek bir bahanesi yoksa bile, bir mazeretin zikredilmedii hi olmu mudur? Ancak papalk kanunlar btn savalar reddetmez. Augustine baz durumlarda sava onaylar, Aziz Bernard baz askerleri ver. Ancak Mesih ve Petrus ve Pavlus bunun tam tersini retirler. Neden onlarn otoritesi Augustine veya Bernardnkiler kadar yanmzda deildir? Augustine bir veya iki durumda sava onaylar ama Mesihin felsefesi tamamen savan karsndadr.
* Erasmus: Hristiyan Prensin Eitimi, (ev. ve ed.) L. K. Born, s. 133-4, 140, 158-9, 170, 200-1, 2123, 217-8, 238, 251. Telif hakk: 1936, Columbia University Press. Columbia University Pressin izniyle yeniden baslmtr.
B. NSANOLUNA UYGUN ETM NASIL OLMALIDIR?

Rnesans yenilikilerinden Coluccio Salutati (1331-1406) hem klasikleri okumu hem hukuk eitimi grm, devlet memuriyetine girdikten bir sre sonra Floransa Cumhuriyeti anslyesi olmutur. Salutatinin bu makamda dikte ettii Latince resmi mektuplarn harikulade slubu bakentin tm ihtiamn yanstr mahiyettedir. Sava srasnda Floransann zgrln korumak ve Milanonun talyan Yarmadasn ele geirmesini nlemek iin verilen mcadelede yurttalarna cesaret ilham eden yine onun yazlar olmutur. nsanclarn pek ou gibi Salutati de iyi bir Hristiyann nasl yaamas gerektiinin tavsifine nem veren bir ahlakdr. Aadaki iki mektup, onun insanlar tedirgin eden tartmal bir konuda, Hristiyanlk ilkeleriyle sivil yaam ilikisi hakkndaki dncelerini yanstr. (PR)
466
Giuliano Zonariniye Mektup* Coluccio Salutati

25 Ekim, 1378 Ve imdi, sevgili meslektam, beni epeyce sarsan bir hususa gelelim. Benim iin Vergilin bir nshasn satn alman istediimi yazmtm. Cevabnda, Vergilin -senin kelimelerinle- yalanc bir khin olduunu syleyerek, beni daha iyi eylerle megul olmamakla suluyor, Kilise kanunlarnn bu tr kitaplarn okunmasn yasakladn hatrlatarak, byle bir sipari vermek suretiyle seni rahatsz etmemem gerektiini ileri sryor, bunun yerine bana birka cilt dinsel kitap almay neriyorsun. Roma hitabet sanatnn prensi, airlerin en tanrsal ve kendi yurttamz olan Vergile hrmeten ve seni iine dtn yanltan kurtarabilmek iin istemeyerek de olsa sert bir dille hitap edersem, ltfen beni affet sevgili Giuliano. Horacen4 olur da Hristiyan mabetlerinden dlanr diye gelmi gemi en saf/temiz ruh olarak bahsettii Vergili savunmann grevim olduunu dndm kadar, kitabn satn alrsan kirleneceini dndren seni de bu Vergil korkusundan kurtarmak zorunda olduumu hissediyorum. Nasl oldu da bylesi bir korku gelitirdin, sevgili meslektam? Vergilin tanrlarn korkun ve utan verici davranlarn, insanlarn kt niyetli tutumlarn kayda geirdiini ve kendisi Tanrnn yolunda yrmedii iin okurlarn da dinden kardn iddia ediyorsun. ayet Vergilden bir kfir olduu iin uzak durulmas gerektiini dnyorsan, o zaman sen neden daha da beterini, bir dnek olan Priscian ve tabii, Demosthenesi okuyorsun? Dikkatimi ekmek zere szn ettiin Job, Hristiyan m, yoksa snnetlilerden miydi? Yeniden dou iin vaftiz suyuyla tazelenmemi olan Senecadan da m vazgeeceiz? Yahudi olmayanlarn (putperestlerin) miras bir yana, edebi yazm kurallarn nereden reneceiz dersin? Hitabet sanatnn kayna Cicerodur ve o gnden beri herkes bu kaynaktan beslenir. Augustinun hitabetin ahikasna ulat Hristiyan retisine dair almalarn oku. Greceksin ki, slubunda yansyan, Cicero geleneinin yenilenmi halidir. mana ters der endiesiyle kfirlerin bulularn (grlerini) okumamak yanl bir tutumdur, nk okumak, zellikle de onlarla mcadeleyi kolaylatrr. Sanma ki Vergilin barbar tanrlara dair masallar beni etkilemekte! Houma giden onun esiz slubu! Bylesi bir azamet ve albeni kimseye nasip olmamtr.
4 Horace ( 65-8): Dnemin Roma ehrini keskin bir dille resmeden, Odes ve Satires adl kitaplarn yazar, Romal air.
467
Ben Vergilin dilinin muhteem, szck kullanmnn mkemmel, dizelerinin ahenkli, anlatmnn przsz, cmlelerinin yapsn akc, kompozisyonunun ok zarif olduunu dnyorum. Dahas, onun dnce derinliine, kadim bilgi havuzundan ve yksek felsefenin doruklarndan esinlenen fikirlerine de hayranm. Bu konunun stnde bu kadar duruyorsam, sap samandan ayrp doru bak as gelitirmek isteyen biri iin, Vergil okumann bo bir ura olduunu dnmeni istemediimdendir. Doru, bu kitap Hakikati arayp bulmak iin okunmaz ama Senecann dedii gibi: Ben dman kampna misafir olarak deil, casus olarak girerim. Bir Hristiyan olarak ben, Vergilin yazdklarn iinde sonsuza dek yatmak veya uzun sre uzanmak zere deil, iinde iirselliini glgeleyen erdemli bir yaklam veya saygn bir tutum var m diye zenle okurum. Ve iirinde ska bavurduu dokundurmalarda hakikatle badamayan veya belirsizlik arz eden ifadeleri, stelik keyif alarak, akl yoluyla temizlerim. ansm yaver gider de masals kurgusunda dinimizle uyum iinde olan bir ey bulursam sevinir, airimizin dmanndan renmi olmasn takdirle, gle oynaya kabul eder, bunu bir keye de yazarm. Sanma ki, kutsallarn kutsal azizler iir veya Vergil okumamtr. Peder Jeromeun5 mektuplarn okursan, her birinin eitli airlerin dizeleriyle ssl olduunu grrsn. Dierleri bir yana, Pederin Vigilantius Gallicusa yazd tezyifin (svg) nsznde o kadar ok airden alnt vardr ki, onun bir Hristiyan olduunu unutur, adi kfir edebiyatnn profesr sanrsn () Bir adam eer gzide bir Hristiyana gnderdii ksack bir mektupta bunca iirsel referansa ihtiya duymusa, bu airleri ihmal etmememiz gerektiine iaret etmez mi sence? Jeromea gelince, ki Vergil ve dier airlerin iirleri onun ynetiminde yasaklamt, iddetle tenkit ettii iir ve hitabet sanatndan bihaber olsayd, Yunanca ve braniceden akc, ho bir slupla Latinceyle evirdii Kutsal Yazlar bizlere kadar ular myd? O parlak fikirlerini bir o kadar byleyici bir slupla aktarabilir miydi kendisini eletirenlere? Hitabet sanatn eletirirken hitabet sanatnn gcnden yararlanabilir miydi? te yandan, Hristiyan inancnn savunucusu, Aurelius Augustinein tek bir mektup veya tezi yoktur ki iirsel unsurlarla donatlmam olsun. airler ve zellikle Vergil ile ainal olmasa, Tanrnn ehri adl eserinde kfirlerin kibrine kar o kadar gl ve ayrntl bir savunma yapabilir
5 Jerome (347-420) ncili Latinceye eviren Hristiyan limi ve aziz. evirileri, Katolik Kilisesinin resmi Latince ncilinin (Vulgate) temelini oluturur.
468
miydi? Gnmz ilahiyatlar, bu kitaplar Augustinein Vergile ve dier airlere referanslar nedeniyle anlamadklarn itiraf etmekteler. Kmsenmeyecek lde yetenek ve nfuz sahibi yle insanlar tandm ki, bilgilerini artrmak zere Vergil ve dierini okuyup, anlamak iin okul ocuklarnn peinde kouyorlar. Eer sen airler hakknda hibir ey bilmeden, gramer ya da Kutsal Babalarn yazlarn -ki iirsel telmihlerle doludur- anlayabiliyorsan, her ne kadar senin deha seviyene ulaamam olsam da, beni Vergil veya onun gibilerini okumaktan menetme. Eer sen, seni prl prl aydnlatan kitaplar okumaktan holanyorsan, izin ver, gzleri onca parlty kaldramayacak olan ben de kendi karanlm aydnlatmak iin gzlerimi iirin yldzlarna dikip, ac kabuunun ardnda mthi bir tatllk barndran bu masallarda hakikatin inasna yarayacak bir eyler arayaym. ayet sen bunu yapamaz veya yapmayacak olursan, tm iyi niyetimle derim ki, airlere karma!
* Humanism and Tyranny: Studies in the Italian Trecento, Harvard University Press, 1925.
Pellegrino Zambeccariye Mektup* Coluccio Salutati

Sevgili Pelegrino, karmaadan uzak durmann, gzel eylerden kanmann, kendini tecrit etmenin, bir kei gibi inzivaya ekilmenin mkemmellie6 giden yol olduuna inanma. almalarna mkemmeliyet kazandran, sana kimsenin dememesi ve deemeyecek olmasn salayacak olan ey senin iindedir. Eer ruhun dsal eyleri, mesela ehir meydann, forumu, mahkemeyi, ehrin en kalabalk yerini iselletirmezse, gerek bir inziva ve kusursuz bir yalnzlk ite bu olurdu. Ruh kendinden uzakta olan eyleri hatrlamak veya yakndakilerle bylenmek suretiyle da dner. Yalnz bir yaam srmenin yarar nedir, bilmiyorum. Zira ruh hep zihnin veya arzularn tetikledii bir eyler dnr. Syle bana Pellegrino, Tanr en ok kimi seviyordu? Tembel Paulus7u mu, yoksa faal brahimi mi? On iki olu, srleri, iki kars ve tm servetiyle Yakupun Tanr iin o iki Macardan, Theofilus ve Hilariondan daha deerli olduu kansnda deil misin? stn kiiler arasnda kendisini faal yaama verenler, sadece ruhani eylerle megul olanlardan sayca ok daha fazladrlar.
6 7 Bu mektubun ieriini Aziz Gregoriusun inziva konusundaki dnceleriyle kyaslayn. Havari Pavlus deil, nc ve Drdnc yzyllarda Msrda bir kei gibi 113 yl yaad sylenen Thebesli Aziz Paulus.
469
() Dualarla yetinmemeli, bu yolla cennete yaklatna inanmamal, sekler dnyann bir paras olduum iin beni sulamamalsn. phesiz sen dnyadan kamak suretiyle dnyaya gkten inmi gibi olacaksn, ben ise dnyada kalarak kalbimi cennete am olacam. Aileni, ocuklarn, akrabalarn ve arkadalarn dnp onlarla ilgilenir, onlara bakarsan Tanry daha ok mutlu eder, kalbini cennete am olursun. Sradan eylerle megul olmak suretiyle, kendini Ona daha ok vakfedebildiini ve bylelikle Onu daha ok mutlu ettiini dnyorsun belki ama Onun sana tand imknlarla aileye, dostlara, devlete yararl olmak iin alman gerekiyor Netice itibariyle tefekkr daha iyi, daha tanrsal ve daha ulvi olsa da eylemle bir arada olmaldr. Tefekkrn zirvesinde aklp kalmak da gerekmez. Yalvarrm syle bana, ihmal edilmi veya natamam olsa da, Maherde iyilik iin yaplm olan ilerden baka neyle yarglanr insan? Fakir fukaray doyurup giydiren, susama su veren, ly gmen, tutukluyu serbest brakan duyacaktr en tatl ary: Gel, Babamn kutsad, dnyann balangcndan beri senin iin hazrlanm olan Kralln tadn kar.
* Studies in the Italian Trecento, Harvard University Press, 1925.
Rnesans, bugn bile, paganizmin sekler rnlerinde dirildii bir sanat hareketi olarak grlebilmektedir. Ancak bu gr, Rnesansn esas meselesinin eitimin gelitirilmesi, deien dnyann daha yksek iyilik standartlarna ulatrlmas olduunu gereini skalar. Yeni eitim mfredatnn ifadesini bulduu ilk sistematik yaklam, Peter Paul Vergerioya (1370-1444) aittir. Vergerio, geleneklere uygun olarak nce Paduada mantk okumu, sonra birka talyan niversitesinde ders vermi, klasikler ilgisini ekmeye balaynca da Bizansl bir limden Yunanca dersi alarak edebiyat dalnda kendi kendini yetitirmitir. Malm olduu zere, Vergerio zamannda niversiteler ounlukla hukuk, bilim ve tp alanlarnda eitim vermektedirler. Vergerio, Beeri Bilimlere Dair [De ingenuis moribus] adl tezinde, eitimde Charlamagne dneminden (742-814) On Beinci yzyla kadar grlen gelimelerin byk bir blmn sadece ezber teknii ve anlatm ekli itibariyle deil, mfredat itibariyle de reddeder ve en nemli ey ahlaki geliim olduu iin rnek oluturmak suretiyle erdem reten tarih ve erdemin ne olduunu aratran etik stnde durur. Tarih ve etik o gne kadar ihmal edilmi veya hakkndaki almalar yetersiz kalmtr. nerdii mfredatta hitabetin nc srada olmas, slup ve yurttalk bilgisine duyduu ilgiye atfedilir. Bu dnemde eitime dair yazanlar, sadece talyanlar deildir. Rabelaisin Gargantua ve Pantagruel adl almalar, Paris niversitesinin durumu ve talyan ei470
tim programlarnn Franszcaya evrilmesini alaya almas itibariyle okunmaya deer eserlerdir. te yandan, dnemin eitime dair bilimsel eserlerinde gerek ngiliz, gerek Fransz, gerekse talyanlarn Hristiyan ahlakna ne denli nem verdiklerini grmek de mmkndr.
Carraral Ubertinusa Mektuplar* Peter Paul Vergerio

Saduyusu ve almalaryla ne kan muhterem bykbaban I. Francesco, ebeveynin ocuklarna kar temel grevi olduunu sylerdi hep. Bu grevlerden birincisi, ocua onu utandrmayacak bir isim balamaktr, der. Nitekim babalarn ocuklarna belirli bir kapris veya aldrmazlk iinde veya aile ismini ebediletirmek iin isim vermek suretiyle onlar hayatlar boyunca stlerine yapp kalacak bir talihsizlie mahkm ettikleri ska grlr. kinci grev, ocuunun sekin bir ehirde yetiip bymesini salamaktr. Bu durum, onun ileride sadece zsaygl biri olmasna deil, bir babann ocuuna olan nc grevinin de hakkyla yerine getirilmesine hizmet eder. Sz konusu nc grev, ocuunun salam bir eitim almasn salamaktr. Hibir servet veya ileri dnk hibir yaam gvencesi, onun iyi bir eitim almas ve kltrl bir insan olarak yetimesi kadar deerli bir hediye deildir. nk ocuk, en mtevaz isimle bile ancak bu suretle temayz eder ve hangi ehirde domu olursa olsun, o ehrin gurur kayna olur. unu da unutmamalyz ki, bir erkek talihsiz bir isim veya ad san olmayan bir yerle ilikilendirilmek suretiyle aalanmaktan, bunlardan birini veya ikisini birden deitirerek kurtulabilirse de, zamannda iyi bir eitim almam olmasna are bulamaz. Dolaysyla, bu imkn ocuun yaamnn ilk yllarndan itibaren ona sunulmal, kiilii ve akl genken yorularak kalc bir biimde eitilmelidir. Her ebeveyn iin sz konusu olan bu grevler, yksek mevkilerde olanlar iin daha da byk nem tar. nk bu insanlarn yaam, tabir yerindeyse, halkn gzetimine tabidir ve onlardan, hakl olarak, kendileriyle edeer mevkileri igal edenlerin liyakat ve kapasitelerini mahede altnda tutmalar beklenir. Dolaysyla, Ubertinus, kuaklar boyunca Paduamz gibi kltrl insanlarn yaad antik bir kentin nde gelen ailelerinden birinin mensubu olarak, mkemmel bir eitim almann ne demek olduunu en iyi sen bilirsin.8 Malum, ismimizi ve doum yerimizi biz seemeyiz ama tp8 Bu satrlar Efltunun eitimin iyi ynetimdeki yerine dair grleriyle kyaslayn.
471
k kiilik gibi, kendimizi gelitirmek bizim elimizdedir ve mkafat bir o kadar kalcdr. Tevike ihtiyac olmayan birini tevik etmeye altmn farkndaym lk baladn gibi devam et, gemi performansn istikrarl bir biimde gelecee ta. Genlerin en iyi ekilde yetimesi iin hangi alanlarda ve nasl bir eitim grmeleri, gnlk yaamda neleri gzetip nelerden kanmalar gerektiine dair, renim ve Hal ve Gidi adl risalemin temel ilkesini sana bylece aktarm oldum. Sana yazdm ama bunlar yksek amalar gden ve Tanrnn bahettii akln hakkn vermek isteyen herkese aktr. Zira hibir ak grl (liberal) zihin, kolay kolay tembellie dmez ya da vasat bir varoluun iinde kaybolup gitmek istemez. () ocuklar, byk lde ailelerinin geleneksel disiplinine tabi olsalar da, kamu dzeninin denetiminden muaf deildirler. nk ocuklarn nasl eitildii, ailenin de tesinde, devleti ilgilendirir. Devlet genlerin iyi ve doru eitim almalarn, baz ynleri itibariyle kendi sorumluluk alannn bir paras olarak grr. Ben bu sorumluluk alannn genilediini grmek istiyorum. Gelelim ayrntlara: Genleri genlikleri icab gnaha tevik edebilecek olan eylerden korumak gerekiyor. Malum, yaamn her dneminin insan gnaha tevik edebilecek nitelikte, kendine has zellikleri vardr. Erkeklik a tutku adr, orta ya ihtiras, yallk ise tamah adr. Genelliyorum tabii! ocukluk anda yaplan hatalarn birer denetim konusu olduu aktr. ocuklarn safiyet dzeyini en yksek mertebede tutabilmek iin onlarn dans gibi, cinsellik artran gsteriler gibi batan karc eylerden uzak tutulmalar ve zellikle de bir kural olarak, kadn topluluklaryla temastan alkonulmalar gerekir. Kt arkadalklar kiilii bozabilir. Zihinsel ve bedensel tembellik gnah ilemeye zemin hazrlar. e kapanklk ve ekingenlik terbiye edilmeli, bunlara asla izin verilmemelidir. ocukta zararl imgeleme, bunalm, huysuzluk ve fke salkl arkadalklara ihtiya duyduuna iaret eder. ocuun en iyi zelliklerinin ortaya kp ifade bulabilmesi iin doru eitmen ve arkada seimi yaplmaldr ki, olas olumsuzluklar, rnek tekil etmek suretiyle batan itibaren basklanabilsin. ok yemek, ok imek, ok uyumak gibi her trl ifrat, ocuun kendine zg ihtiyalar gz nnde bulundurularak basklanmal, bedene iyi davranlmal ama martlmamaldr. ocuklarn arap imesine gelince, ben olsam yasaklar veya ok az miktarlarda ya da suyla kartrarak verirdim. Bir ocuk asla tka basa yiyip imemeli, gereinden fazla uyumamal ve buna asla izin verilmemeli, zdenetimin bir alkanlk haline gelmesi salanmaldr. Hepsinden nemlisi, ocua erken yatan itibaren ilahi yasalara sayg duymay retmektir. Bunu yaparken ocuun mizac dikkate alnmal, onu zorlamak 472
suretiyle saygnn mantksz bir batl inanca dnmesine izin verilmemelidir, zira bu imandan ziyade itaatsizlie yol aar. ocua kfrn en byk gnah olduu retilmeli, kibir ve Kilise ayinlerine saygszlk sert bir biimde basklanmaldr. Bu konuda antik adan kalma gzel bir rnek vardr: Romal senatrler, ehrin Babalar, Senato binasna giderken onlara genler elik ederdi. Bu genler mzakereler bitinceye kadar kapda bekler, sonra yine onlara evlerine kadar elik ederlerdi. Romallarn genlerde dayankllk ve sabr gelitirmek iin uyguladklar bu talim hayranlk vericidir. ocuklarn benzer bir saygy misafirlere de gsterilmeleri salanmal, onlara yallarn, akranlarnn ve kendilerinden kk olanlarn uygun biimlerde nasl selamlanaca retilmelidir. Bu gibi hususlarda dzgn davran sergilemek herkesin houna gider, hele de bu davran, atl arabasnda hem belirli bir saygnlk hem de doal bir dinginlik iinde oturmak zorunda olan, prensin olu sergiliyorsa! Davran kurallarnn ayrntlar gzlem yoluyla ve eitimle renilir; bu eitim, elbet, ocuun doal davranlarnn dzeltilmesini, ekle sokulmasn gerektirecektir. Ne var ki, bir ehrin veya devletin ynetimine talip olanlar iin bu arttr Vergerio, bu noktadan sonra, kendi kendini aldatma ve pohpohlanma konularnda uyarlar yaparak, gen erkeklerin derslerine daha iyi odaklanabilmeleri iin evden uzak bir yerde eitim grmelerini tler ve mfredat konusunu ele alr. Beeri ilimlere liberalia studia9 diyoruz, nk liberter10 insan bunu hak ediyor. Bizler bu alanda renim grmek suretiyle akil ve erdemli olmay reniyor ve bunun tatbikatn yapyoruz. Bu eitim Tanrnn insanoluna bahettii bedeni ve zihni uyandrp altrmak ve gelitirmek suretiyle bizi yceltir, bizi saygnlk ve erdem sahibi insanlar yapar. Kaba bir mizacn hedefi kazanmak ve zevk iin yaamaksa, onurlu bir miza ahlaki deerler, an ve eref iin yaar. O halde, bu amacn ocuun zihninde erken yatan itibaren canl tutulmas son derece nemlidir. unu tam bir inanla syleyebilir ve sizi temin ederim ki, bylesi bir araya en kk yatan itibaren girmemi olsak, ilerleyen yllarda edindiimiz bilgelii edinemezdik... Vegerio, bundan sonra rencilerin baarszlk nedenleri stnde durur ve antik an edebi mirasnn nemine dair ksa bir giri yapar.
Orta adaki hiyerarilerine gre sralanrsa, ilk gramer, retorik, mantk; geri kalan drd aritmetik, astronomi, mzik ve geometri olmak zere yedi tanedir. (y.n.) 10 Hr dnceli olarak kullanlmakta.
473
Bu paha biilmez hazineyi ocuklarmza bozmadan, olduu gibi aktarmann balca grevimiz olduunu dnyorum. Gemi an cehaleti, o uzun ve saygdeer yazarlar listesinde bile bile pek ok gediin almasna yol amtr! Kitaplarn ksmen veya tamamen yok olup gitmesine gz yumulmutur. Kalanlarn ou acnacak denli bozulmu, kesilip biilmek suretiyle sakatlanm ve btnln yitirmi durumdadr. Roma tarihinin kayda deer bir ksmn Yunanca yazlm bir eserden okuyarak renmek hi de kolay deildir. Daha da kts, bir zamanlar soyumuzun da gnlk konuma dili olarak Latince kadar aina olduu Yunancann, Yunanl ocuklar iin bile yok olup gitmek zere olmasdr Ta ki iimizden birileri, unututan yansyacak bir yanklama olsa bile, gecikmeksizin bir eyleri kurtarmaya alsn. Geldik Beeri Bilimler ad altnda yer alabilecek konulara: Bence Tarih birinci srada olmal, nk hem ok cazip hem de ie yarar; hem bilimadamlarna hem devlet adamlarna lazm. Liberalia studia balamnda tuhaf gelebilir ama ikinci srada Ahlak Felsefesi var, nk bu disiplin gerek zgrln srrn retir. O halde Tarih, felsefenin telkin ettii kurallar, somut rneklerle ortaya koyar. Biri insanolunun ne yapmas gerektiini syler, dieri gemite ne dediini ve ne yaptn anlatarak, bugne dnk dersler karmamz salar. nc ana konu, bence Hitabettir ki, rafine/ gzel sanatlar arasnda apayr bir yeri vardr. Felsefe yoluyla eylerin zne dair gerekleri renir, hitabet yoluyla farkl zihinlere inan alarz. Tarih tecrbenin n yanstr ve mantn gcyle hitabetin ikna kabiliyetini tamamlayarak, bir bilgelik btnnn ortaya kmasna yol aar. Salam muhakeme, akil konuma ve ahlakl davran, ak grlln bileenleri olarak deerlendiriyoruz. Yunanllarn ocuklarnn eitimi iin u drt konuya nem verdikleri syleniyor: yazn, jimnastik, mzik ve izim. Ta ki yazyla ilikili olsun, bizde izimin yeri yok. izimi ressamln bir paras olarak gryoruz ve bizce sanatsever Yunanllar gereinden fazla nem vermiler. Ama yazn sanat bambaka bir ey, tm zamanlara ve her trl duruma, yeni bilgilerin aratrlmasna veya eskinin yeniden biimlendirilerek kullanlmasna hizmet eden bir reti. Bu nedenle, gramere ve kompozisyon kurallarna ilk batan itibaren nem verilmelidir, nk Edebiyatn temelini olutururlar. Mnazarann da bunlarla yakn ilikisi vardr. Mnazarada ama, konumada neyin doru, neyin safsata olduunun ayrdna varabilmektir. Mantk, her ne konuda olursa olsun, sahici renim metodunun temellendii disiplindir. Bir sonraki srada Retorik var. Retorik, hi phe 474
yok ki dzgn bir eitimin olmazsa olmazdr, nk Hitabet sanatn retir. Nitekim Hitabet, zellikle sosyal yaamdaki nemi nedeniyle mfredatmzda nc srada yer almaktadr. Maalesef gnmzde eskisi kadar nemsenmemekte; ne mahkeme salonunda, ne Mecliste, ne sunumda, ne mnazarada, ne de ikna etmek iin kullanlmakta; hz, basitlik ve sadelik tercih edilmektedir. Bykbabalarmza ve kullandklar dile an ve hret kazandran belagat, bugn hor grlmekte. Ne ki, ayet genlerimiz eitimli olmakla vneceklerse, bu alanda da atalarna benzemek, onlarla rekabet etmek durumundadrlar. Srada, gndelik yaamda deer atfedilmese de Hitabete katks itibariyle nem verdiimiz iir ve iirsel Sanatlar var. iir ve iirsel Sanatlarn varoluun ho yanlaryla ilgilendii de ayr bir gerek. Mzie gelince, Yunanllar ark syleyemeyen veya herhangi bir mzik aleti kullanmayan eitimli addetmiyordu. Sokrat, ileri yalarda mzik aleti almay kendi kendine renerek Yunan genliine rnek olmu, mziin duyulara/duygusalla hitap etmenin tesinde, ruhun ahengine hizmet ettiine iaretle mzik renimini tevik etmiti. Mzik, salkl bir elence arac olarak retiliyor olsa da, aslnda hem pratik hem teorik olarak eitimde yeri olan gerek bir liberalia studiadr. Rakamlarn/saylarn nitelikleriyle uraan Aritmetik ve boyutlarn, izgilerin, yzeylerin ve boyutlu cisimlerin zellikleriyle uraan Geometri, arlkl renim alanlardr, zira tuhaf bir kesinlik unsuru ierirler. Yldz hareketleri, yldzlarn byklkleri ve aralarndaki mesafeleri konu alan Yldzbilim yzmz gkyznn sknetine evirmemizi salar. Bylelikle sabit yldzlar veya gezegen kavuumlar stnde dnr, gne ve ay tutulmalarn nceden bilebiliriz. Doadaki canl ve cansz varlklarn, dnyadaki ve gkyzndeki eylerin zelliklerini ve tabi olduklar yasalar, bunlarn nedenlerini, deiim ve dnmlerini, etkilerini, zellikle de kerametlerini (ki varsaylyor) kefedip renmek, genler iin en yararl ve zevkli renim alanlardr. Bunlara boyutlu cisimlerin arlna dair aratrmalar da ekleyebiliriz ki, matematikiler buna Perspektif diyor. Burada u byk meslee ksack deinmeden edemeyeceim: Tp, Hukuk ve lahiyat. Bir uygulamal bilim dal olan Tp, phesiz renciler iin ok cazip, ama liberal olarak tanmlanamaz. Hukuk, ki ahlak felsefesine temellenir, saygn bir meslektir ve bir eitim alan olarak her trl saygy hak eder; ne var ki, uygulan ekli itibariyle ticarete dnmtr. te yandan, lahiyat sadece katksz/saf bir zeknn alglayabilecei duyu tesi konularla ilgilenir. 475
() Bylece, balca disiplinlerin stnden gemi olduk. Liberal bir eitimin sz konusu tm alanlara vakf olmay gerektirdii dnlmemelidir, nk bunlardan sadece birinde bile uzmanlk kazanmak, bazen tm bir yaama mal olur. Tpk servet gibi, burada da oumuzun mtevaz bir kapasiteyle yetinmek durumunda olduunu bilmeli, bunu kabullenmeliyiz. Bilmeden seim yapmak zor olsa da, aklmza en ok yatan alan semeliyiz. Bu seim, bir lde seimi yapacak olann kiiliine ve zihinsel zelliklerine bal olacaktr Vergerio, burada baz rencilerin kolay, bazlarnn zor konular setiklerine deinip nedenlerini irdelerken eitimin ne ie yaradn anlatr. Beeri Bilimlerin eitimdeki yerine nem atfeder ve sayg duyarken Aristoyu hatrlamak gerek. Aristo, Beeri Bilimlerin yaama dair tm ilgi alanlarn kapsamasn/iermesini istemez, insanolunu doas itibariyle bir yurtta, yani devletin faal bir unsuru olarak grmekte srarldr. Nitekim kendini bilime veya kurgusal dnceye vermi bir insan kendini nemsedii iin, bir yurtta veya bir prens olarak ie yaramaz Vergerio, bu blmn sonunda formel eitimle askeri eitim arasndaki ilikiyi tartmaya gemeden nce, retmen/hoca seimi, renme hz, rencilerin renim kapasiteleri arasndaki fark, renciyle ilgili olarak ebeveynle grme, fikir ayrlklar ve iyi ders alma alkanlklarndan bahseder. Alan seimi konusunda yazarken aklmda zellikle de mizac itibariyle askerlikten ziyade yksekrenime eilimli olanlar vard. Salam/faal bir beden ile din/canl bir zihnin birletii yerde, gerek eitim her ikisini de etkin bir biimde eitmeyi amalar ki, zihin/mantk bedeni akllca denetlesin ve beden buna itaat etsin ve elindeki silahla hakkn m korumal, yoksa an eref veya g adna adam m ldrmeli, bilsin! Bu itibarla, bir prensin eitimi zellikle nemlidir, nk sava sanat kadar, sulh sanatna da vakf olmaldr. Mthi bir asker ve bir prens olan Byk skender, Homerin rencisiydi ve Byk skender, onun tm msralar iinde, Agamemnondan kahraman bir kral olarak bahsettii ve bu yzden gerek bir lider olduunu sylediini msralar semiti. Sava dayankllk kadar hner gerektirir. Dolaysyla, bir asker, erken yatan itibaren mahrumiyete ve zorlua altrlmaldr ki, byynce askerlie katlanabilsin
* Vittorino da Fltre and Other Humanist Educators, Cambridge University Press, 1897.
476
Klasik renime duyulan heves, talyaya zg deildi. On Beinci yzyln sonlarndan itibaren Alplerin kuzeyine de yaylmt; 1500lere gelindiinde Fransz bilimadamlar klasiklere duyulan heyecan da, retim tekniklerini de Paris niversitesine tamlard. John Colet11 gibi ngilizler talyaya gitmi, buradaki gelimelerden esinlenerek kendi lkelerindeki geleneksel uygulamalar deitirmeye girimilerdi. Dahas, kuzeyli nsanclar rendiklerini ncile ve erken dnem Kilise Babalarnn yazlarna ve pagan metinlerine de uygulamaya baladlar. Desiderius Erasmus (1466-1536) Hristiyan nsanclar olarak adlandrlan grubun en nl, en yaratc ve On Altnc yzyln balar itibariyle kukusuz en etkin yelerinden biriydi. Adagia adl eseri, ki antik a yazarlarnn bilge szlerini bir araya getiren bir antolojidir, zamannda her eitimli insann baucu kitab olmutu. Erasmusun Aziz Jerome ve dier Kilise Babalarnn yazlarn ve Yeni Ahitin Yunanca versiyonunu bastrm olmas, ne denli byk bir lim olduuna iaret eder. Enchridion militis Christiani adl almas uygulanabilir nitelikli meziyetlere vurgu yapar, en nl eseri Delilie vg [Morias enkomion seu laus stultitiae] zamann aklszlklarn ve ktlklerini hicveder, Colloquia12 ahlaki eitim ile amel arasndaki elikilere iaret eder. Textus Receptus13 adl eseri, On Altnc yzyln balarnda Hz.sann yaam ve retilerinin ne anlama geldiine dair yeni bir bak asdr.
Teselliyi Yeni Antlamada Aramak* Desiderius Erasmus

nsanlarn hevesle bilginin peinde kotuu bu zamanlarda, nasl olup da sadece Hz. sa bazlar tarafndan ihmal, ou tarafndan alay konusu edilir ve Ona adanm olan az sayda insan da Ona souk bakar? nsan akl her konuyu tm incelikleriyle renmeye alrken ve bu uurda her trl zorlua katlanmaya razyken, neden bir tek bu felsefe, hi olmazsa Hristiyan olduunu iddia edenler tarafndan ayn ciddiyet ve samimiyetle ele alnmyor? Efltuncular, Pitagorcular14 ve dier tm filozoflarn mritleri, bakyo11 John Colet (1467-1519) kuzey Hmanistlerinin nde gelenlerindendir. Oxford eitiminden sonra nce Fransa, sonra Italyaya gitmi, talyan yazn/edebiyat limlerinin tekniklerini renmi, ngiltereye dndkten sonra ncil retisine tarihsel ve felsefi boyut kazandrmtr. Oxforddaki dersler ve Londradaki St. Paul Kilisesinde verdii vaazlar, tmyle Yeni Antlamann ngilizler tarafndan yararl ve anlaml bir ahlaki mesaj olarak alglanmasn amalayan bir giriim mahiyetindedir. 12 Karlkl konuma, mkaleme, diyalog eklinde yazlm edebi eser. (.n.) 13 Teselli veya niyaz anlamna gelen Yunanca szck; teselli Kutsal Ruha atfedilen bir nitelik, bir Yunan-Ortodoks ayini olarak, inananlarn Tanr ile kendileri arasnda araclk etmesi iin Theotokosa yakar ve teselli bulmak iin Meryem Anadan merhamet dilemesi. (.n.) 14 Pitagoras tarafndan kurulan, temel olarak ruhun bir bedenden dierine intikal ettiine ve her eyin saylara indirgenebileceine inanan dinci bir bilim topluluu. (.n.)
477
rum da kendi mezhepleri iin mcadele vermeye pek hazr! Hristiyanlar, ki ok daha fazla nedenleri var, kendi hocalar, ve prenslerinin davasn neden desteklemiyor? Hz. sa retisi, Aristo ve Zeno ile kyaslanabilir mi hi? Dier filozoflarn ne olduu bir yana, gklerden inen tek hoca/eitmen Odur, kurutuluumuz iin yol gsteren Odur; yaratln mellifi olarak ebedi ve ezeli olan reten Odur. Vazettiklerini tam olarak uygulayan ve vaat ettiini yerine getiren de Odur Hz. sann felsefesini, pek az zahmetle, birka kitaptan renebiliriz, oysa Aristoyu anlamak iin bir yn ar ve elikilerle dolu deerlendirme ve yorumla uramak gerekir ve bunlar Hristiyanlar iin hazrlk mahiyetinde bile deildir. Hristiyanln viaticumu15 basit ve herkese aktr ki temiz kalpli, saf bir insan olsun, yeter ki eitilebilir olsun, Hz. sann retisi sayesinde felsefede ok yol alr. Bu reti eitmenin ruhunu besler ve en kolay cahillere retilir. Oysa dier felsefeler, ortalama zihinlerin menzilinden uzaktr ve bu durum cinsiyete, yaa ve hayat artlarna gre deimez. Onun retisi gne gibi herkese aktr. Sanki Hz. sa ilahiyatlarn bile zor anlad bir dilde yazm veya Hristiyanlk gcn cehaletten alyormu gibi, Kutsal Yazlarn cahil insanlarn o adi/kaba dillerine evrilerek okunmasn istemeyenlere tamamen karym. Krallarn srlarn ak etmemek gvenli olabilir ama Hz. sa bu srlara herkesin vkf olmasn istiyordu. Keke en aciz/zayf bir kadn bile Mjdeyi ve Pavlusun mektuplarn okuyabilse! Keke bunlar tm dillere tercme edilse, sadece skoyallar ve rlandallar deil, Trkler ve Sarazenler de16 okusa! Bu insanlar tarafndan anlalmasn salamak, phesiz ilk admdr. Byk bir ksm hafife alp alay etse de, ilerinden bazlar ikna olabilirler. sterim ki, ifti topra srerken blk prk de olsa, bir ilahi syleyebilsin, dokumac mekiinin sesine mrldanabilirsin, yolcu yolda onlarn hikyeleriyle oyalansn Hz. sann bilgeliini neden kendi yazdklarndan deil de, bakalarnn yazdklarndan reniyoruz? Aziz Benediktus cppesini giymi olanlar, neredeyse hi eitim grmemi olan birinin yasalarn renerek, bunlara tam bir inanla tercman olmak suretiyle riayet etmilerse, sz konusu yasalar cahiller iin yazld iindir. Tm bu keiler, neden tek bir adam tarafndan yazlan yasaya, Hristiyan cemaatinin Hz. sa Mesihin vaftiz yoluyla eit biimde kucaklayarak tm insanla verdii deerden daha ok deer veriyorlar? Bence herkes Byk Alberti, Alexander, Thomas, Aegidusu,
15 Antik Yunanda llerin azna konan para, mealen azk. 16 Orta ada nce Araplar ve sonralar Akdeniz ve Ortadouda yaayan tm Mslmanlara verilen isim. (y.n.)
478
Richard veya Occam17 ululamakta serbesttir; hibirinin iyi tesis edilmi bilimsel geleneini/yntemini tartmak veya hretini kmsemek istemem. Ne var ki, ince eleyip sk dokumalarn, bilgeliklerini, hatta meleksi niteliklere sahip olduklarn kabul etsem de, Hz. sann szlerinin ok daha byk bir kesinlik/gvenilirlik arz ettii aktr Grecek olsaydk, Hz. sann ayak izlerine bile diz kp tapnrdk. Btn bunlarn yerine, Onun kitaplarda yaayan varln yceltsek daha iyi olmaz m? Hz. sann giysisi sergilenecek olsa, nerede olursa olsun gidip pmez miydik? Ne ki, Hz. sann giysi dolab bile, Onu ncildeki yazlar kadar sahici ve canl bir biimde temsil edemez. Tahtadan ve tatan yaplm heykelleri Hz. sa akna altnla ve eitli kymetli talarla beziyoruz. Bunlar sadece Onun bedeniyle ilgili eyler, ama Onun kutsal zihnine can veren kitaplardr. Onu kendi gzlerimizle grm olsaydk, hakknda bu kitaplarn verdii bilgiye, mesela konumalarna, ifa datmasna, lmne ve yeniden dirilmesine, yan bamzda cereyan ediyormuasna yakndan vkf olamazdk. Erasmus buraya birka sayfa daha ekleyerek, Kutsal Yazlar zerinde alacak bir rencinin nasl bir yntem izlemesi gerektiini aklayp ncelikle nasl bir ruh hali iinde olmas gerektiini anlatr. Yeni Ahite kutsallktan uzak dz bir merakla deil, derin bir saygyla yaklamal, ilk ve tek ama/hedef, buradan renilenlerin ruhuna nfuz etmek ve o ruhu benimsemek olmaldr. Bu kitap ruhun gdasdr; ie yaramas iin sadece hafzaya yerlemesi veya mideye oturmas yetmez, akln ve kalbin derinliklerine nfuz etmelidir. Erasmus, bundan sonra da bu almadan elde edilecek en yararl eylerin neler olduunu anlatr. ncelikle, iyi dzeyde Latince, Yunanca ve branice renmek elbet! renci bunun zor olduunu grp umutsuzlua dmemeli. Bu dil, eer retecek iyi bir eitmen ve rencinin renme arzusu varsa, berbat bir melez dili yeteneksiz hocalardan renmeye almaktan ok daha kolaydr. rencinin, bu eitimin yan sra, diyalektik, aritmetik, mzik, astroloji ve zellikle de Kutsal Yazlarda anlan diyarlarn doas -hayvanlar, aalar, deerli talar vb.- gibi dier alanlarda da eitim grmesi iyi olur. nk eer sz konusu diyarlar tanrsak tarihi dnerek renir, gzmzn nnde canlandrabiliriz ki, rendiklerimizi kolay kolay unutmayalm.
17 On ve On Drdnc yzyllarda akl yrtme kabiliyetleriyle nl, insanclar iin fazlasyla ince eleyip sk dokuyan bilimadamlar.
479
Dahas, tarih alrken olaylarn getii diyarlarn nerede olduklarn veya Havarilerin kime hitaben yazdklarn renir, sz konusu insanlarn orijini, yaam ekli, inanlar ve karakteri hakknda bilgi sahibi olur, nceden gzmze kupkuru grnen metinlerin, tabir yerindeyse, aslnda ne denli canl olduunu anlayarak, bundan byk keyif alrz. Klasik, retorik veya felsefi, tm dier renim dallar da bundan yararlanr, zellikle de renci Kutsal Yazlardan alnt yapmay adamakll renmi ve mesela Kiliseyi ruhban snf veya meslekten olmayanlar dnya olarak yanl tefsir etmiyor, szcklerin anlamn tahrif etmemeye zen gsteriyorsa! Bir metnin anlamn sadece drt be szckten hareketle anlayamayz. Metinde kimin, kime, ne dediini anlamak iin bu szcklerin nereden geldiini, nerede, ne zaman, hangi srada kullanldn aratrmak gerekir. Tefsire ihtiya varsa, Origen -ki herkesten iyidir-, Basil, Jerome, Amrose gibi en iyilere mracaat edilmelidir. Ne ki, bu insanlar bile baz eyleri bilmedikleri veya yanl bildikleri iin nyargyla okurlar. Okullulara gelince, yenilmez Scotus18 ile olmaktansa, Jeromeun yannda ilahi bir dindar olurum. Bylesine ince eleyip sk dokuyanlarn bir kfirin ihtida etmesini salad grlm m hi? Okullarda istedikleri kadar mnazara yapsnlar ama izin versinler de mnazara sanatn renmekten ziyade din eitimi almak isteyenler kaynaa, Kutsal Yazlarn kt kaynaa bavursun. Mnazarada kaybeden taraf olsa da, ilahi olan ktle veya kt tutkulara ba emeyecek kadar yenilmez, Hz. sa Mesihin retisini vaaz eden hoca ise yeterince byktr.
* The Oxford Reformers, Longmans Gren, 1896.
John Colete Mektup* Desiderius Erasmus

Cambridge, 29 Ekim, 1511 Arkada Colete selamlaryla: () Aklma seni gldrecek bir ey geldi. Birka studia19 hocasnn huzurunda Asistan Eitmenler hakkndaki grlerimi dile getirirken ilerinden tannm biri glmseyerek yle dedi: stedii yerde, istedii gibi yaamak
18 Don Scotus (1266-1308), Fransisken bir ilahiyat, tartmalarda sergiledii mantk yrtme kabiliyetiyle incelikli doktor olarak anlmakta. 19 Bkz. 51 nolu dipnot.
480
varken, kim oluk ocuk arasnda bir mr geirmek ister ki? Ona gen insanlar edebiyat ve hal ve gidi (grg) dersleri vermek suretiyle eitmenin gayet saygdeer bir i olduunu, Hz. sa Mesihin de genleri sevdiini, hibir ya gurubunun genler kadar yardma muhta olmadn, hibir eyin genler kadar verimli olamayacan, genliin mmbit bir tarla ve lkenin hammaddesi olduunu syleyerek, iman sahibi insanlarn genleri Hz. sa Mesihin yolunda yetitirmelerinin Tanrya en byk hizmet olduunu belirttim. Burun kvrd ve kmseyen bir tavrla, Hz. saya hizmet etmek isteyenler manastra gitsin, diye cevap verdi. Ona Aziz Pavlusun sahici dinin hayrseverlikten ibaret olduunu sylediini, hayrseverliin ise komularmz/yaknlarmz iin elimizden geleni yapmak olduunu hatrlattm. Bunlar cahilce edilmi szler olarak deerlendirdi ve Bak, dedi, her eyi terk ettik: mkemmellik bunda. O halde, insanlara iyilik yapabilecek durumda olanlar, bu grevi yerine getirmekten vazgemeyecek olurlarsa aalanacaklar, yle mi? dedim ve kavga kmasn diye braktm gitsin. Tekrar iyi gnler.
* Erasmus and the Age of the Reformation, Harper and Brothers, 1957.
talyan insanc Lionardo Bruni dArezzonun (. 1443) De Studiis et Literis adl eseri, insanclarn antik edebiyata olan hayranln ve Rnesansn kadn eitimine verdii nemi hayranlk uyandracak biimde ifade eder. Yaklak 1405 ylnda Urbino Kontunun kz ve mkemmel bir hanmefendi olan Baptista di Montefeltroya mektuplar biiminde yazlmtr.
Edebiyat ncelemeleri Hakknda* Lionardo Bruni

Doru tedrisatn kayna salam ve kapsaml bir Latince bilgisidir: Bu da engin bir ruhla, hassas bir ilimle ve ayrntlara dikkat etme yeteneiyle bezenmi bir alma gerektirir. Bu salam zemin gvenceye alnmazsa kalc bir yap oluturulamaz. Latince olmadan edebiyatn byk antlar anlalamaz ve onlardan bir kompozisyon yaratmak olanakszdr. Bu hayati bilgiye erimek iin dilin gramerine gsterdiimiz dikkati asla gevetmemeli, aksine ona hakkyla hkim olana kadar onunla olan tanklmz srekli olarak teyit etmeli ve geniletmeliyiz. Servius, Donatus ve Prisciann eserlerinden ok ey renebiliriz ama kendi okuduumuz eserleri dikkatlice gzlemleyerek, zellikle kelime daarcna ve kelimelerdeki deiimlere, mecazlara 481
ve metaforlara ve ince zevkleri ortaya koyan ritim ve antitez gibi stil ustalklarna dikkat ederek daha fazlasn da renmek mmkndr. Bu nedenle, okuyacamz yazarlar seerken ar dikkatli olmalyz, aksi takdirde yazlarmza sanatsal olmayan ve deersiz bir stil bulaabilir ve slubumuz ktleebilir; bu tehlikeyi engellemek iin yaplacak en iyi ey eserleri seerken hassas ve eletirel davranmak, her maddenin anlamn, cmlelerin yapsn ve en nemsiz maddelerde dahi kelimelerin gcn incelemektir. Bylece okumalarmz dorudan stilimizi etkileyebilir. Doal olarak nce Hristiyan yazarlar tercih edebilirsiniz, bunlarn iinde en nce bariz biimde ayrlan ve klasik-sonras dnemin herkese kabul edilen en iyi stiline sahip olan Lactantius vardr. Ben zellikle Adversus Falsam Religionem, De Via Dei ve De Opificio Hominis adl eserlerini almanz neririm. Lactantiustan sonra Augustine, Hieronymus, Ambrose ve Cyprianus arasnda seim yapabilirsiniz; Nazianzuslu Gregorios, Krysostomos veya Basileosu okumak isterseniz elinizdeki evirinin doruluunu kontrol etmelisiniz. Klasik yazarlardan ise Ciceroyu okumak her zaman keyif verir: Dilinin ve fikirlerinin zenginlii ne kadar ulalmazdr, stilinin gcyle bir yazarda ekici olan her eye sahiptir! Ondan sonra ulusal edebiyatmzn zaferi ve sevinci olan Vergilius gelir. Onlar usta airler Livius ve Sallust takip eder. Bu yazarlar okumak, cmle yaplar ve kelime seimlerinizin doruluunu snamanz salayacaktr Ancak mfredat konusunda karmza daha byk bir sorun kmaktadr. Bu sorun, edebi biimden farkl olarak, daha nce olgularn ve ilkelerin gereklikleri dediim sorundur. imdi yine derinlii olan konularn her trlsne ilgi duyan gayretli ve yksek itiyaklar olan bir renci tahayyl ediyorum; ancak dikkatli olmak lazm. rencinin heyecann, bilginin baz dallarnda dizginlemeyi tercih ederim, bazlarnda ise elimden geldiince renciyi cesaretlendiririm. Bu yzden baz konularda mtevaz bir ustala sahip olmak arzulanmaldr, fazla bilgi ve ar dknlk kibirli bir gsteriilik olur. rnein kltrl bir zihin iin aritmetik ve geometrinin inceliklerini bilmek gereksizdir, astroloji iin de ayns sylenebilir... Bu durumda bir kadn iin hangi disiplinler uygundur? Bir kadn iin ilk olarak, tamamen bamsz bir konu olan din ve ahlak alannn tamam gelir. Kilise edebiyat onun tarafndan incelenmeyi hak eder. rnein Aziz Augustine gibi bir yazar, saygdeer ve ayn zamanda da ilmi bir aratrma iin bir kadna en geni ufku salar. Kadnn kendini adama igds, u anda yaamakta olan kutsal adamlarn yardmlarnn ve sunduklar tesellilerin deerini anlamasn salayabilir ama bu durum bu kiilerin yazdklarn okuma ynnde ani bir istee sebep olmamaldr, nk Augustine ile kar482
latrldklarnda sesi ve melodisi asndan ok fakir eserlerle karlaacaktr ve bana gre bu eserlerin hibir ekicilii yoktur. Ayrca kltrl bir Hristiyan hanmefendisinin bu ar konuyu renmek iin dini yazarlarla snrlanmasna da gerek yoktur. Ahlak, gerekten de Yunan ve Roma medeniyetlerinin en asil zeklar tarafndan anlatlmtr. lllk, Ilmllk, Tevazu, Adalet, Cesaret, Ruh Ycelii gibi konularda bize braktklar eserler sizin en iten saygnz hak eder. Erdemin mutlu olmaya yetip yetmeyecei yahut mutluluun erdemin iinde mevcut olup olmad, ikenceyle, hapisle veya srgnle yok edilip edilemeyecei, bunlarn bir adamn mutluluunu engellemekle kalmayp o kiiyi sefil duruma drp drmeyecei gibi sorulara girmeniz gerekir. Yineleyelim, mutluluk zevkin varlndan ve acnn yokluundan m oluur (Epikr ile), yahut doruluun bilincinde olmak mdr (Xenophon ile) ya da erdemlerin hayata geirilmesi midir (Aristo ile)? Bu sorular hem kadnlar hem de erkekler tarafndan aratrlmaya deer sorulardr, ayn zamanda edebi altrmalar ve kurall tartmalar iin uygun malzemelerdir. Bu yzden Hristiyan bir leydinin eitiminde ilk srada din ve ahlak olmaldr. Ancak unutmamalyz ki, gerekten farkllamak iin geni ve eitli sahalarda almak hayatn faydal keyiflerinden biridir ama bunlara ayrdmz zaman ve ilginin oranna dikkat etmemiz gerekir. Bylesi alanlarn ilki bence tarihtir: Gerekten kltrn artrmak isteyen hi kimse tarihi gz ard etmemelidir. nk kendi tarihimizin kaynaklarn ve geliimini, milletlerin ve krallarn baarlarn anlamak bizim grevimizdir. Gelecei dikkatle incelemek, gncel olaylarla ilgili ngr yeteneimizi de gelitirir ve vatandalar ve monarklar kamu politikas dzeni hakknda uyarr ve onlara tevik edici dersler verir. Ayrca tarihten ahlaki emirler konusunda rnekler de alrz. Antik edebiyatn bize ulaan antlarnda tarih belirgin bir yer tutar. Livius, Sallust ve Curtius gibi yazarlar ok deerlidir ama belki de hepsinden fazla Julius Caesara deer veririz; Yorumlar adl eserindeki stil o kadar k ve o kadar berraktr ki iten hayranlmz kazanr. Bylesi yazarlar eitimli bir leydinin anlayabilecei yazarlardr. Neticede tarih basit bir konudur: Tarih almalarnda kurnazlk ieren veya karmak bir ey yoktur. En basit meselelerin anlatlmasndan ibarettir ve bir defa renildikten sonra kolayca hafzada tutulur. Antik dnemin byk hatipleri de listeye mutlaka eklenmelidir. Erdemlerin daha scak biimde vldn, gnahlarn daha ateli biimde knandn grebileceimiz bir baka yer yoktur. Ayrca onlardan teselli etmeyi, 483
cesaretlendirmeyi, caydrmay ve t vermeyi de renebiliriz... (...) Antik dnemin byk airlerini tanmak [da] gerek eitimin esaslarndan biridir. nk antik dnemden ve onlarn yazarlndan gelen ve zerimizde etkisi olan bu eserlerde doa hakknda, eylerin sebepleri ve balanglar hakknda derin dnceler buluruz. Ayrca bu eserlerde gndelik hayatn sorunlaryla ilgili nemli gerekler anlatlr ve nerilir. Bunlarn hepsi de hayran olunas bir zarafetle ve saygnlkla yaplr... Ancak biliyoruz ki, bilginin ve edebiyat zevkinin eksik olduu baz evrelerde Edebiyat, ilahi olandan bir eyler iermesine ve dolaysyla en yce mevkilere layk olmasna karn, zerinde allmaya demezmi gibi aalanmaktadr. Ne ki, en iyi iirlerin biiminin gzelliini, konularnn eit ve ilgi alanlar itibariyle ekiciliini, ocukluumuzdan itibaren belleklerimize kolayca kaznm olmasn, duygularmza ve zekmza yakn gelen ritim ve llerinin deerini hatrlaynca, doann bizzat kendisinin dncesizce dillendirilen bylesi eletirilere kar olduu sonucuna varmak durumunda kalyoruz... airleri incelemi olan Efltun ve Aristonun, gerek uygulamal bilgelik, gerekse ve ahlaki ciddiyet konularnda amz eletirmenlerden geri kalmadklarn kabul etmem de mmkn deildir. Evet, onlar Hristiyan deildiler, ama yaamn istikrar, ktle duyulan nefret, Hristiyanlktan nce ve ondan bamsz olarak da mevcuttu.
* W. H. Woodward: Vittorino da Feltre ve Dier Hmanist Eitimciler, s. 124-32. Telif hakk: 1897, Cambridge University Press. Cambridge University Pressin izniyle yeniden baslmtr.
Rnesansn toplumun hemen her alannda kkrtt yenilikler, resme, Orta a sanat ikonografisinin sofu kurallarnn gevemesi eklinde yansd. On Drt ve On Beinci yzyllarda talyada balayan, Bat Avrupaya yaylan yeni dnya gr dorultusunda, insanolunun Tanrnn suretinde yaratlm olduu eklindeki anlay, sanatlar Kilisenin onaylad konularn dna kp ok daha geni bir alanda eser vermelerini mmkn kld. Dini resimlerin kat kurallarndan kurtulan ressamlar, antik alarn klasik sanatlarn rnek alarak, biim ve ekilleri yorumlamaya koyuldular. Leonardo da Vincinin (1452-1519) aada yer alan notlarnn nl sanatnn Resim Hakknda Risale (Il Libro Dellarte O Trattato Della Pittui) adl eserinin girii olduu dnlmektedir. Bu risale, da Vincinin zaman iinde kaleme ald makalelerden toparlanan bir derlemedir. Bu balamda, Leonardonun sanata ilikin dncelerinin pek az bir blmn yanstt sylenir. Risalenin hangi anlay ve amala derlendii de bilinmemektedir. Buna karn, Leonardonun bu notlar, hamisi Milano Dk Ludovico Sforzann (1452-1508) saraynda, insanclarn hangi sanatn daha deerli olduunu tarttklar bir toplantyla balantl olarak yazm olmas daha muhtemeldir. Her hlkrda bu notlar, Leonardo da Vincinin gele484
neksel kavramlara meydan okuyuunu, resmin de temel sanatlardan biri olduu grn, hatta baz alardan dier sanatlardan daha stn olduu ynndeki iddiasn gsterir.
Bir Sanat Olarak Resim Hakknda* Leonardo Da Vinci

Doann z kz olduundan ve tm duyularn en asilini kullandndan, resmin temel sanatlar dnda tutulduu iin ikyet etmeye elbette hakk vardr. Ey yazarlar, onu temel sanatlara dahil etmemek bir hatayd, nk sadece doann ileriyle uramakla kalmaz, doann asla yaratmad sonsuz sayda eye de uzanr... Yazarlar resim yapmann ilmi hakknda hibir bilgiye sahip olmadklarndan ona hak ettii yeri veya pay veremediler; stelik resim, baarlarn kelimelerle ifade etmez; bu yzden, cehalet nedeniyle dier sanatlarn altnda snflandrlmtr; ancak bu yzden ilahi niteliini kaybedecek deildir... Derler ki, deneyimden doan bilgi mekaniktir, ancak zihinde doan ve tketilen bilgi bilimseldir; bilimden ve ameli ilerin yrtlmesinden doan bilgi yar mekaniktir. Ancak bana gre tartmasz gerein anas olan deneyimden kaynaklanmayan, deneyle test edilmeyen, banda, ortasnda veya sonunda be duyunun herhangi birinden gemeyen tm bilimler yararszdr ve hatalarla doludurlar. (Duyularmzla algladmz eylerin kesinlii konusunda pheye dersek duyularn isyan ettii birok eyi, yani rnein Tanrnn doasn, ruhu ve benzerlerini sorgulamamz gerekir; bu, sonsuz tartmalara ve elikilere sebep olmaktan baka ie yaramaz.) Aldatc, tamamen speklatif olan bilimler bunu baaramaz. Bu gerek bilimlerin gzleme dayandklar iin mekanik olarak snflandrlmalar gerektiini, nk fiziksel alma olmadan amalarna eriemediklerini sylyorsanz, yazanlarn ellerinden kan tm sanatlarn da ayn durumda olduunu sylerim, nk onlar da resmin bir alan olan bir tr izimdir. Astronomi ve dier bilimler de resim gibi zihinde balamasna ramen fiziksel ilemler gerektirir. Resim de tasarlayann zihninde oluur ama fiziksel ilemler olmadan baarlamaz. Resmin bilimsel ve doru prensipleri nce unlar belirler: Glgeli nesne nedir? Dorudan glge nedir? Glgeleme nedir? Ik nedir? Karanlk nedir? Ik, renk, gvde, figr, konum, uzaklk, yaknlk, hareket ve dier eyler. Bunlar sadece akl tarafndan anlalr ve fiziksel bir ilem gerektirmez, bu bilgiler tasarlayan kiinin zihninde kalan 485
resim sanatn oluturur, sonra bundan fiili yaratm doar, bu yaratm ise ncl olan tasarmdan veya bilimden ok daha yksek bir mertebeye sahiptir. () Doann tm grnr eserlerini taklit eden tek ey olan resmi kmserseniz, felsefeyi oluturan zarif bir buluu ve glgeyle ve kla evrilmi tm biimlerin -denizler ve karalar, bitkiler ve hayvanlar, imenler ve iekler- doasna dayanan zarif bir kurguyu da kmsemi olursunuz. Gerekten de resim bir bilimdir, doann z ocuudur. nk resim doann ocuu, daha dorusu torunudur; tm grnr eyler doa tarafndan yaratlm ve bunlar, yani ocuklar, resmi dourmutur. Bu yzden resmin doann torunu olduunu ve Tanr ile akraba olduunu sylersek doru sylemi oluruz. () Resim, felsefe gibi gsterilebilir, nk eylemlerin abukluu srasnda devinen gvdelerin hareketiyle urar, felsefe de hareketle urar... Resim doa tarafndan yaratlan tm eylerin yzeyleriyle, renkleriyle ve biimleriyle ilgilenir; felsefe ise isel zelliklere ulamak iin yzeyin altna iner ama ayn kanaati tamaz; bu ressamn iine benzemez, nk ressam bu gvdelerin en nemli gerekliini anlar, nk gz daha az yanlr... Geometri ile ilgilenen kii, izgilerle evrelenen her alan kareye ve her gvdeyi kpe indirger; aritmetik de benzer biimde saylarn kp kkn ve karekkn alr; bu yzden bu iki bilim de srekli ve sreksiz niceliklerin incelenmesinden ileri gidemez; dnyann ssn ve doann ilerinin gzelliini oluturan eylerin niteliiyle uramazlar. *
Leonardo da Vincinin Edebi Eserleri, (ed.) Jean Paul Richter, I. cilt, s. 33-4, 37-8, 54, 59-60, 67. Oxford University Press. 1939.
C. YEN SYASET 1. Yeni Siyaset Ne Kadar Yeni?

talyan ehir devletleri ile ngiltere ve Fransann merkezi monarileri arasndaki iliki, On Beinci yzyldan itibaren sreklilik arz etmeye balamt. talyaya giden, John Colet ve Thomas Linacre20 gibi renciler, klasik edebiyat ve ahlak retisi konularnda yepyeni bir eitim anlayla lkelerine dnd ve nitekim bu anlay,
20 Thomas Linacre (1460-1524), bir ngiliz bilimadamdr. talyada tarih ve dil zerine yapt almalar, tm yaamna damgasn vurmutur denebilir. Oxfordda renim grdkten sonra, Bologna ve Paduada tp okumu, klasikler stnde alm, lkesine dnnce Oxfordda Yunanca retmi, Prens Arthura hocalk yapm ve VIII. Henrynin zel hekimi olmutur. Colet gibi o da gramer hakknda yazm ve bir insanc olarak Aristo ve Galeni Latinceye evirmitir. (.n.)
486
Oxford ve Cambridge niversitelerinin eski ve yeni tm fakltelerinin eitim programlarna yansd. Bu arada, talyan mimar ve ressamlar da Fransann kraliyet mensuplar iin Loire Nehri boyunca zarif saraylar ina etmekteydi. talyan ehir devletlerinin siyaset slubu ve bu erevede etik anlay, Venedik ile Floransada en az bir asrdr gzetilen kamu yarar idealiyle birlikte her iki lkeye de yayld. talyan eitiminin sz konusu ideallerine dair szleme nitelikli belgeler, On Altnc yzylda Franszca, ngilizce ve dier pek ok dile evrildi; te yandan, Franszlarla ngilizler kamu yarar idealini kendi lkelerinin gereksinim ve koullarna uyarlamak zere benzer almalar yapt. Sr Thomas Elyot (1490-1546) talyann aina olduu bir insanc diplomat ve devlet memuruydu. Eserleri arasnda eitli ahlak tezleri ve ngilizcede ilk kez eitim konusunda yazd ve ngilterede baslan bir kitap vardr. Governor (Vali/Ynetici) adl bu kitap, aslnda kendini gelitirme, saray adab ve kamu hizmeti gibi konularda ngiltereye has el kitab yazma geleneinin bir parasdr. Bunlardan en nemlisi Baldassare Castiglionenin The Courtier (Saray Nedimi) adl kitapdr. Bu tr ok sayda kitapn yazlm ve okunmu olmas, iyi adamlarn dnyevi ilere nem vermeye ve hkmetle ilgilenmeye baladklarnn gstergesi ve dolaysyla, nemli bir tebeddln habercisidir. Ne ki, Elyotu okuyanlar onun toplum ve siyasete dair Orta adan kalma eyleri bir kenara attn syleyemez. Aadaki sekiler, Governorun I. ve III. kitaplarndan alnmtr.
Governor Adl Kitap* Sr Thomas Elyot

Kamu yararnn anlam ve Latincede buna neden Respublica (Cumhuriyet) dendii Kamu yarar, hakkaniyet aray iindeki eitli insanlardan oluan canl bir bnyenin belirli kurallar erevesinde akllca ynetilmesidir. Latincede buna Respublica denir. Respublica szcndeki Resin eitli anlamlar vardr. Sadece insandan farkl bir eyi ima etmekle kalmaz, mlk, koul/ durum, z ve kr anlamna da gelir. Bizim dilimizde kra, yarar denir. Zengin bir lke, krl eylere sahip olan bir lkedir. O z itibariyle varlkldr. Public (Varronun21 dedii gibi) ngilizce peopledan gelir, Latincesi populustur. Dolaysyla, yle grnyor ki, Respublicam szcn mlk ve koul/durum arasndaki fark gzetmeksizin ortak yarar olarak kullanagelenler hata yapm, duygusal davranmtr
21 Varro ( 116-27), Romal edebiyat limi. (.n.)
487
imdi dzenin insanlar arasnda ve Tanr katndaki nemini -hibir dil veya kalem ilahi akln bereket ve ihtiamn yeterince tasvir edemeyecek olsa da- insanlarn bilgisi dahilinde olan eylerden hareketle ispatlayacam. Tanr yaratt her eyde mevki ve mertebe gzetmemi midir? Kilisenin de teyit ettii zere, o her eyden nce gksel icraatnda hiyerari dediimiz mertebeler tesis etmitir. Hz. sa ncil yazarlar araclyla der ki: Babann (ki Tanrdr) evinde birok mlk olsun. nsan bedenini oluturan drt elemente ve bunlarn, doalarnn ne denli baskn olduuna bal olarak, yksek veya alak, nasl yerli yerine konduuna bakn. Bir dier ifadeyle, iinde bozulabilecek hibir ey barndrmayan ve en saf element olan ate dierlerinin stnde, en yksek mertebededir. Hava ikinci, iinde eitli eyler barndrd iin bozulabilir nitelikli su nc, iinde ar ve youn maddeler barndran toprak ise drdnc srada, yani en dk mertebededir. Tanrnn yaratt mahlukt arasndaki dzene bir bakn hele! En altta, en sradan niteliklere sahip olanlardan balayp ykseliyor. O, topra bezemek iin sadece otlarla yetinmedi, daha sekin nitelikli aalar da yaratt, yani derecelendirdi. Nitekim baz eyler seyirlik, baz eyler krlgan, baz eyler leziz, baz eyler salkl, bazlar da ho veya gereklidir. Ayn ekilde, kular, vahi hayvanlar ve balklar da insan yaam iin gereklidir. Bunlardan bazlar bir sr eye yarar, bazlar bir meslein icras iin gereklidir, bazlar sadece gldr vb Ne ki, sz konusu zelliklerin ounu haiz olan, dier hepsinden deerlidir ve hiyerarideki yeri en sttedir. Dolaysyla her aa, ot, hayvan ve balk Yaradann farkl farkl zellikler bahettii varlklarn hepsi belirli bir dzen iinde yaar ki, her ey istikrarl veya kalc olsun. nsanolunun durumuna gelince, ki her ey (aalar, otlar, kular, hayvanlar ve balklar) onun kullanmna sunulmutur, Tanrnn ona bahettii aklla hepsinden stndr. yle grnyor ki, Tanrnn insanolu stndeki tasarrufu, daha aa dzeydeki yaratklar stndeki tasarrufundan daha az deildir, nitekim insanlk daha mkemmel bir dzenin varlna ihtiya duyar. Tanr her insana ayn zellikleri bahetmemi, istediine daha az, istediine daha fazla vermitir. Onun insanla bahettikleri itibariyle eit dalm sz konusu olmad gibi, tek bir insan da iyi niteliklerin tmne sahip deildir. Ruhun onu Tanrya en yakn klan balca zellii anlay/ kavraytr ve bu, Yaradann insanoluna sunduu en byk hediyedir. Dolaysyla, bir insan anlay/kavray itibariyle bir dierinden ne kadar stnse, Yaradana o kadar benziyor demektir ki, bu da onun daha st mertebeye 488
veya akln ve bilginin dllendirildii yere ykselmesi anlamna gelir. Bu ykseliin ima ettii akl, tm canllarn ve insanolunun ynetimine yarar. Tpk meleklerin -ki, tefekkre en hevesli olan varlklardr- en yceltilmi varlklar olmas gibi (din limleri yle der), daha alt dzeydeki elementleri temizleyen atee de en yksek mevki tahsis edilmitir. Dolaysyla, dnyada idraki itibariyle dierlerinden stn olanlar ve bu zelliklerini dierlerini akllca ynetmek ve onlara gereksinimlerini karlayacak bir yaama nasl kavuacaklarn gstermek iin kullananlar, herkesten daha yksek bir makama oturtulmaldr. Bulunduklar yerden herkesi, her eyi grebilmeli, kendisi de herkes ve her ey tarafndan grnr olmaldr ki, mkemmel aklnn otorite aynasndan yansyan nda, daha alt dzeydekiler erdemli ve rahat bir yaama doru yol alabilsin. Bylesi erdem sahibi insanlar hakkyla dllendirilirken, dierlerinin gayretleri de hnerlerine uygun olarak dllendirilmelidir. Dierlerini nasl yneteceini daha iyi bilen sz konusu insanlar, sadece kendileriyle ayn idrake sahip olmayanlarn yararna hizmet ederken, elleriyle alan dierleri sadece amirleri iin deil, ihtiyalarn karlamak zere kendileri iin alr. ifti ift srerek kendi karnn doyurur, terzi diki dikerek hem kendini hem iftiyi giydirir ve tm bu faaliyet governora destek olur. nceden de belirttiim zere, governor sahip olduu idrak zelliinden kendi ahs iin yararlanamaz, bu gc kendisinden daha aada olanlarn yararna kullanr. Daha aa dzeyde olanlar arasnda da mantkl bir dzen, bir hiyerari tesis edilmeli, mesela tembel bir insan, alkan bir insan kadar (oluan refahtan) pay alamamaldr. Aksi takdirde alkan olann evki krlr. Byle bir durumda eitlik sz konusu deildir, nk alkan olann durumu ktleecek ve tedarikten mahrum olaca iin yok olup gidecektir. Dolaysyla, stn konumdaki insann idraki, emei ve ilkeleri (benimsedii siyaset) kadar, mlkne de sayg gsterilmesi gerektii akla yatkn bir durumdur. Buna onun varln onurlandrmak da dahildir, nk bu durum sadece ona duyulan saygyla tebaann daha itaatkr olmasna deil, tembel veya bedensel haz peinde olanlarn o makama gz dikmelerine yol aar ki, bu da onlar almaya ynlendirir.22 Her eyin birbirine eit olduu yerde dzen yoktur ve dzen olmayan yerde her ey irkin ve yakkszdr. Gndelik yaamdan rnek verecek olursak, tencere ve tavalar mutfaa yakr, oturma odasna deil. Yatakla yastn holde olmas, ahra hal sermeye benzer. Nitekim bir mlekinin veya tamircinin de devlet ynetiminde yeri yoktur. Bir ifti veya bir at ara22 Son iki paragraf Aziz Gregorius, Greve Dair Ahlaki Davran Kurallar ile kyaslayn (s)
489
bacsnn governora syleyecek pek az sz vardr. ifti veya arabac orduda yzba olarak grev yapmaya uygun deildir Magistratesin23 kamu yarar iin egemen g tarafndan seilerek grevlendirilmesine dair Kamu yararnn tam manasyla tesis edilebilmesi iin neden lkeyi tek bir yneticinin uzun sre ynetmesi gerektiini gsteren ok sayda neden ve rnek var. Ne var ki, tek bir adam koca bir lkede olup biten her eyi bilemeyeceine, tm olaylar ayn anda ele alp deerlendiremeyeceine, tm hak ihlallerini tek bana tesviye edemeyeceine, dahili ve harici umurla ilgili herkesin grlerini dinleyemeyeceine gre, yneticinin lkenin her yanna adalet databilmesi iin merkezi hkmetin altnda (daha alt seviyede) yetke sahibi muhtelif organlarn tesisi gerekir. Bylelikle yneticinin yk hafifleyecek, grevi daha dayanlabilir hale gelecek ve netice itibariyle lkeyi daha iyi ynetecektir. Jesus the son of Sirachda24 yazld gibi, dnyann sahip olduu en deerli varlk (servet) akll insanlardr. Kendilerine daha az yetke tannan bu insanlara, hkmeti temsilen stlendikleri grev zikredilerek, alt dzey yneticiler denilebilir. Latincede bunlara magistratus denir. Bu szcn ngilizcede uygun bir karln bulamadm iin ikinci blmde magistratus szcn kullanmaya devam edip bunlarn grevlerinden ve yetkilerinden sz edeceim. Bu blmde, bu insanlarn kendilerini seerek greve atayan prensleriyle paylamalar gereken eitim ve ahlaki durutan bahsedeceime gre -umarm kimseyi kzdrmadan- onlardan ynetici, esas yneticilerden de egemen kral ve prensler olarak sz edeceim. Bu insanlarn ok sayda olmasnn kamu yararna olduunu, dzenin yararndan bahsederken ksmen kantlamtm. Byk ve kalabalk bir lkede prensin altnda birok (ve daha alt dzeyde) hkmet olmas akln ve saduyunun gereidir - ki, Aristo bunlara, asl yneticinin gzleri, kulaklar, elleri, ayaklar, der. Yine Aristonun dedii gibi, ayet bunlar en iyilerin arasndan seilirse, kimse lkenin iyi ynetilemediini syleyemez. Mtevaz bir evreden de olsa mkemmel bir ahlak ve bilgi birikimiyle tebarz ederek seilenler dahil, bunlar taplas insanlardr. Ve bunlarn iinden eitli grevleri ifa edebilecek nitelikte pek ok insan kar. ncelikle, yaam artlar veya davranlar itibariyle stn olanlarn, eer ahlaklysalar, ynetimde daha saygn bir yere sahip olmalar gerekir.
23 st dzey devlet memuru, vali, sulh hkimi vb. (.n.) 24 180de yazlm Ecclesisticus ya da Wisdom of Sira adl branice kitabnn yazar.
490
kincisi, bu insanlar kendi gelirleri olduu iin avanta ve rvete tevessl etmeyecek, yozlamayacaklardr. ncs, erdemli beyefendiler, krsal kesimden gelenlere veya daha alt tabakadan olanlara kyasla, genellikle daha hogrl, cana yakn, itidalli ve yumuaktr. Bunun tersi durum gayet naho ve utan verici olur. Oysa tapnlas bir insana (yneticiye), sert de olsa, tahamml etmek daha kolaydr; kimse ondan ikyeti olmaz, herkes ona itaat eder. () Beincisi, bu gibi adamlar aile geindirmek ve ocuklarn istedikleri gibi okutmak iin yeterince varlk sahibi olduklarndan (talihleri yaver gittii srece) kendi ocuklarn da kamu yararna almak zere yetitirebilir. Oysa varlksz bir adamn aklndan baka hibir eyi olmayan olu, nadiren bu makamlara ulaabilecek artlar haizdir. Btn bunlar, kamu yararna almak niyetinde olan ve yetke sahibi herkes tarafndan stnde iyice dnlerek, dikkatle uygulanmaldr ki, o mevkide bulunmalarnn tek nedeni de zaten budur. ocuklarn devlet ynetiminde grev almak zere yetitirmek isteyen okurlarma derim ki, onlar bu kitapta sz edilen ilkeler erevesinde yetitirirlerse, onurlu ve soylu insanlar yetitirmi olurlar. Bylelikle onlarn ynetimleri altnda olan her ey geliecek ve mkemmeliyete ulaacak, kendileri de -tpk pahal bir kemerin stndeki mcevher gibi- hayranlkla anlacaklardr. Ve tm bu gayretlerinin sonucu olarak, ldkten sonra ruhlar Balayc Tanr tarafndan esiz biimde dllendirilecektir. Amin.
* Sr Thomas Elyot, The Book Named the Governor, John Hernaman and Ridgway and Sons, 1834.
Titus Liviusun lk On Yl zerine Sylev* Niccolo Makyavelli

Makyavellinin byk eseri Titus Liviusun lk On yl zerine Sylevdir. Daha ok bilinen Prens, Konumalarda oluturulan politikann genel prensiplerinin On Altnc yzyln balarndaki talyaya zel uygulamasdr. Her iki kitap da Floransa Cumhuriyetinin yklnn ardndan Makyavellinin zorunlu emekliliinden hemen sonra, 1513 ylnda yazld. Cumhuriyette, anslye yardmcs, sava ve iileri bakan olarak grev yapan Makyavelli (1469-1527), talya ve Avrupada devlet ynetimin ileyiini ierden gzlemlemi, klasikleri derin bir biimde okumu, zamane hkmdar ve devletlerine ayna tutabileceini dnd antik tarihe zel ilgi gstermitir.
491
Her ne kadar insanolunun sularken fevkalade hzl, verken bir o kadar yava olan kskan ftrat, yeni bir ilkenin kefini de, tantmn da, neredeyse bilinmeyen kta ya da denizlerde kefe kmak kadar tehlikeli klyor olsa da, hepimizin ortak yararna olabilecek bir eyi yapma arzusunun dayatmasyla, daha nce kimsenin ayak basmad, lakin abalarm takdir edecek nazik insanlarn beni onaylayarak dllendirebilecekleri etin ve zahmetli olabilecek yeni bir yol amaya karar verdim... Antik dneme gsterdiimiz saygy ve evlerimizi sslemek iin sahip olmaya can attmz antik bir heykelin paralarna ne kadar yksek fiyatlar dediimizi yahut sanatlara bu eserlerin kopyalarn yaptrdmz gz nne alrsak ve dier yandan antik krallk ve cumhuriyetlerin tarihindeki olaanst rnekleri, kendilerini lkeleri iin feda eden krallarn, komutanlarn, vatandalarn ve kanun yapclarn gsterdii erdem ve bilgelik harikalarn grrsek, onlar taklit etmek yerine sadece takdir ettiimizi, antik erdemlerden hibir iz kalmayana dek onlar ihmal ettiimizi fark ederek hem arr hem de ac ekeriz. Vatandalar arasnda oluan farklar yahut hastalklar arttka antik dnemdeki hkm ve reetelere bavurulduunu grrz. Sivil yasalar onlarn hukukularnn verdii kararlardan baka bir ey deildir ve bu yasalarn oluturduu sistem asri hukukular onlarn kararlarna ynlendirir. Tp bilimi, haleflerin klavuz kabul ettii antik doktorlarn tecrbesinden baka nedir ki? Bugn bir cumhuriyet kurmak, devleti yrtmek, bir krall ynetmek, bir ordu meydana getirmek, bir savaa komuta etmek, adalet datmak ve imparatorluklar geniletmek iin antik rnekleri takip eden ne bir prens, ne bir cumhuriyet, ne bir komutan ne de bir vatanda bulabilirsiniz! Eminim ki bu ihmalin sebebi eitimimizin ktlnn dnyay iine soktuu zayflktan ok, ou Hristiyan devletinde hkim olan gururlu gevekliin sebep olduu ktlkler ve gerek mantn kimsenin kavrayamad ve ruhunu kimsenin anlayamad muhafazakrlar hakkndaki bilgi eksikliidir. Bu yzden ou kii sadece tarihi olaylarn eitliliinden aldklar zevk iin bu eserleri okuyorlar ve bu asil hareketleri taklit etmek akllarna bile gelmiyor; sanki gkler, gne ve doann gleri ile insanlarn davranlarnn ve glerinin dzeni deimi ve antik dnemden farkllam gibi bunu sadece zor deil, ayn zamanda imknsz buluyorlar. Elimden geldiince insanolunu bu hatadan uzaklatrmak istediimden, Titus Liviusun zamann hoyratlna ramen eksiksiz olarak bugne kadar gelen kitaplar hakknda yazmann uygun olacan dndm; antik ve asri olaylar karlatrdktan sonra doru biimde anlalmas gereken tm meselelere deinmek istiyorum. Bylece bunlar okuyanlar, tarih okumakla edinilen tm semereleri elde edebilirler. 492
() Kendi lkelerinin dinlerinin temellerini korumak, prensliklerin ve cumhuriyetlerin bandakilerin grevidir, nk bylece halklarnn dindar kalmasn, iyi ynetilebilir ve birlik olmasn salayabilirler. Bu yzden dinin yararna olan her eyi (yanl olduu dnlse bile) glendirmek iin bunlar kabul edilmeli ve bunlardan yararlanlmaldr; hkmdarlar ne kadar bilgeyse bunu daha ok baarabilir ve eylerin doal rotasn daha iyi anlayabilirler. Gerekten de, ne kadar yanl olsa da dinler tarafndan kutsanan mucizelere duyulan inanc artran akll adamlarn gzlemledikleri uygulamalar byle olmutur. Akll hkmdarlar, nereden ve nasl kaynaklanm olursa olsun, bu mucizelere gitgide artan bir nem verdiklerinden, otoriteleri halka gven vermitir. Elbette Hristiyanlk balangtan itibaren kurucusunun prensiplerini korumu olsayd, Hristiyan devlet ve cumhuriyetler bugn olduklarndan ok daha btnlemi ve mutlu olurdu. Ayrca dini kn en byk delili, insanlarn dinimizin merkezi olan Roma Kilisesine ne kadar yaknlarsa, o kadar az dindar olmalardr. Bu dinin temel prensiplerini kim incelerse bu prensiplerin mevcut uygulamalardan ne kadar farkl olduu grr ve dinin yklnn veya cezalandrmann ok yakn olduuna karar verir. Yine de talyann ilikilerinin iyi durumda olmasnn Roma Kilisesine bal olduunu dnenler mevcut olduuna gre, bu fikrin yanllna dair aklma gelen iki argman sunmak isterim; bu iki argman bence en nemlileridir ve benim dnceme gre tartlmaz argmanlardr. Bunlarn ilki talyadaki tm dini ve dindarl yok eden ve saysz uygunsuzluu ve dzensizlii beraberinde getiren ktcl Roma saray rneidir; dinin hkim olduu yerde iyiliin de hkim olduunu kabul edersek, nerede iyilik eksikse, oras iin bunun tam tersini dnebiliriz. Yani biz talyanlar dinsizlememizi ve ktlmz Roma Kilisesine ve onun rahiplerine borluyuz ama ona ok daha byk bir borcumuz var, Kilisenin bu lkeyi paralam olmas ve hl bu ekilde tutmas perianlmzn sebebidir. Bir lke, ister Fransa ve spanya gibi bir krallk, isterse bir cumhuriyet olsun, tek bir hkmetle ynetilmedii srece asla birlikte ve mutlu olmaz: talyann ayn durumda olmamasnn ve bir cumhuriyet yahut bir hkmdar tarafndan ynetilmemesinin tek sebebi Kilisedir, nk dnyevi bir saltanat elde etmesine ve hl sahip olmasna ramen lkenin geri kalann ele geirip tm talyann tek hkmdar olacak gce veya cesarete sahip deildir. Dier yandan yle zayftr ki, dnyevi gcn kaybetmek korkusuyla, talyada ok glenenlere kar kendisini korumas iin yabanc gleri yardmna aramamaktadr. 493
() Antik dnemde insanlarn zgrlne bugnknden daha dkn olduu konusundaki gre gelirsek, bence bunun sebebi o dnemdeki insanlarn dinlerinin bizimkinden farkl olmas nedeniyle farkl bir eitim almalar ve bu yzden de daha gl olmalaryd. Bizim dinimiz bize gerei ve doru hayat tarzn retirken onura ve bu dnyada sahip olduklarmza daha az deer veriyor, oysa paganlar bu eylere en yksek iyilik deerlerini yklyordu, eylemlerinde daha enerjik ve vahiydiler. Bunu o dnemdeki kurumlarda da grebiliriz, en bata bizim mtevaz kurbanlarmz onlarn muhteem kurbanlaryla karlatrabiliriz; bizim kurban trenlerimiz muhteem olmaktan ok, nazik ve arbaldr, enerjik ve vahi deildir; onlarn trenlerinde ise ihtiam ve gsteri eksik olmaz, birok hayvann kurban edilmesinin vahi ve kanl doas da eklendiinde, bu korkun grntye ainalk insan doasn bu kurban trenlerine benzer hale getirmitir. Ayrca pagan dini sadece ordu komutanlar ve cumhuriyetlerin bakanlar gibi byk zaferler kazanan kiileri tanrlatrmtr; oysa bizim dinimiz eylemden uzak olan, mtevaz ve mtefekkir kiileri yceltir. Yine bizim dinimiz en yksek mutluluu tevazuda, alakgnlllkte ve dnyevi nesneleri hor grmekte bulur; onlarn dini ise aksine, en yksek iyilii ruhun ihtiamnda, bedenin gcnde ve insan gl yapan dier niteliklerde bulur; bizim dinimiz ruhani bir cesaret talep ederken bizi byk iler yapmaktansa ac ekmeye ynlendirir. Bence bu prensipler insanlar zayf hale getirdi ve Cennet midiyle, onlardan intikam almak yerine aclara dayanmaya meyilli insanlar, kendilerini kolayca ynetebilecek daha kt kalpli kiiler iin kolay bir ava dntrd. Dnya kadnslam ve gkler silahszlandrlm gibi gzkse de bu durumun sebebi sorgulanamaz biimde, din olgusunu erdemlere deil kaytszla yoran insanlarn soysuzluudur. nk eer dinimizin lkemizi vmeye ve korumaya izin verdii bize yanstlsayd, biz de lkemizi sevmemiz ve onurlandrmamz gerektiini grr ve onu savunmaya hazr olurduk. (...) Bylece politik varlklarn bozulmadan koruyabilmi bu cumhuriyetler, vatandalarnn hibirinin centilmen olmasna veya centilmen gibi davranmasna izin vermez, bunun yerine vatandalar arasnda tam bir eitlik olmasn salar ve lkede var olan lord ve centilmenlerin en kararl dmanlardrlar; ans eseri birini ellerine geirirlerse sanki tm rmenin ve sorunlarn ana kaynaym gibi onu ldrrler. Centilmen derken tam olarak ne kastedildiini daha iyi aklamak gerekirse, sahip olduu ok sayda mlkn getirdikleri sayesinde kendisini 494
tarma veya hayatn kazanmak iin baka bir faydal amaca adamayan, almadan yaayan kiilere centilmen diyoruz. Bylesi adamlar her lkeye ve cumhuriyete zarar getirir, ancak dier mlklerinin yan sra hkmettikleri bir atoya ve emirlerine uyan bir tebaaya sahiplerse daha da tehlikeli olurlar. Napoli Krallnda, Roma blgesinde, Romagnada ve Lombardiyada byle ok insan vardr; ne bu lkelerde herhangi bir cumhuriyet kurulabilmi ne de bu lkeler dzgn bir politik varla sahip olabilmilerdir, nk bu snfn insanlar her yerde tm sivil hkmetlerin dman olmutur. Bylesi bir yapya sahip bir lkede bir cumhuriyet kurmay denemek bile imknszdr. Buralara dzen getirmenin tek yolu monarik bir hkmet oluturmaktr; nk insanlarn kanunu gsz klacak kadar derinlemesine rd bir yerde, gl olanlarn arya kaan tutkularna ve rmlklerine bir snr koyabilmek iin asalet sahibi, tam ve mutlak otoriteyle hkmedecek stn bir g gerekir. O cumhuriyetin kurucularndan veya kurumlarndan, dininden ve askeri yapsndan bahsetmeden nce Roma tarihinin ayrntlarna bu kadar fazla girmem belki bazlarna ifrat gelebilir. Bu sorunlar anlamak isteyenlerin arzularn daha fazla ertelemek istemediimden unu sylemek istiyorum: Romulus gibi bir sivil toplum kurucusunun nce kendi kardeini ldrmesini ve sonra kraliyet otoritesini onunla paylamak zere seilmi olan Titus Tatiusun lmne izin vermesini bazlar kt bir rnek olarak grebilir; bu rnekten yola karak vatandalarn da prenslerini rnek alarak, hkmetme tutku ve arzusuyla otoritelerine kar kanlar yok edebilecei sonucuna varlabilir. Romulusun bu cinayeti ilerken gtt amac dikkate almasak bu fikir doru olabilirdi. Ama genel bir kural olarak bir cumhuriyet veya monarinin, tek bir kii tarafndan yrtlmedii srece, salam biimde inasnn veya eski kurumlarnda tam bir reform yaplmasnn imknsz yahut istisnai durumlarda mmkn olduunu kabul etmeliyiz, hatta byle bir yapy tasarlayan kiinin onu tek bana gerekletirmesi gereklidir. Bu yzden bir cumhuriyette kendi karn deil, halkn iyiliini dnen, lkesini vrislerine tercih eden akll bir kanun koyucu tm otoriteyi kendisinde toplamaldr; bilge bir kii de bir krallk kurmak veya bir cumhuriyet oluturmak amacyla olaand yntemler kullanan birini asla knamamaldr. Eylemlerinin sulad kiiyi sonular affettirebilir; Romulusun durumunda olduu gibi sonu iyiyse sular affedilebilir. Zarar vermek amacyla iddet uygulayanlar sulanabilir ama faydal amalarla iddet uygulayan sulanamaz. () nsanlarn kendilerine miras ya da hediye yoluyla verilmedii srece, g veya hile kullanmadan kt koullardan yksek makamlara erimesinin 495
nadiren gerekletiine inanrm. Ayrca gcn tek bana yeterli olmadna ama kurnazln ounlukla tek bana amacna ulatna inanrm; kt veya ortalama koullardayken bir tahta sahip olan ve byk imparatorluklar kuran Makedonyal Philipin veya Sicilyal Agathoclesin ve benzerlerinin hayatlarn okuyan herkes bunu grr. Xenephon, Cyrusun Hayat adl eserinde aldatmann baar iin gerekli olduunu gsterir: Cyrusun Ermenistan kralna kar yapt ilk sefer hilelerle doludur, bu krall g ile deil, sadece hileyle ele geirmitir. Xenophonun vard tek sonu, byk eyler baarmak isteyen bir prensin aldatmay renmesi gerektiidir. Cyrus ayrca days olan Med kral Cyaxarese de ok eitli hileler yapmtr; Xenophon bu hileler olmadan Cyrusun elde ettii bykle asla ulaamayacan gstermitir. Mtevaz koullara sahip birinin de sadece ak g kullanm ile byk glere kavuabileceine inanmam ama sadece aldatma ile baarl olan ok sayda kii vardr, rnein Giovanni Galeazzo Visconti, Lombardiya devletini ve egemenliini amcas Messer Bernabodan hile ile almtr. Prenslerin ykseli dnemlerinin banda yapmak zorunda kaldklarn cumhuriyetler de yeterince gleninceye kadar, yani sadece gcn yeterli olduu zaman gelene kadar yapmak zorundadr. Roma bymesini devam ettirmek iin ansyla veya seimleriyle her trl vastay kulland gibi, aldatmaktan da asla ekinmemitir; yukarda akladmz gibi, Latinlere ve dier komu milletlere yapt gibi, milletleri dostu ve mttefiki haline getiriyormu gibi yaparak klesi haline getirmek yolunu semekten daha byk bir hile de kullanamazd. () lkenin gvenlii, verilmesi gereken bir karara bal olduunda adalet veya adaletsizlik, insanlk veya zalimlik, zafer yahut utan konusunda dnmeye gerek yoktur. Tm dnceler bir kenara atlmal ve tek bir soru sorulmaldr: lkenin varl ve zgrl hangi yolla kurtarlabilir? Franszlar bu dsturu hem szleriyle hem de eylemleriyle uygulayarak krallar majestelerini ve Fransann yceliini korur, krallar hakknda onur krc herhangi bir ey duymak sabrlarn tarverir. nk krallarnn iyi veya kt talih getiren hibir karar yznden utanca demeyeceini sylerler galip veya malup olmas sadece kral ilgilendirir.
* Niccolo Machiavellinin Tarihi, Siyasi ve Diplomatik Yazlar, (ev.) C. E. Detmold, Boston ve New York: Houghton Mifflin Company, 1891, II. cilt, s. 93-4, 120-1, 129-131, 210-1, 232-3, 259, 421.
496
Prens* Niccolo Makyavelli

Floransa Bakan ve yurtta Niccolo Makyavelliden muhteem Lorenzo De Mediciye25 Bir prensin gzne girmek isteyenlerin yaygn davran, sahip olduklar en deerli ya da onun houna gideceini sandklar nesneleri sunarak ona yaklamaktr; bylece prenslere sk sk atlar, silahlar, altn ilemeli kumalar, deerli talar ve byklklerine uygun benzeri ssler sunulur. Zat- ahanelerine ballmn bir tankln sunmak istediimde, daarmda byk adamlarn eylemlerine ilikin bilginin dnda deerli bir ey bulamadm; ok nem verdiim bu bilgiyi, ada olaylara ilikin uzun bir deneyimle26 ve eskileri27 srekli olarak okumak yoluyla edindim. Bunlar byk bir zenle uzun uzadya deerlendirip, inceledikten sonra imdi kk bir kitapta derleyerek zat- ahanelerine sunuyorum.28 Bu kitabn zat- ahanelerine sunulmaya deer olmadn dnmekle birlikte, yine de onun [prensin] insancl ynnn, benim uzun yllar boyunca ve nice skntlar ve tehlikeler pahasna rendiklerimi onun ksack bir sre iinde anlayabilmesini salamaktan daha byk bir armaan sunamayacam dikkate alarak, bu armaan kabul edeceine inanyorum. Bu yapt uzatlm deerlendirmelerle, tumturakl, gsterili szcklerle ya da biroklarnn yazdklarn aklamak, sslemek iin kullandklar bezeklerle, konu d sslerle sslemedim, bunlarla doldurmadm, nk bu yapt ya hi saygnlk grmesin ya da yalnzca konusunun deiiklii ve nemiyle kendini kabul ettirsin istedim. En alt konumdaki birinin29 prenslerin ynetimini incelemek ve tartmak yrekliliini gstermesinin de ukalalk olarak deerlendirilmesini istemiyorum, nk doa resmi yapanlarn dalarn, yksek yerlerin yapsn gzlemlemek iin aadaki ovaya inmeleri, alak yerlerin yapsn gzlemlemek iin dalarn tepesine kmalar gibi, halkla25 Makyavelli yaptn talyanca yazm ama blm balklarnda resmi yazmalarn ve Kilisenin dili Latinceyi kullanmtr (o dnemde senyrler iin magnifico=muhteem san kullanlyordu). Mektubun yazld Lorenzo de Mediciyi (1492-1519), tarihe Muhteem Lorenzo (1449-1492) olarak geen dedesiyle kartrmamak gerekir. Lorenzo de Medici, Urbino Dkal yapmtr. Makyavellinin kitabn ilkin Muhteem Lorenzonun nc olu Giuliano de Mediciye sunmaya karar verdii ama onun lm zerine Lorenzo de Mediciye sunduu biliniyor. (.n.) 26 Makyavelli devlet hizmetinde geen yllarna gnderme yapmaktadr. (.n.) 27 Makyavelli Titus Livius, Lucretius, Flavio Biondo gibi eski yazarlara iaret etmektedir. (.n.) 28 Bu ithaf Salutatinin Zonariye mektubuyla kyaslayn. 29 Toplumun en alt katmanndan biri.
497
rn yapsn iyice anlamak iin prens olmak, prenslerin yapsn iyice anlamak iin de halktan olmak gerekir. Zat- ahanelerinin bu kk armaan, kendilerine gnderdiim bu duygularla kabul etmelerini diliyorum; eer zenle incelenip okunacak olursa, zat- ahaneleri, talihin30 ve kendi deerlerinin vaat ettii bykle eriecekleri konusunda beslediim sonsuz istei greceklerdir. Ve zat- ahaneleri, yceliklerinin doruundan kimi kez gzlerini aadaki bu yerlere evirecek olurlarsa, nasl haksz yere srekli ve byk bir talihsizlie katlanmak zorunda olduumu reneceklerdir. Niccola Machiavelli. nsanlarn ve zellikle de prenslerin vlmelerine veya yerilmelerine yol aan eyler 1. imdi de bir prensin uyruklarna ve dostlarna31 kar nasl bir tutum ve davran iinde olmas gerektiini grelim. Bu konuda birok kiinin yazdn bildiimden, ayn konuda ben de yaznca, kendini beenmi saylmaktan korkuyorum, nk zellikle bu konun tartlmasnda bakalarnn izledii yoldan ayrlyorum. Ama amacm, anlayana yararl olacak eyler yazmak olduuna gre, konunun tasarm yerine, var olan gerekliinin peinden gitmek daha tutarl geldi bana.32 Birok kii, kimsenin grmedii, varl bilinmeyen prenslikler ve krallklar tasarlamtr;33 nasl yaanmas gerekenle gerekten yaanan arasnda yle byk bir ayrm vardr ki, var olan yerine olmas gerekenin peine den kii, kurtuluunu deil, ykmn renmi olur, nk her zaman iyi olmak isteyen birinin, bunca iyi olmayan arasnda ykma uramas kanlmazdr. Bu nedenle, iktidarda kalmak isteyen bir prensin iyi olmamay renmesi, byle davranmas, gerektiinde de byle davranmamas gerekir. 2. yleyse, bir prensle ilgili olarak tasarlanan eyleri bir kenara brakarak gerekleri tartrsak, btn insanlara, zellikle de daha yksek konumda olan prenslere, onlardan sz edildiinde, onlara yergi ya da vg getiren kimi nitelikler yklendiini syleyebilirim. Bylece kimi eli ak, kimi cimri (burada Toscana dilinde bir szck kullanyorum,34 nk bizim dilimizde
30 La fortuna: Rastlant, yazg, alnyazs. Machiaveli ou kez bu szc erdem (virtue) szcyle birlikte kullanr. Erdemin, akl, yreklilik, doru karar vermek, yetenek gibi kiisel nitelikleri belirlemesine karlk, talih insann istenci dnda gerekleen olaylar belirtir. 31 Machiavelli dost szcn hem arkada hem de mttefik olarak kullandndan burada ikinci anlamn geerli olduunu dnmek yeinde olur. 32 Kuramsal ve ahlaksal nyarglar yerine, nesnel bir inceleme yntemi izlemek daha tutarl geldi bana. 33 Machiavellinin Efltunun Devlet adl yaptna gnderme yapt anlalyor. 34 Machiavelli, cimrinin talyanca karl avaro szc yerine misero szcn kullanyor.
498
avaro alarak elde eden anlamna da gelir, kendi maln kullanmaktan ar kanana is misero deriz) bilinir; kimi verici, kimi gz doymaz bilinir; kimi acmasz, kimi yufka yreklidir; kimi yalanc, kimi drsttr; kimi kadns ve dlek, kimi korkusuz ve yreklidir; kimi insancl, kimi kibirlidir; kimi hovarda, kimi namusludur; kimi saf, kimi kurnazdr; kimi etin, kimi yumuaktr; kimi arbal, kimi hafiftir; kimi dindar, kimi zndktr vb. 3. Ve biliyorum ki, yukarda yazl niteliklerden iyi olanlarn tmnn de bir prenste bulunmasnn vgye deer olduunu herkes kabul edecektir ama bunlarn tm bulunamayacana, bulunsa bile insan doas bunlara tmyle uymay engelleyeceine gre, prensin devletini yitirmesine yol aacak kusurlarn utancndan kanmay bilecek denli uyank olmas gerekir; devletini yitirmesine yol amayacak olanlardan da elinden geliyorsa kanmas doru olur ama elinden gelmiyorsa fazla nemsemeden kendini verebilir bunlara. Hele onlar olmakszn devletini zorlukla kurtarabilecei kusurlarn dourduu utantan gocunmasn, nk her eyi iyi deerlendirecek olursa, erdem gibi gzken bir eye uymasnn onun iin ykm olaca, kusur gibi grnen bir baka eye uymasnn ise ona gvenlik ve dirlik getirecei grlr. Acmaszlk ve merhamet: Korkulan biri olmaktansa sevilen biri mi olunmalya dair 1. Yukarda belirtilen br zelliklere gelince, her prensin acmasz deil, merhametli olmak istemesi gerektiini sylyorum. Ancak bu merhameti asla ktye kullanmamaldr. Cesare Borgia35 acmasz bilinirdi ama bu acmaszlk Romagnay dzene sokmu, birletirmi, bar ve dirlik getirmiti. Bu durum iyice dikkate alnrsa, onun acmasz damgasn yememek iin Pistoiann36 ykmna gz yuman Floransa halkndan ok daha merhametli olduu grlr. Bu nedenle halkn birlik iinde ve kendine bal klmak isteyen bir prensin acmasz gibi kt bir sfattan gocunmamas gerekir, nk ok az sayda rnekle37, lmlere ve yamaya yol aan karklklarn srmesine ar merhamet yznden gz yumanlardan ok daha merhametli olur,
35 Cesare Borgia (1475-1507), Papa V Alexandern Vannoza Cattaneiden doan olu. Fransa Kral . XII. Louis tarafndan Valentinois Dk yapld iin, Valentino olarak anlr. Askeri g kullanarak kurnazlkla merkezi bir hkmet kurmaya alm, sergiledii zorbalk kadar ustal ve parlak baarsyla Rnesansn nde gelen ahsiyetlerinden biri olmutur. 36 Machiavelli, Panciatichiler ile Cancelleriler arasndaki ekime sonucunda 1501 yl banda Pistoiada meydana gelen atmaya gnderme yapmaktadr. Olaylar srasnda gzlemci olarak Pistoiada grevlendirilen Machiavelli, taraflar bartrmaya almakla yetinip, kkl zmler getirmekten kanan Floransa hkmetinin kararsz tutumunu eletirmiti. 37 Acmaszlk rnei.
499
nk bunlar38 toplumun tmn etkiler, prensin uygulamalar ise bir tek kiiye zarar verir. Ve prensler arasnda, yeni pens olanlar acmasz sfatndan kanamazlar, nk yeni devletler tehlikelerle doludur. Ve Vergilius, Didonun39 azndan yle der: Res dura, et rengi novitas me talia cogunt Moliri, et late fines custode tueri.40 Yine de inanmakta41 ve eyleme gemekte ar olmal, kendinden42 korkmamal, saduyu ve insanclln gerektirdii lmllkla davranmaldr ki, ar gven onu umursamaz, ar gvensizlik ise ekilmez klmasn. 2. Bundan bir tartma doar: Korkulmaktansa sevilmek mi iyidir, yoksa sevilmektense korkulmak m? Yant ikisinin de gerekliliidir ama bu ikisini bir araya getirmek zor olduu iin, bu ikiliden birinden yoksun kalnacaksa, sevilmektense korkulmak daha gvencelidir. nk insanlar konusunda genel olarak u sylenebilir: Nankr, kaypak, itenpazarlkl, sinsi, tehlike karsnda korkak, para canls olurlar; yukarda dediim gibi, tehlike uzaktaysa, onlara iyilik ettiin srece senin yanndadrlar, kanlarn, mallarn, yaamlarn, ocuklarn verirler sana ama tehlike yaklanca yz evirirler. Ve yalnzca onlarn szne gvenmi olan prens, baka hazrlklardan yoksun kald iin ykma urar, nk gnl ycelii ve soyluluu yerine parayla salanan bir dostluk, satn alnm dostluk olup srekli deildir, gerekli olduunda kullanlamaz. Ve insanlar, kendini sevdiren birinden ok, kendinden korkutan birine zarar vermekten ekinirler, nk sevgi bir gnl borcu bana dayanr ve insanlar kt olduklar iin, kiisel kar sz konusu olduunda bu ba kopuverir; oysa ekinme, insan hi terk etmeyen ceza korkusuna dayanr. 3. Bununla birlikte prens, sevgi salayamasa bile nefretten kanacak biimde korku salmaldr, nk korkulmak ve nefret edilmemek pekl bir araya gelebilir; kentlilerinin, uyruklarnn mallarna ve karlarna elini srmedike bu durum gerekleir hep. Ama yine de birinin canna kymas gerekirse, bunun uygun bir gerekesi ve ak bir nedeni olmaldr ama zellikle bakasnn malna el uzatmaktan kanmaldr, nk insanlar babalarnn lmn mal varlklarnn kaybndan daha abuk unuturlar. Sonra bakas38 lmlere ve yamaya yol aan karklklar. 39 Dido: Latin air Vergiliusun Aeneis adl destannda yer alan Kartaca Kraliesi. 40 Vergiliusun Aeneis destanndan alnt: Koullarn zorluu ve krallmn yenilii, byle davranmaya, snrlarm korumaya zorluyor beni. 41 Sylentilere, dedikodulara inanmakta. 42 Kendi dncelerinden.
500
nn malna el koymak olana hi eksik olmaz ve yamayla yaamaya balayan biri, bakasnn malna el koymak iin gereke bulur; bunun tersine, can almak iin gereke daha azdr ve ksa srede ortadan kalkar. 4. Ama prens ordularnn banda olduu ve ok sayda askeri ynettiinde, acmasz sfatndan hi gocunmamas gerekir, nk bu sfat olmakszn ordusunu ne birlik iin tutabilir, ne de silahl bir atmaya hazr klabilir. Annibalin43 hayranlk uyandran ileri arasnda, ok sayda rktan insana yer veren ok byk bir orduyla yabanc topraklarda savarken, iler rastgittiinde de, ters gittiinde de askerler arasnda bir uyumazlk kmamas ya da askerlerin prense kar gelmemeleri de saylr. Bu sonu onun insanlk d acmaszlndan baka bir eyden kaynaklanamazd, bu acmaszlk saysz erdemleriyle birleince askerlerinde hep sayg uyandrm, onlarn gzlerini korkutmutur; bu zellii olmasayd, teki erdemleri bu sonuca ulamasna yetmezdi. Oysa bunu dikkate almayan yazarlar44, bir yandan onun yaptklarn ver, bir yandan da yaptklarnn temel gerekesini knarlar. 5. teki erdemlerin yetersiz olacann kant, yalnzca ann deil, bilinen olaylar tarihinin de eine az rastlanr kiilerinden Scipionedir.45 Askerler spanyada ona bakaldrmtr. Bunun nedeni, askerlerine askerlik dzeniyle badamayacak oranda serbestlik tanmasna yol aan ar hogrsdr. Bu tutumunu Fabius Maximus senatoda eletirmi ve onu Roma ordusunu yozlatrmakla sulamt. Ve Locri46 kenti de onun bir grevlisi tarafndan ykldnda ne bunun cn ald, ne de o grevlinin suunu cezalandrd; btn bunlar onun gevek yapsndan kaynaklanyordu. yle ki, senatoda onu hakl karmak isteyen biri, birok kiinin hatalar47 cezalandrmaktan ok, hata yapmaktan kanmay bildiini syledi. Komutanl srasnda byle davranmay srdrseydi, bu yap Scipionenin nn, ann zedelerdi ama senatonun denetimi altnda yaad iin bu zararl zellii gizlemekle kalmayp ann da artrd.
43 Annibal ( 247-183), kinci Pn Sava srasnda, ounluu paral askerlerden oluan Kartaca ordusunun komutan. Romallar st ste yenilgiye uratm, ancak Zamada Scipioneye yenilmitir ( 202). 44 Annibalin acmaszln eletiren tarihiler arasnda Machiavellinin byk bir sevgi besledii Livius da vardr. 45 Publius Cornelius Scipione Africanus ( 236-183). Annibal ile arpmalaryla ve geciktirme taktikleriyle nl general ve devlet adam. Machiavellinin deindii bakaldr, Scipione spanyada Kartacallarla savarken ( 206) olmutur. 46 Locri: Yedinci yzylda talyann gneyindeki bu ehre yerleen Yunan asll halk, Kartaca Savalar dneminde Romann egemenlii altna girmitir. 47 Bakalarnn hatalarn.
501
6. Korkulmak ve sevilmek konusunda dediklerime dnerek u sonuca varyorum ki, insanlar kendi isteklerine gre sevip prensin isteine gre korktuklarna gre, bilge bir prensin bakalarnn olan bir eye deil, kendinin olan bir eye dayanmas gerekir. Ancak, belirtildii gibi, nefret uyandrmaktan kanmas gerekir. Prensler verdikleri szleri nasl tutmaldrlar? 1. Bir prensin sznn eri olmasnn ve hile yapmayp drst bir yaam srmesinin ne denli vlesi olduunu herkes bilir; Bununla birlikte, deneyler, verdikleri sz fazla nemsemeyen kimi prenslerin gnmzde byk iler baardklarn, yaptklar hilelerle insanlarn akllarn eldiklerini gsteriyor; bunlar sonuta, drstl benimsemi olanlara stn gelmilerdir. 2. yleyse, savamann48 iki yolu olduunu bilmeniz gerekir: Biri yasalarla, teki kaba gle. lki insana zgdr, ikincisi hayvanlara. Ama ilki ou kez yeterli olmad iin ikinciye bavurmak gerekir. Bu nedenle, bir prensin insan da, hayvan da iyi kullanmay bilmesi gerekir. Eski yazarlar, Akhilleus ile eski penslerin ounun yetitirilmek iin kentaur Kheirona49 verdiklerini yazarak, prensler bu odluyu kapal bir biimde retmilerdir. Yar insan, yar hayvan bir eitmene sahip olmann, bir prensin bu iki yapy da kullanmay bilmesi gerektiinden baka bir anlam yoktur; ve bunlardan biri olmazsa, teki de srekli olmaz. 3. Bir prensin hayvan gibi davranmay iyi bilmesi gerektiine gre, hayvanlar arasndan tilki ile aslan semelidir, nk aslan kendini tuzaktan koruyamaz, tilki de kendini kurttan koruyamaz. Bu nedenle, tuzaklar tanmak iin tilki, kurtlar korkutmak iin de aslan olmak gerekir. Yalnzca aslanlk etmek isteyenler bu iten anlamyorlar demektir. Demek ki, saduyulu bir prens, eer verdii sz tutmak kendine zarar verecekse ve sz vermesine yol aan gerekeler ortadan kalkmsa bu sz tutamaz ve tutmamaldr da,50 nsanlarn tm iyi olsayd, bu t iyi olmazd ama kt olduklar ve sana verdikleri sz tutmayacaklar iin senin de verdiin sz tutman gerekmez. Ve szn tutmayan bir prens, hibir zaman hakl gereke bulmakta sknt ekmez. Bu konuda saysz gncel rnek ve48 Siyaset yapmann. 49 Kheiron: At adamlarn (kentaur denilen yar insan, yar hayvan bedenli yaratklar) en nls. Bata Akhilleus olmak zere, birok nly (Herkl, Theseus vb) yetitirmi, onlara avlanmay, savamay retmi, ayrca mzik, ahlak, hekimlik dersleri vermitir. 50 Hollandal hukuku ve hmanist Hugo Grotiusun (1583-1645) pacta sunt servanta rebus sic stantibus (szlemeye uyulur, koullar ayn kaldka) tmcesiyle hukuk biliminde yer alan nl kural (ahde vefa). Koullarn deimesi szlemeye uymak zorunluluunu ortadan kaldrr.
502
rilerek, prenslerin szlerinden dnmeleri yznden ka barn, ka szn boa gittii gsterilebilir. Tilki gibi davranmay bilen, hep daha iyi sonuca ulamtr. Ama bu yapy51 iyice allayp pullamay, gz boyamay ve renk vermemeyi iyi bilmek gerekir. Ve insanlar byle sradan olurlar, gncel gereksinimlere yle kolay boyun eerler ki, aldatmak isteyen hep aldanacak birini bulur. 4. Yeni rneklerden birini anmadan gemek istemiyorum. VI. Alexander52 insanlar aldatmann dnda bir ey yapmam, bir ey dnmemiti ve her zaman bunu uygulayabilecei birilerini bulmutu. Hi kimse bir eyi ondan daha byk bir heyecanla savunup, ateli antlar iip, sonra da unutmaya kalkmamtr53; yine de aldatmacalar hep istedii amaca ulamtr, bunun nedeni dnyann bu ynn ok iyi bilmesidir. Demek ki, bir prensin yukarda belirtilen niteliklerin tmne sahip olmas gerekli deildir ama bunlara sahipmi gibi grnmesi gerekir. Dahas, bunlara sahip olmak ve srekli olarak uymak zararldr derim ama sahipmi gibi grnmek yararldr. Balayc, sznn eri, insancl, drst, dindar grnmek ve olmak gibi ama akln yle ayarlamalsn ki, gerektiinde tersine dnmeyi bilmelisin54. Ve unu da belirtmeli ki, bir prens, zellikle de yeni bir prens, insanlar iyi klan btn bunlar uygulamaz, nk devleti ayakta tutabilmek iin, ou kez verdii sze, iyilie, insanla, dine kar kmak zorunda kalabilir. Bu nedenle, talihin rzgrlarna ve deien durumlarn gereklerine ayak uydurabilecek bir dnce yapsna sahip olmaldr ve yukarda da deindiim gibi, elinden geldiince iyilikten uzaklamamal, ama gerektiinde ktye bavurmay da bilmelidir. 5. Demek ki bir prens yukarda belirtilen be nitelikle badamayan bir szcn hibir zaman azndan kmamasna byk zen gstermelidir ve kendisini grp dinleyenlere tepeden trnaa balayc, tepeden trnaa inanl, tepeden trnaa drst, tepeden trnaa insancl, tepeden trnaa dindar grnmelidir. Ve en nemlisi de, en sondaki nitelie sahipmi gibi grnmektir. nsanlar genellikle elleriyle deil, gzleriyle deerlendirme yaparlar, nk herkes grr, ama ne olduunu ok az kii duyumsar. Senin neye benzediini herkes grr ama ne olduunu ok az kii duyumsar ve bu ok az kii, devlet gcnn korumas altndaki ounluun grne
51 Tilki gibi davranmay. 52 VI. Alexander, 1492 ila 1503 yllar arasnda papalk yapm olan Rodrigo Borgiadr. Kilisenin siyasal etkisini artrmaya ve ocuklarna kar salamaya ynelik bir politika uygulamtr. 53 Machiavelli, papann halk d krklna uratmaktan baka bir ey yapmadn vurgulamaktadr. 54 Machiavellinin burada nerdii ikiyzllk, Prensin nlenmesinde en etkili blm olarak deerlendirilir.
503
kar kmaya cesaret edemez ve insanlarn eylemlerinde, zellikle de bavurulacak bir st mahkemenin bulunmad prenslerin eylemlerinde sonuca baklr. Bu nedenle, bir prens devleti ele geirecek ve elinde tutacak gibi davranmaldr. Bavuraca yollar hep saygn saylacak, herkese vlecektir, nk sradan insan hep grnten, bir iin sonucundan etkilenir ve dnya sradan insanlarla doludur ve ounluun dayanacak bir yeri olduunda, aznln bir nemi yoktur55. Adn anmann doru olmayaca gnmzdeki prenslerden biri56 hep bartan, inantan sz eder, oysa ikisinin de en byk dmandr; bunlardan birine uysayd, birok kez saygnln ya da devletini yitirirdi.57 Kuzey talyann Piacenza kentinde doan Lorenzo (Laurentius) Valla, bir hukukunun oludur. 1431de rahip olmu, papalkta sekreterlik grevi istemi, o mmkn olmaynca Pavia kentinde hitabet hocal yapmaya balamtr. Vallann ilk vukuatnn zamannn byk hukukularndan olduu kabul edilen Bartolus de Saxoferratonun Latincesine saldrs olduu anlalmaktadr. Paviada kalmasn zorlatran bu olay zerine, bir niversiteden dierine geen Valla, 1433te Napoliye gider, Sicilya, Aragon ve Napoli Kral V. Alfonsonun Latince zel sekreteri olur. Napolide ilahiyat zerine demeleriyle yldrmlar zerine eken Valla, Symbolum Apostolorum [Havarilerin Aments] olarak bilinen dokmana ilikin iddialar nedeniyle dava edilir. Ancak, Lorenzo Vallann (1406?-1457) Konstantin Ba58 konulu demeci, Orta an sahte dokmanlarna ilikin eletirilerinin en nlsdr. Latince sekreteriyken yazd bu eser, papann daha fazla talyan topra almasna kar kral tarafndan balatlan kampanyann bir paras olarak dnlmelidir. Gnmzde Sekizinci yzylda papa anslyelii tarafndan uydurulduuna inanlan ba, mparator Konstantinin czamlyken iyiletirilmesi zerine hissettii minnettarlkla Roma mparatorluunun batdaki yarsn Papa I. Sylvestere hediye ettiine dair bir kayttr. Vallann bu yaz yznden Engizisyonla bann derde girmekle birlikte, kendisi daha sonra Papa V. Nikolasn ktibi olmay baarmtr.
* Niccolo Machiavelli, Prens, Sunu Mektubu, Bl. XV, XVII, XVIII, Olak Yaynlar, 2000, talyanca aslndan eviri: Rekin Teksoy
55 Bu pasaj John Salisbury ve Joinvilleden yaplan alntlarla kyaslayn. (s) 56 Machiaveli, spanya Kral Katolik Ferdinandoya gnderme yapmaktadr. 57 Machiavelli, burada sabellann kocas Aragonlu Ferdinanda gnderme yapmaktadr, nk bu evlilik iki spanyol krallnn tek bir hanedanlk olarak birlemesine yol amtr. 58 mparator I. Konstantinin Roma ve Roma mparatorluunun bats zerindeki otoriteyi Papala devrettiinin kant olarak bilinen ve sahte olup olmad Hristiyan dnyasnda byk tartma yaratm olan belge. (.n.)
504
Konstantin Ba Sahtekrl* Lorenzo Valla

Uzun zamandr baz kulaklarn Romadaki Papala yapacam saldry duymay beklediini biliyorum. Ya miskin cahillik ya da putlarn klesi olan kaba tamahkrlk yznden yahut da zulmle birlikte anlan imparatorluun gururundan dolay, gerekten de ok byk bir saldr bu. Birka yzyldr Konstantin Bann sahte ve dzmece olduunu biliyorlar yahut da dpedz kendileri byle bir dzmece yarattlar ve ayn hilekrlk yolunda yryen vrisleri de eskiler gibi, yanl olduunu bildikleri eye doru dediler; bylece majesteleri Papalk makamnn erefini ayaklar altna aldlar, eski papalarn hatrasn ayaklar altna aldlar, Hristiyan dininin erefini ayaklar altna aldlar; hepsini cinayetlerle, felaketlerle ve crmlerle utandrdlar. Roma ehrinin, Sicilya ve Napoli krallklarnn, tm talyann, Galyann, spanyann, Almanyann, Britanyann hatta tm Batnn kendilerinin olduunu iddia ettiler; tm bunlarn ban sonucu olduunu ileri srdler. Yani bunlarn hepsi sizin mi Papa Hazretleri? Amacnz tm bunlar geri almak m? Batdaki tm krallarn ve prenslerin tm ehirlerini soymak veya size yllk bir hara vermeye zorlamak m istiyorsunuz, plannz bu mu? Aksine, ben prenslerin elinizde tuttuunuz imparatorluu yamalamasnn daha adil olacan dnyorum. Gstereceim gibi, yce Papalk makamnn haklarn dayandrd ba ne Sylvester ne de Konstantin tarafndan biliniyordu. (...) Konstantinin byle bir ba yapmasnn znde imknsz olduunu akladktan sonra Valla yle devam eder: Gelin dnelim! Sylvester hibir zaman bunlara sahip oldu mu? Kim onun mlklerini elinden ald? Bunlara kalc olarak sahip deildi, ardllarndan hibiri de sahip deildi, en azndan Byk Gregoriusa kadar; hatta o bile sahip deildi. Sahip olmayan ve sahip olduklarnn elinden alndn ispatlayamayan kii asla sahip olmam demektir, sahip olduunu sylyorsa lgndr. Gryorsunuz, sizin bile lgn olduunuzu ispatladm! Aksi doruysa kim papay topraklarndan srd? Konstantinin kendisi mi, oullar m yoksa baka bir Sezar m? Sizi kovann adn verin, tarihi verin, papann ilk kovulduu yeri, bir sonrakini, srasyla ondan sonrakileri syleyin... Bu olaylara tek bir tank, bir yazar gsterip gsteremeyeceinizi soruyorum. Tank yok, diyorsunuz. nsanlardan hi bahsetmeden Sylvesterin 505
muhtemelen srlara bile sahip olduunu sylemekten hi utanmyor musunuz? Madem yapamyorsunuz (hibir eyi ispat edemiyorsunuz), ben kendi adma hayatnn son gnne kadar Konstantinin ve srasyla ondan sonraki tm Sezarlarn (Roma mparatorluuna) sahip olduunu gstereceim, bylece mrldanacak bir eyiniz bile kalmayacak... Roma ehrindeki ant ve tapnaklardan bahsetmesek bile, Hristiyan olduktan sonra Konstantin adna baslan altn paralardan bazlar bugn hl mevcut, zerlerindeki yaz Yunanca deil, Latince ve ondan sonraki neredeyse tm imparatorlarn paralar da yle. Elimde olanlarn ounda han altnda u yaz var: Concordia Orbis [Dnya Bar]. Romaya hkmetmi olsaydnz ne ok sayda yce Papalk paras da bulunurdu! Ama ne altn ne gm hi para bulunamad, bunlar grdn syleyen kimse de yok. Ayrca o dnemde Romay yneten her kimse kendi parasn basm olmalyd: phesiz papa da bu parann stne Kurtarcmzn (Hz. sa) ya da Petrusun (havari) resmini iletirdi... Daha sonra Valla, dokmann kendisini inceliyor ve belgedeki delillere dayanarak sahte olduunu gryor: Rahiplerin ba yerine rahiplerin zerindeki ba diyen, ayn cmlede hem extiterit hem de existat diyen (anlamlarn, ekimlerini ve zamanlarn kartrm), tm dnyada dedikten sonra baka bir ey eklemek isterken tm dnyann diyen veya dnyann nemli bir blm Romaya bal deilken dnyann bir paras olan g Romaya balayan, ikisi bir arada bulunamayacak olmasna ramen Hristiyanlarn inancn ve kararlln salamak arasnda bir fark gzeten, takdir ile emiri birbirine kartran (sahtekrn) dilindeki barbarlktan bahsetmeyeceim. (...) Henz bir Patriklik veya Piskoposluk olmayan, hatta bir Hristiyan ehri bile olmayan, henz Konstantinopolis adn almam, hatta kurulmam ve hatta planlanmam bir ehirden Patriklie bal bir Piskoposluk olarak bahsetmek son derece sama ve de eyann tabiatna aykrdr! Bu ayrcaln Konstantin Hristiyan olduktan gn sonra verildiini yazmaktadr; ancak o dnemde o blgenin ad Konstantinopolis deil, Byzantiumdur. (...) (Dokmanda Konstantine yle syletilmitir: Kutsal havariler Petrus ve Pavlusun kiliselerine k salamak iin sahibi olduumuz, kendine bal topraklar olan mlkleri baladk ve onlar farkl objelerle zenginletirdik. Valla unlar sylyor:) Seni alak herif! Romada Petrus ve Pavlusa adanm kiliseler, yani tapnaklar m vard? Onlar kim ina etmiti? Tarihin 506
bize sylediine gre Hristiyanlarn gizli ve korunan buluma yerlerinden baka hibir eyleri yokken tapnak ina etmeye kim cret edebilirdi? Eer Romada bu havarilere adanm tapnaklar varsa bunlar iin bu kadar byk aydnlatmalar gerekmezdi; olsa olsa kk apellerdi bunlar, byk mabetler deil, kk ibadet yerleriydi; tapnak deil, insanlarn evlerindeki zel kiliselerdi, kamuya ak ibadet yerleri deil. Ortada tapnak yokken tapnak aydnlatmasna da gerek yoktu. (...) Aslnda bu kadar bariz olan bir konuda neden daha fazla konuaym ki? Sadece Konstantinin bylesi mlkleri balamadn, Romadaki Papaln da onlara yazl emir sayesinde sahip olmadn iddia etmekle kalmyorum; bunlar doru olsa bile mlk sahiplerinin sular yznden bu hakkn da geersiz olacan iddia ediyorum, nk biliyoruz ki tm talyadaki ve birok dier blgedeki katliam ve ykmn tek kayna onlardr... Bu yzden Tanrya olan inancm sayesinde hi kimseden korkmadan unu ilan ediyor ve baryorum aka: Benim zamanmda yce Papalkta sadk ve basiretli hibir vekil kalmamtr, Tanrnn evindekilerin karnn doyurmakla o kadar meguller ki, onun bir lokma ekmek olduunu unutup yemek olarak okuyorlar! Papa da bar insanlarla ahsen savayor ve devletlerle prensler arasna nifak tohumlar ekiyor... Papa sadece cumhuriyetin srtndan zenginlemiyor, yal Simon Magusun yapmaktan irenecei biimde Kilisenin ve Kutsal Ruhun srtndan da zenginleiyor. Bu durum kendisine hatrlatldnda ve ara sra iyi insanlar tarafndan azarlandnda bunu inkr etmeyip aka kabul ediyor ve Kiliseye Konstantin tarafndan verilen miras igalcilerden geri almak iin gereken her eyi yapmakta zgr olduunu syleyerek bbrleniyor... Papann sezarn da deil, sadece Mesihin vekili olaca zamanlar grmeyi ok istiyorum, zellikle de bu benim grlerim sayesinde gerekleirse; keke grebilsem! Kilisenin etesi, Kiliseye kar olan ete, Kilise Perugiallara kar veya Bolognallara kar diye baranlarn korku dolu haykrlar keke hi duyulmasa! Hristiyanlara kar savaan Kilise deil, papadr; Kilise ykseklerdeki ruhani ktlklerle savar. Bu durumda papa gerekten de Kutsal Baba olur, hepimizin Babas, Kilisenin Babas olur, artk Hristiyanlar arasnda sava kartmaz, aksine bakalarnn kardklar savalar papalara ait hkmlerle ve yetkilerle durdurur. *
Lorenzo Vallann Konstantin Bana Dair Risalesi, ed. Christopher B. Coleman, s. 25-7, 65-71, 95-7, 177-9, l83. Yale University Press, 1922.
507
2. Eski Dnyann Yeni Dnyaya Katks Nedir?

Avrupada Yirminci yzyln balarnda dorua kan byk genileme hareketi, Colombun kefe kmak iin spanya Kraliesi Isabellay ikna etmesinden ok nce balamt. On Birinci yzylda Vikingler Amerika ktasna ayak basmt. Cenovallar, spanyollar, Venedikliler On ki ve On nc yzyllarda yaptklar snrl sayda keiften ok ey renmi, binlerce insan ve hayvan gerekli ara gerele birlikte, uzun sreler iin denizar lkelere gnderebilecek hale gelmi, hi bilmedikleri diyarlarda, alk olmadklar iklim ortamlarnda nasl hayatta kalabileceklerini renmilerdi. Dahas, talyanlar, binlerce kilometre uzaktaki lkelerde, rnein Rusyada ticaret kolonileri kurmu, buralarda yaayan insanlarla geinmeyi ve kendi kendilerini ynetmeyi renmilerdi. Nitekim bu bilgi birikimiyledir ki, Portekiz, spanyol ve talyan denizci ve valyeler Drdnc yzylda Atlantik Okyanusuna alabilmi, kydan 1500 kilometre uzaktaki Kanarya ve Azor Adalarnda yaayan halklara Avrupai ynetim biimleri dayatabilmiti. Portekiz Prensi Denizci Henry (1394-1460) hi de yeniliki biri deildi ama Bat medeniyetinin en byk glerinden birkan bir araya getirip onlar Afrika ktasnn bat kylarn fethetmeye ikna etmeyi baard. Prens Henry ile ibirlii iinde olan Gomes Eannes de Azurarann On Beinci yzyln ortalarnda yazd Chronica del Rei D. Joam I de boa memria. Terceira parte em que se contam a Tomada de Ceuta, Portekizlilerin sz konusu keifle neyi amaladklarn anlatr.
Ginenin Kefi Ve Fethedilmesi Kronii* Gomes Eannes De Azurara

Denizci Prens Henryyi59 Gineyi kefetmeye ynelten be neden Bir eyin imal edeni tanr ve ne amala imal ettiini renirsek faaliyetini bildiimizi sanrz. Bu ilerin [Bat Afrika kylarn keif] ban Prens Henrynin ektiini ne srp elimizden geldiince kendisini tanttmza gre, bu blmde amacnn ne olduunu anlayalm. unu bilmenizi isterim ki, Prensin soylu ruhu, onu doal olarak byk ilere yneltmekteydi. Dolaysyla, Ceuta60y fethettikten sonra gemilerini kfirlere kar her daim hazr tuttu; gerektiinde hem savamak hem de Kanarya Adalarnn ve Bojador adl Burunun tesindeki el dememi yerleri grmek/bilmek istiyordu. Aziz Brandonun oralardan getii, iki kanyonun mezkur Burnu dnd
59 Metnin orijinalinde Lord Infant, Kk Lort veya Bebek Lort olarak anlmakta. 60 Ceuta: Cebelitark Boaznn Afrika yakasndaki bir ehir, Avrupallarn (Portekizler) Afrikada yaptklar ilk fetih (1580). (.n.)
508
ve bir daha hi grnmedii rivayet edilir. Buna inanmak g, nk ayet yle olsayd, dierleri merak edip aratrmaz, sormazlard bile. Prens Henry iin asln renmek istiyor, orada ne olduuna dair bilgiye kendisi veya bir baka prens ulamayacak olursa, ne bir denizci, ne bir tccarn buna cesaret edemeyeceini dnyordu (ki, hakldr, nk kimse umut veya kr vaat etmediinden emin olduu bir yere gitmek istemez) ve baka hibir prensin de buna niyetli olmadn grnce kendi gemilerini gnderdi. Bunu Tanr akna ve lordu ve aabeyi olan Kral Edward iin yapt. Bu ie kalkmasnn ilk nedeni buydu. kinci neden, sz konusu diyarlarda ans eseri Hristiyan bir topluluk ve korkmadan snlabilecek bir liman/barnak varsa buralara mal gtrmek, zelikle de bakalar yapmyorsa ticaret yapmak, lkeye yarar salayacak bir ticaret yolu amakt. nc neden, rivayete gre Afrikadaki Moorlarn gcnn sanlandan ok daha byk olmas ve aralarnda hibir Hristiyan bulunmamasyd. Her akll ve saduyulu insan dmannn gcn bilmek zorunda olduuna gre, Prens Henry bunun da tam olarak aratrlmasn ve bu kfirlerin gcnn ne lde olduunun saptanmasn istiyordu. Drdnc neden, otuz bir yl boyunca Moorlar ile mcadele ederken, kendisine, bu lkedekiler dnda, Hz. sa akna yardm edecek tek bir Hristiyan kral grmemi olmasyd. Dolaysyla oralarda kendisiyle birlikte kfirlere kar savaacak kadar inanl Hristiyan prenslerin olup olmadn merak ediyor, bilmek istiyordu. Beinci neden, Hz. sann retisini yaymak ve ona kurtarlacak ruhlar sunmak iin duyduu byk arzuydu. u anlayla ki, Hz. sann Yeniden Dou, lm ve Tutku srrnn ardnda yatan amacn bu olduuna, yani kaybolmu olan ruhlar olduuna inanyor, oradakileri doru yola sokmann grevi olduunu dnyor, bunun Tanrya hizmetin en iyi yolu olduunu hissediyordu. nk Tanr yaplan tek bir iyilik karsnda yz iyilik vaat ediyordu. Prensin kendi abalaryla kurtulacak onca ruh, Tanrnn krallnda ona yzlerce mkafat olarak geri dnecekti ki, ldkten sonra ruhu gksel lemde de ululansn. Bu tarihi yazan ben, o diyarlarda kutsal inancmza dnen o kadar ok kadn ve erkek grdm ki, eer prens bir kfir olsayd, sadece onlarn dualaryla bile kurtulua ererdi. Sadece ilk klelerin deil, Tanr onlarn ocuklarnn ve torunlarnn da ruhlarna flemi ve kendine dair bilgiyi paylamasna, sahici birer Hristiyan olduklarna ahit oldum. Bu be nedenin stnde ve tesinde, hepsinin temellendii altnc bir neden var: Gksel arkn uygun olmas! Kral Hazretlerine birka gn nce 509
yazdm bir mektupta da belirttiim gibi, akll insanlar yldzlarn efendisi olacak ve gezegen hareketleri (kutsal hekimlerin tahminine gre) iyi adamlar tkezletemeyecek. Gezegenlerin Baba Tanrnn tasarrufunda olduu, farkl amalara hizmetle nceden belirlenmi bir biimde hareket ederek daha alt dzeydeki varlklar zerinde etkili olduklar ve onlarn davranlarn ynlendirdikleri ak. Bir Katolik olarak unu syleyebilirim ki, gksel arkn olumsuz yndeki ileyiinden Tanrnn ltfuyla kanlabilir; Onun iyi ans bahettii insanlar, yine Onun yardmyla yollarna devam etmekle kalmayp kendilerini daha da gelitirebilirler. Burada, bu muhteem prensin doann kstlayc/snrlayc etkisine ramen, nasl olup da bu ilere eilimli olduunu aklayacam. Ykseleni Kotu ve Gne on birinci, Mars, Satrnn evi olan Kovada, yani umut evindeydi. Btn bunlar, prensin muazzam fetihler yapacana, Satrnn etkisiyle kimsenin bilmedii srlara ereceine iaret etmekteydi. Ona Gnein -ki Jpiterin evindir- refakat ediyor olmas ise tm fetihlerini krala sadakatle ve onun houna gidecei biimde yrteceini gsteriyordu Azurara, aadaki feverandan nce, Portekizlilerin Afrikadan iki yzn stnde Moros61 kle ile dnn ve bunlarn Prens Henry tarafndan nasl karlandn ve Afrika macerasnn insan artklarnn (ganimet) datmna dair planlar anlatr. Klelerin yol at acma duygusu ve ganimetin nasl paylatrldna dair Ah byk Tanrm, sen ki ilahi znden kaybetmeksizin, gl elinle Kutsal ehrinin sonsuzluunu ynetmekte ve dokuz katmanl yksek (dzeydeki) dnyalardaki her hareketi denetleyip alarn ksa m uzun mu olacana dilediin gibi hkmetmektesin, gzyalarm vicdanma hakszlk etmesin diye yalvarrm sana, nk beni alatan onlarn inanszl deil, acnas halleri. Eer vahi hayvanlar bile trlerinin ektii acy igdsel olarak hissedebiliyorlarsa, bir insan olarak ben gzlerimin nndeki bu acnas manzaradan nasl etkilenmem? Bunlar da demin soyundan deil mi? Ertesi gn, yani Austosun sekizinci gn, denizciler hava ok scak olduundan sabah erkenden gemilerindeki kleleri emir verildii zere kyya karmak iin hazrlk yapmaya balad. lk bakta gzel bir grntyd; (klelerin) aralarnda bembeyaz olanlar vard, muntazam yaplydlar. Dierleri biraz daha esmerdi, melez gibi. Bazlar da Etiyopyallar gibi sim61 spanyollarn Kuzeybat Afrikaya verdikleri isim. Trkede Maribi olarak kullanyoruz. Bu yer ismi sonralar blgede yaayan Mslman kavimlerin tamam iin de kullanlmaya baland. Coraf keifler ve smrgeci faaliyetlerle beraber kefedilen Pasifik ve Uzakdouda yaayan yeni Mslman kavimler iin de kullanld. Moros kelimesinde aalama tonu da bulunur. (y.n.)
510
siyah ve ok irkindi, yle ki, aa dnyadan geldiklerine hkmedebilirdiniz. Ne ki, bazlar balarn ne emi, yal gzlerle birbirine bakyor, bazlar yardm dilenircesine yzn gkyzne evirmi, ackl bir biimde inliyor, bazlar elleriyle yzn kapatm, kendini yerden yere atyor, bazlar at yakyordu. Bu manzaraya hibir kalp dayanamazd. Dillerini bilmediimiz halde, kardklar sesler ektikleri acnn ne denli byk olduunun gstergesiydi. Derken, bu yetmiyormu gibi, ekip balar geldi ve onlar bete-birlik (ganimet) gruplara ayrmaya balad; babalar oullarndan, kocalar karlarndan, kardeler kardelerinden ayrlyor, yaknlar bir arada tutmaya hi sayg gsterilmiyor, her biri ksmetine den grup hangisiyse oraya itiliyordu. Ah o en byk talih, bu dnyaya istediin gibi yn veren arkn bu zavall rk grp hi olmazsa biraz anlay gsteremez mi ki, bunca ac ekerken teselli bulsunlar? Ve sen, herkesin birbirinden ayran sen, biraz daha merhametli olamaz msn? Baksana nasl da birbirlerine sarlyorlar! Ve byle bir tefrik kolay olur mu? Ayr gruplara datlarak birbirinden ayr den babalar, oullar, eler, olduklar yerde durmuyor, hemen dierinin yanna kouyor; analar kucaklarnda ocuklar, onlardan kopmamak iin kendilerini yerden yere atyor. Tefrik zarzor bitti. Etraf iyice kalabalklamt, nk herkes iini gcn brakm, yeni bir ey grmek iin seyre gelmiti. Bazlar grdklerinden ok etkilenip alam, bazlar ayrm yapan ekip balarna yardm etmiti. Prens Henry de oradayd. Yannda maiyeti olduu halde, kheylannn stnden (klelerin arasndan) bizzat seim yapyor, payna deni alyordu. Bete bir pay olarak kendisine den krk dokuz ruhu hzla semiti, nk asl dl kaybolan bu ruhlarn bir an nce kurtarlmalaryd. Nitekim bu bo bir beklenti deildi. nceden belirttiimiz gibi, bunlar (kleler) dilimizi renir renmez, hi sorun karmadan Hristiyanla ihtida etti. Ve bu tarihi yazan ben, Lagos ehrinde, ilk vaftiz edilenlerin soyundan gelmiesine Hristiyan olan ocuklar (o klelerin bu lkede doan ocuklar ve torunlar) grdm
* Gomes Eannes de Azuraa, The Chronical of the Discovery and Conquest of Guinea, The Hakluyt Society, 1896.
Beyaz Avrupallar ile Kzlderili yerliler arasndaki iliki sorununa ilk kez Portekizliler muhatap olmusa da meseleye felsefi ve dinsel adan bakarak formle eden, Bartolome de las Casas (1474-1566) adl bir spanyoldur. Las Casas, Kzlderililerin ruhu olup olmadn ve bir dier ilahiyatyla yapt nl bir tartmada, Aristonun doal klelik doktrinini sorgulamtr. 511
Las Casasn grleri kiisel deneyim rndr. Bat Hint Adalarna ilk kez oradaki smrge ynetimine hukuk danmanl yapmak zere 1502de gitmi, ksa bir sre sonra kendisine encomienda62 verilmitir ki, bu spanyol kolonicileri iin sradan bir uygulamadr. Ne ki, Las Casas, Dominikan misyonerlerinin etkisiyle bu araziden vazgemekle kalmayp sistemi de yermi ve resmen Dominikan cemaatine katlmtr. Kzlderililerin Hristiyanl kabule zorlanmasna kardr; vaazlar ve rnek oluturmak suretiyle ikna edilmeleri gerektiini savunur. Gerek Yeni Dnya, gerekse spanyada insanlara gnll hukuk danmanl yapm, spanyaya bir smrge piskoposu olarak 1547de dnerek hayatnn geri kalann Kzlderililere yaplan zulm tehir etmekle geirmitir. Nitekim ksa rapor anlamna gelen ve en nemli eseri olan Brevissima Relacion adl kitabyla, Avrupa genelinde byk bir okur kitlesine ulaabilmitir. Kitabnda dile getirdii vahet hikyelerinin abartl olduu sylenebilir ama yle bile olsa, Avrupallarn vicdanna seslenmi olmas itibariyle nem tar.
Brevissima Relacion (Ksa Rapor) Bartoleme De Las Casas

Haksz yere bunca insan kan dken ve o devasa lkelerin sahiplerini, milyonlarca insan ldrmek suretiyle soyup soana evirenlerin cesareti ve anlamsz tamah her gn artyor. Ve eitli yollar ve bahaneler ne srerek sz konusu fetihlerin ilahi yasalara da, doal yasalara da ters dmediini; dolaysyla sonsuza dek cezalandrlmay gerektiren bir gnah tekil etmediini iddia ediyorlar. Bu nedenle, ben uzun bir gemie sahip olan bu konuyu, ki vuku bulan katliam ve ykmlar gz nne alnarak yazlmas gerekir, bu ksack raporla Majestelerine arz etmeyi grev addettim. Hint adalarnn yerle bir ediliine dair ksa rapor Hint Adalar 1492 ylnda kefedildi ve bundan bir yl sonra Hristiyan spanyollar tarafndan iskan edilmeye baland, yani spanyollar krk dokuz yldr orada. Yerlemek zere igal ettikleri ilk yer, alt yz fersah apnda, byk ve ok gzel bir yer olan spanyol Adasyd. Her yanda saysz ada vard ve byk! Gzlerimle grdm, hepsi iskan edilmiti ve herhangi bir baka lkede olabilecei gibi buralarda yerliler yayordu
62 Encomienda: spanyol smrgelerinde igc sorununu amak zere arazi sahiplerine tm bir kye ve kyn igcne hkmetme hakk veren bir sistemi; spanya Krallnn conquistadorese (fetih yapanlara) stn hizmet adna sunduu ba.
512
Tanr, bu saysz insan kalabalklarn sade, basit insanlar olarak yaratm; hibir ktl veya sahtekrl olmayan, itaatkr, kendi tanrlarna ve hizmet ettikleri Hristiyanlara inanan insanlar, kargaa ve atmadan uzak, kavga veya mnakaa, nefret veya intikam nedir bilmeyen, en alakgnll, en sabrl, en barsever ve sakin, insanlar mana dair eyleri renmeye, ayinlere katlmaya ve kiliseyi sk sk ziyaret etmeye o kadar hevesliler, ki aslna bakarsanz, Tanrnn buradaki din adamlarna sabr bahetmesi gerekmiyormu! Nitekim yllarca nce birok laik spanyolun (grdklerine inanamayarak) sk sk bu insanlarn dnyann en kutlu insanlar olduklarn sylediklerini duydum. spanyollar, Yaradann yukarda anlan zellikleri bahettii bu nazik srye, onlar grr grmez birer a kurt gibi, a aslan, a kaplan gibi dald ve krk yldan beri ayn eyi yapyorlar. Bugn de onlar hi grmediim, hi duymadm tuhaf ve yeni aletlerle ki, bazlarndan aada bahsedeceim, katlediyor, zulmediyor, yok ediyorlar. yle ki, spanyol Adasndaki bir milyon yerliden geriye kalan sadece iki yz kii. Kba, neredeyse Valladolid ile Roma arasndaki mesafe kadar bir ada ve halen terk edilmi durumda. San Juan (Portoriko) ve Jamaika da -ki, ikisi de ok byk ve gzel- tamamen terkedilmi durumdalar. spanyol ve Kba adalarnn kuzeyinde, Giants olarak bilinen ada dahil, altm adadan oluan Lucaya Adalar63 yer alyor. Bunlardan en fakir, en verimli ve Sevilladaki Kral Bahesi kadar gzel olan, herhalde dnyadaki en salkl yer. Burada alt yzn stnde insan yayordu ama imdi bombo, nk hepsini spanyol Adasna naklettiler, oradaki nfus azalyor diye! Oysa nakil srasnda hepsi ldrld Hristiyanlarn bunca insan katletmi olmasnn nedeni, gzlerinin altndan baka hibir ey grmyor olmasdr. En ksa srede, en ok altna sahip olmak suretiyle ve iinde bulunduklar artlara ters dse de ykselmek, yani hrs ve tamahla bu dnyann en by olmak istiyorlar. Bu mutlu, bu zengin topraklara sayg gstermeksizin, bu alakgnll, sabrl ve itaatkr insanlara (sz konusu sre iinde bizzat ahit oldum) hayvan gibi de deil, sokaktaki bok gibi davranyorlar. Sz konusu milyonlarca insan, onlar byle yaad iin inansz ld. Ve herkes, hatta bu zorbalar, bu katiller de biliyor, itiraf ve kabul ediyor ki, Hint Adalarnn yerli halk, Kzlderililer, Hristiyanlara hibir ktlk etmedi. Tersine, yaknlarnn ne denli zulm grdn reninceye kadar, onlara gkten inmilercesine saygl davrand.
63 Bahamalar. (.n.)
513
Las Casas aada, Meksika Yarmadasnn bugn Yucatan olarak anlan blgesindeki koullar anlatmaktr. Kendilerine Hristiyan diyenlerin grlmemi zulm bir yana, adaletin uramad bu krallk (Yucatan) iin unu sylemekle yetineceim: Cehennemlik zorbalar gzlerini Perunun zenginliklerine dikip buradan ayrldktan sonra, spanyollarn yedi yllk zulm ve cehennemi hasadndan artakalanlar teselli etmek, onlar sknete kavuturmak ve Hz. sann retisini vaaz etmek zere, Aziz Francis cemaatinden Kei Jacomo ile drt baka kei, sanrm 1434te buraya gelmek zere yola km. Yucataya gitmeden nce, lkelerine Tanrnn mesajn iletmek zere lkelerine giri yapmak isteyen keileri kabul edip etmeyeceklerini renmek iin Meksika eyaletinden birka Kzlderili eli gnderdiler. Kzlderililer konuyu kendi aralarnda grmek zere pek ok mzakere yapt ve kendilerine baba veya birader diyen bu adamlarn nasl insanlar olduklarn ok ektikleri Hristiyanlara benzeyip benzemediklerini soruturdular. Ve onlar, yanlarnda spanyollar getirmemek artyla kabul etmeye karar verdiler
Burgos Yasalar Papa III. Paul

Efendim ve Babam olan Kral ve Sahibem ve Annem olan Kralie (ruhu huzur bulsun!) Espanola Adasndaki eflerin ve Kzlderililerin Kutsal Katolik nancmzla tantrlmasn istedi ve bunun iin belirli bir dzen izilmesini istediler ve bu dzen Kral Hazretlerinin kendi emirleri dorultusunda, bahsi geen adann eski valileri olan Comendador Bobadilla ve Comendador Mayor de Alcantra tarafndan ve daha sonra Amiralimiz, Naip ve Valimiz Don Diego Columbus tarafndan ve orada yerlemi memurlar tarafndan oluturuldu, ve uzun srede edinilen deneyimler sonucunda, bahsi geen eflerin ve Kzlderililerin (kurtulular iin gerekli olan) inancmz renmeleri iin hibir abann yeterli olmad grld, nk doalar gerei tembellie ve ahlaki bozukluklara meyilliydiler, nk hibir erdem veya doktrin usulne uymuyorlard (ve Efendimize kt hizmette bulunuyorlard); ahlaki bozukluklarn dzeltmek ve onlarn doktrinden yararlanmasn salayarak onlar doktrinle etkilemek iin nmzdeki en temel engel, meskenlerinin bahsi 514
geen adaya yerleen spanyollarn yerleimlerinden ok uzak olmasyd, nk Kzlderililer hizmet ederken doktrinimizi reniyordu ve inancmza dair eitim alyordu ama hizmetlerini tamamlayp kendi meskenlerine dndklerinde mesafeler ve kt eilimleri yznden rendikleri eyleri hemen unutup kendi geleneksel tembelliklerine ve ahlaki bozukluklarna dnyorlard ve hizmet etmek iin geri geldiklerinde doktrin konusunda hibir ey bilmiyor gibi eitime batan balamalar gerekiyordu, nk spanyollarn emredildii zere onlara kylerine kadar elik etmelerine, onlara hatrlatmalarna ve onlar sulamalarna ramen Kzlderililer korkmuyor, bu tlerden faydalanmyor ve tembelliklerine karlmamasn istiyorlard, nk bahsi geen kylerine dnmelerinin sebebi buydu, erdemleri yok sayarak kendileri iin besledikleri tek amalar ve arzular buydu, ve nancmza ters olmasna ramen, ve grevimiz her ekilde sorunlara zm bulmak olsa da Efendimiz ve Babamz Kralmz, Konseyimizin birok yesi ve iyi bir hayat, eitim ve vicdana sahip kiiler tarafndan bu durum dnlm ve bu kiiler: Bahsi geen adadaki olaylar, oradaki Kzlderililerin yaam ve gelenekleri konusunda ok fazla bilgiye ve deneyime sahip baka kiilerden bilgi alm, bugn yaplabilecek en faydal eyin u olduuna karar vermilerdir; bahsi geen efler ve Kzlderililer -birok adan dnldnde uygun grld zere- kylerinden ve toplumlarndan uzaklatrlacak ve spanyollarla srekli birlikte olacaklardr, yortularda kiliselerdeki dini ayinlere katlacak ve spanyollarn davranlarna dikkat edecek, spanyollar da birlikte olduklarnda onlara Kutsal Katolik nancmz gsterirken ve retirken hazrlk yapacak ve dikkat edecekler, bylece Kzlderililer daha abuk renecek ve rendikten sonra da imdi yaptklar gibi unutmayacaklardr. Eer bir Kzlderili hastalanrsa ona yardm edilmeli ve o tedavi edilmelidir ve bylece Efendimizin de yardmyla bugn hasta olduklarn bilmediimiz iin len birounun hayat kurtarlmaldr; hepsi gidip gelmenin zorluklarndan kurtarlm olacaktr ve bu onlar ok rahatlatacaktr, nk meskenleri spanyol topluluklarndan ok uzaktadr ve bu yzden yolculuk srasnda hastalk ve alktan lmektedirler; Hristiyanlar iin yaplmas gereken cenaze trenleri yaplmadan (gnahlar bir papaz tarafndan affedilmeden) lmemi olacaklardr, nk hastalanmalarndan itibaren gerekli dini vecibeler yerine getirilecektir; ocuklar doduklarnda vaftiz edilecektir; onlar iin daha az zorluk olacak ve spanyollar iin daha byk fayda salayacaktr; nk Kzlderililer srekli yanlarnda kalacaktr; onlardan sorumlu mfettiler onlar daha rahat ve daha sk ziyaret edecek ve ihtiya duyduklar her eyi onlara temin edebileceklerdir; imdi uzakta yaa515
dklarnda balarna geldii gibi karlar ve kzlarnn onlardan alnmasna izin verilmeyecektir; bu kadar uzak olduklar iin Kzlderililerin bana gelen ve aka bilindiinden burada zikredilmeyen dier birok ktlk ve zorluk sona erecektir; hem ruhlarnn kurtuluu hem kiisel faydalar ve rahatlklar hem de canlarnn korunmas asndan birok baka avantaja sahip olacaklardr; ve bu yzden ve eklenebilecek birok dier sebep neticesinde, yukarda bahsedilen faydalarn gelitirilmesi ve sorunlarn zlmesi iin, bahsi geen efler ve Kzlderililer, kendilerine doru biimde ve hep istediimiz gibi davranlabilmesi, onlarla ilgilenilmesi ve eitilebilmeleri amacyla adada yerleik spanyollarn kylerine ve topluluklarna yakn yerlerde ikamet ettirilmelidir... (...) Emrimiz ve irademiz udur ki bugn veya gelecekte, Espanola Adasnda yerleik tm efler ve Kzlderililer kendi meskenlerinden alnp bugn veya gelecekte bahsi geen adada spanyollarn oturduu kylere ve topluluklara getirilsin; kendi iradeleriyle getirilmeleri ve yer deiiklii nedeniyle zarar grmelerini engellemek iin burada Amiralimiz, Naibimiz ve bahsi geen adadaki Valimiz olan Don Diego Columbusa ve temyiz yarglarmza ve onlarn memurlarna bahsi geen eflerin ve Kzlderililerin en az zarar grecekleri biimde ve en uygun grlen yntemle getirilmelerini, bu amalar bu kiilerin yreklendirilmelerini ve vlerek gelmelerinde srarc olunmasn emrettik; yine ayn kiilere bu iin zenle, sadakatle ve gayretli biimde yaplmasn, her eyden nce ve genel veya zel her arzudan ve kardan daha nemlisi, bu Kzlderililerin korunmasn ve onlara iyi davranlmasn emrettik. Ayrca emrimiz ve irademiz udur ki, Encomienda64 dahilinde bahsi geen Kzlderililerin verildii vatandalar bizim tarafmzdan veya bizim tarafmzdan tayin edilmi amiraller, yarglar ve memurlar veya mfettiler tarafndan uygun grlen bir yerde kilise olarak kullanlacak bir bina ina edecektir; bu kiliseye Kraliemizin bir resmi aslacak ve Kzlderilileri duaya armak iin bir an taklacaktr; Encomienda dahilinde onlardan sorumlu kii onlar akam anla kiliseye aracak ve onlarla birlikte kiliseye gidecek, ha karmalarn ve takdis edilmelerini ve kimin iyi okuduunu ve kimin kt okuduunu duyup gerekirse hatalar dzeltebilsin diye bahsi geen kiinin onlar duyaca, onlarnda bu kiiyi duyaca biimde Ave Maria, Pater Noster, Credo ve Salve Regina dualarn okumalarn salayacak; emir64 spanya Krallnn Amerika ve Filipinlerdeki kolonilerinde uygulad retim biimi. spanyollara belirli sayda yerli verilir, bunlarla ilgilenmesi ve Katolik inancna kazandrmas beklenirdi, buna karlk spanyollar bu yerlileri retimde istedii gibi kullanabilirdi. (.n.)
516
lerimiz uyarnca Kzlderililerin dinlenmesi iin akamst ayrlan zaman, temelde akam duasndan nce bir saat dinlenmesi amacna ynelik olduundan, bahsi geen zamanda kiliseye gelmeyen Kzlderililerin ertesi gn duadan nce dinlenmesine izin verilmemelidir ama yine de akam duasna gtrlmelidir; ayrca her sabah ie gitmeden nce bahsi geen kiliseye gitmeli ve akam ettikleri gibi dua etmelidirler; ancak bunun iin normalden, yani gndoumundan daha erken kalklmas zorunlu olmamaldr... Ayrca emir ve irademiz udur ki, bugn ve gelecekte, bahsi geen arazilerdeki bahsi geen kiliselerin rahiplerin geimini salamak iin bahsi geen Kzlderililerin bulunduu arazilerden aar vergisi toplayan rahip ve din adamlar pazar gnleri ve zorunlu yortu gnlerinde vaaz vermelidir; ve (emir ve irademiz udur ki) bahsi geen rahipler gnah kartmay bilenlerin gnahlarn kartmak, bilmeyenlere de gnah kartmay retmek zorundadr. Bylece Efendimize hizmet etmi oluruz, aksi takdirde Ona kt hizmette bulunmu oluruz. Ayrca emir ve irademiz udur ki, yeterli sayda Kzlderilinin bulunduu tm madenlerde bizim tarafmzdan veya bizim tarafmzdan tayin edilmi amiraller, yarglar ve memurlar veya mfettiler tarafndan uygun grlen bir yerde kiliseler ina edilmelidir, bylece madenlerde alan Kzlderililer bahsi geen yortu gnlerinde ayinlere katlabilir; ayrca bahsi geen Kzlderilileri altn kartmak iin kullanan spanyollara ve gmenlere emrimiz, arazilerde uygulanan ve yukarda aklanm olan prosedrleri aklanan cezalarla birlikte aynen uygulamalardr. Ayrca emir ve irademiz udur ki, Encomienda iinde elli veya daha fazla Kzlderiliye sahip olanlar (en yetenekli grd) bir olan ocuuna okuma ve yazma ve inancmzla ilgili eyler retmelidir, bylece o da daha sonra bahsi geen Kzlderililere retebilir, nk Kzlderililer onun sylediklerini spanyol ve gmenlerin sylediklerinden daha kolay kabul edebilirler; bahsi geen kii yz veya daha fazla Kzlderiliye sahipse iki olan ocuunu yukarda akland gibi eitmelidir; Kzlderililere sahip olan kii emredildii gibi olanlar eitmezse bizim admza i grmeye yetkili mfettilere emrimiz, masraflar bu kii tarafndan denmek zere bu eitimleri salamasdr. Efendimiz ve Babamz olan Kralmz ve ben baz kiilerin Kzlderili olanlar uak olarak kullandn duyduumuzdan emir ve irademiz udur ki, bunu yapan kiiler olanlara okumay ve yazmay ve yukarda aklanan dier eyleri de retmelidir; bunu yapmazsa olanlar ondan alnacak ve bir bakasna verilecektir... Ayrca emir ve irademiz udur ki, Kzlderililer arazilere getirildikten sonra, o andan itibaren bahsi geen adada kazanlan tm (altn) dkmler 517
aada akland gibi kullanlacaktr: Encomiendasnda Kzlderililere sahip olanlar onlarla yln be ay boyunca altn kartacaktr ve bu be ayn sonunda Kzlderililer krk gn dinlenecektir ve altn karmay braktklar gnn tarihi, madenlere giden madencilere verilecek bir sertifika zerine kaydedilecektir; iaretlenen gnden itibaren tm Kzlderililer bulunduklar yerde serbest braklacaktr ve bylece ayn gn evine gidebilecek ve bahsi geen krk gn boyunca dinlenebilecektir; bahsi geen krk gn iinde kle olanlar hari hibir Kzlderili altn kartmak iin kullanlmayacaktr ve bahsi geen krk gnlk dnemde madenlere almak zere getirilen her Kzlderili iin daha nce akland biimde yarm altn pezo ceza kesilecektir; bu krk gn iinde sizler ve bahsi geen memurlar dkm ilerini tamamlamakla ykmldr. Yine emrimiz udur ki, bu yzden madenleri terk eden Kzlderililere o krk gn iinde hibir ekilde almas emredilmemelidir, bu srede onlar o yl hayatta kalmalar iin gerekli olan bitkileri tepelere ekmelidir; bahsi geen Encomiendadaki Kzlderililerin sahipleri bu krk gnlk dinlenme sresinde hem uygun frsata hem de vastalara sahip olacandan Kzlderilileri inancmza dair eyleri dier gnlerden ok daha youn biimde retmelidir. Ayrca, Kzlderililerin geleneksel danslarn [areytos] yapmalarna izin verilmediinde byk zntye kapldklarn rendiimizden emir ve irademiz udur ki, pazar gnleri ve yortu gnlerinde, ve ayrca gndelik ilerini engellemedii srece alma gnlerinde dans etmelerine izin verilmelidir. Ayrca, Kzlderililere sahip olanlarn geimleri iin en nemli konu Kzlderililere iyi davranlmas ve saylarnn artmas olduundan emir ve irademiz udur ki, bu kiiler srekli olarak yeterli ekmek, yerelmas ve bibere sahip olmal, Kzlderililere en azndan pazar gnlerinde ve yortu gnlerinde pimi et yemekleri vermelidir ve ilgili maddede tarif edildii gibi yortu gnlerinde ayine gittiklerinde dier gnlerden daha bol et yemekleri hazrlatmaldr... Ayrca emir ve irademiz udur ki, hi kimse Kzlderilileri sopalarla dvmeye, krbalamaya, onlara kpek demeye veya kendi adndan baka bir adla hitap etmeye cret etmemelidir ve eer bir Kzlderili yapt bir eyden dolay cezalandrlmay hak ederse, ondan sorumlu olan bahsi geen kii onu cezalandrlmak zere mfettie getirmelidir, bu maddeyi ihlal eden kii bir veya birka Kzlderiliyi her dvdnde ceza olarak be altn pezo demelidir; bir Kzlderiliye kpek derse veya ona kendi adndan baka bir adla hitap ederse yukarda akland gibi datlmak zere bir altn pezo demelidir... 518
Ayrca emir ve irademiz udur ki, bahsi geen adadaki her toplulukta, madenleri ve arazileriyle birlikte tm topluluu, koyun ve domuz obanlarn denetlemekle yetkili iki mfetti65 bulunmaldr; bu mfettiler Kzlderililerin inancmz konusunda nasl eitildiklerini ve onlara nasl bakldn, onlarn veya onlardan sorumlu kiilerin kurallarmza uyup gereklerini yerine getirip getirmediklerini ve yapmakla sorumlu olduklar dier eyleri tespit edeceklerdir; zellikle buna ok dikkat etmelerini ve vicdanlarna gre hareket etmeleri emredilmitir...
Sublimis Deus Papa III. Paul

Bu yaznn ilgilendirdii tm inanl Hristiyanlara, Efendimiz Hz. sa salk versin ve Papaln takdisi zerlerine olsun. Yce Tanr insan soyunu yle sevmiti ki, onu sadece dier yaratklarn da keyif ald iyi eylere katlacak biimde yaratmam, eriilmez ve grlmez Yce yilie ulaacak ve Onunla yz yze gelecek bir yetenek bahetmitir; insanolu, Kutsal Kitaplardaki delillere gre, Efendimiz Hz. saya inanmayan kimseye bahedilmeyecek olan ebedi yaamn ve mutluluun keyfini kartmak zere yaratlm olduuna gre, insanolu bu inanca sahip olabilecek bir doaya ve yeteneklere de sahip olmaldr; bu nedenle, bu yetenekler ihsan edilen kii ayn inanca sahip olabilir. Ayrca hi kimsenin, inanca sahip olmak isteyecek ama buna sahip olmasn salayacak en gerekli yetenekten mahrum olacak kadar dk bir zekya sahip olduuna inanlamaz. Doruluun ta kendisi olan, asla yanlmayan ve yanlmas mmkn olmayan Mesih, bu grev iin setii inancn vaizlerine Gidin ve tm milletlere retin, (Matta 28:19) demitir. stisnasz tm milletlere gidilmesini istemitir, nk tm milletler inancn doktrinini renebilecek yetenektedir. nsanlar ykma gtrebilmek iin tm iyi ilere kar kan insan soyunun dman bunu grp kskandndan Tanrnn kurtulua dair szlerinin insanlara vazedilmesini engellemek iin daha nce hi kimsenin duymad bir vasta buldu: Kendisini mutlu etmek isteyen uaklarna ilham vererek, Batdaki ve gneydeki Kzlderililere ve hakknda yeni bilgi sahibi olduumuz insanlara, bize hizmet etmek iin yaratlm aptal vahiler
65 Kraliyetin bu konudaki normal politikas her zaman emirlerin ve yasalarn uygulanmasn salamak zere iki memur bulundurmakt. (.n.)
519
olarak muamele etmemiz gerektiini, nk onlarn Katolik inancna sahip olma yetileri olmad fikrini denizar olarak yaymalarn salamakta tereddt etmedi. Deersiz olmamza ramen dnyada Efendimizin gcn kullanan ve tm gcn Onun srsnn dnda kalan tm koyunlarn bizim kontrolmzdeki ala getirmeye adayan bizler ise Kzlderililerin gerekten insan olduklarna ve sadece Katolik inancn anlayabileceklerine deil, elimizdeki bilgilere gre bu inanc anlamak istediklerine de inanyoruz. Bu ktlklerin stesinden uygun biimde gelmek istediimizden bu mektuplarmzda veya bir noter tarafndan imzalanm ve yksek rtbeli din adamlarnn mhryle mhrlenmi ve asllar kadar itibarl olan tm tercmelerinde, aksi ynde ne sylenmi veya sylenecek olursa olsun, bahsi geen Kzlderililerin ve Hristiyanlar tarafndan daha sonra kefedilecek tm insanlarn, Hz. sann inancndan olmasalar bile, zgrlklerinden ve mallar zerindeki mlkiyet haklarndan hibir ekilde mahrum edilemeyeceklerini, serbeste ve yasal biimde zgrlklerine ve mallar zerindeki mlkiyetlerine devam edebileceklerini ve edebilmeleri gerektiini, hibir ekilde kleletirilemeyeceklerini, aksi gerekleirse bunun geersiz ve etkisiz olacan aklyor ve ilan ediyoruz. Papalk otoritesinin verdii yetkiye dayanarak bu mektuplarda veya bir noter tarafndan imzalanm ve yksek rtbeli din adamlarnn mhryle mhrlenmi ve asllar kadar itibarl olan tm tercmelerinde, bahsi geen Kzlderililerin ve dier insanlarn Tanrnn szlerinin vazedilmesiyle ve iyi ve kutsal bir yaam srerek rnek olmak suretiyle Hz. sann dinine dndrlmeleri gerektiini de aklyor ve ilan ediyoruz. Romada, Efendimizin 1537. ylnda, Hazirann drdnde ve Papalmzn nc ylnda yazlmtr. I. Elizabeth ve II. Philipin hkm srd dnemlerde Avrupa iin Yeni Dnyann nemi daha ak hale gelmiti. Artk Protestan olduklarndan spanyol kolonileriyle olan krl ticaretleri biten ngilizler kendi kolonilerine sahip olmak istiyordu. Bu konudaki abalarn nclerinden biri de ngilterenin dnya zerindeki toprak ve zenginlik zerindeki payn artrmak iin emalar hazrlamaya yllarn harcayan Sr Humphrey Gilbert (1539-1583) idi. 1566 ylnda Hindistana kuzeybatdan ulaacak bir yol bulma yetkisi iin Elizabethten yazl istekte bulundu. On yl sonra hl altn ve masallardaki Douyu ararken Cataiaya, Yeni Bir Yol Kefetme Sylevini yaynlad. 1578 ylnda ise en nihayet kendisine Yeni Dnyada koloni kurmak iin yetki veren bir kraliyet imtiyaz berat ald. kinci denemesinde gemileri 1578 ylnda Newfoundland (Yeni bulunan lke) kylarna ulat ve ngilterenin ilk deniz ar
520
kolonisine sahip oldu. Ancak yerleim baarsz oldu ve Gilbert dn yolculuunda gemisiyle birlikte kayboldu. Sylevde koloniler ve Avrupadaki durum hakknda Elizabethin dnemini bu kadar heyecanl ve yaratc yapan tm konular hakknda bir farkndalk mevcuttur; Gilbert de onun hkmdarln bu kadar byk hale getiren kamu grevlilerinin ve servenciler grubunun bir yesidir.
Majestelerinin spanya Kraln Nasl Kzdrabileceine Dair Bir Sylev* Sr Humphrey Gilbert
(...) Devlet meseleleri konusunda kalem oynatmakta cesur davranyorum, Yce Hkmdarm, nk ben ngiltere Milletler Topluluunun basit bir yesiyim ve burada bir eitmen veya bir reformcu olarak deil, Majestelerinin ve en deersizlerinin ve en basitlerinin kendini en iyiden ve en bilgeden aa kabul etmemesi gereken lkemin iyiliini isteyen biri olarak bulunuyorum. Bu nedenle, buradaki hkmlerimde yanlrsam affedileceimi umuyorum. Mesele aadadr. Prensliklerin, monarilerin ve milletler topluluklarnn gvenlii temelde dmanlarn zayflatmaya ve fakirletirmeye, kendilerini ise glendirmeye ve zenginletirmeye dayanr; Hametmeaplar karsna ktnda iyi frsatlar gzden karmad takdirde Tanr bunlarn ikisini de Majestelerinin gvenlii iin zel olarak ilemitir. savalar yznden komularnzn bana gelen talihsizlikler onlar denizde ve karada zayflatp fakirletirirken Majestelerinin lkesini glendirmitir... ncelikle Hametmeaplar phesiz cennetin kralln aramaldr ve bu temel zerinde dndnde vicdanlarna kemiren kurtlar nedeniyle blnen hkmdarlarn arasnda asla sabit ve salam bir dostluk ittifak kurulamayacana inanmaldr. Bu yzden dostluklar ve tatl szleri, deniz kzlarnn arklar veya tatl zehirler gibi dardan inandrc grnen ve parlak frsatlara benzeyen tuzaklardr.66 nk gerekte bylesi ittifaklarn garantisi yoktur, bu yzden Hristiyan hkmdarlar hibir sebeple, Tanrnn kendisiyle ak ve aleni bir sava iindeymi gibi, byleleriyle dostluk kurmamaldr. nk non est consilium contra deum.67 Bu nedenle,
66 Bunu Machiavellinin prenslerin inanlarna nasl sahip kmas gerektiini anlatan tarifiyle karlatrnz (sf. 502). 67 nk Tanry darltmakta bilgelik yoktur. (.n.)
521
hibir devlet veya milletler topluluu, ilk ve temel meselesi Tanry vmek ve Onun ruhsal krall iin politikalar gelitirmek olmad srece geliemez. Bu yapldnda, Majestelerinin sadece yabanc gler tarafndan deil, ayaklanan baz fraksiyonlar tarafndan da Hametmeaplarnn bandan (Tanry hie sayarak) tacn kartmaya hazr olanlarn gvdesine akt ivileri kartmaya bolca vakit bulacaktr. Bu nedenle, en iyi yol ncelikle krall onlarn taraftar olduundan phelendiimiz kiilerden temizlemek veya en azndan bu kiilerden korumak olacaktr; srgnle, yakarak veya kltan geirerek deil, hazineyle, krediyle ve gle onlarn yeteneklerini azaltarak. Bu durumda elimizdeki vastalar uyarnca pheli komularnzn zararlarn telafi etmekle megul olurken nefes alacak frsat bulamayacaklarn ngrebiliriz; sizin gvenliiniz iin onlarn donanmasn daha da zayflatarak ve sizinkini koruyup gelitirerek yaplmas gereken en nemli ey budur. Onlarn denizlerdeki gcn azaltmak ya aka dmanlk ederek ya da aldatc yntemlerle gerekletirilebilir; rnein bilinmeyen bir yeri kefetmek ve oraya yerlemek iin, politika gerei onlar en ok kzdracak olanlarn gvenliine ilikin zel bir artl hkm ieren bir imtiyaz mektubuyla birilerine izin verilebilir, bylece bunun tersinin yaplmas, emri yerine getiren kiinin hatas olacaktr, Hametmeaplarnn imtiyaz mektubu aka Majestelerinin byle bir eyi istemediini gsterecektir. Bu gerek aka renildikten sonra Majesteleri ya (olaya bal olarak bylesi daha iyiyse) ayn aklamay yapacak ya da ittifak bozan taraf olmamak iin hem eylemi gerekletirenleri hem de gerei inkr ederek bu kiilerin kendi bilgisi dahilinde deil, Orange Prensi ya da bir bakasnn68 emrindeymi gibi davranmasna izin verecektir. Krallk iin bu bahanenin ardna gizlendikten sonra baarl olmak iin yaplmas gereken bylesi bir kefi mazeret gstererek, Majestelerini sorumluluk altna sokmadan, izniniz ile benim yneteceim belirli sayda gemiyi Yeni lkeye gndermek olacaktr; bu gemiler burada mutlaka ylda bir defa Fransa, spanya ve Portekizin gemileriyle karlaacaktr. Ben o gemilerin en iyilerini ykleriyle birlikte ele geirip size getirecek ve semeresiz gemileri yakacam, ele geirdiim gemileri de Hollanda veya zlandaya gtreceim. Ya da bir korsan olarak kendimi ve adamlarm ksa bir sre Majestelerinin sahillerinde gizleyebilir, bu blgelerde daha sonra gerekirse hapse atlabilecek bir belirli bir kaptann dostluundan faydalanabilirim. Adamlarm
68 Sessiz William (1533-1584), bir devlet adam ve Habsburg hkmranlndan bamszlk iin abalayan Hollandallarn lideridir. spanya ile savarken destek alabilmek iin hem Fransa hem de ngiltere ile mzakerelerde bulunmutur. (.n.)
522
iin gizli bir yerde alt ay yetecek kadar yemek ve drt ay yetecek kadar suyla beraber be veya alt bin adama yetecek cephane saklanabilir... Bu hizmet iin gerekli olan gemileri temin etmek byk bir sorun olmaz ve neticesinde byk bir getiri elde edilebilir, nk Yeni lke balklar her yerde satlabilir, bundan kazanlacak gelir ile gemiler, kumanyalar, cephane ve be veya alt bin adam iin gerekli nakliye kolayca denebilir. Birka geminin bu kadar byk sknt yaratamayaca sylenebilir ve bu grev srasnda o yerlerde bulup ele geirdiiniz veya yok ettiiniz gemiler neticede onlarn tebaasnn gemileridir; onlarn donanmas zayflam olmaz ve bu yzden gleri ok da azalm olmaz denebilir. Benim buna cevabm udur: phesiz bu grevi gerekletirmenin tehlikeleri vardr. Bu gemiler balk gemilerine benzer bir mrettebat ve silahlara sahiptir ve sahillere yaklatklarnda eitli limanlara dalrlar, mrettebatlarndan ounu balklar yakalamak ve kurutmak zere kk teknelere indirirler, gemilerde birka kii brakr ya da kimseyi brakmazlar; bylece bu gemileri ele geirmek ve gtrmek ve bu sayede bu hkmdarlarn denizdeki glerini azaltmak mmkndr. Kendi gemileri sayca ok az ve dierlerine gre daha gsz olduundan tebaalarnn gemileri bir defa imha edildi mi yerine yenilerini koymalar ksmen gemi sahiplerinin gten dmesi ve ksmen de bu gemilerle yaplan ticaretin azalmas nedeniyle ok zordur. Gemiler ina edebilen her adam servetini byle harcamaz ve gemilerini bir defa kaybettikten sonra ayn say ve gce yeniden erimeleri pek de olas deildir. Bunu yapsalar bile buna uygun kereste mevsiminin gelmesi iin uzun zaman beklemeleri gerekebilir, bu sre iinde biz de giriimimizi gelitirmek iin iyi bir frsat yakalam oluruz. Ayrca geen sre iinde bahsi geen hkmdarlar (Fransa, spanya ve Portekiz hkmdarlar) sadece durumlar yznden hayal krklna uramakla kalmaz, bu seyr sefer sayesinde elde ettikleri byk gelirleri de kaybetmi olur ve buna ilaveten eskiden bu yolculuklarda elde ettikleri bu kadar gerekli erzaklar kaybettikleri iin byk bir ktlkla mcadele etmek zorunda kalabilirler. Bunlar yerine getirmek mmkn olduu halde Majestelerinin mttefiklerine kar bylesi eylemlere izin verilemeyecei, nk akllca davranarak insanlarn gzlerinden gizlense bile Tanrdan hibir ey gizlenemeyecei sylenerek bu fikre itiraz edilebilir. Buna da yle karlk verebilirim: Bence Hristiyan politikasna gre bir ihaneti iyi zamanlarda engellemek ok ge intikam almaktan daha merudur, zellikle de Tanrnn kendisinin de bu ekimelerde taraf olduu, Onun dmanlarnn siz Hametmeaplarna kar kt niyetli tertipler iinde olduu ve Onun kilisesinin aka 523
grlmesine ramen merhametli takdirini yeterince derinlemesine hissetmedii dnlrse. Ayrca bunun ngilizler tarafndan yaplmas halinde, bir ekilde gizlense bile, saldrya urad iin sinirlenen taraflarla olan ticari mnasebetimizi bitireceini ve bu yzden ticaretimizin byk zarar greceini, bu blgenin denizcilik gelirlerini ve bylece Majestelerinin gmrk gelirlerini dreceini syleyenlere yle cevap verebilirim: Bu tehlikeleri ortadan kaldrmak iin (ilk nce Hametmeaplar Fransa, spanya ve Portekize saldrabilecek olsa da) bu seyr seferin eksiklii yznden spanyollar ve Portekizliler veya sadece spanyollar hari kimseye dokunmaya gerek yoktur; Majesteleri ile onlar arasndaki son ambargoda ksmen grdmz gibi bylesi bozulma ve kayplar gerekli deildir. spanyollarn ve Portekizlilerin gleri daha nce de sylediim gibi ok azaldndan Hametmeaplarnn dikkatini Franszlarn gerekliliine ekmek isterim. Bu aklamalar Majestelerini durumu olduu gibi grmeye ve kendi yaptmz ubuklarla bizi dvmek iin kendi paramzla silahlanmalarna ve bylece zenginlik ve gcmz kaybetmemize sebep olarak, bu lkenin tm ticaret gemilerinin onlarn eline dmesine izin vererek onlara her yl boyun emektense, bu greve balamann bin kere daha iyi olduuna ikna edecektir. Seyr seferin devamllna dokunmak ve bylece gemiciliimizi ve Majestelerinin gelirlerini artrmak ve korumak ve gneyden gelen mallarn fiyatnn milletler topluluumuz iin zararl olacak kadar ykselmesini engellemek iin aada tarif edildii biimde iyi yntemler bulunabilir: O (gney) ticareti kaybetmeye ve o mallar baka vastalarla ikame etmeye tahamml etmemiz gerekiyorsa Majestelerinin hem gemicilik hem de gmrk gelirleri asndan milletler topluluunu zayflatacak derecede zora girecei dorudur. Ama Hametmeaplar bana ve ortaklarma aka veya gizlice, bahsi geen giriimi gerekletirme izni verirse, buradan elde edilecek kazan ile Bat Hindistanda, sadece spanyollar bu zenginlikten mahrum etmekle kalmayp siz Majestelerine o adalar sonsuza kadar lkesine katabilecek ve bahsi geen muhtemel zararlar karlayp daha bile fazla gelir getirebilecek, yetkin bir irket kurulabilir. Altn ve gm madenlerinin yan sra bu blgede giri ve k gmrk vergilerinden de kr elde etme imkn mevcuttur; bylece Hametmeaplarnn pheli dostlar veya baka bir deyile, ak dmanlar sadece zayflatlp fakirletirilmi olmaz, siz ve lkeniz de orada ve burada, hem denizden hem de karadan elde edilen gelirlerle glenir ve zenginleirsiniz. Bir tala iki ku vurmak en mutlu sonu olacaktr. Yani eer bu neri kabul edilirse (bundan hi phe yok) hedefimizi 524
vurmu ve Majestelerinin lmsz ann salama hedefimize ulam oluruz. nk dmanlarnz Majestelerini kzdracak denizcilik faaliyetlerine devam edecek ne gemilere ne de bunlara eriecek vastalara sahip olmazsa, tebaanz ihtiyalarnn zorlamas yznden ticaret yaparken tutuklanma tehlikesiyle kar karya kalmaz, nk bu lke bir ada olduundan rlanda himayeniz altnda kaldka, skoya mttefikimiz olduka ve Orange Prensi ve Danimarka Kral ile dostluumuz devam ettike, dnyann tm monarileri bize kar birlese tehlikeden korunmu olur. Ayrca Majesteleri dnyadaki tm kuzey ve gney deniz rotalarn gerekten tacnn etkisi altna alp kendisine balam olur, bylece Hametmeaplarna balln bildirmeyen hi kimse bu denizleri geemez, nk birok farkl rotalara dalarak genileyen uzun yolculuklar sayesinde denizciliimiz srdrlecek ve ok genileyecektir. Hametmeaplar bu giriimden holanrsa Bat Hindistann zorluk ekmeden nasl baslaca ve savunulacana, hangi nlemler alnmazsa sadece bouna bir abaya dneceine dair basit fikirlerimi ifade etmeyi gerekten ok isterim. Ama Majesteleri bunu gerekten yapmak istiyorsa Hametmeaplarnn gecikmelerin genelde iyi eylerin gereklemesini engellediini, nk insanolunun yaamnn kanatlarnn lm tyleriyle sslendiini dnmesini rica ederim. Majestelerinin bu konuda hayrl bir hkm vereceine inanyor ve hkmn imdiden kabul ederek Hametmeaplarn daha fazla rahatsz etmeden szlerimi bitiriyorum. 6 Kasm 1577. Majestelerinin en sadk hizmetkar ve bendesi., H. Gylberte
* Sr Humphrey Gilbertin Yolculuklar ve Kolonizasyon Giriimleri, editr D. B. Quinn (Londra: The Hakluyt Society, 1940) s. 170-174. Editr tarafndan modernletirilmitir.
525
526
PROTESTAN REFORMU
527
528
GNAH IKARMA AI
Bu andan itibaren Hz. saya inanan bizler, Onun krallar ve rahipleriyiz... imdi soracaksnz: Kilisedeki herkes rahipse, bizim u anda rahip diye adlandrdmz kiilerin dier insanlardan fark ne olacak? Cevaplayaym: Rahip, papaz, ruhban, din adam szcklerinin kullanm ile, geride kalan Hristiyan kitlesinden bizim u an din adam olarak adlandrdmz kiilere ac veren gelenekler ile aktarld iin bir adaletsizlik yaplmtr. Martin Luther, On Christian Liberty Kutsal Kitap iyi yaamak iin yeterli bir retidir. ou kutsal bilimi kapsamtr... Balca bilim Teolojidir. Dierleri, Etik, Ekonomi, Politika, Din bilimi ve Akademik eitimdir. William Perkins, A Golden Chain Her ruhun daha yksek glere itaat etmesini sala. nk Tanrdan baka g yoktur ki dier gler de onun emrinde olacaktr. Bu nedenle gce kar koyanlar Tanrnn fermanna boyun emitir. Aziz Pavlus, Romallar, 13:1-2 Yeni Presbiteryen, eski papazn daha belirgin halinden fazlas deildir. ngiltere Kral I. James
529
530
I GNAH IKARMA AI
Hristiyanln kurulduu temelleri inceleyen ve u anki uygulamalardan olduka farkl olduunu gren herhangi biri tahrip ve cezalandrmann yakn olduunu anlayacaktr. 1513te Machiavelli byle der... Drt yl sonra Martin Luther doksan be tezini Wittenbergdeki Kale Kilisesinin kapsna astnda, Roma Katoliklii bir kuak iinde Avrupann yarsn Protestanlara kar kaybetmitir. 1. Protestan yenilenmesinin entelektel ve kltrel balamda tam olarak ne anlama geldii, mnazara konusundan ibaret olmakla birlikte, genelde kabul gren yorumdan bahsedilebilir. Bunlardan ilki, On Dokuzuncu yzyln liberal ve milliyeti tarih bilimcilerinin Reform srecini ilerleme fikri ile badatran yorumlardr; Michelet ve Guizota gre1 Reformasyon, Orta a zorbalna ve hurafelere kar bir isyan srecini, Fransz Devrimini tetikleyen zincirleme reaksiyonda bir halkay ve modern zgrlkleri ifade eder. Ayn gr, J. B. Burysnin Dnce zgrl Tarihi ile modern Avrupa tarihinin ounlukla Rnesans ve Reform diye balayan ders kitaplarnda byle srp gider. Bu yargy tersine eviren tarih bilimcileri, Nietzscheye zg mbalaal anlatm yeler: Reformasyon, ad zihinlerin talyan Rnesans hareketine kar bir tepkisidir. Laik bir ortamda yaam olan Edward Gibbon (18961900) ise, Protestan ve Orta a Katolik dnce biimlerinin farkllklarndan ok benzerliklerine arr. Roma mparatorluunun k ve Ykl (The History of the Decline and Fall of the Roman Empire) kitabnda, adil bir deerlendirmeyi mteakip, ilk reformcularmzn nce rkekliklerine aracak, sonra da ftursuzluklarndan mahcup olacaksnz mealinde yazar; Kaplan ayn kapland ama dilerini de, penelerini de yitirme yolundayd. Buna karn, kaplann ayn kaplan olduu eklindeki deerlendirmeye pek de katlmayan dier baz tarih bilimcileri, Reformasyonun, Orta a din sisteminin reddedilmesinden ziyade, tadil ve tebdil ilemi anlamna geldiini savunur. Bu gre gre, Bat kltrndeki gerek krlma, On Altnc yzylda deil, Galileo, Descartes ve Newtonun anda meydana gelmitir.
1 Jules Michelet (1798-1874), Franois Pierre Guillaume Guizot (1787-1874). (y.n.)
531
Byk Alman Kilise tarihisi Ernst Troeltsch (1865-1923) Protestanclk ve lerlemede (Protestantism and Progress) gerein bu iki gr arasnda bir yerde olduu deerlendirmesini yapar. Reformcularn niyetleri ile niyetlerinin dolayl sonularn birbirinden ayr mtalaa eden Troeltsch, znde dindar adamlar olan Luther ve Calvinin yapmaya altklarnn bireyleri ve toplumu Hristiyan akidesi dorultusunda iyiletirmek olduuna dikkat eker. Protestan dnya ile modern dnya arasnda esasl bir fark vardr. Demokrasiyi, laissez-faire2 kapitalizmini, zgr dnceyi ve bilimi Reformculara mal etmek, onlarn asl niyetlerini tamamen yanl anlamaktr. Bununla beraber, Protestanln modern dnyann ykseliindeki nemi yadsnamaz. Modern politika, bilim ve sanattaki ou ilerleme Protestanlktan bamszdr, ancak, Reformasyonun dini hiyerariye, hiyerarinin bireyselliine ve aada ele alacamz dier alanlara saldrmak suretiyle modern zihniyetin yaratlmasna dolayl olarak katkda bulunduu da bir vakadr. Troeltsch, On Altnc yzyl, hem Katoliklerin, hem de Protestanlarn birbiriyle rekabet iinde gnah kardklar bir asr olarak deerlendirir. Bir de isim verir: Gnah karma a. Mezhepler arasndaki rekabet, ksmen Protestanln doas ve bamsz laik hareketlerin bilekesi, Luther ve Calvini ok artacak bir uygarlama dourur. Gnah karma a, byk Dinler ann son evresi olur. 2. Reformasyonun muhafazakr yan, reformcularn yaam yklerini ve dini itikatlarn inceleyenler iin ak olsa gerekir. Mesel, Luther. Lutheri ekonominin bir rn ve burjuva menfaatlerinin ncs olarak aklama giriimleri, samalk lsnde isabetsizdir. Roland Baintonun dedii gibi, Luther o kadar gotik bir figr ki, inanc, Orta a dininin iek aan son dal olarak adlandrlabilir. Nitekim, yaam boyunca, din Lutherin ilgi alannn merkezinde yer almtr; kendisi iin asl hakikatin Tanr ve Tanrnn birey iin byk nemi olduunu anlamadka, Luthern anafikrini skalyoruz demektir. Nitekim, 1510daki Roma ziyaretinde, gz ne tabiat manzaralarn, ne antik harabeleri, ne de Rnesans sanatn grm, sadece kilise ve mabetlerle ilgilenmitir. Arthur Koestlerin ifadesiyle, Luther ve On Altnc yzyl Reformcular nsan-Kinat ilikisi hakknda hayli parlak sezgilere sahip olmakla birlikte, nsan-Toplum ilikilerinde ayn dzeyi tutturamazlar. Luther hakknda yeni olan, kendisini sonunda Roma Kilisesiyle kar karya getirecek vaka, yani Erfurt ve Wittenberg manastrlarnda verdii mcadele deil, meseleyi zme yntemidir. Aslnda zm yntemi yeni de deil, Aziz Pavlus ve Aziz Augustine ilahiyatna gndermedir. ou ada gibi, lmn dncesi bile Lutheri titretmeye yetmekte, byk yarg Tanrnn huzuruna kaca gn dehet
2 Kapitalizmin mottosu kabul edilen ifade. Braknz yapsnlar anlamna gelir. ktisadi anlamda piyasann merkezi mdahaleye ihtiya duymadan, doal bir ekilde ileyecei manasn haizdir. Tamam laissez faire, laissez aller, laissez passer eklindedir: Braknz yapsnlar, braknz gitsinler, braknz gesinler.
532
GNAH IKARMA AI
iinde beklemekteydi. Ruhunu kurtarmak iin kei oldu ve sekiz yl sreyle Katolik usul kendi ayaklarnn stnde durmay denedi. Yani manastr kurallarn harfiyen yerine getirebilmek iin rpnd, azizlere dua, gnahlarn ifa etti. Bunlar ie yaramayp umutsuzlua kaplmak zere olduu bir anda kurtuluu ncilde bulup Wittenberg niversitesine ders vermek zere davet edildi. Pavlusun Romallara Mektupunda, kim ki hak tanr, o inancyla yaayacaktr, dediini okumutu. Yunanca hak/adalet kelimesinin ift anlaml olduundan yola karak, bu vecizeyi, Tanrnn gnahkrlara iman -ruhlarn Arac sa sayesinde kurtarmaya sz verdiine iman- vermek suretiyle gnahkrlar iin bitii cezay erteledii eklinde yorumlad: Bunun zerine kendimi yeniden domu ve cennetin ak kaplarndan ieri girmi gibi hissettim. in akas, Luther, artk hem bir sevgi tanrs hem de karamsar bir insanbilim retmeye balamt. Buna gre, menfur bir gnahkr olan insan, iffetli bir yaam srdrerek ya da hayr ileyerek kurtuluu asla hak edemez. Onu sadece ilahi inayet kurtarabilir. Luther, bylece insan idrakinin yeterliini daraltrken, insann zgr iradesinin varln reddetti. Lutherin insan ftratn alglama biimi, ne Rnesans, ne de Orta a skolastisizmi olup Erasmus veya John Locketan ziyade Aziz Thomasa daha yaknd. Dnce tarihi rencileri iin Lutherin durumu bal bana bir sorundur: Niye Luther? Bir Luther uzman, aka, onu felsefe bilgisinin zenginliinden dolay deil bu konuda Goethe ve Nietzsche, Lutheri yaya brakr- Almancaya srad hkimiyeti nedeniyle incelediini sylemekten kanmamaktadr. Buna karn, Luther, zerinde durduu meselelere varolusal ilgi duyulduu iin de incelemeye deer bulunabilir. Luther, Bat dncesinin imdi artk tmyle demode olmu evresinin bir temsilcisinden ibaret deildir. Evreninin yapsna dair igrlere sahip olduu, Cehenneme inmeden cennete ulaamayz veya Felsefe maddeyi, maddenin birincil ve ikincil niteliklerini aratrmakla ve rastlantsal olanlar asl olandan ayrmakla uramaldr. Nedenlerle ilgili olarak bir kesinlie ulamas mmkn deildir, demesinden anlalmaktadr. Lutherde kabul edemeyeceimiz, hatta anlamadmz pek ok ey olmakla birlikte, tecrbesinin derinliklerinden kan szlerinde, kendi yaam felsefemize uyarlayabileceimiz eyler de vardr. Ayn ey Machiavelli, Descartes, Nietzsche veya bakalar gibi, olaand alglar olan dierleri iin de geerlidir. Luther, Reform hareketinin asli muhafazakrlnn yegne kant da deildir. On Altnc yzyl Protestan amentsn (Lutherci Augsburg tirafnamesi, Anglikan Otuz Dokuz Madde vb.) Roma Katolik Trent Konseyinin kararlaryla karlatrldnda, birbirlerini aforoz etmeleriyle sonulanan durularnn altnda yatan itikadn ortak olduu grlr. Protestan ilahiyatnn Summasna, Calvinin Hristiyan Dininin Kurumlar adl kitaplarna bakldnda, Orta a geleneklerinin Cenevreli Reformcu533
ya (John Calvin) nasl yapm kalm olduu grlr. Protestanlar, Hristiyan Destannn genel hatlarna kesinlikle inanmtr. Orta ada olduu gibi onlarn zamannda da doast vahiyler, mucizeler ve cadlar sradan olaylard. On Altnc yzylda insanlarn ou iman akla tercih eder, dini hogrye kar kar, doa bilimlerine ve bamsz aratrmalara kaytsz kalr, hatta muhalefet ederlerdi. Protestanlk, aka, Orta a Katoliklii ile ayn dnce ailesine aittir. Buna karn, Protestan dnyas, modern dnyadan en az iki temel hususta ayrlr. lk olarak, Troeltschn da dikkat ektii gibi, On Altnc yzyl Protestanl bir kilise medeniyeti olmaya yani yanlmaz ve kadim kilisenin doast vahiye dayanarak topluma dorudan veya devlet zerinden nizam verme hakk olduunu iddia ettii bir medeniyet adayyd. Onun [kilise] sinesinden baka bir yerde, ne gnahlarn kefareti, ne de kurtulu iin umut vardr.... Kiliseden ayrlmak her zaman lmcl bir tehlike arz eder. Bu tarz dnce, genel olarak Calvin ile badatrlmaz, ancak bu ibare de Kurumlardan alnmtr. Daha ilk szcklerden anlalaca gibi, ruhlar kurtarmann mantkl izlei, insanlar eitimden siyasete, hatta i hayatna kadar tm dnyevi ilerinde terbiye etmektir. Anabaptistler, niteryenler ve Mennonites mezhebi gibi kktenci Protestan mezhepleri, ileride de greceimiz zere, bu kalba girmez. Ancak, Protestanln anayapsn oluturan kiliselerin lkleri yukarda tanmland gibiydi. te yandan, modern dnya doast vahiyleri ve bunlara dayal dini otoriteyi geni lde reddetmi bulunmaktadr. lahiyat, aklclk, bilim ve devlet ya da zgr bireyle ikame etmitir. Kilise medeniyeti toplumu nceden belirlenmi gereklerle bir uyum iine sokmay hedeflerken, modern dnya yeni gerekler kefetmek yolunda elinden geleni ardna koymamaktadr. ki dnya arasndaki ikinci bir fark da birisi hayat sub specie aeternitatis3 sayarken, dieri karlarn byk lde u anki hayatyla snrlandrr. Katolik ileciliinden farkllk gstermekle birlikte, ilk yaklam ilecilii ve yeni siyasi ve toplumsal oluumlara kar nispi bir ilgisizlii dourur. te yandan, On Yedi ve On Sekizinci yzyllardan itibaren, ideal dnya-tasvibi olmutur ve bu yaklamdan srmekte olan dnya deiimi inan iin umut ortaya kmtr. Her hlkrda bu durum u anki a olan Endie ana kadar modern dnyann geerlii olmutur. 3. Reformasyonu bu satrlarla akladktan sonra, Katolik bir papazn belirttii Ama bu yenilenme deil, dedii bir semineri ok iyi hatrlyorum. Tabii ki ksmen haklyd. Madalyonun dier tarafn evirip bakmazsak sadece resmi grrz. Yenilenme tpk Onuncu yzyl Cluniac Reformu ya da On nc yzyl Fransisken Devrimi gibi bir Orta a hareketinden baka bir ey deildi. Doru ve kesin olan u ki, Protestanlar iine frlatldklar toplum zerinde patlama tesiri olan yeni sloganlar
3 Sonsuzluun bak asyla grmek. (.n.)
534
GNAH IKARMA AI
bulmutur. nanla yarglanma, tm inananlarn ba rahip, ncilin stnl, Hristiyan zgrl bu sloganlardan sadece bazlardr; bunlar grnce Protestanlarn prenslerin, burjuvalarn ve hatta insanclarn arasnda bile niin g kazandklarn grmek zor olmasa gerek. Protestanlk ncelikle ve temel olarak dini bir reformdu fakat poplaritesini ve bymesini byk lde ona paralel meydana gelen gl laik hareketlere borludur. Hi phe yoktur ki, Protestan dncesindeki bir ey tek bana Bat toplumunun en ilerici unsurlarn cezbetmitir. Yenilenme, ncilin basit standartlarna ve ilk Hristiyan topluluuna dnmeyi tleyen ilkelci bir hareketti. Fakat tarihte ilkelcilik sklkla geleneksel gleri yerinden oynatmak ve dierlerinin devralmasna olanak salayan bir ara olarak hizmet eder. Yenilenmenin baard tam da budur ve durumda nemli lde ironi vardr. Reformcular, hibiri modern anlamda bireyci olmamasna ramen bireycilie, Hristiyan btnln yeniletirmeyi ummalarna ramen milliyetilie, neredeyse hibiri demokrat olmamasna ramen demokrasiye, kapitalistlerden olduka kukulanmalarna ramen kapitalist ruha, yani amalarnn tam tersi ynde olmasna ramen toplumun laiklemesine katkda bulunmutur. On Altnc yzyl Protestan bireyselcilii ounlukla dini olmutur. Bu ne bireyin niteliklerinin serbest geliiminin Rnesans doktrini ne de daha sonraki zamanlarn politik liberalizmi anlamna gelir. Yeni srailin vatanda, cemaatinin kilisesine ait olmak ve hizmetlerine katlmak zorunda idi. Neye inanacana dair serbest seim hakk yoktu. Katolik evresinde olduu gibi, saygdeer bir Protestan iin de ayrlklk, uyumsuzluk, anlamazlk yasaktr ve belirtildii ekilde hayat yaamal ve iini yapmaldr. Tarafsz bir hakikate gre Calvin, Tanrnn nuru iin disiplin vaaz vermitir. Protestan terminolojisinde papazlar tarafndan yorumlanp ehir konseyi zgrlk tarafndan zorlanan ncil, aslnda Reformcular tarafndan karar verilmi gibi Katolik boyunduruundan Tanrnn hizmetine azat anlamna gelmitir. Ama yine de bu Hristiyan zgrl phesiz modern dnyann daha da ar bireyselciliine yol amtr. Luther papalarn ve kilise konseylerinin hata yapabileceini aklad ve tm kurumlarn hataszln sorgulamak iin kiileri davet etti. Alcnn inancna dayanan ayininin tesirini sylediinde ise kurumdan ok birey zerine kurtuluun ykn artrd. Amalarnn aksine, reformcular kurumsal dinin dokusunu zayflatt ve dolaysyla kurumsall da zayflatm oldu. Birey ve tanrs arasndaki aracy etkili bir ekilde tahrip ederek herkesi rahip yaptlar. Hristiyan, John Bunyann Hacnn Yolculuu adl kitabnda, rahiplerin ya da kutsal varlklarn yardm olmakszn Kutsal ehre doru yoluna yalnz devam eden tipik bir Protestan olarak tanmlanmtr. Ayn ekilde, gizli odas ile srda olan Priten gnlk yazar gnahla gnlk mcadelesini kaydetmitir. Tanrnn kurallarna itaat eden Orta a keilerinin aksine, Pritenler kendi kurallarn dzenlemek ve bunlar iin sorumluluk almak zorundayd. 535
Muhtemelen Anglikanizm, bilhassa muhafazakr Protestan cemaatlerinde entelektel zgrl desteklemek iin yaratld. Elizabeth dnemi ilahiyatlar, ngilteredeki tm dini fikirlere uyabilecek dogmatik bir forml kefetmeyi denedi. Kurtulu iin gerekli eylerle gereksizleri (adiaphora) birbirinden ayran Anglikan via media sonuca ulald. ncil herkesin inanmas gerekenin doruluunu ortaya koydu. Dier bir yandan ncil, lkenin geleneklerine gre deiebilecek olan episkopal kilisesi, cppeler, azizlere dualar gibi adiaphora olan eyleri ne emretti ne de yasaklad. Anglikan sisteminde kanunla belirlenecek ve kutlanacak dini geleneklere, bireyler deil, mterek cemaat karar verdi. Fakat asgari din bilimi, kasti belirsiz dogmatik anlatm biimi ile Kalvinist ncilciliini yumuatt ve bireysel seim alann geniletti. Birtakm rakip mezheplerin (Anglikanlar, Presbiteryenler, Ayrlklar) ngiliz topraklarnda neet etmesi dini hogry ve entelektel zgrl canlandrd. On Altnc yzylnn balarnda prenslerin Anabaptistleri yok etmekte baarl olduu Almanyada, yeni dindar bir Ortodoksluk ortaya kt. Ama Avrupann baka bir yerinde, Hollanda ve o kadar olmasa da Fransada, ngilteredeki ile ayn hikye vard. Bar ve refahn menfaatine, devlet dini ayrlklar ho grmek zorundayd ve bu arada muhalifler arasndaki fikir ayrl serbest bir atmosfer yaratmt ki, iddetli olduu zamanlar tartmalara yol amt. karlar dorultusunda Yenilenme benzer bir ekilde geni kapsaml etkilere sahipti. Protestanlk sylendii gibi aslnda politik bir hareket deildi. Fakat reformcular siyasi byklerine ilikin durumlarn tanmlamaktan iyice kanamad ve devlet alannda nemli politik sonular olan, allmam biimler gelitirdiler. Genel olarak On Altnc yzyl Protestanl mutlakiyetilik ve milliyetiliin destekisi olduunu kantlad. Ancak bu, Reformcularn mutlakiyeti ya da milliyeti olduu anlamna gelmez. Baz kiilerin Bismarck ve Hitlerin arkasndaki eytan olarak grdklerini iddia ettikleri Luther bile, devletin gcn hafifletmiti ve baz koullar altnda pasif bir direni dnde bulunmutu. Ama yine de pratik durum, nceki Protestanlarn prenslere doal mttefikleri olarak bavurmalarn kanlmaz kld. Sac Katoliklere ve solcu Protestan ksma kar gerek dini srdrmek iin yeteri kadar gte biraz kuvvete ihtiyalar vard. Sonu olarak Protestanlar en azndan Luther Almanyasnda, skandinavyada, ve ngilterede kraliyet otoritesi inancn kurdu, aslnda kiliseyi devletin bir blm yapt. 13 Romal favori politik metinleri oldu: Byklerimiz Tanrnn emrindedir. Bylece William Tyndalenin Hristiyan Adamn taati adl kitabnn abartl dilinde, kfir olmasna ramen krala kar konulamaz dediini gryoruz. Protestan teolojisinin mant prensleri de etkilemitir. Laik bir devlete balca engel rahipliin kutsal gc olmutur. Buyruklarn Katolik kutsall ile rahipler kendilerin,i dier insanlardan farkl yapan unutulmaz birer karakter olarak gster536
GNAH IKARMA AI
mitir. Bylece insanlarn gnahlarn affetme ve Hz. saya kurban verme gc olan kralln anahtarlarn almlardr. Yarg kararndan muafiyete ve geici iktidara ynelik Kilisenin hak talebine dair iddias bu papazlk glerine dayanmtr. Yenilenme, din adam olan-olmayan arasndaki bu ayrm yok etmitir. Luther dini trenlerin saysn yediden ikiye indirmitir ve rahiplik makamn, ayrm makam deil, hizmet olan bir papaza dntrmtr. Elizabeth dneminden bir gzlemci On Altnc yzylnn sonlarndaki papazln genel itaatsizliini, kilise ve kilise mezarlna sayg eksikliini, Anglikan papazl iin eitimli kiiler bulmann gln dorular.4 ngiltere gibi lkelerde piskoposlar devlet grevlisi oldu, hkmdar ve din adam olmayan kiiler hep birlikte kilise mlklerini yamalad. Bylece Protestan doktrini laiklemeye yol at ki, bu reformcularn yapmay dndkleri en son eydi. Uzun vadede Protestanlk, mutlakiyetilik gibi demokrasiye de gerek bir katkda bulunmutur. Cemaat, dendii zere, demokrasi okulu idi. Bir Elizabeth devri piskoposunun, ngiliz Presbiteryenlerinin lideri Thomas Cartwrightn poplaritesi ve demokratik hkmdarl nedeniyle onu ihbar etmesine dikkat edilmesi gerekir. Buna ramen kilise devletin Kalvinist dzeni manevi hkmdarln papa, piskoposlar veya krala deil de kilise yelerine ve onlarn vekillerine ait olmas teorisine dayanmtr. Eski kilise devletini yenileme inancyla, Kalvinistler, kdemli olma durumu araclyla, yelerin seimini ve kilise-devlet iinde ortaklk kurmay istedi. Radikal Protestan olan Anabaptistler ve Ayrlklar Kalvinistlerin yaptndan daha iyisini yapt. Kilise yeliinin gnll olmas gerektii fikrini ileri srdrdler. Troeltsch onlarnkini Hristiyan topluluunun kilise-tipinin ztt olarak, cemaat-tipi olarak adlandrr. Cemaat-tipi halkn tamamn kapsamay deil, sadece gvenilir Hristiyanlardan olumu kutsal bir kilise kurmak iin toplumdan ayrlmay amalar. Aka, byle bir kilisede yelik sadece gnll olabilir ve olmaldr. On Yedinci yzyldan nce ok az Protestan bu ilkeleri politikaya ve topluma uygulad. Ama hi phe yoktur ki cemaatlerde ou kii demokratik yollara giderek alyordu. Her nerede onun iin bir ihtiya var gibi grnse de On Altnc yzyl Protestan politik teorisinin bile olduka radikal olduunu da hatrlamalyz. ngilteredeki Katolik hkmetler (Mary Tudor) ve skoya (Mary Stuart) John Knox ve dierleri ile isyan tavsiyelerinde bulunarak bir risale seli ortaya kard. Benzer ekilde, Fransada dini savalarn hararetinde Huguenotlarn5 (Fransz Protestanlar) en cesurlar Katolik
4 5 William Harrison, Description of England, London, 1577, Of the Ancient and Present Estate of the Church of England. Fransz Prostestanlar. Reformasyon dneminde Fransa din ve mezhep savalarnn en iddetle yaand lkeydi. Protestanlk Fransada kralln tm kym, bask ve katliamlarna ramen yaylyordu. zellikle asilzadegan arasnda rabet buluyordu. Bu atmal ve modern anlamda i sava 1562den 1598e kadar dnem dnem iddeti azalp artarak devam etti. Bu i sava halinin
537
olan III. Henrye szlemeli hkmet teorileri ve bireysel haklar ile saldrd. Sonu olarak, kavgalarn yeler iin serbest konuma zgrl ve geleneksel olarak kral ayrcalk iin ayrlan yasama hakk talep ettikleri parlamento zeminine tamalarna ramen Elizabeth ngilteresinin ular Pritenler daha az radikaldi. Politik olarak Kalvinizm tm Protestan ikrarlarnda uzlalmas olanaksz olduunu ispatlamtr. Aslnda daha belirginletirilmi papaz olan yeni Presbiteryen ngiltere Kral I. James bunu sylediinde sko kilisesinin ve devlet idaresinin gl bir muhalifi olarak kiliseyi dengede tutan Calvinin kilise ile devleti ayrma teorisinin zamannda ban ok arttn hatrlyordu. Eer Max Weber haklysa, Kalvinizm Batdaki kapitalizm ruhunun da ortaya kmasna yardm etmitir. Weberin nl kitab Protestan Etii ve Kapitalizmin Ruhunda sylemeye alt da olduka yanl anlalmtr ve ona yneltilen eletirilerin ou bu nedenle neredeyse konu ddr. Weber, Reformcularn kapitalistleri sevdiini ya da kapitalist sistemin Yenilenmenin bir rn olduunu kastetmemiti. Marx altst etmedi ve ekonomik olaylarn psikolojik sonucunu tlemedi. Weber, kapitalist ruhun basit bir agzllk deil, iadamlarnn ok alp sermayelerini artrmann ve vurdumduymaz bir keyiften kanmalarnn kendilerinin grevi olduunu dnmelerini kastederek, sadece Protestan etik retiminin kapitalist ruhun oluumunda ve yaylmasnda nemli bir pay olduunu ileri srd. Weberin btn argman uydu: Protestan doktrini ar zerine dnerken, Protestanlar kei hizmetini yrrlkten kaldrd ve tm insanlar dnyevi ilerle grevlendirdi. Tanr alr ve tm insanlarn da avarelikle, hayallerle deil, alarak vakit geirmesini bekler. Tembellik ruh iin agzllk kadar tehlikelidir. Kalvinizmde giriimcilerin ars hatr saylr ve dinen nemli oldu. Devlet adamlar gibi, aalar ve kyller, burjuvalar Tanrnn dnyadaki ihtiamn artrmak iin bu ary kullanabilir. Calvin gayret, idare ve sadeliin ekonomik erdemlerine vgler yadrd. Weberin grne gre ise Protestan etiinin bu taraf sermaye birikimini ve ilerin rasyonel dorular zerinde olumasn tevik etti. Benjamin Franklinin Poor Richards Almanactaki ifadeleri, erefli ve krl bir makam olan bir arya sahipti; inle ilgilen!; Tm bunlarn iinde eer zaman en deerliyse, zamanmz boa harcamak en byk israftr gibi zl szler Protestan etiinden tremitir. Tawney, hakl olarak, Weberin On Altnc yzyl Kalvinizmin inzibati taraflarn hafife aldna inanr. Kalvinizm byk lde ehirlerde geliti ve modern i hayatn mmkn klan kredi sistemini tasarlad ama giriimcilerin ne arlarnda ne de
en mehur ve kanl olay 23 Austos 1572de Paristen tm Fransaya sirayet ederek Huguenotlarn nder kadrosu dahil olmak zere binlercesini katlederek sonlanan Aziz Bartolomeus Yortusu Kymdr. (y.n.)
538
GNAH IKARMA AI
zel hayatlarndaki anlamszlklara katlanamad. Weber ayn zamanda muhtemel ekonomik darbeyi ve Protestan dncesi zerindeki sosyal ihtiyalar yeterince dnmede de baarsz oldu. Fakat Weber, Yenilenmenin reformcular tarafndan ngrlemeyen ekonomik sonular olduunu ileri srd asl iddiasnda haklyd. Tawneyin de yazd gibi: Marxn On Dokuzuncu yzylda emeki snf iin ne yaptysa, Calvin de On Altnc yzyl burjuvazisi iin onu yapt.6 Yenilenme modern dnya ile genellikle gz ard edilen baka bir bakmdan da ilgilidir. Protestanla eilim metafizik ve esrarengizin aksine, pratik ve somut olan vurgulamak iindi. Bir kii yzlerce yerde bu delili tesadfen bulabilir. Hristiyan insanclar gibi Protestanlar da metafizik yerine etii vurgulad. Okullarn felsefi ve dini speklasyonlar iin sadece horgrleri vard. Onlarn felsefesinde sayg gren tek ey, yeni insann douu ve ahlaksal gidiatt. Dnyadaki yeni srailin kilise dzenlemesi ve uygulamas iin ilgi alanlarna -zellikle de Kalvinizmin ilgi alanna- dikkat edin. Anglikan Reformu tarafndan retilen tek tartmal kitap, balndan da anlalaca gibi, dini yap ve politika ile olduka ilgilenen Richard Hookern (1554-1600) Dinsel Ynetimin Kanunlardr (Of the Lawes of Ecclesiastical Politie). Grdmz gibi Protestanlar ounlukla pratik ilahiyat ve toplum yaamnn meguliyetini dnmekten kand. Tabii ki mucizevi olaylara inandlar ama mucizeleri toplumun dnda tutup bir cemiyet sunana evirdiler. Mucizelerin gnlk oluumuna inanan Orta a Katolikliinin aksine, Protestanlar mucizelerin ann byk Kilise Babalar ile uzlat durumunu benimsedi. ncilin tefsiri bakmndan yine tropolojik, alegorik ve analojik mant reddeden ve gerek anlam ile tarihsel anlay arayan Hristiyan insanc izgisini takip ettiler. ncili ngilizceye eviren William Tyndale ncilin sadece bir anlam vardr, o da gerek anlamdr ve gerek anlam her eyin temeli ve zeminidir, hibir zaman baarsz olmam bir apadr, eer bunlardan ayrlmazsanz asla hata yapmaz ve yoldan kmazsnz, der. Onun genel dnya-bakna ve insan yaamna katt boyut hakkndaki aydn mantna gre, Protestan Reformu Dinler ana aitti. Fakat Protestanlar entelektel kuramlatrma ve modern dnyann bilimsel ampirizminin kprlerini ina etmeye yardm eden saduyuya olan yanlla itimat etmedi. Pratik yaamla olan meguliyetleri ile Protestanlar, Rnesans boyunca zaten belirgin olan iki dnyann iddialar arasndaki tansiyonu farknda olmadan ykseltti.
* Franklin Le Van Baumer, Main Currents of Western Thought, Alfred A. Knopf Publishers, 1964, New York.
Religion and the Rise of Capitalism, London, 1933, s. 111-12.
539
A. PROTESTAN REFORMUNUN LK LKELERI 1. Kurtarc Gerein Kayna ve z Nedir?

Bata, Clunyliler, Fransiskenler, Ortak Yaam Biraderleri olmak zere, manastr kl tarikatlar reform arlarn Orta a boyunca srdrmlerdir. Ksmen dahil olmakla birlikte, Martin Luther (1483-1546) bu gelenein ok tesine geer. Genliinde Augustinci bir tarikata giren Luther, ksa sre sonra insann lm sonras mukadderatna ilikin dehet verici bir korkuya kaplr. nsanc ve lkse dkn Papal tanma imkn bulduu Roma yolculuu, gen adamn endielerini giderecek, Tanr ile arasnda hissettii uurumu kapatmaya yardmc olaca yerde, bsbtn korkutur. Byklerinin gzetiminde ncil incelemelerine balar, zaman iinde de Yeni Ahitin Erasmus versiyonunda rastlad Aziz Pavlus mektuplarnda teselli bulmutur. 1517 ylna gelindiinde, Luther, btn bunlar geride brakm, gnahkr ruhlara birka florin karl Araftan kurtulu vaat ettii iin ad ilahi af tezghtarna kan Dominikan tarikat vaizi Johann Tetzele (1465-1519) alenen kar km, Wittenburgdaki kilisenin kapsna Doksan Be Tez (Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum) olarak bilinen bildiriyi asmtr. Lutherin bizzat kaleme ald bildiri, ruhbanlarn zellikle de dknlklere ilikin suiistimallerini protesto eder ve Protestan Reformunun temelini oluturan belgelerinden biri saylr. Sonraki drt yl boyunca Luthern ataca kararl admlar, Avrupann ibadet biimleri farkllaan ok sayda cemaate blnmesiyle sonulanr. Luther, kendi ilahiyatn gelitirmi ve bunu Katolik ilahiyatlarla giritii bir dizi mnazarada savunmutur. Sekler destek elde etmeyi de baaran Luther, bylece kendi kilisesini rgtlemeye balar. te yandan, her ne kadar derin bir inan sahibi olduu tartlmasa da, desteklerini almak iin Alman prenslerine kr krne itaat etmekle sulanacaktr. Aada greceiniz Alman Milletinin Hristiyan Asillerine Sylev [An den christlichen Adel deutscher Nation] balkl ilk metin, Lutherin sivil otoritenin gerek doas konusundaki grlerinin bir ifadesidir. Hristiyan zgrlne Dair [Von der Freiheit eines Christenmenschen] adl risalede Lutherciliin ve aslnda Reform hareketinin temel dini fikirleri gelitirilir.
Hristiyan Asillerine Sylev* Martin Luther

Tanrnn ltfu ve kudreti zerinize olsun, ey Adil Majesteleri! Siz nazik ve aziz beyler! Benim gibi zavall ve tek bana bir adamn siz Efendilerimize hitap etmesinin sebebi kstahlk ve ahlakszlk deildir. Tm Hristiyan devletleri540
GNAH IKARMA AI
ni, zellikle de Almanyay kasp kavuran aclar ve sefalet sadece beni deil, herkesi niyaza ve yardm istemeye yneltti; imdi ben de yalvaryorum ve eer Tanr ruhunu birilerine bahetmise, Onun perian halkna yardm eli uzatmasn rica ediyorum. Konseyler sk sk baz zmler ortaya atyorlar ama baz kiilerin kurnazl yznden bu zmler ustalkla baltalanyor ve ktlk artyor; Tanrnn yardmyla imdi bunlarn ihanetlerini ve ahlakszlklarn ifa edeceim bylece umarm engelleyici ve yaralayc faaliyetlerine bir son verirler. Tanr bize gen ve asil bir hkmdar verdi ve bir ok kalpte umut artt. imdi bizim de elimizden geleni yapmamz ve bu zamandan ve ltuftan faydalanmamz en dorusu olacaktr. Yapmamz gereken ilk ey, meseleyi byk bir ciddiyetle ele almaktr ve neye kalkrsak kalkalm, dnyadaki btn g elimizde olsa bile sadece kendi gcmze ve bilgeliimize gvenmeyelim, nk Tanr iyi bir ie kendi gcmz ve bilgeliimize gvenerek balamamza tahamml etmez. Bu giriimi yok eder, ie yaramaz hale getirir, 33. Mezmurda bunu grebiliriz: Ne byk ordularyla zafer kazanan kral var, ne de byk gcyle kurtulan yiit (33:16). Korkarm bu sebeple bu sevilen hkmdarlar, Birinci ve kinci Frederick7 ve dier birok Alman imparatoru tarih boyunca tm dnyaya korku salmalarna ramen papalar karsnda ackl biimde geri evrilip ezildi. Muhtemelen Tanrnn gc yerine kendi glerine gvendiler; bu yzden baarsz oldular. Gnmzde o zalim tiran II. Juliusun bu kadar ykselmesinin sebebi de, korkarak sylyorum, Fransann, Almanlarn ve Venedikin kendilerine bu kadar ok gvenmesi deil midir? Benjaminin ocuklar da kendi glerine ok gvenen krk iki bin srailolunu bu sayede katletmiti (bkz. Tevrat, Hkimler 20). Ayns bize ve asil mparatorumuz Charlesa da olabilecei iin unu asla unutmamalyz ki, bu meselede et ve kana kar deil, dnyay savaa boup kan glne dntrebilecek ama bu ekilde yenilmeyecek olan bu dnyann karanlklarnn efendilerine kar mcadele ediyoruz. Doal gcmze olan tm gveni reddetmeli ve meseleyi mtevaz Tanr inancmzla ele almalyz; samimi dualarmzla Tanrdan yardm istemeliyiz ve ktlerin hak ettikleri cezay dnmeden sadece Hristiyanln sefaletini ve perianln dnmeliyiz... Dmann gc ne kadar bykse, biz Tanr korkusuyla ve tevazuyla hareket etmediimiz takdirde karlaaca7 I. Frederick, Alman Kral ve Kutsal Roma mparatoru (1152-1190), Alman tarihinde Barbarossa (Kzl sakal) olarak nlenmitir ve Orta an byk sava liderlerinden biridir. Torunu olan II. Frederick de ayn grevi stlenmi (mparator, 1220-1250) ve talya ile Almanyadaki topraklar zerinde byk bir devlet yaratmaya almtr. Papalk ile yapt ac mcadele talyay iddetle sarsm ve bu sarsnt tm Bat Avrupaya yaylmtr. (.n.)
541
mz afet de o kadar byk olacaktr. Papa ve Romanistler8 bugne kadar eytann yardmyla krallar kargaaya ittiyse, meseleyi Tanrnn yardm olmakszn kendi gcmz ve yeteneimizle zmeyi denersek, buna yine devam edeceklerdir. Romanistlerin Duvar Romanistler byk bir beceriklilikle kendi etraflarna duvar rd ve bugne kadar kendilerini bu duvarlarla korudular; tm Hristiyanlar ok kt bir duruma dmken kimse bir reforma giriemedi. lki, dnyevi g tarafndan bask altna alndklarnda dnyevi glerin kendileri zerinde hibir yarg hakkna sahip olmadn, aksine, ruhsal gcn dnyevi gten stn olduunu iddia edip savundular. kincisi, Kutsal Kitaptaki szlerle uyarldklarnda papadan baka hi kimsenin Kutsal Kitap yorumlayamayacan syleyerek itiraz ettiler. ncs, bir konsl toplamakla tehdit edildiklerinde papadan baka kimsenin konsl toplayamayacan iddia ettiler lk Duvar Gelin ilk olarak birinci duvara saldralm. Papa, piskoposlar, rahipler ve keiler Ruhsal Snf olarak; prensler, lortlar, sanatkrlar ve kyller ise Dnyevi Snf olarak adlandrlmtr; bu gayet ince ve ikiyzl bir dzendir. Ama kimse bundan korkmasn, nk tm Hristiyanlar Ruhsal Snfa dahildir ve grev asndan da aralarnda hibir fark yoktur. Aziz Pavlusun dedii gibi, biz tek bir vcuduz, her ye dierlerine hizmet etmek iin kendi grevini yapmaldr. nk tek bir vaftize, tek bir ncile, tek bir inanca sahibiz ve tm Hristiyanlar aynyz; vaftiz, ncil ve inan bizi Ruhsal ve Hristiyan insanlar haline getiriyor.9 Papa veya bir piskopos tarafndan kutsal ya srlmesine, ban tepesini kaztmaya, papazla atanmaya, takdis edilmeye, sivillerden farkl elbiseler giymeye gelince bunlar sadece kiiyi bir riyakr veya yalanm bir kukla yapar ama asla bir Hristiyan veya ruhani insan haline getirmez. Bu nedenle, Aziz Petrusun dedii gibi, hepimiz vaftiz edilerek papazla atanm saylrz: Siz Tanrnn rahipleri, kutsal ulussunuz (1. Petrus 2:19, .n.) ve Vahiy kitabnda yle yazar: Onlar Tanrmzn hizmetinde krallar ve rahipler yaptn (Vahiy 2:10). nk eer iimizde papann veya piskoposun
8 9 Roma Katolik Kilisesinin yeleri anlamnda kullanlmtr. (.n.) Bunu VIII. Bonifacenin szleriyle karlatrnz. Unam Sanctam (sf. 333).
542
GNAH IKARMA AI
verebileceinden daha yksek bir adanmlk yoksa hibir papa veya piskopos kimseyi takdis ve tahsis treniyle rahiplie tayin edemez; hibir rahip de ayin ynetemez, vaaz veremez veya gnahlar balayamaz. Bu yzden piskoposun takdis ve tahsisi sadece tm cemaat adna, tm yeleri eit gce sahip bir cemaatten alp ona dierleri zerinde gcn icra etmesini emretmesi gibidir; aynen bir kraln oullar olarak onun veliaht olan on erkek kardein ilerinden birini kendi miraslarn ynetmek zere semeleri gibi; hepsi kraldr ve eit gce sahiptir ama birine ynetmesi emredilmitir. Meseleyi daha da basitletirmek iin u rnei dnelim: Ruhban snfndan olmayan birka dindar Hristiyan esir alnsa ve le gtrlse ve yanlarnda bir piskopos tarafndan takdis ve tahsis edilmi bir rahip olmasa, ilerinden evli veya bekr birini seseler ve ona vaftizleri yrtmesini, ayinleri yapmasn, gnahlarn affetmesini ve vaaz vermesini syleseler, bu adam tm piskoposlar ve papalar tarafndan takdis ve tahsis edilmi kadar gerek bir rahip olur.10 Gerektii durumlarda herkesin vaftiz edebilmesi ve gnahlar affedebilmesinin sebebi budur, hepimiz rahip olmasaydk, bu imknsz olurdu. Dini kanunlar sayesinde vaftizin ve Hristiyan snfnn bu byk ltfu ve erdemini neredeyse tamamen yok ettiler ve unutturdular. Hristiyanlar kendi rahiplerini ve piskoposlarn eskiden cemaat iinden kendileri seiyorlard; bu seimler de daha sonra dier piskoposlar tarafndan teyit ediliyordu, imdiki gibi azametli deillerdi. Aziz Augustine, Ambrose ve Cypian da bylece piskopos olmutu. Dnyevi g de bizim gibi vaftiz edildiine, ayn ncile ve inanca sahip olduuna gre onlarn da rahip ve piskopos olmasna izin vermeli ve onlarn grevlerini de Hristiyan cemaati iin doru ve gerekli grevler olarak saymalyz. Hepimiz rahip olduumuza gre hi kimse kendisini ne kartmamal veya bizim onaymz ve seimimiz olmadan hepimizin yapmaya muktedir olduu eyleri yapmay stlenmemelidir. nk bir ey herkeste varsa, hi kimse cemaatin istei ve emri olmadan o eyi kendisine saklayamaz. Eer bir kii bu grevlere atanrsa ve suiistimaller yznden grevden alnrsa, eski haline dnm olur. Bu nedenle, rahipler Hristiyanlkta bir memurdan baka bir ey olmamaldr; grevde olduu srece ncelii vardr; bu grevden mahrum edildiinde dier herkes gibi bir kyl ve vatandatr. Bu nedenle, bir rahip grevden alndnda artk bir rahip deildir. Ama imdi characters indelebiles11 diye bir ey icat ettiler; grevden alnan bir ruhbann yine de ruhban snfndan olmayan bir kiiden farkl olacan iddia ediyorlar. Hatta
10 Marsiliusun gryle karlatrnz (sf. 335). 11 Yani deimeyecek, ayrt edici zellikler.
543
bir rahibin asla rahipten baka bir ey olmayacan, sade bir vatanda olamayacan hayal ediyorlar. Bunlarn tm sadece laftr ve insanlarn icat ettii kurallardr. Neticede sade vatandalarla rahipler, prenslerle piskoposlar veya onlarn deyiiyle, ruhani ve dnyevi kiiler arasndaki tek gerek fark stlendikleri grev ve ilevdir, ait olduklar snf deil. nk gerek rahipler, piskoposlar ve papalar, hepsi ayn Ruhani Snftandr ama ilevleri farkldr, tpk rahipler ve keiler arasnda herkesin ilevinin ayn olmad gibi. Aynsn Aziz Pavlus ve Aziz Petrus da syler: ok sayda olan bizler Mesihte tek bedeniz ve birbirimizin yeleriyiz (Romallar 12:5). Mesihin bedeni ift veya ikili deildir, bir dnyevi, bir ruhani bedeni yoktur. Tek bir batan ve tek bir gvdeden oluur. Ruhani veya rahipler, piskoposlar ve papalar olarak adlandrdmz kiilerin dier Hristiyanlardan farkl veya yksek bir seviyede olmadklarn ama ayn dnyevi otoritelerin klc ve asay ellerinde tutarak ktleri cezalandrp iyileri koruduklar gibi, onlarn da Tanrnn szyle ve -ileri ve grevleri olduundan dolay- dinsel trenlerle daha fazla ilgili olduklarn grdk. Bir ayakkabc, bir demirci, bir kyl, hepsi kendi grevini yapar ve mesleini icra eder, kendini Tanrya adayan rahipler ve piskoposlar da yle ama herkes kendi grevini yaparken dier insanlar iin faydal olmaldr; bylece eitli ilerdeki insanlar birleerek bir cemaat oluturur, aynen vcudun yelerinin birbirine yardm etmesi gibi. imdi dnyevi otoritenin ruhbanlarn zerinde olmadn ve onlar cezalandramayacan syleyen Hristiyan doktrinini grelim. Bu, gz byk aclar ekerken elin yardm etmemesi gibi bir durumdur. Hristiyanla aykrln bir kenara brakalm, bir yenin dierine yardm etmemesi veya onu zarar grmekten korumamas doaya aykr deil midir? Hayr, diyor daha asil olan ye, geriye kalanlar daha fazla yardm etmek zorundadr. Bu nedenle yle diyorum: Dnyevi g, Tanr tarafndan ktleri cezalandrmakla ve iyileri korumakla grevlendirilmise, brakalm grevini kiilerden bamsz olarak tm Hristiyan vcudu iinde yerine getirsin - karsndaki isterse papalar, piskoposlar, rahipler, keiler veya rahibeler olsun.12 Hristiyanlk grevleri iinde dnyevi gcn grevlerinin rahiplerin veya gnah kartan papazlarn grevlerinden veya Ruhani Snfn grevlerinden daha aa olduunu gsteren yeterli sebep olsayd eer byle olsayd terzilerin, ayakkabclarn, duvarclarn, marangozlarn, alarn, uaklarn, kyllerin ve tm dier sekler alanlarn papaya veya piskoposlara, rahiplere ve keilere ayakkab, kyafet, ev veya yiyecek tedarik etmelerini veya r ver12 Yine Unam Sanctam ile karlatrnz (sf. 333).
544
GNAH IKARMA AI
gisi vermelerini kstlamamz gerekirdi. Ama eer bu alanlarn hibir kstlama olmakszn ilerini yapmalarna izin veriliyorsa, Romanist ktiplerin yazdklar ne anlama geliyor? Onlarn dnyevi Hristiyan gcnn ilerinden ekilmelerinin basit bir sebebi var. Bylece ktlk yapmak iin daha zgr olacaklar ve Aziz Petrusun szlerini doru karacaklar: Sizin de aranzda yanl reti yayanlar olacak... Bunlar aranza gizlice ykc retiler sokacaklar (2. Petrus 2:1). Bu yzden dnyevi Hristiyan g grevini hibir engel veya engelleme olmakszn, ister papa, ister piskopos, ister rahip olsun, karsnda kim olduuna bakmadan yerine getirmelidir; sulu olan cezasn ekmelidir. Dini kanunlarn bunun aksini iddia eden tm szleri sadece Romanist kstahlnn icatlardr. Bu yzden Aziz Pavlus tm Hristiyanlara yle demitir: Herkes (sanrm bu, papalar da ierir) bataki ynetime bal olsun: Ynetim klc bo yere tamyor, ktlk yapann zerine Tanrnn gazabn salan alc olarak Tanrya hizmet ediyor, (Romallar 13:1-4). Ayrca, Aziz Petrus da yle der: nsanlar arasnda yetkili klnm her kuruma Tanr adna baml olun... nk Tanrnn istei byledir (1. Petrus 2:13). Petrus ayrca, hkmeti kmseyebilecek kiilerin de geleceini sylemitir, ayn imdi dini yasalarla yaptklar gibi... kinci Duvar kinci duvar daha da fazla sallanyor ve ok zayf: Sadece kendilerinin ncilin efendileri olduunu iddia ediyorlar, tm hayatlar boyunca ncilden hibir ey renmedikleri halde otoriteye sahip olduklarn varsayyorlar ve nmzde kstaha szlerle hokkabazlk yaparak, papann iyi biri de olsa, kt biri de olsa inanla ilgili meselelerde hata yapamayacan sylyorlar ama bunu tek bir harfle bile kantlayamyorlar. Bu nedenle, dini kanunlar bu kadar ok sapknca ve Hristiyanca olmayan, hatta doal olmayan kanun ieriyor ama bunlardan bahsetmemize gerek yok. Kutsal Ruhun her zaman yanlarnda olduuna inanmalarna ramen, ne kadar cahil ve kt niyetli olsalar da istedikleri eyi emredecek kadar cesur davranabiliyorlar. Ama bu doruysa kutsal kitaplara ne gerek var? Onlar yakalm gitsin, sonra da Romadaki ancak dindar ruhlar mesken tutan Kutsal Ruhun mesken tuttuu cahil beyefendilerle yetinelim. Eer kendim okumam olsaydm, eytann Romada bylesi ahmaklklar ortaya attna ve onu izleyenler olduuna asla inanmazdm. Ancak onlarla kendi szlerimizle savamayalm, ncilden alnt yapalm. Aziz Pavlus yle der: Toplantda oturanlardan birine vahiy gelirse konu-
545
makta olan sussun (1. Korintliler 14:30). Sadece bize ders veren veya en yksek koltukta oturan kiiye inanacaksak, bu emrin ne faydas kalr? Mesih kendisi yle der: Tanr onlarn hepsine kendi yollarn retecektir (Yuhanna 6:45). Papa ve takipileri ktcl olabilir ve hatta gerek Hristiyan olmayabilirler, Tanr onlara bir ey retmemi ama sradan birine retmi olabilir. Bu durumda neden bu adam takip etmeyelim? Papa birok defa hata yapmad m? Eer ncili anlayan baka birine inanmayacaksak, Papa hata yaptnda Hristiyanla kim yardm edebilir? Bu yzden bu kt tasarlanm bir masaldr ve sadece papann ncili yorumlayabileceini veya yorumlar teyit edebileceini ispatlayacak tek bir harf bile gsteremezler: bu otoriteyi kendi kendilerine vermilerdir. Anahtarlar Aziz Petrusa verildiinde bu otoritenin de kendisine verildiini syleseler de anahtarlarn sadece Aziz Petrusa deil, tm cemaate verildii aka ortadadr. Ayrca anahtarlar doktrin veya otoriteye deil, gnah balamak veya zmek iindir;13 bunun dnda iddia ettikleri her ey kendi icatlardr. Ama Mesihin Aziz Petrusa syledii, nancn yitirmeyesin diye senin iin dua ettim, (Luka 22:32) szleri, gemite kendisi de bunu kabul etmek zorunda kalan birok inansz papa olsa da papayla ilgili deildir. Ayrca Mesih sadece Petrus iin dua etmemitir, tm havariler ve tm Hristiyanlar iin dua etmitir, nk Yalnz onlar iin deil, onlarn szyle bana inananlar iin de dua ediyorum (Yuhanna 17:20). Bu yeterince basit deil mi? nc Duvar lk ikisi ykldnda nc duvar da kendiliinden yklacaktr, nk eer papa ncile aykr hareket ediyorsa, Mesihin emirleri uyarnca biz ncilin tarafn tutmak ve onu cezalandrmak ve kstlamak zorundayz demektir: Eer kardein sana kar gnah ilerse, ona git, suunu kendisine gster. Her ey yalnz ikinizin arasnda kalsn. Kardein seni dinlerse, onu kazanm olursun. Ama dinlemezse, yanna bir ya da iki kii daha al ki, sylenen her ey iki ya da tann szyle dorulansn. Onlar da dinlemezse durumu kiliseye bildir. Kiliseyi de dinlemezse onu putperest veya vergi grevlisi say (Matta 18:15-17). (...) Ayrca ncilde konsl toplama ve onlar onaylamaya dair sadece papaya yetki verildiine dair hibir ey gsteremezler; bu konuda kendi kanunlarndan baka ellerinde hibir ey yoktur; ancak bu kanunlar Hristiyanlk ve Tanrnn kanunlarna ters olmad srece geerlidir. Bu nedenle eer papa cezay hak ediyorsa, bir konsl tara13 III. Innocentin Novit Illedeki ifadeleriyle karlatrnz. (sf. 328).
546
GNAH IKARMA AI
fndan cezalandrlmazsa Hristiyanlk zarar greceinden, bu kanunlar bizi balamaz. Okuduumuz gibi, Havarileri konsln toplanmasna Aziz Petrus deil, tm Havariler ve yallar arabiliyordu.... Ayrca, papann ard konslleri dnrsek bunlar dikkate deer bir sonuca ulaacaklarn da sanmyorum. Bu nedenle, ihtiya hasl olduunda ve papa Hristiyanla kar bir su ilerse, bu durumlarda vcudun bir paras olarak bu ii en iyi yapabilecek inanl bir kii gerek ve zgr bir konsl toplamak iin elinden geleni yapmaldr. Bu ii kimse dnyevi otorite sahipleri kadar iyi yapamaz, zellikle her eyde tek ruhu ve tek gc paylaan yolda Hristiyanlar ve yolda rahipler olduklarndan, yrtlmesi gerekli ve faydal olduu zaman Tanrdan aldklar grevi engellenmeden yrtmeleri gerektiinden bunu beceremezler... Ama kimsenin kar kmamas gereken otoriteleriyle vndkleri iin bunu konumak botur. Hristiyanlkta kimsenin zarar vermeye veya dierlerinin zarar verilmesini engelleme abalarn yasaklamaya yetkisi yoktur. Kilisede reformu engellemek iin yetki yoktur. Bu nedenle, eer papa zgr bir konsln toplanmasn engellemek iin glerini kullanmak isterse ona veya gcne sayg gstermek zorunda deiliz; eer aforoz etmeye ve fke samaya balarsa, bunlar bir delinin hezeyanlar olarak kmsememiz ve Tanrya gvenmemiz, onu aforoz etmemiz ve defetmemiz en iyi zm olacaktr. nk gasp ettii gcn hibir anlam yoktur, o gce sahip deildir ve ncildeki bir metin sayesinde hemen devrilmesi gerekir. nk Aziz Pavlus Korintlilere, Tanr bize ykmak deil, gelitirmek iin yetki verdi, (2. Korintliler 13:10) demitir. Kim bu metne bakaldracaktr? Umarm imdi Romanistlerin uzun sre vicdanlarmz korkutmak ve aptallatrmak iin kulland o yalan yanl hortlaklar ortaya kartmzdr. Onlarnda dier herkes gibi dnyevi klca tabi olduunu,yetenek olmadan sadece gle ncili yorumlayamayacaklarn, bir konsl engelleyemeyeceklerini veya konsle kendi keyiflerine gre ipotek koyamayacaklarn, nceden sonularn belirleyemeyeceklerini ve zgrln kstlayamayacaklarn ve eer bunlar yaparlarsa Deccalin ve eytann yolda olacaklarn ve Mesihle tek balarnn adlar olacan (Christ Mesih, Christian Hristiyan demektir, bu anlamda sadece adlarnda Mesih olacak denmektedir) gstermi olduk.
* Reform Hareketinin lk Prensipleri adl eserden yeniden baslmtr, eviren ve editr H. Wace ve C. A. Buchheim, Londra: John Murray, 1883, s. 617-626.
547
Hristiyan zgrlne Dair* Martin Luther

Hristiyan inanc ou kiiye basit bir ey gibi geldi; hayr, ou bu inanc, gerekte olduu gibi, sosyal erdemlerden biri olarak grd ve bunu yaparken deneylerle ispatlamadklar iin etkisinin tadn asla bilemediler.14 Herhangi bir insann, bir zaman zntlerin basks altndayken bu inancn ruhunu deneyimlememise, bunu tam olarak anlatmas veya doru biimde anlatlm halini tam olarak anlamas mmkn deildir. Ancak bu ruhu ok az da olsa deneyimleyen kii bu konuyu yazmaya, konumaya veya dinlemeye doyamaz. nk Mesihin Yuhanna ncilinin 4. blmnde bahsettii ebedi hayatn fkrd pnar budur. nancmn zenginliiyle vnebilecek olmasam da, bu konuda yeterli donanmm olmadn bilsem de, birok defa ktln ayartmalarna maruz kaldktan sonra bir damla da olsa inanca eritim ve bugne kadar kendi szlerini bile anlamadan ders veren okumularn ve kurnaz tartmaclarn hepsinden daha zarife olmasa da daha salam biimde bu konudan sz edebilirim. Bu yzden cahillerin -zaten sadece onlara hizmet etmeye alyorum- daha rahat anlayabilmesi iin ncelikle ruhsal zgrle ve kullua ilikin iki nerme ile salam bir temel oluturmaya alacam. Bir Hristiyan en bamsz efendidir ve kimseye tabi deildir; Bir Hristiyan herkesin en itaatkr hizmetkrdr ve herkese tabidir. Bu ifadeler elikili gibi grnse de birbirlerine uyduklar anlaldnda benim amacma ne kadar byk bir hizmet edecekleri anlalacaktr. Bunlarn ikisi de Pavlusun ifadeleridir, mektuplarnda yle demitir: Ben zgrm, kimsenin klesi deilim. Ama daha ok kii kazanaym diye herkesin klesi oldum (1. Korintliler 9:19) ve Birbirinizi sevmekten baka hi kimseye bir ey borlu olmayn, (Romallar 13:8). Sevgi, kendi doas gerei itaatkrdr ve sevilen nesneye itaat eder. Bu yzden Mesih bile her eyin efendisi olmasna ramen bir kadndan domutur, yasaya gre yaratlmtr, hem zgr hem de hizmetkr olmutur; hem Tanr hem de bir hizmetkr biimine girmitir. Gelin bu konuyu daha derin ve daha karmak bir rnekte inceleyelim. nsann iki ynl bir doas vardr: Ruhani ve bedeni. Ruh adn verdiimiz ruhani doas bakmndan ruhsal, i varla sahip ve yeni bir insandr; et adn verdiimiz bedeni doas bakmndan bedensel, d varla sahip ve
14 Aziz Pavlus, Romallar ve Galatyallarla olan balantlaryla birlikte yukarda seilen metinleri gz nnde bulundurunuz (sf. 31-34.).
548
GNAH IKARMA AI
eski bir insandr. Havari bu konudan bahsetmitir: Her ne kadar d varlmz harap oluyorsa da i varlmz gnden gne yenileniyor (2. Korintliler 4:16). Bu farkn sonucu olarak ncilde aslnda tek bir varlk olan insanla ilgili birbirine ters ifadeler yer alr; bunun sebebi ayn insan iinde birbirine kart iki farkl insan olmasdr; etin ehveti ruha kar kar, ruh da ete kardr. nce i varlk olan insana bakarak bir insann nasl aklanm, zgr ve gerek bir Hristiyan, yani ruhani, yeni ve i varlk olan bir insan olduunu grelim. Hangi ad altnda bilinseler de d varlklarn hibiri kesinlikle bir aklanma durumu ve Hristiyan zgrln oluturma konusunda bir arla sahip deildir, ama haksz bir durum veya klelik oluturma konusunda da arlklar yoktur. Bunu basit bir argman yoluyla gstermek mmkndr. Vcudun iyi durumda, serbest ve hayat dolu olmas, kendi zevkine gre yiyip imesi ve kendi zevkine gre hareket etmesi; her trl ahlakszla sahip en dinsiz kleler bile bu alardan yeterince zengin olduuna gre, ruha nasl bir fayda salar? En dindar insanlarn ve temiz bir vicdana sahip en zgr kiilerin bile hastalklar, esaret, alk, susuzluk ve dier d varlklarn ktl tarafndan rahatsz edilmesi ruhlarna nasl bir ktlk yapabilir? Bu durumlarn ikisi de ruhun zgrl veya klelii ile tamamen ilgisizdir Her eyi bir kenara brakalm, ruhun kendi abasyla gerekletirilebilecek olan dnme, meditasyon ve dier tm eyler hibir fayda getirmez. Hayat iin aklanma ve Hristiyan zgrl iin sadece tek bir ey lazmdr; o da Tanrnn en kutsal szdr, Mesihin ncilidir, nk Mesih yle der: Dirili ve yaam benim (Yuhanna 11:225) ve ayrca Oul sizi zgr klarsa gerekten zgr olursunuz (Yuhanna 8:36) ve nsan yalnz ekmekle yaamaz, Tanrnn azndan kan her szle yaar (Matta 4:4 ve Luka 4:4) Bu nedenle, gelin unu kesinletirelim: Ruh, yaamak iin Tanrnn sz dnda hibir eye ihtiya duymaz; Tanrnn sz olmadan ihtiyalarndan hibiri karlanm olmaz. Ama sz olduunda zenginleir ve baka bir ihtiya duymaz, nk bu sz hayatn, gerein, n, barn, aklanmann, kurtuluun, neenin, zgrln, bilgeliin, erdemin, ltfun, grkemin ve iyi olan her eyin szdr. Peygamberin bir mezmur boyunca ve birok farkl yerde, inleyerek ve birok baka sz ederek, i geirerek zledii ve ard Tanrnn sz budur Ama unu soracaksnz: Bu sz nedir ve Tanrnn bu kadar ok sz olduuna gre, bu szler hangi vastalarla kullanlacaktr? Buna yle cevap verebilirim: Havari Pavlus bunun ne olduunu aklar, bu Tanrnn 549
Olunun nasl vcut bulduunu, ektii aclar, ykseliini ve Kutsal Ruh tarafndan takdis edilmesini anlatan Tanrnn Mjdesidir (ncilidir). Vaaz vermek iin Mesihin ruhu beslemesi, aklamas, serbest brakmas ve eer vaaza inanrsa kurtarmas gerekir. nk sadece inan ve Tanr kelimesinin faydal biimde kullanlmas kurtuluu salar. Hz. sann Tanr olduunu aznla aka syler ve Tanrnn Onu lmden dirilttiine yrekten iman edersen, kurtulacaksn (Romallar 10:9). Sonra da: Her iman edenin aklanmas iin Mesih Kutsal Yasann sonudur. (Romallar 10:4) ve manla aklanan yaayacaktr (Romallar 1:17). nk Tanrnn sz baka hibir abayla deil, sadece inanla alnabilir ve onurlandrlabilir. Bu nedenle, nasl ruh yaamak ve aklanmak iin sadece sze ihtiya duyuyorsa, baka hibir abayla deil, sadece inanla aklanabilecei de aktr. nk eer baka bir vasta ile aklanmak mmkn olsayd, sze ve neticede inanca gerek kalmazd Luther daha sonra insan aklamak iin gsterilen abalarn yetersizliini ve gnahkr insanlarn kurtulu iin Mesihin kurban edilmesine muhta olduunu vurguluyor. Bu nedenle, bu inan sadece i varlk olan insanda hkimiyet kurabilir: nk insan yrekten iman ederek aklanr (Romallar 10:10) ve tek bana akland iin hibir d aba ile i varlk olan insann aklanamayaca, zgrleemeyecei ve kurtulamayaca ve hibir abann bununla ilgili olmad aktr. Dier yandan, sulu olmasnn, gnaha kle olmasnn ve mahkm edilmesinin tek sebebi de kalbinin kfre sapmas ve pheye dmesidir; d varlkla ilgili gnahlar veya iler deildir. Bu nedenle, her Hristiyann birincil endiesi abalarna gvenmeyi bir kenara brakp sadece inancn gitgide kuvvetlendirmek olmaldr; Petrusun rettii gibi Hristiyan olmak iin baka bir abaya gerek olmadn bilerek, yapt ileri deil, byk straplar eken ve yeniden insanlar iin ykselen Hz. sa hakkndaki bilgisini artrmaldr. Bu nedenle, Yahudiler kendisine Tanrnn ilerini ilemek iin ne yapmalar gerektiini sorduklarnda Mesih yaplacak ilerin birden ok olmadn sylemi, onlarn iindiini grnce onlara tek bir ey emretmitir: Tanrnn ii, Onun gnderdii kiiye iman etmenizdir. nk Baba Tanr Ona bu onay vermitir (Yuhanna 6:27-29)... Ama ncilde bu kadar ok i, seremoni ve yasa tanmlanmken nasl olup da inancn tek bana aklanma salayacan ve hi abalamadan iyi eylerden oluan bylesi bir hazineyi nasl elde edeceini soracaksnz. Cevabm udur: Her eyden nce unu aklnzda tutun, aada daha ak biimde gstereceim gibi sadece inan aklanma salar, zgrletirir ve kurtarr. 550
GNAH IKARMA AI
Bu arada Tanrnn Kutsal Kitapnn emirler ve vaatler olarak iki blme ayrld aklda tutulmaldr. Emirler bize neyin iyi olduunu retir ama retisi hemen tamamlanmaz. nk ne yapmamz gerektiini gsterir ama bize bunlar yapacak gc vermez. Ancak bu emirler insana kendi kendisini tantmak iin takdir edilmitir; bunlar sayesinde insanlar iyilik konusundaki gszln renir ve kendi gcnden dolay umutsuzlua der. Bu sebepten dolay bunlara Eski Ahit denir Bunun ardndan Kutsal Kitapn dier blm gelir, Tanrnn vaatlerini ieren ve Tanrnn grkemini ilan eden bu blmde u sylenmitir: Yasay yerine getirmek istiyorsan ve yasann gerektirdii gibi agzllkten uzak durmak istiyorsan, Mesihe inan, senin iin ona ltuf, aklanma, bar ve zgrlk vaat edilmitir. Eer inanrsanz bunlarn hepsine sahip olabilirsiniz ve eer inanmazsanz bunlara asla ulaamazsnz. nk ok sayda olsa da faydasz olan yasann tm ilerini yapmak sizin iin imknszdr ama inan ile basit ve ksa bir yoldan yasay yerine getirmi olursunuz; nk Baba olan Tanr her eyi inanca balamtr; inanc olan hepsine sahiptir, inanc olmayan ise hibirine. Tanr merhametini herkese gstermek iin herkesi sz dinlemezliin tutsa kld (Romallar 11:32). Bu nedenle, Tanrnn vaatleri, emirlerin mecbur tuttuu eyleri verir ve yasann emrettiklerini tamamlar; bylece her ey sadece Tanrdan gelir, hem emirler hem de emirlerin nasl yerine getirileceini Tanr syler. Sadece O emreder. Sadece O yerine getirir. Bu nedenle, Tanrnn vaatleri Yeni Ahite aittir; hayr, Yeni Ahitin kendisidir. Madem Tanrnn bu vaatleri kutsalla, geree, drstle, zgrle ve bara ilikin szlerdir ve evrensel iyilikle doludur; gl bir inanla bunlara balanan ruh bunlarla yle birleir ki, hayr, onlar tarafndan yle zmsenir ki, sadece onlara dahil olmaz, onlardaki erdemler de ruha nfuZ eder ve bu erdemlerle dolar. nk eer Mesihin dokunuu iyiletiriyorsa, ondan ok daha yumuak olan ruhani dokunu, hayr, szn iselletirilmesi, ruhla iletiim kurarak sze ait olan her eyi aktarr. Bylece ruh sadece inan yoluyla, hibir i yapmadan, Tanrnn sz sayesinde aklanr, kutsanr, gerekle, barla ve zgrlkle dllendirilir ve iyi olan her eyle doldurulur ve gerekten Tanrnn ocuu haline gelir, nk yle sylenmitir: Kendisini kabul edip adna iman edenlerin hepsine Tanrnn ocuklar olma hakkn verdi. (Yuhanna 1:12) Tm bunlardan inancn neden byk bir gce sahip olduunu ve neden iyi ilerin, hatta tm iyi ilerin bile onunla kyaslanamayacan anlamak kolaydr, nk hibir i Tanrnn szn blemez veya ruhun iine giremez. Ruha sadece inan ve sz hkmeder; sz naslsa ruh da ondan yara551
tlmtr; atee maruz kalan demirin atele birlemesini gstermek iin ate gibi parlamas gibi. Bir Hristiyana sadece inanc yeter, aklanmak iin i yapmasna gerek yoktur. Ama bu ilere ihtiyac yoksa yasaya da ihtiyac yok demektir; yasaya ihtiyac yoksa yasadan azadedir, ayn o nl sz gibi: Yasa doru kiiler iin deildir, (1. Timoteos 1:9). Hristiyan zgrl budur, inancmzn etkisi dikkatsiz olmamz veya kt bir hayat srmemiz deil, aklanmak ve kurtulmak iin hibirimizin yasalara veya ilere ihtiya duymamamzdr. Bunu inancn ilk erdemi olarak dnmeliyiz; gelin imdi de ikincisine bakalm. Bu da inancn grevlerinden biridir; drst ve inanl olduuna inand kiinin byk sayg grmesini ve byk ne sahip olmasn salayarak onlar onurlandrr. nandmz kiiyi onurlandrdmz gereklik ve drstlk konusunda n sahibi olmak en byk onurdur. Bir insana atfedebileceimiz, doruluk ve drstlkten ve mutlak iyilikten daha yksek ne vardr? Dier yandan, yanllk veya hakszlk konusunda ne sahip olmak veya inanmadmz bir kiiye yaptmz gibi, bu konuda pheli hale getirmek, bir insann nne yaplacak en byk bir hakarettir Bu nedenle, Tanrnn vaatlerine salam biimde inanan bir ruh Onu doru ve drst olarak grr; Tanrya atfedebilecei bundan daha yksek bir n olamaz. Tanrya yaplacak en yksek ibadet Onu doruluk, drstlk ve inandmz birine atfedebileceimiz btn gzel niteliklerle tanmlamaktr. Byle yaparak ruh Onun tm isteklerini yerine getirmeye hazr olduunu gsterir; byle yaparak Onun adn kutsar ve kendisini Tanrnn isteine teslim eder. nk Onun vaatlerine balanmtr ve Onun doruluundan, adaletinden ve bilgeliinden ve her eyi en iyi ekilde yapacandan, harcayacandan ve salayacandan asla phelenmez. Byle bir inanca sahip bir ruh Tanrya her eyde tamamen itaatkr olmaz m? Bylesi bir itaat tarafndan fazlasyla yerine getirilmeyen bir emir kalr m? Evrensel itaatten daha eksiksiz bir yerine getirme olabilir mi? te bu i ile deil, sadece inan ile baarlabilir Kary kocayla birletirir gibi ruhu Mesihle birletiren, inancn benzersiz (bir) ltfudur bu; Havarilerin de rettii gibi bu gizemle Mesih ve ruh tek vcut haline gelir. Artk tek vcut oldularsa ve aralarndan gerek bir evlilik -hayr, tm evliliklerin en mkemmeli- olutuysa (bu byk evliliin yannda insan evlilikleri ok daha zayftr), ortaya kan eyler, hem iyi hem de kt eyler, ikisinin ortak mal olur; bylece Mesih nelere sahipse inanan bir ruh bunlar kendine alabilir ve bunlar kendisininmi gibi vnebilir ve ruha ait olan ne varsa Mesih onlarn kendisinin olduunu iddia edebilir. 552
GNAH IKARMA AI
Sahip olunan eyleri karlatrdmzda kazancn ne kadar paha biilmez olduunu grebiliriz. Mesih ltufla, hayatla ve kurtulula doludur; ruh ise gnahla, lmle ve mahkmiyetle doludur. nan devreye girdiinde gnah, lm ve cehennem Mesihe ait olacak ve ltuf, hayat ve kurtulu ruha verilecektir. nk eer koca ise, karsna ait olanlar kendisine almas ve kendisine ait olanlar da karsna vermesi gerekir. nk karsna kendisini ve vcudunu vermezse, kendisine ait olan her eyi nasl vermi olabilir? Karsnn vcudunu kendisine alrken karsnn her eyini nasl olur da almaz? Bu yzden inanl ruh Mesihe olan inancn taahht ettiinde tm gnahlardan arnr, lm korkusundan ve cehennemden kurtulur ve kocas olan Mesih onu ebedi drstlkle, yaamla ve kurtulula donatr. Bylece ona muhteem bir gelin gibi sunar kendisini, lekesiz ve krksz; szn sularnda ykanp temizlenmitir; yani hayat, drstlk ve kurtulu szne inanarak. Bu yzden ruhla nianlanmas sadakatle, drstlkle, adaletle, sevgiyle ve merhametle olur... Tm bunlar sayesinde neden inanca bu kadar byk bir nem atfedildiini anlayabilirsiniz, nk sadece inan ile yasay yerine getirebilir ve abalamadan aklanabilirsiniz. nk, Sadece tek bir tanrya ibadet edeceksin, diyen on emrin ilki de sadece inan ile yerine getirilebilir. Ayaklarnzn tabanndan banzdaki taca kadar iyi ilerle dolu olsanz bile ne Tanrya ibadet etmi ne de ilk emri yerine getirmi olursunuz, nk Ona gerekten de yklemeniz gereken gerein ann ve evrensel iyilii yklemeden Tanrya ibadet etmek imknszdr. Bu ilerle yaplamaz, sadece kalbin inanmas ile mmkndr. Tanry vmek ve Onun gerek olduunu itiraf etmek alarak deil, inanarak olur. Bu nedenle, inan bir Hristiyann tek drstldr ve tm emirleri uygulama biimidir. lkini yerine getiren iin dierlerini yerine getirmek basittir. ler, akld eyler olduklar iin Tanry vmezler ama inan varsa Tanrnn an iin yaplmalar mmkndr. Ama biz bugn yaplan ilerin niteliini deil, ileri yaparak Tanry veni ve iyi ileri yerine getireni sorguluyoruz. Bu kalbin inancdr, drstlmzn ba ve zdr. Bu nedenle, emirlerin ancak ilerle yerine getirileceini reten doktrin krdr ve tehlikelidir. Emirler iyi iler yapmadan nce yerine getirilmi olmaldr ve aada greceiniz gibi, bunun ardndan iyi iler gelmelidir... Luther bunun ardndan Roma Kilisesinin Kutsal Kitapn retisinden sapma olarak deerlendirdii eylerin, zellikle araclk eden ayr bir rahipler dzeni oluturmasnn etkilerini tartyor. Bunun sonucunda, Hristiyan ltfuna, inanca ve... Mesihe 553
ait bilgi tamamen yok olmutur. Byle olduu iin vaazlar Mesihe olan inanc canlandrmak ve artrmak yolunda abalamal ve baka bir amaca ynelmemelidir. Haydi gelin imdi (...) d varlk olan insanla ilgilenelim. Burada, inan kelimesinden ve iddialarmdan rahatsz olanlarn u sorusuna cevap vermeliyiz: Eer inan her eyi hallediyorsa ve tek bana aklanmak iin yeterliyse, neden iyi iler yapmak emredildi? yleyse sadece inanla yetinip iyi iler yapmak konusunda rahat m olmalyz? Ey saygsz insanlar, yle deildir diye cevaplyorum, yle deildir. Tamamen isel ve ruhsal kiiler olsaydk durum gerekten de bu olurdu, ancak llerin dirilecei son gne kadar bu doru olmayacaktr. Etin iinde yaadmz srece gelecek yaamda tamamlanacak eylere balyoruz ve bu eylerde ilerleme kaydediyoruz. Bu nedenle, Havari bu hayatta sahip olduklarmz Kutsal Ruhun ilk meyveleri olarak adlandrr. Gelecekte onuncu meyvelere ve Kutsal Ruhun btnlne sahip olacaz. Hristiyann herkesin hizmetkr ve herkese tabi olduuna dair daha nce sylediim ifade de bu blme ait bir olgudur. zgr olduu blm iin hibir ey yapmas gerekmez ama hizmetkr olduu blmde tm iler ona aittir. Gelin bunun hangi prensibe gre byle olduunu grelim. Daha nce sylediim gibi, isel olarak ve ruh asndan insan sadece inan ile aklanabilirken, gelecekteki yaama kadar her gn bu inanc ve bereketi artrmak artyla sadece inanca sahip olmas yeterliyken, yine de yeryz zerinde dier insanlarla iliki kuraca ve kendi vcuduna hkmetmesini gerektiren lml bir yaam srmektedir. te iler burada balar, burada rahatna bakamaz, burada oru tutarak, izleyerek, abalayarak ve dier ll disiplinlerle vcuduna talimler yaptrmay nemsemelidir; bylece vcudu ruhuna boyun eebilir ve isel insana ve inanca itaat edebilir ve uyabilir; kontrol edilmedii takdirde doas gerei yapaca eyleri yapmaz, yani ne bu duruma kar isyan eder ne de kar koyar. nk Tanrya uyan ve inan sayesinde Tanrnn grntsne gre yaratlm olan isel insan kendi mutluluunu ve neesini bylesi nimetlerin ihsan edildii Mesihte bulur ve bu yzden sadece bir grevi vardr: Snrsz bir sevgiyle ve neeyle Tanrya hizmet etmek... Ancak bu iler insann Tanr nnde aklanmasn salayaca dncesiyle deil -nk Tanr nnde tek drstlk olan inan bu yanl dnceyi tayamaz- vcudun boyun emesini salamak ve onu kt tutkulardan temizlemek amacyla yerine getirilmelidir; bylece gzlerimiz sadece bu tutkular temizlemeye ynelebilir. nk ruh inanla temizlenip Tanry sevmesi salandnda tm eyleri de ayn ekilde temizler; zellikle de kendi vcudunu temizler ki her ey Tanr sevgisi ve vgsnde kendisiyle 554
GNAH IKARMA AI
birlesin. Bu yzden kendi vcudunun gereksinimleri sebebiyle insan ileri hafife alamaz, aksine, vcuduna boyun edirmek iin ok sayda iyi i yapmas gereklidir.Ancak yine de bu iler Tanr nnde aklanmann vastalar deildir; bu ileri Tanr hizmeti ynndeki kendi karn umursamayan bir sevgiyle yapar; her eyin saygl biimde kendisine itaat etmesini isteyen Tanry memnun etmekten baka bir amac yoktur. Bu prensip uyarnca her insan kendi vcudunu ne dereceye kadar ve hangi belirtilere gre cezalandrp yola getireceine kendisi kolayca karar verebilir. Vcudunun kusurlarn ve ehvetini bastrmak iin yeterli grd kadar oru tutacak, izleyecek ve alacaktr. Ama yaptklar ilerle aklanm gibi yapanlar kendi arzularn ldrmekle deil, iin kendisiyle ilgilenirler; ne kadar ok ve ne kadar byk iler yaparlarsa, onlar iin her eyin iyi olacan ve aklanacaklarn dnrler. Hatta bazen kendi beyinlerine zarar verir ve doalarn yok ederler, en azndan faydasz hale getirirler. Eer bir adam inan olmadan ileriyle aklanmay ve kurtulmay amalyorsa, bu Hristiyan hayat ve inanc konusunda ahmaklk ve cahillik etmektir... Bir piskopos bir kiliseyi kutsarken, bir ocuu takdis ederken veya grevinin gerektirdii baka bir eyi yaparken, bu ileri yapan bir piskopos olarak kutsanm olmaz, hayr, eer nceden bir piskopos olarak kutsanmamsa, bu ilerden hibirinin bir geerlilii olmaz; bunlar aptalca, ocuka ve sama iler haline gelir. Bu yzden bir Hristiyan kendi inanc tarafndan kutsanmsa iyi iler yapabilir ama bu iler onu kutsal bir insan veya daha Hristiyan yapmaz. Bu sadece inancn etkisidir; hayr, nceden bir inanan ve bir Hristiyan deilse yapt ilerden hibirinin bir deeri olmaz, aslnda hepsi dinsizce yaplm ve lanetlenmesi gereken gnahlardr. u iki sz dorudur: yi iler bir adam iyi yapmaz ama iyi bir adam iyi iler yapar. Kt iler bir adam kt yapmaz ama kt bir adam kt iler yapar. Bu yzden iyi bir i yaplabilmesi iin ncelikle kiinin veya znn iyi olmas ve iyi ilerin iyi bir insan tarafndan yaplm olmas gereklidir. Mesihin dedii gibi: yi aa kt meyve, kt aa da iyi meyve vermez (Matta 7:18). Aka bellidir ki meyve aac oluturmaz, aa da meyvenin zerinde yetimez; tam tersine, aa meyveyi oluturur ve meyve aata yetiir... Madem iler insan aklamaz ama insann iyi bir i yapmadan nce aklanmas gerekir, sadece inan Tanrnn Mesih araclyla bahettii merhametiyle ve Onun sz vastasyla kiiyi doru ve yeterli biimde aklayabilir ve kurtarabilir; bir Hristiyann kurtulu iin ne ie ne de yasaya ihtiyac vardr, nk inan ile yasadan tamamen zgr olur ve bu mkemmel zgrlk sayesinde yapt her eyi karlksz yapar; ne kr ne de kurtulu amacyla 555
alr -nk Tanrnn ltfu sayesinde zaten kurtarlmtr ve inanc sayesinde zaten zengindir-, sadece Tanry memnun etmek iin urar. Bu nedenle, hibir iyi i inanmayan bir kiiye aklanma veya kurtulu salamaz; dier yandan hibir kt i insan kt ve lanetli klmaz ama insan ve aac kt yapan inanszlk onun ilerini kt ve lanetli hale getirir. Bu nedenle, bir insann iyi veya kt olmas ilerine deil, inancna veya inanszlna baldr... Gerek Hristiyan hayat buradadr; burada inan gerekten sevgiyle alr; bir insan kendini neeyle ve sevgiyle bu en zgr hizmetkrln ilerine verirse, ve gnll biimde, karlk beklemeden dierlerine hizmet ederse kendi inancnn taml ve zenginliiyle tam anlamyla tatmin olur... Bylece sevgi ve nee inantan Efendimize doru akar ve sevgiden kaynaklanan neeli, istekli ve zgr bir ruh, kran duyulup duyulmamasna, vlmeye veya sulanmaya, kra veya zarara bakmadan gnll olarak komumuza yardm eder. Amac insanlar sorumluluk altna almak deildir, dostlar ve dmanlar arasnda ayrm yapmaz, kran duyulup duyulmamasna aldrmaz; ister nankrlkle kaybedecek olsun, ister iyi niyet kazanacak olsun, zgrce ve isteyerek kendini ve maln mlkn harcar... Bu inan zgrln duyduklarnda bunu hemen bir izin vesilesine dntrmek isteyen birok insan vardr. Artk her eyin kendileri iin yasal olduunu dnrler ve zgr insanlar ve Hristiyanlar olduklarn gstermek iin seremonilere, geleneklere ve insanlarn yasalarna olan nefretlerini ve ikyetlerini gstermek dnda bir yol bulamazlar; sanki sadece belirli gnlerde oru tutmay reddettikleri veya dierleri oru tutarken et yedikleri veya geleneksel dualar etmeyi ihmal ettikleri iin Hristiyandrlar; insanlarn emirleriyle alay ederler ama Hristiyan dinine ait olan dier her eyi tamamen ihmal ederler. Dier yandan, sadece seremonileri takip ederek ve sayg gstererek kurtuluu bulacaklarn mit edenler bunlara byk bir inatla direnir; belirlenen gnlerde oru tuttuklar veya etten uzak durduklar veya kural gerei tm dualara katldklar iin kurtulduklarn sanrlar; Kilisenin ve Kilisenin Babalarnn emirleri hakknda yksek sesle konuurlar ve gerek inanca ait olan eyleri hi umursamazlar. Her iki taraf da aka suludur, nk kurtulu iin nemli ve gerekli eyleri ihmal ederlerken, nemsiz ve gereksiz eyler hakknda yksek sesle tartrlar. Havari Pavlus bize orta yoldan yrmemizi, her iki arl da lanetlememizi sylerken ne kadar da hakldr: Her eyi yiyen yemeyeni hor grmesin; her eyi yemeyen yiyeni yarglamasn. (Romallar 14:3)... Mesih inancyla serbest braklmamzn sebebi iler deildir; ilerin temelindeki inan, yani aptalca bir tahminle ilerimiz ile aklanmay umut 556
GNAH IKARMA AI
etmekten vazgemektir. nan vicdanlarmz kurtarr, onlar dzgn hale getirir ve korur, bylece aklanmann ilerimize bal olmad gereini grebiliriz ama iyi ilerin aklanmaya ihtiya duymas ne mmkn ne de gereklidir, ayn bizim yemeden ve imeden ve bu lml vcudun tm ilevlerini yerine getirmeden var olamayacamz gibi. Yine de aklanmamzn temeli bunlar deil, sadece inantr ama bu yzden iler ne kmsenebilir ne de ihmal edilebilir Yani bu dnyada seremoniler ve iler olmadan yaayamayz, nk genliin ateli ve tecrbesiz dneminin bylesi balarla kstlanmas ve korunmas gereklidir ve herkes kendi vcuduna bal olduundan bylesi eylere dikkat etmek zorundadr; bu yzden Mesihin elileri (rahipler) insanlara Mesihin bu konulardaki tavrn retirken ve onlara hkmederken, insanlarn arasnda aclk boy vermesin ve Pavlusun Yahudileri uyard gibi bu durum birok kiiye bulamasn diye ll ve inanl biimde davranmaldrlar; Pavlus Yahudileri inanlarn kaybedip aklanma vastas olarak ilerine gvenmemeleri konusunda uyarmtr. Bu, iler konusunda olduu kadar inan konusunda da srekli telkinde bulunulmazsa kolayca gerekleebilen ve birok kiiye bulaabilen bir durumdur. imdiye kadar piskoposlarmzn ve teologlarmzn ahlak bozucu, dinsiz ve ruhu tahrip eden gelenekleriyle ve fikirleriyle yapld gibi inan konusunda sessiz kalnrsa ve srekli insanlarn emirleri anlatlrsa, bu ktlkten kanmak olanakszdr. Sonsuz sayda ruh bu tuzaklarla cehenneme ekilmitir, bunlara bakarak Deccalin ilerine tank olabilirsiniz... Hristiyan hayatnda seremonilerin yeri, inaatlarn veya iilerin ina etmeden veya almadan nce yaptklar, kalc veya kendi bana bir anlam olmayan hazrlklarn inaat ve iilerin iindeki yeri gibidir; bu hazrlklar olmadan bina ina edilemez veya i grlemez. Yap tamamlandnda bu hazrlklar bir kenara koyulur. Burada grdnz gibi biz bu hazrlklar ayplamyoruz, onlara verilebilecek en yksek deeri veriyoruz; bunlarn iindeki bir inan ayplyoruz, nk hi kimse bunlarn gerek ve kalc bir yap oluturduunu dnmyor. Eer biri aka ve akld bir biimde, hayatta bu hazrlklar mmkn olan tm masraflarn ekerek, bu uurda abalayarak ve azimle uraarak yapmak dnda bir amac kalmam gibi davranyor ama yapnn kendisini hi dnmyorsa, bu faydasz hazrlklar ve desteklerle mutlu olup kibirleniyorsa, onun deliliine acyp ne byk binalar ina edebilecek paralarn sokaa atldn dnmez miyiz?
* Reformun lk Prensipleri adl kitaptan alnarak yeniden baslmtr. eviren ve editr H. Wace ve C. A. Buchheim (Londra: John Murray, 1883), s. 634-647.
557
Romadaki Papalk* Martin Luther

Bu risale 1520 ylnda baslmtr ve Lutherin 1519daki Leipzig Grmesinde kurtuluun papann ilahi stnlne inanmaya bal olmad eklindeki aklamalarnn gerekelerini ierir. Papaln stnln Luthere kar savunmas iin Merseburg Piskoposu tarafndan atanan Fransiskan keii Augustine von Alveldin (1480 1535) yazd kitab yanllamay hedeflemektedir. yleyse soru udur: Tm Hristiyan lemi zerinde (onlarn dedikleri gibi) gerek gce sahip olan Romadaki papalk ilahi midir, yoksa insan kkenli midir? Sadece Roma tarafndan onaylanan rahip ve piskoposlarnn olmamas ya da imdi olduu gibi byle bir onay parayla almayp kendileri ile dalga geilmesine ve Almanlar gibi aptal yerine konmalarna izin vermeyen fakat vaftiz, ayin, Mjde ve imann dier maddelerine sadk kalma konusunda bizimle hemfikir olmalarna ramen dnyadaki dier Hristiyanlarn kfir ve dnek olduunu sylemek Hristiyanlar iin mmkn mdr, deil midir? Bunun gibiler, Muskovitler, Ruslar, Yunanlar, Bohemler ve dnyadaki dier byk insanlardr... Leipzigdeki bu asil ve yararl kk Katolik kitabnn bana saldran gl argmann hatrlyorum. lki ve en gls, bana ad takmalardr - kfir, kr, budala, eytan tarafndan ele geirilmi, iblis, zehirli srngen, ve ayn anlama gelen dier isimler; sadece bir kere de deil, btn kitap boyunca neredeyse her sayfada. Bu tarz karalamalar, dedikodular ve iftiralarn dier kitaplarda hibir deeri yoktur. Ama bir kitap Leipzigde ortaya karldnda ve Aziz Francisin kutsal gzetimi ve Katolik plak ayakl keilerin olduu manastrda basldnda, bu tarz isimler sadece azalma rnekleri olmaz, aksine, papa gcn savunma, bamllk, ncil, iman ve Kilise ile gl argmanlar olur. Bunlardan hibirinin ncil ya da aklla ispat edilmesine gerek yoktur; Aziz Francisin kutsal itaatkr ve bir Katolik tarafndan kitaba konmas yeterlidir... kinci argman, ksa ve zl bir ekilde sylemek gerekirse, doal bir sebep. Argman yle: a) Yeryzndeki tm cemaat, eer paralara ayrlmayacaksa, tek ve gerek bir ba altnda toplanmaldr ki bu da Hz. sadr. b) Madem ki tm Hristiyan lemi yeryzndeki tek cemaat, bir ba olmal ki, bu da papa. Anlalr olmas adna bu argman a ve b ekilde harflerle adlandrdm. Bu Katoliin a-b-c yi, bye doru tm yollar rendiini de ayrca gster558
GNAH IKARMA AI
mek istedim. Ama yine de bu argman cevaplamak iin: Soru papann gc ilahi hak m, deil mi olduu iin insan akl tarafndan ele alnmas (geici eylerle elde edilen bir yetenek) ve ilahi kanunla bir yere yerletirilmesi biraz sama deil mi, zellikle de bu ilahi kanunu bana kar kullanmak iin getirilmi sefil kstah bir kastken. nsan aklnn ve deneyimlerinin rettikleri ilahi kanunun ok tesindedir. Kutsal Kitaplar bize aka aklmz takip etmemizi yasaklar, Yasa Kitab XII, Bugn burada yaptmz yapmayn; herkes kendi gznde doru olan yapyor; insan akl Tanrnn kanununa kar daima ura iindedir; Yaratl VIda syledii gibi, insann akl fikri hep ktlkte. Bu yzden insan akl daha nceden imanla tanmam ve aydnlanmam ise bununla ilahi nizam oluturmak ya da savunmak ksz bir fenerle gnee k tutmak ya da bir kayaya kam dayamak kadar anlamszdr. Isaiah vii., Bana gvenmezseniz anlayamazsnz ya da dnemezsiniz, derken akl imana balar. Aklnz yoksa bana inanmazsnz, demez... Katoliklerin tm ekimeleri belki desteklenebilir diye Tanrnn yceliinin hedef, Kutsal Ruhun yalanc ve kfir haline getirildii nc argmana gelelim. kincinin akldan ve birincinin ahmaklktan kmas gibi, nc argman da Kutsal Kitaplardan kmaktadr, bylece her ey srayla dzgn bir ekilde yaplabiliyor... Bu durumda bu dindar insanlarn Hz. sann kutsal szlerine nasl yaklatklarna bakalm. Matta XVIda Hz. sa Aziz Petere, Ben de sana unu syleyeyim, sen Petrussun ve ben kilisemi bu kayann zerine kuracam. Ve Gklerin Egemenliinin anahtarlarn sana vereceim. Yeryznde balayacan her ey gklerde de balanm olacak, yeryznde zecein her ey gklerde de zlm olacak, der. Bu szlerden onlarn anahtarlar sadece Peter iin istedikleri anlam kar. Ama ayn Matta, Hz. sann herkese seslendii XVIII. blmdeki bunun gibi baz yanl tefsirleri yasaklamtr: Hakikaten size sylyorum, yeryznde balayacan her ey gklerde de balanm olacak, yeryznde zecein her ey gklerde de zlm olacak. Burada Hz. sann kendi szlerini syledii aktr ve XVIII. blmde anahtarlarn kendi kiiliine deil, tm kilise yerine Aziz Petere verildii XVI. blm aklar. Nitekim Yuhannann son blmnde de, Onlarn zerine fleyerek, Kutsal Ruhu aln! dedi. Kimin gnahlarn balarsanz, balanm olur; kimin gnahlarn balamazsanz, balanmam kalr, yazar. Aziz Peterin yegne otoritesini srdrmek iin bir taneye kar iki metin varken ou kii bo yere alt. Ama Mjde ok aktr ve onlar ilk blmde Aziz Petere kendisi iin zel hibir ey verilmedii konusunu kabul etmek zorunda kaldlar... 559
imdi Katolik cemaatinin daha byk ksm ve papalarn bazlar bile dinlerini mcadele etmeden ahlakszca terk ettiler ve aka grlecei zere eytann gc altnda yaadlar ve nitekim papalk sk sk cehennemin kaplarnn egemenlii altnda kalmtr. Ve aka sylemeliyim ki, bu ayn Katolik otorite tm Hristiyan lemi zerinde hzla ykselme cretini gsterdiinden beri sadece amacna ulamakla kalmad, ayn zamanda neredeyse btn dnmelerin, sapknln, uyumazln, mezheplerin, Hristiyan lemindeki inanszln ve bedbahtln sebebi oldu ve asla kendini cehennem kaplarndan kurtaramad. Ve eer Katolik otoritesinin ilahi deil de insan eliyle yaplm bir ey olduunu ispatlayacak baka metin yok ise Hz. sann kayalarn zerine ina ettii kilisesine kar cehennemin kaplarnn galip gelemeyeceini syledii bu metin tek bana yeterli olacaktr. imdi cehennemim kaplar ou zaman papaln gcne sahipti, zaman zaman papa dindar bir adam olmad ve makam erdemden ve gzel ilerden yoksun, imansz bir adam tarafndan igal edildi ki, eer papalk Hz. sann kaya ile ilgili szlerinde geseydi, Tanr buna asla izin vermezdi. nk o zaman szn de yerine getiremeyecek ve sznde drst olmayacakt; bu nedenle, Hz. sann inasnn zerinde olduu kaya papalktan ve onun harici kilisesinden tamamen baka bir ey olmaldr.
* From Martin Luther: Works, A. Steimle ve dierleri tarafndan evrilmitir, cilt 1, s. 340, 344-6, 363, 373-4, 381-2, A. J. Holman irketi 1915.
Thomas Bilneyin Dini Deneyimi*

1527 ylnda Londra Piskoposuna aadaki mektubu yazan ngiliz papaz Thomas Bilney (1495?-1531) Lutheryen deildir. Buna karn, tasvir ettii dini tecrbe, Martin Lutherin Erfurt ve Wittenbergde yaad ve On Altnc yzyln balarnda olduka yaygn olduu tahmin edilen ruhi sarsnty anmsatmaktadr. Thomas Bilney, hayrsever ve iyi bir insan olmann te dnyada ruhun kurtuluunu salayaca dncesine saldrmaya balayan az saydaki Cambridge Reformcularndan biriydi. Piskopos Tunstal tarafndan tutuklanp mahkemeye karldktan sonra Lutherin doktrinlerini kastl retmediini, papann stnln kabul ettiini aklad. Szn geri alm almasna ramen mnafkla devam ettii gerekesiyle 1531 ylnda idam edildi. Cuthbert, Londra Piskoposu, Thomas Bilney, Hz. saya layk byle yksek rtbeli bir papaza tm alakgnlll ile salk diledi: Bu balamda, siz o kadar ilim irfan sahibi ve tutarlklk iindesiniz ki, tm insanlar sizin yerinizde olmak istediklerini itiraf eder: ben de kendimi 560
GNAH IKARMA AI
dnyann en mutlu insan farz ettim. nk huzurunuzda imtihana arlmak benim iin bir anstr (eer ok gevek deilse hrmetiniz Tanrnn balamas sizinle olacaktr), Tanrnn sizin iin yaptklarn sk sk hatrlayn, gizlice kalbinizden u szlerle kredin: Tanr benim iin grkemli iler yapt, onun ad kutsaldr. te imdi byle bir yarg oldum ve tm kalbimi lemlerin yaratcs olan Tanrya kranlarm sunmaktan mutluluk duyuyorum. Birok kii ruhlarn deil de kendi menfaat ve servetlerini dnerek bana iftira ettiler ama (Tanr ahidimdir) vaazlarmda herhangi bir hata yapmadm ve kendimi sulu, hatta sapknlk ya da fitne iinde hissetmiyorum Eer bir kii yoldan kmlar azaltmaya alrsa, bu iman btnldr, papaz diye adlandrlan ama aslnda srlerinin st, yn ve derilerinden baka bir ey dnmeyen a kurtlar olan baz kiiler onlara kar isyan kartacaklardr ki, bu insanlar hem kendilerinin hem de srlerinin ruhlarn eytana teslim etmitirler. Bu adamlar ayn Dimitrious gibi, Bu kfir onlarn elle yaplm tanrlar olmadn syleyerek ou insann akln elip batan kard, diyerek isyan etti. Saygdeer Baba! Ben syleyeyim, bunlar kfirlerin etkisi altnda kaldklarn iddia eden ama aslnda kendi ahlaksz hayatlarna devam eden kiilerdir; bunlar ki bizim gnahlarmz yznden armha gerilen Hz. sann iten vaazndansa baka eylerin strabn ekebilen ve bunlara dayanabilen Hz. saya kar gelen dmanlardr. Onlar ki Hz. sann, Vay halinize ey din bilginleri ve Ferisiler, ikiyzller! Gklerin Egemenliinin kapsn insanlarn yzne kapyorsunuz; ne kendiniz ieri giriyorsunuz ne de girmek isteyenleri brakyorsunuz! derken sonsuz laneti iaret ettikleridir. Onlar ki ruhlarnn ykn deiik bir ekilde karlamak iin gelenlerdir, Hz. sa, Hrsz ancak alp ldrmek ve yok etmek iin gelir. Bense insanlar yaama, bol yaama sahip olsunlar diye geldim, der. Bu adamlar hi kimseye bir ey retmedikleri ve hi kimseyi beraberinde gtrmedikleri iin gerek yaam asla bulamazlar, Hz. sa ile birlikte ieri girmeliler, yalnz olan kap ile karlar, Onun araclyla Babaya gitmeliyiz fakat ou zaman Hz. sadan hi bahsetmeyerek, insanlar iyi ileriyle Tanrya ulamalarna ikna ederek onlara yeni bir yol gsterin, bylece ruhlarnn kurtuluundansa kendi kazan ve servetlerini ararlar. Bu balamda, Hz. sann zerine (kurum olarak) tahta, ot, saman koyanlardan daha kt olmaktr. Bu adamlar Hz. say tandklarn syler ama onu inkr eder. Kanl aknts sahip olduu her eyini tketen on iki yanda bir kadn hekimleri hayrete drd, Hz. saya gelinceye dek gnden gne daha da 561
ktleiyordu; sonra Hz. sann eteine inanla dokundu ve gnden gne iyileti ve eski haline dnd. Ey kudreti ycelerin ycesi! Gnahkr bir bedbaht olan ben, Hz. saya gelmeden nce her eyi denedim, hatta tm varm yokumu bu ihmalkr hekimlere harcadm; bir baka deyile, ok az gcm, ok az param, aklm ve anlaym kald. nk onlar bana perhizler, gzetimler, balanmalar ve ayinler veriyorlard; tm bunlarn iinde onlar benim hastalmdan ve durgunlaan ruhumdan kurtulmamdansa kendi karlar iin altlar (imdi anlyorum). Btn bunlara ramen Yeni Ahit, Erasmus tarafndan ilk defa ortaya konduunda en sonunda Hz. sann konumasn duydum; Tanrnn kelam ile deil de Latince ile batan karlm (o zamanlar bunun ne anlama geldiini bilmiyordum) olmasna ramen imdi daha iyi anlayp ve algladm Tanrnn ngrsyle aldm ve ilk okumamda (ok iyi hatrlyorum) Aziz Pavlusun 1. Timoteosunda u cmlesiyle karlatm: (Ey ruhuma en tatl ve en rahat hkm!) Mesih Hz. sa gnahkrlar kurtarmak iin dnyaya geldi sz, gvenilir ve her bakmdan kabule layk bir szdr. Gnahkrlarn en kts benim Tanrnn retisi ve manevi almasyla o zamanlar alglayamadm bu tek cmle gnahlarmla kirlenmi ve neredeyse umutsuzluk iinde olan kalbimi yle heyecanlandrd ki, aniden harikulade bir rahatlk ve sknet hissettim, o kadar ki, rm kemiklerim sevinten havalara hoplad. Bundan sonra, iinde tm zahmetlerimi, tm orucumu ve seyrimi, insanlar sadece gnahlarndan kurtaran Hz. saya gvenmeden gerekleen tm gnahlardan arnmalarm rendiim ncil bana dnyadaki en tatl eyden daha ho gelmeye balad; hak yolundan hzl ve abuk bir ktan baka bir ey olmadm (Aziz Augustinenin de dedii gibi) anladm. dem ve Havvann kendilerini rtmek iin incir yapraklarn bir elbise gibi bouna kullandklar ve Tanrnn Hz. sann iblisin ban ezecei szne inanana kadar ve daha nce hi huzur ve sknet bulamadklar gibi ben de Tanr Hz. sann Yuhanna IIIteki, Musa lde ylan nasl yukar kaldrdysa, insanolunun da ylece yukar kaldrlmas gerekir retisini retmeden nce gnahlarmn aclarndan kurtulamadm. Ve bu yzden tm gcmle tm insanlarn gnahlarn itiraf etmeleri ve cezalarn ekmelerini, daha sonra da Aziz Pavlusun syledii, Hz. saya imanla Tanrnn salah hepinizin zerinde olsun; Tanrnn nurundan mahrum olan tm gnahkrlarla ve Tanrnn inayeti araclyla Hz. sadaki kefaret tarafndan aklananlar arasnda bir fark yoktur sz ile drstlk istemeleri gerektiini retiyorum. Her kim bunu yaparsa phesiz yle mutlu olacak ki, sonsuza kadar bir daha baka bir ey iin arzu duymayacak. 562
GNAH IKARMA AI
Fakat, bu arzu, hac yolculuklar, aflar satn almalar, mumlar satmalar, seilmi orulardan ve ou zaman batl inanlardan ve son olarak tm gnll (onlar byle adlandryorlard) ibadetlerden dolay insanolunun kendi inan seimiyle ve seilen ileriyle ilenmi azami drstl ile yattrlan detlerden olmad. Oysa ki Tanr, Yasann Tekrar 4:2de aka yle demitir. Size yapmanz emrettiim iler dnda kendi yararnza olan iler yapmaynz, sylediklerime de ne bir eyler ekleyin ne de bir eyler azaltn. Bu nedenle, onlar knamadan (Tanr ahit) ama fesatlarn, bunlar ocuklarn bile zerinde kullanmalarn, insanlar bunlara balanmalar iin cesaretlendirmelerini knayarak bu iler hakknda sk sk konutum. te tm zet bu. Burada bahsedilen eyler hakknda daha fazla aklama yapmam isterseniz, siz vakit ayrdnz srece reddetmeyeceimden ve eer bir hatam olduysa dzeltmek ve daha iyisini yapmak iin her zaman hazr olduumdan emin olabilirsiniz.
* The Acts and Monuments of John Foxe, ed. By Rev. S. R. Cattley, Londra: R. B. Seeley and W. Burnside; 1837-41, cilt IV, s. 633-6.
Ortak Meseleler* Philip Melanchton

Philip Melanchton (1497-1560), Protestanlarn ilk byk ilahiyats saylr. Henz yirmi bir yandayken, Wittenberg niversitesine Yunanca profesr olarak almak zere davet edilmi, birka yl iinde Luther hareketinin temel ilkelerini ihtiva eden Loci communes rerum theologicarum adl kitabyla frtnalar estirmitir. Bu almann 1521deki ilk basmnda, Melanchton, Aristoyu ve insanc akm aalarken, Luthere ok yakn durmaktadr. 1535ten itibaren ortaya kan dier tashihli basklarda ise, skolastik din ilahiyatlarn yolundan giderek, akl ile vahiyi, Aristo ile Hristiyan doktrinini badatrmaya dener. Melanchton, Protestan doktrininin en eski itirafnamelerinden birisi olan 1530 Augsburg tirafnamesinin yazar olarak da tannr. Aadaki metin, 1521 tarihli Ortak Meselelerden (Loci communes) alnmtr. Hristiyan ilminin temel konularn gsteriyoruz ki, genler hem ncilde nelerin aratrlmas gerektiini rensinler hem de bize Hz. sann doktrini yerine, ulatrageldii Aristonun gevezeliklerini ulatragelen ilahiyat ilminin zerinde altklar hezeyanlarn anlasnlar. Gerekten de, meseleleri yorumlamaktan ziyade bir dizin oluturma grevi yerine getirdiim iin, her eye kaln hatlaryla ve ksaca yaklayor, Kutsal Kitaplar iinde ylesine 563
dolaan bir kiiyi ynlendirebilecek konular dizgisi sunuyorum. Okurlar, kutsal metinlerden alp kendime ait birtakm mphem ve girift argmanlara yneltmek yerine, mmkn olan her durumda Kutsal Kitaplara tevik etmek isterim. Genel olarak, benimkiler antik adakilerin almlarnn bile muadili deil. yle uzam ki onlardan, kutsal kanunlar zerinde alan hikimseyi kendi uzun yazlarmla geriletmek istemem. Aksine, tm Hristiyanlarn kutsal mektuplara laykyla aina olmalarnn, bunlar tamamen kendi yaradllarna geirmelerinin mmkn olmas kadar arzu ettiim hibir ey yoktur. Tanr onlarda en eksiksiz imgesini ifade ettiinden beri, baka hibir kaynak yoktur ki, daha doru ve daha kesin olabilsin. Hristiyanl, Kutsal Kitap dnda baka kaynaklarda arayan yanlr. Nitekim tefsirler nasl da yoksundur kutsal metinlerin duruluundan Tefsirler insan aklnn deerlendirmelerine dayanr, oysa kutsal metinlerde, hibir saygszla rastlanmaz. (...) Tanr, Birlik, Teslis, Yaradln Byk Gizemi, Vcut Bulma ekli gibi en nemli konularn zerine neden bu kadar ok meakkat koyduumuzun hibir mant yoktur. Soruyorum size, bu kadar yl nce Skolastik dinbilimciler tm bu konularla uratlar da ne oldu? Pavlusun da dedii gibi, evrensel konularla, formalitelerle, armlarla ve bilmediim daha bir sr anlamsz szcklerle bir mr geirirlerken aratrmalar beyhude olmad m? Ve dahas, ncil ve Hz. sann yardmlar hakkndaki aptal tartmalar bir sre bize anlamsz gelmeden ve budalalklar fark edilemeden srp gitmi olabilir... Gnahn gc, kanun ve fazilet gibi konular srdrmede cahilce davranan bir kiiyi nasl bir Hristiyan olarak adlandrabilirim, bilmiyorum. Onlar iin Hz. say tamamen tanmak, tabii ki bu tanmak ise, farknda olmak, rettiklerini deil yardmlarn bilmek, onun yaradln ve vcut buluunu bilmektir. Hz. sann neden insan bedenini aldn ve armha gerildiini bilmedike hayat hikyesini renmenin bize ne yarar olacak? Ya da dier bir yandan, bir hekim iin trlerden haberdar olmak, bitkilerin renklerini ve zelliklerini bilmek onlarn asl, doal glerini renmek iin nemli deil, midir? Bu dorultuda, kurtuluumuz iin bize, insanlara deva olarak gnderilen Hz. say tanmak ya da ncilin dilini kullanmak yakr. Kanunun ne gerektirdiini, kanunun emirlerini kaldrmak iin neden g aradmz, gnahlarnz iin neden af dilediimizi, eytan, ehvet ve dnyaya kar nasl tereddtl bir arzu uyandrdmz, ve son olarak, kederli bir vicdan nasl teselli ettiimizi bilmektir Hristiyan bilgisi. Tabii ki Skolastikler de bu tarz eyleri retiyorlar, deil mi? Romallara mektuplar 564
GNAH IKARMA AI
kitabnda Paul, Hristiyan doktrininin bir incelemesini yaptnda, Teslisin gizemi, vcut bulma biimi veya faal ve edilgen yaradl hakknda felsefe yapm myd? Aksine, Pavlus ne yapar? Kesinlikle Hukuk, Gnah ve Faziletler hakknda dnr. zgr rade zerine nsan fikirlerini takip etmeyeceim iin olan hem eski hem modern yazarlarn neredeyse anlalmaz hale getirdii konuyu basit ve ak olarak ele alacam. ncili insan aklnn muhakemesini de ayn zamanda memnun etmeyi diledikleri bir ekilde yorumladklar iin byle yaptlar. Bu yzden insani glere gerekte olduundan daha ok ey atfettiler ve her yerde ncilin aklc dnce ile zt dtn grdklerinde ilgin bir ekilde tereddde dtler. Bu konu balamnda, Hristiyan doktrininin insan aklndan ve felsefeden farkl olmasna ramen, felsefe giderek Hristiyanln iine girmitir ve zgr radenin dinsiz dogmas kabul edilmitir ve Hz. sann ltfu insann aklnn baya ve hayvani dirayeti tarafndan anlalmaz hale getirilmitir. zgr irade ifadesi ilahi mektuplar sayesinde kullanma girmitir ve ruhun duyusu ve muhakemesi gibi eylerle kutsal insanlarn olduka sk gcendirildiini dnmemiz samadr. Akl Efltunculuktan devralnmtr ve zararldr. Bu sonraki zamanlarda olduu gibi kilise Hz. saya tercihen Aristoya kucak at, kilisenin balangcndan hemen sonra Hristiyan doktrini Efltun felsefesi yznde zayflad. Ve kilisede kilise hukukuna ait kutsal kitaplarn yan sra hilesiz mektuplar da yoktur. Genel olarak tefsir yoluyla yaplan ne varsa hepsi felsefe kokmaktadr nsan aklna gre insan isteinin doal kapasitesinin gcn dnrseniz, harici eylerde bir eit zgrlk olduu inkr edilemez. Bir kiiyi selamlamak ya da selamlamamak, kisve giymek ya da giymemek, et yemek ya da yememek gibi konular sizin kendi gcnz dahilinde deneyimleyebileceiniz konulardr. Bu harici ilerin olaslklarn zerine zgrl iradeye dayandran filozoflar gzlerini kapamlardr. Aslnda Tanr harici ilere deil de kalbimizdeki isel hareketlere bakt iin ncil zgrlk hakknda hibir ey yazmamtr. Harici ve sahte nezaket ile bu eit zgrlk retisini kendi karakterlerine uyduranlar filozoflar ve daha sonraki dinbilimcilerdir. Dier yandan, isel eilimler gcmz dahilinde deildir. Deneyim ve pratik ile kendi uyumunun iradesinin sevgiyi, nefreti ya da bunun gibi duygular varsayamadn ama bir duygunun dieri tarafndan fethedildiini rendik. Hatta o kadar ki, bir zamanlar sevdiiz bir kii tarafndan gcen565
dirildiinizde onu sevmeyi brakrsnz. nk kendinizi bakasn sevdiinizden daha tutkulu seversiniz. Sofistlerin de insann sevgi, nefret, zevk, ac, kskanlk, hrs ve bunun gibi tutkularnn iradeye ait olduu gereini reddetmelerine katlmyorum Bu nedenle Hristiyan, akln grnte ne eit bir i olduunu deil, akldaki duygunun doasnn ne olduunu; ilerde ne eit bir zgrlk olduunu deil, duygularda nerede zgrlk olduunu dnmelidir. Farisi Skolastikler zgr iradenin gcn aklayacaklardr ama bir Hristiyan bu gcn iinde kendi kalbinden baka bir ey olmadn itiraf edecektir. Ve ahmak Skolastiklerin ka tane ruhun zgr irade hakknda Farisi geleneksellemeden dolay zarar grdn anlamalarn istiyorum. Gnah zerine Pelagianlar modern zamanlardakilere gre daha az zorlukla aratrlabilir. Eskiler esas gnah gereini inkr etmemelerine ramen gnaha dnecek tm insan ilerine ve giriimlerine yol aan eyin esas gnahn gc olduunu inkr ederler. Bu nedenle, gnah ve esas gnahn enerjisi zerindeki bu mevkiye benim yaklamm daha da geniletilecektir. Esas gnah, ktlkleri korumak iin hibir zaman rn vermeyen kesinlikle canl bir enerjidir. inde en rezil, en irkin eylerin bile engellenemedii kt arzu ile insan ruhunun yanmad ne zamandr? Agzllk, nefret, hrs, kskanlk, yknme, ehvet alevleri, fke! Kimdir bunlar ya da dierlerini bazen hissetmeyen? Kibir, gurur, Tanrya itaatsizlik, Hz. saya gvensizlik, dine kfr balca dknlklerdir. D grnnde doru, onurlu hayatlar yaayan baz kiiler vardr. Onlar ki hibir gzellie sahip deildirler, ruhlar onlarn alglayamadklar tm bu utan verici ve menfur dknlklere baldr Sokratta tecelli etmi biraz istikrar, Zenokrateste biraz iffet, Zenoda ise biraz lmllk olduu kesindir. Ama yine de kafalar hileli olduundan dolay, ayrca zsevgi iinde olduklarndan dolay bu erdem glgecikleri gerek erdem olarak deil, ktlk olarak deerlendirilmelidir. Cato vgy sevdii iin cesurdu. Dahas, Tanr bu tarz erdemleri milletlerin, dinsizlerin ve baka bir ekle sahip olmayanlarn zerine yadryor, zenginleri balyor ve bunun gibi armaanlar veriyordu. imdi tm insan akl bu d maskeye ve erdem grntsne hayret ederken, bizim sahte dinbilimcilerimiz kr muhakeme ile aldatt, felsefi almalar, felsefi erdemleri ve harici ilerin deerini vdler. Filozoflar genelde zsevgi ve zgvenden (eer varsa iyi reten) baka ne retirler? rnek 566
GNAH IKARMA AI
olarak, almas De Fiibus ve Ciceroyu aln. O tm erdemi, Efltunda da bulunan gurur ve kibir, zsevgi ve zsayg olarak kabul eder. Felsefe sadece insann d maskesine bakar, oysa Kutsal Kitap en i ve anlalmaz dknlkleri ayrt eder. Bir insan bunlar tarafndan ynetilirse Kutsal Kitap onu bu dklklerine gre yarglar. Tm ilerimizde kiisel kazanmlarmz aradmz iin ilerimiz ister itemez gerek gnahlarmzdr. Tanrnn Yasalar ve Mjde zerine ncilin tamamnda iki para vardr: Yasa (eriat) ve mjde. Yasa (eriat) derdi, hakikat ise derman gsterir. Pavlusun szlerini kullanmak gerekirse, hukuk lmn nazr iken mjde yaamn ve barn nazrdr. I. Korintliler 15:56da, Gnahn gc kanundur, der, inanan herkes ii mjde kurtuluun gcdr. ncil yasa (eriat) ve mjdeyi Matta, Markos, Luka ve Yuhannada yazld ekilde ve yasay (eriat) da Musann kaydettii ekilde daraltmamtr. Fakat mjdenin plan dalmtr; hem Yeni Ahitte hem Eski Ahitte vaatler vardr. Ve yine ta Eski ve Yeni Ahitin tm kitaplar boyunca danktr Yasann (eriat) gnahn bilgisi olduu gibi, benzer bir ekilde mjde faziletin ve doruluun szdr. Dahas, fazilet ve doruluk kelimeleri ve tabii ki mjdeye deinilecei iin burada fazilet ve doruluun ilkelerini eklemeliyim. Bu balamda mjdenin doas tam olarak anlalacaktr. Aslnda ok kutsal bir kelime olan fazileti kullandklarnda o kadar iren bir ekilde ktye kullanm olan Skolastiklerle bu noktada kim azizlerin kafasndaki nitelii ifade etmeye kar kabilir? En nemlisi ise nitelii ya da fazileti akln doas gerei olduunu varsayan Thomaslardr: man, umut ve sevgi akln gcndedir. Ve burada bile akln gc hakkndaki tartmalar ne kadar bunam, ne kadar ahmaktr! Fakat bu dinsiz insanlarn fazlasyla kirlenmelerine, mjdeyi kmseyenlerin soytarlklarndan ve alaylarndan dolay strab tatmalarna izin verin Nitelik hakkndaki Aristocu uydurmalardan uzak! Fazilet Tanrnn bize ihsanndan ya da merhamet isteinden baka hibir eydir (tam bir ekilde tanmlanrsa). Bu nedenle, fazilet kelimesi bizdeki baz nitelikleri belirtmez, bunun yerine Tanrnn takdiri ya da merhametini gsterir.
567
manla Aklanma Kanunla alaltldmzda, aslnda aklanrz, Hz. sann bize szn verdii fazilet ile ya da gnahlar affeden ncil ile ykseliriz. Hi phe etmeden Hz. saya sadk kalrsak Hz. sann doruluu bizim doruluumuz, onun kefareti bizim kefaretimiz, onun dirilii bizim diriliimiz olur. Tek kelime ile gnahlarmzn affolacana ve Tanrnn bizi sevip efkat gstereceine phe yoktur. lerimiz ne kadar gzel olursa olsun, dorulumuzu tekil etmeyebilir. Doruluk sadece Hz. sann merhameti ve Tanrnn inayetine imandr. Pavlusun, manla aklanan yaayacaktr, derken sylemek istedii budur. ler ne eit olursa olsun, yeme, ime, elle alma, retme, ekleyebilirim ki bunlar bile aka gnahtr. lere bakmamalsnz: Hibir eyden phe duymadan gvenerek Tanrnn merhamet vaatlerine baknz, yarg iinde deil cennettesiniz, ebeveynlerin ocuklarna bakt gibi size bakan bir babaya sahisiniz. Ama bize kar ilahi istekten her gn ettiimiz dualarda baba olarak arlmay istemesinden baka hibir iaret yoksa, bu bile imanmz nnde bizden baka hibir ey istenmediin yeterli delilidir. imdi madem Tanr bu kadar sk iman istiyor, sadece bunu onaylyor ve olunun lmne ek olarak byk vaatlerle bize vgler yadryor, neden bunun gibi bir merhamete kendimizi verip inanmyoruz? Skolastik din bilimi insan ilerini ve tatmini, iman iin ise vicdanmzn bir dayana olduunu retti. Tanr kilisenin bu rezaletini yok etsin! imdi bu gerekte ele alnmal: ler ruhun meyveleridir, ayn zamanda belirtileri, kantlar ve iaretleridir. Hz. sa, Matta 7:16da yle der: Onlar meyvelerinden tanyacaksnz. Riyakrlk sonsuza kadar gizlenemez ve tpk dindar bir olun dindar bir babaya hizmet ettii gibi iman da akla Tanrya hizmet etmede kendini gsteremezlik yapamaz. manla Tanrnn merhametini tattmzda ve gnahlarmz balayan ncilin kelam ile ilahi iyilii tandmzda ruh Tanry sever, mukabilinde neeyle dolar ve karlkl bir nezaketle bu byk merhamet iin kranlarn sunar. Hristiyan zgrl Son olarak: Hristiyanlk zgrlktr, nk Hz. sann ruhuna sahip olmayanlar hibir ekilde yasay (eriat) yerine getiremezler ve yasann (eriat) gereklerinden payna deni alrlar. Hz. sann ruhu ile yenilenmi olanlar yasa (eriat) onlara belirtmeksizin kendi ahenklerinde giderlerken, yasann (eriat) emrettii eyleri yapmaya zaten srklenirler. Yasa (eriat) Tanrnn isteidir. Ve Kutsal Ruh, Tanrnn canl istei ve hareketinden baka bir ey 568
GNAH IKARMA AI
deildir. Bu nedenle Tanrnn canl istei olan Tanrnn Ruhu ile yeniden canlandrldmzda zaten kendi uyumumuz ve yasann (eriat) talep ettii eylerin iinde olacaz () zgrlk yasay (eriat) yerine getirmediimiz anlamna gelmez ama yasann (eriat) istediklerini kalbimizde kendiliimizden arzularz. Bu kesinlikle hibir kiinin daha nce yapmad bir eydir On emirden ne lde muaf olduunuzu anlamalsnz. lk nce, gnahkrlar Hz. saya ait olanlar ayplayamazlar, ikinci olarak, Hz. saya ait olanlar yasay (eriat) yerine getirmeleri iin ynlendirilirler. Tanry severler ve ondan korkarlar, komularnn ihtiyalarn gzetirler ve yasann (eriat) istediklerini arzularlar ve yerine getirirler. Onlarn istekleri iin Ruh phesiz diri bir yasadan (eriat) baka bir ey deildir Romallar 6, 7 ve 8de Pavlus bu zgrlk hakknda sadece yeni kiinin zgr olduunu reten uzun bir gr bildirir. Bu nedenle, yenilendiimiz derecede zgr oluruz. Eskilerden kalanlarn ho grlmesine ramen vcudumuzun var olduu ve yayor olduumuz derecede yasann (eriat) altndayz. Tek kelimeyle, inandmz srece zgr oluruz ve kandmz srece yasann (eriat) altnda oluruz. Ayinler zerine Mjdenin ltuf sz olduunu sylemitim. Dahas, szlere ek olarak iaretlerin de yeridir. Kutsal kitaplarda iaretler alamet olarak szlere eklenir. Bu iaretler bize szleri hatrlatr ve bunlar ilahi arzunun kesin kantdr. Bunlar ayn zamanda Tanrnn bize sz verdiklerini de kesinlikle alacamzn da ahitliini yapar. aretlerin kullanmnda bariz hatalar yaplmtr. Okullar Eski ve Yeni Ahitin ayinlerini arasndaki fark tartrken Eski Ahitin ayinlerinin aklama zerine bir gc olduunu inkr ederler. Aklama gcn Yeni Ahitin ayinlerine dayandrrlar (ak bir hata olmasna ramen). man tek bana aklar Mjdede Hz. sa iki iaret belirtmitir, farknda olmak, vaftiz ve Tanrnn masas. Kutsal iaretlerden, kutsal bir biimde verilen Tanrnn inayetinin belirtileri anlamn kartyorum. nk biz insanlar ilahi arzunun iaretini gsteremeyiz ya da bu iaretler ncilin bir dierine atfettii ilahi arzuyu ifade etmez. zellikle de aklanmay iaretlere dayandrdklar iin Sofistlerin ncilin bir kelimesini bile bahsetmedii eyleri dnmelerine neden olanlarn onlarn aklna nerden girdiini merak ediyorum. Neden papazlara ait bir dzen yaratld? Ve Tanr asla evlilii bir ltuf iareti olarak gstermedi. Kutsal ya ayini inayet iaretinden eskidir. Lutherin bu konudan bolca bah569
settii kitabnda15 daha ok ey bulabilirsiniz. Fakat konunun zeti yledir: lahi yollarla aktarlan iaretler hari, ltuf kesin ve doru drst bir ekilde belirtilmemitir. Bu nedenle, sadece ilahi szlere eklenenler kutsal iaret olarak adlandrlabilir. Eskiler ayinlerin eyalar ve kelimelerden olutuunu sylemeye alktr. Eya iaret, kelimeler ise ltuf szleridir.
* Philip Melanchtondan: Loci Communes, C. L. Hill tarafndan evrilmitir, s. 64-5, 67-71, 75-6, 80, 85-7, 89, 144, 169-72, 178, 202, 204, Meador Publishing Company 1944.
2. Mezhep Frkalar Hakknda Kilisenin Babilvari Esareti* Martin Luther

Ksa bir sre sonra papa tarafndan mnafk dncelerinden dolay aforoz edilerek, Kutsal Roma mparatorluunda yasaklanacak olan Martin Luther, 1529 ylnda Roma Kilisesine bir dizi risale ile saldrd. Bunlardan en iyi bilineni, Almanyann hemen her ehrinde datlm olan Alman Milletinin Hristiyan Asillerine Sylev [An den christlichen Adel deutscher Nation], Hristiyan zgrlne Dair [Von der Freiheit eines Christenmenschen] ve Kilisenin Babilvari Esaretidir [Von der babylonischen Gefangenschaft der Kirche]. Aadaki metinde Luther, Hz. sa tarafndan tesis edildiine inanlan ayin sistemini, papazlarn iktidarlarnn dayand buyruklar topa tutup vaftiz ve Aai Rabbani (ekmek-arap ayini) dndaki tm ayinleri reddetti. Bu ayine gre Hz. sann Kilisesi hibir ey bilmez; papann kilisesi tarafndan icat edilmitir. Bir yerlerde beyan edilmi ltuf sz olmad gibi Yeni Ahitin tamamnda da bununla ilgili tek bir kelime yoktur. Tanr tarafndan yapldna dair tek bir delili bile olmayan bir ayin yapmak ok samadr. Bu kadar yllar boyunca yaplan bir ayini kaldrma fikrinde deilim ama kutsal ilerde insan tarafndan yaratlan eyleri tasvip etmiyorum. Hasmlarmza alay konusu olmayalm diye ilahi mukadderatla olmayan eyler kutsal gibi gsterilmemelidir Eski papazlar bu kelimelerle rahiplere papazlk rtbesi verilir mi diye sorgulamtr. yleyse bu yeni aklama neden? Din adam olanlarn ve olmayanlarn cennet ve yeryzne nazaran birbirinden daha uzaa yerletirilebilmesini mmkn klan bu ara tarafndan vaftiz inayetinin inanlmaz zarar ve evanjelik cemaatin karklna yattrlamaz bir ikilik kayna olutur15 Von der babylonischen Gefangenschaft der Kirche. (y.n.)
570
GNAH IKARMA AI
mak iin aratrldndan dolay. Din adam olmayanlarn zerindeki ruhban snfnn iren zorbal, ruhban snfnn kutsanm elleri ile srdkleri kutsal yaa, balarnn tepesindeki traa ve cppelerine gvenerek kendilerini Kutsal Ruh tarafndan kutsanm ruhani snftan olmayan Hristiyanlarn zerinde grmelerinden hatta onlar kpek yerine koymalarndan kaynaklanmtr. Bylece kendi isteklerine gre emretme, dayatma, tehdit etme, defetme ve zulmetme cesaretinde bulundular. Szn ksas, buyruklarn kutsall kilisede imdiye kadar biimlendirilmi olan ve imdi de biimlendirilmeye devam edilen bu korkun ktlklerin kurulmas iin en ok hayran olunan mekanizmadr ve hep byle olmutur. Bu yolla Hristiyan kardelii mahvolmutur; bu yolla obanlar kurtlara, hizmetkrlar zalimlere ve kilise rgtne ait kiiler dnyevi varlklardan daha beter eylere dnmtr. ou vaftiz edilmi gibi hepimizin eit derecede rahip olduunu kabul etmeye nasl zorlandlar? Aslnda yleyiz ve bu sadece onlara bizim rzamz ile emanet braklan bir grev (papazlk). yleyse bir dereceye kadar izin vermemiz dnda bize emretmeye hi haklar olmadn biliyorlard. Bu nedenle, yle denmitir: Ama siz seilmi soy, Kraln khinleri, kutsal ulus. Bylece biz tm Hristiyanlar rahibiz; tm rahip olarak adlandrlanlar bizim admza ileri yapmak iin seilen vekillerdir ve rahiplik bir grevden baka hibir eydir Kutsal kitaplardan rendiimiz kadaryla, rahiplik dediimiz ey bir grev olduuna gre ve alma yerinden baka hibir ekilde bir deiiklik yoksa bir zamanlar rahip olan bir adamn daha sonra neden yine sradan biri olamadn hi anlamyorum. imdiye kadar bir kii iin grevden ayrlmak imknszken imdi bile bu ceza daima bir sre aa alnan ya da tamamen grevden alnan hoa gitmeyen rahiplerin zerine yklr. Silinmez bir karakterin bu kurgusu uzun sre nce alay konusu oldu. Hz. sa bununla ilgili hibir ey bilmese bile papann bu karaktere hayran olabileceini garanti ederim. Bugn de olduu gibi, bu nedenle rahip Hz.sann deil papann hayat boyu kutsanm hizmetkr ve klesidir. Ama kendimi kandrmyorsam eer, gelecekte bir zaman bu kutsallk ve bu uydurmaca yere derse, Papalk kendi kendine gbela yerinde durabilecektir ve biz her hakta eit olduumuzu anlayacamz nee dolu zgrlmze geri kavuacaz. Despotluk boyunduruundan kurtulup Hristiyan olan herkesin aslnda Hz. sa olduunu ve Hz. sa olan herkesin onun sahip olduu her eye sahip olduunu ve her eyi yapabileceini bileceiz. Burada sylediklerimin Katolik arkadalarmn cann sktn grdmde bunlar daha etraflca ve daha sert yazacam.
* First Principles of the Reformation, H. Wace ve C. A. Buchheim tarafndan evrilmitir, Philadelphia, Lutheran Publication Society, 1885, s. 227-8, 232, 236-7.
571
3. Hz. sann asl niyeti neydi?

Erasmus, Reform dnemini tam olarak yaad. 1536 ylnda ldnde Almanyann ou Lutherciydi; parlamento oktan VIII. Henryyi ngiltere Kilisesinin ve Ruhbanlarnn Koruyucusu ve Tek Hkimi ilan etmiti; Calvin ise Hristiyan Dininin Kurumlar adl eserinin ilk basksn yaymlamt. Doal olarak Reformcular Lutherin Aklanma Doktrinine modern ve bilimsel bir temel salayan Yeni Ahit nshasnn sahibi olan ve Papala ruhban snfna ynelttii eletirileri kendilerininkine ok benzeyen bu adamn desteini istiyorlard. Ancak Lutheri ve takipilerini kzdrsa da Erasmus ve Alplerin her iki yanndaki eski birok insanc Roma Katolik Kilisesine bal kald. O gnn en byk iki hareketi olan Rnesans ve Reform arasndaki baz ilikiler Erasmusun Luthere yazd aadaki mektuplarda ileri srlmtr.
Martin Luthere Mektuplar Desiderius Erasmus

Louvain, 30 Mays 1519 Sevgili Hristiyan biraderim, sana selamlar olsun. Zeki bir anlay ve canl bir Hristiyan ruhu tayan mektubun beni ok memnun etti. Kitabnn buralarda nasl bir kargaa kardn ifade edecek kelime bulamyorum. Hl senin eserlerinin benim yardmm ile yazldna ve onlarn deyimiyle, o tarafn ncsnn ben olduuma dair o yanl pheyi kafalarndan tamamen atamyorlar. yi bilimsel almalar -Mesihten daha ok deer verdikleri teolojinin ihtiamn sndrecek bir tehdit olarak grdklerinden lmcl derecede tiksinirler bundan- ve ayn zamanda bu almalarn canlanmasnda etkili olduumu dndklerinden beni mahvetmek iin bir kabza bulduklarn dnyorlard. Btn olay yle byk bir grltyle, terbiyesiz laflarla, hilelerle, ktlemelerle ve kurnazlkla devam etti ki, kendim orada olup tank olmasaydm, hatta tm bunlar hissetmeseydim, herhangi biri teologlarn bylesine lgnca hareket edeceklerini sylediinde asla inanmazdm. Olup biteni grsen, bunun lmcl bir veba olduunu dnebilirdin. Ama balangta birka kiiyi etkileyen bu ktln zehri o kadar yayld ki, bu niversitenin byk bir ksm bile yaylan bu hastaln bulamasyla lgna dnd. Seni neredeyse hi tanmadm, kitaplarn henz okumadm ve bu yzden hibirini ne onayladm ne de reddettiimi ilan ettim. Sadece on572
GNAH IKARMA AI
lar henz kitaplarn okumadan halkn nnde bu kadar nefret dolu bir tutumla yaygara koparmamalar konusunda uyardm. Bu konu, hkmleri en byk arla sahip olan bu kiilerin meselesiydi. Ayrca, zellikle de yaam biimiyle vlen bir yazar sz konusu olduunda, kitaplarda yalanlanmas veya eitimli insanlar arasnda tartlmas daha uygun olacak, kark ve eitli grlerine ifade edilmesinden nce amur atmann uygun olup olmadn dnmeleri iin onlara yalvardm. Hem rezil hem baarsz oldum; bugne kadar imalarla, hatta iftiralarla dolu tartmalar iinde barp armaya devam ettiler. Barmak iin ne kadar ok karar aldk! Aceleyle karar verilmi ufack pheler yznden ka defa kargaa kardlar! stelik bu adamlar kendilerini teolog zannediyorlar! Burada teologlar saray efrad tarafndan pek sevilmezler; bunu da benim zerime yktlar. Piskoposlarn hepsi beni ok seviyor. Bu adamlar kitaplara gvenmiyor, zafere dair umutlarn sadece kurnazla balamlar. Hakl olduumu bildiim iin onlar kmsyorum. Sana kar biraz yumuamaya baladlar. Vicdanlar temiz olmadndan kalemimden korkuyorlar; Mesihin retisi ve rnei beni baka trl davranmaya tevik etmese, gerekten de hak ettikleri gibi onlarn gerek yzlerini ortaya dkebilirim. Vahi hayvanlar nezaketle terbiye edilebilir ama nezaket bu adamlar vahiletiriyor. ngilterede baz kiiler, hem de ok yksek makamlardaki kiiler, yazdklarn ok beenmi. Burada da Liege Piskoposunun da aralarnda olduu birok kii taraftarnz haline geldi. Ben ise yeni fikirlere ve iyi retilere daha kolay yardmc olabilmek iin kendimi mmkn olduunca tarafsz tutmaya alyorum; ben iddet yerine mtevaz bir nezaketle ok daha fazla ey baarlabileceine inanyorum. Mesih kendi hkmyle beraber yeryzne bunu getirdi ve Aziz Pavlus her eyi alegorik olarak yorumlayarak Yahudi Yasalarn ortadan kaldrd. Papann kendisinden yaknmaktansa, onun otoritesini suiistimal edenlerden yaknmak daha akllca olacaktr. Bizim de bu konuda krallar gibi davranmamz gerektiini dnyorum. Okullar da tamamen reddetmektense, onlara daha makul almalar hatrlatmamz gerekiyor. Baz eyler insanlarn zihnine tamamen ve aniden silinemeyecek kadar genel biimde yerlemise, bu konularda yinelenen ve etkili kantlar kullanarak tartmal ve pozitif iddialarda bulunmamalyz. Baz kiilerin zehirli iddialarn yok saymak, yalanlamaktan daha iyi olacaktr. Her yerde kar taraf ruhuyla veya kstaha konumaktan ve davranmaktan kanmalyz. Bence bu Mesihin ruhuna daha uygundur. Bu arada akllarmz kzgnlk, nefret veya tutku tarafndan ayartlmaktan korumalyz. Bu duygular biz dindarlk uruna abalarken yolumuzun zerinde bizi bekliyor olacaktr. 573
Sana yaptn eye devam etmen dnda verebileceim bir t yok. Mezmurlar hakkndaki yorumlarna baktm; benim ok houma gitti ve umarm hepsi hayrlara vesile olur. Antwerpteki manastrda lekesiz bir Hristiyan olan ve seni ok seven bir kei var, senin eski bir rencin olduunu sylyor. Vaaz verenler iinde sadece o Mesihten bahsediyor: dierleri vaazlarnda nemsiz insani meselelerden veya kendilerine faydal olacak eylerden bahsediyorlar. Melanchthona16 yazmtm. Hz. sa Efendimiz, hem kendi an hem de herkesin iyilii iin sana kendi ruhunu her geen gn daha cmerte ihsan etsin. Bunlar yazarken mektubun henz elimde deildi. Basle, 11 Nisan 1526 Martin Luthere selamlar, Mektubun bana ok ge geldi ama en iyi zamanda bile gelse, beni bir nebze dahi heyecanlandramazd. Bir veya iki kibar szle susturulabilecek veya bu kadar ok lmcl yara aldktan sonra yaltaklanarak teskin edilecek kadar basit biri deilim. Senin doan artk btn dnya tanyor ama daha nce kimse hakknda bylesine lgnca, hatta byle iren, byle habis eyler yazmamsn gibi kalemini yumuatmsn. Bazen neredeyse tamamen Tanrya adanm biri olduunda srar ediyordun, imdi zayf bir gnahkr olduunu fark etmisin. Senin de yazdn gibi, iddete yatkn bir mizacn var ve bu dikkate deer argmandan zevk alyorsun. (...) Bana ve tm iyi ruhlu insanlara strap veren de tam olarak bu; o kstah, saygsz, kkrtc mizacn yznden tm yeryzn ykc bir ihtilafla parampara ediyorsun, iyi adamlar ve iyi bilgiyi sevenleri baz lgn firavunlarn zulmne maruz brakyorsun, ktleri ve devrimcileri devrim yapsnlar diye silahlandryorsun, yani ksacas ncilin sebebi sanki kutsal olan ve olmayan her eyi kaosa srklemekmi gibi davranyorsun; sanki bu frtnann mutlu bir sona erimesini engellemek ister gibisin; oysa ben hep byle bir frsat iin abaladm. Bana ne borlu olduun ve bana geri dediin eyin ne olduu bu konuya girmeyeceim. O tamamen kiisel bir mesele; bana strap veren ey ise halkn yaad felaket ve her eyin telafi edilemez biimde birbirine karm olmas ki, bunun iin senin dostlarnn bilgece tlerini dinlemek yerine baz dnek madrabazlar tarafndan kkrtlan, her trl arla kaplan kontrolsz doana teekkr etmeliyiz. Kimi karanln glerinden kurtardn bilmiyorum ama kalemini bir kl
16 Philip Melanchthon (1497-1560), Reform hareketinde Lutherle ibirlii yapm olsa da Protestanlk ile Katoliklii uzlatrmaya alarak daha lml bir tutum almtr. (y.n.)
574
GNAH IKARMA AI
gibi nankr sefillere evirmeliydin, lml tartmalara deil. Kendi aklndan pek memnun olmasaydn, sana daha iyi bir akl dilerdim. Benim iin istediini dileyebilirsin ama eer Tanr seni deitirmediyse seninki gibi bir akl dileme.
4. Tiranlara Kar zgrln Savunulmas*

Tiranlara Kar zgrln Savunulmas (Vindiciae Contra Tyrannos) adl nl risale 1579 ylnda, Baselde yaynland. Fransz otoritelerini artmak iin ilk sayfada basm yeri Edinburgh ve yazar Stephanus Junius Brutus, bir Kelt olarak gsterildi. Yazarn gerek ad bugn bile bir tartma konusudur. Baz limler bu risalenin yazarnn erikin yaamnn byk blmn Almanyada ve Gney lkelerinde gnll bir srgnde geiren nemli bir Protestan diplomat olan Hubert Languet (1518-1581) olduunu iddia ederken, dier bir ksm da Languetten sonra Fransz Protestanlnn nde gelen bir figr olan baka bir avukat-diplomat, Philippe du Plessis-Mornay (1549-1623) iaret eder. Languet gibi, Mornay da Pariste 1572de meydana gelen St. Bartholomew Huguenot katliamndan zor kurtulmutur. Ancak Languetin aksine Din Savalarnn kanl dnemleri boyunca Fransada kalr. Yazar kim olursa olsun Vindiciaenin devrim edebiyat tarihinde bir dnm noktas tekil ettii, On Altnc yzyl Huguenotlarnn en nemli manifestosu olduu kabul edilir. Bir dini aznlk adna yazlan klasik bir bildiri olan eser, Fransz din savalar srasnda Huguenotlar, onlar yok etmek isteyen Katolik hkmdarlara kar savunan monarchomachlarn17 grlerini yanstr. Monarchomachlar, On Altnc yzyln sonlarna doru Fransz Reform Kilisesinin mensuplar, yani Fransz Kalvinistleri olan Huegonotlarn mutlak monariye kar kan teorisyenlerine verilen isimdir. Monarchomachlar, kraln snrsz yetkilerle donatlm bir efendi olmadn, bir grevli olduunu, hkimiyete sahip olann halk olduunu; kraln belli yetkilerle devleti ynetmek zere halk tarafndan grevlendirildiini, yetkinin kaynak ve snrn da halkn iradesinden doduunu ileri srer. Yetkinin ktye kullanlmas, snrn almas durumunda, halkn ayaklanma, yani isyan hakk doar. zellikle ngiliz aydnlanmasnn nderi durumunda olan John Locketa temellendirilen Direnme Hakknn kayna Monarchomacha gitmektedir.
17 Katolik ve Kralc sko felsefeci ve ilahiyat Piskopos William Barclayin Yunanca monarchos ve makhomai, kral ve sava szcklerinden aalamak amacyla oluturduu kelime, krallara kar savaanlar anlamna gelir. Franszca monarchomaques. (y.n.)
575
a. Direnme hakknn kaynaklar imdi, krallarn greve getirilmesindeki iki tip szlemeyi ele alacaz. Birincisi Tanr, kral ve halk arasndadr ki, buna gre halk, Tanrnn tebaas olacaktr. kincisiyse kral ile halk arasndadr, buna gre halk ballkla itaat edecek, kral adaletle ynetecektir. imdi birincisinden sz edeceiz, onu takiben ikincisini ele alacaz. Szlemelere esas olan balca maddeler unlar idi: Kraln kendisi ve btn halk Tanry, Onun kendi kelamyla ortaya koyduu buyruklar dorultusunda onurlandracak ve Ona kulluk edeceklerdir. Tanrnn emirlerine uyduklar srece Tanr onlarn devletine yardm edecek, onu koruyacaktr: Bunun aksini yaptklarnda Tanr onlar terk eder ve yok eder. Kutsal Kitaptaki eitli ksmlarda bu aynen byle belirtilmitir. Bir zamanlar dar snrlarla evrili olan Yahuda Krall imdi dnyann her yerine uzanm olduundan, artk hem Kilisenin hem de Yahudilerin krallnn ekli deimi olsa da ayn eyler Hristiyan krallar iin de sylenebilir: ncil yasalar am, Hristiyan prensler o Yahudi prenslerin yerini almtr. Szleme ayn, artlar ayn, cezalar ayndr; bunlar yerine getirmezlerse ayn Yce Tanr hyanetin intikamn alacaktr; nasl krallar yasalar korumakla ykmlyse, tekiler de ncilin retisine bal kalmakla ykmldr. Krallar yalanp ta giydiklerinde bunun iin en byk gayreti gsterme szn verirler. () () Artk gryoruz ki, Tanr krallara krallk yetkisini verir, neredeyse hkmdarn hizmetlerinin bedelini tebaasna vermesi gibi. Bundan unu karmalyz: Krallar da Tanrnn kuludur, su ilediklerinde efendilerinin onlara verdiklerinden mahrum braklmay hak ederler; tpk isyan karan tebaann topraklarndan olmas gibi. Bu maddeler gz nne alndnda bu soru kolayca zlmektedir: Eer Tanr hkimiyetin sahibi olan efendinin, kral da kullarn yerini tutuyorsa, kula itaat etmektense hkimiyetin sahibine itaat etmemiz gerektiini inkr etmeye kim cret edebilir? Tanr bir ey buyurup kral tersini buyurursa, aksi takdirde Tanrya kar geleceinden krala itaat etmeyi reddedenlere isyankr diyen o kibirli insan da kim oluyor? () te bu yzden srailin Tanrnn eriatn devirip kilisesini bozan krallarna kar gelmesi merudur; ayn ekilde onlar bilmelidir ki, bu vazifeyi ihmal ederek onlar da ayn sua itirak etmektedir ve krallarna verilecek cezaya onlar da katlanacaktr. Onlara szl saldrda bulunmularsa, savunmalar da szl olmaldr; onlara kl ekilmise, onlar da silahlanabilir; duruma gre ya dilleriyle, ya elleriyle savaacaklar. artmacal hcuma uramlarsa, tuzaklarla karlk verebilirler, ister dmana ak hcum olsun, ister yakndan baskn olsun; 576
GNAH IKARMA AI
karlara en uygun den stratejileri uygulayp, her zaman gayri meru olan hyaneti birbirinden hep dikkatlice ayrdklar mddete meru savata onlara yntemi setirecek belli bir kural yoktur. Burada bir itiraznz olacan iyi biliyorum. Ne diyeceksiniz? nsan topluluunun, ok bal o yaratn, isyanc bir karmaa ierisinde devlet ilerini yrtmesi gerektiini mi? O dzensiz, dizginsiz kalabalkta gidilecek yer mi belli, yn m belli? Devletin ilerini hangi akl, hangi fikir ynetecek? Btn halktan bahsettiimizde, yalnzca yetkilerini halktan alanlar, demek ki kraldan altta olan ve halkn teki insanlarn ikame ettii veya setii, bir bakma imparatorlua elik eden ve nde gelen yetkilerle egemenlie yaplan saldrlar engelleyecek ve btn halk temsil edecek olan yarglar anlyoruz. unu da anlyoruz ki, devletlerin meclisleri bir simgeden, kralln kk bir derlemesinden baka bir ey deildir; btn kamusal iler kaytsz artsz zellikle onlara baldr. srail Krallndaki eski Yetmi Dnrler Meclisinde de durum byle idi; aralarndaki barahip bakan saylrd ve en nemli meseleleri ele alrlard. lk etapta Msrllarn lkesinden gelen her bir kabileden alt kii seilir, daha sonra bunlarn arasndaki bakan, ynetici ya da eyaletlerden bu yetmi dnr seilirdi. Ayn ekilde yarglar ve ehir bakanlar, binbalar, yz kiilik blk komutanlar ve en yiit, soylu ya da bir ekilde nemli kiilerden oluan ailelerin reisleri devleti meydana getirirdi. Bu kiilerin muhtelif zamanlarda topland Kutsal Kitapta aka belirtilmektedir. () Lakin burada baka bir soru ne kmaktadr ki, dnemin artlar gz nne alnarak incelenmeyi ve etraflca tartlmay hak eder. Tanrnn eriatn terk etmek ya da Kiliseyi yok etmek isteyen bir kral olduunu, btn halkn ya da byk ksmnn buna boyun ediini, btn prenslerin ya da ounluunun hi dnmediini, ancak yine de bir avu insann, mesela prenslerden ya da yarglardan birkann Tanrnn eriatn bir btn olarak ve dokunulmaz bir ekilde muhafaza etmeye ve yalnzca Tanrya kulluk etmeye altklarn varsayalm. Eer ki kral onlar putperestlie mecbur eder, asl dini yaamaktan men ederse bu adamlar meru olarak ne yapabilir? () Daha nce dedik ki, kral, Tanrnn yasalarn koruyacana yemin etmi ve Kiliseyi idame ettirmek iin elinden gelen gayreti gstermeye sz vermitir; srail halk tek bir btn olarak kabul edilmi, barahip araclyla bir akit yaplarak Tanrya ayn sz verilmitir. O zaman imdi biz diyoruz ki, krall oluturan ehirler ve bu ehirlerin yarglarnn her biri kendi adna bu sz vermitir; daha ak bir ekilde ifade etmek gerekirse, btn ehirler ve Hristiyan halk da bu vaatte bulunmutur, szl olarak dile getirilmemi ise bile. 577
Daha nce gsterdik ki, krallara yetkisini veren, onlar seen, krall onlara baheden Tanrdr. imdi de diyoruz ki, halk krallar belirler, asay ellerine verir, oylaryla seimi geerli klar. Tanr da bunu bu ekilde yapard, yani krallar bilmeli ki, yetkilerini ve egemenliklerini Tanrdan sonra halktan alrlar. () O halde, mademki krallar halk seer ve saptar, bundan halkn btnlnn kraln stnde olduu sonucuna varrz. () ounlukla yaplan gemi benzetmesine gre, bir devlette kral kaptann yerini tutar; ahali geminin sahibidir, kaptana itaat ederler; bu arada kaptan da kamu menfaatine alr; sanki bu kaptan bir kamu hizmetisinden daha fazla sayg grmezmi ya da grmemesi gerekirmi gibi. Zaten gsterdik krallar saptanrken iki akit ya da ittifak yapldn: Bir tanesi Tanr, kral ve halk arasndadr ki bunu daha nce ele aldk, dieri ise kral ile halk arasndadr. Burada bunun hakknda bir eyler sylememiz gerekir. aul kral olduktan sonra kendisine onun dorultusunda ynetecei kraliyet yasas sunulmutu. Davut El Halil de Efendinin huzurunda, yani Tanry ahit gstererek halkn tamamn temsil eden eski srail dnrlerinin hepsiyle bir szleme yapmt, ancak ondan sonra kral olabilmiti. () yleyse uras kesindir: Halk artlar koarak akitlerin uygulanmasn ister. Kral buna sz verir. O halde art koyan tarafn durumu, sz veren tarafn durumundan yasal bakmdan daha kymetlidir. Halk krala adil bir ekilde ve yasalar dorultusunda ynetip ynetmeyeceini sorar. Kral, evet diye cevap verir. Bu cevaptan nce olmamak kaydyla halk da sonra namuslu bir ekilde ynettii mddete ona sadakatle itaat edecekleri cevabn verir. Bu ekilde kral, halka sz verir: Bu arta uymamas halinde insanlarn geri kalan da hakkaniyet ve mantk dorultusunda kendi szlerinden dneceklerdir. lk akit veya szlemede yalnzca dindarlk art vardr, ikincisindeyse adalet.. Kral birinde dine uyarak Tanrya kulluk edeceine, tekinde insanlar adaletle yneteceine sz verir. Birinci szleme ile kral, Tanrnn cennetini kazanabilmek iin elinden gelen gayreti gstermekle, ikincisiyle halkn menfaatini salamakla ykmldr. Birinci szlemede, Benim buyruklarm yerine getireceksin; ikinci szlemede ise, Adaleti btn insanlara eit olarak datacaksn art bulunur. Birinci art yerine getirmediinde mnasip ekilde intikam alacak olan Tanrdr, ikinci art yerine getirmediindeyse bunu meru olarak cezalandracak halktr ya da onu temsil edenlerdir ki, onlar halk korumay stlenmilerdir. () Evvela doann kanunu bize yaammz ve hrriyetimizi srdrmeyi ve korumay retir ve emreder; hrriyet ki, o olmazsa btn fenalklara ve 578
GNAH IKARMA AI
iddete karn yaamn tadn karmaya neredeyse demez. Doa bu kural igdler yoluyla kpeklerde kurtlara kar, boalarda aslanlara kar, gvercinler ile sereler-atmacalar arasnda, kmes hayvanlar ile aylaklar arasnda, ancak ok daha fazla olarak insan ile yine insann kendisine kar vermitir, eer ki insan da hayvanlardan sayarsak. Bu yzden her kim ki kendi iinde de var olan kendini savunmann meruiyetini sorgular, doann kanununu sorgulam olur. Buna lkelerin kanunlarnn da eklenmesi gerekir; bu kanunlar mlkiyetleri ve egemenlikleri dierlerinden ayrr, snrlar belirler, hudutlar izer ki, her erkek bu snrlar btn igalcilere kar savunmak zorundadr. () Bunun yan sra bir de belli kurallar erevesinde bazlarnda bir ekilde, bakalarnda baka ekilde insanlarn toplumlarn yneten, lke kamu hukuku veya i ynetime dair yasalar vardr. () Bu nedenle, eer birisi aldatma ya da zorlama yoluyla bu kanunlar ihlal etmeyi teklif ederse, hepimiz ona kar koymak durumundayz, nk o, sahip olduumuz her eyimizi borlu olduumuz topluma yanl yapmtr ve herkesin doa, kanunlar ve kutsal ant gerei kesin surette korumakla ykml olduu lkemize zarar verebilir. yle ki, rkeklik, ihmal ya da kt niyet bizi buna uymaktan alkoyarsa, bizler de hakl olarak, kanunlar ihlal eden, lkemize ihanet eden, dini horgren insanlardan oluruz. imdi, doann ve milletlerin kanunu ve kamu, bize byle zorbalara kar silahlar elimize almamz emrediyorsa, o zaman bizi bunun aksine inandrabilecek hibir mantk yoktur; ne bir ant, akit ne de kamusal veya zel yetki art bizi bundan alkoyabilir. Bu nedenle, en sradan kii dahi iimize karan byle zorbalara kar koyabilir ve meru olarak muhalefet edebilir. b. Sorular lk Soru: Prensler Tanrnn Yasasna Aykr eyler Emrederse, Teba Prenslerine Bal ve taatkr Davranmal Mdr? Belki bu soru ilk bakta gereksiz ve faydasz grnebilir, nk Hristiyanlar tarafndan kesinlikle doru kabul edilen, Kutsal Kitapta tarihin her andan rneklerle ve kutsal ehitlerin lmleriyle birok ifadede teyit edilen bir aksiyomdan phelenmeyi gerektirir. Bu durumda u sorulabilir: Tanrya aka ve mutlak biimde itaat edilmesine ve krallara da Tanrnn yasasna kar yanl bir ey emretmedii srece ayn ekilde itaat edilmesine inandlarsa, Hristiyanlar neden bu kadar ok strap ekmek zorunda kaldlar? Dier yandan, neden Havariler insanlara deil de Tanrya itaat 579
edilmesi gerektiini sylemitir? Yani sadece Tanrnn iradesi her zaman adilse ve insanlarn iradesi bazen adil, bazen de haksz ise sadece Tanrnn emirlerine istisnasz olarak uymamz ve insanlarn emirlerine belirli snrlar dahilinde uymamz gerektiinden kim phe edebilir? Ama bugn kendilerine Hristiyan diyen birok prens kibirli biimde, Tanrnn bile kontrol edemedii snrsz bir gce sahip olduunu vehmediyor; ayrca yanlarnda, onlara yeryznn tanrlar olarak gren ok sayda dalkavuklar veya korkudan ya da zorunluluktan dolay prenslere her konuda tm insanlarn tamamen itaat etmesi gerektiine inanan veya inanr gzken ok sayda baka kii de var.... Prensler kendi snrlarn ayorlar, Yce Tanrnn onlara verdii otorite ile memnun olmuyorlar ve Ona ait olan tm insanlar zerindeki egemenlii gasp etmenin yollarn aryorlar. Mevcut tebaalarnn bedenlerini ve mlklerini ynetmekle tatmin olmuyorlar, sadece Hz. sa Mesihe ait olan vicdanlarn da bask altna almak istiyorlar. Dnya onlarn ihtiraslar iin yeterli olmadndan trmanp cenneti de fethetmek istiyorlar kinci Soru: Tanrnn Yasasna Kar Gelen veya Onun Kilisesini Ykan Bir Prense Direnmek Yasal Mdr? Kimler Tarafndan, Nasl ve Ne Kapsamda Direnmek Yasaldr? Bu soru nce fazla heyecanl ve zor gibi grlebilir, nk Tanrdan korkan prenslere hitap edildiinde fazla konumaya pek gerek yoktur; dier yandan, bu szlerle kendisinden baka bir egemen tanmayan kiilerin kulan rahatsz etmek ok tehlikelidir. Bu sebeple, ok az kii bu probleme karmtr, buna temas edenler de yle bir deinip gemilerdir. Soru udur: Tanrnn yasasna kar gelen veya onun kilisesini ykan veya tamir edilmesine izin vermeyen bir prense direnmek yasal mdr? Kutsal Kitaptaki anlama bal kalrsak o bizi cevaplayacaktr. nk eer bu durumda (direni) Yahudiler iin yasal hale gelmise hatta onlardan bu talep edilmise (Eski Ahitin blmlerinden kolayca rnek bulunabilir), ayn eyin herhangi bir Hristiyan krall veya lkesindeki tm insanlar iin de geerli olduunun inkr edilemeyeceinden eminim... Ama burada yle bir itiraz geleceini grebiliyorum. unu soracaksnz: Tm insanlarn, o ok bal canavarn, devletin ilerini dzene sokmak iin asice ayaklanmas gerekli midir? dare etmesi zor ve azgn bir kalabalk nasl bir yetenee ve yne sahiptir, hangi aklla ve bilgelikle devlet ilerini dzenleyeceklerdir?
580
GNAH IKARMA AI
Tm insanlardan bahsettiimizde, sadece otoritelerini insanlardan uzak tutanlardan, yani yarglardan18 sz ediyoruz. Onlar krallardan aadr ama insanlar tarafndan hkmetin yardmcs olarak grevlendirilmilerdir ve Roma dneminde halkn setii sulh hkimlerine benzer, egemenlik haklarna tecavz edilmesini kstlayan bir otoriteleri vardr ve halk temsil ederler. Ayrca, Snflar Meclisi19 de kastedilmektedir, nk bu meclis kralln bir zeti gibidir ve tm kamusal olaylarda zellikle ve mutlaka ona atfta bulunulmas gereklidir. srail Krallnn yetmi yals gibi... nc Soru: Bir Devlete Bask Uygulayan veya Onu Ykan Bir Prense Direnmek Yasal Mdr ve Bylesi Bir Direni Ne Kadar leri Gidebilir: Kim Tarafndan, Nasl ve Hangi Hakla veya Yasayla zin Verilmitir? Burada yasal bir prensin yasal otoritesini tartmamz gerektiinden, bu soru eminim tiranlara ve ktlkle dolu prenslere kabul edilemezmi gibi gelecektir. nk kendi iradelerinden ve isteklerinden baka yasa kabul etmeyenlerin akl temel alan yasalarn sesi karsnda sar olmalar artc deildir. Ancak eminim ki iyi prensler bu tartmay destekleyeceklerdir, nk bilirler ki btn hkimler, rtbeleri ne kadar yksek olursa olsun, yaayan ve konuan yasalardr.... Bu nedenle, tiranlara kar gerekli olan abalar bu krallar hibir ekilde rahatsz etmez. Tam aksine, tiranlar bylece rengini belli ederken krallarn gerek deerleri ve itibarlar tm grkemiyle ortaya kar... Ama tiranlara gelince, brakn onlar ne isterlerse dnsnler ve sylesinler; bunu hi dert etmem, nk ben onlar iin deil, onlara kar yazyorum. nanyorum ki krallar ileri srlen eyleri hemen kabul edecektir, nk aklselim gerei onlar da obanlarn kurtlardan nefret ettii kadar tiranlardan ve kt yneticilerden nefret ederler.20 () Tm krallar ncelikle seilmi kiilerdir ve bugn talarn ve kraliyet otoritesini miras yoluyla elde etmi olanlar ilk ve en nemli onay insanlardan alr veya almaldr. Ksacas, baz lkelerin halklar krallarn dikkate deer erdemleriyle bu hakk elde etmi belirli bir aileden semeyi gelenek haline getirmise de onlarn bir aile aacnn tm dallarn deil, gvdesini
18 Yazar burada yarglar szn tek bir anlamda kullanmtr; sivil memurlar ve zellikle de kraliyet mahkemelerindeki hkimlerden bahsetmektedir. Seilen metnin devamnda bu terim daha genel ve klasik anlamyla kullanlmtr ve krallar da dahil edilmitir. (Magistrate terimi hkm veren, hkim anlamnda yorumlanabilecei gibi, hkmdar olarak da dnlebilir, .n.) 19 Fransann Snflar Meclisi (ruhbanlar, asiller ve avam) Dinler Sava dneminde, yani bu risale yazlrken birok defa toplanmt. 20 Salisburyli Johnun prens ve kanun hakkndaki tartmasyla karlatrnz (sf. 342).
581
semi olduklar sonucunu grmemiz gerekir; bu seim o kadar balaycdr ki, halefler yozlarsa daha iyi bir aile seemeyeceklerdir... imdi insanlarn krallarn setiini ve belirlediini grdmze gre, bunun sonucunda insanlarn toplamndan oluan toplumun kraldan stn olduunu anlarz, nk baka biri tarafndan belirlenen kii, onu belirleyen kiinin altndadr ve otoritesini baka birinden alan kii gcn ald kiiden daha gszdr... Yani gemi sahibi geminin yolculuu iin bir kaptan tayin eder; bu kaptann grevi dmende durmak, gemiyi rotasnda tutmak ve tehlikeli kayalklara arpmasn engellemektir. Eer grevini yaparsa denizciler ona itaat eder ama kaptan da en dk rtbeli tayfa kadar gemi sahibine baldr, aralarndaki tek fark, hizmet ettikleri yerin farkl olmasdr. Genelde gemilerle karlatrlan devletlerde de kral, kaptann yerine gemitir. Genel olarak halk, geminin sahibini temsil eder, kamu iyiliini dnd srece kaptana itaat ederler. Kaptan, halkn hizmetkrndan baka bir ey deildir ve olduu da dnlmemelidir; bir hkim veya savataki bir generalden, dier memurlardan tek fark daha byk yklerin altna girmi olmas ve daha fazla tehlikeye maruz kalmasdr.... Ayrca balarnda bir kral olmadan yaayan saylamayacak kadar ok sayda insan vardr ama halk olmayan bir kral dnlemez... Gerekte tebaa, hep sylendiinin aksine, kraln kleleri veya esirleri deildir, nk onlar ne sava srasnda esir alnm ne de parayla satn alnmtr. Aslnda daha nce de ispatladmz gibi, onlar bir grup olarak efendi olarak dnlmelidir; yani her biri, tek tek, kraln kardei veya akrabas olarak kabul edilmelidir. Eer bunu garip buluyorsak Tanrnn krallara yasay bizzat nasl tanmladna bakalm: Kendini, ilerinden seildii kardelerinden stn saymamaldr. (Yasann Tekrar 17:20)... Gzelliini ve merhametini bizlere her gn ihsan eden, her eye kadir ve mutlak iyi olan Tanr prenslere, yani yardmclarna halkn itaatinin korkuyla deil, sevgiyle salanmasn tler... Drdnc Soru: Komu Prensler, Gerek Dine Bal Olduundan Eziyet Gren veya Ak Bir Tiranlk Altnda Zulm Gren Baka Prenslerin Tebaasna Yardm Edebilir Mi veya Etmeli Midir?21 Cevabn dnmemiz gereken bir soru daha var... ster dini hatalarla veya batl inanlarla insanlarn akllarn ve ruhlarn ele geirmeye alsn, isterse berbat zulmlerle ve ar vergilerle tebaasnn bedenlerini ve
21 Bu blm Papa III. Innocentin szleriyle karlatrnz; Novit Ille (sf. 328).
582
GNAH IKARMA AI
mlklerini kleletirmek istesin, tm tiranlara hakl biimde direnileceini ve insanlar tarafndan srlmesinin mmkn olduunu yeterince kantladk. imdiki sorumuz, Hristiyan prenslerin, gerek dine bal olduundan dolay zulm gren veya haksz i mahkmiyetleriyle bask altna alnan ve ektikleri aclarn sebebi ya Mesihin Krall ya da kendi lkelerinin zgrl olan baka lke tebaalarna yasal olarak kurtarmasnn mmkn veya gerekli olup olmaddr... Eer bir prens korkun biimde dindarlk ve adalet snrlarn aarsa, komu bir prens din ve adalet snrlar dahilinde kendi lkesinden kabilir, dierinin lkesini igal ve gasp ederek deil, eitlik ve adalet snrlar dahilinde kalarak duruma mdahale edebilir. Bu grevini ihmal ederse veya bunda baarsz olursa kt ve deersiz bir hkim olduu ortaya kar... Son olarak, her yana dalm tiranlar olduu gibi, tm tarihlerin tanklk edecei gibi, tiranlklara kar kabilecek ve insanlarn haklarn koruyacak prensler de mevcuttur. Bylesi rnekleri taklit eden bugnn prensleri tiranlarn hem bedenlerini hem de ruhlarn durdurmak, hem devletin hem de Mesihin kilisesinin dmanlarn engellemek zorundadr. Aksi takdirde kendileri de o rezil tiran unvann tamay hak etmiler demektir. Bu sylevi tek bir kelimeyle sonulandrmak gerekirse, dindarlk, Tanrnn yasasnn ve kilisesinin korunmasn emreder. Adalet tiranlarn ve devletleri ykanlarn akla tabi olmasn gerektirir. Yardmseverlik, zulm grenleri rahatlatma ve iyiletirme hakkn talep eder. Bu amalar asndan faydasz olan kiilerin adlar, bu dnyada ne kadar dindarlk, adalet ve hayrseverlik peinde olursa olsunlar unutulacaktr.
*
Tiranlara Kar zgrln Savunulmas, 1688 tarihli anonim bir eviri.
B. PROTESTANLIK VE SYASET 1. Kilise Politikas Hukuku Richard Hooker

Richard Hooker (1554-1600), Kralie Elizabethin buyruu altndaki Anglikan Kilisesinin edebiyat ve bilim alannda vn kayna olan en nemli kii idi. Kilise Politikas Hukuku [Of the Lawes of Ecclesiastical Politie] adl nemli eseri, Bapiskopos Whitgiftin istei zerine Pritenlere kar oluan Elizabeth taraftar dini yapnn bir savunmas olarak yazlmt. Sadece bir dini risale olmaktan te bu eser, ayn zaman583
da siyasi dzen ve itaat sorununun felsefi adan ele alnmas demekti. Aadaki semeler, Hookern lmnden sonra yaynlanan sekizinci kitaptan alnmtr; bu ksmda Hooker dini konularda kraliyetin stnlnn geerliliini ele alr. imdi, tartlmakta olan son meseleye, yani bir ayrm yapabilmek adna kilise idaresinin iktidar olarak adlandrdmz yce yargnn iktidar konusuna gelmi bulunuyoruz. Yahudi topluluunda, Yahudinin dinin stnl hakkn kullanmaktan mahrum edilmesi ho karlanmamakta idi, halktan stn olma hakk da ona aitti; bu nedenledir ki onlarn krallar her iki hakk da elinde tutard. () Bu rnee Kiliseye dair meselelerdeki bu benzer iktidar, bu lkenin kanunlar ile hkmdara verilmitir. Ancak laik krallarn bu ekilde grevlerinin yasal snrlarn atn dnenler de vardr. Sonunda buna inandrabilmek iin yaptklar udur: lk olarak Kilise ile devlet arasnda kalc ve ahsi bir ayrm yaparlar. kinci olarak Kiliseye ait sanki bu her adan onlarn tek hakkym gibi tm iktidar Kiliseye verirler. Bu haklar, Kilise yneticilerince uygun manevi grev olarak belirlenmi haklardr ve herhangi bir suretle Hristiyan prenslerine ait olamaz. Byle arl olan meselelerde kaygan anlam belirsizlikleri ve kaamakl szler arkasna gizlenmek ocukluktur. Bizim kabul ettiimiz Kilise ile Devlet, doalar itibariyle birbirinden ayr iki eydir. Devlet ile Kilise farkl ekillerde tanmlanmtr. Onlara gre Kilise ile Devlet, yalnzca doalar ve tanmlar gerei birbirinden ayrlmayp ayn zamanda varolular ile de daima birbirinden ayrlan kurumlardr. yle ki, her ikisi de ne ksmen ne de btn olarak birbirlerine ait vazifeleri, Tanrnn emirlerine kar gelmeden belirleyebilir ya da yerine getirebilir. O emirler ki onlar birbirinden ayrmtr, birbirlerinden ayrlm olmalar onlarn birbirinden apayr ilemesini gerektirir. kisi de Tanrya baldr ve her birinin yerine getirmek zorunda olduu eyler konusunda biri tekinin yerine getirmesine msaade edilen ileri yapamaz. () Gryoruz ki bir kii hem Anglikan Kilisesinin adam, hem de devletin mensubu olamaz; devletin mensubu olan birinin Anglikan Kilisesinden olamayaca gibi. Bu yzden, tpk tabann kenarlardan farkl olduu ama bir yandan da ayn izginin hem taban hem de kenar olduu gen ekli gibi, diyelim ki bir izgi taban olarak altta ve geri kalan izgilerin temelini oluturabiliyorsa: O zaman velev ki birinin zellikleri ve faaliyetleri ounlua sunulacak bir devlete, tekinin zellikleri ve ilevleri de ounlua sunulacak bir kiliseye adn verir, ancak tek ve ayn ounluk bu durumda her ikisini de meydana getirir; ite bizdeki durum budur; yani bunlardan birisine ait olan,
584
GNAH IKARMA AI
tekinden mahrum edilemez. Bilakis bize kar olanlar Kilise ve devletin, her birinin tekine mensup olmayanlar iine ald apayr iki toplum olduunu, Kilise ile devlet arasndaki fark, yani piskoposlarn baka bir kurum olan Kilisenin yneticileri olmalarndan dolay devletin iine karamamalar, krallarn da tekinden ayrlm olan bir ynetime, yani devlete sahip olup Kilise kurumunun ynetimine sahip olmadklarndan Kilise kurallarn koyamamalar konusunu bir hkme balayamadklarn dile getirmedikleri srece bu iki kurum arasndaki ayrlk duvarlar sonsuza dek ykselecektir. Onlar ahsi bir ayrm yaplmasnn gereinden sz ederler. Bu ayrm bir kiinin her ikisiyle de uraabilme yetkisini tamamen ortadan kaldrr; bizde ise buna kstek olunmaz, ayn kii her ikisine de hkmedebilir. () Bu meseleye bir nokta koymak zere yle bitiriyorum: Birincisi, kfirlerin hkimiyeti altndaki yerlerde Hz. sann Kilisesi ve devlet birbirinden bamsz iki toplumdur. kincisi, Roma Piskoposunun hkm altndaki devletlerde toplumu hem Kilise hem de devlet meydana getirir. Ancak Roma Piskoposu camiay iki ayr kuruma blmtr ve Kiliseyi sivil prens ya da krallarn iktidarna bal klmamtr. ncs, bu ngilizlerin lkesinde durum yukardakilerin ikisine de benzemez: Ancak bizde tek toplum hem Kilise hem de Devletten meydana geldiinden bizler dinsizlerin devletinden ayrlrz, onlarda ise byle deildi. Ayn zamanda kendilerini Roma Piskoposuna tabi tutanlarn devletlerinden de ayrlrz, nk bizde Kilise, Devletimizin bandaki kiiye baldr ve onun altnda bulunan kimseye bal deildir. Szn z udur: Bizim lkemiz, Tanrnn kendi setii atalarmzn dzeni dorultusunda meydana gelmitir. Bu insanlarn bir ksm devlete, dier ksm ise Tanrnn Kilisesine aittir diye bir ey yoktur, ayn insanlar hep birlikte tek bir yneticinin hkm altndadr ve bu insanlarn hepsi onun yce otoritesine baldr. Kilise ile Devlet arasndaki daimi ayrlk ve bamszl kantlamak adna itham edilen her trl eyin gayesinin, Hristiyan bir krallkta devlet zerinde en byk yetki sahibi olan kiinin hukuken Kilise zerinde de iktidar stnl olamayaca, baka bir deyile, kilisenin iinde en yce, hkmedilemeyen hkimiyet sahibinin olduu, manevi ileri dzenleyen ve buyuran bir kurum olmas gerektii eklinde bir sonuca varmak olabilir. Bundan u soruya varlmaktadr: Bu lkenin yasalarnn hkmdara teslim ettii, Kilise zerinde dini iktidar ve ynetme yetkisine, sz konusu yce bakan ve ynetici sahip olabilir ve onu kullanabilir mi? Burada bir sonuca varmak iin ncelikle ynetme yetkisini tanmlamamz gerekir; sonra hangi haklardan bahsedildiini, bunlarn neye gre sralandn, lsnn ne olduunu, nerelerde kullanldn, hangi ynetici rnei dorultusunda H585
ristiyan krallara bu yetkinin verilebileceini gstermeliyiz. Bu genellemeleri atktan sonra, kendi kralmza verdiimiz bu yetkinin yasal boyutuna bakmalyz; yani bu kralln uzand snrlardaki Kilisenin bakanlna verilecek unvana, halkn manevi ileri hakknda byk meclisin toplanmas ve feshedilmesi konusundaki imtiyazlara, dinle ilgili btn emirleri kanun hkmnde geerli olacak ekilde tasdik etme yetkisine, en nde gelen kilise yneticilerinin piskoposlua ykseltilmesine, dier mahkemelerin sahip olduu yetkiden daha fazla adli yetkisi olmasna, reform programnn tabi olacaklarn ne srd knama cezasndan muaf olmalarna. Dzenin olmad bir toplumda hayat yoktur, zira dzen eksiklii kargaann anasdr. Bunu ihtiyalarn birbirinden ayrlmas takip eder ki, bu ayrln olmad yerde kanlmaz ykm vardr. Bu sebeptendir ki havariler toplumlara her eyin bir dzen erevesinde yaplmasn sylemitir. Dzen, ii gerei ona aina olan kiiler arasnda yerlemedii srece oturtulamaz. ler ya da kiiler dzene konulacaksa, bu onlarn kdemlerle birbirinden ayrlaca manasna gelir. nk dzen, kademeli bir yapdr. Dnya ok eitli ksmlardan meydana gelir ve bu eitlilik tek bir ey ile ayakta durur; tm aksam bir ereveye sdran, bunlar dzene de koymutur. Evet, Tanrnn bizatihi kendisi her nerede birok para bir araya gelmise, en aadakinin en yukardakine kenetlenecei, birbirine bal tek bir varlk olarak idame ettirecei kanunu hem himaye etmi hem de art komutur. te toplumlardaki ilerin ve kiilerin dzeni, politikann iidir; her aamada buna mnasip ara ise yetkidir; yetkiden kast, bir eylemin yerine getirilmesi iin kendimizde olan ya da bakalarndan aldmz kudrettir. Yerine getireceimiz grev srf dini konularla ilgili ise o zaman grevi yapma yetkisi manevi bir yetki olur; bu, onu aan baka bir yetkinin bulunmad bir yetkiyse, biz buna snrlarnn vard lde hkimiyet ya da yce yetki deriz. Bu nedenle, Hristiyan krallarn dini ilerde ve davalarda manevi hkimiyet sahibi olduu sylendiinde u anlam kmaktadr: Kendi blgeleri ve topraklarnda Hristiyanlk dini ile ilgili konularda dahi hkmetme yetkileri ve gleri vardr ve kral olarak hkm giydirildikleri yerlerde bu meselelerde onlarn stnde hkmedebilecek bir bakas yoktur. Ancak bununla beraber, krallarn yetkisinin en yksek, hibir konuda istisnalarn olmad stnlk olarak adlandrldn da unutmamamz gerekir. Yeryzndeki btn krallarn kral olan Tanrnn kendisini, bu tarz konumalarda istisna gstermeyecek kadar hasta beyinli ka insan vardr? stelik yasalar ona hkimiyeti bahetmiken, bu yetkiyi tayan kraln yasalar erevesinde bu yetkiyi elinde tuttuundan kim phe duyabilir? 586
GNAH IKARMA AI
Krallara bahedilen yce yetkiye kafa tutan iki ayr muhalif grup vardr: Birinci grup dnyann her yerinde dini meselelerde ilahi yetkinin Roma Piskoposuna ait olduunu savunurken, ikinci grup sz konusu yetkinin her milli kilisede, ilgili rahipler kuruluna ait olduunu ne srer. Krallarn kendi blgelerinde bu yetkiye sahip olabileceini her iki gruba kar savunan bizler, hangi haklarla bu yetkinin onlara verilebileceini gstermeliyiz. lk olarak, neredeyse hibir phe ve uyumazlk sezmeksizin inandm gre gre, bamsz her halk, belli bir kurulu dzenden nce Tanrnn yce hkimiyeti altnda kendi zerinde tam hkimiyet sahibidir; tpk bir bakasna itaat bayla bal olmayan bir insann kendisi zerinde ayn yetkiye sahip olmas gibi. Tanr insanolunu yaratrken, ne tr bir toplumda yaamay semi olursa olsun, kendi kendini ynlendirebilme iradesini tabiatna tam olarak vermitir. Kendi kendinin efendisi olarak domu bir kii bakasnn hizmetine girsin. Tabiat gerei btn toplumlarn sahip olduu o yetki, birok, birka, hatta tek bir kii tarafndan elde edilsin de tekiler ona itaat ederek yaasn. () Bu nedenle, imdiye dein konutuumuz bu meselelerle ilgili olarak son szmz yle olsun: Tek ve birbirinin ayn insanlarn, Kiliseyi ve Devleti meydana getirdii hr bir Hristiyan devletinde ya da krallnda, dnyevi meselelerde hkimiyet sahibi olan efendilerinin ve yneticilerinin, dini meselelerde de yce yetkiye sahip olmasnn iyi ve arl olan konularda elverili bir are olarak grmelerini Tanr, Hz. sann araclyla iletmitir. Bu nedenle mantn onlar bu yola yneltmitir, Tanrnn kendisinin aka gsterdii kanunlarn buna diyecei bir eyi yoktur. Elbette onlar, mantkl ve dini btn insanlarn yapmas gerekenlerden baka bir eyi ileri srmezler.
2. Cumhuriyet* Jean Bodin

Fransz hukuku Jean Bodinin (1530-96) yazd Six Livres de la Rpublique, On Altnc yzylda politika teorisi zerine yazlm olan en nemli kitaptr. Aziz Bartholomeos Gn Katliamndan sadece drt yl sonra, Fransada Din Savalar devam ederken 1576 ylnda yaymlanm olan kitap, gl bir monarinin tek bana politik dzen sorununu zebilecei tezine dayanyordu. Ancak Bodin de monarinin Huguenotlar bastrmaya alarak sadece kendi kendine zarar vereceini dnyordu. Bundan dolay o da esas olarak dini deil, devleti ilgilendiren sebeplerden tr dinde hogry savunmutur. 587
Soylularn ve halkn yeni bir din ya da mezhebe rza gsterip kabul etmesi g olabilir, ayn ekilde dini ya da mezhebi deitirmek veya basklamak btn devleti tehlikeye atmadan imknsz deilse bile pek zordur. Her iki durumda da en ok tavsiye edilen udur; Devletin prens ile yneticileri, becerikli kaptanlar kendilerine rnek alsn, istedikleri limana giremediklerinde, ulaabilecekleri bir limana doru dmenlerini evirsinler. Evet, zaman sk sk onlarn ynlerini deitirir, frtnalar ve kasrgalar karr, istenen limana ulamaya alrlarken kazaya urarlar. Bu yzden o din ya da mezhebe katlanlacaktr, yoksa devletin ykm ve felaketinden kalamaz: Devletin sal ve refah yasalar nazarnda en nemli eydir. Bu nedenledir ki mparator Konstantin, Aryanlarn22 kurulularna ve okullarna katlanmt; muhtelif kiilerce yazld gibi, onlara kar hissettii sevgi ve efkatten deil, tebaasn ve devletini bu ekilde sessizce koruyabilmek iin. Yine Byk Theodosius, kendisi Katolik olduu ve Aryanlarn grlerine kar kt halde hibir surette basklayamayacandan onlarn dinlerine ses karmamt. Bu ekilde her iki taraf da bar ve itaat ierisinde idare etmiti. Theodosiustan sonra imparator Zeno tm dinlere mensup kiileri kendi ilerinde ve devlet ile uzlatrabilmek iin birlik ve sknet ya da huzura dair bir ferman karlmasn emretti. Onu rnek alarak Anastasius kaytszlk kanununun karlmasn salad. Bylece ateli ve amatac vaizlere yol verilirken ciddi ve mtevaz vaizler el stnde tutuldu. () Din konusunda birbirinden birbirine fark gsteren eitli insan topluluklar iinde hangisinin en iyisi olduuna karar verme sorumluluunu burada zerime almayacam (yine de sadece tek bir doru ve ilahi yasa vardr ve o da Tanrnn azndan kmtr). Lakin eer prens dininin doruluunda iyice eminse ve tebaasn mezheplere ve gruplara blecekse, bunu (benim fikrimce) zorlama yoluyla gerekletirmemelidir: Zira insan akl byledir, onlar ne kadar zorlarsanz o kadar inat olurlar ve burunlarnn dikine giderler; onlara ne kadar byk ceza verirseniz o kadar az fayda salarsnz. nsann ortak doas byledir, kendi isteiyle bir eyleri sevebilir, zorlanamaz; bunun yerine dininin doruluuna iman etmi bir prense, bitkin dmeden veya ikiyzllk etmeden inandklarnn peinden gitmek ve onlar yerine getirmek, bunu yaparken de yce Tanrya samimi bir ekilde kulluk etmek yakr. Bylece tebaasnn iradesini ve fikrini kendisine hayranlk duymaya ve onu rnek almaya yneltir, bir zaman sonra btn mezhep ve fikirlerin bile kkn kurutur. Bu sayede ayaklanmalardan, belalardan ve i
22 Drdnc yzylda skenderiyede yaam olan Ariusun gelitirdii teolojik doktrin, Hz. sann tanrsallnn inkr. Romann Pavlusu yaklam resmi Hristiyanlk olarak kabul etmesiyle Aryanlar etkisini yitirdi. (y.n.)
588
GNAH IKARMA AI
savalardan kanmakla kalmaz, ayn zamanda babo tebaasn refah limanna gtrr. () Trklerin byk imparatoru, dnyadaki her prensinki kadar byk bir sadakat ile atalarndan kendisine gelen dine hrmet etmi ve onu gzetmi, ancak tekilerin tuhaf dinlerine nefret duymamt; aksine, herkesin kendi vicdan dorultusunda yaamasna msaade etmiti. Evet, byle idi, stelik Peradaki saraynn yaknlarnda drt ayr din, yani Yahudilerin, Hristiyanlarn, Yunanllarn ve Muhammedilerin dinleri yaanmaktayd. Bunun yan sra Calogerlere ya da Athos Danda23 yaayan dindar keilere kendisine dua etsinler diye sadaka yollad. Aynsn Augustus da Yahudilere yapmt; Augustus dzenli olarak onlara sadaka ve Kudse kurbanlk yollard; kendisinin ve devletin refah iin her gn kurban kesilmesini emretmiti. nk Trkler gibi eskiler, saf akldan treyen tm dinlerin tanrlar nazarnda kabul grdne ikna olmulard. Buna ramen Romallar yabanc dinleri kolaylkla kabul etmezdi ama ehirdeki herkesin ahsi davran ve yaaylarna ve dinlerine izin verirlerdi. Evet, Romallar sis ve Esculapusun kurbanlarn kabul etmi, Pantheonun btn tanrlara adanmasna msaade etmiti. Btn insanlar iinde sadece Yahudiler dier dinleri kmserdi, bu ekilde kendilerine kar btn insanlarn nefretini kazandlar. () Ahlaksz, tuhaf ayinlerin ve trenlerin ve iktidarn tebaasnn ounluunun nefret ettii dier uygulamalarn devletten uzak tutulmas bence iyi ve faydal olur. nk tebaann birbirine duyduu sevgi korunmaldr, bu sevgi bilhassa dinle ilgili meselelerde rza ve anlama ile beslenir ve devam ettirilir. Ancak ayn din komu milletlerin grnce ve tebaann ounluunca seviliyorsa cezalarla bastrlmamaldr, ayn zamanda isyana tahrik etmeden aka yaanamyorsa, o zaman kimsenin dinini zel olarak yaamasnn yasaklanmamas salanmaldr. Aksi takdirde dinini yaamaktan mahrum braklanlar ve bununla beraber bakalarnn dininden holanmayanlar hep birlikte tanrtanmaz olurlar (ki bunu her gn gryoruz). Artk bir kere Tanr korkusunu kaybettiklerinde hem yasalar hem de yarglar ayaklar altnda inerler, her tr kfr ve kahpelii kendilerine det edinirler, yle ki bunun insani yasalarla telafi edilmesi mmkn olmaz. () Zira devletin dzeninin Tanr korkusu olan insann iradesi tarafndan deil de insanolunun emir ve yasalaryla korunacan dnenler pek yanlrlar. nk en byk zorbalk bile anariden daha ackl olamaz, ne prens ne de yarg olduundan itaat eden de hkmeden de, olmadnda, btn insanlar hr
23 Trkede Aynoroz Da olarak bilinir. Yunanistann kuzeyinde Ege Denizine uzanan bir yarmada bulunan dada Ortodokslar iin pek mhim ve muteber manastrlar bulunmaktadr. Yunanca Hagion Oros, yani kutsal da anlamn tar. (y.n.)
589
iken ve cezalandrlma korkusu yokken hayatn dzeni sarslr. Buna gre en byk hurafe tanrtanmazlk kadar nefret edilesi deildir. (Benim grme gre) oktanrl dinlere inananlarla hi tanrs olmayanlara ayn cezann verilmesi gerektiini, kabul edilen tanrlarn sonsuzluu dolays ile ulu ve ebedi Tanrnn ortadan kalktn dnenler insanlar gcendirirler. nk bu hurafe denilen ey her ne kadar byk olsa da yine de insanolunda yasalar, yarglar ve birbirleri arasndaki karlkl grevler konusunda korkuyla kark sayg uyandrmtr. Oysa ki ateizm kt iler yapmaktan korkmay insanlarn aklndan silip atmtr. Bu yzden iki saknca, (yani) ateizm ve hurafe sz konusu olduunda byk olann reddetmeliyiz. Fakat bizler doru olan dini aka yaayamadmzda, yani tek yce ve ebedi Tanrya tapamadmzda, halkn inand dini ayplayp insanlar dinsizlie ya da isyana yneltiyormu gibi grnmemek iin kamu hizmetine dnmek daha iyidir. Bylece akllar, tek bir yce ve ebedi Tanrya hrmet etmeye devam eder.
*
John Bodin, Devlet zerine Alt Kitap, ev. Richard Knolles, Londra, s. 382, 53740.
3. Dnya Tarihi* Sr Walter Raleigh

Kralie Elizabethin gzdesi, kif Sr Walter Raleigh (1552-1618), Kral I. Jamese komplo kurmaktan 1603te hkm giyer. Kulede hapis olduu uzun yllar iinde, Raleigh, iddial bir Dnya Tarihi tasarlayp bir ksmn kaleme ald. Bir blm 1614 ylnda baslan eser, Rnesans ve Reform dnemi ngilteresinde tarih yazmnn doruk noktas niteliinde bir belge olarak anlr. Aadaki seme, Sr Walter Raleighin nsznden alnmadr. Bu nszn birinci blmnde bana, zamann hatralarn kendilerinden sonraki alara brakanlarn ortak ve mnasip grlm geleneini izleyerek bunu tarihe vermek dyor. Ancak sylenenleri aktarmaktan baka yapabileceim bir ey olmad halde, okuru tekrarlarla skmayacam. Tarih, kendisine itibar salayan faydalarnn yannda, bu eserde insanln tm bildiklerine stn gelmi, bildiklerimiz iinde bize can vermitir. nk dnyann da gnmze kadar gelen yaam ve balangc vardr. Evet, tarih zamana galip gelmitir, tarihle birlikte sadece sonsuzluk zaman yenmitir. nk tarih binlerce yllk usuz bucaksz, yiyip bitiren bolukta bildiklerimizi bize tam, aklmza ak ve keskin gzler vermitir. Sanki eski590
GNAH IKARMA AI
den o byk dnyay, magni Dei sapiens opusu, bilge ii yaamz gibi imdinin farkna varalm, dedi Hermes, Burada kastettiim, dnyaya nasl hkmedildiini, onun nasl suyla kaplandn ve insanlarn nasl yeniden trediini, krallar ile krallklarn nasl geliip ykldklarn, Tanrnn hem onlar hem tekileri hangi erdem ve takva ile refaha kavuturup hangi ahlakszlk ve irkinlikler yznden acnacak hale drdn gzlemekte olduumuzdur. Ve sadece bizi lm atalarmzla tan etmi olmasndan, yeryznn derinlikleri ile karanlklar iinden onlarn ansn ve nn bize ulatrmasndan deildir tarihe borcumuz. Hlasa ebediyet kadar bilge bir politika karrz tarihten, teki insanlarn gnmze ulam dertleriyle kendi benzer hatalarmza ve layk olduumuz ktlklere bakp onlar birbiriyle kyaslayarak. () Aadaki hikyenin ilk kitaplarnn ilk krallar ile krallklarn sylemini zerine aldn ve nszn o ksa mrnn pek uzak olan eski zamanlara kadar uzanp bunlara yetimesinin ve yarglara varmasnn mmkn olmadn bildiimden, imdilik kendi krallarmz ve onlara komu olan prensler tarafndan elde edilmi kazanlara deineceim. Onlar hem kutsal hem de beeri yaztlarda hyanetin, adaletsizliin ve zalimliin getirdii baarnn farkna varm, (buna ramen) ayn izgide tohumlar ekmilerdir. Dorudur, insanlarn hepsinin hkmleri kabul edilemez, ne de (daha da tuhaftr ki) her bir insann eilimi, doadaki rneklere benzer ekilde galeyana gelir. Fakat herkes en fazla, kendi zeline dokunulduunu zannettii eyden veya kavrayna en iyi uyan eyden nem kapar. Ancak, Tanrnn yargs sonsuza dek deimez kalr, zamann uzun sreci onu ypratmaz; bir ada lanetlediini dier ada kutsal sayacak deildir Tanr. Bu nedenle, bilge kiiler ve bilgelii ilahi olmasa da doru ve salam temelli olanlar, gnmzden pek uzakta kalm misaller ile ileriki zamanlardaki rnekler arasndan, dinsiz politikalarn ac meyvelerini ayrt edebileceklerdir. Grnen kyn klavuz istemedii, ktlk edenin ktlk bulduu da dorudur. Ben de burada nsz ile, ortaya kan eserin ulaamam olduu kimi rneklerin zerinden geeceim. Normandiyallarn Fethinin yaralarn henz sarmken, Normandiyal rkndan olan krallarmz arasnda, I. Henrinin ocuklar zerine Tanrnn adaletini sald yegne ve en gze arpan rnekle kar karya geliyoruz. Zira bu kral, kendi oullarn bu lkenin krallar yapabilmek iin hem g kullanarak ve kurnazlkla hem de zulm ile Normandiya dk olan aabeyi Roberti mlknden mahrum etmi, hile ile yerine gemi, en sonunda da kr ederek mahvna yol amtr. Tanr, onlara katlan yz ellinin zerinde kiiyle birlikte hepsini, kadn erkek, oluk ocuk (Maud dndadr bunla591
rn) denizlerin dibine gmd, aralarnda pek ok soylu ile pek sevilen kraln soyundan gelenler de vard. II. Edwarda gelene dek atlayalm tekileri. uras kesindir ki, kraln ldrlmesinden sonra bu bir kan meselesi yapld, arada durakladysa da tekrar kt ortaya; hem de yle ok mesele edildi ki, erkek rkndan olan btn prenslerimiz ayn illetten ldler. Ve III. Edward genlik yllarnda bu korkun gerekten phelenmekten te gitmediyse de, daha sonra bu ekilde Kent Kontu olan kendi amcasnn lmne sebep oldu. nk o, kardeinin kefareti deyerek kurtarma arzusunu yerine getirmemiti, yoksa kont yayor olacakt (kral bu ekilde amcasna ihanet etti, amcasnn aklndakiler olsa idi kendine ihanet etmi olacakt). Sylyorum, bu aka gstermektedir ki, Edward olanlardan bihaber deildi, aksinin olmasna da pek hevesli deildi, ancak Mortimern ayn sebepten lmesine de neden oldu. Tanrnn anlalmaz bir sr gibi olan takdiri, bu zalimliin cn III. Edwardn torunundan ald; soylarnn son kiisine kadar bu byle srd; yle ki, ikinci, nc nesillerine kadar hepsi, harcna masumlarn kan katlm olan o binalarn ykntlar altna gmldler. II. Richarda gelince; o hazinesi, bakan ve vekilharc ile teki muhtelif danmanlarnn kimilerinin halk tarafndan bozgun edildiini grd fakat o daima bunlardan ders almayacak kadar stn zekl grd kendisini. Huntington ile Kent kontlar olan Montague ve Spencer kendilerini o zamanlarn byk politikaclar olarak sayyorlard, tpk tekilerin yapm olduu gibi. Kral memnun etmeyi ve Gloucester cinayetinden syrlmay umarlarken ksa bir sre sonra yanlarnda yardaklaryla birlikte ayn zalim ellerde can verdiler, stelik o dkn lmnden ok daha utan verici bir biimde. Kraln kendisine gelince; (o yaptklar gz nne alnnca byklne layk olmad gibi, ho grlemez de; inanc, anlamalar, aflar ve imtiyazlar ihlal ederek kendi kendini tanmamtr) genliinin baharndayken tacndan edildi, tebaasndan olan Alman kuzeni Lancasterli Henri tarafndan ldrld. O Henri, daha sonra IV Henri olacakt. . Unvan pek gl olmayan, tac hyanetle ele geirmi olan bu kral, topraklarndaki beylere verdii szde durmad, yalnzca kendine den miras alma niyetindeymi gibi ihtar vererek Richarda verdii szde de durmad, hatta parlamentoda temsil edilen tm kralla verdii sz de tutmad; onlara tahttan indirilmi olan kraln hayatta kalacana yemin etmiti. Bundan sonraki birka yl boyunca lkeye hkmetti, bu sre iinde tebaas her taraftan bastrd, komplolardan ve ayaklanmalardan ba bir trl kurtulmad. Torunu VI. Henrinin ve prens olan olunun birdenbire merhamet gsteril592
GNAH IKARMA AI
meksizin ldrldn grd (eer ebedi ruhlar vcut can verdikten sonra her eyi grp hissedebiliyorsa); ta onun soyundan kt (oysa onun iin ne kadar kann dklmesine sebep olmutu). Tac dmannn soyundan olanlar giyip semeresinden faydaland, halbuki o, dmanlarn gsz braktn zannediyordu. Kralln bana sorgusuz sualsiz geebileceini de sanmt, parlamento ile de bu miras kendi ocuklarna brakacakt. Ve hi phesiz, insan akl undan bakasn takdir edemezdi: Babann ald, olu V Henrinin yiitlikle gze arpan zaferlerinin takip ettii tedbirli nlemler, . btn rakiplerinin mitlerini, tekrar eden zaferin yeisine gmd. Ben derim ki, Casaubonun u sz doru olmasa idi, gene de insan akl yle takdir buyurabilirdi: Dies, hora, momentum, evertendis, dominationibus sufficit, quae adamantinis credebantur, radicibus esse fundatae. Sapasalam temellendirilip kurulmu gibi grnen eyleri tepetaklak etmek iin tek bir gn, bir saat, bir an yeter. () IV Edwardn yerine, kendisiyle gelen her trl belann bakahraman . olan III. Richard geti. () Btn bu fena iler, cinayetler, politikalar ile Hristiyanlk dinine kar yrtlen kar politikalardan sonra ve o pek merhametsiz elleriyle yeenlerinin ve doutan bey olanlarn boazn sktktan sonra, o daha farkna varp tadna bakamadan evvel sona eren ksack bir sefahat srmekten baka ne kalrd ona? Masumlarn kannn o byk feryad, Tanrnn elleriyle onun da kann aktt; o da hem dostlarnn hem de dmanlarnn gznde utan ve erefsizlik timsali oldu. Bu zulme kral VII. Henri dur dedi, bu yzden (phesiz) kendisi Tanrnn adaletine dorudan arac oldu. VII. Henri politik bir prens idi, tabii eer byleleri vard ise. () Gelgelelim onun bana tac koyan Stanleyin bann uurulmas ve Clarenke Dk Georgeun olu olan gen Warwick kontunun lm gstermitir ki, sonraki olaylarn da gsterdii gibi, o da bir ekilde atalarnn hatalarna ortak olmutu, zira onun da hkimiyeti ilk neslinde, torunlarnda sona erdi, tpk III. Edwardda ve IV Henryde olduu gibi. . Hepimizin trajedisinin yazar olan Tanrnn oynayacamz ksmlar yazdn ve rollerimizi dattn dnrz. lemin en gl prenslerine tarafl olarak da yaplmamtr bu dalm. Dariusa en yce imparatorluk ve en zavall dilencilik rol verilmiti. O dilenci lmn byk susuzluunu dindirmek iin dmanndan su dilenirdi. Bayezid sabah vaktinde Trklerin byk efendisini oynad, ayn gn ierisinde Timurlenkin ayana tabure roln (bu iki rol Valerian da oynad, Sapores devrald bu rol). Bellisarius en byk zaferlerin sahibini oynad, son olarak da kr dilenci roln. Daha binlerce benzer rnek verilebilir: O halde neden solucandan fark olmayan tekiler yanllktan ikyet ederler? () 593
Takdir-i lahinin her yerde bulunabilen rnekleri (ki ilk ilahi tarihler bu rneklerin devamndan baka bir ey deildi), balangcm her eyin balangcndan, yani yaradltan beri almaya ikna etmitir beni. Yce Tanrnn bu iki grkemli eylemi birbirine o kadar yakn ve birbiriyle ylesine alakaldr ki, biri kanlmaz olarak dierini gerektirir: Yaradl, Tanr sonucuna gtrr (zira hangi baba, ocuundan vazgeer?), Tanr da yaradl sonucuna. Fakat dnyevi bilgelikte sivrilenlerden pek ou, bu ahenkten uzaklama yoluna girmitir. Epikrcler hem yaradl hem de Tanry inkr ederler, gelgelelim dnyann bir balangc olduunu kabul ederler; Aristocular ise Tanry kabul ederken hem yaradl hem de balangc inkr ederler.
* Sr Walter Raleigh: Eserler, Oxford University Press, 1829, II. cilt, s. V-VI, VIII-XI, PIII-XVI, XLIIXLIV .
C. PROTESTANLIK VE KAPTALIZM 1. Tefecilik zerine Mektup* John Calvin

Calvinin ncil zerine yazdklar, modern an Mjdesi niteliindedir.Calvin arkada Sachinusa 1545 ylnda gnderdii mektupta ncilin mutlak yasan delmi ve ucu fakirlere dokunmayan tefecilii onaylamtr. Bu ekilde, dini retiyi modern i dnyasnn gerekleri ile badatrmtr. Bana yneltilen soruya en iyi nasl cevap verilebilir, henz denemedim: Fakat bakalarnn rneklerinden grdm, ki bu mesele pek tehlikelidir. Zira tefecilik tmyle ayplanrsa, Efendimizin isteyeceinden daha sk zincirler vurulur vicdana. Ya da birazck bile boyun eerseniz, pek oklar bunu bahane edip ehliyetsiz bir zgrle sarlacaktr ki, zgrln nne daha sonra hibir lmllk veya kstlamayla geilemez. Sadece sana yazyor olsaydm daha az ekinirdim, nk senin saduyulu ve lml olduunu bilirim: Fakat sen baka biri adna tavsiye istediinden, o kiinin kendisine, baz szlere dayanarak isteyeceimden daha fazla zgrlk bahetmesinden ekiniyorum. Lakin o insann kiiliine dikkat edeceinden ve burada ele aldmz konuya gre neyin nereye kadar uygun olduuna karar vereceinden emin olduumdan sana dncelerimi aacam. Ve ilk olarak eminim ki tefecilik Kutsal Kitapta btnyle ayplanmamtr. nk Hz. sann ak ve kesin, Karlk ummadan veriniz, (Luka, 6:35) sznn anlam bugne kadar arptlmtr. nsanolunun dn ver594
GNAH IKARMA AI
meyi suiistimal etmesini nlemek isteyen Hz. sa, onlara karln almay ya da verdiini geri almay ummadklar kiilere dn vermelerini emreder. Onun bu szleri yle yorumlanmaldr; kendisi geri deme ya da faiz beklentisi olmadan fakirlere kredi verilmesini emrederken, ayn zamanda zenginlere faiziyle verilen kredileri yasaklamay kastetmemiti. Ayn ekilde, ziyafetlerimize fakirleri davet etmemizi emrettiinde sonu olarak arkadalarn birbirlerini karlkl ziyafetlere davet etmenin yasaklanmasn ima etmemiti. Yine Musann yasas (Yasann Tekrar 23:19) politik idi ve bu da adalet ve insan sevgisinin kaldramayaca ekilde bizi etkilememelidir. Tefeciliin adyla birlikte yeryznden tamamen kaldrlmasn dileyebilirsiniz. Fakat mademki bunun gereklemesi imknszdr, o halde kamu yararna ne yaplabilir, buna baklmaldr. Kutsal Kitapn baz blmlerinde, Kutsal Ruhun tefecilii tenkit ettii yerler vardr. Nitekim bir ehir, sokaklarnda ve alanlarnda tefecilik yapld iin ahlaksz olarak nitelendirilmiti. Yalnz bu kelimenin branicesi genel olarak aldatma anlamna geldiinden, bunu o kadar kat olarak yorumlayamayz. Fakat peygamberin tefecilikten adyla bahsettiini kabul edersek, mevcut byk ktlkler iinde tefecilie kar ktn sylemek yerinde olur. nk bir kazan birine verildiinde, genellikle beraberinde zalimlik ve sayamayacamz dier hile ve aldatmalar buna eklenir. te yandan, dindar ve kutsal bir adam vmek iin parasn tefecilie brakmadndan (Mezmurlar 15:5) sz edilir. Aslnda bir adamn ayn anda hem drst hem de tefeci olmasna pek nadir rastlanr. Ezekiel, Yahudileri Tanrnn gazabna uratacak sular sralarken iki szck kullanarak daha da ileri gider (Ezekiel, 22:12). Bunlardan birincisi tefecilik anlamna gelir ki, tketmek kknden gelmektedir; dier szck ise art ya da ekleme anlamna gelir; nk hi phesiz kendi zel kazancna kendini adam bir kii, kazancn komusunun zararna mal edinir ya da deyim yerindeyse, gasp eder. u aktr: Peygamberler tefecilikten bahsederken daha da serttir, zira tefecilik Yahudiler iin adyla yasak edilmitir. Bu yzden Tanrnn kesin emriyle yasaklanm olduu halde tefecilik yapldnda daha da fazla knanmtr. Fakat bizim toplumumuz (yani durumumuz) ayn olduuna gre tefecilik de ayn ekilde yasak edilebilir, dendiinde sivil devlet konusunda baz farkllklarmz bulunmaktadr diye cevap veriyorum. Tanrnn Yahudileri yerletirdii yerin evresi, dier artlarla birlikte tefecilie kar uygun ortam salamtr, onlarn kendi aralarnda tefecilik yapmadan ticaret yapmalar kolay olabilir, ancak bugn bizim toplumumuz (ya da durumumuz) pek ok adan ok farkldr. te bu nedenle tefecilik bizde tamamen yasaklanmam, adalete ve hayra aykr olmad mddete uygun grlmtr. 595
Dendii gibi para paray ekmez mi? Deniz neyi getiriyor? Kiraya verip karln aldm ev ne getiriyor? Para hakikaten tavandan, duvarlardan m szyor? Ama te yandan, yeryz de bir eyler meydana getiriyor, denizden bir eyler geliyor, bunlar da sonradan para ediyor. Bir evin kullanm da para karl satlabiliyor ya da satn alnabiliyor. O zaman madem para ilenerek ticaret yapldnda, asgari geim salamak iin bir iftlik iletildiinde elde edilenden daha fazla gelir salanabiliyor, o halde neden verimsiz topra bir iftiye kiralayp karlnda bir bedel alan kii tasvip ediliyor da kr elde etmesi iin bir bakasna para veren bir kii knanyor? Bir kii paras ile bir iftlik satn aldnda, bu para her yl baka para getirmiyor mu? Peki, bir tccarn kazanc nereden geliyor? Gayret ve abasndan, diyeceksiniz. Bir ite kullanlmayan parann tamamen gereksiz olduundan phe eden var m? Benden kredi isteyen bir insan, o paray bo yere bekletmek niyetiyle almaz. O halde kazan o paradan deil, parann kullanmndan ya da iletilmesinden elde edilir. Bundan benim kardm udur: Tefecilik Kutsal Kitapn bir blmnde yazanlara baklarak deil, hakkaniyet kurallar erevesinde llp tartlmaldr. Bir rnekle bunu daha iyi aklayabiliriz: Bir adam hayal edelim ki iftliklerden ve kiralardan, fakat az paradan oluan byk bir mal varl olsun. Baka bir adamsa pek zengin olmamasna, ilki kadar byk mal varl olmamasna karn elinde hazr paras var. kinci bahsettiimiz adam kendi parasyla bir iftlik almak zereyken, mal varl daha fazla olan adam ondan bir kredi istiyor. Krediyi verecek olan, paras iin kira ya da faiz art koyar, ayrca anapara geri denene kadar iftlik ipotekli olacaktr fakat anapara denene kadar kredinin faizini alacaktr. O zaman neden ipotek ettirmek ve sadece paradan kr almak eklinde yaplan bir szleme knanyor da, iftlii daha da ar gelebilecek kadar yksek bir yllk cretten kiralamak onaylanyor? Nesneleri doalarna bakmadan sadece adyla yarglamak, Tanry bir ocukmu gibi kandrmak deildir de nedir? Sanki erdem ile ktlk, kelimelerin yazlna gre birbirinden ayrlyormu gibi. Niyetim bu meseleyi burada inceden inceye ele almak deildir. Sadece neye daha itinal bir ekilde yaklaman gerektiini gstermek istedim sana. Aklnda bulunsun, bir meselenin ehemmiyeti kelimelerde deil, o eyin kendisinde yatar.
* Ekonomi zerine Kitaplar, New York, Siyaset Eitimi Dernei, 1882, s. 33-6.
596
GNAH IKARMA AI
2. Tefecilik zerine Bir Vaaz* Thomas Wilson

Faizi btnyle knam olsalar ya da Calvin gibi faizi ksmen meru grseler de On Altnc yzyldaki btn Protestan mbarek ahslar ekonominin din etiinin bir kolu olduu zerinde hemfikirdi. Tawney ise ilahiyatlarn bu konu zerinde tartrken ekonomi ile etiin birbirinden farkl eyler olduu dncesi tarafndan kuatldklarn belirtmitir. Bu gr, Thomas Wilsonun Tefecilik zerine Bir Vaaznda (1572) yer alan ve Elizabeth dnemindeki iadamlar tarafndan kabul gren gr idi. Tudor refah devletinde sivil hukuku ve Sekreter olan Wilson (15261581), eserinin sonunda doktor, hukuku ve tccar karakterlerinin balarn vaizlerin ekonomide bireycilii knamas nnde edirir. Fakat gelecek dzeni temsil eden Gromel Gainerin syleyecek bir sz vardr ve der ki: Ticaret baka, din bakadr. Gromel Gainerin veya Tccarn Hitabesi Ben kendi adma, azdan kazan salayp tefecilik yapmayan sizlere karym. Zira yalvarrm sizlere, kazan umudunu ve teminatn ellerinden alrsanz, tacirler arasnda ticaret ile pazarlk, tm insanlar arasnda alveri kalr m? Hangi adam bir hi uruna kendi maln datacak kadar delidir? Sahip olduunu en iyi ekilde kullanabilecekken bunu yapmayan insan var mdr? Peki, bakalarna datp kendisi mkl duruma decek birisi var mdr? Gryorsunuz, bugn herkes akll, kimse kimseye kara ka kara gz iin bir ey vermiyor; o halde eer siz kazanc yasaklarsanz, ticari ilikilere zarar verir, pazarl alaa eder, iki kii arasndaki her trl ticari eylemi ikisinin de kazan salayamad bir karmaaya sokarsnz. yle ki, birbirleriyle nasl geineceklerini kendileri de syleyemezler. Tam otuz ktr ben bu dnyada araclk ederim, dierleri kadar din bir ekilde igal ederim konumumu. Fakat kazan salamak iin param ortaya koymaktan daha iyi, daha garantili bir kazantan iyisini henz bulamadm. Bu yol dnyada olabilecek en iyi ve meakkatsiz yoldur. Ya kstlamalar ya da savalar yznden iin olmad l zamanlarda tccarlar kepenkleri indirip kendi parasyla geinmekten baka ne yapabilir? Zira onlar faizini almak zere paralarn dn vermeden ya da zerre pay almadan sermayeden yerlerse, korkarm en iyilerimiz bile kepenklerimizi indirip iflas bayran ekeriz ki, bu pek fena bir utan, bu lemde ne byk bir yz karasdr. htiya zamannda devletin idamesi iin prense bile para dn verdiimizi bilmez misiniz? Lazm olduunda soylular ve teki i sahibi beyefendiler paramz almyor mu? Tanr biliyor ya, bize ihtiya duyduklar hem de pek 597
ok ihtiya duyduklar zamanlar olmuyor mu? Evet, ihtiya her zaman olmutur, insan muhta olacaktr da. Eer ehir kaybediliyorsa, ihtiya olduunda paray saklamann ne anlam vardr? Pek ok adam yayn hi ekmeyen Robin Hoodtan bahseder. Londra, kralienin meclisi deil midir? O zaman majestelerinin hizmetinde hem malmz hem de canmz vermeye hazr olan bizler de majestelerinin khyalar olmaz myz? O halde, bizler olmasaydk, ben derim ki, bu devlet ayakta duramazd ya da imdi olduu kadar iyi durumda olmazd. Biz vurgunculuk yapmak iin deil, borsa ile kazan elde etmek iin veriyoruz paramz. Bana gre borsaya da kazanca da, kar kacak birisi yoktur. Yalvarrm size, bir elinin devlet ileri iin seyahate kmas ya da kralie vekilinin denizar baka lkelerde byk miktarlarda para harcamas gerekse, borsa olmasa ne yapardnz? Tahviller geerli olmasayd byk miktarlardaki paralar uzak lkelere nasl tanabilirdi? Baka bir lkede bir hi uruna, ektii eziyetin karln almayp sadece zahmetinin emeini alacak kadar deli bir adam var mdr? Kazan umudu insan retken klar, kazan yoksa insan zahmet etmez. Bo bo durup bir ey yapmamann, eziyet ekip de kazanmamaktan fark yoktur. Bu yzden tccarlarn ileri, onlarn ilerinden bir ey anlamayan vaizler ya da bakalar tarafndan taa tutulmamaldr. Aka syleyeyim size; birilerinin fazla merakl olmasndan dolay bakalarnn iine burnuna sokmas, her eyi sonunda mahvetmek iin en gzel yoldur. O yzden, ne derseniz deyin, nasl olduu fark etmez, bir ekilde yaayp durumumu iyiletireceim ki, gnden gne daha iyi bir yaam srebileyim. Evet, hem ben hem de benden sonraki gelecek ocuklarm alktan lmeden ya da dilenmeden nce dnyamda zor bir deiim olacak, vicdanm zorlayacam. Tabii ki eer pozitif hukukun kapsamnda olmazsam... unu da iyi bilirim: Her tr yasayla bir kii kendi mallarndan becerebildii kadar kazan salayabilir, Tanrnn yasaklarnn ok fazla tesine gitmedike bir kiinin baka bir kiiyi pazarlkta aldatmas ise mubahtr, pazarlk pazarlktr, insanlar ne derlerse desinler buna. Efendilerim, sizinki gibi dosdoru yasaklar ve bu garip katiyet hayatndan bezdirir adam. Paradan faiz almay yasaklyorsanz alm satm da yasaklayn; zira yalvarrm sizlere, birinin tekinden fark var m? Bugn bir dnm topra 500 Sterline alp yarn ya da alt ay sonra 600 Sterline satarm; topra aldm gibi 500 sterlin bor verip alt ay sonra verdiim 500 Sterlinin yerine 600 Sterlin alrm. Bu iki alveri arasnda fark nerededir? Tanr sizi de, sivilleri de slah etsin Sayn Rahiplerim.
* Thomas Wilson, Tefecilik zerine Bir Vaaz, ed. R. H. Tawney, s. 249-51.
598
GNAH IKARMA AI
3. Hristiyann Kitab* Richard Baxter

Richard Baxter (1615-91), dinde birlik adna ngiltere Kilisesine bal kalmay semi, nde gelen bir Pritendi. Hristiyann Kitab (1673) adl eseri, birlikte bir Priten Summa Theologica ve Summa Moralis idi. Bu eser Etik, ktisat, Din ve Politika olmak zere drt blme ayrlmt ve eserin amac iadamlar ile erkeklere mesleklerinde ve ticari ilerinde pratik nerilerde bulunmakt. Bu eser, Kidderminsterde Baxterin cemaatinin yelerinin kendisine uygulamaya ynelik sorduklar sorular cevaplamak amacyla yazlm olabilir. Tembellikten sakn ve Tanrya acilen kulluk etmediin vakitlerde meru ticaretinde iine gayretle sarl. Davut, tembellik ve aylaklkta o ehvet kvlcmlarna yakaland; zor zamanlarnda ve asker iken uzak kalabilmiti ehvetten. Tembellik ehvetin topra, ekinidir; ehvete sunulan bir frsattr. Aylak insan eytana gtren okula gitmitir: O kii btn ileri bir tarafa brakr, eytan ona ktl retecek, ktlkle yaklaacak, onu ktle sevk edecek vakti bulsun diye. Onun ehvani eyler dndnden, namussuzlua, yemeye imeye, zevke sefaya daldndan phe mi duyarsnz? Neden? nk yapacak baka bir eyi yoktur. Oysa ki iine sarlm bir insann bedeni geveklemeye, ahlakszlarn kadnslna kar katdr, onu hizaya getirir. Akl da daha gzel eylerle dolu ve meguldr: Bedenini ve akln bo brakma ki, cezbedici fena eyleri dnmesin yahut onlarla ilgilenmesin. Hieromenin dedii gibi: Facito aliquid operis, ut semper Diabolus inveniat te occupatum (Daima bir eylerle megul ol ki, eytan geldiinde seni hi bo bulamasn). Bedenimi rahat etsin diye iine ara verip de bedenine boyun eme. Erken uyan, ge yat, gn boyunca kendine lzumlu bir i edin: Gittii yere kadar kendine bir i edin ve onunla yle megul ol ki, yapabilecekken dahi bedenine dknlk gsteremeyesin. Zira eer sen ihtiyacn basksn hissetmezsen, ehvet boluundan yararlanr, bedenin de gdy hissetmezse kendini brakr. Bu yzdendir zenginlerin ve bo gezenlerin fakir iilerden daha ehvetli ve iren olmalar. *** Elindeyse uykunun miktarn iyi ayarla ki kymetli sabah saatlerini yatanda miskin miskin harcamayasn. Uykunun miktar salna ve iine uygun olsun, bedensel smsk zevklerine deil. Ortalama alt saat, salkl insanlarn, yedi saat daha az salkl olanlarn, sekiz saatse genellikle daha gsz ve yal olanlarn uyku ihtiyacn karlar. Sabah vakti btn ileri599
miz iin gnn en deerli vaktidir, zellikle vakti dar olan hizmetiler bu vakti mmknse dua etmeye ayrmaldr, yoksa baka vakit bulamazlar. () inin gereklerini zahmet ekerek ve gayretle yerine getir. Bundan pek ok fayda edinirsiniz. 1. Bedeninin rahatndan vazgeemeyenler gibi miskin ve bedeninizin klesi olmadnz gsterirsiniz ve de boluk ve aylakln besledii tm bedensel ehvet ve arzular aalam olursunuz. 2. Aylaklarn akllarna doluan bo dnceleri zihninizden uzak tutarsnz. 3. Deerli vaktinizi boa harcamaktan kanm olursunuz ki bu, aylaklarn her gn iledii bir sutur. 4. Tembeller srekli bunu ihmal edip gnah ilerken siz Tanrya itaat etmi olursunuz. 5. vaktinde iinizle yakndan ilgilenirseniz mbarek ileriniz iin daha fazla vaktiniz olur; oysa babolarn ne dua etmeye ne de okumaya vakti vardr, nk onlar bu vakti oyalanarak harcar, stelik bugnn iini de yarna brakrlar. 6. Kendiniz ve aileleriniz iin rahatlk vermesini ve onlarn ihtiyalarn giderebilmeyi Tanrdan bekleyebilirsiniz; tembeller ise kendi kendilerine muhtatr, kendi istekleriyle ayartmalar deryasna dalarlar, iyilik edecekleri birileri de yoktur. 7. Bu, bedeninizin shhatine de iyi gelecektir, bu ekilde bedenleriniz ruhunuza kulluk etmeye daha elverili olur. Halbuki tembellik, vakti, shhati, varl, akl, fazileti, her eyi ldrr. () Zamana byk sayg duy; altn ya da gmn harcamamaya dikkat etmekten ziyade vaktini hi boa harcamamaya itina gster: Elencelere, ziyafetlere, bo laflara, faydasz dostlara, uykuya yenik derseniz onlar vaktinizi almaya alan ayartc olurlar, ona gre dikkatinizi artrn ve onlarn karsnda azimle durun. Hrszlardan ve soygunlardan kamaya altnzdan daha ziyade vaktini alabilecek kiilerden, ilerden ve hayat tarzndan kanmaya ura. Zaman telafi etmek iin asla tembellik etmemeye almakla kalmayp yapabilecein en byk hayr yap, daha iyisi varken azyla yetinme. Kararnda ve krederek yiyip i; shhatin uruna, faydasz zevkler uruna deil. *** Tanrya en iyi ekilde kulluk edebilecein dzgn bir i dnda bir meslekle uramadndan emin ol. Sakatlk gerekten kar durulamayan bir zrdr. Bunun haricinde hi kimse miskince yaamamal, elence gibi ufak tefek ilerle ya da ylesine sefa srmemelidir. Ancak gc yeten herkes dzgn, normal, Tanrnn istedii ve herkes iin hayrl bir ile uramaldr. Soru: Varlkl olmak bizi bundan muaf tutmaz m? Cevap: Refah,
600
GNAH IKARMA AI
sizi kirli ilerden uzak tutabilir fakat en fakir adamn mazur grldnden daha fazla mazur grlemezsiniz, i ve hizmet ne olursa olsun, Tanr en ok verdii iin en az gerektirir diye dnmyorsanz ayet. () Soru: Sadece kurtuluumu dneceim diye dnyadan uzak olmaz mym? Cevap: Lzumsuz yere sizi manevi ilerden alkoyan her trl dnyevi meselenin ya da iin arsndan uzak durabilirsiniz: Fakat herkes iin hayrl olacanz fiziki meguliyetlerden ve zihin emeinden uzak kalmazsnz. Kilise ya da devletin her mensubu, Kilise ve devletin iyilii iin elinden geleni yapmakla ykmldr: Kamuya yaplan hizmet, Tanrya yaplacak en byk hizmettir. Bunu ihmal edip de ben dua ve tefekkr edeceim, demek sanki hizmetinizin en nemli iinizi yapmay reddedip iin ok daha kolay ksmna sarlmas gibidir: Tanr da size gnlk ekmeinizi kazanmanz iin bir ekilde almanz, bakalarnn srtndan asalak gibi geinmemenizi emretmitir. Gnahsz dem, Cennet Bahesine onu meyvelendirsin diye konulmutu: Dkn insanolu da ekmeini alnnn teriyle kazanmak zorundadr (Yaratl 3:19). Kim ki almaz, onun yemesi yasaklanmaldr (2. Selanikliler 3: 6, 10, 12). Gerekten de, tembellie brakldnda hastalanacak olan bedenimizin shhati, beden hastalandnda kendisi de hastalanacak olan ruhlarmzn kurtuluu iin almak lazmdr bize: Ve kim ki hibir ey yapmayp dua ve tefekkr eder, ok gemeden dua ve tefekkr edemeyecek hale gelmi gibi olacaktr (hastalktan ya da melankoli yznden). Elbette olaand gl bir bedene sahip deilse. Vaktini pek dikkatle telafi edenlerden ol, her saat ve dakikann kymetini bil ki onu bo yere harcama, elinden geldiince en iyi ve faydal ekilde kullan. Bu hususta bir an nce daha ayrntl olarak konumaya niyetliyim; o nedenle burada baka eyler eklemeyeceim. Seni ayartmaya alanlarn vaktini boa geirtmeye ve seni iinden alkoymaya uraaca engellerden ve seni saptrabilecek durumlardan dikkatle ve azimle kan. Koulduunuz esas ii bilin, baka uralardan uzak durun: zellikle Yarglar ve Vekiller ile nemli kamu hizmetinde alanlar buna kulak vermelidir. Zira eer ok akll ve dikkatli olmazsanz, ayartmaya alanlar siz farkna varmadan vazifenizmi gibi grnen yle saptrc meselelere ve ilere ekecektir ki sizi, neredeyse dnyada faydasz bir adam haline geleceksinizdir. u ya da bu ufak tefek ii yapmak, u ya da bu dostu ziyaret etmek ya da onunla grmek, o ya da bu nezaketi gstermek zorunda kalacaksnz; yle ki, bu czi eyler yznden btn nemli ilerinizden alkonulacaksnz. Kabul ediyorum, dostlar ihmal edilmemeli, nezaket terk edilmemelidir: Lakin en nemli vazifelerimiz en lazm olanlardr, yeri geldiinde btn iler ncelii ona vermelidir. 601
*** Ticari mallarnzla nc srada ilgilenmek meru ve mnasip olur (yani kamu yarar ve kendi ahsi ruh ve beden salnzdan sonra). Zira yle denmitir: Zengin olmak iin almayn (Sleymann zdeyileri 23:4). Bunun anlam udur: Esas amacnz zengin olmak olmasn. Bedeni ilgilendiren amalar iin zenginlik aramak nihai emeliniz olmamaldr. Fakat daha yce amalar uruna bunlar ama edinebilirsiniz. Mesela amacnz baaryla meru kazan elde etmekse, bu ekilde alabilirsiniz: Sizler, ustalnz ve becerinizi gelitirmekle ykmlsnz. Fakat bu durumda gayeniz Tanrya daha iyi kulluk etmek, sahip olduklarnzla daha ok iyilik yapmak olmaldr. Eer Tanr size baka yollardan meru olarak daha fazla kazan salayabileceiniz bir yol gsteriyorsa (ruhunuza ve bakalarna yanl yapmamak kaydyla), siz de bunu reddeder ve daha az kazanl olan yolu seerseniz, iinizin amalarndan birine kar gelmi, Tanrnn Ua olmay ve ihsann almay ve gerektiinde bu ihsan onun iin kullanmay reddetmi olursunuz. Tanr iin zengin olmak iin alabilirsiniz, beden ve gnah iin deil.
* Richard Baxter, Hristiyann Kitab, Londra, Robert White, 1678, I. cilt, s. 111, 336, 378; II. cilt, s. 779.
602
II KALVNST SSTEM
Yaygn kan, John Calvinin (1509-1564) Reform Hareketine sosyal bilimlerden elde edilen edebi etkinin ve hukuki dncenin analitik gcn getirdii eklindedir. Sanat ve ilahiyat okumak iin on drt yanda balad Paris niversitesinde, ncili geleneksel yntemle yorumlayan ilahiyatlar ile pratik erdemlerle daha ok ilgilenen, edebi ve tarihi bilimlerin ncile uygulanmasnda saknca grmeyen insanclarn gncel tartmalarn dinlemek frsat bulan Calvin, meselelerin her iki yann da renir. Hukuk okumak zere Orleansa geen Calvin, bir sre sonra antik dilleri renmek iin yeniden Parise dnerek, Protestanlk yanllaryla dostluk kurar. Ne ki otoritelerin gzne batacak, Paristen ve Fransadan kaarak, yaklak otuz yl (1536-1564) kalaca Cenevreye yerleecektir. Calvin, Cenevrede kendisine zg bir Protestan ilahiyat gelitirir, bir kilise kurar. Protestanca hayat tarz benimser, bir sre sonra da ciddi bir muhalefetle karlamakszn, ehrin ruhani lideri olur. zleyen srete Cenevreyi Protestanln bakenti haline getirmeyi baaran Calvin, seksen blm bulan Hristiyan Dininin Kurumlar adl eserini burada kaleme alr; zaman iinde olgunlaan fikirlerini yeni basklara ekleyerek gelitirir. Hristiyan Dininin Kurumlarnn Protestanln ncili olmasa da Protestanlarn ounluu iin Summa Theologica ayarnda olduu sylenir. zl bir ilahiyat el kitab ve ebedi yaama nasl hazrlanlacana dair gndelik sorular cevaplayan bir ahlak klavuzu grevi yapar. Aadaki pasajlarda, bu dnyadaki tm faaliyetlere kar taknlacak tavrlar belirleyen dncelerini bulacaksnz. Erkek ve kadn Protestanlar yaamlarn yzlerce yl bu szler dorultusunda ekillendiregelmitir.
603
A. NSANLARIN DURUMU VE GREVLER NELERDR? 1. Hristiyan Dininin Kurumlar* John Calvin

Tanr Kendisi Tarafndan Yaratlan Dnyay Korur ve Besler ve eitli Blmlerine Kendi Takdiriyle Hkmeder. Filozoflarn fikirlerine karlk,Tanrnn kendi takdiri aklanmtr. Yaratma ve Takdir ayrlmaz biimde birlemitir. Tm iini bir defada bitiren Tanry anlk bir Yaratc haline getirmek souk ve ksr bir tanm olur; kfirlerden, zellikle de evrenin status quosunda olduu kadar balangcnda da parlayan ilahi gcn varln grdmze gre, farkl olmamz gerekir. Kfirlerin zihinleri de sadece yeryzne ve gklere bakarak Yaratcya ykselmeye mecbur ediliyor ama inancn yaratl iin tm vgleri Tanrya yneltmek iin kulland zgn bir yntem var. Havarinin1 sylediklerine daha nce de atfta bulunmutuk, sadece evrenin Tanrnn buyruuyla yaratldn (...) inan sayesinde anlyoruz. (braniler 11:3) (...) Tanrnn takdirine teslim olmazsak -aklmzla anlam ve dilimizle itiraf etmi olsak bile- u szn gerek anlamn kavrayamayz: Tanr Yaratcdr. Tam da yaratl srasnda Tanrnn gcyle yzleen dnyevi akl buradan ileri gidemez; yapabilecei en fazla, yaratln bilgeliini, gcn ve iyiliini tartmak ve bu konuda tefekkr etmektir. (Bu meseleler aslnda aikrdr ve istemeyenlere bile kendisini kabul ettirir.) stelik hareketin gcnn kaynakland bir genel koruma ve idare etme faaliyeti hakknda da tefekkr eder. Ksacas, dnyevi akl balangtan bu yana her eyi bir arada tutan, ilahi biimde ihsan edilmi bir enerji olduunu dnr. Ancak inan daha derinlere nfuz eder; her eyin Yaratcsn bulduunda onun lmsz dareci ve Koruyucu olduu sonucuna varr sadece gksel ereveyi hareket ettirip onun paralarnn evrensel hareketini salamaz, ayrca kendi yaratt her eyi, en ufak sereye varncaya kadar destekler, besler ve hepsiyle ilgilenir... Bu nedenle, Davut evrenin Tanr tarafndan yaratldn ksaca anlattktan sonra hemen Onun takdirinin kesintisiz bir yoluna eilir: Gkler Yehovann szyle, gk cisimleri azndan kan solukla yaratld. (Mezmurlar 33:6) (...) Sonra ekler: Tanr gklerden bakar oldu insanlara. (Mezmurlar 53:2) (...) Ayn yoldan devam eder. Evrenin Yaratcs olmasayd Tanrnn insanlarn ileriyle ilgilenmesinin de inanlr bir ey
1 Aziz Pavlus. (.n.)
604
KALVNST SSTEM
olmayacan tm insanlar bu kadar ak biimde akl edemese de hi kimse Tanr tarafndan yaratlan evrenin Onun tarafndan babo braklacana ve ilerine ilgi gstermeyeceine gerekten inanmaz; Davutun birinden dierine en mkemmel dzenlere rehberlik etmesi hi de uygunsuz deildir. Genel olarak filozoflarn rettii ve insan zihinlerinin rendii ey evrenin tm paralarnn Tanrnn gizli ilhamyla canlandrlddr.2 Ama onlar her eyin tanrsal olduunu syleyen Davut kadar ileri gitmez: Hepsi seni bekliyor, yiyeceklerini zamannda veresin diye. Sen verince onlar toplar, sen elini anca onlar iyilie doyar. Yzn gizleyince dehete kaplrlar, soluklarn kesince lp toprak olurlar. Ruhunu gnderince var olurlar, yeryzne yeni yaam verirsin. (Mezmurlar 104:27-30) (...) Gerekten de yledir, Pavlusun Tanrnn iinde var olduumuz ve hareket ettiimiz ve yaadmza dair ifadesini onaylasalar da onun vd ltuf hissini gerekten hissetmekten ok uzaktrlar, nk hepsi Tanrnn babalndan gelen iyiliini, o zel ilgisini tatmamtr Tanrnn takdiri mnhasran insanlarla ilikilidir Lakin, dnyann zellikle insanolu uruna yaratldn bildiimizden onun ynetilmesinde de bu amac aramamz gerekir. Peygamber Yeremya yle haykrr: Ey Tanrm, insann yaamnn kendi elinde olmadn, admlarna yn vermenin ona dmediini biliyorum, (Yeremya 10:23). stelik Sleyman yle der: nsann admlarn Tanr ynlendirir.... nsan tuttuu yolu nasl anlayabilir? (Sleymann zdeyileri 20:24) (...) Brakalm onlar Tanrnn insan insan doasnn eilimlerine gre hareket ettirdiini ama insann kendi uygun grd gibi hareket ettiini sylesinler. Hayr, bu sylenen doru olsayd, onun yollarndan birini serbeste semek insanlarn kontrolnde olurdu. Belki bunu inkr edebilirler, nk o Tanrnn gc olmadan hibir ey yapamaz. Ancak gerekte bunu kabul edemezler nk peygamber ve Sleyman Tanrya sadece gc deil, tercihi ve belirlemeyi de isnat eder. Baka bir yerde Sleyman, sanki Tanrnn eliyle ynlendirilmiyormu gibi, Tanry dikkate almadan kendileri iin bir hedef belirleyen insanlarn bu aceleciliklerini nazike azarlar. nsan aklyla ok ey tasarlayabilir ama dilin verecei yant Tanrdandr. (Sleymann zdeyileri 16:1) (...) O izin vermeden konumalar bile mmkn olmayan sefil insanlarn Tanrnn izni olmadan kendi kendilerine hareket edebileceklerini dnmeleri sama bir ahmaklktr!
Bkz. Plotinus, Dokuzluklar (sf. 107).
605
demin Gnah, nsann Asl Szlemesinin Yok Olmasna ve Tm nsan Soyunun Mahvna Sebep Olmutur. Dn tarihi bize gnahn ne olduunu gsterir: Sadakatsizlik. Tanrnn bu kadar ar biimde cezalandrd, hafif bir gnah deil, iren bir su olmaldr, bu yzden demin kanda Tanrda tm insanla kar korkun bir intikam ateini tututuran ne tr bir gnah olduunu dnmemiz gerekir. demin gnahn agzlln getirdii bir taknlk olarak dnmek ocukadr. Arzulanabilecek tm zevkler her yerde bol miktarda mevcutken tm erdemlerin memba ve tamam sadece bir meyveden uzak durmaktan oluuyordu; dnyadaki kutsal bereket sayesinde elde sadece bolluk deil, muhteem bir eitlilik mevcuttu! Bu yzden daha derinlemesine incelememiz gerekiyor. yiyle kty bilme aac, itaatini snamak ve kendi isteiyle Tanrnn emrinde olduunu ispatlamas amacyla deme yasaklanmt. Aacn ad bu emrin tek amacnn onu kaderine raz tutmak ve kt arzularla dolmasn engellemek olduunu gsteriyordu. Ama ona verilen sz, hayat aacnn meyvesinden yedii srece ebedi hayat midiydi, dier yandan da iyiyle kty bilme aacnn meyvesinden yerse korkun bir lm tehdidi vard; bylece inancn uygulam ve kantlam olacakt. Bu yzden demin nasl olup da Tanrnn gazabn kendi zerine ektiini karsamak zor deildir. Gerekten de, Augustine gururumuzun tm ktlklerin balangc olduunu sylerken haklyd. nk tutkular onu izin verilenden ve doru olandan teye ekmeseydi, ilk durumunda kalmaya devam edebilirdi. Ama Musann tanmlad ayartlmann doasn daha iyi tanmlamamz gerekir. Kadn, sadakatsizlii yznden Tanrnn sznden kp ylann hilesine kapldna gre, dn balangcnn itaatsizlik olduu aktr. Tek bir insann itaatsizlii yznden her eyin kaybedildii reten Pavlus da bunu teyit eder. (...) Ama ayn zamanda Tanrnn otoritesine kar isyan eden ilk insann sadece kendisine yaltaklanan eytan tarafndan ele geirilmesinden dolay deil, doruluu kmseyip yanlln tarafna gemesinden dolay da yaptn not etmek gerekir. Elbette Tanrnn szn kmsersek ona olan saygy sarsm oluruz. nk onu dikkatle dinlemezsek Majesteleri aramzda durmaz, ibadet de mkemmel olmaz. Bu yzden sadakatsizlik dn temelidir. Ancak onun ardndan tutku ve gurur, nankrlkle birlikte ortaya kmtr, nk dem kendisine ihsan edilenden fazlasn isteyerek Tanrnn onun iin harcanacak byk cmertliini utan verici biimde reddetmiti. Tanrya benzer biimde yaratlm olmak, Tanr ile eitlie sahip olmadktan sonra yeryznn oluna ufak bir mesele gibi gel606
KALVNST SSTEM
miti akl almaz bir ahlakszlk! nsann kendi Yaratcsnn otoritesinden kmasna sebep olan dinden kma -gerekten de cretkrca boyunduruundan kurtulmaya abalamt- pis ve iren bir su ise demin gnahn kk gstermek iin abalamak bounadr. stelik basit bir dinden kma vakas deildir, Tanrya ilikin aalk iftiralarla ibirlii yapmtr. Bunlar, Tanry yalanclkla ve kskanmakla ve kt niyetle sulayan eytann iftiralaryla rtmtr. Son olarak, inanszlk tutkuya kap amtr; tutku ise mzmin itaatsizliin annesidir, neticede insan Tanr korkusunu bir kenara atm, arzular kendisini nereye gtrrse oraya gitmitir. Bugn kulaklarmz ap ncili dinlediimiz takdirde kurtulu kapsnn alacan ama pencereler eytana alrsa, lmn geleceini syleyen Bernardn retisi dorudur. (...) nk dem, Tanrnn szlerine inanmam olmasayd, Onun otoritesinden kmaya asla cret edemezdi. Bu da gerekten tm arzular kontrol edecek en iyi boyunduruktur: Tanrnn emirlerine uyarak dorulukla yaamaktan daha iyi bir ey olmad dncesi, sonra da mutlu bir yaamn nihai amacnn Onun tarafndan sevilmek olmas. Bu yzden eytann kfrlerine kaplan dem, Tanrnn tm grkemini mmkn olduunca sndrmtr nsan Artk Seme zgrlnden Mahrum Braklm ve Sefil Bir Klelie Mahkm Edilmitir. Bu Konunun Tehlikeleri: Oluturulan bak as Grdk ki ilk insan kendine baladktan sonra gnahn hkimiyeti sadece tm insanolunu etki alanna almam, ruhlar tamamen igal etmitir. Biz, bu klelie dtmze gre, tm zgrlklerden mahrum edilip edilmediimizi anlamak ve zgrln bir paras bile hayatta kaldysa, bunun kapsamn belirlemek iin aratrma yapmalyz. Ama bu sorudaki gerekliin bizim iin daha belirgin olabilmesi amacyla, imdi tm argman ynlendireceimiz bir hedef belirliyorum. Hataya dmeyi engellemenin en iyi yolu her iki ynden insan tehdit edecek olan tehlikeleri gzden geirmektir. (1) nsann namusu tamamen reddedilirse hemen bu olgudan dolay rehavet iine girebilir ve kendi kendine doruluu bulamayaca sylendiinden kendisinde hibir doruluk yokmu gibi bylesi abalar sonusuz olarak grr. (2) Tanry bu konudaki onurdan mahrum etmeden ve insana kstaha bir kendine gven veren ve kendisini mahvetmesine sebep olmadan insana en ufak bir baar atfedilemez. Bu kayalklara arpmak istemiyorsak rotamz yle belirlemeliyiz: nsana kendi gc dahilinde hibir iyi ey olmad retilirse ve insan her yn607
den en sefil ihtiyalarla kuatlrsa, bunlara ramen kendisinde olmayan bir iyilie, mahrum brakld bir zgrle talip olmas istenmelidir. Aslnda bu aresiz ve hareketsiz durum, en yksek erdemlerle donatldn varsaydmz durumdan ok daha fazla tahrik eder insan. Herkes ikinci noktann ne kadar gerekli olduunu grmektedir. Ancak birok kiinin ilk nokta hakknda pheleri olduunu gzlemliyorum. Kendisine ait olan hibir eyin insandan alnamayaca kesin bir olgu olduuna gre, haksz biimde vnmekten uzak durmann insan iin ne kadar nemli olduu aka bellidir. nsan, Tanrnn keremiyle en yksek onur iaretleriyle farkl klndnda bile kendisiyle vnmesine izin verilmemitir. En yce grkemden -kendi nankrl yznden- en derin rezillie dtne gre burnunu daha ne kadar srtmek gerekir ki! Bence en yksek onur dzeyine getirildiinde Kutsal Kitapn ona atfettii tek ey sadece Tanrnn suretinde yaratlm olmakt. Bu yzden insann kendi iyi eylemleri yznden deil, Tanrnn yoluna girdii iin kutsand ortaya kmaktadr. imdi insan grkeminden syrlm ve mahrum olmuken, grkeminin bykl ve zenginlii bolken keremine minnettar olmad Tanry tanmaktan baka ne yapabilir; en azndan kendi fakirliini itiraf ederek, daha nce ltuflar iin vmedii Tanry vmesi gerekmez mi? Ayrca, bilgeliimizin ve erdemlerimizin tm itibarndan mahrum edilmiken Tanrnn grkemine uymak bizim avantajmzadr. Bu nedenle, bize gerein tesinde bir eyler veren herkes harabelerimizin zerine bir de dine saygszlk eklemi olur. Bize kendi savamz srdrmemiz retildiinde bir kam ubua dayanm oluruz, krlr krlmaz yere deriz! Yine de kam bir ubukla bile karlatrdmzda gcmz bo yere vm oluruz! nk birok insann bu meselelerle ilgili tasarladklar ve geveledikleri duman gibidir. Bu yzden Augustinein hakl olarak o nl ifadesini ska tekrarlar: zgr iradeyi savunanlar onu glendirmek yerine ayaklar altnda iniyorlar. Balangta bunlar sylemek gerekiyordu, nk baz kiiler insann gcnn, Tanrnn gcnn insanda toplanmasna dayanan kendi temelinden kaznp koparldn duyduklarnda tm bu tartmalar tehlikeli, hatta gereksiz bulup tiksiniyorlar. Ancak bu dini adan temel bir mesele ve bizim iin faydal leyen ve ibirlii yapan ltuf? (...) zgr irade, Tanrnn ltfundan, hatta sadece seilmilerin yenilenme yoluyla aldklar o zel ltuftan yardm grmezse, insanlarn iyi iler yapmas iin yeterli deildir. (...) Ancak u ana kadar henz insann iyilik
608
KALVNST SSTEM
yapma gcnden tamamen mahrum edilip edilmediini, zayf da olsa, kendi bana hibir ey yapamad halde Tanrnn ltfu ile kendi grevini yerine getirebilecek biraz gc kalp kalmadn aklamadk. Cmlelerin Ustas3 u dncesiyle bu noktada bir karara varmay amalyordu: yi iler yapabilecek hale gelmek iin iki tr ltfa ihtiyacmz var. lk tre altran ltuf adn vermitir, bu ltuf etkin olarak iyi eyler yapmamz salar. kinci tr ise destekleyen ltuftur ve iyi niyetlere yardmc olur. Bu ayrmda beni mutsuz eden ey, iyilik yapma ynndeki etkin arzuyu Tanrnn ltfuna atfetse de insann da kendi doasyla etkin olmasa da bir ekilde iyilii aradna dair bir ipucu vermesidir. (...) Lombardus neticede zgr bir iradeye sahip olduumuzu ilan eder; bu, iyi ve kty dnmeye veya gerekletirmeye eit derecede muktedir olmak deil, sadece zorlamalardan kurtulduumuz anlamna gelir. Lombardusa gre, kt insanlar ve gnahn klesi olsak da, sadece gnah iliyor olsak da bu zgrlk engellenmez. nsann aresiz Biimde Ama Zorlama Olmakszn, Gnahkr Olmas Bir zgr rade Doktrini Oluturmaz. yi ile kt arasnda zgrce ve eit biimde seim yapabildiinden deil, zorlama deil kendi iradesiyle kt eylemler yaptndan insann bu tr bir zgr karar verme yetisi olduundan bahsedilebilir. Gerekten de doru ifade edilmitir, ancak bu kadar ufak bir eye bu kadar marur bir isim vermek hangi amaca hizmet edecektir? Evet, asil bir zgrlk nk insan gnaha hizmet etmeye zorlanmaz ama iradesi gnahn zincirlerine bal olduundan gnll bir kledir! Gerekten de amaszca kiliseye saldrmak iin kullanlan kelimeler zerinde ekimekten nefret ediyorum. Ama ben vicdanmn szn dinleyerek, zellikle de lmcl hatalar sz konusu olduunda sama bir eyi ifade eden bu kelimelerden vazgemeye karar verdim. Ama soruyorum, ka kii insana atfedilen zgr irade szn duyduklarnda hemen insan kendi aklnn ve iradesinin efendisi, kendi gcyle kendini iyilie ve ktle dndrebilecek biri olarak hayal etmekten uzak durabilir? Ama (birileri yle diyecektir) bunun anlam sradan insanlara anlatlrsa, bu tr bir tehlike ortadan kalkar. nsanolunun mizac gnll olarak yanla eilimlidir, bu yzden bir konumadaki szlerden hemen doru deil, yanl anlam karr. Bu kelime sz konusu olduunda sahip olmamz gerekenden de fazla ve kesin deneyimlere sahibiz. Antik yazarlar yorumlarken
3 Petrus Lombardus (y. 1100 y. 1160): talyan teolog, en byk eseri olan ve Cmleler adyla bilinen Sententiarum Libri Quatour, Kilisenin Babalarnn grlerini bir araya getirmiti ve Orta ada ders kitab olarak yaygn biimde kullanlyordu. (.n.)
609
halefleri kelimenin etimolojik anlamna skca yaptklarndan kulland anlam gz ard edip kendilerini ykma gtren bir zgvene kaplmlardr. Kendi Kendimizi Onaylamaktan Tamamen Vazgemeliyiz. zgr rade Doktrini Her Zaman Tanrdan Onurunu alma Tehlikesini Barndrr. (...) Burada bir defa daha tekrarlamak zorundaym: Kendi musibetini, fakirliini, plakln ve rezilliini fark ederek tamamen yklan ve bunalan kii kendisi hakknda en ileri bilgiye sahip olmu demektir. Kendisinde eksik olanlar Tanryla telafi edebileceini rendii srece insann kendisini gereinden fazla eyden mahrum brakmas tehlikesi yoktur. Bo bir zgven iinde kaybolmadan ve Tanrnn onurunu gasp etmeden ve bu yzden dine kar utan verici bir saygszlktan dolay sulu durumuna dmeden, kendisi iin talep edebilecei, gerekten de hakk olan ok az ey vardr. Gerekten de bizi Tanrya deil de bize dayanan bir eyler aramaya sevk eden bu arzu zihnimizi igal ettiinde bilelim ki bu fikri aklmza getiren, ilk ana babamzn iyi ve kty bilerek Tanr gibi olmay (Yaratl 3:5) arzulamasna sebep olan rehberden bakas deildir.... nsann kendisini vmesine sebep olan ey eytann szleriyse, dmanmzdan t almak istemediimiz srece o szleri dinlemeyelim. Kendi kendine gvenebilecek kadar byk bir gce sahip olma fikri nasl da tatldr! Ama bu bo zgven aklmz elmeden gelin Kutsal Kitapta bizi aka aalayan ok sayda blme gz atalm. rnein: nsana gvenen, insann gcne dayanan... kii lanetlidir (Yeremya 17:5). Ardndan: Ne atn gcnden holanr, ne insann bacaklarndan (yiitliinden). Tanr kendisinden korkanlardan, sevgisine umut balayanlardan holanr (Mezmurlar 147:10-11). Ardndan: Yorulan glendirir, takati olmayann kudretini artrr. Genler bile yorulup zayf der, yiitler tkezleyip derler. Tanrya umut balayanlarsa taze gce kavuur (Yeeya 40:29-30). Tm bunlarn bir amac vardr: Alayclarla alay eden, alakgnlllere ltfeden (Sleymann zdeyileri 3:34) Tanrnn bizden memnun olmasn istiyorsak ne kadar ufak olursa olsun, kendi gcmze dair hibir fikre gvenmemeliyiz.... Gelin u vaatleri hatrlayalm: Susam topra sulayacak, kurumu toprakta dereler aktacam (Yeeya 44:3). Ardndan: Ey susam olanlar, sulara gelin. (Yeeya 55:1) (...) Bunlar da ispatlyor ki, hi kimsenin kendi fakirliini fark etmeden Tanrnn ltfuna ulamasna izin verilmeyecektir. Ayrca Yeeyadaki u rnek gibi ifadeleri de atlamayalm: Gndz n gne olmayacak artk, ay da aydnlatmayacak seni, nk Tanr sonsuz n, Tanr grkemin olacak. (Yeeya 60:19). Elbette Tanr hizmetkrlarn aydnlatan gnein veya ayn n yok etme-
610
KALVNST SSTEM
yecektir ama onun iradesi insanlara ok grkemli geleceinden Tanr onlara en mkemmel kabul ettikleri eylere bile gvenmemelerini sylemektedir armha Katlanmak, zverinin Bir Parasdr Mesihin takipileri olarak kendi armhlarmz kaldrmalyz. Mesihin armh ve bizimkiler Ama dindar bir zihnin daha yksee trmanmas gerekir, Mesihin rencilerini ard ykseklie: Herkes kendi armhna katlanmaldr. nk Efendimizin benimsedii ve yoldala deer bulduu kiiler zor, yorucu, rahatsz ve her trden ve ok sayda ktlkle dolu bir yaama hazr olmaldr. Gklerdeki Babamzn iradesi, kendi ocuklarn belirli bir snavdan geirmek ynndedir. lk doan ocuu Mesih ile balayarak bu plan tm ocuklar iin uygular. Olunu dier herkesten daha ok sevmesine ve Babann zihni Ouldan ok memnun olmasna ramen yine de Ona msamaha gstermemi ve yumuak davranmamtr; doruyu sylemek gerekirse, yeryznde yaarken sadece srekli olarak bir armhla snanmamtr, onun tm hayat bir tr armhtan baka bir ey deildir. Bunun sebebini havari ifade eder: Oul olduu halde ektii aclarla sz dinlemeyi renmesi (braniler 5:8) gerekmektedir. Bunu dndmzde, bamz olan Mesihin zellikle de bizim iyiliimiz iin, sabrn rneini kendisinde gstermek iin boyun edii koullardan niin kendimizi hari tutalm? Bu nedenle, Havari, tm ocuklarnn kaderinin Mesihe uymak olduunu retmitir. Bu nedenle, aykr ve eytani grnen sert ve zorlu koullar bizi rahatlatr: Mesihin gksel grkeme ulamak iin iinden getii ktlkler labirentinde ektii aclar paylam oluruz, biz de ayn zntlerden geerek belki ayn grkeme ulaabiliriz. Komnyonda bu aclar sadece kutsanm olmaz, ayrca kurtuluumuz iin bize yardm edilmi olur. armh bizi Tanrnn gcne tamamen gvenmeye gtrr. Ayrca Efendimizin Babasna olan itaatini ispatlamak ve dorulamak dnda armha katlanmak iin hibir sebebi yoktu. Ama bizim iin hayatmz srekli armhta geirmek iin birok sebep vardr. lkin, doamz gerei her eyi etimize yormaya eilimli olduumuzdan -acizliimiz olduu gibi gzlerimizin nne srlmedii srece- kendi erdemlerimize gereinden fazla itibar ederiz. Ne olursa olsun, tm zorluklara ramen bu erdemlerin bozulacandan ve fethedileceinden phelenmeyiz. Bylece 611
etimize aptalca ve bo bir gven duyarz, buna bel balarz, sanki Tanrnn ltfu olmadan bizim gcmz yeterliymi gibi Tanr karsnda kstah bir gururla dururuz. O, hem abalarmzn yetersizliini hem de zayfln yaatt tecrbelerle bize ispatlayarak bu kstahl gemleyebilir. Bu yzden bizi ya utan ve yoksullua veya mahrumiyete veya hastala veya baka felaketlere duar eder. Bize denk geldii kadaryla son derece haksz olan bu felaketlere dayanmamz uzun srmez, ksa srede yeniliriz. Kibrimiz bylece krldnda, felaketlerin arl altnda ayakta durmamz salayacak tek eyi,Tanrnn gcnden yardm istemeyi reniriz. Ancak en kutsal insanlar bile kendi gleriyle deil, Tanrnn ltfuyla ayakta kaldklarn bildikleri halde, armhla snanarak kendileri hakknda daha derinlemesine bilgi sahibi olmadklar srece kendi yiitliklerinden ve sebatlarndan ok emindirler. Bu nedenle, huzurlu zamanlarda kendi byk sebat ve sabrlarn pekitirirler, skntlar kibirlerini krdnda tm bunlarn ikiyzllk olduunu renirler. nananlar kendi hastalklar hakkndaki bylesi delillerle tevazularn gelitirebilir ve etlerine olan sapkn gvenlerinden syrlarak Tanrnn ltfuna ynelirler. Tanrnn yolundan gittiklerinde onlar yeterli koruma ve esirgemeye kavuturacak ilahi gcn varln hissedeceklerdir. armh Tanrnn Sadakatini Yaamamza Olanak Salar ve Bize Gelecek in Umut Verir. Pavlus bize unu retmitir: Sknt dayanma gc ve dayanma gc de gvenilir bir karakter yaratr (Romallar 5:3-4). imdi armhtan birbirine rlm birok iyi eyin fkrdn gryoruz. nk kendi gcmzle ilgili yanl dncelerimizi altst eden ve iki yzllmzn maskesini drerek bizi memnun eden armh, etin o tehlikeli zgvenine saldrr. Bize gcmz yitirmemek ve pes etmemek iin sadece Tanrya gvenmeyi ve mtevaz olmay retir. Ayrca, sz verdii eyleri gerekletirecek olan Efendimizin gelecekte kendi dorusunu oluturmasyla umut zaferin ardndan gelecektir. Sadece bu sebeplerle bile olsa, armha katlanmamzn ne kadar gerekli olduu ortaya kar. Ne kadar gsz olduumuzun neredeyse tamamen farkna varmamz salamak iin kendimize olan kr sevgimizden kurtulmann, kendimize gvenmemeyi renmek iin gszlmz fark etmenin, kendimize gvenmeyip bu gveni Tanrya aktarmamzn, fethedilmemi olan fethetmek iin sebat etmekte Tanrnn yardmna gvenerek Ona inanan bir kalbe sahip olmann, onun vaatlerinin doruluunu anlayabilmek iin onun ltfundan
612
KALVNST SSTEM
yana olmann, umudunu glendirmek iin onun vaatlerine sorgulamadan inanmann en ufak bir nemi yoktur. armh Bize Sabr ve taati retir. Efendimizin insanlara belalara duar etmesinin baka bir sebebi daha vardr: Onlarn sabrn snamak ve onlara itaati retmek. nsanlara verdiinden daha baka bir itaat gstermeleri mmkn deildir. Ancak azizlere bahettii ltuflarn ilerinde gizli ve atl olmadn anlatmak ve aka gstermek iin deliller gstermek Onu mutlu eder. Bu yzden hizmetkrlarna bahettii sabretme gcn ve sebatn aa kararak onlarn sabrn snad sylenir. Bu durum yle ifadelerin kullanlmasna neden olur: Tanr, brahimi denemi ve brahim tek olunu kurban etmeyi reddetmeyerek dindarln ispatlamtr. Bu yzden Petrus, altnn alev alev yanan bir ocakla ispatland gibi, inancmzn da skntlarla ispatlandn retmitir. (...) nanan kiinin Tanrdan ald en mkemmel hediye olan sabrn ortaya kmas ve ispatlanmas iin kullanlmasnn gereksiz olduunu kim iddia edebilir? Aksi takdirde insanlar da sabra hak ettii deeri vermeyecektir. Bir ifa olarak armh (...) Bir an iin bile olsa yumuak ve hogrl davranp Tanrnn boyunduruunu sarsan etin ahlakszlk drtlerinin ne kadar byk olduunu anlamadan itaatin ne kadar gerekli olduunu idrak edemeyiz. nsann iindeki kt niyetler bu hogryle azgnlatndan, ahlakszln kucana dmememiz iin bir tr disiplinle engellenmemiz gereklidir. Bu nedenle, snrsz bir zenginlikle lgnlamayalm diye, ok onurlandrlp gururlanmayalm diye; dier iyi eylerle -vcuda veya ruha ya da zenginlie ilikin iyi eylerle- kibirlenip marurlanmayalm diye, Efendimiz ahsen ve uygun grd biimde bizim karmzda durur, snr tanmayan etimizi armhn ilacyla engeller ve bizi hkm altna alr. Bunu da her bir insan iin en salkl yoldan yapar. Babann cezas olarak armh Bunun yan sra merhametli Babamzn sadece zayflklarmz ngrmesi deil, bizim itaatkrlmz devam ettirmek iin haddimizi atmzda bizi sk sk dzeltmesi de gereklidir. Bu nedenle, bir belaya duar olduumuzda hemen gemite yaptklarmz aklmza gelmelidir. Mutlaka bylesi bir cezay hak edecek bir eyler yapm olduumuzu hatrlarz. (...) Bu ne613
denle, skntlarn arl altnda ezilirken bile Babamzn bize gstermi olduu nezaketi ve cmertlii fark etmemiz gerekir, nk o bir an bile bizim kurtuluumuzu salamaktan geri durmamaktadr. Bizi belaya duar etmesinin sebebi bizi ykmak veya yok etmek deil, bizi dnyadaki ayplardan kurtarma isteidir.... Ondan ayr dtmzde bizi azarlamak iin yanna armazsa bizi mahveder. Bu yzden disiplinsiz olduumuzda onun ocuklar deil, piler olduumuzu sylediinde hakldr.... Eer cmertliini gsterip bizim kurtuluumuzu dnrken biz Ona katlanamazsak yoldan kmz demektir. Zulm ve dier felaketlerde armha katlanmak doruluk uruna ac ekmek Doruluk uruna zulme tahamml etmek mnferit bir tesellidir. nk Tanrnn bize nasl bir onur ihsan ettiini ve Onun askerlerinin zel nianna layk grdn bylece anlayabiliriz. Sadece ncili savunmak iin abalayanlarn deil, doruluk davas gdenlerin de doruluk uruna zulm grenlerden olduklarn sylyorum. Bu nedenle, ister eytann yalanlarna kar Tanrnn dorularn ilan ederken veya sapknlarn ktlklerine kar masumlar ve iyileri savunurken hayatmz, servetimizi veya onurumuzu tehlikeye sokacak dnyevi saldrlarla ve dmanlklarla uramay da gze almamz gerekir. abalarmz bylesine fazla biimde Tanrya adadmz iin ac ekip dertlenmeyelim veya bizi kendi azyla kutsad meselelerde kendimizi perian grmeyelim. (...) Fakirlik bile kendi bana dnldnde perianlktr; srgn, hakaret, hapsedilme ve rezil olmak da yle; son olarak lm de felaketlerin en bydr. Ama Tanrnn ltfu zerimizdeyken bunlardan her biri bizim iin bir mutlulua dnr. Bizim de buna gre etin yanl hesaplaryla deil, Mesihin tanklyla memnun olmamz gerekir. Bugnk Hayat ve Yardmlarn Nasl Kullanmalyz Bu hayattaki gzel eyler Tanrnn hediyeleri olarak sevilmelidir. ifte Tehlike: Hatal sklk ve hatal geveklik (...) Kutsal Kitap ayn zamanda dnyevi kazanlarn doru biimde kullanlmas gerektiini de hakkyla aklar bu, hayatmz dzenlerken gz ard edilmemesi gereken bir meseledir. nk yaayacaksak yaamak iin gerekli olan yardmlar da kullanmamz gereklidir. Keyiften ok ihtiyalara hizmet eden eylerden de uzak duramayz. Bu yzden eyleri zevk iin mi, 614
KALVNST SSTEM
ihtiya iin mi kullandmz konusunda temiz bir vicdana sahip olabilmek iin bir l tutturmamz gereklidir. Efendimiz bugnk hayatn kendi halk iin Gklerin Krall yolunda acele ettikleri bir hac yolculuu olduunu retirken bizim iin bu ly de belirlemektedir.... Bu dnyadan gelip gemek zorundaysak phesiz buradaki iyi eyleri yolumuzu engelleyecek biimde deil, bize yardm edecek biimde kullanmalyz. Bu nedenle, Aziz Pavlus hakl olarak bizi bu dnyay aslnda kullanmyormu gibi kullanmaya, mallar da satarm gibi almaya ikna eder. (...) Bugn birok insan etin harici eyleri kullanmaktaki arlklar iin bir bahane bulmaya alrken ve uar bir msamahann yollarna ta derken benim yaptklarmn onlar iin geerli olmadndan ok emindir. Bu zgrlk hibir snrla kstlanmamal, eylerin kendilerine meru geldii srece istedikleri biimde kullanm insanlarn vicdanna braklmaldr. Elbette vicdanlarn tanml ve kesin yasal formllerle balanmasn ne mmkn ne de gerekli gryorum ama Kutsal Kitapn meru kullanm iin getirdii genel kurallar varsa kendimizi bunlara gre kstlamamz gerekir. Ana lke Prensibimiz u olsun: Tanrnn bahettiklerinin istimali, Yaratcnn onlarn bizim iin yaratt ve tahsis ettii amaca uygun olduu srece yanl ynlendirilmi saylmaz, nk O bunlar mahvmz iin deil, iyiliimiz iin yaratmtr. Buna gre, gayretli biimde bu amaca uyann tuttuu yoldan daha doru bir yol yoktur. imdi Tanrnn yiyecei hangi amala tasarladn dnrsek yiyeceklerin sadece ihtiyalar karlamak iin deil, zevk ve nee iin de yaratldn grrz. Yine bu nedenle, giyinmenin amac bir ihtiyac karlamann yan sra zarafet ve terbiyedir. ayrlar, aalar ve meyveler, eitli kullanmlarnn yan sra manzara gzellii ve koku zevki iin de yaratlmtr. nk bunlar doru olmasayd peygamber, yreklerini sevindiren arab, yzlerini gldren zeytinyan (Mezmurlar 104:15) Tanrnn bize salad faydalarn arasnda saymazd. (...) Kutsal Kitap kendi iyiliini verken biz insanlara bu kadar ok ey verdiini bize srekli hatrlatmazd. Bu eylerin doal nitelikleri bunlardan hangi amala ve ne dereceye kadar faydalanabileceimizi yeterince ak biimde gsterir. Tanr iekleri gzlerimizi selamlayan bir gzellikle, burunlarmza dolan o gzel kokularla yarattna gre, gzlerimiz iin bu gzellikten etkilenmek veya burunlarmz iin bu kokunun tatlln fark etmek yasak m olacaktr? Nasl yani? Tanr baz renkleri dierlerinden gzel klmak iin renkleri fark615
llatrmam mdr? Nasl yani? Altn ve gm, fildii ve mermeri dier metal ve talardan daha deerli olacak bir gzellikle yaratmam mdr? Ksacas, birok eyi bizler iin kullanm gerekliliinin tesinde bir ekicilikle donatmam mdr? Bu Nimetleri Hogrl Biimde Kullanmamal veya Hrsl Biimde Servet Edinmeye almamal, taatkr Biimde arya Hizmet Etmeliyiz. Hediyeleri Verene Bakmak Dar Kafall ve Dengesizlii Engeller. Yaratlm olan eylerin sadece gerekli kullanmlarna izin verirken, bizi Tanrnn kereminin meru meyvelerinden habis biimde mahrum etmekle kalmayp, bir insan tm duyularndan soyup onu bir tomrua evirmedike gerekletirilemeyecek bu insanlk d felsefeyi bir kenara brakalm. Ancak, dier yandan, zenli biimde etin arzularna da direnmemiz gerekir, nk bu arzular belirli bir dzen iinde tutulmad takdirde ly amamza neden olur. Ayrca, daha nce de sylediim gibi, bu dncenin zgrlk mazeretiyle her eye izin veren avukatlar da vardr. lk olarak her eyin Yaratcy tanmamz ve onun bize kar iyiliine kretmemiz amacyla bizim iin yaratld dncesini dizginlememiz gerekir. Aptallaacak veya dinsel grevler ve arnn getirdii grevler iin ie yaramaz hale gelecek kadar ziyafetlerde oburca tknyorsanz veya arap iiyorsanz kretmek nerede kald? Eer etiniz ar bolluk nedeniyle zihninize bulaacak aalk arzulara kapldysa ve doru ve onurlu eyleri fark edemeyecek kadar saflnz kaybettiyseniz Tanry tanmanz nerede kald? Grntmzn grkemi hem kendimize hayran olmamza hem de bakalarn aa grmemize neden oluyorsa, bizi kl ve ltsyla utanmazca davranmaya hazrlyorsa, kyafetlerimiz iin Tanrya minnet duymamz nerede kald? Zihinlerimiz grnmzn ihtiamna sabitlendiyse, Tanry tanmamz nerede kald? nk biroklar tm duyularyla zevklere ylesine esir oluyorlar ki, akllar ezilip yeniliyor. Birok kii mermerle, altnla ve resimlerle o kadar keyifleniyor ki mermer oluyorlar, metale dnyorlar ve resimlere benziyorlar. Mutfan kokular veya aldklar dier kokularn tatll onlar yle aptallatryor ki, ruhani hibir eyin kokusunu alamyorlar. Dier meselelerde de ayn ey oluyor. Bu yzden Tanrnn hediyelerini suiistimal etmeyi kstlamay bir yana brakalm, Pavlusun kural dorulanm oluyor: Benliinizin tutkularna uymay dnmeyin (Romallar 13:14). nk bunlara ok fazla boyun eersek lsz ve kontrolsz biimde byrler.
616
KALVNST SSTEM
Ebedi hayat zlemi harici hayatmzn gidiini de dzene sokar. Bugnk hayat horgrp cennetteki lmszlk hakknda tefekkr etmekten daha emin ve aracsz bir yol yoktur. Bu iki kuraln sonucunda, bu dnyay kullananlar bu dnyay kullanmam gibi etkileneceklerdir, aynen Pavlusun uyard gibi evlenenler evlenmemi gibi, satn alanlar satn almam gibi olacaklardr. Dier kural ise fakirlie bar ve sabrl biimde, zenginlie ise lml biimde dayanmay bilmektir. Size bu dnyay kullanmay yasaklayan, sadece yiyecek ve ieceklerde oburluun arln ve masadaki ar msamahakrl, bina ve giyim tutkusunu, gururu, kibri ve ar titizlii yok etmez, ayrca sizin cennetteki yaam dnmenizi ve ruhu eitme hevesinizi engelleyen veya saptran her ilgiyi ve eilimi de yok eder. Uzun zaman nce Catonun syledii dorudur: Kyafetlere byk ilgi var ama erdemlere byk bir ilgisizlik var. Eski bir deyimde sylendii gibi, vcutlarnn bakmyla ok megul olanlar genelde ruhlaryla pek az ilgilenirler. Bu yzden harici meselelerde inananlarn zgrl sabit bir formlle kstlanamasa da u yasaya tabidir: Kendini mmkn olduunca martmamak, tersine bkmaz usanmaz bir zihinsel abayla gereksiz zenginliklerden ve -sylemeye bile gerek yok- uarlktan kurtulmakta srarc olmak ve yardmlarn engellere dnmesine kar zenle kendini korumak. Tutumluluk, dnyevi mallar emaneten korumak kinci kural udur: Dar ve kt kaynaklara sahip olanlar ok fazla eye sahip olmadan, sabrl biimde hayatlarna devam etmeyi renmelidir, aksi takdirde bu eylere dair lsz arzular yznden skntya girerler. Bu lllk kuralna uyarlarsa, Efendimizin okulunda belirgin bir ilerleme kaydetmi olurlar. En azndan bir derece ilerleme kaydetmeyenlerin de Mesihin rencilerine ispatlamalar gereken pek bir ey yoktur. ou ahlak bozukluuna dnyevi eylere dair bir arzu elik etmesi gereinin yan sra fakirlie sabrsz biimde katlananlar zenginletiklerinde de yaygn biimde bunun zdd olan hastala tutulurlar. Benim bahsettiim de budur: Deersiz kyafetlerden utanan pahal elbiseleriyle bbrlenir, zayf bir nle memnun olmayan, daha k bir yemek arzusu yznden sknt duyan kii, kendi payna derse, bu zariflikleri ar biimde suiistimal eder. Mahrumiyetine ve mtevaz koullarna gnlszce ve skntl bir zihinle katlananlar onurlandrldnda hibir ekilde kibirden kanmayacaktr. Bu nedenle, dindarlk arayn sahte bir gayretle yrtmeyenler, Havarinin rneinde olduu gibi bolluk ve ac ekme ihtiyac ile dolmal ve bunu zlemelidir. 617
() Bunun yan sra, Kutsal Kitap dnyevi eylerin kullanmn dzenleyen nc bir kural getirir. Sevginin emirlerini anlatrken bundan biraz bahsetmitik. Tm eylerin bize Tanrnn inayetiyle verilii ve bizim faydamza tahsis edilmi olmas, bu eylerin bize emanet edildiini ve bir gn bunlarn hesabn vereceimizi gsterir. Bu nedenle, u sz kulamza kpe etmeliyiz: Khyalnn hesabn ver, (Luka 16:2). Ayn zamanda bylesi bir hesap sormann kimin iin gerekli olduunu da hatrlayalm: Zevk verici eylerden kanmay, ayk olmay, tutumluluu ve lmll tavsiye eden ve ayn zamanda arlktan, gururdan, gsteriten ve kibirden tiksinen biri; insann ruhunu namustan ve saflktan uzaklatran veya zihnini bulandran tm keyifleri kendi azyla lanetleyen biri. Efendimizin ars, yaama biimimizin temeli Son olarak u noktaya dikkat edilmelidir: Efendimiz her birimizden bu hayattaki eylemlerimizde kendi arsna uymaya davet etmektedir. nk insan doasnn nasl huzursuz biimde alevlendiini, nasl kararszca bir oraya bir buraya srklendiini, tutkularnn birok eyi birden elde etmeyi istediini ok iyi bilir. Bu nedenle, aptallmz ve aceleciliimiz yznden her eyi tersine evirmememiz iin her bir insana kendi yaama biimine uygun grevler tayin etmitir. Kimse dncesizce Onun belirledii snrlar gemesin diye bu farkl yaama biimlerine ar adn vermitir. Bu nedenle, her birey, Efendimiz tarafndan kendisine tayin edilen yaama biimine sahiptir; hayat boyunca dncesizce oraya buraya savrulmasn diye bir nevi nbet grevi verilmitir her bireye. Onun gznde her bir eylemimiz buna gre yarglandndan bu ayrm insani veya felsefi akl yrtmenin yarglamasndan ok daha nemlidir. Filozoflar bile bir lkeyi tiranlktan kurtarmaktan daha asil bir eylem dnemez. Ama bir tiran kendi elleriyle yakalayan bir vatanda gklerdeki hkim tarafndan aka lanetlenir. Ancak rnekleri sralamay geciktirmeyeceim. Efendimizin arsnn her konuda iyi ilerin balangc ve temeli olduunu bilsek yeter. Kendini buna gre ynlendirmeyen kii asla grevlerini yerine getirmek iin doru yolu tutmayacak demektir. Belki bazen grnte vgye layk bir eyler oluturabilir ama yapt ey insanlarn gzne nasl grnrse grnsn, Tanrnn tahtnda reddedilecektir. Ayrca hayatnn eitli paralar arasnda asla bir uyum olmayacaktr. Bu yzden de hayatnz dzenlemenin en iyi yolu bu amaca ynelmektir. Kimse kendi acelecilii yznden arnn izin verdiinden fazlasna yeltenmeyecektir, nk kendi snrlarn amann yasay inemek olduunu bilecektir. Mulak bir grevde olan kii,
618
KALVNST SSTEM
Tanr tarafndan kendisine verilen rtbeyi kaybetmemek iin zel hayatn kin gtmeden yaayacaktr. Tanrnn klavuzluunda yrdn bilmek insanlar iin endieler, abalar, dertler ve dier ykler karsnda en ufak bir rahatlama bile salamayacaktr. Yarg kendi grevlerini daha istekli biimde yerine getirecektir; ailenin reisi kendisini grevleriyle snrlandracaktr; tm insanlar kendi yaama biimlerinin getirdii rahatszlklar, zntleri, yorgunluklar ve endieleri kabullenecek ve bunlara katlanacaktr, nk bu ykn omuzlarna Tanr tarafndan konduundan emindir. Bunda tek bir teselli mevcuttur: Hibir grev, iindeki size ynelik arya uyduunuz srece Tanrnn gznde parlamayacak veya ok parlak olarak kabul edilmeyecek kadar alak ve basit olmayacaktr. *** Tanr ve nsan Doru ve gerek akl temelde iki blmden oluur: Tanr bilgisi ve kendi hakkmzda olan bilgimiz. Ama bilginin bu iki kolu birbiriyle ok yakndan ilgilidir ve hangisinin brnden nce geldiini ve hangisinin dierini ortaya kardn bulmak kolay deildir. lk nce, hi kimse kendini dardan bir gzle inceleyemez, bir an nce iinde yaad ve tekaml ettii Tanrnn tefekkrne dnmelidir, nk bu sahip olduumuz yeteneklerin bizden gelmediinin ve mevcudiyetimizin sadece Tanrda var olandan baka bir ey olmadnn delilidir. Cennetten bize szlen bu armaanlar, eskiden olduklar gibi, bizi kaynaa gtren nehirleri oluturur. Yoksulluumuz bizi Tanrnn sonsuz tamlnn daha net bir grntsne gtrr. zellikle ilk insann ihaneti ile iine gmldmz iler acs sefalet, isteklerimizi gidermek, alakgnlll renmek iin gzlerimizi sadece istekli deil, ayn zamanda korku ile cennete doru kaldrmamz icap ettirir. nsanolu dertler dnyasna bal olduu ve ilahi dzenden bozulduklar iin bu kasvetli ifa ok byk bir bozukluk kitlesi gsterir. Bylece herkes Tanr bilgisi konusunda kendi honutsuzluunun bilinci ile ok etkilenmi olmal. Cehalet, kibir, yetersizlik, zayflk, ahlakszlk ve yozlama anlay gerek akln, esas gcn, kusursuz doruluun ve bozulmam drstln sadece Tanrda olduunu anlamamza ve kabul etmemize yol aar; kusurlarmzla Tanrnn mkemmellii dncesine ularz ama kendimizden honutsuz olmaya balayana kadar onu ok arzulamayz. Kim kendinden memnuniyetle honut olmak istemez ki? Gerek durumu ile tanmam, yeteneklerinden honut, kendi bedbahtlna kar ihmalkr ya da unutkan olan gerekten kendini beenmeye dalmam insanolu nerede? Bu nedenle, kendimiz hak619
kndaki bilgimiz sadece Tanry aramak iin bir tevik deil, ayn zamanda da onu bulmada byk bir yardmdr. Kader Herkese eit ekilde vaat edilmeyen yaam akdi ve vaat edilenler arasnda da her zaman ayn kabuln bulunmamas, ilahi takdirin muhteem derinliini gsterir. Tanrnn sonsuz seimine bal olduundan ve byle devam edeceinden phelenilmemelidir. Eer bu, ilahi istein ak bir sonucu ise bu kurtulu bazlarna serbeste sunulur ve dierlerinin onu elde etmesi engellenir. Bu durum hemen nemli ve zor sorular ortaya karr; hangisi dindar kafalarn olumasnda seime ve kadere istinaden ne alnmas gerektiinden ziyade bir aklamadan aciz - tm karkl ile kafamzdaki ou sorudan biri; sradan insan kitlesinin dndnden daha mantksz bir ey dnmedikleri iin bazlarnn alnna kurtulu ve dierlerininkine ykm yazlr. Ama aratrmamzn akbetinden sonra ne kadar mantkszca kafalarn kartracaklardr. Bunun yan sra byle bir deheti harekete geiren belirsizlik sadece bu doktrinin ie yararln sergilemedi, ayn zamanda da en ho faydann retkenliini de gsterdi. Kurtuluumuzun Tanrnn merhamet emesinden aktna ve fark gzetmeksizin sadece tm kurtulu umudunu kabul etmiyor, ayn zamanda da bazlarna dierlerine vermeyi reddettiklerini verdiine, bu karlatrma ile Tanrnn inayetini aydnlatan sonsuz seiminden haberdar olana kadar, asla gerektii gibi ikna olmayacaz. Bu ilkenin ihmalkrl ilahi hametin deerini aka drr ve gerek tevazuu azaltr. Ama Pavlusa gre, ileri gz nne almadan, Tanr emrettiklerinden birini semedike, bilinmesi bu kadar gerekli olan ey asla bilinemez. Bu zamanda dahi seme ltfuna gre geride kalan bir ey vardr. Ve eer bu ltufla olmusa artk i deildir; aksi takdirde ltuf deildir. Ama bu ise o zaman ltuf deildir ya da i artk i deildir. Tanrnn iyilii dnda hibir kaynak sayesinde kurtulua ulaamayacamz ispatlamak iin seimin kaynana gitmemiz gerekirse, bu prensibi yok etmek isteyenler muhteem biimde ve yksek sesle kutlanmas gerekenleri gizlemek ve alakgnlll kknden koparp yok etmek iin ellerinden geleni yapacaklardr. Geriye kalan insanlardan kimlerin kurtulacann Tanrnn ltfuna gre seileceini syleyen Pavlus, Tanrnn sadece kendisinin istedii kiileri kurtaracana ve kimse hak iddia edemeyecei iin bir dl olarak da verilmeyeceine aka tanklk etmitir. Bu doktrine yaknlamak ve denemek isteyen herkesi engellemek iin kaplar kapatanlarn, insanlara yaptklar ktlk Tanrya yaptklarndan daha az deildir, nk bundan baka
620
KALVNST SSTEM
hibir ey bizde uygun bir tevazu yaratmaya yetmez veya Tanrya kar olan byk ykmllklerimizi hatrlatarak bizi etkileyemez. Salam bir gvence iin bulunulabilecek baka bir zemin de yoktur, bizi btn korkulardan kurtaran ve birok tehlikenin, tuzan ve lmcl atmann ortasnda yenilmez hale getiren Mesihin otoritesine gre bile Mesih ancak Babann gzetimine kabul ettiklerine gvenlik vaat eder. Tanrnn zel insanlar olup olmadklarn bilmeyenlerin srekli bir endieyle ikence edildii sonucunu karabiliriz ve bu sebeple hem kendilerinin hem de tm inananlarn karlar, iaret ettiimiz avantaja kr olan ve kurtulu zeminini tamamen yok edenler tarafndan kt bir ekilde ynlendirilir. Bu nedenle, kilise bizim grnmze tepki verir, aksi takdirde, Bernardn hakl gzleminde belirttii gibi, yaratklar tarafndan ne kefedilir ne de tannr, kutsal bir kaderin sinesinde ve acnas bir lanetlemeler ynnda muhteem biimde gizlenir. Ancak konuya girmeden nce iki tip insan hakkndaki ngzlemlerimi aklamalym. Kader hakkndaki tartmalar -ki kader zaten kark bir meseledir- yasak labirentlerde gezmesi hibir ekilde engellenemeyen, ilahi srlarn hibirini incelemeden veya kefetmeden brakmamaya kararlym gibi kendi dnyasnn dna kan insanolunun merak yznden akl kartrc ve bu yzden de tehlikeli hale gelmitir. Her yerde bu kibir ve cretkrlktan dolay sulu kalabalklar gryoruz, ilerinden bazlar dier alardan itham edilemese bile bu konudaki grevlerinin balaycl yznden ikaz edilmeyi hak ediyorlar. yleyse ncelikle kader hakknda bir sorgulamaya giritiklerinde ilahi bilgeliin en derinlerindeki bir noktaya girdiklerini hatrlatalm; zensiz ve kendine fazla gvenen bu davetsiz misafirler burada meraklarn tatmin edemezler, sadece iinden kamayacaklar bir labirente girmi olurlar. nk Efendimizin kendine saklamak istedii eyleri gzden geirmek ve Tanrnn anlamamz deil, hayran olmamz istedii, Onun grkemine olan hayranlmz artracak bu bilgeliin yceliini sonsuza kadar incelemek bile mantkszdr. (...) Bu nedenle, Kutsal Kitapn ak doktrinine uygun olarak, ebedi ve deimez kararyla Tanrnn bir defada kimlere kurtulu bahedeceine ve kimi ykma mahkm edeceine karar verdiini iddia ediyoruz. Seileni ilgilendirdii kadaryla bu karar Onun sebepsiz merhametine baldr ve insanolunun erdemlerinden bamszdr; ancak hayatn kaplar, mahkm ettiklerine adil ve kar klamaz ama anlalmas mmkn olmayan bir hkm ile kapatlr. Seim srasnda, seimi tamamlayan grkeme ulancaya kadar, adlandrmay seimin delili ve gerekelendirmeyi de seimin tezahrnn baka bir belirtisi olarak dnrz. Tanr, seimini kiinin hizmetlerine ve gerekelere gre tamamlarken gnahkrlarn adna ilikin bilgiyi ve ruhu 621
iin yaplm olan takdisi onlardan alr ve onlar bekleyen hkmn bir iaretini verir. Kutsal Kitaplar Daha fazla devam etmeden nce Kutsal Kitaplarn otoritesine ilikin birka aklama yapmak yerinde olacaktr, bylece hem zihin onlara hak ettikleri saygy gsterecek hem de her trl phe ortadan kaldrlm olacaktr. nk Tanrnn szlerinin bir bildirimi olduu kabul edildiinde, konuann itibarn azaltmaya cret edecek kadar saduyusunu kaybetmemi ve insanlarn ortak hislerini hie saymayan hi kimse acnacak biimde kibirli olamaz. Ancak gklerden her gn vahiy alma ansmz olmadna ve Efendimiz kendi gereini sadece Kutsal Kitaplarda ebedi bir yadigr olarak saklamak istediine gre, Kutsal Kitaplar, ilahi bir kaynaktan geldii konusunda ikna olmu her inanan iin Tanr tarafndan sylenmi szler kadar itibara ve otoriteye sahiptir. Bu konu gerekten de ayrntl bir tartmay ve hassas bir incelemeyi hak eder. Ama konunun geni doasnn gerektirdii gibi deil de, bu almann tasarmna uygun biimde devam edersem, okuyucu beni affedecektir. Ancak bu konuda yaygn ve habis bir hata mevcuttur; bu hata, sanki Tanrnn ebedi ve ihlal edilemez gerei insanolunun keyfi iradesine balym gibi, Kutsal Kitaplarn Kilisenin onaylad kadar bir arla sahip olduuna inanmaktr. (...) Ancak bylesi inat muhaliflerin szleri havarinin (Pavlus) tek bir szyle bile tamamen rtlebilir. Havari, Kilisenin havarilerle peygamberlerden oluan temel zerine ina edildiine (Efesliler, 2:20) tanklk eder. Peygamberlerin ve havarilerin doktrini Kilisenin temeliyse, bu doktrin Kilisenin kurulmasndan daha nce mevcut olmaldr. Ayrca bu itiraz iin bir zemin de mevcut deildir, nk Kilisenin kayna Kutsal Kitaplar olsa da Kilise tarafndan belirlenmedii srece yazlanlardan hangilerinin peygamberlere ve Havarilere ait olduu tayin edilemez. Eer Hristiyan Kilisesi balangcndan itibaren peygamberlerin yazdklarndan ve Havarilerin vaazlarndan olutuysa, doktrinin bulunduu yerler Kilisenin oluumundan nce onaylanmtr, nk bunlar olmadan Kilise mevcut olamazd. (...) Daha nce de zerinde durduum gibi, yazann Tanr olduuna hibir kuku olmakszn ikna olmadmz srece doktrine dair bir inanca sahip olamayz. Bu yzden Kutsal Kitapn esas kant lahi Konumacnn karakterinden kartlr. Peygamberler ve Havariler, dinleyicilerin inancn pekitiren yeteneklerinden veya kendi dehlarndan dolay vnmez yahut argmanlarnda kendi akllar yordamyla srarc olmazlar, bunun yerine tm
622
KALVNST SSTEM
dnyann itaat etmesini salamak iin Tanrnn kutsal adn ne srerler. Olas varsaymlar sebebiyle deil, ak kantlar sayesinde, lahi smin bu ekilde kullanmnn ne ihtiyatsz ne de aldatc olduunu grmemiz gerekir. Kendi vicdanlarmzn iyiliini gerekten dnyorsak, dengesiz, kararsz ve srekli phe iinde olmasn istemiyorsak, en ufak phede bile tereddt etmek istemiyorsak, bizi insan aklndan, insan hkmlerinden ve insani varsaymlardan, hatta Kutsal Ruhun gizli tanklndan bile daha yce bir kaynak ikna etmelidir. (...) Kutsal Ruhun isel biimde eittii kiilerin Kutsal Kitap tamamen kabul ettiklerini, Kutsal Kitapn kendi kendini doruladn ve kendi kendini ispatladn inkr edilemez bir gerek olarak grmeliyiz ve aklc argmanlarn ve gsterilerin konusu haline getirmemeliyiz; Kutsal Kitap hak ettii itibar Kutsal Ruhun tankl sayesinde alacaktr. Kutsal Kitap, ierdii grkemle saygmz kazansa da gnlmzdeki Kutsal Ruh tarafndan teyit edilmedii srece bizi ciddi biimde etkileyemez. Bu nedenle, kendi yarg gcmz yahut bakalarnn yarg gc sayesinde deil, bu szlerin vekili olan insanlar araclyla Tanrnn kendi azndan kt gereinin insan hkmlerinden stn olduu ve Tanrnn bilfiil iinde bulunduuna dair sezgisel alglamaya eit olduu kabulyle ve Kutsal Ruh tarafndan aydnlatldmz iin Kutsal Kitapn ilahi salahiyetine inanyoruz. Hristiyan Hayat lahi kanun hayatn dzenlenmesine dair iyi ayarlanm ve mkemmel bir plan ierse de, lahi retmen insanlar daha kesin bir doktrinle kanunda tanmlad dzene uydurmaktan holanr. Bu doktrinin prensibi, inananlarn grevinin bedenlerini diri, kutsal, Tanry honut eden birer kurban olarak (Romallar, 12:1) sunmaktr; bu da Ona doru biimde ibadet etmenin yoludur. Bu nedenle, onlara t vermek iin bir argman ortaya konur: Bu an gidiine uymayn; bunun yerine, Tanrnn isteinin ne olduunu ayrt edebilmek iin dncenizin yenilenmesiyle deiin, (Romallar, 12:2). Bizim Tanrya vakfedilmi ve Ona adanm olduumuz fikri, ok nemli bir dncedir; Onun grkemine bakldnda bizim artk dnmememiz, konumamamz, tefekkr yahut baka hibir ey yapmamamz gerekir. Kutsal olan bir ey, kendisine kar byk bir adaletsizlik yaplmadan, kutsal olan amalarla kullanlamaz. Kendimize deil, Efendimize aitsek hem hangi hatalardan kanmamz hem de hayatmzdaki tm eylemlerimizi hangi amaca ynlendirmemiz gerektii aktr. Kendimize ait deiliz; bu nedenle, ne kendi irademiz ne de aklmz eylemlerimize ve dncelerimize hkim 623
olamaz. Kendimize ait deiliz; bu yzden bizim iin neyin uygun olduunu bedenden yola karak aramann amacmz olduunu dnmeyelim. Kendimize ait deiliz; bu nedenle, mmkn olduunca kendimizi ve kendimize ait olan her eyi unutalm. Aksine, biz Tanrya aidiz; bu yzden Onun iin yaayalm ve lelim. Tanrya aidiz; bu nedenle, tm eylemlerimizde Onun bilgeliini ve iradesini takip edelim. Tanrya aidiz; hayatmzn her bir parasn tek doru amacmz olan Ona yneltelim. Kendi kendisine ait olmadn renen, kendisinin egemenliini ve ynetimini kendi aklndan alp Tanrya teslim eden kii ne byk bir ustalk gstermitir! Kendi eilimlerine uymak insanlar beklenen sonuca, yani ykma gtrr; bu nedenle, gvenli olan tek yol kendi bilgimize ve irademize balanmayp sadece Efendimizin klavuzluunu kabul etmektir. Bu nedenle, gelin kendimizi terk etmenin ilk adm olarak tm yeteneklerimizin gcn Efendimizin hizmetine sunalm. Hizmet derken sadece szel bir itaatten bahsetmiyorum, kendi doal bedenselliinden yoksun klnan insan aklnn kendisini tamamen Kutsal Ruhun idaresine terk etmesinden de bahsediyorum. Pavlusun dncenin yenilenmesi olarak ifade ettii bu dnm, hayata ilk giri olmasna ramen filozoflar tarafndan bilinmez. Akl insann tek yneticisi olarak tayin ettiklerinden sadece onun szn dinlemenin yeterli olduunu dnrler; ksacas, tm idareyi ona brakmlardr. Ancak Hristiyan felsefe, akla Kutsal Ruha itaat etmesini emreder, bylece insan kendi kendine yaamaz ve Mesihi kendi iinde yaatr ve Onun ynetiminde yaar. (...) Ancak bugnk yaam knayarak ve ilahi lmszle dair tefekkre dalarak elde edeceimizden daha kesin ve ksa bir yol yoktur. Bunun iin iki yol takip edilmelidir. lki, Kars olanlar kars yokmu gibi, (...) mal alanlar mallar yokmu gibi, dnyadan yararlananlar alabildiine yararlanmyormu gibi olsun, (1. Korintliler, 7:29-31) diyen Pavlusun emrini uygulamaktr; ikincisi, yoksullua sabrla ve sknetle dayanmay, zenginlii de tevazuyla karlamay renmektir. Bize bu dnyay kullanmyormu gibi kullanmay emreden, sadece yeme ve imede arl, fazla nezaketi, tutkuyu, gururu, kibri ve eyalarda, meskenlerde, grnmde ar titizlii yasaklamakla kalmaz, ayrca bizim gksel yaam dnmemizi ve ruhumuzu gelitirmeye gsterdiimiz dikkati engelleyen veya bizi batan kartmak isteyen her trl ilgiyi ve sevgiyi de yasaklar. Antik yazarlardan Cato tarafndan doru biimde gzlemlendii zere, bugn vcudu sslemeye ynelik byk bir ilgi ama erdemlere ilikin byk bir ilgisizlik vardr, ve eski bir atasznn dedii gibi, vcuduyla ok fazla ilgilenenler genelde ruhunu ihmal eder. Bu sebeple, inananlarn harici eylere ilikin zgrl belirli kurallara balanamasa da bu kanuna gre gayet aktr ki, harici eylere 624
KALVNST SSTEM
mmkn olduunca az balanlmal; aksine, srekli ve kararl bir biimde ar bolluktan kanlmal ve lks eyler kstlanmaldr; insanlar kendilerine yardmc olmas iin verilen engelleyici eyler tarafndan ayartlmamak iin gayret gstermelidir. (...) Kutsal Kitapta dnyevi eylerin kullanmn dzenleyen nc bir kural daha vardr, hayrseverlik hkmlerini nasl yerine getireceimizi anlatr. Bu kural, ilahi iyiliin bize verdii ve faydamza sunduu tm eylerin bizim sorumluluumuza emanet edildiini ve bir gn hepsi iin hesap vereceimizi syler. Bu eyleri, khyalnn hesabn ver, (Luka 16:2) uyarsn srekli aklmzda tutarak idare etmemiz gerekmektedir. Ayrca bu hesab kime vereceimizi de unutmamalyz; hesap vereceimiz kii bize srekli dnyevi zevklerden kanmay, aykl ve itidali, tutumluluu ve tevazuu tleyen kiidir; savurganlktan, gururdan, gsteriilikten ve kibirden nefret eder; verdii nimetlerin hayrseverlik dnda bir baka yntemle ynetilmesini onaylamaz; kalpteki namusu ve safl bozmaya veya anlay zayflatmaya alan tm zevkleri kendi azyla lanetlemitir. (...) Kutsal yaamn mkemmel kuralnn ierdii her eyi Efendimiz kanununda belirtmitir, insanolunun bu zete ekleyecei baka bir ey yoktur. Onun bu kurallar koymasnn ilk sebebi, hayattaki doruluun, eylemlerimizin onun iradesine tamamen uymasnda olduunu gstermektir; standart olarak onu eylemlerimizin tek Efendisi ve Yneticisi olarak kabul etmemiz gerekir; ikinci sebebi ise Onun bizden itaat dnda bir ey istemediini gstermektir. Dini Disiplin ncile inandmzda Mesih bizim olur ve biz de Onun getirdii kurtulua ve ondan nce gelen Kitapta aklanan ebedi mutlulua kavumu oluruz. Ama cehaletimiz ve tembelliimiz ve msaadenizle eklemek istediim zihinlerimizdeki kibir dardan yardm almamz gerektirdiinden, kalbimizde bir inan oluturmak ve inanc tamamlamak adna gereken geliimi gstermek iin Tanr bizim zaaflarmza merhamet gstererek bylesi yardmlar sunmutur; ncil vaazlarnn devam edebilmesi iin bu hazineyi Kiliseye bahetmitir. nsanlar onlarn azyla eitebilmek iin papazlar ve retmenler tayin etmi ve onlara otorite vermitir; ksacas, inancn kutsal btnlne ve iyi bir dzenin kurulmasna katkda bulunacak hibir eyi unutmamtr. Hepsinden nce, inancmz beslemek ve desteklemek iin en byk fayday saladn deneyimlerimiz sayesinde bildiimiz ayinleri meydana getirmitir. (...) 625
Ancak bizim halihazrdaki planmz grnr Kiliseyi yrtmeye ynelik olduundan, kendisini bilmenin bizim iin ok faydal ve gerekli olduu anne unvanndan bile ok ey renebiliriz, nk hayata balamak iin onun gebeliinden, bizi dourmasndan, memesinden beslemesinden ve ilgisiyle ve idaresiyle srekli korumasndan baka bir yol yoktur; ta ki bu lml vcuttan kurtulup melekler gibi olana kadar. Zayflmz yznden onun okulundan karlmamz sz konusu olamayacana gre, hayatmzn sonuna kadar onun talimatlar ve disiplini ile ynetilmemiz gerekir. Ayrca unu da belirtmek gerekir ki, gnahlarmzn aff veya kurtuluumuz iin onun sinesinden baka bir umut yoktur... Tanrnn babamz olarak yapaca iyilikler ve ruhsal hayatn kendine zg ifadesi, sadece Kiliseden ayrlmann lmcl tehlikesini srsne anlatmakla snrldr. Kilisenin disiplini birka kelimeyle aklanmaldr, aksi takdirde geri kalan konulara geemeyiz. Bu disiplin esasnda anahtarlarn gcne ve ruhsal yarglama yetkisine dayanr. Daha kolay anlalmas iin, gelin disiplini iki asl dzen olarak ayralm ruhban snf ve dier insanlar. Ruhban szn, uygun olmasa da yaygn olarak kullanld biimde, Kilisenin kamusal vekilliini yrten kiilerin unvan olarak kullanyorum. nce herkesin tabi olmas gereken ortak disiplinden bahsedelim, sonra da bu ortak disiplin dnda kendi zgn disiplinlerine de uymalar gereken ruhbanlara geelim. Ama adndan tiksindiklerinden dolay disiplinden nefret edenler u dnceyi gz nne almallar: Hibir toplum, hatta kk bir aileyi barndran tek bir ev bile disiplin olmadan dzgn bir halde tutulamaz; bu nedenle, durumu dier her eyden daha dzgn olmas gereken Kilise iin disiplin her eyden daha ok gereklidir. Mesihin kurtarc doktrini Kilisenin ruhudur, disiplin ise yeleri birbirine balayan ve her birini doru yerde tutan balar oluturur. Bu nedenle, tm disiplinin yok olmasn isteyen veya dzeltilmesine engel olmaya alanlar her kimse, ister dikkatsizlik yznden isterse belirli bir amala hareket etsinler, Kilisenin tamamen yok edilmesini tevik ediyorlar demektir. Her insan kendi isteklerine gre hareket etse bunun sonucu ne olur? (...) Disiplinin ilk temeli zel ihtarlarn kullanlmasdr; yani eer biri grevini kastl olarak yapmadysa ya da terbiyesizce davrandysa ya da kendisinde bir erdem eksiklii kefedildiyse veya azarlanmay gerektiren bir eylemde bulunduysa ihtar edilmesi gerekir; durum gerektirdiinde herkes kardeini ihtar etmelidir; ancak rahipler ve papazlar makamlar gerei bu grevde herkesten daha uyank olmak zorundadr; sadece cemaate vaaz vererek deil, halka verdii talimatlar yeterince etkili olmadysa, evlerine giderek t vermesi ve yol gstermesi gereklidir; gerek akta gerek evden eve dolaarak 626
KALVNST SSTEM
(Elilerin leri, 20:20) ve kimsenin urayaca cezadan sorumlu olmadn (Elilerin leri, 20:26) bildirerek, aralksz, gece gndz demeden, gzya dkerek uyardn (Elilerin leri, 20:31) syleyen Pavlusun rettii gibi. Rahibin sadece tm insanlara Mesihe kar grevlerini hatrlatmakla kalmayp dikkatsiz olduunu ve doktrine itaat etmediini gzlemlediklerini zorlamaya hakk ve gc olduunda doktrin tam otoriteye ve istedii etkiye sahip olur. Eer biri srarla ihtarlara uymazsa yahut yanl hareketlerinde srar ederek itaatsizlie devam ederse, ahitler huzurunda ikinci defa ihtar edildikten sonra Mesih onu Kilisenin mahkemesinde, yani ihtiyarlar tarafndan yarglanmaya gnderir, burada kamu otoritesi tarafndan daha sert biimde ihtar edilir; Kiliseye sayg gsterirse itaat eder, ancak bu da ona boyun edirmezse ve eer gnahlarnda srar ederse, Efendimiz onun Kiliseden nefret eden biri olarak inananlar cemaatinden uzaklatrlmasn emreder. (...) Bu ceza ve aforozlarda Kilisenin amac vardr. Bunlardan ilki, rezil ve gnahkr hayat srenlerin Tanrnn onuruna zarar vermesini ve sanki Kutsal Kilise kt ve sefih adamlardan olumu bir gizli ittifakm gibi bylelerinin Hristiyan saylmasn engellemektir. Kilise, Mesihin gvdesi olduuna gre, byle kirli ve kokumu yelerce bu rezaletler gvdenin bana yanstlmadan nce gvde temizlenmelidir. (...) kinci ama, ounlukla bamza geldii gibi, iyi insanlarn ktlerle srekli temas ederek bozulmasn engellemektir. (...) nc ama ise knananlarn veya aforoz edilenlerin alaklklarndan utanarak piman olmalarn salamaktr. (...) Hi kimse bu disiplinin dnda tutulmu deildir; hem prensler hem de avam halk ayn ekilde itaat etmeye zorunludur; ayrca krallarn asalarnn ve talarnn aka kendisine tabi olduu Mesihin disiplini olduuna gre, en byk zeni gstermek gerekir. Bu yzden Selanikteki katliam sebebiyle Ambrosius, Theodosiusu komnyon ayrcalndan mahrum ettiinde Theodosius asalet nianlarn bir kenara brakm, bakalarnn aldatc nerileriyle iledii gnahlarndan dolay Kilisede halkn nnde alam ve inlemelerle ve gzyalaryla affedilmeyi dilemitir. nk byk krallar, Krallarn Kral Mesihin nnde yalvarmaktan dolay onurlarnn zarar greceini dnmezler, Kilise tarafndan yarglanmaktan da mutsuz olmazlar. Kendi saraylarnda dalkavukluktan baka pek bir ey duyamadklar iin rahipler araclyla Efendimiz tarafndan dzeltilmeleri daha da ok gerekli hale gelir, hatta Efendimiz tarafndan kurtarlmak iin papazlar tarafndan kurtarlmamay dahi isteyebilirler.
* John Calvin, Hristiyan Dininin Kurumlar, ev. John Allen, I. cilt, s. 46-7, 75-6, 78-80, 618-9, 6489; II. cilt, s. 140-2, 149, 220-1, 224, 371, 410-6, Westminster Press, 1932.
627
2. Dinde Huzur* Leonard Busher

Leonard Busher (doumu, 1571?) kendisini Londral bir vatanda olarak tanmlar. Busher, muhtemelen Dominic Busher isimli bir Valon4 mltecinin oluydu. Dinde Huzur: Ya da Vicdan zgrlne Dair Bir Savunma (Religious Peace; or, a Plea for Liberty of Conscience) adl eserini yazd zaman, ngiltereden srgn edilmi bir Vaftizci olarak Hollandada yaamaktayd. Kitap I. James ve ngiliz Parlamentosuna ithaf edilmiti. Bu eserin sadece kendi grubundakiler iin deil, btn insanlar iin kayda deer bir dini zgrlk savunmas olduu kabul edilmektedir. Majesteleri ve parlamento grsn ki, aadaki gerekelerde apak grld gibi, ate ve klla prensleri ve halklar ncildeki tek doru dine ulamalarn engellemek, Hz. sann aklna ve merhametli yasalarna tamamen kardr, hem kral hem devlet iin bir tehlike, Hz. sann kralln ortadan kaldrmak iin bir ara, Hz. sa kartlarnn kralln bytmek iin bir yntemdir. (Zira) krallar ve piskoposlar rzgra hkmedemedikleri gibi, kadere de hkmedemezler. () nsanlar vicdanlarnn aksine kiliseye gitmeye zorlayabilirsiniz, ancak onlar kiliseye geldiklerinde eskiden inandklar eylere inanmaya devam edecektir. nk Tanr yalnzca kendi buyruklarn kutsam, Hz. sa kartlarnn buyruklarndan nefretle uzak durmutur. () Byk mparator Konstantinin Roma Piskoposuna hi kimseyi iman etmeye zorlamayacan, sadece nasihatini verip Tanrnn takdirine brakacan yazdn okudum. Hz. sann krall sadece bu dnyada deildir, o yzden bu dnyann silahlaryla ne satn alnabilir ne de savunulabilir; sadece onun Sz ve Ruhuyla olur bu. O, manevi krall olan kilisesine bundan baka bir silah vermemitir. Bu yzden Hz. sa demitir ki: Kiliseyi duymayan her kimse, brakn o sizin iin dinsiz ya da meyhaneci olsun. Hz. sa, onlar yaklsn, srgn edilsin, hapse atlsn, dememitir; bunlarn hepsi Hz. saya kar olanlarn buyruklardr. Ola ki adamn biri kfirdir, bu, adam yaklacak demek deildir, ancak birinci ya da ikinci ihtardan sonra kiliseden atlacak, yani ihra edilecektir. Ama Roma Kilisesinde olduu gibi her insan zulm yoluyla oradaki piskopos ve papazlar tarafndan kiliseye gitmeye zorlanmaktadr; ite ngiltere Kilisesinde de durum budur. Bu gstermitir ki, insanlar imanda ve kilisede bir araya getirmede Roma ve ngilteredeki piskoposlar ve papazlar tek bir
4 Gnmzde Belikay oluturan federal blgelerden birisi. Belikann gneyinde yer alan bu blgede resmi dil Franszcadr. (y.n.)
628
KALVNST SSTEM
ruhtur. Bu ruh ise eytann ruhudur. () Budayn iinde buraklar bydyse, Hz. sa hasat zamanna kadar serbest braktrr onlar, siz buraklar toplayaym derken onlarla buday da skp atmayasnz diye. Atalarnzn yapt buydu ite, onlar zannediyorlard ki buraklar topladlar ve yaktlar. Ama siz imdi gryorsunuz, onlarn buraklarn yerine buday yakm olduunu. Bundan dolay btn tevazuum ve Hristiyan kalenderliiyle ben de dorularm ki, atalarnzn kulland zulmn gayrimeru orayla majesteleri ve parlamento o yabani otlar temizlemeyi devam ettirmektedir. yle ok buday skp atlm, yle ok burak kalmtr ki geride, kalan buday topluluunu artk gremezsiniz bile. Zulme kar belli bal gerekeler () Sekiz- Vicdan zgrl olmayacaksa ve zulm ie koulacaksa, o zaman kraln btn tebaas ve lkede yaayan, papaya iman etmek zorundaki adamlar zgr bir lkeye gitmek zere lkeden ayrlmak zorundadr; aksi takdirde yaklma, srgn, aslma ve hapse atlmaya katlanacaktr. Birincisi olursa lkemizde byk bir yoksulluk ve zayflama meydana gelir, bununla birlikte en sadk tebaa ve dostlar kaybederiz. kincisi olursa sadk kullarnn, elilerinin ve ahitlerinin kannn dklmesi Efendimizi bize kar hiddetlendirir; stelik lkemizdeki iddetli ve kanl zulm bol atl bir ekilde ellerin diline drr. Dokuz- Zira zulm devam ederse birok insan mahkemelerde, ehirlerde ve kylerde hem otorite hem yetki bakmndan kral ve devletten kendi kontrollerinin dnda uzaklar. Ve kral ile parlamento btn Hristiyanlar, evet, Yahudileri, Trkleri ve paganlar huzuru bozmadklar ve fesat olmadklar srece yukarda anlattmz gibi kabul etsin. Eer ki iki ya da kiinin ahitliinde bunu yaptklar tespit edilirse, Tanrnn dedikleri dorultusunda cezalarn eksinler. Yine yalanc, iftirac, ithamc olduklar ya da Kutsal Kitaptan ya da baka kiilerin yazdklarndan szde alntlar yaptklar saptanrsa -bazlarnn kasten yapt gibi- hak ve adalet erevesinde cezalandrlsnlar, hak ettiklerini bulsunlar, zulm olmasn. Tanrnn sz btn bunlarn hepsinin nne zgrce gesin, hatta yaamlarnn sonuna kadar, btn cmertlikleriyle, uzun sreyle tahamml etsinler ve sabretsinler. Bilsinler ki, dinsizleri ve gnahkrlar tvbeye ve slah olmaya yneltmek, onlar aldatan, kandran eytann kapanndan kurtarabilmek iin Tanrnn cmert merhameti bunu emretmitir. 629
Bundan baka, ycelerin ycesi majestelerinden ve parlamentodan, zulmn apostol kilisesinin ilk bata dalp Kilise Hz. sa kartlarnn, piskoposlarnn, onlarn papazlarnn ve havarilerinin gazabndan ve zorbalndan kaarken bakir yerlere, yani yeryzndeki llere srklenmesine yol atn grmelerini istirham edeceim. Bu ahsiyetler ncil ad altnda zulm ilk ortaya atanlar idi. Bu yzden majesteleri ve parlamentodan dnmelerini rica ediyorum; zulm devam ettike apostol kilisesi de dalmaya ve dnyann sr yerlerine snmaya devam edecektir. O kilisenin iman ve otoritesi, Hz. sa kartlarna ve onlarn piskopos papazlarna tpk eskiden olduu kadar iren ve tatsz gelecektir; gnmzde bile yakmalar, srgn etmeleri, asmalar, hapse atmalar buna ahitlik etmektedir. () Lakin aadakilere benzer kurallara uyulduu mddete vicdani zgrlk ve ncilin hrriyeti asla krala ve devlete kar tehlike tekil etmez. () 7. Daha fazla huzur ve sknet, farkl dinlere mensup ok saydaki aciz ve basit insann mutluluu iin her insann ya da insanlarn, evet, Yahudiler ve Katoliklerin dinle alakadar her konuda birilerine kar ya da taraftar olarak bir eyler yazmas, grmeler yapmas, gerekeler belirtmesi, basmas ve yaymlamas, kant salamak zere pederleri deil, daima yalnzca Kutsal Kitap ne srdkleri srece meru olsun. Birbirlerini ya da bakalarn karalayp ayplamad srece kendi iyilikleri iin btn sevgi, nezaket, barseverlikleriyle Tanrnn grkemini birbirlerine anlatsnlar, kral ve devleti ereflendirsinler. O halde niye doruyu bilenler ile doruya varabilecekler hatalardan korksun? Gryoruz ki doru, yanlmann karanlk ve tehlikeli yollarn kefeder, ak kitaplardan uzak olmasna ramen, tpk n karanlk ve tehlikeli yerleri ortaya karmas gibi, ak yollardan uzak olmasna ramen. Yollar ne kadar tehlikeli ve karanlksa, seyahat boyunca n bulunmas o kadar lazmdr; yleyse hatalar ne kadar karanlk ve tehlikeli olursa, dorunun da o kadar gerekli ve yararl olduu grlecektir cennete giden yolda. Fakat baz kiiler kar kp diyebilir ki, Tehlikeleri gn na karmak akla manta smaz, nk o zaman pek ok insan bu hatalara debilir, gn na karlmazlarsa bilinmezler. Cevap veriyorum: Suyun altnda sakl, gn na karlmak istenen bir kayay dnn ki, nceden bu kayalar bilmedikleri halde birok insan bunlara gemisini arpabilir, bylece tkezleyip devrilebilir. Bu yzden pek kimsenin bilmedii denizlerdeki bir kaya misali birok insan bunlar ortaya karmak uruna bunlara taklp dyor, bylece hem mallar hem de adamlar helak oluyor. Bundan dolay hatalar biroklarnca bilinmedii halde ortaya karlmalar uruna bunlara taklp dyor birok insan, hem 630
KALVNST SSTEM
bedenlerini hem ruhlarn mahvediyor ki, ikincisinin mahv daha ackldr. Ve yine denizlerdeki kayalarn kendilerini gstermesi gibi hatalar da kendilerini gsterir, byle byle daha ok yaklalr cennete. Sizler anlayacaksnz ki, Tanrnn sznn na karlan hatalar, mealenin nnde karanln yok olmas gibi yok olup gidecektir. Kepek rzgra kar nasl duramyorsa, hata da dorunun nnde dayanamaz. Bu yzden gerekten sapm, cennetin limannda snan btn kayalarn ortaya karlp aklanmasnda hibir mani yoktur. () (yi kalpli piskoposlar baka sebeplere de dayanarak dinde hogry yle savunabilirler,) Ekselanslarnn hkimiyeti altndaki yerlerde hem majestelerine hem de tebaasna, vicdan zgrl aray yznden baka yerlere gitmeye zorlanm olan Yahudiler ve herkesle yaptklar ticari iler yoluyla bundan yarar gelecektir. () O halde, tebaasnn dininden farkl diye kral cannn alnmasn istemeyeceine gre, kral da dinleri onunkinden farkl diye tebaann cann almasn. Birilerinin vicdannza aykr bir dine sizi zorlamalarn siz nasl istemezseniz, siz de onlarn vicdanna aykr bir dine onlar zorlamayn. Tanrnn szyle krallarnn ve devletlerinin dinini deitirmesini gzetmek ve kl ve atele yok edilmelerini engellemek tebaann vazifesi olduu iin, Tanrnn sz ile tebaann dinini deitirmesini gzetmek ve ate ve klla yok edilmelerini nlemek de kraln ve devletin grevidir. Papa da piskoposlar da bunu retir; onlarn tebaas, yani imparatorlar, krallar ve de halk, uzun zaman hem kendilerini hem de tebaalarn yok etmitir.
* Vicdan zgrl ve Zulm zerine Risale, Hanserd Knollys Society, London, J. Haddon, 1846, sf. 17-9, 24-5, 28-9, 33-4, 42, 50-3, 64, 68.
B. ZULM VE TAHAMML 1. Calvinin Hayat* Theodore Beza

Fransz hukuku ve ilahiyat olan Theodore Beza (15191605), Cenova Kilisesinde Calvinin meslekta ve takipisi idi. Epistolae et Responsa adl eserinde, Calvinin bebeklerin vaftiz edilmesine kar kt ve lemenin (Teslis) retilerini inkr ettii iin Cenovada kaza balanarak yaklan tanrtanmaz Michael Servetusu sulamasn, Servetusun Baselde Yunanca profesr Sebastian Castellio ve niteryen Lelio Sozini gibi liberaller tarafndan savunulmasn, Kfirlik zerine
631
(1554) adl eserinde Calvini kendisinin de desteklediini anlatr. Bezann yazdklarnn balarnda ad geen fitneciler, gl Perrin ailesi tarafndan ynlendirilen honutsuz kimseler idi; bu kiiler Calvinin kat ynetimi altndaki ehri tedirgin etmekteydiler. 1553te, fitnecilerin son raddeye trmanmakta olan garezi o kadar taknd ki, sadece Kilisede deil, cumhuriyetin kendisinde de ciddi tehlike anlar alyordu. Yaygaralar koparp gzda vererek, uzun lafn ksas, iyilerin hrriyetini bask altna alarak yle yaylmlard ki, senatrlerin atanmasna dair kadim fermanlar bile deitirdiler, (bu konuda iyi kimseler kendilerini salama almak iin daha fazla aba gsterdiler, Tanr da onlardan yardmn esirgemedi) kimilerini senatodan attlar, yurtdna srgn edilenlerden korktuklarn bahane ederek ehir dna karlarken kllar hari btn silahlarn ellerinden aldlar. Durum yle bir hal almt ki, hibir ey uzun sredir propagandasn yapmakta olduklar dzeni gerekletirmekten onlar alkoyamaz gibi grnyordu, zira btn yetkilere sahip olmulard. Byle bir zamanda bile eytan onlara baka bir frsat sundu. Kutsal lemenin, yani btnyle Tanrnn dman olarak ilan edilen, bu yzden btn sapklklar barndran bir canavar, yksek mevkili ve uursuz birini -kastettiim kii Michael Servetustur- Michael Villanovanus takma adyla kendini gizleyip doktorluk yaparak yllarca orada burada dolatktan sonra kfrlerini etrafa yaym, sonra bunlar kaln ciltli bir kitap olarak Viyanada yaymlam bu adam att ortaya. Kitab basan Arnoldi adnda birisiydi, bu kii Lyonsta bir kitapyd. Dzeltmen dediimiz de William Guerot adnda biriydi, eskiden kendisini Cenovallar arasndaki fitnecilere adam olan bu adam birka ay evvel zina ve dier sulardan yarglanmamak iin Lyonsa gitmek zere Cenovadan ayrlmt. Bu kfr dolu kaln kitab yaymladktan ve bu yzden Viyanada hapse girdikten sonra nasl olduunu bilmediim bir ekilde kat. Kaderin oyunu mudur; Michael Servetus, Cenovaya geldi; daha uzakta bir yerlere gitmek iin bu ehirden geme niyeti vard; eer uzun zamandr kendisini bilen Calvin onu Tanrnn inayetiyle tanmam olsa idi. Calvinin yarg makamna verdii bilgi zerine hapse atld. Sonradan ortaya kan itirazlar ve bu itirazlarla ilgili nemli meseleler, bunlar aklama maksadyla yaymlanm olan bir eserde etraflca anlatlmaktadr. Btn bu olaylarn sonucunda, bu terk edilmi adam (ki fitneciler arasndan, sonradan Pretorlarn denetisi olan birinin onun kulana bir eyler fsldayarak gnahkrln dorulad sylenir) kibirli kstahl yznden kendi kendinin ihanetine urad, btn svire kiliselerinin grlerinin onayyla dinsizlikten ve sonu olmayan kfrlerden sulu bulun-
632
KALVNST SSTEM
du. 27 Ekimde bu mutsuz adam hibir tvbe belirtisi gstermeksizin canl canl yakld. () Btn sene, ktlerle ekiip hem reti hem de disiplini mdafaa etmekle, her yerde de refah ile geti; dindar Kral Edwardn lmyle sadece ngilterenin deil, btn Hristiyan kiliselerinin ald yaray saymazsak. te bu sene, ylesine gayretli bir renci olan Calvin, Yuhanna zerine yazd byk Tefsirini yaymlad. Burada ben (keke sebepsiz yere olsa idi) Servetustan, tecrbeleriyle konuan kadim pederlerin iki bal canavar Samosatenus ile skenderiyeli Arius hakknda yazdklarndan, yani onlarn neden olduu, sonradan Hristiyanln btn kiliselerinin alev ald o yangnlardan bahsetmek isterim. Srf tarikat olduu iin deil, szle ve yazyla tam otuz yl boyunca cenneti de, dnyay da kirletmi olduu iren kfrleri barndran dinsiz bir canavar olduu iin Servetusa cezas Cenovada en layk olduu ekilde verildi. lkin Polonya, sonra Transilvanya ve Macaristan ele geiren alevlerin, eytann etkisini ne kadar artrdn sylemek bugn bile mmkn deildir. Korkarm ki bu etki buralardan telere de gitmi olabilir. Aslnda Servetusun eytani bir ruhun etkisindeyken kehanette bulunduu dnlebilir; Maherden (Apokalips) bir blm alp klasik yntemiyle bu paray yorumlarken, bunu kitabnn bana yle yerletirmiti: Cennette byk bir yangn vard Mikael ile melekleri ejderhaya kar savayordu. () Kfirlerin cezalandrlmasyla ilgili propagandalar yaplmaya balandnda, bu bedbaht adamn klleri nerdeyse hi souyamad. Bazlarna gre kfirlere bask yaplabilirdi, ancak onlarn lme mahkm edilmesi adil deildi. tekilere gre, gya sapk dncelerin doas Tanrnn kelamndan aka anlalamazm, ruhani reislerin yarglamalar meruymu gibi kfirlerin sadece Tanrnn yargsna braklmas gerektiini ne sryorlard. Farkl bir gr benimserlerse, ilahi olana kar zorbalarn zalimliklerini onaylyorlarm gibi grnmekten korktuklarndan bu fikir baz iyi insanlar tarafndan bile savunuldu. Bu fikrin balca yardaklar (ki onlar bu ekilde kendi durumlarna mazeret gstermekteydiler) Sebastian Castellio ve Laeus Socinustu. Laeus Socinus daha gizliyken Sebastian Castellio daha aleni idi; savunduu tezini, evirisini yapt, daha dorusu, aslndan saptrd mbarek kitaplarn bana eklemi, lahi Szleri apak yetkilerinden aleni bir ekilde yoksun brakmaya alm, sanki bizleri szde kusurlar olan yazl kitabmzdan saptrmak amacn aka gdyormuasna Korintlilere Birinci Mektup zerine Aklamalar adl eserinde Pavlusun drt drtlk mezlerine (onlarn kim olduklarn ben de bilmem) dinle ilgili olarak yazlarndakine gre anlalmas daha g eyler anlattn ne srmt. 633
Calvin 1554 ylnn balarnda Servetusun retisini tamamen rtmt, btn meslektalar da ona katlmaktayd. Calvin ilgili aratrmalara dayanarak kfirlerin cezalandrlmas grevinin neden ve nereye kadar yarglara ait olduunu gsteren sebepleri de ilave etmiti. Bu adamlar, bazen Kilise Babalarnn yazdklarndan, ksmen de bellibal fanatiklerin eserlerinden, en olmad, ad san bilinmeyen birinden szde alntlar arayp bularak vr zvr yazlarla ona kar ktlar. Bu dkntler Martin Bellio diye bir adam tarafndan kaleme alnd. Aslnda o Castellionun ta kendisiydi, her ne kadar olmadna yeminler etse de. Orada basld sylenen ehrin ad bile uydurmayd. Calvin ok daha iyi bir ile megulken, yani Yaratl zerine Tefsiri ve dier eserlerini yazarak -ki bu eserlerden ileride bahsedeceiz- Kilisesini tehdit eden tehlikeleri defetmeye alrken onu bu beladan kurtarma gayesiyle, srf bu yanllklar iermekle kalmayp iinde daha bir sr sapk dnce kaynayan hakaret niteliindeki bu esere bendeniz bir cevap yazdm.
* John Calvinden Yenilenmeye Dair Risaleler, ev. Henry Beveridge, Edinburgh Printing Company, 1844, 1. cilt, s. LX-LXI, LXIV-LXVI.
2. Kilise Ynetimi Rehberi* Walter Travers

Walter Travers (1548-1635), Elizabeth dnemi ngilteresinde nde gelen Priten dini liderlerden biriydi ve Calvinin Cenovadaki halefi Theodore Bezann bir arkadayd. 1580lerde ngiliz Presbiteryenleri iin Latince bir dini disiplin kitab yazd. Eninde sonunda bu disiplinin Anglikan yapnn yerine geip lkenin kanunu olacan mit ediyorlard. Kitap daha sonra Kilise Ynetimi Rehberi adyla ngilizceye evrildi ve 1644 ylnda basld. Her zaman gerekli olan Mesihin kilisesinin disiplini, Mesih tarafndan getirilmitir ve Kutsal Kitapta belirlenmitir; bu nedenle gerek ve kanuna uygun disiplin sadece bunlardan alnabilir. Baka bir zemin zerine ina edilen disiplin kanuni deildir ve sahtedir. Tm kiliseler iinde bir tane doru dzen ve biim vardr: Bu yzden kimse dierleri zerinde bir gce sahip olduunu iddia edemez; dierlerinin haklarna benzemeyen haklar da iddia edemez. Her kilisedeki kamu hizmeti vekilleri, grevlerini ifa etmek zere kanuni bir dinsel ar ile arlmal ve grevlendirilmelidir; nasl yaplaca aada aklanmtr.
634
KALVNST SSTEM
Farkllklar gz nne alnarak bunlarn tm birbiri zerinde eit gce sahiptir. Grevi yerine getirmeye uygun olmayan hi kimse kanuni olarak bir kilisede kamu grevine arlamaz. Tanrsal olan o ortak yeteneklere, yani inanca ve lekesiz bir hayata sahip olmayan hi kimse bu grev iin uygun saylamaz. Ayrca stlenecei vekillik grevine uygun ve bu grevi yerine getirecek yetkinlikte olmas gerekir; bu yetenekleri denemek iin uygun bir yol ve yntem kullanlacaktr. nce, arlacak olanlar seilmelidir, sonra kabul edilecei kilisede dualarla kendisine bu grev verilmelidir; kendisinin ve kilisenin ona kar grevleri nceden anlatlmaldr. Kilisenin vekilleri ncelikle szn vekilleridir. Onlar snarken retme yeteneklerine, denenmi olup olmadklarna, cehaletlerine yahut yeni iman etmi olup olmadklarna dikkat edilmelidir. Szn vekilleri ncelikle sz yayan ve ayinleri yrten papazlardr; sonra da doktrinle ilgilenen retmenler. Ayrca her kiinin hayatn ve davranlarn izleyen baz ihtiyarlar ve fakirleri gzeten diyakozlar da mevcuttur. laveten her kilisede bir ynetici kurul oluturulmaldr, bu kurul bir tr ihtiyarlar heyetidir. htiyarlar olarak kastedilenler, kilisede doktrine vekalet eden ve gerekten yal olanlardr. Kilisenin durumuna dair her ey ihtiyarlarn ortak kararyla yrtlecektir. rnein ilk olarak, kilisenin tamamna, Efendimiz adna bir araya gelinen kutsal ve herkese ak toplantlarda klavuzluk ederek her eyin gerektii gibi, dzenli biimde ve eitim amal olmasn salar. kincisi, ayn eylerin bireyler iin de geerli olmasn salarlar. ncelikle kilisenin tm yeleri iin geerli olmak zere iyilerin ayrcalklarndan keyif almalarn salarlar; hatalarnn niteliine gre ktleri zel olarak veya halk nnde dinsel olarak knarlar; bunun iin de t vererek ya onlar Efendimizin akam yemeinden (komnyon ayini) karr ya da aforoz ederek kiliseden dlarlar. zellikle kilisede kamu hizmetine vekalet etmek iin arlm bir kii sz konusu ise grevi balatlr ya da sonlandrlr, sonlandrlrsa bu ykten kurtarlarak veya cezalandrlarak gerekletirilir; yani geici bir sre askya alnr veya tamamen grevden alnr. htiyarlar ynetmek iin kurulun bana papazlar getirilmelidir; ayn kilisede birden ok papaz varsa papazlar bu grevi srayla yapmaldr. Ancak kilisede birinin aforoz edilmesi ve kilise vekillerinin seilmesi ve grevden alnmas gibi nemli olaylarda asla kilisenin bilgisi ve onay olmadan hareket etmemek gerekir. 635
Belirli baz kiliseler birbirine yardm edebilir; bu amala birbirleriyle iletiim kurmalar gerekir. Bu iletiim sonucunda kiliselerdeki her ey, Tanrnn szlerinde sylendii gibi, hem doktrine hem de disipline uygun olarak ynlendirilir. Bu nedenle, ilgili konular iletiim kurmak iin bir araya gelenlerin ortak fikirleriyle belirlenir; bu kiliselerden herhangi biri iin yaplacak deiiklikler, gelitirmeler, satn almalar bu kurulun kararyla yaplr. Hibir kilise dierinin zerinde bir gce sahip deilse de ayn blgede bulunan, buluan ve fikir alverii yapan kiliseler iletiimde olduklar dier kiliselerin fikirlerine uymak zorundadrlar. Bu toplantlar ve meclisleri yapmak iin ihtiyarlarn arasndan bir kii seilmeli, kendisine ilgili talimatlar bildirilmeli ve bu kii meclise yollanmaldr. Toplantlarda tanrsal biimde verilmi kararlara ilikin eyleri dikkatle gzlemleyecek bir heyet de mevcut olmaldr. *** Vaaz verecek olanlar, apokrif blmleri5 deil, kilise kanunlarna ilikin blmleri aklamaldr. Ayrca sradan vaazlarda, bazlarna gre Kutsal Kitaplarn, zellikle Yeni Ahitin btn demek olan, metinlere eklenmi yorumlar srasyla aklamamaldr: Hem vaizin yeteneklerine hem de kilisedeki eitim ihtiyacna gre konu seilmelidir. Vaaz veren kii iki ey yapmaldr: Birincisi, konumasnn dinen bozulmam olmasna dikkat etmelidir; doktrin asndan kutsal, anlaml, btncl ve eitim asndan faydal olmaldr; eytani, sapknca, yozlam, masals, tuhaf ve kavgac olmamaldr; vaaz, tavr itibariyle de verildii yere uygun olmaldr, yani ya sadece szlerin basit anlamlarn iermelidir ya da dolayl eyler ieriyorsa uygun ve ak olmaldr; szler konumann letafeti ve konuya uygunluu asndan doru biimde seilmelidir; alegorik, garip, ters anlaml veya zorlama olmamaldr. inde bulunulan zamana ve kilisenin durumuna en uygun biimde vaaz verilmelidir. Ayrca aklamalarn, teyitlerin, geniletmelerin ve uygulamalarn, tm metnin ve ileniinin kaba dilde (ngilizce) yaplmas gerekir; tm teyit ve kantlar sadece Kutsal Kitaplardan alnm, uygun, delil olarak gsterilen yerlerdeki esas anlamlaryla kullanlan argmanlarla, tanklklarla ve rneklerle yaplmaldr. Vaaz verirken yaplmas gereken ikinci ey, saygn bir ciddiyet salamaktr; bu ncelikle slupta, ifadede ve konuma tavrnda ortaya kar konuma
5 Kanonik metin ve kitaplarn bir paras kabul edilmeyen, mekuk metinler. Kutsal Kitapta yer almayan metinler apokrif kabul edilir. Yunanca apocryphosdan gelir. Gizli, sakl kitap anlamna gelse de kelime tarihi yolculuu boyunca sahte anlamn da tamaya balamtr. (y.n.)
636
KALVNST SSTEM
tavr ruhani, saf, dzgn, basit ve insanlarn kapasitesine uygun olmaldr; insani bilgelii retir gibi ve yeni moda eyleri andrr biimde olmamaldr; grkem ve gsteri amacyla yapmacklam yahut Tanrnn szlerinin vekili olanlara yakmayacak kadar zensiz ve basit de olmamaldr. kincisi, sesi ayarlamaya da dikkat edilmelidir, (her zaman ayn tonda olmas engellenerek) ses dereceli olarak alaltlmal ve ykseltilmeli; duru ve hareketlere de zen gsterilmelidir; klavuzluk ederken ve emirleri iletirken, dik durumdaki vcut sese uyum salamaldr; kafann veya dier organlarn uygunsuz biimde hareket etmesi ve vcudun farkl ynlere dnmesi engellenmelidir. Son olarak, duru vakur, mtevaz ve terbiyeli olmaldr; ne tamamen hareketsiz olmal ne de aktrler yahut kl ustalar kadar hareket etmelidir. *** ocuklara hem ilmihal almalarnda hem de dier renim konularnda eitim okullarda verilmelidir, bylece itenlikle tekrar etmeleri ve anlamalar mmkn olur: Bu ekilde eitildiklerinde vekil tarafndan snava tabi tutulduktan ve bu snav getikten sonra ocuklar Efendimizin akam yemeine getirilmelidir. *** htiyarlar kiliseye bal her bir evi ve kiiyi tanmaldr, bylece onlarn durumlar hakknda vekile bilgi verebilirler; diyakozlar ise hasta ve fakir olanlar takip etmelidir ki onlara yardm edebilsinler: Bu kiilere devaml yardm edilmemeli ama sk sk da deiiklik yaplmamaldr. *** Kuruldaki ou sesten fayda salanmaldr. Kurul sadece dini konularla ilgilenmelidir. Bunlarn iinden ncelikle halka ak meclislerde, toplu ayin dzenlerinde, dini ayinlerde, seremonilerde, dualarda, ayinlerde, evlilik ve cenaze trenlerinde yardmc olmalar gerekir. Bunun gibi herkesi ilgilendiren iler dnda da cemaatle tek tek ilgilenmelidirler. Ayrca kaydedilmesi ve bir deftere yazlmas gereken eyleri de halletmeleri gerekir. *** ncelikle mesele taraflarn adlar gizlenerek tartlmadka kimse kurula ikyet edilmemelidir, ikyet edilirse kurulun karar uygulanmaldr. Kiisel ve ufak hatalarda Mesihin Matta, 18. Blmdeki hkmleri izlenmelidir. Daha byk ve kamusal ihlaller kurul tarafndan ele alnmaldr. Ayrca kamusal ihlaller sz konusu olduunda byle davalar tm dier davalardan 637
nce ve tm kilisenin bilgisi dahilinde grlmelidir. kincisi, bylesi davalar kamusal alanlarda grlmelidir. ncs, bylesi davalar azimle ve sert biimde yrtlmelidir. Drdncs, ihlal ne kadar irense, verilecek sivil ceza da o kadar ac verici olmaldr. Aforoz edilecek olanlar eer kilisede grev stleniyorlarsa, bu grevden de ayrlmalar gerekir. Ayrca cehaletleri yahut iyiletirilemez bir hastalk yznden veya baka bir sebeple vekil olmaya uygun olmayanlar da uzaklatrlmaldr; ancak hastalk veya ya nedeniyle grevini yapamayanlar sz konusu olduunda eskisini knamadan yeni bir grevli tayin edilmelidir ve ayrca vekilliin ona verdii muhterem sfat kendisinde kalmal ve bu kiinin iyi bir yaam srebilmesi salanmaldr. Kurula ikyet edilen bir sapkna ilikin sorular varsa hemen dini btn ve eitimli iki veya komu vekil arlmal ve bu kukudan kurtulmann yollar aranmaldr; meclis toplanp sebebini inceleyene kadar bu kiinin grevi askya alnmaldr. Hatas ok byk olmasa bile inat kimseler kuruldan ihtar cezas aldktan sonra komnyona sokulmamaldr; inatlkta srar ederlerse bu aforoz etmek iin yeterli sebep oluturur. Seremoniden sonra sebt gn gemesinin ardndan sulunun iledii sular halka ilan edilmelidir. lk sebt gn sulunun ad ifa edilmemelidir; ikinci sebt gnnde ad ilan edilebilir ve bu hafta iinde belirli bir gn bu sebeple oru ve dua ile geirilmelidir; nc sebt gnnde, aksini ispat eden bir sebep olmad takdirde bir sonraki sebt gnnde aforoz edilebileceine dair uyar verilmelidir; bylece drdnc sebt gnnde aforoz cezas kendisine bildirilmelidir; Tanr yarg gnnde ruhunu kurtarsn. Kiliseye hakaret mahiyetinde ar sular ileyen kii hkimin otoritesine dayanarak en ar ekilde cezalandrlmaldr; suunu pimanlk iinde itiraf eder ve szlerini geri alrsa yine de yarglanmal ve bir sre komnyona sokulmamaldr; ne kadar sreyle ve ne sklkla olacana kurul kendi karar vermelidir; bundan sonra eer sulu kii pimansa, aforoza neden olabilecek suunu ve pimanln tm kilisenin nnde itiraf ettikten sonra yeniden komnyona kabul edilmelidir.
* Daniel Neal: Pritenlerin Tarihi, T. Tegg ve olu, Londra, 1837, III. cilt, s. 491-2, 494, 496-8.
3. ngiltere Northampton Kutsal Cemaati*

Calvinin Kutsal Cemaat kavramn gerekletirme ynnde bir ngiliz ticaret kasabas tarafndan kayda deer bir deneme yapldna dair kaytlar mevcuttur. 638
KALVNST SSTEM
1571 ylnda ngiltere, Northamptondaki vekiller ve iktidar sahibi oligari halkn disipline edilmesi iin, Calvinin Cenova iin yazd Ordonnances Ecclesiastiques adl eserini (1541) anmsatan bir dizi emir yaynlamtr. Bu emirler Peterborough Piskoposunun izniyle yaynlanmtr ve ehirde ve krsalda huzuru salamay amalarlar. I. nceden allm olan org alma ve ilahi syleme terk edilmitir; birlikte yaplan toplu dua sadece kilisedekiler tarafndan okunacaktr, kralienin kitabna gre seremoniden nce ve sonra mezmurlar sylenecektir. II. Sal ve aramba gnleri sabah dokuzdan ona kadar ana kilisede Kutsal Kitaptan bir blm okunacaktr, ncesinde Toplu Dua Kitabndaki (Anglikan Kilisesinin dua kitab) itiraflar okunacaktr, sonrasnda da dua edilecek ve inan ikrar edilecektir. III. Ayn kilisede her pazar gn ve her kutsal gnde sabah duasndan sonra bir seremoni yaplacak, insanlar seremoni ncesinde ve sonrasnda mezmurlar syleyeceklerdir. IV Her pazar gn ve her kutsal gnde mahalle kilisesinde ayin sabah . dokuzda tamamlanacaktr; sonrasnda insanlar ayn kilisedeki seremoniye katlabilecektir. Ortak dua srasnda her kilisenin vekili mahalle halkna seremoniye orada katlmalarn hatrlatacaktr, kendi mahalle kilisesinde seremoni yaplanlar oraya gidebilecektir. V Dualar tamamlandktan sonra, seremoni veya ilmihal almalar sra. snda kimse sokaklarda oturmayacak, aa yukar yrmeyecek veya bo ilerle uramayacaktr; bu hareketler cezalandrlacaktr. VI. Her pazar gn ve kutsal gnde, akam duasndan sonra (tm yal insanlardan nce) genler Calvinin ilmihalinden snava tabi tutulur, okuyan kii onlara sorular sorar ve bu bir saat srer. VII. Her ayda bir her mahalle kilisesinde bir genel komnyon gerekletirilir, vekiller her komnyonu drt pazar gn ncesinden itibaren duyurmaya balar ve insanlar o gn iin hazrlk yapmalar ynnde tembihlerler. VIII. Her komnyondan bir gece nce, vekil ve kilise mdr birlikte btn evleri dolamal, konutuklarnn adlarn almal ve bu kiilerin yaadklar artlar incelemelidirler. Bir ihtilaf bulunursa taraflar belediye bakannn ve biraderlerin karsna kartlmal, vaizden ve dier centilmenlerden yardm alnmaldr. Bu kiiler nnde bir mutabakat salanmal veya dzeltme yaplmal ya da sulu taraf komnyona sokulmamaldr; bylece merhametten uzak kalacaktr. IX. Komnyondan hemen sonra vekil ve dierleri her evi ziyaret etmeli, verilen genel emre ramen kimlerin komnyona katlmadn renmelidir; 639
bu bilgiler belediye bakanna bildirilmeli, belediye bakan ve vekil birlikte bu kiileri grevlerini ifa etmeye ikna etmek iin yollar bulmaldr. X. Her komnyon gnnde mahallelerde ikier komnyon yaplmaldr; biri grevliler ve memurlar iin sabah bete balamal, bir saatlik bir seremoninin ardndan sekizde bitmelidir; dieri erkekler ve hanmlar iin ayn gn dokuzda balamal, seremoniden sonra on ikide bitmelidir. (...) XII. ki haftada bir cumartesi gnleri, imdilerde her cumartesi gn sabahlar dokuzdan on bire kadar hem ehirdeki hem de krsaldaki vekiller iin Kutsal Kitapn yorumlanmasna ilikin altrmalar yaplmaldr. Vekiller srasyla konumal ve metnin bir ksmn ele almaldr; mezkur vekiller bu metni insanlar nnde yorumlamaldr. Bunu yaptktan sonra vekiller zel bir yere ekilmeli, kendi aralarnda mzakere etmeli ve doktrine de deinerek iyi bir hayat, tavrlar ve dier emirlerden bahsetmelidir. Ayrca her perembe gn dersten sonra belediye bakan ve biraderlerin, vekilin, vaizin ve piskoposun tayin ettii dier centilmenlerin de katlmyla bir toplant yaplmal ve ehirdeki uygunsuzluklar dzeltilmelidir: bariz kfrler, fahielik, sarholuk, dine veya vaizlere szl saldrlar, edepsizlikler ve benzerleri. Bu ve benzeri hatalar her perembe gn, mahallelerde bu greve tayin edilmi ve yemin etmi kiiler tarafndan yazl olarak kurula iletilir. Piskoposun ve belediye bakannn otoritesi sayesinde, dier centilmenlerin de yardmyla huzur salanmal, eytani hayatlar srenler dzeltilmeli, Tanrya olan vg artrlmal ve insanlara boyun edirilmelidir. (...) XVIII. lelerdeki tm vekillere -bir ay nceden uyarlmak kaydyla- ylda drt defa ilgili ehre gitmesi emredilmelidir: Burada, kilisede yaplan bir seremoniyi dinledikten sonra vekiller bahsi geen kilisede kendilerine ayrlm bir yerde toplanmal, burada kendi tavrlar ve hayatlar konusunda gizli biimde deerlendirme yapmaldrlar. Aralarndan biri hatal bulunursa, ilk defasnda tm biraderler tarafndan iyilemesi iin ihtar edilmelidir. Benzer ekilde ikinci ve nc defalarda tm biraderleri tarafndan kendisinden ikyeti olunursa cezasn belirlemesi iin piskoposa gnderilmelidir.
* John Strype: Reformasyon Vakayinameleri, Oxford, Clarendon Press, 1824, cilt II, blm II, s. 133-6.
640
KALVNST SSTEM
C. RADKAL PROTESTANLIK 1. Menno Simons*

Kendi adyla anlan Mennonit tarikatnn kurucusu olan Menno Simons (14961561), On Altnc yzylda ska grld anlalan ruhsal bunalmlardan birini geirir. 1535 ylnda Yeni Ahiti ve Anabaptist tarikatnn risalelerini okuduktan sonra, Roma ruhbanlndan ayrlr, evangelist bir vaiz olur. Kabaca, kutlu haberler anlamna gelen evangelizm hareketinin ilahiyat, Yahudilerin seilmi bir halk olduu, insanln gemite olduu gibi, yakn bir zamanda da byk bir ktlkle kar karya kalaca, Mesihin geri dnp Yahudi-Hristiyan cepheye nderlik edecei eklindedir. Zaman iinde Hollanda ve Kuzeybat Almanyada ok sayda mrit edinen Vaiz Menno, Kalvinist ilkeler dorultusunda sadelii ve tevazuu ne karan bir tarikat kurar. Menonitler Yeni Ahitin hkmlerine uygun olarak, savamay, yemin etmeyi ve lm cezasn reddeder. Menonit risalelerinden alnan aadaki belgelerde grlecei gibi, savunduklar radikal doktrin, vaftizin sadece yetikinler iin olmas gerektiini ve bu nedenle ocukluklarnda vaftiz edilenlerin yeniden vaftiz edilmelerinin gerektiini ileri sren Anabaptist retilerini de ierir. Kilise Ruhta, sevgide ve yaamda Hz. sa ile bir btn olan, Hz. sann bizzat kendisinin Tanrdan alarak dnyaya rettii tvbekrlk ve ltf-i ilahiye mazhar olarak balanmann asude mjdesi gibi emirlerini reten, bunlarn gerekliine hakiki bir korkuyla inanarak bunlar iitip, koruyup yerine getiren herkes Hz. sann kilisesidir; gnlden imanl Hristiyan kilisesi Hz. sann bedeni ve gelini; Rabbin gemisi, da ve cenneti; Tanrnn evi, halk, ehri ve tapnadr; Havvann ruhaniyeti, Hz. sann etinden et, kemiinden kemik olanlar; Tanrnn ocuklar, cennetlik nesil, brahimin manevi tohumlar, vaadin ocuklar, doruluun dallar ve aalar, cennet ayrlarnn koyunlar, krallar ve rahipler, Tanrnn kutsal babadan olan kendi ocuklardr. Bunun yan sra bu kiiler karanl Onun fevkalade na yceltmek zere seilmilerdir: Koloseliler 1: 14, 1. Korintliler 12:27, braniler 12:22, Matta 5:14, 2. Korintliler 6:16, 11:5, Efesliler 5:30, 1. Petrus 2:9, Romallar 9:8, Yeeya 61:3, Mezmurlar 95:7, 79:13, Vahiy 1:6, 1. Petrus 2:9. retici ya da mez, prens ya da tebaa, kadn ya da erkek, Hz. sann ruhunu, sevgisini ve hayatn tamayanlar ve gnlden arzulamayanlarn, Tanrnn yce Kudsnde, yani Hz. sann kilisesinde yeri yoktur. stelik bunlar samimi olarak tvbe etmeyip, Tanrnn szn almayp gerekten 641
korkarak yerine getirmedike onlarn duas, Tanrs, Hz. sas, umudu, gnahlardan aff, ebedi hayatta belli bir avuntusu olmaz. Hz.sann kendisinin syledii gibi: Kim ki inanmaz, zaten hkm giymitir (Yuhanna 3: 18). Btn ncil metinlerinde Hz. sann kilisesinin eskiden ve imdi reti, yaam ekli ve ibadet anlamnda dnyadan insanlar olduu retilmektedir. Eski Ahit zamannda da durum byle idi: 2. Korintliler 6:17, 1.Petrus 2:9, 10, Msrdan k 19:12. Bahsedildii zere kilise hep ayr bir grup insan temsil ettiinden ve edeceinden, Kutsal Kitapn aksine, yzyllardr kilise ve dnya arasnda hibir ayrm yaplmad ve o insanlarn fark gzetilmeden Vaftiz, Son Yemek, hayat ve ibadet konularnda birbirine kart gn gibi aikr olduundan, biz de kendimizi Ruh ve Tanrnn sz ile kstlanm hissederiz ve kendi hesabmza olmakszn bir araya gelmek iin, Hz. sann vgs ve komularmzn iflah iin, bize doru olmayan lakin tm lemdeki btn asl olmayan ve de sahte mezheplere ait tvbeli kilise yahut cemaati Hz. saya doru, Gelliusun yalan yere bizi sulad gibi Hz. sann ve havarilerinin emsal ve retisinin aksine deil, lakin zerimize ayan olunan Hz. sann Ruhu, retisi ve emsali dorultusunda, evet, cehennemin btn kaplar ve azabna ramen onlar sabrla armh strabnn altnda topla ve bunu dnyada det olduu zere ordularn zoru ve zulm ile deil, birbirinden ayrarak yap, zaten bilindii zere, tvbe etmeyen dnyaya bir ihtar, ibret-i lem ve serzeni olsun Kutsal Kitapn rettii gibi. Vaftiz Deerli, inayetli kardelerim, Hristiyanlktaki kutsal vaftiz, Pavlusun retilerine gre yeniden doua gtren bir ykanmadr; bu sebeptendir ki hi kimse Tanrnn honutluu ve arzusu uruna arnamazken yalnzca Tanrnn kelam ile yeniden doanlar arnabilirler. Zira bizi yeniden doua gtren, yeni doanlarn vaftiz edilmesine bakarak zannedilebilecei gibi vaftizin kendisi deildir; Tanrnn kelamna iman ederek vaftiz oluruz, nk yeniden dou, vaftizin sonucunda olmaz, vaftiz yeniden douun bir sonucudur. Kutsal Kitapn emrine gre, bunu aksine evirmeye kimsenin gc yetmez. (...) Luther, ocuklarn kendi imanlar iin vaftiz edilmeleri gerektiini yazar ve ekler: ocuun iman yoksa, vaftiz edilmesi ayine kfretmek gibi olur. Bana yle geliyor ki, ilk bata yazlar yoluyla Tanrnn ok iyiliine vesile olmu bu bilge insan, ocuklarn bilip anlamadan iman ettiini syleyerek burada byk bir hata yapmtr. Zira Kutsal Kitapta aka yle denmekte-
642
KALVNST SSTEM
dir. ocuklar iyiyle kty birbirinden ayramazlar, doruyu yanltan ayrt edemezler; Luther ise tpk uykuda olan inanl bir kiide olduu gibi ocuklarda imann atl durumda olduunu ve kavrayabilecekleri yaa gelinceye kadar imann ilerinde sakl olduunu syler. Luther bunu kendi samimi fikri olarak yazmsa, iman ve imann gc konusunda yazdklar boadr; ancak insanolunu memnun etmek iin yazmsa, Tanrnn merhameti zerine olsun, zira benim bilgiden anladm ey, insan akl ve insanolunun icad olduudur; ancak bilgi Tanrnn kelam ve fermannn nne geemez. Havarilerin tek bir inanan bile uykuda vaftiz ettii Kutsal Kitapta gemez, onlar uyuklayanlar deil, uyank olanlar vaftiz etmilerdir. O zaman niin uykuda olan iman uyanp da ocuklar tarafndan ikrar edilmeden ocuklar vaftiz ederler? (...) Kutsal Kitapta yeni doanlarn vaftiz edilmesi hakknda tek bir emir bile olmad veya havarilerin bunu yerine getirdiklerinden bahsedilmedii iin, bebeklerin vaftiz edilmesinin insanolunun icadndan baka bir ey olmadn, bencilce bir inan olduunu, Hz. sann fermanndan saptrldn, aslnda olmamas gerekirken kutsal bir yere konulmu apak iren bir ey olduunu gnl rahatlyla dile getirebiliriz (Matta, 24:15).
* Menno Simons Klliyat, ev. Elkhart, Indiana, John F Funk and Brothers, 1871, I. cilt, s. 29; II. cilt, . s. 37-8, 215, 345-6.
2. Quakers Tarikat yelerine Dair Bir Savunma Robert Barclay

Sade bir ayakkabc ra olan ngiliz George Fox (1624-1691) On Yedinci ylda toplumu altst eden alkantlara son vereceini umduu dnsel mutabakat salamak zere, Hristiyanln yeni ve srad bir yorumunu gelitirir ve Quaker diye bilenen tarikat kurar. skoyadaki Kalvinist Kilisesinin mensuplar olan aristokrat Robert Barclay (1648-90) ve babas, oradan ayrlp mritlerinin ou alt tabakadan olan Society of Friendse katlr. Saygn bir entelektel ve ilahiyat olan Robert Barclay, mrn Quaker retilerini savunmaya adar. On Yedinci yzyl Quaker tarikatnn bata gelen mtehitlerinden saylan Barclayin en nemli eseri, 1676da Amsterdamda baslan Savunmadr [Apology]. Aadaki semeler, Barclayin Quaker retisine gre irek k (inner light) yorumlad, Annda Vahiye Dair (Of Immediate Revelation) balkl blmnden alnmtr. Hi kimse Babay bilmezdi ama Oulu bilirdi, dnyaya Tanry Oul gstermiti, Oulun grnmesi ise Ruh ile olmutu; ite bu sebeptendir ki, 643
Tanrya dair gerek bilgi tek bana Ruhun ahitliiyle nceden ve imdi bildirilmitir ve bildirilebilecektir; O Tanr ki, kendi Ruhunun yaptklar yoluyla bu lemdeki kaosu, balangtaki o fevkalade dzene geri evirmi, leme hkmetmek ve ynetmek zere canl bir ruh yaratm, yine bu Ruhun grnmesi ile O kendisini insanolunun ocuklarna, hem papazlara, peygamberlere hem de havarilere gstermitir. Ruh, Tanry dardan sesler ve gzkmeler, ryalar yahut kalplerdeki manevi somut alametler ile iaret etmi, bu alametler eskiden imanlarna konu olmutur ve halen de yledir; zira azizlerin iman etmesini salayan eyler, farkl ynetimlerde ne srlmesine karn tm alar boyu ayndr. stelik gerek iman ina etmek iin mutlak surette zaruri grdmz bu kutsal manevi alametler, Kutsal Kitapn zahiri ahitlii ya da doru ve salim akl ile elimez, eliemez. Ancak buradan bu kutsal alametlerin daha asil ya da daha kesin kurall bir mihenk ta olan Kutsal Kitapn ya da insann doutan aklnn maddi ahitliine tabi tutulmas gerektii karlamaz. Zira bu kutsal alamet ve manevi n kendisi bir kant mahiyetindedir ve aktr, kant olmasndan ve anlalrlndan tr zorlaycdr, rza gsterecek kadar iyi niyetli bir anlaya sahip olduundan ona kar konulamaz bir biimde ayn anlay gstermeye gtrr bizi, tpk btnn paradan byk olduu gereinin, elien iki eyin ikisinin de hem doru hem de yanl olamayaca gibi, tabii gereklerin akl kendiliinden raz olmaya gtrp ynelttii gibi. () Bu Ruha gvenip inanrz, zira biliriz ve kesinlikle iman ederiz ki, O bizi ancak dorulua yneltebilir ve asla bizi yoldan karamaz. te bu kuku gtrmez gvenden trdr ki, biz ondan gelen hibir alametin Kutsal Kitapn ahitlii ile ya da salim akl ile elimeyeceini dorularz. Bunu ise kendimize daha kesin kant olarak almayz, ancak Tanrnn yalnzca Ruhun aracl ile zahir olmasn gremeyen bizler bu araclara tenezzl ederiz. Lakin manevi hissiyata sahip olup Ruhtan gelenlerin hemen ilk bakta mkemmel olarak kokusuna varanlar, Kutsal Kitapa ya da akla bavurmadan nce ya da bavurmakszn bunlarn ayrdna varabilir; tpk bir gkbilimcinin tutulmalar yanlmaz bir biimde hesaplayabilmesi ve bylece (doann dzeni devam edip beklenmedik ve doaya aykr bir durum meydana gelmedii mddete) o gn ve saatte ay ya da gne tutulmas olacan karabilmesi, ancak kaba cahil birini kendi gzleriyle grene dek buna ikna edememesi gibi. Yine bir matematiki de bilimin kurallar dorultusunda yanlmaz bir ekilde bilir ki, bir dik genin as, iki dik aya eittir, evet, bunu baka insanlarn bildiinden milimi milimine ok daha iyi bilir. Kimi geometrik lmler de duyularla neredeyse ayrdna varlamaz ya da ispat edilemez iken 644
KALVNST SSTEM
hatasz olarak bilinir; fakat bir geometrici, cahil birine bilimin yanlmazln kantlamak zorunda kalp bunu da lmeye tenezzl ederek duyularyla kavramasn salayacak ise, buradan lerek hesaplamann lmn kendisi kadar mutlak olduu yahut hesaplama olmakszn lmn pheli olduu sonucuna varlamaz. Buna bir nokta koymak zere bu manevi, dolaysz ve somut alametin, Hristiyanla imann ta bandan beri savunduumuz gibi tek kesin, su gtrmez ve kati temeli olduunu ispatlamak zere bir sav daha ne sreceim. Bu savn, iyice llp tartlrsa btn Hristiyanlar nezdinde bir arl olacan mit ederim ve ite savm: Hangisi olursa olsun, Hristiyanln tm reticilerinin eninde sonunda yinelemek zorunda brakld, sonuna gelindiinde bundan dolay ve bunun iin dier btn temellere nerilip inanmaya deer bulunduu, onlar olmakszn hibir arl olmayan, Hristiyanla imann yalnzca en doru, mutlak ve kati temeli olmaldr. Fakat Ruhtan gelen bu manevi, dolaysz ve somut alamet, hangisi olursa olsun Hristiyanln tm reticilerinin eninde sonunda yinelemek zorunda brakld eydir. Bu sebeptendir ki, bu sav ylesine aikrdr ki inkr edilemez; bu varsaym yava yava ispatlanacaktr. Ve ncelikle Katoliklere gelince; onlar kendi temellerini kilise ve gelenee dair hkmlere dayandrmaktadr. Onlara, Neden kilisenin inandklarna inanyorsunuz? diye sorarsak, nk kilise daima yanlmaz olan Ruh tarafndan ynetilir, derler. O zaman burada Ruhun klavuzluu en nemli temeldir. Yine onlara, Gelenee neden gvenmeliyiz? diye sorarsak yle cevap verirler: Zira bu gelenekler bize kilisenin pederleri ve reticilerince aktarld. Bu reticiler ve pederler, Kutsal Ruhun tecellisi ile kiliseye kendilerini izlemesini emretmilerdir. Yine burada her ey Ruhun tecellisine balanmaktadr. Tanrnn Ruhundan znel olarak Kutsal Kitaptan yararlanma ynnde etkilenmi olan Socinius6 taraftarlar ile Kutsal Kitap kendi akllar ynnde kullanan Protestanlar, Kutsal Kitap imanlarnn temeli ve kural olarak grmtr. ki gruba birden ya da ikisinden birine neden Kutsal Kitapa gvendiklerini ve onu kaide olarak grdklerini sorarsanz cevaplar u olacaktr: Zira Kutsal Kitapta, Tanrnn aklndakiler vardr ki, bunlar bizlere Tanrnn Ruhunu manevi, aracsz ve somut olarak gsterdii kiilerce ak6 Adn Laelius Socinustan (1525-1562) alan Hristiyan bir tarikat. nanlar ksaca yledir: Tanr her eyi bilir ve dnyay bu her ey bilgisi ile yaratmtr. Dolaysyla insann zgr iradesi bir kategori olarak mmkn deildir. (y.n.)
645
tarlmtr, u ya da bu adamn yazd eyler deildir bunlar, Tanrnn Ruhu aktarmtr onlar. O halde imanlarnn phe gtrmez temeli bylesine kukulu ve izinden gidilmeyecek kadar tehlikeli olan bu eyler zerine ykseltilmiken bunlar neden betimlenmelidir yahut yalnzca Ruh ile tadna varlabilecek olan o kutsal Tanr kardelii yolundan -ki bize o yolda hem yrmemiz hem de yaamamz emredilmitir- neden saplmaldr? Eer bunlar okuyanlar kendilerini bylesi zaruri alametlere raz olup onlara inanmak iin Kutsal Kitapa dair tartmalarn gcnden etkilenmi bulurlarsa, ancak yine de bata gzlemlemi olduum gibi bunlar garipserlerse, sebebi bunlarn ok reddedilmi ve bunlara kar klm olmasdr. Onlar bilsin ki bu hissetmemelerinin sebebi, gerek Hristiyanlarn bunu hissetme ayrcalna sahip olmas deildir. Asl neden onlarn isimde olduu kadar tabiatlarnda Hristiyan olmamalardr; onlar da bilsin ki kalplerinde ldayan ve gnahkrl ayplayan o sakl nur, Tanrnn Ruhunun kendini gstermeye azck balamas demektir, o Ruh ki dnyaya gnah ayplamak zere gnderilmitir (Yuhanna, 16). Ktlkten vazgeerek siz Tanrnn krallndaki eylerin zevkine varamayan eski ya da basit insann ktlkleri, ahlak dknlklerini ve ehvetleri de alarak gittiini hissedeceksiniz; sylyorum sizlere, o yeni insan hissedeceksiniz; o manevi douu ve kendi manevi duyularna sahip, Ruha ait eyleri grp, hissedip, tadp, dokunup koklayabilen o yeni domu bebei hissedeceksiniz; lakin o vakte dein o manevi eylere dair bildikleriniz, tarihe iman etmekten tesi olmayacak. Fakat yetenei en st dzeyde olmasna karn kr birine gnein n ya da ilgin renkleri tasvir ettiinizde, isterse tasviriniz apak ve capcanl olsun, anlayamayacaktr. ocuklarsa grr grmez anlar bunu. yleyse her trl yetenee sahip basit insan, isterse en iyi szcklerle hatta Kutsal Kitaptan alnt szcklerle anlatlm olsun, Ruh tarafndan manevi ve somut bir ekilde tattrlm Tanrnn krallnn gizemini, en aciz ocuun anlad kadar bile anlayamaz. yleyse o saf nurun azck grnmesinde onu bekle; o k evvela daha bilindik eyleri gsterecek, sen ona altka daha fazla gelecek k, bu hayati tecrbe sayesinde, Tanrnn Ruhu tarafndan drtldn nereden biliyorsun? diye soran cahillere kolayca kar kacaksn. Byle bir soru ise gzleri ak birine le vakti gnein nasl parladn sormak kadar sama gelecek sana.
646
III KATOLK TEPKLER VE KARI REFORM HAREKETLER
A. PROTESTAN REFORMU KARISINDA TEPKLER

Reform hareketi hakknda dnrken Lutherin kiliseye ynelik eletirilerinde halk tarafndan desteklenen fikirleri yansttn ve hareketin iindekilerin, onu reddedenlerin ve dier reformcularn bir reformun gerekli olduuna inanmaya devam ettiklerini unutmamak gerekir. On Beinci yzyln sonlarnda Cizvitlerin ve dier Katolik Reformu tarikatlarnn habercisi olan yeni tarikatlar kurulmaya balamt. 1519dan sonra Luther ile kilise otoritelerinin arasndaki ayrlk geniledike her iki tarafta da Hristiyanln paralandn grmek istemeyen lml kiiler ortaya kmt. rnein Lutherin insanc arkada ve ibirlikisi Melanchthon ve kendisi de bir ahlak ve insanc olan Cardinal Sadoleto, sorunlar zmek iin abalayarak yazyordu. 1540larn sonlarnda mparator V. Charles, Katolik ve Protestan liderlerin bir konferansta birlemek iin ortak bir zemin bulabileceklerine inanyordu. Bu hamleler yaplrken kilise de herkese bilinen suiistimallere are bulmaya alyordu. Protestanlarn eletirileri Katolik Reformcularn harekete gemesini zorlatryordu ama neticede yksek rtbeli din adamlarnn ve sekin sivillerin katld bir komisyon kuruldu ve 1538de Papa III. Paula bir rapor verdi. Aadaki para bu rapordan alnmtr.
1. Kardinallerin Reform nerileri* Papa III. Paula Mektup

Kutsal babamz, Tanrnn bu zamanda sizi kendi srsnn oban olarak belirlemesine Hristiyanlarn ne kadar ok krettiini ifade edecek kelime bulamyoruz; Tanrnn ruhu sizin zerinizden, yklmakta olan Kiliseyi o eski yceliine kavuturmaya karar verdi. Sizin veya bakalarnn hislerini 647
dnmeden, Kiliseye ve zellikle Roma Papalk Divanna zarar veren suiistimalleri ve znt verici ikyetleri ilan etmemizi emretmitiniz. Sorun u ki, selefleriniz evrelerini dalkavuklarla doldurmulard, bu kiiler istedikleri eylerin yasal olduunu ispatlamakta pek hnerliydi. Bu Truva At, Kiliseye iyilemez grnen hastalklar bulatrd. Kt hretli olaylarla kfirlerin alay konusu oldu ve putperestler bizim zerimizden Mesihin adna kfretti. Siz, gerekten de ok kutsal olan kutsal babamz bu hastalklar iyiletirmekle ylesine samimi biimde ilgileniyorsunuz ki, aciz gcmz erevesinde oluturabildiimiz areleri size sunmak istiyoruz. Sadece evrensel Kiliseyi etkileyen eylere temas edeceiz. ncelikle yasalarn gzetilmesi gerekmektedir. Yasalardan muaf tutulmaktan daha ykc bir ey yoktur. Ayrca anahtarn gcn kullanrken Mesihin vekillerinin gz asla kazanta olmamaldr. Bir baka suiistimal de s kiilerin, niteliksiz sefillerin papazla atanmalardr. Ufak tarikatlarda ruhbanlar iin kontrol altnda bir retmen bulunduran piskoposlardan baka hi kimse papazla atama yapmamaldr. Maal papazlk makamlar sadece eitimli, drst ve orada mukim kiilere verilmelidir. Bir talyan spanyada veya Britanyada bir makama atanmamaldr. Baka bir suiistimal de fakirler iin tasarlanm ama zenginlere tahsis edilmi gelirlerin korunmasdr. Maal papazlk makamlarnn gelir yznden dei toku edilmesi ise kutsal eylerden kr etme abas haline gelmitir. Hibir bahane, maal papazlk makamlarnn mirasm gibi ilem grmesini salayamaz. Maal papazlk makamlarna ynelik beklentiler yaratlmas, birilerinin lmesini istemeye gtrmektedir. zellikle piskoposluk grev blgelerinde birden ok grev igal etme kaldrlmaldr. Maal papazlk makamlarnn birlemesine gelirsek, bu kaamakl yollarla yasadan kamak deil midir? Piskoposluk grev blgelerine sahip kma ve bazen birden ok kardinalin ortak ynetimi bu kiilerin grevleriyle uyumamaktadr, nk onlarn evrensel kilisenin ynetilmesi konusunda siz Kutsal Babamza yardmc olmalar gerekir, oysa bir piskoposun grevi kendi srsn gzetmektir. Vatikan, kendi iinde bunca suiistimal varsa, dardakilerle nasl uraacaktr? Kutsal Babamz, piskoposlarn kendi blgelerinde ikamet etmelerinden daha nemli bir ey yoktur. Hristiyan topraklarndan geen bir gezgini bunca ihmal edilmi kilise grmekten daha fazla zebilecek bir manzara var mdr? Ayrca kardinallerin burada, Romada yaamak yerine kendi blgelerinde oturmalar da bir suiistimaldir. Mesihin kanna dayanarak siz Yce Babamza yalvaryoruz, cezalandrlm rahiplerin piskoposlarn otoritesinden temyiz yoluyla kamasna izin vermeyiniz. Gnah kartacak kiileri keiler deil, piskoposlar tayin etmelidir. En zararl suiistimallerden biri de niversitelerdeki profe648
KATOLK TEPKLER VE KARI REFORM HAREKETLER
srlerin, zellikle de talyada dine kar saygsz biimde ders vermeleridir. Erasmusun Colloquies adl eseri genlerin eitiminde kullanlmamaldr. Huylarndan vazgeen dnme keiler para karlnda affedilmemelidir. Kutsal dzen iindeki evlenmi hi kimse, insanlarn inanlarn koruma amac dnda hibir amala affedilmemelidir, zellikle de Lutherciler bu kadar srarc biimde ruhban evliliklerini talep ederken. kinci derecede ve dier derecelerde evlilik aff ancak iyi bir sebeple ve cretsiz olarak verilmelidir. Kutsal saylan eylerden kr edenler asla beraat etmemelidir. Bu suu ileyen, para ile beraatname alan ve geri kalan parayla maal papazlk makamn geri alanlar mevcuttur. Gezgin gnah kartma hcrelerine izin verilmemelidir. Bir blgede ilahi af satlar ancak ylda bir kere gereklemelidir. Yeminleri inemenin cezalar hafifletilmemelidir. Ailelerin maddi durumlarnda ok byk bir deiiklik olmadka vasiyetnameler deitirilmemelidir. Roma tm kiliselerin anas olduuna gre, Aziz Petrusun yuvasnda dinsel trenleri yneten rahiplerin cahil ve pis olmas kepazeliktir. Bu ehirde fahieler nedimeler gibi katrlar zerinde kafileler halinde gezmektedir, kardinallerle ruhbanlar da onlar takip etmektedir. Bu utan verici kfr mutlaka ortadan kaldrlmaldr. Kardinaller Roma vatandalar arasndaki kan davalarn zmek iin aba sarf etmelidir. Bu ehirde sizin ilginize muhta hastaneler ve dullar mevcuttur. Kutsal Babamz, sizin iyiliiniz ve bilgeliiniz tarafndan tadil edilecek mtevaz nerilerimiz bunlardr. Size Pavlusun ad verildi. Onun sevgisini taklit ederek Kiliseyi temiz ve lekesiz bir gvercine evirebilirsiniz.
2. taate Dair Mektup Aziz Ignatius Loyola

Ignatius Loyola (1491-1556), On Altnc yzyln en byk Katolik dini figryd. berya Katoliklerinin Mslmanlara kar at o bitmek bilmez hal seferinde arpan bir spanyol olarak bir sava yarasndan dolay lme ok yaklatnda dini hayata dnmt. Byk Cizvit eitim gelenei, Loyola henz hayattayken balamt. Yetikin bir insan olarak ocuklarla birlikte okuma yazma renmiti. Sonunda almalar onu Paris niversitesine gtrd; dinsel arlyla nce Engizisyonun, daha sonra da hem Katolik hem de Protestan tm dinci radikallerin dikkatini ekti. Ancak Loyola, mevcut greneklerden ayrlmadn ispat etti ve kendisi ve talebeleri Papalk tarafndan Hz. sa Cemiyeti (Cizvit) olarak kabul grd. 649
1540larn bandan itibaren Cizvitler Papala hizmet etmeye ve Tanrnn gc karsnda tevazu gstermeye yemin etti. Amalar ise hata yapp Protestan olanlar geri dndrmek ve Kilise iin yeni ruhlar kazanmakt. Bu tarikatn nem verdii alanlar da bu amalara greydi: Cemiyet kurulduktan birka yl sonra Hindistanda len Aziz Francis Xavier gibi misyonerlik faaliyetleri ve Avrupadaki Cizvit Akademileri ile Yeni Dnyadaki niversitelerde gelien eitim faaliyetleri. Cemiyete kabul ettii kiilerin kalitesi sayesinde, bu gayretli abalaryla baar elde edince, Loyola tannm biri haline geldi. Bu nedenle, daha balangtan itibaren, cemiyete dahil olduklar andan itibaren uzun yllar alacak ve Loyolann youn ruhsal coku anlar yaratan Ruhsal Egzersizlerine [Exercitia Spiritvalia] gre eitilecek ve bu anlarda hayatlarn yeniden Katolik Kilisesinin hizmetine adayacak Katolik entelektel elit snfn kendine ekmeye almt. Aadaki para Loyola tarafndan cemiyetin Portekizdeki yelerine hitaben yazlmtr; erken modern dnemde bu tarikatn baar olmasnn ve glenmesinin kimi sebeplerini ortaya koymaktadr. Hibir pimanlk duymadan kendimizi dier dini tarikatlar tarafndan oru ve ibadetle gnei bulmada [sabaha kadar ibadet etme] ve bu ibadetlerin kurallara gre dinsel biimde bal olduu pratiklerin nemi asndan alm grmeliyiz. Ama benim dileim, bu cemiyet dahilinde hayatlarn Tanrya adayan herkesin gerek ve mkemmel bir itaat ile, yani iradesinden ve muhakeme gcnden tamamen feragat ederek farkllamasdr. Ben bu cemiyetin tm gerek ve samimi oullarnn, itaat ettii kiiye baktnda (hemen) onu deil, (her zaman) onda Hz. sa Mesih Efendimizi gren ve onun hatrna itaat eden kiiler olarak tannmasn istiyorum. Amirlere itaatin sebebi amirin bilgelii, iyilii veya ona ihsan edilen benzer nitelikler deildir; o Tanrnn yerindedir ve Onun otoritesini temsil eder. Dier yandan, amir basiretten veya ihtiyattan yoksunsa bile bu itaatte bir azalma olmamaldr; nk amir, bilgeliinde asla hata olmayan ve vekillerinin drstlk veya baka bir erdemdeki eksiklerini kapatan Onun yerini doldurmaktadr. Mesihin de din bilginlerine ve Ferisilere syledii gibi, onlar Musann tahtnda oturuyordu. Amirin iradesinden ve emrinden sahte bir bahaneyle herhangi bir sapma tek bana iyi ve vlmeye deer eylerde emredilenin tesine gemek de yine bir itaatsizlik olarak kabul edilir, hatal bir prensip tarafndan harekete geirilmitir ve tehlikelerle doludur. Tanrnn yerine bizim karmzda duran kiinin aklndaki ve niyetlendii eye tam olarak uymamak Tanr iin kabul edilemez bir durumdur. Kendi iradenizi bir kenara brakmanz gerekir size bahettii zgrle dayanarak, vekilleri araclyla zgrce Yarat650
cnza dnmeniz gerekir; kendinizi Ona adaman gerekir. taat ederek zgr iradenizi tamamen Ona iade etmenizi mmkn klarsa, Ondan aldnz zgr iradeyi kt bir meyve olarak dnmemelisiniz. Byle yaparsanz onu kaybetmezsiniz onu bytr ve mkemmelletirirsiniz. Size kar Tanrnn yerinde duran kiinin yorumlad ilahi iradeye kendinizi mutlak biimde uydurursanz tm istemlerinizin doruluun en emin kurallarna uyduundan emin olabilirsiniz. Tanrnn iradesi olarak, kendi iradeniz olarak sayg gstermeniz gereken amirinizin iradesini eip bkmeyi veya yeniden ekillendirmeyi asla denemediinizden emin olmalsnz. Bu, ilahi bilgeliin dzenini ters yz etmek olur; - bu, ilahi iradeyi kendinizinkine benzetme abasdr. Kendilerini itaatkr sayarken bir sebeple amirlerinin iradesini kendi isteklerine gre deitirenler nasl da kendini beenmilikle krlemitir! Aksine, kendini hibir ekince olmadan Tanrya kurban etmek isteyenler, Onun sadece iradesine deil, zeksna (veya aklna) da itaat etmelidir, bu itaatin nc ve daha yksek bir derecesidir; bylece amirini iradesini kendi iradesi olarak kabullenmekle kalmaz, onun gibi de dnr, adanm bir iradenin akl ekillendirebildii kadaryla onun hkmlerini benimser. () Her ne kadar zek, iradeyle birlikte verilen derecede bir zgrlkle donatlm olmasa da ve doas gerei gerein kln giymi gibi grneni kabul etmeye eilimli olsa da, birok durumda gerein delilleri mutlak biimde reddedilemez olmadndan, irade stn gelen arln terazinin bir yanna yahut dierine koyacaktr. Bylesi durumlarda itaat doktrinine uyan kii kendi hkmn amirinin hkmne balamaya eilimlidir. () Ancak imdi u sorulabilir: Bu erdem nasl elde edilir? Mtevaz olan iin g deildir alakgnll olan iin bir zorluu yoktur; bu erdemlere sahip olanlar ilahi ltuftan ve yardmdan da mahrum olmazlar. Bu mkemmel itaati elde etmek iin abalarken yardmc olabilecek u kural aklda tutulmaldr birincisi, amire baktnda hatalar yapabilecek ve sefil bir insan deil, erdem asndan mkemmel, iyilii snrsz, sevgisi sonsuz, ne kimsenin kandrabildii ne de kimseyi kandrmak isteyecek olan Mesihin kendisini grmek gerekir. Bu itaat boyunduruuna kendimizi mahkm etmemizin sebebinin Tanr sevgisi olduunun bilincinde olduumuz kadar, amirimizin iradesine uymann ilahi iradeye uymakla ayn ey olduundan, Efendimizin bizim zerimize tayin ettii kiilerin araclyla bize klavuzluk etmeye devam edeceinden ve bizi doru yola ulatracandan emin olmamz gerekir. Bu nedenle, amirimizin sesi Mesihin sesidir. kinci kurala uyulduu takdirde isel mrltlara ve amiri sulama eilimine engel olunur, bu kural iten bir hevese sahip olmak, emirleri yerine 651
getirmeye hazr olmaktr; bylece her itaat eylemi huzursuzluk yerine size zevk ve nee getirecektir. Sonuncusu, kutsal Babalarmzn da huyu olan, hkmlere boyun emenin kolay ve gvenli bir yoludur yani amirin emrettii eyin Tanrnn emri ve iradesi olduunu aklda tutmaktr; Katolik inancna gre una inanmanz gerekir. Tm iradenizi ve aklnz ekillendirerek, amirinizin emrini -emir ne olursa olsun- bir drtym gibi, sorgulamaya yer brakmadan, hevesli biimde yerine getirmelisiniz. Olunu kurban etmesi istendiinde brahim bu ekilde itaat etmiti; Yeni Ahit zamannda da (yani Hristiyan idaresinde) bir kutsal Baba, Cassian1, bu erdemin gereini yerine getirmiti. rnein manastr bakeii olan John kendisine emredilenlerin gerekli olup olmadn sorgulamamt; bir yl boyunca almaya devam etmiti ve byk bir abayla l bir aacn kkn sulamt; mmkn olup olmadn bile sormadan, birok kiinin birlikte hareket ettiremedii o byk ta blou hareket ettirebilmek iin tm gcn kullanmt. Bu trden bir itaat baz durumlarda mucizeler yoluyla ilahi onay alr. Sizlerin de bildiiniz gibi, Benedikten Aziz Maur2 amirinin emriyle bir gle doru yrm ve glde batmamt; veya bir bakas, amiri dii bir aslan istedi diye gidip bir dii aslan yakalam ve onu amirine getirmiti. Hkme boyun eme ve amirlerin, kutsal insanlarn ihtar edecei kadar aka gnahkrca olmasa da, mkemmel bir itaat elde etmeyi arzulayanlarn taklit edecei trdeki her emrini duraksamadan onaylama yntemi de byledir. Yine de amirin kararlarndan sapma gsteren bir ey varsa bundan bahsetmeniz -Efendimizin klavuzluunu aradysanz- yasak deildir. Ancak kendini beenmilik ve kendi hkmleriniz tarafndan aldatlmamak iin bylesi bir eyden bahsetmeden nce ve bahsettikten sonra sizi balayan eyler vardr sadece zihninizi devam edebilecek kadar hazr bir durumda tutmak veya sz konusu meseleden vazgemek deil, amirin kararn onaylamak ve kendi fikrinizmi gibi dnmek de gereklidir. taatle ilgili sylenenler sadece bireylerin dorudan amirleri iin deil, papazlarn ve yerel amirlerin vilayet amirlerine, vilayet amirlerinin genel amirlere, genel amirlerin de Tanrnn onun zerine tayin ettii kiiye, yani Tanrnn yeryzndeki vekiline itaati iin de geerlidir. Yine bu nedenle, tm dzenler kademeli olarak korunmutur: Hem bizim cemiyetimizin hem
1 2 Marsilya yaknlarnda nl bir manastr kuran ve manastr hayat zerinde ok etkili olan Tasnifler ve Kurumlar adl iki eserin de yazar olan manastr lideri (360-435). Altnc yzyln balarnda doan bu Romal aristokrat, Subiacoda ve Monte Cassinoda Aziz Benedict ile bir sre yaadktan sonra Gaula gitti, Loire kysnda kendi adn alan bir manastr kurdu. 584 ylnda ylnda ld. Bu manastr sonraki yllarda keilerinin ilmiyle mehur oldu.
652
de dier cemaatlerin dzgn bir ynetim salamak iin gereksinim duyduu huzur ve yardmseverlik de korunmaktadr; Tanrnn Takdiri her eyi byle basit biimde dzenlemitir en alt dzeydekiler bir st dzeydekiler vastasyla kontrol edilir, onlar da bir sttekiler kontrol eder ve hepsi Onun amalarna gre ynlendirilir. Meleklerin hiyerarisi de -gksel cisimler arasndaki dzen- dnyadaki iyi kurulmu devletler de ve zellikle merkezdeki hareketlerin ulara iletildii, her eyin Efendimiz Hz. sa Mesihin vekilinden kaynakland ve ona baland dinsel hiyerari de phesiz byledir. eylerin bu dzeni doru biimde dikkate alndnda her ynetim sistemi iyidir; bunun tersine, bu dzenin ihmal edilmesi, herkesin grd gibi, toplumlara en byk ktlkleri getirir. Bu nedenle, Tanr bana bu cemiyeti dzenlemek ve cemiyetle ilgilenmek grevini emanet ettiinde, cemiyetin gvenli ve iyi olmasnn bu erdemin (itaatin) kullanlmasna ve yaylmasna bal olduunu endieyle fark ettim. Bu nedenle, gayretli bir aba ve zafer midiyle kendinizi fethetmeli, benliinizin en yce ve en zor paralarn, iradeyi ve hkm verme gcn yenmeli ve onlara boyun edirmelisiniz; bylece gerek bilgi ve Tanr sevgisi ruhlarnz Ona gtrebilir ve yeryzndeki hac yolculuunuz sresince sizi ynetmesini, size ve sizin yardm edeceiniz, sizi rnek alacak kiilere ebedi kutsanmlk bahedilmesini salayabilir.
* I. Taylorun Loyola ve Cizvitlik adl kitabndan yeniden baslmtr. New York, Robert Carter and Brothers, 1849, s.274-277, 280-283.
3. Protestan Kiliselerinin Farkllamas* Jacques Benigne Bossuet

Jacques Benigne Bossuet (1627-1704), XIV. Louisnin uzun sren hkmdarl srasnda (1648-1715) Fransada resmi kilisenin en etkili szcsyd. Yerel bir hkimin olu olarak doan Bousset, yirmi be yanda rahip oldu ve on yl sonra 1662de Paristeki Kraliyet apelinin vaizlerinden biri haline gelmiti. Krslerdeki mehur hitabetiyle ve kraln tek olu olan Dauphinin [veliaht prens] eitmenliini yaparak Louisnin saygsn kazand ve sonunda Meaux Piskoposu oldu. Fransa dahilindeki Katolik misyonerlik faaliyetleriyle nlenen ve byk Huguenot generali Mareal Turennenin de iinde bulunduu birok kiiyi Katolik cemaatine kazandran Bousset, baslan eserlerinin ounu Protestanlara hitaben yazmtr. Protestan Kiliselerinin Farkllamas adl eseri 1688 ylnda, XIV. Louis Nantes Fermann feshederek krallnda Huguenotlara gsterilen resmi hogry kaldrdktan yl sonra baslmtr. Ortodoks Katolik anlay ustaca savunmutur. 653
Eer Protestanlar ayrntl biimde dinlerinin nasl oluturulduunu, inanlarnn ne kadar ok eitlemeyle ve tutarsz biimde dzenlendiini, bizden en bata nasl ayrldklarn ve sonra birbirlerinden nasl ayrldklarn, blnmeyi tamir etmek ve reform hareketinin dalm yelerini birletirmek iin abalarken ne kurnazlklar, kaamaklar ve mphem ifadeler kullandklarn bilselerdi, kendilerini peyda eden bu Reform hareketinden pek az memnun olur ya da aklmdakini daha aka sylemem gerekirse, sadece ayplama hissiyle dolarlard. Yazmay tasarladm ey bu oyunlarn tarihidir, ama ayrntlarn daha faydal olabilmesi iin ncelikle itiraz edemeyecekleri ve baladktan sonra anlatmay durdurup karsama yapmamn mmkn olmayaca baz prensiplerin ortaya konmas zorunludur. () Hristiyanlar arasnda inan yorumlamalarnda eitlenmeler grlmeye baladnda bunlar tabiri caizse doktrinde iddia edilen eylerin yanllnn veya tutarszlnn iaretleri olarak kabul edilirdi. nan basit konuurdu, Kutsal Ruh saf bir k saard ve Onun retisinin doruluu her zaman tekdze bir dille anlatlrd. Kilisenin tarihine biraz olsun aina olan herkes kilisenin her sapknla asla deitirmedii uygun ve kesin yorumlar getirdiini ve kfirleri mahkm ettii ifadelere bakarsak, her zaman hatann kaynana en ksa ve en direkt biimde saldrdn grrz. Byle davranmasnn sebebi tm deiik ifadelerin, pheli veya dikkatle incelendiinde mulaklaan terimlerin her zaman phe uyandrmas ve sadece hileli deil, bazen mutlak biimde yanl olmasdr, nk dorunun tanmad bir utanca sebep olur. () Sapknln bu karakteri Katolikler tarafndan srekli gzlemlenmitir ve sekizinci yzyln iki kutsal yazar, Sapknlk ne kadar yal da olsa hep kendini yeniler ama yeni unvanna srekli sahip olabilmek iin her gn yenilikler yapar ve kendi doktrinini her gn deitirir, demitir. () Sapknlklarda dzensizlie sebep olan iki ey vardr. Bunlardan biri, yenilik yemininin tadna baknca bu aldatc ekicilii hastalkl bir itahla aramay asla brakamayan insan doasndan alnmtr. Dieri ise, Tanrnn ileri ile insanlarn ileri arasnda mevcut olan farktan. Katoliklerin Tanrdan gelen dorusu zaten mkemmeldir; oysa sapknlk, insan zeksnn o zayf evlad, ancak paralarn yanl birletirilmesiyle oluturulabilir. Bilge insanlarn hkmlerine zt biimde Kilisenin Babalar tarafndan belirlenen antik snr talarn yerinden oynatmaya cret edersek ve inananlar arasnda kabul edilmi olan doktrinde bir reform yaparsak teebbsmzn sonularn da ciddi biimde dnmeden hamle yapm oluruz. Daha balangta yanl bir n peinden gidersek, her gn kendilerinde reform yapan ve bu yzden zihinlerinin ne zaman huzur bulacan ve yeniliklerin ne zaman 654
biteceini bilmeyen bu reformculara tabi olmak gibi tutarszlklarla kar karya kalabiliriz. (...) Ama bu alarda kendilerine reform yapm diyenleri inceleyeceksek, Socinusulardan bahsetmeye niyetim yok. Anabaptistlerin3 farkl cemiyetlerinden veya yeni reform hareketinin gbei olan ngilterede ve dier yerlerde ortaya kan mezheplerden bahsetmeyeceim; sadece iki gruptan bahsetmek istiyorum: Biri gcn Augsburg tirafnamesinden alan Lutherciler, dieri ise Zuinglius (Zwingli) ve Calvinin dncelerini takip edenler. lki Aai Rabbani kurumunda kelimelerin szlk anlamndaki kullanmn savunur; ikincisi ise figratif anlam. Bu ikisini temelde bu zellie gre ayrabilirim; ancak aada da grlecei gibi, aralarnda ok ar ve ok nemli birok baka fark da vardr. Lutherciler bize Zwinglicilerin ve Kalvinistlerin farkllklaryla ve yntemleriyle pek fazla ilgilenmediklerini syleyeceklerdir; (ikinci gruptakilerin) ok az da Luthercilerin tutarszlklarnn onlar ok az etkilediini. Ama her ikisi de hataldr, nk Lutherciler Kalvinistlerde, balattklar kargaann sonularn grebilmektedir ve Kalvinistler de bunun aksine, Luthercilerde ardndan geldikleri dzenin karmakln ve mulakln fark etmektedir. (...) Bundan sonra istedikleri kadar Lutherin ve Luthercilerin farkllklarnn onlar etkilemediini sylesinler; biz de onlara kendi prensiplerine ve ifadelerine dayanarak Lutherin ve Luthercilerin farkllklarn ve tutarszlklarn gstermenin Reformun kaynandaki sersemce ruha ve reformu ilk tasarlayan kafaya iaret ettiini syleyeceiz. Korktuum tek bir ey var: Bu konuda konumama izin verilirse biraderlerimize Reformlarnn zayflklarn ok aka ifade edebilirim. Bu durumda kim bilir kiliseye kar nasl ikyetler hazrlanr; bana ve muhtemelen bu almann doasna nasl iftiralar atlr? Muhaliflerimizin ka sebepsiz yere, karakterimden ve dsturlarmdan ayrlarak ve dini tartmalar kiisel ve mnferit sulamalara dntrerek onlarn kendilerinde vdkleri lmllktan ayrldm iddia edecektir? Eminim ki sulamalar hak edeceklerdir eer tarih bu Reform hareketini tiksintiyle anarsa, drst zihinler konuann ben deil, gerekler olduunu aka grecektir. Muhaliflerimizin bize yklenmek iin kullanmay alkanlk haline getirdii o icatlarla ve iftiralarla birlikte tm ikyetlerine katlanmamz gerekiyor. Ancak onlardan iki konuda adil davranmalarn talep ediyorum. Bunlardan ilki, inan meselelerinde kendilerini tamamen temize karmadan evvel farkllamalar nedeniyle bizi sulamamalardr, nk bu yolun tarihe bir
3 Radikal reformcu bir tarikat. (.n.)
655
cevap veremeyeceini, bunun yerine okuyucuyu sersemleteceini ve aldatacan inkr edemezler. kincisi ise, belirli olgulara ilikin akl yrtmelere ve varsaymlara kar kmamalardr, nk olgu olgudur ve inanca ilikin kararlar inanca ilikin kararlardr. (...) Ama Protestan eitlenmelerini yavan ve snk bir hikyeye dntrmeyi dnmyorum. eitlenme sebeplerini aklamal ve aralarnda, doktrinlerinde bir tutarszl kantlayan bir fark olmadn ve bunun gerekli de olmadn gstermeliyim. Aralarndaki farkllamalar, Aryanlarda olduu gibi inanlarnda neyi mazur grdklerini, neyi telafi ettiklerini ve neyi gizlediklerini kefetmemize yardmc olacaktr. atmalar, elikileri ve kaamak yantlar; zaman zaman muhaliflerin olduundan farkl gstermeye alt ve bu yzden tekrar olduu gibi hatrlatlmas gerekli olan Katolik inancn dorularna ahit olacaktr. Bu nedenle, bu kadar tartmann ortasnda, yeni Reformun karanlk ve kanlmaz karklnn gbeinde, Katolik inancnn dorular, donuk bulutlar delerek bize ulaan gne nlar gibi parlakln herkese gsterecektir; bu risale de Tanrnn bana bahettii arzuya denk bir g ile tamamlandnda, herkes tarafndan kesin olarak bilinen olgular ve prensipleri takip ederek bizim davamzn ne kadar adil olduunu gsterecektir. (...) Kalvinistler, kendi istekleri dorultusunda (tezimi gzden geirmeyi denediklerinde) tahmin ettiklerinin tesine geecektir. Lutherciler de zaten bildikleri dorular sayesinde iyice azaltlan ihtilaflarla karlaacak ve ilk bakta kavgacym gibi grnen bu almann mcadeleden ok bara ynelik olduu fark edeceklerdir. (...) Katolikler ise her yerde, ncilin dorularn bulandrmak iin uraan insanlarn kulland kurnazlklarn ortasnda, basitlii ve kesin drstl ykseltmek iin kendi kilisesini srekli olarak koruyan Her eye Kadir olan vecektir. Sapknlarn ahlakszlklar, kalbin kibrini krmak iin byk ve yol gsterici davranlar haline gelecektir. Bylesi byk meraklarn, eitimli kiilerin bylesi kaprislerini, bu ikiyzllkleri ve en nazik yazarlarn yaptklar hileleri; bu kadar kibirli ve gsteri merakls kiileri, akll adamlar olarak bilinen kiilerin bylesi tehlikeli hayallerini ve son olarak, kalabalklar tarafndan takip edildikleri iin bykm gibi grnen kiilerin bu kadar kstah ve tutkulu olduklarn, bu yzden de ok fazla ve ok bariz hatalar yaptklarn grdklerinde, gslerini kabartan bilgileri ve gz kamatran belagatlerini kmsemeyi reneceklerdir ve tm dnyann hayran olduu yetenekler onlara ok deersiz gelecektir. nsan zihninin hatalarna kederlenecekler ve bu byk ktlkler iin tek arenin kiisel hkmler ile tm balar koparmak olduuna ikna olacaklardr, nk Katoliki sapkndan 656
ayran ey budur. Kendine zg bir fikri olann, yani sapknn zellii kendi gururuna olan balldr; evrensel olan Katolikin zellii ise Kilisenin genel dncesini kendi duygularna tercih etmesidir; hataya denler adna istediimiz ltuf da budur.
* Jaques Benigne Bousset, Protestan Kiliselerinin Farkllamasnn Tarihi, Dublin: Richard Coyne, 1836, s. 1-5, 14-17.
B. PROTESTAN REFORMU KARI NLEMLER 1. Cizvit Eitimi* Ignatius Loyola

Papalk mhryle 1540 ylnda tasdik edilmi olan sann Cemaati, Katolik Kar Reformunun eti ve kemii durumundadr. Cizvit liderler, eitimin gerek Protestanlkla savamak, gerekse Katolik inancn yaymakta ne denli nemli olduunun bandan itibaren farkndadrlar. Cemaatin kurucusu ve ilk tarikat lideri olan Aziz Ignatius Loyola (1491-1556) tarafndan yazlan sa Topluluunun Kurallarnn (The Constitutions of the Society of Jesus) drdnc blmnde Cizvit okullarnda gelecein rahipleri ve misyonerleri ile rahip olmayanlarn (gndzl renciler, nehariler) eitimine dair genel kurallar belirtilmitir. Bir dier lider, General Claudia Acquaviva (1543-1615) tarafndan 1599 ylnda cemaat iin bastrlan nl alma Plan (Ratio Studiorum), topluluun 1773te yasaklanmasna dek Cizvit tarikatnn eitiminde resmi klavuz olur. Eserin basld dnemde faal olan Cizvit okullarnn says yz civarndadr. Topluluumuzun asl hedefi, yelerinin ve komularnn ruhlarnn, uruna yaratlm olduklar o nihai sona erimesine yardm etmek olduundan ve iyi bir ahlaki emsal tekil etmenin yan sra renmek ve rendiklerini yntemlerle aktarmak bu sona eriebilmek iin elzem olduundan; imtihan edileceklere nefsine hkim olmak ve erdemlilie doru giden yolda ilerlemek iin uygun bir topluluk kurulmutur; bylece yazl bir eitim ve bunlardan yararlanmak zere terbiye verilecektir ki, bu sayede Yaradanmz ve Efendimiz olan Tanrya daha iyi kullar olmamz salayabilsinler. te bu amala topluluumuz okullara, hatta bazen niversitelere veya Studia Generaliaya4 kucak amtr. nsanlar buralara evlerinde imtihana tabi iken ahlakl davrananlar iin gider; lakin bu kiiler bizim yolumuzun
4 Orta ada kurulmu niversite benzeri enstitler. (.n.)
657
gerektirdii retiler konusunda yeterli eitime sahip deildir. Bu kiiler ruhlarn kurtuluuna dair bu reti ve dier eyler hakknda buralarda eitim alabilir. Bu nedenle, evvela okulla ilgili eylerden, sonra da lahi Akln kendi ihtiam ve vgs iin bize bahetmeyi ltfedecei yardm konusunda niversite ile ilgili meselelerden bahsedeceiz. *** Gnah karma ve sohbet ayinlerinin (ki bu ayinlere sekiz gnde bir gidilecektir) ve her gn dinleyecekleri Komnyon Ayininin yan sra, gnde bir saatlerini Kutsal Bakirenin Duasn ezberlemeye ve baka dier dualar okuyarak bahsi geen vakti doldurana dek gnde iki kez vicdanlarnn muhasebesini yapmaya ayracaklardr. Hz. sann yerine koyarak itaat edecekleri stlerinin karar ve emirlerine gre bunlar yerine getirsinler. (...) Bu topluluun retisinin, ilahi erdemin de yardmyla kendi ruhlarnn ve komularnn ruhlarnn menfaatlerini ileriye gtrmek olduundan, bu genel olarak insanlar iin ve baz zel kiiler iin lt olacaktr. Bizimkilerin kendilerini ne tr almalara adayacaklar ile bu almalarda nereye kadar gidecekleri bu lte gre belirlenecektir. Genel anlamda konumak gerekirse, hem skolastik hem de pozitif (Aklama B) ad verilen bilimler olan farkl dillere ait beeri bilimler ve mantk, tabiat ve ahlak felsefesi, metafizik ve ilahiyat, bu sona giden yolu aacaktr. Okullara gnderilen renciler bu fakltelerdeki almalar takip edecektir. (Aklama B) ayet niversitede Konsilleri, Hkmleri, Kilise Babalarn ve ahlak zerine baka kitaplar okumak iin yeterince vakit yoksa, niversiteden ayrldktan sonra renci bunlar zel alma saatlerinde stlerinin de onayyla bitirebilir, zellikle de skolastik felsefe zerine salam temeller kurmu ise. renciler her fakltede daha salam ve daha kabul gren eitimi (Aklama E) ve bu dersleri reten yazarlar takip etsin, bunun sorumluluu rektre ait olacaktr (rektr, Tanrnn yce ihtiamna uygun olacak ekilde tamamen topluluk tarafndan belirlenenleri takip etmekle ykmldr). (Aklama E) Beeri bilimlere ait eserlerin erdemle ters den hibir ksm retilmeyecektir. Topluluk eserin geri kalan ksmn Msrllarn bozuntusu olarak kullanabilir. Yazarlarnn kt olmas durumunda, Hristiyanlarn yazm olduklar eserlerin iyi olanlar bile, baz okurlar yazara balanmasn diye, okunmayacaktr. (...) Skolastiklerimizin bilimde gsterdikleri ilerlemenin yan sra, okullarmzda eitmek zere aldmz gndzl rencilerin bilim ve ahlakta gstermi olduu ilerlemeyi gz nnde bulundurarak, elverili yerlerde en 658
azndan sosyal bilimler alannda halka ak okullar alsn. Daha ileri disiplinler hususunda, her zaman Tanry daha fazla memnun etmek amac gz nnde bulundurularak okullarmzn bulunduu yerlerin ihtiyalar dorultusunda buralarda okullar alabilir. () *** Topluluun ve araylarnn amac komusunu bilgilendirmek, Tanr sevgisi kazandrmak ve ruhlarnn kurtuluunu salamak olduu ve buna ulamann esas yolu ilahiyat fakltesi olduu iin, topluluun okullarnda en ok bu blme arlk verilecektir. Bu fakltede uygun profesrler tarafndan skolastik reti, Kutsal Kitap ve amacmza uygun olduu srece pozitif ilahiyat etraflca retilecektir (kutsal metinlerin ihtilaf yaratacak ksmlarna deinilmeyecektir). Teolojinin retilmesi ve uygulanmas (zellikle zamanmzda) hem Latince hem Yunanca hem de branicede beeri yaznlar konusunda bilgi birikimi gerektirdiinden bu konularda da yeterli sayda, uygun profesr istihdam edilecektir. Sz konusu amalarmza uygun ya da gerekli ise Keldanice, Arapa, Hinte gibi dillerin profesrleri de lke farkll ve bu diller zerinde alma nedeni gz nne alnarak istihdam edilebilirler. () Genel olarak (okullar ele alndnda dendii gibi) bu kitaplar her konuda esasl ve salam retilere dayanan derslerin konusunu oluturacaktr. retisi ya da yazarlar hakknda phe duyulan kitaplara yer verilmeyecektir. Her bir niversitede bu kitaplarn bir listesi yaplmaldr. lahiyat konusunda Eski ve Yeni Ahit ile Aziz Thomas Aquinasn skolastik retisi retilecek, pozitif olarak adlandrlan bu tr ilahiyat yaklamlarnda amacmza en ok fayday salad dnlen yazarlar seilecektir. () Klasik dillerden olan Latince ve Yunanca kitaplar hususuna gelince; uygunsuz cmle ve konular bu kitaplardan karlmamsa niversiteler ile okullarda, gzel ahlaka zarar verebilecek hususlarn yer ald genlik kitaplarnn okunmasndan mmkn mertebe saknlsn (Aklama D). (Aklama D) Terencede5 olduu gibi eer baz ksmlarn karlmas mmkn deilse, bu kitaplar asla okunmamaldr; yoksa bu tr konular saf olan ruhu kirletir. Mantk, tabiat felsefesi, ahlak felsefesi ve metafizik konularnda Aristonun retisinin izinden gidilecektir.
* The Constitutions of the Society of Jesus (Hz. sa Topluluunun Kurallar), IV blm. .
.. II. yzylda yaam Romal oyun yazar. (.n.)
659
2. alma Plan, 1599 (Ratio Studiorum) General Claudia Acquaviva

a. Kutsal Kitap Profesrn lgilendiren Kurallar Gerek Anlama zen Gsterilmesi Tanrya iman glendirmek ve salam bir ahlak vcuda getirmek amacyla, kutsal yazn dindar, eitimli ve ciddi bir ekilde, gerek ve yaln anlam dorultusunda aklamann vazifesi olduunu bilecektir. Kutsal Kitapn Vulgata Basm - Dier vazifelerinin yannda Kilise tarafndan benimsenmi olan Kutsal Kitap rneini savunmas zellikle nemlidir. () branice ve Yunanca Metin Faydal olduu durumlarda branice ve Yunanca metinlerden yalnzca ksaca rnekler verecek, ancak yalnzca bu metinler ile Vulgata basm arasndaki farklarn gzden geirilmesi gerektii ya da dier dillerdeki deyimlerin anlama daha fazla aklk kazandrd durumlarda bu yola bavuracaktr. () Papann ve Konsllerin Aklamalarnn zlenmesi Papann, Konsllerin, zellikle de Genel Konsllerin dini kriterleri herhangi bir parann gerek anlamna iaret ediyorsa, bu kriterleri gerek anlam gibi savunacak, olaand gl varsaymlar haricinde baka birincil anlamlar eklemeyecektir. Gelenekler dorultusunda bu kiiler her trl inan dogmasn glendirecek anlamlar ne srerlerse bunlar da, ister gerek anlam, ister mistik anlam olsun, kesin anlam olarak retecektir. Pederlerin zinden Gidilmesi Kutsal Pederlerin yolundan saygyla gidecektir. Pederlerin gerek ya da alegorik bir yorum zerinde hemfikir olduklarn ve zellikle de anlatmlarnn ak olduunu grrse ve Pederler de Kutsal Kitaptaki ya da dogmalardaki bir meseleyi inanla ele almlarsa, o da onlara ters dmeyecektir; bylelerine rast gelmezse eitli aklamalar iinden Kilisenin uzun yllardr tarafn tuttuklarndan bir tanesini seecektir. () b. Skolastik lahiyat Profesrn lgilendiren Kurallar Vazife Mnazara srasnda yerinde bir kurnazl doru imanla birletirmeyi bilecektir; bylesi bir fedakrlkla kurnazlk, imana hizmet edecektir. Aziz Thomas Aquinasn Yolundan Gidilmesi Topluluumuzun btn yeleri Aziz Thomas Aquinasn skolastik teolojiye dair retisini takip ede660
cek ve onu kendi zel retmenleri olarak kabul edeceklerdir; btn abalarnda onu odak alacaklardr ki, bylece rencileri ona mmkn olduunca ok sayg gstersinler. Ancak hibir konuda ondan ayrlmalarna msaade edilmeyecek kadar ona yakn olmayacaklarn bileceklerdir, nk zellikle kendilerini Thomas olmaya adam olanlar bile zaman zaman ondan ayrlrlar. Aziz Thomas Aquinasa Thomaslardan bile daha sk bal olmak topluluumuzun yelerine yaramaz. () man ve Balln Dikkate Alnmas - retirken ilk olarak iman glendirmeyi ve ball beslemeyi dikkate alacaktr. Aziz Thomas Aquinasn aka ele almad sorularla ilgili olarak hi kimse Kilisenin tefsiri ve geleneklerine uymayan ya da gerek balln temellerini sarsabilecek eyler retmeyecektir. () c. Felsefe Profesrn lgilendiren Kurallar Sanat ve tabii bilimler zihni teolojiye hazrladndan, mkemmel bilgiye ulamaya yardmc olduundan ve zihinden ve bu alanlardan faydalanlmas o sona ulamaya yardm ettiinden, reten kii her eyde samimi olarak, Tanrnn onurunu ve hametini arayarak bu konular yle ele almaldr ki dinleyicileri ve zellikle bizimkileri teolojiye hazrlasn ve onlar bir Yaratan olduu bilgisine uyandrsn. Aristonun zlenecei lt Her yerde akademilerin destekledii retiye yabanc olan bir durum meydana gelmedike, nemli her tr konuda Aristodan saplmasn; dahas, bir konu doru inanca aykrysa ve onunla ilgili tartmalar ya da inanca kar kan bir baka filozof mevcutsa, Lateran Konsl dorultusunda azimle onlar rtmeye alsn. Hristiyanlk Dman Yazarlar Hristiyanlk dinine inanmayan Aristo yorumcularn dikkatlice elemeden okumayacak ve derse getirmeyecek, rencilerinin onlardan etkilenmemesine dikkat edecektir. bn Rd Bu sebepten tr farkl ilmi eserlerde bn Rdn konu d szlerinden bahsetmeyecektir (buna benzer dierleri iin de ayn hkm geerlidir). Ondan iyi bir eye dair alnt yaplacanda bunu onu vmeden yapsn, eer mmknse baka bir kaynaktan alm olarak gstersin. kinci sene tamamen fizik dersine ayrlabilsin diye birinci yln sonlarna doru bilimle ilgili kapsaml tartmalar balatacak ve bilimlerin birbirinden ayrlmas, soyutluk, teori, uygulama, birbirini takip eden alt konular ve Aristonun Fizik adl eserinin ikinci kitabnda ele ald, fizik ve matematikte farkl usul yntemleri gibi fizie giri konularn bu tartmalara dahil edecektir. Son olarak, De Anima adl eserin ikinci kitabnda tanmla ilgili yazlanlar da. () 661
CX. kinci Sene Verilecek ya da karlacak Dersler kinci sene Fizikin sekiz kitab ilenecektir, bunlar kitaplardan De Coelo ve birinci kitap olan De Generatione olacaktr. Fizikin sekiz kitabnda altnc ve yedinci kitaptaki metinler zetlenerek verilecek, bunun yannda eskilerin grlerini ele alan ksmdaki birinci kitabn metni ilenecektir. Sekizinci kitapta melekelerin says, ilk saikin mstakillii veya sonsuzluu hakknda tartmalara girmesin, bu konular metafizikte ve sadece Aristonun grleri dorultusunda ele alnacaktr. ()
662
ERKEN MODERN DNEM (1570-1815)
663
664
I LAHYAT VE AHLAK
On Altnc yzyln ikinci yarsnda Protestan Reformu ve Katolik Reformunun kar saldrs Hristiyanl neredeyse tamamen paralad. O zamandan sonra Hristiyan dnyasnda daha kk ve muhalif tarikatlarn ortaya kmasna ramen Bat Avrupann byk dini blmlerini -Roma Katolikleri, Lutherciler, Kalvinciler, Anglikanlar- gsteren temel harita ok az deiti. Bu mezhepler arasndaki uluslararas dzeydeki dmanlk erken modern dnemin teolojik ifadelerinin birouna ilham vermitir. Dier manifestolarn bazlar ise mnferit politik birimlerdeki resmi dinler ve aznlklarn dinleri arasndaki ilikilerden domutur. Bu yzden Fransada bask gren Kalvinciler (Huguenotlar), Polonyadaki Lutherciler ve Hollandadaki Katolikler ortak bir ilgi alanna sahipti: Devlet dinine kar kma hakk. Bunun tersine, Alman Lutherci prensler, sviredeki Kalvinci oligarklar, spanyol kardinalleri ve ngilterenin resmi kilisesinin Anglikan piskoposlar baka konularda anlaamasalar da politik itaati dinsel uyumla balantlandrmakta hemfikirdiler. Neticede ister Protestan, ister Katolik: ister aznln, ister ounluun szcs olsun, genel olarak tm teologlar, kendilerine gre hibir ortodoks konuma uygun olmayan sapkn mnferit tavrlarla savamann yollarn aryordu. Sapknlk tanmlanrken elbette Protestanlarn hemfikir olmas beklenemezdi, ancak Katolikler de dier Katoliklere ou zaman lgnca bir iddetle saldryordu. Ancak bylesi frtnalar ortasnda, balarda pek kuvvetli olmayan baka sesler de duyulabiliyordu; bu sesler dini ekimelerin iddetle bastrld durumlarda kimin yarglama hakkna sahip olduunu sorarak baladlar, ardndan On Yedinci yzyln sonlarnda ve zellikle On Sekizinci yzylda daha da cesaretlenerek ilahiyat ile insann iyilii ve ktl arasndaki ilikiyi sorguladlar. Bilim, tarih ve fizyoloji alanlarndaki bilgilerin artmas phesiz bu eilimi cesaretlendirdi. Hristiyanlarn ok uzak kltrlerle ve dini dncelerle tanmas ve bylece Avrupann dnya ufkunun genilemesi de bunda etkili oldu. Bu adan geni bir kyaslama temeli elde etmeleri phesiz yeni arlar getirdi.
665
Dinsel meselelerde eletiri yapma eilimi hibir ekilde (genel olarak 1680 ile 1790lar arasn kapsayan) Aydnlanma olarak adlandrdmz geni entelektel hareketin tek zellii olmasa da bu hareket iin inkr edilemez derecede nemliydi. Aydnlanma dnrlerinin kendilerini adlandrmay sevdikleri sfatla, filozoflar teolojik tutuculuun karsna gerekten de yeni meydan okumalarla kt. Ancak bunlardan ok az dinsel meselelere tamamen negatif bakyordu. Her eyden nce etik sorulara taklmlard. Erdemli davrann tanm kilise doktrininin eitli cemaatlerinde akland gibi ncilde bulunabilir mi? Eer byleyse saduyulu bir insan bylesi bir doktrini kabul edebilir mi? Eer bulunamyorsa bylesi bir insan bir ahlak rehberini nereden bulacaktr? Erken modern dnem bazen dinsel dncelerde enerjinin verimsizlie dnm olarak tanmlanr. Ama dinin, sadece teolojik terimlerle anlatlsa da, anlatlmasa da etik meseleleri de ierdii dnlrse, Aydnlanma dnemi Batl insann kendisinden daha byk ve daha iyi bir ey dnmesini anlatan hikyenin zengin bir blmn oluturur.
A. MUTEBER DN NEDR? 1. Din Devletinin Yasalarna Dair* Richard Hooker

Richard Hooker, ngilteredeki Exeter yaknlarnda, 1553te dodu. Zengin bir amca tarafndan finanse edilen Oxford eitiminden sonra Anglikan ruhbanlarnn arasna katld ve birden fazla kilise cemaatinin rektr oldu. I. Elizabeth dneminde (1558-1603) ngiltere Kilisesi, hl Roma Katolik Kilisesinden ayrln gerekelendirmekle ve bir devlet dini iin doru bir zemin tanmlamakla meguld. Dahas, Anglikanizm, ngiliz Kilisesinin Reform hareketini yeterince ilerletmediini, hatta yeterince desteklemediini iddia eden cokulu Kalvincilerin, devlet ileri gelenleri arasndaki Pritenlerin ve muhtelif dier muhalif ayrlklarn gittike keskinleen saldrlar altndayd. Hooker, 1590larda bunlar ve dier problemleri tartt Din Devletin Yasasna Dair Sekiz Kitap (Eight Books on the Law of Ecclesiastical Polity) yazd. Bir Hristiyan toplumunda kurulacak olan devlet kilisesinin, kraln tebaasna yneltecei meru taleplerinin neler olabileceini ngrmeye alt. Gerek Din Tm Gerek Erdemlerin Kkdr ve Tm yi Dzenlenmi Devletlerin Desteidir Dinin adalet ile birlemesi o kadar doaldr ki, cesurca davranarak birinin olmad yerde dierinin de olmadn syleyebiliriz. Dinin gerekten 666
LAHYAT VE AHLAK
adil olmasn istemedii kii nasl adil olabilir veya adil eylemleriyle dindar olduunu ispatlamayanlara dindar denebilir mi? Adaletin kamu adna ynetimi iin ie alnan kii bunu sadece bir ticaret olarak gryorsa, kazan elde etmek iin doyurulmaz ve haksz bir al varsa, adaletin Tanrnn ii olduuna kalpten inanmyorsa ve kendisini Onun bu iteki yardmcs olarak grmyorsa, hakkn hkmn Tanrnn hkm ve kendisini Tanrnn bu hkmleri datacak olan rahibi olarak dnmyorsa, adaletin formalitelerini hakk bomak iin kullanyorsa ve kamu yarar iin gerekli olan eyleri utan verici suiistimallerle ortak sefalete dntryorsa (...) unu grrz: Tm toplumsal snflarn gvenlii dine baldr, gerekten sevilen din ise devletin her tr erdemli iini yerine getiren kiilerin yeteneklerini mkemmelletirir, bu insanlarn arzusu genel olarak sadece gerek dine uymaktr ve gerek erdemlerin gerek dini ebeveynleri olarak onurlandrmas ve tm iyi dzenlenmi devletlerin gerek dini en salam dayanaklar olarak grmesi iin bu sebepler mevcuttur. Gerek Dinin En leri Kart Sahte Ateizmdir Tanry tanmayanlar sayca azdr ve akllar ylesine kabadr ki, bunlar insanolundan saymak ok zordur. Bunlarn herkesten daha sefil grmek gerekir; ancak daha da perian olan bir tr daha vardr ki, onlar da doann daha olgun bir zek ihsan ettii ama kt mizalar yznden Tanry Tanr olarak kabul etmemek iin ciddi biimde alan kiilerdir. Her ikisi de tanrtanmaz olan bu iki tr insandan biri Tanr hakknda hibir bilgiye sahip deildir, dierleri ise kendilerini bilinmesi gereken bir Tanrnn olmadna ikna etmeye alr. Bu dinsizliin kayna ve pnar bu dnyada elde edilebilecek her tr bedensel kr ve zevki elde etmeye alan ve bu amacn karsnda hibir eyin engel olmamasn isteyen kararl bir zihinsel amatr. Ateizmlerinin kk bu olduuna gre, bu insanlarn tm erdemlerin temel saiklerini ve gdlerini yok etmek iin nasl aclar ektiklerini tahmin edebilen hi kimse dediklerimden phelenmeyecektir: Bu insanlar dnyann yaratln, Tanrnn takdirini, llerin diriliini, cennetin krallnn zevklerini ve ktlerin yaayaca sonsuz aclar ve hepsinden nemlisi, Kutsal Kitapn otoritesini reddederler. (...) Temel arzularn, ruhlarn canavarlarn ruhlarna dntrmek ve vcutlarn ise lml ve rmeye hazr hale getirmek istercesine, insandaki kendi mkemmelliine ilikin duyular bylece yok etmesi muhteem deil midir? Zihinlerinde (baz kiilerde olduu gibi) iyi ynde bir deiiklik balatabilecek takdire ayan veya olaand bir kaza oluncaya kadar, bu tip in667
sanlarla Tanr bilgisi hakknda yaplacak tartmalar genelde ok az baar getirir. Ruhun pencereleri bu amaca smsk kapal ise bilgeliin nasl parlayabilir? Gerek din, onlarn zihinlerini zen ve cann skan pek ok ey ierir. (...) Ama sklkla sakndklar ey onlar takip eder -ve bu onlarn cann yakar- ve gerek zorla onlarn bilgilerin iine szar ve onlarn cahil kalmasna izin vermez. Bunun sonucu olarak, her ne kadar insann doas... kendi kendisini lanetlemesi konusunda isteksiz olsa da, baladklar yolda devam etmekte srar ettiklerinde akln bu dumana bomak iin icat edebilecei tm hileleri tasarlamak zorunda kalrlar; kalplerinde yanl olduunu bildikleri eyleri akllarnn dnmesini engelleyebilecek en ufak eyi bile kullanrlar. () Dnyann antik bilgelerini ok byk deer vererek vmemize neden olan o makul retiler bu kiilerin ynn deitirmeye yetmeyeceinden (ou gerekten de byle olan) bu parazitler kendileri iin daha keyifli bir yol tasarlamlardr. Bu yeni yntemle ciddi olan eyleri bir akaya dntrrler, aalama yoluyla bir tr eliki yaratrlar; iine dtmz bu sefil zamanlarla bollaacana dair uyarldmz bir retidir bu. Buna alrlar, bunu uygularlar, ahlaksz bir zeknn bu arlklarn onurlandrrlar ve daha erdemli olmaya meyilli zihinlerin sabrna ok fazla hakaret ederler. (...) Hooker ateistlerin, zellikle de bu yzyln banda Machiavelli tarafndan tartld biimiyle, dinin pratik faydalar konusundaki grlerine geer. Bu bilge zararllardan (dini) kendi fevkalade uygun ehrelerine ve konumalarna uygun hale getiren bazlar, dini onurlandrmann ycelik saladn ve dini sulu gstermenin devletleri ykma gtrdn zarar verici biimde kabul ederler ve ayakta kalmak isteyen prenslerin ve devletlerin dine byk bir sayg gstermesi ve kendi yasalarn yaparken de buna uygun davranmas gerektiini ileri srerler. Ancak bu ama iin hangi vastann en uygun olduunu tanmlarken, dikkat edin, Pagan bilgeliini verler. Sanki ok nemli bir mistik bir emirmi gibi prenslere (...) sebebi ne olursa olsun tm ender olaylardan avantaj salamalarn, dini glendirmelerini ve vicdani sebeplerle tereddt etmemelerini sylerler, nk onlara gre bylesi iyi bir ama iin gerekirse basit sahtekrlklar yaplabilir. Bu yzden dini sadece kurmaca bir ey gibi gstermeye alrken kendi sylevlerinin etkisine girerek arp kalrlar; sanki kastl olarak yaratclar olan Tanrdan vazgeenlerden akl da vazgemitir. (...) Kendilerini politika mucidi olarak gsteren ve Tanry insann iinde yapay olarak yaratmaya kalkan tanrsz kiilerin tleri de byledir.
668
LAHYAT VE AHLAK
Batl nanlar Ve Kkenleri: Ya Saptrlm Coku ya da lahi Grkemden Cahilce Korku Bu iren tayfay bir kenara brakalm ve dier yandaki arlklara gz atalm. nsann kalbini daha az veya daha fazla etkilemesine bal olarak gleri bu dinin alametlerine ve karakterine gre oluan iki tr duygulanm mevcuttur. Biri cokudur, dieri ise korku. Doru biimde ynlendirilmedii takdirde coku Tanry memnun etmek iin ok aba gsterdiinde, Onu kendisini memnun etmeyen zamansz grevlere zorlarlar. Bu nedenle, eer buna eilimli olanlar iten, salam ve ihtiyatl olanlarla karlatrlrsa (...) bunlarn hizmeti yaclk gibidir, dieri ise sadk arkadalarn alkanlna benzer. Doru biimde dzenlenmemise, coku gerekten veya gya dine kar olan eylerle eliir; ustura bu kadar sk ve bu kadar hevesle kullanlrsa, dini hayatn kendisi tehlikeye girer. Baaklardan nefret edildiinde Tanrnn tarlasndaki tahllar yamalanr. Bu nedenle, cokunun her iki yolda da dengeli bir klavuza ihtiyac vardr. Dier yandan, korku da eer Tanrya ilikin doru bir anlay nda lml hale getirilmezse, batl inanca sebep olur. Bu nedenle, ilahi eylerde korku veya coku saikiyle ok fazla abalamamz tehlikelidir. (...) Birok kii ar bir korku yaamad srece Tanry asla dnmez. Ayrca ne dneceklerini veya ne yapacaklarn bilmediklerinden ve aknlk bo durmalarna izin vermediinden cinnet getirir gibi dnr ve hareket ederler. (...) Batl inan Tanr hizmetine ait olan eylemlerin ne doru biimini ne de gerekli lsn bilir, bunun yerine ilahi eylerle ilgili olarak hep yanl fikirlere katlr. Batl inan, eylerden tiksinmek veya eyleri cokulu ya da korku iinde bir halde ama Tanryla yanl biimde ilikilendirerek grmektir.... nk Tanrnn kilisesi bazen dier zeminler gibidir; verimli bir doaya sahip olmas iyidir ama doru oran aldnda eyler ok dereceli olacak ve fazla fayda getirmeyecektir. Bunun sonucunda, aslnda fayda getirmesi gereken eyler yer darlndan dar taar veya fazla beslenmekten dolay kaar ve baarsz olur. Bunlar (eer bu kadar uzun bir sylev gerekli olsayd) tren ve gelenek kmeleriyle rneklenebilirdi; zaten bu balangta erdem, adanmlk ve yardmsever duygulanmlarn gc sayesinde ortaya kan ve o zaman kimsenin eytanca bulup mahkm edemeyecei tren ve gelenekler Hristiyan dnyasnn byk blmnde artk batl inanlara dnmtr.
* Richard Hooker, Devlet Dininin Yasalarna Dair, ed. Ronald Bayne, Londra, Macmillan and Company, 1902, s.15, 19, 20-27.
669
2. Selahaddin Eyyubi ve Bilge Nathan* Gotthold Ephraim Lessing

Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781), Kuzey Almanyann Saksonya blgesindeki Lutherci bir papazn oluydu. mr boyu maddi skntlar yaad ve srekli bir ii olmad halde Aydnlanmay kucaklayan ama lkesinin Fransz zevklerine ve fikirlerine fazla gvendiini syleyen bir Alman edebiyats olarak tannd. Lessing ilk ve en nl tiyatro ve drama eletirmeniydi. Asla dini sorulara olan ilgisini yitirmedi ve inan meselesini 1779 ylnda bitirdii Bilge Nathan (Nathan der Weise) adl oyunun merkezine ald. Oyun Hal Seferleri srasnda geer ve ilgili dini de bir Tapnak valyesi, Mslmanlarn Sultan Selahaddin ve zengin bir Yahudi tccar olan Nathan temsil eder. Aadaki blmn iinde bulunduu III. Perdede Selahaddin, Nathan sarayna arr ve ok nemli bir soru sorar. Yzn Kssas Selahaddin: Yakna gel Yahudi, daha yakna, buraya yanma, Hi korkun olmasn. Nathan: O yaknl dmanlarnza saklayn! Selahaddin: Adn Nathan m? Nathan: Evet. Selahaddin: Bilge Nathan? Nathan: Hayr. Selahaddin: Sen yle demesen de insanlar yle diyor sana. Nathan: Belki insanlar yle diyordur.
670
LAHYAT VE AHLAK
Selahaddin: Sanma sakn nsanlarn sesini hor grdm; Tanmak istedim o adam, Bilge diye tannan kiiyi. *** Nathan: O zaman phesiz reneceksiniz yolculuumda Dmanlarn hareketlerinden neyi fark ettiimi, Yeniden canland onlar. Aka konumama izin varsa Selahaddin: Gndermemin sebebi bu da deildi: Bilmem gereken her eyi biliyorum zaten. Ksacas, burada olman istedim Nathan: Emrettiniz, Sultanm. Selahaddin: nk dier noktalarda bilgiye ihtiyacm var. Bu kadar bilge bir adamsn madem, syle bana, hangi yasa Hangi inan sana daha iyi geliyor? Nathan: Sultanm, ben Yahudiyim. Selahaddin: Ben de Mslmanm. Hristiyan da tam aramzda duruyor. Bu dinden Sadece biri doru olabilir. Senin gibi bir adam, talihin domasn emrettii Doduu yerde kalmaz pek, kalsa bile Bunu irfanyla, seerek, tercih ederek yapar. O zaman irfann payla benimle brak duyaym Tercihinin sebeplerini, inceleme zevkine Sahip olmak isterim seimini renmeliyim, Sebeplerini de Bylece benim olurlar. Gvenerek soruyorum bunu. Nasl da ardn, 671
Gzlerinle tartyorsun beni! Muhtemelen Bylesi bir kaprisi ilk yapan sultanm ben, Ve bence bir sultan iin pek de deersiz Deildir bu istek. Haksz mym? Konu yleyse Konu. Nathan: Eski zamanlarda, bir adam varm douda, Deerli bir el bir yzk vermi ona Sonsuzmu deeri: Opalmi ta, Deimez grnrm rengi; ayrca Gizli bir erdem salarm sahibine, Tanr ve insanlar severmi grnce, Ve inanrm kim yz taktysa. Garip midir Adamn bu yz hi karmamas parmandan, Srekli de gvencede tutmak iin uramas Kendi evinde bile? Bu yzden miras brakt onu; lk nce, oullarndan en ok sevilene, Onun da en aziz ocuuna brakmasn art kotu ve Sonrakinin de doum sras gzetmeden en gzde oluna, Yzn erdemini sadece, Evin efendisi takmalyd Duyuyor musunuz beni Sultan? Selahaddin: Anlyorum devam et. Nathan: Ouldan onun oluna, Sonunda bir babaya miras kald bu yzk, olu vard adamn; de ayn derecede itaatkr; Bu yzden eit severdi n de. Bazen birini, bazen dierini, bazen de ncy, (Ayr ayr de sahibi oluyordu Onun kalbinin cokusunun) deerli grdnden Miras brakacan yz, iyi kalpliinin verdii zayflkla Her birine sz veriyordu tek tek. Byle gitti bir sre. Ama lm yaklat yi kalpli babann utanc artt. Olmazd Szne gvenen iki olunun umudunu boa karmak, Dayanamazd buna. Ne yapmak gerekiyordu? Gnderdi Gizlice bir kuyumcuya yz, 672
LAHYAT VE AHLAK
Gerek yzn modeline gre Ismarlad iki yzk daha, ama emri uydu Ne para ne de emek esirgenecekti benzetmek iin Gerek yze. Sanat baard bunu. Yzkler satn alnd, babann gz bile Ayrt edemedi asl yzkle sahtelerini. Mutlu biimde toplad oullarn, Tek tek ard hepsini, her birine ihsan etti Duasn ve yzn, ve ld Duyuyor musun beni? Selahaddin: Duyuyorum, duyuyorum, bitir artk hikyeyi; Yakn m sonu? Nathan: Hikye bitti, Sultan, Bundan sonra olanlar tahmin edebiliriz elbette. Baba lr lmez her biri karr yzn, Ortaya kp evin efendisi olduklarn ilan ederler. Sorular gelir, ekimeler, ikyetler hibiri ie yaramaz; Gerek yzk asla ayrt edilemez, imdi de ayrt edemeyiz gerek inanc. Selahaddin: Nasl! Nasl! Cevab olur bu sorduum sorunun? Nathan: Hayr, Cevap deil de benim zrm olabilir ancak; nk seim yapamyorum Babann yaptrd yzkler arasnda, Birbirlerinden ayrmak mmkn deil onlar. Selahaddin: Yzkler oynama benimle: bence Adn saydm dinler arasnda Fark gzetilebilir; kyafetlere, ieceklere ve yiyeceklere gre bile. Nathan: Ama delillere gre deil. Tarihteki her ey birbirine benzemez mi, 673
Geleneksel veya yazl. Tarih Gvene dayanmaldr yle deil mi? En ok kime gvenme ihtimalimiz vardr? Kendi insanlarmza elbette, o adamlar ki Bizimle ayn kana sahiptir, ocukluumuzdan bu yana Kantlamlardr bizi sevdiklerini, bizi asla aldatmamlardr, Belki sadece bizim iin iyiyse aldatmlardr. Nasl inanabilirim atalarma Senin kendi atalarna inandndan daha az. Nasl syleyebilirim Senin atalarnn seni yanlttn, Benimkiler doruyu sylyor diyebilmek iin. Hristiyanlar iin de yle. Selahaddin: Tanr tanmdr ki, Adam hakl, susmam gerek artk. Nathan: Gelin, dnelim yeniden yzklere. Dediim gibi, oullar ikyet ediyordu. Her biri hkime Yemin ettii babasnn elinden Aldna dair yzn, durum da gerekten buydu; Hepsi babalarnn sz verdii gibi uzun sre sonra Almlard yzklerini, gerekten de yle olmutu. Babalarnn, diyordu her biri, onlara kar Yalan syleme ihtimali yoktu, Babalarndan phelenmektense Erkek kardelerinin yarglanmasn istediler Haince sahtekrlk yapmak gibi bir sutan, cesurca. Selahaddin: Ve sonra hkim Duymak istiyorum Neler syleteceksin hkime. Devam, devam. Nathan: Dedi ki hkim, siz babanz getirmedike buraya Krsmn nne, ceza veremem kimseye. Bir bilmeceyle ilgili tahminde mi bulunaym? Yahut beklediiniz Gerek yzn gelmesini mi bekliyorsunuz dile? Ama durun bana dediniz ki gerek yzk Taycsna gizli bir g salarm 674
LAHYAT VE AHLAK
Tanr da insanlar da severmi onu; cevab byle bulacaz. Siz iki kardeinizden hangisini daha ok seviyorsunuz? Sustunuz. Bu sevgiyi harekete geiren yzkler Sadece kendine mi alr, herkes sadece Kendini mi sever? Hepiniz aldatlm aldatclarsnz, Yzklerden hibiri gerek deil. Gerek yzk Kayboldu belki de. Gizlemek veya telafi etmek iin Kayboluunu, babanz aynsndan tane smarlad. Selahaddin: Ne ho, ne ho! Nathan: Ve (devam etmi hkim) Ceza yerine bir t kabul ederseniz, Benim dm udur size, meseleyi Olduu yerde brakn. Her birinize Birer yzk vermi babanz, Herkes inansn kendi yzne. Belki de babanz istemedi artk Tek bir yzn tiranln ho grmeyi; Ve elbette, hepinizi ne kadar seviyor olsa da stelik hepinizi eit seviyordu, onu mutlu etmezdi Birinizi tercih edip dier ikisini ezmesine sebep olmak.1 Hepiniz bunu bu karlksz sevgiyle onur duyun nyarglarnzdan syrlp her biriniz abalayn Dier erkek kardelerinizle yarmaya, yzn Erdemini gstermekte: yardm edin ona Nazike, cmerte, sabrla ve sel bir teslimiyetle Tanrya. Eer yzn erdemleri devam ederse ocuklarnzn ocuklarnda gsterirse kendisini, Binlerce binlerce yl sonra, yine gelin Bu krsnn nne daha yce biri Benden, oturacaktr burada ve karar verecektir. Mtevaz hkimin karar byledir.
* Gotthold Ephraim Lessing, Bilge Nathan, eviren W. Taylor, New York, Frederick A. Stokes, 1890, s.84-85, 86-87, 89-93. Bu ifadeyi VIII. Bonifacein Unam Sanctam adl metniyle karlatrnz (sf. 333).
675
B. BR EYLEM Y VEYA KT YAPAN NEDR?

Jeremy Bentham, hali vakti yerinde bir avukatn olu olarak 1748de Londrada dodu. On be yanda mezun olduu Oxfordda eitim ald, yasa eitimi grd ve baroya kaydoldu. Ancak hukuk alannda ok gayretli biimde almad. Hayalinde politik bir kariyer yapmak vard. Bu alanda baarsz olunca, Bentham enerjisinin ounu felsefi sorgulamalara yneltti. 1832 ylna kadar yaamasna, retken bir yazar ve hapishane reformundan Londradaki University Collegein kurulmasna kadar eitli projelerin desteklemesine ramen abalarnn asl oda faydaclk [pragmatizm] hareketiydi. Hem etik hem de politika alannda uygulanan faydaclk, 1780 ylnda yazlan ama resmi olarak 1789da baslan Ahlakn ve Yasamann Prensiplerine Giri adl eserinin temelini oluturdu. Aadaki metin bu eserden alnmtr.
1. nsan Mizacnn eleri* Jeremy Bentham

Dier her ey iin geerli olan miza iin de geerlidir. Etkilerine gre iyi veya kt olarak nitelendirilirler; etkilerine bal olarak toplumun mutluluunu artrr veya azaltrlar. Bir insann mizac iki bak asndan deerlendirilebilir: Ya (1) kendi mutluluu ya da (2) dierlerinin mutluluu zerindeki etkilerine gre. Bu iki adan bakldnda ya da iki adan herhangi biri seildiinde ya iyi olarak nitelenir ya kt ya da apak durumlarda bozuk.2 (...) Yani bir adamn eskiden yaramaz bir mizac olabilir, herhangi bir gdnn etkisiyle, atmaya daha eilimli olduu veya atma niyeti oluturduu varsaylr, eylemlerinde aka ktcl eilimler vardr, faydal eilimler yoktur; aksi durumda da daha erdemli veya faydal bir mizac var demektir. (...) Bu durumlarn gereklii, deneyimlerle yeterince dorulanm iki dier geree dayanr: Bunlardan ilki, her ey doal olarak gelitiinde eylemlerin sonular genelde niyetlerle rtr. Bir kasap dkkn aan ve etlerle ilgilenen bir kii genelde bir kz kesmeye niyetlendiinde ounlukla o kz keser ama baz talihsiz kazalar olursa hedefini karp bir insana da zarar verebilir; bakkal dkkn ap eker ticareti yapan kii eker satmaya niyetlenirse genelde eker satar ama baz talihsiz kazalar olursa onun yerine arsenik de satabilir.
2 Bu ifadeyi Aristonun Nikomakhosa Etik adl eserindeki etik tartmasyla karlatrnz (sf. 137).
676
LAHYAT VE AHLAK
Dieri ise bir defa ktlk yapma niyeti besleyen kiinin ileride ayn niyeti yeniden besleyebileceidir. Herhangi bir eylemde grlebilecei gibi mizacn doas iki duruma baldr: 1. Eyleme ilikin ak eilim. 2. Bunu douran gdnn doas. Bu ballk, gdnn doas gerei farkl kurallara tabidir. Bunlar belirlendiinde sanrm gerekletirilecek eyleme ilikin ak eilim, ounlukla olduu gibi, gerek eilimle ayn olacaktr. Eylemin eilimi iyi ise, gds de bencil ise: bu durumda gd her iki tarafta da bir sonuca neden olmaz. yi bir mizacn gstergesi deildir ama kt bir mizaca da iaret etmez. Frnc, ekmek talep eden adama ekmek satar. Burada grdmz eylem, normalde eilimi tartlmaz biimde iyi olan bir eylemdir. Frncnn gds sradan, maddi kara dair ticari bir gddr. Bu ilemde frncnn komularndan daha iyi biri olduuna dnmemizi salayacak en ufak bir neden bile yoktur. Eylemin eilimi kt ise, daha nce de sylediim gibi, eylem gds bencil ise: Bu durumda belirtilen miza, kt bir mizatr. Bir adam frndan ekmek alar. Bu, eiliminin kt olduunu hemen belirleyebileceimiz eylemlerden biridir. Neden ve neye gre byle olduunu daha sonra tartacaz. Gds, deriz, maddi fayda elde etmektir; ekmein sahip olduu deeri, karlnda hibir ey vermeden elde etme arzusu. Buna bal olarak da bu adamn mizac ktdr deriz, nk herkes hrszlk yapan bir mizacn kt bir miza olduu fikrinde birleir. Eylemin eilimi iyi ise ve gd tamamen sosyal iyi niyet ise: Bu durumda belirtilen miza faydal bir mizatr. Frnc fakir bir adama bir somun ekmek verir. Buradaki gd merhamettir; bu da hayrseverlik gdsne belirli durumlarda verilen bir addr. Bu durumda frncnn ortaya koyduu miza herkesin de kabul edecei gibi iyi bir mizatr. Eylemin eilimi kt ise ve gds tamamen sosyal iyi niyet ise: Bu durumda bile gdnn gsterdii miza phelidir. Ktcl veya erdemli bir miza olabilir, bu eylemin ktcllnn ne kadar bariz olduuna baldr. Bu trden bir durumun var olamayaca ve bunu dnmenin bir eliki yarataca dnlebilir. nk fail, varsayma gre, eylemin kt bir eylem olduunu bilir. yleyse nasl oluyor da iyi eyler yapma arzusu olan iyiniyet onu kt bir eye srkleyen gd olabiliyor? Bunu tanmlamak iin genel anlamda hayrseverlik ile daha snrl anlamlar arasndaki farka atfta bulunmak gerekir. (...) 677
ocuklar alktan lmek zere olan bir adam frna girer ve bir somun alar, somunu a ocuklarna datr ama kendisine bir lokma bile ayrmaz. Olayn btn gz nne alrsak, adamn mizacnn kt olduunu karsamak zordur. Olay deitirelim: Adamn sadece tek bir ocuu olsun, a da olsun ama alktan lme snrnda olmasn. Adam bu defa ekmek almak iin para almak amacyla ii insanlarla dolu bir evi atee versin. Burada grlen mizacn iyi bir miza olduunu dnmekte zorlanrz. (...) Eylemin eilimi iyi ise ve gd yar-sosyal itibar sevgisi ise: Bu durumda grlen miza, iyi bir mizatr. Ktlk dneminde bir frnc komularnn saygsn kazanmak amacyla alkan ama fakir kiilere bedava ekmek datr. Bunu doal karlayalm: Bu fakir kiilerin ektikleri aclar konusunda gerekten bir ey hissedip etmediini de kesin olarak bilmediimizi dnelim. Yine de mizacn tm bu mulakla ve her trl kurnazla ramen iyi ve faydal bir miza olarak grmekten baka are yoktur. Buna baka bir isim vermek iin ok bo bir nyargyla hareket etmek gerekir. (...) Bir Kzlderili, baka bir kabileye mensup bir baka Kzlderili tarafndan yaralanr (gerek veya hayali). Bu yzden hasm olan kiiden en dayanlmaz ikencelerle intikam alr. Bu durumda uygulad ikenceler kendi kabilesinde byk itibar kazandrr. Bylesi bir olayda, Kzlderililerden medeniyet bakmndan birka derece daha gelimi halklar tarafndan ortaya kan bu mizacn iyi bir miza olduu asla sylenemez. Asil bir adam (Avrupaya dnelim) fakir bir tccardan bor alr. Sonra ayn asil adam kumar oynarken baka bir asilden ayn miktarda bor alr. kisini de geri deyecek kadar paras yoktur. Elencelerde kendisine elik eden arkadann borcunu der, tccara hibir deme yapmaz. Bu durumda ortaya kan miza, ancak kt kelimesiyle ifade edilebilir. Ancak, her ikisini de demedii durum kadar da kt deildir. tibar sevgisinin veya (bu ksmi uygulamada adlandrlabilecei gibi) onur sevgisinin prensibi burada daha deerli olan hayrseverlik prensibine kardr ve ondan ktdr. Ancak bencil maddi kar prensibinden de daha iyidir. Bu nedenle, burada grlen miza, hayrseverlik prensibinin galip geldii miza kadar iyi deilse de bencillik prensibinin galip geldii mizatan daha iyidir. Daha hayrseverce davransayd, daha iyi olabilirdi ama onursuzca davransa daha m iyi olurdu? Burada byk bir atma olduunu kabul etmeliyiz. Eylemin eilimi iyi ise ve gd, dini yar-sosyal bir gdyse: Bu durumda ortaya kan miza (mizacn, insann dierlerine kar davranlar zerindeki etkisi de dikkate alnrsa) hem faydal hem de erdemlidir. 678
LAHYAT VE AHLAK
Frnc alkan ama fakir kiilere bedava ekmek datr. Bunu onlarn skntlarn hissettii iin yapmaz; komular arasnda itibar kazanmak iin de yapmaz. Tanrnn beenisini kazanmak iin yapar, nk bylesi bir davrann Onun tarafndan beenileceini bilir. Bylesi bir davranta ortaya kan miza herkes tarafndan iyi olarak adlandrlr. (...) Eylemin eilimi iyi ise ve gds (daha nceki gibi) asosyal, kt niyet ise: Bu durumda gd her iki taraf da gstermez. yi bir mizac da gstermez ama kt bir mizac da gstermez. Frncnn eksik gramajla ekmek sattn fark ettiniz, ona hile yapmaktan dolay dava atnz. Dava amanzn sebebi kazan elde etmek deil, nk zaten elde edilecek bir ey yok; bunu vatanseverlik adna yapmyorsunuz, itibar sevgisiyle de yapmyorsunuz, nk elde edilecek bir itibar yok; Tanry memnun etmek iin de deil, bu adam yarglamanzn amac sadece bir dava. Daha nce de ifade ettiim gibi, bu ilemde sizin mizacnz iyi veya kt yapan bir ey yok. Eylemin eilimi iyi; ancak, sonuta sizi ayn trde bir eyleme tevik edecek belirli bir sebep olmasayd bunu gerekletirmezdiniz. Sizin gdnz kt terimine uygun den bir gd; ancak bu trde bir eylem ne kadar sk yaplrsa yaplsn eytanca bir eilime sahip olamaz, sadece iyi bir eilime sahip olabilir. (...) Eylemin eilimi kt ise ve gds asosyal, yani kt niyet ise: Bu durumda ortaya kan miza, elbette kt bir mizatr. nceki gibi frndan ekmek alan adamn amac sadece frncy fakirletirmek veya zmektir. Bu yzden de ald ekmei ne yer ne de satar; imha eder sadece. Bylesi bir eylemin ortaya koyduu bu miza, herkesin hemen anlayaca gibi, kt bir mizatr.
* Benthamiana, ed. John Hill Burton, Edinburgh, William Tait, 1843, s.7-16.
2. Ahlakn Metafizii* Immanuel Kant

Immanuel Kant (1724-1804), Dou Prusyadaki Knigsberg ehrinde dodu ve yine orada ld; tm hayatn burada zel retmenlik yaparak ve 1770ten sonra yerel niversitede felsefe profesr olarak geirdi. Uzak bir tara kentinde sakin bir yaam srmesine ramen, henz yaarken bir mantk, metafiziki, teolog ve etik teorisyeni olarak ok byk bir n kazand. En byk Alman idealist filozoflarndan ve bireysel tefekkr araynn ustas olarak kabul edilen Kant, doal olarak 679
ahlak tanmna ngiliz Faydacs Benthamdan ok daha farkl yaklayordu. Bu fark, baka hibir yerde Kantn Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi [Grundlegung zur Metaphysik der Sitten] adl eserinde olduu kadar belirgin deildir. yi niyet hari, bu dnyadaki hibir ey, hatta dnya dndaki hibir ey snrsz biimde iyi olarak kabul edilemez.3 Zekya, basirete, hkm verebilmeye ve nasl adlandrlrsa adlandrlsn, dier entelektel hassalara sahip olmak phesiz iyi ve arzulanacak bir eydir; ayrca doal olarak cesaret, kararllk ve azim gibi niteliklere sahip olmak da birok adan iyi ve arzulanacak bir eydir ama doann tm bu hassalar onlar ynlendiren niyet, dier bir deile karakter, iyi deilse ktcl ve can actc hale gelebilirler. Ayn ey talihin bize verdii hassalar iin de geerlidir. Kiinin niyeti iyi deilse g, zenginlik, onur, hatta salk ve mutluluk olarak adlandrdmz, kiinin kendi payna denler -genel anlamda esenlik - gururu ve sklkla da cretkrl artrr: saf ve iyi niyetlere donanmaktan mahrum edilmi kiinin refah iinde olmas dahi dnceli ve tarafsz bir gzlemciyi memnun etmez. Bu nedenle, iyi niyet, birinin mutlu olmaya deip demediini belirlemenin vazgeilmez kouludur. Bir insann niyetinin iyi olmasnn sebebi, ne niyetin yaratt sonularn iyi olmas ne de arzulad sonuca ulaabilme yetenei deildir; iyi niyetli olmann sebebi, ya kiinin kendinde iyi olmas ya da niyet ettii eylerin iyiliidir. yi niyet dendiinde sadece iyi eyler dilemek anlalmamaldr; iyi niyet, kiinin eriebildii tm vastalar kararl biimde kullanmasn ierir ve isel deeri ne baaryla artar ne de baarszlkla azalr. () yleyse akln gerek amac, pratik olduu veya niyeti etkileyebildii srece, kendinde iyi olan bir niyet retmektir, baka bir eyin vastas olarak iyi bir ey retmek deildir. Bu niyet tek iyilik veya iyiliin btn deildir, ancak en yksek iyiliktir ve tm dier iyiliklerin kouludur, mutluluk arzusunun bile. Bu nedenle, ilk ve koulsuz amacn, yani iyi niyet oluturmay devam ettirmek iin zaruri olan akln geliiminin, en azndan bu hayatta, ikinci ve koullu nesne olan mutluluk elde etmeyi birok ynden snrlayacak veya imknsz hale getirecek olan doann bilgeliiyle elimez. Kendinde iyi olan ve popler bilgilere sahip zihinlerin tand niyet fikrinin bilincine aka varabilmek iin nce grev fikrini incelemeliyiz. Grev, belirli greceli snrlamalar ve engellerle birlikte tanmlanan bir iyi niyet fikrini ierir.
3 Bu ifadeyi Aristonun Nikomakhosa Etik adl eserindeki etik tartmasyla karlatrnz (sf. 137).
680
LAHYAT VE AHLAK
Grevi ihlal etmek anlamna geldii kabul edilen eylemleri geiyorum, nk bunlar u veya bu amacn elde edilmesi iin ne kadar faydal olursa olsun, aka grevlerden kaynaklanmazlar. Aslnda grevle elimedii halde, bu eylemle ilgili dorudan bir eilimin deil ama bir doal eilimin etkisiyle gerekletirilen eylemleri de bir kenara brakyorum, nk bu durumda eylemin grevle eliip elimediini, grev iin mi yoksa bencil bir amala m yapldn belirlemek kolaydr. Bylece elimizde sadece gerekten zor olan son durum kalr; bu durum, belirli bir eylemi gerekletirmek iin dorudan bir eilim hissettiimiz ve bu eilimin de greve uygun olduu durumdur. rnein birinin kendi hayatn korumas bir grevdir ama herkes kendi hayatn korumak iin dorudan bir eilime sahiptir; birok insann bu ama iin gsterdikleri kayg dolu ilginin isel bir deeri yoktur; eylemlerinin sebebi olan dsturlar da ahlaki bir neme sahip deildir. Hayatlarn grevlerine uygun biimde korurlar, grev yznden deil. Ama mitsiz aclar ve skntlar yznden tm yaama arzusunu kaybetmi birini dnelim; bu yklm adamn lm bir kurtulu gibi dndn ama sadece bir grev hissi yznden hayatnz uzatmak iin gerekli nlemleri aldn hayal edelim; bu durumda onun dsturunun zgn bir ahlaki nemi vardr. Ama, ikinci olarak, grev yznden gerekletirilmi bir eylem ahlaki deerini gerekletirmeye alt amacndan deil, onu belirleyen dsturdan alr. Bu yzden, niyetin harekete gemesine neden olan prensip tm duyusal arzulardan bamsz ise, eylem amacn gerekletirse de, gerekletirmese de ayn ahlaki deere sahiptir. Yukarda sylediimiz ey, hedeflenen amacn veya dier bir deyile, niyetin amac veya gds haline getirilen ve bir eylemden kaynaklanan sonularn eyleme koulsuz ve ahlaki bir deer saladn ak hale getirir. Bu durumda, eer bir eylemin ahlaki deeri, belirli bir amacn yerine getirilmesine ynelik niyetin kendinde mevcut deilse nerede aranmaldr? Ahlaki deer ancak, eylem sayesinde amaca ulalm olsa da, olmasa da niyetin prensibindedir. nk niyet, ekilsel olan a priori prensip ile a posteriori olan maddi gd arasndaki yol ayrmnda durmaktadr.4 Burada durduuna gre niyetin bir ekilde belirlenmesi gerekmektedir ve grev yznden yaplan hibir eylem maddi bir prensiple belirlenemeyeceine gre, sadece iradenin ekilsel prensibiyle belirlenebilir. Az nce ortaya konan iki nermeyi bir ncs takip eder: Grev, yasaya olan saygdan dolay gerekletirilmesi gereken bir sorumluluktur. Ey4 Kant burada bir eylemin yrtlmesinden nce verilen hkm (a priori) ile olaydan sonra sonularn hesaplanmasn (a posteriori) ayryor. Bu haliyle a priori verili olan bilgi, a posteriori deneyimle, sonradan kazanlan bilgi oluyor. (y.n.)
681
lemimi takip etmesini beklediim amaca ynelik doal bir eilimim olabilir ama niyetimin spontane bir faaliyeti olmayan, sadece bir etkisi olan bir eye asla sayg duymam; ayrca ister benim, isterse bakasnn doal eilimi olsun, herhangi bir doal eilime de sayg duymam. Kendi eilimimse bunu onaylayabilmem iin baka birisi tarafndan ifade edilmesi gerekir; bu durumda onu kendi karlarma faydal olarak grebilirim, hatta baz belirli hallerde sevdiimi bile syleyebilirim. Ancak sayg duyabileceim veya bana eyleme geme sorumluluunu ykleyebilecek tek ey, bir sonu olarak deil, bir prensip olarak niyetime bal olan yasadr: Doal eilimlere bal olmayan, aksine, onlara hkmeden veya en azndan eylemlerimin yolunu izerken beni etkilemelerini engelleyen ite bu prensiptir. imdi, tamamen grev yznden gerekletirilen bir eylem, doal eilimlerin ve bununla birlikte iradenin tm amalarnn etkisini tamamen ortadan kaldrr, niyeti objektif olarak belirlemek iin yasadan baka hibir ey kalmamtr ve eylemin prensibini subjektif olarak belirlemek iin de sadece yasaya duyulan saf sayg vardr. Tm doal eilimleri bile feda ederek ahlak yasasna itaat etmek dsturu buradan kmtr. Ahlaki iyilik olarak adlandrdmz yce iyilik ancak, niyeti belirleyen ama sonular belirlemeyen kendindeki yasa fikri olabilir. Sadece rasyonel bir varlk bylesi bir fikre sahip olabilir ve bir yasa fikrinden yola karak hareket eden kii, eylemleri bekledii sonular getirse de, getirmese de ahlaki adan zaten iyidir. Sonular ne olursa olsun, fikrinin niyeti belirlemesi gereken ve bu yzden kendinde mutlak iyi ve niteliksiz olarak adlandrlacak yasann doas ne olmaldr? Niyetin, belirli bir yasaya uyulmas sonucunda elde edilmesi beklenen sonulara ynelik bir arzu ile eyleme gememesi gerektiinden, niyet ile ilgili elimizde kalan tek prensip, eylemlerin evrensel yasaya uygun olmasdr. Her durumda, ayn zamanda dsturumun evrensel yasaya dnmesine niyetliymi ve ayn zamanda bunu yapabilirmi gibi davranmam gerekir. Yasaya saf ve basite uygun olmak bu demektir; ayrca grev fikrinin bo ve aslsz olarak grlmesini istemiyorsak niyeti belirleyen prensip budur ve bu olmaldr. Aslnda davranlar zerine yerletirmeye altmz yarglar bu prensibe mkemmel uyar ve yarglarmz belirlerken bunu srekli gz nnde tutmamz gerekir. rnein ben artlarn basksyla, tutmaya eilimli olmadm bir sz verebilir miyim? Burada sorun yalan yere yemin etmenin basiretli bir davran olup olmad deil, ahlaki olarak doru olup olmaddr. Bu soruyu ksa ve kesin bir ekilde cevaplamam mmkn klmak iin en iyi yol, yalan yere yemin etmenin getirecei utantan kendimi kurtarmaya ilikin dsturun, 682
LAHYAT VE AHLAK
hem bakalar hem de benim iin geerli evrensel bir yasann gcne sahip olmasnn beni tatmin edip etmeyeceini kendime sormamdr. O anda fark ederim ki, yalan sylemeye niyetim vardr ama yalan sylemenin evrensel bir yasa olmas niyetine sahip deilim. Yalan sylemek evrensel olsayd, doru konumak gerekirse, sz vermek diye bir ey olmazd. Belirsiz bir gelecekte bir ey yapmaya niyetli olduumu syleyebilirim ama kimse bana inanmayacaktr veya bir an szme inandysa, beni kendi silahmla vururdu. Bu yzden bylesi bir dsturun evrensel bir yasa olarak kabul edildii anda kendi kendisini yok edecei ispatlanm olur. Bu nedenle, grev, ahlak yasasna duyulan saf bir sayg yznden hareket etme sorumluluudur. Bu gd dierlerinin hepsinden stndr, nk kendinde iyi olan bir iradenin kouludur ve baka hibir eyle karlatrlamayacak bir deere sahiptir.
* Kantn Felsefesi, eviren ve editr John Watson, New York, Macmillan Company, 1891, s.225-232.
683
684
II AHLAK STANDARDI ARAYILARI
A. NSAN NANCI KLSELERN DIINDA DA BULABLR M? 1. Savoylu Bir Papaz Vekilinin nancn Aklamas* Jean Jacques Rousseau
Jean Jacques Rousseau (1712-1778) svirenin Cenevre kentinde dodu ve Fransa Ermenonvillede ld. Atalar, On Altnc yzyldaki Din Savalar srasnda zulme urad iin Cenevreye kaan Huguenotlardand. tiraflarna inanmak gerekirse, tm hayat boyunca, en sefil ak maceralarnda bile, ocukluundan beri iinde yaad svireli Kalvinist evresine farkl biimlerde tepki gstermitir. Ansiklopediye katkda bulunmu ve Diderotun yakn arkada olmu olsa da Fransz Aydnlanmasnn rasyonalist prensiplerini asla tamamen kabul etmedi. Duyular ve duyarllk konularyla megul olurken politik, estetik ve ahlaki tm deneyim ve meselelere ok youn, kiisel bir yaklam gelitirdi; dnemin filozof stereotipinin ok dndayd. Savoylu Bir Papaz Vekilinin nancn Aklamas aslnda Rousseaunun roman Emile yahut Eitim zerinenin [mile ou de lducation] (1762) bir blmdr; ancak sanki zellikle ayr yazlm gibi sklkla tek bana yaynlanmaktadr. Benden bilgece bir nutuk veya derin argmanlar beklemeyin. Ben byk bir filozof deilim ve olmaya da niyetim pek yok. Yine de bazen saduyunun n alglyorum ve her zaman dorulara sayg duyuyorum. Sizin dediklerinizi rtmek iin herhangi bir tartmaya veya abaya girmeyeceim; sadece kalbimdeki basit ve samimi duygularm ortaya koyacam. Siz de bu beyan okurken kendi duygularnz gzden geirin: Sizden tek ricam budur. Eer hatalysam bu kastl bir tercih deildir ve bu beni tm sulardan aklamaya yeter; eer haklysam, brakalm her ikimizin de sahip olduu akl karar versin. Bu konuyu dinlemekle ikimiz de ok ilgiliyiz, neden ikimizin grleri de benzemesin? 685
Fakir bir kyl olarak dodum, durumum gerei kaderim iftilik yapmakt. Ancak benim ekmeimi bir rahip olarak kazanmam iin eitim grmeme karar verildi ve iyi bir eitim grmem iin gerekli kaynaklar bulundu. Bunu yaparken kesinlikle ne ben ne de ailem benim eitimim iin neyin gerekten iyi, doru ve faydal olaca konusunda kimseden fikir almadk; sadece papazla atanabilmem iin ne gerekiyorsa onlar renmem gerektiini biliyordum. Bu yzden ben de renmem gereken eyleri rendim, -ne sylemem gerekiyorsa onu syledim- ve bylece bir rahip oldum. Ama ksa sre sonra artk bir erkek olmamak sorumluluunun altna girerek, baaramayacam bir eye sz verdiimi aka algladm. (...) Doann ilk ve en kutsal kurumu olarak grdm evlilie her zaman byk bir sayg duydum. Bylesi bir ykmllk altna girme hakkmdan vazgemi olmamdan dolay bu szn erefini lekelememeye karar verdim; nk eitimimin verdii tavrlara ramen her zaman basit ve tekdze bir hayat yaadmdan dolay ilk fikirlerimi oluturan o anlay net biimde korumutum. Dnyann kurallar ilkel nosyonlarm mulaklatrmamt ve fakirliim sayesinde, bize gnahn yanltcln reten ayartmalardan yeterince uzak durabilmitim. Ancak oluturduum bu erdemli zm beni ykma gtren sebep oldu; dierlerinin haklarn inememe konusundaki kararllm hatalarmn aa kmasna neden oldu. Gnahmn kefaretini demek iin uzaklatrldm ve srldm; belimin gevekliinden ok vicdanmn kurban oldum. Rezilliim nedeniyle knandmda bir suun gerektirdii cezadan kamann yolunun daha byk bir su olduunu fark ettim. Bu trden birka rnek, dnme yetenei olan bir kiiye ok ey retebiliyor. zc deneyimler sonunda adalet, drstlk ve dier ahlaki sorumluluklar konusundaki fikirlerimin pratikle elitiini grdmde, edindiim fikirlerin oundan vazgemeye baladm, sonunda elimde kalan birka tanesi kendi kendilerine hayatta kalamaynca onlarn temelindeki delilleri de sorgulamaya baladm. Bu yzden, ne dneceimi bilemez halde sizin ruh halinize kadar dtm, u farkla ki, inanszlm daha olgun bir an gecikmi bir meyvesi olduundan ondan kurtulmak ok daha zordu. (...) Zaman iinde ok daha byk ktlkler yaadm; yine de hayatmn hibir dnemi bence o tereddt ve kayg dolu dnem kadar kabul edilemez deildi. Srekli olarak bir pheden, bir tereddtten dierine kouyordum; uzun ve acl tefekkrler neticesinde hem varlm hem de grevim hakknda elde ettiim tek ey kararszlk, mulaklk ve elikilerdi. (...) Bir insan prensip olarak nasl itenlikle pheci olabilir, anlayamyorum. Bylesi filozoflar ya gerekte mevcut deiller ya da dnyadaki en sefil insan686
AHLAK STANDARDI ARAYILARI
lar. Kesin olarak bilmemizin nemli olduu eyler konusunda phe etmek insan zihnini ok fazla kartrabilir, nk insan zihni ok uzun sre kararsz kalamaz ve bunun yerine bir yolu dierine tercih ediverir, bir konuda hibir eye inanmamaktansa aldatlmay yeler.1 (...) Bu durumda filozoflara mracaat ettim. Kitaplarn kartrdm ve fikirlerini inceledim. Onlar bo, dogmatik ve zorbaca buldum szde kukuculuklarna ramen. Hibir konuda cahil deillerdi ama hibir eyi de ispatlayamyorlard; ancak birbirleriyle alay ediyorlard; sadece bu sonuncusunu yapmakta hemfikirdiler ve sanrm haklydlar. Rakiplerine saldrdklarnda zafer kazanabilmeyi istiyorlard ama etkin bir savunma yapmalarn salayabilecek bir eyleri yoktu. Sebeplerini aratrdnda sadece rakiplerinin fikirlerini rtmeyi hesapladklar grlyordu: Oylama yapsalar herkes sadece kendi oyunu alrd. zerinde anlatklar tek ey tartmakt ve bunlarn peinden gitmek kesinlikle kafamdaki mulakl yok etmeyecekti. Anladm ki insanlarn anlayndaki zayflk, hislerindeki o olaanst eitliliin birincil sebebiydi ve ikinci sebep de gururdu. Bu ok kapsaml makineyi lebilecek standartlarmz yok; eitli ilikilerini hesaplayamyoruz; ne ilk sebebi ne de nihai sonucu biliyoruz; kendimizden bile habersiziz; ne kendi doamz ne de hareket prensiplerimizi biliyoruz; hayr, insan denen varln basit mi, karmak m olduunu bile tam olarak bilemiyoruz. Etrafmz her ynden anlalmaz gizemlerle evrilmi; bu gizemler akln snrlarnn tesine uzanyor; bunlar kavrayabilecek bir anlaya sahip olduumuzu hayal ediyoruz ama bu sadece bir hayal. Bu hayal dnyasnda herkes kendisine gre bir yol neriyor ama kimse bu yolun kendisini hedefine gtrp gtrmeyeceini bilemiyor. (...) Bylece gereklik sevgisi tm felsefemi kapsar hale geldi; aratrma yntemim ise tartmann bo kurnazlklarn iermeyen saduyu idi; bu prensiplere gre sahip olduum tm bilgileri yeniden gzden geirdim, itenlikle dndmde kalbimin reddetmedii eyleri kabullenmeye ve bunlarla balantl grnen eyleri de doru kabul etmeye karar verdim; dier her eyi pheliydi, ne kabul edecek ne de reddedecektim, pratikte bir fayda getirmeyecek noktalar netletirmek iin kendimi zora sokmamaya kararlydm.2 (...) Bu nedenle, dnyann bilge ve gl bir rade tarafndan ynetildiine inanyorum. Bunu gryorum, daha dorusu, hissediyorum ve bunu bilmek benim iin ok nemli. Ama bu dnya ebedi mi, yoksa yaratld m? Dn1 2 Pascaln Dnceler adl eseriyle karlatrnz (sf. 689). Papaz vekilinin setii yntemi Descartesn Rousseau domadan yz yl nce yazd kritik analiz ile ilgili nl kurallaryla karlatrnz (sf. 735).
687
yadaki eyler bamsz ve kendi bana varolan bir prensibe mi bal, yoksa iki veya daha fazla prensip mi var ve bunlarn z nedir? Bunlar hakknda hibir ey bilmiyorum, bilmem gerektiini de dnmyorum. Bylesi bir bilgi benim iin ilgi ekici hale geldiinde onu elde etmek iin abalayabilirim; ama bundan baka beni tedirgin eden, pratikte ie yaramayan ve benim anlama gcm aan tm bo almalardan vazgetim. Ancak hatrlayacaksnz, duygularm size dikte etmek istemiyorum, sadece size olduklar gibi anlatyorum. Madde ebedi midir, yoksa yaratlm mdr; pasif bir prensibi var mdr, yok mudur? Kesin olan tek ey tm evrenin bir tasarm olduudur ve bu tasarm, tatmin edici biimde zeki bir failin varlna iaret eder. nk bu sistemin dzenlenmemi veya tek ve ayn amaca, yani eylerin oluturulmu mevcut dzenini korumaya ynelik olmayan bir parasn gremedim. radesi fiile dnen, eylem prensipleri kendinden kaynaklanan bu Varlk; istediinde herhangi bir kelimeyle evrenin tm paralarn harekete geirebilen ve her eyi yneten bu Varla ben TANRI diyorum. Bu terime, eylerin dzenine bakarak elde ettiim zek, g ve irade fikirlerini ekliyorum; bunlara da bu birliin zorunlu sonucu olan iyilii ekliyorum. Ancak bu nitelikleri izafe ettiim o Varln zn anlayacak kadar bilge deilim. O, hem duyularmdan hem de aklmdan eit uzaklkta duruyor. Onu ne kadar dnrsem, o kadar aklm karyor. Var olduunu ve varlnn kendi yarattklarndan tamamen bamsz olduunu kesin olarak biliyorum. Ayrca kendi varlmn da buna bal olduunu ve bildiim tm varlklarn da ayn durumda olduunu biliyorum. Onun tm ilerinde ilahln hissediyorum, onu iimde hissediyorum ve onu evremdeki btn nesnelerde gryorum; Ancak onun ne olduuna dair tefekkr etmeyeceim, nerede olduunu ve ne hayal ettiini sorgulamayacam; artk aknlam aklm kendi zayfln anlad. Bu yzden bundan sonra asla, Onun benimle olan ilikisinin gerektirdiinin tesinde, Tanrnn doas hakknda tartmayacam. Bylesi sorgulamalar bilge birinin titremeden ve bylesi yce bir konuda ok ilerlemenin kendi yetersizliini tamamen ortaya karmadan asla giriemeyecei kadar kstahadr. nk Tanr hakknda hibir fikre sahip olmamak, deersiz ve haksz dncelere sahip olmaktan ok daha iyidir. (...) Size unu da itiraf edeyim, Kutsal Kitapa kar byk hayranlk duyuyorum, nk ncilin safl kalbime hitap ediyor. Filozoflarn o gsterili laflarla dolu eserlerini dikkatle inceleyelim. Kutsal Kitapla karlatrldnda ne kadar vasat, ne kadar aalklar! Bu kadar basit ve bu kadar yce bir kitabn sadece insanlarn eseri olmas mmkn m? Bu kitapta tarihi 688
anlatlan kutsal ahsiyetin sadece bir insan olmas mmkn m? Heyecanl veya tutkulu bir tarikatnn tavr stlendiini gryor muyuz? Tavrlar ne kadar saf, ne kadar tatl! Kurtarrken ne duygulu ve ne ltufkr! zdeyileri ne kadar yce! Sylevlerindeki bilgelik ne kadar derin! Cevaplar nasl akl dolu, nasl ince, nasl doru! Tutkularn nasl da kontrol ediyor! Zayflk gstermeden ve gsteri yapmadan byle yaayacak ve byle lecek insan nerede, bylesi filozof nerede? (...) Bu nedenle, gen dostum, kendi azmla sana kendi itikadmn hikyesini anlattm, stn varlk kalbimdeki hikyenin de ayn olduunu grecektir. Bu inan aklamasn yaptm ilk kii sizsiniz, muhtemelen son kii de siz olacaksnz. Kendi iimde daha pozitif olsaydm, daha pozitif ve dogmatik bir hava yaratrdm ama ben cahil biriyim ve hata yapmaya am. Hibir eyi saklamadan kalbimi size atm. Emin olduum eyleri size olduu gibi anlattm. phelerimin de phe olduunu ilan ettim; fikirlerimin de fikir olduunu; her ikisi iin de sebeplerimi drste akladm. Daha ne yapabilirim? Artk sizin bir karar vermeniz gerekiyor. Kendinize kar drst olun. nsanlarn sizi sevmesi veya sizden nefret etmesi, size hayran veya dman olmalar ok da nemli deil. Sadece gerekleri syleyin, sadece doru olan yapn, nk neticede en nemli ey grevimizi inanl biimde yerine getirmektir. Sadece gerek olduuna inandnz duygularm aln ve geri kalanlarn tmn reddedin; sonunda hangi dini seerseniz sein, o dinin gerek grevlerinin insanlarn oluturduu kurumlardan bamsz olduunu hatrlayn -dnya zerinde hibir dinin sizi ahlakn kutsal sorumluluklarndan muaf tutamayacan bilin- drst bir kalbin Tanrnn tapna olduunu unutmayn -ve her lkede ve her mezhepte Tanry her eyden ok sevmenizin ve komunuzu kendiniz gibi sevmenin yasann z ve zeti olduunu hatrlayn- ve dinsel grevlerin amac olduunu.
* Jean Jacques Rousseau, Savoylu Bir Papaz Vekilinin nancn Aklamas, New York, Peter Eckler, 1889, s. 13-16, 17-18, 20, 35-36, 101-102, 108.
2. Dnceler* Blaise Pascal

Blaise Pascal, 1623 ylnda Clermont-Ferrand, Fransada dodu. Babas Normandiya blgesinin idareciliine ykselmi olan yksek rtbeli bir memurdu. Harika ocuk Pascal, kitaplar arasnda, eitimli Katolik avukatlar, bilimadamlar ve yazar689
larn yannda byd. Erken yalardan itibaren bilime ilgi duymaktayd. Parlak bir matematiki olduunu ispat ettii gibi, vakumun zellikleri konusunda nemli aratrmalar yapm ve yirmi be yanda barometre verilerinde yksekliin etkilerini ispatlamt. 1654 yl itibariyle byk bir bilimadam olarak tezahr eden Pascal, dnem aydnlarnda ska rastlanan youn bir dinsel deneyim geirdi. Ailesinin Fransz Katolik inancnn kat bir Jansenci veya Janseniusu grn3 semesinin etkisi olsa da Pascaln Jansenizme dnnn tmyle kiisel ve mistik bir olduu anlatlr. Tara Mektuplar ( Lettres provinciales) adl eserini Jansenciler adna, onlarn dmanlar olan Cizvitlere kar yazm olmasna ramen 1650lerin ortalarndan itibaren kamusal meselelerden yava yava ama tamamen ekilecektir. 1662 ylnda lene kadar hayatn tefekkre ve Dnceler (Pensees) adl eserini yazmaya adad. Ksa denemelerden ve daha da ksa vecizelerden/zdeyilerden oluan bu derleme, Pascaln dinle ilgili en etkili kanaatlerini ierir. Aadaki metin, Pascaln kendi inan zeminini bulma abalarna dair fakir verecek niteliktedir. Ne kadar ok k olursa insanda o kadar ok ycelik ve namertlik kefederiz. Sradan insanlar... Daha eitimliler... Filozoflar Onlar sradan insanlar artr. Hristiyanlar Onlar da filozoflar artr. Bu durumda dinin kendi mzla orantl olarak zaten bildiimiz eyleri rettiine kim arabilir ki? *** nsan bir kamtr, doadaki en zayf eydir, ama dnen bir kamtr. Onu ezmek iin btn bir evrenin silahlanmas gerekmez. Bir buu, bir damla su onu ldrmeye yeter. Ama evren onu ezerse insan yine de kendisini katleden evrenden daha asil olacaktr, nk ldn ve evrenin ondan daha gl olduu bilecektir. Evren bunlarn hibirini bilmez. Bu yzden tm itibarmz dnce gcnden gelir. Kendimizi, dolduramayacamz uzayda veya zamanda deil, dnce alannda gelitirmeliyiz. yleyse gelin ahlakn balang noktas olan dnme faslna iyi alalm.
3 Janseniusuluk /Jansenizm, Descartes aklclyla/insanclyla Aziz Augustinusun Tanrcln uzlatrmaya alan Piskopos Tanseniusun retisi. Hollandal piskopos Cornelis Janseniusa (l585-1638) gre insan gnahlarla ykl bir yaratktr ve ancak Tanr bayla kurtulabilir. Tanrnn kendisini balamasn dilemek ve beklemekten baka yapabilecei hibir ey yoktur. (y.n.)
690
nsann ycelii ancak kendi sefaletini biliyorsa ycedir. Bir aa sefil halde olduunu bilmez. Bu yzden kendimiz hakknda bilecek az ey vardr ve kendimizi ufak grmek yceliktir. nsann yceliini bu zayflklar belirler. Bunlar byk bir efendinin, tahttan indirilmi bir kraln zayflklardr. nsann ycelii yle aktr ki, kendi kkl bile yceliini kantlar. nk hayvanlarda doa dediimiz eye insanlarda kklk deriz ve bunu derken bir zamanlar sahip olduu daha iyi bir doadan buraya dtn ve doasnn artk hayvanlar gibi olduunu kast ederiz.4 *** Brakalm insan deerini tahmin etsin. Kendisini sevmesine izin verelim, nk iyilie muktedir bir doas vardr ama bu nedenle, doasnda mevcut olan rezillikleri sevmesine izin vermeyelim. (...) Kendi iinde doruyu bilme ve mutlu olma gcne sahiptir ama hibir doruyu ne kalc ne de tatmin edici bulmutur. Bu yzden insan doruyu bulma arzusuna ynlendireceim; arzulardan arnmasn ve doruyu nerede bulursa bulsun takip etmesini, bilgilerinin arzular tarafndan nasl karartldn anlatacam. Hkm verme gcn saptran iindeki arzulardan nefret etmesini istiyorum, bylece arzular ne onu seim yaparken krletirebilir ne de seim yaptnda onu engelleyebilirler. (...) Stoaclar, Kendi iinize ekilin, orada sknet bulacaksnz, der, bu doru deildir. Dierleri de, Kendinizin dna kn, mutluluu elencede arayn, der, bu da doru deildir, nk hastala neden olabilir. Mutluluk ne bizim dmzda ne de iimizdedir; mutluluk Tanrdadr, hem dmzda hem de iimizdedir. Gelin imdi doann na gre konualm. Bir Tanr varsa eer, onu aklla kavramak mmkn deildir, nk ne paralar ne de snr olmadndan bizimle hi alakas yoktur. Bu nedenle, Tanrnn ne olduunu veya ne olmadn bilme yetimiz yoktur. Byle olduuna gre sorunun zmn bulmay stlenmeye kim cret edebilir? (...) Gelin u noktay inceleyelim ve unu diyelim: Tanr vardr veya yoktur. Ama hangi tarafa ynelmeliyiz? Akl bunu belirleyemez. Bizimle arasnda deimez ve sonsuz bir uurum vardr. Sonsuz uzaklklarn arlnda yaz ile turann yer deitirebildii bir oyun oynanmaktadr. Bahsinizi hangisine
4 Bu dnceyi Pico della Mirandolann nsann Haysiyetine Dair adl metniyle karlatrnz (sf. 440).
691
yatrrsnz? Birini veya dierini desteklemek iin ortada hibir sebep yoktur, ikisinden birinin lehine mantkl biimde tartamazsnz. nceden bir seim yapm olanlar, hibir ey bilmediiniz iin hata yapmakla sulayamazsnz. - Hayr, bu seimi yaptklar iin deil ama bir seim yaptklar iin sulayabilirim, nk hem tura diyenler hem de tersini iddia edenler eit derecede sulanmay hak eder, nk ikisi de yanl yapmtr; en doru yol hi bahse girmemektir. Evet, ama bahse girmeniz zorunludur; bu sizin iradenize bal deildir; olayn ortasna dmsnzdr. Hangisini seeceksiniz? Bakalm. (...) Kaybedecek iki eyiniz var, doruluk ve iyilik, oraya koyabilecek de iki eyiniz var, aklnz ve iradeniz, bilginiz ve mutluluunuz; doanzn da uzak durmas gereken iki ey var, hata ve sefalet. Seim yapmanz gerektiine gre aklnz birini dierine tercih etmekle daha fazla zarar grmez. Bir noktay halletmi olduk ama mutluluk ne olacak? Turay, yani Tanrnn var olduunu seersek neler kazanp neler kaybedeceimizi tartalm. ki durum vardr: Kazanrsanz her eyi kazanrsnz; kaybederseniz hibir ey kaybetmezsiniz. Bu nedenle, hi tereddt etmeden Onun var olduu zerine bahse girmelisiniz. - Haklsnz. Evet, bahse girmem lazm ama bahse ok fazla ey yatrm olabilirim. - Bakalm. Kazanma ve kaybetme anslar eit olduuna gre bir hayat iin iki tane kazanman gerekse bile bahse girebilirsin. Ama kazanlacak yaam olsa oynaman gerekir, nk ihtiyalar oynaman gerektirir ve kazanma ve kaybetme anslar eitse tane kazanmak iin yaamn riske atmak tedbirsiz davranmak olur. Ama ortadaki kazan sonsuz hayat ve mutluluktur. Bu nedenle, sadece bir kazanma ihtimali ieren sonsuz ansn olsayd, yine de bir iki el oynama hakkn olurdu ve sonsuz sayda ansn iinde sonsuz kere sonsuz uzunlukta mutlu bir yaam kazanma ihtimalin olan bir oyunda, yaam kazanmak iin tek yaamn bahse srmeyi reddedersen aptalca davranm olurdun. Ama burada sonsuz kere sonsuz uzunlukta mutlu bir yaam kazanma ansn var, snrl sayda kaybetme ansna kar bir kazanma ans var ve bahse srecein ey snrl; karar verilmi demektir. Bir taraf sonsuzsa ve kazanma ihtimaline karlk sadece sonlu sayda kaybetme ihtimalin varsa tereddde yer yoktur, tmn riske etmen gerekir. Bu yzden bir insan bu oyunu oynamaya zorlandnda yaamn korumak iin aklla ilikisini kesmelidir. (...) Evet, ama ellerim bal ve azm kapatlm: Bahis oynamak zorundaym ve zgr deilim, kimse de beni serbest brakamaz, stelik inanacak biimde yaratlmamm. O zaman ne yapmalym? Doru. Ama akln seni inanmaya ittii halde inanamyorsan, en azndan inanma konusundaki yetersizliini anlaman gerekir. Bu durumda Tanrya 692
dair delilleri artrarak deil, arzularn azaltarak kendini ikna etmek iin aba gstermelisin. Seve seve inanca ulaacaksn ama yolu bilmeyeceksin; kendindeki inanszl iyiletireceksin ve bunun iin are arayacaksn. Senin gibi bal olan ama imdi sahip olduklar her eyle bahis oynayanlardan renmelisin; onlar takip etmen gereken yolu bilirler, seninle ayn hastala sahip olup tedavi edilmilerdir. Onlarn inandklar eylere inanp, kutsal suya dokunup, ayinlere katlp vb. onlarn balad yolu takip etmelisin. Bylece doal yollardan inanca gelirsin ve iddetini kaybedersin. - Ama korktuum ey bu deil. - Neden? Kaybedecek neyin var? Bu argmann sonu. Bu taraf seersen bana nasl bir ktlk gelebilir? Gvenilir, onurlu, mtevaz, minnettar, cmert, arkada canls, iten ve drst olacaksn. in dorusu, artk o zehirli zevklere, grkeme ve lkse sahip olmayacaksn, baka zevklerin olacak. Bu yaamda kazanl kacan sylyorum, bu yoldaki her admnda kazancn ne kadar kesin ve bahse srdn eyin ne kadar deersiz olduunu greceksin; sonunda kesin ve sonsuz bir kazan iin bahis oynadn ve hibir eyi riske atmadn anlayacaksn. Vaiz5 bize Tanr olmadan insann tamamen cahil ve kanlmaz bir sefalete mahkm olduunu syler. nk gsz olmasna ramen isteyen, sefil durumdadr. Mutlu ve baz dorulardan emin olmak isteyen ise ne bilebilir ne de bilme arzusundan kurtulabilir. pheye dahi kaplamaz. Benim grdm ve bana sknt veren ey de budur. Her tarafa bakyorum ama mulaklktan baka bir ey gremiyorum, doa bana phe ve huzursuzluk sebeplerinden baka bir ey vermiyor. lahi bir iaret grp de inanmamaya karar verdiim bir durum olmad. Her yerde Yaratcnn iaretlerini grseydim, inanl biimde ve huzur iinde dinlenebilirdim. Ancak yalanlayan ok fazla ey gryorum, dorulayan eylerin says ise ok az; acnacak haldeyim ve eer Tanr doay koruyorsa, bu olguyu net bir biimde ortaya koymasn, ama doann Tanr hakkndaki iaretleri aldatc ise, onlar tamamen saklamasn ve bylece ne taraf tutmam gerektiinin bana gsterilmesini yzlerce defa diledim. Ne olduun ve ne yapacan bilemeyen bir durumdayken ne durumumu ne de grevlerimi biliyorum; kalbim, takip edebilmek iin gerek iyiliin nerede olduunu renmeye niyetli, nk sonsuzluk iin hibir masraf fazla deildir.
* Blaise Pascaln Dnceleri, eviren C. Kegan Paul, Londra, Kegan Paul, Trench & Company, 1888, s. 43, 46-47, 48-49, 97-100, 104, 304.
Eski Ahitteki Vaiz kitabnn yazar.
693
3. Denemeler* Michel De Montaigne

Michel de Montaigne, 1533 ylnda ailesinin Fransa, Bordeaux yaknlarndaki atosunda doar. Soyu zengin tccarlara ve devlet grevlilerine dayanan Montaigne, konforlu bir yaam srmekle birlikte, Bordeaux ve evresinde durmakszn sren dinsel atmalardan bunalmaktadr. Hukuk eitimimi mteakip, Bordeaux Parlamentosuna girer ve on alt yl boyunca meclis yesi olarak grev yapar. Bu dnem boyunca birok defa Parisi ziyaret edecek, dnemin nde gelen nlleriyle arkadalk kuracaktr. Montaigne, parlamentodaki grevinden 1570te ayrlp, atosuna ekildi. ki kez ksa sreli Bordeaux Belediyesi bakanl dnda lmne kadar (1592) atosunda huzur iinde yaad. nanl bir Katolik olmasna karn, ilahiyatla pek az megul olmutur. Buna karn, akranlar gibi o da Fransz Din Savalarnda6 birok arpmaya katlm, inan ve insan dncesi hakknda kayda deer dnceler gelitirmitir. Montaignenin grleri, 1580 ile 1588 yllar arasnda baslan ciltlik Denemelerde toplanr. Okuyucuya Okuyucu, bu kitap iyi niyetlerle yazlmtr. Sana batan syleyeyim ki, ben burada yaknlarm ve kendim dnda hibir ama gtmedim. Sana hizmet etmek yahut kendime n salamak hi aklmdan gemedi; byle bir ama peinde komaya gcm yetmez. Bu kitab yaknlarm ve arkadalarm iin bir kolaylk olsun diye yazdm. stedim ki beni kaybettikleri zaman (ki pek yakndr) huyumu ve mizacm daha iyi hatrlayabilsinler, bylece hakkmda bildikleri, daha ayrntl ve canl olsun. (...) Yalnzlk Hakknda Yalnz yaamann bir tek amac vardr sanyorum; o da daha babo, daha rahat yaamak. Fakat buna hangi yoldan varacamz her zaman pek bilmiyoruz. ou kez insan dnya ilerini braktn sanr; oysa ki bu ilerin yolunu deitirmekten baka bir ey yapmamtr. Bir aileyi ynetmek bir devleti ynetmekten hi de kolay deildir; akl nerde bunalrsa bunalsn, hep ayn akldr; ev ilerinin nemlinin az olmas, daha az yorucu olmala6 1618-1648, Otuz Yl Sava, Avrupa devletlerinin ounun katld savalar dizisi temelinde, Protestan-Katolik mcadelesi olmakla birlikte, Kutsal Roma Cermen mparatorluuna bal prensliklerin siyasi ve ekonomik kar sava olduu da grlmektedir. (y.n.)
694
rn gerektirmez. Ayrca saraydan ve pazardan el ekmekle hayatmzn ba kayglarndan kurtulmu olmayz. Dertlerimizi avutan akl ve hikmettir, O engin denizlerin tesindeki yerler deil. Horace lke deitirmekle kskanlk, cimrilik, kararszlk, korku, tutku bizi brakmaz. Keder, atmzn terkisine binip gelir. Horace Onlar manastrlarda ve okullarda bile peimizi brakmazlar. Bizi onlardan ne ller kurtarabilir, ne maaralar, ne bedenin kefareti iin giyilen kldan giysiler, ne de oru. ldrc yara barmzda kalr. Virgilius Sokrata birisi hakknda, seyahat onu hi deitirmedi, demiler. O da, ok doal, demi nk kendisini de beraber gtrmtr. (...) nsann, olanak varsa kars, ocuu, paras ve hele sal olmal ama mutluluunu yalnz bunlara balamamalyz. Kendimize dkknn arkasnda, yalnz bizim iin bamsz bir ke ayrp orada gerek zgrlmz, kendi snamz kurmalyz. Orada, yabanc hibir konua yer vermeksizin kendi kendimizle her gn ba baa verip dertlemeliyiz; karmz, ocuumuz, servetimiz, adamlarmz yokmu gibi konuup glmeliyiz. yle ki, hepsini yitirmek felaketine uraynca onlarsz yaamak bizim iin yeni bir ey olmasn. Kendi iine evrilebilen bir ruhumuz var; kendi kendine yolda olabilir; kendi kendisiyle alveri edebilir. Yalnz kalnca sklr, ne yapacamz bilmez oluruz diye korkmamalyz. (...) Yalnzlk bence, Thales gibi en faal ve verimli yllarn dnyaya harcayanlar iin daha uygun ve akla yatkn geliyor. Dierleri iin yaadmz yeter; gelin hayatmzn geri kalan ufack parasn kendi gnlmzce yaayalm. Gelin bundan sonra kendimiz ve iyiliimiz iin dnelim ve plan yapalm. Kaygsz bir emeklilik dnemi hazrlamak ufak bir mesele deildir; baka giriimler olmadan da bizi yeterince megul edebilir. Madem Tanr bize tanma hazrlklarndan keyif alma ansn bahetmi, biz de hazrlk yapalm; gelin antalarmz toplayalm; iimizi erken brakalm; bizi baka eylere balayan o zorlu mengenelerden 695
kurtulalm ve uzaklara gidelim. Bu ok gl balardan kurtulmamz gerekir, ondan sonra unu veya bunu sevebilir, sadece kendimize bal kalabiliriz. Yani brakn dier eyler bizim olsun ama derimizi soyup etimizden de bir para koparmadan bizden ayrlamayacaklar kadar balanmayalm ve yapmayalm onlara. Bu dnyadaki en byk ey, kendi kendine ait olmay bilmektir. (...) Bazlarnn mizac bu talimatlara uymaya daha yatkndr. Alnganl zayf ve gevek olanlar; ball ve iradesi yznden titiz olanlar veya bu yzden birinin hizmetine girmekte veya bir ie balamakta yava kalanlar -ben de onlardan biriyimdir mesela, hem doal mizacm hem de grm byledir-, her eye sarlan ve balanan, her eyi tutkuyla isteyen, kendilerini her durumda karsndakilere sunan ve veren aktif ve youn ruhlara gre daha abuk uyacaklardr bu tavsiyelere. (...) Talih benimleyken benden uzaklaaca zaman iin hazrlanmak, halim vaktim yerindeyken gelmekte olan ktlkleri hayal gcmn izin verdii oranda tahmin edebilmek yeter bana; ayn bar dneminde turnuvalarla ve yarmalarla kendimizi altrp sava varm gibi nlem almak gibi7. (...) Zalimlik Hakknda Bence erdem dediimiz ey, doutan gelen iyilik eilimlerinden baka ve daha asil bir eydir. Soylu ve doann ynettii ruhlar ayn yolu takip eder ve eylemlerinde ayn eyi tevik ederler: Erdemi. Ama erdem iyi yaratll birinin kendini brakp nazike ve huzurlu biimde akln ayak izlerini takip etmesi deildir. Doal bir lmllkla ve rahatlkla, uranan hakszlklar bytmeyen kii iyi ve vgye deer bir ey yapm demektir ama bir hakszlk karsnda insafn kaybeden ve gereinden fazla sinirlenen kii, iine dolan fkeye ve intikam itahna kar kendisini akl silah ile silahlandrmaldr ve byk bir atma sonrasnda bu kt hislere hkim olmaldr, phesiz bu daha byk bir itir. lki iyi bir eydir, ikincisi ise erdemli bir ey; ilk eyleme iyi, dierine erdemli diyebiliriz. nk grnd kadaryla erdem kelimesi zorluklar ve ztlklar ngrr ve kart bir g olmadan gerekleemez. Belki de bu yzden Tanry iyi, gl, cmert ve adil olarak tanmlyoruz ama ona erdemli demiyoruz, nk onun tm ileri tamamen doal ve abalamadan yryor. (...) Burada kendim hakknda bir ey sylemeliyim. Arkadalarm bazen benim basiretli olduumu dnrler ama ounda sadece talihliyimdir; h7 Bu blm Senecann Mutlu Bir Hayat Hakknda adl eseriyle karlatrnz (sf. 101).
696
kmlerimin ve fikirlerimin salad avantajlar cesaret ve sabrn avantajlar olarak grrler ve bana bazs iyi, bazs kt bir sr baka unvan verirler. Oysa ben erdemlerin bir alkanla dnt o ilk ve eksiksiz mkemmellik dzeyinden ok uzaktaym, ikinci dzey iin bile onlara yeterince delil saladm sanmyorum. Benim zerimde byk etkileri ve basklar olan arzularma hkim olmak iin byk aba sarf ettiimi syleyemem. Benim erdemim bir erdemden ok masumiyettir, tesadfi ve geicidir. Daha huzursuz bir mizaca sahip olarak dosaydm, korkarm daha da sefil bir halde olurdum. (...) Ahlaki bozukluklar arasnda en zalimce nefret ettiim zalimliktir, hem doam hem de dncelerim sayesinde zalimliin en ar ahlak bozukluu olduunu dnyorum. Ama bu bende yle bir zayflk haline geldi ki, bir tavuun bann kesilmesini dahi zlmeden seyredemiyorum; avclktan iddetli bir zevk alsam da kpeimin dileri arasndaki tavann lklarna dayanamyorum. (...) sava nedeniyle bu ktln inanlmaz rnekleriyle dolu bir zamanda yayorum ben; antik tarihlerde bile bu aralar her gn yaadmzdan daha ar eyler grmek mmkn deil. Ama bu, olanlara raz olmam asla gerektirmiyor. Sadece zevk iin cinayet ileyecek, dier insanlarn organlarn kesecek, akllarn altrp allmadk ikenceler ve yeni ldrme biimleri icat edecek kadar canavar ruhlu kiilerin var olduuna, kendim grene kadar asla ikna olmamtm; oysa bu kiiler ortada bir dmanlk veya bir kr olmadan, yalnzca sefil jestleri ve hareketleri, kederli inlemeleri ve alamalar ile strap iinde len bir insann o halini izleyebilmek iin zalimlik ediyorlard. Bu, zalimliin varabilecei en st noktadr. (...) Vicdan zgrl Hakknda yi niyetlerin doru ynetilmedikleri zaman insanlar ok kt sonulara gtrd oluyor. Fransay i savalarda bunaltan bugnk atmada tutulacak en iyi, en salam yol kukusuz lkenin eski dinini, dzenini srdren yoldur. Ama bu yolu tutanlar arasnda (nk szn ettiklerim bu yoldan yararlanp ahsi kinlerini boaltanlar, cimriliklerini doyuranlar, krallara yaranmak isteyenler deil, dinlerine gerekten bal olanlar, yurtlarnda bar, gveni kutsal bir sevgiyle yaatmak isteyenlerdir) evet, bunlar arasnda diyorum, biroklar var ki tutkular yznden akln snrlar dna kyorlar, haksz, hoyrata ve lgnca davranlara kaplyorlar bazen. (...)
697
Pimanlk Hakknda Kendi hatalarm veya bama gelen aksilikler iinden kendimden bakasn sulayabileceim durumlar ok nadirdir. nk pratikte insanlardan nadiren tavsiye isterim; ya iltifat etmek iin ya da nezaketen fikirlerini sorarm sadece bilimsel bilgilere veya olgularla ilgili bilgilere ihtiya duyduumda bakalarna bavururum. Ancak kendi hkmlerime gre hareket ettiim durumlarda dier insanlarn akllar sadece destek olabilir bana, ynm deitirdikleri pek enderdir. Onlar severek ve insan gibi dinlerim ama hatrlayabildiim kadaryla imdiye dek kendi fikrimden baka bir fikri takip etmedim. Bana sorarsanz, onlar benim irademi oyalayan sineklerden veya atomlardan baka bir ey deildir. Kendi fikirlerime ok az deer veririm ama dierlerinin fikirlerine daha da az deer veririm. Talih genelde benim yanmdadr. stelik kabul etmediim tavsiyelerden bile daha da az tavsiye veririm. Benden ok ender olarak tavsiye istenir, tavsiyelerime uyulduu ise daha enderdir; benim tavsiyelerimle ayaa kalkm ve doru yola girmi tek bir kamusal veya zel giriim hatrlamyorum. Talihin bir biimde buna mecbur ettii kiiler bile bakalarnn fikirlerine gre ynetilmeye daha istekli biimde raz olmulardr. Huzur hakkn kskand kadar otorite hakkn da kskanan biri olduum iin ben de bunu tercih ederim; beni rahat brakarak, gayet ak olan kendi bama braklmak prensibime uymu olurlar. Baka insanlarn ileriyle ilgilenmemek ve onlardan sorumlu olmamak benim iin bir zevktir. (...) Bunlarn dnda, yan getirdii tesadfi pimanlktan nefret ederim. Yalanmaktan bahsederken, kendisini bedensel zevklerden kurtard iin mrnden geip giden yllara borlu olduunu syleyen kii benden tamamen farkl bir bak asna sahiptir; bana getirebilecei faydalar olsa da iktidarszlk iin asla mteekkir olmayacam.... Yalandmzda itahlarmz da azalr; bir al doyurduktan sonra derin bir tokluk hissi kuatr bizi. Bunda herhangi bir ahlak duygusu grmyorum; ekilik ve zayflk zerimize arkanl ve romatizmal bir erdem etiketi yaptrr. Doal deiimlerin bizi hkmlerimizi bozacak denli sersemletirmesine izin vermemeliyiz. Genlik ve zevk o genliimde ehvetin ktcl yzn tanmama engel olmamt; yllarn getirdii honutsuzluk da ktln ehvetini tanmama engel olamayacak. Artk gen olmasam da hl sanki genmi gibi hkm verebilirim. (...)
698
Kibir Hakknda Bylesi hastalkl bir ada dnyaya hizmet etmek iin saf ve iten bir erdeme sahip olduunu syleyerek kendini metheden kii ya erdemin ne olduunu bilmiyordur, nk fikirlerimizi geree dntrrken yozlatrrz, ya da erdemin ne olduunu biliyorsa kendini haksz yer methediyordur; vicdannn kendisini sulad binlerce ey yaparken aslnda yapmak istediklerini syleyerek vnyordur. Senecann bylesi bir durumda edindii deneyimlerle ilgili szn, ak yrekli biimde bana sylemeye raz olursa, tutmaya hazrm. Bylesi kt bir durumda iyiliin en onurlu belirtisi kendi hatalarmz ve bakalarnn hatalarn aka kabul etmek, tm gcmzle ktlk eilimlerine kar direnmek ve bunlar engellemek, yoku aa giderken isteksiz olmak, daha iyisini umut ve arzu etmektir. Bugn Fransay paralayan ve bizi mezheplere blen bu ekimede herkesin kendi davasn savunduunu grebiliyorum -ama en iyileri bile ikiyzlle ve yalana bavuruyor. Bu konuda adamakll bir yaz yazmak iin gayet atak ve zarar verici eyler yazmak gerekiyor. En adil olan taraf bile hl solucanlarn yedii ve sineklerle dolu bir gvdeye bal. Ancak gvde bu haldeyken gvdenin en az hastalkl ksmna salkl deniyor; bu da ksmen doru, nk niteliklerimiz dierleriyle karlatrlmadka adlandrlamyor. Medeni adan masumiyet yere ve zaman gre deiiyor. (...) Bu ada yaadmz yozlama her birimizin bireysel katklaryla ortaya kmtr; bazlar ihanetle katkda bulunmu, dierleri de gleri yettiince adaletsizlik, dinsizlik, tiranlk, tamahkrlk ve zalimlikle; benim de iinde bulunduum zayflar ise aptall, kibri ve tembellii getirmitir. Zararl eyler zerimize yklendiinde sanki bo eylere frsat douyor. Ktlk yapmann gayet yaygn olduu bir zamanda tamamen bo bir ile uramak bile pratikte takdire ayan olabilir. El atacaklar son kiilerden biri olduumu dnerek kendimi avutuyorum. Onlar daha acil vakalarla urarken benim reform yapmakla uraacak kadar bo vaktim var. nk etrafmz bu kadar byk sularla sarlmken ufak sular kovuturmak bence akla aykr olacaktr. nl Doktor Philotimus, cildinden ve nefesinden akcierlerinde yara olduunu anlad bir hasta kendisine tedavi etmesi iin parman uzatnca yle demitir: Dostum, imdi trnaklarna harcayacak zamanmz yok. (...) Bu durumun yaratt yalnzln benim yamn getirdii yalnzlkla rtmesi benim iin byk bir ans; ben artk hastalklarmn yaamm bozmasnn acsn ekmektense giderek artmalarnn acsn ekmeye tercih eder haldeyim. Talihsizlik konusundaki szlerim aslnda fkeyle sy699
lenmi szler; cesaretim azalacana artyor. stelik, dier insanlarn aksine, Xenophonun8 mantna olmasa da emrine uyarak, kt talihi deil, iyi talihi itenlikle destekliyorum; gzlerimi sevgiyle Cennete evirdiimde talepkr deil, mteekkir olmaya ok daha yaknm. Salm iyi haldeyken onu gelitirmek, salm bozulduunda iyilemeye almaktan daha ok ac veriyor. Refah benim iin disiplin ve eitim demek; dierleri ise bunu skntyla ve cezalarla elde ediyorlar. Sanki iyi bir talihe sahip olanlar temiz bir vicdana sahip olamazm gibi, insanlar ancak talihleri kt gittiinde iyi olabiliyorlar. Beni lml ve mtevaz olmaya tevik eden tek ey iyi talihtir. Dualar beni yaklatrr, tehditlerse beni uzaklatrr; iyilik beni yumuatr, korku ise sertletirir. nsan karakteristikleri iinde ok yaygn olan bir tanesi vardr: Kendi sahip olduumuz eylerden daha ok bakalarnn sahip olduu eylerle mutlu olmak ve hareketi ve deiiklii sevmek. (...) Bundan ben de paym aldm. Dier uca gidenler, kendi kendilerinden mutlu olanlar, kendi sahip olduklar eylere her eyden fazla deer verenler ve kendi grdklerinden daha gzel bir ey tanmayanlar benden daha zeki deillerse eer, gerekten de benden daha mutlu olmallar. Onlarn bilgeliini kskanmyorum ama iyi talihlerini kskanyorum. Gerekten de yeni ve bilinmeyen eylere kar duyulan bu ihtiras dolu itah bende seyahat etme arzusu uyandryor ama dier evre koullar da bu arzuya yeterince katk salyor. Kolaylkla evimi ynetmekten vazgeebilirim. Sadece bir ahrdan ibaret de olsa, idareci olmann ve emirlerinize uyulmasnn verdii belirli bir tatmin vardr ama yine de monoton ve ruhsuz bir keyiftir. (...) Evin ynetimini ele almakta ge kaldm. Doann bu dnyaya benden nce getirdikleri uzunca bir sre beni bu ykten kurtardlar. Farkl bir konuya yatknlk gsterdiimden ve mizacma ylesi daha uygun olduundan baka alanda altm. Grebildiim kadaryla tm olaylaryla birlikte ev ynetmek zor olmaktan ok can skc; herhangi baka bir eyi baaran biri bu ii de baarabilir. Zengin olmak iin abalasaydm, bu yoldan zengin olmak ok uzun srerdi; krala hizmet etmek ok daha hzl bir zenginleme yoluydu. nk ele geirmek istediim tek hret, iyilik veya ktlk yapmaya uygun olmayan hayatmn geri kalannda da hibir ey ele geirmemi ve hibir eyi de israf etmemi bir adam olarak tannmak ve fazla ilgi ekmeden yoluma devam etmekti; Tanrya krler olsun bunu yapabiliyorum. (...)
8 Xenophon (M.. y.434-y.355), Yunanl tarihi, Sokratn rencilerinden biriydi.
700
Ben filozof deilim. Ktlkler gleriyle orantl olarak bana da bulayorlar; gleri de biimlerine olduu kadar, hatta daha fazla, nemlerine bal. Bu ktlkler hakknda sradan insanlardan daha deneyimliyim; bu nedenle daha sabrlym. Bu yzden beni yaralayamasalar da canm actyorlar. (...) Uygun birilerini bulabilseydim, kendimi imdiye kadar hi kimsenin kendisini brakmad kadar rahat biimde ve tamamen yabanc birinin ellerine brakabilirdim. imdi dileklerimden biri yallmda beni kakla besleyecek ve uyutacak, tm mlklerimin kullanm ve ynetimi zerinde tam yetki verebileceim, ileri benim gibi sahiplenerek yapabilecek, ona saladm kazanlarn keyfini srebilecek ama bunun iin mteekkir olacak, iyi kalpli bir damat bulmak. Dier yandan, ocuklarmzn sadakatine bile gvenemeyeceimiz bir dnyada yayoruz. (...) Soyguncular bana kar zel bir kin beslemeyecek kadar kibarlar. Ben onlara kin besliyor muyum? ok fazla insandan nefret etmem gerekiyor. Benzer vicdanlar, farkl talihlerin etkisiyle zalimlik, sadakatsizlik ve soygunculuk gibi eylere ev sahiplii yapabiliyor; stelik yasalarn glgesinde yapldnda daha emniyetli, daha korkaka, daha karanlk ve ok daha kt oluyor. Ak bir adaletsizlikten daha ok, haince bir adaletsizlikten nefret ederim; savamay sevenden ok, bar grnenden nefret ederim. Ateimiz buna pek de uygun olmayan bir vcuda srad. Zaten ateler iinde olan vcut alev ald; grlt artt, ktlk de biraz artt. (...) Seyahat bana faydal bir egzersizmi gibi geliyor. Zihin srekli olarak yeni ve bilinmeyen eyleri gzlemleyerek alyor; daha nce de sylediim gibi, ama bir insann hayatn biimlendirmek ise, bu kadar ok hayatn, fikrin ve gelenein eitliliini grmekten ve bunu doamzn biimlerinin sonsuz eitlilii olarak grmekten daha iyi bir okul bilmiyorum. Seyahat srasnda vcut ne tembellik eder ne de ar alr, bu orta karar hareketler de vcudu salam tutar. (...) Kitaplarm birka insan tarafndan ve birka yl okunsun diye yazdm. Daha uzun sre duracak bir ey olsayd, daha deimez bir dille yazlmas gerekirdi. Bizim zamanmzda bugne kadar sren srekli deiimleri gz nne alrsak, bundan elli yl sonra kitaplarn bugnk biimiyle kalacan kim garanti edebilir ki? Her geen gn ellerimizden kap gidiyor ve ben doduumdan bu yana yar yarya deiti. Sylediimiz eyler imdi tamamlanm olabilir. Ama her yzyl kendi szn syler. Byle akp gittii ve biim deitirdii srece yazdklarmn yzyllarca okunacan dnemem. yi ve faydal yazlar aklda tutmak iyidir ama onlar da itibar devletimizin zenginliinin yok oluu gibi yok olacaktr. (...) 701
Erdemli insanlarmz da yok deil ama sadece kendi standartlarmza gre. Ahlaki deerleri kendi ana gre olumam ve dzenlenmemi kii ya kendi kurallarn deitirmeli ve krletirmeli ya da benim tavsiyeme uyup bizden uzaklamaldr. Bylece ne kazanacaktr? Juvenalin dedii gibi: Eer bir adamn elinde kutsal ve erdemli biri olduunu sezersem, Bu hilkat garibesini ancak iki bal bir ocukla karlatrabilirim, Veya gebe bir katrla veya saban srene pey olarak verilen bir balkla. Daha iyi zamanlarn zlemini ekebiliriz ama bugnden kaamayz; daha farkl hkmdarlar isteyebiliriz ama mevcut olanlara itaat etmeliyiz. Belki de iyidense kt olana itaat etmekte daha fazla erdem vardr. Ben, antiklerin grnts silinmedii ve monarinin yasalar geerli olduu keye yerleirim. Kt talih yznden bunlar eliir ve birbirine mdahale etmeye balarsa ve ikisi de pheli olan ve aralarnda seim yapmas zor iki taraf olutururlarsa, benim seimim muhtemelen sessizce svmak ve o frtnadan kamak olur; o arada da belki doa veya savan riskleri bana yardm eder.
* Montaignein Tm Eserleri, ev. Donald M. Frame, s. 2, 175-176, 177-179, 306-307, 311, 313, 315316, 506, 618-619, 722-725, 727, 742, 744, 759-760.
B. YLK LE DNDARLIK ARASINDAK LK NEDR? ZULM NEYE DENR? 1. Kuyrukluyldzn Yansmalar* Pierre Bayle
Pierre Bayle (1647-1706), Gney Fransal bir Huguenot vaizinin olu olarak dnyaya geldi. Toulouseta okurken ksa bir sre Katoliklie dnm olmakla birlikte, Kalvinist itikad zamanla geri gelmi, bu defa XIV. Louisnin basklar nedeniyle Fransadan kamak durumunda kalmtr. svire ve Almanyada geirdii birka yldan sonra, Hollandadaki Rotterdam ehrine yerleip tarih ve felsefe retmeye balar. 1680, Avrupal astronomlar fevkalade heyecanlandran kuyruklu yldzn doast sonularna ilikin tartmalarn hzland bir yldr. Bayle, tepkisini 1680deki Kuyrukluyldzn Yansmalar [Penses diverses sur la comte de 1680] adl kitabnda belirtir. Bayle hayatnn geri kalann bilime ve edebi faaliyetlere adam, bu faaliyetlerin bazlar yznden sadece Katoliklerin Bousset gibi szcleriyle deil, Hollandada srgnde bulunan Huguenot cemaatinin liderleriyle de ihtilafa dmesine neden 702
olmutur. Genelde muazzam eseri Tarih ve Eletiri Szl (Dictionnaire Historique et Critique ,1697) ile hatrlansa da bu ihtilafl almas bile, bilimsel bir sylev gibi balad halde, dinsel zulmn yeni bittii hatta baz yerlerde devam ettii bir dnyann acil meselelerine deinen Yansmalar kitabnn on be yl nce yaratt etkiyi aamamtr. Ateist Ve Putperestlerin Kalplerindeki Niyetlerin Karlatrlmas Ateistleri kalplerindeki niyete gre deerlendirirsek, ne ilahi yarg korkusuyla kstlandklarna ne de cennetteki gzelliklerin midiyle dine ynelmediklerine gre, kendilerini tutkularna brakmalar gerektiini dnrz. Bu syleyebileceimiz en kt eydir, herhangi bir ateist kavmin tarihesi elimizde yoktur: Eer elimizde olsayd tanrsz insanlarn ne kadar arya kaabileceini ve birden ok tanrs olanlardan ne kadar ileri gittiklerini (veya gitmediklerini) grm olurduk. Hibir dine sahip olmayan bir milletin toplumsal davranlar, yasalar ve gelenekleri hakknda gvenilir bilgilere sahip olana kadar, putperestlerin en kt gnahlar kadar ileri gideceklerini dnebiliriz. Bunun iin sadece Aziz Pavlusun gnahlar katalounu okumamz yeterli olacaktr; putperestlerin iine gmldkleri gnahlarn zerine en iddetli ateistler bile kamaz. Kfirlerin tarihini ve antik dnemden kalan dier bilgileri incelersek ateistlerin yapabilecei hayvani doad iffetsizliklerin, snrsz tutkularn, kindarln ve hasedi, doymak bilmez tamahkrln, vahi zalimliklerin ve en derin ihanetlerin antik kfirler tarafndan byk bir fke ile gerekletirildiini grrz; o kfirler ki neredeyse yeryzndeki yaratk says kadar tanrya tapmtr. (...) Gelin u fikirde birleelim: Kalpler tamamen Tanrya adanmadka ve Kutsal Ruhun ltfuyla kutsanmadka Tanr bilgisi ve Takdir-i lahi kavram arzular dizginlemeye yetmez; neticede tam anlamyla cahil bir durumdaym gibi ehvetin kollarna koarlar. Ellerindeki tm bilgi sadece grnte baz ibadetler yapmalarna yeter, bunlar ancak Tanr ile bir uzlama salamaya almak iin yeterlidir. Bu bilgi onlar tapnaklar yapmaya, kurbanlar adamaya, dualar etmeye veya bylesi eyler yapmaya sevk edebilir ama onurlarndan vazgemelerini, haram yoldan kazanlm zenginliklerini sahiplerine iade etmelerini veya azgn itahlarn krmalarn salamaz. Tm gnahlarn kayna olan ehvet hem ateistlerin hem de putperestlerin kalplerine tamamen hkmettiine gre, her iki grubun da arlklara boulmas normaldir; dinden daha salam bir engel, yani insanlarn uursuzluklarn kontrol edecek insani yasalar bulamadklar srece medeni toplumlar olu703
turmalar da beklenemez. Bu da bize, gevek ve mulak bir Takdir-i lahi dncesinin insan iradesinin azgnlklarn dzeltebileceine inanmak iin pek az nedenimiz olduunu gsterir. (...) Bu izlenimin insanlarn zihinlerinde ne gibi etkiler yapt, tapnaklar ve sunaklar ve tanrlar iin nasl savatklar gayet iyi bilinmektedir; kendi tanrsnn davasnda zafer kazanacandan emin olan kiinin harekete gemesi nasl da neeli ve cesurcadr; doal nyarglaryla dininin dmanlarna nasl da heyecanla saldrr. Sahte bir dinin devletlerin refahna yapabilecei tek katk budur. (...) Ancak putperestler dier sular asndan ateistlerle ayn dzeyde olsalar bile tanrlara ihanet etme konusunda onlar ok amtr. nk yazarlar dikkate bile almadan, yazlm olan metinlerdeki basit kelimelerine ve ilahiyat hakknda kfirce konumalarna bakarsak, sadece iirlerinde deil, basit dzyazlarnda da gayet yaygn olan bir durum vardr: Paganlarn tanrlarndan memnun olmadklarnda onlar tahtlarndan indirdiklerini hepimiz bilmiyor muyuz? (...) Paganlarda grdm bir baka bariz dinsizlik de tanrlatrdklar insanlarn dnyada yaamaya uygun olmamalardr; rnein erkek kardei Caligula ile yaad ensest yaknlama yznden ktlyle tm dnyann tand Drusilla9; mparator Adriann sakisi olan ve sadece imparatorun hayat sresince deil, sonraki iki yzyl boyunca da ilahm gibi sayg gren Antinous10; Biri Antoninin, dieri de Marcus Aureliusun kars olan, zellikle de dnyadaki en deerli adamla evli olduu halde kendisini bir gladyatre satan kz skandallar yaratan, yaadklar ehirde ar ahlak d yaamlaryla nlenen ana-kz olan iki Faustina11. (...) Bu sulardan dolay ateistler sulu saylmasalar da putperestler sulu saylr. Zihninizde bylesi sularn rengi nedir? Olabilecek en kara sular, ilahi doaya gre en byk onursuzluklar. (...) Ateizmin en korkulacak durum olduuna inanmamz salayan ey, vicdanmzn bize dikte ettii ve sadece gerek kaynan incelemek amacyla insan eylemlerinin temel kural olarak kabul ettii yaygn bir nyargdr. nk dnya unu tartmaktadr: nsan akll bir znedir ve bilmeden asla arzu etmez; o, zaman iinde mutlaka mutluluu arzulamal ve straptan nefret etmelidir ve bu amalara
9 Drusilla Livia (lm 38), mparator Caligulann (lm 41) yoldan kartt kz kardeiydi, kz kardei 23 yanda lnce onu tanrlatrmt. 10 Kk Asyadaki Bitinyadan [gnmzde Bolu civar] gelen Antinous, mparator Hadrian (117138 yllarnda hkm srd) tarafndan onuruna bir cenaze tapna yaplan gen bir adamd. Hadrian ayrca Antinousun canlann temsilen bir yldz sistemine taplmasn da emretmiti. 11 lk Faustina, 138 ylnda Hadriandan sonra kan ve 161 ylnda len mparator Antoninus Titusun (Pius olarak da bilinir) karsdr. Evlat edindii olu Marcus Aurelius Faustinann ad kendisinden de fazla ktye kan ve ayn ad tayan kzyla evlenmiti.
704
uygun vastalar semelidir. Bu durumda, dnyay yneten ve hibir eyin kendisinden gizlenemedii, erdemlileri sonsuz bir mutlulukla dllendiren ve ktleri bitmeyen aclarla cezalandran bir Takdir-i lahi olduuna ikna olursa, erdemin yolundan ayrlamaz ve ktlkleri terk eder, bedensel tutkularndan vazgeer, nk bilir ki bir anlk zevki bitmeyen aclarla deyecektir. (...) nsan olup biten eyleri kendi fikirlerine ve metafizik soyutlamalarna gre deerlendirirse bunlar gayet gzel ve doru grnr. Ancak iin kt yan, bunlarn gerek hayatta byle olmamasdr. Baka bir dnyadan insanlardan Hristiyan davranlar hakknda bilgi istense ve onlara sadece Hristiyanlarn akla ve saduyuya sahip yaratklar olduklar, mutluluu aradklar, ilahi yasaya uyan kiiler iin bir cennet ve uymayanlar iin bir cehennem olduu anlatlsa, dier dnyadaki insanlar phesiz Hristiyanlarn durmakszn ncilin emirlerini uyguladklarn, aralarndaki tek ekime konusunun, eer ekimeleri mmknse, merhamet, dua, hakszlklarn affedilmesi gibi hayr ilerinde birbirini gemek olacan dnrd. Ancak bylesi gzel bir hkm nasl gerekleebilir? Onlarn dnd Hristiyan saf bir ideadr. nk onu tm kr noktalaryla birlikte yaklak olarak tasarladklarnda iyi fikirlerinden ksa zamanda vazgeeceklerdir ve eer bu dnyann gidiatn iki hafta grseler, bu dnyadaki insanlarn vicdanlarnn izinde yrmediini syleyeceklerdir.12
* Pierre Bayle, Kuyrukluyldzn Yansmalar, Londra, Morphew, 1690, s. 258-263, 264-271.
2. Hogr* Voltaire
Voltaire mstear adn kk yalarndan itibaren benimseyen Franois Marie Arouet, 1694te Pariste dodu ve yine burada 1778de ld. Yorulmak bilmez bir air, tiyatro yazar, romanc ve tarihiydi. Ayrca bir risale yazar ve mizah olarak, gelmi gemi en baarl propagandaclarndan saylr. rgtl dinleri tartt aadaki metinde grlecei gibi, Fransz Aydnlanmasnn nde gelen entelektellerinden addedilmesinin hakkn vermektedir. Belgenin alnd Felsefi Szlk (Dictionnaire philosophique, 1764), Voltairein de katkda bulunduu ve devrin filozoflarnn ibirlii ile yazlm olan Ansiklopedinin temel maddelerini ihtiva eder. Ancak, birok maddeyi yeniden dzenlemi, baz yeni metinler eklemi ve hepsini 1764te ayr bir
12 Montaignein Zalimlik Hakknda adl metniyle karlatrnz (sf. (696).
705
kitap olarak bastrmtr. Voltairein hicivlerinin en gzde hedeflerinden biri de Hristiyanlarn dinsel nedenlerle bavurduklar zulmlerdir. Hogr nedir? nsanln bir parasdr. Hepimiz zayflk ve hatalarla doluyuz; bu nedenle, herkes dierlerinin ahmaklklarn affetsin nk doann ilk kanunu hogrdr. (...) Constantine (Hristiyan olan ilk Roma mparatoru) tm dinlere izin veren bir ferman yaynlayarak balad ve zulmederek bitirdi. Ondan nce Hristiyanlar yznden bir sr grlt patrt kmt, bunun tek sebebi devlet iinde yeni bir taraf oluturmaya abalamalaryd. Romallar ok daha kk grdkleri Msrllarn dinine izin vermiti. Roma bu dinlere neden izin veriyordu? nk ne Msrllar ne de Yahudiler imparatorluun antik dinini ortadan kaldrmay dnyordu ve karada ve denizde din deitirecek kiilerin peinde komuyorlard; sadece para kazanmay dnyorlard; ama Hristiyanlar inkr edilemez biimde kendi dinlerinin baskn din olmasn istiyordu. Yahudiler Jpiter heykelini Kudste grmekten dolay ac ekmiyordu ama Hristiyanlar bu heykeli bakentte (Romada) bile grmek istemiyordu. Aziz Thomas drste, eer Hristiyanlar imparatorlar tahtndan indirmiyorsa, bunun sebebinin glerinin yetmemesi olduuna yemin ediyordu. Onlarn fikirleri gerei tm dnya Hristiyan olmalyd. Bu yzden tm dnya kendi dinlerine geene kadar tm dnyaya dmandlar. tiraf ediyorum, Yahudiler de barbar bir millettir. Paris veya Londra kadar bile hak iddia etmedikleri ufak ve anssz bir memleketin btn yerlilerinin grtlaklarn acmaszca kesebilirler. Ancak Naaman rdnde yedi defa nehirde ykanp czamdan kurtulduunda - ona srrn reten Eliaya olan minnettarln gstermek iin kendisinin de Yahudilerin tanrsna tapmak istediini syleyip kendi kralnn da tanrsna tapma hakkn sakl tutmak istediinde, Eliadan bunun iin izin istemi ve Elia bunun iin izin vermitir (bkz. Tevrat, 2. Krallar, Blm 5). Yahudilerin kendi tanrlar vard ama baka milletlerin kendi tanrlarna sahip olmasna amyorlard. (...) Onlarn bu sama tutkularn taklit ettik ama bu konudaki hogrlerini almadk. Kendisiyle ayn fikirde olmayan baka bir insana, kardeine, zulmeden her insann bir canavar olduu aktr. Bunu anlamak hi de zor deildir. Ama hkmetler, hkimler, prensler! Kendilerinden farkl bir inanca sahip olanlara nasl davranr? Eer gl yabanclarsa onlarla ittifak kurmaya alr. Koyu bir Hristiyan olan I. Francis, Mslmanlarla koyu Katolik V . Charlesa kar ittifak kurmutur. I. Francis ayrca imparatora kar ayaklan706
malar iin Almanyadaki Luthercilere para vermi ama nce, det olduu zere kendi lkesindeki Luthercileri yakmtr. Onlar Saksonyada desteklemesi de, Pariste yakmas da politika icabdr.13 Ama sonu ne olmutur? Zulm din deiimini hzlandrr. Fransa ksa sre sonra yeni Protestanlarla dolmutur. nce aslmaya boyun emi, bir sre sonra kendileri insan asmaya balamlardr. savalar yaanacaktr; ardndan Aziz Bartholomeo gelecektir, ardndan da dnyann bu kesi antiklerin ve modernlerin cehennem hakknda syledii her eyden daha kt hale gelecektir. (...) Tm dinler iinde phesiz hogry en ok telkin edeni Hristiyanlktr, ancak bugne kadar Hristiyanlar insanlara kar pek hogrsz olagelmitir. (...) Mtefekkir Gnostikler [ve] (...) Cerinthusular14, Hz. sann talebeleri Hristiyan adn almadan nce de mevcuttu. Ksa zamanda otuz kiliseleri oldu, her birinin de ayr cemaati vard; ilk yzyln sonlarnda Kk Asyada, Suriyede, skenderiyede ve hatta Romada Hristiyanlarn otuz tarikat mevcuttu. Roma hkmeti tarafndan kk grlen ve mulaklklarnn arkasna gizlenen bu tarikatlar saklandklar deliklerde bile birbirlerine zulmediyordu, yani birbirlerini ayplyorlard. Bu sefil koullar iinde sadece bunu yapabiliyorlard. Neredeyse tamamen insanln en aa tabakasndan oluuyorlard. Nihayet baz Hristiyanlar Platonnun dogmalarn kabul ettiklerinde ve Yahudilerden farkl olarak dinlerine birazck felsefe kattklarnda saylar ciddi biimde artt ama daha da fazla tarikata blndler, ondan sonra da Hristiyan Kilisesi asla bir daha birlemedi. Bunun kayna Yahudilerin Samiriyeliler, Ferisiler ve Sadukiler olarak ayrlmasyd15 (...) Bu ayrlma daha dinin ocukluk aamasnda balamt; bu ayrlklar daha ilk imparatorlarn dneminde maruz kaldklar zulmler devam ederken bile devam etmiti.
13 Avrupada, zellikle de erken On Altnc yzyl Fransasndaki din politikalarna yaplan bu atflar ounlukla dorudur. (y.n.) 14 Gnostikler erken dnem Hristiyanlarnn arasna karm mistik sapknlard, ruhsal yorumlamalarnda baz Yunan geleneklerini kullanyorlard. Cerinthusun (.S. ilk yzyln sonlar) takipileri Gnostiklik ve Hristiyanl Yahudilik ile harmanlamaya alyorlard. (y.n.) 15 Samiriyeliler Filistindeki Samiriyede bulunan bir dini cemaat idi, Yahudilerle birlikte Msra srlmler ama her zaman Musann geleneine srailoullarndan daha fazla sahip ktklarn iddia etmilerdi. Ferisiler ise kabul edilmi bir Yahudi mezhebiydi ancak 70 ylnda Kuds dene kadar ayr bir e olarak yaadlar. Daha nceleri, Hz. sadan nceki birinci ve kinci yzyllarda sapkn Yahudi hkmdarlar yerine yabanc, ou zaman da Romal glere meyil verdiler bu yzden folklorik kimlikleri ihanetle zdelemiti. Sadukiler ise Ferisilere en sert biimde kar kan ve saldran Yahudi aristokratlaryd. (y.n.)
707
ehitler ounlukla biraderler tarafndan dnme olarak adlandrlyordu; Karpokrat Hristiyanlar Roma cellatlarnn kllar altnda tkenirken Ebionitler tarafndan aforoz ediliyordu, Ebionitler ise Sabellianlar tarafndan aforoz edildiler.16 Bunca yzyl sren bu korkun ihtilaflar karlkl olarak birbirimizin hatalarn affetmemiz gerektiini gsteren ok arpc bir derstir: htilaf insan trne musallat olmu byk bir ktlktr ve tek aresi de hogrdr. (...) Ben (yani hkmdar) cehaletin ve safln zerine bina edilmi bir itibara ve gce sahibim. Karmda yerlere kapanm adamlarn kafasn ayaklarmla inerim; kalkp yzme bakarlarsa yok olurum; bu yzden demirden zincirlerle topraa balanmalar gerekir. alar boyu sren fanatikliin glendirdii insanlarn akl byle alyordu. (...) lk Hristiyanlar dnemini hatrlatan bir mezhep varsa, o da Quaker inancdr.17 Havariler Kutsal Ruhu almtr; Quakerlar da yle. Havariler ve renciler veya drt kii toplanp nc katta konuurlard; Quakerlar ise aynsn zemin katta yapyor. Aziz Pavlusa gre kadnlar da vaaz verebilir ve yine ayn Aziz Pavlusa gre vaaz vermeleri yasaktr: Quakerlar ilkinin erdemini kabul edip ona gre vaaz veriyor. Havariler ve renciler sadece evet veya hayr diyerek yemin ederdi; Quakerlar da baka biimde yemin etmiyor. Havariler ve renciler arasnda hibir rtbe veya kyafet fark yoktu; Quakerlar dmesiz yakal kyafetler giyer ve hepsi bir rnektir. Hz. sa havarilerinden hibirini vaftiz etmemiti; Quakerlar da vaftiz olmaz. (...) Dostlarm, tm toplumlara baz krslerden iir ve dzyaz biiminde hogr hakknda vaaz verirken, bu gerek insan seslerinin kiliselerimizdeki orglarda nlamasn saladmzda doa iin bir ey yapm oluruz, insanl tm haklaryla birlikte yeniden onaylam oluruz; Ben hogrszm demeye cret eden bir eski Cizvit veya eski Jansenci ile karlaamayz. Her zaman hogrszl krkleyen barbarlar ve hileler olacaktr ama bunu aka syleyemeyeceklerdir bu bile bir kazanmdr. (...)
16 Ebionitler Yahudilerden kopan bir erken dnem Hristiyan grubuydu, Hz. sann Tanr olduuna inanmay ve Aziz Pavlusun papalk grevini kabullenmeyi reddediyorlard. Hz. sadan sonra kinci yzylda da etkin olan Karpokratlar isimlerini bir Gnostik olan Carpocratesten almlard. Sabellianlar ise erken niteryen inancn, yani Ebonitler ksmen kabul etse de Hz. sanin Tanrlk vasfn hi kabul etmeyen bir inancn, nc yzyldaki reticilerinden olan Sabelliusun takipileriydi. (y.n.) 17 Voltaire, ilk defa genliinde ngilterede kalrken tant Quakerlara byk sempati beslemitir. Bu blmde onlar zulm gren mezheplerin modern bir rnei olarak gstermitir. (y.n.)
708
Bugn bilinen dnyann neredeyse drdnc ktasn oluturan ngiliz Amerikasnda tam bir vicdan hrriyetinin tesis edilmi olduunu grmemiz gerek; burada bir insan Tanrya inand srece her din iyi karlanmaktadr; bu halde ticaret gelimekte ve nfus artmaktadr. Roma mparatorluundan bile byk olan Rus mparatorluunun ilk yasas tm mezheplere hogr gstermektir. (...) Dostlarm, hl hogrsz olanlar sadece baz keiler ve en az bu keiler kadar barbar olan baz Protestanlardr. Bu kzgnlk bizi ylesine ele geirmi ki, uzun sren yolculuklarmzla bu kavgay ine, Tonkine [Gneydou Asya] ve Japonyaya tadk. Bu gzel lkeleri vebayla tantrdk. nsanolunun en hogrl milletlerini inat insanlara dntrdk. Bizi nazike karlayan bu insanlara daha en batan, Dnya bizim hakkmzdr, her yerde efendi biz olacaz,18 dedik. Bu yzden bizi sonsuza dek dman bildiler. Kan denizleriyle bedeli denen bu dersi renmemiz gerekir. nceki maddeyi yazan kii bir Quakerla, bir Anabaptistle, bir Socinusuyla, bir Mslmanla vb. ayn sofrada yemek yiyebilecek, deerli bir adamdr. Bu medeniyeti daha da ileri gtreyim: Trk kardeime, Gel de tavukla pilav yiyelim ve Allaha dua edelim; dinin ok saygn bir dine benziyor; tek bir Tanrya tapyorsun; her yl gelirinin krkta birini sadaka olarak vermek zorundasn [zekat]; bayram geldiinde dmanlarnla barman gerekiyor. Tm dnyaya iftira atan banazlarmz yzlerce defa sizin dininizin baarl olmasnn sebebinin tamamen bedensel bir din olmasndan kaynaklandn sylediler. Zavalllar, bize yalan syledi! Dininiz olduka etin, gnde be defa ibadet etmeniz gerekiyor; en kat orucu uyguluyorsunuz; bizim dini liderlerimizin zendirdii arap ve alkoll ikiler size yasak; sadece hepsine bakabilecek olanlara (bu da ok az kii demek) drt kadn alma izni var ve bu kstlama ile cani Davuta on sekiz kadnla, kardeinin katili Sleymana cariyeleri hari yedi yz kadnla evlenme izni veren Yahudilerin belinin gevekliini ayplyor, diyebilirim. inli kardeime, Gel hibir seremoni olmadan beraber yemek yiyelim, nk yzm ekitmeyi sevmem ama belki de en bilge ve en eski yasanz sevdim, diyebilirim. Neredeyse aynlarn Hindistanl kardeime de syleyebilirim. Ama Yahudi kardeime ne syleyebilirim? Onu akam yemeine davet edebilir miyim? Evet, ama yemek srasnda Baalamn eeinin anrmasna; Ezekielin yemeini bizimkiyle kartrmasna; bir baln misafirlerden biri18 Bkz. Azurara, Ginenin Kefinin ve Fethinin Gnl, s. 319-321, ve III. Paul, Sublimis Deus, s. 330-331.
709
ni yutmasna ve gn midesinde gezdirmesine; bir ylann lafa girip karm batan karmasna; bir peygamberin gelip Hoea gibi be frank ve bir kile arpa karlnda yapt gibi, karmla yatmann iyi fikir olduunu dnmesine; hepsinden nemlisi hibir Yahudinin antik Yahudi uygulamasna gre borular alarak evimin iinde gsteri yapmasna, duvarlarm ykmasna ve benim, babamn, annemin, karmn, ocuklarmn, kedimin ve kpeimin grtlan kesmesine izin vermezse19. Gelin dostlarm, bar iinde yaayalm ve benediciteyi [kr duas] syleyelim.
* Voltaire, Felsefi Szlk, Boston, J. P Mendum, 1836, s.360-363. .
3. Bir Filozofun Bir Krala Sylevi* Denis Diderot

nde gelen Fransz filozoflarndan biri olan Denis Diderot, Langreste 1713te dodu ve 1784te ld. Frtnal hayatnn en byk baars, 1751 ile 1772 arasnda yaymlanan, teknik bilgilerle ve rtk politik ve dinsel hicivlerle dolu yirmi sekiz ciltlik dev Ansiklopedinin (LEncyclopdie ) editrldr. Diderot, bunun yan sra ok deerli bir romanc ve denemeci olarak da hatrlanr. En iyi bilinen makalesi Bir Filozofun Bir Krala Sylevi tahminen 1775 ylnda yazlmtr. Aadaki blm okurken, yazarn bir Cizvit okulunda okuduunu ve ocukluunda bir Katolik rahibi aday olduunu anmsamakta yarar var. Efendim, eer rahipleri istiyorsanz filozoflara ihtiyacnz yok demektir ve eer filozoflar istiyorsanz rahiplere ihtiyacnz yoktur; nk biri akln dostu ve bilimin gelitiricisi olarak anlrken, dieri akln dman ve cehaletin savunucusu olarak tannr; ilki iyi, ikincisi ktdr. Sizin hem rahipleriniz hem de filozoflarnz var, filozoflar fakirdir ve pek rktc deildir, oysa rahipler ok zengin ve tehlikelidir. Filozoflar zengin etmekle ilgilenmenize gerek yoktur, nk zenginlik filozoflara zararldr, onlar korumanz gerekir sadece; rahiplerinizi ise yoksullatrmay ve onlardan kurtulmay arzulamalsnz. Onlar fakirletirirseniz hem onlardan hem de onlar yznden milletinize bulam tm yalanlardan kurtulmu olursunuz, nk fakirletiklerinde ksa zamanda alalm olacaklardr; elde edilecek bir onur veya kazanlacak bir servet olmazsa kim bu meslein peinden gider ki? Ama onlar nasl yoksullatracaksnz? Ben size bunu aklayacam. Onlarn ayrcalklar19 Anlatlan tm hikyelerde Eski Ahite atfta bulunulmaktadr. (y.n.)
710
na saldrmamak ve hemen balangta onlar normal vatandalar dzeyine indirmeyi denememek konusunda ok dikkatli olmalsnz. Bu hi de adil ve becerikli bir davran olmaz; adil olmaz nk tacnz nasl size aitse, o ayrcalklar da onlara aittir, onlar bu ayrcalklara sahiptir ve onlarn sahip olduklarna dokunursanz sizin sahip olduklarnza da dokunulur; nk sizin iin olduu kadar onlar iin de en uygunu olan zamanam yasasna sayg gstermekten daha iyi bir zm yoktur; nk bunlar atalarnzn ve tebaanzn atalarnn hediyeleridir ve hediyeden daha kutsal bir ey yoktur; nk btn meslek gruplarn ayrcalklarn olduu gibi brakma sz vermeniz kouluyla tahta gemenize izin verilmitir; nk kralln mevkilerinden biriyle ilgili yemininizi yerine getirmekte baarsz olursanz dier yeminleri inemeyeceinizin ne garantisi vardr? nk byle yaparsanz herkes alarma geecektir; evrenize sabit hibir ey kalmayacaktr, mlkiyetin temellerini sarsm olursunuz ve mlkiyet olmazsa artk kral ve tebaas sz konusu olamaz, sadece tiran ve kleleri kalr; ayrca beceriksiz grnrsnz. Bu durumda ne yapmanz gerekir? eylerin durumunu deitirmeden olduu gibi brakmanz gereklidir. Kibirli ruhbanlar size vergi vermektense zgr irade hediyeleri ile uzlamay tercih edeceklerdir; siz de zgr irade hediyeleri isteyin onlardan. Halefleri hakknda pek az endie tayan bekr ruhbanlarnz kendi czdanlarndan deme yapmay istemeyecek, onun yerine tebaanzdan bor alacaktr. Ne kadar alrlarsa o kadar iyi; brakn bor alsnlar. Milletinizin geri kalanna muazzam biimde borlu olmalarna yardm edin. Daha sonra tek bir ey yapn: Onlar demeye zorlayn. Hazinelerini kullanarak borcun ancak bir ksmn deyebilirler. Bu hazineler kutsal olabilir ama siz yine de bunlar deme olarak kabul etmek ile paralarn kaybetmek arasnda seim yapmalar gerektiinde tebaanzn ekinmeden bunlar almasn salayn. Bylece, zgr irade hediyeleri birbirini kovaladka onlar ikinci ve sonra nc, drdnc bir borcun altna sokabilirsiniz; bylece onlar orta gelirli veya fakir hale gelene kadar deme yapmaya zorlayabilirsiniz; fakirletiklerinde faydasz olduklar kadar deersiz de olurlar. Sadece sizin ve vrisinizin dnemi sonunda bile onlarn o grkemli binalarnn revaklar altnda aputlar iinde dua ve kurbanlarn insanlara indirimli fiyatlarla sunduklar grlebilir. Ama diyebilirsiniz, bu durumda benim bir dinim olmaz. Kandrlmsnz efendim, her zaman bir dininiz olacaktr; nk din asla yok olmayan, canl ve salam bir bitkidir, sadece biim deitirir. ye-
711
lerinin fakirlii ve dknl sonucunda ortaya kacak din daha az belal, daha az zgn, daha sakin ve kesinlikle daha saf olacaktr. Egemen olan batl inanlara kar, Constantinein paganlara yaptnn aynsn yapn; imparator pagan rahipleri perian edince o muhteem tapnaklarda sadece en aa tabakadan halkn geleceini okuyan khin bir kaz ve yal bir kadn kalmt; kapda sadece ahlak bozukluu yznden kendisini satan sefiller ve fuhu noktalar kalmt. Bir baba ocuunun byle bir durumda rahip olmasna izin verse utancndan lrd. Ayrca, eer ltfedip beni dinlerseniz rahipler iin filozoflarn en tehlikelisi olabilirim. nk en tehlikeli kii, hkmdarn dikkatini bu kibirli ve faydasz haylazlarn bu devlete kaa mal olduuna ekebilen; benim size sylediim gibi, bir binann iinde avaz ktnca barmak ve anlaryla bizi sarlatrmak iin her gn yz elli bin kiiye sizin ve tebaanzn yz elli bin kron verdiini syleyebilen; ylda yz defa belirli bir saatte tebaanzdan bir araya gelen ve Tanr adna emrettikleri eylere inanmaya ve bunlar yerine getirmeye hazr olan on sekiz milyon kiiye konutuklarn ve bu lkede krallarn efendisi olan bir Varlk adna hkmetmek isteyen biri varken kraln hi ama hibir anlam olmad sylediini hatrlatan; yln te biri boyunca oru gn olduunu syleyip esnafa dkknlarn kapattran ama kendi dkknlarn hep ak tuttuklarn syleyen; nasl yapacan bilse, tm ruhban snfnn itibarn drmenin iyi bir terzinin itibarn drmekten daha kolay olduunu, nk giysilerin faydal olduunu ve ayinlerin ve seremonilerin ayakkabsz daha rahat yapldn syleyebilen; bu mukaddes kiileri szde kutsal karakterlerinden benim imdi yaptm gibi syran ve insanlarn alyla ilgilenmeniz gerektii iin bunlar tereddt etmeden yok etmenizi reten; esas yn ele geirmenin zamannn gelmesini beklerken onlarn bo kalan birok zengin, maal papazlk blgelerine el koymay, sonra da isterlerse gelirinin te biri karlnda almak isteyenlere vermenizi, geri kalan te ikiyi de be yl, on yl veya isterseniz sonsuza kadar devletin acil ihtiyalar iin ayrmanz tleyen; hkimlerinizi azledilmeye tabi klmak ok tatsz sonular dourmazsa, rahipleri de azledilmeye tabi klmann ok daha az sorun karacan ve ondan sonra ihtiyacnz olduu srece onlara cret deyebileceinizi, nk cretli rahiplerin iten atlmaktan ve mahvolmaktan ekinen korkaklar olacan size ispatlayan; geimini sizin ihsanlarnzla salayan kiilerin ayn akademilerinizi dolduran ve makamlaryla emeklilik haklarn kaybetme korkusuyla, onlar nl yapan eski eserleri olmasa seve seve mehul kalacak kiiler gibi artk cesur olmayacan ve byk ve cesurca eyler yapmaya cret edemeyeceini gsteren kiidir. 712
Bir filozofun dilini tutmasna salayacak srr biliyorsanz bu srr neden rahipleri de susturmak iin kullanmyorsunuz? Biri dierinden ok daha farkl bir neme sahiptir.
* Diderot, Doann Yorumcusu, eviren Jean Stewart ve Jonathan Kemp, New York, International Publishers, 1943, s. 214-217.
713
714
BLM AI (1570-1815)
715
716
I DOA VE NSANLIK
Erken modern dnemin bilimsel baarlarn hatrlamak, bu baarlarn sebebini aklamaktan daha kolaydr. Yine de bu dikkate deer enerji, vizyon ve zgnlk patlamas, Avrupa haricindeki dnya tarafndan Bat medeniyetinin en ok kskanlan ve taklit edilen zellii olmutur. O dnemdeki bilimadamlarnn ou kendilerine miras kalan nyarglardan kurtulmay sabrszlkla beklese ve yeni bir zemin oluturmaktan gurur duysa da neredeyse tm gemie olan borlarnn bilincindeydi. Orta adaki Mslman ve Hristiyan limler sayesinde antiklerin -Keldaniler, Msrllar, Yunanllar, Romallarbilgileri gelecee iletilmiti. On Beinci yzylda klasik eitimin canlanmas sayesinde bylesi baka bilgilere de erimek mmkn olmutu. Rnesans sonras bilimadamlarnn getirdii yenilik daha kesin gzlemlerin, deneylerin tasarm aamasnda daha yaratc bir hayal gcnn, doa fenomenlerini lmek iin muntazaman gelitirilen aygtlarn (teleskop, mikroskop, kronometre, cetvel, termometre), eitimli toplumlarn organizasyonu ve kitaplar sayesinde birbirlerinin bulularn paylama ansnn bileimiydi. Bu faktrlerden hibiri tek bana kltrel bir devrim yaratmaya yetmezdi. Ancak birlikteyken bir tr kartopu etkisi yarattlar, gitgide hzlanan bu yenilik oran adalarn akna evirmiti. 1600den nceki yllar bilim teorisinde ve tekniklerde nemli gelimelere tank oldu (rnein Kopernikin astronomi alanndaki bulular); ancak tarihiler sonraki yzyl dahiler yzyl olarak adlandracakt. Kepler ve Galileo, Harvey ve Descartes, Huyghens ve Leibniz, Boyle ve Newton On Yedinci yzyln devlerinden birkann bile adn saymak modern bilimin geliimindeki nemi ortaya koyar. Bunlara ilaveten Sr Francis Bacon, yzyln henz balarnda bilimsel yntem konusunda byk bir tartma balatmtr, yzyln sonlarna doru ise John Lockeun yazdklar psikolojiyi sistematik bir disiplin durumuna getirdi. On Sekizinci yzyl, zooloji ve botanik gibi yaam bilimlerine olan katklarna, ciddi jeolojik incelemelerin balangc olmasna ve 1700lerin sonlarnda kimyann ayr bir aratrma alan olarak sanal biimde yaratlmasna ramen daha az dramatik717
ti. Gerekten de temel bulularn ou nceki yzyln dahileri tarafndan yaplmt ve sadece biraz daha fazla ilenmeleri, yaylmalar ve pratik uygulamalara dnmeleri gerekiyordu. Ancak Aydnlanmann szcleri de tam bu noktada belirgin bir aba gsterdi. Karakteristik cokular sayesinde bilimi popler hale getirdiler. Ayn zamanda da bilimin teknolojik kullanmlarn gelitirerek On Dokuzuncu yzyln endstriyel patlamasnn yolunu hazrladlar. Aadaki blmleri gzden geirirken okuyucu erken modern dnemin temel doas ve nemiyle ilgili baz temel sorular aklda tutmaldr. Bu sayfalar ile, bu bilimadamlarnn geleneksel dinin bilinli dmanlar olup olmad konusunda bir fikir oluturabilir. Ayrca insann doas da dahil olmak zere doa dnyasna ilikin artan ilgi ile insanlarn tarihten elde ettii faydalar arasndaki sklkla ihmal edilen ilikiyi de alglayabilir. Son olarak da, tmevarmc ve tmdengelimci yntemler arasndaki o nl farkn, soyut mantk ile dikkatli gzlemin, bilimsel aratrmann aralar haline gelen analiz ve deneylerin etkileimini kapsayp kapsamad konusunda karar verebilmelidir.
Franklin F Ford, The Traditions of the Western World. .
A. BLMN NCLER 1. Doann Yorumlanmasna ve nsann Krallna Dair Vecizeler* Sr Francis Bacon
Sr Francis Bacon (daha sonra Verulam Baronu ve St. Albans viskontu), 1561de, Londrada doar. Cambridgede hukuk ve bilimsel konularnda eitim alan Bacon, Kralie I. Elizabeth ve halefi Kral I. James dnemlerinde, avukat olarak parlad. 1603te tahta ktktan sonra Baconu valye ilan eden I. James, 1618de asalet tevdi ederek, Lortlar Kamarasna girmesini salad, ardndan ngiltere Lortlar Kamaras Bakan ve Adalet Bakan olarak atad. Ne ki, kariyerinin zirvesindeyken, 1621de rvet almaktan tutukland. Yargland, sulu bulundu, Londra Kulesinde hapis cezasna arptrld. Hapishanede fazla kalmadysa da ne parlamentoda ne de herhangi bir siyasi grevde kalmas imknsz hale geldi. Bylece siyasetten kopan Bacon, hayatnn geri kalan yllarn felsefi dncelerine adad. Olayl ve baz alardan trajik kariyeri boyunca Bacon, bilimsel almalara kar duyduu ilgiyi kaybetmedi. Hatta bilimsel aratrmalar yeniden dzenleme eklinde bir dncesi de vard. 1626da zatrree olduu varsaylan bir hastalktan vefat etti. Aadaki vecizeleri ieren Novum Organum (Bilimsel ncelemeler iin Yeni Yntem) adl kitab 1620 basmdr. 718
DOA VE NSANLIK
I. Doann hizmetkr ve yorumlaycs olan insan, gzlemler ve akl yoluyla doa dzenine dair toplad bilgiler kadar uygulama yapabilir ve anlayabilir, gc veya bilgisi daha fazlasna yetmez. (...) VII. Zihnin ve elin rettii ok sayda kitap ve mamul vardr. Ancak tm bu eitlilik ar bir kurnazln ve bilinen birka eyden yaplan karsamalarn eseridir; bir dizi aksiyomun deil. VIII. Kefedilmi olan sonular dahi bilimden ok ansa ve deneyimlere dayanr, nk bugnk haliyle bilimler sadece nceden kefedilmi eylerin dzgn bir ekilde tanzim edilmesinden oluur; keif yntemleri veya yeni sonular elde etmek iin kullanlacak emalar deildir. IX. Ancak bilimlerdeki neredeyse tm ktlklerin tek sebebi ve kk, insan zihninin gcne yanl biimde hayran olup ve bu gc verken onun gerek katklarn elde etmeye almyor olmamzdr. X. Doann kurnazl duyularn ve zeknn kurnazlndan ok daha stndr. Bu nedenle, insanlarn ince dnceleri, speklasyonlar ve akl yrtmeleri bir tr deliliktir; ancak buna iaret edebilecek kimse yoktur. XI. u anda mevcut bilimler yeni eserler oluturmamza yardm etmiyorsa, u anda sahip olduumuz mantk da yeni bilimler oluturmamza yardm etmez. XII. u anda kullanlan mantk, temeli yaygn biimde alnan nosyonlarda bulunan hatalar dzeltmemize ve onlar stabil hale getirmemize yaryor, gerei aramamza deil. Yani iyilikten ok ktl dokunuyor. XIV Kyas yntemi nermelerden, nermeler kelimelerden oluuyor, ke. limeler ise nosyonlarn sembol. Bu yzden eer nosyonlar (yani meselenin kk) karmak ve olgulardan alelacele soyutlayarak oluturulmusa st yapnn salam olmas mmkn deil. Bu yzden tek umudumuz gerek bir tmevarm. () XVIII. Bugne kadar bilimlerde yaplan keifler genelde, yaygn olarak bilinen kavramlara komu ama doann daha ierideki ve daha uzak paralarna girebilmemiz iin hem kavramlarn hem de aksiyomlarn daha kesin ve iyi yaplandrlm eylerden karsanmas ve daha iyi ve kesin bir zeknn kullanlmas gerekir. XIX. Gerei aramann ve kefetmenin sadece iki yolu vardr. Biri duyulardan ve zel bilgilerden yola karak en genel aksiyomlara ular ve doru719
luundan emin olunan ve kesinleen bu prensipler sayesinde hkm verilir ve ara aksiyomlar kefedilir. imdilerde bu yol moda. Dier yol ise duyulardan ve zel bilgilerden yola karak kademeli ve srekli bir yukar k salar ve en sonunda en genel aksiyomlara ular. Doru yol budur, ancak henz denenmemitir. XX. Zek kendi bana brakldnda, mantn dzeni uyarnca takip edecei yola girer, bu ilk yoldur. nk zihin, huzur bulabilecei daha geni genellemelerle balamaktan zevk alr ve ksa bir sre sonra deneyimlerden bkar ama bu ktlkler gsterili tartmalar yznden mantk tarafndan abartlmtr. XXI. Zek dengeli, sabrl ve vakur bir eilime sahipken kendi bana brakldnda (zellikle de renilen doktrinler tarafndan engellenmezse) bazen ikinci yolu dener -yani doru yolu- ama ok az ilerleme kaydedebilir, nk yn belli olmayan ve yardmcs olmayan akl dzensiz davranr ve bu haliyle eylerin mulakln amak iin pek de uygun deildir. XXII. Her iki yol da duyularla ve belirli baz ayrntlarla balar ve sonunda en genel nermelere ular ama birbirlerinden ok farkldrlar, nk biri sadece ylesine deneyimlere ve ayrntlara temas eder, dieri ise bunlarla hakkyla ve dzenli olarak ilgilenir; yine biri daha en bata baz soyut ve faydasz genellemeler ortaya koyar; dieri doaya daha aina olan eylere doru adm adm ykselir (yani daha yksek soyutlamalar yapar). () XXXI. Yeni eylerin eskilerin zerine eklenmesiyle veya eski bilgilere dayanan tmevarmla bilgilerde byk bir art elde etmeyi beklemek botur; yeni balanglar en alt dzeydeki temellerden balamaldr, aksi takdirde bir dairenin iinde dner dururuz, ancak nemsiz ve sfli bir ilerleme kaydedebiliriz. () XXXVIII. nsan anlaynn imdi sahip olduu idollerin ve yanl nosyonlarn kkleri ok derindedir, sadece gerein girmesini ok zorlatracak biimde insan zihnini kuatmamtr, gerek ieri girse bile mevcut ve bize sorun karan bilimler tarafndan deitirilmeye allr, zellikle insanlar bilimlerin saldrlarnn tehlikelerine kar nlem almalar iin nceden uyarlmadysa. XXXIX. nsann zihnini kuatan idoller drt snfa ayrlr. Onlar snflandrabilmek iin her birine isimler verdim; ilk idol snfna kabile idolleri 720
DOA VE NSANLIK
dedim, ikincisi maara idolleri, ncs pazaryeri idolleri, drdncs tiyatro idolleri. XL. Gerek tmevarm ile fikirlerin ve aksiyomlarn oluturulmas phesiz idolleri uzak tutmann ve temizlemenin en doru yoludur. Ancak nce onlar iaretlemek ok faydal olacaktr; sofizmi yalanlama doktrini yaygn mantk iin neyse, idoller doktrini iin doann yorumlanmas da odur. XLI. Kabile idollerinin temeli insann doasnda ve insan soyunda veya kabilededir. nk insann duyularnn eylerin ls olduu yanl bir iddiadr. Tersine, tm alglamalar ve zihnin duyular bireyin llerine gredir, evrenin llerine gre deildir. nsan anlay hatal bir ayna gibidir, nlar dzensiz olarak alr, kendi doasn zerlerine katarak eylerin doasnn yapsn ve rengini bozar. XLII. Maarann idolleri bireyin idolleridir.1 nk her bir kii (genel olarak insan doasnda yaygn olan hatalar haricinde) doann klarn kran ve rengini deitiren kendi maarasna veya snana sahiptir; bu maara, ya kiinin kendi dzgn ve zgn doasn, ya eitimini ve dier insanlarla iletiimini, ya okuduu kitaplar ve sayg ve hayranlk duyduu otoriteleri ya da nceden doldurulmu ve dzenlenmi bir zihnin veya kaygsz ve ekillenmi bir zihnin farklarn ve izlenimlerini ya da benzeri eyleri yanstr. Bu yzden insann ruhu (farkl bireylere datlna gre) aslnda tesadfler tarafndan ynetiliyormuasna deiken ve karktr. Bu yzden Heraclitusun, insanlarn byk ve ortak dnyaya deil, kendi kk dnyalarna gre bilimler arad ynndeki gzlemi ok dorudur. XLIII. Ayrca insanlarn birbiriyle etkileimleri ve ilikileri sebebiyle oluan idoller de mevcuttur; ben bunlara, insanlar arasndaki alverie ve arkadala dayanarak, pazaryeri idolleri diyorum. nsanlar grerek iliki kurar ve umumi anlaya uygun kelimeler kullanrlar. Bu yzden hastalkl ve uygunsuz biimde seilen kelimeler anlamay mkemmel biimde engeller. Eitimli kiilerin baz eylerde kendilerini korumak iin kullandklar tanmlar ve aklamalar da meseleyi hibir ekilde dzeltmez. Kelimeler basit biimde anlay bastrr ve geersiz klar, herkesi karkla srkler ve insanlar saysz bo elikiye ve anlamsz imgelere mahkm eder. XLIV Son olarak, felsefelerin eitli dogmalar ve yanl aklamala. r yznden insanlarn zihnine yerlemi idoller mevcuttur. Ben bu idollere tiyatro idolleri diyorum, nk bence alnan sistemlerin ou sahne oyunlarndr, kendi yarattklar, gereki olmayan ve sahnelenmeye uygun dnyalar sunarlar. Bahsettiim sistemler sadece bugn revata olanlar veya
1 Asl maara metaforu iin bkz. Efltun, Devlet (sf. 10).
721
antik tarikat ve felsefeler deil, nk bugne kadar ayn trde baka birok oyun kurulmu ve yapay biimde sergilenmi olabilir; ok farkl bu hatalarn sebepleri ounlukla ayn. Bunu sadece komple sistemler iin deil, bilim iinde gelenekler, saflk ve ihmalkrlk gibi sebeplerle bozulan birok prensip ve aksiyom iin de syleyebilirim. XLV zgn bir doaya sahip olan insan zeks, eyler arasnda gerekte . mevcut olandan daha yksek bir dzen ve eitlii kolayca hayal eder; doada benzersiz ve dzensiz birok ey olmasna ramen onlar paralel, uygun ve mevcut olmayan ilikiler iindeymi gibi grr. Bu yzden, gksel cisimler tarafndan gerekletirilen tm hareketler mkemmel dairelerdir masal nedeniyle tm spiraller ve eksantriklikler tamamen reddedilmi olur (sadece kavramn ad kalr). () L. Ancak insan zeksnn nndeki en byk engel ve saptrma, duyularn donukluundan, yetersizliinden ve yanltmalarndan kaynaklanr, nk duyular tarafndan fark edilen eyler, dorudan fark edilmeyen eylerden daha nemli hale gelebilir, dorudan fark edilmeyenler aslnda daha nemli olsa bile. Bu yzden de tefekkr genelde baz grlerle sonlanr, bu yzden grnmez nesnelerle ilgili pek az gzlem yaplr yahut hi yaplmaz. Bylece somut cisimlere bal ruhlarn tm faaliyetleri gizlenir ve insanlarn gznden kaar. stelik kaba cisimlerin paralarnn doalarndaki daha hassas deiiklikler de (biz bunlara genelde deiiklik deriz ama bunlar harekettir) ayn biimde gizli kalr; yine de yukarda bahsettiimiz iki ilem kefedilmez ve aa karlmazsa doada byk bir gelime kaydedilemez. Yineleyelim, havann doas ve younluu havadan dk olan tm cisimler (ki bunlar gayet oktur) neredeyse hi bilinmez. nk duyular kendi bana zayf eylerdir ve hataya msaittirler; aygtlar da duyularn gcn artrmakta veya keskinletirmekte ok ie yaramazlar ama doann tm doru yorumlar rneklerle ve duyularn sadece deneyleri, deneylerin de doay ve ilgili eyi deerlendirdii uygun deneylerle ortaya karlr. LI. nsan zeks kendi doas uyarnca soyutlamalara eilimlidir ve deiken eyleri sabit olarak hayal eder. Ama doay kesip paralara ayrmak, onu soyutlamalarla zmeye almaktan daha iyidir; Democritus2 okulu da byle yaparak doann derinliklerine dierlerinden ok daha fazla inmitir. Bu yzden maddeyi, maddenin dzenini ve dzendeki deiiklikleri, basit eylemlerini ve eylemlere ilikin yasalar veya hareketi gzden geirmeliyiz,
2 Beinci yzylda ve Drdnc yzyln erken dnemlerinde yaam bir filozof. (.n.)
722
DOA VE NSANLIK
nk bu eylem yasalarna biim demediimiz srece, biimler sadece insan zihninin hayalleridir. LII. Kabile idol dediimiz idoller bu trdendir, bu idollerin menei insan ruhunun znn aynl veya nyarglar veya darl, veya huzursuzluu veya duygulanmlarla renklenmesi veya duyularn yetersizlii veya izlenimin biimidir. LIII. Maara idollerinin ortaya k bireylerin hem zihinsel hem de bedensel olarak zgn bir doaya sahip olmasdr; bu zgnlk eitimden, alkanlklardan veya tesadflerden de kaynaklanabilir. Bu idol snf ok deiik eitlere sahip olsa da biz en ok dikkat edilmesi gerekenleri ve zeknn safln bozma konusunda en etkili olanlar inceleyeceiz. () LV Felsefe ve bilimler asndan zihinler arasndaki en byk ve en ra. dikal ayrm udur: Baz zihinler daha gldr ve eylerin farklarn belirlemeye daha uygundur; dierleri ise benzerlikleri tespit etmeye. nk sabit ve derin yapl zihinler fikirlerini sabitleyebilir, duraklatabilir ve en ince farklara odaklanabilirler; dier yandan, yce ve mantkl zihinler en hassas ve en genel benzerlikleri tanr ve karlatrr; ancak ikisi de, eyler arasndaki ho farklar veya glgeleri kavrayarak kolayca arla debilir. LVI. Baz zihin yaplar, eski olana ar bir hayranlk besler, dieri yeni olan her eyi kucaklamak iin ateli bir tutkuya sahiptir; ancak ok az orta yolu tutmak iin gerekli mizaca sahiptir, ne antik dnemdekiler tarafndan doru biimde ortaya konan eyleri reddederler ne de modernlerin hakl biimde zerine ekledikleri eyleri kmserler. () LVIII. Bu nedenle, gelin bu ihtiyatl duruumuzu tefekkr ederken maara idollerinden uzak durmak ve onlardan kurtulmak iin kullanalm; bu idoller genelde stn etkilerden, ar birletirmekten ve blmekten, belirli zamanlarda taraf tutmaktan veya nesnenin byklnden veya neminden kaynaklanr. Genel bir kural olarak, eylerin doas hakknda tefekkr eden herkes kendi akln hemen ele geiren ve tutsak hale getiren eylerden uzak durmal ve bu trden hkmlere varrken akl yrtmelerinin blnmemesi ve net olmas iin gereken dikkati gstermelidir. LIX. Ancak pazaryeri idolleri en sorunlu idollerdir, nk kelimelerin ve isimlerin birlemesinden ortaya kan anlayn iine szarlar. nsanlar kendi akllarnn kelimelere hkmettiini sanr ama kelimelerin de insan anla-
723
y zerinde reflekssel bir etkisi olabilir; felsefeyi ve bilimleri bu kadar sofiste ve atl hale getiren de budur. Kelimeler ounlukla popler kabullere uygun olarak kullanlr ve eyleri avamn zeksnn da anlayabilecei izgilerle tanmlar. Ama daha keskin bir zek veya daha gayretli bir gzlemci bu izgileri kaydrmak ve doaya daha uygun bir yere yerletirmek isterse kelimeler buna isyan eder. LX. Kelimeler vastasyla akla kabul ettirilen idoller iki trldr; ya mevcut olmayan eylerin adlardr (nk gzlem eksikliinden dolay adlandrlmam eyler olduu gibi, hayali varsaymlara dayanan ve adlandrlm eyler de vardr) veya mevcut olan ama mevcut eylerin mulak veya kt tanmlanm ve alelacele ve ksmen soyutlanarak retilmi eylerin adlardr. () LXII. Tiyatro yahut teoriler idolleri ok saydadr ve gelecekte saylar daha da artabilir yahut artacaktr. nk insanlarn zihinleri nesiller boyunca din ve teoloji ile megul olmasayd ve sivil ynetimler (zellikle monariler) bylesi yeniliklere bu kadar kar olmasalard, tefekkre ilikin konularda bile insanlar bu idolleri kendilerine uyguladklarnda kendi servetlerini riske atyor; bir dl kazanmamakla kalmayp bir de alaylara ve ktlklere maruz kalmasalard, durum byle olmasayd, phesiz bir zamanlar Yunanllarn arasndan kt gibi birok farkl trde filozoflar ve teoriler ortaya kard. nk gkyzndeki fenomenlere dayanarak ka gk sistemi retilirse felsefe fenomenlerine dayanarak da ayn ekilde ama daha fazla sayda dogma oluturulabilirdi. Bu trdeki tiyatrolarn oyunlarnn imdilerde airlerin sahnelenen oyunlaryla yle de bir ortak yan vardr: Sahne iin icat edilen hikyeler tarihin gerek hikyelerinden daha zarif, daha k ve daha kabul edilebilir zelliklere sahiptir. Ancak genel olarak felsefenin konusunu hazrlarken insanlar ufak rnekleri byk bir mesele haline getirirler veya ok sayda rnei kmserler; yani her iki durumda da felsefe ok dar bir deneyim ve doa tarihi zemini zerine ina edilir ve ok yetersiz delillerden dogmalar oluturur. Filozoflarn rasyonel kanad deneyimlerden elde edilen ve yaygn bulunan eitli koullar yakalarlar ama onlardan emin olmaz, onlar zenli biimde incelemez ve nemlerini tartmazlar; iin gerisini dnceye ve akln faaliyetlerine brakrlar. Birka deneyde zenli ve hassas biimde alm olan ve bylece anlam kartmak ve bir felsefe sistemi oluturmak iin abalayan bir grup filozof daha vardr; muhteem bir biimde dier her eyi kendi kardklar sonulara uydurmaya alrlar. 724
DOA VE NSANLIK
Ayrca nc bir grup daha vardr ki, inanlarnn etkisiyle ve saygl bir ruh haliyle teolojiyi ve gelenekleri de iin iine sokar; bunlardan bazlar ahmaklklar yznden o kadar ileri gitmitir ki, bilimleri ruhlarnda, aslnda dehalarnda aramaya ve bulmaya alrlar; bu yzden yanl felsefe gibi hatalarn da kayna trldr: Sofistik, ampirik ve batl inanlara bal. (...) *** CVIII. Gemiteki hatalar reddederek veya dzelterek umutsuzluu defetmekten ve umudu getirmekten bahsettik. Gelin imdi umut iin baka bir sebep olup olmadna bakalm. unu buluruz: Eer birok faydal keif ans eseri yaplmsa, ki bu dorudur, veya kefetmek iin uramayan veya baka bir eyi arayan kiiler tarafndan artlar neticesinde bulunmusa, ayn kiilerin, keif yapmak iin altnda, istikrarsz drtlerle deil de sabit bir yntem ve dzen ile bunu i edindikleri takdirde, ok daha fazla ey kefedeceklerini hi kimse inkr edemez. Gayretli ve alkan abalarna ramen ans eseri bir veya birka defa keifleri skalayabilirler ama uzun vadede kesinlikle bunun tersi olacaktr. Bylece, ansn, hayvani igdlerin ve benzerlerinin yerine, akln ve alkanln sayesinde, insanlarn dorudan ve kastl eylemleriyle, imdiye kadar yaplandan ok daha fazla sayda ve daha iyi keif, daha ksa aralklarla ortaya kacaktr.
* Sr Francis Bacon, Novum Organum, eviren Rahip Andrew Johnson, Londra, Bell & Daldy, 1859), s. 1, 11-16, 19-25, 28-34, 37-38, 101.
2. ki Yeni Bilim Galileo Galilei

Galileo Galilei (1564-1642), talyann Piza ehrinde, asil bir ailenin olu olarak dodu. Bir manastr okulunda eitime balad ve Piza niversitesinde tp okudu ama ilgi alan daha genliinde matematie ve fizie kayd. Krk yana geldiinde yer ekimi, hz ve astronomik yrngeler konusundaki keifleriyle nlendi. Gne sistemi hakknda yazdklarnn Kilise otoritelerini kzdrmas kanlmazd. ki defa Engizisyon mahkemesine3 karld. lkinde, kuramlarn resmi olarak inkr etmesi istendi, ikincisinde ksa sre hapsedildi (1633). Ne ki, bu yldrmalara ramen Galileonun fevkalade parlak ve zgn idraki durdurulamayacakt. Aadaki metin, yetmi drt
3 Latince inquisitio soruturma, kelimesinden; ilki 1183 ylnda talyada mnafklar cezalandrmak iin kurulmu olan, Katolik Kilisesine bal mahkeme; 1807da mparator 1.Napolyon tarafndan kaldrlncaya kadar dehet satlar. (y.n.)
725
yandaki bilimadamnn ikinci davasndan be yl sonra yaynlanmtr. Son byk eserinden alnan blmde Salviati, Sagredo ve Simplicio adl kiinin Venediklilerin gemi ina ettii silahhaneyi ziyaretlerinden hemen sonra aralarnda geen bir diyalou hikye eder. Yaymcdan Okurlara Not Toplumlar bir arada tutan ey, insanlarn birbirine karlkl olarak verdii hizmetler olup sanat ve bilimler buna byk katk saladndan, bilgeliiyle nl atalarmz bu alanlardaki aratrmalara byk sayg gstermitir. cadn salad fayda ve mkemmeliyeti ne kadar bykse, mucitlere salad onur ve vg de o kadar byktr. Gerekten de insanlar byle kiileri ilahlatrm ve kendilerine bu byk iyilikleri eden kiilerin ansn devam ettirmek iin onlara byk bir onur bahetme dncesinde birlemilerdir. (...) Yaratcnn bilgeliinin, gcnn ve iyiliinin en ok gklerde ve gksel cisimlerde grndn hatrladmzda, bu cisimler hakknda bize bilgi salayan ve sonsuz bir uzaklkta olmasna ramen bu cisimleri grnr klan kiilerin ne kadar byk bir erdeme sahip olduunu kolayca grebiliriz. nk herkesin bildii gibi, bir gnde grlen bir ey bin kere tekrarlanan bir emirden ok daha fazla ve daha kesin biimde retir; yahut dieri gibi, sezgisel bilgi doru tanmlara ayak uydurur. Ancak insana bahedilen ilahi ve doal hassalar en ok, bu iki bilimin kefedilmesini anlatan bu serin yazlma srasnda fayda salamtr ve bunu kat, yani geometrik biimde oraya koymutur. Bu eserde daha da dikkat ekici olan ey, bu iki bilimden birinin asla bitmeyen bir ilgiyle takip edilen bir alanla ilgilendii gereidir, belki de doadaki en nemli alan ele alan bu bilim tm byk filozoflarn zihinlerini megul etmi ve bu konuda olaand saylabilecek kadar ok kitap yazlmtr. Kastettiim ey harekettir, ok sayda muhteem zellie sahip olan bu fenomenin hibir zellii bugne kadar hi kimse tarafndan kefedilmemi ve ispatlanmamtr. Temellerinden balayarak ina edilen dier bilim ise kat cisimlerin harici gler karsnda krlmaya kar gsterdii direnci inceler; zellikle bilimlerde ve mekanik sanatlarda ok byk fayda salayacak olan bu konu, ayrca bugne kadar gzlemlenmeyen zellikleri ve teoremlerin de saysn artracaktr. Bu ciltte bu iki bilime ilikin, yetenekleri dnrlerin ileride saysn oaltaca nermeler mevcuttur; ayrca yazar ok sayda ak ispat vastasyla zeki okuyucularn hemen grecei ve anlayaca ok sayda teoreme gtren yollar gstermektedir. 726
DOA VE NSANLIK
lk Gn. Konuanlar: Salviati, Sagredo ve Smplicio SALV Siz Venediklilerin mehur silahhanenizdeki srekli faaliyetleriniz .: alkan bir zihnin geni bir alandaki incelemelerini gsteriyor, zellikle de mekanik ile ilgili ilerde, nk bu alandaki tm aygt ve makineler srekli olarak birok zanaatkr tarafndan imal ediliyor, bunlardan bazlar, ksmen nesiller boyunca devreden deneyimler ve ksmen de kendi gzlemleri sayesinde, iyice uzmanlam ve zekice aklamalar yapyorlar. SAGR.: ok haklsn. Gerekten de ben doam gerei merakl olduumdan, sadece dier zanaatkrlardan daha stn olduklar iin birinci snf adamlar olarak adlandrdmz alanlar seyredebilme zevki iin buray ziyaret ederim. Onlarla konumak ou zaman bana incelediim etkilerin sadece arpc olanlar konusunda deil, mulak ve neredeyse inanlmaz olanlar konusunda da ok yardmc olur. Bazen duyularmn doru olduunu syledii ama benim kabul edemediim aklamalar yznden kafamn kart, hatta mitsizlie dtm durumlar olur. Yal adamn bize ksa sre nce (silahhanede) syledii, bana yanl gelse bile herkese bilinen ve kabul edilen szler gibi birok sz vardr cahiller arasnda kabul gren; bence anlamadklar bir konuda bir eyler biliyormu gibi grnmek iin byle ifadeler kullanyorlar. SALV Sanrm neden byk gemilerde kklerde kullandklarndan .: daha byk aa gvdeleri, yap iskeleleri ve payandalar kullandklarn sorduumuzda kulland son ifadeyi kastediyorsun; kk gemilerde sorun olmayan bir tehlikeyi, yani geminin kendi arl yznden krlmasn engellemek iin byle yaptklarn sylemiti hani? SAGR.: Evet, bunu kastediyorum; zellikle de benim her zaman yanl olarak grdm ama geerli olan o son iddiasn; hani bu ve benzer makineler sz konusu olduunda kk eylerin bytlebileceinin iddia edilemeyeceini, nk kk lekte baarl olan birok makinenin daha byk leklerde baarsz olacan sylemiti. Eer mekaniin temeli geometriyse ve ekiller boyutlardan bamszsa dairelerin, genlerin, silindirlerin, konilerin ve dier kat biimlerin boyutlaryla birlikte zelliklerini de deitireceklerini dnmyorum. Bu nedenle, eer kk bir makinenin paralar ayn oranda bytlerek byk bir makine imal edilirse ve eer kk makine tasarm amacn baaryla yerine getiriyorsa, byk olann da tabi tutulaca ar ve ykc testlere dayanmamas iin bir sebep gremiyorum. (...) SALV Sagredo, hem senin hem de muhtemelen birok mekanik ren.: cisinin ortak fikrini, yani ayn malzemeden imal edilmi ve paralarnn arasndaki oran ayn tutulmu makinelerin ve yaplarn harici tahriklere ve
727
darbelere eit olarak veya daha dorusu, orantl biimde dayanabilecei dncesini deitirsen iyi edersin. nk daha byk olan makinenin kk olandan byklyle orantl biimde dayankl olacan geometri ile ispatlayamayz. Neticede, ister yapay, ister doal olsun, her makine ve yap iin ne doann ne de zanaatn aamayaca gerekli baz snrlar mevcuttur; elbette malzeme aynysa ve orant korunmusa. SAGR.: imdiden sersemledim. Zihnim, sanki birden bir yldrmn yla aydnlanm bir bulut gibi, bir an olaand bir kla doldu; bu k imdi beni aryor ve aniden garip ve ham fikirleri kartryor ve mulaklatryor. Sylediklerinize baklrsa ayn malzemeyi kullanarak farkl boyutlarda ve orantl bir dayanklla sahip iki benzer yap ina etmem imknsz; eer byle olsayd ayn aatan yaplm, gc ve dayankll benzeyen ama boyutlar benzemeyen iki tane bile direk bulamamam gerekirdi. SALV Zaten durum bu, Sagredo. Birbirimizi anladmzdan emin olmak .: iin yle syleyeyim; belirli bir uzunlukta ve kalnlkta tahta bir direk alp bir duvara belirli bir ayla yerletirsek, yani ufka paralel hale getirirsek, bu direi sadece kendisini tayacak boya kadar bytebiliriz; bu durumda bir kl kadar bile uzatsak kendi arlyla krlr ve dnyada benzeri olmayan bir direk olur. rnein eer direin uzunluu geniliinin yz kat olursa, ilki gibi uzunluu geniliinin yz kat olan ve kendi arln tayabilen baka bir direk bulamazsnz. Daha uzun olanlarn hepsi krlr, daha ksa olanlarn hepsi de kendi arlndan biraz daha fazlasn tayabilir. Kendi arln tayabilme konusunda bu sylediklerimin dier testler iin de geerli olduu gz nne alnmaldr. Eer ufak bir kereste paras kendi arlnn on katn tayabiliyorsa, bununla orantl bir kalas kendi arlnn on katn tamayacaktr. Ltfen balangta mmkn grnmeyen olgularn kstl aklamalarla bile onlar gizleyen zerlerindeki perdeden kurtulup plak ve basit gerei ortaya koyduklarna dikkat edin beyler. veya drt kubit4 ykseklikten den bir atn kemiklerinin krlacan ama ayn ykseklikten den bir kpein veya sekiz on kubit yksekten den bir kedinin hibir yara almadn kim bilmez? Ayn ekilde, bir ekirge bir kuleden dse yahut bir karnca aydan bile dse yara almaz. (...) Burada, zellikle de ihtiyati tedbirler bir felakete sebep olabiliyorsa, beklentilere ters gelen tm olaylar gibi ilginize layk olan bir koulla ilikilendirmem gerekiyor. Byk bir mermer stun, iki ucu da bir para kiriin zerine gelecek ekilde yatrld; ksa bir sre sonra bir mekaniki stunun kendi arlyla ortadan ikiye krlmas ihti4 Dirsekten ortaparman ucuna kadar olan mesafeye eit eski bir uzunluk ls. (.n.)
728
DOA VE NSANLIK
malini ortadan kaldrmak iin ortaya nc bir destek koymay dnd, herkes de bu fikre katld ama sonuta her ey ters ynde geliti, birka ay gemeden stun tam da orta dayanak noktasndan atlad ve krld. SIMP ok ilgin ve tamamen beklenmedik bir kaza zellikle de ortaya .: konan yeni destek sebebiyle olmusa. SALV Elbette aklamas bu ve sebebini rendiimiz anda aknlmz .: yok oluyor; nk stunun iki ucunun yerletirildii kirilerden biri uzun sre sonra rm ve batm, ancak ortadaki sert ve glym, bu yzden de stunun bir yars havada ve desteksiz kalm. Bu koullar altnda stun, iki dayanak tarafndan desteklendii ilk duruma gre daha farkl biimde davranm; eer iki kiri olsayd, biri ne kadar batarsa batsn, stun da onlarla giderdi. Ksa bir stun sz konusu olsayd, ayn tatan yaplmsa ve kalnlna uygun bir uzunluktaysa, yani uzun stundaki kalnlk ve uzunluk arasndaki oran korumusa, bu kaza ortaya kmazd. (...) nc Gn. Doal Olarak Hzlanan Hareket SALV Bir nceki blmde tekdze hareketlerin zelliklerini tartmtk .: ama hzlanan hareketler de gzden geirilmelidir. Her eyden nce doal fenomenlere en iyi uyan tanmlar bulmay ve aklamay istiyoruz. nk herkes keyfi bir hareket tipi icat edebilir ve zelliklerini tartabilir; bu nedenle, rnein, bazlar doayla rtmeyen baz hareketlerle tanmladklar burgulu eriler ve kavk erileri hayal etmi ve tanmlar gerei bu erilerin sahip olmas gereken zellikleri vgye deer biimde belirlemilerdir; ancak biz sadece doada olutuu gibi hzlanarak den cisimlerin ortaya kard fenomeni incelemeye ve ortaya koyduumuz hzlanan hareket tanmnn gerekten de gzlemlenen hzlanan hareketlerin temel zelliklerini tayp tamadn grmeye karar verdik. Yinelenen abalarmz neticesinde en azndan bunu becerdiimize inanyoruz. Deneylerin sonular, bizim tarafmzdan iddia edilen zelliklerle birbiri ardna rterek ve bu zellikleri tam anlamyla ispatlayarak bu inanc teyit etti. Son olarak, doal olarak hzlanan hareketin incelenmesi srasnda doann alkanlklarn ve geleneklerini takip ederek eitli srelerde sadece en yaygn, basit ve kolay vastalar kullandk. (...) Bu nedenle, bir tan dururken yksek bir konumdan dmesi srasnda srekli olarak hzn artrdn gzlemlediysem, neden ok basit ve herkes iin aikr olan bylesi hzlanmalarn gereklemesine inanmayaym? imdi bu meseleyi incelersek srekli kendini tekrarlayan usulden daha basit bir ekleme veya hzlanma gremeyiz. Zaman ile hareket arasndaki yakn ilikiyi incelersek bunu hemen anlarz, nk hareketin tekdzelii, eit 729
zaman ve uzam ile (eit mesafeler ve uzamlar eit zaman aralnda katedildiinde bu harekete tekdze deriz) tanmlanr ve anlalr; biz de benzer biimde eit zaman aralklarnda herhangi bir karklk olmadan hzdaki artlar anlarz; bylece herhangi eit zaman aralklarnda eit hz art olursa, tekdze ve srekli biimde hzlanan bir hareket hayal edebiliriz. Bu nedenle, hareket eden bir cismin durduu konumu terk edip dmeye balad andan sonra geen eit zaman aralklar gemise, ilk iki zaman aralnda kazanlan hz miktar, ilk zaman aralndaki hzn iki kat olacaktr; bylece bu zaman aralklarndan tanesi getiinde eklenen miktar kat olacaktr; drt zaman aralnda ise zaman aralnn drt kat olacaktr. Meseleyi daha ak hale getirmek iin yle aklayalm: Bir cisim ilk zaman aralnda kazand hz ile hareketine devam ederse ve bu tekdze hzn korursa, bu cismin hareket hz, iki zaman aralnda kazanaca ivmenin yars kadar olacaktr. Bu yzden de hzn artn zamann artna balarsak bence fazla yanlm olmayz; bylece az sonra tartacamz hareketin tanm yle olacaktr: Durduu konumdan sonra eit zaman aralklarnda eit miktarda hz kazanyorsa, bu cismin hareketine tekdze biimde hzlanyor denir. SAGR.: Tm tanmlar keyfi olduu iin bu tanma veya baka bir yazarn baka bir tanmna aklc bir itiraz getiremesem de yukardaki gibi soyut biimde oluturulmu, doada serbeste den cisimlerde grdmz hzlanan harekete karlk gelen ve bunlar tanmlayan tanmlardan phelenirim. (...) Durduu bir konumdan den ar bir cismi dndmde, yani sfr hzla balayan ve hareketin balad andan itibaren geen zamanla orantl olarak hzlanan hareketini incelediimizde bylesi bir hareket, rnein sekiz nabz vuruunda sekiz derece hz kazanr; drdnc vuruta drt, ikinci vuruta iki derece, ilk vurua kadar bir derece hz kazanr; madem zaman snrsz biimde blnebilir, bu durumda cismin daha nceki hz sabit bir oranla u anki hzndan daha az olmaldr, bu durumda, ne kadar dk olursa olsun, hibir hz (veya ne kadar byk olursa olsun, hibir yavalk derecesinden) yoktur ki bu cismi sonsuz yavalktan, yani durma noktasndan, balayarak hareket ettiren hz olarak kabul edilebilsin. (...) Duyularmz den ar cisimlerin aniden byk bir hz kazandn sylerken bu fenomen hayal gcmz zorlamaktadr. SALV Bu, benim de balangta yaadm zorluklardan biriydi ama ksa .: sre sonra bundan kurtuldum; kurtuluum da size zorluk karan deney sayesinde oldu. Siz bana deneyde ar bir cismin durma konumundan kt anda hemen belirgin bir hz kazandn gsterdiini sylyorsunuz. Ben de ayn deneyin, ne kadar ar olursa olsun, bir cismin hareketinin balangcn730
DOA VE NSANLIK
da ok yava ve sakin olduu olgusunu gsterdiini sylyorum. Yumuak bir malzemenin zerine ar bir cisim yerletirin ve kendi arl dnda bir g uygulamadan onu orada brakn; birisi bu cismi bir veya iki kubit ykseklie kaldrp tekrar ayn malzemenin zerine brakrsa, bu etki sayesinde kendi arlndan daha byk ve farkl bir g uygulayaca aktr; bu etkiyi salayan ise ykseklie bal olarak artan d hzyla birlikte den cismin arldr; den cismin hzna bal olarak bu g artar. Darbenin niteliine ve younluuna bakarak, den cismin hzn doru biimde tespit edebiliriz. Ama beyler, bana syleyin, bir blou drt kubit ykseklikten bir kazn zerine braksak ve direk topraa, diyelim drt parmak kadar giriyorsa, blou iki kubit ykseklikten braksak topraa ok daha az girmez mi ve eer blok sadece bir parmak yksekten direin zerine braklrsa, sadece direin zerinde durduu hale gre direi topraa ok az sokmaz m? Elbette direk ok az girer topraa. Sadece bir yaprak kadar ykseltilip braklsa, etkisi neredeyse fark edilmez bile. Darbenin etkisi arpan cismin ivmesine balysa, (darbe) etkisi fark edilmeyecek kadar az ise hareketin ok yava ve hznn daha da yava olduundan kim phe edebilir? Gelin gerein gcn grelim; ilk bakta baka bir eyi gsterir gibi olan bir deney, dikkatle incelendiinde bizi tam bunun ztt bir eye gtrebilir.
3. Kalbin ve Kann Hareketleri Hakknda* Sr William Harvey

William Harvey, 1578 ylnda Folkestone ngilterede dodu ve 1657de ld. Cambridge niversitesinde ve daha sonra Avrupann tp merkezi olan talyadaki Padua niversitesinde eitim grd ve burada yirmi drt yanda doktor oldu. Kraliyet Hekimler Cemiyeti ile Londra Hastanesi arasnda bld kariyeri, uygulamal hekimlik ve aratrma ile geti. Hayvanlarda Kalbin ve Kann Hareketleri (Anatomical Exercise on the Motion of the Heart and Blood in Animals) adl yapt, tpta muazzam bir dnm noktas oluturmutur. 1628de yaynlanmasndan nce tp dnyasnda kann atar ve toplardamarlarda gezdiinin bilinmesine karn, dolamn srekli olduu bilinmemekte, dahas, karacierin vcudun eitli organlar iin farkl kanlar rettii dnlmekteydi. Bir dier inan, kalbin genileme ve kaslma hareketlerinin kaslar sayesinde deil, kann iindeki yaamsal ruhlar sayesinde gerekletii eklindeydi; kalbin yaps ve blmlerinin grevleri pek az anlalmt. Sr Harveyin aadaki paragraflar bu arkaplan nda deerlendirilmelidir.
731
Kalbin ve damarlarn hareketlerini, eylemlerini ve kullanmn tartmak zere olduumuz iin dier insanlarn yazlarnda, bu eylerle ilgili olarak neler dndklerini, umumi ve geleneksel olarak hangi fikirlere inanldn tespit etmek gerekir. Bylece doru olan teyit edilir, yanl olan ise otopsilerle, ok sayda deneyle ve sarih gzlemlerle doru hale getirilebilir. Neredeyse tm anatomiciler, doktorlar ve filozoflar bugne kadar Galenin5 fikirlerine uyarak nabzn amacnn solunum ile ayn olduunu dnd ve sadece tek bir noktaya, yani hayvanlara dayanarak dnld zere solunumun hayati bir yetenek olmas noktasnda fark grdler. Tm dier alardan bu ikisi hem ama hem de hareket asndan ayn biimde davranyordu. Yakn zamanda kan ve Aquapendenteli Hieronymus Fabricius6 tarafndan yazlan Solunum adl kitapta kalpteki ve atardamarlardaki nabzn kann dolam ve soutulmas iin yeterli olmad, bu yzden akcierlerin kalbin etrafn kuatt sylenerek bu teyit edilmiti. Bylece bugne kadar sistol ve diyastol7 hakknda sylenen her eyin, kalbin ve atardamarlarn hareketi hakknda sylenen her eyin zellikle akcierlere de atfta bulunduu ortaya kmtr. Ama kalbin yaps ve hareketleri akcierinkinden ve atardamarlarn hareketleri gsn hareketlerinden farkl olduundan farkl grev ve amalar ortaya kacaktr; gsn ve akcierlerin varl ve kullanm birok adan farkl olduuna gre, hem kalbin hem de atardamarlarn nabz ve almas farkl olmak durumundadr. (...) Bu eitli fikirlerin uyumazl ve karlkl olarak birbirilerini rtmesi, hepsinden phe etmekte hakl olduumuzu gsteriyor. Atardamarlarda sadece kan olduu Galenin deneyleriyle, arteriotomiyle8 ve yarayla da aka ispatlanmtr. (...) Galenin deneyleri unu ima eder: ki ba arasndaki bir atardamar uzunlamasna keserseniz iinde sadece kan bulursunuz. Bu da atardamarlarn sadece kan ierdiini ispatlar. Biz de buna benzer bir akl yrtme silsilesi kullanabiliriz: Hem l hem de canl hayvanlarda tekrar tekrar tespit ettiim zere, ayn ekilde baladmz atardamarlarla toplardamarlarn iinde ayn kan bulursak atardamarlardaki kann toplardamarlardakilerle ayn olduunu, tamamen ayn olduunu grrz. (...) Bu nedenle, nceki dncelere ve ayn etkiye sahip birok dier dnceye dayanarak konunun tmn dikkatle inceleyen bir kii, bugne kadar
5 6 7 8 Galen (. yaklak 200) Kk Asyada yaayan bir Yunanl doktor; genel olarak deneysel fizyolojinin babas olarak bilinir. (.n.) Aquapendenteli Hieronymus Fabricius (Geronimo Fabrizio) (. 1619), Harveyin Padua niversitesinde derslerine katld bir talyan cerrah ve anatomiciydi. (.n.) Sistol kalbin kaslmas, diyastol ise gevemesi ve bunun neticesinde genilemesidir. (.n.) Kan alma ya da katater uygulamak amacyla artere kesit yaparak girme. (.n.)
732
DOA VE NSANLIK
kalbin ve atardamarlarn hareketlerine ve ilevlerine ilikin olarak sylenen her eyi mulak veya tutarsz hatta olanaksz bulacaktr; meseleye daha dar kapsaml bakmak faydal olacaktr; sadece insanlarda deil, kalbi olan tm hayvanlarda da kalbin ve atardamarlarn hareketleri zerinde dnlmelidir; ayrca cerrahi deneyler yapmak iin bavuruda bulunarak ve srekli gzle inceleme yaparak gerei bulmak iin aratrmak ve abalamak gerekir. (...) O zaman ncelikle canl bir hayvann gs aldnda ve kalbi saran klf kartldnda karmzda bir durup bir alan bir organ olacaktr; alt bir zaman vardr, hareketsiz kald bir zaman vardr. Kara kurbaalar, kurbaalar, ylanlar, kk balklar, yengeler, karidesler, salyangozlar ve su kabuklular gibi soukkanl hayvanlarda bunlar ok daha barizdir. Kpek ve domuz gibi scakkanl hayvanlarda bu daha da belirgindir; bu hayvanlar lmek zereyken kalpleri gevemeye, daha yava hareket etmeye balar. Bu durumda hareketler daha yavalar ve seyrekleir, gerek hareketlerini ve nasl gerekletirildiklerini daha rahat alglamamz ve zmemizi salayacak biimde durular daha da uzar. Duru srasnda, lm srasnda olduu gibi kalp yumuak, gevek, yorgun ve hareketsizdir. Sanki dinlenir gibidir. Hareket ve hareketin gerekletii zaman aralnda u temel artlar gzlenir: 1. Kalp dikleir ve gse arpacak ve nabzn dardan hissedilmesini salayacak kadar ileri bir noktaya ykselir. 2. Her noktada kaslm olsa da zellikle yanlara doru daha ok kaslr, bu yzden daha dar, greceli olarak daha uzun ve bir araya gelmi gibi grnr. Hayvann gvdesinden kartlan ve masaya veya elin zerine konan bir ylanbal kalbi bu ayrntlar gsterir; organlar daha konik veya uzatlm gibi grnen kk balklarda ve dier soukkanl hayvanlarda bu daha da belirgindir. 3. Ele alnan kalp, hareketi srasnda daha da sertlemi gibidir. Bu sertliin sebebi gerginliktir, aynen nkolu tuttuunuzda parmaklar hareket ettike tendonlarn gerginletiini ve esnekletiini hissettiimiz gibi. (...) Bu ayrntlar sayesinde kalbin hareketinin belirli bir genel gerilmeden olutuunu anladm bu gerginlik hem liflerin bulunduu izgide bir kaslmayla hem de her ynden skma ile gerekleiyordu. Hareketi srasnda dikiliyor, sertleiyor ve klyordu; bu hareket liflerin ve kirilerin bulunduu hat boyunca kaslarn yapt hareketle ayn doaya sahipti, nk kaslar hareket halindeyken canl ve gergin olurlar ve yumuak iken sertleirler, ileri karlar ve kalnlarlar; kalp de ayn biimde hareket eder. (...) 733
Yaygn olarak kabul edilen fikirlerin tam aksi dorudur; genel olarak kalp gse arptnda ve dardan nabz hissedildiinde kalpteki karncklarn geniledii ve kanla dolduu dnlse de gerek bunun tam aksidir; kalp kasldnda (ve ok verildiinde) boalr. Genel olarak diyastol olarak kabul edilen hareket gerekte sistoldr. Ayn ekilde, kalbin isel hareketi de diyastol deil, sistoldr; diyastol srasnda deil, sistol srasnda kalp sert ve gergin olur, nk ancak gergin olduu zaman hareket eder ve etkin olur. (...) Ayrca, genel olarak inanlann aksine, kalp hareket veya genlemesiyle kendi kendine kan karncklara ekemez; nk harekete getiinde ve gerginletiinde kan dar kar; gevediinde ve ktnde kan aada aklanaca gibi iine doldurur. (...) Kalbin hareketleriyle balantl olarak, atardamarlarn hareketleri ve nabz atlarna atfla aadaki eyler de gzlemlenmitir: 1. Kalbin kasld ve gse vurduu anda, ksacas organ sistol durumundayken atardamarlar geniler, bir nabz oluturur ve diyastol durumundadr. Ayn ekilde, sa karnck kaslp kan dar ittiinde atardamar da (pulmoner atardamar) vcuttaki dier atardamarlarla birlikte ier. 2. Sol karnck hareket etmeyi ve nabz vermeyi kestiinde atardamarlardaki nabz da durur; ayrca bu karnck ok gsz biimde kaslrsa atardamarlardaki nabz da ok zor fark edilebilecek kadar zayflar. Benzer biimde sa karnck durduunda vena arteriosa da (pulmoner atardamar) durur. 3. Ayrca bir atardamar kesildiinde veya delindiinde, sol karnck kasldnda damardan kan fkrd grlr; pulmoner atardamar yaralandnda ise sa karnck kasldnda kan fkrd grlr. (...) lgilenmek durumunda olduum bir vaka beni bunlarn doru olduuna ikna etti. Bir hastada boynunun sa tarafnda nabz gibi atan bir tmr vard, atardamarn koltukaltna doru indii tarafta atardamardaki anma sebebiyle olumu ve gn getike byyen bu tmre anevrizma9 tehisi koydum; kalbin her atyla atardamar tarafndan getirilen kan iine dolduka tmr grnr biimde iiyordu. Hasta ldkten sonra yaplan otopside paralar yerli yerine oturdu. Kann byk ksm tmre ynlendiriliyor ve bylece engelleniyordu; bunun sonucu olarak da ilgili koldaki nabz dkt. Atardamarlardaki kann hareketi aksyor gibiyse, bunun sebebi ister bask veya kemik kr, isterse durduran bir engel olsun, o noktadan sonraki blgelerde atardamarlarda nabz daha zayftr, atardamarlardaki nabz sadece o damarlardaki kann itilmesinden veya darbesinden fazla deildir.
* William Harvey, Kan Dolam, Everymans Library Edition, Londra, J. M. Dent & Sons, Ltd., 1907, s. 9-12, 21, 24-27, 28, 30. Bir atardamarn bir blgesinde oluan gevemeye bal ur biimindeki genileme. (y.n.)
734
DOA VE NSANLIK
4. Doru Akl Yrtme Yntemi zerine Sylev Rene Descartes

Rene Descartes, 1596da Bat Fransada, La Hayede dodu ama hayatnn son yirmi ylnda ounlukla Hollandada yaad. Bir Fransz hukukusunun Cizvit okullarnda yetimi oluydu. Kendisi de Poitiers niversitesinde hukuk eitimi grm olmasna ramen, bu alanda almak yerine, Alman Savalarnda10 orduda grev yapmay tercih etti. Birliinin bir Gney Alman kasabasnda konuland srada, dini bir deneyime benzediini ifade ettii ani ve youn bir aydnlanma yaad. Zaman iinde matematiksel yntemin tm bilgi alanlarna uygulanmas durumunda neleri baarabileceine dair bir gr olduu anlalan bu deneyim, yaamnda bir dnm noktas tekil edecekti. Hayatnn geri kalann zellikle de analitik geometri ile rneklenen bu matematiksel yntemi artmak ve yaymaya vakfetti. Bu abalar ona tm Avrupada bir matematiki, fiziki ve filozof olarak byk n kazandrd. Aada baz blmlerini okuyacanz, bu en etkileyici eserini [Regulae ad directionem ingenii] 1626-28 ylarnda yazd. 1650 ylnda sve kraliesini ziyaret ederken Stockholmde ld. Saduyu dnyadaki eyler iinde bizlere en eit biimde datlm olandr, nk herkes kendisinde bolca saduyu olduundan emindir, tm dier meselelerde asla memnun olmayanlar bile zaten sahip olduklarndan daha fazla saduyuya sahip olmay pek arzu etmez. (...) Bana gelince, ben asla zihnimin herhangi bir adan sradan insanlarn zihinlerinden daha mkemmel olduunu dnmedim; hatta bazlar kadar hzl bir dnme gcne, kesin ve belirgin bir hayal gcne veya kapsaml ve hazr bir hafzaya sahip olmay istedim. Bunlarn dnda insan zihnini mkemmelletiren baka bir nitelik bilmiyorum. nsan insan yapan ve vahilerden ayran akl ve duyularn bireylerde tam ve eksiksiz bulunabileceine seve seve inanrm ve bunu yaparken de azlk veya okluk sorununun ancak tesadfler alannda ortaya ktn ve ayn trden bireylerin doalarn veya biimlerini etkilemediini syleyen filozoflarn ortak fikrini izlerim. Ancak genliimden bu yana talihli olduumu sylemekte tereddt etmeyeceim, belirli yollara k tutarak ve bu yollar takip ederek bir yntem oluturmam salayacak dnceler ve dsturlar elde ettim. Sanrm bu yntem sayesinde bilgimi tedricen artrmak ve vasat yeteneklerimin ve ksa
10 1618-1648 yllar arasnda Avrupa devletlerinin ounun katld sava. Mezhep atmalarnn etken bu olduu sava, merkezi otorite ile yerel glerin iktidar mcadelesini Almanyada yerel glerin lehine evirmitir. Almanya birok prens-devletlerine tefrik olunmutur. Savaa Vestfalya Antlamas ile nihayet verilmitir. (y.n.)
735
mrmn izin verdii dereceye kadar ufak ufak geniletmek mmkn oldu. nk daha nceki yntemlerin yle bir sonucu olmutu: Kendi kendime verdiim hkmlerde her zaman kibirden ok kendimi aalamaya yaslanmaya alsam da doruyu ararken elde ettiim gelimelerden dolay ar bir tatmin olmay engelleyemiyordum. (...) Yine de alacakaranlkta tek bana yryen biri gibi ben de yava ilerlemeye ve evremdeki her eye dikkat etmeye karar verdim, bylece ok az ilerleme kaydetsem de kendimi dmekten korumu olacaktm. stlendiim grevi planlamak iin yeterince zaman ayrmadan ve zihnimin becerebildii kadaryla tm eylerle ilgili bilgiye ulamak iin doru yntemi bulmadan, akl yoluyla zihnime yerlemi olmasa da inanlarmn arasna sokulmu olan hibir fikri nihai biimde reddetmeyecektim. Daha erken dnemlerde, felsefede manta, matematikte ise geometrik analizlere ve cebire biraz ilgi gsterdim; bu sanat veya bilimin amacma ulamama katkda bulunacan tahmin ediyordum. (...) Ama mant incelediimde grdm ki, kulland kyaslar ve dier hkmlerinin ou, sadece, zaten bildiimiz konulardaki konumalarda ie yaryor, Lully11 sanat bile bilinmeyeni aratrmak yerine bilmediimiz eyler hakknda hkm vermeden konumamza yaryordu [analiz ve cebirin de baka hatalar vard]. Bunlar gz nne alarak bu bilimin salayaca avantajlar kapsayacak ve onlarn hatalarn iermeyecek baka bir metot aramaya karar verdim. Nasl ki kanunlarn okluu adalete engel olur ve bu yzden bir devlet kat biimde uygulanan az sayda kanunla en iyi biimde ynetilmi olursa, benzer biimde mant oluturan ok sayda hkm yerine aadaki drt hkm benim iin mkemmel biimde yeterli olacaktr, nk gzlemlediim hibir rnekte bu salam ve tereddde yer brakmayan nermeler yanl kmamtr. Birincisi, kesin olarak doru olduunu bilmediim eyleri asla doru olarak kabul etmemektir; kesin olarak bilmek derken, acelecilii ve nyarglar engellemek iin dikkatli bir biimde ve karar verirken hesaba katlacak baka bir ey olmadan, zihnimde kukuya yer brakmayacak biimde aka ve belirgin olarak bilmekten bahsediyorum. kincisi, her bir zorluu, uygun bir zm bulmak iin gerekli olduu zere mmkn olduunca ok paraya blerek incelemektir.
11 Ramon Llull (veya Lully), orta ada yaam bir Katalan filozofu ve mistiiydi. Yaklak 1234 ylnda domu ve 1316da lm, uzun yaamn edebi ve misyonerce faaliyetlerle geirmiti. Descartes burada phesiz Lullynin birok yazsnda aklad szde gerei bulma sanatna atfta bulunmaktadr; bu sanat tm bilgileri Hristiyan inancn savunacak biimde kullanmak iin tasarlanan bir sistemdi. (.n.)
736
DOA VE NSANLIK
ncs, dncelerimi, bilinmesi en basit ve kolay nesnelerden balayarak azar azar, yani adm adm artrarak daha karmak bilgilere ulaacak ekilde dzenlemektir; kendi doalar iinde bir ncelik ve sonralk ilikisi iinde olmayan nesneler iin bile dncelere belirli bir dzen tayin etmektir. Sonuncusu, her vakada saym eksiksiz ve gzden geirmeleri mmkn olduunca genel hale getirmektir, yle ki hibir eyin unutulmadndan emin olabileyim. Yukarda bahsettiim konuma konusundaki ilk tefekkrlerimi yapmann uygun olup olmad hususunda phelerim var, nk bunlar o kadar metafizik, o kadar allmadkt ki, ou kii tarafndan kabul edilmeyecek. Ancak hazrladm zeminin yeterince gvenlii olup olmadn belirleyebilecei iin bunlar ilan etmeye mecbur kalyorum. ok daha nce iaret ettiim gibi, pratikte bize pheli bile gelse, byk oranda kesin olmadn sezdiimiz fikirleri daha nce sylendii gibi benimsemek gerekir ama o zaman tm dikkatimi gerei aramaya vermeyi istiyordum, bu nedenle de bunun tam tersi bir prosedrn gerekeceini dnyordum ve en ufak bir pheye sebep olabilecek tm fikirleri mutlak bir yanl olarak reddetmem gerekiyordu, bylece geriye kalan fikirlerin tamamen kuku duyulamaz fikirler olacana inanyordum. Duyularmz bizi bazen aldattndan, hibir eyin bize gsterildii gibi olmadn dnmeye eilimliydim ve baz kiiler geometrinin en basit meselelerinde bile akl yrtrken hata yaparak manta aykr dndklerinden ve ben de en az dier insanlar kadar hata yapmaya ak olduumdan u ana kadar ispatlanm kabul ettiim tm akl yrtmeleri yanl sayp reddettim. Neticede uyank olduumuzda aklmzdan geen tm dncelerin (grntlerin) uyurken de aklmzdan geebileceini ve hibirinin doru olmayacan dndmde, uyankken zihnime girmi olan tm eylerin (grntlerin) ryalarmdaki illzyonlardan daha fazla doru iermediini farz ettim. Ama bundan hemen sonra, bu yzden tmnn yanl olduunu dnmeyi arzularken bunlar dnen benim de mutlaka bir eyler olmam gerekiyordu; Dnyorum yleyse varm gereinin, phecilerin sarsc itirazlarna sebebiyet verse de hibir pheye yer brakmayacak kadar kesin ve ispatl olduunu gzlemledim. Bu gerei, tereddtsz, aramakta olduum felsefenin ilk prensibi olarak kabul edebilirdim. (...) Bir sonraki admda, beni phelendiren artlar yansmalarndan ve bunun sonucunda benim tam anlamyla mkemmel olmaymdan dolay (nk phelenmenin deil, bilmenin mkemmellii saladn grm737
tm), kendimden daha mkemmel bir ey dnmeyi nereden rendiimi aratrmaya ynlendirilmi oldum; aka fark ettim ki, bylesi bir nosyonu gerekte benden daha mkemmel olan doadan alm olmalydm. Gkyz gibi, dnya gibi, k gibi, s gibi ve baka binlerce rnek gibi benim iin harici olan birok nesneye ilikin dncelerim sz konusu olduunda bunlarn nereden geldiini bilmemek byk bir kayp saylmazd; bu nesnelerin hibirinde onlarn benden daha stn olduunu gsteren bir ey olmadndan, eer doruysa bunlarn mkemmellikleriyle orantl olarak kendi doama bal olduuna ve eer yanlsa onlarn hibir deeri olmadna, yani benim doamdaki bir hata yznden bende olduklarna inanabilirdim. Ama benden daha mkemmel olan bir doa fikri varsa durum byle olamazd, nk bu fikri hibir eyden almam olmak mmkn olamazd ve daha mkemmel olann daha az mkemmel olana bal veya onun etkisinde olmas da, bunun kendimden kaynaklanmas da eit derecede imknszd: buna gre kalan ihtimal gerekte benden daha mkemmel olan ve kendi iinde benim bir fikir haline getirebileceim tm mkemmelliklere sahip olan doa tarafndan iime yerletirilmi olmasyd; tek kelimeyle sylersek bu, Tanryd. (...) Dier dorular aramay aklma koyduktan ve geometricilerin nesnesini, yani eitli paralara blnebilen, eitli biimler alabilen ve birok farkl yolla hareket ettirilebilen veya ters evrilebilen, uzunluk, genilik, ykseklik ve derinlik bakmndan sonsuz biimde geniletilebilecek srekli bir cismi veya gvdeyi (nk tm geometricilerin tefekkrnn amac bu nesnedir) nme koyduktan sonra, en basit ispatlara yneldim ve herkesin bu ispatlara atfettii o kesinliin temelinin herkesin bunlar aka anlamas olduunu grnce az nce ortaya koyduum kurallar uyarnca bu ispatlarn beni bu nesnenin varlna hibir ekilde inandramadn grdm. rnein bir gen sz konusu olduunda tm alarn toplamnn iki dik ann toplamna eit olmas gerektiini grdm; ancak bylesi bir genin var olduuna beni ikna eden hibir sebep gremedim; aksine, Mkemmel Varlk konusundaki fikrimi incelemeye geri dndmde, bu durumda belirtilen varln, gen fikrinde belirtilen ann toplamnn iki dik ann toplamna eit olmasna benzediini grdm; yahut yzeyindeki tm noktalarn merkeze eit uzaklkta olduu kre fikrine benziyordu, hatta daha barizdi. Neticede, mkemmel olan Tanrnn var olduu, geometrinin ispatlarnn olabilecei kadar kesindir. (...)
738
DOA VE NSANLIK
5. Kraliyet Cemiyetinin Tarihi Thomas Sprat

1660da kurulan Doa Bilgilerini Gelitirmek iin Kurulan Londra Kraliyet Cemiyetinin [Royal Society of London for the Improvement of Natural Knowledge] balangc, Londrada, doa felsefesi problemlerini tartmak zere bir araya gelen bilimadamlarnn ve din limlerinin 1645ten itibaren dzenledikleri gayriresmi toplantlardr. Bununla beraber, 1648lerde, Oxforddaki Wadham Kolejinde gerekleenler daha nemli saylr, nk ngilterenin en eski ve dnyann en byk bilimsel derneklerinden biri olan Kraliyet Cemiyeti bu toplantlarn sonucunda ortaya kar. 1635 doumlu Thomas Sprat bu toplantlara katlamayacak kadar gen olmasna karn, Westminster Dekan ve Rochester Piskoposu olduu yllarda ve Kraliyet Cemiyetinde etkin rol alr. 1713te vefat eden Thomas Spratn en byk katks, cemiyeti kuranlar bir araya getiren gdlere ilikin kendi izlenimlerini de ekledii Londra Kraliyet Cemiyetinin Tarihi [A History of the Royal Society] adl eseridir. 1667 ylnda yaynlanan eserin orijinalinin, On Yedinci yzyl ngilizcesinin byk/kk harf ve dilbilgisinin garipliklerine aina olmayan okurlar iin etrefil olabileceine dair uyarlar vardr. Trke eviride trplenen metinde, her eye ramen Spratn dilinin dokunakl tns ve kehanete benzeyen birtakm aklamalarndan keyif alnabilir. imdiye kadar hi btn duygularndan kurtulmu bir tarihi grmedim. Buna muhtemelen Stoac bir duygusuzluk olarak ortaya kan bir drstlk denemez; ayrca beni, eitimimin byk bir ksmn aldm yerin onurlandrmaya zorlayan eilimlerine de fazla direnemem. Oxforddaki i savatan bir sre sonra eitimli ve faziletli kiiler Dr. Wilkinsin evinde, Wadham Kolejinde ilk toplantlarn yapt ve ardndan gelenlere bir zemin hazrladlar. O dnemde niversitenin birok yesi serbeste akl yrtmeye balamt; ayrca felsefeye yatkn zihinlere sahip, kralln talihsizlii ve cppeli kiiler arasnda bir emeklilik geirmenin gvenlii ve rahatl fikrinin cezp cezbettii centilmenler de sk sk bu toplantlara uruyordu. lk amalar bu kasvetli an arzu ve lgnlklar tarafndan rahatsz edilmeden zgr bir havay solumaktan ve sessizce sohbet etmekten fazlas deildi. Bu cemiyetin kurumsallamas baka hibir fayda getirmese bile unu salad: Bu sayede bir sonraki ada karlaacaklar cokunun cazibesine kaplmayacak biimde silahlandrlm, dengeli ve verimli bilgilere dair ilk izlenimlerini bu cemiyetten edinmi bir gen adamlar nesli yaratlm oldu. Ancak bu centilmenlerin dierleri zerindeki etkisi sayesinde niver-
739
sitenin kendisinin de en azndan disiplininin ve dzeninin yok olmaktan byk lde kurtulduunu teyit edebilirim. Bu nedenle, bu baylarn bu yeni tasarm ile antiklerin tm onurunu sprp atmak niyetinde olmad sonucuna varabiliriz. Antik bilgilerin o saygdeer krssn korumak iin yle ok altlar ve yle ihtiyatl davrandlar ki, onu savunmasalar bu krs oktan yok olup gitmiti. (...) Bu sohbetlerin olumlu etkisi sadece Oxford ile snrl kalmad; hem kendi dilimizde hem de eitimlilerin dilinde (yani Latince) basl eserleri sayesinde tanndlar. Milletimizin yurtdndaki ann artrdlar ve o faydal klarn lkemizin her ynne satlar. Bu kiilerin isimlerini burada zikretmenin onlarn evrensel biimde tannmalarn salayacana eminim. Asl ve en sabit katlmc Doktor Seth Ward, bugnk Exeter Piskoposu, Bay Boyl(e), Dr. Wilkins, Sr William Petty, Bay Matthew Wren, Dr. Wallis, Dr. Goddard, Dr. Willis, Dr. Bathurst, Dr. Christopher Wren, Bay Rook, ayrca eitli zamanlarda onlara katlan dierleri. simlerini saydktan sonra ne yapmam gerektiinden pek emin deilim. nk hak ettiklerini sylemek gerekir ama korkarm bunu yaparsam yanl yorumlanabilirim. Haklarn teslim ettiim deil, onlara dalkavukluk ettiim dnlebilir. Ama u anda gzlerimin nnde hayran olduum zarif bir kitap duruyor; bu kitabn yazar, aralarndaki ilikiyi anlatt cemiyet yelerine byk vgler sunmuyor. Ancak gen bir adamn bakann bu tavrn benimsemesi zorunlu deildir: gen adam kamu sansr karsnda titizce hareket etmelidir ve dnya zevklerini, karakterler yaratmak gibi zor ve ar bir ie sahip olduunu dnecek kadar ciddiye almamaldr. Bu nedenle inanyorum ki onlar hakknda sylemek istediim eyler genel olarak kabul grecekti; onlar veya eserlerini tanyan becerikli biri diyeceklerimle eliirse kendini de inkr etmek veya onlara bir zamanlar tuttuu alklar geri almak zorunda kalacaktr. Bu kadar samimi ve ihtirastan uzak bir dostluk ve bylesi umutsuz bir dnem iin zerinde allacak doa felsefesinden daha uygun bir alan olabilir miydi? Her zaman teolojik bir soruyla karlamay kendi kiisel elenceleri olarak gryor ve halkn da bu sorular konusunda arya kamasn pek sevmiyorlard; sonsuza kadar hkmetle ilgili konularla ilgilenmek veya lkenin sorunlarn dnmek melankolik bir durumdu; bu nedenle, onlar mutlu edebilecek tek ey doayla ilgilenmekti. Doa konusunda tefekkr etmek zihinleri gemiten uzaklatrr, gnmzdeki talihsizlikleri unutturur ve halk mutsuz eden en byk eyleri fethetmelerini salar; dier yandan insan ve insan ilikilerini dnmek bize binlerce farkl rahatszlk getirir. 740
DOA VE NSANLIK
Doa ise bizi asla lmllerin ihtilaflaryla ayrmaz, bize dmanlamadan farkllama frsat verir ve bir Savaa neden olmadan birbirine zt eyler hayal etmemizi salar. lerinin izin verdii kadar sk toplanyorlard: toplantlarn gidiatn genelde sylevler deil eylemler belirliyordu; ounlukla kimya veya mekanik konusundaki oturumlara katlyorlard: sabit bir yntemleri yoktu, nk niyetleri birbirleriyle keifleri hakknda daha fazla iletiim kurmakt ve bunu birleik, sabit veya dzenli bir sorgulama ile deil dar kapsaml toplantlarla yapmay tercih ediyorlard. Ayrca bu kurum baz benzerlerine de rnek oldu, rnein yakn zamanda Pariste bir Akademi121 almalara balad: sonunda dncelerini kelimelerden deneysel felsefeye dntrdler ve belki de Kraliyet Cemiyetinin bir benzerini kurdular. Onlar da benzer biimde zel bir binada toplanyor ve doann ileri hakknda serbeste konuuyorlar; matematiksel veya felsefi meselelerde varsaymlarda bulunuyorlar, problemler getiriyorlar; hangisi uygun gelirse yle davranyorlar. Bu beni mitlendiren bir iaret; eer Oxfordda yaptklarmz konusunda ayn fikirde iseler daha ileri gidip ayn seviyeye gelmeleri ve Fransada bir Kraliyet Cemiyeti amalar mmkn. Buradaki centilmenler adna (amalarndaki cmertlii bildiim iin) sz verebilirim, onlarn desteklerini kabul etmeye hazr olacaz. Onlardan ve tm dier eitimli dnyadan yardm istiyoruz. lkeleri, karlar ve dinleri farkl olsa da herkesin bu giriime destek vermesi gerekir. Gerekten de tm Avrupann karsnda bugn onurunu korumas iin itirak edilmesi gereken iki sava vardr: Biri kutsal bir savatr, dieri ise felsefi: Biri Hristiyanlarn ortak dmanna13 kardr, dieri ise neredeyse alt bin yldr bizi bask altnda tutan gl ve barbar dmanlarmza, cehalete ve yanl fikirlere kardr. Bunlara kar ortak bir sefere kmamz gereklidir; tm medeni milletler ordularn bir dmana kar, akllarn da dier dmana kar birletirmelidir; ayrcalklar veya stnlkler konusunda hibir ufak ekimeye mahal verilmemelidir.
12 Sprat 1635 ylnda kurulan Academie Franaise ile bu kitabn baslmasndan bir yl nce, 1666da Pariste Fransz dilini saflatrmak ve yceltmek iin kurulan yeni Academie des Sciences adl kurumu kartrm gibidir. (.n.) 13 1660larda Osmanlnn Tuna zerinden gelen ikinci saldr dalgas, Fransa Kral XIV Louisnin . olaan dmanlar olan Avusturya Habsburglarna Macaristandaki topraklarn korumaya yardm edebilmek amacyla asker gndermesine neden olmutu. (.n.)
741
B. FKRLERMZ NEREDEN GELR? 1. nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme* John Locke
John Locke (1632-1704), Bat ngilterede, Priten14 bir avukatn olu olarak dnyaya gelir. Oxfordda felsefe eitimi grr, ardndan tp alanna byk ilgi duyar. Gnmzde daha ok siyaset teorisi konusunda yazdklaryla tannan Locke, kendi dneminin nde gelen psikoloji uzmanlarndandr. 1690 ylnda baslan nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme [An Essay Concerning Human Understanding] adl eserinde, insann bo bir levha [tabula rasa] olarak doduu, yllar iinde edindii tecrbelerle olutuunu savunur. nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme, Descartesn, insann temel fikirlerinin ftri olduu yani, domadan nce zihnine yerletirildii eklindeki yaygn kabul gren tezlerini rtr mahiyettedir. Lockeun, insann temel fikirlerinin ftri olduu iddiasna ilikin eletirisi ve bunun yerine nerdii fikirler, bugn eitim, estetik ve dinsel hogr olarak adlandrlan birok alandaki gncel grlerde devrim yaratmtr. Genel Olarak Fikirler ve Kaynaklar 1. Fikirler dncenin nesneleridir. Herkes dndnn ve dnd srada zihninin urat eyin fikirler olduunun bilincinde olduuna gre, insanlarn zihinlerinde beyazlk, dnme, hareket, adam, fil, ordu, karanlk szckleriyle baka szcklerin anlatt trden fikirlerin bulunduu kukusuzdur; demek ki ilk aratrlmas gereken insann bunlar nasl edindiidir. nsanlarn zihinlerine, ilk varolu srasnda, doutan fikirler ve kimi temel nitelikler kaznm olduunun yaygn bir reti olduunu biliyorum. Bu kany daha nce geniliine inceledim; imdi de anlama yetisinin kendinde bulunan fikirleri nereden bulduunu ve bunlarn zihne hangi yollarla ve aamalarla geldiini gsterdiimde bundan nceki kitapta sylediklerimin ok daha kolay kabul edileceini sanyorum; bunun iin de herkesin kendi gzlem ve deneyine bavuracam. 2. Tm fikirler duyum ya da dnmden gelir. yleyse zihnin, btn z niteliklerinden yoksun, hibir fikri olmayan, zel deyimiyle, beyaz kt olduunu dnelim; bu zihin nasl donatlacaktr? nsann o devingen ve
14 William Tyndale tarafndan kurulan ngiliz Kalvinizminin frkas; Amerikan ktasnn kolonilemesinin nclerinden; gnmz ABDsindeki kktenci ve evanjelik Protestan mezheplerinin temeli saylr. Eski Ahite sevilerden beklenmeyecek lde baldrlar ve bu nedenle, Yahudi olmadklar halde Yahudiliin geleneklerini gzetirler, hatta Yahudi olduklarn ileri srenler iin kullanlan Judaizer (Yahudiletirici) sfatn hak ettikleri sylenir. (y.n.)
742
DOA VE NSANLIK
snrsz imgeleminin, snrsz bir deiiklik iinde ona iledii bu geni birikim nereden geliyor? Zihin akln ve bilginin btn gerelerini nereden edinmitir? Bunu tek szckle, deneyden diye yantlayacam. Bilgimizin tmnn temelinde deney vardr ve o gerelerin hepsi de oradan tretilmitir. Anlama yetimizi dncenin btn gereleriyle donatan ey, ya dsal duyulur eyler zerinde ya da zihnimizin algladmz ya da dndmz eylerle ilgili olarak yapt isel ilemlere ynelik gzlemlerdir. Bunlar, hem edinmi olduumuz hem de doal olarak edinebileceimiz btn fikirlerin kendilerinden fkrd iki bilgi kaynadr. 3. Fikirlerin kaynaklarndan biri duyum nesneleridir. Duyularmz nce duyulur, duyulur nesnelere ynelirler ve zihne bu nesnelerin onlar etkilemesinin deiik yollarna gre belirgin birok algsn iletirler. Bylece bizdeki sar, beyaz, scak, souk, sert, ac, tatl fikirleriyle duyulur nitelikler dediimiz btn teki niteliklerin fikirlerini ediniriz; bunlar zihne duyularn ilettiini sylerken, duyularn dsal nesnelerden zihne, oradan o alglar reten eyleri ilettiklerini sylemek istiyorum. Fikirlerimizin byk blmnn bu byk kayna, tmyle duyularmza bal olduu ve anlama yetisine onlar araclyla iletildii iin buna da duyum diyorum. 4. Fikirlerin teki kayna zihnimizin ilemleridir. Deneyin anlama yetisini fikirlerle donatt dier kaynak, zihnimizin sahip olduu fikirler zerinde alrken kendi iimizde yapt ilemlerin alglardr; bu ilemler, ruhun kendileri zerinde dnp onlar incelemesi yoluyla, anlama yetisine bu ilemler olmadka nesnelerden edinemeyeceimiz trden bir baka fikirler takm salar. Alglama, dnme, kukulanma, inanma, akl yrtme, bilme ve isteme ve zihinlerimizin deiik edimlerinin hepsi byledir; bunlarn bilincine vararak, onlar iimizde gzlemlemekle, zihnimize bunlardan da duyularmz etkileyen cisimlerden olduu gibi, belirgin fikirler alrz. Bu fikir kayna herkesin kendindedir ve bu, dsal nesnelerle ilgisi olmad iin duyu deilse de, ona ok benzer ve buna isel duyu denmesi uygun olur. Fakat tekine duyum ad verdiime gre, buna da dnm adn veriyorum, nk bunun salad fikirleri zihin yalnzca kendi i ilemleri zerinde dnerek edinir. (...) 5. Btn fikirlerimiz bu iki kaynan birisinden gelir. Ben anlama yetisinde, bu iki kaynaktan alnanlarn dnda herhangi bir fikrin bulunabileceini sanmyorum. Dsal nesneler, zihne, hepsi de kendilerinin bizde rettii deiik alglar olan, duyulur fikirleri salar, zihin de anlama yetisine kendi ilemlerinin fikirlerini salar. Bunlarn birok tipi, bileimi ve bantsyla birlikte tam bir incelemesini yaptmz zaman bizim fikirler birikimimizin tmn ierdiini ve zihinlerimizde iki yoldan biriyle gelmemi hibir e743
yin bulunmadn grrz. Birisi kendi dncelerini incelesin ve anlama yetisini batan baa aratrsn; sonra da orada bulduu btn zgn fikirler iinde, duyularnn nesnelerinin ve bir de dnm nesnesi diye kabul edilen zihin ilemlerinin dnda baka fikir bulursa bana sylesin. O kimse zihninde ne denli byk bir bilgi birikimi bulunduunu dnrse dnsn, titiz bir aratrma sonunda orada yalnzca bu ikisinin salad fikirleri bulacaktr; ancak belki de bunlar, ileride greceimiz gibi, anlama yetisinin sonsuz deiikliklerle birletirip genilettii biimleriyle bulacaktr. 6. ocuklar da gzlemlenebilir. Bir ocuun dnyaya ilk geliindeki durumunu inceleyen bir kimse, onda ilerideki bilgisinin temellerini oluturacak trden birtakm fikirlerin bulunduunu dnmek iin bir neden grmez. ocuun onlarla donanmas aama aama olur. Bellek zaman ve dzeninin bir kaydn tutmaya balamadan nce, apak ve yakn niteliklerin fikirleri yazlm da olsa, kimi allmam niteliklerle ylesine ge karlalr ki, bunlar tanmaya balad zaman anmsayan kimse azdr. Eer deseydi bir ocuk yle yetitirilebilirdi ki, byynceye dek olaan fikirlerden bile pek azn edinmi olurdu. Fakat dnyaya gelen her ey kendisini srekli olarak deiik ynlerden etkileyen eylerle kuatlm olduundan, ister istemez ocuklarn zihnine deiik fikirlerin basks yaplm olur. Yalnzca gzlerin ak oluuyla, k ve renk her yerde el altndadr; sesler ve kimi dokunsal nitelikler kendilerine uygun duyumlar harekete geirmekten ve zihne giri yollarn zorlamaktan geri kalmazlar; fakat eer bir ocuk byynceye dek bir yere kapatlrsa, nasl ocukluunda istiridye veya ananas tatmam birisinde bu tatlarn fikirleri bulunmazsa, onda da krmz ya da yeil fikirlerinin ortaya kmayacann kolayca kabul edileceini sanyorum. (...) nan, Akl ve Birbirlerinden Ayr Alanlar nan ile akl arasndaki llerin ve snrlarn [olmay] (...) dnyadaki byk karklklarn sebebi olmasa da birok byk tartmann ve hatann sebebidir. Nereye kadar akl, nereye kadar inanc takip ettiimiz meselesi zlene kadar bo tartmalarla vakit geirip dini meselelerde birbirimizi ikna etmeye abalayacaz.15 (...) Akl yrtmeyi, inantan belirginliine gre, zihnin doal yetileriyle, yani duyum ve dnm yoluyla edindii fikirlerden yapt karmlarla ulat nerme ve dorularn kesinlik ya da olaslklarnn bulunmas diye kabul ediyorum.
15 Bu fikri Aziz Thomas Aquinasn Summa Contra Gentileste syledikleriyle karlatrnz (sf. 235).
744
DOA VE NSANLIK
te yandan inan, akln karmlarna deil de onlarn, olaanst bir iletiim yoluyla Tanrdan geldiini bildiren kimseye duyulan gvene dayanan nermeler iin gsterilen onaylamadr. nsanlara doruyu gstermenin bu yoluna vahiy diyoruz. (...) Demek ki kesinliklerine, ister kendiliklerinden apak olan nermelerde olduu gibi dolaysz bir sezgiyle, ister ispatlamalarda olduu gibi akln salam karmlaryla ulalm olsun, bildiimiz fikirlerin uyuma ya da uyumamalarnn ak algsna dayanan nermeleri benimsememiz ve onlar zihnimize yerletirmemiz iin, zorunlu olarak bir vahyin yardmna gerek duymayz. nk bilgi edinmenin doal yollar onlar oraya yerletirebilir ya da daha nce yerletirmitir; bu, Tanrnn bize dolaysz olarak vahiyle bildirdiklerinin dnda elde edebileceimiz en byk gvencedir; ayrca vahiye duyduumuz gven de bunun bir vahiy olduunun bilgisinden daha byk olamaz. Fakat bu ad altndaki hibir eyin apak bilgiyi sarsabileceini ya da ykabileceini ve herhangi bir kimseye, anlama yetisine apak grnen bir eyle dorudan kartlk iindeki bir eyin doruluunu kabul ettirebileceini sanmyorum. (...) Eer inan ve akl arasndaki snr izilmezse, dindeki banazlk ve arlklara kar klamaz. Eer inan ve akln alanlar belli snrlarla ayrt edilmezse, din konusunda akla hi yer kalmaz ve dnyadaki birok dinde grlen ar dnce ve trenleri yerme olana ortadan kalkar. nk insanl kaplayan ve blen hemen btn dinleri dolduran samalklarn byk lde akla kar inanca bavurmaya balanabileceini sanyorum. nk dinle ilgili eyler saduyuya ve btn bilgilerin temel ilkelerine ne denli aka aykr olursa olsun, insanlar bunlar iin akla bavurmamay ilke edinmiler, imgelemleriyle doal bo inanlarn babo brakmlardr; bylece dinde yle olaand grlere ve yle ar uygulamalara gitmilerdir ki, salam dnen bir kimse onlarn delilikleri karsnda arp kalr ve bu uygulamalar byk ve bilge Tanr ynnden ylesine kabul edilmez bulur ki, bunlarn dengeli ve iyi yrekli birisi iin gln ve irkin olduunu dnmeden edemez. Gerekte hayvanlardan en iyi ayrt etmesi ve akll yaratklar olarak bizi zellikle hayvanlarn stne ykseltmesi gereken din, genellikle insanlarn akla hayvanlardan bile daha aykr davranp daha anlaysz olduklar alandr. Credo, quia impossibile est (Buna inanyorum, nk olanakszdr). Bu sz sradan insan iin bir ar tutku cokunluu olabilir fakat insanlarn dncelerini ya da dinlerini ynlendirmede kt bir kural olarak ortaya kar.
* John Locke, nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme, Chicago, Henry Regnery Company, 1956, s.19-23, 336-337.
745
2. nsana Dair Deneme* Alexander Pope

Alexander Pope (1688-1744), Londrada zengin bir Katolik kuma tccarnn olu olarak dodu. alkan olduu kadar esprili olduu anlalan delikanl, gen yalarnda girdii hayli ayrcalkl edebiyat dnyasnda dneminde moda olan tm fikirlere maruz kald. 1732-34 yllar arasnda yazlan nsana Dair Deneme [Essay on Man] Popeun adalaryla olan tartmalarn ve nceki yzyln felsefi eserlerinin izlerini yanstr. zellikle de Locke felsefesinin etkisi altnda kalmtr. Alexander Pope, byk edebiyatlar ya da teorisyenler arasnda saylmamakla birlikte, aadaki uzun iirinde grlecei zere, On Sekizinci yzylda insan doas, gleri ve snrlar konusundaki tm dnceleri bir araya getirmi, sunmu olmasyla deerlidir. Gelin (nk hayatn bize salayabildii Bizi biraz gzetmek ve sonra lmeye brakmaktr) Tm insan manzaralar zerine uzun uzun syleelim; Byk bir hayretle! Ama plansz deil; Vahi bir yer, aalar ve ieklerin rasgele at; Veya bir bahe, iindeki yasak meyvelerin ayartt. Gelin beraberce bu geni tarlann hakkndan gelelim, Hem ak hem de gizli rnleri grmeyi deneyelim! Kefedelim gizli arazilerde, sersemletici tepelerde Krlemesine srnenleri, grmeden szlenleri; Doann gz dolanr, uarken lgnca ileri atlr, Yaayan detler ykselirken ona yakalanr: Zorunluysak gleriz, becerebilirsek saklanrz; Ama Tanrnn yollarn insana anlatrz. nce syle, yukarda Tanr, aada insan, Neyi aklla bulabiliriz, bildiimiz nedir ki? nsana dair ne gryoruz ki, oysa burasdr yeri Akln kulland veya srtn dayad? Snrszdr Tanrnn bilindii dnyalarn says, Ama bizim grdmz sadece bizdeki yansmas. O usuz bucaksz geniliklere nfuz eder, Grr ki tek bir evren oluturur gezegenler, Gzler sistemlerin birbiri iine nasl getiini, Hangi gezegenlerin dier gnelerin etrafnda gezdiini, nsanlarn grd yldzlarda ne farklar olduunu, 746
DOA VE NSANLIK
Syler belki gklerin bizi neden byle yarattn.... Ey kibirli insan! Greceksin sebebini, Neden byle zayf, byle kk ve kr yaratldnn! nce yapabilirsen bil bakalm daha zor olan sebebi Neden yaratlmadn daha zayf, daha kr veya daha az! Sor bakalm dnya anaya, meeler neden Uzundur ve gldr glgeledikleri bitkilerden? Veya yukardaki, tedeki alanlara sor, Jpiterin uydusu neden kktr Jpiterden? Mmkn olan tm sistemler iinde, Sonsuz bilgelik yaratacaktr en iyisini, Orada tam ve olsa da olamasa da her ey uyum gsterir, Ve ykselen her ey belirlenmi bir dzeye ykselir; Sonra, hayatn leini dnrken, ne basit, Bir yerlerde olmal insan diye bir derece; Esas soru (uzun zamandr tartma koparan) udur sadece: Tanr koymad m onu yanl yere? Sz konusu insansa, ne kadar yanl desek de Yeri doru olmaldr dierlerine gre. nsanlarn ilerinde, byk aclarla yaplm olsa da Binlerce hareketin tek bir amac vardr; Tanr ise tek hareketle amacna ular; stelik baka amalarla da kullanlr. Yani temelde burada yalnz grlen insann, Belki bilinmeyen bir krede bir benzeri vardr, Bir ark evirir, baka bir amaca ular; Bizim grdmz tm deil, sadece bir parasdr. (...) nsan mkemmel deil, gklerin kabahati bu demeyin; Deyin ki insan mkemmeldir olabilecei kadar; Bilgisi durumuna ve yerine uygundur, Zaman bir andr, uzaydaki yeri nokta kadar. Belirli bir krede mkemmel olmaksa ama, Ne fark eder nce sonra, oras buras? Bugn burada kutsanm olann, Bin yl nce balamtr yolculuu. (...) 747
Bu insan ne yapsn? imdi yukar doru ykselir, Melekten biraz daha aada, ama yaknda yetiir; Bakyor aalara, ne kadar da mutsuz yz, Nasl arzular aydaki postu, boadaki gc. Yaratlan her ey onun iindir, onun iin var, Hepsinin gcne sahip olsa, onlar neye yarar? Bu yzden doa, cmertlemeden Uygun organlara uygun gler tayin eder, Elbette her ihtiya karlanr, uraya biraz hz, oraya biraz g gider; Hepsi tam da ihtiyac karlayacak kadardr; Ne ekleyecek, ne kartacak bir ey vardr. Her hayvan, her bcek halinden memnundur; Gkler sadece insana kar m melundur? u akll dediimiz insan, tek banayken, Bunca nimetten mahrum olsa neyle mutlu olacaktr? nsann mutluluu (gurur izin verirse bu nimete) Gz dikmemektir insanlktan tesine, Ne vcudun ne de ruhun gleri blnebilir, Ama kendi doas ve durumu neye dayanabilir16. (...) Dur o zaman, eksiklerden de bahsetme: Kutsanmamz neleri suladmza baldr. Kendi yerini bil: Bu tr, bu derece Krlk ve zayflk, gklerin ihsandr. Kabul et bu veya baka bir krede, Becerebildiin kadar kutlu olmaya al: Tek dzenleyici gcn ellerinde, Veya doum veya lm annda. Tm doa aslnda bir sanattr, onlar bilmezler; Tm anslar, ynler, sadece sana grnmezler; Tm anlamazlklar, ahenkler, anlalmaz; Tm ksmen kt olanlar evrensel olarak iyidir: Ve gurura ramen, akln yanlmasna ramen, Tek gerek alenidir: Mevcut olan dorudur.
16 Bu pasaj Pico della Mirandolann nsan Haysiyetine Dair adl eseriyle karlatrnz (sf. 440).
748
DOA VE NSANLIK
(...) Sen kendini bil, brak Tanry incelemeyi; Kendindir kendinin asl bilecei. Sen ki durursun ift yan deniz bir karada, Akl karanlk cssesi kaba: oka bilgili pheden yana ei yok, Almam ama sabrdan hissesini, Sallanr durur orta yerde akn gitmekte ya da kalmakta, Tanr m yoksa bir canavar m olduunu sanmakta; akndr akn bedeni mi akl m var semekte, lmek iin domu kullanr akln sadece gnah ilemekte; Ne fark var sanki birbirinden cahillii de mant da, Ya ok az dnr ya da ok fazla: Krdm olmu birbirine dnce ve tutkunun hayali; Sver kendi kendine ver kendi kendine; Yaratlmtr yar ykselmek yar dmek iin; Her eyin byk efendisi fakat her eye bir yem; Kendisidir ancak yarglayabilir gerei; Kendisidir sonsuz hatalar iinde; an, akas ve bilmecesidir dnyann! Git stn yaratk! ilmin na k, Topra l havay tart ve ceziri incele; Gezegenlere hangi yrngelerde dneceklerini ret, Zaman yeniden ayarla gnei dzene koy; Efltunla birlikte gkteki yldzlara ula. lk gzele git, ilk btne ve ilk doruya git; Ya onu izleyenlerin izlerinden yr, Ya da mant brak pervane gibi dnen doulu papazlarn yaptn yap; Ve evir kafalarn gnei takip etmeleri iin. Git lmsz akla ynetmeyi ret Sonra kendine dn ve aptalln kabullen. (...) nsan doasna hkmeden iki prensip vardr; Kendini beenme harekete geirir, akl ise kstlar; Ne ona iyi, ne dierine kt diyebiliriz, Her biri kendi her eyi harekete geirir ve ynetir, kendi iini yapar: 749
Ve onlarn dzgn alabilmesi iin, Her eyi iyi kabul et, uygun olmayan da kt. Kendini beenme, hareketin kayna, ruhu canlandrr; Akln buna karlk gelen dengesi her eyin hkmdardr. Ancak insan bundan baka hibir eyleme katlamaz, Ama bu hareketi de bir sonu salamaz; Bir bitki gibi yerinde sabit kalr, Beslenir, byr ve ister istemez rr; Yahut meteor gibi bolukta alevler saarak ilerler; Dier eyleri mahvederken kendini de eder. (...) Gr bak! Gklerin bize bahedebilecei tek ltuf; Hissedenler tadn alr sadece, ama dnenler bilir; Ama talihli olan fakir ve eitimli olan kr, Ktler skalar onu; iyi ve eitimsiz olanlar bulur; Hibir mezhebe kle deildir, zel bir yol tutmaz, Doaya bakar sadece ve doann Tanrsna; Takip eder o byk amac balayan zinciri, Birletiren gklerle yeryzn, lmlyle lmsz; Kutsanmam kimsenin gremeyeceini grr, Biraz yukar, biraz aa dokunur; Ykselen o btnn birlemesini renir, nsan ruhunun ilk ve son amacn; Bilir nancn, kanunun ve ahlakn balad yeri, Ve bittii yeri; Tanr sevgisini ve insan sevgisini.
* Alexander Pope, nsana Dair Deneme, editr Maynard Mack, Twickenham Edition, New Haven: Yale University Pres, 1950, s. 14-20, 22-23, 36-38, 49-51, 53-59, 62-63, 160-161.
3. Antiklere ve Modernlere Dair Bir Parantez* Fontenelle

Fontenellein 1688 basm Antiklere ve Modernlere Dair Bir Parantez (Digression sur les Anciens et les Modernes) adl eseri, bilginin geliimi fikrini tam bir doktrin olarak formle eden ilk kitap olarak bilinmektedir.
750
DOA VE NSANLIK
Antikler ile modernler arasndaki stnlk sorusu, eski gnlerdeki aalarn bugnklerden daha byk olup olmadn bilmeye indirgendi. Eer yleyse getiimiz yzyllarda Homer, Platon ve Demostenesin edeeri bulunamaz ama bizim aalarmz da bu kadar bykse onlara eit olabiliriz. Gelin bu paradoksu zelim. Eer antikler bizden daha fazla zekya sahip idiyse, bunun sebebi o dnemdeki beyinlerin daha dzenli olmas, daha sk ve hassas liflerden olumas ve daha fazla hayvansal ruh iermesidir ama hangi erdeme gre beyinleri daha dzenli hale getirilmitir? Aalar da daha byk ve gzel olmu olabilir, nk doa daha gen ve din idiyse, hem aalar hem de insan beyinleri bu genlii ve dinlii hissetmi olmaldr. Antiklerin hayranlar, o insanlarn iyi zevklerin ve akln kayna olduunu, ilham kayna olarak tm insanlara yol gsterdiklerini, ancak onlara hayran olduumuz oranda akll olduumuzu, doann bu byk orijinal insanlar retirken kendi kendini tkettiini ve onlarn farkl bir tr olduunu sylerken biraz dikkatli olmaldr. Fizik, bu gzel cmlelerle ayn fikirde deildir. Doa her zaman ayn olan bir tr hamur kullanr, bu hamuru yllardr kalba dker ve dker. Bylece insanlar, hayvanlar ve bitkileri biimlendirir. Emin olun Efltunu, Demosthenesi ve Homeri, bizim bugnk filozoflarmzdan, hatiplerimizden ve airlerimizden daha gzel veya daha iyi hazrlanm bir amurdan yaratmamtr. *** Yzyllar, insanlar arasna doal bir farkllk koymamtr. Ne de Yunanistan, talya ve Fransann birbirine ok benzeyen iklimi Yunanllar, Latinler ve bizim aramzda kayda deer bir farka sebep olmutur. Grdnz gibi antikler ve modernler, Yunanllar, Latinler ve Franszlar tamamen denktir. *** Antiklerin taraftarlar, her eyi icat ettikleri iin antiklerin bizden ok daha zeki olduklarn iddia eder. Hi de yle deildir, bizden sadece zaman asndan ndedirler. (...) Onlarn yerinde biz olsaydk biz kefederdik; onlar bizim yerimizde olsa kefedilen eylerin zerine yeni eyler eklerdi. Burada byk bir gizem yoktur. *** Antiklerin sahip olduklar yanl grlerin, yaptklar kt akl yrtmelerin ve anlattklar aptallklarn snrszln da hesaba katyorum. Ne olursa olsun, akla uygun herhangi bir eye bir seferde ulamamza izin vermeyen koullar altndayz. Bundan nce uzun bir zaman boyunca her trden hata ve her seviyede kstahlk yaparak yoldan kmamz gerekiyordu. 751
Bazlar, doann tm oyununu, cisimlerin biimleri ve hareketlerinden oluurmu gibi gstermenin basit olacan dnr. Ama bu gre varmadan nce Platonun idealarn, Pisagorun saylarn ve Aristonun niteliklerini denememiz gerekiyordu; tm bunlarn yanl olduu belli olunca doru sisteme ulaabildik. Bence sonunda doruya ulamamzn sebebi baka bir alternatif kalmamas ve mmkn olan tm zaman kullanmamza izin verilmemesidir. Bulabileceimiz yanl fikirleri bizden nce tkettikleri iin antiklere borluyuz; onlarn hatalara ve cehalete dedikleri bedellerin mutlaka denmesi gerekiyordu ve bizim iin zemini temizleyenlere bu yzden kran duymalyz. () Felsefenin temeli olan ve dier her eyi etkileyen akl yrtme yntemi bu yzylda byk oranda mkemmelletirilmitir. (...) Bence, bize rettii o doru kurallara gre incelendiinde nemli bir ksm yanl veya ok belirsiz olan kendi felsefesinden bile daha nemli olan bu yeni akl yrtme yntemini ortaya koyan Descartestr. Sadece fizik ve matematik alanndaki deil, din, ahlak ve eletiri alanlarndaki iyi almalarmza da bugne kadar neredeyse hi bilinmeyen bir kesinlik ve hassaslk hkimdir. Ben eminim ki bu almalar daha da ileri gidecek. (...) Bir gn biz de antik olacaz; bizden sonraki nesillerin, kendi sralar geldiinde, zellikle en zor ve zerinde en az allm olan ve dierlerinden ayr duran bir bilim olan akl yrtme ynteminde bizi dzeltmeleri ve hatta amalar ok doal deil mi? *** phesiz doa Ciceronun ve Titus Liviusun kafalarn nasl biimlendirdiini mkemmelen hatrlyordur. Doa her yzylda potansiyeli byk adamlar yaratr ama her yzyl bu kiilere yeteneklerini kullanma izni vermeyebilir. Barbar istilalar, bilim ve sanata tamamen dman veya pek az ilgi gsteren hkmetler, inde anatominin gelimesini engelleyen, kadavralara duyulan sayg gibi sonsuz sayda farkl biim alabilen nyarglar ve fanteziler, evrensel sava koullar ve benzeri durumlar sklkla uzun zevksizlik ve cehalet dnemlerine sebep olmutur. *** Tm yzyllarn insanlar ile tek bir insan arasnda az nce yapm olduumuz karlatrma, geniletilerek antikler ile modernler arasndaki soruya uygulanabilir. yi eitilmi bir zihin, yani nceki yzyllarn tm zihinlerinden oluan bir zihin, zamann bandan bu yana biimlendirilmi demektir. Bu nedenle, dnyann ilk gnnden bugne kadar yaayan bir insan, ocukluunu hayatn en acil zm bekleyen ihtiyalaryla uraarak geirmitir; 752
DOA VE NSANLIK
genliinde iir ve belagat gibi hayal gc gerektiren eylerde baarl olmaya balam ve bylece ate kadar gl olmasa da akl yrtmeye balamtr. Artk olgun bir insan olmutur, daha gl biimde akl yrtm ve hi sahip olmad kadar ok a sahip olmutur. Sava tutkusu onu megul etmemi ve sonunda geri dnecei bilimleri nceden kmsememi olsa ok daha fazla gelimi olabilirdi. Bylesine olas bir karlatrmann mantksal sonularna ulaamamak byk ansszlk, ancak bu insann asla yallk dnemi olmayacan itiraf etmeliyim; her zaman genlie uygun ve olgunluk ana uygun birok eyi yapmak iin ayn derecede gl olacak. Yani alegoriyi bir kenara brakrsak, insanlar asla yozlamayacak ve yzyllar boyunca iyi zihinlerin salam grleri birbirinin zerine ina edilecek. *** Bu yzyln byk insanlar, gelecek nesiller iin gayet hayrseverce hisler besliyorlarsa, onlara eski nesillere asla ok fazla hayran olmamalar ve en az onlar kadar hevesli olmalar konusunda uyarda bulunmaldr. Antiklere ar hayran olmak kadar eylerin geliimini engelleyen ve zihinleri snrlayan baka bir ey yoktur. nsanlar Aristonun otoritesi nnde eildiklerinden ve gerei doada deil, sadece onun gizemli yazmalarnda aradklarndan sadece felsefe gelimemekle kalmam, anlalmaz idealarn dipsiz derinliklerine dmtr ve buradan ancak ok byk zorluklarla kartlabilmitir. Aristo asla gerek bir felsefe retememi ve bir felsefenin ortaya kmasn da baaryla engellemitir. in kt yan, uzun zaman nce insanlar arasnda oluan bylesi bir fanteziyi ykmak, sama olduu anlaldktan sonra bile ok uzun srmtr. leride bir gn insanlarn Descartestan bu biimde etkilenmesi ve onu Aristonun yerine koymas da neredeyse bu derecede sakncal olacaktr.
* Ouvres Diverses de M. de Fontenelle, La Haye: Gosse & Neaulme: 1728, cilt II, s. 125, 127-130, 133134, 137.
4. Yeni Bilim [Scienza Nuova]* Giovanni Battista Vico

Giovanni Battista Vico, 1668 ylnda Napoli, talyada dodu. 1697 ylnda verdii hitabet dersleri sayesinde profesr olsa da onun Bat dncesine esas katks hukuk felsefesi ve tarih alanlarndadr. almalar, altm yedi yandayken Napoli Kralnn tarihisi olarak atanmak suretiyle dllendirilir. 1725 ylnda yazd Yeni Bir Bilimin 753
Prensipleri [Principi di Scienza Nuova dintorno alla Comune Natura delle Nazioni] lmnden bir yl nce (1744) yaynlanan nc basksnda geniletilmi ve neredeyse batan yazlmtr. ounlukla Aydnlanma dncesinin dnda saylsa da, Viconun hukuku insanlk tarihi balamnda zmleme abalar, gelime srecinde olan Avrupa geleneini ekillendiren etmenlerden biri olarak nemlidir. te yandan, Viconun toplumsal kalknmann evrelerine ilikin dnceleri, hayli zgn olup, ann akmlarnn dnda yer alr. (FF) Milletlerin Yolu imdi gelin (...) milletlerin tuttuu yolu tartalm; eitli ve farkl geleneklerine tam bir uyum iinde gelimelerine ramen, Msrllarn kendilerinden nceki dnyada getiini syledii birbirini takip eden a yaar tm milletler: tanrlar a, kahramanlar a ve insanlar a. nk milletlerin doalar ayr trde olsa da tm milletler bu blmlemeye uygun olarak kesintisiz bir sebepler ve sonular dzenini takip eder. Bu tr doadan tr gelenek oluur; bu gelenekler sayesinde ayr doal kanun tr gzlemlenir; bu kanunlarn sonucunda da tr devlet veya milletler topluluu ortaya kar. (...) Doa Tr lk doa tr, akl yrtme gleri ok zayf olanlarda pek gl olan hayal gcnn yaratt bir aldanmayla airane veya yaratc olarak adlandrlan, ilahi diyebileceimiz bir doadr, nk fiziksel eyleri Tanr tarafndan canlandrlan zsel varlklar olarak tanmlar, bu fiziksel eylere, kendi uygun bulduu tanrlar tayin eder. Putperest17 milletlerdeki ilk bilge kiiler olan teolojik airlerin doasyd bu; bu putperest milletlerin tm, kendi tanrlar olduu inancna sahipti. Ayrca bu doa hiddetli ve zalim bir doayd ama hayal glerinin bahsettiimiz hatas nedeniyle insanlar kendi yarattklar bu tanrlardan lesiye korkuyordu. Bu dnemden iki ebedi zellik kald geriye: Bir, insanlarn hiddetini kstlayacak kadar gl olan tek vasta dindi; iki, dinler ancak onlar zerinde hkimiyet sahibi olan kiiler isel olarak saygl ise geliirdi. kinci doa kahraman doasyd ve kahramanlarn ilahi bir kaynaktan geldiine inanlyordu, nk her eyi tanrlarn yarattna inandklar iin
17 Putperest sz burada eski ve genel anlamnda, Yahudi olmayanlar, yani kfirler anlamnda kullanlmtr. (.n.)
754
DOA VE NSANLIK
kendilerini Jpiterin ocuklar olarak gryorlard, onun korumas altndaydlar. Bu yzden insani (hayvani deil) bir tr oluturuyorlard ve kahramanlklarn, insan rknn prensleri olmalarndan kaynaklanan erdemlerin salad doal asalete dayandryorlard. Rezil ve hayvansal komnlerinden kaarak oradaki atmalardan kaan ve yanlarna snanlar karsnda bu doal asaletleriyle vnyorlard; nk o zamana kadar tanrsz yaadklarndan kahramanlara gre onlar sadece hayvand. Bu iki doay yukarda tarttk. ncs ise insan doasdr, akll ve bu nedenle alakgnlldr, mfik ve saduyuludur; vicdan, akl ve grevi bilir ve kanunu tanrlar. Tr Gelenek lk gelenekler, selden yeni kurtulan Deucalion ve Pyrrha18 gibi din ve dindarlkla dopdoluydu. kinci gelenek Aille ilintili olanlar gibi fkeli ve titizdi. nc gelenek itaatkrdr, vatandalk grevlerini bilen kiiler tarafndan oluturulmutur. Tr Doal Kanun lk kanun ilahi kanundu, nk insanlar kendilerinin ve tm mlklerinin tanrlara bal olduunu dnyordu. Bunun sebebi de her eyi bir tanr ya da tanr tarafndan yaplm bir ey sanmalaryd. kinci kanun kahramanlarn kanunuydu, gcn kanunuydu ama din tarafndan kontrol ediliyordu; sadece din bile gc insan kanunlarnn geemeyecei ve kimsenin gcnn tesinde hkimiyet kurmaya yetmeyecei snrlar iinde tutabiliyordu. Bu yzden Tanr, hiddetli bir doaya sahip ilk insanlarn din sayesinde gce doal olarak teslim olmasn ve henz akl yrtme yetisine sahip olmadklarndan doru olan ilahi kehanetlerle danarak renebilecekleri talihle lmelerini takdir etmiti. Gcn kanunu, doru olan mzrann ucuyla gsteren Ailin kanunuydu. nc kanun ise tam olarak gelimi insan akl tarafndan belirlenen insan kanunudur.
18 Sel efsanesinin Yunan mitolojisindeki versiyonunda sadece Teselyal Kral Deucalion ve Kralie Pyrrha tufandan sonra hayatta kalr. Viconun Nuh yerine onlar rnek vermesi dier ilkel dinlerle birlikte Eski Ahit Yahudiliini de reddettiinin ak bir delilidir. (.n.)
755
Hkmet Tr lk hkmet tr ilahi hkmetti veya Yunanllarn dedii gibi teokratikti, yani insanlar her eyin tanrlar tarafndan idare edildiine inanyordu.19 Bu dnem, tarihte bildiimiz en eski ey olan khinlerin dnemiydi. kincisi kahramanlara dayal veya aristokratik devlet idi, yani en asil olanlarn hkmeti ynetmesi demekti, ancak buradaki asalet gce balyd. Yunanllar bu hkmetlere asil anlamnda kullanlan, Heraklitlerin Hkmeti dedi (Herkln soyundan gelen erkeklerin hkmeti); bu kiiler erken dnem Yunanistanna dalmt ve Spartada varlklarn srdrdler. Ayrca Yunanllarn Saturnia (antik talya), Girit ve Asyada dank halde bulduklar kiileri temsilen bu tip hkmetlere Curetes Hkmetleri de denmitir; ardndan da Roma mparatorluu dneminde adn meclise silahlaryla gelen rahiplerden alan Quirites Hkmetleri denmitir. Bylesi hkmetlerde, yukarda da akladmz gibi, ilahi kaynakl asil doalarn farkn ortaya koymak iin tm medeni haklar egemen dzeni oluturan kahramanlarda toplanmt; avam snfn hayvan kkenli olduu dnlyor ve onlara sadece yaamn ve doal zgrln tadn karma hakk veriliyordu. ncs insan hkmetleridir; bu hkmetlerde insann gerek doas olan akll doann salad eitlik sayesinde herkes kendi ehrinde zgr olarak doar ve kanunlar karsnda eit saylr. ehirdeki adil glerin herkes veya en azndan ounluk tarafndan oluturulduu, bylece bu insanlarn popler zgrln efendileri haline geldii popler ehirler buna rnek saylabilir. Hkmdarn tm tebaasn kendi kanunlar karsnda eit hale getirdii ve tm silahl gleri elinde tuttuundan dolay sivil doa farkllklarn belirleyen tek g olduu monariler de baka bir rnektir.20 (...) Milletlerin Diriliinde nsani eylerin Tekrar Edii Bu esere dalan ve pek ok konuyla ilikili olan saysz pasajda ilk barbarlk zamanlar ile yeniden ortaya kan barbarlk zamanlar arasndaki dehetli ilikiyi gzlemledik. Bu pasajlarda milletlerin diriliinde insani eylerin nasl tekrar ettiini aka anlyoruz. Bunu daha ak biimde teyit etmek iin bu son kitapta bu argmana zel bir blm ayrmak istiyoruz. Bylece erken antik dnemin en bilgili kiilerinden olan Varronun21 kronolojik blmlemesinde mulak zamanlar olarak tanmlad ilk barbarlk
19 Bkz. Msrdan k (sf. 10). 20 Bu paragraf Aristonun Politika adl eseriyle karlatrnz (sf.142). 21 Romal tarihi, Marcus Tarentius Varro (.. 116-27). (.n.)
756
DOA VE NSANLIK
dneminden bile daha mulak kalm ikinci barbarlk dnemine biraz k tutmay amalyoruz. Ayrca en iyi ve en byk tanrnn tm milletlerdeki insani eylerin kendi inayetinin aza alnmaz emirlerine hizmet etmesini salamak iin kendi takdiriyle nasl tler verdiini de gstereceiz. (...) Tanr insanst yollardan i grrken Hristiyan dininin doruluunu ortaya karmak ve teyit etmek iin ehitlerin erdemlerini Romann gcyle ve Kurucu Babalarn mucizelerini ve retilerini Yunanllarn bo bilgelikleriyle kar karya getirmitir; dinin kurucusunun gerek tanrlk zelliiyle savamak iin her yndeki sava milletler harekete gemek zereyken, (gerek dinin) insani olaylarn doal ak uyarnca salam biimde yerleebilmesi iin milletler arasnda yeni bir insanlk dzeninin ortaya kmasna izin vermitir. Bu ilahi d takip ederek gerekten ilahi olan dnemleri geri getirmitir; bu dnemde Katolik krallar her yerde, koruyucusu olduklar Hristiyan dinini savunmak iin diyakozlara cppeler balam ve kendi kutsal kiiliklerini Tanrya adamlardr (bunun iin de Kutsal Kral unvann korumulardr). (...) Bu nedenle, ilk Hristiyan krallar, silahl dinler yaratarak Katolik Hristiyan dinine bal blgelerini Aryanlara (Aziz Jerome Aryanlarn neredeyse tm Hristiyan dnyasn kandracan syler) ve Serazenlere ve dier saysz dinsize kar korumutur. Bylece, gerekte, kahraman kiilerin saf ve dinsel savalar -pura et pia bella- geri dnmt ve bu yzden tm Hristiyan gler, eskiden Hal Seferi adl savalar balatrken ortaya kardklar sancaklarnda grnen halar yerine talarnn temsil ettii yeryznden destek almaya balamlard. (...) stelik, Beinci yzyldan itibaren birok barbar millet Avrupay ve Asyay ve Afrikay doldurmaya baladndan ve fethedilenler fethedenleri anlayamadndan, Katolik dinin dmanlarnn barbarl yznden o zor zamanlardan geriye avam dillerinde hibir gncel belge kalmamtr; ne talyanca ne Franszca ne spanyolca ne de Almanca. (...) nceden bahsedilen milletler iinde sadece barbar Latinlerden geriye kalan baz belgeler mevcuttur, onlar da sadece din adam unvanna da sahip olan ok az asil kii anlayabilmitir. Bu nedenle, tm o mutsuz alarda milletlerin birbiriyle sessiz bir dille anlatn varsayabiliriz. Avam dillerindeki belgelerin azl yznden her yerde aile armalarndan oluan bir hiyeroglif yaz yeniden ortaya km ve bylece mlkiyet hakkn kesinletirmek iin (yukarda akladmz gibi) evlerde, mezarlklarda, tarlalarda ve hayvan srlerinde derebeyi haklarnn simgeleri kullanlm olmaldr. Dinsel temizlenme ad verilen ilahi hkmlerin baz trleri de yeniden ortaya kmtr. Bu hkmlerin bir tr de, yukarda akladmz gibi, ilk 757
barbarlk dneminden alnan dellolardr, ancak bu eylem kutsal dini yasalarca tannmamtr. Kahramanlk yamalar da yeniden ortaya kmtr. Yukarda da grdmz gibi, kahramanlar soyguncu olarak adlandrlmay bir onur olarak kabul ediyordu, artk korsan sz bir asalet unvan haline gelmiti. Gzlemlediimiz gibi, kahramanca misillemeler de geri dnmt ve bu durum Bartolusun22 dnemine kadar devam etti. Son barbar dneminin savalar, ilk barbar dnemde grdmz gibi din savalar olduundan kahramanln getirdii klelik de yeniden ortaya kmt ve bu durum Hristiyan milletler arasnda da ok uzun sre devam etti. O dnemdeki dellolar nedeniyle fatihler fethedilenlerin tanrsz olduunu dnyordu (dellolar tartrken buna iaret etmitik) ve onlar hayvan olarak gryordu. Bu milli duygular Hristiyanlar ve Trkler arasnda hl devam etmektedir. Bir Hristiyan iin Trk kelimesi kpek demektir (Hristiyanlar Trklere medeni biimde davranmak istediklerinde veya bunu yapmak zorunda kaldklarnda onlara Mslmanlar, yani gerek inananlar diyordu); dier yandan, Trkler de Hristiyanlara domuz der. Bu yzden her iki taraf da savalarda klelik uygulamasna hl devam etmektedir, ancak Hristiyanlar bunu biraz daha lml biimde yapmaktadr.
* Giovanni Battista Viconun Yeni Bilimi adl eserden yeniden baslmtr. 3. baskdan, 1744 evirenler Thomas Goddard Bergin ve Max Harold Fisch, s.299-305, 355-359.
C. AYDINLANMA BLM SELAMLIYOR 1. Descartes ve Sr Isaac Newton Hakknda* Voltaire

Voltaire, ngilizlere Dair Felsefi Mektuplar (Lettres philosophiques sur les Anglais) adl kitabn bastrd 1733 ylnda zaten nl bir yazardr. Dier eserleri gibi bu kitapta da ngiliz fikirlerini aka vyor olmas, Fransz dncesinin birtakm unsurlarna yneltilen alayc bir saldr olarak grlr (ki yledir) ve eletiri bombardmanna tutulmasna neden olur. Ancak, Voltairein tm mektuplar alayc deildir. Nitekim, aadaki mektupta yazarn hem Fransz hem de ngiliz dahilerine sayg gstermek iin byk aba gsterdii grlr. Bununla beraber, dahiler arasnda ayrm yapmaktan kanmam, sonuta bir grubu dierinden stn tuttuunu saklamamtr.
22 Sassaferratolu Bartolus (Bartolo) (1314-1357), talyan hukuku. (.n.)
758
DOA VE NSANLIK
Londraya varan bir Fransz dier her ey gibi buradaki felsefeyi de ok farkl bulacaktr. Basn dolu bir dnyay arkasnda brakmtr, burada vakumla karlar. Pariste evren zeki madde paracklarnn bir girdab iken, Londrada byle bir ey grmek mmkn deildir. Fransada gelgitin sebebi ayn yapt baskdr ama ngilterede deniz aya doru ekilmektedir; yani ayn bir sele sebep olacan dnenler de, denizin ekileceine inanan beyefendiler de maalesef bunu ispatlayamaz. Byle bir eyin gereklemesi iin denizin ve dalgalarn ta yaratlma anna geri dnmesi gerekir. Gzlemlemeye devam edersek, Fransada bu meseleyle hi ilgisi olmad sylenen gne burada pek yardmc olmaktadr. Siz Kartezyencilere gre her ey, hakknda ok az fikre sahip olduumuz bir tahrik kuvveti tarafndan gerekletirilir; ancak Sr Isaac Newtona gre, sebebini hi bilmediimiz bir ekim gc her eyi gerekletirir. Pariste dnyann bir kavun gibi veya eik bir biimi olduunu hayal edersiniz; Londrada bu biim bask bir kreye dnr. Kartezyenci n havada mevcut olduunu ilan eder; Newtoncu ise alt buuk dakikada gneten geldiini. Sizin kimyanzn eitli ilemleri asitlerle, alkalilerle ve zeki maddelerle gerekletirir ama ekim gc ngilterede kimyaya bile hkimdir. eylerin z tamamen deimitir. Siz ne ruhun ne de maddenin tanm zerinde anlaabiliyorsunuz. Son ziyaretimde grdm kadaryla, Descartes ruhun dnceyle ayn ey olduunu sylyor, Bay Locke ise tam tersini gayet gzel ispatlyor. Ayrca Descartes maddeyi sadece zamann oluturduunu iddia ediyor, Sr Isaac ise buna salaml ekliyor. Nasl da elikili bu fikirler! Non nostrum inter vos tantas compenere lites. (Bylesi tartmalar sona erdirmek bize dmez.) Virgilus, Eclogues III Bu nl Newton, Kartezyen sistemi yok eden bu adam, 1727 ylnn Mart aynda ld. lkesinin vatandalar onu mr boyunca onurlandrd ve sanki halkn mutlu etmi bir kral gibi defnettiler. ngilizler, Sr Isaac Newtonun, M. de Fontenellein23 Bilimler Akademisinde zikrettii Elogium adl eserini kendi dillerine evirdi ve ok memnun olarak okudular. M. de Fontenelle filozoflarn bakanyd ve ngilizler onun verecei kararn ngiliz filozoflarnn Franszlar karsndaki stnlnn
23 Bernard Le Bovier de Fontenelle (1657-1757), krk iki yl boyunca Fransz Bilim Akademisinin sekreteri olarak grev yapt. Bu balamda ge On Yedinci yzyl ve erken On Sekizinci yzyln birok nemli bilimadam hakknda vc, ksa biyografiler yazd. (.n.)
759
ciddi biimde ilan edilmesi ynnde olacan bekliyordu. Ama bu beyefendinin Descartes Sr Isaac ile karlatrd ortaya ktnda Kraliyet Akademisinin tm silahl bir ayaklanmaya niyetlendi. M. Fontenellenin hkmnden midi kesip bu sylevi eletirmeye baladlar. Hatta bazlar (aslnda bunlar en yetenekli filozoflar deildi pek) bu karlatrmaya gcendi, bunun da tek sebebi Descartesn Fransz olmasyd. Bu iki byk adamn yntemlerinin, talihlerinin ve felsefelerinin birbirinden ok farkl olduunu itiraf etmek gerekir. Doa Descratesa parlak ve gl bir hayal gc vermiti, bu nedenle hem zel hayatnda hem de akl yrtme yntemlerinde ok yalnz bir adama dnt. Bu hayal gc onun tm ok parlak, ustaca metaforlarla ve figrlerle ssl felsefi eserlerinde bile gizlenemiyordu. Doa onu neredeyse bir air olarak yaratmt; o da gerekten sve Kraliesi Christinay elendirmek iin maalesef bugn hatrasna sayg gstermek iin gizlenen bir iir yazmt. (...) Uzun zaman, felsefi almalarn tam bir zgrlk iinde yrtmenin zevkine varabilmek iin, kendisi gibi yaratklardan, zellikle de kendi memleketinden uzaklara kamas gerektii fikrindeydi. Descartes ok haklyd, nk adalar onun anlama yetisini gelitirecek ve aydnlatacak kadar bilgili olmak bir yana, ancak ona rahatszlk verebilecek gibiydi. (...) Sonunda Descartes kendi dnyasndan, ann en gzel ehri, iei olan Stockholme kat. Kt beslenme yznden ld ve dman olan baz edebiyatlarn ortasnda ve onu iren bulan bir doktorun ellerinde hayatn teslim etti. Sr Isaac Newtonun hayatnn seyri (Descartesinkinden) epey farklyd. 85 yana kadar mutlu bir yaam srd, memleketinde ok fazla sayg grd. Sr Isaac Newtonun en byk mutluluu, sadece zgr bir lkede domu olmas deil, ayn zamanda tm skolastik samalklarn yok olduu bir dnemde domu olmasdr. Akl artk eitimliydi, dolaysyla insanlk Onun dman deil, artk sadece rencisi olabilirdi. Bu iki byk adamn hayatlarndaki belirgin farklardan biri de Sr Isaacin yaad uzun hayat boyunca hibir tutkuya kaplmam olmas, insanolunun yaygn zaaflarndan uzak durmas ve kadnlarla hibir biimde iliki kurmamasyd son dakikalarnda yannda olan doktoru ve cerrah olan kii bana bu bilginin doruluunu teyit etti. Sr Isaac Newtonu (bu adan) takdir edebiliriz ama Descartes da fazla eletirmemek gerekir. 760
DOA VE NSANLIK
ngilterede bu yeni filozoflarla ilgili yaygn gr, sonrakinin bir hayalperest, ncekininse bir bilge olduudur. ngilterede ok az insan Descartes okumutur ve dorusu, geen zamanda kendisinin almalar faydasz bir hal almtr. Dier yanda (Man Kanalnn br yannda), kk bir grup Sr Isaaca ait almalar dikkatle incelemitir, nk bunu yapabilmek iin rencinin matematik alannda gerekten ok yetenekli olmas gerekir, aksi halde zaten sz konusu almalar onun iin anlalamaz olur. Ancak tm bunlara ramen, bu harika adamlar herkesin tartma konusudur. Sr Isaac Newton, her avantajdan yararlanrken, Descartes bunlarn hibirine msamaha gstermezdi. Bazlarna gre, vakumun kefini, havann ar bir cisim olduunu ve teleskopun icadn ilk bahsedilene borluyuz.24 Tek kelimeyle, Sr Isaac Newton, burada cahil insanlar tarafndan kadim kahramanlara ait tm zaferlerin kendisine yklendii unutulmaz hikyedeki Herkl gibidir. Londrada M. de Fontenellein sylevi konusunda yaplan eletirilerden biri de yazarn Descartesn byk bir geometrici olmad ynndeki deerlendirmesidir. Bylesi bir ifade, sahibinin suratna bir tokat gibi geri dner. Descartes geometrinin snrlarn bulduu noktadan ok daha ileri gtrmtr, Sr Isaac de onun kald yerden daha ileri gitmitir. lki, erileri eitliklerle ifade etmeyi retmitir. Kendisine mteekkir olduumuz bu geometri imdi yaygnlam olsa da onun zamannda tek bir profesrn anlatmay stlenemeyecei kadar karmakt; ancak Hollandada Schotten ve Fransada Fermat tarafndan anlalabilmiti. Bu geometrik ve yaratc fikirlerini dioptrik25 alanna uygulayarak bunu yeni bir bilim haline getirdi. Baz eylerde yanldysa bunun sebebi de yeni bir arazi paras kefeden birinin bu topran zelliklerinin hepsini birden renememesidir. Onun ardndan gelip bu topra daha verimli hale getirenler en azndan bu topra kefettii iin ona borludurlar. Descartesn dier eserlerinde de saysz hata bulunduunu inkr edecek deilim. Geometri, Descartesn kendini bir lde biimlendirdii bir rehberdi ve Onun doa felsefesi geitleri arasndan gvenle ilerlemesini salamt. Bununla beraber, sonunda bu rehberi terk etmi ve kendini tamamen hipotezler oluturmaya vermitir ve bundan sonra felsefe onun iin cahilleri elendirmekten baka ie yaramayan hnerli bir ak macerasndan baka bir anlam ifade etmemitir. Ruhun doas hakknda, Tanrnn varlnn kantlar hakknda ve madde, hareket kanunlar ve n doas hakknda
24 Aslnda hibiri Newtonun kefi deildir. (y.n.) 25 Bir ya da birok yansmalarla sapan k dalgalarnn incelenmesi. (.n.)
761
yanlmtr. Doutan var olan dnceleri kabul etmitir, yeni elementler kefetmitir, bir dnya yaratmtr; kendi keyfine gre insan biimlendirmitir; nitekim, drst olmak gerekirse, Descartesin insan gereinden ok farkldr. Metafizik hatalarn o kadar ileri gtrmtr ki, iki art ikinin drt etmesinin Tanrnn byle istemi olmasndan baka nedeni olmadn dahi iddia edebilmitir. Yine de hatalarnn bile son derece deerli olduunu kabul etmekle ona ok da byk bir iltifatta bulunmu olmayz. O kendi kendini kandrmtr ama bunu hi deilse bir ynteme bal kalacak ekilde yapmtr. ki bin senedir genliin kafasn megul eden, ancak gereklemesi olanaksz tm sama fikirleri yok etmitir. adalarna nasl dnleceini retmitir ve bu ekilde kendine ait silahlar ona kar kullanmalarna imkn vermitir. Eer Descartes iyi parayla deme yapmadysa bile, sahte paralar ifa ederek byk bir hizmette bulunmutur. Gerekte de Onun felsefesini Sr Isaac Newtonunkiyle kyaslamaya ok az insann cesaret edeceini dnyorum. lki bir denemedir ama ikincisi bir bayapttr. Ama bizi gereklik yoluna ilk getiren adam, muhtemelen sonrasnda bizi ayn yoldan ilerleten adam kadar byk bir dhidir. Descartes krlere grme kuvveti vermitir. Bu kiiler, antik dnemin ve bilim dallarnn hatalarn grmtr. O zamandan beri ilerledii yol snrsz hale gelmitir. Yllar boyunca Robaultun kk almas26, tam bir fizik sistemi olmutur; ancak imdi Avrupadaki birok akademinin tm almalar bir araya gelse bile bir sistemin balangc kadarn meydana getirmemektedir. Bu dipsiz kuyu lldnde dibi bulunamamtr.
* Voltaire, ngilizlere Dair Mektuplar, New York: The Collier Pres, 1910, s.110-115.
2. Bilim Adamlarna vgler* Fontenelle

Bernard le Bouvier de Fontenelle (1657-1757), On Yedinci yzyldaki yeni bilimi popler hale getiren kii olarak tannr. Fransz Bilimler Akademisinin sekreterliini yrtm ve 1733 ylnda bu kurumun tarihini yazmtr. 1708 ile 1719 yllar arasnda yazm olduu Eloges des Academiciens adl eseri On Yedinci yzylda bilimin ve bilimadamlarnn artan itibarn gzler nne serer. Bu eser Fontenellein ounu ahsen de tand Akademi yelerinin bir dizi ksa biyografisinden oluur.
26 On Yedinci yzyl bilimsel ders kitab, bugn oktan unutulmutur. (.n.)
762
DOA VE NSANLIK
Lois Carr Lois Carr, Birede Nangis yaknlarnda, Clofontainede iyi bir iftinin olu olarak 26 Temmuz 1663 tarihinde domutur. Babas onun rahip olmak iin eitim almasn istemi ama o rahiplie uygun olmadn hissetmitir. Babasna olan saygsndan sene teoloji eitimi alm ama bu srenin sonunda direktiflerine uymay reddettii iin babas onun Paristeki yaamn desteklemeyi kesmitir. ounlukla insanlar fakirlikten kurtulmak iin rahip olur; o ise yoksulluu kutsal emirlere tercih etmitir. () Kt talihi iyi netice vermitir. Snacak bir yer aram ve Malebranchenin evine yerlemi, onun desteiyle yazmaya devam etmitir. Karanlk skolastik felsefeden kurtularak birdenbire aydnlk ve gz alc bir felsefeye (Kartezyencilik) gemitir; bu felsefede her eyin yznn deitiini grm ve nne yeni bir evren almtr. Du Verney Guichard Joseph du Verney, 5 Austos 1648 tarihinde Forezdeki Feursde, bu ehrin doktoru olan Jacques du Verney ile Antoinette Pittrein olu olarak dnyaya gelmitir. Okulunu bitirince Avignonda be yl tp okumu ve 1667 ylnda yeteneklerinin ve talihinin peinden giderek Parise yerlemitir. Bu byk ehre geldikten ksa sre sonra, eitimli kiilerle her konuda toplantlar yapan nl Abb Bourdelotnun evine gitmitir. Onlara beynin anatomisini anlatm, bu kiilerin dier bir toplant yeri olan Doktor Denysin evinde de baka konularda konferanslar vermitir. Stenon, Swammerdam, Graaf ve dier nl anatomiciler tarafndan kefedilen eyleri anlatm ve ksa srede kendisi de n kazanmtr. Yana gre zaten ok iyi bir eitim grm olmasnn yan sra, bu kadar ksa srede ne kavumasn salayan ey, bu konulardaki hitabet yeteneidir. Hitabet yetenei sadece ak, kesin ve dzenli oluundan gelmez dogmatik nesnelerin gerektirdii bu souk mkemmellie sahiptir; ateli bir ifade ve tavr ile konuur, neredeyse telaffuzunun mkemmellii bile bir konumac iin yeterlidir. () Dauphinin (Fransa tahtnn veliahd) eitiminden sorumlu olanlar ona doa felsefesi konusunda bilgi vermek istediinde, Bilimler Akademisi yeleri iinden konularnda uzman kiilerin ona ders vermesini saladlar. Akademi genel deneyler hakknda ders vermesi iin M. Roemeri tayin etti, M. du Verney ise anatomi retecekti. Du Verney projelerini Pariste hazrlyor ve onlar Saint-Germene yahut Versaillesa tayordu. Burada mthi bir dinleyici kitlesi vard, Dauphinin yan sra Montausier Dk, Meaux Pis763
koposu, Avranches Piskoposu olduktan sonra M. Huet ve M. de Cordemoi, tm (...) ok eitimli ve yeni eyler konusunda hkm verebilen insanlard. Anatomik sunumlar o kadar baarl oldu ki, gen prens yemekten sonra kalabilirlerse ava gitmemeyi neriyordu. Lemery Nicholas Lemery, 17 Kasm 1645 tarihinde Rouende dodu. Babas Julian Lemery Normandiya Parlamentosunda savcyd ve bir Protestand. (Paris ve Montpellierde kimya okuduktan ve tm Fransadaki en yetenekli kimyaclardan ders aldktan sonra) 1672 ylnda Parise dnd. O dnemde eitli kiilerin evlerinde toplantlar dzenleniyordu. Gerek bilimlerden zevk alanlar, cehaleti ve gl nyarglar devirmek isteyen asiler gibi kk gruplar halinde toplanyordu. M. Abb Bourdelotnun, Prens Condnin doktoru ve M. Justelin toplantlar da byleydi. M. Lemery bunlarn hepsinde bulundu ve parlad. Prensin eczacs M. Martin ile g birlii yapt ve arkadann Cond Otelindeki laboratuvarn kulland, verdii kimya dersleri sayesinde ksa sre sonra evinde alt prens tarafndan tannmak ve itibar grmek erefine eriti. Sk sk Sezar bile kskandracak bir maliknede akll ve eitimli insanlarla bir arada yaayan Chantillyyi, o kahraman ziyarete gnderildi. Bir sre sonra M. Lemery kendi laboratuvarna sahip ve bamsz olmak istedi. (...) Yaamakta olduu Rue Galandede halka ak kurslar dzenledi. Laboratuvar bir kilerden biraz daha kk bir odayd, sihirli bir maaraya benziyordu ve sadece ocan aleviyle aydnlanyordu. Dnya ileri onu o kadar megul ediyordu ki, laboratuvardaki almalaryla ok az uraabiliyordu. Derslerini dinlemeye gelenler arasnda Rohaut Bernier, Auzout, Regis, Tournefort gibi nl isimler de mevcuttu. Moda olduu zere kadnlar dahi atlganlk gsterip bu derslere katlyorlard. Ayn dnemde M. du Ferney de ayn derecede parlak anatomi dersleri veriyordu ve rencileri arasnda tm Avrupa milletlerinden insanlar vard. Bir yl iinde krk sko, Parise bu iki uzmandan ders almak iin gelmi, dersler biter bitmez memleketlerine dnmlerdi. Regis Pierre-Silvain Regis, 1632 ylnda dodu. () Babas asil bir hayat sryordu ve yeterince zengindi, ancak ok fazla ocuu vard ve en kklerinden Regis, az bir servete sahip olabildi. 764
DOA VE NSANLIK
Cahorsdaki Cizvit okulunda insani bilimler ve felsefe konusunda byk baar gsterdikten sonra ayn ehirdeki niversitede teoloji okudu, nk kaderinde dini bir yaam olduuna inanyordu; drt yl iinde o kadar ustalat ki, niversite tm masraflarn karlamay nererek ondan doktora yapmasn istedi. Ancak kendisi Pariste, Sorbonneda okumad iin doktora yapmaya deer biri olduuna inanmyordu. Oraya gitti, ancak kliti bir kurumda nl bir profesrn tek bir soruya bir saatte yant vermesinden irendi, dier yandan M. Rohautun derslerinde tant Kartezyen felsefeye k oldu; kendisini tamamen, yenilii gz nne alnmasa bile, kendi ruhuna benzer bir ruhu etkilememesi imknsz olan bu ekici felsefeye verdi. (...) Regis, 1665 ylnda yapmaya balad mnazaralarla bu yeni felsefeyi yaymak iin Toulousea gitti. Konumak ve soyut meseleleri dinleyicilerin kapasitelerine uygun biimde anlatmak konusunda herkesin hemfikir olduu bir yetenei vard. Ksa sre sonra tm ehir bu yeni felsefeden etkilenmiti; limler, hukukular, din adamlar, herkes onu dinlemek iin sraya giriyordu, kalabaln iinde kadnlar bile bulunuyordu; bu byk baary onunla paylaabilecek tek kii, bulular ilan edilen byk Descartestan bakas olamazd. Saf Kartezyencilii savunan ve Toulouseun ilk leydilerinden biri olan ve Regis tarafndan yetenekli bir Kartezyenci haline getirilen bir bayana ithaf edilen bir tez, kendisinin ynettii, halka ak bir mnazarada tartld. Mnazara Franszca olarak yapld ve bu leydi birok karmak problemi kendi bana zd. Bylece antik felsefeleri tamamen reddetme frsat dodu. M. Regisin kendilerine getirdii talimatlar ve aydnlk konusunda hassas olan Toulousedaki centilmenler ona bir emekli maa baladlar; bizim geleneklerimize gre inanlmaz olan bu olay, sanrm antik Yunan dnemine yakr. (...) Tournefort Joseph Pitton de Tournefort, Provencedeki Aixte, 5 Haziran 1656 tarihinde, Tournefort valyesinin silahtar olan Pierre Piton ile asil bir Fransz ailesinden gelen Aimare de Fagouenin olu olarak dnyaya geldi. Aixteki Cizvit okuluna gitti. Tm dier renciler gibi onun da Latince renmesi gerekiyordu, ancak bitkileri grr grmez bir botaniki olmak istediine karar verdi. Bitkilerin adlarn renmek istiyor, farklarn dikkatlice iaretliyor, krlarda dolaarak bitkileri inceleyip tasnif ederken derslerini karyor ve antik Romallarn dili yerine doay renmek istiyordu. () Felsefe derslerinde kendisine retilenlerden pek az zevk alyordu. Bu durumun, gzlemlemeyi ok sevdii doayla deil, mulak ve soyut fikirlerle ilgisi vard. (...) Babasnn almalar arasnda Provencede ok az bu765
lunan Descartes felsefesini kefetti ve bunun arad ey olduunu hemen anlad. Bu almalar gizlice okumak zorundayd ama byk bir tutkuyla alyordu. Bylesi faydal bir almay kendisine vermeye kar kan babas bilmeden ona mkemmel bir eitim salam oldu. Babas onun kiliseye girmesini istediinden onun teoloji eitimi almasn salad hatta onu bir ilahiyat fakltesine gnderdi. Ama doal kaderi galip geldi. Bitkilere bakmas gerekiyordu, bu yzden eczaclk blmne ait ilgin bahelerde, yaknlardaki tarlalarda veya tepelerde sevdii konuda almaya devam etti. () Anatomi ve kimya konularnda da botanie duyduu tutkuya yakn bir tutku duyuyordu. Bir sre sonra fizik ve tp ona ylesine byk bir gle hkim oldu ki, haksz biimde ona hkmeden teoloji ondan vazgemek zorunda kald. ok yetenekli ve saygdeer bir doktor olan amcasnn rneinden cesaret alarak ve 1677 ylnda babasnn lmesi zerine kendisini tamamen eilimlerine teslim etti.
* Fontenelle, Eloges historiques des Academiciens, Paris, Bernard Brunet, 1742, cilt I, s. 145-147, 210-213, 301-302, 389-393; cilt II, s. 448-449, 451-452.
3. Doann Yorumlanmasna Dair* Denis Diderot

Denis Diderot, editr, romanc ve felsefenin genel problemleri zerinde dnen bir yazar olmasnn tesinde, fevkalade baarl bir bilim aratrmacsyd. Nitekim, ok sevgili ansiklopedisinin bilimsel keifler ve teknolojik oluumlara ilikin maddelerine vcut veren saysz makalesini kaleme alrken yaad bilimsel derinleme sreci kadar, kendisini ilgilendiren ve haz veren ura olmad. 1753 ylnda ansiklopedisi iin zorlu bir alma temposu iindeyken yaynlad Doann Yorumlanmasna Dair [Les Entretiens sur Le Fils naturel] adl aadaki denemesi, Aydnlanma dnemi dnrlerinin erken modern dnemin bilimsel baarlarn nasl deerlendirdiklerini anlatr. eyler bizim aklmzda olduu srece sadece fikirdirler; bunlar doru veya yanl, kabul edilmi veya reddedilmi nosyonlar olabilir. Ancak harici ve varolan eylerle ilikili olduklarnda tutarl hale gelirler. Bu balant ya bir ucuyla gzleme ve dier ucuyla deneye balanan, kesintisiz bir akl yrtme zinciriyle yaplr ya da iki ucundan bal bir ipe aslm arlklar gibi, bir akl yrtme zincirinde belirli aralklarla gerekletirilen deneylerle. Bu arlklar olmadan ip havann en ufak hareketiyle yer deitirecektir. (...) 766
DOA VE NSANLIK
Doada temeli olmayan fikirler ancak kkleri olmayan aalardan oluan kuzey ormanlaryla karlatrlabilir. Sadece bir rzgr veya kk bir olgu btn bir orman veya bir fikirler btnn altst edebilir. (...) nsanlar gerei aratrma kurallarnn ne kadar ar ve vastalarmzn saysnn ne kadar kstl olduunu dnmekten huzursuz oluyorlar. Her ey duyulardan dncelere, dncelerden duyulara yansmaya, srekli olarak nce iine, sonra da darya dnmeye indirgendi; bu, arnn yaptklarna benziyor. Kovana balmumu getirilmezse krlar bouna gezilmi olacak. Eer getirilen balmumlaryla petek yaplmazsa o kadar balmumu bouna biriktirilmi olacak. (...) O engin bilim dnyas bana baz yerleri aydnlk, baz yerleri karanlk olan byk bir arazi gibi grnyor. abalarmz ya aydnlk blgelerin snrlarn artrmak ya da aydnlatma merkezlerinin saysn artrmak amacnda olmaldr. kincisi iin yaratc dehalar gerekiyor; ilki iin ise gelitiren, genileten, glendiren bir bilgelik. (...) temel vastamz var: Doann gzlemlenmesi, dnce ve deney. Gzlem olgular biriktiriyor, dnce onlar balantlandryor ve deney bu balantlarn sonularn doruluyor. Doann gzlemlenmesi byk dikkat gerektiriyor, dnmenin derinlemesine yaplmas gerekiyor ve deneyler de kesinlie ihtiya duyuyor. Bu yntemlerin birlikte kullanld pek ender grlyor. Yaratc zeklar da yle ok yaygn deil. (...) Felsefeyi ikiye ayryoruz: Deneysel felsefe ve akl yrtme temelinde felsefe. lkinin gzleri bal, yolunu ancak hissederek buluyor, eline ne derse onu yakalyor ve sonuta deerli eyler buluyor. Dieri bu deerli eyleri topluyor ve onlardan bir meale yapmaya alyor; ancak bu szde meale bugne kadar rakibinin el yordamyla topladklar kadar iyi hizmet etmedi, zaten byle de olmal. Deney, eylemlerini sonsuz biimde oaltyor, durmakszn eylemlerine devam ediyor, srekli olarak fenomenleri aramakla megul; akl yrtme de bu fenomenleri benzerlikleri bulmak iin kullanyor. Deneysel felsefe abalar sonunda ne elde edeceini veya ne elde edemeyeceini bilmiyor ama durmak bilmeden alyor. Bunun aksine, akl yrtmeye dayanan felsefe olaslklar tartyor, bir bildirimde bulunuyor ve birdenbire duruyor. Cesurca, Ik ayrtrlamaz, diyor; deneysel felsefe bunu duyuyor ve yzyllarca dilini tutuyor; sonra aniden prizmay retiyor ve yle sylyor: Ik ayrtrlabilir. (...)
* Diderot, Doann Yorumlaycs adl eserden alnmtr, eviren Jean Stewart ve Jonathan Kemp, New York: International Publishers, 1943, s.43-46.
767
768
II BLMSEL DEVRM
Amasz gezinen atalarmzn getii, Bunlardan ve yolun tm o byk hatalarndan, Ve eski srailoullarnn yllarca kaybolduu O kk llerden, Bacon, Musa gibi, sonunda bizi kard, Verimsiz lleri getik, Snrnda durduk Kutsal vaat edilmi topraklarn, O yksek zeksnn zirvelerinden Hem kendi grd hem gsterdi bize. Abraham Coivley, Asil Toplulua Teorik bilimlere onca ylm harcadktan sonra (...) Cui bono (Kimin yararna) diye dnmeye baladm; eylemler ve i dnyasnda bu eyler ne ifade ediyordu? Joseph Glanvill, Plus Ultra Onlarn (antik dnemdekilerin) dillerini cilalamaya ve sslemeye ilikin sanatlarda bizden daha baarl olmalarna amamal, nk tm zamanlarn ve abalarn bunu gelitirmeye adadlar. (...) Ama bu sanatlarn, eylerin dk dzeyli incelemelerinde, yani kelimelerin eylerin resmi haline getirilmesinde kullanlmas bilge kiilerce onaylanmad. John Ray, Mektup, 15 Aralk 1690
Modern Bilimin Kkenleri (Origins of Modern Science) adl kitabnda, Cambridge niversitesinden Profesr Butterfield, On Altn ve On Yedinci yzyllardaki bilimsel devrimin Hristiyanln douundan beri olan her eyi glgede braktn ve Rnesans ile Reformasyon hareketlerini Orta a Hristiyanl sistemi dahilinde sadece birer olaya, birer dahili deiime indirgediini yazar. Hem modern dnyann hem de modern zihniyetin kkeni olarak o kadar nemli bir yer tutar ki, Avrupa tarihine ilikin geleneksel dnemselletirmemiz bir anakronizm ve engel haline gelir. 769
Bu bak as artk ciddi biimde sorgulanamaz. Kopernikin 1543 Gksel Krelerin Dnleri zerine (De Revolutionibus Orbium Coelestium) ve Newtonun 1687 Doa Felsefesinin Matematiksel lkeleri (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica ) adl eserlerinin baslmas arasnda geen bir buuk yzyldaki bilimsel baarlar, Batnn entelektel ve kltrel hayatnda yeni bir dnemin iareti olmutur. Ben bu dneme Bilim a diyorum. Bu a ncekilerden ayran esas ey, ilahiyatn ve antik a retilerinin yerini alarak Bat medeniyetini yneten g haline gelen ve artk bir bilgi birikimini, bir yntemi, bir dnce biimini ve metafizii (aada tanmlanacaktr) temsil eden bilimdir. Bilim, Efltunun idealarndan, ruhlardan oluan dnyay gvenilmez hale getirmi ve maddi dnya ile karlatrarak, onu glgede braktrmtr. On Yedinci yzylda maskesini indirdii Hristiyanl, fiziksel evrenden kartarak tarih ve kiisel ahlak blgesine sokmu, sonrasndaki iki yzylda gittike artan sayda insan iin dini bu alanlarda bile modas gemi bir anlay haline getirmitir. Bilim, okullar igal etmi, edebiyat dzenini etkilemi, filozoflarn dnya fikrini deitirmi, sosyal teoriler kuranlara yeni teknikler sunmutur. nsanlarn alkanlklara ve geleneklere olan tavrn kkten deitirmi, ona gemiinden bamszln ilan etme frsat salam, antiklere kmseyerek bakmalarna ve pembe bir gelecek hayal etmelerine neden olmutur. Bilim a, sarho edici biimde iyilemenin iten gelen deiiklie (Aziz Pavlusun yeni insann douu fikri) deil, dtaki deiiklie (bilimsel ve sosyal mekanikler) bal olduunu kefetmitir. I. Baz insanlar On Atn ve On Yedinci yzylda bilimsel devrim diye bir ey olmadn syleyerek itiraz edebilir. Tarihin ak byle deildir; bu yeni bilim devrimci deildir; bilim insanlarnn yzyllar sren deneme ve yanlmalarnn kmlatif etkisidir, diyeceklerdir. Ama eer bilimsel devrim dediimizde bilimin Batda gerek bir entelektel ve kltrel g olduu kastediliyorsa, bu itirazlar geersiz saylmaldrlar. 1543 ile 1687 yllar arasnda bir yerlerde, en ge On Yedinci yzyln sonlarnda, bilimin entelektellerin ve st snflarn ilgisini ele geirdiine dair kar konulamaz kantlar mevcuttur. Francis Baconun Avrupann tm akll insanlarna yapt bilimsel eitimi gelitirme ars cevapsz kalmamtr. Bilim almalarnn yuvas olmak zere kurulan yeni entelektel kurumlara dikkat etmek gerekir Floransada Academia del Cimento (1661), Londrada Royal Society (1660), Pariste Academie des Sciences (1666), Berlin Akademisi (1700) almtr, ki bunlar sadece en nemlileridir. Bu bilimsel akademiler, bilimin organize bir faaliyet olarak ba gstermesine iaret etmektedir. Fontenellein Dnyalarn okluu [Entretiens sur la pluralit des mondes] adl eseri gibi birok rnekte grlebildii zere edebiyatn popler bir bilim olarak ortaya k ve bilimsel konulardaki popler konferanslar dikkate deerdir. Baconn ve geleneksel eitimi, eylere deil, sadece kelimelere (doaya deil, edebiyata) arlk vermekle itham eden ek asll John Amos 770
BLMSEL DEVRM
Comeniusn destekledii eitim reformu da yle. On Yedinci yzyl sonunda mekanik incelemelerin yksek zihinsel hayata deil, pratik zihinsel hayata bal olduu ynndeki nyarglar tamamen yok olmutur. Bacon 1605 ylnda mekanik konular zerinde dnmenin ve aratrma yapmann eitimi onursuzlatrd ynndeki dncelerden ikyeti olmutur. Ama Kraliyet Cemiyeti yeleri arasnda belirli sayda din adam ve belli sayda yeni moda adam mevcuttur. kinci Worcester Markisi bir laboratuvar kurmu ve 1663 ylnda bir icatlar kitab kartmtr. Din adam kariyerini brakp bilimsel kariyere dnen kii says Butterfieldin de iaret ettii gibi az deildir; erken dnem Hristiyan misyonerlerinin aldna benzer bir keyifle, ncili nemsiz bir faaliyet olarak grmlerdir. Bilimsel devrim iin tarih nnde hesap vermek kolay bir grev deildir. Ancak bilimadamlarnn spesifik keiflerini tartma d brakrsak problemle daha rahat ba edebiliriz. Sadece bilim tarihi, rnein Harveyin kan dolamn veya Newtonun genel ekim kanununu nasl kefettiini aklayabilir. Ama bu kadar ok insann ayn anda doayla ilgilenmesinde ve dahas doa konusundaki dnme biimlerinde, belirli baz bilimd faktrler de nemli bir arla sahiptir. Profesr Whitehead bize bu faktrlerden birinin de Orta a Hristiyanl ve Orta a skolastizmi olduunu hatrlatr. Orta a Hristiyanl, ilkel bakn tersine Yunanllarn aklc biimde dzenlenmi evren fikrini destekliyordu. Bylece doann belirli bir dzen iinde incelenmesi mmkn klnmt. Skolastizm Batl entelektelleri kesin dnce konusunda eitmiti. Rnesans ve Protestan Reformasyonu da kastl olmasa da dnce biimi zerindeki dolayl etkisiyle bilimsel devrime zemin hazrlad. Daha nce de belirttiim gibi, hmanizm ve Protestan hareketi de somutluk yolunda bir hareketi temsil ettiler. Erasmus, filozof ve teologlarn metafizik tartmalar yerine etik konusunu tercih etmiti. Protestanlar, kurumsal Hristiyanlktaki mucize esini azaltt ve dnyevi bir aryla almaya vurgu yaptlar. Ayrca Aristo ile balantl skolastik teolojiye saldrarak bilimadamlarnn fizik ve astronomi konularnda Aristocu olmayan biimlerde dnmesini kolaylatrd. E. A. Burttun Kopernik konusunda iaret ettii gibi, bu adamlar genellikle insanlarn yeni referans merkezleri arad bir akl ikliminde yaad. Gne merkezli evren teorisinin mimar olan Kopernik, Luther ile dinin merkezini Romadan Wittenberg ve Canterburyye kaydran Piskopos Cranmerin adayd. On Altnc yzylda ekonomik arlk merkezi de Akdenizden Man Denizine ve Atlas Okyanusuna kayyordu. Rnesans dneminde antik filozoflarn ve antik metinlerin yeniden canlanmas da bilimsel itah artrmt. On Beinci yzyl talyasnda Efltuncu ve Pisagorcu dncelerin yeniden canlanmas ise bilimadamlarn evreni daha matematiksel, niceliksel biimde dnmeye altrmt. Galen ve Arimetin eserlerinin evirileri antik bilimler konusundaki son zengin damar oldu ve antik bilimcilerin temel konularda bile srekli ihtilafa dtklerini ve bamsz incelemeleri gerekli grdklerini aka belli etti. Doal gzellikler konusundaki heyecan771
lar sayesinde hmanistler Orta an doa zerindeki gnah damgasn sildiler ve bylece bilimsel hareketin, Tanrnn szlerinin sadece ncilde deil, ayn zamanda yce doa kitabnda da bulunduu konusundaki kendinden emin bildirisini olanakl kldlar. Ancak bu faktrlerden hibiri, hatta hepsi birlikte bile bilimsel devrime sebep olamazd. nsann aklna hemen Baconn szleri geliyor: Zamanmzda sklaan uzun mesafe yolculuklar sayesinde, felsefeye yeni bir k tutan doadaki birok ey gzler nne serildi ve kefedildi. Avrupann genilemesi ve Avrupa iindeki seyahatlerin artmas sadece doaya olan ilgiyi artrmad, Batya da dnya zerindeki nsanolunun Krallna dair bir vizyon salad. Baconn hayallerinin ou corafi keiflerden dn alnmt: Entelektel dnyann Kolombu olmay, Herkl Stunlarnn [Cebelitark Boaz] arasndan geip yeni ve daha faydal bilgiler iin Atlas Okyanusuna almay ok istiyordu. Ancak Bacon bilimsel devrim ile ticari refah ve orta snfn ykselii arasndaki akmay fark edememiti. phesiz Marksist Profesr Hessen, Newton ykselen burjuvazinin tipik bir temsilcisiydi ve onun felsefesi kendi snfnn karakteristik zelliklerini temsil ediyordu, derken durumu ar basitletiriyordu.1 Teorik bilim yapan bilimadamlar karmak itkilere sahipti. Teknoloji konusuna ilgi gsterseler de gerei merak ettikleri iin gerein peinde kouyor ve byk yaratm iinde Tanry aryorlard. Ancak, On Yedinci yzyl filozoflarnn mekanik evreni ile burjuvalarn aklc, ngrlebilir bir dzen konusundaki arzusunun arasndaki ilikiyi grmek iin hayal gcn zorlamak da gerekmez. Bilim ve i dnyas iki ynl bir etkileim iindeydi. Bilimin i dnyasn etkiledii gibi, i dnyas da bilimi ie dair heyecanlar ve niceliksel dncesi, maddeye ve maddeyi aklc biimde kontrol etmeye olan ilgisiyle etkiliyordu. II. Bilimsel devrim yeni bir bilgi kavram, yeni bir metodoloji ve eski Aristocu Hristiyan dnya grnden olduka farkl, yeni bir dnya gr dourmutu. Bunun nihai rn olan yeni tarih bak ise On Sekizinci yzylda geleneksel Avrupa sosyal yapsnn zlmesine neden olacakt. Bilim kelimesinin tarihesi, On Yedinci yzylda bilgi kavramna verilen yeni anlama byk oranda k tutacaktr. Orta ada yedi temel bilim ile yedi temel sanat ounlukla ayn anlamda kullanlyordu. Bilimlerin kraliesi teolojiydi. Ancak 1867 ylnda Dublin Review iin yazd bir makalede W. G. Ward bilim kelimesini, ngilizlerin yaygn biimde kulland anlamda, yani teolojik ve metafizik bilimleri hari tutup fiziksel ve deneysel bilimler anlamnda kullanacan sylemitir.2 On Yedinci yzyldan itibaren bilim ve bilgi kelimeleri belirgin bir anlam kstlamasna uramtr. Bilgi artk kesin bilgi anlamna gelir; olas ya da mmkn olan eyler deil, kesin olarak bildiklerin bilgidir. Akl tara1 2 S. B. Hessen, Newtonun Principiasnn Sosyal ve Ekonomik Kkenleri, Kavaktaki Bilimden, (Londra, 1931), s. 182-183. Tarihsel Prensipler, Yeni ngilizce Szl, bilim maddesinden alntdr.
772
BLMSEL DEVRM
fndan aka anlalabilen veya matematiksel olarak llebilen veya deneylerle ispatlanabilen eye bilgi denir. Galileo matematik olmadan (byk evren kitabndaki) bir kelimenin bile anlalamaz olduunu ilan ederken bu tanma ok yaklamtr; benzer biimde Descartes ta, aklla ispat edilmeyen hibir eyin doruluuna asla ikna olmamalyz, demitir. On Yedinci yzyl metafiziinde birincil ve ikincil nitelikler arasndaki ayrm da ayn manta dayanr. Galileo, Descartes ve Robert Boyle iin nesnelerin sahip olduu matematiksel nitelikler (boyut, arlk, konum vb.) birincildir, yani gerek bilginin konusudur. Duyularmzn bize nesne hakknda syledii tm dier nitelikler (renk, koku, tat vb.) ise ikincildir, daha az gerektir. nk daha az llebilirler. Tm bunlarn neticesi aktr: Bilgi, doa felsefesine ve muhtemelen sosyal teoriye de aittir ama teoloji veya eski felsefeye veya fikirler, inanlar ve inan ieren ama bilgi iermeyen iire ait deildir. Kraliyet Cemiyeti kesin bir anlam olmayan metaforlar ve hitabet szlerini dnda brakarak aslnda ngiliz dilini yenilemeyi stlenmitir. Mtedeyyin insanlarn cokusu gibi, airin zevk verse de bilgi salamayan altnc hissi de pheli hale gelmitir. Bilgi, On Yedinci yzylda sklkla fayda anlamnda da kullanlmtr. Bilginin amac, der Thomas Hobbes, gtr; ve (...) tm speklasyonlarn kapsam bir tr eylemin veya yaplmas gereken bir eyin gerekletirilmesidir. Bilgi edinmemizin esas amac, der Locke, bu bilgiden kendimiz ve dnyadaki dierleri iin bir fayda salamaktr. Francis Baconun yazdklarnn oundaki sorumluluk budur, rnein Yeni Atlantis adl eserinde mitsel bir mekn olan Sleymann Evindeki bilimadamlar, insan imparatorluunun snrlarn, mmkn olan her eyi ierecek kadar geniletmek iin alr. Hem Kraliyet Cemiyeti hem de Academie des Sciences tm gayretleriyle kendilerini imdiki insanolunun mlknn kurtarcs yapmaya almtr. Endstriyel bilimlerin, denizciliin ve balistiin sorunlarn incelemek iin komiteler grevlendirilmi, mekanik rencileri saatleri gelitirmi ve ilk buhar makinesinin icadn mmkn klmtr. Bacondan itibaren ayrca bilginin kmlatif ve geici olduuna da iaret ediliyordu. renim konusunda ilerleme ars yaparken Bacon bilimin kmlatif doasna vurgu yapyor, doal dnyada kefedilebilecek her eyin antik bilimciler tarafndan kefedildiine inanan adalarna galip gelmeye alyordu. Robert Hooke 1663 ylnda Kraliyet Cemiyetinin nihai amacnn doa felsefesi iin eksiksiz bir sistem kurmak olsa da,. bu arada asla iyi hazrlanm tartmalar ve asl olarak geerli deneylerle elde edilen ak delillerle aklanmad srece hibir hipotezi ya da hibir dogmatik tanm, bilimsel eylerde deimez hibir aksiyomu kabul etmeyeceini sylerken bilimin geiciliine vurgu yapyordu. Hipotezlerin bylesine ihtiyatl biimde ele alnmas, On Yedinci yzyln yeni bilgi konseptine uygun yeni metodun kalbiydi. ster deneysel yntemi (Bacon), ister 773
matematiksel olan (Descartes) ya da isterse ikisinin karmn (Galileo, Newton) savunsunlar, bilimsel metoda ilikin bu ok saydaki yeni kitabn ortak noktas, doa hakkndaki ar aceleci genellemelere kar salkl bir gvensizlie sahip olmalaryd. Bu adan bu kiiler, skolastik realistlerin soyut evren tasarmna saldran ge Orta a nominalistleriyle balantlyd. Baconn Novum Organum adl eseri skolastizme kar yrtlen ayaklanmann birok nemli ynn zetlemektedir. Bacon burada skolastik filozoflar doay temel almadan rmcekler gibi kendilerini merkeze alarak a ren rasyonalistler olarak adlandrr. Yaygn mantk (Aristocu kyas), bilimlerin ilk prensibine asla uygulanmad iin ancak hatalar hazrlayabilir ve oluturabilir, der. Teoloji ve felsefenin bilim ile vahi biimde kartrlmasndan dolay znt duyuyordu; kutsal iradeye ilikin bilimleri ller arasnda canl aramak gibi gryordu; bilimde nihai sebepleri aramak, Tanrya adanm bir rahibe kadar ksrd. Bacon, ina etmekten ok eletirmekte yetenekliydi. Onun skolastik mant ikame etmek zere sunduu tmevarm metodu asla yeni astronomiyi ve yeni matematiksel fizii oluturamazd. Biyolojik bilimlerden farkl olarak bu bilimlerde birincil gereksinim gzlem ve deney deildi, fiziksel evren konusunda yepyeni bir dnce biimiydi (niceliksel, matematiksel, Aristocu olmayan dnce). Galileo, Descartes ve Newton tarafndan formle edilen yeni hareket yasalar, Baconun bu yasalar bilse skolastik hipotezlerle karlatraca gibiydi; doadan ksmi olarak soyutlama yapmay gerektiriyordu. Ancak Baconn antik metot ve fikirler konusundaki bu metodik phesi, genel bir duyguyu temsil ediyordu. Baka konularda Descartes ile ayn fikirde olmasa bile, bu fikirlerin insan zihnini ele geiren ve arzu ettikleri trden bilgileri elde etmelerini engelleyen idollerle dolu olduu konusunda hemfikirdiler. Yaadklar zaman, bilginin yapsn Aristoya tapnarak yahut Kutsal Kitaptaki Yaratl veya Eyp blmlerine danarak deil, matematiksel akl yrtme ve deney temelinde (genel manta zt yahut allm grnme itiraz eden) yahut gerekirse ikisini birden temel alarak yeniden ina etmeyi gerektiriyordu. Bilimsel devrimin garip yan, hipotez ve sistemlere olan gvensizliini aka belirtse de kendi doa sistemini yahut dnya grn yaratm olmasdr. 1686 ylnda Fontenellenin yazd o ok popler diyalogda Kontes yle der: Felsefenin ok mekanik hale geldiini alglyorum. Bir saate benzediini bildiim iin (bu evrene) daha ok deer veriyorum ve doann tm dzeni ne kadar basit ve kolaysa bana o kadar takdire ayan geliyor. Descartes ve dier On Yedinci yzyl bilim filozoflar, o dnemin bilimadamlar ve sanatlarnn ina ettii makinelere -saatlere, sarkal saatlere, buhar makinelerine- benzeyen mekanik bir evren oluturmutur. Ancak evrenin bu ekilde resmedilmesini olanakl klan fiili makinelerin gzlemlenmesi deil, yeni astronomi ve fizik olmutur. Koperniki devrim Aristonun, bir ustann maharetiyle arlksz bir maddeden yaratlm ve bu yzden bildiimiz dnyadaki ve ayn altndaki dnyadaki nesnelerden farkl davranan gezegenler ve yldzlardan 774
BLMSEL DEVRM
oluan gksel dnyasn ykmtr. Keplerden Newtona kadar bir dizi fiziki tarafndan formle edilen yeni hareket yasalar hem dnyadaki hem de gkyzndeki cisimlerin hareketlerini, tamamen mekanik ve matematiksel prensiplere dayanarak aklamtr. Atalet yasasna gre nesnelerin doal hareketi klit uzaynda dz bir izgi halindeydi. Gezegenler ise ok uzak mesafelerde bile etkili olan ve mesafenin karesiyle ters olarak deien yerekimi nedeniyle erisel yrngelere ekiliyordu. Bu nedenle, Fontenellenin Kontesi tarafndan resmedilen evren, On nc yzylda Dante ya da On Altnc yzylda Richard Hooker tarafndan izilenden ok farkldr. Amalarn, biimlerin ve nihai sebeplerin Aristocu-Hristiyan evreni ortadan kalkmtr. Gkleri dnyann etrafnda dndrmek iin gerekli olan ruhlar ve zeklar yok olmutur. Bu yeni evrenin temel zellikleri saylar (matematiksel nicelikler) ve deimez yasalardr. Bu, doann gereksiz hibir ey yapmad ve gnlk grevlerini terk etmedii, ekonomik bir evrendir. Bylesi bir evrende bilimadamlar keyif alabilir ve burjuvalar sonsuza kadar yahut Darwin gelene kadar mutlu biimde yaayabilirdi. Doann bir ruhani amac yokmu gibi grnd -Descartesa gre onu dnecek hibir insan olmasa bile var olmaya devam edecektir- gereini, gvenilirliiyle fazlasyla telafi etmitir. Felsefe de ok mekanik bir hale gelmitir. Descartes Tanry makinesini almaya balatmakla kstlam ve Newton Tanrnn takdirine ilikin doktrini kurtarmak iin elinden geleni yapmtr. Ama tamamen uygulamaya ilikin amalar yznden Tanr, mekanik ve geometri konusunda ok yetenekli olan lk Sebep olmutur. Ayrca mekanik aklama modas ksa zamanda fiziin snrlarn aarak biyolojik ve sosyal bilimleri de iine almtr. Bu nedenle Descartes hayvanlar bir saat dzenei, Robert Boyle ise insan vcudunu esiz bir motor olarak grmtr. Bu koullar altnda mantkl dnldnde On Yedinci yzylda bilim ile din arasnda bir sava olmas beklenebilir. Ama durum hi de byle deildir. Elbette baz teologlar Aristoculuun yklndan dolay kayg duymu, Roma Kilisesi ise Giordano Brunonun sonsuz bir evren ve saysz dnya olarak yorumlad Kopernikilii bask altna almak iin admlar atmtr. Ama bilimadamlarnn ve bilimi popler hale getirenlerin ou yrekten dindar insanlard -hatta bir ksm din adamyd- ve ya bir atma grmyor ya da bu atmalar da bir dereceye kadar zmeye alyorlard. Bilim zaten genel olarak dini bir giriim olarak grlyordu. Bilimin, yani Doa Kitabnn, Tanrnn eserlerinde gcn gsterdii syleniyordu, ayn ncilin onun iradesini gsterdii gibi - Tanrnn eserlerini izlemek, demiti Boyleun cenazesinde Piskopos Burnet, ruha doyulmaz bir ycelik salyor. Bacon ve Descartes bilimin snrlarn mkemmel biimde anlamt. Bacon teologlar bilimin topraklarndan uzak durmak konusunda uyarrken teolojiye de kendi etki alann salayabilmek iin eit derecede kayg duyuyordu. De Augmentis Scientiarum adl eserinde sekler bilgi konusundaki aratrmasn, inan bilgiden daha deerlidir kategorik nermesiyle sonulandrr. Kutsal teolojiyi incelemeye hevesliysek, der, insan ak775
lnn kk teknesinden inip kilisenin gemisinin gvertesine gemeliyiz; sadece bu gemi rotay doru biimde belirleyecek pusula ibresine sahiptir. Descartes de bence nl dalizmiyle yaklak ayn eyi sylemektedir. ok iyi bilindii zere Descartes, dnyay iki paraya blmtr: Kesin olarak mekanik yasalar tarafndan kontrol edilen matematiksel nesnelerden oluan harici dnya ve Benin, dnen zn isel dnyas. Bylelikle sadece Tanry deil, insann ruhunu ve ruhani eylerden oluan lemi de mekanizasyondan net biimde kurtarmtr. Bu adamlar tarafndan temsil edilen dnce biimi iki farkl deneyim dzeyindeki yaam savunuyordu: Rasyonel ve bilimsel deneyim ve dinsel inan dzeyi. Ancak nihai analizde On Yedinci yzylda yeni olan ey, entelektel evrenin gnei olan teolojinin o gurur veren tahtndan indirilmesidir. Bacon, Descartes ve Newton din ile bilimi uzlatrmann gitgide daha da zor hale geldii bir ada yaamt. Her ikisinin de en iyi zelliklerini korumak iin zayf bir uzlama saladlar. Pratik amalar yznden dini amalar doal olanlardan ayrld, bylece bilimin kendi iine bakmas ve kiisel inanlarn ve ahlakn dine braklmas saland. Dini gereklerin akln snavndan gemesini ve gvenilir delillere sahip olmas gerektiini ne sren sraryla John Locke ve rasyonalistler teolojinin ayrcalklarn daha da azaltt. Bacon, aklmz oka soksa da Tanrnn szlerine inanmaya hazrd. Ama Locke deildi: Ben inanyorum nk imknsz, demek iyi bir adam iin cokulu bir k olabilir ama fikir veya din semek iin kesinlikle hastalkl bir hkmdr. Locke iyi bir Hristiyan olmu olsa bile onun retisi dinin olaanst ynlerinin kmsenmesine neden oluyordu ve dini basit bir etie dntryordu. Onun, Hristiyanln Akla Uygun Dorulanmas [A Vindication of the Reasonableness of Christianity] (1695) ve John Tolandn Gizemli Olmayan Hristiyanlk [Christianity not Mysterious] (1695) adl eserleri On Sekizinci yzyl filozoflarnn doal din fikrinden sadece bir adm geridedir. Bilimsel devrim ayrca Batllarn tarihsel perspektifini de deitirmiti. On Yedinci yzyla kadar genel inan insanolunun ve doann orijinali mkemmel olan bir durumun yozlam ardllar olduu ynndeydi. John Donne, 1611 ylnda yazd atta, perian biimde doduk, diyordu: (...) bylece dnyann tm erevesi baya rndan km, neredeyse kusurlu yaratld: nk Tanr geri kalan her eyi yaratmadan nce, rme geldi girdi ve en iyiler batan kartld. Ancak yzyl devam ederken entelektel ncler yozlama fikrini reddetti; doann gcnn sreklilik arz ettiini ve antik dnemdekilerin de ayn beyne sahip olduunu iddia ettiler. phesiz ticari devrim ve bir dizi dinsel savatan ve i savatan sonra siyasi dzenin yenilenmesi de oluturulan iyimserlie katkda bulundu. Ama modernlerin antiklerle ayn, hatta onlardan stn olduklarn iddia etme ynn776
BLMSEL DEVRM
deki cesaretin asl sebebi bilimsel devrimdi bilimadamlarnn harikulade baarlar ve bu baarlarn deimez doa yasalarn ispat etmesiydi. Joseph Glanvillin Plus Ultra: yahut Aristonun Dneminden Bu Yana Bilginin Geliimi ve lerlemesi (1668) adl eserinde syledii gibi, antik dnemin insanlar ok akllyd ama yollar doru deildi: Kesilen bir parma iyiletirmeye yardm edecekmi gibi duran ama yzyllardr dnyaya ok da fazla pratik ve faydal bilgi salamayan bilimsel yntemlerinin ksrl ak bir argmandr. Bu On Yedinci yzyl modernleri ahlaki ve sosyal geliim fikrini asla tam olarak kavrayamad. Ama entelektel geliimi ilan ederek o saf Altn an hayaletinden kurtuldular ve sonraki asrn filozoflarn insanolunun her ynden geliimini hayal etmek iin cesaretlendirdiler.
Franklin Le Van Baumer, Main Currents of Western Thought.
A. ENTELEKTEL LGNN YEN ODAI OLARAK YEN BLM 1. Yamyamlar Hakknda* Michel De Montaigne
Michel de Montaigne (1533-1592), ok ufak bir aznlk olan Fransz asillerinin bir yesiydi. Otuz sekiz yanda Bordeaux Parlamentosundan istifa etti ve ailesinin atosunda emekli bir lim gibi yaad. Burada kendi dneminin en byk zel ktphanelerden birini oluturdu ve filozof bir phecinin insan doas ve inanlar konusundaki izlenimlerini ieren nl Denemelerini yazd. inden baz paralar aada okuyacanz Yamyamlara Dair adl denemesi, deniz ar keifleri yanstrken Montaignein iine srklendii pheci dnce eilimini gsteriyor. (Montaigne iin 694. sayfaya baknz) Kral Pyrrhus talyaya geerken, Romallarn kendisine kar gnderdii ordunun dzenini aratrdnda yle demi: Ne tr barbarlar olduklarn bilmiyorum (Yunanllar kendilerinden olmayan herkese barbar derdi) ama bu ordunun yerleiminde barbarca bir ey yok. Yunanllar, Flaminiusun topraklarna getirdii orduya da byle eyler sylemiti ve Philip de Publius Sulpicius Galba tarafndan krallnda kurulan Roma kampnn dzeni ve dalmn ykseklerden izlerken benzer szler sarf etmiti. Buradan insanlarn kaba yorumlara kaplmadan nce ne kadar dikkatli olmalar gerektiini ve yaygn haberlerle deil, aklc yntemlerle hkm vermemiz gerektiini anlyoruz. Uzun zaman boyunca, on on iki yl boyunca dnyann zamanmzda kefedilen dier tarafnda yaam biriyle birlikte oturmutum, Villegaignonun 777
ayak bast bu yere Antarktik Fransa deniyordu. Kefedilen topraklar o kadar bykt ki, zerinde dnmek gerekiyor. Tandm bu adam basit, cahil biriydi, bylelerinden drst ahitler kar; zeki adamlar merakl gzlemciler olmalarna ve daha ok eyi fark etmelerine ramen bulduklar eyleri parlatrlar; kendi yorumlarn daha nemli klmak ve ikna edici olmak iin hikyelerini birazck deitirmekten ekinmezler; hibir eyi olduu gibi basite anlatmazlar; bunun yerine kendi istedikleri grnme sahip olmas iin biimlendirir ve maskelerler ve kendi hkmlerine inanmanz ve bunlar kabul etmeniz iin meseleye kendilerinden bir eyler eklemekten, meseleyi geniletmekten veya abartmaktan ekinmezler. Bu, ya ok drst bir adama ya da yanl hikyelere bir para gereklik rengi katamayacak, hikye oluturamayacak ve hibir teoriyi benimseyemeyecek kadar basit bir adama ihtiyacmz var demektir. Benim tandm adam da tam byleydi, ayrca bana farkl zamanlarda yolculuk srasnda tand eitli denizci ve tccarlar da getirmiti. Bu yzden kozmografyaclarn ne diyeceine bakmadan onun verdii bilgilerle tatmin olmu durumdaym. () (...) Bildiklerime dayanarak bu ulusun hibir ynden barbar veya vahi olduunu dnmyorum, herkes barbarlk dese de bu onun kendi szleri deil; gerekten de iinde yaadmz lkenin fikirleri ve pratiklerinin rnekleri veya rntleri dnda bir baka gereklik veya akl dzeyi bilmiyoruz. Birileri her zaman mkemmel dini, mkemmel ynetimi, tm eylerin en mkemmel ve olgun kullanmn bulabilirler. Nasl ki doann kendi yaratt ve kendi doal aknda devam eden meyveler yabaniyse bu adamlar da vahidir; ancak biz aslnda ustalmzla doasn deitirdiimiz ve dzeninin dna kardmz eylere vahi demeyi tercih ederiz. () Bu yzden bu uluslar bence insan aklndan nasiplerini ok az aldklar kadaryla barbardr, bunlar orijinal basitliklerini neredeyse tamamen korumutur. Onlar hl doann kanunlar ynetmektedir; bizim kanunlarmz onlarn deerini henz pek az drmtr ama yle bir saflklar vardr ki, bazen onlara ilikin bilgiler niye daha nce, onlar hakknda bizden daha iyi hkm verebilecek adamlarn dneminde gelmedi diye sinirleniyorum. Lycurgus ve Platon onlar tanyamad iin ok zgnm; bizim bu uluslarda u anda grdmz eyler bence sadece airlerin altn a olarak ssledikleri tm resimleri ve insanolunun mutlu halini taklit etmek iin yaptklar tm bulular deil, felsefenin konseptlerini ve arzusunu dahi ayor. Deneyimlerimiz sayesinde onlarda grdmz o saf ve basit masumiyeti eskiler hayal dahi edemezdi; insan topluluunun bu kadar az ustalk 778
BLMSEL DEVRM
ve insani balant ile devam ettirilebileceine de inanamazlard. Platona, bu ulusta ticaret yok, derdim, okuma-yazmay bilmiyorlar, saysal bilimler yok, hkimler veya politik stnlk yok, hizmet kullanm yok, zengin ve fakir yok, szleme yok, veraset yok, mlkn blnmesi yok, i yok ama elence var, ortak balar korumak iin akrabalk yok, giysi yok, tarm yok, metal yok, msrn veya arabn anlam yok. Yalan, ihaneti, ikiyzll, tamahkrl, kskanl, ktlemeyi ve affetmeyi ifade eden kelimeleri hi duymamlar. Hayal ettii cumhuriyet bu mkemmellikten ne kadar uzaktr? Viri a diis recentes (Tanrlardan yeni gelmi lmller).
* Michel de Montaignein Denemeler adl eserinden yeniden baslmtr. eviren Jacob Zeitlin, Alfred A. Knopf, Inc.nin izniyle. Alfred A. Knopf, Inc. Cilt I, s. 178-179, 181-183.
2. Plus Ultra* Joseph Glanvill

Joseph Glanvill (1638-1680) Anglikan bir din adam ve Kraliyet Cemiyetinin bir yesidir. Kendisi bir bilimadam olmamakla birlikte, deneysel bilimlerin tarafn tutan ve ateizm sulamas karsnda bu bilimleri savunan birok deneme yazmtr. Kitabnn ad olan Plus Ultra: yahut Aristonun Dneminden Bu Yana Bilginin Geliimi ve lerlemesi (1668), ieriini aklar niteliktedir. Corafya Bu konuda antik limler fazlasyla kusurluydu. Aristo, dnyay limlerinin fethettii biimiyle biliyordu. Marifetli Varenius tarafndan dikkat ekildii zere bu bilimdeki en genel ve en gerekli eyler bilinmiyordu; scak kuan yerlemeye elverili olup olmad, denizdeki med ve cezirler, rzgrlarn eitlilii, mknatsn kutupsal zellii, dnyann gerek boyutlar bilinmiyordu. Yunanllarn ve Romallarn masals ilikiler kurduklar uzak lkelere dair tanmlar istiyorlard. Dnyann denizlerle evrili olduunu bilmiyorlard, denizden dnyann evresinin dolalabileceini de. Amerikadan tamamen bihaberdiler, bu yarmkrenin kuzey ve gneyini bilmiyorlard, bildikleri Asyadan daha uzak yerler hakknda pek az bilgiye sahiptiler. Japonya, cava, Filipinler ve Borneo ya hi bilinmiyordu ya da haklarnda ok eskimi bilgiler mevcuttu ama imdi hepsi biliniyor. Meksika ve Peru, gl imparatorluklarn geni blgeleri ve Byk Okyanusun adalar gzler nne serildi. Donmu Kuzey ve scak hat, daha nce bilinmeyen
779
Gney gezildi, blgede yaayan saysz insann hi de antiklerin inand gibi yabanclar sevmeyen ve dier insanlara kar kaba olan kiiler olmad anlald. Magellan, Drake ve Candish dnyann evresini dolat. Denizin byk hareketi kaba ve farkllklar her gn sorgulanyor; rzgrn eitleri belirlendi ve daha iyi anlald; mknats tann hazine deerindeki gizli etkileri bulundu ve kullanlyor. Dounun heyecan verici adalarna, ayrca Gney ve Kuzeydeki adalara sk uranr oldu ve o insanlarla o lkelerin bilgileri, zenginlikleriyle birlikte bize getirildi; en uzak yerlere gidildi ve o yerler tarif edildi. Gemiciliimiz ok daha iyi, ticaretimiz daha kapsaml, deniz haritalarmz daha kesin, yerkreyi gsteren haritalarmz daha doru, seyahatlerimiz daha uzaklara varyor, raporlar daha zl ve fazla bilgi ieriyor; neticede corafya bilgimiz Polybius ve Possidoniusun dnemindekinden de, Caesearlar dneminde yaayan Batlamyusun, Strabonun ve Pomponius Melannkinden de ok daha mkemmel. Roma mparatorluunun o gelime anda bu kadar zayf olan corafya Aristo ve Grekler dneminde nasld? Fetihleriyle dnyann snrlarna ulatn dnen Byk Makedonyal (Byk skender) bunun bir rneidir; geemedii snrlarn tesinde yle uluslar vard ki bu byk fatihi gururlu ve muzaffer ordusuyla birlikte tamamen tketebilirlerdi. Modern gelimeler de ok iyiydi; antik dnemin en hretli corafyaclarndan geriye kalanlar Gemma Frisiusun, Mercatorun, Orteliusun, Stevinusun, Bertiusun ve Guil Blaeunun corafi performanslaryla karlatrrsanz siz de byle dneceksiniz.
* Joseph Glanvill, Plus Ultra, Londra, J. Collins, 1668, s. 48-50.
3. Seyahatler Koleksiyonu* Melchisedech Thevenot

Melchisedech Thevenot (1620-1692), Fransz Bilimler Akademisinin kuruluundan sorumlu olanlardan biridir. Asl ilgi alan corafyadr ve kraln ktphanecisi olmasnn getirdii bilgisiyle bu konuda dersler vermi ve seyahatlerin koleksiyonunu yapmtr. Aadaki blm onun Recueil de Voyages (1681) adl eserinin nsznden alnmtr. Dnyay tanma arzusuna sahip olmamz doaldr. (...) Neredeyse tm milletlerin corafyaclar vardr: Araplar ve Perslerin en az Yunanllar ve Latinler kadar corafyacs vard, inin corafyas da en az Yunanllarn ve Latinlerin bize brakt corafya kadar kesindir. Augustus dneminde 780
BLMSEL DEVRM
o kadar ok dnya tanm vard ki, Strabon bu kadar ok kii tarafndan tartlan bir konuda yazd iin zr dilemiti. Strabondan veya drt yzyl sonra Batlamyus da ayn biimde zr diliyordu, onun dneminde bu konu tkenmiti. Ancak son zamanlardaki byk seyahatler dnyann Yunanllar, Romallar ve Doulularn anlattndan ok daha byk olduunu gsterdi. Bu seyahatler sayesinde imparatorluklarnn topraklarnn iinde olmayan yerler konusunda antiklerin neredeyse her zaman yanldklarn rendik. Dnya zerindeki ve doa tarihi konusundaki keiflerinin bykln dnrsek, bu yeni gezginlerin imdiye kadarkilerin tm kadar ok bilgi saladn syleyebiliriz. Aziz Augustinein ve dier byk ve aziz mertebesindeki kiilerin ortak hatas olan, byk selden sonra tropik blgede insan yaayamayaca fikrinden bizi kurtardlar, gzmz atlar. Gezginler sayesinde scak kuan dnyann en gzel ve hem insan hem de her tr hayvan nfusunun en youn yerlerinden biri olduunu rendik. Birok eitimli insan bu seyahatler sonucunda baka bir zorlukla karlatlar: Amerikada bulunan insanlarn kkenlerini tespit etmek. Ama en ikna edici kant kullanmaktan ekinmediler; bu koleksiyonun drdnc cildine Meksika tarihini figrlerle birlikte eklememin asl sebebi bu tarihin iinde kant bulmu olmamdr. Bu figrler ve tarihlerde yllar Asyallara, yani inlilere, Tatarlara ve Japonlara zg biimde iaretlenmitir. Bu insanlardan baka kim yllar dngler olarak sayyor, bilmiyorum. Bu yntem ok ustaca olduuna ve bugnk Amerikallar fazlasyla ilkel olduuna gre, Amerikallarn baka bir milletten geldiine inanmak iin baya bir sebebimiz var demektir. (...) Bana bu insanlarn o kocaman okyanusu gemesinin ve bylesi bir yolculuk yapmasnn imknsz olduu sylendi. Ama bu itiraz dillendirenler dnya kresi zerinde ortaya kabilecek byk deiiklikleri unutuyorlar. (...) Merkezindeki en ufak bir deiiklik bir kabarmaya neden olabilir -vadileri dalara ve dalar vadilere dntrebilir- ve bu deiiklikler by ve k kendi yapabildiklerine, zamanysa kendi mrlerine gre len insanoluna ok byk gelebilir. (...) Lucretius, Ovid, Strabo ve Pliny dalarda hayret ederek grdkleri gemileri, apalar, deniz kabuklarn ve deniz balklarnn kalntlarn fark etmi ve anlatmtr. Ancak eitimli kiiler biraz zahmet edip yerinde incelemi olsalard, bu fenomeni daha tatmin edici biimde aklayabilirlerdi. ok uzaa gitmeye gerek yok, bu konuda aydnlanmak isteyen biz Franszlar Paristen bir fersah uzakta, Paris Parlamentosu Basavcs M. du Harlaye ait olan parkn duvarlarnn arkasnda bu byk kabarmalarn izlerini grebiliriz. Size eskiden orada ama imdi krk fersah uzakta olan denizin varln 781
kantlayan, sadece okyanuslarda grebileceiniz deniz kabuu yataklarn, balklarn ve kemiklerinin kalntlarn gsterebilirim. (...) Bu gerekten birok nemli sonu kartlabilir, sadece dnyaya ilikin deil, dnyann kronolojisine ilikin bilgi de alnabilir. Benzer kalntlarn ne zamana ait olduunu kesin olarak syleyemesek de birbirinin altnda iki veya katman olduunu sylemek kesinlikle doru olacaktr (bu kalntlar bin yldr orada olan bir ehrin altnda bulunmutur), bu da dnyada tarihin bilmedii birok deiiklik olduunun ispatdr. (...) Septuagintin (Septantes) ve Roma ehitleri Menkbesinin dnyann ya konusundaki fikrinin hahamlarnkinden daha olas olmas, zerinde dnlmesi gereken bir eydir. u anda Asyallarn Amerikaya nasl g edebildiini gstermesi benim iin yeterlidir.
* Recueil de Voyages de M. Thevenot, Paris, E. Michallet, 1681, s. 1-7.
B. BLGNN YENDEN TANIMLANMASI: BLMN YEN AMALARI VE YNTEMLER 1. Gnlk* John Locke
ngiliz filozof John Locke (1632-1704) 1675 ile 1688 tarihleri arasnda eitli konulardaki dncelerini kaydettii bir gnlk tuttu. Aadaki pasajlar 1677 ylnda Bilgi, Kapsam ve ls ve alma adl balklarla yazd iki ksa yapttan alnmtr. Zihinlerimiz ne gerekler kadar byk yaratlmtr, ne de eylerin tmn kapsamaya uygundur. Eriebildikleri iinde kavrayabileceinden ok daha fazlasn grr ve anlalamaz olanlar da az deildir... Ama fikirlerimizin kayna olan bu zihinsel durum mkemmellikten uzak olsa da gerei arama ynndeki gayretlerimizin nne gememeli yahut herhangi bir eyi bilmekten uzak olduumuzu dnmemize sebep olmamaldr, nk her eyi anlayamayz. Bilgi toplamaya uygun yeteneklerle donatlarak bu dnyaya gnderildik, kendimizi doamzn yapsnn ve varlmzn iinde bulunduu koullarn gsterdii amalar ile snrlarsak ve o amalara ynlendirirsek yeterli bilgi toplayabiliriz. Dnyadaki koullarmz gz nne alrsak srekli yiyecek, iecek, kyafet ve hava koullarndan korunma ihtiyalarnn giderilmesi gereken bir mlke sahibiz; rahat edebilmek iin bundan ok daha fazlas gerekiyor. Bu eyleri salamak iin doa bize ounlukla ilenmemi,
782
BLMSEL DEVRM
kullanma uygun olmayan malzemeler salyor; onlar kendi durumuza uydurmak iin almaya, zanaata ve dnmeye ihtiyacmz var ve eer insanolunun bilgisi alma sresini ksaltacak yollar bulmam ve ilk bakta kullansz grnen baz eyleri gelitirmemi olsayd, tm zamanmz fakir ve sefil hayatmz srdrmek iin gerekli tedariki salamak iin alarak harcayacaktk. () Yani burada dnyadaki insanlarn kullanm ve avantaj iin uygun olan ok geni bir bilgi alan mevcut; yani almalarmz kolaylatracak veya ksaltacak tama icatlar bulmak, zenginletirici stoklarmz (rnein hayatmz daha rahat hale getirmeye yarayan eyler) arttran veya daha iyi korumak iin kullanlabilecek yeni ve faydal rnler tedarik etmek iin akllca bir yntemle eitli malzemeleri ve etkenleri birletirmek. nsan zihni bylesi bulular yapmak iin uygundur ama belki eylerin z, onlarn asllar, gizli alma biimleri ve maddi varlklarn tm kullanm yeteneimizi at gibi kapasitemizi de aabilir; gnein veya yldzlarn doasn bilmediimiz iin ikyet etmemizin bir anlam yoktur, nk n kendisini dnmek bizi karanlkta brakr ve bilsek ne bize tam bir fayda getirecek ne de hayatlarmz daha mutlu klacak dier binlerce doa speklasyonu, hibir ekilde gerek bir fayda salayamayacak eylerle elenen bo veya fazla merakl beyinleri bou bouna megul edecektir. Bu nedenle, insann dnyadaki yerini ve ona verilen akl ve becerileri dnrsek, elindekilerin ona bu dnyann salayabilecei mutluluu verecei sonucuna varmamz gerekir; bu dnya kolayca, zevkli biimde ve eitlilik iinde mmkn olan en uzun sre yaamasn salayacak her tr bolca eyle doludur: bylece insanolu bu dnyada hibir kaygs olmasa, bu hayattan sonraki varoluu anlamaya almasa, kafasn sadece doa tarihine, kendine den evren konandaki eylerin niteliini aratrmaya yorabilirdi; kendi gc dahilinde eylerin nesnel sebeplerini ve etkilerini bilme konusunda donanml olur, dncelerini, dnyada soylarnn rahat ve mutlu biimde devam etmesine katkda bulunacak motorlar ve aletler gibi eylerin icat edilmesine ve zanaatlara ynlendirebilir, daha fazlasn bulmak iin sknt ekmezdi; evrenin asl erevesi veya yaps konusunda akln kartrmaya, o byk makineyi kendi icatlarndan oluan bir sistemin iine ekmeye, anlamazlk karmaktan ve srekli kavgaya sebep olmaktan baka bir faydas olmayan, kafa kartrc, mulak hipotezler oluturmaya ihtiya duymazd: Tm iimiz yuvamzda ise doann daha genel ve yabanc blmleri hakkndaki bilgisizliimizden ikyet etmemize ne gerek var? Kendimizin ve btn kayglarmzn susturulduu dnya zerinde ancak kk bir nokta kadar pay sahibiyken, nasl oluyor da evrenin ayrntlarna ilikin bilgi isteiyle szlanyoruz? Neden evrensel madde, hareket ve uzayn huzursuz, seyri mmkn olmayan okya783
nusunda yelken amak ve iskandil almak iin ne pusulamz ne de iskandil kurunumuz var diye bize glk karldn dnyoruz? *** Bilgiyi takip ederken ok fazla kendine gvenmemek ve kendi hkmlerinden ok kuku duymamak, ne her eyi anlayabileceimizi ne de hibir ey anlamayacamz dnmemek ok faydaldr. Her eyde kendi hkmnden phelenen ve gerei ararken kendi anlaynn gvenilmez olduunu dnen kii kendi bacaklarn kesmi ve bakalar tarafndan oraya buraya tanmasna sebep olmu demektir; gln biimde bakalarnn bilgilerine muhta kalr ve muhtemelen bu bilgiler iine yaramaz... Dier yandan, kendi anlaynn her eyi anlamaya yeteceini dnen kii, doa kendisine kanat vermemi olsa da kendi hayali kanatlar zerine oturmutur ve bylece anlalamaz gereklerin geni boluunda, sadece karus masalnda gerekleebilecek bir maceraya atlmtr ve kendisini uurumun dibinde bulacaktr. Biz burada vasat bir durumdayz; baz amalara uygun ama eylerin geni ve snrsz kapsamna hi de uygun olmayan glerle ve yeteneklerle donatlm, snrl yaratklarz.(...) Bana gre insann amacna en uygun olan ve onun anlay seviyesinde olan ey, hayatn kolaylatrmak iin doal deneyleri gelitirmek ve kendisine mutluluu baka yerlerde, rnein benim dnceme gre, dini de, bir insann tm grevlerini de kapsayan ahlak felsefesinde aramasn sylemektir.
* Peter King, John Lockeun Hayat, Londra, H. Colburn ve R. Bentley, 1830, cilt I, s. 161-165, 196198.
2. Biem ve fadeye Dair* Thomas Sprat

Bu yzden onlar (Kraliyet Cemiyeti) deneyleri ynetti, gelitirdi ve deneyler hakknda hkmler verip tahminlerde bulundular. Ama sonunda, bu ite ve gzetiminde olduklar tm dier ilerde, cemiyetin ok fazla kaygland bir konu daha var ve bu da konumalardaki tavrdr; konumalardaki tavra ok dikkat edilmezse konumann gsterili ve adal hali yznden amalarnn tm ruhu ve canll ksa zamanda tkenir. Gereksiz ve ok konumann hastalkl etkileri birok sanat ve meslei oktan bomutur; yle ki, mutlu bir hayatn vastalarn ve rmenin sebeplerini dndmde nceden sylediklerimden caymaktan ekiniyorum; huzur ve iyi huylar iin ldrc bir etkisi olduu iin belagatin tm medeni toplumlardan uzakla784
BLMSEL DEVRM
trlmas gerektii sonucuna varyorum. Bu fikre tamamen eilimli olmamamn sebebi bu silahn ktler kadar iyiler iin de kolayca tedarik edilebilir olmasdr; bu adamlar bu silah frlatp atar, dierleri de muhafaza ederse, erdemin korumasz masumiyeti her durumda ktlerin silahl hainliklerine maruz kalacaktr. () Bu sahte mecazlarn ve figrlerin elimizdeki bilgilere getirdii sisleri ve belirsizlikleri sinirlenmeden kim seyredebilir? Daha krl ve zor bilimlerde ka dl, gzel konumann basit gsterii yznden kaptrld! Bu adil fkeye kapldmdan dolay, baz yazarlarn ve hatiplerin byk grd tm bu szde gizemlerin sln ele vermekten kendimi alamyorum. Birka kelimeyle, insanolunun almalar iinde hibir eyin dnyada bunca grlt karan bu kusurlu deyim bolluu, bu metafor hileleri, bu dil abukluu kadar kolay elde edilemeyeceini sylemeye cret edeceim. Ancak szlerimi boa harcyorum, nk ktlk bugn ylesine yerlemi ki, kimi sulayacamz veya reforma nereden balayacamz bilmek ok zor. Bu gzel kandrmacada birbirimize ok fazla deer veriyoruz, ayrca eitimimiz srasnda onun iin o kadar fazla aba harcadk ki, onun hakknda hak ettiinden daha efkatli dnmekten kendimizi alamyoruz. () Bu sebeple onlar (Kraliyet Cemiyeti) bu arlk iin bulunabilecek tek areyi yrrle koyma konusunda ok sert nlemler almtr; tm abartmalar, konu d szleri ve biem arlklarn kesin bir kararllkla reddetmilerdir; insanlarn neredeyse kelimeleri ile ayn sayda eyi ifade ettii dnemin ilkel safln ve ksaln geri getirmilerdir. Tm yelerini samimi, yaln ve doal bir konumaya, pozitif ifadelere, ak bir manta, yerel kolayla, her eyi mmkn olduunca matematik sadeliinde ifade etmeye mecbur tutmular; aklllarn ve limlerin deil, zanaatkrlarn, vatandalarn ve tccarlarn dilini tercih etmilerdir.
* Thomas Sprat, Londra Kraliyet Cemiyetinin Tarihi, Londra, S. Chapman, 1722, s. 111-113.
3. Eitime Dair Risale* Sr William Petty

Sr William Petty (1623-1687), doktor, anatomi profesr, bilirkii, mucit, sosyal bilimci olmann yan sra Kraliyet Cemiyetinin asl yelerinden biriydi. Politik aritmetik terimini icat etmi ve Restorasyon dnemi boyunca nfus ve ticaret ile ilgili yazlarnda nfus istatistiklerini kullanmt. Onun eitime dair risalesi, veya dier adyla W. P .nin Bay Samuel Hartlibe Eitimin Belli Blmlerinin Geliimine 785
Dair Tavsiyesi, 1648 ylnda basld. On Yedinci yzylda ok sayda benzeri olan bu eser Baconn Yeni Atlantis adl eserine ve Campanellann Gne lkesi eserine benziyordu. (FF) imdi bu zor i (eitimin gelitirilmesi) iin eitime dair dncelerimizi ifade ederek aletlerimizi bileyelim ve sivri aygtlar hazrlayalm, bu dnceler: i. ocuklarn hem eitildii hem de hayatlar dorultusunda bir eyler yapabilecei, okuma yazma gibi, edebi alma evleri kurulmaldr. Yedi yandan byk btn ocuklar bu tr bir eitim almaldr. (...) Kendileri fark etmeden nce okumaya ihtiya duyacak veya okuduklar eyleri tanyabilecek ve dnceleri kaydetmeye deer olmadan nce yazmaya ihtiya duyacak veya dncelerini herhangi bir biime sokabilecek az sayda ocuk olduundan ve kendi anadillerindeki gndelik kullanmlar iin yeterli kitap olduunda yabanc dil renmesi gereken ocuk says daha da az olduundan bizim fikrimiz bu eylerin (...) biraz ertelenmesi ve daha elzem eylerin daha nce retilmesidir. Bu yzden diliyoruz ki, eitimcilerin her durumda aklamas gereken ister doal, ister suni btn akla uygun ama ve eylemleri gzlemleme ve hatrlatma bilginlere retilmi olsun. [Onlara okumay, yazmay, izmeyi ve yabanc dilleri gelitirilmi metotlarla retmeliyiz.] Aritmetiin ve geometrinin tm eleri herkese renilmelidir, sadece insan ilikilerinde oka ve ska kullanlmaz, akla klavuzluk ve yardm da eder. () En yksek snftan da olsalar tm ocuklara kklklerinde biraz imalat retilmelidir, rnein: Matematiksel aletleri, rnein kadranlar imal etmeyi ve astronomik gzlemlerde nasl kullanlacan retmek. Saatler ve baka dnme hareketli aletler imal etmek. Cam zerine veya yalboya ile izmek ve boyamak. eitli malzemelerle oymak, andrmak, yontmak, kakmak ve kalba dkmek. Mcevher ustalarnn kymetli talar bilme, kesme ve kakma sanatlar. Dioptrik ( kracak biimde) ve katoptrik ( yanstacak biimde) cam kesmek. Botanik ve bahecilik. Mzik enstrmanlar imal etmek. Seyrsefer ve gemi imalat ve tehizat iin modeller yapmak. Mimari ve ev modelleri yapmak.
786
BLMSEL DEVRM
Kimya, metalleri saflatrmak ve sahte mcevherler yapmak. Anatomi, iskelet imal etmek ve i organlar boaltmak. Denizci pusulalar, kreler ve dier manyetik cihazlar yapmak. Tm bunlar retmenin sebepleri unlardr: Sahtekarlr tarafndan daha az kandrlrlar. Genel olarak daha retici olurlar. Birer centilmen olduklarnda sradan iilerden ok daha mkemmel iler kartrlar. lgili alan, zengin ve gl kiiler tarafndan da aydnlatc deneyler yaplrsa ok daha fazla geliir. Onlar zanaatlarn efendileri olmaya ynlendirebilir. Zamanlarn ve mallarn daha kt vesilelerle harcamalarna engel olur. *** Tm mekanik zanaatlarn ve imalatlarn gelimesi iin sonraki admda, Mekanik Bilimler Liseleri yahut Ticaret Kolejleri aarak buralarda her ticaret alanndan en az bir kiinin (ama en iyi, en zeki ve zanaatn gelitirmeyi en ok isteyen zanaatkr seilmelidir) masraflar cemiyetimiz tarafndan karlanmak zere, gzel bir evde cretsiz oturmasn istiyoruz; tm insanlarn ender ve zarif zanaat eserlerini satn alabilecei bir pazar gibi gidecekleri bu okulda mallarn hzlca satabilme olanaklar en usta mekanikileri ekmek ve tanmladmz biimde bu koleje ye olmalarn salamak iin yeterli sebep olacaktr. Bu kurumdan umudumuz (...) tm zanaatlarn mucizevi biimde zenginlemesi ve yeni icatlarn yeni modalardan ve yeni ev eyalarndan daha sk ortaya kmasdr. Mkemmel ve kesin bir Zanaatlar Tarihi yazmak iin en iyi ve en etkili frsatlar ve vastalar burada bulunabilir; tm bu atlyeler ve faaliyetler, dnyada maalesef ok az sayda olan ama doay yorumlayabilen, aktif ve felsefeyle ilgilenen zihinlere hangi deneyleri ve eyay salayacaktr? Bu lisenin yahut kolejin duvarlar arasnda en kesin ve mkemmel fikirlere gre kurulmu bir akademik hastane ve garip yaratklar ve kular ahrlarda ve kafeslerde saklayan bir Theatrum Botanicum3 mevcut olmaldr; burada (...) bahe ve binalarn modelleri ve platformlaryla birlikte tm byk ve asil motorlarn modelleri mevcut olmaldr. Yapay emeler ve su oyunlar, seme kitaplardan oluan bir ktphane, gk cisimlerini ve meteorlar izlemek iin bir astronomi gzlemevi, eitli tarm deneyleri iin byk araziler, nadir resimlerden ve heykellerden oluan galeriler, en gereki
3 Botanik gsterisi veya sergisi. (.n.)
787
dnya kreleri ve en iyi tanmlanm corafi haritalar mevcut olmaldr, yle ki, buras mmkn olduunca tm dnyann bir rnei veya zeti olsun. (...) Bu cemiyetin, Cizvitlerin kendi dinlerini devlet ve devlet ynetiminde yaymas gibi zanaatlar dikkatlice gelitirecek biimde olumasn istiyoruz. Ama bahsettiimiz tm bu nefis eylerden tat alacak bir damak istiyorsak, yani dnyevi tm nimetlerin en ok arzu edileni olan sal istiyorsak bu eyler nasl bir tat verecektir? Hastalklar tedavi ederken bu kadar zorlukla karlayorsak ve bu engelleri yok etmek iin engellerle orantl nlemler alnmyorsa nasl salkl olmay bekleyebiliriz? Bu yzden halkn iyiliini ve insanolunun rahatn bir adm daha ileri gtrecek vastalar aramal ve hem doktorlarn hem de hastalarn zayflklarn iyiletirecek bir hastane kurmak iin byklmz gstermeliyiz. [Bunun ardndan kolejde yrtlmesi gereken tbbi aratrmalarn ayrntl bir tanm mevcuttur. Petty daha sonra, yazlmas ve okullarda kullanlmas gereken kitaplar tarif etmeye balar.] Bu yzden ilk olarak... ad Vellus Aureum sive Facultatum Luciferarum Discriptio Magna olan bir kitapta, geinmeyi ve insanlarn zenginlemesini salayacak denenmi tm yollarn ayrntl olarak akland almalar derlenmesini neriyoruz. Bunlarn arasnda, Zanaatlar veya malatlar Tarihinin en zevkli ve en krls olmasn arzuluyoruz. Bu kitapta bir doal eyin dierine dnmesine ilikin tm manuel faaliyetler ve uygulamalar, gerekli aletler ve makinelerle birlikte tanmlanmaldr, her bir i ayrntl biimde hazrlanmal, aklanmaldr, kelimeler yetersiz kaldnda tm aletler ve aygtlar resmedilmelidir, tanmlar onlarsz aklayc olmadnda renkler de eklenmelidir. () [Byle bir tarih yazmann faydalarndan bazlar:] 3. imdilerde sadece kelimelerle ve hayali nosyonlarla kendi kafalarn kartran ve kendilerini yoran limler ve etraflca dnmeyi sevenler akl egzersizleri yapacak daha ok ve daha iyi malzemelere kavuacaklar. 7. Genel olarak gerekli vastalara sahip olan herkes deneyler yaparak Vellus Aureumumuza destek vermi olur. ler iyi gitse de gitmese, de... doa hakknda daha fazla ey kefetmi olur. 11. Hollanda gibi imalat ve ticaret ile uraan btn lkelerin gelitiini, gl ve zengin olduunu gryoruz. Bunun aksi mmkn m? Yeni gmrk vergileri sayesinde devletin gelirleri arttnda tm dilenciler... hatta hrszlar ve soyguncular bile (daha iyi i isteyerek) ie koyulur, orak topraklar verimli olur, slak olan kurur ve kuru olan slanr, evcil domuzlarn ve dier 788
BLMSEL DEVRM
terbiye edilemeyen hayvanlarn dahi almas salanrsa, tm deersiz malzemeler asil amalarla kullanlrsa, bir adam veya binek kat alrsa, her ey garip faydalar salayacak ekilde geliir. 12. nsanlar dier trl yaadnda daha onurlu ve daha bolluk iinde yaayacan rendiinde, din leminde ok fazla tumturakl konuan ve deersiz vaiz, kanun leminde fazla kurnaz avukat, fizikiler arasnda fazla arlatan, tara okullarnda fazla gramer biliyormu gibi yapan hoca ve centilmenlerin evlerinde ok fazla tembel adam olmayacaktr. Ac ekmeye istekli herkes bu kitapla geimini salamann tm yollarn renecek ve kendi zeksna ve yeteneklerine en uygun olan seecektir.
* William Petty, W.Pnin Bay Samuel Hartlibe Tavsiyesi, Londra; 1648, s. 3-9, 17-18, 22-23. mlasn modernize ettim.
C. YEN BLMLER: ASTRONOM, FZK 1. Commentariolus* Nicholas Kopernik

Nicholas Copernicus (1473-1543) ,Polonyada dodu, babas Thorn ehrinde Hansa Birlii4 yesi, zengin bir tccar ve memurdu. Kendi dnemindeki birok lim gibi talyaya giderek Bolognada matematik ve astronomi profesr olan Maria de Novaradan ders ald. Novaradan, matematiksel ilkellii yznden Batlamyusu sistemi eletiren Efltuncu ve Pisagorcu ruhu kapt. Okuduu antik filozoflardan dnyann hareket etmesi olasln rendi ve gksel fenomenler iin alternatif bir teori gelitirdi. Bu teoriyi anlatan byk eseri De Revolutionibus Orbium Coelestium, ld yla kadar yaynlanamad, ancak birka yl nce astronomik varsaymlarn zetledii bir taslak, (Commentariolus) yaynlad, bu taslan bir ksm aadadr. Atalarmz, gzlemleyebildiim kadaryla, zellikle gezegenlerin bariz hareketlerini dzenlilik prensibine gre aklayabilmek iin ok sayda gksel kre olduunu varsaymt. Gksel bir nesnenin, yani mkemmel bir krenin her zaman dzgn biimde hareket etmemesinin neticede sama olduunu dnmlerdi. Farkl ynlerdeki dzenli hareketleri balantlandrarak ve birletirerek her nesnenin herhangi bir pozisyonda grnebileceine karar verdiler.
4 Almanyann kuzeyindeki kentlerin ve yabanc lkelerde yaayan Alman gruplarnn, karlkl karlarn korumak amacyla kurduklan ticari rgtlenme. (.n.)
789
Bu problemleri emerkezli kreler kullanarak zebileceini dnen Callippus ve Eudoxus tm gezegen hareketlerini aklayamad; sadece gezegenlerin grnen dnlerini deil, bu nesnelerin gkte bazen bize daha yakn, bazen de daha uzak grnd gereini aklamalar gerekiyordu ve bu gerek emerkezlilie uymuyordu. Bu yzden dmerkezlilik ve d emberleri kullanmak daha iyiydi; bu, limlerin neredeyse tmnn kabul ettii bir sistem oldu. Ancak Batlamyusun ve ou dier astronomun gezegen teorileri saysal verilerle tutarl olsa da az zorluk karmyordu. nk belirli denge noktalar (ekuant) dnlmedii srece bu teoriler yeterli olmuyor, bu durumda gezegen, d merkezin ne yrngesine ne de merkezine gre sabit hzda hareket ediyormu gibi grnyordu. Bu yzden bylesi bir sistem ne yeterince mutlak ne de yeterinde akl tatmin edici bir zm olabiliyordu. Bu hatalarn farkna vardmda sk sk daireler iin belki de daha akla uygun bir dzen bulunabileceini dndm; bu dzende grnen her dengesizliin sebebi karlabilmeli ve her ey kendi merkezine uygun olarak hareket etmeliydi, nk mutlak hareket kanunu bunu gerektiriyordu. Kendimi bu ok zor ve neredeyse zlemez probleme adadmda, nihayet eskiden kullanlandan daha az ve daha basit bir yapyla bu sorunu nasl zebileceime ilikin neri, baz varsaymlar (aksiyomlar olarak adlandrlr) olarak bana bahedildi. Varsaymlar aadaki sray takip eder. 1. Tm gksel dairelerin ve krelerin tek bir merkezi yoktur. 2. Dnyann merkezi, evrenin de merkezi deildir, sadece kendi arlnn ve ayn yrngesinin merkezidir. 3. Tm kreler hareket ederken gnei merkez alrlar, bu yzden gne evrenin merkezidir. 4. Dnyann Gnee uzaklnn gkkubbenin yksekliine oran, dnyann yarapnn dnyann gnee olan uzaklna oran kadar kktr. Dnyann Gnee olan uzakl, gkkubbenin yksekliiyle karlatrldnda fark edilemez. 5. Gkkubbede grnen hibir hareket gkkubbedeki bir hareketten deil, ancak dnyann hareketinden kaynaklanr. Dnya, etrafndaki elerle birlikte kendi sabit kutuplar ekseninde gnlk bir hareket yapar, bu srada gkkubbe ve en uzak gkyz sabit kalr. 6. Bize gnein hareketi gibi grnen aslnda Gnein deil, dnyann ve kremizin hareketidir; Dnya da dier gezegenler gibi gnein etrafnda dner. Yani Dnyann birden ok hareketi vardr. 7. Gezegenlerin grnen geriye doru ve dorusal hareketleri kendi ha-
790
BLMSEL DEVRM
reketlerinden deil, Dnyann hareketinden kaynaklanr. Bu nedenle, sadece Dnyann hareketi gkyzndeki aklanamayan birok dzensizlii aklamaya yeter... Dnyann hareketini Pisagorcularla beraber keyfi biimde ileri srdm kimse dnmemelidir; daireleri yorumlarken bu konuda gl deliller bulmutum. Doac filozoflarn dnyann hareketsizliini ispat iin ne srd ana argmanlar ounlukla grnme dayanmakta olduundan zellikle burada bu argmanlar rtlm oluyor. nk ben de Dnyann sadece grnte hareketsiz olduunu gsteriyorum. Gkteki kreler aadaki dzendedir. En yksek olan sabit yldzlarn hareketsiz kresidir, her eyi ierir ve her eyin konumunu belirler. Ondan sonra Satrn gelir, onu Jpiter takip eder, ardndan Mars. Marsn altnda bizim de birlikte dndmz kre vardr; daha sonra Vens, en son da Merkr. Ay kre dnyay merkez alarak dner ve dnyayla birlikte dmerkezli olarak hareket eder. Yine ayn dzende, bir gezegen dierini dn hznda geebilir, bu izdii dairenin byklne yahut kklne baldr. Bu yzden Satrn kendi yrngesini otuz ylda tamamlar, Jpiter on iki ylda, Mars iki buuk ylda, Dnya bir ylda, Vens dokuz ayda, Merkr ise ayda.
* Edward Rosen, Kopernik Tezi, s. 57-60. Columbia University Press, 1939.
2. Sr Isaac Newtonun Principiasna nsz* Roger Cotes

Sr Isaac Newton 1713 ylnda Principia adl eserinin (Doa Felsefesinin Matematiksel Prensipleri) ikinci basksn kard. Eserin nsz, Cambridgete astronomi ve doa felsefesi profesr olan arkada Roger Cotes (1682-1716) tarafndan yazlmtr. Modern atalet kanunu, yerekimi, doann dzeni vb. konulardaki Newtoncu sistemin Cotes tarafndan yaplan zeti, yeni fiziin Aristocu prensiplerden ne kadar uzaklatn gsterir. Doa felsefesi konusunda alanlar temelde snfa ayrlabilirler. Bunlardan bazlar eylerin trlerini, zgn ve gizli niteliklerini referans alrlar; bilinmez bir tavrla eitli cisimlerin eylemlerini bu niteliklere dayandrrlar. Aristonun ve Aristocularn okulundan tretilen doktrine baldrlar. Cisimlerin eitli etkilerinin bu cisimlerin zgn doalarndan kaynaklandn kabul ederler. Ancak bu cisimlerin doalarnn kaynan bize aklamazlar 791
ve bu nedenle, aslnda bize hibir ey sylemezler. Tek ileri eylere isim takmak olduundan eyleri incelemezler; bir tr felsefi konuma biimi icat ettiklerini syleyebiliriz ama bize gre gerek felsefe retmezler. () Geriye deneysel felsefeyi uygulayan nc snf kalyor. Bunlar gerekten de her eyin sebebini mmkn olan en basit prensiplerden alrlar ama fenomenler tarafndan ispatlanmayan hibir eyi prensip olarak kabul etmezler. Hibir hipotez tasarlamazlar, hipotezlerini de ancak doruluunun ispatlanmas gereken sorular olarak felsefeye dahil ederler. Bu nedenle, iki aamal bir metot takip ederler: sentetik ve analitik. Analiz yaparak seilen baz fenomenlerden doann glerine ve glerin basit kanunlarna dair karsama yaparlar; bunlara dayanarak yaptklar sentez ile geri kalanlarn yapsn gsterirler. Bu, felsefe yapmann kyas kabul etmez biimde en iyi yoludur ve tannm yazarmz bu yola dier herkesten nce adil biimde kucak amtr; sadece bu konudaki mkemmel almalar iin bile tannmas ve vlmesi gerekir. Bunun en nl rnei yerekimi teorisinden karsad Dnya sistemi aklamasdr. Ondan nce bazlar tm cisimlerde bir yerekimi zellii olduundan phelendiler yahut byle bir zellik hayal ettiler; ancak bunu olaylarla gsterebilen ve bylece yksek akl yrtme abalar iin salam bir temel haline getiren ilk ve tek filozof o oldu. *** Bu nedenle, akl yrtmeye en basit ve bize en yakn olan balamalyz; yerekiminin Dnyada bizim zerimizdeki doasn biraz anlayabilirsek, bizden ok uzakta olan gksel cisimler zerinde dnmeye daha kolay geebiliriz. Artk tm filozoflar dnyann evresinde dnen tm cisimlerin dnyaya doru ekildii konusunda hemfikirdir. Gerekten ok hafif cisimlerin mevcut olmad da birok deney ile teyit edilmitir. Greceli hafiflik gerek hafiflik demek deildir, ancak grnte byledir ve bu hafiflik bitiik cisimlerin stn yerekiminden kaynaklanr. Ayrca tm cisimler dnyaya doru ekildiinden Dnya da cisimler tarafndan ekilir. Yerekimi eylemi karlkl ve her iki tarafta da eit olduundan bu ispatlanm olur. Bu, Dnyadaki yerekiminin doasdr; imdi gkyzndekini inceleyelim. Her cismin, kendisine uygulanan bir g ile durumunu deitirmedii srece ya durduu ya da dz bir izgide dzgn biimde hareket ettii, tm filozoflar tarafndan kabul edilmi bir doa yasasdr. Buradan hareketle, baz cisimler erisel izgilerde hareket eder ve bu nedenle yrngelerine teet olan dz izgilerden srekli olarak saparlar ve bu cisimler baz srekli gler tarafndan erisel bir yol zerinde tutulurlar. Gezegenler dairesel 792
BLMSEL DEVRM
yrngeler takip ettiine gre, tekrarlanan eylemleriyle gezegenleri srekli olarak teet olduklar yolda tutan bir g mevcut olmaldr. () imdiye kadar anlatlanlardan, gezegenlerin, kendilerini srekli etkileyen gler tarafndan rotalarnda tutulduklar aka anlalmaktadr; bu gcn yrngenin merkezine ynelik olduu aktr; ve yine aktr ki, bu gcn etkisi merkeze yakn olduka artar, uzak olduka azalr; bu etki azalan uzakln karesiyle orantl olarak artar ve artan uzakln karesiyle orantl olarak azalr. () Birincil gezegenlerin Gne etrafndaki ve ikincil gezegenlerin Jpiter ve Satrn etrafndaki dnleri ile Ayn Dnya etrafndaki dn ayn trde fenomenlerdir; gsterildii gibi birincil gezegenlerin merkezcil kuvvetlerinin Gnein merkezini, ikincil gezegenlerin de Jpiter ve Satrnn merkezlerini hedef ald gibi, Ayn merkezcil gc de Dnyann merkezini hedef alr; ayrca tm bu gler merkeze olan uzaklklarn karesiyle orantl olduuna gre, Ayn merkezcil kuvveti de Dnyaya olan uzaklnn karesiyle orantldr; elbette tm bunlarn doasnn ayn olduunu eklemeliyiz. Bu yzden Ay Dnyaya doru ekilirken Dnya da Aya doru ekilir; yani ikincil gezegenler birincillerine doru ekilirken birincil gezegenler de ikincillerine doru ekilir; yani tm birincil gezegenler Gnee doru ve Gne de birincilere doru ekilir. Bu sebeple Gne tm gezegenlere doru ekilir, tm gezegenler de Gnee doru... Gnein ekim zelliinin muazzam uzaklklara kadar ulatn ve evresindeki geni uzayn her parasna yayldn en ak biimde gsteren ey kuyruklu yldzlarn hareketidir; Gnee ok uzak yerlerden gelen kuyruklu yldzlar ona ok yaklar; bazen o kadar yaklar ki, Gnee en yakn olduklarnda ona dokunacak gibidirler. Bu cisimlere ilikin teori, mkemmel yazarmz tarafndan bizim amzda kefedilene ve bu gerei en kesin gzlemlerle sununcaya kadar astronomlar tarafndan bilinmiyordu. Artk kuyruklu yldzlarn odak noktas Gnein merkezi olan konik blmlere sahip yrngelerde hareket ettikleri ve Gnee ekildikleri yaraplar ile yarapn karesiyle orantl bir alan tanmladklar bilinmektedir. Ancak bu fenomenden anlalan ve matematiksel olarak gsterilen ey, kuyruklu yldzlar yrngelerinden alkoyan bu glerin Gnele ilgisi olduu ve merkeze olan uzaklklarn karesiyle ters orantl olduudur. Bu sebeple kuyruklu yldzlar Gnee doru ekilirler ve bu yzden Gnein ekim gc sadece belirli uzaklkta bulunan ve neredeyse ayn dzlemde olan gezegenlerin gvdelerinde etkili olmaz, gkyznn ok farkl yerlerinde ve ok farkl uzaklklarda olan kuyruklu yldzlar zerinde de etkili olur. Bylece 793
anlyoruz ki, yerekimine sahip cisimler doalar gerei tm uzaklklardaki tm dier yerekimine sahip cisimlere kendi kuvvetlerini yayarlar. *** Yukarda varlan tm sonular, tm filozoflar tarafndan kabul edilen u aksiyomu temel alr: Ayn trdeki etkiler, yani bilinen etkileri ayn olanlar, ayn sebeplerden kaynaklanr ve ayn bilinmeyen zelliklere sahiptirler. Bundan phe edenler unu dnmelidir: Bir tan Avrupada dmesine neden olan yerekimi Amerikada da ayn dn sebebi deil midir? ster dnyada olsun ister gkyznde, tm cisimler yapabildiimiz deneyler ve onlara ilikin gzlemlerimizden bildiimize gre, bir arla sahiptir; genel olarak tm bu cisimlerde de bir ekim olduunu kabul etmemiz gerekir. Geniletilebilir, hareket ettirilebilir veya geirimsiz olmayan hibir cisim olmadna gre, her cismin bir arla sahip olduunu dnmeliyiz. Cisimlerin genileme, hareket ve geirimsizliklerini ancak deneyle renebiliriz ki, ekim kuvvetleri de ayn ekilde renilmitir. Gzlemleyebildiimiz btn cisimler genileyebilir, hareket ettirilebilir ve geirimsizdir; bu yzden gzlem yapmadmz cisimlerin de genileyebilir, hareket edebilir ve geirimsiz olduu sonucuna varrz. Bylece gzlemlediimiz her cismin arl olduunu bulmu olduk ve gzlemleyemediklerimiz de dahil tm cisimlerin arl olduu sonucuna ulatk. ekim kuvvetleri henz gzlemlenmemi olan sabit yldzlarn arl olmad iddia edenler, ayn sebepten genileme, hareket etme ve geirimsizlik zelliklerine de sahip olmadn syleyebilirler, nk sabit yldzlar henz gzlemlenmemitir. Ksacas ya yerekimi cisimlerin birincil niteliklerinden biri olmaldr ya da genileme, hareket etme ve geirimsizlik olmamaldr.
* Sr Isaac Newton, Doa Felsefesinin Matematiksel Prensipleri, eviren Andrew Motte, Londra, B. Motte, 1729, s. 1-8, 10-13.
3. Dnyalarn okluu* Fontenelle

Bernard le Bovier de Fontenellein Dnyalarn okluu zerine Konumalar (Entretiens sur la Pluralite des Mondes,1686) adl eseri, evreni Kopernikin, Giordano Bruno ve Descartesin sistemlerine dayanarak aklad popler bir tefsirdir. Bu eser, Fontenelle ile astronomi tartmay sevse de bundan ekinen Fransz bir kontes arasnda, kontesin bahesinde alt akam stste yaplan yrylerde geen konumalardan olumutur. 794
BLMSEL DEVRM
Amacm felsefe hakknda konumak ama bunu felsefi biimde yapmamaktr. Konuyu yle bir seviyeye getirmek istiyorum ki, centilmenlerin keyfini bozacak kadar kuru ve yavan olmasn ama limleri elendirmeyecek seviyede deersiz ve nemsiz de olmasn. *** Felsefenin merakmz en ok kayan blmn setim nk bizi, zerinde yaadmz dnyann nasl yaratldn bilmekten ve bizimkine benzer, zerinde yaayanlar olan baka dnyalar olup olmadn renmekten daha fazla ilgilendiren ne olabilir ki? *** Bu nszde sylenecek baka bir ey kalmad ama kolay tatmin olmayacak baz insanlar var; onlara verecek iyi izahlarm olmadndan deil, en iyi izah verilse bile hibiriyle yetinmeyecekler. Onlar, dnyadan baka yerlerde yaayanlar olduunu hayal etmenin dini adan tehlikeli olduunu dnen ar titiz kiiler; bazlarnn dini konularda ar hassas olduunu biliyorum ve insanlar iin bastrdm eylerde benim fikirlerime kart fikirlere sahip kiileri gcendirmek istemiyorum ama aslnda din, benim zerinde yaayanlar olan sonsuz sayda dnya sistemime kar bir nyarg gelitiremez, en fazla hayal gcmn hatasn dzeltmek gerekebilir. Ayda yaayanlar olduu sylendiinde bazlar bizim gibi adamlarn mevcut olduunu hayal eder; Kilise adamlar ise fazla zahmete girmeden bu fikre sahip olanlarn Ateist olduunu dnr. demin ardnda brakt nesiller Aya hi seyahat etmemitir, oraya bir koloni de gnderilmemitir; Aydaki adamlar demin oullar deildir; bu noktada, herhangi bir yerde onun soyundan gelmeyen insanlarn varolup olamayaca sorusu karsnda teoloji yine arr... imdi hi kimse, yaplacak itirazlar engellemek amacyla Ayda insan yoktur dediimi dnmesin, nk doann ilerinde gzlemlenebilen sonsuz eitlilik ve farkllk hakknda tasarladm dnceye gre, orada insan olmas mmkn deildir. Bu fikir tm kitap boyunca ilenmektedir ve hibir filozof tarafndan aksi ispat edilemez. Ayrca birden ok dnya olduunu dnmek ne akla ne de Kutsal Kitapa aykrdr. Tanr bir dnya yaratarak kendini ycelttiyse, ne kadar ok dnya yaratrsa o kadar daha ycelmi olur. Ancak bu fikirleri inancmn maddeleri olarak ilan etmiyorum; byle yaparsam dier komularm ile ayn zgrle sahip olacam umuyorum. *** () Kendi kendime dnyorum; doa operaya ok benziyor. Durduun yerden sahnenin gerekte nasl olduunu gremiyorsun; sahne avan795
tajl bir yere yerletirilmi, tm arklar ve hareketler sunulan oyunu daha elenceli klmak iin saklanm; makinelerin nasl veya neye gre hareket ettiklerini anlamak iin kendinizi zmeyin, ukurda alan bir mhendis size ilimeyen bu konuyla ilgileniyordur; o mhendis hareketten mutluluk duyuyor ve bu hareketin neye bal olduunu ve nasl ileri gidileceini kendi kendine gsteriyordur. Demek ki bu mhendis bir anlamda filozof gibidir ama zorluklarn ou filozofun srtndadr, tiyatronun makineleri, arklar ve yaylar gzden uzak olduundan, evrenin hareketlerini uzun zamandr sadece tahmin etmemize sebep olan doann makineleri kadar ilgin deildir. Operadaki bilgeleri, Pisagoru, Platonu, Aristoyu ve tm dier bilge adamlar, alar boyu dnyada bu kadar ok grlt yapan adamlar dnn. Bunlarn faytonu simgelediini dnn, rzgrlarla kalkan o ilham verici genleri gryorlar ama ne bal olduu telleri ne de sahne arkasnda olup bitenleri gryorlar. Tm bu filozoflarn kendilerini apak aptal yerine koyduunu ve nasl gerekletiini kurnazca itiraf ettiklerini dnmez misiniz; hayr, hayr, onlara bo yere bilge adamlar denmemitir, nk onlarn bilgeliinin ou komularnn cehaletinden kaynaklanr. Her insan, ne kadar olanaksz olursa olsun, kendi fikrini syler, bunlarn her birine inanacak eit eit aptallar mevcuttur. Biri size faytonun gizli bir manyetik g ile ekildiini syler ama gcn yerini bilmez; vakur bir centilmene bu soruyu sorsanz belki de hrnlar. Bir dieri faytonun onu birletiren baz saylardan olutuunu syler; ancak unutulmamaldr ki filozof saylar cebir renen bir st ocuundan daha fazla bilmemektedir. ncs faytonun tiyatronun tepesinde gizli bir sevgilisi olduunu syler, fayton da her gerek k gibi sevgilisinin yannda olmadan huzur bulamaz. Bunun gibi yzlerce abartl hayal insann eski bilgelerin iyi akaclar olduunu dnmesine neden olur. Ama sonra baz modern kiilerle birlikte Bay Descartes gelir ve faytonun ykseldiini nk daha ar bir eyin alaldn syler; bylece artk bir cismin baka bir cisim tarafndan itilmedii veya ekilmedii srece hareket edeceine inanamayz, tellerle ekiliyorsa bir kar arlk mevcut olmadan hibir eyin ykselip alalmayacan biliriz; bu yzden doann gerek yzn grenler operann perdelerinin arkasnda durmaldr. Benim algladm kadaryla, dedi kontes, felsefe imdilerde ok mekaniklemeye balad. yle mekanikleti ki, dedim, yaknda ondan utanmaya balayacaz. Dnyay byk bir saat haline getirecekler; dzenli ve sadece hareketin eitli blmlerini dzenlenmesine bal klacaklar. Ama yalvarrm syleyin, hanmefendi, nceden evren hakknda daha yce bir fikriniz yok muydu? O zamanlarda onu hak ettiinden daha fazla onurlandrdnz dnmyor musunuz? nk birok kii onu biliyormu gibi yaparken evrene 796
BLMSEL DEVRM
daha az sayg duyuyordu. Ayn fikirde deilim, dedi, bir saate benzediini dnnce ona daha ok deer veriyorum, doann tm dzeni ne kadar basit ve kolaysa, bende o kadar fazla hayranlk uyandryor. Size bu salam nosyonlarn ilhamn kim verdi bilmiyorum, dedim, ama eminim sizin gibi dnenler pek fazla deil, insanlar genelde anlayamadklar eylere hayran oluyorlar, mulakla sayg duyuyorlar ve doay anlamadklar zaman bir tr sihir olarak gryorlar ve aina olduktan sonra el abukluklarn kmsyorlar. Ama siz hanmefendi, yle heveslisiniz ki, perdeyi ap size dnyay gstermekten baka arem yok. *** (...) lk sistemi aklamadan nce, hepimizin Pyraeum Limanna giren tm gemilerin kendisinin olduunu hayal eden Atinal lgn adam gibi olduumuza dikkatinizi ekerim; lgnlmz ondan aa kalmaz nk doadaki her eyin bizim kullanmmz iin yaratldna inanyoruz. Bir filozofa sorun bakalm, bizim ilerimiz iin ok daha az yeterliyken neden muazzam sayda yldz yaratlm? Cevab, souka bizim manzaramz gzelletirmek iin orada olduklar olacaktr. Bu prensibe gre dnyann evrenin merkezinde olduunu, tm dier gk cisimlerinin (bu amala yapldklarndan) dnyay aydnlatmak iin zahmete girip evresinde dndklerini hayal ederler... Ama neden, dedi kontes szm keserek, bu sistemi sevmiyorsunuz? ok ak ve anlalr gzkyor. Ama hanmefendi, dedim, ben daha da basit hale getireceim; yazar Batlamyus ya da onu okuyan biri olduunda size hak vermeliyim, sanrm sizi elendirmek yerine korkuturum. Gezegenlerin hareketleri ok da dzenli olmadndan, yani bazen daha yava, bazen daha hzl hareket ettiklerinden, bazen dnyaya daha yakn giderler, bazen de daha uzak. Antik dnemdekiler tm itirazlar zeceini dndklerinden, birbiri iinde hareket eden bilmem ka adet kre veya ember icat etmilerdi; emberlerin yaratt bu kafa karkl o kadar bykt ki, o zamanlarda daha iyisini bilmediklerinden byk bir matematiki olan ama pek dini dert etmeyen bir Aragon Kral, Tanr dnyay yaratrken kendisine sorsayd ona daha iyi dzenlemesini syleyeceini anlatmt. Bu hayal ateisteydi ve phesiz Her eye Kadir Olana verecei talimatlar, gksel hareketlere engel olan bu emberleri gizli tutmas ve sabit yldzlarn zerine yerletirdii iki veya gereksiz g iptal etmesi olurdu, nk bu filozoflar gksel cisimlerin hareketini aklamak iin (grdmz) en stteki gn zerinde, iindeki gklerin hareketini salayacak ve dzenleyecek baka bir kristal icat etmilerdi; nerede baka bir hareket olduunu duysalar ellerini rparak onlara hibir masraf olmayan yeni bir kristal gk 797
yaratyorlard... (ama) sonraki alardaki gzlemler sayesinde, pheye yer brakmayacak biimde, Vens ve Merkr artk her ynden rtlm olan antik sistemdeki gibi Dnyann deil, Gnein evresinde dnyorlar ve hibir Ipse Dixit (Onu kendisi syledi) acele etmeye demiyor. Ama benim gstereceim sistem hepsini zecek ve o kadar ak olacak ki, Aragon Kral bile t vermekten vazgeecek. Bence, dedi kontes, sizin felsefeniz bir tr lk, ii en ucuza yapmay neren kii hepsini alyor. Bu ok doru, dedim, doa ok iyi bir ev kadndr, aradaki fark ihmal edilebilir derecede ufak olmadka her zaman en ucuz olan kullanr ama bu tutumlulua, yapt tm ilerde kendini belli eden olaanst bir grkem elik eder; yani tasarm asndan muhteemdir ama ieri yrtrken tutumludur; hem ok az bir masrafla byk bir tasarm gerekletirmekten daha fazla ne vgye layktr? Oysa biz dnrken her eyi karmakark hale getiririz, tasarm aamasnda tutumlu oluruz ama gln biimde gereinden on kat fazla iilik harcarz. O zaman, dedi, sistemlerinizde doay taklit edin ve sizi mmkn olduunca kolay anlamam salayn. Korkmayn hanmefendi, dedim, kstahlk etmeyeceim: Kopernik adnda bir Alman hayal edin, bu Kopernik her eyi kartrd, antiklerin o sevgili emberlerini paralara ayrd, kristal gklerini camdan pencereler gibi parampara etti, astronominin o asil fkesinin ele geirdii bu adam Dnyay evrenin merkezinden ekip ald, balarn kopard, Gnei hakk olan merkeze oturttu, gezegenler artk dnyann evresinde dnmyor, antiklerin tanmlad gibi dnyay emberler iine almyorlard; eer bize k tutuyorlarsa bu ans yzndendi ve yollarnda olduumuz srece k verebiliyorlard. imdi her ey Gnein etrafnda dnyordu, Dnya bile onun etrafnda dnyordu ve Kopernik Dnyay eski tembellikleri yznden cezalandrmak iin onun gklerin ve gezegenlerin hareketine mmkn olduunca katkda bulunmasn istedi, onu o kadar grkemli hale getiren tm gksel tehizatndan soydu ve Dnyann elinde, hl etrafnda dnen bir tek Ay kald... *** (...) Dnya, Gnein evresinde izdii emberi bir yl iinde tamamlarken yirmi drt saatte de kendi etrafnda dnyordu; bylece yirmi drt saat iinde Dnyann her bir paras Gnei kaybediyor, sonra Gnee doru dnerken onu tekrar buluyor, gne douyor ve sonra batyormu gibi grnyordu. Dnyann her eyi kendi yapmas, dedi, ve Gnein hibir ey yapmamas ok gzel. Ay ve dier gezegenler ve sabit yldzlar yirmi drt saatte bir bamzn zerinden geiyorlar, sizce bu da sadece bir hayal mi? Tamamen hayal, dedim, ve ayn sebepten kaynaklanyor, nk gezegenler 798
BLMSEL DEVRM
Gnein etrafndaki kendi yrngelerini farkl uzaklklarna bal olarak farkl srelerde tamamlyorlar ve bugn burlar kuann yahut sabit yldzlarn iinde belirli bir noktaya karlk geliyorlar, yarn baka bir noktaya karlk geliyorlar, nk bizim zerimizde ilerledii gibi kendi emberi zerinde de ilerliyorlar. Bizim hareket ettiimiz gibi gezegenler de hareket ediyor ve bu byk bir deiime neden oluyor; gezegenlerde dzensizlik gibi grlen ey aslnda sadece bizim hareketimizden kaynaklanyor, gerekte hepsi gayet dzensiz. Ben de yle tahmin etmitim, dedi kontes, ama dzenli olmalarnn dnyaya bu kadar sorun karacan tahmin edemezdim; bence bu kadar byk ktleleri ok fazla hareket etmeye mecbur ediyorsunuz. Ama, dedim, yirmi drt saat iinde Dnyann kendi etrafnda dnmesindense, ok byk cisimler olan Gnein ve tm dier yldzlarn yirmi drt saat boyunca sonsuz mil yol yapp kocaman turlar atmasn m tercih ederdiniz? *** Dnyay evrenin merkezine yerletiren Ticho Brake, Gnei Dnyann etrafnda, dier gezegenleri de Gnein etrafnda dndryordu, nk yeni bulular nda artk gezegenlerin Dnyann etrafnda dnmesi mmkn deildi. Ama meseleyi ok abuk kavrayan kontes, bu kadar byk cisim arasnda Dnyay sadece Gnein etrafnda dnmekten alkoymann ok yapmack olduunu syledi; tm gezegenler Gnein etrafnda dnyorsa, Gnein dnyann etrafnda dnmesi uygunsuz olacakt; bu sistem Dnyann hareketsizliini ispat etmeye alsa da bunun olanaksz olduunu dnd. Biz de bylece en muntazam, en olas ve elenceli fikri ne sren Kopernike bal kalmaya karar verdik. *** Hareketsiz olan Gne artk bir gezegen deilse ve onun evresinde dnen dnya bir gezegen olduysa, Dnya gibi Ayn da bir gezegen olduunu ve bizim gezegenimiz gibi zerinde yaayanlar olduunu duyduunuzda armazsnz hanmefendi, dedim. *** Grnte Ayn zerinde yaayanlar olduuna gre neden Venste de yaayanlar olmasn? ok fazla niininiz ve bu yzdeniniz var, dedi szm keserek, sanrm tm gezegenlere koloniler gnderdiniz. Emin olun bunu yapacam, diye cevap verdim, nk aksi iin bir sebep gremiyorum. Tm gezegenlerin doas ayn, sadece Gneten k alan ve bunu dierlerine gnderen mehul cisimler hepsi, hareketleri ayn, imdiye kadar tamamen benzer zellikler tayorlar ve eer bu kocaman cisimlerin zerin-
799
de yaam yoksa ok az bir amaca sahipler demektir. Doa dnyaya bir istisna yaratp niye bize iltimas yapsn? *** Beni nereye gtrmeye altnz anlyorum, dedi kontes, diyeceksiniz ki, eer sabit yldzlar aslnda ok sayda Gne ise ve bizim Gneimiz etrafnda dnen bir girdabn merkeziyse, neden her bir sabit yldz da evresinde dnen bir girdabn merkezi olmasn? Bizim Gneimiz gezegenleri aydnlatyorsa neden tm sabit yldzlarn da k verdii gezegenler olmasn? Siz sylediniz, dedim, ben de size itiraz etmeyeceim. Evreni o kadar byttnz ki, dedi, artk nerede olduumu yahut ne olacam bilmiyorum; tm bunlar aprak biimde birbirlerinin ard sra kmelere mi ayrlyor? Her bir yldz bizimki kadar byk bir girdabn merkezi mi? Bizim Gneimizi ve gezegenlerini ieren o kocaman uzay evrenin nemsiz bir paras m? Bylesi uzaylarn says sabit yldzlarn says kadar m? Bu korkun, bunu protesto ediyorum. Korkun mu hanmefendi, dedim, bence bu ok gzel, gkler yldzlarla doldurulmu mavi bir kemer iken bence evren ok dar ve kapalyd, neredeyse havaszlktan boulacak gibi hissediyordum ama imdi hem ykseklii hem de genilii artt ve iine binlerce girdap eklendi; bu sayede daha zgrce nefes almaya ve evrenin eskisiyle kyas kabul etmez derecede daha muhteem olduunu dnmeye baladm. Doa hibir masraftan kamam hatta cmert davranm, hibir ey merkezlerinde kendi gneleri olan, gnelerinin evresinde gezegenlerin dnd muazzam sayda girdaptan daha grkemli olamaz. *** Ah hanmefendi, dedim, bir dnyay ykp yok etmek iin ok fazla zaman gerekir. Size gerekli zamann verildiini dnn, dedi. tiraf ediyorum ki, dedim, evreni oluturan maddenin o geni ktlesi srekli bir hareket iindedir, hibir paras istisna deildir ve her bir para hareket ettiine gre eninde sonunda deiiklik olacandan emin olabilirsiniz ama etkiyle orantl bir zamanda olacaktr bu. Gk cisimlerinde bir deiiklik gzlemlemedikleri iin bu cisimlerin kendi doalar iinde deimez olduunu hayal eden antik dnem filozoflar latif beyefendilerdi ama fikirlerini kendi deneyimleriyle teyit edecek kadar uzun yaamadlar; onlar bizim yanmzda olan ocuklaryd.
* Fontenelle, Dnyalarn okluu, eviren John Glanvill, Londra, R. Dendy, 1695, nsz, s. 7-11, 14-19, 25-26, 34-35, 86, 125-126, 149.
800
BLMSEL DEVRM
4. Parack Felsefesine Dair* Robert Boyle

Fiziki, kimyager, filozof ve Kraliyet Cemiyetinin bir yesi olan Robert Boyle (1627-91), en ok drt elementli Aristocu teoriye saldrd pheci Kimyager (1661) adl kitabyla tannr. Doay bir otomat veya kendi kendine alan motor olarak tanmlad aadaki para, alt kk risalesinden alnan ksmlardan meydana getirilmitir. Atomik ve kartezyen hipotezler baz maddi noktalarda birbirinden ayrlsa da Aristocu ve dier kaba doktrinlerle karlatrldnda tek bir felsefe olarak grlebileceini dnyorum. Birbirlerine uyuyorlar ve dier okullardan byk ve temel bir noktada ayrlyorlar; sadece aklla anlalabilir eyleri incelemekle uramyorlar ama dier filozoflar, en zekilerinin anlalmaz olduunu itiraf ettii belirli zl biimlerin doal fenomenlerini ve baka inanlara sahip bilgili adamlarn muhtemelen anlalamaz bulduu belirli baz nitelikleri genel ve yzeysel biimde incelerken, hem kartezyenciler hem de atomistler ayn fenomeni farkl biimlerle tanmlanan ve hareket ettirilen kk cisimlerle aklarlar. Modern natralistlerin bu iki hizbi, genel olarak cisim nosyonu ve buna bal olarak gerek bir boluun mmkn olup olmad, ayrca hareketin kayna, maddenin sonsuz blnebilirlii ve daha az nemli birka konuda daha farkl grlerdedir. Ama bunlardan bazlar fizyolojik olmaktan ok metafizik nosyonlar gibi grnmektedir ve bazlar da evrenin bizim onu bulduumuz u anki durumunun fenomeni iin deil, ilk kaynann aklanmas iin gerekli gibidir. Buna ve baz baka dncelere dayanarak ve zellikle her iki tarafn da tm doal fenomenleri maddeden ve snrl hareketlerden karsamas sayesinde diyebilirim ki, bence atomistlerle kartezyencilerin farkl dnd eyleri ayr tutarsak iki taraf da esaslar zerinde hemfikirdir ve meseleye uzlatrc yaradla sahip bir insan tarafndan bakldnda tek bir felsefe gibi grlebilirler. eyleri paracklar veya ufak cisimler olarak akladklar iin (ok da uygunsuz olmayan bir biimde) buna parack felsefesi denebilir ama ona bazen de Fenike felsefesi diyorum, nk baz antik yazarlarn bize bildirdiine gre, sadece Epicurus ve Democritustan nce deil, Elucippus Yunanistanda ders vermeden nce bile Fenikeli bir natralist doal fenomenleri maddenin ufak paracklarnn hareketleri ve balar ile aklamtr. Mekanik motorlarda bu kadar bariz ve bu kadar gl olmalar sebebiyle bazen onlar mekanik hipotezler veya mekanik felsefe terimleriyle de ifade ediyorum. 801
Bylesi dncelerle ve bu frsattan yararlanarak yukarda bahsedilen elien noktalar belirlemeye alrm gibi yapmadan, kimyasal deneylerle ilikilendirerek, parack felsefesinin yardmyla ve bu adn gerektirdii anlayla belirli baz nesnelerin okullar veya kimyagerler tarafndan ngrldnden daha anlalr olup olmadn denemeye davet edildim. Kaba felsefe her ne kadar kaba olsa da limlerin geneli tarafndan byk talep grdnden ve mekanik filozoflar kendi iddialarn dorulamak iin ok az deney yaptndan; kimyagerlerin, okullarn tatmin edici olmayan felsefelerinden vazgeenler adna ok fazla ey getirdii dnldnden ve spagiristlerin5 deneyleri nedeniyle arm gibi grnen ounluk vazgemek yerine doktrinlerini kabul ettiinden; bu sebeplerden dolay parack filozoflarna, onlarn nosyonlarndan bazlarn akla uygun deneylerle ispatlayarak ve benim tarafmdan incelenen eylerin en azndan aklanamaz biimlere, gerek niteliklere, drt Aristocu elemente veya kimya prensibine geri dnmeden, akla yatkn biimde aklandn gstererek, en azndan zamansz olmayan bir hizmet sunabileceimi dndm. *** Ayrntlara girmeden nce seni, karlatrlacak ve belirli niteliklerle (ve biimlerle) ilgili olarak ortaya kacak tarihsel gerekler tarafndan ya teyit edilecek ya da rtlecek olan doktrin (daha dorusu hipotez) hakknda birka genel anlayla donatmalym, Pyrophilus; parack felsefesine inanan bir kii olma grevini stlenerek burada, girite, sana (genel olarak) hipotezin niteliklerin (ve biimlerin) kaynaklaryla ilgili ksm hakknda ksa bir aklama yapacam... I. Tm cisimlerde mevcut olan katolikos (evrensel) veya genel bir madde olduu hususunda filozoflarn genel fikrine katlyorum, kastettiim ey genileyebilir, blnebilir ve geirimsiz bir zdr. II. Ama bu madde kendi doasnda tek olduuna gre, cisimlerde grdmz eitlilik mutlaka onlar oluturan bu maddeden farkl bir eyden kaynaklanyor olmaldr. Btn (fiili yahut tasarlanabilir) paralar srekli olarak hareketsizse, maddede nasl olup da bir deiiklik olduunu anlayamadmz iin, evrensel maddeyi tasarlanabilir paralarnn bazlar yahut tm hareket edebilir doal cisimlerin eitliliine gre snflandrmamz gerekecek. Ayrca hareketin de farkl eilimleri olmaldr; maddenin bir parasnda bir yne eilim gstermelidir, baka bir parasnda baka bir yne. Evrende veya maddenin genel ktlesinde aka grdmz gibi byk
5 Zorunlu olmadka varlklar oaltmamak gerekir. Occamn Usturas olarak bilinen ilke. Bu ilke basit haliyle yle anlatlabilir: artlar eitse en akla yakn aklama doru olandr. (y.n.)
802
BLMSEL DEVRM
miktarda hareket mevcuttur ve bunlar farkl ekillerde belirlenmitir ve yine de maddenin farkl blmleri hareketsizdir. Maddenin birok parasnda snrl bir hareket olmas duyular tarafndan ispat edilir ama maddenin nasl harekete getii eski ve hl ok tartlan bir konudur. nk (tm noktalarna olmasa da birounda eilim gsterilebilecek bir doktrine sahip olan) antik parack felsefesi filozoflar, evrenin yaratcsn kabul etmiyorlard ve bu yzden hareketi maddenin varoluundan beri iinde olan ve buna bal olarak onunla ayn anda var olmaya balam bir eye indirgiyorlard. Ancak snrl hareket veya buna ilikin bir aba maddenin doasnda mevcut deildir, madde hareket etse de, etmese de doas ayndr; maddenin ayn blmnn hareket ederken hareketsiz hale getiinde baka bir cisim tarafndan bu halden kartlmadn, harici vastalarla yeniden harekete geirilmedii srece hareketsiz olduunu gryoruz; ateist olan birisinin en kt natralist olduunu dnmek istemediimden, mkemmel biri olan Descartesn bizim aramzda bugn eski gcne kavuturduu fikri (esas olarak) Yunanllar arasnda yayan eski ve muteber bir filozofa maddedeki hareketin kaynann Tanr olduunu sylemeye vicdanm el vermiyor; nk sadece, maddenin harekete geirilip sonra kendi haline brakldna inanmak bu gzel ve dzenli dnyann ylesine olutuunu gstereceinden uygunsuz olmazd; ayrca bence eylerin bilge Yaratcs cisimlerin hareketlerine dair yasalar oluturarak ve maddenin kk paralarnn ilk hareketlerine klavuzluk ederek cisimleri, dnyay oluturmak iin gerekli olan biimde toplad ve o merakl ve zenle yaratlm motorlar, yani canl yaratklarn vcutlarn yle zel bir biimde tertip etti ki, bunlarn ouna kendi trlerini devam ettirebilecek bir g ihsan etti. Ama bu eyler imdilik sadece benim iddialarm, nk doa felsefesinin prensiplerinin tmn ieren bir konuma yapmadm iin bunlardan burada bahsetmeyeceim, yalnzca niteliklerin ve biimlerin aklanmas iin gerekli olan nosyonlara temas edeceim ve snrl hareketin ikincil sebepler iinde ana sebep ve doada olan her eyin ana vastas olduunu fark ettiim iin geri kalanlar geeceim; hacim, biim, hareketsizlik, durum ve doku doa fenomeniyle uyusa da hareketin karlatrld birok durumda, etkide ve birok dier eyde, maddenin bir parasnn hareketinin dier para zerindeki kuvvetiyle gerekleen eylemi deitiren koullardan veya gereksinimlerden veya sine quibus non (gerek art) sebeplerden biraz daha nemlidirler; ayn bir saatin iinde rakamlarn, biimin ve arklarla dier paralarn birbirine oturmasnn saati gstermek ve saat tarafndan gerekletirilebilecek dier eyler iin gerekli olmas ama bu paralar harekete geirilmedii srece tm dier balantlarn yararsz kalmas gibi... 803
III. Cisimlerin bu iki byk ve en genel prensipleri olan madde ve hareket bylece aklandna gre, hem madde eitli amalara sahip hareketlerin asl etkisi olarak paralara ayrlabilmelidir hem de ilk parann veya dier blmlerin veya maddenin tm ktlesinin her bir paras iki zellie sahip olmaldr; kendi bykl, daha dorusu boyutu ve kendi biimi. Deneyler (zellikle kimyasal ilemlerle yaptmz deneylerin ounda madde tek bana alglanamayacak kadar kk paralara blnmtr) bize gstermitir ki, madde sklkla alglanabilir derecede kk paracklara veya taneciklere blnebilmektedir, bu deneyler sonucunda esas maddenin en byk ktlelerinin de, en kk paralarnn da benzer biimde zgn ktle ve biim zelliklerine sahip olduu sonucuna varabiliyoruz. Snrl bir cisim olduundan boyutlar snrlandrlabilir ve llebilir. Biimi deise bile yine ayn sebepten yle ya da byle bir biim almak zorundadr. Bylece btn ve blnmemi ama alglanamaz madde paralarnn temel zelliini bulduk ve kabul etmek zorundayz; bunlar byklk (burada kastettiim genel anlamda miktar deildir, ngilizcede genelde cismin boyutu dediimiz, belirlenmi miktardr), biim ve hareket veya hareketsizliktir (bunlarn ikisinin arasnda bir durum yoktur). (...) *** Bir doktor olarak zgrce, itenlikle ve drste dnyay yaratan ve yneten manevi bir varl kabullensem de, daha dorusu, byle bir varlk olduunu iddia etsem de cansz cisimler arasnda olan eyleri aklarken yapmaya altm ey, dnyann Tanr tarafndan yaratlm olduunu, Onun ilahi gc ve bilgelii tarafndan ynetildiini ve koyduu kanunlarn korunmas ynnde bir yol izlediini kabul etsek dahi, aklamaya altm fenomenlerin mekanik olarak zlebileceini gstermektir; yani doann bolua olan nefretine, temel biimlere ve dier manevi varlklara bavurmadan maddenin mekanik eilimleriyle zmek. Bu yzden, aklamaya altm fenomenin hareketle, byklkle, ekim gcyle, biimle ve svlarn dier kk paralarnn mekanik balaryla aklanabileceini gstermisem, yapmak istediimi yapmm demektir; bu durumlarda meleklerin veya maddi olmayan baka varlklarn araya giremediini ispatlamak deildi istediim, nk bylesi vastalar sz konusu olduunda, bylesi durumlarda onlara gerek duymadmz sylemekle yetineceim. Hipotezler konusunda genel olarak kabullenilen kural olan entia non sunt multiplicanda absque necessitate6 ilkesi, farkl konulardaki modern filozoflarn neredeyse tm tarafndan, Aristonun ve matematiki ve dier konularda uzman bir6 temel madde: cva, slfr, tuz. (.n.)
804
BLMSEL DEVRM
ok eitimli adamn alar boyu gkteki kreleri hareket ettirdiine inand akll varlklar vastasyla zm bulmay reddetmek iin yeterli bir sebep olarak dnlmtr. *** imdi mekanik felsefesini dierlerinden en ok ayran zellie dair gzlemimi ayrntl olarak incelemek istiyorum; bu felsefeye inananlar prensiplerinin baka hibir fiziksel hipotezle uyumlu olmayacak veya hibir hipoteze katlanamayacak kadar genel ve matematiksel olduunu dnmektedir. Ama ben bunu basit ama nemli bir hata olarak gryorum; nk mekanik prensiplerin ok genel ve bundan dolay birok eye uygulanabilecek olmas doada bulunan dier hipotezleri hari tutmay gerektirmez, bylesi hipotezleri dahil etmek daha uygun olur. Bilimsel alanlar oaltmay deil birletirmeyi amalayan, yetenekli ve makul bir kii tarafndan ihtiyatl biimde dnlen bylesi hipotezler bulunursa, doru olduklar srece ya hakl bir biimde (hemen olmasa da) mekanik prensiplerden karsamalar ya da onlarla badatrlmalar mmkndr. nk bylesi hipotezler de muhtemelen doa fenomenlerini aklamay deneyecektir; ya kimyaclarn tria primas gibi, eklenmesi sonucunda dier cisimlere zelliklerini veren belirli baz maddesel unsurlar yardmyla ya da Efltuncularn dnya ruhu, spagiristlerin evrensel ruh dedikleri ey gibi genel vastalarla; belki de iki yntemi birlikte kullanarak. kinci gruptakilerden balayalm; bence merakl natralistlerin zor fenomenleri aklamak iin aramalar gereken ey, vastann ne olduu ve ne yapt deil, ngrlen fenomeni grmek iin uygulanan vastann erekte sebep olduu deiikliklerdir; ayrca bu deiikliklerin ne biimde etkili olduudur. Maddenin bir parasnn dieri zerindeki etkisinin, snrl hareketin gc veya etkileri ve sonular sayesinde olduuna kanaat getiren mekanik filozof, bu vasta eer akla uygun ve fiziksel olmazsa fenomeni fiziksel olarak aklayamayacan dnr; bu yzden akla uygun ve fiziksel ise maddeye ve nceden ska bahsi geen maddenin genel balarndan bazlarna indirgenebilir. Maddenin sonsuz blnebilirlii, hareketin muhteem etkisi, ufak ve alglanamaz paracklarla ortaya koyulabilecek neredeyse sonsuz birleme ve yap eitlilii usulne uygun biimde incelendiinde, neden bir filozofun, ne kadar kurnaz veya dank veya aktif olursa olsun ve nasl adlandrlm veya gizlenmi olursa olsun, doada gerekten var olduu kesin olarak kantlanm maddi bir vastann, mekanik olarak mevcut olmasnn imknsz olduunu dnmesi gerektiini anlayamyorum. *** 805
(...) Avam filozoflarn yapmadn yapp doaya dnerek, evrenin fenomenlerinin anlalmasna katk salamak iin bu szde aklamalar vicdanmzda sorgulamayarak bu konuyu dnrsek, bu beyanlarn aklama adn hak ettiini kolayca syleyemeyiz. nk bir fenomeni aklamak iin onu bir genel etkene gre tanmlamak yetmez, bu genel sebebin bahsedilen etkiyi nasl yarattn akla uygun biimde ve duruma zg olarak aklc biimde gsterebilmemiz de gerekir. Bir saat fenomenine dair aklama istediinde, bunun bir saati tarafndan imal edilmi bir motor olduu aklamasyla yetinen aratrmac krdr; bu aklamada yaylarn, arklarn, balansn ve motorun dier paralarnn yaps veya uyumundan, alma biiminden, birbirlerini nasl etkilediklerinden ve bylece akrep ve yelkovann gnn doru saatini nasl gsterdiinden bahsedilmese de. Bir kii (u anki aklamam gelitirmek iin daha nce kullandm bir rnee dnersek) bir saatin yapsn ve dier mekanik balarn biliyorsa, bunlarla, hareketlerinin veya almasnn i prensibi olan bir hayat veya ruh olduunu varsaymadan da saat fenomenini aklayabilir; yani bir saatin mekanizmasn anlamayan bir kii, Cizvitlerin getirdii ilk saatleri grdnde bunun Avrupal bir hayvan veya ruh bahedilmi bir canl olduunu dnen inliler gibi, onun almasna asla aklc bir aklama getiremeyecektir. Bu karlatrma, olay gstermek asndan pek uygun deildir ama onu ikinci ve tamamen fiziksel bir rnekle destekleyebiliriz; matematikten bihaber bir kii gnein kn ufkun bir noktasndan doup bir noktasndan battn, yazn ise bu noktalarn farkl ve uzak olduunu; ilk mevsimdeki gnn ikinci mevsimdekinden ksa ve bazen de (martn ve eylln ortalarndan nce) gece ile gndzn ayn olduunu; bazen gnele ayn tarafta, bazen de ters tarafta olduunu ve bu iki durum arasnda her gn farkl biimde aydnlandn; bazen bir gezegenin bazen ise dierinin nn karardn hayretle grr; ama bu kiiye astronomi iin gerekli olan temel matematik retilirse, bu eylerin nasl olduunu anlamasna yardmc olundu demektir; ancak bu kii aklamalar reddedecek bir kiilie sahipse, rnein zrlyse, ona Aristonun ve dier limlerin aklamasn yapp, Gnein ve Ayn krelerinin ve dier gksel krelerin melekler veya zeki yaratklar tarafndan hareket ettirildiinin aklanmas da onu tatmin etmeyecektir; nk bylesi genel ve mulak sebepler, bu nemli fenomenlerin nasl olutuunu anlamasna ya hi yardm etmez ya da ok az yardm eder.
* Saygdeer Robert Boyleun Eserleri, Londra, J. ve F Rivington, 1772, cilt I, s. 355-356, cilt III, s. . 14-16, 608-609, cilt IV, s. 72-73, cilt V, s. 245.
806
BLMSEL DEVRM
5. Felsefenin Prensipleri* Rene Descartes

Felsefenin Prensipleri adl eserinde Descartes doann gerekte amatan ve gzellikten yoksun olan matematiksel bir makine olduunu ilan eder. Blm II I. Maddi nesnelerin varlnn kesin olarak bilinmesini salayan zeminler (...) bu meseleyi Tanrdan, kendimizden ve zihnimizden tamamen ayr olarak aka izah ediyoruz ve bu fikrin, zihnimizin dndaki, her adan benzer nesneler vesilesiyle bizde olutuunu daha da ak biimde fark ediyoruz. Ama nceden de ifade edildii gibi, Tanr kendi doasna uygun olmad iin bizi aldatm olamayacandan uzunluk, genilik ve kalnlk ile grlr ve grlen nesneye ait olduunu aka anladmz btn bu zelliklere sahip belirli bir nesne olduu sonucunu hi tereddt etmeden karmalyz. Takdim edilen bu ze cisim veya madde diyoruz. () IV Cismin doas arlndan, sertliinden, renginden ve benzerlerinden . olumaz; sadece grnmnden oluur. Byle dnldnde, maddenin veya cismin doasn sert, ok ar veya renkli olmasyla veya baka biimde duyularmza hitap eden zellikleriyle deil, basite boyu, genilii ve derinliiyle grlen bir z olarak tarif edebiliriz... Ayn ekilde, somut bir maddenin alglanan arlnn, renginin ve bu trden tm dier niteliklerinin kendisinden alnmas durumunda madde yine btn olarak kalr; bu nedenle, cismin doas bunlarn hibirine bal deildir. () XXII. Ayrca gkyznn ve yeryznn yapld madde ayndr ve bu yzden dnyalarn okluu sz konusu olamaz.Ayrca tm bunlar sayesinde gkyznn ve yeryznn ayn maddeden yapld karsamas kolayca yaplabilir; sonsuz sayda dnya olsa da hepsi bu maddeden yaplmtr; bunlara dayanarak diyebiliriz ki, dnyalarn okluu imknszdr, nk doas sadece kendi varlndan ve grnen znden oluan nesne, zaten dier dnyalarn kendi bana varolabilecei tm hayal edilebilir uzamlar tamamen igal etmektedir ve bizde baka bir maddeye ilikin bir dnce mevcut deildir. 807
XXIII. Maddenin tm eitleri veya biiminin tm farkllklar harekete baldr. Bu nedenle, tm evrende tek bir tr madde vardr ve bunu bilebilmemizin sebebi onun bize grnr olmasndandr. Bu maddeye ait olduunu aka algladmz tm zellikler, onun paralarna gre blnebilme ve hareket edebilme kapasitesine indirgenebilir; yine buna gre, algladmz tm balarn paralarnn hareketlerinden alabilir. Maddenin blnmesi bir deiiklie sebep olmaz ama tm varyasyonlar veya biim farkllklar harekete baldr. Blm III () II. Tanrnn dnyay yaratrken kendisi iin belirledii amalar anladmz dnmekten kanmalyz. kincisi, kendimizi ok byk grmekten kanmalyz, yle grnyor ki dnme gcmz Tanrnn gerekte yarattklarn aabilme gcne sahipmi gibi, doal sebepler veya ilahi aklamalar ile, kesin olarak bilmediimiz halde, dnyaya belirli snrlar izmeye alyoruz; ayn ekilde Tanrnn her eyi bizim iin yarattn veya Tanrnn evreni yaratma amacn aklmzn gcyle anlayabileceimizi dnyoruz. III. Her eyin insanlar iin yaratld hangi anlamda sylenebilir. Ahlaki adan bakldnda, Tanrnn her eyi bizim iin yarattna ve bylece Ona kar daha fazla kran ve sevgi hissetmemiz iin tevik edildiimize inanmak dindarca bir dnce olabilir; sadece yaratlan o eyi dnerek zihinlerimizi altrmak, bylelikle Tanry onurlandrmak iin bile olsa bir ekilde faydalanmadmz hibir ey yaratlmadndan, her eyin bizim iin yaratld, onlarn yaratlnda Tanrnn baka bir ama gzetmedii, her ne kadar bu anlamda doru da olsa, yine de hibir ekilde mmkn deildir. Ayrca bu varsaym fiziksel akl yrtme asndan aka sama ve uygunsuzdur, nk phesiz insanolu tarafndan asla grlmemi, bilinmemi ve asla kullanlmam birok ey mevcut olabilir yahut bir zamanlar mevcut olmu ama u anda yok olmu olabilir. Blm IV () CXCVIII. Duyularmz sayesinde, biimleri (veya durumlar), bykl ve hareketi dnda harici nesnelere dair hibir ey bilemeyiz. () Bir cismin 808
BLMSEL DEVRM
hareketine dier bir cismin sebep olabildiini ve paralarnn boyut, biim ve durumlarna gre eitlendirilebileceini kolayca anlayabiliriz ama bahsi geen bu eylerin (rnein boyut, ekil ve hareket) rnein birok filozofun cisimlerde mevcut olduunu dnd esas biimlerin ve gerek niteliklerin, kendilerinden tamamen farkl bir doaya sahip bir ey retebileceini hibir ekilde anlayamyoruz; ayrca bu niteliklerin veya biimlerin dier cisimleri harekete geirme gcne nasl sahip olabildiklerini de anlayamyoruz. Ama ruhumuzun doas sayesinde, ruhtaki tm hislerin vcudumuzun farkl hareketlerinden kaynaklandn bildiimize ve deneyler sayesinde bu hislerin bazlarna gerekte bu hareketlerin sebep olduunu ama harici duyu organlarmz tarafndan beyne iletilmeyen bunlarn dndaki hibir hareketi kefedemediimizi rendiimize gre, ayn ekilde, farkl yntemlerle sinirlerimizi harekete geirme gc olmayan harici nesneleri, yani k, renk, koku, tat, ses, scaklk veya soukluk ve dier dokunsal nitelikleri veya esas biimleri hibir biimde anlayamayacamz sonucuna varrz. CXCIX. Bu risalede aklamas unutulmu hibir doa fenomeni yoktur. Basite yaplm bir sralama sayesinde, bu risalede aklamas unutulmu hibir doa fenomeni olmad anlalabilir, nk duyular tarafndan alglanmayan hibir ey doa fenomeni olarak dnlemez. Cisimlerde nasl mevcut olduklarn akladm hareket, byklk ve biim (ve her bir cismin paralarnn durumu) hari tutulursa; az nce gsterdiimiz gibi, bildiimiz kadaryla byklk, biim ve hareketten oluan belirli nesne tertiplerinden baka bir ey olmayan k, renkler, kokular, tatlar, sesler ve dokunsal nitelikler dnda duyularmzla algladmz hibir ey yoktur.
* Rene Descartes, Dnceler ve Felsefenin Prensiplerinden Semeler, eviren John Veitch, Edinburgh, Sutherland and Knox, 1853, s. 152-154, 164, 167-168, 176-178.
6. Geometrik Yntemle Aklanan Etik* Benedict De Spinoza

Spinozann adn Baruch iken Benedict olarak deitirmesi, entelektel kariyerini sembolize eder. Spinoza, Yahudi adyla birlikte, onu yirmi drt yandayken aforoz eden Amsterdam Sinagogunun teolojik ortodoks anlayn da reddetmitir. Benedict akln zgrln simgelemektedir. Gncel bilimleri ve Descartes ile Brunonun felsefelerini okuyan Spinoza (1637-1677), Kartezyen devrimin insanolunu ve dnyay gerekten ne kadar ok deitirdiini adalarndan ok daha net biimde grmtr. En nemli eseri olan Geometrik Yntemle Aklanan Etik 809
(Ethica Ordine Geometrica Demonstrata) resmi sansr yznden ancak lmnden sonra yaynlanabilmitir. Amac etii bilimsel bir temele oturtmaktr, bu yzden geometrik akl yrtme metodunu kullanmtr. Tanrya Dair [Baz insanlar] Tanrnn bamsz bir sebep olduunu dnrler, nk, biz insanlarn Tanrnn doas gerei olduunu dndmz, gereklememesi veya Onun tarafndan yaplmamas gereken, gc dahilindeki eyleri gerekletirdiini dnrler. Tanrnn bunlar gerekletirmesi, bir genin kendi niteliini izlememesiyle, yani i asnn iki dik aya eit olmamasyla veya belirli bir sebebin hibir sonucu olmamas ile ayn anlama gelir ki samadr. Ayrca aada, bu nermenin yardm olmakszn, ne akln ne de iradenin Tanrnn doasna bal olmadn gstereceim. Eer akl ve irade Tanrnn ebedi varlna balysa bu kelimeleri genelde ierdiklerinden farkl bir anlamda dnmemiz gerekir. nk Tanrnn zn oluturan akl ve irade zorunlu olarak insan akl ve iradesinden kutuplar kadar uzak olmak zorundadr; aslnda adlar dnda ortak bir yanlar olmamaldr; bunlarn arasndaki iliki, gkteki kpek takmyldz (Canis Major) ile yeryznde havlayan kpek arasndaki iliki kadardr. Tanrnn mkemmelliine bal olarak Tanr asla olmas gerekenden farkl bir biimde hkm vermemitir ve veremez; Tanr hkmlerinden nce mevcut deildir, onlar olmadan da mevcut olamaz. Yani doada hibir ey onun kanunlaryla elierek gerekleemez, hatta her ey o kurallar kabul eder ve o kurallara uyar, nk gerekleen her ey Tanrnn ebedi hkmne ve iradesine gre gerekleir; yani iaret ettiimiz gibi, gerekleecek her ey ilahi gereklilii ve gereklii ieren kurallara ve kanunlara gre gerekleir. Bu nedenle doa, biz hepsini bilmesek de her zaman ilahi gereklilii ve gereklii ieren kurallar ve kanunlar gzetir ve bu nedenle sabit ve deimez bir dzeni vardr. Doann gcn ve etkisini kstlayacak, doa kanunlarnn btn amalara deil, baz amalara uygun olduunu dndrecek hibir salam sebep de yoktur, nk doann gc ve etkisi Tanrnn gc ve etkisidir. Doann kurallar ve kanunlar Tanrnn hkmleri olduuna gre, doann gcnn snrsz olduuna ve kanunlarn ilahi zek tarafndan tasarlanan her eyi kapsayacak kadar engin olduuna inanmak gerekir. Bunun tek alternatifi, doay ok zayf ve kanunlar kstl yaratmas sebebiyle Tanrnn sk sk onu koruyabilmek ve eylerin kendi istedii gibi gereklemesini salamak iin doann yardmna
810
BLMSEL DEVRM
gelmek zorunda kalddr; bence bu akldan ok uzak bir sonutur. Ayrca, doada kendi kanunlarna uygun olmayan hibir ey gereklemediinden ve o kanunlar ilahi zeknn tasarlad her eyi kapsadndan ve son olarak doa sabit ve deimez bir dzeni koruduundan dolay mucizeler, ancak insan dncesiyle ilikili olarak anlalabilir ve onlar sadece doal sebebini ne bizim ne mucizenin anlatcs ve yazcsnn herhangi bir sradan olay referans alarak aklayamad olaylardr. Yukarda Tanrnn doasn ve zelliklerini akladm. (...) Ama yine de hi de az olmayan yanl anlamalar mevcut, bunlar yukarda da akladm gibi, eylerin birbirine nasl balandnn anlalmasnda vahim engellere dnebilir ve dnyor da. Bu nedenle, bu yanl anlamalarn akln muhakemesine getirilmeye deer olduklarn dndm. Bylesi fikirlerin tm, doadaki her eyin insanlar gibi hareket ettiine, yani bir amaca sahip olduuna dair o yaygn nosyondan kaynaklanr. Tanrnn ahsen tm eyleri bir amaca ynelttiine kesin gzyle baklr (nk Tanrnn her eyi, kendisine tapabilsin diye insanolu iin yaratt sylenir). Bu yzden bu fikri gzden geirirken ncelikle unu sormak istiyorum: Neden herkes bu fikri doal kabul ediyor, neden genel olarak bu fikre gveniliyor? kinci olarak, bunun yanl olduunu gstereceim... nsanlar her eyi bir ama iin yaparlar, yani kendilerine fayda salamak ve istedikleri eyi elde etmek iin. Bu yzden sadece olaylarn nihai sebebine dair bilgileri ararlar ve bunu bulduklarnda tatmin olurlar, nk phelenmeleri iin bir sebep kalmamtr. Bylesi sebepleri harici kaynaklardan renemezlerse kendi kendilerini ve ilgili olay ahsen gerekletirmelerine neden olan amac sorgulamaya balamak zorunda kalrlar, bylece kendi balarna dier doalarla ilgili hkmler verirler. Ayrca kendi ilerinde ve kendilerinin haricinde, neyin faydal olduunu ararken kendilerine en ufak bir yardm olmayan birok vasta bulduklarnda, rnein grmek iin gzler, inemek iin diler, gda elde etmek iin bitkiler ve hayvanlar, aydnlatmak iin gne, balklar beslemek iin deniz vb. doann tmn bize kolaylk salayan bir vasta olarak grrler. Bu kolaylklar kendilerinin yapmadnn ve hazr bulduklarnn farkna vardklarnda, bunlarn baka bir varlk tarafndan kendilerinin kullanmas iin gerekletirildiine inanmak iin bir sebep bulduklarn dnrler. eylere birer vasta olarak baktklarndan bu eylerin kendi kendine yaratldna inanamazlar ama kendileri iin hazrlamaya alk olduklar vastalar deerlendirdiklerinde, her eyi insanolunun faydalanmas iin ayarlayan ve adapte eden, insanlarn zgrlyle donanm evrenin bir veya birden ok hkimi olduuna inanmak durumunda kalrlar... Ancak doann hibir eyi bou bouna, yani 811
insanoluna faydasz biimde yapmayacan ispatlamaya alrken sadece doann, tanrlarn ve insanlarn hep beraber ldrdn ispatlam olurlar. Size yalvaryorum, ortaya kan sonuca bir bakn: Doann bir sr yardmnn yan sra frtnalar, depremler, hastalklar gibi bir sr engeli de grmek durumundaydlar; bunlar aklayabilmek iin tanrlarn baz insanlar tarafndan yaplan yanllara ya da ibadetleri srasndaki kimi hatalara kzdn ilan ettiler. Deneyimler, saladklar sonsuz rneklerle gnbegn bize gsterdiler ki, iyi ve kt talih dindarlarla dinsizlere eit oranda dyor; yine de bu ezeli nyarglarndan vazgemediler, nk bylesi elikileri bilmedikleri dier eylerle birlikte snflandrmak ve bylece mevcut ve doutan gelen cehaletlerini korumak, kendi akl yrtme biimlerini tamamen yok edip yeniden balamaktan daha kolayd. Bylece Tanrnn hkmlerinin insan akln ok atna dair bir aksiyom belirlediler. Eer matematik, nihai sebeplere bakmakszn biimlerin sadece zn ve zelliklerini gz nne alan bir doruluk standard belirlemeseydi, byle bir doktrin gerekleri insanolundan ebediyen saklayabilirdi. (...) lk noktay yeterince akladm. Doann zel bir amacnn olmadn ve nihai amalarn sadece insanolunun uydurmas olduunu daha ayrntl biimde aklamaya gerek yok. (...) Ama bu nihai sebep doktrinini tamamen tahtndan indirmek iin birka gzlem daha ekleyeceim. () Bu doktrin Tanrnn mkemmelliini bertaraf etmektedir: Eer Tanr bir nesne iin harekete geiyorsa, onda olmayan bir eye ihtiya duyuyor demektir. Elbette teologlar ve metafizikiler istek nesnesi ile zmleme nesnesi arasna bir snr izerler. Yine de Tanrnn her eyi sadece yaratmak iin deil, kendi iyilii iin yarattn itiraf ederler. Yaratma ncesinde Tanr haricinde mevcut olan, Tanry harekete geiren hibir nesneye iaret edemezler; bylece Tanrnn elde etmek iin vastalar yaratt bu eylerden yoksun olduunu, stelik bunlar arzuladn kabul etmi olurlar (zaten etmek zorundadrlar). Bu doktrinin, nihai sebepler tayin etmedeki yeteneklerini gstermeye pek merakl olan takipilerinin teorilerini ispatlamak iin indirgeme adl yeni bir argman yntemi getirdiklerini sylemeyi unutmamalyz; bu yntem imknsz olana deil, cahillie indirger. Bylece doktrinlerini sunmak iin baka yntemleri kalmadn da gstermi olurlar. rnein bir atdan bir adamn bana bir ta dse ve bu ta onu ldrse, yeni yntemlerine gre tan adamn bana onu ldrmek iin dtn aklarlar; nk Tanrnn iradesi dorultusunda dmemi olsa bu kadar koul (ounlukla ok fazla sayda ezamanl koul mevcuttur) nasl ans eseri denk gelecektir? Belki buna cevaben olayn rzgrn estii ve adamn o yolda yrd gerekle812
BLMSEL DEVRM
ri yznden olutuunu syleyebilirsiniz. Ama neden, diye srar ederler, rzgr esiyordu ve adam tam da o anda o yolda yryordu? Rzgrn kmasnn sebebinin daha nce hava sakinken bir gn nce denizin kabarmas olduunu ve adamn bir arkadana davetli olduunu syleyerek cevap verirseniz srar etmeye devam ederler: Ama deniz neden kabarmt ve adam tam da o gn davet edilmiti? Bylece sebepten sebebe geerek sorularna devam ederler, ta ki siz Tanrnn iradesine ya da baka bir deyile cehaletin tapnana snana kadar... Duygularn Kaynana ve Doasna Dair Duygular ve insan davranlar hakknda yazan birok yazar, doann genel kanunlarn izleyen doa fenomenlerindense doa d meseleleri iler gibi grnyor. Doadaki insan bir kralln iindeki ayr bir krallk gibi hayal ediyor gibiler: nk insann doal dzeni takip etmektense bozduuna, kendi eylemleri zerinde tam bir kontrol sahibi olduuna ve kendi yolunu kendisinin belirlediine inanyorlar. nsani zayflklar ve ktlkleri genel olarak doann gcne deil, insan doasndaki baz gizemli eksikliklere balyorlar, insann bu eksiklikler yznden szlandn, alay ettiini, hakir grdn ve genelde olduu gibi suiistimal ettiini dnyorlar. (...) Bylesi kiiler phesiz benim insani bozukluklar ve ahmaklklar geometrik olarak tahlil etmeyi denememi ve akla iren gelen, bo, sama ve berbat olduunu haykrarak ilan ettikleri meseleleri salam bir akl yrtmeyle incelememi garip bulacaktr. Ancak benim planm bu. Doada kusurlu olarak bilinen hibir ey gereklemez, nk doa hep ayndr, etkisi ve eylem gc her yerde birdir ve ayndr; yani her eyin gereklemesini ve bir biimden dierine gemesini aklayan doa kanunlar ve kurallar her yerde ve her zaman ayndr. Bu yzden her eyin doasn anlamak iin kullanlacak yntem ayndr, yani doann evrensel kanunlar ve kurallar izlenmelidir. Bu nedenle, kin, fke, kskanlk ve benzeri tutkular kendi ilerinde doann ayn gerekliliklerini ve etkilerini takip ederler; belirli, tanml sebeplere tepki verirler ve bu sebepler yardmyla anlalabilirler ve dier eylerin zellikleri kadar bilinmeye deer, zerinde dnmesi bize keyif veren zelliklere sahiptirler. Bu nedenle, duygularn doasn ve gcn, imdiye kadar Tanrya ve zihne ilikin aratrmalarda kullandm yntemle tahlil edeceim. nsanlarn eylemlerini ve arzularn, izgilerle, dzlemlerle ve hacimlerle ilgilenirmi gibi, tamamen ayn biimde gzden geireceim.
* Benedict De Spinozann Balca Eserleri, eviren R. H. M. Elwes (Bonn Felsefe Kitapl, Londra, George Bell and Sons; 1891), cilt I, s. 83-84; cilt II, s. 60-61, 72, 74-79, 128-129.
813
7. Optik* Sr Isaac Newton

Galileo ve Descartes gibi, byk ngiliz fizikisi Sr Isaac Newton (1642-1727) da evreni bir makine olarak, daha ak sylemek gerekirse tanml ve gvenilir glerin etkisiyle zamanda ve uzayda matematik kanunlarna gre hareket eden ktleler lemi olarak hayal ediyordu. Ancak ayn derecede aktr ki, Newton bu makinenin nihai olarak mekanik olmayan prensiplere dayandn dnyordu. Sistemindeki bu iki e, yani mekanik ve mekanik olmayan eler, aadaki blmde aka grlebilir. Ksa olan ilk blm Principiann (1687) ilk basksnn nsznden alnmtr, gerisi Optik, yahut Yansmalar, Krlmalar, Eilmeler ve In Renklerine Dair Risale (1704) adl eserdendir. Eskileri (Pappus tarafndan sylendiine gre) doal eyleri inceleyerek mekanik biliminde byk ilerleme kaydetmitir; asl biimleri ve gizli nitelikleri bir kenara atp doa fenomenini matematik kanunlarna tabi hale getirmeye abalamlardr. Ben bu risalede matematii, felsefeyi ilgilendirdii kadaryla gelitirdim. (...) nc kitapta, dnya sistemini aklarken bunun bir rneini veriyoruz. lk kitaplarda matematiksel olarak ifade edilen nermeleri gksel fenomenden, yani cisimlerin gnee ve farkl gezegenlere eilim gstermesine neden olan yerekimi glerinden kardk. Daha sonra bu glerden, yine matematiksel olan baka nermelerle gezegenlerin, uydularn, ayn ve denizin hareketleriyle ilgili karsamalar yaptk. Dier doa fenomenlerini de mekanik prensiplere dayanan ayn tr akl yrtmelerle karabilmeyi isterdim. Ancak tm fenomenlerin, bugne dek bilinmeyen baz sebepler yznden, cisim paracklarn karlkl olarak birbirine iten ve olaan biimlerde birleen veya birbirini iten ve uzaklatran belirli glere dayandndan phelenmekteyim; bu gler bilinmediinden filozoflar bugne kadar onlar doada bouna aramtr. Ancak burada ortaya konan prensiplerin ya bunlara ya da daha doru felsefe metotlarna biraz k tutabileceini umuyorum. *** (...) Doa felsefesinin asl ii hipotezleri taklit etmeden fenomenleri tartmak ve kesinlikle mekanik olmayan o ilk sebebe ulaana kadar sebepleri sonulardan karsamaktr; sadece dnyann mekanizmalarn ortaya sermek deil, bunlar ve benzeri sorular zmektir. Neredeyse hibir maddenin olmad uzayda ne var ve aralarnda youn bir madde yokken gnein ve gezegenlerin birbirini ekmesi neye dayanyor? Neden doada hi boluk 814
BLMSEL DEVRM
yok ve dnyada grdmz dzen ve gzellik nereden kaynaklanyor? Uydularn amac nedir ve neden gezegenlerin yrngeleri emerkezliyken uydularn yrngeleri dmerkezlidir? Sabit yldzlarn birbirinin zerine dmesini ne engelliyor? Nasl oluyor da hayvanlarn gvdeleri bylesine ustaca birletirilmi ve farkl uzuvlar hangi amalara hizmet ediyor? Gz optik bilgisi olmadan, kulak ses bilgisi olmadan m tertip edilmi? Gvdenin hareketleri iradenin isteklerini nasl yerine getiriyor ve hayvanlardaki igd nereden kaynaklanyor? Hayvanlarn duyu merkezleri, duyusal maddelerin gsterildii ve sinirler ile beyin araclyla alglanabilen trde eylerin, o maddenin varlnn hemen alglanabilmesi iin aktarld yer deil midir? Bu eyler doru biimde aktarldnda fenomen sayesinde cisimsiz yaayan, zeki, her yerde hazr ve nazr, sonsuz uzay onun duyargasym gibi her eyi annda gren ve tamamen alglayabilen ve annda anlayabilen bir varln mevcudiyeti anlalmyor mu? Bu eylerin grntleri duyu organlar araclyla o kk duyu merkezimize aktarlr, orada grlr ve alglamamz ve dnmemizi salayan ey sayesinde tutulur. Bu felsefedeki her doru adm bizi hemen ilk sebebe ilikin bilgiye gtrmese de srekli ona daha fazla yaklatrr ve bu yzden ok deerlidir. () Tanrnn balangta maddeyi somut, ktleli, ar, geirimsiz ve hareket edebilen paracklardan yaratmas bana olas geliyor; bu paracklar yle boyutlara ve ekillere sahipti ki, dier zellikleriyle birlikte ve uzaya gre belirli bir nispetle kendisi iin ngrlen amaca uygun biimde biimlendirilmiti; asli paracklar katyd ve onlardan oluturulan tm geirgen cisimlerden karlatrlamaz derecede daha sertti: Sradan hibir g onlar Tanrnn ilk yaratm srasnda yapt gibi blemezdi. () Ayrca bence bu paracklar sadece Vis inertiae (atalet gc) ve doal olarak bu gten kaynaklanan pasif hareket kanunlarna sahip deiller. Yerekimi gibi, fermantasyona veya cisimlerin birlemesine neden olan gler gibi aktif prensiplere de uyarak hareket ediyorlar. Bu prensipleri, eylerin zgn biimlerini oluturan gizli nitelikler olarak deil, eyleri biimlendiren doann genel kanunlar olarak gryorum. Fenomenler bize bunlarn doruluunu gsterir ama sebepleri henz kefedilmemitir. nk bunlar aikr olan niteliklerdir ama sebepleri gizlidir. Aristocular aikr nitelikleri deil, sadece cisimlerde sakl olduuna inandklar ve aikr etkilerin bilinmeyen sebepleri olarak grdkleri nitelikleri gizli nitelikler olarak adlandrmlardr. Eer bu glerin veya eylemlerin bilmediimiz ve kefedilmesi ve gsterilmesi imknsz niteliklerden kaynaklandn dnrsek, rnein yerekiminin ve manyetik ve elektriksel ekimlerin ve fermantasyonlarn sebepleri bilinmemektedir. Bylesi gizli nitelikler doa felsefesinin geliimini 815
durdurmutur ve daha sonraki yllarda reddedilmesine neden olmutur. Her tr eyin eylemlerin temelini oluturan, aikr etkiler reten gizli ve zgn niteliklere sahip olduunu sylemek aslnda hibir ey sylememektir. Ancak fenomenlerden iki veya genel hareket prensibi karmak ve daha sonra tm maddi eylerin zelliklerinin ve eylemlerinin bu aikr prensiplere uygun olduunu sylemek, bu prensiplerin sebepleri henz kefedilmemi olsa da felsefede gerekten byk bir admdr. Bu yzden, ok genel kapsaml da olsalar, sebepleri henz bulunamam da olsa, yukarda bahsettiimiz hareket prensiplerini aklamakta tereddt etmiyorum. Bu prensiplerin yardmyla tm maddi eyler, yukarda bahsedilen kat ve salam prensiplere gre olumu gibi gzkmektedir; akll bir vastann fikirlerine uygun olarak ilk yaratmn eitli bileimleridirler. Onlar yaratan onlar iin bir de dzen belirlemitir. Eer byle yapmsa dnya iin baka bir kken aramak veya dnyann sadece doa kanunlarna bal olarak kaosun iinden ktn dnmek hi de felsefi olmaz. Ama bu kanunlara gre biimlendirildiyse, alar boyu yine o kanunlara uymaya devam edebilir. nk uydular dmerkezli yrngelerde hareket ederken kr talih asla tm gezegenleri tek ve ayn i merkezli yrngede hareket ettiremez, uydularn ve gezegenlerin ortak hareketleri sebebiyle baz nemsiz dzensizlikler oluabilir ve bu sistemde bir reform yaplana kadar bu dzensizlikler muhtemelen artacaktr. Gezegen sistemindeki bu muhteem tekbiimlilikte, seim etkisi kabul edilmelidir. Ayn ey hayvanlarn vcutlarnn tekbiimlilii iin de geerlidir; genelde birbirine benzer bir sa ve bir sol yanlar vardr, vcutlarnn her iki tarafnda da arkada iki bacak, nde, omuzlarna bal olarak iki kol veya iki bacak veya iki kanat mevcuttur, omuzlarnn arasnda belkemiine bal bir boyun ve onun zerinde bir kafa vardr; kafada da iki kulak, iki gz, bir burun, bir az ve dil benzer biimde yerletirilmitir. Ayrca, hayvanlarn grnen paralarnn ilk dzeni; gzler, kulaklar, beyin, kaslar, kalp, cierler, diyafram, salgbezleri, grtlak, eller, kanatlar, yzgeler, doal gzlkler ve dier duyu ve hareket organlar; hayvanlarn ve bceklerin igdleri ancak, bizim gvdemizdeki paralar hareket ettirme irademizden ok daha gl bir irade ile her yerde mevcut olduu iin kendi snrsz ve muntazam duyu merkezi snrlar dahilindeki cisimleri hareket ettirmeye muktedir olan ve bylece evrenin paralarn biimlendiren ve sonra yeniden biimlendiren gl ve lmsz bir vastann bilgelii ve yetenekleri dnda hibir eyin etkisiyle olumu olamaz. Uzay sonsuza blnebildiinden ve maddenin her yerde olmas zorunlu olmadndan Tanr farkl boyutlarda, biimlerde ve uzaya gre farkl oranlarda, ve belki de farkl younluklarda ve glerde madde paracklar yaratabilir ve bu srada 816
BLMSEL DEVRM
doa kanunlarn eitlendirir, evrenin farkl blmlerinde farkl dnyalar yaratr. En azndan ben bununla elien bir ey gremiyorum. Matematikte olduu gibi doa felsefesinde de zor eylerin analiz yntemiyle incelenmesi bileim ynteminin asla nne gememelidir. Bu analiz, yaplan deneylerden, gzlemlerden ve bunlardan tmevarm ile genel sonular karmaktan oluur ve deneyler sonucunda elde edilen yahut kesin olan baka dorulara dayanan itirazlardan bakasn kabul etmez. nk deneysel felsefede hipotezler dikkate alnmaz. Deneylerin ve gzlemlerin tmevarm ile tartlmas genel sonularn ispat olmasa da eylerin doasn neyin oluturduunu tartmann en iyi yoludur ve tmevarm ne kadar genelse sonu o kadar gldr. Eer fenomenlerde bir istisna olumazsa, sonularn genellenmesi mmkn olabilir. Ama deneyler neticesinde sonradan bir istisna ortaya karsa, sonular oluan bu istisnalarla beraber duyurulmaya balanabilir. Bylesi bir analizde bileimlerden ieriklere, hareketlerden hareketi reten glere ulaabiliriz; yani ispat en genel haline eriene kadar genel olarak etkilerden sebeplere, mnferit sebeplerden genel sebeplere ulaabiliriz. Bu analiz yntemidir. Sentez ise kefedilen sebepleri kabul etmekten, bunlardan prensipler oluturmaktan, bu prensiplerle, onlar sebebiyle oluan fenomenleri aklamaktan ve aklamalar ispatlamaktan oluur.
* Sr Isaac Newton, Doa Felsefesinin Matematiksel Prensipleri, eviren Andrew Motte, Londra: B. Motte; 1729, cilt I, s. A A2; Optik, Londra: W.&J. Innys, 1721, s.344-345, 375-381.
D. BLM VE DN 1. Bilimlerin Kraliesi Olan lahiyata Galileo Galilei

Burada bir ksmn okuyacanz, Galileonun Toskana Byk Desi Christinaya yazd mektup (1615) bir bilimadamnn bamszlk bildirgesi olarak adlandrlabilir. 1611den itibaren bu byk bilimadam (1564-1642) Koperniki evren teorisini sadece matematiksel bir hipotez olarak deil, fiziksel bir olgu olarak savunduu iin baz dinadamlarnn saldrlarna maruz kalmaya balamt. Bu nl mektubunda saldrlara cevap verirken Galileo teoloji ve bilim arasnda nasl uygun bir iliki kurulaca ynndeki fikirlerini net biimde ortaya koymaktadr. Birka yl nce, Hametmeaplarnn da bildii gibi, gklerde, bizim amzdan nce hi grlmemi birok ey kefettim. Bu eylerin yeni olmas ve akademik filozoflar arasnda yaygn olan baz fiziksel nosyonlarla elien
817
sonular, sanki o eyleri doann keyfini bozmak ve bilimleri ba aa etmek iin kendim ge yerletirmiim gibi, hi de az olmayan sayda profesr bana kar ayaklandrd. Bilinen gereklerin artnn sanatsal incelemeleri, oluumlar ve bymeyi uyardn, azaltmadn veya yok etmediini unutmu grnyorlard. Gereklerden ok kendi fikirlerine dknlk gsteren bu kiiler, bakmaya tenezzl etseler kendi duyularnn onlara gsterecei yeni eyleri inkr etmeye ve rtmeye alyorlard. Bu amala eitli sulamalar ortaya attlar ve bo argmanlarla dolu bir sr yaz yaynladlar; stelik vahim bir hata yaparak, doru dzgn anlamadklar ve amalarna pek de uygun olmayan ncilden alnm pasajlar eklediler. Akl edebildikleri her vastayla beni ve bana ait olan her eyi yok etmek kararnda srar eden bu adamlar astronomi ve felsefe konusundaki grlerimden haberdar. Evrenin paralarnn dzeni sz konusu olduunda Gnei hareketsiz biimde gksel yrngelerin merkezine yerletirdiimi, Dnyann hem kendi ekseni etrafnda hem de Gne etrafnda dndn sylediimi biliyorlar. Ayrca bu konumu sadece Batlamyus ve Aristonun argmanlarn rtmek iin deil, birok kar argman gelitirerek desteklediimi de biliyorlar. stelik bu kar argmanlarn bazlar, sebepleri baka bir biimde aklanamayan fiziksel etkiler ile ilikilidir. Ayrca, yeni gksel keiflerimdeki birok eyden karsanan baz astronomik argmanlar Batlamyusu sistemi yalanlarken kart hipotezle uyuuyor ve onu doruluyorlar. Muhtemelen farkl nermelerimin doruluundan rahatsz olduklarndan ve bu nedenle kendilerini felsefe alanyla snrlamadklarnda kendi savunmalarna gvenemediklerinden, safsatalarna szde dini ve ncilin otoritesine dayanan bir kalkan retmeye alyorlar. Anlamadklar, hatta dinlemedikleri argmanlar rtmek iin zayf bir hkm gcyle bunlar uygulamaya alyorlar. nce benimki gibi nermelerin genel olarak ncille elitiini ve bu yzden lanetlenmesi gereken sapknca dnceler olduu fikrini yaymak iin aba sarf ettiler. (Ve) kendi krslerinde allmadk bir zgvenle bu yeni doktrinin lanetliine ve sapknlna dair vaazlar verebilecek kiileri bulmakta zorlanmadlar, bylece sadece bu doktrine ve takipilerine deil, tm matematie ve genel olarak matematikilere de saygszca ve dncesizce zarar verdiler. (...) Hi de adil olmayan bir biimde bana kar yrttkleri karalamalar yznden, din ve itibar konusundaki hkmlerine byk nem verdiim herkese hakllm ispat etmemin gerekli olduunu dnyorum. Bu sebeple bu adamlarn fikirlerimi iren hale getirmek ve sadece yanl deil, stelik 818
BLMSEL DEVRM
sapknca gstererek lanetlemek iin kulland detaylar zerinde konuacam. Bu amala dine ilikin ikiyzl heveslerini bir kalkan olarak kullanyorlar. Kendi dzenbaz amalarna hizmet etmesi iin ncili kullanyorlar. Eer yanlmyorsam, ncilin ve kutsal babalarmzn anlaynn aksine, otoritelerini, -inanla hi ilgisi olmayan- tamamen fiziksel meselelerde bile akln ve duyularmzn kantlarn tamamen terk ederek ncilden pasajlara dayanmamz isteyecek kadar geniletmek istiyorlar; kelimelerin yzeysel anlamnn altnda o pasaj farkl bir anlaya sahip olsa bile... (...) Bence fiziksel problemler tartlrken Kutsal Kitaptaki pasajlarn otoritesiyle deil, duyusal deneylerle ve gerekli ispatlarla ie balamak gerekir; nk kutsal ncil ve doa fenomenleri benzer ekilde kutsal szlere uygun olarak hareket ederler: lki Kutsal Ruhun emirlerini temel alr, ikincisi ise Tanrnn emirlerinin itaatkr uygulaycsdr. ncil, herkesin anlamasn kolaylatrmak iin, kelimelerin yaln anlamlar sz konusu olduunda mutlak dorudan farklym gibi gzken birok eyden bahseder. Dier yandan, doa deimez ve sabittir; asla kendisine yklenen yasalarn dna kmaz veya fiillerindeki anlalmaz mantk ve yntemlerin insanlar tarafndan kolayca anlalmasn katiyen umursamaz. Bu sebeple duyusal deneylerin gzler nne serdii veya kantlarla ispatlanmayan hibir fiziksel ey, kelimelerinin arkasnda baka anlamlara sahip olmas muhtemel ncil pasajlarn kant gstererek sorgulanmamaldr (veya knanmamaldr). nk ne ncildeki her bir ifade, fiziksel etkileri idare eden ifadeler kadar kesin biimde koullara zincirlenmitir ne de Tanr doann fiillerinde, ncildeki kutsal ifadelerdekinden daha az mkemmel biimde grnr. (...) Derin bilgilere ve iten davranlara sahip kiiler olarak grdm ve bu nedenle byk sayg ve hrmet gsterdiim baz teologlar, ruhban olmayan bu epey fazla yazarla bir tutmuyorum. Ancak bu kiilerin fizikle ilgili bir tartmada ncile en uygun grdkleri fikri takip etmek iin dier insanlar kutsal kitaplardan aldklar otoriteyle kstlamalar ve sonra kendilerini kart fikirlere ve deneylere cevap vermek zorunda hissetmemeleri yznden bertaraf etmek istediim bir rahatszlk duyduumu inkr edemeyeceim. Kendi fikirlerini aklamak ve desteklemek iin teolojinin tm bilimlerin kraliesi olduunu, kendisinden aa olan daha deersiz bilimlerin retilerine kendisini uydurmak iin eilip bklemeyeceini sylyorlar; dier bilimler kendilerinden stn olan kralielerine dayanmal, kardklar sonular onun hkmlerine ve emirlerine gre deitirmeli ve tadil etmeliymi. (...) ncelikle kutsal teolojiye kralie unvannn verilmesini salayan erdemleri belirlemekte baarsz olmann bir tr kelime oyunu olup olmad819
n sorgulamak istiyorum. Bu ismi hak etmesinin sebebi, dier bilimlerden renilen her eyin bu bilime dahil edilmesi ve her eyi daha iyi yntemler ve daha derin bilgilerle oluturmasdr. Bu nedenle, rnein alanlar lmek ve hesaplar tutmak iin konulan kurallar, kadastrocularn ve muhasebecilerin almalarndan daha mkemmel biimde aritmetikte ve klit geometrisinde mevcuttur. Yahut teolojinin kralie olmas, inceledii nesnenin dier bilimlerin nesnelerinden daha itibarl olmasndan ve retilerinin daha asil biimde aa vurulmasndan kaynaklanyor olabilir. Kralie unvan ve otoritesinin bu anlamda teolojiye ait olmasn sanrm dier bilimlerde de yetkin olan teologlar da onaylamayacaktr. Bence bu kiilerin hibiri geometrinin, astronominin, mziin ve tbbn ncilde; Arimetin, Batlamyusun, Boethiusun veya Galenin kitaplarnda olduundan daha mkemmel biimde var olduunu iddia etmeyecektir. Bu nedenle, kraliyet stnlnn teolojiye verilmesi muhtemelen ikinci anlamdadr; yani nesnesi ve insanlar tarafndan baka trl anlalamayacak temelde sonsuz kutsalln elde edilmesine ilikin karmlarn ilahi biimde aklanmasn salayan mucizevi iletiim sebebiyle. Teolojinin en yce ilahi tefekkre aina olduunu ve itibar sayesinde, bilimler arasnda kraliyet tahtna hak kazandn kabul etmeliyiz. Ancak en yksek derecedeki otorite bylece elde edildiine gre, eer alt dzeydeki bilimlerin daha aa ve daha mtevaz speklasyonlarna inemezse ve kutsal eylerle ilgilenmedikleri iin onlara sayg gstermezse, teoloji profesrleri de ne inceledikleri ne de zerinde altklar uzmanlklarn elikileri konusunda karar verme otoritesine sahip olduklarn iddia edemezler. nk bu ne doktor ne de mimar olan ama kendinde hkmetme gc gren bir despotun kendi heveslerine gre zavall hastalarnn hayatlar pahasna ila vermesi ve hzla kecek binalar dikmesine benzer. Yineleyelim, astronomi profesrlerine kendi gzlemlerinin ve delillerinin sadece safsata ve bilgilik olduunu kabul etmesini emretmek, herhangi bir baar ihtimalinin tesinde bir eyi empoze etmektir. nk bu grdklerini grmemelerini, bildikleri eyi anlamamalarn ve ararken karlatklar eyin tam tersini bulmalarn emretmek demektir. Bunu yapabilmeleri iin nce bir zihinsel yetenein dierini, aa glerin daha yksek gleri nasl kontrol edeceini renmeleri gerekir. Bylece hayal gc ve irade, akln anlad eylerin tam tersine inanmaya zorlanabilir. Burada elbette inan meselesi olan doast eylerden deil, sadece fiziksel nermelerden bahsediyorum. ***
820
BLMSEL DEVRM
Bunlarn yan sra kilisenin inan meseleleri gibi tm fiziksel nermelerin de kutsal babalarmzn yorumlaryla uyumlu olduuna dair bir damgaya sahip olmasn emretmesinin doruluunu da sorguluyorum... Benim bulabildiim kadaryla, gerekten yasaklanm olan, sadece ve sadece inanc veya ahlak ya da Hristiyan doktrinini gelitirmeye ynelik pasajlar, kutsal kilisenin veya kutsal babalarmzn mterek biimde kabul ettiinden farkl biimde yozlatrmaktr. Ancak Dnyann veya Gnein hareketleri veya sabit durmas ne bir inan meselesidir ne de ahlaka mugayirdir.
* Galileonun Keifleri ve Fikirleri adl kitaptan, eviren Stillman Drake, s. 175, 177, 179, 182-183, 191-193, 203, Stillman Drake. Doubleday & Company, Inc., 1957.
2. nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme* John Locke

John Lockeun nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme (1690) adl eseri ampirizm (deneyselcilik) felsefesinde byk bir dnm noktas olarak bilinir. Ancak aadaki paralarn ounun alnd, denemenin drdnc kitab pek bilinmez; bu kitapta Protestanlktan ve Katoliklikten tam bir kopuu simgeleyen, dindeki rasyonalist hareketi kontrol eden prensipler belki de en anlalr biimde ifade edilmitir. Lockeun ifadeleri On Yedinci yzyl ngilteresindeki mezhepler aras din savalar balamnda okunmaldr. (John Lockeun ayn kitabndan alnma bir dier blmn 690. sayfada yer ald okurun gznden kamam olmaldr. Biri yazarn kendi kaleminden, dieri ise yorumcusundan alnm metinlerin her ikisini de yazarn nemine binaen sunuyoruz.) Yaadmz an cehalet a olmadnn ve bu nedenle en kolay biimde tatmin edilemeyeceinin farkndaym. (...) Aydnlar dnyas bugn bilimlerdeki ilerleme iin muazzam tasarmlar yapan usta yapclar olmadan gelecek nesillerin hayran olaca antlar brakamyor: Ancak herkes Boyle veya Sydenharn olmay umut etmemeli. Huygenius ve emsalsiz Bay Newton gibi ustalar karan bir ada, ayn akmn iindeki baka kiiler iin zemini biraz temizlemek ve bilgi yolunu dolduran baz pleri kaldrmak zere alt dzey emekiler olarak alma hevesi yeterlidir; yaratc ve gayretli kiilerin gayretleri, kaba, takliti veya anlalmaz terimlerin eitimli kiilerce anlamszca kullanm tarafndan engellenmeseydi, kesinlikle ok daha gelimi bir dnyada yayor olurduk. () 821
(...) Fikir ile bilginin arasndaki snrlar aramalyz; hakknda kesin bilgilere sahip olmadmz eyleri hangi llere gre inceleyeceimizi bulmak iin onaylama biimimizi dzenlemeli ve inanlarmz deitirmeliyiz. Bunun iin ben aadaki yntemi takip edeceim: lk olarak, bir insann gzlemledii ve zihninde olduunu bilinli bir biimde bildii fikirlerin, nosyonlarn veya siz ne olarak adlandrmak istiyorsanz onlarn asllarn ve anlama yetisinin bunlarla nasl donatldn aratracam. kincisi, anlama yetisinin bu fikirlerle ve onlarn kesinliiyle, kantlaryla ve kapsamyla hangi bilgilere eritiini gstermeye abalayacam. ncs, inan veya fikirlerin doas ve zemini konusunda baz aratrmalar yapacam, yani doruluuna dair elimizde kesin bir bilgi olmayan bir nermeye doru dememizi salayan onay inceleyeceim. Bu aamada onayn sebeplerini ve derecelerini incelemek iin frsatm olacak. (...) Baz kiilerde, anlama yetisinde doutan gelen belirli prensipler ve insan zihnine damgalanmasna ruhun varoluundan beri sahip olduu, kendisiyle birlikte dnyaya getirdii baz birincil nosyonlar, karakterler olduu hususunda yerlemi bir fikir vardr. nyargsz okuyucular bu varsaymn yanllna ikna etmek iin, insanlarn sadece kendi doal yeteneklerini kullanarak, doutan gelen etkilerin yardm olmakszn sahip olduklar tm bilgilere eriebileceklerini ve bylesi asl nosyonlar ve prensipler olmakszn bilgilerde kesinlik salayabileceklerini gstermem yeterli olacaktr (konumann sonraki ksmlarnda bunu gsterebileceimi umuyorum). Gelin insan zihnini zerinde hibir harf, hibir fikir bulunmayan beyaz bir kt gibi dnelim; nasl olur da bu zihin fikirlerle dolar? nsanolunun faal ve snrsz hayal gcnn neredeyse snrsz bir eitlilikle boyad bu bo depo nasl bu hale gelir? Nasl akln ve bilginin tm malzemelerine sahip olur? Benim buna cevabm tek bir kelimedir: DENEYM. Tm bilgimiz bunun zerine kurulmutur ve neticede bilgileri bunun iinden tretir. Gzlemlerimiz ya harici duyumsanabilir nesneleri ya da zihnimizin alglad ve dnd i faaliyetleri kullanr; anlama yetimize dnme malzemelerini salayan ite budur. Bu ikisi, sahip olduumuz veya doal olarak sahip olabileceimiz tm fikirlerin kaynadr. () Duyu ve sezgiler ok az rol oynar. Bilgimizin en byk ksm karmlara ve ara fikirlere dayanr. Bilginin yerine onay koymaya mecbur olduumuz ve nermeleri emin olmadmz halde doru kabul ettiimiz durumlarda ise fikirlerin doru olma ihtimallerinin sebeplerini aratrmamz, incelememiz ve karlatrmamz gerekir. Her iki durumda da vastalar bulan ve doru bi822
BLMSEL DEVRM
imde uygulayan, birinin kesinliini ve dierinin doru olma ihtimalini kefeden eye akl deriz... nan ve Akl Akl hakknda daha nce sylenenlere gre eyleri e ayrabiliriz: akla uygun olanlar, akl aanlar ve akla aykr olanlar. 1. Akla uygun olan nermelerin doruluunu inceleyerek veya alglar ve dncelerle elde ettiimiz fikirleri izleyerek kefedebiliriz ve doal karmla doru veya olas olup olmadklarn bulabiliriz. 2. Akl aan nermeler, bu prensipler sayesinde akl ile doru veya olas olup olmadklar hususunda karm yapamadmz nermelerdir. 3. Akla aykr olanlar, ak ve phesiz olan fikirlerimizle elien veya uyumayan nermelerdir. Bu nedenle, Tanrnn varl akla uygundur; birden ok tanrnn var olmas akla aykrdr; insanlarn dirilmesi akl aar. Bu ncllere gre sanrm inan ve akl arasndaki lleri ve snrlar belirleyebiliriz. Bu konudaki istek, dnyadaki byk kargaalarn deilse bile en azndan byk tartmalarn ve hatalarn sebebi olabilir. Nereye kadar akln, nereye kadar inancn klavuzluuyla ilerleyebileceimiz sorunu zlene kadar bo tartmalara devam edecek ve birbirimizi dini meselelerde ikna etmeye alacaz. (...) Bu nedenle, burada zdd olan inanla ayrlabilen akl, bence insan zihninin alglar veya dnme gibi doal yeteneklerini kullanarak elde ettii fikirlerden yaplan karmlarla eritii nermelerin ya da dorularn kesinliinin veya olaslnn bir kefidir. Dier yandan inan, akln karmlaryla deil, Tanrdan gelenler gibi olaanst bir iletiim sayesinde elde edilen nermelerin onaylanmasdr. Dorularn insanlar tarafndan bu biimde kefedilmesine vahiy denir. (...) Kesinliini, apak nermelerde olduu gibi sezgi yoluyla veya ispatlanm bariz akl karmlar ile elde ettiimiz fikirlerin kabul veya reddinin net biimde alglanmas zerine bina ettiimiz nermelerde onaylamak ve zihnimize yeni bir bilgi olarak eklemek iin vahye ihtiyacmz yoktur. nk bilgi doal yollardan onlar zihnimize yerletirir veya zaten yerletirmitir; Tanr gzlerimizin nne sermedii srece, herhangi bir ey hakknda muhtemelen elde edebileceimiz en byk teminat budur. Ayrca mevcut bilgimizden daha byk teminat olamaz, Tanrnn vahiyleri bunu gsterir. Bana gre, bu ekilde adlandrlan hibir ey basit bilgiyi sarsamaz veya alaa edemez veya kiinin anlama yetisi dahilindeki ak delillerle elien hibir eyi aklc biimde doru olarak kabul etmesini salayamaz. nk bylesi 823
vahiyleri alan yeteneklerimiz sezgisel bilgimizin kesinliiyle eit olsa bile ondan daha kesin olamaz; ak ve kesin bilgilerimizle dorudan elien hibir eyi doru kabul edemeyiz; rnein tek cisim ve tek yer fikirleri o kadar rtr ve insan zihni bu rtmeyi o kadar aka alglar ki, bir cismin ayn anda iki uzak ve farkl yerde bulunduunu iddia eden bir nermeyi, ilahi vahyin otoritesine dayansa bile onaylayamayz. Bu yzden de hibir nerme ilahi vahiyler olarak alnamaz veya net sezgisel bilgilerimizle eliiyorsa onaylanamaz. nk tm bu bilgilerin, delillerin ve onaylarn temellerini ve prensiplerini altst eder. Bu durumda pheli nermeler bariz olanlarn nne getiinde doru ve yanl arasnda hibir fark, dnyadaki inanlr ve inanlmaz eyler, iin hibir l kalmaz ve kesin olarak bildiimiz eyler hata yapabileceimiz eylere boyun eer. Bu nedenle, fikirlerimizin onaylad veya reddettii bariz alglamalarla elien nermelerin inan meselesi olarak dayatlmas bounadr. Bu veya baka bir biimde onaymz deitirmek mmkn deildir. nk inan bizi bilgimizle elien hibir eye ikna edemez. (...) Ama hakknda kusurlu nosyonlara sahip olduumuz hatta hibir nosyona sahip olmadmz birok ey mevcuttur. Ayrca gemiteki, bugnk ve gelecekteki varlklar hakknda, yeteneklerimizin doal kullanm ile hibir bilgi elde edemeyeceimiz baka eyler de vardr; doal yeteneklerimizin kefedebilecei snrlarn dnda olan ve akl aan bu eyler, ifa edildiklerinde gerekten de inan meselesidirler. Bu nedenle, meleklerin Tanrya kar ayaklandklar ve bu sebeple mutlu hallerini kaybettikleri blm, (llerin canlanaca ve yeniden yaayaca) blm ve benzerleri akln kefedebilecei snrlarn tesinde olduundan aklla dorudan hibir ilgisi olmayan, sadece inanla ilgili meselelerdir. () nancn egemenlii aklla atmadan ve onu engellemeden buraya kadar eriir; akl yaralamaz veya rahatsz etmez, aksine tm bilgilerin ilahi kaynandan gelen dorular kefetmesine yardm eder ve onu gelitirir. Tanrnn ifa ettikleri mutlaka dorudur; bundan phe bile edilemez. nancn asl amac budur ama bunun ilahi vahiy olup olmad konusunda akl hkm vermelidir. Akl, insan zihninin ne daha az aikr olan bir eyi kabul etmek iin daha aikr olan bir eyi reddetmesine ne de bilgi ve kesinlie kar olas olan kabul etmesine izin verir. Geleneksel vahiylerin ilahi asl biimlerini koruduuna, bize gelen kelimelerle ifade edildiine ve bizim anladmz anlamda olduuna dair, akl prensiplerininki kadar ak ve kesin bir delil olamaz. Bu nedenle, akln ak ve bariz emirleriyle elien veya bu emirlerle tutarl olmayan hibir ey, akln hibir ekilde dahil edilemeyecei bir inan meselesi olarak karmza getirilemez veya onaylanamaz. lahi vahiyler tm 824
BLMSEL DEVRM
fikirlerimizden, nyarglarmzdan ve ilgilerimizden daha stndr ve tam bir onayla kabul edilmeyi hak eder. Akln inanca bu biimde boyun emesi bilginin nirengi noktalarn yok etmez, akln temellerini sarsmaz, aksine, yeteneklerimizi bize bahedildii amala kullanmamza izin verir. nan ve akl blgeleri bu snrlarla birbirinden ayrlmazsa, dini meselelerde akla hi yer kalmaz ve dnyadaki eitli dinlerde bulunan ar fikirler ve seremoniler artk sulanamaz. nk akl karsnda inanc ar biimde vmek, bence, insanoluna hkmeden ve onu blen neredeyse tm dinleri dolduran samalklarn nedeni olabilir. nk insanlara dinle ilgili eylerde akllarna danmamalar ynnde bir prensip retilmitir. Tm bilgilerinin prensiplerine ve aklselime bariz biimde ters olsa da hayallerini ve tabii batl inanlarn serbest brakrlar ve bylece yle garip fikirlere ve ar uygulamalara srklenirler ki, akl banda bir kii onlarn ahmaklklarna arp kalr; onlarn arbal, iyi bir insan iin sama ve saldrganca olduunu dnmeden edemez ve byk ve bilge Tanr tarafndan kabul edilmekten ok uzak olduklar hkmn verir. Bylece bizi hayvanlardan ayrmas ve akll yaratklar olarak kendine zg biimde vahiler karsnda yceltmesi gereken din, insanlarn en akld olduu ve hayvanlardan bile aklszca davrandklar bir alan haline gelir. Credo, quia impossibile est (nanyorum nk imknsz) sz iyi bir insan iin bir gayret gsterme esprisidir ama insanlar iin fikirlerini veya dinlerini semek iin ok kt bir kuraldr. (...) Frsattan istifade, nc bir onay zeminini gz nne almak istiyorum; inanca veya akla gvendiimiz kadar gvendiimiz ve baz insanlarla ayn otoriteye sahip olan bu zemin cokudur; akln yannda durur ama o olmadan vahyi ykseltir. Etkili olduunda hem akl hem de vahyi alr gtrr ve onlarn yerine insann kendi dimann temelsiz hayallerini koyar ve bunlarn hem fikir hem de fiil iin bir temel olduunu varsayar.
* John Locke, nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme, Oxford, The Clarendon Press; 1894, cilt I, s. 13-14, 27-28, 37-38, 121-122, cilt II, s. 387, 412-413, 415-416, 420-421, 423, 425-427, 430.
825
826
III SYASET
A. ON YEDNC YZYILDA SYAS DNCELER 1. Kutsal Kitaptan Alnan Politika* Piskopos Bossuet
Kutsal Kitaptan Alnan Politika (Politique tiree des propres paroles de lEcriture Sainte), Jacques Benigne Bossuetin 1670 ile 1681 yllar arasnda zel retmeni olduu, Kral XIV. Louisin olu olan veliaht prensin eitimi iin yazd risaleden biridir. Dier iki risale Tanrnn ve insann doasndan ve Tanrnn tarih zerindeki takdirinden bahseder. Politique ise hkmdarn haklarndan ve grevlerinden bahseder, krallarn tanrsal hak felsefesinin mkemmel bir rneidir. Daha sonra Meaux Piskoposu olan Bossuet (1627-1704) kendi ann en byk hatip ve ilahiyatlarndan biri olarak tannr. Kraliyet otoritesinin drt nitelii vardr: Birincisi, otoritesinin kutsalldr; ikincisi, babadan ola gemesidir; ncs, mutlakldr; drdncs, akla boyun emesidir. Tm gcn Tanrdan geldiini zaten grmtk. Aziz Pavlus unu ekler: Hkmdar, senin iyiliin iin Tanrya hizmet etmektedir. Ama kt olan yaparsan, kork! Hkmdar, klc bo yere tamyor; ktlk yapann zerine Tanrnn gazabn salan alc olarak Tanrya hizmet ediyor. (Romallar 13:4). Hkmdarlar Tanrnn vekilidir ve onun dnyadaki yardmclardr. mparatorluuna onlar zerinden hkmeder. imdi de siz Davut soyunun elindeki Tanrnn Krallna kar gelmeyi tasarlyorsunuz (2. Tarihler 13:8). Bu nedenle, daha nce de grdmz gibi, kraliyet taht bir insann taht deildir, Tanrnn kendi tahtdr. Yehova, btn oullarm arasndan srailde Yehovann krallnn tahtna oturtmak iin olum Sleyman se827
ti. (1. Tarihler 28:5) Ve: Bylece Sleyman babas Davutun yerine Yehovann tahtna oturdu (1. Tarihler 29:23). Tm bunlardan anlald zere, krallar kii olarak kutsanmtr ve hayatlarna ynelik bir saldr, kutsal olana kar bir saygszlktr. Tanr peygamberleri tarafndan onlarn kutsal ya srerek kutsanmasn salar, ayn piskoposlarn ve dier vekillerin kutsand gibi. Ancak bu kutsamann harici uygulamalar mevcut olmasa da hkmdarlar stlendikleri grevle, yani ilahi majestelerinin temsilcisi olarak onun planlarn yrtmek iin onun takdiriyle vekalet edeceklerinden kutsanm saylrlar. Aziz Pavlus hkmdarn Tanrnn vekili olduunu syledikten sonra unu ekler: Bunun iin, yalnz Tanrnn gazab nedeniyle deil, vicdan nedeniyle de hkmdara bal olmak gerekir (Romallar 13:5). Yeniden: Ey kleler, dnyadaki efendilerinizin her szn dinleyin... Her ne yaparsanz, insanlar iin deil, Rab iin yapar gibi candan yapn. Rab Mesihe kulluk ediyorsunuz (Koloseliler 3:22-23). Eer havari doal olmayan bir durum olan klelikten bahsediyorsa, halkn zgrln koruyan hkmdarlara ve yarglara meru biimde itaat etmek hakknda ne dnmeliyiz! Hkmdar grevini yapmasa dahi onun grevine ve vekaletine sayg gstermeliyiz. Ey hizmetkrlar, efendilerinizin yalnz iyi ve yumuak huylu olanlarna deil, ters huylu olanlarna da tam bir saygyla baml olun (1. Petrus 2:18). Hkmdara gsterdiimiz saygda dini bir yan vardr. Tanrya hizmet etmek ve krala sayg gstermek tek ve ayn eydir; Aziz Petrus bu iki grevi birletirir: Tanrdan korkun, krala sayg gsterin, (1. Petrus 2:17). Ancak, gleri yukardan geliyor diye hkmdarlar bu gc istedikleri gibi kullanabileceklerini dnmemelidir; bunun yerine korku ve ihtiyatla kullanmalar yerinde olur, nk bir ey Tanrdan geliyorsa, Tanr o eyin hesabn ayrntl biimde sorar. (...) Bu yzden krallar Tanr vergisi glerini kullanrken titremeli ve yanl kullanmann nasl bir saygszlk olacan dnmelidir. (...) *** Kraliyet otoritesi babadan ola geer ve bunun kendine zg karakteri iyiliktir. Krallarn yerlerini Tanrya, yani insan rknn gerek babasna borlu olduunu grmtk. Ayrca insanolunun rendii ilk g fikrinin babadan ola geen g olduunu ve krallarn babalar model aldn da grmtk. 828
SYASET
Ayrca herkes kamu gcne kar gsterilen itaatin On Emir iinde, ailelerini onurlandrma grevi veren emirde bulunduu konusunda hemfikirdir. Tm bunlardan anlalan, kral isminin baba ismiyle ayn olduu ve iyiliin, krallarn en doal karakteri olduudur. Kraliyet otoritesi mutlaktr. Bu terimi iren ve desteklenemez hale getirmek iin baz insanlar mutlak ve keyfi hkmeti birbirine kartrmaya alrlar. Ancak adaletten bahsettiimizde greceimiz gibi, bu ikisi kadar birbirinden farkl iki ey yoktur. Hkmdar emirleri iin kimseye hesap vermez. Adaletin kendisi olduu iin hkmdara itaat etmemiz gerekir, adalet yoksa insan ilikilerinde ne dzen ne de ama kalr. Onlar Tanrdr ve ilahi zgrln bir parasdr. () Egemen bir hkmdar her eyi ellerinde ve bir arada tutar, hem hkm verme konusundaki egemen otoriteyi hem de devletin tm glerini... Majeste, Tanrnn grkeminin hkmdardaki grntsdr. Tanr sonsuzdur, Tanr her eydir. Bir prens, prens olduu srece herhangi bir kii olarak grlemez. O artk kamusal bir kiiliktir, tm devlet onda vcut bulur; tm halkn iradesi onun iradesi iinde anlalr. Nasl ki tm mkemmellikler ve tm erdemler Tanrda birlemise, bireylerin tm gc de hkmdarn kiiliinde birleir. Tek bir kiide bir araya gelen ne byk bir grkem! Tanrnn gc dnyann bir ucundan dier ucuna kadar bir an iinde hissedilir. Kraliyet gc de tm krallkta ayn zamanda hkmeder. Tm krall, Tanrnn tm dnyay tuttuu gibi, yerinde tutar. Tanr elini ekse tm dnya ker; krallktaki otorite yok olsa her ey karr. Hkmetin amac devletin iyilii ve korunmasdr. (...) Devletin varlnn iyi bir yapya sahip olmas iki eye baldr: Dine ve adalete. Bunlar devletin dahili ve asli prensipleridir. lkiyle Tanrya ait olan Ona veririz; dieriyle de insana ait olan insana... Hkmdar, otoritesini kullanarak kendi devletindeki dzmece dinleri yok etmelidir. O, dine dayanan kamu huzurunun koruyucusudur ve daha nce grdmz zere, bunun temeli olan tahtn muhafaza etmelidir. Dinin serbest olmas gerektiini syleyerek hkmdarn din konusunda kat ve kesin kararlar almasn zorlatranlar kfirce bir hata iindedir. Aksi takdirde tebaas arasnda ve tm devlette putperestlie, Muhammedilie, Yahudilie ve tm dzmece dinlere katlanmas gerekecektir; dine kfretme, hatta ateizm, ve byk sular cezasz kalacaktr...
* Oeuvres de Bossuet (Paris, Firmin Didot Freres, 1862), cilt I, s. 322-325, 333-334, 370, 383-384, 390.
829
2. Leviathan* Thomas Hobbes

Leviathan yahut Bir Din ve Dnya Devletinin erii, Biimi ve Kudreti (1651) adl eserinde ngiliz filozof Thomas Hobbes (1588-1679) matematiksel yntemi politikaya uygulamtr. Bu yzden eser, siyaset biliminin ilk denemelerinden biri saylr. Ayrca monarik mutlakiyet savunmas olarak yazlmtr ve ngiliz Savalar balamnda okunmas gerekir. Hobbes, Long Parlamentosu1 1640 ylnda toplandnda Parise kam, orada gelecekte II. Charles olacak prensin matematik retmeni olmutur. Hobbesun argmanlar gc elinde bulunduran her hkmete uygulanabilir olsa da kralclar devrimcilerden daha ok memnun etmemitir. (Thomas Hobbes iin 850. sayfaya da baknz.) Tanrnn dnyay yaratmak ve ynetmek iin kulland doa, insan zanaat tarafndan, birok eyde olduu gibi, yapay bir hayvan yaratacak kadar taklit edilmitir. Hayat sadece, balangc esas paralardan biri olan, organlarn hareketi olarak grrsek neden tm otomatlarn (bir saat gibi yaylar ve arklarla kendi kendine hareket eden motorlar) yapay bir hayata sahip olduunu syleyemeyelim? Kalp bir yay; sinirler birok tel ve eklemler zanaatkr tarafndan tm vcuda hareket vermek amacyla yaplan birok arktan baka nedir ki? Ancak zanaat ileri gider ve doann en aklc ve en mkemmel iini yani insan da taklit eder. Zanaatkrlar tarafndan yaratlan byk Leviathan, yani Latincede Civitas, bizim dilimizde ise Milletler Topluluu veya Devlet yapay bir insandan baka nedir? Kendini korumak ve savunmak amacyla doal olandan daha byk bir boya ve gce; tm vcuda hayat ve hareket veren yapay bir ruh olarak egemenlie; yapay eklemler olarak hkimlere ve dier adalet ve yrtme memurlarna; doal vcutta ayn grevi yapan sinirler gibi her bir organn ve eklemin kendi grevini yerine getirerek egemenlik koltuuna balanmasn salayan dllere ve cezalara sahiptir; her bir yenin zenginlii ve malvarl gcdr; salus popidi, insanlarn gvenlii iidir; bilmesi gereken her eyi neren danmanlar ise hafzadr; adalet ve kanunlar yapay bir akl ve irade; uyum salk; isyan hastalk ve i sava lmdr. Son olarak, bu politik vcudun paralarnn ilk yaratl, bir araya getirilmesi ve birletirilmesi anlamna gelen antlamalar ve taahhtnameler; yaratrken Tanrnn syledii hkmn veya insan yaratalm (Yaratl 1:26) sznn benzeridir. Bu yapay insann doasn tanmlamak iin nce maddesini ve zanaatkr incelemek istiyorum.
1 Piskopos Savalar sonrasnda Kral I. Charles tarafndan toplanan parlamento. (.n.)
830
SYASET
lk olarak, her ikisi de insandr. kinci olarak, nasl ve hangi taahht ile yaratldna; haklar nedir, egemenin adil gc ve otoritesi nelerdir ve onu koruyan veya sona erdiren nedir sorularna cevap arayacam. nc soru ise, Hristiyan Devleti nedir sorusudur. nsan Hakknda lk srada tm insan soyunun genel bir eilimi vardr; ancak lnce biten, g stne g elde etmek iin duyulan srekli ve huzursuz arzu. Bunun sebebi her zaman bir adamn zaten elinde olandan daha fazla keyif elde etme istei veya ortalama bir gle tatmin olamamas deil, iyi yaamay, mevcut olandan daha fazla g ve vasta olmadan garantileyememesidir. (...) Doa, insanlar vcut ve zihinsel yetenekler asndan o kadar eit yaratmtr ki, arada bir dierlerinden daha gl bir vcuda veya daha hzl bir zihne sahip olanlar ortaya ksa da tm insanlar birlikte dnldnde, bir insan ile dieri arasndaki fark, bir insann herhangi bir menfaati, dierlerinin de onun kadar talep etmesine engel olacak kadar nemli deildir. Vcut gc sz konusu olduunda en zayf olan bile, gizli bir dzenekle veya dier insanlar kendisiyle ayn tehlikede olduklarna ikna edip onlarla birleerek en gly ldrebilir. (...) nsann doasnda, anlamazln temel sebebi olduunu grrz. lki rekabettir, ikincisi farklar, ncs ise zaferdir. lki insanlarn kazan salamak iin, ikincisi gvenlik iin, ncs ise hret iin saldrmasna neden olur. lki dier adamlarn, karlarnn, ocuklarnn ve hayvanlarnn efendisi olmak iin; ikincisi onlar korumak iin; ncs ise bir kelime, bir gl, farkl bir gr veya dorudan kendi kiiliini veya akrabalarn, arkadalarn, milletini, mesleini veya adn kk drecek vr zvr iin iddet kullanr. Bu noktada insanlarn, onlarn tmn korku dolu bir sayg iinde tutan genel bir g olmadan yaad zamanlarda sava denen bir durumda olduklarn sylemek gerekir, hem de yle bir sava ki, her bir kii iin tm dier kiilere kar... Bu yzden, her bir kiinin her bir dier kii iin dman olduu sava zamanlarn sonucu neyse, herkesin kendi gcnden baka gvencesi olmad ve kendi icatlaryla donandklar zamanlarn da sonucu ayndr. Bu koullarda retime yer yoktur, nk bunun getirecei fayda kesin deildir ve bu yzden yeryznde bir kltr de yoktur;... sanat da, belge de, toplum da. Ve en kts, vahice ldrlmeye dair srekli bir korku ve tehlike mevcuttur; insann hayat yalnz, fakir, irkin, vahice ve ksadr. () 831
Her bir kiinin dier tm kiilere kar savann bir sonucu da hibir eyin adaletsiz olmamasdr. Doru ve yanl, adil ve adil olmayan gibi nosyonlara yer yoktur. Genel bir g mevcut deilse kanun yoktur; kanun yoksa adaletsizlik de yoktur. G ve hile sava dneminde en temel iki erdemdir. Adalet ve adaletsizlik ne vcudun ne de zihnin yeteneklerinden biri deildir. yle olsalard dnya zerinde tek bana olan bir insanda duyularnn ve tutkularnn yan sra bunlar da mevcut olurdu. Bunlar yalnz olan deil, bir topluma ait olan kiinin nitelikleridir. Ayn koullar altnda ayrca tre de, hkimiyet de, benim senin ayrm da olmaz; elde edebildii her ey, onu elde tutabildii srece insana aittir. nsan sadece doann iine brakldnda bylesi yanl koullar iindedir; ancak ksmen tutkular, ksmen de akl sayesinde bu koullardan kurtulma olana vardr. nsanlarn bara eilim gstermesine sebep olan tutkular lm korkusu, rahat bir hayat srmek iin gerekli olan eylere duyulan arzu ve alarak bunlar elde etme mididir. nsanlarn zerinde anlatklar uygun bar maddelerini neren ise akldr. Bu maddeler aslnda doa kanunlar olarak adlandrlr. (...) Yazarlarn yaygn olarak jus naturale olarak adlandrdklar doa haklar, her insann kendi doasn, yani kendi hayatn korumak amacyla kendi gcn kendi iradesinin istedii gibi kullanabilme zgrldr; bunun sonucunda da insann kendi akl ve hkmleri nda bu ama iin en uygun vasta olarak grd her eyi yapabilmesidir. Burada zgrlk kelimenin doru anlamyla, yani harici engellerin yokluu olarak anlalmaldr. Bu engeller bir insann yapabilecei eyleri yapma gcnn bir ksmn elinden alsa da elinde kalan gle kendi hkmleri ve aklnn kendisine dikte ettii eyleri yapmasn engelleyemezler. Bir doa kanunu, lex naturalis, akl tarafndan bulunmu, insann kendi hayat iin ykc olan veya hayatn koruma vastalarn elinden alacak eyleri yapmasn ve hayatn en iyi biimde koruyacan dnd eyleri unutmasn engelleyen bir emir veya genel kuraldr. Bu konuda jus ve lex, hak ve kanun kelimelerini kullansalar da bu ikisi birbirinden ayrlmaldr, nk hak bir eyi yapma veya ondan saknma zgrldr, oysa kanun bunlardan biri iin belirleyici ve balaycdr. Bu nedenle, hak ve kanun, zorunluluk ve zgrlk kadar birbirinden ayrdr ve uyumsuzdur. () Haklarn karlkl aktarmna ise insanlar szleme adn verirler. Devlet Hakknda Hem zgrl hem de dierleri zerinde hkimiyet sahibi olmay seven insanolunun, devletlerde grdmz zere, kendilerine kstlama getir832
SYASET
mesinin nihai sebebi, amac yahut tasars yine kendilerini koruma ve bylece daha iyi bir yaam srme ynndeki saduyulardr; yani onlar korku dolu bir saygyla bir arada tutacak, emirlere uyma performanslarna ve doa kanunlarn gzlemelerine bal olarak cezalandrma korkusuyla birbirlerine balayacak grnr bir g yokken insanlarn doal tutkularnn sonucu olan (...) sefil sava artlarndan kendilerini kurtarmaktr. Devletin, kalabalk bir grup insan hemfikir olduunda ve herkes herkesle anlaarak herhangi bir insana veya bir grup insana byk oranda herkesi temsil etme hakk verdiinde, yani temsilci olarak kabul ettiinde kurulduu sylenir; hem lehte hem de aleyhte oy veren herkes, bar iinde yaamak ve dier insanlara kar korunmak iin bu insana veya gruba tm eylemlerinde ve hkmlerinde, bu eylem ve hkmler kendilerininmi gibi yetki vermelidir. Bir araya gelen insanlar tarafndan kendisine egemenlik gc tevdi edilen insan veya insanlarn tm haklar ve yetenekleri bu devlet kurumundan kaynaklanr. lk olarak, aralarnda bir anlama olduuna gre, bundan sonra nceki anlamalar nedeniyle bu anlamaya aykr hibir ey yapmaya ykml deildirler. Buna bal olarak, zaten bir devlet kurmu olduklarndan ve bir anlamaya bal olarak hkmdarn hkmlerini ve eylemlerini sahiplenmeleri gerektiinden, hkmdarn izni olmadan baka kimseye itaat edemezler ve kendi aralarnda yasal biimde yeni bir anlama yapamazlar. (...) Bazlar hkmdarlarna itaatsizliklerinin sebebi olarak insanlarla deil, Tanryla yeni bir anlama yapm gibi davranrlarsa bu da haksz bir eilim olur; nk Tanry yeryznde temsil eden kiinin, yani Tanrnn himayesinde Onun egemenliini yrten ve Onun yardmcs olan kiinin aracl olmadan Tanr ile anlama yaplamaz. Ama zaten Tanr ile anlama yaptn iddia edenler bariz biimde kendi vicdanlarna bile yalan sylemektedir. Bu sadece haksz deil, ayn zamanda deersiz ve insanlk d bir eilimdir. kinci olarak, egemen klnan kiiye herkesi temsil etme yknn yklenmesi onlarn ortak anlamasyla ortaya ksa da ahsen hkmdarla insanlar arasnda deildir; hkmdar tarafndan bu anlamann ihlal edilmesi imknszdr ve bu yzden tebaasndan hi kimse bir bahaneyle veya msadere ile tebaa olmaktan kurtulamaz. () Drdnc olarak, her bir tebaa bu kurumda kurulan egemenliin tm fiillerinin ve hkmlerinin sebebi olduuna gre, hkmdarn yapt hibir ey tebaasna zarar veremez veya hibiri tarafndan adaletsizlikle sulanamaz. Bakasndan ald otorite ile bir ey yapan kii otoritesi ile hareket ettii kiiye zarar veremez ama bu devlet kurumunda her bir insan hkm833
darn btn yaptklarnn msebbibidir. (...) Egemenlik gcne sahip olanlarn hakszlk yapmas mmkndr ama bu gerek anlamda bir adaletsizlik veya ktlk olmaz. Beincisi ve son sylediimizin neticesi olarak egemenlik gcne sahip hibir insann ldrlmesi veya tebaas tarafndan cezalandrlmas adil olmaz. Tebaann her yesi hkmdarn fiillerinin msebbibi olduuna gre, kimse kendisi tarafndan gerekletirilen bir hareket iin bakasn sulayamaz. Bu kurumun amac herkes iin bar ve savunma salamak olduuna ve bu amaca hakk olan insann her vastay kullanmaya da hakk olduuna gre, bar ve savunmay salayacak vastalar ve bunlara ilikin engeller ve karklklar konusunda hkm verme hakk egemenlie sahip kii veya kiilerdedir. Bu kii veya kiiler hem nceden memleketteki uyumazlklar ve lke dndan gelecek dmanlklar engellemek hem de bar ve gvenlik kaybolduunda bunlar geri getirmek iin, yani bar ve gvenlii salamak iin neyi gerekli gryorlarsa yapabilirler. Bu yzden altnc olarak, hangi fikirlerin ve doktrinlerin bar salayacana ve hangilerinin bar bozacana, buna bal olarak, kalabalklara konumak ve baslmadan nce kitaplarn doktrinlerini incelemek iin hangi durumlarda, kimlere ne kadar gvenilebileceine dair hkm vermek de egemenliin bir parasdr. nk bar ve uyum elde edilmek istendiinde, insanlarn hareketleri fikirlerine ve fikirlerin doru ynetilmesi de insan hareketlerinin doru ynetilmesine baldr. Doktrin sz konusu olduunda dorular dnda hibir ey dikkate alnmasa da bar sz konusu olduunda bunun zdd doru olabilir. nk bar bozacak doktrinler, bar ve uyumun doa yasasna aykr olmasndan daha doru olamaz. Yedinci olarak, insanlarn tebaann dier yelerinin tecavzne uramadan hangi iyi eylerden keyif alabileceine ve hangi fiilleri gerekletirebileceine dair kurallarn belirlenmesi de egemenliin bir parasdr; bu insanlarn tre dedii eydir. (...) Sekizinci olarak, yarglama hakk da egemenliin bir parasdr. (...) Dokuzuncu olarak, dier milletlerle ve devletlerle savama ve bar yapma hakk da egemenliin bir parasdr; yani bir ama iin byk gleri toplamann, silahlandrmann ve cretlerini demenin ne zaman kamu yararna olduuna hkm vermek ve bunlarn masraflarn karlamak iin tebaadan zorla vergi toplamak. (...) Bunlar egemenliin zn oluturan haklardr ve hangi insanda veya insan grubunda egemenlik gc olduunu gsteren iaretlerdir. Bunlar paylalamaz ve ayrlamaz. 834
SYASET
Yukarda saylan haklardan herhangi birini dndmzde grrz ki, biri olmadan dierlerinin hepsine sahip olmann, tm devletlerin uruna kurulduu ama olan bar ve adaleti korumak zerinde hibir etkisi yoktur. Kendi iinde blnen bir krallk ayakta kalamaz sz bu blnme iin sylenmitir. Bylesi bir blnme olmadan bir krallk asla birbirine dman ordulara blnmez. Balangta ngilterenin byk blmnde bu gleri kral, lordlar ve avam kamaras arasnda blme fikri olmasayd, insanlar asla blnmez ve bir i savan iine dmezlerdi; nce politika konusunda anlaamayanlar, sonra Anglikan Kilisesi kartlar arasnda din zgrl konusundaki tartmalar neticesinde insanlar egemenlik hakk konusunda yle eitildiler ki, bugn ngilterede bu haklarn ayrlamaz olduunu gremeyen az kii mevcuttur ve bar geri geldiinde daha genel bir bilgilenme olacaktr. (...) Bu, egemenlie ayrlmaz bir biimde bal olan blnemez byk otorite sayesinde, bazlarnn, egemen krallarn tebaasndaki kiilerin her birinden daha byk bir g-singulis majores- olmasna ramen, hep beraber btn tebaas karsnda, daha gsz -universis minores- olduu ynndeki fikrinin dayanaklar azalmtr. Hep beraber derken, kolektif birlii tek bir kii olarak grmyorlarsa, hep beraber ile her biri ayn eyi ifade etmektedir ve bu konuma yine absrddr. Ama eer hep beraber ifadesiyle, onlar egemenlii stlenen tek bir kii olarak gryorlarsa, hepsinin gc, zaten egemen olan kiinin gcyle ayndr ve bu konuma yine absrddr; egemenlik, bir grup insana verilmise, bu absrdl daha iyi grebilirler, ancak monaride gremezler ama egemenlik gc, kimde olursa olsun hep ayndr. (...) Ancak tebaann iren hevesleri ve elinde snrsz g bulunduran dier babozuk tutkular yznden ok sefil koullarda olduu sylenerek itiraz edilebilir. stelik bu insanlar genelde bir monarkn tebaasdr ve bu yzden bunun monarinin hatas olduunu dnrler; demokratik veya baka bir egemen konsey tarafndan yrtlen bir hkmetin tebaas olarak yaayanlar bu biimin tm rahatszlklarn devlete ykler; onlar koruyacak kadar mkemmel olan tm hkmet biimlerinde g hep ayndr, bir insann durumunun her zaman iin dierlerinden biraz daha kt olabilecei dnlmez; bir i savaa elik eden ve nadiren akla gelen sefaletle veya korkun felaketlere kyasla herhangi bir hkmet biiminde genel olarak insanlarn bana gelebilecek en byk sorun efendisiz insanlarn ahlaksz halidir, kanunlara tabi deillerdir ve yamaclk ve intikam hisleriyle hareket etmelerini engelleyen zorlayc bir g ortada yoktur. (...)
835
Hristiyan Devleti Hakknda Ben kiliseyi emriyle toplandklar ve otoritesi olmadan toplanmamas gereken tek bir egemenin kiiliinde birlemi, Hristiyanlk dinini icra eden bir grup insan olarak tanmlarm. Btn devletlerde sivil egemenliin izni olmadan gereklemesi yasak olan toplant, toplanmasn yasaklam olan herhangi bir devlette yapld takdirde kanunsuz bir toplant olacaktr. Ayrca dnya zerinde tm Hristiyanlarn itaat etmek zorunda olduu tek bir evrensel kilise de yoktur, nk dnya zerindeki tm dier devletleri kendisine tabi klacak bir g yoktur. Farkl hkmdarlarn ve devletlerin egemenliinde yaayan Hristiyanlar vardr ama her biri iinde yaad devletin bir yesidir ve bunun sonucunda baka bir kiinin emirlerine tabi olmas mmkn deildir. Bu yzden emretmeye, hkm vermeye, gnah karmaya veya baka bir fiili yerine getirmeye muktedir olan bir kilise Hristiyan insanlardan oluan bir sivil devlet gibidir; tebaas insanlardan oluursa sivil devlet adn alr; tebaas Hristiyanlardan oluursa kilise olarak adlandrlr. Dnyevi ve ruhani hkmdarlklar insanlarn ift grmesi ve kendi meru hkmdarlarn armas iin ortaya konmu iki kelimedir. nanl kiilerin vcutlarnn diriliten sonra sadece ruhani deil, lmsz olaca dorudur ama bu hayatta kaba ve ayartlabilir vcutlardr sadece. Bu nedenle, bu hayatta devletin ve dinin hkmeti deil dnyevi hkmet mevcuttur; hem devletin hem de dinin yneticisinin retilmesini yasaklad herhangi bir doktrinin bir tebaaya retilmesi de yasal deildir. Yneten tek olmaldr; aksi takdirde kilise ile devlet, ruhular ile dnyaclar, adaletin klc ile inancn kalkan ve hatta her Hristiyan insann gsnde Hristiyan ile insan arasnda blnme ve i sava kacaktr. Kilisenin retmenlerine de sivil devletin retmenlerine de papaz denir. Ancak papazlar arasnda ast-st ilikisi olmazsa, yani bir bapapaz olmazsa insanlara elikili doktrinler retilir, bunlardan biri veya her ikisi de yanl olabilir. Bapapazn doa kanununa gre kim olmas gerektii zaten aklanmtr; ynetim sivil devlette olmaldr. (...)
* Thomas Hobbes, Leviathan, Londra, George Routledge and Sons, 1887, s. II, 52-53, 63-67, 82, 8489, 211-212.
836
SYASET
3. Areopagitica* John Milton

ngiliz Sava (1649-1660) srasnda ve Hkmdarsz Dnemde, byk ngiliz Priten airi John Milton (1608-1674) sk sk zgrl korumak iin sesini ykseltmitir. Areopagitica (1644) adl eserinde 1643 Hazirannda basna kat bir sansr getiren Presbiteryen Parlamentoya kar yayn zgrln savunmutur. Milton, Kral I. Charlesn idamn savunmak zere yazlan Krallarn ve Yarglarn mtiyazlar (1648-1649 adl eserinde de krallarn Tanrsal Hak felsefesini tartr. Areopagitica Kiliseyle birlikte devletin en byk kaygs, tpk insanlar gibi, kitaplarn da kendilerini ktlemesini ihtiyatl biimde izlemek ve sonrasnda onlar sulu bulup toplatmak, sulular hapsetmek ve en sert biimde adalete teslim etmektir, bunu inkr etmiyorum; kitaplar, tamamen l eyler deildir, kendileri de bir semeresi olduklar o ruh kadar faal bir hayat zne sahiptir; hayr, kendilerini besleyen o canl zeknn en saf etkisini ve zetini, sanki kk bir iedeymi gibi saklayp koruyorlar. Kitaplarn o efsanevi ejderha dileri kadar canl ve onlar kadar ok bereketli olduunu biliyorum; oraya buraya saldklarnda, silahl adamlarn boy verme ihtimali sz konusu. Ancak, dier yandan, ihtiyatl olunmad takdirde, bir kitab ldrmek, bir adam ldrmekle edeer saylr; bir insan ldren akll bir yarat, Tanrnn suretini ldrm olur ama iyi bir kitab ldren, akln kendisini, Tanrnn grnen suretini ldrm olur. Yaayan insanlarn ou dnya iin bir yktr ama iyi bir kitap, bu hayatn tesinde baka bir hayat amacyla mumyalanm asil bir ruhun hayat veren deerli kandr. Muhtemelen byk bir kayp saylmayacak bir hayatn hibir ada geri verilemeyecei dorudur; alarn geip gidii de ounlukla reddedilmi bir doruyu kurtaramaz; nk bunu istemek, btn milletleri daha kt bir duruma sevk eder. Bu nedenle, halkn iindeki insanlarn yaayan emeklerini neyle sulayacamz belirlerken ve insanlarn kitaplarda korunan, saklanan deneyimlerle dolu hayatlarn ortaya dkerken, temkinli hareket etmemiz gerekir; zira bu yzden bazen bir cinayetin ilenebileceini, belki ehit verileceini grmekteyiz, hatta bu zann geniletecek olursak, bir tr katliam olabilir. Bu katliamda, infaz, sadece esasl bir hayat katletmekle kalmaz, semavi ve beinci duyuya, yani bizzat akln kendisine de bir darbe vurur; tek bir hayat deil, lmszl katleder. Ama yetki vermeye kar karken kendim yetki veriyorsam knanmam gerekir; ekilen aclarn, bu dzensizlie kar antik ve nl devletlerde, sz 837
konusu yetki verme projesi, engizisyondan srnerek kana dek piskoposlarmz tarafndan yakalanp baz Presbiteryenleri ele geirme gibi yaplan eyleri gsterecek kadar tarihi aclar olduunu reddetmiyorum. () Bence (...) Tanr insanolunun vcudunun evrendeki perhizini genilettiinde, (lmllk kurallarn hi saklamadan), zihinlerimizin perhizini ve beslenmesini insann kendi isteine brakmtr; yetikin her insan kendi kapasitesine gre zihnini besleyebilir. Ne byk bir erdemdir lmllk, insann hayatnda ne kadar az rastlanr! Ancak Tanr, zel bir kanun veya talimata bile gerek duymadan, tamamen yetikin insanlarn tutumuna ok gvenmitir. Bu nedenle bir adamn kendi bulduu deil, ona retilen eylemler onu kirletmez, Tanr bu hatalar insan zaman amna uramayan srekli bir ocuklua mahkm etmek iin kullanmaz, aksine, kendi seimlerini yapabilmesi iin ona akl hassasn emanet eder. (...) nsanolunun bugnk durumuna bakacak olursak, ktln bilgisi olmadan hangi bilgelik tercih edilebilir ve hangi itidalle sabredilebilir? Tm tuzaklarn ve grnen zevklerini anlayan ve gzden geiren ama yine de bunlardan kanan, ayrm yapabilen ve gerekten daha iyi olan seen; ite o gerekten mcadeleci bir Hristiyandr. Dar kmayan ve hasmlaryla yzlemeyen, lmsz bir dl iin koulan, tozun ve scan iindeki yartan svp kaan, gerekletirilmeyen ve nefes almayan, kaak ve mnzevi bir erdemi vemem. (...) Bu vastayla gnah kovabileceimizi dnelim; gnah ne kadar kovarsak erdemi de o kadar kovacamz grrz, nk ikisinin de meselesi ayndr; bu meseleyi ortadan kaldrrsak her ikisini de ortadan kaldrrz. Bu durum, ll, adil ve lml biimde hkmetmesine ramen, nmze tm arzulanabilir eyleri sren ve bize tm snrlarn ve doyumlarn tesine geebilecek bir zihin baheden Tanrnn yksek takdirini hakl karr. yleyse neden erdemleri snamak ve gerei ortaya karmak iin kitaplarn bize zgrce sunduu vastalar ksaltp snrlandrarak, Tanrnn ve doann tutumuna tamamen zt bir biimde davranalm? () Gerek ve anlama yetisi, etiketlerle, kurallarla ve standartlarla tekelletirilebilecek ve ticareti yaplabilecek mallar deildir. lkedeki tm bilgileri, o lkede retilen mallar gibi dnmemeliyiz, uha ve yn balyas gibi iaretleyip lisanslayamayz. Kendi baltalarmz ve saban demirlerimizi bilememize izin verilmeyip, Filistinlilerin yapt gibi drt taraftan gelerek, yirmi yetkili demircide tamir ettirmeye zorlanmamz (bkz. 1. Samuel 13:19-20) klelikten baka nedir ki? (...) Doktrinin btn rzgrlar, dnya zerinde serbeste esse bile, doruluk da meydandaysa, izinler ve yasaklar belirleyerek yaralayc bir biimde 838
SYASET
onun gcnden phelendiimizi gstermi oluruz. Brakalm doruluk ve yanllar kavgaya tutusunlar; dorunun tarafnda olan bir kimse ak ve zgr bir karlamada kt duruma der mi? Doruluun karsndakini susturmas, en iyi ve en gvenilir sindirme yoludur. Bize k ve net bilgiler gnderilmesine dair dualarmz duyan kii, Ceneviz disiplininin2 tesinde ortaya kan dier meselelerin zaten erevelenmi ve imal edilmi halde elimizde olduunu dnecektir. (...) Doruluun gl olduunu ve Her eye Kadir olann yannda olduunu bilmeyenler iin syleyelim: Doruluun zafer kazanmak iin politikalara, stratejilere veya izinlere ihtiyac yoktur, bunlar dorunun gcne kar yanln kulland hileler ve savunmalardr; dorulua yer braksanz ve uyurken ellerini balamasanz yeter, nk aksi takdirde doruyu syleyemez. (...) Ama yine de doruluun birden fazla biime sahip olmas imknsz mdr? Doruluk bir yanda veya kendisine benzemeyen bir biime girmeden br yandaysa, her trdeki eye baka ne kaytsz kalr? (...) Aziz Pavlusun srekli methettii Hristiyan zgrl ne anlamda byk bir kazanmdr? Onun doktrinine gre yiyen veya yemeyen, gnleri sayan veya saymayan her ikisini de Efendimiz iin yapabilir. Merhamete sahip olmasak ve birbirini yarglayan ikiyzlle kar en gl kalede durmasak, baka ka eyi huzur iinde ho grebilir ve vicdana brakabilirdik? Korkarm dardan gelenlere uymann getirdii bu demirden boyunduruk, boyunlarmzda klelerdeki gibi bir iz brakt, ama kumatan bir efendilik hayaleti bizi kovalyor hl... Elimizdeki tm gle, salam bir harici formalite oluturmaya alrken, yakn zamanda buna denk, ufak hiziplerden oluan alt blnmelerden ok Kilisenin ani bir yozlamasna dayanan, birbirine balanm ve birlikte dondurulmu odun ve saman ve anzn sert ve l katlnn, yani kaba bir aptalln iine deceimizi grmyoruz. Her ufak ayrlk hakknda iyi dndmden veya bir kilisedeki her eyin altn ve gm ve deerli talardan olumasn beklediimden deil, insann buday darasndan, iyi bal ufak balktan ayrmas imknszdr; bu lml eylerin beceremeyecei durumda meleklerin vekaleti devreye girmelidir. Ama her ey, nasl olmalar gerektiini gzeten tek bir zihinde olabilir mi? Tmn zorlamaktansa onlara hogr gstermek phesiz daha btnlk, daha basiretli ve daha Hristiyanca olacaktr.
Protestanlarn kendi kiliseleri iin rnek ald disiplin. (.n.)
839
Krallarn ve Yarglarn mtiyazlar Burada, en bandan itibaren krallarn zn, onlara nasl ve neden kardelerinden daha yksek bir itibar verildiini anlatacam; tm anlatacaklarm, krallarn tiranla dnmesi durumunda, onlarn tahttan indirilmesinin ve cezalandrlmasnn, seilmeleri kadar yasal olduunu ispatlayacaktr; bunu, marifetli din adamlarnn atmaya hazr olduu iftiralardaki gibi kenarda kede hizipilerden ve sapknlardan deil, en sekin ve en otantik retilerden ve yasaklanmam, ou kfir olmayan, Hristiyan, Ortodoks ve muhaliflerimiz iin ok ikna edici olmas gereken Presbiteryen yazarlarn eserlerinden rendiim otorite ve akl yrtmelerle yapacam. Bildiim kadaryla hi kimse tm insanlarn zgr olarak doduunu, Tanrnn grnts ve benzeri olduklarn, tm yaratklardan daha ayrcalkl olduklarn, itaat etmek deil, hkmetmek iin doduklarn, Ademin gnah yznden yanla ve iddete sapncaya kadar byle yaadklarn, yanllarn ve iddetin yolundan gitmenin hepsini mahvedeceini ngrerek birbirlerine zarar vermemek iin karlkl olarak balayc, yaygn bir ittifak kurduklarn ve bu anlamaya kar kanlara ve anlamay bozanlara kar birbirlerini korumaya karar verdiklerini inkr edecek kadar aptal olamaz. Kyler, ehirler ve devletler bu yzden kurulmutur. Yeterince balayc hibir inan bulamadklarndan bara ve ortaklaa kabul edilen dorulara kar kanlar g ve ceza ile kstlayacak bir tr otorite oluturmay gerekli grmlerdir. Bu otorite, kendini savunma ve koruma gc her insann znde ve doasnda ve birletirici bir biimde tmnde mevcuttur; ii kolaylatrmak, dzeni salamak ve herkesin ksmen kendi bana hkmetmesini engellemek amacyla iletiim kurmular ve bilgelii ve drstlnn ycelii ile dierlerinden stn olan bir kiiyi veya bunu eit derecede hak eden birden ok kiiyi semilerdir. Birinci kiiye kral denmitir; dierlerine ise yarglar. Bu kiileri, kendilerinin efendisi ve sahibi olarak deil (ama baz yerlerde daha sonra insanlara paha biilemez iyilikler yapan kiilere gnll olarak efendi ve sahip de denmitir), her bir insann doal ve anlamalara dayanan balaryla kendileri ve dier insanlar iin yrtecei eyleri, kendilerine emanet edilen g yardmyla yrtmek zere, kendilerinin yardmclar ve temsilcileri olarak semilerdir. yi olduu dnlen biri, zgr insanlardan birinin, medeni haklar sayesinde, dier insanlar zerinde otorite ve yarglama yetkisine neden sahip olduuna dair baka bir ama veya sebep hayal edemez. Bunlar bir sre iyi idare edildi ve kendi hkm verme yetkileri dahilindeki her eye byk bir tarafszlkla karar verdiler; mutlak biimde ellerine verilen gcn cazibesine kaplp adaletsizlik ve taraflla saparak yozlaana 840
SYASET
kadar. Daha sonra, insanlar hkm verme yetkilerini tek bir kiiye vermenin tehlikesini ve rahatszlklarn grdklerinde kanunlar icat ettiler, bir ereve dahilinde veya hepsi tarafndan kabul edilen bu yasalar, kendilerini ynetmek zere setikleri kiinin otoritesini snrlayacakt: bylece baarszl ispat edilen kii artk insanlar ynetemeyecekti ama yasa ve akl, mmkn olduunca kiisel hatalardan ve zaaflardan soyutlanacakt. Yarg insanlarn zerinde bir yere yerletirildii gibi, yasa da yargcn zerinde bir yerdedir. Bu ie yaramadnda yani kanun uygulanmadnda veya yanl uygulandnda ellerinde kalan tek are, greve ilk baladnda tm krallara ve yarglara koullar bildirmek ve onlarn tarafsz biimde ve yasalara uygun olarak adaleti salayacaklarna dair yemin etmesini salamakt ve bu, sadece bu artlara gre insanlarn sadakatine hak kazanacak, yani insanlarn yapt veya kabul ettii yasalarn yrtlmesi konusunda insanlara bal veya itaat etmeyi taahht edecekti. Bu yemin sklkla, kraln veya yargcn bu gvene layk olmad kantlandnda insanlarn ona kar taahhtlerinin artk geerli olmayacana dair ak bir uyaryla son buluyordu. Sadece emrine amade olmas ve ona yardm etmesi iin deil, onunla veya onsuz, belirli zamanlarda veya her zaman, bir tehdit ortaya ktnda, kamu gvenliiyle ilgilenmek iin danmanlar ve parlamentolar eklediler... Bunlar ve buraya kadar anlatlanlar dorudur, hem sapknlarn hem de Hristiyanlarn tm hikyelerinde birbirinden alnm gibi benzeir; tecavzler ve gasp yoluyla insanlarn haklarna dair gemiten gelen tm hatralar yok etmek iin yollar arayan krallarn ve imparatorlarn banda olduu milletler iin bile durum ayndr. Alman, Fransz, talyan, Aragonya3, ngiliz ve son olarak sko tarihlerine bavurarak uzun alntlar yapmayacam. () Bylece ortaya kyor ki, krallarn ve yarglarn gc, herkesin iyilii iin, temelde insanlarda olan ve doal ve doutan gelen haklarn ihlal etmeden onlardan alnmas imknsz olan gcn, onlara gvenilerek, bir szlemeye bal olarak aktarlan bir trevinden baka bir ey deildir. () kinci olarak, olaan biimde, her insan gibi krallar da tacn ve rtbesini miras brakma hakkna sahiptir, bu hak onun tebaasn kraln kleleri olmak kadar kt bir duruma sokar nk mal gibi alnp satlabilirler ve phesiz babadan ola geen unvan yeterince incelenirse, bu unvann temeli ne nezaket ne de kolaylktr. Babadan ola geme hakk olduunu dnelim; tebaadan biri belirli baz sular ilediinde, yasalar gerei kendisinin ve gelecek nesillerin haklarna nasl kral tarafndan el konuyorsa, nispi olarak ayn byklkte sular ileyen kraln, unvann ve miras hakkn halka devretmesinden daha adil ve yasal ne olabilir? Kraln insanlar iin yaratlma3 Bugn Kuzeydou spanyada bir blge. (.n.)
841
dn, insanlarn onun iin yaratldn ve tmnn tek vcut olarak o tek insandan daha aa olduunu dnmediimiz srece daha adil ve yasal bir ey olamaz. Byle dnmek ise bir anlamda insanolunun haysiyetine ihanet etmektir. nc ve bunlarn sonucu olarak, kraln Tanrdan baka kimseye hesap vermeyeceini sylemek tm yasalar ve hkmetleri alaa etmek anlamna gelir. Hesap vermeyi reddederse ta giyme yemini srasnda onunla yaplan szleme ve ettii tm yeminler bou bouna ve sadece dalga gemek iin yaplm demektir; korumak iin yemin ettii tm yasalar amasz kalr, nk kral (ou kral gibi) Tanrdan korkmuyorsa hayatlarmz ve mallarmz, sanki lml bir yargca deil, Tanrya brakr gibi tamamen onun ltfuna ve merhametine brakm oluruz; saray parazitleri veya sarho adamlar dnda kimsenin yrtemeyecei bir makam! (...) Bu yzden bir krallk veya yarglk, ister st ister alt dzeyde olsun, insanlar arasnda yetkili klnm bir kurum (1. Petrus 2:13) olarak adlandrlr; ktlk yapanlarn cezalandrlmas, iyilik edenlerin onurlandrlmas iin Tanrnn iradesi uyarnca bu kuruma itaat etmemiz beklenir. O, zgr insanlar olarak itaat edin, der. Ama sorgulanamaz, hesap vermez ve kendisine direnemediimiz bir sivil gce, ktlk yaptnda ve iddet kullandnda nasl zgr insanlar olarak itaat edelim? Pavlus, Tanrdan olmayan ynetim yoktur, (Romallar 13:1) demitir; aslnda bu, balangta, genel anlamda bar ve korunmay salamak iin bir yol bulmay insanlarn kalbine yerletirenin ve bunu uygulamaya izin verenin Tanr olduunu sylemektir; aksi takdirde ayn otoriteyi insanlar arasnda yetkili klnan bir kurum olarak tanmlayan Petrus ile eliir... Bu yzden Aziz Pavlus bir nceki blmde bylesi ynetimlerin iyiler iin deil, ktler iin korkun olduunu anlatr; saldrganlar cezalandrmak ve iyileri yreklendirmek iindir; bou bouna kl ekmek gibi deil. (...)
* John Miltonun Dzyazlar, editr J. A. St. John (Londra: H. G. Bohn; 1848-1853), cilt II, s. 8-13, 16, 55-56, 66, 68, 75, 81, 96-97.
4. Hogrye Dair Bir Mektup* John Locke

Hogrye dair aadaki mektup, Lockenin bu konuda yazd drt mektubun ilkidir. ngiliz Parlamentosundan geen ve Presbiteryenlere, Ayrlklara4, Baptistlere
4 Protestan olup her kilisenin bamsz olmasn ngren mezhep, kongregasyonalist. (.n.)
842
SYASET
ve Quakerlara ibadet zgrl salayan Hogr Yasasna felsefi bir temel hazrlamtr. Sivil hkmetin ilerini din ilerinden kesin biimde ayrmak ve bunlarn arasndaki doru balar belirlemek iin gerekli olan her eye byk nem veririm. Bu yaplmazsa din ileri ile hkmetin ileri arasnda ortaya kan ya da ortaya kyormu gibi grnen elikileri sona erdirmek mmkn olmaz; bir yanda insanlarn ruhuna faydal eyler iin kayglanmak, dier yanda devletle ilgilenmek vardr. Devlet bence, sadece sivil faydalar elde etmek, korumak ve gelitirmek iin bir araya gelmi insanlardan oluan bir topluluktur. Yaamay, zgrl, vcudun sal ve dinlenmesini; para, toprak, ev, mobilya ve benzeri harici eylere sahip olmay sivil faydalar olarak adlandrabilirim. Sivil yarglarn grevi yasalar eit ve tarafsz biimde uygulamak, genelde tm insanlar, zelde de tm tebaas iin gvenlik salamak, bu hayata dair eylere sahip olmada adalet salamaktr. (...) Yarglarn tm yarg hakk sadece bu sivil kayglara eriebilir; tm sivil gler, haklar ve egemenlik, bu eylerin gelitirilmesiyle ilgilenmeye bal ve bununla snrldr, ruhlarn kurtuluuna uzanmas ne mmkn ne de uygundur; aadaki dncelerin bence mutlaka aklanmas gereklidir. Birincisi, ruhlarla ilgilenmek grevi ne sivil yarglara ne de baka insanlara verilmemitir. Bence Tanr tarafndan byle bir grev verilmemitir; nk grnen odur ki, Tanr hibir insana dierleri zerinde, insanlar kendi dinine zorlamak iin bir otorite vermemitir. nsanlarn onayyla da yarglara bylesi bir g verilemez, nk hi kimse kendi kurtuluuyla ilgilenmeyi, ister hkmdar ister tebaa olsun, ona hangi inan veya ibadet biimini semesi gerektii konusunda komut veren baka bir insann tercihine gz kapal biimde brakamaz. nk hibir insan, istese bile, kendi inancn bakalarnn dikte ettii biimde deitiremez. Gerek dinin btn hayat ve gc, zihnin grnte ve tam anlamyla ikna edilmesine baldr ve iman, inan olmadan iman deildir. (...) kinci olarak, ruhlarla ilgilenmek sivil bir yargca ait olamaz, nk onun sahip olduu g dsal bir gtr ama gerek ve kurtarc din zihnin isel olarak ikna edilmesine dayanr. Aksi hibir yntem Tanr tarafndan kabul edilemez. Anlama yetisinin doas da byledir, yani kimse dsal bir gle bir eye inanmaya zorlanamaz. Mallarna el koymak, hapsetmek, ikence etmek ve bu trde hibir ey, insanlarn zihinlerindeki eyleri dzenledikleri isel hkmlerini deitirecek kadar etkili deildir. 843
Yarglarn baz argmanlar kullanacaklar ve bylece zt grleri gereklik yoluna ekip onlar kurtarabilecekleri iddia edilebilir. Bunu kabul ediyorum ama bu onun dier insanlarla paylat bir zelliktir. Eitimle, retimle ve hatalar akl yoluyla dzelterek her iyi insann yapabilecei eyi o da yapabilir. Yarglk bir kiinin insanlndan veya Hristiyanlndan vazgemesini gerektirmez. Ancak ikna etmek baka, emretmek bakadr; biri argmanlarla bask yapar, dieri cezalarla... nc olarak, insanlarn ruhlarn kurtarma abas yarglara ait olamaz, nk yasalarn katl ve cezalarn gc insanlarn akln ikna etmeye ve deitirmeye yeterli olsa da ruhlarn kurtarmaya yardmc olamaz. Tek bir gerek ve cennete giden tek bir yol olduuna gre, insanlarn sarayn dininden baka bir yol takip etmesine izin verilmezse, kendi akllarnn n sndrmek ve kendi vicdanlarnn emrettiine kar kmak zorunda kalrlarsa, yneticilerinin iradesine kr krne tabi olurlarsa, doduklar lkeye kk salm olan dine cehalet, tutku veya batl inanlar nedeniyle balanrlarsa; din daha ok kiiyi kendine ekecek ne tr bir umut vaat edilebilir? (...) imdi kilisenin ne olduunu dnelim. Bence kilise, ruhlarnn kurtulmasn salayabilecek, kendilerine uygun bulduklar biimde, halka ak ekilde Tanrya ibadet edebilmek iin kendi belirledikleri dzende bir araya gelen, gnll bir insan topluluudur. zgr ve gnllle dayanan bir topluluktur, diyorum. Kimse bir kilisenin yesi olarak domaz; aksi takdirde ebeveynlerin dini dnyevi mallarn veraset hakknn gemesi gibi ocuklara geerdi ve herkes lkesindeki mevcut imtiyazl inanc korurdu; bundan daha sama bir ey hayal edilemez. Hi kimse doal olarak belirli bir kiliseye veya mezhebe bal deildir ama herkes Tanr tarafndan gerekten kabul edilecek bir klavuz ve ibadet bulduuna inand toplulua gnll olarak katlr. (...) [Ancak] insan topluluuna yahut sivil toplumun korunmas iin gerekli ahlak kurallarna aykr olan hibir fikir yarglar tarafndan hogryle karlanmamaldr. (...) Yineleyelim: Kendisine ye olan herkesin ipso facto [yalnzca bu nedenle] baka bir hkmdarn korumasna ve hizmetine girmesine neden olacak biimde oluturulmu hibir kilise, yarglar tarafndan ho grlemez. Aksi takdirde yarg lkesinde yabanc bir yarg yetkisinin olumasna ve kendi insanlarnn kendi hkmetlerine kar savaacak askerlere dnmesine izin vermi olacaktr. (...) Son olarak, Tanrnn varln inkr edenler de asla ho grlmemelidir. nsan topluluklarnn balar olan szler, szlemeler ve yeminler bir ateisti 844
SYASET
balamaz. Tanr ortadan kalktnda, sadece dnsel olarak bile olsa, her ey dalr gider. Ayrca ateizm nedeniyle tm dinlerin altn oyan ve tmn yok etmek isteyenler, hogr ayrcalna meydan okuyabilecekleri bir din iddia edemezler. Dier tatbiki fikirler, tm hatalardan tamamen temizlenmi olmasalar da, dierleri zerinde egemenlik kurmaya eilimli deillerse veya kendi kiliseleri iin sivil dokunulmazlk istemiyorlarsa, onlara hogr gsterilmemesi iin bir sebep yoktur.
* John Lockeun Eserleri (Londra: Ward, Lock and Co.; 1888), cilt III, s. 5-7, 30-32.
B. EGEMENLE BAKI 1. Devletin Alt Kitab* Jean Bodin

Jean Bodin, Fransa Angerste, 1530da dodu ve 1596da ld; yani Montaignein ve Vindicae Contra Tyrannos adl eserin anonim yazaryla ayn ada yaamt. Her ikisi gibi, Fransz Din Savalarnn gerginliklerini ve endielerini yaad, ancak ikisinden de farkl olarak bu alkantl an esas sorununun tamamen politik olduu yorumunu getirdi. Hukuk eitimi alan ve kamu hizmeti tecrbesi olan Bodin yazlarnda tarihsel, dinsel ve ekonomik sorunlar inceledi. Ancak her eyden nce dier yazarlarla birlikte yeniden salam ve istikrarl bir hkmetin gerekliliini savunan Politiques adl bir gruba dahil oldu. Bodinin Devletin Alt Kitab (yahut Cumhuriyet) 1576 ylnda basld ve Politiques grubunun grlerinin en ikna edici ifadesi olarak kabul edildi. Aadaki metin Bodinin, devletin gcnn nasl datlmas gerektiine dair dncelerini ierir. yi Dzenlenmi Bir Devletin Nihai Amac Devlet, bir dizi ailenin ve bunlarn ortak sorunu olan eylerin, egemen bir g yardmyla, doru bir dzenle ynetimi olarak tanmlanabilir. (...) Gelin bu tanmdaki terimleri daha ayrntl olarak inceleyelim. lk olarak doru dzen diyoruz ve bylece devleti bir grup hrsz ve korsandan ayrm oluyoruz. Bu tip kiilerle ne iletiim ne ticari iliki ne de ittifak kurulmaldr. (...) Kanunlar her zaman soyguncular ve korsanlar, yasal bir sava iinde kar karya kalnan dmanlardan ayrmtr, nk dmanlar ekyalarn ve korsanlarn ykmak istedii, adalet prensibi zerine ina edilmi baka bir devletin yeleridir. Bu yzden ekyalar ne herkes tarafn-
845
dan tannan sava kurallarnn uygulanmasn talep edebilir ne de galiplerin normalde maluplara salad garantileri almay hak ederler. (...) Hem insan iin hem de devlet iin gerek mutluluun koulu tek ve ayndr. Genel olarak devletin en yce iyilii ve zelde her bir bireyin iyilii, bilge kiilerin belirledii entelektel ve tefekkrle ortaya kan erdemlerde yatar. Genel olarak kabul gren kan, nihai amacn ve bu yzden bireyin en yce iyiliinin insani, doal ve ilahi eylerin srekli tefekkrnden oluur. Eer bunun yerine getirildiinde bireyi mutlu edecek olan temel ama olduunu kabul edersek, bunun ayn zamanda devletin amac ve iyiliinin koulu olduunu da kabul etmemiz gerekir. (...) ALE, hanenin bana itaat etmesi gereken bir grup insann ve aile reisinin asl meseleleri olan karlarn doru dzeni olarak tanmlanabilir. Devlet tanmmzn ikinci terimi aileye atfta bulunur, nk aile sadece devletin gerek kkeni ve kayna deil, ayn zamanda devletin temel bileenidir. (...) Bu nedenle, iyi bir dzene sahip bir aile aslnda devletin gerek grntsn gzler nne serer ve ailenin i dzeni egemen otorite ile karlatrlabilir. Neticede hane, devletin doru dzeninin bir modelidir. Nasl her bir organ kendi grevini yerine getirdiinde tm vcut salkl oluyorsa, aileler doru ynetilirse devlette de her ey yolunda gider. (...) Ailenin reisi, bakanlk ettii haneyi brakp da dier ailelerin reisleriyle ortak karlar iin almak amacyla bir araya gelirse, artk bir lord veya efendi deildir, dierleriyle eit ve ortak olur. Kamu ileriyle uramak iin kendi kiisel meselelerini bir kenara brakmtr. Byle yaparak bir efendi olmaktan kar ve bir vatandaa dnr; vatanda ise baka birinin otoritesine bal olan, zgr bir tebaa demektir. (...) EGEMENLK, bir devlet tarafndan yetkilendirilen mutlak ve daimi gtr; Latincede buna majestas denir. (...) Bu gc daimi olarak tanmlamamn sebebi, mutlak gcn bir kiiye veya bir grup insana belirli bir sre iin verilmesinin de mmkn olmasdr, bu sre dolunca bu kiiler yeniden tebaa olurlar. Bu nedenle, gcn zevkini karrken bile egemen hkmdarlar olarak grlmezler, ancak egemen hkmdarn yardmclar ve vekilleri olarak kabul edilirler; prens veya halk hediyesini geri alana kadar. Gerek egemen, gce her zaman sahip olandr. (...) Gelin imdi tanmdaki dier kelimeyi inceleyelim ve mutlak kelimesinin gcn gzden geirelim. nsanlar veya devletin ileri gelenleri basite ve koulsuz olarak kendi setikleri bir kiiye egemen ve daimi gc vererek istedii gibi ynetmek zere mlkleri ve insanlar ona teslim edebilirler; veraseti de her mlk sahibinin cmerte, zgrce ve koulsuz olarak kendi mlkn bakasna hediye ettii gibi verebileceini syleyebilirler. Bylesi 846
SYASET
bir hediye biimi kesinlikle mevcut deildir, nk gerek hediye koulsuzdur ve iadesi yoktur. Sorumluluklarla ve koullarla birlikte verilen hediyeler gerek hediye saylmazlar. Benzer biimde, tayin koullarnn z Tanrnn ve doann kanunlar olmad srece, koullu olarak bir prense verilen egemenlik gc ne tam anlamyla egemen ne de mutlaktr. (...) Ancak mutlak gcn tm kanunlardan azade olmak anlamna geldiinde srar edersek, dnyadaki hibir hkmdar, mutlak g olarak kabul edilemez, nk dnyadaki tm hkmdarlar Tanrnn ve doann kanunlarna, hatta tm milletlerde mevcut olan baz insani kanunlara tabidir. (...) Dier yandan egemenin ayrc zellii baka bir kiiden emir almamasdr, nk o tebaas iin kanun yapan, mevcut kanunlar kaldran ve eskimi kanunlar dzelten kiidir. Bir kanuna veya bir kiiye tabi olan hi kimse bunlar gerekletiremez. (...) Eer hkmdar atalarnn kanunlaryla bal deilse, kendi kanunlaryla da bal olamaz. Bir kii baka biri tarafndan yaplm kanunlara bal olabilir ama bu kiinin herhangi bir konuda kendi iradesinin tecellisine bal olmas dnlemez. Kanun yle der: stlenicinin zgr iradesinden ortaya kan hibir meselede hibir sorumluluk mevcut olamaz. Bu yzden kral da kendi kanunlarna tabi olamaz. (...) Ancak ilahi kanunlar ve doa kanunlar karsnda durum farkldr. Dnyadaki tm hkmdarlar bunlara tabidir ve ne Tanrya ihanet ne de isyan ederek bu kanunlara kar kmak mmkndr. Tanrnn boyunduruu onlara geirilmitir ve onlar o ilahi majesteleri karsnda korkuyla ve saygyla boyun emek durumundadrlar. Hkmdarlarn ve egemen efendilerin mutlak gc, Tanrnn ve doann kanunlarna kadar erimez. (...) Halk, Aristokratik ve Monarik, Yasal Devlet Tipinin Karlatrlmas ve Monari Ynnde Varlan Karar Artk devleti her adan ve tamamen tartm durumdayz. imdi bir karara varmamz, yani her devlet tipinin avantajlarn ve dezavantajlarn gzden geirip en iyisini sememiz gerekiyor. (...) lk olarak popler devletin5 en saygdeer devlet olduu, nk kanunun fark gzetmeden herkese eit biimde uygulanmasn, kiilere ayrcalk veya istisna tannmamasn amalad dncesini tartalm. Bylesi bir devlette sivil anayasa doa kanunlaryla uyumlu hale getirilmelidir. nsanlar eit klarken doa dzeni uygulanmaktadr; bir kiiye dierlerinden fazla zenginlik, mevki ve itibar verilememektedir. Benzer biimde, popler bir dev5 Burada ynetim biimi demokrasiye yakn bir devlet sistemi tarif ediliyor. Popler tabiri de halka dnk bir ifade tns tamaktadr. (y.n.)
847
lette herkes ayrcalklar ve imtiyazlar olmadan iyilik, onur ve yasal haklar konusunda eit olmann keyfini srmektedir.... Bu dzende tiranlk, zulm ve bask korkusu olmadan herkes iin doal zgrlk ve eit adalet vardr ve sosyal ilikilerin ekicilii herkes iin eittir; bylece doann insanlara bahettii mutluluk korunuyormu gibi grnmektedir. Ama popler devletin en iyi, en deerli ve en mkemmel biim olduunu ispat eden ok daha gl bir delil daha vardr; bu da demokrasilerin genel olarak sava ve adalet konusunda en mkemmel kiileri, en byk hatipleri, hukukular ve zanaatkrlar karddr. (...) Ksacas, bir devlette en ok umut edilen ey insanlarn hkmdarlara tabi olduu gibi, hkmdarlarn da kanunlara tabi olmasdr; popler bir devlette kanunun herkesin efendisi olmas en mkemmel ekliyle mevcut gzkmektedir. Bunlar popler devlet lehindeki temel argmanlardr. Gayet ikna edici grnmelerine ramen aslnda rmcek andan daha iyi deildirler; parlak, zarif ve iyi planlanm olsalar da hibir gleri yoktur. lk olarak, imdiye kadar mlkiyet ve itibar konusunda eitlii koruyabilmi tek bir devlet bile yoktur. tibar sz konusu olduunda eitlik doa kanunlarna terstir, nk doada bazlar dierlerinden daha bilge ve yaratcdr, bazlar ynetmek ve bazlar da itaat etmek iin yaratlmtr, bazlar bilge ve ihtiyatlyken dierleri aptal ve inatdr, bazlarnda dierlerine yol gsterecek ve onlar ynetecek stn bir ruh vardr, bazlarna da sadece emirleri yerine getirecek fiziksel g bahedilmitir. Popler devlette en ok vlen doal zgrlk koulu eer herhangi bir yerde gereklese hkimlerin, kanunlarn veya devlet biiminin varlna engel olacaktr, nk bunlarn tm eitsizlik gerektirir. Herkesin iyilii sz konusu ise, bunun popler devletten daha az dikkate alnd hibir devlet biimi yoktur. (...) Gelin imdi de, bazlarnn dnd gibi, aristokrasinin dierlerinden daha iyi olup olmadna bakalm. ki istenmeyen ar u arasndaki ortalamann en iyisi olduu prensibinden yola karsak, neticede bu arlklar engellendiinde ortada kalan aristokrasidir; aristokrasi de egemenlik gcne ne tek kii ne de herkes sahip olabilir, bu g sadece az sayda insana verilir. (...) Aristokrasi lehinde en az bunun kadar kuvvetli bir argman daha vardr; o da doal akln gerei olarak egemenlik gcnn en ok layk olana verilmesinin gerekliliidir. Ancak layk olmak erdemle, asaletle veya zenginlikle ve her yle birden tanmlanmaldr. ster bunlardan birinin, isterse nn bir bileiminin liyakat lt olduu dnlsn, deimez sonu aristokrasidir. nk soylular, zenginler, bilgeler, layk olanlar vatandalar, nereye gidersek gidelim, iinde her zaman bir aznlk olutururlar. Bu yzden doal akl aznlk dzeyinde bir grup vatandan ynetiminin, 848
SYASET
yani aristokrasinin en iyi ynetim olduuna iaret eder. Dorusunu sylemek gerekirse, devlette en fazla layk olanlarn hkmdar olarak kabul edilmesi gerekir. (...) Yine de tm bu sebepler bana yeterli bir yekn oluturuyormu gibi gelmiyor. Herkesin arad altn ortalama saysal hesaplama ile elde edilemez, ancak tm filozoflarn kabul ettii gibi, ahlak alannda akl yoluyla elde edilir. (...) Popler devletlerde incelediimiz tm dezavantajlar aristokrasi iin de geerlidir, nk hkmdar tek deildir. Hkmedenlerin says arttka hizipleme frsatlar da o kadar artar, bir anlamaya varma ihtimali de o kadar der ve kararlar o kadar sorumsuzca alnr. Bu nedenle, en uzun dayanan ve en salam aristokrasiler en az kii tarafndan ynetilenlerdir. (...) Gzden geirmemiz gereken bir tek monari kald. Tm byk adamlar bu ynetim biimini dierlerine tercih etmitir. Yine de birok tehlike ierir; rnein yeni bir kraln tahta gemesi ister kt bir kraldan iyi bir krala gei olsun, ister iyi bir kraldan daha iyisine gei olsun, egemenlik mevkisinde bir deiiklik olacaktr ve bylesi bir deiiklik her devlet iin kritik bir durumdur. Yeni bir hkmdarn ortaya kmasnn her zaman birok yeni plan, yeni kanun, yeni memurlar, yeni arkadalar, yeni dmanlar, yeni gelenekler, yeni sosyal alkanlklar getirecei, ortak deneyimler sonucunda elde edilmi bir bilgidir. ou hkmdar her trde birok yenilik getirir ve bundan mutlu olur, bylece kendilerinden sz ettirmi olurlar. Bu durum genelde sadece bireyler iin deil, tm devlet iin ok ciddi sonular dourur. (...) Monariye ilikin dier ekince de hkmdar olmak isteyenler arasndaki ekimeden doan i savalardr, hele de ta seilerek veriliyorsa. Bu genelde devletleri ykma gtrr. Krallk babadan ola gese bile, ayn derecede hak sahibi olan istekliler arasnda bir ihtilaf kma tehlikesi az deildir. Suikastlar balar ve tebaa kendi iinde blnr, ounlukla da yasal hak sahibi en uzak hak sahibi tarafndan defedilir. Bu konuda gereinden fazla rnek grdk. (...) Monari tr hkmetlerin getirdii tehlikeler bunlardr ve bunlar yeterince byk tehlikelerdir. Ancak bunlar aristokrasiyi tehdit edenler kadar byk deildir, hele de popler devleti tehdit edenler kadar byk hi deildir. Bunlarn ou babadan ola geen monari ile halledilebilir, yeri gelince bunun nasl yaplacan gstereceiz. Kargaa, blnme ve i sava ise her tr devlet iin srekli varolan tehditlerdir, ayrca aristokrasilerde ve popler devletlerde g atmalar ounlukla monarilerden ok daha ac sonular verir. Monarilerde grevi ve politik gc elde etme atmalar ancak bir hkmdarn lmyle ortaya kar ve bu da pek sk olmaz. 849
Bir devletin temel gstergesi, yani egemenlik gcnn varl, monari dndaki ynetim biimlerinde ok zor oluturulur. Bir devlette ancak bir egemen olabilir.6 Eer iki, veya daha fazla kii olursa hibiri egemen olmaz, nk hibiri dierlerine bir kanun dikte edemez ve onlarn kanunlarn kabul etmez. Kolektif bir egemen g hayal etmek mmkndr, hkm yetkisi bir snfa veya tm halka verilebilir; ancak egemen gcn kullanma yetkisi dier herkesi etrafnda birletirecek tek bir kiiye verilmezse, yani devletin bir ba olmazsa ne gerek tebaas ne de gerek bir koruyucusu olur. Egemenlik otoritesine sahip olmayan herhangi bir hkmdar bu ilevi yerine getiremez. Ayrca, hkim snf veya tm halk sk sk olduu gibi blnrse bu anlamazlk ancak gle halledilemez, herkes birbirine silah eker.... Ancak monark sayca az ama bilge olan grubun desteini isteyebilir ve devlet ilerinde deneyim sahibi, uzman danmanlar bulabilir. Popler ve aristokratik devletlerde hem aklllarn hem de aptallarn eitli mevkilere gelmesi ve meclislere katlmas gerekecektir.
* Jean Bodin, Devletin Alt Kitab, editr ve evirmen M. J. Tooley, Oxford, Basil BLackwell, 1955, s. 1-3, 6-7, 18-19, 25, 27-29, 190-192, 193-194, 195-197.
2. Leviathan* Thomas Hobbes

Anglikan bir papaz rahibinin olu olan Thomas Hobbes (1588-1679) Gney ngilterede dodu ve Oxfordda eitim grd. Birok gen aristokrata zel ders verirken hem birok eseri okumaya frsat buldu hem de ana ktaya yapt seyahatlerde Avrupallarn fikirleriyle, zellikle de Fransz ve talyan dnrlerin eserleriyle karlat. 1640 ncesinde birok politik risale yazm olmasna ramen o yl balayan ve ok uzun sren ngiltere Krizi fikirlerine odaklamasn ve acilen yazmasn salad. Pariste srgnde iken 1651 ylnda Leviathan bitirdi; bu eser hkmet otoritesinin kayna ve amalar konusundaki grlerini tamamen yanstyordu. eitli sebeplerle hem Priten cumhuriyetilerin hem de Stuart kraliyet yanllarnn tepkisini eken Hobbesun eseri yine de politik teorinin en bilinen klasiklerinden biri oldu ve yle kald. Aadaki metinde Thomas Hobbesun siyasi dzenin temelinde yatan zmni antlamalara ilikin dncelerini bulacaksnz. (830. sayfadaki metinle karlatrnz.)
Bkz. Polybius, Tarihler, s.124-125.
850
SYASET
Mutluluu ve Mutsuzluu Bakmndan nsanln Doal Durumu zerine nsanlar doutan eittir, doa, insanlar bedensel ve zihinsel yetenekleri bakmndan yle eit yaratmtr ki, bazen bir bakasna gre bedence ok daha gl veya daha abuk dnebilen birisi bulunsa bile, her ey gz nne alndnda, iki insan arasndaki fark, bunlardan birinin dierinde bulunmayan bir stnle sahip olduunu iddia etmesine yetecek kadar fazla deildir. nk bedensel g bakmndan en zayf olan kii, ya gizli bir dzenle ya da kendisi ile ayn tehlike altnda olan bakalaryla ittifak kurarak, en gl kiiyi bile ldrmeye yetecek kadar gldr. Zihinsel yeteneklere gelince, (...) zihinsel yetenekler konusunda, insanlar arasnda kuvvet bakmndan olduundan daha byk bir eitlik buluyorum. nk basiret, adil olan zamann btn insanlara eit olarak bahettii ve insanlarn kendilerini eit lde verdikleri ilerde eit lde edindikleri deneyimden baka bir ey deildir.... nk insanlarn doas yledir ki, baka biroklarnn daha zeki veya daha gzel szl veya bilgili olduklarn kabul etse de, kendileri kadar zeki ok fazla insan bulunduuna kolay kolay inanmazlar, nk kendi zeklarn iyi tanrlar, bakalarnn zeksn ise uzaktan. Fakat bu, insanlarn bu alanda eitsizliini deil, tersine, eit olduklarn kantlar. nk bir eyin eit pay edildiinin en byk kant, herkesin kendi payndan memnun olmasdr. Bu yetenek eitliinden amalarmza erime umudunun eitlii doar. Bundan dolay, iki kii ayn anda sahip olamayacaklar bir eyi arzu ederse, birbirlerine dman olurlar ve esas olarak varln korumak ve bazen de sadece zevk almak amac uruna, birbirlerini yok etmeye veya egemenlik altna almaya alrlar. Bu nedenledir ki, bir istilacnn bir bakasnn gcnden korkmad bir durumda, eer eker, bier, yap kurar ve kendisine iyi bir edinirse, bakalarnn onu yalnzca emeinin rnnden deil, canndan veya zgrlnden de yoksun klmak iin glerini birletirip gelmeleri beklenebilir. Ancak yeni istilac da baka bir istilacnn tehdidi altndadr. Herhangi bir kimsenin bakalarna olan gvensizliinden kurtulmas iin, kendisi iin tehlikeli olabilecek kadar byk baka bir kuvvet kalmadn grnceye kadar, cebren veya hileyle, olabildii kadar ok insan hkimiyeti altna almasndan baka akla yatkn bir yol yoktur. Bu aslnda sadece kendi gvenliini talep etmesi demektir ve genelde bunu elde eder. (...) Hepsini korkutmaya yeterli bir g olmad vakit, insanlar arkadalktan zevk almazlar (aksine mutsuz olurlar). nk herkes arkada tarafndan kendi kendine bitii deer lsnde deer verilmesini ister. Hakir grme
851
ve kmseme belirtileri grdnde ise, doal olarak (...) iddet kullanarak bu iftiraclar korkutmaya ve dierleri iin (iddet ynnden) rnek olmalarn salamaya alr. Bu durumda, insan doasnda temel kavga nedeni buluruz: Birincisi rekabet, ikincisi gvensizlik, ncs de an ve eref. (...) Buradan u aka grlr ki, insanlar hepsini birden korku altnda tutacak genel bir g olmadan yaadklar vakit, sava denilen o durumun iindedirler; ve bu sava herkesin herkese kar savadr. nk sava, sadece muharebeden veya dvme eyleminden ibaret olmayp, mcadele etme iradesinin yeterince bilindii bir zaman sresinden oluur.... Nasl kt havann doas bir veya iki yamur saanandan ibaret olmayp, birok gnlerin eiliminden oluursa, savan doas da arpma eyleminden ibaret olmayp, tersine, bir gvencenin bulunmad, arpmaya ynelik kesinlemi eilimden oluur. Bunun dndaki btn zamanlarda BARI vardr. Dolaysyla, herkesin herkese dman olduu bir sava zaman nelere yol ayorsa, insanlarn kendi glerinden ve yaratclklaryla saladklar eylerden baka gvenceleri olmadan yaadklar bir dnem de ayn eylere yol aar. Byle bir ortamda, almaya yer yoktur nk almann karl belirsizdir ve dolaysyla topran ilenmesine de yer yoktur; ne denizcilik, ne deniz yoluyla ithal edilebilecek mallarn kullanlmas, ne rahat yaplar, ne fazla g gerektiren eyleri kaldrmak ve tamak iin gereken eyler, ne yeryz hakknda bilgi, ne zaman hesab; ne sanat, ne yaz, ne de toplum vardr. Hepsinden kts, hep iddetli lm korkusu ve tehlikesi vardr. nsan hayat yalnz, yoksul, kt, vahi ve ksadr.7 Birinci ve kinci Doa Yasalar ve Szlemeler zerine Yazarlarn genellikle Jus Naturale dedikleri doal hak, kendi doasn yani kendi hayatn korumak iin kendi gcn diledii gibi kullanmak ve, kendi muhakemesi ve aklyla, bu amaca ulamaya ynelik en uygun yntem olarak kabul ettii her eyi yapma zgrldr. (...) (nceki blmde ifade edildii gibi) herkesin herkese kar sava durumu olduu iin ve, bu durumda, herkes kendi aklyla hareket ettii ve hayatn dmanlarna kar korumak iin ona yardmc olabilecek her eyi kullanabilecei iin, byle bir durumda herkesin her eye hakk vardr; hatta bir bakasnn bedenine bile. Dolaysyla, herkesin her ey zerindeki bu doal hakk devam ettii srece, ne kadar gl veya akll olursa olsun, hi kimse, doann normalde insanlarn yaamalarna izin verdii srenin
7 Bu paragraf Machiavellinin Prens adl eseriyle karlatrnz (sf.497).
852
SYASET
sonuna kadar hayatta kalma gvencesine sahip olamaz. Dolaysyla, herkesin, onu elde etme umudu olduu lde, bar salamak iin almas gerektii; onu salayamyorsa, savan btn yardm ve yararlarn aramas ve kullanmas gerektii ilkesine veya akln bu genel kuralna varlr. Bu kuraln ilk blm, birinci ve temel doa yasasn ierir: Bar aramak ve izlemek. kinci blm ise doal hakkn zetini verir: Btn yollar kullanarak kendimizi korumak. nsanlarn bara ulamak iin almalarn emreden bu temel doa yasasndan u ikinci yasa kar: Bir insan, bakalar da ayn ekilde dndklerinde, bar ve kendini korumay istiyorsa, her ey zerindeki bu hakkn brakmal ve bakalarna kar, ancak kendisine kar onlara tanyaca kadar zgrlkle yetinmelidir. nk herkes her dilediini yapma hakkn elde tuttuu srece btn insanlar sava durumundadr. Fakat baka insanlar da, onun gibi, haklarn brakmazlarsa, o zaman onun da kendi hakkn brakmas iin bir neden yoktur. (...) Bu ncilin yasasdr: Bakalarnn sana ne yapmalarn istiyorsan, sen de onlara onu yap (Matta 7:12). (...) Bir Devletin Nedenleri, Douu ve Tanmlanmas zerine Doal olarak, zgrl ve bakalarna egemen olmay seven insanlarn, devletler halinde yaarken kendilerini tabi kldklar kstlamann nihai nedeni, amac veya hedefi, kendilerini korumak ve bylece daha mutlu bir hayat srmektir. (...) nk adalet, eitlik, tevazu, merhamet ve zet olarak, bize ne yaplmasn istiyorsak bakalarna da onu yapmak gibi doa yasalar, bunlara uyulmasn salayacak bir gcn korkusu olmakszn, bizi taraf tutmaya, kibre, almaya ve benzer eylere srkleyen doal duygularmza aykrdr. Klcn zoru olmadka anlamalar szlerden ibarettir ve insan gvence altna almaya yetmez. (...) Gvendiimiz iin itimat edebileceimiz okluk, herhangi bir say ile deil, korktuumuz dmana kyasla belirlenir ve dmann, savan sonucunu belirleme ans, onu denemeye itecek kadar belirgin ve kesin olmadnda bu okluk yeterli gte demektir. Son derece byk bir ounluk da olsa, bu ounluun yelerinin eylemleri, kendi bireysel muhakemelerine ve isteklerine gre belirlenmekteyse, bu ekilde, ne ortak bir dmana ne de birbirine zarar vermelerine kar savunma veya korunma bekleyemezler. nk glerinin en iyi nasl kullanlaca ve uygulanaca konusunda farkl grlere sahip olduklar iin, birbirlerine yardm etmek bir yana, birbirlerine engel olurlar ve karlkl itirazlarla
853
glerini hi dzeyine indirirler; bylece, sadece, birlemi az sayda insan tarafndan kolayca egemenlik altna alnmakla kalmazlar; ayn zamanda, ortak bir dman yoksa, bireysel karlar iin kendi aralarnda savarlar. Byk bir insan topluluunun, onlarn hepsini korku iinde tutacak genel bir g olmadan da adalet ve dier doa yasalarna uymay kabul edeceini varsayabilirsek, btn insanlarn ayn eyi yapacan da varsayabiliriz. Bu durumda, uygar bir ynetim veya devlet olmazd, olmas da gerekmezdi; boyun edirme olmakszn bar salanrd nk. (...) nsanlar yabanclarn saldrlarndan ve birbirlerinin zararlarndan koruyabilecek ve, bylece kendi emekleriyle ve yeryznn meyveleriyle kendilerini besleyebilmelerini ve mutluluk iinde yaayabilmelerini salayacak bylesi bir genel gc kurmann tek yolu, btn kudret ve glerini, tek bir kiiye veya hepsinin iradesini oylarn okluu ile tek bir iradeye indirgeyecek bir heyete devretmeleridir. Yani kendi kiiliklerini tayacak tek bir kii veya bir heyet tayin etmeleri ve herkesin bu kii veya heyetin ortak bar ve gvenlikle ilgili ilerde yapaca veya yaptraca eyleri yerine getiren olmay kabul etmesi ve kendi iradesini o kii veya heyetin iradesine ve muhakemesini de onun muhakemesine tabi klmasdr. Bu onaylamak veya rza gstermekten te bir eydir; herkes herkese, senin de hakkn ona brakman ve onu btn eylemlerinde ayn ekilde yetkili klman artyla, kendimi ynetme hakkn bu kiiye veya heyete brakyorum demi gibi, herkesin herkesle yapt bir anlama yoluyla, hepsinin bir ve ayn kiilikte gerekten bir araya gelmeleridir. Bu gerekletiinde, tek bir kiilik halinde birlemi olan topluluk bir DEVLET, Latince CIVITAS haline gelir. te o LEVIATHANn veya (daha saygl konuursak) lmsz Tanrnn altnda bar ve savunmamz borlu olduumuz o lml Tanrnn douu bylece gerekleir. (...) Bu birlii kiiletirene EGEMEN denir ve onun egemenlik gcne sahip olduu sylenir; onun dnda kalan herkes ise onun TEBAASIDIR. (...) Szleme ile Kurulmu Egemenlerin Haklar zerine Bir insan topluluu, kendi arasnda anlama yaparak, hepsinin birden kiiliini temsil etmek, yani onlarn temsilcisi olmak hakkn hangi kiiye veya heyete verilecei konusunda ounlukla anlat vakit, bir devlet kurulmutur denir; onun lehine oy verenler gibi aleyhinde oy verenler de bar iinde birlikte yaamak ve bakalarna kar korunmak amacyla o kii veya heyetin btn eylemlerini ve kararlarn, bunlar kendi eylem ve kararlarym gibi yetkili klacaktr. 854
SYASET
Bir devletin bu ekilde kurulmasndan, halkn rzasyla kendisine egemenliin devredildii kii veya heyetin btn haklar ve yetkileri doar. lkin, szleme yaptklar iin, daha nceki bir szleme gerei olarak buna aykr herhangi bir eyle bal olmadklar anlalmaldr. Ayrca, bunun bir sonucu olarak, bir devlet kurmu bulunan ve bylece egemenin eylem ve kararlarn szleme gerei benimsemekle ykml olanlar, egemenin izni olmakszn, herhangi bir konuda baka bir egemene tabi olmak iin kendi aralarnda yasal olarak szleme yapamazlar. Dolaysyla, bir monarkn tebaas, onun izni olmakszn, monariyi terk edip dank bir topluluun kargaasna geri dnemezler veya kiiliklerini tayan kimseden onu alp baka bir kimseye veya heyete devredemezler, nk herkes herkese kar, halen egemenleri olann yapaca veya yaplmasn uygun bulaca her eyi kabul etmek ve byle her eyin hayali gerekletiricisi olmakla ykmldr. yle ki, herhangi bir kii itiraz ettiinde btn dierleri o kiiyle anlamalarn bozar ve bu adaletsizliktir. Ayrca, herkes egemenlii kendilerini temsil eden o kiiye verdiinden, onu alaa ederlerse, onun olan da ondan alm olurlar ve bu da yine adaletsizliktir. Ayrca, egemenini alaa etmeye teebbs eden birisi, bu teebbs nedeniyle ldrlr veya cezalandrlrsa, devletin kurulmasyla egemenin btn yapacaklarnn gerekletiricisi olduu iin, cezalandrmann gerekletiricisi de kendisidir. Bir kimsenin kendi yetkisiyle cezalandrlabilecei herhangi bir ey yapmas adaletsizlik olduu iin, bu nedenle o da hakszdr. Baz kiiler, egemenlerine itaat etmeme nedeni olarak, insanlarla deil, Tanr ile yaplm yeni bir szleme iddiasnda bulunmulardr. Fakat bu da hakszdr, nk Tanrnn kiiliini temsil eden birinin aracl olmakszn Tanr ile szleme yaplamaz. Tanrnn kiilii ise sadece Tanrnn altnda egemenlie sahip olan Tanrnn vekili tarafndan temsil edilir. Tanryla szleme yapld iddias iddia sahiplerinin kendi vicdanlarnda bile o kadar ak bir yalandr ki, bu sadece haksz bir kimsenin hareketi deil, ayn zamanda aalk ve alaka bir karakterin de sonucudur. kinci olarak, hepsinin birden kiiliini tama hakk, egemenin onlardan herhangi biriyle deil, onlarn birbiriyle yaptklar anlama ile egemen tayin ettikleri kiiye verilmi olduundan egemen asndan herhangi bir szleme ihlali imknszdr; bu nedenle onun tebaasndan hi kimse, vazgeme mazeretini ileri srerek tebaalktan kamaz.8 Egemen tayin edilen kimsenin tebaasyla nceden bir anlama yapmad aikrdr, nk ya btn topluluk ile, anlamann bir taraf olarak anlama yapmas gerekir ya da herkesle
8 Magna Carta ile karlatrnz (sf.370), zellikle madde 62.
855
ayr birer anlama yapmas. Btn topluluk ile bir taraf olarak anlama yapmas imknszdr, nk onlar henz tek bir kiilik deildirler. Topluluktaki btn insanlarla ayr ayr anlama yaptnda ise, egemenlii ele geirdikten sonra bu anlamalar hkmszdr. nk herhangi bir kiinin anlamann bozulmas olduunu iddia ettii bir eylem, hepsinin kiilii adna ve her birinin hakkna dayanarak yaplm olduundan, hem o kimsenin hem de btn dierlerinin eylemidir. Ayrca, onlardan herhangi biri egemenin kuruluta yapt anlamay ihlal ettiini iddia ederse veya tebaasndan biri veya sadece egemenin kendisi byle bir ihlal olmadn ileri srerse, bu durumda anlamazl zme balayacak bir yarg yoktur. Dolaysyla i yine klca der; herkes kurulutaki amalarna aykr olarak kendini kendi gcyle koruma hakkn tekrar kazanr. Bu nedenle, anlama yoluyla egemenlik vermek bounadr. Bir monarkn iktidarn anlamadan, yani arta bal olarak ald dncesi kelimelerden ibaret olan anlamann, devletin klcndan, yani egemenlie sahip olan ve eylemleri herkese kabul edilen ve onda birlemi herkesin gcyle yaplan o kii veya heyetin serbest ellerinden baka, insanlar zorlayc, denetleyici, snrlayc veya koruyucu bir gc olmad gereinin, bu basit gerein anlalmamasndan doar. Fakat bir heyet egemen olarak tayin edildiinde hi kimse kuruluta byle bir anlama yapldn dnmez, nk rnein Roma Meclisinin Romallar ile egemenlii u veya bu artlarda elde tutulmas iin bir anlama yaptn ve bu anlama ifa edilmedii takdirde, Romallarn Roma Meclisini yasal biimde alaa edebileceklerini syleyecek kadar aptal kimse bulunamaz. (...) nc olarak ounluk, kabul eden oylarla bir egemen ilan ettii iin ona kar oy vermi olan da dierlerine uymal, yani egemenin yapaca btn eylemleri kabul etmeye veya kabul etmediinde dierleri tarafndan hakl olarak yok edilmeye raz olmaldr. nk toplanm olanlarn birliine gnll olarak girmi ise, orada iradesini gerektii biimde aklam ve dolaysyla, ounluun karar verecei eye uyacana rtk biimde sz vermi demektir ve dolaysyla, bu karara uymay reddeder veya onlarn kararlarndan herhangi birine kar gelirse, anlamasna aykr ve bu nedenle de adaletsiz davranyor demektir. (...) O kii birlikten olsun olmasn ve onun rzas istensin veya istenmesin, ya onlarn kararlarna boyun emeli ya da daha nce iinde bulunduu sava durumunda braklmaldr; ki bu durumda iken herhangi bir kii tarafndan adaletsizlik olmakszn yok edilebilir. Drdnc olarak, her bir tebaa, kurulmu olan egemenin btn eylemleri ve kararlarnn sahibi olduu iin egemenin yapt hibir ey tebaas856
SYASET
na yaplm bir hakszlk olamaz ve ayrca egemen, uyruklarndan herhangi biri tarafndan adaletsiz olmakla sulanamaz, nk bir bakasndan ald yetkiyle herhangi bir ey yapan bir kimse, yetkisine dayanarak hareket ettii kiiye bu eyle hakszlk etmi olmaz. (...) Egemen gce sahip olanlarn insafszlk edebilecekleri dorudur, fakat onlar, kelimenin dar anlamyla, adaletsizlik veya hakszlk etmezler. Beincisi olarak ve son sylenen eyin bir sonucu olarak, egemen gce sahip olan hi kimse, tebaas tarafndan adil biimde ldrlemez veya baka bir biimde cezalandrlamaz. Her bir tebaa egemenin eylemlerinin sahibi olduuna gre, kendisi tarafndan yaplm eylemler iin bir bakasn cezalandrm olur. Bu kuruluun amac, herkesin huzuru ve savunulmas olduu ve bu amaca ulamaya hakk olann ona ulamaya yarayan vastalar kullanmaya da hakk olduu iin, hem huzur ve savunma aralar hem de huzur ve savunma nndeki engeller ve sorunlar hakknda karar verme hakk ve hem nceden yurtiinde uyumsuzluu ve yurtdnda dmanl nleyerek bar ve gvenliin korunmas iin hem de bar ve gvenlik kaybolduu vakit bunlarn yeniden oluturulmas iin yaplmasn gerekli grecei her eyi yapmak hakk, egemenlii elinde bulunduran kiiye veya heyete aittir. (...) Altnc olarak, hangi gr ve dncelerin bara aykr, hangilerinin ise uygun olduuna ve dolaysyla, hangi durumlarda, nereye kadar ve hangi insanlarn topluluklar karsnda konumalarna izin verileceine ve yaynlanmadan nce kitaplardaki dnceleri kimin inceleyeceine karar verilmesi de egemenliin bir parasdr.9 nk insanlarn eylemleri onlarn dncelerinden doar, ve bar ve uyumu salamak iin insanlarn eylemlerinin iyi ynetilmesi, dncelerinin iyi ynetilmesine baldr. Dnceler konusunda, doruluktan baka hibir eyin dikkate alnmamas gerekirse de; bu, dncelerin bar iinde ynlendirilmesi ile elimez. nk, bara aykr bir dnce ne kadar doru olabilir ise, bar ve uyum da doal hukuka o kadar aykr olabilir, daha fazla deil. (...) nk bir dnceyi savunmak veya kabul ettirmek iin silaha sarlmay gze alacak kadar kt ynetilen insanlar hl sava halindedirler. (...) Dolaysyla bar iin gerekli bir ey olarak, yani nifak ve i sava nlemek amacyla grler ve dnceler hakknda karar vermek veya bu konularda karar verecek yarglar atamak yetkisi, egemen gc elinde tutana aittir. Yedinci olarak, her bir tebaaya, dier tebaa tarafndan engellenmeden, yararlanabilecei eyleri ve yapabilecei eylemleri gsteren kurallar koyma
9 Miltonun Areopagitica adl eseriyle karlatrnz (sf. 837).
857
yetkisinin tm, egemenliin bir parasdr. Ve bu (...) insanlarn mlkiyet dedii eydir. nk egemen gcn kuruluundan nce, daha nce de gsterildii gibi, btn insanlar, btn eyler zerinde hak sahibiydi ve bu zorunlu olarak savaa neden oluyordu. Dolaysyla bar iin gerekli olan ve egemen gce bal olan bu mlkiyet o gcn eylemidir. (...) Sekizinci olarak, yarglama hakk, yani toplumsal veya doal hukuk ile ve olgularla ilgili olarak ortaya kabilecek btn anlamazlklar dinleyip zme balama hakk da egemenliin bir parasdr. nk anlamazlklar zme balanmazsa, bir tebaa baka bir tebaa tarafndan verilen cezalara kar korunamaz; benim ve senin hakkndaki yasalar bounadr ve herkes kendini korumann doal ve gerekli isteinden hareketle, kendini kendi gcyle koruma hakkna sahip olmaya devam eder ki bu, sava durumu olup devletlerin kurulu amacna aykrdr. Dokuzuncu olarak, dier milletler ve devletlerle sava ve bar yapma hakk, yani bunun ne zaman kamu karna olduuna ve bu amala hangi byklkte ordularn toplanacana, silahlandrlacana ve bunlara deme yaplacana karar vermek ve bunlarn masraflarn karlamak iin vergi salma hakk da egemenliin bir parasdr. (...) Dolaysyla, bir orduya kim komutan yaplrsa yaplsn, egemen gc elde bulunduran daima bakomutandr. Onuncu olarak, hem barta hem de savata btn danmanlarn, bakanlarn, yarglarn ve memurlarn seilmesi de egemenliin bir parasdr. Egemen genel bar ve savunma amacyla ykml olduuna gre, bu grev iin uygun grecei aralar kullanma yetkisine sahip demektir. (...) On birinci olarak, nceden yapt yasaya gre veya byle bir yasa yoksa, insanlar devlete hizmet etmeye zendirmek veya devlete zarar vermekten caydrmak iin uygun bulaca ekilde, mal mlk ve erefle dllendirmek veya bedensel veya maddi cezalarla veya kk drerek cezalandrma yetkisi de egemene aittir. Son olarak, durmakszn aralarnda yarma, kavga, hizipleme ve sonunda savaa yol aan ve birbirlerini yok etmeye ve ortak bir dmana kar glerin azalmasna neden olan, insanlarn doal olarak kendilerine vermeye eilimli olduklar deer, bakalarndan bekledikleri sayg ve bakalarna ne kadar az deer verdikleri dikkate alndnda (...) eref yasalarnn olmas ve devletin ihsanna layk olan veya olabilecek kiilerin deeri iin genel bir lnn olmas (...) ve bu yasalar uygulamaya koymak iin u veya bu kiinin elinde bir kuvvet olmas gerekir. (...) Bu nedenle, eref unvanlar vermek ve herkesin hangi paye ve soyluluk derecesine sahip olacan ve kamusal 858
SYASET
veya zel bulumalarda birbirlerine hangi sayg iaretlerini gstereceklerini belirlemek de egemene aittir. Egemenliin z ite bu haklardan oluur.
* Thomas Hobbes, Leviathan, 1. Kitap, Blm 13-14; 2. Kitap, Blm 17-18.
3. Hkmete Dair ki Risale* John Locke

John Locke On Yedinci yzyln ortalarnda ngilterede bir i sava yaanrken Priten bir ailede byd ve Byk htilal 1688 ylnda II. Jamesi tahtndan edene kadar birka yl gnll srgn hayat yaad. Bu yzden sadece ald eitimin deil, kendi deneyimlerinin de neticesinde Locke, politik sorunlarla derinlemesine ilgileniyordu. Hkmete Dair ki Risale adl kitab 1690da basld. Stuart monarisinin Kral olan II. Jamesin 1688deki kovulmasnn ve gya szlemeye dayal bir ekilde Marynin ve III. Williamn (Hollandal William) ncesindeki ve hemen sonrasndaki olaylarn yanks srerken, Lockeun kinci Risalesi, Hobbesin eserindekinden daha geni kapsamldr. Doann Durumu Hakknda Politik gc doru olarak anlayabilmek ve asln grebilmek iin tm insanlarn iinde bulunduu doal durumu gzden geirmemiz gerekir, yani doa kanunu snrlar iinde, baka bir kiinin iznini almadan ve ona bal olmadan, eylemlerini dzenleyen ve mlklerini ve insanlar uygun grdkleri biimde kullanmalarn salayan mkemmel zgrlk durumunu incelemeliyiz. Bu ayn zamanda tm g ve yarglama hakknn karlkl olduu, ayn trde ve derecede yaratklar olduklar iin hibirinin dierinden stn olmad, herkesin doa tarafndan bahedilen ayn avantajlarla ve doduu ve ayn yetenekleri kulland, bu yzden de aralarnda itaat ve tabiyet ilikisi olmakszn birbiriyle eit olmasn gerektiren bir eitlik durumudur; ancak hepsine hkmeden bir lort veya efendi kendi iradesini ilan ederek birini dierinin zerine yerletirebilir, ak ve bariz bir atamayla birini himaye ederek ona hkmetme ve egemenlik hakk verebilir. (...) Ancak bu bir zgrlk durumu olsa da bir izin durumu deildir; bu durumdaki bir insan kendi emrindeki insanlar ve kendi mlklerini kullanma konusunda kontrol edilemez bir zgrle sahip olsa da onlar korumaktan daha asil bir ama var olmad srece, kendi kendini veya kendi mlkiye859
tindeki herhangi bir yarat yok etme zgrlne sahip deildir. Doann durumu herkes iin balayc olan bir doa yasas ile ynetilir ve bu yasann kendisi olan akl, kendisine danan tm insanlara eit ve zgr olduklar iin hi kimsenin dierinin hayatna, salna, zgrlne ve mlklerine zarar vermemesini tler; nk insanlar her eye gc yeten ve sonsuz bilgelie sahip tek bir Yaratcnn eserleridir; egemen efendinin tm hizmetkrlar bu dnyaya Onun emriyle ve Onun ileri iin gnderilmitir; eseri olduklar efendinin maldrlar ve baka kimsenin deil, ancak Onun istedii zamana kadar lmemeleri gerekir.10 Benzer yeteneklerle donatlan ve doada tek bir toplulua ait olan bizler iin, sanki birbirimizin faydalanmas iin yaratlmz veya bazlarmz dierlerinden daha aa yaratklarm gibi, birbirimizi yok etmemize izin verecek bir itaat biimi dnlemez. Herkesin kendisini korumas ve grevini kasten terk etmemesi gerektii gibi, ayn mantkla, kendi korunmas sz konusu olmadnda, eer bir sulunun cezalandrlmas sz konusu deilse, insanln geri kalann korumak iin elinden geleni yapmas gerekir; bakalarnn yaamlarn, zgrlklerini, salklarn, organlarn veya mallarn koruma amacyla abalamal, insanlarn cannn alnmasna veya onlara zarar verilmesine engel olmaldr. Tm insanlarn birbirlerinin haklarna tecavze etmesi ve birbirlerine zarar vermesi engellenmeli ve tm insanlar iin bar ve korunma isteyen doa yasas gzetilmelidir; bu durumda doa yasasnn uygulanmas herkesin elindedir; bu yzden herkes, kendisi yasay ihlal etmedii srece yasay ihlal edeni cezalandrma hakkna sahiptir. nk doa yasas, bu dnyada insanlar ilgilendiren tm dier yasalar gibi, doa durumundaki hi kimse yasay gerekletirecek ve bu srada masumlar koruyacak ve sulular engelleyecek gce sahip deilse, anlamsz hale gelir ve eer doa durumundaki bir kii, yapt bir ktlkten dolay bir dierini cezalandrabiliyorsa, herkes cezalandrabilir. nk mkemmel eitlik durumunda, yani kimsenin dierine stnl ve dieri zerinde yarg hakk olmadnda, bu yasay gerekletirmek iin bir kiinin yapaca eyi dier herkes de yapabilir. Mlkiyet Hakknda (Bu blm Tanrnn deme ve ondan sonraki nesillere dnyay hediye etmesine ilikin bir ncil atfyla balar ama az sonra mlkiyetin kaynann doa yasas olduuna dair ispatlar anlatr.)
10 Bu pasaj Ciceronun Yasalar Dair adl eseriyle (sf. 157) karlatrnz.
860
SYASET
Dnya ve tm aa yaratklar tm insanlar iin olduu halde, yine de her insan kendi kiilii dahilinde bir mlkiyete sahiptir. Bu hak kendisinden baka hi kimseye ait deildir. Vcudunun almas ve elinin ileri, diyebiliriz ki, hakl biimde onundur. Doann ona sunduu eyleri alan ve kendi emeini de ekleyerek ondan kendine ait bir ey oluturan insan bu eyi kendi mlkiyetine geirmi olur. Artk doa tarafndan yerletirildii ve herkese ak durumda olmayan bu ey zerinde dier insanlarn da sahip olduu hak, almann ekledii baka eyler sayesinde artk ortadan kalkar. Bu alma alann sorgulanamaz mlkiyeti olduuna gre, bu almann eklendii ey zerinde sadece onun hakk olabilir, en azndan dier insanlar iin de yeterli ve iyi eyler kalyorsa. (...) Aktr ki doadaki eyler herkesindir, ancak kendi kendisinin efendisi ve kendi kiiliinin ve kiiliin eylemlerinin ve almalarnn sahibi olan insan kendi iinde byk bir mlkiyet zeminine sahiptir ve bulular ve zanaatlar hayat kolaylatrdnda kendi varln desteklemek ve rahatlatmak iin uygulad eylerin byk ksm tamamen kendisine aittir, bu eyler dierleriyle ortaklaa sahip olduu eyler olmaktan karlar. Bu yzden, balangta, bir kii ortak olan bir ey zerinde altnda, o ey insanln kullanabileceinden fazla ise ve uzun sre byle kalmsa, alma bir mlkiyet hakk dourur. (...) Politik Veya Medeni Toplum nsanolu doduunda, ispatland zere mkemmel bir zgrle ve doa yasasnn salad haklar ve ayrcalklar dier insanlar kadar veya dnyadaki insan says kadar kontrol edilmeden kullanma hakkna sahiptir; ancak sadece onun mlkiyetindeki eyleri yani yaamn, zgrln ve durumunu, dier insanlarn saldrlarndan ve teebbslerinden korumak iin deil, yasa ihlal edildiinde hkm vermek ve suun hak ettiine inand cezayla, hatta gerekletirilen suun irenlii gerektiriyorsa lmle cezalandrmak iin doa tarafndan bir g belirlenmesi gerekir. Ancak hibir politik toplum kendi iinde mlkiyeti koruma gcne sahip olmadan var olmayacandan ve sadece orada topluma kar ilenen sular cezalandrlabileceinden, politik toplum, btn yelerinin kendi doal glerinden vazgeip, tm glerini, toplumu oluturan yasay korumak iin temyize bavurma hakk hari her durumda toplulua devrettii bir toplumdur. (...) Bu yzden devlet, hem toplumun yelerine kar gerekletirilen yasa ihlallerini eitli uygun grd ekilde cezalandracak (yani yasa koyabile861
cek) hem de toplumun bir yesi olmayanlarn toplum yelerine verdii zararlara kar savaacak (yani sava ve bar karar verebilecek) bir gce sahip olmaldr; tm bunlarn amac da mmkn olduunca tm toplum yelerinin mlkiyet haklarn korumaktr. Ancak topluma dahil olarak her kii doa yasasna kar ilenen sularn cezalandrlmas iin glerinden vazgemi olsa da (...) kendi gc zerindeki hakkn, devletin adaleti salamak iin yrtecei ilerde kullanmak zere devlete verse de (...) bunlar aslnda onun kendisi veya vekilleri tarafndan alnan kendi kararlardr. Sivil toplumun yasama ve yrtme glerinin, yani devlet iinde ilenen sularn nasl cezalandrlaca konusunda mevcut yasalara gre hkm vermenin ve ayrca durumun gncel artlar uyarnca sularn hangilerinin affedileceine dair hkm vermenin ve gerekiyorsa bu ikisi iin tm toplum yelerinin verdii gleri kullanmann kayna ite budur. Dolaysyla, doa yasasnn kendilerine verdii yrtme gcn terk ederek bir topluluk halinde birleen insanlar, saylar ka olursa olsun, politik veya sivil bir toplum oluturmu olurlar. Bunu yapmann yolu, doal durumunda olan herhangi bir saydaki insann, tek bir stn hkmetin yetkisi altnda tek bir kii, tek bir politik varlk olmak iin bir araya gelmesi veya bu toplulua katlan bir kiinin varolan hkmete katlmay kabul etmesidir. Bylece artk tek vcut olmu topluma, gerekletirilmesi iin (kendi iradesi kadaryla) kendi desteinin gerektii yasama, yani toplumun iyilii iin yasalar yapma yetkisi vermi olur. Bu da insanlar doal durumdan devlet durumuna geirmek demektir; dnya zerinde, devletin tm yelerine kar ilenecek sular dzeltecek ve tm ihtilaflar zecek yetkiye sahip bir yargc yine o devlet tarafndan tayin etmek demektir. Bavuracaklar bylesi bir karar yetkisine sahip olmayan insanlar, nasl bir araya gelmi olurlarsa olsunlar hl doal durumlarndadrlar. Bu yzden aktr ki dnyada baz kiiler tarafndan tek hkmet biimi saylan mutlak monari sivil toplum ile elimektedir, bu yzden hibir biimde sivil bir hkmet elde edilemez. Sivil toplumun amac, zorunlu olarak herkesin kendi kendisinin yargc olduu doal durumun getirdii rahatszlklar engellemek ve zmek olduundan, sivil toplum zarar gren tm toplum yelerinin veya ihtilaf halindekilerin bavurabilecei ve kararlarna btn toplumun itaat edecei, kabul edilmi bir otorite ngrr. Bir insann bavurabilecei ve fark gzetmeyen bylesi bir otorite yoksa bu kiiler hl doal durumda demektir. Kendi egemenlii altndaki kiilere kyasla her mutlak hkmdar ite bu durumdadr.
* John Locke, Sivil Hkmete Dair Risale, editr Charles L. Sherman, New York: Appleton-CenturyCrofts, 1937, s. 5-7, 19, 29, 56-58.
862
SYASET
C. DEVLET GCNE DAR ON SEKZNC YZYIL YORUMLARI 1. Fransa ngiltereden Ne renebilir?* Voltaire
Yukardaki Descartes ve Newton tartmas Voltairein 1733 tarihli nl ngiltere Mektuplar adl kitabndaki malzemenin yalnzca bir ksmdr. Bu kitapta yazar ayrca kendi vatandalarna gayet ak bir biimde Britanya toplumunun ve hkmetinin erdemlerini ver. ada Montesquieu gibi, Voltairein ar iyimser olduu, Man Denizinin br yann toz pembe grd, buna karn, ngiltere vgsnn Fransadaki koullarnn eletirilmesi bakmndan ok faydal olduu sylenir. Parlamento Hakknda ngiltere Parlamentosunun yeleri kendilerini eski Romallarla karlatrmaktan holanrlar. Ksa sre nce Bay Shippen, Avam Kamarasnn aln u szlerle yapmtr: ngiltere halknn majestesi incinecek. fadenin tekil olmas birok kiiyi gldrmtr ama bu centilmen hi endielenemedi ve kararl bir ses tonuyla ayn szleri tekrarlad ve glmeler kesildi. Benim fikrime gre, ngiltere halknn majestesinin Roma halkyla hibir ilikisi yok, hkmetleri arasnda da hibir ilinti mevcut deil.... Romallar asla bu kadar dehet verici din savalar yaamadlar, kendini sabra ve tevazua adam vaizler iin ne iren bir durum. Marius ve Sula, Caesar ve Pompey, Anthony ve Agustus asla rahiplerin gmleklerini cppelerinin zerine mi, altna m giyeceini veya kehanette bulunmak iin kutsal tavuklarn yiyip imesine mi, sadece yemesine mi izin verilmesi gerektiini tartarak kllarna sarlp dnyay alevler iinde brakmadlar.11 ngilizler nemsiz konulardaki tartmalar yznden kanunlar uyarnca insanlar birbiri ardna astlar ve dzenli savalarda birbirlerini paraladlar. (...) Ama sanrm bir daha asla byle aptalca davranmayacaklar, nk kendi aclar sayesinde akllanm grnyorlar; artk kendi ilerindeki baz fanatiklerin bir zamanlar yapt gibi, baz kyaslar yznden birbirlerini ldrme ynnde bir eilimleri olduunu sanmyorum.
11 Voltaire burada Birinci yzylda sekler ve sadece politik konulardan kaynaklanan Roma i savalarn, On Altnc yzylda ngilizler de dahil olmak zere tm Avrupay blen dinsel cppelerle veya tek ya da ikili komnyonlarla (arap ve ekmek veya sadece ekmek) ilgili sorunlarla karlatryor. (y.n.)
863
Ama Roma ve ngiltere arasndaki ok daha temel bir fark, ngilizlere ok byk bir avantaj salyor Romadaki i savalar klelii getirdi, ngilterede ise zgrl. ngilizler krallarna bakaldrarak onlarn gcn kstlamay baaran ve bir dizi mcadele sonunda hkmdarn iyilik yapmak iin yeterince kuvvet sahibi olup ktlk yapma yeteneinin kstland, aklc bir hkmet kurabilen bu dnyadaki tek millet; burada asiller asla cretkar deil ama kle de deiller; insanlar ise hibir karklk olmadan ynetime katlyorlar.12 Lordlar Kamaras ve Avam Kamaras kraln sahip olduu yasama gcn paylayorlar, Romallarda byle bir denge yoktu. Roma soylular ve avam srekli deiiyordu ve bunlar uzlatracak hibir ara g yoktu. Avamla hibir ey paylamadklar iin sulu ama gururlu, adaletten uzak Roma Senatosu, avam lke ynetiminden uzak tutmak iin uzak lkelerdeki savalardan baka bir bahane bulamyordu. Onlar avam vahi bir hayvan gibi gryordu; komulara kar tasmasn gevetiyor, bylece efendilerine itaat etmelerini salyorlard. Bu yzden Roma hkmetinin en byk hatas onlar fatihler haline getirmekti. Evlerinde mutsuz olduklarndan dnyaya saldrp onu ele geirmeye alyorlard, sonunda birlikleri dier insanlar kleletirene dek. ngiltere hkmeti asla bu kadar byk zaferler peinde deil, sonu da onlar kadar lmcl olmayacak. ngilizler fetih ateinin grkemli ahmaklna kaplmyorlar, sadece komularnn fethetmesini engelliyorlar. Sadece kendi zgrlklerini kskanlkla korumuyorlar, dier lkelerin de zgrlemesini istiyorlar. ngilizlerin XIV Louisye lgnca kzmalarnn nedeni, . sadece hrsl olmas ve hibir kar salamayaca halde kendilerine sava amas. ngilizler kesinlikle zgrlklerini ok byk bir bedel deyerek satn aldlar ve kan denizlerini zorlukla aarak keyfi gc o sularda bodular. Dier milletler de byk facialar yaadlar ve ok kan dktler ama zgrlklerini korumak iin dktkleri kanlar onlar daha da kleletirdi. (...) Franszlarn ngiliz milletine yaklat tek nokta, hkmdarl dneminde talihli olsayd tebaasna yapacaklarn tebaasnn ona yapt Kral I. Charlesn ldrlmesidir. Bir yana dzenli bir savata yenilen, tutsak edilen, yarglanan, mahkm olan ve Westminster Hallda idam emir verilen, sonunda da ba kesilerek ldrlen I. Charles koyun; dier yana da din ileri memuru tarafndan ta giyme treninde zehirlenen mparator VII. Henryyi, bir kei tarafndan baklanan III. Henryyi, kendisine kar, birou ger12 Bu pasaj Bodinin Devletin Alt Kitab adl eseriyle (sf. 845) karlatrnz.
864
SYASET
ekletirilen ve sonuncusu hayatna mal olan otuz suikast planlanan IV . Henryyi13 koyun. Tm bu namussuz abalar koyun ve tartn.
* Voltaire, ngilizlere Dair Mektuplar (New York: The Collier Pres, 1910), s. 86-89
2. Farkl hkmet tipleri nelere dayanmaktadr?* Charles Secondat De Montesquieu

Charles Louis de Secondat, Baron de Montesquieu 1689 ylnda Bordeaux, Fransa yaknlarndaki aile mlknde dodu ve 1755 ylnda ayn yerde ld. Mevkie bal bir asaleti (noblesse de robe) olan zengin bir aileden gelen Montesquieu on yl sreyle, kendisinden nce Montaignein yapt gibi, Bordeaux Parlamentosundaki en yksek mahkemede meclis yelii yapt. Ancak 1726da makamn satt ve Paris ile kendi atosu arasnda geen keyifli bir emekli hayat srmeye balad. Zaten talamalar ve tarihi yazlaryla tannan yazar 1748de neredeyse hemen nl olan Kanunlarn Ruhu adl eserini yaynlad. Bu eserin blmlerinde gerekte var olmayan bir durumu, yani ngilterede devlet gcnn dinden tamamen ayrlmasn vd. Dier blmlerde Fransz asillerinin tarihi haklarn ve iddialarn tartt. Ancak burada alntlanan blm yazarn asl argmannn zn, yani farkl politik rejim tiplerinde kanunlarn ruhunun farkllklarndan bahsetmektedir. Farkl Hkmetin Doalarna Dair Eer insanlar stn bir g tarafndan sahiplenilirse buna demokrasi denir. Bu stn g bir ksm insann elinde toplanrsa buna aristokrasi denir. (...) Bir aristokraside stn g belirli sayda insann eline teslim edilmitir. Bu kiilere hem yasama hem de yrtme otoritesi verilmitir; geriye kalan insanlar da onlara nazaran bir monaride egemenin karsndaki tebaadan farkszdr. (...) Ara, alt ve bal gler monari tr bir hkmetin doasn olutururlar, yani tek bir kii temel yasalara gre devleti ynetir. Ara, alt ve bal gler dedim. Gerekten de monaride hkmdar hem politik hem de sivil tm
13 Kutsal Roma (Germen) mparatoru II. Fredrickin olu olan VII. Henry asla imparator olarak ta giymedi, sadece Almanya Kral oldu. Ancak 1242deki lmn evreleyen esrarengiz koullar gz nne alndnda, Voltairein dnd kii gerekten mparator olan VII. Henry (. 1313) deil, bu Henrydir. Fransa Kral III. Henry 1589da bir suikastle ldrld. Fransa Kral IV Henry . ise 1610 ylnda ayn biimde ldrld. (y.n.)
865
glerin kaynadr. Bu temel kanunlar gerei gcn akaca ara kanallar oluur, nk devleti tek bir kiinin anlk ve deiken iradesi ynetirse hibir ey dzeltilemez ve elbette ortada temel bir kanun da kalmaz. En doal, ara ve alt gler asillerin elindekilerdir. Bu baz ynlerden monari iin elzemdir, nk monarinin dsturu monark yoksa asil de yok eklinde ifade edilebilir; asil yoksa monark da yok ama despotik bir hkmdar var olabilir. (...) Farkl Hkmetlerin Prensipleri Hakknda Cumhuriyeti hkmetlerin doasnn, stn gc ne tm halka ne de belirli ailelere vermek olduunu zaten gzlemledim; bir monaride bu gce hkmdar sahip olmaldr ama yrtme mevcut yasalara uygun olarak yaplmaldr; despotik bir hkmette ise tek bir kii kendi iradesine ve kaprislerine gre hkmetmelidir. Bu bana onlarn prensibini kefetme frsat veriyor, nk bunlar doal olarak ortaya kyor. Cumhuriyeti hkmet ile balamalym; zel olarak da demokrasiyi incelemek istiyorum. Demokrasinin Prensibi Bir monariyi veya despotik bir ynetimi desteklemek iin ok namuslu olmak gerekmez. ki destekten biri kanunlarn gc, dieri de prensin kolunun gcdr; bunlar tm devleti ynlendirmeye ve idare etmeye yeter. Ama popler bir devlette bir kaynak daha gerekir, yani erdem. (...) Burada akladm ey konusunda tarihiler de hemfikirdir ve bu eyann doasna son derece uygundur. nk bir monaride, kanunlarn yrtlmesini kontrol eden kiinin kendini herkesten stn grd aktr, bu kii popler hkmettekine gre daha az erdeme ihtiya duyar; oysa popler hkmette kanunlarn yrtlmesi grevini stlenen kii bu kanunlara tabidir. u da aktr ki, bir monark kt tavsiyeler veya kaytszlk nedeniyle, kanunun uygulanmasn zorla gerekletirmeyi brakrsa bu ktl kolayca dzeltebilir; sadece dier tavsiyeleri dinlemesi ve silkelenip kaytszlndan syrlmas yeterli olur. Ama popler bir hkmette kanunlar askya alnrsa bunun sebebi sadece cumhuriyetin yozlamas olabilir, bu durumda devleti kurtarmak ok zordur. (...) Erdem ortadan yok olursa, meyilli olanlarn zihinlerini hrs ele geirir ve tm halk tamahkrlar. Arzularn amalar deiir; daha nceden holandklar eylere ilgisiz kalrlar; kanunlarn kstlamalar dahilinde zgr insanlarken kanuna kar gelme zgrlne heveslenirler; her vatanda efen866
SYASET
disinden kam bir kle gibi davrandnda eitlik dsturunu acmaszlk olarak grr; eylemleri ynlendiren kurallar kstlama olarak adlandrr ve ihtiyata korku der. Ardndan tamahkrln yerini kazan konusunda agzllk deil, tutumluluk alr. nceden kiilerin zenginlii kamu hazinesini olutururken, kamu hazinesi birden baz kiilerin babasndan kalan miras gibi harcanr. Devletin mensuplar memurlara kar ayaklanr ve devletin kudreti, birka kiinin gc ve birok kiiye verilmi bir izne dnr. (...) Aristokrasinin Prensibi Erdem, popler bir hkmette gerekli olduu gibi, aristokrasi iin de n arttr. Ancak erdemin aristokrasinin de o kadar da mutlak bir n art olmad da dorudur. Asiller karsnda, monarkn karsndaki tebaa gibi olan halk kendi kanunlaryla kstlanr. Bu yzden demokrasi rejimi altnda yaayan insanlara gre erdemli olmak iin daha az frsatlar vardr. Ama asilleri kim kstlayacaktr? Kendilerinden olanlara kar kanunlar uygulayacak olanlar hemen kendilerine zarar verdiklerini fark ederler. Bu nedenle, bu grup iin erdem ok nemlidir, bu hkmet biiminin doas bunu gerektirir. Aristokratik bir hkmette, demokraside bulunmayan, doal bir g vardr. Asiller bir grup haline gelir ve ayrcalklarn kullanarak kendi zel karlar iin insanlar kstlarlar; mevcut olan yasalarn uygulandn grmek onlara yeter. Ancak asiller grubu iin insanlar kstlamak kolay olsa da kendi kendilerini kstlamalar ok zordur. Bu yapnn doas byledir; baz kiileri kanunun gcne tabi klar ve ayn zamanda onlara ayrcalk tanr. Bylesi bir grubun kendisini kstlamasnn yalnzca iki yolu vardr: Ya asilleri dier insanlarla ayn dzeye getirecek ve byk bir cumhuriyet kurmay salayacak kadar yce bir erdeme sahip olunmaldr; ya da onlar birbirlerinden en az bir dzey yukar kartacak ve bylece onlar koruyacak adi bir erdeme. Bu nedenle, bu hkmetin ruhu lmllktr ama kastettiim kaytszlktan ve korkaklktan kaynaklanan bir lmllk deil, erdemden kaynaklanan bir lmllktr. Erdem, Monarik Hkmetin Prensibi Deildir Monarilerde politika mmkn en az erdemle byk eyleri etki altna alr. Bu yzden en gzel makinelerde zanaatkrlar hareketlerin, yaylarn ve arklarn saysn azaltmtr. 867
Devlet, lkemize duyduumuz sevgiden, gerek zafer zleminden, kendini inkrdan, en deerli karlarmzdan vazgemekten ve antik dnemden hayran olduumuz ve gelenekler sayesinde tandmz tm dier kahramanca erdemlerden bamsz olarak varln srdrr. Burada kanunlar erdemlerin yerini alr; kimse kanunlar istemez ama devlet onlarla ayakta kalr: burada gizlice (yani erdemli bir vatanda tarafndan fedakrca) gerekletirilen bir eylem hibir sonu getirmez. Doas gerei tm sular kamusal olsa da gerekten kamusal olan sular ile kiisel olan sular arasnda bir ayrm vardr; kiisel sulara kiisel denmesinin sebebi suun toplumdan ok kiiye zarar vermesidir. Cumhuriyetlerde kiisel sular artk daha kamusaldr, nk kiilere zarar verdiinden ok devletin yapsna zarar vermektedir; monarilerde ise kamusal sular daha kiiseldir nk devletin yapsndan ok kiilere zarar verir. imdi syleyeceim eyden kimsenin rahatsz olmamasn rica ederim; gzlemlerimin temelleri, tarihilerin ifadeleriyle uyumaktadr. Erdemli hkmdarlarn hi de az olmadn biliyorum, ancak yine de bir monaride insanlarn erdemli olmasnn son derece zor olduunu dnyorum. (...) Ama dier insanlar arasnda tesadfen anssz ve drst biri varsa, Kardinal Richelieu.14 kendi politik vasiyetnamesinde hkmdar o kiiye i vermemesi konusunda uyarmaktadr. Bu hkmetin kaynann erdem olmad ite bu yzden ok dorudur! Erdem bu hkmette reddedilmez ancak hkmetin kayna erdem deildir. Monarik Bir Hkmette Erdem Nasl Salanr Bu konuyu bitirmemin zaman geldi ama monarik bir hkmete talama yazdmn dnlmesini istemem. Aman benden uzak olsun, monari bir kaynak istese ona bir bakas salanr. Monarilerde onur, yani her kii ve mevki hakkndaki nyarg, benim bahsetmekte olduum politik erdemin yerine geer ve her yerde monarinin temsilcisidir; burada onur en grkemli eylemlerin ilham kayna olabilir ve kanunun gcyle birleince bizi hem hkmetin hem de erdemin amacna ulatrabilir. Bu nedenle, iyi ynetilen monarilerde neredeyse herkes iyi birer tebaadr ama ok az iyi insanlardr, nk iyi bir insan olmak iin nce iyi niyet ve lkeyi sevmek gereklidir; kendimiz iin deil, toplum iin.
14 Armand Jean du Plessis, Kardinal ve Dk Richelieu (1585-1642), XIII. Louisnin bapapazyd ve o dnemde Fransz politikasn aslnda o ynetiyordu. (y.n.)
868
SYASET
Monarinin Prensibi Monarik bir hkmet, daha nce de gzlemlediimiz gibi, asil soydan gelenlerde olduu gibi sekinlik ve rtbeler gerektirir. Onur doas gerei terfiler ve unvanlar istediinden, bu durum hkmete uygun biimde yerletirilmitir. Arzu, cumhuriyette tehlikelidir. Ama bir monaride baz iyi etkileri olabilir; hkmete can verir ve bu avantaj ile hkmete fayda salar; arzu hibir ekilde tehlikeli deildir, nk srekli olarak kontrol edilebilir. Bu tr hkmetin sistemi, tm cisimleri merkezden iten ve yerekimiyle kendisine eken bir gce sahip olan evren sistemi gibidir. Onur politik varlklarn tm paralarn harekete geirir ve eylemleriyle onlar birbirine balar; bu nedenle, her birey kamunun iyilii iin alr ama bunu yaparken sadece kendi karn dnmektedir. (...) Despotik Hkmetin Prensibi Nasl ki cumhuriyette erdem, monaride onur gerekliyse, despotik hkmette de korku gereklidir; erdem iin pek frsat yoktur ve onur da ok tehlikelidir. Burada hkmdarn gcnn bykl tamamen ynetimi emanet ettii kiilere baldr. Kendilerinden daha yksek bir deer belirleme yetenei olanlar muhtemelen karklk yaratrlar. Bu yzden korku onlarn ruhlarn ezmelidir ve en ufak arzuyu bile yok etmelidir. Ilml bir hkmet, can istediinde, en ufak bir tehlikeye maruz kalmadan kaynaklar gevetebilir. Bu hkmet kendisini kanunlarla ve kendi i gcyle destekler. Ama despotik bir hkmdar havadaki elini bir an iin indirirse, gvenip grev emanet ettii kiileri bir anda yok edemezse, her ey sona erer, nk bu hkmetin kayna olan korku artk ortada yoktur ve insanlarn koruyucusu ortadan kaybolmutur.
* Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, eviren Thomas Nugent, New York, Hafner Publishing Company, 1949, sayfa 8, 13, 15-16, 19-27.
3. Kanun Sula Nasl Mcadele Etmelidir?* Cesare De Beccaria

Cesare Bonesana Marchese di Beccaria, 1738 ylnda Milanoda doan Kuzey talyal bir asildir. Hem yazar hem de idari memur olarak kariyerinin ounu ekono869
mik sorunlarla ilgilenmeye ayrmtr. Ancak politik ve sosyal problemlere de byk bir ilgi duymutur. 1764 ylnda Sulara ve Cezalara Dair adyla yaynlanan kk kitab bir yl iinde birka bask yapm, ksa zamanda yirmiden fazla dile evrilmitir. Beccariann 1794 ylndaki lm talyadaki en byk Aydnlanma figr sayld iin byk zntye neden olmutur. Cezalandrma Hakkna Dair Mutlak bir zorunluluktan kaynaklanmayan tm cezalar, der byk Montesquieu, tirancadr. Bundan daha genel bir nerme yaratlabilir. Bir kiinin dieri zerindeki her trl otorite eylemi, mutlak bir gereklilik mevcut deilse, tirancadr. Egemenlerin sular cezalandrmasnn temeli de budur; yani kendisine emanet edilen kamu zgrln bireylerin gasp teebbslerinden korumak gereklilii cezalandrmann temelidir; egemen tarafndan korunan zgrlk ne kadar kutsal ve deerli ise, ceza da orantl olarak adil olmaldr. (...) Baknz, adalet derken bireylerin karlarn bir arada tutmak iin gerekli olan, mevcut olmadnda insanlarn asl durum olan barbarla geri dnecei o ba kastediyorum sadece. Bu ba koruma amacn aan btn cezalar doalar gerei adaletsizdir. Adalet kelimesiyle nasl bir iliki kuracamz belirlerken ok dikkatli olmalyz, nk adalet fiziksel bir g veya gerekten mevcut olan bir varlk gibi gerek bir fikirdir. Ben burada hibir ekilde Tanrnn adaletinden bahsetmiyorum nk bu farkl trde bir adalettir ve sonraki hayatta verilecek dllere ve cezalara atfta bulunur. Yukardaki Prensiplerin Sonular Kanunlar ancak sularn cezasn belirleyebilir; ceza kanunlarn yapan otorite sadece tm toplumu temsil eden ve sosyal anlama sonucunda birlemi bir kanun koyucu olabilir. Bu nedenle hkimler, (toplumdan biri olduu iin) adil biimde ayn toplumun baka bir yesini zorlayarak yasalar tarafndan belirlenmemi bir ceza veremez. (...) Toplumun kendisini temsil eden egemen sadece tm yeleri balayacak genel yasalar yapabilir; ancak herhangi bir bireyin sosyal anlamay ihlal edip etmedii konusunda hkm vermek veya bunun sonucunda ortaya kan cezay vermek onun ii deildir. nk bu durumda iki taraf ortaya kar; bir taraf szlemenin ihlal edildiinde srar eden egemen tarafndan temsil edilir, dier taraf ise bunu inkr eden, sulanmakta olan insandr. Bu durumda bu ekimede karar verecek nc bir kiiye gerek duyulur; yani 870
SYASET
verecei kararn temyiz edilemedii bir hkim gereklidir; bu karar da mevcut olgunun basit biimde kabul veya reddedilmesinden olumaldr. Eer cezalarn arlnn toplumun iyiliine ters olduu hemen anlalmasa da, niyetlenilen amaca, yani sular engellemeye uygun olmadklar ispat edilirse, cezalarn bu kadar ar olmas, aydnlanm akln sonucu olarak ortaya kan faydal erdemlere de terstir, nk aydnlanm akl egemene (...) insanlar zgrlk ve mutluluk durumunda ynetmeyi tler, klelik durumunda deil. Ayrca bu ar cezalar adalete ve sosyal anlamaya da ters olur. (...) Sularn Derecelerinin Tahmin Edilmesine Dair Yukardaki dnceler bana, sularn yalnzca topluma verdikleri zararlara gre llmesi gerektiini beyan etme yetkisi veriyor. Dolaysyla suun byklnn suu ileyen kiinin niyetine bal olduunu dnenler yanlyor, nk bu nesnelerin duyulardaki fiili izlenimlerine ve zihnin olay ncesindeki niyetine dayanr; bunlarn ikisi de kiiden kiiye deiir, hatta ayn kiide zamana gre, fikirlerin, isteklerin ve artlarn hangi srayla geldiine gre deiir. Buna gre sistemde her birey iin zel bir kod oluturmak yetmez, her sua gre de yeni bir ceza kanunu yazmak gerekir. nsanlar, genelde tamamen iyi niyetlerle topluma en byk zararlar verirler ve en kts, bunu en hayati hizmetlere zarar verecek biimde yaparlar. Bazlar da sularn toplumdaki sonularna gre deil, zarar gren kiinin itibarna gre deerlendirilmesini ister. Doru standart bu olsayd ilahi Varla ynelik en ufak bir saygszln bile bir monarka suikastta bulunmaktan sonsuz derecede daha ar biimde cezalandrlmas gerekirdi. Ksacas, dierleri gnahn byklnn cezay arlatrmas gerektiini hayal ediyordu. Ancak bu fikrin yanlgs da insan ile insan ve insan ile Tanr arasndaki ilikileri biraz dnerek bile anlalabilir. (...) Gnahn derecesi biz fani varlklar iin girilmez olan kalplerdeki ktle baldr. Bu durumda gnahn derecesi nasl suun derecesini belirleyecek bir standart olarak kabul edilebilir? Bu kabul edilseydi Tanr affettiinde insanlar cezalandrrd ve Tanr lanetlediinde insanlar affederdi ve bylece stn Varla ters dm olurlard. (...) Cezann Amacna Dair Yukardaki dnceler aka gsteriyor ki, cezalarn amac akll bir varla eziyet etmek veya zaten ilenmi bir suu geri almak deildir. Arzu871
lardan etkilenmekten uzak olan ve bireylerin arzularnn lml bir hakemi olmas gereken bir politik varln, fkeli bir fanatizmin veya tiranlarn zayflnn vastalar olan eziyete ve gereksiz zalimlie izin vermesi mmkn mdr? kence gren bir zavallnn inlemeleri zaman geri getirebilir mi veya ilenen suu geri alabilir mi? Bu nedenle, cezann amac sulunun topluma daha fazla zarar vermesini engellemekten ve dier insanlar benzer sular ilemekten caydrmaktan baka bir ey deildir. Bu nedenle, yle cezalar ve yle ceza uygulamalar seilmelidir ki, dierlerinin zihninde en gl ve en kalc izlenimleri yaratabilsin ama sulunun vcuduna mmkn olan en az miktarda eziyet etsin. (...) kenceye Dair Dava srerken bir suluya ikence etmek, birok milletin geleneksel olarak uygulad bir zulmdr. Amac ya suu itiraf ettirmek ya da sorgulanmas srasnda ortaya kan baz elikileri akla kavuturmaktr ya da su ortaklarn renmektir ya da metafizik ve anlalmas mmkn olmayan bir biimde rezilliklerden arnmay salamaktr veya, son olarak, sulanmad ama sulu olduu dier eylemlerini kefetmektir. (...) Cezann politik amac nedir? Korkutmak ve dierlerine ibret olmasn salamak. Sulu veya masum, herhangi birine gizlice ikence etmek bu amac yerine getirir mi? Hibir suun cezasz kalmamas phesiz nemlidir, ancak bir suu ileyenin karanlkta dierlerine ibret olmas faydaszdr. (...) Bu doru olsayd, korku veya erdemleri neticesinde kanuna sayg gsterenlerin says kanunu ihlal edenlerin saysndan fazla olurdu; bu durumda masum bir insana ikence etme riski de daha byk olurdu, nk byk ihtimalle, caeteris peribus15, kanunu ineyen birine deil, masum birine ikence edilirdi. (...) kencenin dier bir amac da muhtemel suluyu sorgulamas srasnda iine dm olabilecei elikilerle uzlamaya zorlamaktr; sanki cezann deheti, kaderinin belirsizlii, mahkemenin ciddiyeti, hkimin azameti ve sulanann cehaleti elikiler iin yeterli deilmi gibi. Asayile ilgili bir sorun olmasa bile bu elikiler ok yaygndr; bir de kendisini yaknndaki tehlikeden kurtarma dncesiyle zihni tamamen megul olan bir adamn zihnindeki endiesiyle arpmak gerekir bunlarn hepsini. (...) radenin her eylemi deimez biimde duyularmza ulaan izlenimlerin gcyle orantldr. Bu durumda acnn izlenimi yle bir dzeye gelebilir ki, zihni tamamen ele geirir, ac eken kiiyi en ksa yoldan kendisini bu
15 Tm dier eyler sabit tutulduunda....
872
SYASET
eziyetten kurtarmaya iter. Bu nedenle, cevab atein veya kaynayan suyun etkisine bal olur, hatta kendisini masum olduu sularla bile sulayabilir. Bylece suluyu masumdan ayrmak iin kullanlan vastalar etkin bir ekilde aradaki fark yok eder. Bu dnceleri ispatlamak iin ikencenin acsndan sulu olduunu kabul eden masum kiilerden rnekler vermek gereksiz olur; her ada, her millette bu konuda saysz rnek bulunabilir. (...) O zaman ikencenin sonucu bir hesaplama sorunudur ve kiinin gcyle ve hassasiyetiyle orantl olarak, her bireyde farkl olan kiilik yapsna dayanr; yani bu yntemle gerei kefetmek bir hkimden ok bir matematikinin zebilecei bir problemdir ve bu nedenle, de u sylenebilir: Masum birinin kaslarnn gc ve sinirlerinin hassasiyeti gz nne alndnda, belirli bir suu itiraf etmesi iin gereken ac dzeyini bulmak gerekir. Cezann Ilmll Hakknda Fikirlerimin ak beni konumdan uzaklatrd, aklamalara geri dnmeliyim. Sular etkin biimde engellemenin yolu cezann arlndan ok kesinliidir. Bu yzden, lml kanunlar yaratmak iin bir hkmdarda gerekli olan dikkat ve bir hkimde gerekli olan ve faydal olabilecek bir erdem olan acmaszlk birlemelidir. Kk cezalarn kesinlii, kurtulma midi mevcut olan bir veya daha fazla ar cezadan daha gl bir izlenim yaratacaktr, nk insan, doas gerei, kk de olsa kanlmaz olan ktlk ihtimalinden dehete kaplr ama cennetin en byk hediyesi olan mit yznden kurtulma ihtimali olan daha byk bir ktlkten korkmaz; hele de zayfln ve kaytszln sklkla sebep olduu cezasz kalma rnekleriyle de destekleniyorsa. Cezalar ok ar olursa insanlar doal olarak bu cezalardan kanmak iin dier sular ilemeye ynelir. Cezalarnn ok ar olmasyla nl olan lkelerde ve dnemlerde her zaman en kanl ve insanlk d eylemler gereklemi ve en zalim sular ilenmitir; nk kanun yapcnn ve suikastnn elleri ayn vahet ruhu tarafndan ynlendirilmektedir; tahtta klelere ve barbarlara uygulanacak en sert kanunlar belirlenir ve tebaa yenisine yer amak iin bir tiran kurban etmeye kkrtlr. Ceza ne kadar zalimleirse insanlarn zihinleri de, svlarn etrafndaki dier sularla ayn ykseklie gelmesi gibi sertleir ve hissizleir; arzularn gc var olmaya devam eder ve zamanla ikence ark eskiden hapishanenin korkuttuundan daha fazla korkutamaz insanlar. Bir cezann istenen etkiyi yaratmas iin olaydaki ktln, sutan beklenen iyilii amas gerekir (cezann, su olan eylemden beklenen faydadan fazla olmas gerekir); cezann kesinlii ve beklenen faydadan ne kadar yoksun olunduunun da 873
hesaba katlmas gerekir. Cezann bundan daha fazla ar olmas gereksizdir ve bu yzden tirancadr.
* Beccaria, Sulara ve Cezalara Dair Deneme, Londra: E. Newberry, 1785, s. 7-12, 26-28, 43-44, 57, 59, 61-64, 98-100.
4. Hkmet Biimlerine Dair Deneme* Kral II. Frederick

1712 ylnda doan II. Frederick, 1740 ylndan 1786daki lmne kadar Prusya Kralyd ve daha o zamandan Byk Frederick olarak anlyordu. Hesap bir diplomat ve baarl bir komutan olarak aslnda fakir olan Kuzey Alman Krallna byk kazanmlar salad ve dman koalisyonlara kar yrtlen tehlikeli savatan gven iinde klmasn salad. Sivil ynetim konusunda da eit derecede byk bir ne sahipti, brokrasiyi yorulmak bilmez bir ekilde izlemeye ald ve kendi youn alma temposuyla onlara rnek oldu. Ancak liberal reformlar sz konusu olduunda, aralarnda baz Fransz filozoflarn da bulunduu hayranlarnn sandndan ok daha az Aydnlanm bir despottu. Kraln yaynlanan eserleri okunduunda ne zaman gerekten inand eyleri, ne zaman ise kamuoyunun ondan bekledii eyleri sylediini bilmek pek kolay deil. Yine de hkmdarlnn ge dnemlerinde yazlan Hkmet Biimlerine Dair Deneme adl eseri bir monark olarak yapt icraatlarna ilikin fiili kaytlara gayet iyi uyuyor. zellikle sonu paragraflar iten inanlarn gsteriyor. Devlet Hkmdarndan Ne Talep Eder? Kanunlarn korunmas fikrinin insanlar bir st semeye gtren tek sebep olduunu dikkatle hatrlayalm, nk egemen gcn gerek kayna budur. Bylece atanan hkmdar, devletin ilk hizmetkrdr. Gelien devletler komularndan korktuklarnda hkmdar halk silahlandrm ve vatandalarn savunmutur. nsanlardaki genel igd onlar kendileri iin mmkn olan en fazla mutluluu elde etmeye ynlendirir; bu da farkl biimlerde hkmetler kurulmasna neden olur. Bazlar kendilerini birka bilge kiinin klavuzluuna brakarak byk mutlulua erieceklerini hayal etmilerdir; bylece aristokratik biim ortaya kmtr. Dierleri oligariyi semitir. Atina ve Yunan cumhuriyetlerinin ou demokratik bir hkmeti tercih etmitir. Persler ve Doudakiler despotizme boyun emitir. Romallar bir dnem
874
SYASET
krallarca ynetilmitir; ancak Tarquinlerin16 tiranlndan bkan halk monariden aristokrasiye geti. Daha sonra faizcilikle onlar bask altnda tutan Patricianlarn (Romadaki asil snf) hainliinden bkan halk ehri terk etti ve Plebianlar (Romadaki avam halk) tarafndan seilen tribnlerin byk glere kar kendilerini savunmalar senato tarafndan kabul edilene kadar Romaya dnmediler. Halk daha sonra kendi otoritesini neredeyse st bir otorite haline getirdi. (...) Ama kanun koyucular ne kadar bilge olursa olsun, ki insanlar bir araya getiren ilk kiiler yleydi, niyetleri ne kadar iyi olursa olsun, bu hkmetlerden hibiri mkemmel btnl salayamad. Neden peki? nk insanlar mkemmel deildir, bu yzden eserleri de mkemmel deildir, nk bir hkmdar tarafndan i verilen vatandalar, kendi karlaryla krleirler ve bu yzden her zaman halkn iyilii zarar grr; ve dnyada bir istikrar yoktur. Aristokrasilerde toplumun birincil yelerinin kendi otoritelerini ktye kullanmas baarl ihtilallerin genel sebebidir. Roma demokrasisi bizzat insanlar tarafndan yok edilmitir. Krlemi Plebian kalabalklar hrsl vatandalar yznden smrlm, daha sonra da yine bu kiiler yznden zgrlklerini kaybedip klelemilerdir., Eer parlamentodaki alt dzey kamara (Avam Kamaras) milletin gerek karlarn o rezil yozlamaya tercih etmezse, ngiltere de bundan korkmaldr.17 (...) Gerek monarik hkmet ise, nasl ynetildiine bal olarak, tm hkmetlerin en iyisi veya en kts olabilir. nsanlarn kendileriyle eit olan birine egemenlik hakk vererek, bunun karlnda belirli baz hizmetler beklediklerini sylemitik. Bu hizmetler kanunlarn korunmas ve srdrlmesini, adaletin kesin biimde salanmasn, her eit yozlamann engellenmesi iin hkmdarn tm gcn kullanmasn ve devleti dmanlarna kar korumasn ierir. Tarma gereken nemi gstermek hkmdarn grevidir; millet iin yeteri kadar erzak mevcut olmasn, ticaretin ve endstrinin tevik edilmesini salamaldr. Devletin dmanlarnn tm eylemlerini ve tutumlarn srekli gzlemesi gereken bir nbetidir. ngrs ve saduyusuyla uygun zamanlarda ittifaklar kurmal, bu ittifaklara birliin karna uygun yeleri kabul etmelidir.
16 Romann Altnc yzyldaki yedi efsanevi kralndan ikisi bu ad tayordu. (.n.) 17 Prusya Kral, Britanya politik kurumlarn ok iyi bilmedii halde en azndan rm idari blgeleri bilmektedir. Avam Kamarasna gnderilen yeler bazen toprak sahipleri tarafndan eski, artk kimsenin yaamad ama parlamenter seen blgelerde dzenlenen ve dier toprak sahiplerinin bira, cin ve nakit para karl salad bir avu yasal semenin oy kulland gln ve hatta grltl seimler ile seiliyordu. (y.n.)
875
Bu ksa zette, her biri ayr bir maddede aklanmay hak eden bilginin eitli alanlarnn farkna varlmas gerekir. Bunlara ayrca, hkmdarn ynetmekle sorumlu olduu lkenin durumu hakknda yaplan derinlemesine aratrmalar ve milletin dehas konusunda tam bir bilgi de eklenmelidir; nk bilgisizlik nedeniyle gnah ileyen hkmdar en az ktlk yznden gnah ileyen kadar suludur; bu sularn ilki tembellik, ikincisi ise habis bir kalbe sahip olmaktr ama toplumda neden olduu ktlk ayndr. Dolaysyla prenslere ve monarklara, ceza almadan sefahate ve ehvete kaplmalar iin stn bir otorite verilmemitir. Vatandalar tarafndan yksek bir seviyeye getirilmelerinin nedeni, gururlarn gsterili biimde sergilemek ve toplumsal grgy, fakirlii ve perianl hor grerek aalamak deildir. Hkmet onlara bir sr ie yaramaz, tembellikleriyle her trl ktle sebep olan adamlarla evrelerini doldurmalar iin emanet edilmemitir. Monarik hkmetin kt ynetilmesinin eitli sebepleri vardr ve bunlarn hepsinin kayna egemenin kiiliidir. Bu yzden kadnlara tutkun olan bir hkmdar kendini kadnlar tarafndan ynetilmekte bulur ve onun zihnindeki stn yerlerini bilen gzdeleri adaletsizlie sebep olurlar, en kt kiileri korur, baz yerleri sattrr ve bylesi baka rezil eylemlere sebep olurlar. Eer hkmdar gszl yznden devletin idaresini karc ellere, yani bakanlarna brakrsa, bu durumda da her bir bakan farkl grlere sebep olduundan genel bir plana gre hareket edilemez; yeni bakanlar, ne kadar mkemmel olursa olsun, nceden yaplm olarak bulduu eyleri ziyan ederler, yeni zellikler elde etmeye alr ve kendi tasarlarn gerekletirirler, halkn iyiliine zarar verecek olsa bile. Halefi de aynsn yapar; ayn derecede bir anlalma ve takdir edilme ihtiyacyla ykp yok eder, tersine evirirler; bylece orijinal eyler yapabileceklerini dnrler. Srekli deiiklik ve eitlilik ortaya kar ve bu durum hibir plann kk salmasna izin vermez; bu yzden de karmaa, dzensizlik ve kt bir idarenin sebep olduu tm ktlkler ortaya kar. Yalanclarn ise bahanesi hazrdr; onlar alaklklarn bu srekli deiimin arkasna saklarlar. (...) Egemen, devletin gvdesine kopmaz balarla baldr; bu nedenle, tebaasn etkileyen btn ktlklere kar hassastr, hepsi ona da yansr; ayn ekilde insanlar da egemenin talihsizlikleri yznden ac eker. Tek bir iyilik vardr, o da genel iyiliktir, devletin iyiliidir. Eer monark baz blgeleri kaybederse artk tebaasna eskisi kadar yardmc olamaz. Eer talihsizlik yznden bor altna girmise bunlar fakir vatandalar der; dier yandan, yeterince ok vatanda yoksa ve var olanlar fakirlik tarafndan eziliyorsa 876
SYASET
egemen de kaynaksz kalr. Bunlar yle ak ve tartmasz gereklerdir ki, bu konuda daha fazla konumann anlam yok. Bir kez daha tekrarlyorum, egemen, devleti temsil eder; o ve insanlar tek bir vcuttur ve ancak ahenk iinde birleirlerse mutlu olabilirler. Milletin hkmdar vcudun ba gibidir; tm topluluk adna grmek, dnmek ve hareket etmek, bylece mmkn olan tm frsatlar elde etmek onun grevidir. (...) En doal mttefiklerin, yani en iyi mttefiklerin, karlar rten ve snrlar konusundaki herhangi bir anlamazlkta kar karya gelecek kadar yakn komu olmayan mttefikler olduu politikada bilinen bir gerektir. Bazen garip tesadfler sonucunda olaanst ittifaklar kurulabilir. Bugn bile birbirine rakip, hatta dman olan milletlerin ayn sancak altnda birletiini grebiliyoruz.18 Ancak bylesi olaylar ender olarak ortaya kar ve rnek olarak kabul edilemez. Bunlar ancak geici balantlardr; dier tr ittifaklar ise bir kar birliinden dolay kurulduundan emek harcamaya deer. Avrupann bugnk durumunda, yani tm hkmdarlarn silahland ve ilerinden ar basan baz glerin zayflar ezme gcne sahip olduu durumda, ihtiyatl olmak iin dier glerle ittifaklar kurmak gerekir; hem saldrya uradnda yardm almay garantilemek hem dmanlarn tehlikeli projelerini nlemek hem de yardma koacak bylesi mttefikler sayesinde, itiraz eden taraflara kar hakl iddialar devam ettirebilmek iin. Bu da yeterli deildir. Komularmz, zellikle de dmanlarmz arasnda, bilgi toplayacak ve duyup grdklerini sadk biimde rapor edecek gzlere ve kulaklara ihtiya vardr. nsanlar ahlakszdr. Srprizlerle karlamamak iin zel bir dikkat gsterilmelidir, nk insanlar yldran ve korkutan srprizler, gerekli hazrlklar yaplmsa asla ortaya kmazlar; baz olaylar beklemek ne kadar can skc olsa da tedbir almak iin her zaman bir sebep vardr. Avrupa politikas o kadar ok yalanla doludur ki, en bilge kiiler bile srekli tetikte olmaz ve nlem almazsa enayi durumuna debilir.
* II. Frederickin lmnden Sonra Baslan Eserleri, Cilt V, Politik, Felsefi ve Talama Trndeki Derlemeler, eviren Thomas Holcroft, Londra, G. G. J. Ve J. Robinson, 1789, s. 8-15, 17-18.
18 Frederick burada zellikle 1756 ylnda gerekletirilen szde Diplomatik Devrime atfta bulunuyor; bu devrim sonucunda neredeyse iki yz elli yldr birbirine dman olan Fransz Krall ve Habsburg mparatorluu bir ittifak oluturmutu. Bu mttefiklerin bir araya gelmesi, tesadfen, ayn dmanla, yani Frederickin Prusyasyla kar karya olmalar yznden olmutu.
877
POLTK OTORTENN PROBLEMLER (1570 - 1815) Fikirler tarihinin bir zellii de insanolunun byk ve zamandan bamsz problemleri her zaman belirli bir biimde ifade edilirken her ada bu problemlerden bazlarnn gl zihinleri zellikle bylemesidir. Hristiyan Orta a srasnda teoloji bilimlerin kraliesi idi. On Dokuzuncu yzyl ise tarihe, yeniden oluturulmasna ve yorumlanmasna daha nce Bat dncesinde hi olmad kadar byk bir itibar ve poplerlik kazandrd. Muhtemelen bizim amz da gelecekteki renciler tarafndan psikolojik ve sosyolojik aklamalarn arand bir dnem olarak karakterize edilecektir. Erken modern dnemde hangi aratrma alannn veya alanlarnn bylesi bir konumda olduunu sorgularsak cevap mutlaka doa bilimlerini ierecektir. Ancak bilimsel incelemeyle birlikte mutlaka politika teorisi veya o dnemdeki adyla politik ekonomi de zikredilmelidir. On Altn, On Yedi ve On Sekizinci yzyllarn, sivil hkmetlerin gcyle, grevleriyle ve snrlaryla bu kadar ilgilenmesinin sebeplerini tespit etmek zor deildir. Orta an Ortodoks din anlaynn paralanmasyla politik otoritenin yasland tm bir sistem dalmaya balamt. Devletlerin hkmdarlar biri sekler, dieri dini olan ve her ikisi de Tanrya hizmet etmeye ve kamu disiplinini korumaya adanm olan o faydal iki kl kavramn isteyerek terk etmiyordu. Romaya meydan okuyan Lutherci Alman prensler byk bir zevkle kendi blgelerindeki kiliseler zerinde otorite sahibi olduklarn iddia ediyorlard. Papalktan kopan ngiliz monarisi Anglikan piskoposluk hiyerarisinin en tepesine oturmutu. Fransada, spanyada ve dier lkelerde hkmeden Katolik aileler taht ile sunak arasnda bir ittifak kurmann yollarn aryorlard. Yine de dnce adamlar artan bir zorunlulukla artk deiken olan dinden bamsz olarak devletin ve tebaann hangi haklara sahip olduunu sorguluyordu. Elbette Reform hareketi tartmann biimini ve ieriini etkileyen tek faktr deildi. Ksmen dinsel karkla bal olsa da sadece bununla aklanamayacak olan baka bir koul da ulus-devletin baskn g birimi olarak ortaya kyd. Bu tipteki birka politik varlk, zellikle de ngiliz, Fransz ve spanyol krallklar Orta an sonundan beri varlklarn srdrmekteydi. Ancak On Altnc ve On Yedinci yzyllarda yeni bir dizi devletin n kazanna ahitlik etti; Birleik Hollanda Valilikleri, sve, svire ve Polonya bunlardan sadece bazlaryd. Alman prenslikleri ve talyan ehirleri ulus-devletlerden daha kk, o iri Habsburg mlkleri de ulus-devletlerden daha bykt. Yine de gc temsil eden ey ulusal ynetim biimiydi; yerel cemaatlerden ve derebeyi tmarlarndan daha bykt ve iri bir imparatorluktan ise daha makuld. Dnemin nc belirgin zellii ise, feodal asalet unvan ne olursa olsun,. mnferit bireylerin devletin giderek artan iktidarna boyun emesiydi. Yirminci yzylda bile henz hibir politik rejim tarafndan kendi snrlar dahilinde mutlak bir g teke-
878
SYASET
li oluturulamad ama sarka erken modern dnem srasnda gitgide daha fazla bu yne doru sallanyordu. Belirli baz hkmdarlar iin Yeni Dnyann kefi benzersiz kaynaklar salamt. Pratikte tm devletlerde brokrasinin bymesi, profesyonel askerlerin kullanmnn art, hatta -hem valyeler hem de kaln duvarl mstakil atolar iin ldrc olan- barut gibi teknolojik yeniliklerin kullanlmaya balamas i kontrol sklatracak vastalar salamt. lk bakta politik bir imas olmayan bilim de hkmet sorununun acil hale gelmesine katk salamaktayd. Gelien iletiim, daha etkili ama daha pahal silahlar, kayt tutmann daha aklc ve daha sistematik yntemleri, tm de devletin gcn, tebaay korumak veya ezmek iin daha iyi donanml daha karmak hale getiriyordu. Olumlu ynden bakldnda ise salk koullar ve tp alanndaki tedrici gelimeler Avrupann nfusunu artryor, dier yandan, teknik gelime sadece hkmetlere deil, genel olarak toplumun eitli tabakalarna da maddi bir zenginlik getiriyordu. Bu nedenle, sivil ynetim konusundaki tartmalar zorunlu olarak insan gc de dahil olmak zere uluslarn retici glerini organize etmenin en iyi yollarna ilikin argmanlar da ieriyordu. Bazs dzeni ve gvenlii vurgulayan, bazlar zgrln altn izen ama tm de derin bir ciddiyet ve nadir bir belagat ieren bir dizi politik bildiri iin sahne hazrd. ok saydaki ve eitli ieriklere sahip bu bildirilerin benzerleri, nceki alarda mevcut deildi. Orijinallik ve eletiri younluu asndan da bugne kadar bu eserlere yaklaabilen pek az eser oldu.
D. SYAS OTORTENN SORUNLARI ZERNE K AR 1. Monariyi Byk Yapan ey Nedir? William Shakespeare
William Shakespeare (1564-1616) genel olarak politika teorisyeni olarak tannmaz ve dar anlamda dndmzde zaten yle deildir. Ancak I. Elizabeth dneminde yaayan akl banda hibir ngiliz, skoya Kraliesi Marynin aslmas ve spanyol donanmasnn yaratt tehdit gibi byk olaylara tamamen kaytsz kalamamtr. Shakespearein belki de en belirgin zellii massetme konusundaki yeteneiydi; Rnesans dnrlerinin politik grlerini neredeyse emmi ve bunlar o gl, dramatik hayal gcne enerji salamak iin kullanmtr. airin neredeyse tm eserlerinde grlen sosyal yap, devletin gc ve vatanseverlik hakkndaki sylevler, zellikle de On Drdnc ve On Beinci yzyl ngiliz hkmdarlaryla ilgili tarihi oyunlar bu yzden Elizabeth dnemi ngiliz insannn grlerini yanstr.
879
Sosyal Ve Politik Dzene Dair* (Truvadaki Yunan kuatmas ktye giderken, hatta yarlmas tehlikesi mevcutken Kral Agamemnon inat duvarlarn dndaki ordughnda sava konseyini toplar. Strateji konusundaki eitli grler sylendikten sonra Yunan liderlerin en kurnaz olanlar bugne kadar neyin ters gittiini aklamaya balarlar.) Ulysses u diyeceklerimden kurtulsaydk, Troya oktan temelinden yklm, Byk Hektorun klc oktan sahipsiz kalm olurdu. Bizde baa ballk, ste sayg kalmad. Bakn u ovadaki Yunan adrlarna; Hepsi nasl bosa birliklerin de yle ba bo. Kumanda yeri bir ar kovanna benzemedike, Herkes vargcn oraya balamadka, Nasl bal beklenir bu petekten? Bir yerde ba belli olmad m, En deersizler deerli gibi grnr. Gkler, yldzlar ve bu dnya, Byk bir dzen iinde, Baa, sraya, mevkiye, yola, yordama, llere, mevsimlere, ekillere, grevlere, geleneklere sayg gsterirler. te onun iin gne, hepsinin ortasnda, Btn ihtiamyla tahtna oturmutur. Onun ifal gz, uursuz yldzlarn Zararn nler ve bir kraln ferman gibi, Hi amadan, iyiye de ktye de ular. Ama yldzlar, babo bir kargaala dt m, Vebalar, belalar, kavgalar balar: Deniz kudurur, yeryz sarslr, rzgrlar boanr. Korkular, saptmalar, kanl hadiseler, Varln birliini ahenkli huzurunu altst eder, Her ey rndan kar, dalr paralanr, Kknden bozulur dnyann dzeni, nsanlar ykseklere ulatran o merdiven Bir sarsld m, i kmaza girmitir. Baa sayg kalmazsa, topluluklar,
880
SYASET
Mekteplerde snflar, ehirlerde loncalar, Ayr kylar arasnda rahata alveri; Byk evlat haklar, Ya, taht, ta, nam, nian haklar, Btn bunlar nasl yerli yerinde durur artk? Sayg sra gzetme, tellerin dzenini boz, O zaman seyreyle gmbrty! Her ey birbirine girer; Uslu uslu akan sular yataklarndan taar, Cvk amura boulur bu sapasalam toprak; Kuvvetli zayf ezer, Azgn evlat babasn ldrr, Zorbalk hakkn yerine geer; Daha dorusu, adaletin uzlat hakl haksz Birbirinden ayrt edilmez olur, Adalet namna da bir ey kalmaz. O zaman kuvvet hrs olur, hrs da agzllk, Ve bu agzllk, kuvvetle hrsn yardmyla Bir kurt gibi dnyaya saldrr, her eyi yer yutar Sonunda da kendini kemirir. te byk Agamemnon, dzene kylnca, Ardndan gelecek kargaalk budur. Dzen hie sayld m, insan ykselmek istedike, Her admda geri gider Bataki bir alttakini saymaz olur, Onu da bir alttaki, onu da bir alttaki; Bylece ilk yanl adm atana bakarak, Herkes kendi stndekini horgrr; Bu horgrme, soluk, kansz, cansz, Bu kskanlk illetine dner. te Troyay ayakta tutan bizim bu illetimizdir, Kendi kan can deil... Uzun szn ksas, Kendi gcyle deil, bizim zaafmzla yayor Troya.
* William Shakespeare, Troilus ve Cressida, Perde I, Sahne III.
881
Kralla Dair* (rlandaya yapt bir seferden geri dnen Kral Richard, Galler kylarnda Aumerle tarafndan karlanr ve kendisine kraln kuzeni Henry Bolingbrokeun -mstakbel Kral IV. Henry- gl bir isyanc ordunun bana getii bildirilir. Kraln cevab asil bir Tudor gizemi ierir.) Kral Richard Karamsar kuzen, bilmez misin ki, Gne akam olup br yarmkreyi aydnlattnda, Haydutlar ve hrszlar ortaya kar, ekinmeden cinayet iler, soygunlar yaparlar. Ama gne yeryuvarlann ardndan kp Aydnlatnca marur amlarn tepelerini Ve sulularn barnd tm delikleri, Cinayetler, ihanetler ve iren gnahlar, Alnnca srtlarndan gecenin pelerini, rlplak ortada kalr, birbirlerine bakp rperirler. Ayn ekilde, biz dnyann br tarafn aydnlatrken, Gecenin keyfini karan bu hrsz, bu hain Bolingbroke, Doudan, tahtmzda ykseldiimizi grecek, hanetleri yzn kzartacak, Gnn aydnln grmeye dayanamayacak, Gnahlar aklna gelip korkudan titreyecek. Frtnal denizlerin tm sular bile Krala srlen kutsal ya kartamaz, Hibir lml Tanrnn vekilini tahttan indiremez. Bolingbrokeun altn tacmza kl ekmemesi iin Toplad her adama karlk Tanr, Richardna cennetten Bir kutsal melek yollayacak. Melekler savarsa, Hakszlar yenik der, nk Tanr hep hakldan yanadr. (Daha sonra, ok daha farkl biimde, takipileri tarafndan terk edilen ve yenilgiyle ve esaretle yz yze gelen hkmdar, krallarn kaderini yanstr.) Kral Richard Mezarlardan, solucanlardan ve mezar talarndan sz edelim, Toprak kdmz olsun ve yamur gibi akttmz
882
SYASET
Gzyalarmzla yeryznn barna acmz yazalm. Celladmz seip vasiyetlerimizi konualm Ama hayr. Ne brakabiliriz topraa bedenlerimizden baka? Malmz, canmz, her eyimiz Bolingbrokeun, Bizim diyemiyoruz lmden ve kemiklerimizi rtecek Bir parack topraktan baka hibir eye. Tanr akna hadi yere oturup Krallarn hznl yklerini anlatalm Nasl azledilmi bazlar ya da savata ldrlmler, Nasl bazlarna ldrdkleri krallarn ruhlar grnm, Nasl bazlarn karlar zehirlemi, bazlar uykuda katledilmi, Hepsi de cinayete kurban gitmi. nk lml kraln tacnda lm hkm srer; evet bu soytar orada yaar, Kraln yceliini kmser, onu alaya alr, Ksa bir konuma yapmasna, Bir kk sahne kral rol oynamasna, nsanlar korkutmasna, baklaryla ldrmesine izin verir; Sanki yaammz barndran bedenimiz Ele geirilmez bir kaleymi gibi bo bir gven alar ona; Byle dalgasn getikten sonra bir gn gelir ve bir ineyle Deler duvarn atonun, sonra krala gle gle! Giyin apkalarnz, sayg gstererek Et ve kemikten bir faniyle alay etmeyin. Brakn gelenekleri, biimcilii ve resmiyeti, Hep yanl tandnz beni. Ben de sizin gibi ekmekle beslenirim, ackrm, Ac duyarm, dostlarm zlerim. Byle ihtiyalar olan birine nasl kral diyebilirsiniz? (II. Richardn halefi ve kuzeni olan IV. Henry, kendi kraliyet itibar ve onun nasl koruyaca konusunda kendine zg fikirlere sahiptir. Konumasnda avare oluna, mstakbel V. Henryye bu konuda ders vermeye alr.) Kral Henry Seni Tanr balasn! Ama Harry, Zevklerine amamak elde deil. Atalarnn uu yoluna tmyle aykr ynde kanat rpyorsun.
883
Baboluun yznden Meclis yeliini kaybettin Ve yerini kardein ald. Saray halknn ve soyumdan gelen prenslerin Gnlnde yabanc kaldn. Geleceinle ilgili umutlar, Beklentiler ykld. imdi herkes khin olmu Dn bekliyor artk. Eer ben senin kadar braksaydm kendimi, lemin diline dseydim, Vaktimi ayaktakmyla geirseydim, Halk beni tahta karr myd sanyorsun? Krala sadk kalr, beni de, Adsz, sradan bir insan olarak, Srgnde brakrlard. Oysa seyrek grndm iin, Ne zaman dar ksam gzler bana dnerdi; Kuyrukluyldz grm gibi, Herkes ocuklarna beni gsterirdi: te bu o, derlerdi; bir ksm da, Hangi, hangisi Bolingbroke? diye sorard. Bylece, Tanr katndanm gibi bir tavr takndm Ve yle alakgnll bir kimlie brndm ki nsanlarn gnllerinden sadakat, Dudaklarndan, tal kraln nnde bile, Beni selamlayan lk ve haykrlar kopardm. Kendimi hep byle canl ve diri tuttum. Varlm, bir piskopos kaftan gibi, Her grldnde hayranlk uyandrd. Ortaya klarm seyrek fakat grkemli olurdu.
* William Shakespeare, II. Richard, Perde III, Sahne 2; IV. Henry, Blm I, Perde III, Sahne 2.
Zafer Ve Vatanseverlie Dair* Tahta ktktan sonra, Kral IV. Henrynin haylaz olu Britanyann tarihindeki en byk askeri kahramanlardan biri haline gelir. 1415te kk bir orduyla Man Denizini geerek Agincourtta Franszlara kar ezici bir zafer kazanr. Seilen aadaki blmde Shakespeare izleyicileri savan arifesinde ngilizlerin ordugahna gtrr ve kraln, ordularnn ok zayf olmasndan dolay korkan yardmclarna cevabn gsterir. 884
SYASET
Wastemoreland Kontu Ah, imdi yanmzda, ngilterede siz bekleyen erlerden on bin kadar Yanmzda olsayd! V. Henry Kimdi bu dilei dile getiren? Kuzenim Wastemoreland myd? Hayr sevgili kuzen, Eer kaderimizde lmek varsa, lkemize yeterli Kayb verdirmi olacaz ama eer sa kalrsak Bu onuru az sayda kii ile paylam olacaz.19 Tanr akna. Ne olur, bir er daha isteme. Tanr bilir, ben ne altna dknm Ne de birinin benden yemesine aldrrm. Bakalar giysilerime sahip ksa da aldrmam Byle gsterie benim iimde yer yoktur. Ama onur iin kskanlk duymak eer Bir su saylrsa, ben yaayanlarn arasnda En byk sulu saylrm. Hayr, sevgili Kuzen, ngiltereden tek kii isteme. Tanr bize Huzur versin. Bylesine bir onurdan Bir tek kiinin bile fazla pay almasn istemem. Bu benim umudumdur. Hayr, bir kii bile isteme! Aksine Wastemoreland, Tanrdan niyaz etmelisin! Bu savaa yrei yetmeyen varsa, hemen Ayrlsn aramzdan. Ona geit hakk verilmelidir. Yol hakk olarak cebine altn da koyulmaldr. Bizimle birlikte lme gitmek istemeyen Birisinin yannda lmeye raz olamayz. Bugn Crispian Yortusu gndr, Bugn yaayp da yurda sa dnecekler Bugn her zaman ayakta karlayacaktr Ve Crispian ad ile gurur duyacaklardr. Bugne tank olup yalanacak kimseler Her yl bugn daha olmadan dostlarna Yarn Aziz Crispian gn, diye seslenecek
19 Shakespearein burada V Henryye atfettii gr Rolandn arks ile karlatrnz (sf. 299). .
885
Ardndan gmleini kartp yara izlerini gsterecek! Yallar gemii unutur. Her ey unutulabilir. Ama bugn gsterdikleri kahramanlklar Her zaman gururla anmsayacaklardr. Ve adlarmz Her evde, dillerin pelesengi olacaktr: Kral Harry, Bedford ve Exeter, Warwick, Talbot, Salisbury ve Gloucester, Taan kadehlerle hep yeniden anlacaklardr. Her iyi adam bu yky oluna aktaracak Ve Aziz Crispian Yortusu dnyann sonuna dek Hibir zaman anlmadan geilmeyecektir. Ve bizler de birlikte anlacaz Biz, birka kii, biz mutlu kiiler, biz kardeler Zira bugn savata yanmda kann aktacaklar Ne kadar kt kii bile olsalar, kardeim olacaklardr Bugn onlarn durumunu dzeltecektir; Ve imdi ngilterede yataklarnda olan beyzadeler Burada bulunmadklar iin talihlerine kseceklerdir Ve Aziz Crispian gnnde bizimle savatklarn Dile getirenlerin yannda erkekliklerinden utanacaklardr.
* William Shakespeare, V Henry, Perde IV, Sahne III. .
2. Hangi Kitaplar Yasaklanmaldr?

John Milton (1608-1674), ngilterenin epik airidir. Ayrca kendi yzylnn en nemli politik szclerinden biridir. Cambridgede eitim alm ve dier ktalara seyahat etmi olduundan Kral I. Charlesa kar parlamentonun ve Priten asilerin davasn temsil edecek stn bir donanma sahip olmutur. Savarken silah olarak basl kelimeleri tercih ettiinden yaynlar dzenleyen kanunlar Milton iin can alc bir neme sahiptir. Yazl fikirlerin genel olarak dzenlenmesi ynndeki yz yllk arkaplana ramen, isyann balangc basn zgrl ynnde cokun bir kar ka ahit olmutur. Ancak 1643 Hazirannda parlamentonun kendisi kitaplar ve gazeteleri sk bir sansr getiren bir kanun kartmtr. Ertesi yl resmi izin alnmadan kartlan Areopagitica adl kitapk, John Miltonun ngiltere Parlamentosuna hitaben yapt, lisans almadan basma zgrl konulu konumay ierir. Kitabn bal antik Atinadaki byk konseye, Areopagusa iltifat eden bir atftr, ancak denemenin ierii hem Lordlar hem de Avam Kamaras yelerini kargaaya srklemitir.
886
SYASET
Areopagitica* John Milton

ngiltere Parlamentosuna: Gerek zgrlk odur ki, zgr domu insanlar, Halka t vermek iin konuabilmeli zgrce, Bunu yapabilen ve yapmak isteyen byk vgleri hak eder; Ne yapabilen, ne de yapmak isteyen korur sessizliini: Bylesi bir devletten daha adili var mdr? Euripides Kiliseyle birlikte devletin en byk kaygs, tpk insanlar gibi, kitaplarn da kendilerini ktlemesini ihtiyatl biimde izlemek ve sonrasnda onlar sulu bulup toplatmak, sulular hapsetmek ve en sert biimde adalete teslim etmektir, bunu inkr etmiyorum; kitaplar, tamamen l eyler deildir, kendileri de bir semeresi olduklar o ruh kadar faal bir hayat zne sahiptir; hayr, kendilerini besleyen o canl zeknn en saf etkisini ve zetini sanki kk bir iedeymi gibi saklayp koruyorlar. Kitaplarn o efsanevi ejderha dileri kadar canl ve onlar kadar ok bereketli olduunu biliyorum; oraya buraya saldklarnda, silahl adamlarn boy verme ihtimali sz konusu. Ancak, dier yandan, ihtiyatl olunmad takdirde, bir kitab ldrmek, bir adam ldrmekle edeer saylr; bir insan ldren akll bir yarat, Tanrnn suretini ldrm olur ama iyi bir kitab ldren akln kendisini, Tanrnn grnen suretini ldrm olur. Yaayan insanlarn ou dnya iin bir yktr ama iyi bir kitap, bu hayatn tesinde baka bir hayat amacyla mumyalanm asil bir ruhun hayat veren deerli kandr.... Bu nedenle, halkn iindeki insanlarn yaayan emeklerini neyle sulayacamz belirlerken ve insanlarn kitaplarda korunan, saklanan deneyimlerle dolu hayatlarn ortaya dkerken, temkinli hareket etmemiz gerekir; zira bu yzden bazen bir cinayetin ilenebileceini, belki ehit verileceini grmekteyiz, hatta bu zann geniletecek olursak, bir tr katliam olabilir. Bu katliamda, infaz, sadece esasl bir hayat katletmekle kalmaz, semavi ve beinci duyuya, yani bizzat akln kendisine de bir darbe vurur; tek bir hayat deil lmszl katleder. (...) Bu vastayla gnah kovabileceimizi dnelim; gnah ne kadar kovarsak erdemi de o kadar kovacamz grrz, nk ikisinin de meselesi ayndr bu meseleyi ortadan kaldrrsak her ikisini de ortadan kaldrrz. Bu durum ll, adil ve lml biimde hkmetmesine ramen, nmze tm 887
arzulanabilir eyleri sren ve bize tm snrlarn ve doyumlarn tesine geebilecek bir zihin baheden Tanrnn yksek takdirini hakl karr. yleyse neden erdemleri snamak ve gerei ortaya karmak iin kitaplarn bize zgrce sunduu vastalar ksaltp snrlandrarak, Tanrnn ve doann tutumuna tamamen zt bir biimde davranalm? (...) Son olarak, eitimli kiilerin ve eitim almakta olanlarn bana musallat ettii o byk manevi ykntnn ve hakaretin yaratt ak zarar iyiletiremez. (...) Eer bu yzden, parayla alan ve reniyormu gibi yapan gruhun deil ama almak iin doduu ve kendisi iin renmeyi istedii ak olan, para iin veya baka bir ama iin deil, Tanrya ve geree hizmet iin ve belki biraz da kalc bir hret ve Tanr ve iyi insanlar tarafndan, yaymlanan eserleri insanln durumunu iyiletirecek olanlarn dl olarak sunulacak srekli bir vg istedii iin renmek isteyen, zgr ve becerikli kiilerin eitim grmesinin engellenmesine tamamen ve tedirgin biimde isteksiz olursanz biliniz ki, eitimli olduu herkese bilinen ve imdiye dek bir kabahat ilememi birinin drstlne ve hkmlerine gvenmeyerek bir vasi ve mfetti olmadan zihnindekileri bastramayacan sylerseniz, bir hizip veya yolsuzluk amacyla yola kmad srece, zgr ve bilgili bir ruhta yaratlabilecek en byk gcenmeye neden olur ve ona en byk hakareti etmi olursunuz. (...) Hiziplerden ve mezheplerden srekli ikyet eden ve dsturlarndan farkl dnen kiilerin varln bir faciaym gibi gsterenler olacaktr. (...) Onlar asl sorun karclardr ve birlii blenlerdir; kendileri grevlerini ihmal eder ve bakalarnn da gerein gvdesinin ihtiya duyduu, ondan ayrlm paralar birletirmesine izin vermezler. (...) ngilterenin Lordlar ve Avam Kamaras yeleri! Nasl bir milleti ynetmekte olduunuzu dnn: Yava ve donuk deil, hzl, yetenekli ve keskin bir ruha sahiptir bu insanlar; icatlar yapmaya hazr, sylevler karsnda kurnaz ve dayankldrlar ve insan kapasitesinin eriebilecei en yksek noktadan hi de aada deildirler. (...) Bu durumda ne yapmanz gerekir, bu iek aan bilgi ekinlerini, bu ehirde ortaya km olan ve her gn yeniden parlayan klar nleyecek misiniz? O zengin kyafetlerin iindekilerin izin verdiinden baka ey bilemeyip zihinlerimiz yeniden alkla kar karya kalsn diye bu ekinlerin ve klarn zerine yirmi speklatrden20 oluan bir oligari mi yerletireceksiniz? Bana inann Lordlar ve Vekiller! Bylesi bir bask kurulmasn t verenler sizi bask altna almak kadar kt bir i yapm olur; neden byle
20 Parlamento tarafndan n sansr iin seilen grup. (.n.)
888
SYASET
olduunu hemen anlatacam. Bu zgrce ve zgrce okuma meselesinin douran dolaysz nedenleri bilmek iin sizin lml ve zgr ve insancl hkmetinizden daha doru bir seim yaplamazd; siz Lordlarm ve Vekillerimin yiite ve mutlu edici tlerini bize salayan ey hrriyettir; hrriyet btn byk anlaylarn yardmcsdr; bize politik haklarmz veren ve anlay kapasitemizi artrp ykselten ey hrriyettir. Artk kendinizi, gerek hrriyetin kurucularn ve klarn hrriyetten mahrum etmeden bizi daha az yetenekli, daha az bilgili, doruyu takip etme konusunda daha az istekli yapamazsnz. Yeniden bizi bulduunuz gibi cahil, hayvans, biimci ve kleler gibi olabiliriz ama bunun iin nce siz, bizi kendisinden kurtardnz kiiler gibi baskc, keyfi hareket eden ve tiranca hkmeden kiiler olmalsnz. (...) Adil dokunulmazlklar savunmay ayplamasam da aslnda kendi huzurumu tercih ederim, keke tm mesele bu olsayd. Bana btn hrriyetlerden nce bilme, ifade etme ve vicdanma uygun biimde zgrce tartma hakk veriniz.
* John Milton, Areopagitica ve Dier Yazlar, New York: Book League of America, 1929, s. 8-9, 3031, 34-35, 50-51, 57-58.
889
890
IV BR KAMU MESELES OLARAK EKONOM
A. BR MLLET GCN VE ZENGNLN NASIL ARTIRABLR?

Antoine de Montchretien, 1575 ylnda Kuzey Fransada dodu. Dellolar, ngiltereye srlmek, oyun yazarl ve elik imalat gibi deneyimleri de dahil olmak zere, pek ok macerayla geen hayat, 1621de Normandiyada isyanc Huguenotlara savarken ldrlmesiyle sona ermitir. 1615 ylnda baslm olan Politik Ekonomi Risalesi, Montchretienin baz fikirlerini ngiltereden aldn aka yanstsa da, dierleri Bodinin de dahil olduu eitli On Altnc yzyl Fransz ekonomistlerinin dncelerini yanstmaktadr. Kaynaklar ne olursa olsun, yazarn ilgilendii esas konu Fransann fiili durumu ve Din Savalar bittiinde karlaaca problemler ve frsatlardr. Uzun yllar unutulmu olan bu eser, imdilerde merkantilist dncenin erken dnemdeki nemli bir anlatm olarak kabul edilmektedir.
1. Politik Ekonomi Risalesi* Antoine De Montchre

Krala ve Kralieye [Anneye]:1 Mekanik Sanatlarn ve malatn Dzenlenmesinin Faydalar Hakknda Bir devletin ynetmesi gerekenlerin temel hedefi devletin mutluluu, bymesi ve zenginlemesi olmaldr. (...) Devletiniz temel paradan (yani dzenden veya mertebeden) olumaktadr; dini, asiller ve halk. Adalet (...) ise (yargsal uzmanlk alan) bu n birbirine balayan ve birletiren imento ve macundur. Siz Majes1 Gen Fransa Kral XIII. Louis ve annesi Marie de Medici (IV Henrynin dul ei). (.n.) .
891
telerine sunmu olduum bu risale ilk ikisiyle (dzenle) ilgili olmad gibi bununla da ilgili deildir. Bu meseleler hassastr ve sizin ele almanz gerekir. Bunlar iinde, zellikle de grnte en ok ihmal edilen ama nasl evrenin dzeninde dnya bir kaideyse ve dier elerin merkeziyse dier dzenlerin temeli olduu iin ok nemli olan, sonuncusu bizi ok ilgilendiriyor. (...) Bu nedenle, devletin asl ktlesini oluturan gvde olmadan ktlenin geri kalannn uzun sre biimini koruyarak dayanamayacan ve uyumsuzluun bir kaos yaratacan sylemek yanl olmaz. nc dzen tr insandan oluur: iiler, zanaatkrlar ve tccarlar. (...) Mekanik sanatlarn, erdemleriyle orantl olarak, sosyal sanatlar aydnlatan deerlere sahip olduuna dair rnekler ve portreler mevcut. (...) Bunlar ayn kaynaktan fkran derelerdir ve insan hayatnn ihtiyalarna gre farkl kollara ayrlrlar. (...) Platon bu nedenle, baz insanlarn hkmetmeye ve bazlarnn da itaat etmeye, bazlarnn edebiyata ve bazlarnn da tarma, ticarete, sosyal sanatlara ve mekanik ilere uygun olduunu sylemitir. Ayrca bu insanlar, insanlarn doal zellikleriyle ilikilendirdii metallerle adlandrr ve birbirinden ayrr; bylece daha ok altna eilim gsterenler en rafine yaam biimine eilimlidir, demire eilim gsterenler ise zor ve alma gerektiren ileri becerebilirler ve bu byle gider. (...) yi bir politik ynetim tm devlet ktlesinin genel salna baldr ve bu yzden her bir yenin doru biimde grevlere paylatrlmas gerekir; en mtevaz yeler en asillerden, gizli olanlar ak olanlardan daha az nemli deildir, nk dierlerine hizmet etmekle ykml olanlarn yaptklar iler dier ilerin devam ve korunmas iin en ok gerekli olan eylerdir. Politika yapclarn en ok taklit etmesi gereken doann, nasl vcudumuzun tm organlarna ihtiyalar olan besini uygun bir oranda dattna ve (organlardan) biri ihtiyalarna eit derecede besin alamadnda organn nasl kreldiine ve bztne ve bu organn bir arada duran varlmz nasl ayrtrdna dikkat etmeliyiz. Bu ciddi kayglarn, siz Majestelerini devletin en byk ksmn oluturan halkla daha zenli ilgilenmesini salayacan dnyorum. (...) Tanr sizi halkn ihtiyalarn ngrmeniz ve onlarn gvenliini salamanz iin kendi yardmclar olarak belirlemitir. Onun o iyilik kutusundan bizlere verebilecei tm ihsanlarn bazlarn datmak ve dierlerini korumak sizin grevinizdir. (...) Sizin devrinizin byk bir grkeme sahip olmas ve insanlarn servetlerini artrmak iin gerekenleri temel nleme indirgeyebiliriz: u sralar revata olan veya gelecekte revata olacak sanatlarn ve zanaatlarn dzen892
BR KAMU MESELES OLARAK EKONOM
lenmesi ve artrlmas, gzlerimiz nnde yok olup giden denizciliin korunmas, (...) bu krallkta her geen gn daha da azalan ticaretin yeniden oluturulmas. (...) Ama u anda son maddeyi ve denizcilii bir kenara koyup ilk maddenin zerinde durmak istiyorum, bu risalenin birincil amac da budur. (...) yi ve nl zanaatkrlar bu lke iin ok faydaldrlar, hatta unu sylemeye cret edeceim: Onurlandrlmalar gereklidir ve bunu hak etmilerdir. Bu nedenle, hkmetin onlarn korunmas ve ilerine devam edebilmeleri iin byk zen gstermesi gerekir. Hipokratn bir zamanlar tp iin syledii ey, tm zanaatlar iin sylenebilir: Sanat uzun, yaam ksa ve deney zor. (Zanaatkrlarn) farkl ve eitli ilerini gzlemlemeye zaman ayran bir insan bunun doru olduunu bilir. Bilgi terin iindedir ve iyi iler yapma becerisi de srekli pratik yapmay gerektirir. Bir evi, araziyi, bir elbiseyi para vererek satn alabilirsiniz ama bir zanaat ancak zamanla elde edersiniz. Bu nedenle, bu krallkta hangi akla hizmetle bir kiinin bir miktar para vererek, veya drd gerekirken tek bir bayapt retmeden, hatta ounlukla rak olarak bile almadan, istedii zanaat alannda almasna izin veren bir tescil mektubu alabildiine ayorum.2 Majesteleri cehalet, tembellik, ve eitim konusunda kaytszlk yznden ortaya kan bu suiistimali hemen sonsuza dek durdurmaldr. Her ey parayla yaplabilecekse kazanlan ustaln ne deeri var? (...) Yabanclarn bizi gemesinin sebebi budur. Bu yzden zaman getike hkmlerimizin salamln bizim zararmza ykmlardr. Bylece bir zamanlar btn krmz saladmz kaynaklar deitirdiler ve kendilerine dndrdler ve eer kamu pnarlarnn koruyucular gerekli admlar atmazlarsa ksa sre sonra tamamen susuz kalacaz. Elimize sadece hendeklerdeki su kald ve o da tkenmek zere. Tamamen kuruduunda bakalarnn kuyularndan su imek zorunda kalacaz. Bu durumda da susuzluumuzu hastalk bulatran, amurlu sularla gidermemiz gerekecek. Bilge miyiz? Evimizde byle canl pnarlar var, eer hepsiyle ilgilensek ve onlar temiz tutsak, sahiplerinin ancak kendileri ihtiya duymadnda kullanmamza izin verecei kokulu ve pis sarnlarn sularna niye ihtiyacmz olsun? htiyalar yokken verdikleri su iin bile bizden hara isteyecekler. Ama onlardan almann masraf ok dk, neden kendim alaym? Bu bahanede korkaklk m, tembellik mi ar basyor?
Bylesi bir lettre de maitrise kraldan satn alnabiliyordu ve satn alan kiiye, ilgili lonca tarafndan belirlenen gereklilikleri yerine getirmeden ve testleri gemeden usta zanaatkr sfatn elde etmesini salyordu. (.n.)
893
Ticarete Dair nceki blmde retimle ilgilendiimiz iin, ticaretten bahsedeceim aadaki blme gemeden nce her ikisinin de dzenlenmesine ve ynetilmesine dair baz itirazlara ksaca cevap vermek isterim. nk her ikisindeki prensipler de ortak olduundan muhalif dnceleri ayrmak da zordur. lk soru udur: Eer Fransa ihtiyac olan her eyi retirse insanlar aras ticaret ne olacak? D ticari ilikiler ve szlemelerden geriye ne kalacak? Ama, diyebilirsiniz, en sert biimde ifade ederek, ittifaklar datlacak m? Onlar olmadan yaayamayacamz komularmz zersek veya korkutursak onlarn nefretlerini zerimize ekmi, devlet iin sakncal bir tartma balatm olmaz myz? Bu noktada tatmin edici cevaplar vermek gerekir. lk olarak Majestelerine unu bildirmek isterim. Milletler aras ticaretin sebebi, baz insanlarn baka eylere de ihtiya duymasdr, nk farkl blgelerde insan yaamnn gerektirdii mallar farkldr. (...) Tek kelimeyle unu kabul edelim: Hammadde ticaretinin bolca ve kolayca yaplmasna izin verilmelidir. Bylece bir insann dierine destek olmas mmkn klnr. rnein eer ngilterede kurun varsa ve bizde yoksa, bizim de onlarn ok sevdii bir arabmz varsa, bunlar dei-toku etmeye demez mi? Parann savan g kayna olduunu ilk syleyen kii yanlmamtr; nk sadece para deil, iyi askerler de mutlaka gerekli olsa da (...) yzlerce ylda edinilen deneyimler gstermitir ki her zaman temel kaynak paradr.... Altn her zaman demirden daha gl grlmtr. (...) Bu yzden saldrabilecek veya saldrya urayabilecek her byk devlette insanlar altn toplamak iin gerekli her yola izin vermi ve tm yollar denenmitir. nsan olmadan sava yrtmek olanakszdr, para olmadan da insanlar tutmak mmkn deildir, vergi koymadan maalar denemez, ticaret olmadan vergiler artmaz. Bu nedenle, politik eylemlerin nemli bir blmn oluturan ticaret aray, zaferle ve gle kutsanm tm insanlar tarafndan uygulanan ve g ve genileme arayanlar tarafndan bile ok daha zenle korunmu bir faaliyettir. Ayn zamanda kendini ve kendinden sonrakileri zenginletirmenin, sonra da zenginlik yoluyla onur ve otorite kazanmann en hzl yoludur. Atalarmzn karsndaki Ceneviz ve Venedik gibi, bizim gzlerimizin nndeki Hollanda bunun en iyi rnei ve kantdr. Bu lkenin (Hollanda) bir endstri mucizesi olduuna phe yoktur. (...) Bu kadar ksa srede bu kadar byk baar kazanm baka devlet yoktur; bylesi zayf ve mulak balanglar bu kadar yceltilmemi, bu kadar bariz ve ani gelime salamamtr. Roma neredeyse yz yl kendi blgesinden dar kmaya c-
894
ret edememitir; oysa (Hollanda) yirmi be ylda adn ve gcn inde bile duyurmutur. Gkyznn altndaki en barbar halklarla bile irtibatlar vardr. Dnyann onlar tanmayacak kadar uzak bir noktas yoktur, onlarn kefetmedii gizli bir nokta kalmamtr. Onlar denizler zerinden tm karalara ularlar. Bu mucize aslnda bizim tembelliimize ders olmaldr -korkaklmz diyemiyorum nk Fransz milletinin ok cesur olduunu biliyorum. Kendi sahibine bile bir ryada kazanlm gibi gelmekte olan bu kadar byk ve bu kadar ksa srede elde edilen bu zenginlik, bizim ilgisizliimizin iaretidir- endstrimizin zayfl dersem, yanl bir ey sylemi olurum, nk bugn hibir millet ne denizde ne de karada bizim dengimiz deildir. Bu durumda hayranlkla bylenmi olan ben dncelerimi topladmda nasl bir sonu karyorum? Sonu udur: Yzyllar sonunda (Hollanda) gemiteki tm deneyimlerin avantajn kullanyor ve dierlerinin gelecee dair umutlarn krmaya alyor; Franszlarn alkanl ile ngilizlerin tutumluluunu birletiriyor; bymesini engelleyebilecek ve gelimesini yavalatabilecek bir Roma olmadndan, Kartaca gibi davranyor. (...) Eer tek bir yzyl bile baarl giriimlerin gerekletirilmesi iin byk frsatlar getirdiyse, o da iinde yaadmz yzyldr. Eer Fransa tek bir defa bile hkmdarna iyi hizmet edecek bir durumda ve konumda olduysa, o defa bu defadr, u andr.... imdi Fransann gz alm ve Tanrya kr artk klcnn eliine kendi kannda su vermiyorken3, kendisini uzun sre byleyen ve akln kartran cazibe szckleri tkenmiken biri onunla iyi ve drst biimde konumal, onu tm i kargaalardan uzaklatrmaldr. nk onu ar bir uykuyla durgunlatrmak ona ktlk yapmaktr.
* Antoine de Montchretien, Traicte de loeconomie politique, editr Theophile Funck-Brentano, Paris: Plon, 1889, s.12-14, 18-19, 108-111, 129-131, 141-143, 298-299.
2. Milletlerin Zenginlii* Adam Smith

Adam Smith de (1723-1790) Hume gibi skoyada dodu. Glasgow ve Oxford niversitelerinde iyi bir eitim aldktan sonra nce mantk, sonra da ahlak felsefesi konularnda Glasgow niversitesinde ders vermeye balad. Ama 1760larda esas olarak ekonomi ile ilgilenmeye balad, bu alandaki ada teorisyenlerin yazlarn
3 Montchretien burada 1562den 1598e kadar aralkl olarak sren Fransz Din Savalarna atfta bulunuyor.
895
inceledi. zellikle Fransadan Ansiklopediyi okuyarak hakknda ok ey rendi ve eski merkantilist doktrinlere dman olan nl fizyokratlar grubunun yazdklarn inceledi. Smithin Milletlerin Zenginliinin Doas ve Sebepleri zerine Bir Aratrma adl eseri 1776da basld ve klasik ekonomistlerin ncili haline geldi; ayrca imdiye kadar baslan kitaplarn en etkililerinden biri oldu. blm zerine Emein retici glerindeki en byk gelimenin ve bir yerde, emein ynetiminde ya da kullanlmasnda gsterilen ustaln, el yatknlnn ve kavrayn ou, anlalan iblmnden ileri gelmitir. blmnn, topluluun genel almas zerindeki etkileri, belirli birka sanayi mamul zerinde kendini nasl gsterdii gzden geirilirse, daha kolaylkla anlalabilir. (...) Onun iin, pek ufak olmakla birlikte iblmnn oka gze arpt bir yatrmdan, inecilik zanaatndan bir rnek alalm; ii bilmeyen bir ii (...) son kertesine dek almakla, gnde belki bir ineyi g yapar; yirmi ineyi ise hi yapamaz. Ama imdiki yapl ekliyle bu i, balbana bir zanaat olduktan baka, yine ayr birer i olan, bir sr kollara ayrlmtr. inin biri teli ekip gerer; bir bakas bunu dzeltir; bir ncs keser; bir drdncs ucunu sivriltir; bir beincisi ba geebilmesi iin tepesini ezer. Ba yapmak iki ayr ilemi gerektirir. Ba tepeye takmak ayr bir itir. neleri aartmak baka bir itir. neleri kda sralamak bile, balbana bir zanaattr. nem tayan ine yapma ii, bylece aa yukar on sekiz ayr ileme blnmtr. Kimi fabrikalarda, btn bunlar baka baka iiler yapar. tekilerde ise ayn ii, bunlarn kimi zaman ikisini, n birden yapar. Ben yalnz on ii altrd iin bir ksm iilerin bu ilemlerden ikisini, n birden yaptklar bu tr kk bir fabrika grdm. Pek yoksul ve bu yzden gerekli aletler bakmndan kt donatlm olmasna karn, iiler sk alnca, aralarnda, gnde on iki libre kadar ine yapabiliyorlard. Her librede, drt binden ok orta boy ine bulunmaktadr. Demek, bu on iki kii bir arada gnde krk sekiz bini akn ine yapabilmekteydi. u halde, krk sekiz binin onda birini yapan her adam, gnde, drt bin sekiz yz ine yapyor saylabilir. Oysa, birbirine bal olmadan, ayr ayr alsalar bu i iin yetimemi bulunsalard, bunlardan her biri, gnde teker teker, kukusuz yirmi ine, belki bir tek ine bile yapamayacakt. Yani yaptklar eitli ilemlerin elverili blm ve birleimi sonucunda imdi baardklarnn iki yz krkta birini muhakkak drt bin sekiz yzde birini, ihtimal ki beceremeyeceklerdi. (...)
896
Baka her zanaat ve imalatta iblmnn etkileri u pek ufak itekileri andrr. Ne var ki, bunlarn bir ounda i, ne bylesine ince blmlere ayrlabilir ne de ilem bakmndan bylesine basitletirilebilir. Ancak, iblm her zanaata ne denli sokulabilirse emein retici glerini o oranda artrmaktadr. Trl zanaatlarla eitli uralarn birbirinden ayrlmasnn bu fayda stnl dolaysyla olduu anlalyor. Bu birbirinden ayrlma ise genel olarak, almann ve gelimenin en yksek kertesinden yararlanan lkelerde en ileri gtrlm bulunmaktadr. (...) Gerekte iftiliin doal zellii, inceden inceye emek blmne, bir iin teki iten bsbtn ayrt edilmesine, sanayide olduu kadar elverili deildir. ou zaman, marangozluk ile demircilik zanaatnn ayrld ekilde, hayvan besleyenle msr yetitiren iftinin iini birbirinden bsbtn ayrmaya olanak yoktur. pliki, hemen her zaman, dokumacdan ayr bir kimsedir. Oysa, ift sren, trmk kullanan, tohum eken, ekin bien ounlukla ayndr. Bu baka baka trden ilerin sras, yln farkl mevsimlerinde geldiinden, tek bir insann bunlarn herhangi biriyle srekli olarak uramas mmkn deildir. Bu zanaatta, emein retici glerinin sanayideki gelimeye ayak uyduramamasnn nedeni, belki iftiliin btn kollarnda kullanlan emei yle batan aa, tm olarak birbirinden ayrmann imknszldr. Geri pek varlkl milletler, genel olarak, iftilikte de, sanayi de komularn geerler. blmnn sonucunda ayn sayda adamn i miktarnda salayabildii bu byk art, ayr nedene sahiptir. (...) lki, el yatknlnn gelimesi, iinin baarabilecei i miktarn kesinkes artrr; iblm, her adamn grevini birka pek basit tek ileme indirip bu eylemi iinin yaamnda biricik ura haline getirdiinden, iideki el yatknl kukusuz pek oalr. (...) kincisi, bir eit iten bir tekine geerken, ounlukla yitirilen vaktin tasarrufu ile elde edilen fayda, ilk bakta sanacamzdan ok byktr. Bir eit iten, bir baka yerde, bsbtn ayr aletlerle yaplan bir tekine abucak gemek olanakszdr. Kk bir iftlii ekip bimekte olan krdaki bir dokumac, tezghndan tarlasna, tarlasndan tezghna giderken, vaktinin ounu yitirir. Her iki zanaat ayn atlyede yrtlebildiinde zaman kayd kukusuz pek az olur ama ne de olsa buradaki bile baya belirgindir. (...) nc ve sonuncusu, uygun makine kullanarak emein ne denli kolaylatrlp ksaltld muhtemelen herkesin gzne arpmaktadr. rnek gstermeye gerek yoktur, onun iin yalnz urasna deineceim: i bunca ksaltp kolaylatran btn makinelerin icad, anlalan kkeninde iblmnden ileri gelmitir. nsanlarn, bir amaca ulamann daha zahmetsiz, 897
daha kestirme yollarn bulup karmalar, btn dikkatleri o bir tek hedefe yneltildiinde, zihinleri bir sr deiik eyler arasnda dald srada olduundan daha muhtemeldir. (...) yi ynetilen bir toplulukta halkn en aa tabakalarna dek yaylan geni kapsaml zenginlii oluturan, iblm dolaysyla trl zanaat rnlerinin hepsinin fazlasyla oalmasdr. Her iinin elinde, yapt eserin kendi gereksinmesinden ok olup, diledii gibi kullanabilecei byk bir miktar vardr. Baka her ii de tpk ayn durumda bulunduundan, yapt mallarn byk bir miktarn onlarnkinin byk miktar ile ya da ayn ey demek olan, bedeli ile dei-toku etmesi mmkn olur. O teki iilere gereksinim duyduklar eyleri bol bol verir, onlar da onun iine yarayanlar yine oka salam olurlar. Bylelikle, topluluun tm eitli tabakalar arasnda herkese ulaan bir bolluk yaylm olur. (...) Binlerce kiinin yardm ve ibirlii olmakszn, uygar bir lkede mal bakmndan en kt durumdaki bir kimsenin, pek yanl olarak klfetsiz ve sade bildiimiz, her zamanki biimiyle bile donatlamayacan anlarz. Geri bir lordun pek ar gsterii yannda, berikinin eyas elbette ok snk, ok baya kalr; byle olmakla birlikte, bir Avrupa hkmdar ile alkan, tutumlu bir kylnn eyas arasndaki fark, her zaman, bu kylnn eyalaryla, on bin baldr plak vahinin yaam ve zgrl konusunda dedii dedik nice Afrika kralnn eyas arasndaki kadar olmasa gerekir. blmnn Domasna Yol Aan Prensip zerine Bunca faydalara kaynaklk eden bu iblm, kkeninde, bunun oluturduu herkese ulaan zenginlii nceden grp ama edinen bir insan kafasndan domu deildir. blm, yle geni bir fayda gzetmeyen, insan tabiatndaki belirli bir eilimin, yani alp vermenin, bir eyi bir baka eyle trampa ve dei-toku etmek eiliminin pek yava, tedrici fakat kanlmas imknsz olan sonucudur. Bu eilimin, daha ok aydnlatlmas mmkn olmayan insan doasnn temel prensiplerinden biri mi, yoksa daha muhtemel grnd gibi muhakeme ve konuma yeteneklerinin kanlmaz bir sonucu mu olduu, bizim inceleyeceimiz konu ile ilgili deildir. Bu eilim btn insanlarda vardr; baka hibir hayvan soyunda grnmez. Hayvanlar ne bunu ne baka eit baka eit akitleri bilirler. Ayn tavann peinden koan iki taz, ara sra elbirlii ile hareket ediyor gibi grnr. Her biri, av arkadana doru kkrtr ya da arkada onu kendisine gnderdiinde yakalamaya alr. Yine de bu, o hayvanlar arasndaki bir anlamadan ileri gelmeyip yalnzca o srada ayn
898
ama zerinde hrslarnn rasgele birlemesinden dolaydr. Kpein bir baka kpekle, hak ve insaf gzeterek, bile bile, bir kemii bir baka kemik karlnda dei-toku ettii grlmemitir. Hareketleri ya da doal bar ile bir hayvann bir baka hayvana bu benim, u senin; ona karlk sana bunu vereceim diye anlatt grlm deildir. Bir hayvan, bir baka hayvandan yahut bir adamdan bir ey elde etmek istedi mi, hizmetini gereksindii kimselerin yaknln kazanmaya almaktan te kandrma yolu yoktur. Kpek yavrusu anasna yaltaklanr; sofradaki efendisi eliyle beslenilmek istenen zaar bin trl aklabanlkla onun dikkatini elmeye alr. Kimi zaman insann da kendi benzerlerine kar ayn oyunlara bavurduu olur. stediini yaptrmak iin baka aresi olmaynca trl dalkavukluklar edip yaranarak onlarn ltfunu elde etmeye abalar. Bununla birlikte, her defasnda bu areye bavurabilmek iin vakit olmaz. Uygar topluluklarda her an, bir sr insann ibirlii, yardmlamas gereklidir. Oysa birka kiinin dostluunu kazanmak iin btn mr hemen hemen yetmez. Hemen btn teki hayvan soylarnda, olgunluk ana eriince her biri tamamyla babotur. O doal haliyle baka hibir canl yaratn yardmna ihtiyac yoktur. nsann ise hemen bir dzine soydann yardmna ihtiyac vardr. Bu yardm yalnzca onlarn iyilikseverliinden beklerse, eli brnde kalr. Onlarn bencilliini kendi lehine ilgilendirip dilediini yapmalarnn menfaatleri gerei olduunu, onlara gsterebilirse, insanoullarn raz etmesi olasl oktur. Bir bakasna, herhangi bir alveri nerisinde bulunann yapmak istedii budur: ihtiya duyduumu bana verin, siz de benden u ihtiyacnz aln. Buna benzer her nerinin anlam budur. htiya duyduumuz bu ltuflarn en ounu byle elde ederiz. Yemeimizi kasabn, biracnn veya frncnn iyilikseverliinden deil, kendi karlarn kollamalarndan bekleriz. Onlarn insan severliine deil, bencilliine sesleniriz. Hibir zaman kendi ihtiyacmz azmza almaz, onlarn kendi faydasndan demvururuz. Bir dilenciden baka kimse yalnzca hemerilerinin iyilikseverliine gvenmek yolunu tutmaz. Dilenci bile buna btn btn bel balamaz. Geri hayrsever kimselerin iyi niyeti, geiminin btn temelini oluturur. Ama eninde sonunda, bu kaynak yaamak iin muhta olduu btn gerekli maddeleri kendisine iletse bile bunlar ona ihtiya duyduu srada yetitirmedii gibi, yetitiremez de. Zaman zaman ortaya kan ihtiyalarnn byk bir ksm, baka insanlarnki gibi, szleme, dei-toku etme, satn alma ile karlanr. Birinin kendisine vermi olduu para ile yiyecek satn alr. Bir tekinin balad giysileri, kendisine daha uygun gelen baka eski giyeceklerle ya da ban sokaca bir yerle veya yiyecekle trampa eder yahut ihtiya duyduunda yiyecek, giyecek ya da ban sokaca bir yer satn alabilecei para ile dei-toku eder. 899
Karlkl ihtiya duyduumuz ltuflarn ounu birbirimizden, byle anlama, trampa, satn alma ile elde ettiimiz gibi, kkeninde iblmne yol aan da bu ayn alveri eilimidir. Bir avclar ya da obanlar kabilesinde, filan kimse bir bakasndan daha abuk, daha ustalkla, rnein, yay ve ok yapmaktadr. O bunlar sr ya da av eti karlnda, arkadalar ile sk sk trampa etmektedir. Sonunda anlar ki, bylelikle kendisi yakalamaya kt takdirde tutabileceinden ok hayvan ve av eti ele geirebiliyor. te karn hesap ettii iin, ok ve yay yapmak gitgide temel ii olur. Bundan tr bir tr silah olur kar. Bir bakas, kk salalarn ya da bir yerden bir yere tanabilen kulbelerin kafesini atp stn rtmekte kendini gstererek sivrilir. Komularna bu yolda faydal olmaya alr. Komular onu yine hayvan ve av eti vermekle mkafatlandrr. Sonunda kendisini btn btn bu zanaata verip bir tr dlger olmann iine geldiini grr. Bunun gibi, bir nc kimse demirci ya da bakrc olur. Bir drdncs vahi giyeceinin balcas olan post ve derilerin ileyicisi yahut debba olur. Bylece, kendi tketimini aan btn emek rnnn fazla ksmn ihtiya duyabilecei bakalarnn emek rnnn benzeri ksmlaryla dei toku edebileceinden emin bulunmas, her insan kendini belirli bir ie vermeye, bu i iin olanca yetenek ve zeksn gelitirip mkemmelletirmeye zendirir. Gerekte, baka baka insanlar arasndaki doal yetenek fark, sanldndan azdr. Olgunluk ana geldiklerinde, trl mesleklerden insanlar birbirinden ayrt eder grnen eitli yetenekler, genellikle iblmnn nedeni olmaktan ok sonucudur. Birbirine hi benzemeyen seciyedeki kimseler arasnda, rnein bir bilgin ile sokaktaki sradan bir hamal arasndaki fark pek yle yaratltan deil, daha ok alkanlk, det ve eitimden ileri geliyor gibi grnmektedir. Bu kimseler dnyaya geldikleri zaman ve mrlerinin ilk alt ya da sekiz ylnda birbirlerine pek benzerlerdi. Ne ana babalar ne oyun oynadklar arkadalar, aralarnda gze batan bir fark grebilirdi. O yalarda yahut az sonra bunlar birbirinden ok farkl ilerde almaya koyulurlar. O zaman aralarnda ayrlk gze arpmaya balar ve bu fark gitgide geniler. yle ki, artk filozof tm o kendini beenmiliiyle aralarnda bir tek benzeyi noktas bulunduunu kabule yanamayacaktr. Ama alveri, trampa, dei-toku etme istei olmasa idi, her insan yaamak iin muhta olduu her gerekli ve elverili maddeyi kendi bana ele geirmek zorunda kalacakt. Her birinin yerine getirecei dev, yapaca i ayn olacak, byk yetenek farklarn dourabilecek biricik etken olan byle bir grev ayrm bulunmayacakt. Trl meslekteki adamlar arasnda ok dikkate deer bu yetenek farkn ortaya karan bu istek olduu gibi, bu ayrm faydal klan da yine ayn ei900
limdir. Ayn cinsten olduu kabul edilen birok hayvan soyu, insanlar arasnda alkanlk ve eitimden nce var olduu anlalan yetenek farkndan daha pek dikkate deer yetenek farkn doadan alrlar. Yaratlta yetenek ve zek bakmndan bilgin ile sokan hamal arasndaki fark, bir samson ile bir taz; bir taz ile zaar; zaar ile bir oban kpei arasndaki farkn yars kadar deildir. Gelgelelim, bu eit hayvan soylarnn, hep ayn cinsten olmalarna karn, birbirine faydas yok gibidir. Samsonun kuvvetini desteklemekte, ne tazdaki evikliin ne zaardaki zeknn ne oban kpeindeki yumuak balln en ufak bir hayr olur. Trampa yahut dei-toku etme gc veya istei olmad iin bu trl trl yetenek ve yeteneklerin verimleri, ortaklaa bir araya getirilip kaynatrlamaz ve o soyun rahatl ve kolayl iin ufack bir yarar olmaz. Her hayvan, hep tekilerinden ayr, kendi kendine bann aresine bakp zvarln korumak zorundadr. Doann soydalarn birbirinden ayrd bu yetenek deiikliinden hibir bakmdan yararlanamaz. Tersine olarak, insanlar arasndaki en aykr yetenekler, birbirine faydaldr. Teker teker sahibi olduklar yeteneklerin trl rnleri, hepsinde bulunan alveri, trampa, dei-toku etme istei sayesinde, denilebilir ki, ortaklaa bir yn halinde ortaya konulmu olur. Her insan oradan baka insanlardaki yeteneklerin rnlerinden gerek duyduu paray satn alabilir. (...) Grnmez El alma rn, almann iledii nesneye ya da maddelere katt eydir. Bu rn deerinin byk yahut kk olmasna bal olarak patronun kr az veya ok olur. Gelgelelim bir adamn almay desteklemek zere bir sermaye kullanmas, yalnzca kr urunadr. Bundan tr, o sermayeyi hep rn en deerli olmas yahut en ok para ile veya baka mallarn en fazlasyla dei-toku edilmesi muhtemel bulunan almay desteklemekte kullanmaya aba gsterecektir. Ama her topluluun yllk geliri her zaman tpk tpksna o topluluun yllk tm alma rnnn deiim deeri kadardr; daha dorusu, o deiim deerinin ta kendisidir. Onun iin, sermayesini elinden geldiince yerli almann hayrna kullanmaya, bylelikle o almay rn en byk deerde olabilecek biimde ynetmeye aba gsterdiinden, herkes topluluun yllk gelirini ister istemez imkn lsnde oaltmak iin didinir. Gerekte, genel olarak, kamu menfaatini kollamaya niyeti olmad gibi, bu kar ne derece gtmekte olduunun da farknda deildir. Yerli almay tutmay yabanc emei desteklemeye tercih etmekle yalnzca kendi gvenliini g901
zetir. O almay, rn en byk deerde olacak biimde ynetmekle de yalnz kendi kazancn dnr; bunda birok baka hallerde olduu gibi grnmeyen bir el onu hi aklndan gemeyen bir amac gtmeye iter. Bunun aklndan gemeyii, toplum iin her zaman pek yle kt olmaz. Kendi kar peinde komakla toplumun karn ou zaman gerekten onu kollamaya niyet ettii zamandakine gre daha etkin ekilde kollam olur. Kamu yararna ticaret ediyormu gibi davrananlardan pek hayr geldiini grmedim. Gerekte, bu tacirler arasnda fazla rastlanmayan bir yapmacklk olup onlar bundan vazgeirmek iin uzun sze gerek yoktur. Sermayesini kullanabilecei ve rn deeri daha ok olmas muhtemel yerlim emek eidinin hangisi olduunu, her kimse bulunduu durum iinde kendi bana besbelli bir devlet adamnn yahut kanun koyucunun onlar hesabna yapabileceinden ok daha iyi kestirebilir. Sermayelerini ne ekilde kullanmalar gerektii konusunda zel kiileri ynetmeye kalkan devlet adam hem pek gereksiz bir zenin yk altna girer hem de tek kiiye braklmak yle dursun, ne trl olursa olsun, hibir meclise ya da ayana bile gvenle emanet edilemeyecek bir yetkiyi kabullenmi olur. Bu yetki ise kendini onu kullanmaya yetenekli sanacak kadar sersem, iddiac bir adamn elinden daha tehlikeli bir yere teslim edilemez. Ksntlarn Anlamszl zerine Her bir millete, alveri yapt btn milletlerin refahna kskan bir gzle baktrlm, onlarn kazanc kendisinin zarar saydrlmtr. Bireyler arasnda olduu gibi milletler arasnda da doal olarak bir birlik ve dostluk ba olmas gereken ticaret, uyumsuzlukla dmanln en gr kayna olmutur. imdiki yzyl ile geen yzyl iinde krallarla bakanlarn densiz ihtiras, Avrupa huzuru iin tacirlerle sanayicilerin arsz kskanlndan daha ldrc olmamtr. nsanolunu ynetenlerin ortal kasp kavurmalar ve hak tanmamalar, insan iinin doas dolaysyla, korkarm hemen hepsi aresi bulunmayan eski bir beladr. nsanolunun hkmdar olmayan ve olmamas gereken tacirlerle sanayicilerin, o baya yrtcl ve hep kendine yontan zihniyeti belki dzeltilemez ama bunun, kendilerinden bakasnn rahatn bozmasnn nne pekl geilebilir. Bu mezhebi aslnda icat edenin de yayann da tekel zihniyeti olduuna kuku yoktur; onu ilk kez retenlerin de ona inananlar gibi budala olmadklar muhakkaktr. Her lkede ihtiya duyduklarn en ucuza verenden satn almak, byk halk topluluunun her zaman karnadr ve karna olmas gerekir. Sorun ylesine gn gibi akt ki, bunu ispat iin tutup zahmete gir-
902
mek gln olur. Zaten tacirlerle sanayicilerin menfaate dayanan safsatalar insanolunun saduyusunu altst etmese, bu sz konusu bile olamaz. Bu bakmdan onlarn kar, byk halk topluluunun menfaatine taban tabana aykrdr. Bir irketin4 gedik sahiplerinin, teki ahalinin kendilerinden baka ii altrmasna ket vurmakta kar olduu gibi, anayurt piyasann tekelinin kendilerinden baka ii altrmasna ket vurmakta kar olduu gibi, anayurt piyasasnn tekelini kendilerine salamak da her lkenin tacirleri ile sanayicilerinin kardr. Byk Britanya ile teki Avrupa lkelerinin ounda yabanc tacirlerin ithal ettii eyann hemen hepsi zerindeki olaanst resimler bu yzdendir. Kendi sanayi mamullerimizle rekabet durumuna girebilecek btn yabanc sanayi mallar zerindeki yksek resimlerle yasaklar bundan dolaydr. Aradaki ticaret dengesinin aleyhte olduu sanlan, yani ulusal dmanln aleyhlerine pek iddetle alevlenmi olduu lkelerden her trl mal ithaline kar olaanst engeller de bundandr. Bununla birlikte, komu bir milletin zenginlii, savata ve siyasette tehlikeli olmakla beraber ticarette kukusuz faydaldr. Bu, sava halinde, dmanlarmzn bizimkine stn donanmalar ve ordular bulundurabilmelerini mmkn klar. Ama bir bar ve ticaret durumu iinde yine bu onlarn bizimle daha byk deer zerinden dei-tokuta bulunmalarn, dorudan doruya kendi almamzn rn iin yahut rn ile satn alnan eyler iin daha iyi bir pazar salamalarn mmkn klar. Zengin bir adamn nasl kendi yresindeki alkan kimseler iin yoksul birisine kyasla daha iyi mteri olmas ihtimali varsa, zengin bir milletin de yledir. Gerekte, kendisi sanayici olan bir zengin, ayn ile uraanlarn hepsi iin ok tehlikeli bir komudur. Gelgelelim o semttekilerin btn geri kalan, yani en ou onun masrafnn kendilerine salad mkemmel pazardan yararlanr. Onu ayn ite daha yoksul sanayicilere gre daha ucuza sat yapmasndan bile kr ederler. Bunun gibi, zengin bir milletin sanayicileri, komularnn sanayicilerine kukusuz pek tehlikeli bir rakip olabilir. Bununla birlikte, bu ayn rekabet, bir yandan da byle bir milletin yapt byk masrafn kendilerine baka her ekilde salad mkemmel pazardan ok kr eden byk halk topluluu iin faydaldr....
* Adam Smith, Milletlerin Zenginliinin Doas ve Sebepleri zerine Bir Aratrma, editr Edwin Cannan, New York: The Modern Library, 1937, s. 3-16, 423, 460-461.
Burada bahsi geen irket bugnk anlamda deildir, burada reticilerin veya tacirlerin oluturduu ve devletin verdii bir nian ile veya yerel yetkililerin yasalarnn izniyle tekelleen bir lonca sz konusudur. (y.n.)
903
B. PARA LE MALLAR ARASINDA NASIL BR LK MEVCUTTUR?

David Hume (1711-1776), Edinburgh skoyada dodu ve birka yl burada niversiteye devam etti. nce hukuk kariyeri yapmak istedi ama sonra bundan vazgeti. 1760larda Fransadaki Britanya Eliliinde memur olarak altysa da hayatn genelde yalnz bana, tefekkrle ve yazmakla geirdi. Montaignein hayat bizim iin ne kadar canl ve anlalr ise, Humeun kiilii de o kadar uzak ve anlalmazdr. Ancak Hume rakipsiz biimde, Avrupann erken modern ann entelektel devlerinden biridir. Hume ve onun mantksal gc hakknda yle denir: Onun mantkl ncllerini kabul ederseniz ve kusursuz ispatlarn takip ederseniz sizi ok acayip sonulara ulatrr. Dinsel dogmay eletirerek nasl bir kargaaya sebep olmu olursa olsun, bir epistemolog (bilginin doas, kapsam ve kaynayla ilgilenen bilimadam), insan doasnn bir yorumcusu olarak Humeun en kt dmanlar bile asla onun zeksnn gcn veya (bazen aldatc olan) skc stilinin ekici kalitesini inkr etmezler. Bir ekonomi sorununa odaklanan bir byte gibi alan zihninin bu iki zellii de aadaki blmde aka grlmektedir.
1. D Ticaret Dengesine Dair* David Hume

Ticaretin doas konusunda cahil olan milletlerin, mallarn ihracn yasaklamas ve deerli ve faydal grd ne varsa hepsini kendilerine saklamas alldk bir durumdur. Yasaklama ile kendi niyetleriyle dorudan elien bir eylemde bulunduklarn ve bir mal ne kadar ok ihra edilirse yurtiinde bu maln miktarnn o kadar artacan ve ilk teklifi her zaman kendilerinin yapacan dnmezler. Eitimli kiiler Atinadaki antik kanunlarn incir ihracn su saydn, nk Attica blgesinde yetien bu meyvenin yabanclarn damaklar iin fazla lezzetli olduunun dnldn bilirler. (...) Bana sylendiine gre, parlamentonun birok eski kanununda ticaretin doas konusunda ayn cahilce tavr benimsemitir. Bugne kadar, komu bir krallkta msrn ihra edilmesi neredeyse her zaman yasaktr; bunu sebebi olarak ktl engellemek amac gsterilir, oysa verimli topraklar bu kadar zorlayan periyodik ktlklara en ok katkda bulunan eyin bu olduu aktr5.
5 Fransaya atfta bulunulmaktadr. (.n.)
904
Ayn kskan korku para konusunda da birok millete hkim olmu ve bu yasaklarn sadece dviz kurunu kendilerinin zararna deitirdii ve daha fazla ihracata sebep olduu konusunda bu kiileri ikna etmek iin hem akl hem de deneyimler ancak yeterli olmutur. Diyebiliriz ki bu hatalar kaba ve aikr olmalarna ramen yine de stn gelebilmektedirler, nk ticareti iyi bilen milletler bile d ticaret dengesi konusunda gl bir kskanlk sergilerler ve tm altnlarnn ve gmlerinin kendilerini terk edeceinden korkarlar. Bu bana neredeyse her zaman temelsiz bir anlay gibi gelir; insanlar ve endstri var olduu srece parann bir krall terk etmesi, tm pnarlarn ve nehirlerin kurumas gibidir. Gelin ikincisinin avantajlarn dikkatle inceleyelim ve ilkini kaybetmekten asla korkmayalm. (...) Bakalarnn hatalarn ve absrd davranlarn fark etmekte gayet hzl bir yazar olan Dr. Swiftin bu konuda yazdklarndan daha elenceli bir ey bulunamaz. rlanda Adasna Ksa Bir Bak adl kitabnda krallktaki btn nakit parann 500.000, olduunu iddia etmitir; bu parann iinden her yl muntazam olarak ngiltereye bir milyon gnderdiklerini ve nakit para dedikleri Fransz araplarnn ithali dnda ok az d ticaretlerinin olduunu ve bunu telafi edecek baka da bir kaynaklar olmadn belirtmitir. Bu durumun sonucunda, dezavantajl biimde, yl zarfnda rlandann mevcut 500.000, tutarndaki paras iki yzn altna inmitir. Bugnden sonra, tahminime gre, 30 yl zarfnda para sfrlanacaktr. Yine de doktoru bu kadar kzdran rlandann zenginliinin art fikrinin nasl hl mevcut olduunu ve herkes tarafndan kabul edildiini anlamak mmkn deildir. Ksacas, d ticaret dengesine dair bu yanl anlay, doas gerei, bakanla can sklm veya kederli biri tarafndan kefedilmi gibidir ve tm ihracatlarn ithalatlarla dengelendii gibi ufak bir ayrntyla rtlebilir; bu adan, insanlar ve endstrimizi koruduumuz srece bylesi bir olayn imknsz olduunu ispatlayan bir genel argman oluturmak faydal olabilir. Britanyadaki tm parann bete drdnn bir gecede yok olduunu ve milletin madeni para asndan da Harrylerin ve Edwardlarn dnemine geri dndn dnelim, bunun sonucu ne olur? Tm mallarn ve emein fiyat da buna orantl olarak dmez mi ve her ey o zamanlar satld kadar ucuza satlmaz m? Bu durumda yurtd pazarlarda bizimle hangi millet rekabet edebilir ve bizim yeterince kr etmemizi salayacak fiyatlara kim denizlere alabilir veya mal satabilir? Bu yzden ne kadar az zamanda kaybettiimiz paray geri kazanabiliriz ve tm komu lkelerin zerine karz? Ayn dzeye geldiimiz anda mal ve emein ucuzluu yznden elde etti905
imiz avantaj kaybederiz ve para aknn devam bizim tokluumuz veya doluluumuz yznden durur. Yeni bir soru soralm: Britanyadaki tm para bir gecede bee katlansn, bunun tam tersi bir etkinin olumas gerekmez mi? Tm emek ve mal fiyatlar komu milletlerin bizden bir ey satn alamayacaklar kadar ar biimde artmaz m, dier yandan da onlarn mallar koyulacak btn kanunlara ramen bize koup mal satmalarn ve paramz almalarn salayacak kadar ucuzlam olmaz m? Yabanclarla ayn dzeye geldiimizde ve bize bylesi bir dezavantaj salayan zenginliin getirdii stnl kaybettiimizde durum eski haline dnmez mi? u ok aktr ki, mucizevi biimde oluacak bu ar eitsizlikleri dzeltecek ayn sebepler, doann doal aknda bu sonularn olumasn engelleyecektir ve tm komu milletler, sahip olduklar zanaatlara ve endstriye orantl bir miktar paraya sahip olacaktr. Natralistlere bunun sebebini sorun, bir yer ykseldiinde, bu paraya uygulanan dengelenmemi ar yerekiminin dengeleninceye kadar bastrlacan ve bu olduktan sonra iddetli bir d etki olmad srece eitsizlii bozan ayn sebebin yeniden olumasn engelleyeceini syleyeceklerdir. spanyollarn Amerikadan kalyonlarla getirdii btn paray herhangi bir kanunla veya bir zanaat veya endstri sayesinde spanyada tutmann mmkn olduunu hayal edebilir miyiz? Veya Pirenelerin br tarafnda satlabilecek tm mallarn, oraya gitmenin bir yolunu bulup o engin hazineyi kurutmak yerine, burada, Fransada oradakinin onda bir fiyatna satlabileceini hayal edebilir miyiz? Tm milletlerin bugn spanya ve Portekiz ile ticaretlerinden kazanl kmasnn, svlarda olduu gibi parann da uygun bir dzeyden fazla biriktirilememesinden baka ne sebebi olabilir? Bu lkelerin egemenleri eer pratikte uygulamak mmkn olsayd, altnlarn ve gmlerini kendilerine saklamakta tereddt etmezlerdi. (...) Fransaya ilikin kskanlmz ve fkemiz snr tanmyor, en azndan kskanlmzn akla yatkn ve iyi temellendirilmi sebepleri var. Bu tutkular ticaretin nne saysz engel koyulmasna neden oldu; her iki taraf da birbirini saldrgan taraf olmakla sulad. Ama sonuta ne kazandk? Ynl rnler konusundaki Fransa pazarmz kaybettik ve arap ticaretini spanya ve Portekize kaydrdk, oradan daha kt araplar daha yksek bir fiyata satn alyoruz. Fransz araplarnn ngilterede ucuza satlmasnn ve tm bira ve evde retilen likrlerin yerine geecek kadar bol olmasnn lkeyi mahvedeceine inanan ok fazla ngiliz var. Ama nyarglar bir kenara brakrsak bundan daha masum ve belki de avantajl bir ey olmadn grebiliriz. ngiltereye arap salamak iin Fransada ekilen her dnm ba, 906
Franszlarn kendi geimlerini salamak iin bir dnm ngiliz budayn veya arpasn almasn gerektirir ve aktr ki bu alverite biz daha iyi bir mal alm oluruz. (...) Bir krallktaki paray normal dzeyin altna indirmek ve zerine karmak iin kullanlabilecek bir politika mevcuttur ama bu durumlar incelendiinde, bizim genel teorimize uyar ve hatta onun otoritesini artrrlar. Para miktarn doal seviyenin altna ekmek iin bildiim tek yol, bu krallkta bayldmz banka, fon ve kredi kurumlarnn kullanlmasdr. Bunlar para yerine kt edeerlerini yaratr, tm devlette dolamn salar, altn ve gm yerine kt verir, emek ve mallarn deerini bununla orantl olarak artrr ve bylece bu deerli metallerin byk ksmn piyasadan uzaklatrarak deerlerinin daha fazla ykselmesine engel olur. Bu konudaki bizimkinden daha basiretsiz bir akl yrtme biimimi olabilir mi? Bunun hayalini kurarz, nk bir kiinin cebindeki para ikiye katlanrsa o kii daha zengin olur; ancak herkesin cebindeki para ikiye katlanrsa ayn iyi etki elde edilemez, nk her maln fiyat da ayn oranda artar ve herkesi eski durumuna getirir. Elimizde daha yksek para stokunun olmas sadece yabanclarla yaptmz ilemlerde ve pazarlklarda avantajldr ve elimizdeki ktlarn orada hibir anlam olmadndan, para bolluunun tm kt etkilerini yaasak da avantajlarndan faydalanamayz. (...) Kt paralarmz kolonilerimizde kullanlmaya balamadan nce, koloniler kendi dolamlar iin yeterli altna ve gme sahiptiler. Bu malla birlikte ortaya kan rahatszlklardan en k deerli metallerin piyasadan uzaklatrlmas oldu. Para yrrlkten kalktktan sonra, kolonilerin elinde rnler ve mallar olduuna gre, ve ticarette deerli olan tek ey para olduuna gre parann geri dneceinden kuku duyulabilir mi ve tm insanlar paray zaten ticaretten baka ne iin ister ki? (...) Dolam halinde olduu srece asla kendi dzeyinin zerine kmayacak olan para stoklarn artrma ynndeki kuvvetli arzular sebebiyle veya yanl temellendirilmi bir anlay yznden oluan, asla belirli bir dzeyin altna inmeyecek olan madeni paralarn kaybetme fikri yznden ticarete saysz engel ve gmrk vergisi koyan Avrupadaki tm devletleri hakknda ve hepsinden ileri giden ngiltere hakknda nasl bir hkme varmamz gerektiini bu prensiplerden karabiliriz. Zenginliimizi oraya buraya savuracak tek ey bylesi isabetsiz entrikalardr. Ama bu genel kt etki neticesinde komu milletler serbeste iletiim kurmaktan ve ticaret yapmaktan mahrum kalmaktadr; oysa dnyann yaratcs onlara birbirinden ok farkl topraklar, iklimler ve zeklar vererek iletiim kurmalarn ve ticaret yapmalarn amalamtr. 907
Modern politikamz paray piyasadan uzaklatrmak iin tek yntem olarak kt para kullanmn kabul etmekte, ancak paray toplamak iin mevcut olan tek yntemi, yani saklamay reddetmektedir ve endstriyi frenlemekten ve zanaatlar ve doa konusunda ortak karlarmz olan komularmz ve kendimizi soymaktan baka hibir amac olmayan yzlerce entrika evirmektedirler. Ancak, yukarda aklanan kskanlk neticesinde konanlar hari, yabanc mallara uygulanan tm vergiler nyargl veya faydasz olarak dnlmemelidir. Alman ketenine uygulanan vergi yurtii reticileri cesaretlendirir ve hem insanlarmz hem de endstrimizi gelitirir. Brendiye uygulanacak vergi rom satlarn artrr ve gney kolonilerimizi desteklemi olur. Hkmeti desteklemek iin gmrk vergisi toplamak elbette gereklidir ama onlar yabanc mallara uygulamak daha uygundur, nk limanlarda kolayca yakalamak ve vergilendirmek mmkndr. Ancak her zaman Dr. Swiftin gmrklerdeki aritmetik konusundaki dsturunu hatrlamalyz. ki iki daha drt etmez, hatta genelde bir eder. phesiz arap zerindeki gmrk vergisi te bir orannda indirilse, hkmet u andakinden ok daha fazla gelir kazanr. Ayrca insanlarmz da bylece daha iyi ve salkl ikileri daha uygun bir fiyata iebilir ve titizlikle zerinde durduumuz d ticaret dengesi de hibir nyargya sebep olmaz. Bu adan bira retimi nemsizdir ve ok az kiiyi istihdam etmektedir. arabn ve msrn nakliyesi de ok kt olmaz. Ancak unu sorabilirsiniz: Daha nceden zengin ve gsterili olan devletlerin ve krallklarn imdi fakir ve muhta olduuna dair birok rnek yok mu? Bir zamanlar ellerinde bolca bulunan para onlar terk etmedi mi? Cevabm udur: Ticaretlerini, endstrilerini ve insanlarn kaybederlerse altnlarn ve gmlerini elde tutmay da bekleyemezler, nk bu deerli metaller bu avantajlarla orantl olarak elde tutulur. Lizbon ve Amsterdam eer Dou Hindistan ticaretini Venedik ve Cenevizden aldysa, buradan elde edilen paray ve kr da aldlar demektir. Hkmet merkezi tandnda, uzaklarda pahal ordular beslemek gerektiinde, yabanclar byk fonlara sahip olduunda bu sebeplerin doal sonucu olarak para miktar azalr. Ama bunlar parann bitmesi iin iddetli ve zorlayc yntemlerdir ve genelde bunlara insanlarn ve endstrinin tanmas da elik eder. Ama bunlar deimezse ve para kayb devam etmezse, para her zaman geri gelmenin bir yolunu bulur; hibir fikrimiz olmayan ve phelenmediimiz yzlerce kanaldan para geri akar. Flandersta ihtilalden sonra uzun sava boyunca ne byklkte bir hazine harcanmtr? Belki bugn Avrupada mevcut olan parann yarsndan fazlas. Peki imdi bu para ne olmutur? Avusturya blgesindeki dar snrlar iinde midir? Kesinlikle hayr. Parann ou bir ekilde harcayan lkelere geri dnmtr ve zaten kendisinden alnan zanaatlara 908
ve endstriye geri aktarlmtr. Bin yldan daha uzun sre nce Avrupann tm paras aka ve bilinen yollardan Romaya akyordu ama gizli ve bilinmeyen kanallardan akarak yok oldu, imdi Papann blgesinde endstri ve ticaretin ihtiyac ok fazladr ve bu blge tm talyadaki en fakir blgedir. Ksacas bir hkmetin insanlarn ve reticilerini korumak iin ok nemli sebepleri vardr. Korku veya kskanlk olmadan parasn insani ilikilerin akna gven iinde teslim edebilir. Ya da koulu kontrol etmeye alrsa ancak insanlar ve endstriyi etkiledii kadar kontrol edebilir.6
* David Hume, eitli Konulardaki Denemeler ve Risaleler, Londra, 1758, s. 179-183, 186-187. Editr tarafndan modernize edilmitir.
C. NSANLIK KEND KENDSN DOYURABLR M?

Thomas Robert Malthus, 1766 ylnda Londra yaknlarnda dodu ve 1834te ld. 1797 ylnda Anglikan Kilisesine girmeden nce Cambridge niversitesinde hem okudu hem de ders verdi. Ertesi yl Avrupann ekonomik, sosyal ve politik tartmalarnn ortasna bomba gibi den almasn yaynlad: Toplumun Gelecekteki Gelimelerini Etkileyecek olan Nfus Prensibine Dair Bir Deneme adl eserini yaynlad. Bu risalenin deerini takdir edebilmek asndan Malthusun yaad dnemde ou Avrupa lkesinin nfusunun az olarak grldn aklda tutmak gerekir. Hatta baz hkmetler zenli bir nfus saym yaplmasn yasaklyordu, nk insan gcnn yetersiz olduunun dmanlar tarafndan renilmesinden korkuyordu. Ayn dnemde Condorcet gibi baz yazarlarn iyimser teorileri baya revatayd. Malthus eserini bu iki gruba hitaben yazmt.
1. Nfus Prensibine Dair Deneme* Thomas Malthus

Gemi Zamanlarda ve Dnyann Daha Az Uygar Blgelerinde Nfus Saym Hakknda Konunun Tespiti. Nfus Artnn ve Gdann Art Oranlar. Toplumun geliimine dair bir sorgulamada, bir konunun incelenme yntemi 1. nsanln mutluluk ynndeki ilerlemesini engelleyen sebeplerin incelenmesi; ve
6 Humeun ticari problemlere yaklamn Aziz Thomas Aquinasn Summa Theologicadaki yaklamyla (sf. 356) karlatrnz.
909
2. Bu sebeplerin gelecekte tamamen veya ksmen yok olmas olaslnn gzden geirilmesidir. Bu soruya tamamen girebilmek ve bugne kadar insanolunun geliimini etkileyen tm sebepleri sralamak bir kiinin gcn aar. Bu denemenin asl amac, insan doasna dorudan bal byk sebeplerden birini incelemektir; bu sebep, toplumun oluumundan beri srekli ve etkili bir biimde etkin olsa da bu konuyla ilgilenen yazarlarn nadiren ilgisini eken bir meseledir. Bu sebebin varln oluturan olgular gerekten de srekli ifade ve tasdik edilmitir; ancak doal ve zorunlu etkileri hemen her zaman gzden kamtr ama muhtemelen ahlakszlk ve sefalet ve aydnlanm hayrseverlerin srekli olarak her ada dzeltmeye alt bir gerek olan, doann hediyelerinin eit biimde datlmamas bu etkiler arasnda nemli bir pay sahibi kabul edilmitir. Benim bahsedeceim sebep ise tm canllarda grlen, kendisi iin hazrlanan besinden daha hzl byme eilimidir. (...) Mkemmel zgrlk durumu saland takdirde nfusun doal art ne olacaktr? Peki insan retimi iin en uygun artlar salandnda dnya zerindeki beklenen retim art oran nedir? Bugne kadar bilinen hibir lke yoktur ki insanlarn tavrlar saf ve basit olsun, varlk iin gerekli vastalar bolca bulunsun, aileyi geindirmenin zor olmas gibi sebeplerle erken evlilik zerinde hibir kontrol olmasn, kt gelenekler, ehirler, salksz meslekler veya kt alma artlar yznden insanlar harcanmasn. Bunun sonucu olarak da tam bir zgrlk iinde gelien bir nfus gcne sahip hibir devlet olmamtr. (...) Geim iin gerekli vastalarn nispeten bol, insan davranlarnn nispeten iyi ve erken evlilik kontrollerinin az olduu Amerikann kuzeyindeki devletlerde Avrupadaki modern devletlerin hepsinden daha hzl biimde nfus kendini ikiye katlamaktadr; biri yz elli ylda bunu baarrken, dieri yirmi be ylda gerekletirmektedir. Yine de bu dnemler boyunca baz ehirlerde lm oran doum orann gemitir; bu da aka gsteriyor ki, bu kusurlu blgeler hari tutulduunda art genel ortalamadan da daha hzl olacaktr. Tek meguliyetin tarm olduu ve kt geleneklerde istilalarn pek bilinmedii eski yerleimlerde nfusun on be ylda ikiye katland grlmektedir. Bu olaanst oran bile nfusun azami gc gz nne alndnda az gelir. Yeni yerleime alan bir blgede zorunlu olarak ok ar alma koullar mevcuttur; ayrca yerleenler arada bir muhtemelen birka cana mal olan veya retimin rnlerini bir oranda azaltan Kzlderili hcumlarna uramtr. 910
36da 1 lm oranyla hesaplanan Eulerin7 tablosuna gre, lmlerin doumlara gre oran 3e 1 ise, nfusu ikiye katlama sresi on iki yl art bunun be bl drddr. stelik bu oran olas bir tahmin deildir, bu oran ksa dnemlerle birden ok lkede gereklemitir. Sr William Petty8 ise on yl gibi bir sre iinde nfusun ikiye katlanabileceini tahmin etmektedir. Ama dorudan uzaklamadmzdan tamamen emin olmak iin bu art oranlarnn en yava olann alacaz, tm ifadelerin zerinde anlat bu orann sadece remeyi ierdii tekrar tekrar teyit edilmitir. Artk kendimizden emin biimde ilan edebiliriz ki, kontrol edilmediinde nfus her yirmi be ylda bir kendisini ikiye katlar, yahut geometrik oranda art gsterir. Dnya zerindeki retimin art oranna gelirsek, bunu belirlemek o kadar da kolay deildir. Ama kesin olarak unu syleyebiliriz: Kstl bir blgedeki art oran kesinlikle nfus artndan bambaka bir doaya sahiptir. Bir milyar insan, bin kiilik bir nfusla ayn biimde yirmi be yl iinde kendini ikiye katlayabilir. Ancak ok saydaki nfusu besleyecek gda kesinlikle o byk nfus kadar hzl artmaz... Avrupa u anda hi de sahip olabilecei kadar byk bir nfusa sahip deildir. Oysa Avrupada insan retiminin mmkn olan en iyi ynde ilerledii sylenebilir. ngiltere ve skoyada tarm bilimi ok gelimitir ve bu lkelerde hl byk oranda tarma almam topraklar vardr. Gelin bu adadaki (Byk Britanya) retim orannn gelimeye en uygun koullar altnda ne oranda artacan inceleyelim. En uygun politikalarla ve tarma ynelik byk desteklerle adann ortalama retimi ilk yirmi be yl iinde ikiye katlanr, bu bile akla yatkn biimde beklenebilecek arttan fazla grnmektedir... Daha nceki ortalama retime, gerekte mutlaka decek olmasna ramen her yl eklenecek miktarn da ayn kalacan varsayalm; her yirmi be ylda bir retim u anda retilen kadar artacan dnelim. En heyecanl speklatr bile bundan yksek bir art hz hayal edemez. Birka yzyl sonra adadaki her dnm arazi bir baheye dnecektir. Bu tahmin tm dnyaya uygulanrsa ve dnyann insanlara sunduu varl iin gerekli vastalar yirmi be ylda bir bugnk kadar artt dnlrse bu, insanolunun gerekletirebilecei hayal edilen en byk arttan bile fazla olur.
7 8 Leonard Euler (1707-1783), svireli matematiki ve fiziki, uygulamal matematik biliminin babalarndan biri saylr. (.n.) Petty (1623-1687), erken dnem ngiliz sosyal istatistik aratrmaclarndand. (.n.)
911
Bu yzden adil biimde unu syleyebiliriz ki, dnyann bugnk haline bakarak varlk vastalarnn insan retimine en uygun koullarda bile aritmetik orandan daha hzl artmas mmkn deildir. Bu iki farkl art orannn getirecei zorunlu sonular bir araya getirildiinde ok arpcdr. Gelin bu adann nfusunu on bir milyon olarak kabul edelim; bugnk retimin de bu sayy rahata doyurabileceini varsayalm. lk yirmi be yln sonunda nfus yirmi iki milyon olacaktr, gda da ikiye katland iin varlk vastalar da ikiye katlanacaktr. Sonraki yirmi be ylda nfus krk drt milyon, ancak varlk vastalar sadece otuz milyon kiiye yetecek miktarda olacaktr. Sonraki dnemde nfus seksen sekiz milyon olacak ama varlk vastalar bunun ancak yarsn beslemeye yeterli olacaktr. Neticede ilk yzyl tamamlandnda nfus yz yetmi alt milyon iken varlk vastalar ancak elli be milyon kiiye yetecektir, yz yirmi bir milyon insan tamamen akta kalacaktr. Aday deil, tm dnyay ele alrsak ve gleri hari tutarsak, bugnk dnya nfusu eer bir milyar ise insan rknn saysal art yle olacaktr: 1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256; ancak varlk vastalar 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 diye artacaktr. ki yzyl sonunda nfusun varlk vastalarna oran 256ya 9 olacaktr; yzyln sonunda ise 4096ya 13; iki bin yl sonraki rakamlar neredeyse hesaplanamayacak dzeydedir. Bu varsaymda dnyann retimine hibir ekilde snr koyulmamtr. Sanki sonsuza dek artabilecek ve tahmin edilen her miktar aabilecek gibi dnlmtr; yine de nfus art her dnemde ok daha stndr, insan trnn art ancak zorunlu yasalarn iletilmesiyle ve bylece daha byk bir gcn engel olarak araya girmesiyle varlk vastalar dzeyinde tutulabilir... Nfusu etkileyen pozitif engeller ok eitlidir ve ister ktlkten, ister sefaletten kaynaklansn, her trden sebebi ierir bunlarn tm insan yaamnn normal sresini ksaltr. Bu yzden bu balk altnda, uygun olmayan iler, ar alma artlar ve mevsimlerin kt etkileri, ar fakirlik, ocuklarn kt baklmas, byk ehirler, her trden arlk, yaygn ve bulac hastalklarn tm, savalar, veba ve ktlk saylabilir. Nfusun art nndeki engelleyici ve pozitif durdurma sebepleri olarak snflandrlabilecek bu engelleri incelediimizde bunlarn ahlaki kstlamalara, ktle ve sefalete indirgenebileceini grrz. Engelleyici durdurma sebeplerinden biri olan ve sonunda hibir dl olmayan evliliin kstlanmas tamamen ahlaki bir kstlama olarak adlandrlabilir. 912
Rasgele cinsel iliki, doal olmayan tutkular, evliliin ihlal edilmesi ve dzensiz ilikilerin sonularnn gizlenmesi iin uygunsuz fiiller, engelleyici durdurma sebeplerinin ktlk bal altnda toplanr. Doa kanunlar nedeniyle engellenemez biimde ortaya kan pozitif durdurma sebepleri zellikle sefalet olarak adlandrlabilir; akas bizim kendi bamza atmz sava, arlk ve gcmz dahilinde engelleyebileceimiz dier dertler ise kark bir doaya sahiptir. Bunlar bamza aan ey ktlktr ve sonular da sefalettir... Her lkede bu engellerden bazlar, ister gl ister gsz olsun, srekli faaliyettedir ama genel yaygnlklarna ramen nfusunu varlk vastalarnn destekleyebileceinden ok artrma ynnde srekli aba gstermeyen ok az lke vardr. Bu srekli aba yine srekli bir biimde toplumun alt snflarn bask altnda tutmaktadr ve onlarn koullarnda kalc bir iyiletirme yaplmasn engellemektedir. Bu etkiler, toplumun bugnk durumunda aadaki davran biimine sebep olmu gibi grnmektedir. Varlk vastalarnn btn lkelerde yaayan insanlara yetecek sayda olduunu kabul edelim. En kt toplumlarda bile mevcut olan nfusu artrma ynndeki srekli abalar varlk vastalarndan nce insan saysn artrmaktadr. Bu yzden, nceden on bir milyon kiiye yeten gda, on bir milyon be yz bin kiiye blnmektedir. Neticede fakir olanlar daha kt yaama artlarna maruz kalr ve byk bir ksm ar basklarla sarslr. Ayrca piyasadaki alan says da mevcut ile orantl olarak bakldnda artar, emek fiyatlar dme eilimi gsterir ama gda fiyatlar ykselir. alan bundan dolay eskiden kazandn kazanabilmek iin daha ok almak zorunda kalr. Bu zntl dnemde evlilik hevesini kran eyler yle artar ve bir aileyi geindirmek o kadar zorlar ki, nfustaki art azalr. Ayn anda, emein ucuzluu, alan saysnn fazlal ve bunlar iin endstrinin gelimesinin zorunluluu tarmla uraanlarn topraklarn ilemek iin daha ok kiiyi ie almasna neden olur, yeni topraklar ilenir, zaten ilenen toprak ise gbrelenir ve daha iyi srlr ve yola ktmz dnemdeki nfusu beslemeye yetecek oranda varlk vastas retilmi olur. Bu durumda, alann durumu biraz daha rahatlar, nfusla ilgili kstlamalar bir derece gever; bunun ardndan ksa bir sre sonra mutluluun ayn geri ve ileri hareketi tekrarlanr.
* T. R. Malthus, Nfus Prensibine Dair Bir Deneme, Londra: Reeves and Turner, 1878, s. 1-6, 8-10.
913
914

Batiya Yon Veren Metinler Cilt2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Batiya Yon Veren Metinler Cilt2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

RNESANS

BATIYA YN VEREN METNLER

BATIYA YN VEREN METNLER

I RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

1. Secretum Meum* Francesco Petrarca

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

B. YEN MERAKLAR, YEN TUTKULAR 1. talyan nsanclar ve Hamileri

On Beinci Yzyln Tannm Kiilerinin Hayat* Vespasiano Da Bisticci

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

2. Bir Yeniden Dou (Rnesans) Kavram

BATIYA YN VEREN METNLER

En Mkemmel Ressamlarn, Heykeltralarn ve Mimarlarn Hayatlar* Giorgio Vasari

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

3. Antik Dnemin tibar

De Viris Ilustribus [nl Kiiler zerine]* Francesco Petrarca

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

4. Bireysellik ve nsanolunun Ftrat

BATIYA YN VEREN METNLER

nsan Haysiyetine Dair* Mirandolal Pico

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

ocuklarn Eitimine Dair* Desiderius Erasmus

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

Mkemmel Centilmen* Henry Peacham

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

Resim Risalesi* Leo Battista Alberti

BATIYA YN VEREN METNLER

RNESANS VE NSANCI AKIMLAR

BATIYA YN VEREN METNLER

II NSANCI HIRSTYANLAR VE YEN ETM

BATIYA YN VEREN METNLER

NSANCI HIRSTYANLAR VE YEN ETM

Delilie vg* Desiderus Erasmus

BATIYA YN VEREN METNLER

NSANCI HIRSTYANLAR VE YEN ETM

BATIYA YN VEREN METNLER

NSANCI HIRSTYANLAR VE YEN ETM

BATIYA YN VEREN METNLER

NSANCI HIRSTYANLAR VE YEN ETM

BATIYA YN VEREN METNLER

NSANCI HIRSTYANLAR VE YEN ETM

BATIYA YN VEREN METNLER